Title: Noli Me Tangere
Author: Rizal, José, 1861-1896
Language: Tagalog
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.


*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Noli Me Tangere" ***


to the following for their help in making this project
possible: Elmer Nocheseda, Jerome Espinosa Baladad, Matet
Villanueva, Ateneo Rizal Library-Filipiniana Section, and
the Filipinas Heritage Library. The ebook is being released
in commemoration of Dr. José Rizal's 110th Death Anniversary
Pilipinas para sa pagpapahalaga ng panitikang


[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is
marked as ~g.]

[Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa
upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon ay
hindi na ginagamit.]


NOLI ME TANGERE

HUAG ACONG SALAN~GIN NINO MAN


[Larawan: Dr. Jose Rizal]


Dr. J. RIZAL

NOLI ME TANGERE

Novelang wicang Castila na tinagalog

NI

PASCUAL H. POBLETE

Kilalang manunulat at Tagapatnubay n~g m~ga unang Pamahayagang Tagalog.


¿Anó? Di bagá cayâ macalálabas sa
inyong man~ga dulaan ang isang
César? Tangí na bagá lamang macalálabas
doon ang isang Aquiles,
ang isang Orestes, ó Andrómaca?

¡Aba! Cung ganyan namang ualâ
na tayong namamasdan cung di
ang m~ga nan~gan~gatungculan sa bayan,
m~ga pari, m~ga alférez at m~ga
secretario, ang m~ga húsar, comandante
at m~ga alguacil.

Datapowa't sabihin mo, ¿anó ang
dakilang bagay na magagawâ nang
m~ga alibughang ito? ¿Pang-gagalin~gan
bagá ang ganitóng m~ga técas
n~g m~ga di caraniwang gawá?

»Was? Es dürfte kein Cäsar auf euren
Bühnen sich zeigen?--Kein Achill,
kein Orest, keine Andromacha mehr?«

Nichts! Man sieht bei uns nur Pfarrer,
Commerzienräthe,--Fähndriche,
Secretärs oder Husarenmajors.

»Aber, ich bitte dich, Freund, was kann
denn dieser Misere--Großes begegnen,
was kann Großes denn durch sie geschehn?«


Schiller. Ang anino ni Shakespeare.

MAYNILA


Limbagan ni M. Fernandez
PAZ, 447, Sta. Cruz.
1909



Ang sabing Noli me Tangere ay wikang latin. M~ga wika sa Evangelio ni
San Lúcas. Ang cahulugán sa wikang tagalog ay Huwag acong salan~gin nino
man. Tinatawag din namáng Noli me Tangere ang masamang bukol na
nacamamatay na Cancer cung pamagatán n~g m~ga pantás na mangagamot.



_Sa han~gad na ang m~ga librong NOLI ME TANGERE at FILIBUSTERISMO, na
kinatha n~g Dr. Jose Rizal ay maunáwa at málasapang magaling n~g
catagalugan, ang m~ga doo'y sinasabing nagpapakilala n~g tunay nating
calayaan at n~g dapat nating gawiin, at nacapagpapaálab, namán n~g
nin~gas n~g ating puso sa pag-ibig sa kinamulatang lupa, minatapat cong
ipalimbag ang isinawikang tagalog na m~ga librong yaon, sa dahilang sa
bilang na sampòng millong (sampong libong libo) filipino, humiguit
cumulang, ay walang dalawampong libo ang tunay na nacatatalos n~g wicang
castila na guinamit sa m~ga kinathang yaón._

_Cung pakinaban~gan n~g aking m~ga calahi itong wagás cong adhica,
walang cahulilip na towa ang aking tatamuhin, sa pagca't cahit
babahagya'y nacapaglicod acó sa Inang-Bayan._

_Maynila, unang araw n~g Junio n~g taong isang libo siyam na raan at
siyam._


Saturnina Rizal ni Hidalgo,

ó

NENENG RIZAL.



=NOLI ME TANGERE=

Catha sa wicang castila ni

=Dr. José Rizal=

at isinatagalog ni

=Pascual H. Poblete=



=SA AKING TINUBUANG LUPA=[1]

Nátatalà sa "historia"[2] n~g m~ga pagdaralità n~g sangcataohan ang
isáng "cáncer"[3] na lubháng nápacasamâ, na bahagyâ na lámang másalang
ay humáhapdi't napupucaw na roon ang lubháng makikirót na sakít. Gayón
din naman, cailán mang inibig cong icáw ay tawáguin sa guitnâ n~g m~ga
bágong "civilización"[4], sa han~gad co cung minsang caulayawin co ang
sa iyo'y pag-aalaala, at cung minsan nama'y n~g isumag co icáw sa m~ga
ibáng lupaín, sa towî na'y napakikita sa akin ang iyong larawang írog na
may tagláy n~g gayón ding cáncer sa pamamayan.

Palibhasa'y nais co ang iyong cagalin~gang siyáng cagalin~gan co rin
namán, at sa aking paghanap n~g lalong mabuting paraang sa iyo'y
paggamót, gágawin co sa iyo ang guinágawà n~g m~ga tao sa úna sa
canilang m~ga may sakít: caniláng itinátanghal ang m~ga may sakít na
iyan sa m~ga baitang n~g sambahan, at n~g bawa't manggaling sa pagtawag
sa Dios ay sa canilá'y ihatol ang isáng cagamutan.

At sa ganitóng adhica'y pagsisicapan cong sipîing waláng anó mang
pacundan~gan ang iyong tunay na calagayan, tatalicwasín co ang isáng
bahagui n~g cumot na nacatátakip sa sakít, na anó pa't sa pagsúyò sa
catotohanan ay iháhandog co ang lahát, sampô n~g pagmamahál sa sariling
dan~gál, sa pagcá't palibhasa'y anác mo'y tagláy co rin namán ang iyong
m~ga caculan~gán at m~ga carupucán n~g púsò.

Ang Cumatha.

Europa, 1886.


TALABABA:

[1] _A mi pátria_, ang sabi sa "original" na wicang castilà. Ang sabing
"pátria" ay waláng catumbas sa wícà natin cung dî: ang tinubuang lupà,
ang tinubuan bayan, ang kinaguisnang bayan, ang kinamulatang bayan, at
iba pa. N~guni't ang sinasabing bayan ò lupà rito'y saclaw ang boong
Sangcapuluang Filipinas, hindî ang lupang Naic ó bayang Malabon ó
lalawigang Tayabas, cung di ang capisanan n~g lahat n~g bayan, n~g lahat
n~g lalawigan sa boong Sangcapuluang ito, casama ang m~ga bundóc, gubat,
ilog, dagat at iba pa.--P.H.P.

[2] "Casaysayan n~g ano mang nangyayari." Ipinan~gun~gusap na "istoria";
sa pagka't sa wicang castila'y hindî isinasama ang h sa pagbasa--P.H.P.

[3] Ang cáncer ay masamáng "bùcol" ó bagâ, na hindî maisatagalog na
"bagâ" ó búcol, sa pagca't ibang iba sa m~ga sakit na itó. Caraniwang
napagagaling ang "bagâ" ó búcol, datapowa't ang "cáncer" ay hindî.
Bawa't dapuan n~g "cáncer" ay namamatay. Wala pang lunas na natatagpuan
ang m~ga pantás na manggagamot upang mapagalíng ang "cáncer", na cung
pamagatá'y "carcinoma." May nagsasabing napagagaling ang "carcinoma" sa
pamamag-itan n~g paglapláp sa búcol, cung panahóng bagong litáw, na
walang ano mang itítira, datapuwa't palibhasa'y hindî nararamdaman n~g
may sakít n~g carcinoma na siya'y mayroon nito, cung dî cung malubha na,
iyan ang cadahilana't walâ n~g magawâ ang m~ga cirujano. Ang caraniwang
dinadapuan n~g cáncer, carcinoma, ay ang m~ga taong bayan at hindi ang
taga bukid; at lalong madalas sa babae cay sa lalakí. Sa suso ó sa
bahay-bata madalás dumápò cung sa babae. Ang sakít na "cancer" ay
tinatawag na "Noli me tangere," na ang cahuluga'y "Howag acong salan~gín
nino man;" sapagca't cung laplapin at hindi macuhang maalís na lahat at
may matirang cahi't gagahanip man lamang ay nananag-ulî at lalong
lumalacas ang paglaganap, tulad sa inuulbusang halaman, damó ó cahoy na
lalong lumálacas ang paglagô, at pagcacagayo'y lalong nadadalî ang
pagcamatay n~g may sakit.--P.H.P.

[4] Tinatawag na civilización ang caliwanagan n~g isip dahîl sa
pag-aaral n~g m~ga bago't bagong dunong. Nagpasimula ang tinatawag na
"civilización moderna," ó bagong civilización, n~g icalabinglimang
siglo, at nacatulong na totoo na bagay na ito ang pagcátuclas n~g
limbagan.--P.H.P.



=NOLI ME TANGERE=


=I.=

=ISANG PAGCACAPISAN.=


Nag-anyaya n~g pagpapacain nang isáng hapunan, n~g magtátapos ang
Octubre, si Guinoong Santiago de los Santos, na lalong nakikilala n~g
bayan sa pamagát na Capitang Tiago, anyayang bagá man niyón lamang
hapong iyón canyang inihayág, laban sa dati niyang caugalìan, gayón ma'y
siyang dahil na n~g lahát n~g m~ga usap-usapan sa Binundóc, sa iba't
ibang m~ga nayon at hanggang sa loob n~g Maynílà. N~g panahóng yao'y
lumalagay si Capitang Tiagong isáng lalaking siyang lalong maguilas, at
talastas n~g ang canyang bahay at ang canyang kinamulatang bayan ay
hindî nagsásara n~g pintô canino man, liban na lamang sa m~ga calacal ó
sa anó mang isip na bago ó pan~gahás.

Cawan~gis n~g kisláp n~g lintíc ang cadalîan n~g pagcalaganap n~g balítà
sa daigdigan n~g m~ga dápò, m~ga lan~gaw ó m~ga "colado"[5], na kinapal
n~g Dios sa canyang waláng hanggang cabaitan, at canyang pinararami n~g
boong pag-irog sa Maynílà. Nan~gagsihanap ang ibá nang "betún" sa
caniláng zapatos, m~ga botón at corbata naman ang ibá, n~guni't siláng
lahát ay nan~gag iisip cung paano cayâ ang mabuting paraang bating
lalong waláng cakimìang gagawin sa may bahay, upang papaniwalàin ang
macacakitang sila'y malalaon n~g caibigan, ó cung magcatao'y humin~gí
pang tawad na hindî nacadalóng maaga.

Guinawâ ang anyaya sa paghapong itó sa isáng bahay sa daang Anloague, at
yamang hindî namin natatandâan ang canyang bilang (número), aming
sásaysayin ang canyang anyô upang makilala n~gayón, sacali't hindî pa
iguiniguibá n~g m~ga lindól. Hindî camí naniniwalang ipinaguibâ ang
bahay na iyon n~g may-arì, sa pagca't sa ganitong gawa'y ang
namamahala'y ang Dios ó ang Naturaleza[6], na tumanggap din sa ating
Gobierno n~g pakikipagcayarì upang gawín ang maraming bagay.--Ang bahay
na iyo'y may calakhan din, tulad sa maraming nakikita sa m~ga lupaíng
itó; natatayô sa pampang n~g ilog na san~gá n~g ilog Pasig, na cung
tawaguin n~g iba'y "ría" (ilat) n~g Binundóc, at gumáganap, na gaya rin
n~g lahát n~g ilog sa Maynílà, n~g maraming capacan-ang pagcapaliguan,
agusán n~g dumí, labahan, pinan~gin~gisdâan, daanan n~g bangcang
nagdádala n~g sarisaring bagay, at cung magcabihirà pa'y cucunán n~g
tubig na inumín, cung minamagalíng n~g tagaiguib na insíc[7]. Dapat
halataíng sa lubháng kinakailan~gang gamit na itó n~g nayong ang dami
n~g calacal at táong nagpaparoo't parito'y nacatutulig, sa layong halos
may sanglibong metro'y bahagyâ na lamang nagcaroon n~g isang tuláy na
cahoy, na sa anim na bowa'y sirâ ang cabiláng panig at ang cabilâ nama'y
hindî maraanan sa nálalabi n~g taon, na ano pa't ang m~ga cabayo, cung
panahóng tag-init, canilang sinasamantala ang gayong hindî nagbabagong
anyô, upang mulà roo'y lumucsó sa tubig, na ikinagugulat n~g nalilibang
na táong may camatayang sa loob n~g coche ay nacacatulog ó nagdidilidili
n~g m~ga paglagô n~g panahón.

May cababâan ang bahay na sinasabi namin, at hindî totoong magaling ang
pagcacàanyô; cung hindî napagmasdang mabuti n~g "arquitectong"[8]
namatnugot sa paggawâ ó ang bagay na ito'y cagagawán n~g m~ga lindól at
m~ga bagyó, sino ma'y walang macapagsasabi n~g tucoy. Isáng malapad na
hagdanang ma'y cacapitáng culay verde, at nalalatagan n~g alfombra sa
mumunting panig ang siyang daanan mulâ sa silong ó macapasoc n~g
pintuang nalalatagan n~g "azulejos"[9] hanggang sa cabahayán, na ang
linalacara'y napapag-itanan n~g m~ga maceta[10] at álagaan n~g m~ga
bulaclac na nacalagay sa "pedestal"[11] na lozang gawâ sa China, na may
sarisaring culay at may m~ga dibujong hindî mapaglirip.

Yamang walang bantay-pintô ó alilang humin~gî ó magtanong n~g "billete"
ó sulat na anyaya, tayo'y pumanhic, ¡oh icaw na bumabasa sa akin, catoto
ó caaway! sacali't naaakit icaw n~g tugtog n~g orquesta, n~g ilaw ó n~g
macahulugáng "clin-clan" n~g m~ga pingga't cubiertos[12] at ibig mong
mapanood cung paano ang m~ga piguíng doon sa Perla n~g Casilan~ganan.
Cung sa aking caibigán lamang at sa aking sariling caguinhawahan, hindî
catá pápagalin sa pagsasaysay n~g calagayan n~g bahay; n~guni't lubháng
mahalagá ito, palibhasa'y ang caraniwan sa m~ga may camatayang gaya
natin ay tulad sa pawican: hinahalagahan at hinihirang tayo alinsunod sa
ating talucab ó tinatahanang bahay; dahil dito't sa iba pang m~ga anyô
n~g asal, cawan~gis n~ga n~g m~ga pawican ang m~ga may camatayan sa
Filipinas.--Cung pumanhic tayo'y agad nating marárating ang isáng
malowang na tahanang cung tawaguin doo'y "caida"[13], ayawán cung bakit,
na n~g gabing ito'y guinagamit na "comedor"[14] at tuloy salón n~g
orquesta. Sa guitna'y may isáng mahabang mesa, na nahihiyasan n~g marami
at mahahalagang pamuti, na tila mandin cumikindat sa "colado," taglay
ang catamistamisang m~ga pan~gacò, at nagbabalà sa matatacuting
binibini, sa walang malay na dalaga, n~g dalawang nacaiinip na oras sa
casamahán n~g m~ga hindî cakilala, na ang pananalita't m~ga pakikikiusap
ay ang caraniwa'y totoong cacaiba. Namúmucod n~g di ano lamang sa m~ga
ganitong handang sa mundo'y nauucol, ang sumasapader na m~ga cuadrong
tungcol sa religión, gaya bagá n~g "Ang Purgatorio", "Ang Infierno,"
"Ang hulíng Paghuhucom", "Ang pagcamatáy n~g banal," "Ang pagcamatáy n~g
macasalanan," at sa duyo'y naliliguid nang isáng marin~gal at magandañg
"marco" na anyong "Renacimiento"[15] na gawâ ni Arévalo, ang isáng
mabuting ayos at malapad na "lienzo" na doo'y napapanood ang dalawang
matandang babae. Ganitó ang saysay n~g doo'y titic: "Nuestra Señora de
la Paz y Buen Viaje, na sinasamba sa Antipolo, sa ilalim n~g anyong
babaeng magpapalimos, dinadalaw sa canyang pagcacasakít ang banal at
bantog na si Capitana Inés"[16]. Tunay mang ang pagcacapinta'y hindî
nagpapakilala n~g "arte" at cabutihang lumikhâ, datapowa't nagsasaysay
naman n~g caraniwang mamalas: ang babaeng may sakít ay tila na bangcay
na nabûbuloc, dahil sa culay dilaw at azul n~g canyang mukhâ; ang m~ga
vaso't iba pang m~ga casangcapan, iyang maraming m~ga natitipong bagay
bagay sa mahabang pagcacasakít ay doo'y lubhang mabuti ang pagcacasipì,
na ano pa't napapanood patí n~g linálaman. Sa panonood n~g m~ga
calagayang iyong umaakit sa pagcacagana sa pagcain at nagúudyoc n~g ucol
sa paglasáp n~g masasaráp na bagay bagay, marahil acalain n~g iláng may
masamáng isipan ang may-arì n~g bahay, na napagkikilalang magalíng ang
calooban n~g halos lahát n~g m~ga magsisiupô sa mesa, at n~g huwag
namáng máhalatang totoo ang canyang panucalà, nagsabit sa quízame n~g
maririkít na lámparang gawâ sa China, m~ga jaulang waláng ibon, m~ga
bolang cristal na may azogueng may culay pulá, verde at azul, m~ga
halamang pangbíting lantá na, m~ga tuyóng isdáng botete na hinipa't n~g
bumintóg, at iba pa, at ang lahát n~g ito'y nacúculong sa may dacong
ílog n~g maiinam na m~ga arcong cahoy, na ang anyo'y alan~gang huguis
europeo't alan~gang huguis insíc, at may nátatanaw namáng isáng
"azoteang"[17] may m~ga balag at m~ga "glorietang"[18] bahagyâ na
naliliwanagan n~g m~ga maliliit na farol na papel na may sarisaring
culay.

Nasasalas ang man~gagsisicain, sa guitnâ n~g lubháng malalakíng m~ga
salamín at na n~gagníningning na m~ga araña[19]: at doon sa ibabaw n~g
isáng tarimang[20] pino[21] ay may isáng mainam na "piano de cola"[22],
na ang halaga'y camalácmalác, at lalò n~g mahalagá n~g gabíng itó, sa
pagca't sino ma'y walang tumútugtog. Doo'y may isáng larawang "al
óleo"[23] n~g isáng lalaking makisig, nacafrac, unát, matuwíd, timbáng
na tulad sa bastóng may borlas na tagláy sa m~ga matitigás na daliring
puspós n~g m~ga sinsíng: wari'y sinasabi n~g larawan:

--¡Ehem! ¡masdán ninyó cung gaano carami ang suot co at aco'y hindî
tumatawa!

Magagandá ang m~ga casangcapan, baga man marahil ay hindî maguinhawahang
gamitin at nacasasamâ pa sa catawan: hindî n~gâ ang icaiilag sa sakít
n~g canyáng m~ga inaanyayahan ang naiisip n~g may-arì, cung dî ang
sariling pagmamarikít.--¡Tunay at cakilakilabot na bagay ang
pag-iilaguín, datapowa't cayó namá'y umuúpô sa m~ga sillóng gawáng
Europa, at hindî palaguing macacátagpò cayó n~g ganyán!--itó marahil ang
sinasabi niya sa canilá.

Halos punô n~g tao ang salas: hiwaláy ang m~ga lalaki sa m~ga babae,
tulad sa m~ga sambahang católico at sa m~ga sinagoga[24]. Ang m~ga babae
ay iláng m~ga dalagang ang iba'y filipina at ang iba'y española:
binúbucsan nila ang bibíg upang piguilin ang isáng hicáb; n~guni't
pagdaca'y tinátacpan nilá n~g caniláng m~ga abanico; bahagyâ na
nan~gagbubulun~gan n~g iláng m~ga pananalitâ; anó mang pag-uusap na
ipinagsúsumalang pasimulán, pagdaca'y naluluoy sa iláng putól-putól na
sábi; catulad niyáng m~ga in~gay na náririn~gig cung gabí sa isáng
bahay, m~ga in~gay na gawâ n~g m~ga dagâ at n~g m~ga butikî. ¿Bacâ cayâ
naman ang m~ga larawan n~g m~ga iba't ibang m~ga "Nuestra Señora"[25] na
nagsabit sa m~ga pader ang siyang ninilit sa m~ga dalagang iyong huwag
umimíc at magpacahinhíng lubós, ó dito'y talagang natatan~gì ang m~ga
babae?

Ang tan~ging sumasalubong sa pagdatíng n~g m~ga guinoong babae ay isáng
babaeng matandang pinsan ni capitán Tiago, mukhang mabait at hindî
magaling magwicang castilà. Ang pinacaubod n~g canyáng pagpapakitang
loob at pakikipagcapuwa tao'y walâ cung ang dî mag-alay sa m~ga española
n~g tabaco at hitsô, at magpahalíc n~g canyang camáy sa m~ga filipina,
na ano pa't walang pinag-ibhán sa m~ga fraile. Sa cawacasa'y nayamot ang
abáng matandang babae, caya't sinamantala niya ang paglagapác n~g isang
pinggang nabasag upang lumabás na dalidalì at nagbububulong:

--¡Jesus! ¡Hintay cayó, m~ga indigno[26]!

At hindî na mulíng sumipót.

Tungcol sa m~ga lalaki'y nan~gagcacain~ga'y n~g cauntî. Umaaticabong
nan~gagsasalitaan ang iláng m~ga cadete[27]; n~guni't mahihinà ang
voces, sa isa sa m~ga súloc at manacanacang tinitingnan nila at
itinuturo n~g dalirî ang iláng m~ga taong na sa salas, at silasila'y
nan~gagtatawanang ga inililihim n~g hindi naman; ang bilang capalit
nama'y ang dalawang extrangero[28] na capowâ nacaputî n~g pananamit,
nan~gacatalicod camáy at dî umíimic ay nan~gagpaparoo't paritong
malalakí ang hacbang sa magcabicabilang dulo n~g salas, tulad sa
guinágawâ n~g m~ga naglalacbay-dagat sa "cubierta"[29] n~g isáng
sasacyán. Ang masaya't mahalagáng salitàa'y na sa isang pulutóng na ang
bumubuo'y dalawang fraile, dalawang paisano[30] at isáng militar na
canilang naliliguid ang isáng maliit na mesang kinalalagyan n~g m~ga
botella n~g alac at m~ga biscocho inglés[31].

Ang militar ay isang matandang teniente, matangcád, mabalasic ang
pagmumukhâ, na ano pa't anaki'y isang Duque de Alba[32] na napag-iwan sa
escalafon[33] n~g Guardia Civil[34]. Bahagyâ na siya nagsásalita,
datapuwa't matigás at maiclî ang pananalitâ.--Ang isá sa m~ga fraile'y
isang dominicong bata pa, magandá, malinis at maningning, na tulad sa
canyang salamín sa matang nacacabit sa tangcáy na guintô, maaga ang
pagca ugaling matandâ: siya ang cura sa Binundóc at n~g m~ga nacaraang
tao'y naguing catedrático[35] sa San Juan de Letran[36]. Siya'y balitang
"dialéctico"[37], caya n~ga't n~g m~ga panahong iyóng nan~gan~gahas pa
ang m~ga anac ni Guzmang[38] makipagsumag sa paligsahan n~g catalasan
n~g ísip sa m~ga "seglar"[39], hindî macuhang malitó siya ó mahuli
cailan man n~g magalíng na "argumentador"[40] na si B. de Luna[41];
itinutulad siya n~g m~ga "distingo"[42] ni Fr. Sibyla sa mán~gin~gisdang
ibig humuli n~g igat sa pamamag-itan n~g sílò. Hindî nagsasálitâ ang
dominico at tila mandin pinacatitimbang ang canyang m~ga pananalità.

Baligtád ang isá namáng fraile, na franciscano, totoong masalitâ at lalò
n~g maínam magcucumpás. Bagá man sumusun~gaw na ang m~ga uban sa canyang
balbás, wari'y nananatili ang lácas n~g canyang malusóg na
pan~gan~gatawán. Ang mukhâ niyang magandá ang tabas, ang canyang m~ga
pagtin~ging nacalálaguim, ang canyáng malalapad na m~ga pan~gá at
batìbot na pan~gan~gatawan ay nagbibigay anyô sa canyáng isáng patricio
romanong[43] nagbalát cayô, at cahi't hindî sinasadya'y inyóng
mágugunitâ yaong tatlong monjeng[44] sinasabi ni Heine[45] sa canyáng
"Dioses en el destierro"[46], na nagdaraang namamangcâ pagcahating gabi
sa isang dagatan doon sa Tyrol,[47] cung "equinoccio"[48] n~g
Septiembre, at sa tuwing dumaraa'y inilálagay n~g abang mámamangca ang
isáng salapíng pílac, malamíg na cawan~gis n~g "hielo," na siyang sa
canya'y pumupuspos n~g panglulumó. Datapuwa't si Fray Dámaso'y hindî
mahiwagang gaya nilá; siya'y masayá, at cung pabug-al bug-al ang canyáng
voces sa pananalità, tulad sa isang taong cailan ma'y hindi
naaalang-alang, palibhasa'y ipinalálagay na banal at walâ n~g gágaling
pa sa canyáng sinasabi, kinacatcat ang sacláp n~g gayóng ugalî n~g
canyáng táwang masayá at bucás, at hangang sa napipilitan cang sa
canya'y ipatawad ang pagpapakita n~g m~ga paang waláng calcetín at m~ga
bintíng mabalahíbo, na icakikita n~g maraming pagcabuhay n~g isáng
Mendicta sa m~ga feria sa Kiapò.

Ang isa sa m~ga paisano'y isang taong malingguit, maitím ang balbás at
waláng íkinatatán~gì cung dî ang ilóng, na sa calakhá'y masasabing hindî
canyá; ang isá, nama'y isang binatang culay guintô ang buhóc, na tila
bagong datíng dito sa Filipinas: itó ang masilacbóng
pinakikipagmatuwiranan n~g franciscano.

--Makikita rin ninyó--ang sabi n~g franciscano--pagca pô cayó'y nátirang
iláng bowan dito, cayó'y maniniwálà sa aking sinasabi: ¡ibá ang mamahala
n~g bayan n~g Madrid at ibá, ang mátira sa Filipinas!

--N~guni't....

--Acó, sa halimbáwà--ang patuloy na pananalitâ ni Fr. Dámaso, na lalong
itinaas ang voces at n~g dî na macaimíc ang canyang causap--aco'y
mayroon na ritong dalawampo at tatlong taóng saguing at
"morisqueta"[49], macapagsasabi aco n~g mapapaniwalâan tungcól sa bagay
na iyan. Howág cayóng tumutol sa akin n~g alinsunod sa m~ga carunun~gan
at sa mabubuting pananalitâ, nakikilala co ang "indio"[50]. Acalain
ninyong mulá n~g aco'y dumatíng sa lupaíng ito'y aco'y iniucol na sa
isang bayang maliit n~ga, n~guni't totoong dúmog sa pagsasaca. Hindî co
pa nauunawang magalíng ang wicang tagalog, gayon ma'y kinúcumpisal co na
ang m~ga babae[51] at nagcacawatasan camí, at lubháng pinacaíbig nila
aco, na ano pa't n~g macaraan ang tatlóng taón, n~g aco'y ilipat sa
ibáng báyang lalong malakí, na waláng namamahálà dahil sa pagcamatáy n~g
curang "indio" roon, nan~gagsipanan~gis ang lahat n~g babae, pinuspos
acó n~g m~ga handóg, inihatid nila acong may casamang música....

--Datapowa't iya'y nagpapakilala lamang....

--¡Hintáy cayó! ¡hintay cayó! ¡howag naman sana cayóng napacanin~gas!
Ang humalili sa akin ay hindí totoong nagtagal na gaya co, at n~g siya'y
umalís ay lalò n~g marami ang naghatíd, lalo n~g marami ang umiyác at
lalo n~g mainam ang música, gayóng siya'y lalò n~g mainam mamálò at
pinataas pa ang m~ga "derechos n~g parroquia"[52], hangang sa halos
nag-ibayo ang lakí.

--N~guni't itutulot ninyó sa aking....

--Hindî lamang iyan, nátira aco sa bayang San Diegong dalawampong taón,
may iláng bowán lamang n~gayong aking.... iniwan (dito'y nagpakitang
tila masamâ ang loob). Hindî maicacait sa akin nino mang dalawampong
tao'y mahiguít cay sa catatagán upang makilala ang isang bayan. May anim
na libo ang dami n~g taong namamayan sa San Diego, at bawa't tagaroo'y
nakikilala co, na parang siya'y aking ipinan~ganac at pinasuso:
nalalaman co cung alín ang m~ga lisyang caasalan nito, cung anó ang
pinan~gan~gailan~gan niyon, cung sino ang nan~gin~gibig sa bawa't
dalaga, cung ano anong m~ga pagcadupilas ang nangyari sa babaeng itó,
cung sino ang tunay na amá n~g batang inianac, at iba pa; palibhasa'y
kinucumpisal co ang calahatlahatang taong-bayan; nan~gag-iin~gat n~g
mainam sila sa canicaniláng catungculan. Magsabi cung nagsisinun~galing
aco si Santiagong siyang may arì nitong bahay; doo'y marami siyang m~ga
lupà at doon camí naguíng magcaibigan. N~gayo'y makikita ninyó cung anó
ang "indio"; n~g aco'y umalís, bahagya na acó inihatid n~g ilang m~ga
matatandáng babae at iláng "hermano" tercero[53], ¡gayóng nátira aco
roong dalawampong taón!

N~guni't hindî co mapagcúrò cung anó ang cabagayán n~g inyong m~ga
sinabi sa pagcacaális n~g "estanco n~g tabaco"[54]--ang sagot n~g may
mapuláng buhóc na causap, na canyang sinamantala ang sandaling
pagcatiguil dahil sa pag-inom n~g franciscano n~g isang copita n~g
Jerez[55].

Sa pangguiguilalas n~g dî anó lamang ni Fr. Dámaso ay cauntî nang
mabitiwan nito ang copa. Sandalíng tinitigan ang binata at:

--¿Paano? ¿paano?--ang sinabi pagcatapos n~g boong
pagtatacá.--Datapowa't ¿mangyayari bagang hindî ninyo mapagwarì iyang
casíng liwanag n~g ílaw? ¿Hindî ba ninyó nakikita, anác n~g Dios, na ang
lahat n~g ito'y nagpapatibay na totoo, na pawang cahalin~gán ang m~ga
pagbabagong utos na guinágawà n~g m~ga minìstro?

N~gayo'y ang may puláng buhóc naman ang natigagal, lalong ikinunot n~g
teniente ang canyang m~ga kilay, iguinagalaw ang ulo n~g taong bulilit
na parang ipinahahalatâ niyang biníbigyan niyang catuwiran ó hindi si
Fray Dámaso. Nagcasiya na lamang ang dominico sa pagtalicód sa canilang
lahat halos.

--¿Inaacalà bagá ninyó ...?--ang sa cawacasa'y nagawang tanóng n~g boong
catimpian n~g binátà, na tinítitigan n~g boong pagtatacá ang fraile.

--¿Na cung inaacalà co? ¡Sinasampalatayanan cong gaya n~g pagsampalataya
sa Evangelio[56]! ¡Napaca "indolente"[57] ang "indio"!

--¡Ah! ipatawad po ninyong salabatin co ang inyong pananalitâ--anang
binatà, na idinahan ang voces at inilapít n~g cauntî ang canyang upuan;
sinabi po ninyo ang isang salitâ na totoong nacaakit sa aking
magdilidili. ¡Tunay n~ga cayang catutubò n~g m~ga dalisay na tagarito
ang pagca "indolente," ó nangyayari ang sinasabi n~g isang maglalacbáy
na taga ibang lupain, na tinátacpan natin n~g pagca indolenteng ito ang
ating sariling pagca indolente, ang pagcáhuli natin sa pagsulong sa m~ga
carunun~gan at ang ating paraan n~g pamamahala sa lupaíng nasasacupan?
Ang sinabi niya'y ucol sa m~ga ibang lupaíng sacóp, na ang m~ga
nananahan doo'y pawang sa lahì ring iyan!...

--¡Ohó! ¡M~ga cainguitan! ¡Itanong pô ninyo cay guinoong Laruja na
nacakikílala rin sa lupaíng itó; itanong ninyo sa canya cung may m~ga
catulad ang camangman~gan at ang pagca "indolente" n~g indio!

--Tunay n~ga--ang sagót namán n~g bulilít na lalaking siyang
binangguit--¡hindî po cayó macacakita sa alin mang panig n~g daigdíg n~g
híhiguit pa sa pagca indolente n~g indio, sa alin mang panig n~g
daigdíg!

--¡Ni iba pang lalong napacasama n~g asal na pinagcaratihan, ni iba pang
lalong hindî marunong cumilala n~g utang na loob!

--¡At n~g ibang lalong masamâ ang túrò!

Nagpasimulâ ang binatang mapulá ang buhóc n~g pagpapalin~gaplin~gap sa
magcabicabilà n~g boong pag-aalap-ap.

--M~ga guinoo--ang sinabing marahan--tila mandin tayo'y na sa bahay n~g
isang "indio". Ang m~ga guinoong dalagang iyan....

--¡Bah! huwag cayóng napaca magugunigunihin! Hindî ipinalalagay ni
Santiagong siya'y "indio," bucód sa roo'y hindî siya naháharap, at....
¡cahi't náhaharap man siya! Iya'y m~ga cahalin~gán n~g m~ga bágong
dating. Hayaan ninyong macaraan ang ilang bowan; magbabago cayóng isipán
pagca cayo'y nacapagmalimít sa maraming m~ga fiesta at "bailujan"[58],
nacatulog sa m~ga catre at nacacain n~g maraming "tinola".

--Tinatawag po ba ninyong tinola ang bun~gang cahoy na cahawig n~g
"loto"[59] na ... ganyan ... nacapagmamalimutin sa m~ga tao?

--¡Ano bang loto ni loteria!--ang sagot ni párì Dámasong
nagtátawa;--nagsasalitâ cayó n~g m~ga cahalin~gán. Ang tinola ay ang
pinaghalong inahíng manoc at sacá úpo. ¿Buhat pa cailán dumating cayó?

--Apat na araw--ang sagot n~g binatang ga namumuhî na.

--¿Naparito ba cayong may catungculan?

--Hindi pô; naparito acó sa aking sariling gugol upang mapagkilala co
ang lupaíng itó.

--¡Aba, napacatan~gì namang ibon!--ang saysay ni Fr. Dámaso, na siya'y
minamasdan n~g boong pagtatacá--¡Pumarito sa sariling gugol at sa m~ga
cahalin~gán lamang! ¡Cacaibá namáng totoo! ¡Ganyang caraming m~ga libro
... sucat na ang magcaroon n~g dalawang dáling noo[60].... Sa ganya'y
maraming sumulat n~g m~ga dakílang libro! ¡Sucat na ang magcaroon n~g
dalawang daling noo....

--Sinasabi n~g "cagalanggalang po ninyo"[61] ("Vuestra reverencia"),
párì Dámaso--ang biglang isinalabat n~g dominico na pinutol ang
salitaan--na cayo'y nanaháng dalawampong taón sa bayang San Diego at
cayo umalis doon.... ¿hindî pô ba kinalúlugdan n~g inyong cagalan~gan
ang bayang iyon?

Biglang nawalâ ang catowaan ni Fr. Dámaso at tumiguil n~g pagtatawá sa
tanóng na itong ang anyo'y totoong parang walang anó man at hindî
sinásadyâ.

Nagpatuloy n~g pananalitâ ang dominico n~g anaki'y lalong nagwáwalang
bahálà:

--Marahil n~ga'y nacapagpipighati ang iwan ang isáng bayang kinátahanang
dalawampong taón at napagkikilalang tulad sa hábitong suot. Sa ganáng
akin lamang naman, dinaramdam cong iwan ang Camilíng, gayóng iilang
buwan acóng nátira roon ... n~guni't yaó'y guinawâ n~g m~ga púnò sa
icagagaling n~g Capisanan ... at sa icágagaling co namán.

Noon lamang n~g gabíng iyón, tila totoong natilihan si Fr. Dámaso. Di
caguinsaguinsa'y pinacabigyanbigyan n~g suntóc ang palun~gán n~g camáy
n~g canyáng sillón, humin~ga n~g malacás at nagsalitâ:

--¡O may Religión ó wala! sa macatuid baga'y ¡ó ang m~ga cura'y may
calayâan ó walâ! ¡Napapahamac ang lupang itó, na sa capahamacán!

At sácâ mulíng sumuntóc.

--¡Hindi!--ang sagót na paan~gil at galit, at saca biglang nagpatinghigâ
n~g boong lacás sa hiligán n~g sillón.

Sa pagcámanghâ n~g nan~gasasalas ay nan~gagtin~ginan sa pulutóng na
iyón: itinungháy n~g dominico ang canyáng ulo upang tingnán niya si pári
Dámaso sa ilalim n~g canyáng salamín sa mata. Tumiguil na sandali ang
dalawáng extranjerong nan~gagpapasial, nan~gagtin~ginan, ipinakitang
saglít ang caniláng m~ga pan~gil; at pagdaca'y ipinagpatuloy uli ang
caniláng pagpaparoo't parito.

--¡Masamâ ang loob dahiláng hindî ninyó binigyán n~g Reverencia
(Cagalang-galang)!--ang ibinulóng sa tain~ga n~g binatang mapulá ang
buhóc ni guinoong Laruja.

--¿Anó pô bâ, ang ibig sabihin n~g "cagalanggalang" ninyó (Vuestra
Reverencia)? ¿anó ang sa inyo'y nangyayari?--ang m~ga tanóng n~g
dominico at n~g teniente, na iba't ibá ang taas n~g voces.

--¡Cayâ dumaráting dito ang lubháng maraming m~ga sacunâ! ¡Tinatangkílik
n~g m~ga pinúnò ang m~ga "hereje"[62] laban sa m~ga "ministro" n~g
Dios[63]! ang ipinagpatuloy n~g franciscano na ipinagtutumâas ang
canyáng malulusog ó na m~ga panuntóc.

--¿Anó pô ba ang ibig ninyóng sabihin?--ang mulíng itinanóng n~g abot
n~g kilay na teniente na anyóng titindig.

--¿Na cung anó ang íbig cong sabíhin?--ang inulit ni Fr. Dámaso, na
lalong inilacás ang voces at humaráp sa teniente.--¡Sinasabi co ang ibig
cong sabihin! Acó, ang ibig cong sabihi'y pagca itinatapon n~g cura sa
canyáng libin~gan ang bangcáy n~g isáng "hereje," sino man, cahi ma't
ang hárì ay waláng catuwirang makialám, at lalò n~g waláng catuwirang
macapagparusa. ¡At n~gayo'y ang isáng "generalito"[64], ang isáng
generalito Calamidad[65]...!

--¡Párì, ang canyáng Carilagán[66] (ang marilág bagáng Gobernador
General) ay Vice-Real Patrono[67],--ang sigaw n~g teniente na nagtindíg.

--¡Anó bang Carilagán ó Vice-Real Patrono[68] man!--ang sagót n~g
franciscanong nagtindíg din.--Cung nangyari itó sa ibáng panaho'y
kinaladcád sana siyá n~g pababâ sa hagdanan, tulad n~g minsa'y guinawâ
n~g m~ga Capisanan n~g m~ga fraile sa pusóng na Gobernador
Bustamante[69]. ¡Ang m~ga panahóng iyón ang tunay na panahón n~g
pananampalataya!

--Ipinauunawà co sa inyó na di co maitutulot ... Ang "Canyang
Carilagán," (ó ang marilág na Gobernador General) ang pinacacatawán n~g
Canyáng Macapangyarihan, ang Hárì[70].

--¡Anó bang hárì ó cung Roque[71] man! Sa ganáng amin ay waláng ibáng
hárì cung dî ang tunay[72]....

--¡Tiguil!--ang sigáw n~g tenienteng nagbabalà at wari'y mandin ay
nag-uutos sa canyáng m~ga sundalo;--¡ó inyóng pagsisisihan ang lahát
ninyóng sinabi ó búcas din ay magbíbigay sabi acó sa Canyang
Carilagán!...

--¡Lacad na cayó n~gayón din, lacad na cayó!--ang sagót n~g boong
paglibác ni Fr. Dámaso, na lumapít sa tenienteng nacasuntóc ang
camáy.--¿Acalà ba ninyo't may suot acóng hábito'y walâ acóng ...? ¡Lacad
na cayo't ipahihíram co pa sa inyó ang aking coche!

Naoowî ang salitaan sa catawatawang anyô. Ang cagalin~gang palad ay
nakialam ang dominico.--¡M~ga guinoo!--ang sabi niyáng taglay ang anyóng
may capangyarihan at iyáng voces na nagdaraan sa ilóng na totoong
nababagay sa m~ga fraile;--huwag sana ninyóng papagligáwligawín ang m~ga
bagay, at howag namán cayóng humánap n~g m~ga paglapastan~gan sa waláng
makikita cayó. Dapat nating ibucód sa m~ga pananalitâ ni Fr. Dámaso ang
m~ga pananalitâ n~g tao sa m~ga pananalitâ n~g sacerdote. Ang m~ga
pananalitâ n~g sacerdote, sa canyáng pagcasacerdote, "per se"[73], ay
hindî macasasakít n~g loob canino man, sa pagca't mulâ sa lubós n~g
catotohanan. Sa m~ga pananalitâ n~g tao, ay dapat gawín ang isá pa
manding pagbabahagui: ang m~ga sinasabing "ab irato"[74], ang m~ga
sinabing "exore"[75], datapuwa't hindî "in corde"[76], at ang sinasabing
"in corde". Ang m~ga sinasabing "in corde" lamang ang macasasakít n~g
loob: sacali't dating tinatagláy n~g "in meate"[77] sa isáng
cadahilanan, ó cung nasabi lamang "per accidens"[78], sa pagcacáinitan
n~g salitàan, cung mayroong....

--¡N~guni't aco'y "por accidens" at "por mi"[79] ay nalalaman co ang
m~ga cadahilanan, pári Sibyla!--ang isinalabat n~g militar, na nakikita
niyáng siya'y nabibilot n~g gayóng caraming m~ga pag tatan~gitan~gi, at
nan~gan~ganib siyáng cung mapapatuloy ay siyá pa ang lalábas na may
casalanan.--Nalalaman co ang m~ga cadahilanan at papagtatan~giin n~g
"cagalan~gan pô ninyo" (papagtatan~gitan~giin pô ninyo). Sa panahóng
wala si pári Dámaso sa San Diego ay inilibíng n~g coadjutor[80] ang
bangcáy n~g isáng táong totoong carapatdapat ...; opò, totoong
carapatdapat; siya'y macáilan cong nácapanayam, at tumúloy acó sa
canyáng bahay. Na siya'y hindi nan~gumpisál cailan man, at iyán bagá'y
¿anó? Acó ma'y hindi rin nan~gun~gumpisál, n~guni't sabihing
nagpacamatáy, iya'y isáng casinun~galin~gan, isáng paratang. Isáng táong
gaya niyáng may isáng anác na lalaking kinabubuhusan n~g boong pag-irog
at m~ga pag-asa, isáng táong may pananampalataya sa Dios, na nacacaalám
n~g canyang m~ga catungculang dapat ganapín sa pamamayan, isáng táong
mapagmahál sa capurihán at hindi sumisinsay sa catuwiran, ang ganyáng
tao'y hindî nagpápacamatay. Ito'y sinasabi co, at hindî co sinasabi ang
m~ga ibáng aking iniisip, at kilanlíng utang na loob sa akin n~g
"cagalan~gan" pô ninyó.

At tinalicdán ang franciscano at nagpatuloy n~g pananalitâ:

--N~g magcágayo'y n~g magbalic ang curang itó sa bayan, pagcatapos na
maalipustá ang coadjutor, ang guinawa'y ipinahucay ang bangcáy na iyón,
ipinadala sa labás n~g libin~gan, upang ibaón hindi co maalaman cung
saan. Sa caruwagan nang bayang San Diego'y hindi tumutol; tunay n~ga't
iilan lamang ang nacaalam, walang camag-anac ang nasirà, at na sa Europa
ang canyang bugtóng na anác; n~guni't nabalitaan n~g Gobernador General, at
palibhasa'y táong may dalisay na púsò, ay hinin~gi ang caparusahán ...
at inilipat si pári Dámaso sa lalong magaling na bayan. Itó n~gâ lamang
ang nangyari. N~gayo'y gawín n~g "inyó pong cagalan~gán" ang
pagtatan~gitan~gi.

At pagca sabi nitó'y lumayò sa pulutóng na iyón.

--Dináramdam cong hindî co sinásadya'y nábanguit co ang isáng bagay na
totoong mapan~ganib ani párì Sibylang may pighatî.--Datapuwa't cung sa
cawacasa'y nakinabang naman cayó sa pagpapalít-bayan....

--¡Anó bang pakikinaban~gin! ¿At ang nawáwalâ sa m~ga paglipat ... at
ang m~ga papel ... at ang m~ga ... at ang lahát n~g m~ga
náliligwín?--ang isinalabat na halos nauutál ni Fr. Dámaso na hindi
macapagpiguil n~g galit.

Untiunting nanag-úli ang capisanang iyón sa dating catahimican.

Nan~gagsidatíng ang ibá pang m~ga tao, caacbáy ang isáng matandáng
castilàng piláy, matamís at mabaít ang pagmumukhâ, nacaacay sa bísig n~g
isáng matandáng babaeng filipinang punô n~g culót ang buhóc, may m~ga
pintá ang mukhâ at nacasuot europea.

Sila'y sinalubong n~g bating catoto n~g naroroong pulutóng, at
nan~gagsiupô sa tabí n~g ating m~ga cakilala ang Doctor De Espadaña at
ang guinoong asawa niyang "doctora" na si Doña Victorina. Doo'y
napapanood ang iláng m~ga "periodista"[81] at m~ga "almacenero"[82] na
nan~gagpaparoo't parito at waláng maalamang gawín.

--N~guni't ¿masasabi pô ba ninyo sa akin, guinoong Laruja, cung anóng
tao cayâ ang may arì n~g bahay?--ang tanóng n~g binatang mapulá ang
buhóc.--Aco'y hindî pa naipapakilala sa canyá[83].

--Ang sabihana'y umalís daw, acó ma'y hindi co pa siyá nakikita.

--¡Dito'y hindî cailan~ganang m~ga pagpapakilala!--ang isinabád ni Fr.
Dámaso,--Si Santiago'y isáng táong mabaít.

--Isang táong hindi nacátuclas n~g pólvorâ--ang idinugtong ni Laruja.

--¡Cayó pô namán, guinoong Laruja!--ang sinabi sa malambing na pagsisi
ni Doña Victorinang nag-aabanico.--¿Paano pô bang matutuclasan pa n~g
abang iyón ang pólvora, ay alinsunod sa sabi'y natuclasan na ito n~g
m~ga insíc na malaong panahón na?

[Larawan:.....Ang Doctor De Espadaña at ang canyang guinoong asawa ang
"Doctora" Doña Victorina ...--Imp. de M Fernández, Paz 447, Sta. Cruz.]

--¿Nang m~ga insíc? ¿Nasisirà bâ ang isip ninyo?--ang sabi ni Fr.
Dámaso,--¡Tumahán n~gâ cayó! ¡Ang nacátuclas n~g paggawâ n~g pólvora'y
isang franciscano, isá sa aming samahan, Fr. Hindî co maalaman Savalls,
n~g siglong ... ¡icapitó!

--¡Isang franciscano! Marahil naguíng misionero sa China, ang párì
Savalls na iyan--ang itinutol n~g guinoong babae na hindî ipinatatalo
n~g gayongayon lamang ang canyang m~ga isipan.

--Marahil Schwartz[84] ang ibig pô ninyong sabihin, guinoong babae--ang
itinugón namán ni Fr. Sibyla, na hindî man lamang siya tinítingnan.

--Hindî co maalaman; sinabi ni Fr. Dámasong Savalls: walâ acóng guinawâ
cung dî inulit co lamang ang canyang sinalitâ.

--¡Magalíng! Savalls ó Chevás, ¿eh anó n~gayon? ¡Hindî dahil sa isáng
letra ay siya'y maguiguing insíc!--ang mulíng sinaysay na nayáyamot ang
franciscano.

--At n~g icalabing-apat na siglo at hindî n~g icapitó--ang idinugtóng
n~g dominico, na ang anyo'y parang sinásala ang camalìan at n~g
pasakitan ang capalaluan niyong isáng fraile.

--¡Mabuti, datapuwa't hindî sa paglalabis cumulang n~g isáng siglo'y
siya'y maguiguing dominico na!

--¡Abá, howag pô sanang magalit ang cagalan~gán pô ninyo!--ani párì
Sibylang n~gumín~gitî.--Lalong magalíng cung siya ang nacátuclas n~g
paggawâ n~g pólvora, sa pagca't sa gayo'y naibsan na niya sa
pagcacapagod sa gayóng bagay ang canyang m~ga capatíd.

--¿At sinasabi pô ninyo, párì Sibyla, na nangyari ang bagay na iyón n~g
icalabíng apat na siglo?--ang tanóng na malakí ang nais na macatalós ni
Doña Victorina--¿n~g hindî pa ó n~g macapagcatawáng tao na si Cristo?

Pinalad ang tinátanong na pumasoc sa salas ang dalawang guinoo.


TALABABA:

[5] _Colado_, ang taong hindi inaanyayaha'y cusang dumádalo sa isang
piguíng. Maraming di ano lamang sa mañ~ga bayanbayan, at lalonglalo na
dito sa Maynilà, ang mañ~ga taong di nating calahì, na hindî man
inaanyayahan ay nagdudumalíng dumaló sa man~ga piguíng nang man~ga
filipino, na canilang tinatawag _na indio_, at ang man~ga taong yaong di
natin calahì ang siyang tinatawag ni Rizal na man~ga _colado_ sa
piguíng.--P.H.P.

[6] Ang catutubong mahusay at dî nagbabagong calacarán n~g m~ga linikhâ
n~g Dios--P.H.P.

[7] Nang panahóng sulatin ni Rizal ang Noli me tangere ay hindi pa
umaagos dito sa Maynila ang tubig na inumíng nanggagaling sa ilog San
Mateo at Marikina. Talastas nang madla, na ang guinugol sa pagpapaagos
na ito ay ang ipinamanang salapi, upang iucol sa ganitong bagay, ni D.
Francisco Carriedo, castilang naguíng magistrado sa Real Audiencia nang
una. ¡Salamat sa isáng castílà, sa isáng hindî nating caláhì ay
nagcaroon ang Maynílà n~g tubig na totoong kinacailan~gan sa pamumuhay!
Maraming mayayamang filipinong bago mamatay ay nagpapamana n~g maraming
salapî at mahahalagáng cayamanan sa m~ga fraile ó sa m~ga monja,
datapowa't hindî nan~gababalinong magpamana n~g anó mang iguiguinhawa ó
magagamit sa pamumuhay n~g caniláng m~ga cababayan. Walâ rin acóng
nalalamang nagawáng handóg sa m~ga filipino ang m~ga fraile na
macacatulad n~g pamana n~g dakilang si Carriedo; gayóng dahil sa m~ga
filipino cayâ yumaman at naguíng macapangyarihan ang m~ga fraileng
iyan.--¡Culang palad na Filipinas!--Nang di pa umaagos ang tubig na
inumíng sinabi na ay sa ilog Pasig ó sa man~ga ibáng nacaliliguid sa
Maynilà umiiguib nang inumín at ibá pang cagamitan sa bahay, sacali't
ang bahay walang _algibe_ ó tipunán n~g tubig sa ulán.--P.H.P.

[8] Ang namamatnugot sa paggawâ n~g anó man edificio. Tinatawag na
edificio ang bahay, palacio, simbahan, camalig at iba pa.--P.H.P.

[9] Ang ladrillong parang pinggan ang pagcacayarì.--P.H.P.

[10] Ang "maceta" ay wicang castilà na ang cahuluga'y ang lalagyán n~g
lupà na pinagtatamnan n~g m~ga halamang guinágawang pangpamuti, sa
macatuwid ay malî ang tawag na "macetas" sa halaman.--P.H.P.

[11] Patun~gán n~g m~ga "maceta" ó pátirican n~g haligue ó ano mang
bagay.--P.H.P.

[12] Ang capisanan n~g guinagamit sa pagcaing cuchara, cuchillo, tenedor
at iba pa.--P.H.P.

[13] Ang sabing "caida" ay wìcang castilà, na ang cahuluga'y ang
pagcahulog, pagcálagpac, pagcárapâ pagcatimbuang, ó ang kinahuhulugan ó
ang laláy n~g ano mang bagay; datapuwa't dito sa Filipinas, ayawan cung
anong dahil, tinatawag na "caida" n~g m~ga castilà at n~g m~ga lahing
castila ang macapanhíc n~g báhay.--P.H.P.

[14] Ang panig n~g bahay na pinaglálagyán n~g mesang cacanán.--P.H.P.

[15] Mulíng pan~gan~ganac. Ang panahong nagpasimulâ nang calaghatian
nang Siglo XV, na napucaw sa man~ga taong tubò sa dacong calunuran n~g
Sandaigdigan ang masilacbong pagsisiyasat nang m~ga maririkit na
guinagáwâ sa una nang m~ga griego at nang m~ga latino--P.H.P.

[16] Bataláng bató, na ang caraniwa'y baldosa ang tungtun~gan.--P.H.P.

[17] Sa convento n~g Antipolo ay may isang cuadrong catulad nitó.--J.R.

[18] Isáng pabilóg na parang culuong na ang caraniwa'y pinagagapan~gan
n~g m~ga halaman.--P.H.P.

[19] Ang ilawang san~gasan~ga na ibinibiting may m~ga pamuting m~ga
cristal na nagkikislapan.--P.H.P.

[20] Isáng papatun~gang cahoy, na catulad n~g papag na mababà ang
anyô.--P.H.P.

[21] Cahoy na caraniwang tawaguin n~g tagalog na "Palo-China." Ang cahoy
na ito'y caraniwan sa Europa at América. Sumisibol din sa Benguet, dito
sa Filipinas, dahil sa malamíg ang sin~gaw roon.--P.H.P.

[22] Natuclasán ang paggawâ n~g "piano" n~g siglo XIII at siyang naguing
cahalili n~g "clavicordio" at n~g "espineta." Alinsunod sa anyô at lakí
ay tinatawag na piano de mesa, piano de cola, piano de media cola, piano
vertical, piano diagonal at iba pa. Ang piano de cola'y nacahigang
parang mesa, na sa isáng dulo'y malapad at sa cabiláng dulo'y makitid at
isá sa m~ga lalong mahál ang halagá.--P.H.P.

[23] Tinatawag na larawang "al óleo," (retrato al óleo) ang larawang
ipinípinta sa pamamag-itan n~g m~ga culay ó pinturang tinunaw sa
lan~gis.--P.H.P.

[24] Sambahan n~g m~ga judío.--P.H.P.

[25] Caraniwang tinatawag na Nuestra Señora ang anó mang larawan ni
Guinoong Santa María, na halos may dî mabilang na pamagát: Nuestra
Señora del Carmen, cung may m~ga escapulario sa camay; Nuestra Señora
del Rosario, cung may tan~gang cuintás; Nuestra Señora de la Correa,
cung nacabigkís n~g balát, Nuestra Señora de Turumba, Nuestra Señora de
Salambaw at iba pang lubháng napacarami.--P.H.P.

[26] "Hindî carapatdapat" ang cahulugán n~g sabing "indigno," salitang
caraniwang sabihin n~g m~ga nacacastiláan.--P.H.P.

[27] Tinatawag na cadete ang nag-aaral sa isáng colegiong doo'y
itinutúrò ang m~ga bagaybagay na nauucol maalaman n~g isáng militar.

[28] Taga ibáng lúpà, sa macatuwid ay hindî taga Filipinas ang cahulugán
n~g sabing "extranjero." Gayon ma'y dî caraniwang tawaguing "extranjero"
ang insíc, ang castílà, ang turco, ang japonés, ang bombay, ang colombo
at ibá pa; sila'y tinatawag ditong insíc, castílá, "turkiano," japón,
bombay, colombo. Tinatawag lamang "extranjero" ang inglés, alemán,
francés, suizo at ibá pa, sa pagca't iniuucol lamang ang sabing
"extranjero" sa m~ga man~gan~galacal na may malalaking puhunan.--P.H.P.

[29] Ang bubóng na tablá n~g m~ga sasacyán.

[30] Tinatawag na "paisano" n~g m~ga sundalo ang hindî militar.--P.H.P.

[31] Caraniwang tinatawag na "biscuit" ang biscochong na sa m~ga
maliliit na latang nanggagaling sa Inglaterra. Tinatawag dito sa ating
"biscocho" ang m~ga malulutóng na tinapay, gaya n~g tinatawag na
"biscocho y caña" at "biscocho y dulce," at ang tunay na biscocho'y
tinatawag na "sopas" n~g m~ga dî nacaaalám n~g wicang castílà. N~gayo'y
gumágawâ na rito sa atin n~g masasaráp na biscochong hindî saból sa m~ga
nanggagaling sa Inglaterra, ang _La Perla_ ni G.J.E. Monroy, ang _La
Fortuna_ ni G. Claro Ong at ibá pa. Carapatdapat papurihan ang m~ga
cababayang itóng naglíligtas sa Filipinas na bomobowís sa m~ga taga
ibáng lupaín sa pagbilí n~g m~ga bagay na dito'y nagágawâ.--P.H.P.

[32] Maran~gal na general ni Cárlos V at ni Felipe II. Siya ang
nagtagumpáy sa panghihimagsic n~g Paises Bajos at nacalupig sa
Fort.--P.H.P.

[33] Ang talaán n~g m~ga oficial at m~ga púnò sa m~ga hucbó.

[34] Ang may catungculang umusig sa masasamang tao at man~gasiwà sa
capanatagán n~g m~ga bayanbayan. N~g panahón n~g Gobierno n~g España'y
may dalawang bagay na Guardia Civil dito sa Filipinas: "Guardia Civil"
ang pan~galan n~g m~ga na sa bayanbayan n~g m~ga lalawigan, at "Guardia
Civil Veterana" ang na sa ciudad n~g Maynílà.--Pawang m~ga filipino ang
m~ga sundalo n~g Guardia Civil at n~g Guardia Civil Veterana, at m~ga
castílà ang m~ga oficial at ang m~ga púnò. Manacánacáng nagcacaroon n~g
alferez at tenienteng m~ga filipino. Ang nahalili n~gayon sa Guardia
Civil ay ang Policía Insular, na tinatawag ding Policía Constabularia,
at sa Guardia Civil Veterana ay ang Policía Metropolitana na pawang
americano at ang Policía Municipal na pawang filipino. Bucod sa Guardia
Civil at Veterana'y may m~ga Cuadrillero pa na pawang filipino ang m~ga
sundalo at pinunò, na ang caraniwa'y fusil na walang cabuluhán at
talibóng ang m~ga sandata. N~g m~ga hulíng taón n~g Gobierno n~g
castila'y nagcaroon sa Maynílà n~g m~ga tinatawag na "Guardia
Municipal," na ang dalang sandata'y revolver at sable. Sa macatuwíd ang
m~ga namamahalà n~g catahimican n~g m~ga namamayan, n~g m~ga hulíng
panahón n~g m~ga castilà, dito sa Maynílà'y ang Guardia Civil Veterana,
ang Guardia Municipal at ang Cuadrillero, at sa m~ga lalawiga'y ang
Guardia Civil at ang Cuadrillero, bucód sa Policía Secreta na itinatag
dito sa Maynílà, hindî co matandaan cung n~g taóng 1894 ó 1895.--P.H.P.

[35] Ang nagtuturò sa paaralan.--P.H.P.

[36] Colegio ó paaralang m~ga fraileng dominico ang may-arì at silá rin
ang nan~gagtuturò.

[37] Tinatawag na "dialéctico" ang gumagamit n~g dialéctica. Ang
"dialéctica'y" ang carunun~gang ucol sa pag iisip-ísip at ang m~ga
pinanununtunang landás sa bagay na itó.--P.H.P.

[38] Si Santo Domingo de Guzman ang nagtatag n~g capisanan n~g m~ga
fraileng dominico cayá sila'y tinatawag na m~ga anác ni Guzman.--P.H.P.

[39] Ang nananatili sa pakikipanayam sa sangcataohan; ang hindî
sacerdote.

[40] Ang nagpápalagay n~g m~ga paláisipang dapat sagutin at tutulan sa
pan~gan~gatowiran n~g catalo.

[41] Ito'y ang balitang si G. Benedicto de Luna, marunong na abogadong
filipino.

[42] Ang pagtatan~gî at pagbubucod n~g pinagmamatuwirang anó man.

[43] Ang m~ga inanác ó iniapó n~g m~ga unang senador sa Roma.

[44] M~ga fraile.

[45] Si Enrique Heine ay bantóg na poeta at crítico alemán. Sumulat sa
wicang alemán. Ipinan~ganác n~g 1796 at namatáy n~g 1856.

[46] Ang m~ga dios sa pinagtapunan.

[47] Ang Tyrol ay isáng magandáng panig n~g Suiza at Baviera at isá sa
m~ga lalawigan n~g Austria-Hungría. May siyam na raang libong tao ang
namamayan doon.

[48] Tinatawag na equinoccio ang pagcacaisá n~g hábà n~g araw at n~g
gabí. Nagcacaequinoccio pagpapasimulâ n~g signo Aries at pagpapasimulâ
namán n~g signo Libra. May equinoccio n~g tag-araw, mulâ sa 20 hanggang
21 n~g Marzo, at may equinoccio n~g tag-ulan, mulâ sa 22 hanggang 23 n~g
Septiembre.

[49] Halos talós n~g lahát n~g fipinong ang cahulugán n~g "morisqueta"
ay canin; n~guni't ang walâ marahil nacacaalám niyan ay cung saang wicà
nanggaling; sa pagca't ang sabing morisqueta'y hindî wicang castilà,
hindî tagalog, hindî latín, hindî insíc at iba pa. ¿Ang m~ga fraile cayâ
ang nagtatag n~g salitang iyan?

[50] Sinabi co na sa sa isá sa m~ga paunawà sa Buhay ni Rizal na sa
pasimulâ n~g librong itó na ang sabing "indio" ay wicang castilà na ang
cahuluga'y túbò ó inianác sa India. Ang Filipinas ay m~ga pulóng na sa
panig n~g libutáng tinatawag na "Oceanía," at ang India ay na sa panig
n~g libutáng tinatawag na Asia. Ang tawag na indio n~g m~ga fraile, n~g
m~ga castilà at n~g m~ga lahing putî sa m~ga túbò sa Filipinas ay isáng
pag-alimura at pagcutyâ sa m~ga lahing caymanggui. Caacbáy n~g sabing
indio ang cahulugang tamád, waláng damdamin, han~gal, dugong mabábà,
cutad na ísip, ugaling pan~git, waláng cahihiyan at iba pang lalong m~ga
casamasamâan. Sacsí nitóng m~ga sabi co ang m~ga sinulat n~g m~ga
fraile't castilà tungcol sa Filipinas. N~guni't ang lalong nacatátawa'y
ang m~ga táong túbò rin dito sa Filipinas, na dahil sa maputî ang
caniláng balát ay tumatawag sa capowâ tagritong caymangui n~g indio ...
¡M~ga dukhang damdamin!--P.H.P.

[51] Ito'y lubós na catotohanan. Ang sumusulat nito'y nacapan~gumpisal
n~g panahóng cabataan pa sa isáng fraileng palibhasa'y bahagyâ n~g
macawatas n~g wicang tagalog, ipinipilit na ang casalanang ikinucumpisal
ay sabihin n~g nan~gun~gumpisal sa m~ga salitáng cahalayhalay at
magagaang na sa Diccionariong wicang castilà at wicang tagalog na
sinulat n~g caniláng capowà fraile.--P.H.P.

[52] Ang m~ga sinisin~gíl sa binyag, casal, tawag, libíng, campana,
ciriales at iba pa.

[53] Ang caraniwang tinatawag na "manong" ó "manang", galing sa salitang
"hermano", "hermana". May dalawang bagay na manong, ang manong na
franciscano ó franciscana at manong na dominico ó dominicana.

[54] Dating estancado ang tabaco dito sa Filipinas. Ang Gobierno n~g
España ay siyang namímilì n~g tabacong dahon sa m~ga magsasacá sa m~ga
bayang may pahintulot na magtaním n~g tabaco, ang Gobierno ang
nagpapadalá dito sa Maynílà siya ang nagpapagawa n~g tabaco at
cigarrillo at siya rin ang nagbibilí. Sino ma'y walang nacabibilí n~g
tabacong dahon cung dî ang Gobierno at sino ma'y walang nacapagbibilí
n~g tabacong dahon, n~g tabacong yarì at n~g cigarrillo cung dî ang
Gobierno. Sa m~ga bayang may pahintulot na magtaním n~g tabaco'y may
m~ga cagawad ang Gobierno, na siyang nan~gan~gatawa't n~g gumalíng ang
taním na tabaco at mag-ani n~g marami. Ang Gobiernong mamimili ay siya
ring nagháhalaga n~g tabacong dahong canyang biníbili. N~g taóng 1883 ay
inalís dito sa Filipinas n~g Gobierno n~g España ang estanco n~g tabaco
at binigyang calayaan ang lahat na macapagtaním at macapagbilí n~g
tabacong dahon, tabacong yarì ó cigarrillo, at ang inihalili sa estanco
ay iba't ibang bagay na pagpapabowis sa m~ga tagarito.--P.H.P.

[55] Alac na Jerez, na nanggagaling sa uvas na inaani sa bayang Jerez de
la Frontera, na sacop n~g lalawigang Cadiz, caharian n~g España. Ang
bayang iyo'y mayaman, nasa tabí n~g ilog Guadalete at may 62,009 ang
nananahang tao.--P.H.P.

[56] Tinatawag na Evangelio ang m~ga sinulat ni San Mateo, San Lucas,
San Marcos at San Juan. Ang m~ga sinulat n~g apat na Santong itó, na dî
iba cung dî ang casaysayan n~g m~ga ipinan~garal at buhay ni Jesucristo,
ang siyang pinagpapatuunan n~g m~ga utos at palatuntunan n~g Iglesia
Católica Apostólica Romana, n~g Iglesia Cismática sa Rusia at sa Grecia,
n~g Iglesia Protestante at n~g Iglesia Filipina Independiente.--P.H.P.

[57] Ang cahulugan n~g sabing indolente ay ang táong hindî napupucaw ang
loob sa m~ga bagay na sa iba'y nacasakit. Ang walang malasakit sa ano
man, ang mabagal, ang tamád.

[58] "Bailujan," galing sa sabing "baile," sayáw. Ang baile ay wicang
castilà. Ang "bailuhan" ay hindî guinagamit n~g m~ga fraile at n~g m~ga
castilà dito sa Filipinas cung dî ang sabing "baile" pagca ang sayawan
ay sa bahay n~g capowà castílà, at "bailujan" pagca ang sayawan ay sa
bahay n~g m~ga filipino. Sa maiclíng sabi, ang cahulugan n~g "bailujan"
ay sayáw na carapatdapat cutyaín, catawátawá, waláng cahusayan.

[59] Ang "loto" ay isáng cahoy sa Africa. Anang m~ga poeta, ang taga
ibang lupaíng macacain daw n~g bun~ga n~g "loto" ay nacalilimot sa
canyang kinamulatang bayan.

[60] Sa macatuwid baga'y sucat na ang magcaroon n~g caunting pag-iisip.

[61] Caugalian sa m~ga castilang hindî "usted" (cayó pô) na guinagamit
sa caraniwan, cung dî "Vuestra Reverencia" ó "Vuesarevencia" (sa
cagalanggalang pô ninyo) ang siyang ibinibigay na galang sa m~ga fraile
sa pakikipag-usap sa canila.

[62] Ipinan~gun~gusap n~g "ereje," sa pagca't sa wicang castila'y hindi
isinasama ang h sa pagbasa. Tinatawag na "hereje" ang cristianong
sumásalansang ó hindi sumasampalataya sa m~ga pinasasampalatayanan n~g
Iglesia Católica Apostólica Romana.--P.H.P.

[63] Ang kinácatawan n~g Dios.

[64] Maliit na general; sa macatuwíd baga'y waláng halagang general.

[65] Maliit na general Capansanan.

[66] "Su excelencia" sa wicang castila, paunlác na tawag sa Capitan
General at sa iba pa n~g m~ga castila.--P.H.P.

[67] Pan~galawa n~g Real Patrono. Tinatawag na Real Patrono n~g Iglesia
Católica Romana ang Harî sa España. Haring tagatangkilic ang cahulugan
sa wicang tagalog--P.H.P.

[68] Hindî acó nasísilong cahi't siya'y pan~galawá man n~g harì--ang
ibig sabihin ni Pári Dámaso.--P.H.P.

[69] Mulà sa taóng 1717 hangang 1719 ay naguíng Gobernador General sa
Filipinas si Don Fernando Bustamante. Sa pagca't canyáng napagunáwà ang
malaking m~ga pagnanacaw sa pamamanihalà n~g salapî n~g Harì, minagálíng
niya ang magtatag n~g m~ga bágong utos sa pamamahalâ n~g salapî n~g
calahatán. Pinasimulán niyáng kinulóng sa bilangguan ang m~ga taong
pinaghihinalàan; sila'y canyáng pinag-usig sa haráp n~g m~ga tribunal.
Galít na galít cay Bustamante ang m~ga may matataas na catungculang sa
ganito'y nan~gagsipan~ganib na mapahamac, at sa gayóng cahigpita'y hindî
nan~gabihasa cailán man. Sa pagcá't nabalitàan ni Bustamante ang
panucalang manghimagsic laban sa canyáng capangyariha't pamamahálà, at
tinatangkílic n~g m~ga fraile sa caniláng m~ga simbahan ang lalong m~ga
kilaláng mahihigpít niyáng m~ga caaway, naglathalà siyá n~g pagtawag sa
lahát n~g m~ga lalaking may mahiguít na labíng apat na taón upang
man~gagsipanig sa hucbòng magsasanggaláng sa capangyarihan n~g Harì.
Dinin~gíg n~g bayan ang pag tawag na iyón, at nátatag ang isang hucbó
n~g m~ga cusang pumasoc sa pagsusundalo. Nan~gagsifirma ang Arzobispo at
iláng m~ga abogado sa isáng casulatang doo'y itinututol na waláng
capangyarihan at waláng catowiran daw si Bustamante na ipag-utos ang
pagpapabilangô sa notariong si Osejo, na tumacbò at nagtagò sa simbahang
Catedral: dahil dito'y ipinag-utos n~g Gobernador General na dacpín at
ibilanggô ang arzobispo at gayon din ang m~ga abogadong cainalám sa
gayong panucalang catacsilan.--Pinanggalin~gan ang m~ga
pagpapabilanggong itó n~g iba't ibang m~ga caguluhan, at sa tacot n~g
m~ga fraileng bacâ síla namán ang pag-usiguin, minagalíng nilá ang silá
ang mamatnugot sa m~ga lumálabag sa capangyarihan n~g
Gobernador.--Lumabás sa m~ga simbahan ang m~ga nagtatagò roon, nagdalá
n~g m~ga sandata, at n~g macasanib na sa canilá ang iláng m~ga tagarito,
lumacad silá't ang tinun~go'y ang palacio n~g Gobernador, na n~g
panahóng iyó'y na sa taguilirang ilaya n~g tinatawag n~gayóng Plaza ni
William McKinley. Nan~gun~guna sa paglacad ang m~ga fraile na may m~ga
hawac na Santo Cristo sa caniláng m~ga camáy. Nang maalaman ni
Bustamante ang gayóng panghihimagsic, ipinag-utos sa canyáng m~ga
guardiang barilín ang m~ga nanghihimagsic na iyón; datapuwa't hindî
sumunód sa canyáng utos ang m~ga sundalo, at n~g dumating ang m~ga
nanghihimagsic sa tapát n~g palacio, isinucô nilá ang caniláng m~ga
sandata sa haráp n~g pagca damít sacerdote n~g m~ga fraileng nán~gagtaás
ang m~ga camay na may hawac na m~ga Santo Cristo at m~ga larawan n~g
Santo. Pinabayaan din n~g m~ga sundalong alabardero na silá'y macapasoc.
Lumabás ang cahabaghabag na si Bustamanteng may sandatang hawac, at
sinalubong sa hagdanan ang m~ga nanghihimagsic. Hinandulong siyá n~g
m~ga nanghihimagsic at sa sandali lamang ay may sugat na siyáng malubha.
Dumaló sa canyá ang canyang anác na lalaki, at itó nama'y agád binaril
at nasugatan n~g bála. Kinaladcad n~g m~ga nanghihimagsic ang canilang
Gobernador na naghihin~galó hanggang sa isáng bilangguang na sa silong
n~g Audiencia, at doon siya namatáy n~g magtatakip silim n~g hapon n~g
araw ring iyong ica 11 n~g Octubre n~g 1719; ipinagcaít sa canyá ang
lahát n~g saclolo at hindi siyá binigyán n~g isá mang lamang vasong
tubig. Kinaladcád namán ang anác n~g Gobernador General sa talian n~g
m~ga cabayo sa palacio, at doon siya namatáy n~g hapon ding iyón, at
ipinagcáit sa canyáng macaguibíc ang sino man manggagamot at itinangguí
sa canyá ang lahat n~g bagay na saclolo. Ang m~ga nanghimagsic na
pinamunuan n~g m~ga fraileng pumupuri at nagpapaunlac sa m~ga pumatáy sa
Gobernador at sa canyáng anác ay nan~gagsitun~go sa cúta n~g Santiago at
doo'y kinuha at pinawalán ang arzobispo, na pagdaca'y siyá, ang nagatang
sa sarili n~g catungculang pagca Gobernador General sa Sangcapuluang
itó. Hindi nagcamít parusa cailan man ang m~ga cakilakilabot na
katampalasanang ito.--Sinipi sa "Censo de las Islas Filipinas" n~g 1903,
tomo I, página 342--P.H.P.

[70] "Su Majestad el Rey" sa wicang castilà. Masasabing: "ang
Macapangyarihan Harì."

[71] Sa matuwid bagá'y hindi niya pinahahalagahan ang taong sinasabi n~g
Teniente.

[72] Aayaw kilalanin n~g m~ga fraile si Alfonso XII, na n~g panahong
sinasabi sa "Noli me tangere" ay síyang hari sa España, cung di si
Cárlos de Borbón na naghahan~gad na siyáng maghari sa m~ga castilà.
Dahil sa paghahan~gád na ito'y silasila ring m~ga castilà ang
nan~gagsipagbaca, at maraming dugò ang nabuhos. Ang unang nacabaca n~g
reina Cristina at n~g reina Isabel II ay si Cárlos de Borbón, capatid ni
Fernando VII; isinalin niyá pagcatapos ang tinatawag niyang catuwiran sa
Corona n~g España sa canyáng anác na si Cárlos Luis, na nagpamagat n~g
Conde de Montemolin at haring Cárlos VI, na siyang muling nagsabog n~g
caligaligan, dugô at m~ga capahamacan sa España, sa isang manin~gas na
pagbabaca at n~g siyá'y matalo'y omowi sa Trieste at doon namatáy n~g
1861.

Humalili cay Cárlos Luis ang canyang capatíd na si Juan Borbón, n~guni't
walà itóng nagawáng may cahulugán.

Ang anác ni Juang nagn~gan~galang Cárlos at nagpamagát n~g haring Cárlos
VII ang siyang nagpatuloy n~g pagbabaca, sa udyóc at tulong n~g m~ga
fraile at macafraile. Pinasimulán ang icatlong pagbabaca sa Españang
m~ga capowa castila rin ang nagpatayan, n~g 8 n~g Abril n~g 1872. N~g
panahong iyó'y maraming totoong salapi ang ipinadaláng galing sa
Filipinas na handóg n~g m~ga fraile cay Cárlos, datapuwa't wala ring
kinahinatnan ang pagpupumilit nitó, n~g m~ga fraile at n~g m~ga
macafraile, cung dî magsabog n~g dugong calahi at papaghirapin n~g di
ano lamang ang España. Natapos ang pagbabaca roon n~g 27 n~g Febrero n~g
1876, araw na ibinalic ni Cárlos sa Francia. Ang pinacamabuti sa m~ga
general nito'y si Zumalacárregui at si Cabrera. Cumilala at sumuco si
Cabrera sa haring Alfonso XII n~g taóng 1895. Cung pamagatán si Don
Cárlos n~g m~ga castila'y "Cárlos Chapa."

Marahil ibiguin n~g m~ga bumabasang maalaman cung ano ang dahil n~g
pagbabacang ito, na nagpasimula n~g 2 n~g Octubre n~g 1833 at nagtapós
n~g 27 n~g Febrero 1876, at aking sasabihin sa maicling salitâ:

Bago pa lamang nacacawalâ ang España sa capangyarihan n~g m~ga francés,
ay nagpasimulâ na ang panúcalà n~g m~ga fraile at n~g m~ga macafraileng
papanumbalikin doon ang pagtatatag ulî n~g "absolutismo"; sa macatuwid
baga'y ang capangyarihan n~g haring magawâ ang bawa't maibigan, at
manumbalic ang "tribunal n~g Inquisición." Hindi pumayag si Fernando VII
sa gayóng balac, at sa gayó'y kinagalitan siya at minagaling n~g m~ga
fraileng sa canyá'y mahalili ang canyáng capatid na si Cárlos María
Isidro de Borbón, na nan~gacong cung siya ang maguiguing harì ay gagawin
niya bawa't ibiguin n~g Papa at n~g m~ga fraile. Bago namatáy si
Fernando ay gumawa itó n~g testamentong isinasalin niya ang canyáng
corona sa canyáng anác na babaeng si Isabel. N~g mamatay si Fernando VII
n~g 29 Septiembre n~g 1833 ay nahahanda na upang bacahin ang hahaliling
reinang si Isabel II, na sa pagca't musmós pa noon, ang namamahalà n~g
caharia'y si reina Cristinang nabao cay Fernando VII, at n~g icatlóng
araw n~g pagcamatay nitó'y pinasimulaan na n~gâ ang pangguguló sa España
ni Cárlos, na tinutulun~gan n~g papa, n~g m~ga fraile, n~g lahat n~g
m~ga párì at n~g canilang m~ga cacampi.

N~gayóng m~ga panahóng itó'y mahinang mahinà na ang carlismo sa España,
at sila sila'y nagsisirâan. May nan~gagpapan~galang "integrista" na
siyang nan~gag-iibig n~g "absolutismo" at n~g "inquisición," at
"mestizo" ang itinatawag nila sa sumasang ayon sa calagayang dalá n~g
panahón at ayaw sa "inquisición" at sa "absolutismo." N~gayo'y macucurò
na cung bakit aayaw kilalanin n~g m~ga fraileng hárì nila si Alfonso XII
at si Alfonso XIII man; n~guni't ang sawicain n~ga n~g m~ga castilà'y "á
la fuerza ahorcan" (sapilitan ang pagbitay). Aayaw man sila'y sapilitang
nilálagoc ang apdóng handóg n~g catuwiran at n~g catotohanan.--P.H.P.

[73] Sa canyáng calagayan ó sa canyáng sarili.

[74] Sa galit ay nabiglaanan.

[75] Sa bibíg lamang.

[76] Mulâ sa púsò, taimtim sa púsò.

[77] Na sa pag-iisip.

[78] Sa isáng pagcacataón, hindi sinasadya.

[79] Sa pagcacataon at sa ganáng akin.

[80] Ang páring catulong n~g cura. N~g panahón n~g Gobierno n~g España,
halos ang lahat n~g paring filipino ay pawang coadjutor lamang ang
naaabot na catungculan; bihirang bihirà ang naguiguing cura, at ang
caraniwa'y m~ga fraile ang naguiguiug cura; caya't ang lahát n~g m~ga
cura halos sa sangcapuluang ito'y pawang m~ga fraile. Aliping mistulà
ang pagpapalagay n~g m~ga curang fraile sa m~ga coadjutor na filipino.
Salamat sa revolucióng guinawa n~g Katipunang tatag ni Gat Andrés
Bonifacio'y nahan~gò ang m~ga paring filipino sa gayóng caalipinan;
datapuwa't hanggá n~gayò'y walá isá man lamang sa m~ga paring filipinong
nacacagunitang magpaunlác cay Gat Andrés Bonifacio. Cahimanawarì sila'y
man~gáguising sa panahóng hináharap. ¡Wala n~g carimarimarim na púsong
gaya n~g di marunong tumumbás sa utang na loob!!!]

[81] Ang sumusulat n~g m~ga inilalathala sa m~ga periódico ó
pámahayagan.

[82] Ang may almacen ó tindahan. Tinatawag ding almacenero ang catìwala
sa pag-iin~gat n~g m~ga camalig na ligpitan n~g anó man, ó ang isáng
catungculan sa Gobiernong ganito ang pan~galan.--P.H.P.

[83] Caugalìan n~g m~ga taong may pinag-aralang cung pumapanhic silá sa
bahay n~g isang hindî cakilala, ang siya'y iharap sa maybahay n~g isáng
cakilala nitó at sabihing:--"May capurihan po acóng ipakikilala sa inyó
si guinoong Fulano."--P.H.P.

[84] Ang monje Bernardo Schwart, alemân, na siyáng nacátuclas n~g
pag-gawâ n~g pólvora n~g siglo XIV.--P.H.P.



=II.=

=CRISOSTOMO IBARRA=


Hindî magagandá at mabubuting bíhis na m~ga dalaga upang pansinín n~g
lahat, sampô ni Fr. Sibyla; hindî ang cárilagdilagang Capitan General na
casama ang canyang m~ga ayudante upang maalís sa pagcatigagal ang
teniente at sumalubong n~g ilang hacbáng, at si Fr. Dámaso'y maguíng
tila nawal-an n~g díwà: sila'y walâ cung dî ang "original" n~g larawang
naca frac, na tan~gan sa camáy ang isáng binatang luksâ ang boong
pananamit.

--¡Magandang gabí pô, m~ga guinoo! ¡Magandang gabí pô "among"[85]!--ang
unang sinabi ni Capitang Tiago, at canyáng hinagcan ang m~ga camáy n~g
m~ga sacerdote, na pawang nacalimot n~g pagbebendicion. Inalís n~g
dominico ang canyang salamín sa mata upang mapagmasdan ang bagong datíng
na binatà at namumutlâ si Fr. Dámaso at nangdídidilat ang m~ga matá.

--¡May capurihan acóng ipakilala pô sa inyó si Don Crisòstomo Ibarra, na
anác n~g nasirà cong caibigan!--ang ipinagpatuloy ni Capitang
Tiago.--Bagong galing sa Europa ang guinoong ito, at siya'y aking
sinalubong.

Umalin~gawn~gaw ang pagtatacá n~g márin~gig ang pan~galang ito;
nalimutan n~g tenienteng bumatì sa may bahay, lumapit siya sa binatà at
pinagmasdan niya ito, mulâ sa paa hanggang ulo. Ito'y nakikipagbatian
n~g m~ga ugaling salitâ n~g sandalíng iyon sa boong pulutóng; tila
mandin sa canya'y walang bagay na naíiba sa guitnâ n~g salas na iyon,
liban na lamang sa canyang pananamít na itím. Ang canyang taas na higuít
sa caraniwan, ang canyang pagmumukhâ, ang canyang m~ga kílos ay pawang
naghahalimuyac niyang cabataang mainam na pinagsabay inaralan ang
catawa't cálolowa. Nababasa sa canyang mukháng bucás at masayá ang
cauntíng bacás n~g dugong castilà na naaaninag sa isang magandáng culay
caymanggui, na mapulapulá sa m~ga pisn~gi, marahil sa pagcápatira niya
sa m~ga bayang malalamíg.

--¡Abá!--ang biglang sinabi sa magalác na pagtatacá--¡ang cura n~g aking
bayan! ¡Si parì Dámaso: ang matalic na caibigan n~g aking amá!

Nan~gagtin~ginang lahat sa franciscano: ito'y hindi cumilos.

--¡Acó po'y pagpaumanhinan ninyó, aco'y nagcámali!--ang idinugtong ni
Ibarra, na ga nahihiyâ na.

--¡Hindî ca nagcámali!--ang sa cawacasa'y naisagot ni Fr. Dámaso, na
sirâ ang voces.--N~guni't cailan ma'y hindî co naguíng caibigang matalic
ang iyong amá.

Untiunting iniurong ni Ibarra ang canyang camáy na iniacmáng humawac sa
camáy ni parì Dámaso, at tiningnan niya itó n~g boong pangguiguilalas;
lumin~gón at ang nakita niya'y ang mabalasic na anyô n~g teniente, na
nagpapatuloy n~g pagmamasíd sa canya.

--Bagongtao, ¿cayó po bâ ang anác ni Don Rafael Ibarra?

Yumucód ang binatà.

Ga tumindíg na sa canyang sillón si Fr. Dámaso at tinitigan ang
teniente.

--¡Cahimanawarî dumatíng cayong malualhatì dito sa inyong lupaín, at
magtamó nawâ pô cayó n~g lalong magandang palad cay sa inyong ama!--ang
sabi n~g militar na nan~gin~ginig ang voces. Siya'y aking nakilala at
nácapanayam, at masasabi cong siya'y isa sa m~ga taong lalong
carapatdapat at lalong may malinis na capurihán sa Filipinas.

--Guinoo--ang sagót ni Ibarrang nababagbag ang púsò--ang inyo pong
pagpuri sa aking amá ay pumapawì n~g aking m~ga pag-alap-ap tungcol sa
caniyang kinahinatnang palad, na aco, na canyang anác ay di co pa
napagtátalos.

Napunô n~g lúhà ang m~ga matá n~g matandà, tumalicód at umalís na
dalídálì.

Napag-isa ang binata sa guitnâ n~g salas; at sa pagca't nawalâ ang may
bahay, walâ siyang makitang sa canya'y magpakilala sa m~ga dalaga, na
ang caramiha'y tinitingnan siya n~g may paglin~gap. Nang
macapag-alinlang may iláng minuto, tinun~go niya ang m~ga dalagang
tagláy ang calugodlugod na catutubong kilos.

--Itulot ninyo sa aking lacdan~gan co--anya--ang m~ga utos n~g mahigpit
na pakikipagcapwa tao. Pitóng taón na n~gayong umalís acó rito sa aking
bayan, at n~gayong aco'y bumalíc ay hindi co mapiguilan ang nasang aco'y
bumáti sa lalong mahalagang hiyas niya; sa canyang m~ga suplíng na
babae.

Napilitan ang binatang lumayò roon, sa pagca't sino man sa m~ga dalaga'y
waláng nan~gahás sumagot. Tinun~go niya ang pulutóng n~g ilang m~ga
guinoong lalaki, na n~g mámasid na siya'y dumarating ay nan~gagcabilog.

M~ga guinoo--anya--may isang caugalían sa Alemaniang pagca pumaparoon sa
isang capisanan, at walang masumpun~gang sa canya'y magpakilala sa m~ga
ibá; siya ang nagsasabi n~g canyáng pan~galan at napakikilala, at
sumasagot naman ang m~ga causap n~g sa gayón ding paraan. Itúlot pô
ninyó sa akin ang ganitóng ugálì; hindî dahil sa ibig cong dito'y
magdalá n~g m~ga asal n~g m~ga tagá ibáng lupain, sa pagca't totoong
magaganda rin naman ang ating m~ga caugalian, cung dî sa pagca't
napipilitan cong gawín ang gayong bagay. Bumati na acó sa lan~git at sa
m~ga babae n~g aking tinubuang lúpà: n~gayo'y ibig cong bumati naman sa
m~ga cababayan cong lalaki. ¡M~ga guinoo, ang pan~galan co'y Juan
Crisóstomo Ibarra at Magsalin!

Sinabi naman sa canya n~g canyang m~ga causap ang canicanilang m~ga
pan~galang humiguit cumulang ang pagca walang cabuluhan, humiguit
cumulang ang pagca hindî nakikilala nino man.

--Ang pan~galan co'y A--á!--ang sinabi't sucat n~g isang binata at
bahagya n~g yumucód.

--¿Bacâ po cayá may capurihan acong makipagsalitaan sa poetang ang m~ga
sinulat ay siyáng nacapagpanatili n~g marubdób cong pagsintá sa
kinaguisnan cong bayan? Ibinalità sa aking hindî na raw po cayó
sumusulat, datapuwa't hindî nila nasabi sa akin ang cadahilanan ...

--¿Ang cadahilanan? Sa pagcá't hindî tinatawag ang dakílang nin~gas n~g
isip upang ipamalingcahod at magsinun~galíng. Pinag-usig sa haráp n~g
hucóm ang isang tao dahil sa inilagáy sa tulâ ang isang catotohanang
hindi matututulan. Aco'y pinan~galanang poeta, n~guni hindî aco
tatawaguing ulól.

--At ¿mangyayari po bagang maipaunawà ninyo cung anó ang catotohanang
yaon?

--Sinabi lamang na ang anac n~g león ay león din namán; cacaunti na't
siya'y ipinatapon sana.

At lumayô sa pulutóng na iyón ang binatang may cacaibang asal.

Halos tamátacbo ang isáng táong masayá ang pagmumukhâ, pananamit
filipino ang suot, at may m~ga botones na brillante sa "pechera."
Lumapit cay Ibarra, nakipagcamay sa canyá at nagsalitâ:

--¡Guinoong Ibarra, hinahan~gad cong mákilala co pô cayó; caibigan cong
matalic si Capitang Tiago, nakilala co ang inyóng guinoong amá ...; ang
pan~galan co'y Capitang Tinong, nanánahan aco sa Tundóng kinálalagyan
n~g inyóng báhay; inaasahan cóng pauunlacán ninyó acó n~g inyóng
pagdalaw; doon na pô cayó cumain búcas!

Bihág na bihág si Ibarra sa gayóng calakíng cagandahang loob:
n~gumín~gitî si Capitang Tinong at kinucuyumos ang m~ga camay.

--¡Salamat po!--ang isinagót n~g boong lugód.--N~guni't pasasa San Diego
po acó búcas ...

--¡Sáyang! ¡Cung gayo'y sacâ na, cung cayo'y bumalíc!

--¡Handâ na ang pagcain!--ang bigáy álam n~g isáng lingcod n~g Café "La
Campana." Nagpasimulâ n~g pagpasamesa ang panauhín, bagá man
nagpapamanhíc na totoo ang m~ga babae, lalong lalò na ang m~ga filipina.


TALABABA:

[85] Caraniwan sa catagalugan tawaguing "among" ang parì, marahil sa
turò rin n~g fraile. Ang sabing "among" ay galing sa "amo," na ang
cahuluga'y "pan~ginoon," at ang tumatawag n~g "amo" ay "alipin." ¿Bakit
hindi sila nagpatawag n~g "ama" na siyáng cahulugan sa wicang tagalog
n~g sabing "padre?" ¿Bakit itinutulot n~g m~ga sacerdote na silá'y
tawaguin "amo?"



=III.=


=ANG HAPUNAN=

_Jele jele bago quiere,_[86]


Tila mandîn totoong lumiligaya si Fr. Sibyla: tahimic na lumalacad at
hindî na námamasid sa canyáng nan~gin~gilis at manipís na m~ga labì ang
pagpapawaláng halagá; hanggáng sa marapating makipagusap sa pilay na si
doctor De Espadaña, na sumásagot n~g putól-putól na pananalitâ, sa
pagcát siya'y may pagcá utál. Cagulatgulat ang samâ n~g loob n~g
franciscano, sinisicaran ang m~ga sillang nacahahadláng sa canyáng
nilalacaran, at hanggáng sa sinicó ang isáng cadete. Hindî nagkikikibô
ang teniente; nagsasalitaán n~g masayá ang ibá at caniláng pinupuri ang
cabutiha't casaganàan n~g haying pagcain. Pinacunot ni Doña Victorina,
gayón man, ang canyáng ilóng; n~guni't caracaraca'y lumin~góng malakí
ang gálit, cawan~gis n~g natapacang ahas: mangyari'y natuntun~gan n~g
teniente ang "cola" n~g canyáng pananamít.

--Datapuwa't ¿walâ pô bâ, cayóng m~ga matá?--anyá.

--Mayroon pô, guinoong babae, at dalawáng lalóng magalíng cay sa m~ga
matá ninyó; datapowa't pinagmámasdan co pô iyang inyóng m~ga culót n~g
buhóc--ang itinugón n~g militar na iyong hindî totoong mápagparayâ sa
babae, at sacâ lumayô.

Bagá man hindî sinasadya'y capuwâ tumun~go ang dalawáng fraile sa dúyo ó
ulunán n~g mesa, marahil sa pagca't siyáng pinagcaratihan nilá at
nangyari n~gâ ang mahíhintay, na tulad sa nan~gagpapan~gagaw sa isáng
cátedra[87]: pinupuri sa m~ga pananalitâ ang m~ga carapatán at cataásan
n~g ísip n~g m~ga capan~gagáw; datapua't pagdaca'y ipinakikilala ang
pabaligtad, at nan~gag-úun~gol at nan~gag-uupasalà cung hindî silá ang
macapagtamó n~g caniláng han~gád.

--¡Ucol pô sa inyó, Fr. Dámaso!

--¡Ucol pô sa inyó, Fr. Sibyla!

--Cayo ang lalong unang cakilala sa bahay na itó ... confesor n~g
nasirang may bahay na babae, ang lalong may gulang, may carapatán at may
capangyarihan....

--¡Matandáng matanda'y hindî pa naman!--n~guni't cayo pô naman ang cura
nitong bayan!--ang sagót na matabang ni Fr. Dámasong gayón ma'y hindî
binibitiwan ang silla.

--¡Sa pagca't ipinag-uutos pô ninyó'y acó'y sumusunod!--ang iniwacás ni
Fr. Sibyla.

--¡Aco'y hindî nag-uutos!--ang itinutol n~g franciscano--¡aco'y hindî
nag-uutos!

Umuupô na sana si Fr. Sibylang hindî pinápansin ang m~ga pagtutol na
iyón, n~g macasalubong n~g canyang m~ga matá ang m~ga matá n~g teniente.
Ang lalong mataas na oficial sa Filipinas, ayon sa caisipán n~g m~ga
fraile, ay totoong malakí ang cababaan sa isáng uldog na tagapaglútò n~g
pagcain. "Cedant arma togæ"[88], ani Cicerón sa Senado; "cedant arma
cotae"[89] anang m~ga fraile sa Filipinas. Datapuwa't mapitagan si Fr.
Sibyla, caya't nagsalitâ:

--Guinoong teniente, dito'y na sa mundo[90] po tayo at walâ sa sambahan;
nararapat po sa inyo ang umupô rito.

Datapuwa't ayon sa anyô n~g canyang pananalita'y sa canya rin nauucol
ang upuang iyón, cahi't na sa mundo. Ang teniente, dahil yatà n~g siya'y
howag magpacagambalà, ó n~g huwag siyang umupô sa guitnâ n~g dalawáng
fraile, sa maiclíng pananalita'y sinabing áyaw siyang umupô roon.

Alín man sa tatlóng iyo'y hindî nacaalaala sa may bahay. Nakita ni
Ibarrang nanonood n~g boong galác at nacan~gitî sa m~ga
pagpapalaman~gang iyón sa upuan ang may bahay.

--¡Bakit pô, Don Santiago! ¿hindi pô bâ cayó makikisalo sa amin?--ani
Ibarra.

N~guni't sa lahat n~g m~ga upuan ay may m~ga tao na. Hindî cumacain si
Lúculo[91] sa bahay ni Lúculo.

--¡Tumahimic pô cayó! howag cayóng tumindîg!--ani Capitang Tiago,
casabay n~g pagdidíin sa balicat ni Ibarra. Cayâ pa namán gumágawâ ang
pagdiriwáng na ito'y sa pagpapasalamat sa mahál na Vírgen sa inyóng
pagdatíng. Nagpagawâ acó n~g "tinola" dahil sa inyó't marahil malaon n~g
hindî ninyó nátiticiman.

Dinalá sa mesa ang isáng umáasong malaking "fuente"[92]. Pagcatapos
maibulóng n~g dominico ang "Benedícte"[93] na halos walâ sino mang
natutong sumagot, nagpasimulâ n~g pamamahagui n~g laman n~g fuenteng
iyon. N~guni't ayawan cung sa isáng pagcalibáng ó iba cayáng bagay,
tumamà cay párì Dámaso ang isáng pinggang sa guitnâ n~g maraming úpo at
sabáw ay lumálan~goy ang isáng hubád na líig at isáng matigás na pacpác
n~g inahíng manóc, samantalang cumacain ang ibá n~g m~ga hità at dibdíb,
lalong lalò na si Ibarra, na nagcapalad mapatamà sa canyá ang m~ga atáy,
balonbalonan at ibá, pang masasaráp na lamáng loob n~g inahíng manóc.
Nakita n~g franciscano ang lahát n~g itó, dinurog ang m~ga úpo, humigop
n~g cauntíng sabáw, pinatunóg ang cuchara sa paglalagáy at bigláng
itinulac ang pingga't inilayô sa canyáng harapán. Nalílibang namáng
totoo ang dominico sa pakikipagsalitàan sa binatang mapulá ang buhóc.

--¿Gaano pong panahóng nápaalis cayó sa lupaíng ito?--ang tanóng ni
Laruja cay Ibarra.

--Pitóng taón halos.

--!Aba! ¿cung gayó'y marahil, nalimutan na ninyó ang lupaíng ito?

--Baligtád pô; bagá man ang kinaguisnan cong lupa'y tila mandin
linilimot na acó, siyá'y laguì cong inaalaala.

--¿Anó po ang íbig ninyóng sabihin?--ang tanóng n~g mapuláng buhóc.

--Ibig cong sabíhing may isang taón na n~gayóng hindî aco tumátangap n~g
ano mang balità tungcol sa bayang itó, hanggang sa ang nacacatulad co'y
ang isang dî tagaritong hindî man lamang nalalaman cung cailan at cung
paano ang pagcamatay n~g canyang ama.

--¡Ah!--ang biglang sinabi, n~g teniente.

--At ¿saan naroon pô cayo at hindî cayo tumelegrama?--ang tanong ni Doña
Victorina.--Tumelegrama cami sa "Peñinsula"[94] n~g cami'y pacasal.

--Guinoong babae; nitong huling dalawang tao'y doroon aco sa dacong
ibabâ n~g Europa, sa Alemania at sacâ sa Colonia rusa.

Minagaling n~g Doctor De Espadaña, na hanggá n~gayo'y hindî
nan~gan~gahás magsalitâ, ang magsabi n~g cauntî:

--Na ... na ... nakilala co sa España ang isang polacong tagá, Va ...
Varsovia, na ang pan~gala'y Stadtnitzki, cung hindî masamâ ang aking
pagcatandâ; ¿hindî pô bâ ninyó siya nakikita?--ang tanong na totoong
kimî at halos namumula sa cahihiyan.

--Marahil pô--ang matamís na sagót ni Ibarra--n~guni't sa sandalîng
itó'y hindî ko naaalaala siyá.

--¡Aba, hindî siyá maaring ma ... mapagcamal-an sa iba!--ang idinugtóng
n~g Doctor na lumacás ang loob.--Mapulá ang canyáng buhóc at totoong
masamáng man~gastílà.

--Mabubuting m~ga pagcacakilalanan; n~guni't doo'y sa casaliwàang palad
ay hindî aco nagsasalitâ n~g isa man lamang wicang castílà, liban na
lamang sa ilang m~ga consulado.

--At ¿paano ang inyóng guinágawang pamumuhay?--ang tanong ni Doña
Victorinang nagtátaca.

--Guinagamit co pô ang wícà n~g lupaíng aking pinaglálacbayán, guinoong
babae.

--¿Marunong po bâ naman cayo n~g inglés?--ang tanong n~g dominicong
natira sa Hongkong at totoong marunong n~g "Pidggin-English"[95], iyang
halo-halong masamáng pananalitâ n~g wicà ni Shakespeare[96] n~g anác n~g
Imperio Celeste[97].

--Natira acóng isang taón sa Inglaterra, sa casamahán n~g m~ga táong
inglés lamang ang sinásalitâ.

--At ¿alín ang lupaíng lalong naibigan pô ninyó sa Europa?--ang tanóng
n~g binatang mapulá ang buhóc.

--Pagcatapos n~g España, na siyang pan~galawá cong Báyan, alín man sa
m~ga lupaín n~g may calayâang Europa.

--At cayó pong totoong maraming nalacbáy ... sabihin ninyó, ¿anó pô bâ
ang lalong mahalagáng bagay na inyong nakita?--ang tanóng ni Laruja.

Wari'y nag-isíp-ísíp si Ibarra.

--Mahalagáng bagay, ¿sa anóng cauculán?

--Sa halimbawà ... tungcól sa pamumuhay n~g m~ga báyan ... sa búhay n~g
pakikipanayám, ang lácad n~g pamamahalà n~g báyan, ang úcol sa religión,
ang sa calahatán, ang catás, ang cabooan....

Malaong nagdidilidili si Ibarra.

--Ang catotohanan, bágay na ipangguilalás sa m~ga báyang iyan, cung
ibubucod ang sariling pagmamalakí n~g bawa't isá sa canyáng nación....
Bago co paroonan ang isáng lupain, pinagsisicapan cong matalós ang
canyáng historia, ang canyáng Exodo[98] cung mangyayaring masabi co itó,
at pagcatapos ang nasusunduan co'y ang dapat mangyari: nakikita cong ang
iguiniguinhawa ó ipinaghihirap n~g isáng baya'y nagmúmulâ sa canyáng
m~ga calayâan ó m~ga cadilimán n~g isip, at yamang gayó'y nanggagaling
sa m~ga pagpapacahirap n~g m~ga namamayan sa icágagalíng n~g calahatán,
ó ang sa canilang m~ga magugulang na pagca walang ibáng iniibig at
pinagsusumakitan cung dî ang sariling caguinhawahan.

--At ¿walâ ca na bagáng nakita cung dî iyán lámang?--ang itinanóng na
nagtátawa n~g palibác n~g franciscano, na mulâ n~g pasimulàan ang
paghapon ay hindî nagsásalita n~g anó man, marahil sa pagcá't siya'y
nalilibang sa pagcain; hindî carapatdapat na iwaldás mo ang iyong
cayamanan upang walâ cang maalaman cung dî ang bábahagyang bagay na
iyán! ¡Sino mang musmós sa escuelaha'y nalalaman iyán!

Nápatin~gín na lamang sa canyá si Ibarra't hindî maalaman cung anô ang
sasabihin; ang m~ga iba'y nan~gagtitin~ginan sa pagkatacá at
nan~gan~ganib na magcaroon n~g caguluhan.--Nagtátapos na ang paghapon,
ang "cagalan~gán pô ninyo'y busóg na"--ang isásagot sana n~g binatà;
n~guni't nagpiguil at ang sinabi na lamang ay ang sumúsunod:

--M~ga guinoo; huwág cayóng magtátaca n~g pagsasalitang casambaháy sa
akin n~g aming dating cura; ganyán ang pagpapalagáy niyá sa akin n~g
acó'y musmós pa, sa pagcá't sa canyá'y para ring hindî nagdaraan ang
m~ga taón; datapowa't kinikilala cong utang na loob, sa pagcá't
nagpapaalaala sa aking lubós niyóng m~ga áraw na madalás pumaparoon sa
aming báhay ang "canyáng cagalan~gán", at canyáng pinaúunlacan ang
pakikisalo sa pagcain sa mesa n~g aking amá.

Sinulyáp n~g dominico ang franciscano na nan~gan~gatal. Nagpatuloy n~g
pananalitâ si Ibarra at nagtindíg:

--Itulot ninyó sa aking acó'y umalís na, sa pagcá't palibhasa'y bago
acóng datíng at dahil sa búcas din ay aco'y áalis, marami pang totoong
gágawín acóng m~ga bágay-bágay. Natapos na ang pinacamahalagá n~g
paghapon, cauntî lamang cung aco'y uminóm n~g alac at bahagyâ na
tumítikim acó n~g m~ga licor. ¡M~ga guinoo, mátungcol nawâ ang lahát sa
España at Filipinas!

At ininóm ang isáng copitang alac na hanggáng sa sandalíng iyó'y hindî
sinásalang. Tinularan siyá n~g Teniente, n~guni't hindî nagsasabi n~g
anó man.

--¡Howág pô cayóng umalís!--ang ibinulóng sa canyá, ni Capitang
Tiago.--Dárating na si María Clara: sinundô siyá ni Isabel. Paririto ang
sa báyang bágong cura, na santong tunay.

--¡Paririto acó búcas bago acó umalís. N~gayo'y may gágawin acóng
mahalagáng pagdalaw.

At yumao. Samantala'y nagluluwal n~g samâ n~g loob ang franciscano.

--¿Nakita na ninyó?--ang sinasabi niyá sa binatang mapulá ang buhóc na
ipinagcucucumpas ang cuchillo n~g himagas. ¡Iyá'y sa pagmamataas! ¡Hindî
nilá maipagpaumanhíng silá'y mapagwicaan n~g cura! ¡Ang acalà nilá'y
m~ga taong may cahulugán na! ¡Iyán ang masamáng nacucuha n~g pagpapadalá
sa Europa n~g m~ga bátà! Dapat ipagbawal iyán n~g gobierno.

--At ¿ang teniente?--ani Doña Victorinang nakikicampí sa
franciscano--¡sa boong gabíng ito'y hindî inalís ang pagcucunót n~g
pag-itan n~g canyáng m~ga kilay; magalíng at tayo'y iniwan! ¡Matandâ
na'y teniente pa hanggá n~gayón!

Hindî malimutan n~g guinoong babae ang pagcacabangguít sa m~ga culót n~g
canyáng buhóc at ang pagcacayapac sa "encañonado" n~g canyáng m~ga
"enagua."

N~g gabíng yaó'y casama n~g m~ga ibá't ibáng bagay na isinusulat n~g
binatang mapulá ang buhóc sa canyáng librong "Estudios Coloniales," ang
sumúsunod: "Cung anó't macahihilahil sa casayahan n~g isáng piguíng ang
isáng liig at isáng pacpác sa pinggán n~g tinola." At casama n~g m~ga
iba't ibáng paunáwà ang m~ga ganitó:--"Ang taong lalong waláng cabuluhán
sa Filipinas sa isáng hapunan ó casayahan ay ang nagpapahapon ó
nagpapafiesta: macapagpapasimulâ sa pagpapalayas sa may bahay at
mananatili ang lahát sa boong capanatagán."--"Sa m~ga calagayan n~gayón
n~g m~ga bagay bagay, halos ay isáng cagalin~gang sa canilá'y gágawin
ang huwág paalisín sa caniláng lupaín ang m~ga filipino, at huwág man
lamang turúan siláng bumasa"....


TALABABA:

[86] Wicang haluang castilà't tagalog, na cung tawagui'y "wicang
tinulá". Nagpapatumpictumpic bago'y ibig,--May m~ga filipinong hindî
nan~gingiming magsalitang sila'y hindî nacacawatas n~g wicang tagalog,
na hindî silá marunong n~g wicang tagalog; datapawa't hindî rin naman
marunong magsalitâ n~g tunay na wicang castilà; waláng nalalaman cung dî
ang wicang tindá: ¡cahabaghabag na m~ga tao!

[87] Ang pagtuturò n~g isáng carunun~gan; sa halimbawà: si Fulano'y
nagtuturò n~g catedra n~g "Derecho" na gaya rin cung sabihing si
Fulano'y nagtuturò n~g dunong n~g "Derecho."

[88] Magbigay ang sandata sa haráp n~g carunun~gang; sa macatuwid baga'y
dapat gumalang ang m~ga militar sa m~ga táong pantás.

[89] Magbigáy ang sandata sa harap n~g m~ga fraile; dapat gumalang ang
m~ga militar sa m~ga fraile.

[90] Wicang castilà ang sabing "mundo" at maraming cahulugán: ang
cabooan n~g lahat n~g m~ga kinapal.--Ang lupà.--Ang cabooan n~g lahát
n~g tao.--Baúl na malakí.--Tungcol sa pamumuhay. Isá sa m~ga caaway n~g
caluluwa. Dito'y ang cahulugan ay isáng tan~ging bahágui n~g
sangcataohan, sa macatuwid baga'y ang m~ga tao sa piguíng na
iyón.--P.H.P.

[91] Si Lucio Licino Lúcalo, cónsul romano, na bantog dahil sa totoong
magalíng na pagcain sa canyang mesa.

[92] Ang cahulugán dito'y isang malaking tasang malucóng na
pinaglálagyan n~g pagcain--Cahulugan din n~g wicang "fuente"; Bucál n~g
tubig na nanggagaling sa lúpà.--Isáng "aparato" upang doo'y lumabas ang
tubig na nanggagaling sa m~ga "tubo" at n~g magamit sa bahay, sa daan ó
sa halamanan.--Mulâ n~g isang bagay.--Ang sugat na talagang guinágawâ sa
brazo, sa bintî at iba pa.--Kinacailan~gang sa pagsasalitâ n~g "fuente"
ay magpalabas n~g han~gin sa bibig, sa pagca't cung hindi ay masasabing
"puente" na ang cahuluga'y tuláy. Ito'y isá sa m~ga cadahilanan cayâ
ayaw acóng makisunod sa bagong palacad na isulat n~g P cahi't ang
pinanggalin~ga'y F, gaya sa halimbáwà n~g Filipinas, Fernando, Faustino
na may m~ga sumusulat n~gayon n~g Pilipnas, Pernando, Paustino. Gayon
ma'y iguinagalang co at hindi co pinipintasan ang sa ibang caisipan at
palacad na sinusunod.--Upang maipan~gusap ang "efe" ay idinadaiti ang
labi sa m~ga n~giping itaas sacâ magpalabás n~g han~gin sa pagsasalitâ
n~g letra.--P.H.P.

[93] Pinupuri cata. Pasimulâ n~g isáng dasál sa Dios na wicang latíng
sinasabi n~g m~ga pári at iba pang católico bago cumain.

[94] Tinatawag n~g m~ga castilang "Península" ang España.--"Peñinsula"
ang sabi ni Doña Victorina, sa pagca't siya'y isá riyan si m~ga babaeng
tagálog na nagcacasticastilaan ay bago'y hindî man lamang marunong
man~gusap n~g wicang castilà. Ang tunay na cahulugan n~g Península ay
ang lupang halos naliliguid n~g tubig magcabicabilà.--P.H.P.

[95] Tulad sa tinatawag nating wicang "castilàng tinda." Halohalong
salitang inglés, insic, portugués at malayo; gaya namán n~g nangyayari
na rito sa Filipinas tungcol sa pananalitâ n~g inglés na halohalò n~g
inglés, castila't tagalog.--P.H.P.

[96] Guillermo Shakespeare, dakilang poetang inglés at isa sa m~ga
pan~gulong dramático sa sangcataohan. Ipinan~ganac sa Strafford n~g 1564
at namatay n~g 1616. Ang m~ga pan~gulong sinulat niya'y ang "Macbet,"
"Romeo at Julieta", "Hamlet," "Otelo," "Ang Mercader sa Venecia," "Ang
panaguinip n~g isáng gabíng tag-araw" at iba pa.--P.H.P.

[97] Ang caharian n~g China.

[98] Pan~galawáng libro n~g Pentatesco ni Moisés.--Ang paglalacbay sa
ibang lupain n~g m~ga túbò sa isáng nación ó báyan, na siyáng cahulugán
dito.



=IV.=

=HEREJE AT FILIBUSTERO=


Nag-aalinlan~gan si Ibarra. Ang han~gin sa gabí, na sa m~ga buwáng iyó'y
caraniwang may calamigán na sa Maynilà, ang siyáng tila mandín pumawì sa
canyáng noo n~g manipís na úlap na doo'y nagpadilím: nagpugay at
humin~gá.

Nagdaraan ang m~ga cocheng tila m~ga kidlá't, m~ga calesang páupahang
ang lacad ay naghíhin~galô, m~ga naglálacad na tagá ibá't ibáng nación.
Tagláy iyáng paglacad na hindî nan~gagcacawan~gis ang hacbáng, na siyáng
nagpapakilala sa natitilihan ó sa waláng mágawà, tinun~go n~g binatà ang
dacong plaza n~g Binundóc, na nagpapalin~gap-lin~gap sa magcabicabilà na
wari'y ibig niyáng cumilala n~g anó man. Yao'y ang m~ga dating daan at
m~ga dating báhay na may m~ga pintáng putî at azul at m~ga pader na
pinintahán n~g putî ó cung dilî caya'y m~ga anyóng ibig tularan ang
batóng "granito" ay masamâ ang pagcacáhuwad; nananatili sa campanario
n~g simbahan ang canyáng relós na may carátulang cupás na; iyón ding
m~ga tindahan n~g insíc na iyóng may marurumíng tabing na násasampay sa
m~ga varillang bacal, na pinagbalibalicucô niyá isáng gabí ang isá sa
m~ga varillang iyón, sa pakikitulad niyá sa masasama ang pagcaturong
m~ga bátà sa Maynilà: sino ma'y waláng nagtowíd niyón.

--¡Marahan ang lacad!--ang ibinulóng, at nagtulóy siyá sa daang
Sacristía.

Ang m~ga nagbíbili n~g sorbete ay nananatili sa pagsigáw n~g:
¡Sorbeteee! m~ga huepe rin ang siyáng pang-ilaw n~g m~ga dating
nan~gagtítindang insíc at n~g m~ga babaeng nagbíbili n~g m~ga cacanin at
m~ga bun~gang cahoy.

--¡Cahan~gahan~gà!--ang sinabi niyá--¡itó rin ang insíc na may pitóng
taón na, at ang matandáng babae'y ... siyá rin! Masasabing nanaguinip
acó n~g gabíng itó sa pitóng taóng pagca pa sa Europa!.. at ¡Santo Dios!
nananatili rin ang masamang pagcálagay n~g bató, na gaya rin n~g aking
iwan!

At naroroon pa n~ga't nacahiwalay ang bató sa "acera" n~g linílicuan n~g
daang San Jacinto at daang Sacristía.

Samantalang pinanonood niyá ang catacatacáng pananatiling itó n~g m~ga
báhay at ibá pa sa báyan n~g waláng capanatilihán, marahang dumapò sa
canyáng balicat ang isáng camáy; tumungháy siyá'y canyáng nakita ang
matandáng Teniente na minámasdang siyáng halos nacan~gitî: hindî na
tagláy n~g militar yaóng mabalasic niyáng pagmumukhâ, at walâ na sa
canyá yaóng m~ga kilay na totoong canyáng ikinatatan~gì sa ibá.

--¡Bagongtao, magpacain~gat cayó! ¡Mag-aral pô cayó sa inyóng amá--ang
sinabi niyá.

--Ipatawad pô ninyó; n~guni't sa acalà co'y inyóng pinacamahál ang aking
amá; ¿maaarì pô bang sabihin ninyó sa akin cung ano ang canyáng
kináhinatnan?--ang tanóng ni Ibarra na siyá'y minámasdan.

--¿Bakit? ¿hindî pô bâ ninyó nalalaman?--ang tanóng n~g militar.

--Itinanóng co cay Capitáng Tiago ay sumagót sa aking hindî niyá
sasabihin cung dî búcas na. ¿Nalalaman po bâ ninyó, sacalì?

--¡Mangyari bagá, na gaya rin namán n~g lahát! ¡Namatáy sa bilangguan!

Umudlót n~g isáng hacbáng ang binatà at tinitigan ang Teniente.

--¿Sa bilangguan? ¿sinong namatáy sa bilangguan?--ang itinatanóng.

--¡Abá, ang inyó pong amá, na nábibilanggô!--ang sagót n~g militar na
may cauntíng pangguiguilalás.

--Ang aking amá ... sa bilangguan ... ¿napipiít sa bilangguan? ¿Anó pô
ang wicà ninyó? ¿Nakilala pô bâ ninyó ang aking amá? ¿Cayó pô ba'y ...?
ang itinanóng n~g binatà at hinawacan sa brazo ang militar.

--Sa acalà co'y hindî acó námamalî; si Don Rafael Ibarra.

--¡Siyá n~ga, Don Rafael Ibarra!--ang marahang ùlit n~g binatà.

--¡Ang boong ísip co'y inyó pong nalalaman na!--ang ibinulóng n~g
militar, na puspós n~g habág ang anyô n~g pagsasalitâ, sa canyáng
pagcahiwatig sa nangyayari sa cálolowa ni Ibarra; ang acalà co'y inyóng
...; n~guni't tapan~gan ninyó ang inyóng loob! ¡dito'y hindî
mangyayaring magtamóng capurihán cung hindî nabibilanggô!

--¡Dapat cong acaláing hindî pô cayó nagbíbirô sa akin--ang mulîng
sinabi ni Ibarra n~g macaraan ang iláng sandalíng hindî siyá umíimic!
¿Masasabi pô bâ ninyó sa akin cung bakit siyá'y nasasabilangguan?

Nag-anyóng nag-iisip-isip ang militar.

--Ang aking ipinagtátacang totoo'y cung bakit hindî ipinagbigay alam sa
inyó ang nangyayari sa inyóng familia.

[Larawan:--¡Binatà, mag-ín~gat pô cayó! ¡Mag-aral cayó sa inyóng
amá!--anáng teniente sa canyá.--Imp. de M. Fernández Paz, 447, Sta
Cruz.]

--Sinasabi sa akin sa canyáng hulíng sulat, na may isáng taón na
n~gayón, na huwág daw acóng maliligalig cung dî niya acó sinusulatan, sa
pagcá't marahil ay totoong marami siyang pinakikialamán;
ipinagtatagubilin sa aking magpatuloy acó n~g pag-aaral ... at
¡benebendicìonan acó!

--Cung gayó'y guinawâ niyá ang sulat na iyán sa inyó, bago mamatay;
hindî malalao't mag-íisang taón n~g siyá'y aming inilibíng sa inyóng
bayan.

--¿Anóng dadahilana't nábibilanggô ang aking amá?

--Sa cadahilanang totoong nacapagbíbigay puri. N~guni't sumama pô cayó
sa aki't acó'y paroroon sa cuartel; sasabihin có han~ggáng tayo'y
lumalacad. Cumapit pô cayó sa aking brazo.

Hindî nan~gag-imican sa loob n~g sandalî; may anyóng nagdidilidili ang
matandâ at wari'y hiníhin~gi sa canyáng "perilla,"[99] na
hinihimashimas, na magpaalaala sa canyá.

--Cawan~gis n~g lubós pô ninyóng pagcatalastás--ang ipinasimulâ n~g
pagsasalitâ--ang amá pô ninyó'y siyáng pan~gulo n~g yaman sa boong
lalawigan, at bagá man iniibig siyá't iguinagalang n~g marami, ang m~ga
ibá'y pinagtatamnan namán siyá n~g masamáng loob, ó kinaíinguitán. Sa
casaliwàang palad, camíng m~ga castilang naparito sa Filipinas ay hindî
namin inuugalì ang marapat naming ugalíin: sinasabi co itó, dahil sa isá
sa inyóng m~ga nunong lalaki at gayón din sa caaway n~g inyóng amá. Ang
waláng licát na paghahalihalilí, ang capan~gitan n~g asal n~g m~ga
matataas na púnò, ang m~ga pagtatangkilic sa di marapat, ang camurahan
at ang caiclîan n~g paglalacbay-bayan, ang siyáng may sála n~g lahát;
pumaparito ang lalong masasamâ sa Península, at cung may isáng mabaít na
máparito, hindî nalalao't pagdaca'y pinasásamâ n~g m~ga tagarito rin. At
inyóng talastasíng maraming totoong caaway ang inyóng amá sa m~ga cura
at sa m~ga castílà.

Dito'y sandalíng humintô siyá.

--N~g macaraan ang iláng buwán, búhat n~g cayó po'y umalís, nagpasimulâ
na ang samàan n~g loob nilá ni párì Dámaso, na dî co masabi ang tunay na
cadahilanan. Biníbigyang casalanan siyá ni párì Dámasong hindî raw siyá
nagcucumpisal: n~g una'y dating hindî siyá nan~gun~gumpisal, gayón ma'y
magcaìbigan siláng matalic, na marahil natatandaan pa pô ninyó. Bucód sa
rito'y totoong dalisay ang capurihán ni Don Rafael, at higuít ang
canyáng pagcabanál sa maraming nan~gagcucumpisal at nan~gagpapacumpisal:
may tinútunton siyá sa canyáng sariling isáng cahigpithigpitang pagsunód
sa atas n~g magandáng asal, at madalás sabihin sa akin, pagca násasalitâ
niyá ang m~ga sámàang itó n~g loob: "Guinoong Guevara,
¿sinasampalatayanan po bâ ninyóng pinatatawad n~g Dios ang isáng mabigát
na casalanan, ang isáng cusang pagpatáy sa cápuwâ táo, sa halimbáwà,
pagcâ, nasabi na sa isáng sacerdote; na táo rin namáng may catungculang
maglihim n~g sa canyá'y sinasaysay, at matacot másanag sa infierno, na
siyáng tinatawag na pagsisising "atricion"? ¿Bucod sa duwag ay waláng
hiyáng pumapanatag? Ibá ang aking sapantahà tungcól sa Dios--ang
sinasabi niyá--sa ganáng akin ay hindî nasasawatâ ang isáng casam-an n~g
casam-an din, at hindî ipinatatawad sa pamamag-itan n~g m~ga waláng
cabuluháng pag-iyác at n~g m~ga paglilimós sa Iglesia." At inilálagáy
niyá sa akin ang ganitóng halimbáwà:--"Cung aking pinatáy ang isáng amá
n~g familia, cung dahil sa catampalasanan co'y nabao't nálugamì sa
capighatìan ang isáng babae, at ang m~ga masasayáng musmós ay naguíng
m~ga dukháng ulila, ¿mababayaran co cayâ ang waláng hanggang Catowiran,
cung aco'y cusang pabitay, ipagcatiwalà co ang líhim sa isáng
mag-iin~gat na howag máhayag, maglimós sa m~ga cura na siyáng hindî
tunay na nan~gagcacailan~gan, bumilí n~g "bula de composición," ó
tuman~gistan~gis sa gabí at araw? ¿At ang bao at ang m~ga ulila?
Sinasabi sa akin n~g aking "conciencia"[100] na sa loob n~g cáya'y dapat
acóng humalili sa táong aking pinatáy, ihandóg co ang aking boong lacás
at hanggáng aco'y nabubuhay, sa icágagalíng n~g familiang itóng acó ang
may gawâ n~g pagcapahamac, at gayón man, ¿sino ang macapagbibigay n~g
capalít n~g pagsintá n~g amá?"--Ganyán ang pan~gan~gatuwiran n~g inyó
pong amá, at ang anó mang guinagawa'y isinasangayong láguì sa mahigpit
na palatuntunang itó n~g wagás na caasalán, at masasabing cailán ma'y
hindî nagbigáy pighatî canino man; baligtád, pinagsisicapan niyáng
pawîin, sa pamamag-itan n~g magagandáng gawâ, ang m~ga tan~ging casawìan
sa catuwirang, ayon sa canyá'y guinawâ raw n~g canyáng m~ga nunò.
Datapuwa't ipanumbalic natin sa canyáng samaan n~g loob sa cura, ang
m~ga pagcacaalit na ito'y lumúlubhà; binábangguit siyá ni párì Dámaso
buhat sa púlpito, at cung dî tinutucoy siyá n~g boong liwanag ay isáng
himalâ, sa pagca't sa caugalian n~g paring iyá'y mahihintay ang lahát.
Nakikinikinita co nang masamâ ang cahahangganan n~g bagay na itó.

Muling humìntóng sandali ang matandáng Teniente.

--Naglílibot n~g panahón iyón ang isáng naguíng sundalo sa artillería,
na pinaalís sa hucbó dahil sa malabis na cagaspan~gán n~g canyáng ásal
at dahil sa camangman~gang labis. Sa pagca't kinacailan~gan niyáng
mabuhay, at hindi pahintulot sa canyá ang magtrabajo n~g mabigát na
macasisirà n~g aming capurihan[101], nagtamó siyá, hindî co alám cung
sino ang sa canyá'y nagbigáy, n~g catungculang pagca maninin~gil n~g
buwís n~g m~ga carruaje, calesa at ibá pang sasacyán. Hindî tumanggáp
ang abâ n~g anó mang túrò, at pagdaca'y napagkilala n~g m~ga "indio" ang
bagay na itó: sa ganang canilá'y totoong cahimahimalâ, na ang isang
castilà'y hindî marunong bumasa't sumulat. Pinaglilibacan ang culang
palad, na pinagbabayaran n~g cahihiyan ang násisin~gil na buwís, at
nalalaman niyáng siyá ang hantun~gan n~g libác, at ang bagay na itó'y
lalong nacáraragdag n~g dating masamâ at magaspáng niyang caugalîan.
Sadyang ibinibigay sa canyá ang m~ga sulat n~g patumbalíc;
nagpapaconwarî siya namáng canyang binabasa, at bago siyá pumifirma cung
sáan nakikita niyang waláng sulat, na ang parang kinahig n~g manóc na
canyáng m~ga letra'y siyáng larawang tunay n~g canyáng cataohan;
linálan~gap niyá ang masasacláp na cairin~gang iyón, n~guni't
nacacasin~gil siyá, at sa ganitóng calagayan n~g canyang loob ay hindi
siyá gumagalang canino man, at sa inyóng ama'y nakipagsagutan n~g
lubhang mabibigat na m~ga salitâ.

Nangyari isáng araw, na samantalang pinagpipihitpihit niyá ang isáng
papel na ibinigáy sa canyá sa isáng tindahan, at ibig niyáng málagay sa
tuwíd, nagpasimuláng kinawayán ang canyáng m~ga casamahan n~g isáng
batang nanasoc sa escuela, magtawá at itúro siya n~g dalirì. Naririn~gig
n~g táong iyón ang m~ga tawanan, at nakikita niyáng nagsásaya ang libác
sa m~ga dî makikibuing mukhâ n~g nan~garoroon; naubos ang canyang
pagtitiis, bigláng pumihit at pinasimulâang hinagad ang m~ga batang
nan~gagtacbuhan, at sumísigaw n~g "ba", "be", "bi", "bo", "bu."
Pinagdimlán n~g galit, at sa pagca't hindî siya mang-abot, sa canilá'y
inihalibas ang canyáng bastón, tinamaan ang isá sa úlo at nábulagtâ; n~g
magcagayo'y hinandulong ang nasusubasob at pinagtatadyacán, at alín man
sa nan~gagsisipanood na nanglilibac ay hindî nagcaroon n~g tapang na
mamag-itan. Sa casamaang palad ay nagdaraan doon ang inyóng amá. Napoot
sa nangyari, tinacbó ang maninin~gil na castilà, hinawacan siyá sa brazo
at pinagwicaan siyá n~g mabibigát. Ang castilàng marahil ang tin~gín sa
lahát ay mapulá na, ibinuhat ang camáy, n~guni't hindî siyá binigyang
panahón n~g inyong amá, at tagláy iyáng lacás na nagcácanulô n~g pagca
siyá'y apó n~g m~ga vascongado ... anáng ibá'y sinuntóc daw, anáng ibá
namá'y nagcasiyá, na lamang sa pagtutulac sa canyá; datapowa't ang
nangyari'y ang tao'y umúgà, napalayô n~g iláng hacbáng at natumbáng
tumamà, ang úlo sa bató. Matiwasay na ibinan~gon ni Don Rafael ang
batang may sugat at canyáng dinalá sa tribunal[102]. Sumuca n~g dugô ang
naguing artillerong iyón at hindî na natauhan, at namatáy pagcaraan n~g
iláng minuto. Nangyari ang caugalìan, nakialám ang justicia, piniit ang
inyóng amá, at n~g magcagayo'y nan~gagsilitáw ang m~ga lihim na caaway.
Umulán ang m~ga paratang, isinumbóng na siyá'y filibustero at hereje:
ang maguing "hereje" ay isáng casawîang palad sa lahát n~g lugar, lalong
lalo na n~g panahóng iyóng ang "alcalde"[103] sa lalawiga'y isáng taong
nagpaparan~galang siyá'y mapamintacasi, na casama ang canyáng m~ga
alílang nagdárasal n~g rosario sa simbahan n~g malacás na pananalitâ,
marahil n~g marinig n~g lahat at n~g makipagdasal sa canya; datapuwa't
ang maguíng filibustero ay lalong masamâ cay sa maguíng "hereje," at
masamâ pang lalò cay sa pumatáy n~g tatlóng máninin~gil n~g buwís na
marunong bumasa, sumulat at marunong magtan~gîtangì. Pinabayàan siyá n~g
lahát, sinamsám ang canyáng m~ga papel at ang canyáng m~ga libro.
Isinumbóng na siyá'y tumátanggap n~g "El Correo de Ultramar" at n~g m~ga
periódicong gáling sa Madrid; isinumbóng siya, dahil sa pagpapadalá sa
inyó sa Suiza alemana; dahil sa siyá'y násamsaman n~g m~ga sulat at n~g
larawan n~g isáng paring binitay, at ibá pang hindî co maalaman.
Kinucunan n~g maisumbóng ang lahát n~g bágay, sampô n~g paggamit n~g
bárong tagalog, gayóng siyá'y nagmulâ sa dugóng castilà[104]. Cung
naguing ibá sana ang inyóng amá, marahil pagdaca'y nacawalâ, sa pagcá't
may isáng málicong nagsaysáy, na ang ikinamatáy n~g culang palad na
maninin~gil ay mulâ sa isáng "congestión"[105]; n~guni't ang canyáng
cayamanan, ang canyáng pananalig sa catuwiran at ang canyáng galit sa
lahát n~g hindî naaayon sa cautusán ó sa catuwiran ang sa canyáng
nan~gagpahamac. Acó man, sacali't malakí ang aking casuclamán sa
pagluhog sa paggawâ n~g magalíng nino man, humaráp acó sa Capitán
General, sa hinalinhan n~g ating Capitán General n~gayón; ipinaliwanag
co sa canyáng hindî mangyayaring maguíng "filibustero" ang tumatangkilik
sa lahát n~g castilang dukhâ ó naglalacbay rito, na pinatutuloy sa
canyáng bahay at pinacacain at ang sa canyáng m~ga ugát ay tumátacbo pa
ang mapagcandiling dugóng castílà; ¡nawaláng cabuluháng isagót co ang
aking úlo, at ang manumpâ acó sa aking carukhâan at sa aking capuriháng
militar, at walâ acó n~g nasunduan cung dî magpakita sa akin n~g
masamáng pagtanggáp, pagpakitâan acó n~g lalong masamâ sa aking
pagpapaalam at ang pamagatán acó n~g "chiîlado"[106]!

Humintô ang matandâ n~g pananalità upang magpahin~gá, at n~g canyáng
mahiwatigan ang hindî pag-imíc n~g canyáng casama, na pinakikinggan
siyá'y hindî siyá tinítinguan, ay nagpatuloy:

--Nakialam acó sa usapín sa cahin~gian n~g inyóng amá. Dumulóg acó sa
bantóg na abogadong filipino, ang binatang si A--; n~guni't tumangguí sa
pagsasanggalang.--"Sa akin ay matatalo"--ang wicà sa
akin.--Panggagalin~gan ang pagsasanggaláng co n~g isáng bagong sumbong
na laban sa canyá at marahil ay laban sa akin. Pumaroon pô cayó cay
guinoong M--, na masilacbóng manalumpátì, taga España at lubháng
kinaaalang-alan~ganan. Gayón n~ga ang aking guinawâ, at ang balitang
abogado ang nan~gasiwa sa "causa" na ipinagsanggalang n~g boong
catalinuhan at caningnin~gán. Datapwa't marami ang m~ga caaway, at ang
ilá'y m~ga líhim at hindî napagkikilala. Saganà ang m~ga sacsíng sabuát,
at ang caniláng m~ga paratang, na sa ibang lugar ay mawawal-ang
cabuluhán sa isáng salitang palibác ó patuyâ n~g nagsásanggalang, dito'y
tumitibay at tumítigas. Cung nasusunduan n~g abogadong mawaláng
cabuluhán ang caniláng m~ga bintáng, sa pagpapakilala n~g
pagcacalabán-lában n~g canicanilang saysáy at n~g m~ga saysáy niláng
sarili, pagdaca'y lumálabas ang m~ga ibáng sumbóng. Isinusumbóng niláng
nan~gamcám siyá n~g maraming lúpà, hinin~gán siyáng magbayad n~g m~ga
casiráan at m~ga caluguiháng nangyari; sinabi niláng siya'y
nakikipagcaibigan sa m~ga tulisán, upang pagpitaganan nilá ang kanyáng
m~ga pananím at ang canyáng m~ga hayop. Sa cawacasa'y nagulóng totoo ang
usapíng iyón, na anó pa't n~g maguíng isáng taòn na'y waláng
nagcacawatasáng sino man. Napilitang iwan n~g "alcade"[107] ang canyáng
catungculan, hinalinhán siyá n~g ibang, ayon sa balita'y, masintahin sa
catuwiran, n~guni't sa casaliwâang palad, ito'y iláng buwán lamang
nanatili roon, at ang napahalili sa canyá'y napacalabis naman ang pagca
maibiguín sa mabuting cabayo.

Ang m~ga pagtitiis n~g hirap, ang m~ga samâ n~g loob, ang m~ga
pagdarálitâ sa bilangguan, ó ang canyáng pagpipighatî n~g canyáng
mapanood ang gayóng caraming gumaganti n~g catampalasanan sa guinawâ
niyá sa caniláng m~ga cagalin~gan, ang siyáng sumirà sa catibayan n~g
canyáng catawang bacal, at dinapúan siyá, niyáng sakít na ang libin~gan
lamang ang nacagagamot. At n~g matatapos na ang lahát, n~g malapit n~g
tamuhín niyá, ang cahatuláng siyá'y waláng casalanan, at hindî
catotohanang siyá'y caaway n~g Bayang España, at di siyá, ang may sala
n~g pagcamatáy n~g máninin~gil, namatáy sa bilanggúang walâ sino man sa
canyáng tabí. Dumatíng acó upang mapanood ang pagcalagót n~g canyáng
hinin~gá.

Tumiguil n~g pananalitâ ang matandâ; hindi nagsalitâ si Ibarra n~g anó
man. Samantala'y dumatíng silá sa pintúan n~g cuartel. Humintô ang
militar, iniabót sa canyá ang camáy at nagsabi:

--Binatà, ipagtanóng ninyó cay Capitang Tiago ang m~ga paliwanag.
N~gayó'y ¡magandáng gabí pô! Kinacailan~gan cong tingnán cung may
nangyayaring anó man.

Waláng imìc na hinigpît na mairog ni Ibarra ang payat na camáy n~g
Teniente, at hindî cumikibo'y sinundán n~g canyáng m~ga matá itó,
hanggáng sa dî na mátanaw.

Marahang bumalíc at nacakita siyá n~g isáng nagdaraang carruaje;
kinawayán niya ang cochero:

--¡Sa Fonda ni Lala!--ang sinabing bahagyâ na mawatasan.

--Marahil nanggaling itó sa calabozo--ang inisip n~g cochero sa canyáng
sarili, sacá hinaplit n~g látigo ang canyáng m~ga cabayo.


TALABABA:

[99] Ang balbás na sumisibol sa babà, na pinapag aanyong pera--Ang pera
ay ang caraniwang tawaguing "peras." "Pera" pagcâ íisa; "peras" pagcâ
dalawá ó marami, ito'y cung sa wícang castilàs sa pagcá't sa wícà natin
ay hindî nagbabago ang tawag cung íisa ó marami man. Ipinaliliwanag co
itó sa pagca't marami sa m~ga tagalog na sa dî caalaman ay tinatawag na
"pera" ó "pira" ang isáng céntimo, sa pagtulad sa m~ga castilàng
tinatawag na "perra chica" ang caniláng cuartang ang halaga'y isáng
céntimo natin ó "perra grande" pagcâ halagang dalawang céntimo. Asong
babae ang cahulugan n~g sabing "perra," at ganito ang itinawag n~g
castilà sa canilang cuarta, dahil doo'y may napapanood na isáng leóng
ang camukha'y aso.--P.H.P.

[100] Catutubong hiyas n~g espíritu n~g tao na siyang tagaacay sa
paggawâ niyá n~g anó man. Pagcakilalang tunay n~g casamaang dapat nating
pan~gilagan at n~g cagalin~gang dapat nating gawín--P.H.P.

[101] Nang panahóng nacapangyayari ang Gobierno n~g España sa Filipinas,
hindî ipinahihintulot na ang m~ga castilang lalaki't babae'y gumawâ n~g
anó mang may cabígatán, gaya bagá n~g mag-araro, mag-asaról, mag-pahila
n~g carretón, magpas-an, ang lalaki, at ang babae namá'y hindi namimilí
n~g pagcain sa m~ga pamilihan, hindi naglulutò, hindi naglalácad n~g
maláyò; inaacala n~g m~ga castilang isáng casiraan n~g caniláng puri
cung mapanood n~g m~ga filipinong sila'y gumagawa n~g mabigat, at
nakikigaya namán sa canilá ang m~ga lahing castilà. Naguíng casabihán
tulóy sa catagalugan, dahil sa bagay na itó ang "para ca namáng
castila", "para ca namáng señora," sa m~ga lalaki't babaeng tagalog na
aayaw magtrabajo n~g mabigát.--P.H.P.

[102] N~g panahóng sinasabi ni "Rizal" na nangyari ang sinasaysay sa
librong itó, ang tawag sa bahay-bayan (Casa municipal) ay tribunal at
ang tawag sa Presidente Municipal ay Gobernadorcillo (maliit na
Gobernador) panglibác na pan~galan. Ang Gobernadorcillo'y tagapamahalà
n~g bayan, hucóm sa m~ga mumuntíng bagay na usapín, tagausig sa
masasamáng tao, taga panin~gíl as m~ga cabeza de barangay, nacaaalam n~g
correo at ibá pa.--P.H.P.

[103] Waláng anó mang calabisán. Lubhà n~gang catotohanan ang sinasabing
itó ni Rizal na sucat na ang alalahanín cung bakit hinatulang mapresidio
ang iláng maririlag na guinoong filipino, n~g 1872 dahil sa
sinapantahang sila'y m~ga cainalám sa m~ga nangyari sa arsenal n~g
Tan~guay n~g taóng iyón. Ang isá sa lalong m~ga calaguímlaguím na
sumbóng na guinawâ laban cay Don Antonio Maria Regidor ay ang pagcacuha
sa isáng "aparador" n~g canyáng bahay, na "punong-punô n~g alaboc," n~g
dalawampong "ejamplar" n~g librong _La Cuestión Colonial_ na sinulat ni
Labra. Basahin ang folletong "Carain~gang ipinadalá sa mahál na Hari ni
Don Antonio María Regidor, na sinulat ni Don Manuel Silvela: Madrid
1872. Pinagdusahan sa Marianas ni Don Antonio María Regidor ang gayong
cakilakilabot na "casalanan."

Ang isá pang nagdusa sa presidio dahil sa m~ga gayón ding casalanan ay
si Don Máximo Paterno, na ipinagsanggalang n~g hindî malilimot na si Don
Germán Gamazo sa ganitóng pananalitâ: "Gayon ma'y hindî piniit ó
pinag-usig sa haráp n~g m~ga tribunal si Don Máximo Paterno, sa m~ga
sandaling malapit na una ó hulí sa panghihimagsíc (sa Tan~guay). Panatag
at umaasa sa canyáng sariling pagcawalang malay-sala, nan~gasiwang
hayág, sa canyáng m~ga hanap buhay, mulâ n~g ica 21 n~g Enero, nangyari
ang panghihimagsic, hangang sa ica 20 n~g Febrero na siya'y dinakíp sa
canyáng bahay at inihatid sa cutà n~g Santiago. Pinag-usig siyá sa harap
n~g m~ga Tribunal na hindî nacapágligtas sa canyá ang canyáng ganitóng
pag-asa at capayapaan n~g loob, na nagpapakilalang maliwanag na hindi
siyá sinasalaguimsiman n~g cahi't muntíng panimdín, palibhasa'y
talastás, niyang siyá'y walang sala; at ang lalong cahapishapis ay
siya'y hinatulang magdusa. Ang siyá'y nasamsamán n~g isáng bilang n~g
"El Eco Filipino" (pamahayagang nagsásanggaláng sa Madrid n~g m~ga
catuwiran n~g m~ga páring clérigo); ang siya'y umambág n~g caunting
salapî sa pagtatatag n~g (pamahayagang) "El Correo de Ultramar" ... ang
siyáng m~ga tan~ging cadahilanan mandin n~g hatol na siyá'y magdusa."
(Basahin ang folleto: "Carain~gang ipinadalá sa Consejo Supremo de la
Guerra ni Don Máximo Paterno na sinulat ni Don Germán Gamazo:" Madrid,
1873.)

Sa "El Correo de Ultramar" ay nan~gagsisulat ang m~ga pantás at
macabayang castilang sina D. Ramón Mesonero Romanos, D. Mariano
Urrabieta, D. Juan Miguel de Arrambide, D. José González de Tejada,
Pedro Antonio de Alarcón, D. José Selgas, Baldomero Mendez, D.
V. Guimera, D. José Ferrer de Coute, D. J. M. Bello, D. Luis Mariano de
Larra at iba. ¿Naglalathalà bagá, ang "El Correo de Ultramar" n~g ano
mang laban sa m~ga castilà? Ito'y catulad cung tanun~gíng: ¿sumulat baga
si Rizal, si Marcelo Hilario del Pilar, si Mabínì, si López Jaena n~g
ano mang laban sa catagalugan? Gayón ma'y pinag-uusig n~g m~ga fraile
bawa't bumabasa n~g "El Correo Ultramar" dahil sa ang pamahayagang iyo'y
hindi catoto n~g cadilimán n~g isip na dito'y pinipilit laganap n~g m~ga
"cahalili n~g Dios."

Ang isá pang napapresidio ay ang sacerdoteng si Don Agustín Mendoza, na
naramay rin sa nangyari sa Tan~guay. ¿M~ga cadahilanan? Dingguín ninyó
ang canyáng abogadong si Don Rafael Maria de Labra: "ang lahat n~g m~ga
sumbong n~g Fiscal laban sa nagsasaysay n~gayón ay maioowi sa dalawá
lamang: ang una'y ang paglalaganap n~g isáng lihim na pamahayagang ang
pamagát ay "El Globo," na sino may waláng nacapagharáp n~g cahi't isá
man lamang na "ejemplar," at ang icalawa'y ang pagpapanucálà n~g m~ga
lihim na pagpupulong, bagay na waláng nagbabalitâng policía ó sino mang
táo n~g cahi't bahagya man lamang. Basahin ang folleto: "Carain~gang
ipinadalá sa Poder Ejecutivo ni D. Agustin Mendoza", na sinulat ni Don
Rafael María de Labra: Madrid, 1878.

Sa isáng salita: "antiespañol" (laban sa castilà) "filibustero" at iba
pa ang lahát n~g filipinong sa canyáng lupain ay may tagláy n~g m~ga
caisipang nauucol sa m~ga calayaan; n~guni't lalonglalò na cung ang m~ga
caisipáng iya'y sumasacanyáng bahay sa pamamag-itan n~g m~ga libro ó n~g
m~ga pahayagan, cailan ma't dumating ang isang capanahunan, dapat
samantalahín ang capanahunang itó upang mapapresidio ang gayóng
filipino.

Ang ibáng nan~gatitic sa itaas ay sinipi co sa "Vida y Escritosa n~g Dr.
Rizal," sinulat ni G. Wenceslao E. Retana. Salamat sa casipagan at
catalinuhan n~g guinoong itó'y maraming catotohanang hindî kilala ang
n~gayo'y lumilitaw at numiningning.--P.H.P.

[104] Ang pagtiguil ó pagcapásalà n~g anomang bagay na m~ga "humor" sa
alin mang bahagui n~g catawan.

[105] Sirâ ang isip.

[106] N~g panahóng iyo'y naititipon sa alcalde ang m~ga catungculang
pagca hucóm, gobernador civil administrador n~g Hacienda, Subdelegado
n~g Fondos Locales, administrador n~g Correos at iba pa.--P.H.P.

[107] Ang dalawang salamíng na sa m~ga tila bumbóng na tansô ó bacal, na
cung doon sumílip ang sinó man ay nacacakita n~g m~ga na sa
malayò.--P.H.P.



=V.=

=ISANG BITUIN SA GABING MADILIM=


Nanhíc si Ibarra sa canyáng cuarto, na nasadacong ilog, nagpatihulóg sa
isáng sillón, at canyáng pinagmasdán ang boong abót n~g tin~gin, na
malakí ang natatanaw, salamat sa nacabucás na bintanà.

Totoong maliwanag, sa caramihan n~g ilaw, ang catapát na báhay sa
cabiláng ibayo, at dumárating hanggáng sa canyáng "cuarto" ang m~ga
masasayáng tínig n~g m~ga instrumentong may cuerdas ang caramihan.--Cung
hindî totoong guló ang canyáng isip, at cung siyá sana'y maibiguíng
macaalam n~g m~ga guinágawâ n~g capowâ táo'y marahil ninais niyáng
mapanood, sa pamamag-itan n~g isáng gemelos[108], ang nangyayari sa
kinalalagyán n~g gayóng caliwanagan; marahil canyáng hinan~gâan ang isá,
riyán sa m~ga cahimáhimaláng napapanood, isá riyán sa m~ga talinghagang
napakikita, na maminsanminsang nátitingnan sa m~ga malalakíng teatro sa
Europa, na sa marahan at caayaayang tínig n~g orquesta ay nakikitang
sumisilang sa guitnâ n~g isáng ulán n~g iláw, n~g isáng bumúbugsong agos
n~g m~ga diamante at guintô, sa isáng cárikitdìkitang m~ga pamuti,
nababalot n~g lubháng manipís at nan~gan~ganinag na gasa ang isáng
diosa, ang isáng "silfide"[109] na lumalacad na halos hindî sumasayad
ang paa sa tinatapacan, naliliguid at inagaapayanan n~g maningning na
sinag: sa canyáng pagdatíng ay cusang sumisilang ang m~ga bulaclác,
nagbíbigay galác, ang m~ga sayáw, nan~gapupucaw ang matimyás na
tugtugan, at ang m~ga pulutóng n~g m~ga díablo, m~ga ninfa[110], m~ga
sátiro[111], m~ga génio[112], m~ga zagala[113], m~ga ángel m~ga pastor
ay sumásayaw, guinagalaw ang m~ga pandereta, nan~gagpapaliguidliguid at
inihahandog n~g bawa't isá sa paanan n~g diosa ang canícaniláng alay.
Napanood sana ni Ibarra ang cagandagandahang dalagang timbáng at matowíd
ang pan~gan~gatawán, tagláy ang mainam na pananamít n~g m~ga anác na
babae n~g Filipinas, na nangguíguitnâ sa nacaliliguid na sarisaring táo
na masasayáng cumikilos at nan~gagcucumpasan. Diyá'y may m~ga insíc,
m~ga castilà, m~ga filipino m~ga militar, m~ga cura, m~ga matatandáng
babae, m~ga dalaga, m~ga bagongtao, at ibá pa. Na sa tabí n~g diosang
iyón si párì Dámaso, at si párì Dámaso'y n~gumín~giting catulad n~g
isáng nasacaluwalhatîan; si Fr. Sibyla ay nakikipagsalitaan sa canyá, at
iniaayos ni Doña Victorina sa canyáng pagcagandagandang buhóc ang isáng
tuhog na m~ga perla at m~ga brillante, na cumíkislap n~g sarisaring
kináng n~g culay n~g bahaghárì. Siyá'y maputî, nápacaputî marahil, ang
m~ga matáng halos laguing sa ibabâ ang tin~gín ay pawang
nan~gagpapakilala n~g isáng cálolowang cálinislinisan, at pagcâ siyá'y
n~gumín~gitî at nátatanyag ang canyáng mapuputî at malilìt na m~ga
n~gípin, masasabing ang isáng rosa'y bulaclác lamang n~g cahoy, at ang
garing ay pan~gil n~g gadya[114] lamang. Sa pag-itan n~g nan~gan~ganinag
na damít na piña at sa paliguid n~g canyáng maputî at linalic na líig ay
"nan~gagkikisapan," gaya n~g sabi n~g m~ga tagalog, ang masasayáng m~ga
matá, n~g isáng collar na m~ga brillante. Isáng lalaki lamang ang tila
mandin hindî dumaramdam n~g canyáng maningníng na akit: itó'y isáng batà
pang franciscano, payát, nanínilaw, putlâin, na tinátanaw na dî
cumikilos ang dalaga, buhat sa maláyò, cawán~gis n~g isáng estátua[115],
na halos hindî humíhin~gá.

Datapuwa't hindî nakikita ni Ibarra ang lahát n~gitó: napapagmasdan n~g
canyáng m~ga matá ang ibáng bagay. Nacúculong ang isáng munting luang
n~g apat na hubád at maruruming pader; sa isá sa m~ga pader, sa dácong
itáas ay may isáng "reja"; sa ibabaw n~g maramí at casuclamsuclam na
yapacán ay may isáng baníg, at sa ibabaw n~g baníg ay isáng matandáng
lalaking naghíhin~galô; ang matandáng lalaking nahihirapan n~g paghin~gá
ay inililin~gap sa magcabicabilà ang m~ga mata at umiiyac na
ipinan~gun~gusap ang isáng pan~galan; nag-íisa ang matandáng lalaki;
manacanacang náririn~gig ang calansíng n~g isáng tanicalâ ó isáng
buntóng-hinin~gáng naglalampasan sa m~ga pader ... at pagcatapos, doon
sa maláyò'y may isáng masayáng piguíng, hálos ay isáng mahalay na
pagcacatowâ; isáng binata'y nagtátawa, ibinubuhos ang álac sa m~ga
bulaclác, sa guitnâ n~g m~ga pagpupuri at sa m~ga tan~ging tawanan n~g
m~ga ibá. At ¡ang matandáng lalaki'y catulad n~g pagmumukhà n~ga canyáng
amá! ¡ang binata'y camukhâ niyá at canyáng pan~galan ang pan~galang
ipinan~gun~gusap na casabáy ang tan~gis!

Itó ang nakikita n~g culang palad sa canyáng harapán.

Nan~gamatáy ang m~ga ílaw n~g catapát na báhay, humintô ang músìca at
ang cain~gayan, n~guni't náririnig pa ni Ibarra ang cahapishapis na
sigáw n~g canyáng amá, na hinahanap ang canyáng anác sa canyáng
catapusáng horas.

Inihihip n~g catahimicán ang canyáng hungcag na hinin~ga sa Maynilà, at
warì mandi'y natutulog ang lahát sa m~ga bísig n~g walâ; náririn~gig na
nakikipaghalínhinan ang talaoc n~g manóc sa m~ga relój n~g m~ga
campanario at sa mapangláw na sigáw na "alerta" n~g nayáyamot na
sundalong bantáy; nagpapasimulâ n~g pagsun~gaw ang capirasong bowán;
wari n~ga'y nan~gagpapahin~galáy na ang lahát; si Ibarra man ay
natutulog na ri't marahil ay napagál sa canyáng malulungcot na m~ga
caisipán ó sa paglalacbáy.

N~guni't hindî tumutulog, nagpúpuyat, ang batang franciscanong hindî pa
nalalaong nakita nating hindî cumikilos at hindî umíimic. Napapatong ang
síco sa palababahan n~g durun~gawan n~g canyáng "celda" at saló n~g
pálad n~g camáy ang putlai't payát na mukhâ, canyáng pinanonood sa
maláyò ang isáng bituing numíningning sa madilím na lan~git. Namutlâ at
nawalâ ang bituwin, nawalâ rin ang m~ga bahagyáng sínag nang nagpápatay
na bowán; n~guni't hindî cumilos ang fraile sa canyáng kinálalagyan:
niyao'y minamásdan niyá, ang malayong abót n~g tin~ging napapawî sa ulap
n~g umaga sa dacong Bagumbayan, sa dacong dagat na nágugulaylay pa.


TALABABA:

[108] Espiritung nananahan sa alang alang.

[109] Alín man sa m~ga diosang nananahán sa tubig, sa m~ga gubat at sa
iba pa.

[110] Isáng semidios ó pan~galawang dios na ang calahati'y tao't
calahati'y cambíng.

[111] Dios na lumilikha n~g lahát n~g bagay, anáng m~ga gentil.

[112] Ang dalagang bukid.

[113] Elefante. Hindî malayong n~g caunaunaha'y nagcaroon n~g elefante
dito sa Filipinas, caya sa wicà natin ay may sadyáng tawag, gadya;
samantalang napagkikilalang dito'y talagáng dating waláng cabayo, cayâ
sa wicà natin ay waláng sariling pan~galan ang hayop na itó na di gaya
n~g áso, baboy, manóc at iba pa.

[114] Isáng larawang cahoy, bató, tansô ó kacal.

[115] Guintô pa panahóng iyón ang salapi sa Filipinas.



=VI.=

=CAPITANG TIAGO=


_Sundin namán ang loob mo dito sa lupa_!


Samantalang natutulog ó nag-aagahan ang ating m~ga guinoo'y si Capitang
Tiago ang ating pag-usapan. Cailán ma'y hindî tayo naguíng panauhín
niyá, walâ n~ga tayong catuwiran ó catungculang siyá'y pawaláng halagá
at huwág siyáng pansinín, cahi't sa mahalagáng capanahunan.

Palibhasa'y pandác, maliwanag ang culay, bilóg ang catawán, at ang
mukhâ, salamat sa saganang tabâ, na alinsunod sa m~ga nalúlugod sa
canyá'y galing daw sa lan~git, at anáng m~ga caaway niyá'y galing daw sa
m~ga dukhâ, siyá'y mukháng bátà cay sa tunay niyáng gulang: sino ma'y
maniniwalang tatatlompo't limang taón lamang siyá. Táong banál ang
laguing anyô n~g canyáng pagmumukhâ n~g panahóng nangyayari ang
sinasaysay namin. Ang báo n~g canyáng úlong bilóg, maliit at
nalalaganapan n~g buhóc na casing itím n~g luyong, mahabà sa dacong
harapán at totoong maiclî sa licuran; hindî nagbabago cailán man n~g
anyô ang canyáng m~ga matang malilíit man ay dî singkít na gaya n~g sa
insíc, mahayap na hindî sapát ang canyáng ilóng, at cung hindî sana
puman~git ang canyáng bibíg, dahil sa napacalabís na pagmamascada niyá
at pagn~gàn~gà, na sinisimpan ang sapá sa isáng pisn~gí, na siyáng
nacasisirà n~g pagcacatimbang n~g tabas n~g mukhâ, masasabi naming
totoong magalíng ang canyáng paniniwalà at pagpapasampalatayáng siyá'y
magandáng lalaki. Gayón mang napapacalabis ang canyáng pananabaco't
pagn~gàn~gà ay nananatiling mapuputî ang canyáng m~ga sariling n~gipin,
at ang dalawang ipinahirám sa canyá n~g dentista, sa halagáng
tiglalabing dalawang piso ang bawa't isá.

Ipinalalagay na siyá'y isá sa m~ga lalong m~ga mayayamang
"propietario"[116] sa Binundóc, at isá sa lalong m~ga pan~gulong
"hacendero"[117], dahil sa canyáng m~ga lúpà sa Capampan~gan at sa
Laguna n~g Bay, lalonglalò na sa bayan n~g San Diego, na doo'y itinataas
taón taón ang buwis n~g lúpà. Ang San Diego ang lalong naiibigan niyáng
báyan, dahil sa caligaligayang m~ga páliguan doon, sa balitang
sabun~gán, ó sa m~ga hindî niyá nalilimot na canyáng naaalaala: doo'y
nátitira siyá n~g dalawáng buwán sa bawa't isáng taón, ang cadalian.

Maraming m~ga báhay si Capitang Tiago sa Santo Cristo, sa daang Anloague
at sa Rosario. Siyá't isáng insíc ang may hawác n~g "contrata" n~g opio
at hindî n~ga cailan~gang sabíhing silá'y nan~gagtutubò n~g lubháng
malakí. Siyá ang nagpapacain sa m~ga bilanggô sa Bilibid at nagpapádala
n~g damó sa maraming m~ga pan~gulong báhay sa Maynilà; dapat unawâing sa
pamamag-itan n~g "contrata." Casundô niyá ang lahát n~g m~ga pinunò,
matalinò, magalíng makibagay at may pagcapan~gahás, pagcâ nauucol sa
pagsasamantalá n~g m~ga pagcâ iláng n~g ibá; siyá ang tan~ging
pinan~gan~ganibang capan~gagáw n~g isáng nagn~gan~galang Perez, tungcól
sa m~ga "arriendo" at m~ga "subasta" n~g m~ga sagutin ó
pan~gan~gatungculang sa towi na'y ipinagcacatiwálâ n~g Gobierno n~g
Filipinas sa m~ga camáy n~g m~ga "particular"[118]. Cayâ n~ga't n~g
panahóng nangyayari ang m~ga bagay na itó, si Capitang Tiago'y isáng
taong sumasaligaya; ang ligaya bagáng macacamtan sa m~ga lupaíng iyón
n~g isáng táong maliit ang báo n~g úlo: siyá'y mayaman, casundô n~g
Dios, n~g Gobierno at n~g m~ga táo.

Na siyá'y casundô n~g Dios, itó'y isáng bagay na hindî
mapag-aalinlan~ganan: halos masasabing marapat sampalatayanan: waláng
cadahilanan upang mácagalit n~g mabaít na Dios, pagcâ magalíng ang
calagayan sa lúpà, pagcâ sa Dios ay hindî nakikipag-abot-usap cailán
man, at cailán ma'y hindî nagpapautang sa Dios n~g salapî. Cailán ma'y
hindî nakipag-usap sa Dios, sa pamamag-itan n~g m~ga pananalan~gin,
cahi't siyá'y na sa lalong malalakíng m~ga pagcaguipít; siyá'y mayaman
at ang canyáng salapî ang sa canyá'y humahalili sa pananalan~gin. Sa
m~ga misa at sa m~ga "rogativa'y" lumaláng ang Dios n~g m~ga
macapangyarihan at m~ga palalong m~ga sacerdote. Lumaláng ang Dios, sa
canyáng waláng hanggáng cabaitan, n~g m~ga dukhâ, sa iguiguinhawa n~g
m~ga mayayaman, m~ga dukháng sa halagáng piso'y macapagdarasal n~g
cahi't labing anim na m~ga misterio at macababasa n~g lahát n~g m~ga
santong libro, hanggáng sa "Biblia hebráica" cung daragdagan ang bayad.
Cung dahil sa isáng malakíng caguipita'y manacánacáng kinacailan~gan ang
m~ga saclolo n~g calan~gitan at waláng makita agád cahi't isáng
candilang pulá n~g insíc, cung magcagayo'y nakikiusap na siyá sa m~ga
santo at sa m~ga santang canyáng pintacasi, at ipinan~gan~gacò sa canilá
ang maraming bagay upang silá'y mapilitan at lubós mapapaniwalaang tunay
na magalíng ang canyáng m~ga han~gád. Datapuwa't ang totoong lálò niyáng
pinan~gan~gacuan at guináganapan n~g m~ga pan~gacò ay ang Virgen sa
Antipolong Nuestra Señora de la Paz y Buen Viaje; sapagcá't sa iláng may
caliliitang m~ga santo'y hindî n~ga lubháng gumáganap at hindî rin
totoong nag-uugaling mahál ang táong iyón; ang cadalasa'y pagcâ kinamtán
na niyá ang pinipita'y hindî na muling nágugunítà ang m~ga santong iyón;
tunay n~ga't hindî na namán silá mulíng liniligalig niyá, at cung
sacali't napapanaho'y talastás ni Capitáng Tiagong sa calendario'y
maraming m~ga santong waláng guinágawâ sa lan~git marahil. Bucód sa
roo'y sinasapantáhà niyáng malakí ang capangyariha't lacás n~g Virgen de
Antipolo cay sa m~ga ibáng Virgeng may dalá mang bastóng pilac, ó m~ga
Niño Jesús na hubó't hubád ó may pananamít, ó m~ga escapulario, m~ga
cuintás ó pamigkís na cuero ("correa"): marahil ang pinagmumulaàn nitó'y
ang pagcâ hindi mápalabirô ang Guinoong Babaeng iyón, mápagmahal sa
canyáng pan~galan, caaway n~g "fotografía"[119], ayon sa sacristán mayor
sa Antipolo, at sacâ, pagca siya'y nagagalit daw ay nan~gín~gitim na
cawan~gis n~g luyong, at nanggagaling namán sa ang ibáng m~ga Virgen ay
may calambután ang púsò at mapagpaumanhin: talastás n~g may m~ga táong
iniibig pa ang isáng haring "absoluto"[120] cay sa isáng haring
"constitucional"[121], cung hindî náriyan si Luis Catorce[122] at si
Luis Diez y Seis[123], si Felipe Segundo[124] at si Amadeo Primero[125].
Sa cadahilanan ding itó marahil cayâ may nakikitang m~ga insíc na di
binyagan at sampóng m~ga castilang lumalacad n~g paluhód sa balitang
sambahan; at ang hindî lamang napag-uusísà pa'y ang cung bakit
nan~gagtatanan ang m~ga curang dalá ang salapî n~g casindácsindác na
Larawan, napasa sa América at pagdatíng doo'y napacácasal.

Ang pintuang iyán n~g salas, na natátacpan n~g isáng tabing na sutlâ ay
siyáng daang patun~gó sa isáng maliit na capilla ó pánalan~ginang dî
dapat mawalâ sa alin mang báhay n~g filipino: naririyan ang m~ga "dios
lar"[126] ni capitan Tiago, at sinasabi naming m~ga "dios lar," sa
pagca't lalong minamágaling n~g guinoong ito ang "politeismo"[127] cay
sa "monoteismo"[128] na cailan ma'y hindî niyá naabót n~g pag-iisip.
Doo'y may napapanood na m~ga larawan n~g "Sacra Familia"[129] na pawang
garing mulâ, sa ulo hangang dibdib, at gayon din ang m~ga dacong dulo
n~g m~ga camáy at paa, cristal ang m~ga matá, mahahabà ang m~ga pilíc
matá at culót at culay guintô ang m~ga buhóc, magagandáng yárì n~g
escultura sa Santa Cruz. M~ga cuadrong pintado n~g óleo n~g m~ga
artistang taga Pácò at taga Ermita, na ang naroroo'y ang m~ga
pagpapasakít sa m~ga santo, ang m~ga himalâ n~g Vírgen at iba pa; si
Santa Lucíang nacatitig sa lan~git, at hawác ang ísáng pinggáng
kinalalagyan n~g dalawá pang matáng may m~ga pilìc-matá at may m~ga
kílay, na catulad n~g napapanood na nacapintá sa "triángulo" n~g
Trinidad ó sa m~ga "sarcófago egipcio"[130]; si San Pascual Baylon, San
Antonio de Padua, na may hábitong guingón at pinagmámasdang tumatan~gis
ang isáng Niño Jesús, na may damit Capitan General, may tricornio[131],
may sable at may m~ga botang tulad sa sayáw n~g m~ga musmós na batà sa
Madrid: sa ganáng cay Capitan Tiago, ang cahulugan n~g gayóng anyó'y
cahi't idagdág n~g Dios sa canyáng capangyarihan ang capangyarihan n~g
isáng Capitang General sa Filipinas, ay paglalaruan din siyá n~g m~ga
franciscano, na catulad n~g paglalarò sa isáng "muñeca" ó larauang
taotauhan. Napapanood din doon ang isáng San Antonio Abad, na may isáng
baboy sa tabí, at ang ísip n~g carapatdapat na Capitan, ang baboy na
iyó'y macapaghihimalâng gaya rin ni San Antonio, at sa ganitóng
cadahilana'y hindî siyá, nan~gan~gahás tumawag sa hayop na iyón n~g
"baboy" cung dî "alágà n~g santo señor San Antonio;" isáng San Francisco
de Asís na may pitông pacpác at may hábitong culay café, na nacapatong
sa ibabaw n~g isáng San Vicente, na walâ cung dî dádalawang pacpac,
n~guni't may dalá namáng isáng cornetín; isáng San Pedro Mártir na biyác
ang ulo, at tan~gan n~g isáng dî binyagang nacaluhod ang isâng talibóng
n~g tulisán, na na sa tabi n~g isáng San Pedro na pinuputol ang tain~ga
n~g isáng moro, na marahil ay si Malco, na nan~gan~gatlabi at
napapahindîc sa sakít, samantalang tumatalaoc at namamayagpag ang
sasabun~ging nacatuntong sa isáng haliguing "dórico"[132], at sa bagay
na ito'y inaacalà ni Capitang Tiago, na nacararating sa paguiguîng santo
ang tumagâ at gayon din ang mátagà. ¿Sino ang macabibilang sa hucbóng
iyón n~g m~ga larawan at macapagsasaysay n~g m~ga canicanyáng tún~go't
m~ga cagalin~gang doo'y natitipon?!Hindî n~ga magcacasiyang masabi sa
isáng capítulo lamang! Gayón ma'y sasabihin din namin ang isáng
magandang San Miguel, na cahoy na dinorado at pinintahán, halos isáng
metro ang táas: nan~gan~gatábì ang arcángel, nanglilisic ang m~ga mata,
cunót ang noo at culay rosa ang m~ga pisn~gí; nacasuot sa caliwáng camay
ang isáng calasag griego, at iniyayambâ n~g canan ang isang kris
joloano, at handang sumugat sa namimintacasi ó sa lumapit sa canyá, ayon
sa nahihiwatigan sa canyáng acmâ at pagtin~gíng hindî ang tun~go'y sa
demoniong may buntót at may m~ga sun~gay na ikinacagat ang canyáng m~ga
pan~gil sa bintíng dalaga n~g arcángel. Hindî lumalapit sa canyá cailán
man si Capitang Tiago, sa tacot na bacâ maghimalâ. ¿Mamacailán bagáng
gumaláw na parang buháy ang hindî lamang iisáng larawan, cahi't anóng
pagcapan~gitpan~git ang pagcacágawang gaya n~g m~ga nanggagaling sa m~ga
carpintería sa Paete, at n~g man~gahiyâ at magcamít caparusahán ang m~ga
macasalanang hindî nananampalataya? Casabiháng may isáng Cristo raw sa
España, na nang siyá'y tawaguing sacsí n~g m~ga nan~gacò sa pagsinta,
siyá'y sumang-ayo't nagpatotoo, sa pamamag-itan n~g minsang pagtan~gô
n~g úlo sa haráp n~g hucóm; may isáng Cristo namáng tinanggál sa
pagcapácò ang canang camáy upang yacapin si Santa Lutgarda; at ¿anó?
hindî ba nababasa ni Capitang Tiago sa isáng maliit na librong hindî pa
nalalaong inilalathalà, tungcol sa isáng pagsesermong guinawâ sa
pamamag-itan n~g tinan~gòtan~gô at kinumpáscumpás n~g isáng larawan ni
Santo Domingo sa Soriano? Waláng sinabing anó man lamang salitâ ang
santo; n~guni't naacalà ó inacalà n~g sumulat n~g librito, na ang sinabi
ni Santo Domingo sa canyáng m~ga tinan~gòtan~gô at kinumpáscumpás ay
ipinagbibigay alâm ang pagcatapos n~g santinacpán[133] ¿Hindi ba
sinasabi namáng malaki ang pamamagà n~g isáng pisn~gi cay sa cabilâ n~g
Virgen de Luta n~g bayan n~g Lipá at capol n~g putic ang m~ga laylayan
n~g canyáng pananamít? ¿Hindi bâ itó'y lubós na pagpapatotoong ang m~ga
mahál na larawa'y nagpapasial din namá't hindî man lamang itinataas ang
caniláng pananamít, at sinásactan din namán silá n~g bagang, na cung
magcabihira'y tayo ang dahil? ¿Hindi bâ namasdán n~g canyáng sariling
matang maliliit ang lahát n~g m~ga Cristo sa sermón n~g "Siete
Palabra"[134] na gumágalaw ang úlo at tumatan~gong macaitló, na siyáng
nacaaakit sa pagtan~gis at sa m~ga pagsigáw n~g lahát n~g m~ga babae at
n~g m~ga calolowang mahabaguing talagáng m~ga taga lan~git? ¿Anó pa?
Napanood din namán naming ipinakikita n~g pári sa m~ga nakíkinig n~g
sermón sa canyá sa oras n~g pagpapanaog sa Cruz cay Cristo ang isáng
panyóng punô n~g dugô, at camí sana'y tatan~gis na sa malaking pagcaáwà,
cung di lamang sinabi sa amin n~g sacristan, sa casaliwang palad n~g
aming cálolowa, na iyón daw ay birò lamang: ang dugóng iyon-anya-ay sa
inahíng manóc, na pagdaca'y inihaw at kinain, baga ma't Viernes Santo
... at ang sacristan ay matabâ. Si Capitang Tiago n~ga, palibhasa'y
taong matalinò at banál, ay nag-iin~gat na huwag lumapit sa Krís ni San
Miguel.--¡Lumayô tayo sa m~ga pan~ganib!--ang sinasabi niyá sa canyáng
sarili--nalalaman co n~g isáng arcángel; ¡n~guni't hindî, walâ acong
tiwalà! ¡walâ acong tiwalà!

Hindî dumaráan ang isáng taóng hindî siyá nakikidaló sa pagpasa
Antipolong malaki ang nagugugol, na ang dalá'y isáng orquesta: cung
nároroon na'y pinagcacagulan niyá ang dalawá sa lubháng maraming m~ga
misa de graciang guinágawâ sa boong tatlóng siyám, at sa m~ga ibáng araw
na hindî guinágawâ ang pagsisiyám, at nalíligò pagcatapos sa bantóg na
"batis" ó bucál, na ayon sa pinasasampalatayana'y naligò roon ang mahál
na larawan. Nakikita pa n~g m~ga mapamintacasing táo ang m~ga bacás n~g
m~ga páa at ang hilahis n~g buhóc n~g Vírgen de la Paz sa matigás na
bató, n~g pigaín niyá ang m~ga buhóc na iyón, anó pa't waláng pinagibhan
sa alín mang babaeng gumagamit n~g lan~gis n~g niyóg, at para manding
patalím ang canyáng m~ga buhóc, ó cung dili cayá'y diamante at waláng
pinag-ibhán sa may sanlibong tonelada ang bigát. Ibig sana naming
ihaplít n~g cagulatgulat na larawan ang canyáng mahál na buhóc sa m~ga
matá n~g m~ga táong mapamintacasing itó, at canyáng tuntun~gan ang
caniláng dilà ó úlo.--Doón sa tabí rin n~g bucál na iyón ay dapat cumain
si Capitang Tiago n~g inihaw na lechón, dalág na sinigáng sa m~ga dahon
n~g alibangbang, at ibá pang m~ga lutong humiguít cumulang ang saráp.
Mahiguíthiguít sa apat na raang piso ang nagugugol sa canyá sa dalawáng
misang iyón, datapuwa't maipalálagay na múra, cung pag-iisip-isipin ang
capuriháng tinatámo n~g Iná n~g Dios sa m~ga ruedang apóy, sa m~ga
cohete, sa m~ga "berso," at cung babalacbalakin ang pakinabang na
kinákamtan sa bóong isáng taón dahil sa m~ga misang itó.

N~guni't hindî lamang sa Antipolo guinagawâ niyá ang canyáng main~gay na
pamimintacasi. Sa Binundóc, sa Capampan~gan at sa bayan n~g San Diego:
pagcâ magsasabong n~g manóc na may malalakíng pustahan, nagpápadala siyá
sa cura n~g m~ga salapíng guintóng úcol sa m~ga misang sa canyá'y
magpapálà, at tulad sa m~ga romanong nan~gagtátanong muna sa caniláng
m~ga "augur"[135] bago makipaghamoc, na pinacacaing magalíng ang
caniláng m~ga sisiw na iguinagalang; pinagtatanun~gan din ni Capitang
Tiago ang canyáng sariling m~ga "augur"; n~guni't tagláy ang m~ga
pagbabagong hatol n~g m~ga panahón at n~g m~ga bagong catotohanan.
Pinagmámasdan niyá ang nin~gas n~g m~ga candílà, ang úsoc n~g incienso,
ang voces n~g sacerdote at ibá pa, at sa lahát n~g bagay pinagsisicapan
niyáng mahiwatigan ang canyáng maguiguing palad. Pinaniniwalaang
bihirang matalo si Capitáng Tiago sa m~ga pakikipagpustahan, at ang
canyáng manacânacang pagcatalo'y nagmúmulâ sa m~ga cadahilanang ang
nagmisa'y namámalat, cacaunti ang m~ga ílaw, masebo ang m~ga
"cirio"[136], ó napahalò cayâ ang isáng achoy sa m~ga salapîng
ipinagpamisa, at ibá pa: ipinaaninaw sa canyá n~g celadon n~g isáng
Cofradía, na ang gayóng pagcápalihis n~g palad ay m~ga pagtikím lamang
sa canyá n~g Lan~git, at n~g lalong mapapagtibay siyâ sa canyáng
pananampalataya at pimimintacasi. Kinalúlugdan n~g m~ga cura,
iguinagalang n~g m~ga sacristán, sinusúyò n~g magcacandiláng insíc at
n~g m~ga castillero, si Capitang Tiago'y lumiligaya sa religión dito sa
lupà, at sinasabi n~g m~ga matataas at banal na m~ga táong sa lan~git
man daw ay malakí rin ang lacás n~g canyáng capangyarihan.

Na siyá'y cásundò n~g Gobierno, ang baga'y na itó'y hindî dapat pag
alinlan~ganan, bagá man tíla mandín may cahirapang itó'y mangyari.
Waláng cáyang umísip n~g anó mang bagong bagay, nagágalac na sa canyáng
casalucuyang pamumuhay, cailán ma'y laguing laang tumalima sa
catapustapusang Oficial quinto sa lahát n~g m~ga oficina, maghandóg n~g
m~ga hítang jamón, m~ga capón, m~ga pavo, m~ga bun~gang cáhoy at
halamang gáling sa Sunsông sa alin mang panahón n~g isáng taón. Cung
náririn~gig niyáng sinasabing masasamâ ang m~ga tunay na lahing
filipino, siyáng hindî nagpapalagay sa sariling dî siyá dalisay na
tagalog, nakikipintas siyá at lálò pa manding masamâ ang canyáng
guinagawang pagpulà; sacali't ang pinipintasa'y ang m~ga mestizong insíc
ó mestizong castilà, siyá nama'y nakíkipintas, marahil sa pagca't
inaacalà na niyáng siyá'y dalisay na "ibero"[137]: siyá ang unaunang
pumupuri sa lahát n~g m~ga pagpapabuwís, lalo't cung sa licuran nitó'y
naáamo'y niyáng may "contrata" ó isáng "arriendo." Lágui n~g may handâ
siyáng m~ga orquesta upang bumatì at tumapát sa canino mang m~ga
gobernador, m~ga alcalde, m~ga fiscal, at iba pa, sa caniláng m~ga
caarawán n~g santong calagyô, caarawán n~g capan~ganacan, pan~gan~ganác
ó pagcamatáy n~g isáng camag-anac, sa maiclíng salitá'y ang anó mang
pagbabagong lacad n~g pamumuhay na caraniwan. Nagpápagawâ n~g m~ga
tuláng pangpuri sa m~ga táong sinabi na, n~g m~ga himnong ipinagdíriwang
ang "mabait at mairog na Gobernador; matapang at mapagsicap na Alcalde,
na pinaghahandaan sa lan~git n~g palma n~g m~ga banál" (ó palmeta) at
iba't iba pang m~ga bagay.

Naguíng Gobernadorcillo siyá n~g "gremio" n~g m~ga "mestizong sangley",
bagá man maraming nagsitutol, sa pagca't hindî siya nilá ipinalálagay na
mestizong insic. Sa dalawáng taóng canyáng pan~gan~gapita'y nacasirà
siyá n~g sampóng frac, sampóng sombrerong de copa at anim na bastón: ang
frac at sombrero de copa'y sa Ayuntamiento, sa Malacanyáng at sa
cuartel; ang sombrero de copa at ang frac ay sa sabun~gan, sa pamilihan,
sa m~ga procesión, sa m~ga tindahan n~g m~ga insíc, at sa ilalim n~g
sombrero at sa loob n~g frac ay si Capitang Tiagong nagpapawis at
nag-eesgrima n~g bastóng may borlas, na nag uutos, naghuhusay at
guinugulo ang lahát, tagláy ang isáng cahan~gahan~gàng casipagan at
isáng pagcamatimtimang lalò pa manding cahan~gahan~gà. Cayâ n~ga't
ipinalalágay n~g m~ga punong macapangyarihang siyá'y isáng magaling na
táo, cagandagandahan ang púso, payápà, mápagpacumbabâ, masunurin,
mapagpakitang loob, na hindî bumabasa n~g anó mang libro ó periódicong
galing sa España, bagá man magalíng mag-wícang castílà; ang tin~gin sa
canyá, nilá'y tulad sa pagmamasíd n~g isáng abáng estudiante sa gasgás
na tacón n~g canyáng lumà n~g zapato, pakilíng dahil sa anyô n~g canyáng
paglacad:--Naguiguing catotohanan, sa calagayan niyá, ang casabihán n~g
m~ga cristianong "beati pauperis spiritu"[138] at ang caraniwang
casabiháng "beati possidentes"[139], at mangyayaring maipatungcol sa
canyá yaóng m~ga sabing griego na anáng ibá'y malî ang pagcacahulog sa
wicang castilà: "¡Gloria á Dios en las alturas y paz á los hombres de
buena voluntad"[140]! sa pagca't ayon sa makikita natin sa m~ga susunod
dito, hindî casucatáng magcaroon ang táo n~g magandáng calooban upang
sumapáyapà. Ang m~ga dî gumagalang sa religió'y ipinalálagay siyáng
halíng; ipinalálagay siyá n~g m~ga dukháng waláng awà, tampalasan,
mapagsamantala n~g cahirapan n~g capuwà, at ipinalálagay naman n~g m~ga
mabababà sa canyáng siyá'y totoong malabis umalipin at mapagpahirap. At
¿ang m~ga babae? ¡Ah, ang m~ga babae! Umaalin~gawn~gaw n~g dî cawasà ang
m~ga paratang, na naririnig sa m~ga mahihirap na m~ga báhay na pawid, at
pinagsasabihang may naririnig daw na m~ga taghóy, m~ga hagulhól, na
manacànacang may casamang m~ga uhâ n~g isáng bagong caaanác. Hindî
lamang íisang dalaga ang itinuturò n~g daliring mapagsapantahà n~g m~ga
namamayan: malamlám ang matá at looy na ang dibdib n~g gayóng dalaga.
N~guni't hindî nacabábagabag n~g canyáng pagtulog ang lahát n~g itó;
hindî nacaliligalig n~g canyáng catahimican ang sino mang dalaga; isáng
matandáng babae ang siyang nacapagpapahirap n~g canyáng loob, isáng
matandáng babaeng nakikipagtaasan sa canyá n~g pamimintacasi na naguíng
dapat magtamò sa maraming cura n~g lalong malalaking pagpupuri at
pagpapaunlác cay sa m~ga kinamtán niyá n~g panahóng siyá'y guinágaling.
May banál na pag-uunaháng ikinágagaling n~g Iglesia si Capitang Tiago at
sacâ ang babaeng baong itóng pagmamanahan n~g m~ga capatíd at n~g m~ga
pamangkín, tulad namán sa pag-aagawán n~g m~ga vapor sa Capangpan~gang
pinakikinaban~gan n~g m~ga táong báyan. ¿Naghandóg si Capitang Tiago sa
isáng Vírgeng alín man n~g isang bastóng pílac na may m~ga esmeralda at
m~ga topacio? Cung gayó'y pagdaca'y nagpapagawâ namán si Doña Patrocinio
sa platerong si Gaudinez n~g isáng bastóng guintô na may m~ga brillante.
¿Na nagtayô si Capitang Tiago n~g isáng arcong may dalawáng mukhâ, may
balot na damít na pinabintógbintóg, may m~ga salamín, m~ga globong
cristal, m~ga lâmpara at m~ga araña, handóg sa procesión nang naval?
Cung gayó'y magpapatayô namán si Doña Patrocinio n~g isáng arcong may
apat na mukhâ, matáas n~g dalawáng vara sa arco ni Capitang Tiago at
lalong marami ang m~ga bítin at ibá pang sarisaring m~ga pamuti. Pagcâ
nagcágayo'y guinagamit namán ni Capitang Tiago ang canyáng lalong
nagágawang magalíng, ang bagay na canyáng ikinatatan~gì: ang m~ga misang
may m~ga bomba't ibá pang pangpasayáng guinagamitan n~g pólvora, at
pagnangyari itó'y kinácagat ni Doña Patrocinio n~g canyáng m~ga
n~gidn~gid ang canyáng lábì, sa pagca't palibhasa'y totoong mayamutin ay
hindî niyá matiis ang "repique" n~g m~ga campanà, at lalò n~g
kinalúlupitan niyá ang ugong n~g m~ga putucan. Samantalang si Capitang
Tiago'y n~gumín~gitì ay nag-iisip naman si Doña Patrocinio n~g paggantí,
at pinagbabayaran niyá n~g salapì n~g m~ga ibá ang lalong magagaling na
magsermóng hirang sa limáng m~ga capisanan n~g m~ga fraile sa Maynilà,
ang lalong m~ga balitang m~ga canónigo sa Catedral, at sampô n~g m~ga
Paulista, at n~g man~gag sermón sa m~ga dakilang araw tungcól sa m~ga
saysayin sa Teología[141], na lubhang malalalim sa m~ga macasalanang
waláng nalalaman cung dî wicang tindá lamang. Námasid n~g m~ga cacampí
ni Capitang Tiago, na si Doña Patrocinio'y nacacatulog samantalang
nagsesermon, at sinaságot namán silá n~g m~ga cacampi ni Doña
Patrocinio, na ang sermó'y bayád na, at sa ganang canyá'y ang pagbabayad
ang siyáng lalong mahalagá. Sa cátapustapusa'y lubós na iguinupò si
Capitang Tiago ni Doña Patrocinio, na naghandóg sa isáng simbahan n~g
tatlóng andas na pilac, na dinorado, na ang bawa't isa'y pinagcagugulan
niyá n~g mahiguít na tatlóng líbong piso. Hinihintay ni Capitang Tiago
na bawa't araw ay titiguil n~g paghin~ga ang matandáng babaeng itó, ó
matatalo cayâ ang limá ó anim na usapín sa paglilincód lamang sa Dios;
ang casamaang palad ay ipinagcásanggalang ang m~ga usaping iyón n~g
lalong magagalíng na abogado sa Real Audiencia, at tungcól sa canyáng
búhay, waláng sucat na mapanghawacan sa canyá ang sakít, ang cawan~gis
niyá'y cawad na patalím, marahil n~g may mapanghinularan ang m~ga
cálolowa, at cumacapit dito sa bayan n~g luhang gaya n~g mahigpit na
pagcapit n~g galís sa balát n~g táo. Umaasa ang m~ga cacampí ni Doña
Patrociniong pagcamatáy nito'y maguiguing "canonizada"[142], at si
Capitang Tiago ma'y sásamba sa canyá sa m~ga altar, bagay na
sinasang-ayunan ni Capitang Tiago at canyáng ipinan~gan~gaco, mamatáy
lamang agád.

Gayón n~gâ ang calagayan ni Capitang Tiago n~g panahóng iyón. Tungcól sa
panahóng nacaraa'y siyá'y bugtóng na anác n~g isáng mag-aasucál sa
Malabóng mayaman din namán ang pagcabuhay, n~guni't nápacaramot, na anó
pa't hindî nagcagugol n~g isáng cuarta man lamang sa pagpapaaral sa
canyáng anác, caya't naguíng alilâ si Santiaguillo n~g isang mabaít na
dominico na pinagsicapang iturò ang lahát n~g maituturò at nalalaman
niyá. N~g magtátamo na si Santiago n~g caligayaháng siyá'y tawaguing
"lógico", sa macatuwíd bagá'y n~g siyá'y mag-aaral na n~g "Lógica",[143]
ang pagcamatáy n~g sa canyá'y nagtatangkilíc, na sinundán n~g pagcamatáy
n~g canyáng amá, ang siyáng nagbigáy wacás n~g canyáng m~ga pag-aaral,
at n~g magcágayo'y napilitang siyáng man~gasiwà sa paghahanap-buhay.
Nag-asawa siyá sa isáng magandáng dalagang taga Santa Cruz, na siyáng
tumulong sa canyá sa pagyaman, at siyáng sa canyá'y nagbigáy n~g
pagcaguinoo. Hindî nagcásiya si Doña Pia Alba sa pamimili n~g azúcal,
café at tínà: ninais niyáng magtaním at umani, at bumilí ang dalawáng
bagong casál n~g m~ga lúpà sa San Diego, at mulâ niyao'y naguíng
caibigan na siyá ni párì Dámaso at ni Don Rafael Ibarra, na siyáng
lalong mayamang mámumuhunan sa bayan.

Naguiguing isáng gawáng dapat sisihin ang malabis niláng pag-susumakit
sa pagpaparami n~g cayamanan, dahil sa silá'y hindî nagcacaanác, mulâ
n~g silá'y mácasal na may anim na taón na, at gayón ma'y matuwid, matabâ
at timbáng na timbáng ang pan~gan~gatawán ni Doña Pia. Nawaláng
cabuluhán ang canyáng m~ga pagsisiyám, ó "novenario," ang canyáng
pagdalaw sa Virgeng Caysasay sa Taal, sa hatol n~g m~ga mapamintacasi;
ang pagbibigay niyá, n~g m~ga limós, ang pagsasayáw niyá sa procesión
n~g Virgeng Turumbá, sa Pakil, sa guitnâ n~g mainit na araw n~g Mayo.
Nawal-ang cabuluháng lahát, hanggang sa siyá'y hinatulan ni párì
Dámasong pumaroon sa Obando, at pagdatíng doo'y sumayáw sa fiesta ni San
Pascual Baylón, at humin~gî n~g isáng anác. Talastás na nating sa
Obando'y may tatlóng nagcacaloob n~g m~ga anác na lalaki at n~g m~ga
anác na babae; ang ibiguin: Nuestra Señora de Salambaw, Santa Clara at
San Pascual. Salamat sa hatol na ito'y nagdaláng táo si Doña Pía ...
¡ay! tulad sa mán~gin~gisdáng sinasabi ni Shakespeare sa Macbeth, na
tumiguil n~g pag-aawít n~g siyá'y macasumpong n~g isáng cayamanan;
pumanaw cay Doña Pia ang catowaan, namangláw n~g dî anó lamang at hindî
na nakita nino mang n~gumitî.--¡Talagáng ganyán ang m~ga naglílihi--ang
sinasabi n~g lahát, sampô ni Capitang Tiago. Isáng lagnát na dumapò sa
canyá pagcapan~ganác (fiebre puerperal) ang siyáng nagbigáy wacás sa
canyáng m~ga calungcutan, na anó pa't naiwan niyáng ulila ang isáng
magandáng sanggól na babae, na inanác sa binyág ni Fr. Dámaso rin; at sa
pagca't hindî ipinagcaloob ni San Pascual ang batang lalaking sa canyá'y
hiníhin~gì, pinan~galanan ang sanggól n~g Maria Clara, sa pagbibigáy
unlác sa Virgen de Salambáw at cay Santa Clara, at pinarusahan ang may
dalisay na capuriháng si San Pascual Baylón, sa hindî pagbangguît n~g
canyáng pan~galan.

Lumakí ang sanggól na babae sa m~ga pag-aalagà ni tia Isabel, ang
matandáng babaeng iyóng tulad sa fraile ang pakikipagcapuwà táo na
nakita natin sa pasimulâ nitó.

Hindî tagláy ni María Clara ang maliliit na m~ga matá, n~g canyáng amá:
gaya rin n~g canyáng ináng malalakí ang m~ga matá, maiitím, nalililiman
n~g mahahabang m~ga pilíc-matá, masasayá at caayaaya pagcâ naglálarô;
malulungcót, hindî mapagcurò at anyóng naggugunamgunam pagcâ hindî
n~gumín~gitî. Nang sanggól pa siyá'y culót ang canyáng buhác at halos
culay guintô; ang ilóng niyáng magandá ang hayap ay hindî totong
matan~gos at hindî namán sapát; ang bibíg ay nagpapaalaala sa maliliit
at calugodlugod na bibíg n~g canyáng iná, tagláy ang m~ga catowatowang
bíloy sa m~ga pisn~gî; ang balát niyá'y casíng nipís n~g pang-ibabaw na
balát n~g sibuyas at maputíng culay búlac, anáng m~ga nahihibáng na m~ga
camag-anac, na caniláng nakikita ang bacás n~g pagcâ si Capitang Tiago
ang amá, sa maliliit at magandáng pagcacaanyô n~g m~ga tain~ga ni María
Clara.

Ipinalálagay ni tía Isabél na cayâ may pagca mukháng europeo si María
Clara'y dahil sa paglilihí ni Doña Pía; natatandàang madalás nakita
niyáng itó'y tumatan~gis sa harapán ni San Antonio, n~g m~ga unang buwán
n~g canyang pagbubuntís; gayón din ang isipan n~g isáng pinsang babae ni
Capitang Tiago, ang pinagcacáibhan lamang ay ang paghirang n~g santo: sa
ganang canyá'y naglihi sa Virgen ó cay San Miguel. Isáng balitang
filósofong pinsan ni Capitang Tinong, at nasasaulo ang "Amat" [144],
hinahanap ang caliwanagan n~g gayóng bagay sa ikinapangyayari sa
calagayan n~g tao n~g m~ga "planeta"[145].

Lumakí si María Clarang pinacaiirog n~g lahát, sa guitnâ n~g m~ga n~giti
at pagsinta. Ang m~ga fraile ma'y linalarô siya pagcâ isinasama sa m~ga
procesióng puti ang pananamit, nalalala sa canyang malagô at culót na
buhóc ang m~ga sampaga at m~ga azucena, may dalawang maliliit na pacpac
na pilac at guintóng nacacabit sa licuran n~g canyang pananamít, at may
tan~gang dalawang calapating puting may m~ga taling cintas na azul. At
sacâ siya'y totoong masaya, may m~ga pananalitang musmós na
calugodlugod, na si Capitang Tiago, sa cahiban~gan n~g pag-ibig, ay
walang guinagawà cung di pacapurihin ang m~ga santo sa Obando at ihatol
sa lahat na sila'y umadhicâ n~g magagandang escultura nila.

Sa m~ga lupaing na sa dacong ilaya n~g daigdig, pagdating n~g batang
babae sa labing tatló ó labing apat na taón ay dinaratnan na n~g sa
panahon, tulad sa buco cung gabi na kinabucasa'y bulaclac na. Sa
calagayang iyang pagbabagong anyò, puspós n~g m~ga talinghagà at n~g
pagcamaramdamin ang puso, pumasoc si Maria Clara, sa pagsunód sa m~ga
hatol n~g cura sa Binundóc, sa beaterio n~g Santa Catalina[146] upang
tumanggap sa m~ga monja n~g m~ga turong banal. Tumatan~gis si Maria
Clarang nag-paalam cáy parì Dámaso at sa tan~ging catotong canyang
calaró-larô buhat sa camusmusan, cay Crisôtomo Ibarra, na pagcatapos ay
napa sa Europa naman. Doon sa conventong iyóng sacali't nakikipanayam sa
mundo'y sa pamamag-itan n~g m~ga rejang lambal, at sa ilalim pa n~g
pagbabantay n~g "Madre-Escucha", natira si María Clarang pitóng taón.
Taglay n~g bawa't isa ang canicanicalang inaacalang icagagalíng n~g
sariling pagcabuhay, at sa canilang pagcahiwatig n~g hilig n~g isa sa
isa n~g m~ga batà, pinagcayarîan ni Don Rafael at ni Capitang Tiago, ang
pagpapacasal sa canilang m~ga anac, at sila'y nan~gagtatag n~g samahan.
Ang pangyayaring itóng guinawâ n~g macaraan ang ilang taón buhat n~g
umalís si Ibarra'y ipinagdiwang n~g dalawang pusong na sa magcabilang
dúlo n~g daigdíg at na sa iba't ibang calagayang totoo.


TALABABA:

[116] Ang may pag aaring bahay ó lúpà.

[117] Ang may malalakíng lúpà.

[118] Ang waláng catungculang bìgay n~g Gobierno.

[119] Ang arte n~g paggawâ n~g larawan sa pamamag-itan n~g m~ga
casangcapang guinagamit sa bagay na itó. Natuclasán ang "fotografía" ni
Niepce n~g 1814 at pinagbuti ni Daguerre n~g 1839. Nagcamít si Mr.
Talbot n~g 1841 n~g "privilegio" n~g ucol sa fotografía sa papel
sensible.

[120] Ang haring nacagagawâ at nacapag-uutos n~g bawa't maibigan, sa
macatowid ay waláng nacaháhadlang na sino man sa canyáng calooban.

[121] Tinatawag na haring "constitucional" ang hindî nacapag-uutos n~g
bawa't maibigan cung dî ang ipinakikilala n~g Bayang canyáng calooban sa
pamamag-itan n~g canyáng m~ga kinácatawáng bumubuô n~g Asemblea ó
Congreso, Senado at Consejo n~g m~ga Ministro.

[122] Si Luis Catorce ay haring "absoluto" sa Francia; ipinan~ganác n~g
taóng 1643 at namatáy n~g 1715. Siyá'y iguinalang at minahál n~g m~ga
francés.

[123] Si Luis Diez y Seis ay haring "Constitucional," sa macatowid ay
haring hindî siyá ang nacapangyayari cung di ang guinágawâ niyá't
ipinag-uutos ay ang ipinagágawá't ipinag-uutos n~g m~ga kinacatawán n~g
m~ga táong bayan; nagharì sa Francia mula n~g 1774 hanggang 1798.
Pinugutan siyá n~g úlo, sampô n~g canyáng asawang si María Antonieta n~g
m~ga revolucionario.

[124] Si Felipe Segundo ay anác n~g haring Carlos Quinto, at haring
"absoluto" sa España. Guinágawà ni Felipe Segundo bawa't maibigan; sa
calooban niyá'y waláng nacasasansalà. Halos dî mabilang ang ipinapatay
at pinahirapan n~g haring itó sa pamamag-itan n~g Inquisición at iba pa.
Sa m~ga guinawâ ni Felipe Segundo nagpasimulâ ang pagguhò n~g halos di
maulatang capangyarihan n~g España at n~g halos dî macayang isiping
calakhán n~g nasasacop n~g cahariang ito. Gayon ma'y maraming m~ga
castilà at lalonglalò na ang m~ga fraile na umiibig n~g di cawasà sa
haring "absolutong" ito.--P.H.P.

[125] Si Amadeo "Primero" ay haring "constitucional" sa España buhat sa
1870 hanggang sa 1873. Ang haring ito'y mabait, matalino at bayani.
Lubós na umiibig sa canyáng pinaghaharîan; n~guni't hindî siyá iniibig,
at n~g mahalatâ niyá itó'y nagbitáw siyá n~g canyáng tungcol, at ang
pagbibitaw niyáng ito'y siyáng naguíng dahil n~g pagtatag n~g República
n~g España (11 n~g Febrero n~g 1873).--P.H.P.

[126] Ang bawa't isá sa m~ga dios n~g bahay.

[127] Ang palatuntunan n~g m~ga sumasampalataya sa maraming Dios. Sa
m~ga táong gaya ni Capitán Tiago'y maiuucol lamang itóng tulâ ni
Lucrecio: "Primus in orbe deus fecit timor;" ang tacot ang siyáng
pinanggalin~gan n~g m~ga dios.--P.H.P.

[128] Palatuntunang walang kinikilala cung dî isáng Dios lamang.--P.H.P.

[129] Si Jesús, si María at si Joséf.

[130] Libin~gan n~g m~ga taga Egipto.

[131] Sombrerong may tatlong dúlo.

[132] Isá sa m~ga anyò (orden) n~g arquitectura.

[133] Loobin nawa n~g Dios na matuloy ang hulang itó sa sumulat n~g
maliit na libro at sa ating lahat na sa canyá'y naniniwalâ--J.R.

[134] Pitóng wicâ; datapowa't hindi sinasabi n~g catagalugang "pitóng
wicâ" cung di "Siete Palabras."

Hindi nagcacaisa ang m~ga Evangelista tungcol sa m~ga sinabi ni Jesús
n~g siya'y napapacò na sa Cruz:

I. Sinasabi ni San Mateo sa cap. 27, versículo 46 n~g canyáng Evangelio
at ni San Marcos sa capítulo 15, versículo 34 n~g canyáng Evangelio, na
itó raw lamang ang sinaysay ni Jesús, n~g malapit na ang hora n~g
"nona"--ani San Mateo--n~g hora n~g "nona"--ani San Marcos: _Dios co,
¿bakit aco'y pinabayaan mo?_

II. Sinasabi namán ni San Lúcas sa m~ga versículong 34, 43 at 47, n~g
capítulo 23 n~g canyáng Evangelio, na itó raw ang m~ga sinaysay ni Jesús
n~g napapacò na siyá sa Cruz;

1. _Amá, patawarin mo silá; hindi nalalaman ang caniláng guinagawa._

2. _Ang catotohana'y sinasabi co sa iyo, n~gayo'y cacasamahin catâ sa
Paraiso,_ na bilang casagutan niyá sa isá sa dalawang magnanacaw (na
hindî sinasabi sa m~ga Evangelio cung anó ang m~ga pan~galan) na
nacapacong gaya rin niya, na sa canyá'y nagsalitâ n~g ganitó:
"Alalahanin mo acó cung icaw ay na sa iyong caharian na."

3. _Amá co, sa m~ga camáy mo'y ipinagtatagubilin co ang aking calolowa._

III. At sinabi ni San Juan sa capítulo 19, m~ga versículo 26, 27, 28 at
30 n~g canyáng Evangelio, na itó raw m~ga wicang itó ang sinabi ni Jesús
sa canyáng pagca-paco sa Cruz.

1. At sa pagca't nakita ni Jesús ang iná at ang alagád na canyáng
sinisintang naroroon, sinabi sa canyáng iná: _Babae, nariyan ang iyóng
anác._

2. Sinabi pagcatapos sa alagad: _Nariyan ang iyong ina._

3. _Nauuhaw acó._

4. _Natapos na._

Pinagsamasama n~g Iglesia Católica Apostólica Romana ang m~ga sinabing
iyán at siyáng n~ginan~galanang _"Siete Palabras._"--P.H.P.

[135] Ang Sacerdote sa Roma na n~g una'y humuhulà n~g m~ga mangyayari sa
panahong darating, sa pamamag-itan n~g pagmamasid n~g paglipad at
paghuni n~g m~ga ibon.

[136] Ang candilang malaki at mahaba.

[137] Ang taga Iberia.--Ang Iberia'y ang magcanugnóg na lupang
kinalalagyan n~g España at Portugal.

[138] Mapapalad ang m~ga may espiritung dukhá

[139] Lumiligaya ang nacacacaya sa buhay.

[140] _Lumualhati sa Dios sa caitaasan at capayapaan sa m~ga taong may
mabuting calooban._--Alinsunod cay Don Lázaro Bardón, catedratico sa
Universidad Central sa Madrid, España, ay ganito raw sa wicang castilà
ang tunay na cahulugan: _Gloria á Dios en las alturas; en la tierra,
paz; entre los hombres; buena voluntad_--Luwalhati sa Dios sa caitaasan;
sa lúpa'y capayapaan; sa m~ga táo'y mabuting calooban.

[141] Carunun~gang ucol sa Dios at ang sa canyá'y m~ga
pinagcacakilanlan.


[142] Ilalagay n~g Papa sa Roma sa bilang n~g m~ga santo at santa.

[143] Caranun~gang nagpapaunawà n~g m~ga anyô at paraang dapat gawín
upang masunduan ang m~ga pagcakilalang magaling n~g m~ga nangyayari.

[144] Felix Torres Amat, obispo sa Astorga. Siyá'y ang isá sa m~ga
naghulog sa wicang castilà n~g Biblia.--Ang filosofíang sinulat ni Amat.

[145] Ang m~ga mundong waláng tiguil n~g mabilís na pagtacbó n~g araw.
Cung masdán natin dito sa lupa'y m~ga bituing malamlám ang ningning. Ang
m~ga pan~gulong planeta, alinsunod sa canilang láyò sa araw ay ang m~ga
sumusunod: Mercurio, Venus, ang Lupang ating tinatahanan, Marte,
Júpiter, Saturno at Neptuno. Bucód sa ritó'y marami pang m~ga planetang
hindi makita cung dî sa pamamag-itan n~g "telescopio."

[146] Itinatag ang beaterio at Colegio n~g Santa Catalina ni Fr. Juan de
Santo Domingo, provincial n~g m~ga fraileng dominico n~g taong 1696 at
pinasimulán n~g araw n~g cafiestahan ni Santa Ana n~g taóng 1696 din.
Ang dahil n~g pagtatayo n~g beaterio at colegiong itó'y n~g may
cáligpitan ang m~ga babaeng ibig manatili sa pagcadalaga hanggang
nabubuhay. Ang palatuntunan nilá'y ang palatuntunan din n~g Tercer Orden
ni Santo Domingo, at nanunumpang tulad sa m~ga fraile, na magpapacalinis
n~g catawa't calolowa, magpapacarukhâ at magmamasunurin. Pinapagtibay
ang pagcacatayò n~g ligpitang itó n~g m~ga babae n~g Real Despacho na
may fechang 17 n~g Febrero n~g 1716 na siyang nagbigay wacás sa m~ga
iniharáp na tutol na huwag ipatuloy ang pagtatatag n~g beaterio at
colegiong iyán. Inilagáy niláng pintacasi si Santa Catalina de Sena.
Ipinag-utos na labinglimang monja de coro lamang ang mátitira roon,
bilang paunlác sa labinglimang misterio n~g Rosario. Ipinagcaloob n~g
Real Cédula n~g 1732 na macapaglagay n~g isáng simbahan at macagamit n~g
isáng campana, at tuloy ipinag-utos na huwag piliting mamalagui ang m~ga
monja sa lubós na pagligpit; cung di sa nauucol lamang sa magalíng na
pamamanihala n~g beaterio at colegio.

Ang palatuntunang sinusunod doon ay di macararaan ang sino mang monja sa
pintuang na sa loob n~g convento, na isáng matandang monja ang
taga-bantáy; n~guni't sino mang tao'y macapapasoc doon, cailan man at
may tan~ging pahintulot ang provincial n~g m~ga dominico. N~g huwag n~g
manaog ang m~ga babaeng na sa beaterio at colegio n~g Santa Catalina ay
nan~gaglagay ang m~ga paring dominico n~g tuláy na nakikita sa itaas n~g
daang San Juan de Letrán, sa loob n~g Maynila at n~g doon magdaan ang
m~ga babaeng iyón n~g pagpasa simbahan n~g San Juan de Letrang cacabit
naman n~g Colegio n~g m~ga lalaking San Juan de Letran din ang
pan~galan, at ang namamahala't nagtuturò'y pawang m~ga fraileng
dominico. Sa gayong paraa'y maguinhawa n~ga namán ang pagsimba at
pananalan~gin n~g m~ga monja sa simbahan n~g San Juan de Letrán.

Bagá man n~g una'y ligpitan ang Santa Catalina n~g m~ga babaeng
castilang ibig tumalicod sa m~ga layaw at casayahan sa mundo, hindi
nalao't minagaling n~g m~ga fraileng dominico, na man~gasiwâ ang ilán sa
m~ga monja sa pagtuturò sa m~ga dalagang ibig pumasoc at mag-aral sa
Santa Catalina. Ang itinuturò doo'y pag-basa, pagsulat, doctrina
cristiana, m~ga gawáng ucol sa babae. Nan~gag-aaral din namán n~g
pagpapacabanál. Dinagdagan n~g m~ga dominico n~g 1865 ang dami n~g m~ga
"hermana" at n~g lalong mapalaganap ang caniláng m~ga pagtuturò. Hindî
itinutulot sa m~ga pumapasoc sa Colegio n~g Santa Catalina ang macaaalis
cung di rin lamang may totoong malaki't di maiwasang dahilán.

Ang namamahalà sa beaterio'y ang provincial n~g dominico at isáng
"priora" na siyá, ring "madre superiora" sa colegio, at may isáng
directorang nacaaalam n~g m~ga pagtuturò.--P.H.P.



=VII.=

=MAIROG NA SALITAAN SA ISANG "AZOTEA"=


Maagang nan~gagsimbá n~g umagang iyón si tía Isabel at si María Clara:
mainam na totoo ang pananamít nitó at may tan~gang isáng cuintás na azúl
ang m~ga butil, na inaarì niyáng parang brazalete,[147] at may salamín
sa matá si tía Isabel, upang mabasa ang daláng "Ancora de
Salvación"[148], samantalang nagmimisa.

Bahagyâ pa lamang nacaaalís sa altar ang sacerdote, nagsabi ang dalagang
ibig na niyáng omowî, bagay na totoong ipinangguilalás at isinamâ n~g
loob n~g mabaít na tíang waláng boong acalà cung dî ang canyáng
pamangking babae'y mápagbanal at madasaling tulad sa isáng monja man
lamang. Nagbubulóng, at pagcatapos na macapagcucrûz ay nagtindíg ang
mabaít na matandáng babae.--¡Bah! patatawarin na acó n~g mabaít na Dios
na dapat macakilala n~g púso n~g m~ga dalaga cay sa inyó pô tía
Isabel--Ang sasabihin sana ni María Clara sa canyá upang putlín ang
canyáng matitindí, n~guni't sa cawacasa'y m~ga pagsesermóng-ná.

N~gayó'y nacapag-agahan na tila at nilílibang ni María Clara ang canyáng
pagcainíp sa paggawâ n~g isáng sutláng "bolsillo", samantalang ibig
pawìin n~g tía ang m~ga bacás n~g nagdaang fiesta sa pagpapasimulâ n~g
paggamit n~g isáng plumero. Sinisiyasat at inuusisa ni Capitang Tiago
ang m~ga iláng casulatan.

Bawa't lagunlóng sa daan, bawa't cocheng dumaraan ay nan~gagpápacaba sa
dibdib n~g vírgen at siya'y pinan~gin~gilabot. ¡Ah, n~gayó'y ibig niyáng
maparoon ulî sa beaterio, sa casamahán n~g canyáng m~ga caibigang babae!
¡Doo'y matitingnan niyá "siyáng" hindî man~gín~ginig, hindî
magugulumihanan! Datapowa't ¿hindî bagá, siyá ang iyóng caibigan n~g
panahóng musmus ca pa? ¿hindî bâ cayó'y nan~gaglálaro n~g laróng halíng
at hanggáng sa cayó'y nag-aaway na manacànacâ? Ang dahil n~g m~ga bagay
na itó'y hindî co sasabihin; cung icáw na bumabasa'y umibig ay
mapagkikilala mo, at cung hindî namán ay sayang na sa iyó'y aking
sabihin; hindî mapag-uunawa ang m~ga talinghagang itó n~g hindî na
casisinta cailán man.

--"Sa acalà co María'y may catowiran ang médico--ani Capitang Tiago.
Dapat cang pasalalawigan, namumutlâ ca n~g mainam at nagcacailan~gan ca
n~g m~ga mabubuting han~gin. Anó bang acalà mo: ¿sa Malabón ... ó sa San
Diego?

Namulá si Maríang tulad sa "amapola"[149] pagcárinig niyá nitóng hulíng
pan~galan, at hindî nacasagót.

--"N~gayó'y páparoon cayó ni Isabel at icáw sa beaterio, at n~g cunin
ninyó roon ang iyóng m~ga damít, at macapagpaalam ca sa iyóng m~ga
caibigan; hindî ca na papasoc ulî roon.

Dinamdam ni María Clara iyáng hindî malírip na calungcutang bumabalot sa
cálolowa, pagcâ iniiwan ang isáng kinatirahang pinatamuhán natin n~g
caligayahán; n~guni't nagpagaang n~g canyáng pighatî ang pagcaalaala n~g
isáng bagay.

--At sa loob n~g apat ó limáng araw, pagcâ may damít ca nang bágo'y
paparoon tayo sa Malabón.... Walâ na sa San Diego ang iyóng ináama; ang
curang nakita mo rito cagabí, iyóng paring bátà ay siyáng bagong cura
natin doón n~gayón; siyá'y isáng santo.

--¡Lalong nacagágaling sa canyáng catawán ang San Diego, pinsan!--ang
ipinaalaala ni tía Isabel;--bucód sa roo'y lalong mabuti ang bahay natin
doón, at sacâ malapit na ang fiesta.

Ibig sanang yacapin ni María Clara ang canyáng tía; n~guni't narinig
niyáng tumiguil ang isáng coche ay siyá'y namutlâ.

--¡Ah, siyá n~gâ!--ang isinagót ni Capitang Tiago, at nagbago n~g
pananalitâ at idinagdág:--¡Don Crisóstomo!

Nalaglág sa m~ga camáy ni María Clara ang tan~gang canyáng guinágawà;
nag-acalà siyáng cumilos ay hindî nangyari: isáng pan~gin~gilabot ang
siyáng tumátacbo sa canyáng catawán. Nárinig ang yabág n~g paa sa
hagdanan at pagcatapos ay ang sariwà at voces lalaki. Tulad sa cung ang
voces, na itó'y may capangyarihang hiwágà, iniwacsí n~g dalaga ang
laguím at nagtatacbó at nagtágò sa panalan~ginang kinálalagyan n~g m~ga
santo. Nagtawanan ang dalawáng magpinsan, at nárinig ni Ibarra ang
in~gay n~g sinásarhang pintuan.

Namúmutlà, humíhin~ga n~g madalás, tinutóp n~g dalaga ang cumácabang
dibdíb at nag-acalang makiníg. Náriníg ang voces, yaóng voces na
pinacasísinta't sa panag-ínip lamang niyá náririnig: ipinagtátanong siyá
ni Ibarra. Sa pagcahibáng sa towâ ay hinagcán niyá ang santóng sa
canyá'y nálalapit, si San Antonio Abad; santong mapalad n~g nabubuhay at
n~gayóng siyá'y cahoy; láguì n~g may magagandáng m~ga tucsó! Pagcatapos
ay humanap n~g isáng bútas n~g susîan, upang makita niya si Ibarra;
mapagsiyasat ang canyáng anyô; n~gumín~gitî si María Clara at n~g cunin
siyá n~g canyáng tía sa gayóng panonood, sumabit sa líig n~g matandáng
babae at sinisì itó n~g halíc na paulit-ulit.

--N~guni't halíng, ¿anó ang nangyayari sa iyó?--ang sa cawacasa'y nasabi
n~g matandáng babae, na pinapahid ang isáng lúhà sa m~ga matá niyáng
lantá na.

Nahiyâ si María Clara at tinacpán ang m~ga matá, n~g canyáng mabibilog
na m~ga brazo.

--¡Halá, maghusay ca, halica!--ang sabi n~g matandáng babae n~g boong
pag-irog.--Samantalang nakikipag-usap siyá sa iyóng amá n~g iyóng ...
¡halica at huwag cang magpahintay!

Napadalá ang dalagang tulad sa isáng musmós, at doon silá nagculóng sa
canyáng "aposento."

Masayá ang salitaan ni Capitang Tiago at ni Ibarra n~g sumipót si tía
Isabel na halos kinacaladcad ang canyáng pamangkíng babae, na
nagpapalin~gàlin~gà cung saansaan, datapuwa't hindî tumítin~gin sa
canino mang táo....

¿Anóng pinag-usapan n~g dalawáng cálolowang iyón, anó ang canicaniláng
sinabi diyán sa salitaan n~g m~ga matá, na lalong lubós ang galíng cay
sa salitaan n~g bibíg, salitaang ipinagcaloob sa cálolowa at n~g huwag
macaguló ang in~gay sa pagtatamóng timyás n~g damdamin? Sa m~ga
sandalíng yaón, pagca nagcacawatasán ang dalawáng linikháng sumasaligaya
sa kilos n~g m~ga balintataóng natatabin~gan n~g m~ga pilíc-matáng
pinaglalampasanan n~g pag-iísip, ang pananalita'y mabagal, magaspáng,
mahinà, wan~gis sa ugong n~g culóg na nan~gan~galagcag at waláng tuos
cung isusumag sa nacasisilaw na liwanag at mabilís n~g kidlát:
nagsasaysay n~g isáng damdaming kilala na, isáng isipang napag-uunawà,
na, at cayâ lamang guinagamit itó'y sa pagcá't ang mithî n~g púsò'y
siyáng nacapangyayari sa boong cataohang saganang saganà sa galác, íbig
na ang boong catawán niyáng casama ang lahát n~g sancáp na lamán, butó
at dugô at ang boong caisipán ay magsaysáy n~g hiwagang m~ga catowâang
inaawit n~g espíritu. Sa tanóng n~g pagsintá sa isáng sulyáp na
numíningning ó lumálamlam, waláng m~ga sagót ang salitâ: tumútugon ang
n~gitî, ang halíc ó ang buntóng hinin~gá.

At pagcatapos, sa pagtacas n~g dalawáng nagsisintahan sa "plumero" n~g
tía Isabel na nagpapaban~gon sa alicabóc, silá'y pumaroon sa azotea
upang silá'y macapag-usap n~g boong calayâan sa silong n~g m~ga bálag;
¿anó ang caniláng pinag-usapan n~g marahan at nan~gín~ginig cayó, m~ga
maliliit na bulaclác n~g "cabello-de-ángel"? Cayó ang magsabi't may
ban~gó cayó sa inyóng hinin~gá at may m~ga cúlay cayò sa inyóng m~ga
labì; icáw, "cefiro"[150] ang magsabi yamang nag-aral ca n~g di
caraniwang m~ga tínig sa líhim n~g gabíng madilim at sa talinghagà n~g
aming m~ga cagubatang virgen; sabihin ninyó, m~ga sinag n~g áraw,
maningníng na tagapagpakilala sa lúpà n~g Walang Hanggán, tan~ging hindî
nahahawacan sa daîgdig n~g m~ga natátangnan: cayó ang man~gagsabi, sa
pagca't walâ acóng nalalamang isaysáy cung dî m~ga cahalin~gáng hindî
mainam dingguín.

N~guni't yamang áayaw ninyóng sabihin, aking títingnan cung aking
maisásaysay.

Ang lan~git ay azul: nagpápagalaw n~g m~ga dáhon at n~g m~ga bulaclac
n~g halamang gumagapang ang isáng malamig na amihang hindî amóy
rosa,--dahil dito'y nan~gagsisipan~ginig ang m~ga
cabello--de--ángel--ang m~ga halamang nacabitin, ang m~ga tuyúng isdâ at
ang m~ga lámparang galing sa China. Ang in~gay n~g sagwáng humahalò n~g
malabong tubig n~g ílog, ang dagundong n~g pagdaan n~g m~ga coche at
m~ga carretón sa tuláy n~g Binundóc ay maliwanag na dumárating hanggang
sa canilá; n~guni't hindî ang m~ga ipinagbúbubulong n~g tía.

--Lalong magalíng--ang wicà nitó--diyá'y ang boong bayan ang siyáng
bábantay sa inyó.

Nang magpasimulá'y walâ siláng pinagsalitaanan cung di pawang m~ga
cahalin~gan--iyáng m~ga cahalin~gáng totoong nacacawan~gis niyáng m~ga
cayaban~gan n~g m~ga nación sa Europa: masasarap at lásang pulót sa m~ga
magcacanación, datapuwa't nacapagtátawa ó nacapagpapacunót sa kilay n~g
m~ga taga ibang lupaín.

Ang babae, palibhasa'y capatíd ni Cain ay panibughuin, caya't dahil
dito'y tumanong sa nan~gin~gibig sa canyá:

--¿Laguì bang isinaisip mo acó? ¿hindi mo ba acó linimot sa gayóng
caraming m~ga paglalacbá'y mo? ¡Pagcaramiraming malalakíng m~ga ciudad
na may pagcaramiraming magagandang m~ga babae!...

Ang lalaki namán, palibhasa'y isá pa ring capatíd ni Caín ay marunong
umiwas sa m~ga tanóng at may caunting pagca sinun~galing, cayâ n~ga:

[Larawan:--Laguì bang isinaísip mo acó? ¿Hindî mo ba acó
linimot?...--Imp de M. Fernandez, Paz 442 Sta.Cruz]

--¿Mangyayari bagáng catá'y limutin?--ang sagót na nan~gan~gaanino n~g
boong ligaya sa m~ga maiitím na balíngtatao n~g dalaga;--¿mangyayari
bagáng magculang acó sa panunumpâ, sa isáng panunumpang dakila?
Natátandaan mo ba ang gabíng yaon, ang gabíng yaóng sumísigwa, na icáw,
n~g makita mo acóng nag-íisang tumatan~gis sa siping n~g bangcáy n~g
aking iná'y lumapit ca sa akin, ilinagáy mo ang iyong camáy sa aking
balícat, ang camáy mong malaon nang ayaw mong ipahintulot na aking
mátangnan, at iyong sinabi sa akin: "Nan~gulila ca sa iyong iná, acó'y
hindî nagcainá cailán man.": at dumamay ca sa akin n~g pag-iyác. Iniirog
mo ang aking iná at icáw ay pinacaibig niyáng tulad sa isáng anác. Sa
dacong labás ay umúulan at cumíkidlat; n~guni't sa acalà co'y nacárinig
acó n~g música, at nakita cong n~gumín~gitî ang maputláng mukhâ n~g
bangcáy ... ¡oh, cung buháy sana ang aking m~ga magulang at mapanood
nila icáw! Nang magcagayó'y tinangnán co ang iyóng camáy at ang camáy
n~g aking iná, nanumpâ acóng sísintahin catá, catá'y paliligayahin, anó
man ang capalarang sa aki'y ipagcaloob n~g Lan~git, at sa pagca't hindî
nacapagbigáy pighati cailán man sa akin ang sumpáng itó; n~gayó'y mulíng
inuulit co sa iyó. ¿Mangyayari bagáng limutin co icáw? Laguing
casamasama co ang pag-aalaala co sa iyo; iniligtás acó sa m~ga pan~ganib
n~g paglalacad maguíng caaliwan co sa pag-iisá n~g aking cálolowa sa
m~ga ibáng lupain; ¡ang pag-aalaala sa iyo ang pumawì n~g bísà n~g
"loto" n~g Europa na cumacatcat n~g m~ga pag-asa at n~g casaliwaang
palad n~g kinaguisnang lúpà sa caisipán n~g maraming m~ga cababayan! Sa
m~ga panaguimpan co'y nakikita co icáw na nacatindig sa tabíng dagat n~g
Maynilà, nacatanaw sa malayong abót n~g panin~gíng nababalot sa malamlam
na liwanag n~g maagang pagbubucang liwayway; aking náririnig ang isáng
aaying-aying at malungcot na awit na sa aki'y pumupucaw n~g nagugulaylay
n~g m~ga damdamin, at tinatawag co sa alaala n~g aking púsò ang m~ga
unang taón n~g aking camusmusán, ang ating m~ga catuwâan, ang ating m~ga
paglalarô, ang boong nacaraang maligayang panahóng binigyán mong
casayahan, samantalang doroon ca sa bayan. Sa aking sapantaha'y icáw ang
"hada"[151], ang espíritu, ang caayaayang kinácatawan n~g aking Bayang
kináguisnan, magandá, mahinhín, masintahin, lubós calinisan, anác n~g
Filipinas, niyáng cagandagandahang lupang bucód sa m~ga dakilang
cagalin~gan n~g Inang Españang[152] tagláy rin niyá'y may maririkít pang
m~ga hiyas n~g isáng bayang bátà, tulad sa pagcacapisan sa iyong
cataohan n~g lahát n~g cagandahan at carikitang nacapagpapaningning sa
dalawang láhì; cayâ n~ga't nabubuò lamang sa isá ang pagsinta co sa
iyo't ang pagsinta co sa aking tinubuang lúpà ... ¿Maaari ba catáng
limutin? Macáilang ang boong ísip co'y aking náririnig ang m~ga tunóg
n~g iyóng piano at ang m~ga tínig n~g iyong voces, at cailán mang
tinatawag co ang iyóng pan~galan n~g acó'y na sa Alemania, sa dacong
hápon, pagca naglalacad acó sa m~ga caparan~gang napúpuspos n~g m~ga
talinghagang likhâ n~g m~ga poeta roon at ang m~ga cahimahimalang
salitsaling sabi n~g m~ga táong nan~gáunang nabuhay, nakikinikinita co
icáw sa úlap na sumisilang at napaiimbulóg sa dúyo n~g capatagan, wárì
náririn~gig co ang iyong voces sa pagaspás n~g m~ga dahon, at pagcâ
umuuwî na ang m~ga tagabukid na galing sa caniláng sinasacang lúpà at
caniláng ipinarírin~gig buhat sa maláyò ang caniláng caraniwang m~ga
awit, sa aking acala'y pawang nakikisaliw silá sa m~ga voces n~g
caibuturan n~g aking dibdib, na nag-aalay na lahat sa iyo n~g awit at
siyáng nagbíbigay catotohanan sa aking m~ga nais at m~ga panaguimpán.
Cung minsa'y náliligaw acó sa m~ga landás n~g m~ga cabunducan, at ang
gabíng doo'y untîuntì ang pagdatíng ay naráratnan acóng naglácad pa't
hinahanap co ang aking daan sa guitnâ n~g m~ga "pino," n~g m~ga
"haya"[153] at ang m~ga "encina"[154]; cung nagcácagayón, cung
nacalúlusot ang iláng m~ga sínag n~g buwán sa m~ga puáng n~g masinsíng
m~ga san~gá, wari'y nakikinikinita co icáw sa sinapupunan n~g gubat,
tulad sa isáng nagpapagalagalang aninong gágalawgaláw at
nagpapacabicabilâ sa liwanag at sa m~ga carilimán n~g malagóng
caparan~gan, at sacâ ipinarírinig n~g "ruiseñor"[155] ang canyáng ibá't
ibáng cawiliwiling huni, inaacálà cong dahil sa icáw ay nakikita't icáw
ang siyáng sa canyá'y nacaaakit. ¡Cung inalaala co icáw! ¡Hindî lamang
pinasásaya sa aking m~ga matá n~g lagabláb n~g sa iyó'y pagsinta ang
úlap at pinapamúmula ang hielo[156]! Sa Italia, ang magandáng lan~git
n~g Italia, sa canyáng cadalisaya't cataasa'y nagsasálitâ sa akin n~g
iyong m~ga matá; ang canyáng masayáng pánoorin ay nagsasaysay sa akin
n~g iyong n~gitî, wan~gis n~g m~ga halamanan sa Andalucíang
nalalaganapan n~g han~ging may kipkíp na ban~gó, puspós n~g m~ga
pangdilidiling casilan~ganan, saganà sa hiwagà at sa calugodlugód na
m~ga tanghalin, pawang nan~gagsasalita sa akin n~g sa iyó'y pagsintá! Sa
m~ga gabíng may bowán, yaóng bowang wari'y nagtútucà, sa aking
sinagwánsagwáng nacalulan acó sa isáng sasakyáng malíit sa ilog Rhin,
itinátanong co sa aking sarili cung dî cayâ marayà acó n~g aking
guníguní upang makita co icáw sa, guitnâ n~g m~ga álamong[157] na sa
pampang, sa bató n~g Lorelay ó sa guitnâ n~g m~ga alon at icáw ay
umaawit sa catahimican n~g gabí, tulad sa dalagang hadang mápang-aliw,
upang bigyáng casayahan ang pag-iisá at ang calungcutan n~g m~ga guibáng
castillong iyón.

--Hindî acó naglacbáy-bayang gaya mo, walâ acóng nakikita cung dî ang
iyóng bayan, ang Maynila't Antipolo--ang sagót ni María Clarang
n~gumín~gitî, palibhasa'y naniniwalà sa lahát n~g sinasabi ni
Ibarra,--n~guni't mulâ n~g sabihin co sa iyóng ¡paalam! at pumasoc acó
sa beaterio, láguì nang naaalaala catá at hindî co icáw nilimot, bagá
man ipinag-utos sa akin n~g confesor at pinarusahan acó n~g maraming
m~ga pahírap. Nagúgunitâ, co ang ating m~ga paglalarô, ang ating m~ga
pag-aaway n~g tayo'y m~ga musmós pa. Hinihirang mo ang lalong
magagandáng sigay at n~g tayo'y macapaglarô n~g siclót, humahanap ca sa
ílog n~g lalong mabibilog at makikinis na batóng maliliit na may iba't
ibang cúlay at n~g macapaglarô tayo n~g sintác; icáw ay nápacawaláng
tuto, láguì cang natatalo, at ang parusa'y binábantilan catá n~g pálad
n~g aking camáy, n~guni't dî co inilálacas, sa pagca't naaawà acó sa
iyo. Napacamagdarayà, icáw sa laróng chongca't dináraig mo pa ang
pagcamagdarayà co, at caraniwang agawán ang naguiguing catapusán.
¿Natátandaan mo bâ n~g icáw ay magalit n~g totohanan? Niyó'y
pinapagpighatî mo acó; n~guni't n~g matapos, pagcâ naaalaala co iyón sa
beaterio, acó'y n~gumín~gtì dinaramdam cong icáw ay walâ, at n~g
macapag-away ulî catá ... at n~g pagdaca'y mágawà natin ang
pagcacásundô. Niyó'y m~ga musmós pa tayo, naparoon tayong naligong
casama ang iyóng iná sa batis na iyóng nalililiman n~g m~ga cawayanan.
Sa m~ga pampáng ay may m~ga sumisibol na m~ga bulaclác at m~ga halamang
sinasabi mo sa akin sa wicang latín at wicang castilà ang canícanilang
m~ga cacaibáng pan~galan, sa pagca't niyó'y nag-aaral ca na sa Ateneo.
Hindî catá pinápansin; naglílibang acó sa panghahagad n~g m~ga paroparó
at n~g m~ga tutubí, na sa canyáng catawáng maliit na tulad sa alfiler ay
tagláy ang lahát n~g m~ga culay n~g bahagharì at ang lahát n~g m~ga
kintáb n~g gáring, m~ga tutubíng gumágalaw at nan~gagháhagaran sa
magcabicabilang m~ga bulaclác; cung minsa'y ibig cong masubucan at
hulihin n~g camáy ang maliliit na isdáng matuling nan~gagtatacbuhan sa
m~ga lumot at sa m~ga batuhán sa pampáng. Caguinsaguinsa'y nawalâ ca, at
n~g icáw ay bumalíc, may dalá cang coronang m~ga dahon at m~ga bulaclác
n~g dalandáng ipinutong mo sa aking úlo, at tinatawag mo acóng
"Cloe"[158], at gumawâ ca namán n~g coronang damóng gumagapang. N~guni't
kinuha n~g iyóng nanay ang aking corona, pinucpóc n~g isáng bató at sacâ
inihalò sa gugò na ipinaglilinis n~g ating úlo; tumulò ang m~ga luhà sa
iyóng m~ga matá, at sinabi mong hindî nacaaalam ang iyóng iná n~g
"mitología"[159].--¡"Halíng!--ang isinagót n~g nanay mo--makikita mo't
mababan~gó pagcatapos ang inyóng m~ga buhóc."--Nagtawá acó, naghinanakít
icáw, at ayaw mo na acóng causapin, at sa boong maghapo'y nagpakita ca
n~g poot, na siyang ikìnaibig co namang umiyác.

N~g bumalíc tayo sa bayan, at sa pagca't mainit na totoo ang araw, nuha
acó n~g m~ga dahon n~g sambóng nasumísibol sa m~ga tabíng daan, ibinigáy
co sa iyó't n~g ilagáy mo sa loob n~g iyóng sombrero, at n~g di sumakít
ang iyóng ulo. N~gumitî icáw n~g magcágayo'y tinangnán co ang camáy mo
at nagcásundô na catá.

N~gumitî n~g boong ligaya si Ibarra, binucsán ang canyang cartera,
kinuha sa loob niyón ang isáng papel at sa loob nito'y may nababalot na
m~ga dahong nan~gin~gitim, tuyô at mababan~gó.

--¡Ang iyóng m~ga dahon n~g sambóng!--ang isinagót ni Ibarra sa titig ni
María Clara,--itó lamang ang naibigáy mo sa akin.

Dalidalí namáng kinuha ni María Clara sa canyáng dibdíb ang isáng
bolsitang rasong maputî.

--¡Ps!--ani María Clara at tinampál ang camáy ni Ibarra;--hindî
ipinahihintulot ang paghípò: ito'y isáng sulat n~g pagpapaalam.

--¿Iyán bâ ang isinulat co sa iyo bago acó pumanaw?

--¿At sumulat pó bâ cayó sa akin n~g ibá pa, aking guinoo?

--¿At anó bâ ang sinasabi co sa iyo n~g panahóng iyón?

--¡Maraming cabulastugan! ¡m~ga dahilan n~g masamáng mán~gun~gutang--ang
isinagót ni María Clarang n~gumín~gitì, na ipinakikilalang totoong
ikinasásaya n~g canyáng loob ang gayóng m~ga cabulaanan.--¡Howág cang
malicot! ¡babasahin co sa iyo ang sulat na ito! ¡n~guni't ilílin~gid co
ang iyóng m~ga pagpuri at n~g dî ca magdalità!

At itinaás ang papel sa tapát n~g canyang m~ga matá at n~g huwag makita
n~g binatà ang canyáng mukhâ, at nagpasimulâ:

--"Aking ..." ¡hindî co babasahin sa iyo ang sumúsunod, sa pagca't isáng
cabulastugán!--at pinaraanan n~g m~ga matá ang iláng talatà.--"Ibig n~g
aking amá, ang acó'y yumao, bagá man ipinamamanhic cong huwag"--"Icáw ay
lalaki"--ang sabi sa akin, dapat mong isipin ang panahóng dárating at ang
iyong m~ga lacás. Dapat mong pag-aralan ang dunong sa pamumuhay, ang dî
maibibígay sa iyo n~g iyong kinamulatang lúpà, at n~g balang araw ay
makapaglingcod ca sa canyá. Cung mananatili ca sa aking tabí, sa aking
lilim, sa impapawíd na ito n~g m~ga hínalâan, hindî ca matututong
tumanáw sa malayò, at sa araw na cata'y maiwan sa ibabaw n~g lupa'y
maitutulad ca sa halamang sinasalitâ n~g ating poetang si Baltazar;


"Para n~g halamang lumakí sa tubig,
daho'y nalálanta muntíng dî madilig,
ikinalolooy  ang sandalíng init...."


--¡Nakita mo na! binatà ca na halos ay tumatan~gis ca
pa!--"Nacapagpasakit sa aking loob ang ganitóng pag-wiwicà, caya't
ipinahayag co sa canyáng icáw ay aking sinísinta. Hindî umimíc ang aking
amá, nagliníng-lining, ilinagáy sa aking balicat, ang canyáng camáy at
nagsalitâ sa aking nan~gín~ginig ang voces:--Ang ísip mo ba'y icáw
lamang ang marunong umibig at hindî ca iniibig n~g iyóng amá at hindî
dináramdam ang sa iyó'y paghiwaláy?" Hindî pa nalalaong nan~gulila tayo
sa iyóng iná; tumutun~go acó sa catandàan, diyán sa gulang na ang
hinahanap ay ang tulong at pagbibigay alíw n~g cabatâan, at gayón ma'y
tinatanggap co ang pag-iisá at dî co talós cung catá'y makikita pa ulì.
N~guni't dapat cong isipin ang m~ga ibáng bágay na lalong malalakí....
Bumúbucas sa iyo ang panahóng sasapit, samantalang sumásara sa akin;
sumisilang sa iyo ang m~ga pagsinta, ang m~ga pag-ibig co'y
nan~gamámatay; cumúculô ang apóy sa iyóng m~ga ugát sa aki'y
nagsisimulá, ang calamigán, at gayón ma'y icáw ay umíiyac at hindî ca
marunong maghandóg n~g n~gayón, at n~g sa búcas ay makinabang ca at
pakinaban~gan icáw n~g iyóng kinaguisnang lúpà."--Napunô n~g lúhà ang
m~ga matá n~g aking amá, naluhód acó sa canyáng paanan, siyá'y aking
niyacap at sinabi co sa canyáng acó'y nahahandáng yumao".

Napatiguil ang pagbasa, dahil sa pagcaligalig ni Ibarra: namumutlâ ang
binatà at naglálacad n~g paroo't parito sa magcabicabilang dúlo n~g
azotea.

--¿Anó ang iyóng damdám? ¿anó ba ang nangyayari sa iyo?--ang tanóng ni
María Clara cay Ibarra.

--¡Dahil sa iyó'y nalimutan co ang aking m~ga catungculan; dapat acóng
pumaroon n~gayón din sa aking bayan! Búcas ang fiesta n~g m~ga namatáy.

Hindî umimíc si María Clara, itinitig niyáng iláng sandalî ang canyáng
malalaki't mapupun~gay na m~ga matá cay Ibarra, cumuha n~g ilang
bulaclác at sinabi sa canyáng nababagbag ang loob:

--Lumacad ca, hindî na catá pinipiguil; magkikita ulî tayo sa loob n~g
iláng áraw! ¡Ilagáy mo itóng bulaclac sa ibabaw n~g libin~gan n~g iyong
m~ga magulang!

Nang macarâan ang iláng minuto, ang binata'y nananaog na sa hagdanang
casabay si Capitang Tiago at si tía Isabel, samantalang nagcuculong sa
pánalan~ginan si María Clara.

--¡Ipakisabi n~ga pô ninyó cay Andéng na canyáng ihandâ ang bahay at
man~gagsisirating si María at si Isabel!--¡Dumatíng nawâ cayóng
maluwalhati!--ani Capitang Tiago, samantalang sumásacay si Ibarra sa
coche, na yumaong ang tun~go'y sa plaza n~g San Gabriel.

At sinabi pagcatapos ni Capitang Tiago cay María Clara na umíiyac sa
tabí n~g larawan n~g isáng Vírgen:

--Halá, magsindí ca n~g dalawáng candilang man~gahatì, ang isáy sa Señor
San Rafael, pintacasi n~g m~ga naglálacbay. Isindi mo ang lámpara n~g
Nuestra Señora de la Paz y Buen Viaje. ¡Lalong magalíng ang magcagugol
n~g isáng salapî sa pagkít at anim na cuarta sa lan~gís, cay sa magbayad
pagcatapos n~g isáng mahalagáng tubós.


TALABABA:

[147] Hiyas na pinacasingsíng sa camau-o.

[148] Libritong ganito ang pan~galan.--"Pangligtas sa sacunà."

[149] Isáng halamang ang caraniwang bulaclac ay puláng-pulá.

[150] Mahinhin ó mahinang han~gin.

[151] Ipinan~gun~gusap n~g "ada".--Isáng hiwagang babaeng may
cahimahimalang m~ga capangyarihan, anáng m~ga di binyagan.

[152] Unawaing hindî tinatawag ni Rizal na Inang Bayan, cung dî Inang
España, dalawang pan~galang totoong nan~gagcacaiba.

[153] Isáng malaki't mataas na cahoy, matibay at macúnat. Ang tawag sa
bun~ga n~g cahoy na ito'y "hayuco".--Aya, ang pagbasa.

[154] Cahoy na masan~gá, may m~ga n~gipin-n~gipín ang m~ga dahon.
"Bellota" ang tawag sa bun~ga n~g cahoy na itó.

[155] Ibong mainam humuni. Sa Europa'y marami n~g ibong itó.

[156] Tubig na tumítigas na halos parang bató dahil sa totoong
calamigàn.

[157] Alamo: cahoy na tumataas n~g mainam: may tatlóng bagay na álamo:
ang álamong putî na ang m~ga daho'y verde ang isang mukhâ at ang
cabiláng mukha'y putîan--Ang álamong itím, na verde ang magcabicabilà
n~g dahon.--At ang "amo altemblón" na ang m~ga daho'y waláng tiguil n~g
paggaláw.

[158] Isá sa magagandáng diosa.

[159] Casaysayan n~g m~ga kinikilalang m~ga Dios n~g m~ga dî binyagan.



=VIII.=

=MANGA ALAALA=


Pinagdaraanan n~g coche ni Ibarra ang bahagui n~g lálong masayáng nayon
n~g Maynilà; ang nacapagbíbigay pangláw sa canyá n~g gabíng nagdaan, sa
liwanag n~g araw ay nacapagpapan~gitî sa canyá cahi't sìyá'y áayaw.

Ang casayahang hindî naglílicat sa lahát n~g panig, ang lúbháng maraming
cocheng nagpaparoo't paritong sacdal n~g tutulin, ang m~ga carromata,
ang m~ga calesa, ang m~ga europeo, ang m~ga insíc, ang m~ga dalisay na
tagarito, na bawa't isá'y may canícanyang sariling pananamit, ang m~ga
naglalacô n~g m~ga bun~gang-cahoy at halaman, m~ga corredor[160], hubád
na cargador[161], m~ga tindá n~g m~ga cacanín, m~ga fonda[162], m~ga
restaurant[163], m~ga tindahan, sampô n~g m~ga carretóng híla n~g m~ga
mápagpaumanhin at waláng damdaming calabáw na tila mandín naglílibang sa
paghìla n~g m~ga "bulto" samantalang naglilíninglining, ang lahát n~g
ín~gay at calugcóg, pati n~g araw, isáng amó'y na tán~gì, ang sarisaring
m~ga culay, pawang pumupucaw sa canyáng alaala n~g isáng daigdig na
nagugupiling na m~ga gunità.

Walâ pang latag na m~ga bató ang m~ga daang iyón. Dalawâng araw lamang
sunód na uminít, ang m~ga daa'y naguiguíng alabóc n~g tumátakip sa
lahát, nag-papaubò at bumubulag sa m~ga naglálacad: isáng araw lamang
umulán ay naguiguing láwà na, ano pa't cung gabí ay naaanino roon ang
m~ga farol n~g m~ga coche at tumítilamsic buhát sa limáng metrong layò
sa m~ga naglálacad sa m~ga makikipot na m~ga acera. ¡Gaano caraming m~ga
babae ang nan~gag-iwan sa m~ga along putic na iyón n~g caniláng m~ga
chinelas na bordado! Pagcacágayo'y nan~gapapanood na pìnípison ang m~ga
daan n~g hanáyhanáy na m~ga presidiarong ahit ang ulo, na ang m~ga
mangás n~g baro'y maíiclî at tòcong ang salawál na may m~ga número at
may m~ga letrang azul, sa m~ga binti'y may m~ga tanicaláng halos
nababalot n~g maruruming m~ga basahan upang huwag na totoong macasakít
ang pagkiskís ó ang lamig marahil n~g bacal; dalawa't dalawá ang
pagcacácabit, m~ga sanág sa araw, m~ga hapóng-hapô sa init at sa pagod,
pinapagmámadalî at silá'y hináhampas n~g pamalò n~g isáng presidiario
ring marahil nagcácámit casayahan, sa pagca't sa ganáng canyá nama'y
nacapagpapahirap sa m~ga cawan~gis din niyáng presidiario. Matatangcád
silá, madidilím ang pagmumukháng cailán ma'y hindî námasdang lumiliwanag
sa pagsilang n~g isáng n~gitî; numíningning, gayón man ang caniláng m~ga
balingtataó, pagccâ dumarapò sa caniláng m~ga balicat ang humahaguing na
pamálò, ó pagcâ hinahaguisan silá n~g isáng naglálácad n~g upós n~g
isáng tabacong basâ-basâ at nacácalas na, dinárampot ang upós n~g lalong
nálalapit at itinatagò sa canyáng salacót: ang m~ga ibá'y minámasdan ang
m~ga nagdaraan n~g pagtin~gíng cacaibá. Warî'y náririn~gíg pa niyá ang
caniláng cain~gayang guinágawâ sa pagduduróg n~g batóng itatabon sa m~ga
lubác at ang nacalálaguim na calansíng n~g mabibigát na m~ga tanicalâ sa
namámagà na niláng m~ga bucóng-búcong. Kinikilabutan si Ibarra cung
naaalaala niyá ang isáng nangyaring sumugat sa canyáng pag-iisip-musmós;
niyó'y catánghalian at ibinábagsac n~g araw sa lúpà ang canyáng lalong
maiinit na m~ga sínag. Sa lílim n~g isáng carretóng cahoy nacabulagtâ
ang isá sa m~ga táong iyón, waláng malay táo, bucás n~g cauntî ang m~ga
matá; pinagbubuti naman n~g dalawáng presidiario rin ang isáng hihigáng
cawayan, waláng galit, waláng pighatî, waláng yamót, anó pa't waláng
pinag-ibhán sa sinasabing caugalia't anyô n~g dalisay na m~ga tagarito.
"N~gayó'y icáw, búcas nama'y camí," marahil siyáng sinasabi sa
canícanilá. Hindî pinápansin n~g m~ga táong nagdudumaling dumaraan ang
bagay na iyón; nagdaraan ang m~ga babae, tinítingnan silá at
nan~gagpapatuloy n~g paglacad, caraniwan n~g mapanood ang m~ga bagay na
yaón, linipacán na ang m~ga púsò; nan~gagtatácbuhan ang m~ga coche,
ipinaaanino sa caniláng catawáng may barniz ang m~ga sínag n~g araw na
iyóng maningníng sa isáng lan~git na waláng alapaap; sa canyá lamang,
batang may labíng isáng taón at bágong carárating na galing sa canyáng
bayan, nacalálaguim ang napapanood na iyón; sa canyá lamang nacapagbigáy
ban~gun~got n~g kinágabihan.

Walâ na ang mabaít at may wagás na puring "Puente de Barcas," yaóng
tuláy filipinong-mabaít na nagsusumakit maglingcód, bagá man tagláy niya
ang catutubong m~ga capintasang tumataas at bumábabâ alinsunod sa
maibigan n~g ilog Pasig na dî miminsang nagpahirap at gumibâ sa tuláy na
iyon.

Hindî lumálagô ang m~ga talisay sa plaza n~g San Gabriel; nananatili
silá sa pagcacúyagutin.

Sa ganáng canya'y nagbawas ang gandá n~g Escolta, bagá man n~gayó'y may
isáng malaking bahay na may m~ga "cariatide"[164] sa dating kinatatayuan
n~g m~ga lumang camalig. Tinakhán niyá ang bagong "Puente de
España"[165]; nan~gagpaalaala sa canyá n~g m~ga maguiguináw na umaga,
cung doo'y dumaraang namamangcâ siláng patun~gó sa m~ga paliguan sa
Ulì-ulì, ang m~ga bahay na na sa pangpáng na dacong canan n~g ílog, na
napapag-itanan n~g m~ga cawayanan at m~ga punong cahoy, doon sa wacás
n~g Escolta at pasimulâ n~g Isla del Romero.

Nasasalubong niyá ang maraming m~ga cocheng hinihila n~g m~ga maiinam na
m~ga cabayong maliliít, lulan n~g m~ga coche ang m~ga empleadong
nacacatucatulog pa marahil ay pumapatun~go na sa caniláng m~ga oficina;
m~ga militar, m~ga insíc na may anyóng hambóg at catawatawá ang
pagcacaupô; m~ga fraileng hindî maimikin, m~ga canónigo at iba pa. Tila
mandin canyáng namataan sa isáng marikit na "victoria"[166] si párì
Dámasong mabalasíc ang mukhá't cunót ang m~ga kílay; n~guni't siyá'y
nacaraan na at n~gayo'y masayáng bumabati sa canyá, búhat sa canyáng
carretela[167] si Capitan Tinong na casacáy ang canyáng asawâ't dalawáng
m~ga anác na babae.

N~g macababâ na n~g tuláy, tumacbó ang m~ga cabayo't tinun~go ang paseo
n~g Sabána[168]. Sa caliwa'y ang fábrica n~g tabaco sa Arroceros, na
pinanggagalin~gan n~g malakíng úgong na guinágawa n~g m~ga cigarrera sa
pagpucpóc n~g m~ga dahon n~g tabaco. Napan~gitî si Ibarra, sa pagca
alaala n~g masangsáng na amóy na iyóng sa tuwíng icalimáng oras n~g
hapo'y lumalaganap sa tuláy n~g Barcas at humihilo sa canyá n~g panahóng
siyá'y musmós pa. Ang masasayáng m~ga salitâan, ang m~ga catatawanan ang
siyáng cahi't hindî niyá sinasadya'y nacapaghatíd sa canyáng guníguní sa
nayon n~g Lavapiés, sa Madrid, sampô n~g doo'y m~ga pangliligalig n~g
m~ga cigarrera, na totoong nacacapahamac sa sawíng palad na m~ga
"guindilla"[169] at iba pà.

Ipinagtabuyan, ang canyáng caayaayang m~ga naaalaala n~g Jardín
Botánico[170]; iniharáp sa canyáng pag-iísip ang demonio n~g m~ga
pagsusumagsumag; ang m~ga Jardín Botánico sa Europa, sa m~ga lupaing
nan~gagcacailan~gan n~g malacás na calooban at saganang guintô upang
mapasibol ang isáng dahon at mapabucás ang isáng bulaclác; hindî lamang
doon, cung dî sa m~ga "colonia" man ay may mabubuti ang alagà at m~ga
mahahalagáng Jardín Botánicong bucás na lagui sa sino mang ibig manood.
Inihiwaláy doón ni Ibarra ang canyáng m~ga matá at inilin~gap niyá sa
dacong canan, at doo'y canyáng nakita ang matandáng Maynilàng naliliguid
n~g m~ga cútà at m~ga bangbáng, tulad sa isáng dalagang culang sa dugô,
na nababalot n~g isáng pananamit n~g canyáng nunong babae n~g panahong
itó'y sumasacagarâan.

¡Natanawan niyá ang dagat na hindî maabot n~g tanáw ang guilid na
lubháng maláyò!...

--¡Na sa cabiláng ibayo ang Europa!--ang inisip n~g binatà! ¡Ang
Europang may magagandáng m~ga nacióng hindî nan~gaglílicat n~g
pagsusumicap sa paghanap n~g caligayahán, nagsisipanaguinip pagcacaumaga
at nan~gagdáramdam cabiguan sa towíng lumúlubog ang araw ... lumiligaya
sa guitnâ n~g canyáng m~ga capahamacán! ¡Tunay n~gâ, sa cabilang ibayo
n~g dagat na dî maulata'y nan~garoroon ang m~ga nacióng mapagmahal sa
espíritu, at bagá man hindî nilá minámasamâ ang catawán, lálò pa mandíng
mápagmahal sa espíritu cay sa m~ga nagpapanggáp na lubháng umiirog sa
espíritu.

N~guni't nan~gagsitacas ang canyáng m~ga pagdidilidiling itó n~g canyáng
makita ang muntíng bundúc-bunducan sa capatagan n~g Bagumbayan. Ang
namûmucod na bundúc-bunducan sa isáng tabí n~g paseo n~g Luneta ang siyá
n~g yóng umaakit sa canyáng ísip at siyáng sa canyá'y nagpapagunamgunam.

Canyáng guinugunitâ ang táong nagbucás n~g canyáng pag-íisip at
nagpakilala sa canyá, n~g magalíng at n~g nasacatuwiran. Tunay n~ga't
cácauntî ang m~ga caisipáng sa canyá'y iniaral, n~guni't hindî ang m~ga
waláng cabuluháng pag-ulit lamang n~g m~ga sinabi n~g ibá; pawang m~ga
caisipáng galing sa pananalig na hindî nan~gagculabô sa liwanag n~g
lalong matitindíng ílaw n~g dakilang pagsulong. Ang táong yaó'y isáng
matandáng sacerdote, ang m~ga pan~gun~gusap na sa canyá'y sinabi n~g
siyá'y pagpaalaman ay umaalin~gawn~gaw pa sa canyáng m~ga tain~ga:
"Huwág mong calimutang bagá man pag-aarì n~g sangcataohan ang
carunun~gan, "minamana lamang ang carunun~gang iyán n~g m~ga táong may
púsò,?--ang paalaala niyá.--"Pinagsicapan cong ilipat sa iyo ang aking
tinanggáp sa aking m~ga maestro; ang cayamanang iyó'y pinagsicapan co
namáng dagdagán sa boong abót n~g aking cáya at inililipat co sa m~ga
táong humahalili; gayón din ang gágawin mo sa man~gagsisihalili sa iyo,
at mapagtátatlong ibayo mo, sa pagcá't icáw ay paparoon sa m~ga lubháng
mayayamang lupaín."--At n~gumín~giting idinagdág; "Nan~gagaisiparito
silá sa paghanap n~g guintô; ¡man~gagsiparoon namán cayó sa caniláng
lupaí't hanapin ninyó roon ang ibáng guintóng ating kinacailan~gan!
Alalahanin mo, gayón mang hindî ang lahát n~g cumíkinang ay guintô.
Namatáy riyán ang paring iyón."[171]

Sa m~ga gunità niyáng itó'y sumásagot siyá:

--¡Hindî, anó mang caratnan, ang una'y ang kinaguisnang lúpà, ang una'y
Filipinas, anác n~g España, ang una'y ang lupaíng castílà. ¡Hindî, ang
bagay na iyáng isáng casaliwaang palad ay hindî nacarurun~gis sa Bayang
kináguisnan, hindî. Hindî nacahahalina sa canyáng paggugunamgunam ang
Ermita, iyáng Fénix[172] na pawid, na mulîng sumisilang sa canyáng m~ga
abó sa anyóng m~ga bahay na may m~ga pintáng putî at azul at ang bubóng
ay zinc na may pintáng pulá. Hindî nacaaakit sa canyáng pagmamalasmalas
ang Maalat, ni ang cuartel n~g caballeríang may m~ga punong cahoy sa
tapát, ni ang m~ga tagaroon, ni ang m~ga maliliit na bahay na pawid na
may matitibong na bubun~gáng nan~gacúcubli sa m~ga púnò n~g saguing at
m~ga bun~ga, na guinagawang tulad sa m~ga pugad n~g bawa't amá n~g isáng
mag-anac.

Tulóy ang paggulong n~g coche: nacasasalubong n~g isáng carromatang híla
n~g isá ó dalawang cabayo, na napagkikilalang galing lalawigan, dahil sa
guarnición at iba pang cagamitáng pawang abacá. Pinagpipilitang makita
n~g carromatero ang naglálacbay na nacasacáy sa maningning na coche at
nagdaraang hindî nakikipagpalitan n~g cahi't isáng pananalitâ, n~g
cahi't isang pakikipagbatîan. Cung minsa'y isáng carretóng híla n~g
isáng calabaw na marahan ang lacad at parang waláng anó man ang siyáng
nacawawalâ n~g capanglawan n~g maluluang at maalicabóc na m~ga
lansan~gang napapaliguan n~g makináng na araw n~g m~ga "trópico"[173].
Nakikisaliw sa malungcót at dî nagbábagong anyô n~g awit n~g
namamatnugot na nacasacáy sa calabaw ang matinding calairit n~g tuyóng
rueda sa pag-íkit na casama ang kinsékinsé n~g mabigát na carretón; cung
minsan nama'y ang malagáslas na tunóg n~g gasgás na m~ga paa n~g isáng
paragos, niyáng trineong[174] sa Filipinas ay hinihilang napacabanayad
sa ibabaw n~g alabóc ó n~g m~ga lubác sa daan. Sa m~ga capatagan, sa
m~ga malilinis na lupang pinaghahalamanan ay nan~gin~ginain ang m~ga
hayop na casama n~g m~ga tagác, na payapang nacadapò sa ibabaw n~g m~ga
vacang capóng n~gumún~guyâ at linalasa ang m~ga sariwang damó n~g
parang, na ipinipikítpikít ang m~ga matá,; sa dacong malayo'y m~ga
babaeng cabayong nan~gagdadambahan, nan~gaglulucsuhan at
nan~gagtatacbuhang hagad n~g isáng masival na potrong mababà ang buntót
at malagô ang kilíng: humahalinghíng ang potro at pinasasambulat ang
lúpà n~g canyáng malalacás na m~ga cucó.

Pabayáan nating maglacbáy ang binatang nagdidilidili ó nacacatulog: ang
hiwagang malungcót ó masayá n~g catapan~gang hindî nacacaakit n~g
canyáng gunamgunam: ang araw na iyóng nagpapapakintab sa m~ga dulo n~g
m~ga cahoy at nagpapatacbò sa m~ga tagabukid na nan~gapapasò ang m~ga
paa sa nagbabagang lúpà, bagá mán silá'y may panyapác na m~ga lipác; ang
araw na iyóng pumipiguil sa isáng babaeng tagabukid sa lilim n~g isáng
talisay ó cawayanan, at sa canya'y nagpapaísip n~g m~ga bagaybagay na
walang catuturán at dî mapagwarì, ang isip na iyo'y hindi nacalulugod sa
ating binatà.

Bumalíc tayo sa Maynilà samantalang gumugulong ang coche't
nagpapaguiray-guiray, túlad sa isáng lasíng, sa buról-bùról na lupà, at
samantalang tumátawid sa tuláy na cawayan, pumapanhic sa mataríc na
ahunín ó bumábabâ sa totoong malalim na lusun~gín.

TALABABA:

[160] Ang namamaguitnâ sa pagbilí, pagbibili, ang nakikialam sa m~ga
almoneda at iba pa.

[161] Ang nagpapaupa n~g pagdadalá n~g ano mang bagay na mabigat.

[162] Ang bahay na nagpapacain sa sino mang nagbabayad sa may ari, at
ang papatuloy sa bawa't magbayad.

[163] Wicang francés na ang cahuluga'y "fonda:" cacanán at tuluyan. Cung
ipan~gusap ay "restorán."

[164] Estátua ó larawang cáhoy, bató, tansô ó bacal na inilalagay na
pinacahaligui n~g anó man.

[165] Tuláy n~g España.

[166] Isáng carruajeng ganitó cung tawaguin.

[167] Tinatawag n~g catagalugang "carretela" ang isáng sasacyáng anyóng
carretong marami ang lulan, n~guni't mahirap sa sumásacay; dalawá ang
gulong at isáng cabayo ang humihila.--Ang tinatawag na carretela n~g
m~ga castilà ay isáng mainam na carruajeng apat ang gulóng at dalawang
cabayo ang humihila.

[168] Tinatawag na Sabána [hindî Sábana, cumot] ang daang macalampás n~g
Jardin Botánico, hangang sa m~ga unang báhay n~g Ermita, na tinatawag na
daang Real.

[169] Tinatawag n~g m~ga castilàng guindilla ang m~ga policía municipal
sa sa España.--Ang sili ó ang bun~ga n~g tinatawag na "guindillo de
India."

[170] Ang lupang iniuucol sa pagtatanim n~g sarisaring cahoy at m~ga
halaman upang doo'y mapag-aralan ang m~ga carunun~gang nauucol sa bagay
na ito.

[171] Tila mandín naguguniguni na ni Rizal na sa pinagpatayaang iyón sa
paring canyáng sinasabi, na sa acalà co'y waláng ibá cung dî si Pari
Burgos, doon din siya pápatayin.

[172] Ang tan~ging ibong pinaniniwalaan n~g m~ga tao sa unang mulíng
nabubuhay, pagcatapos na masunog, sa ibabaw n~g canyáng m~ga abó.

[173] Ang alín may sa dalawáng panig na malapit sa Ecuador ó
calaguitnaan n~g lupa, tinatawag ang isáng panig na "trópico de Cancer"
sa hemisfercio boreal, at "trópico de Capriconio" de "hemisfercio
austral".

[174] Sásacyang waláng gulóng na siyáng guinagamit pagca hielo ang
dinaraanan; cahawig n~g canggâ ó n~g paragos natin.



=IX.=

=MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO=


Hindî nagcámalî si Ibarra; nalululan n~ga si "victoriang" iyón si parì
Dámaso at tumutun~go sa báhay na canyáng bágong caíiwan.

--¿Saan bâ cayó paroroon?--ang tanóng n~g fraile cay María Clara at cay
tía Isabel, na man~gagsisisacay na sa isáng cocheng may m~ga pamuting
pílac, at tinatampîtampì ni párì Dámaso ang m~ga pisn~gí ni María Clara,
sa guitnâ n~g canyang m~ga caguluhan n~g ísip.

--Cucunin co sa beaterio ang aking m~ga bagaybagay roon--ang sagót ni
María Clara.

¡Aháaá! ¡ahá! tingnán natin cung sino ang mananalo sa amin, tingnan
natin!--ang ipinagbububulóng na hindî nápapansin ang sinasabi, na anó
pa't nagtacá, ang dalawang babae. Tinún~go ang hagdanan at nanhíc doon
si párì Dámasong nacatun~gó ang úlot't madálang-dalang ang hacbáng.

¡Marahil siya'y magsésermon at canyáng isinasaulo ang canyáng
ipan~gan~garal!--aní tía Isabel;--sacáy na María at tatanghalíin tayo
n~g pagdatíng.

Hindî namin masábi cung magsesermón n~gâ ó hindî; datapuwa't inaacala
naming m~ga dakílang bagay ang m~ga pinag-íisip-ísip niyá, sa pagcá't
hindî man lamang naiabot niyá, ang canyáng camáy cay capitang Tiago,
cayá't napilitang yumucód pa itó n~g cauntî upáng hagcán ang camáy na
iyón.

--¡Santiago!--ang únang sinabi niyá--may pag-uusapan tayong mahahalagang
bagay; tayo na sa iyong oficina.

Maligalig ang lóob ni Capitang Tiago, hindî nacaimíc n~guni't sumunód sa
napacalakíng sacerdote, at sinarhán ang pintô pagcapásóc nilá.

Samantalang nagsasalitaan silá n~g líhim, siyasatin nátin cung anó ang
kinaratnan ni Fr. Sybila.

Walâ sa canyang convento ang pantás na dominico; maagang maaga,
pagcapagmisa, siyá'y napatun~go sa convento n~g canyáng capisanang na sa
macapasoc n~g pintuan ni Isabel Segunda, ó ni Magallanes, alinsunod sa
naghaharing familia, sa Madrid.

Hindî niya pinansin ang masaráp na amóy-chocolate, at gayón ding dî niya
ininó ín~gay n~g m~ga cajón at ang salapìng náririn~gig mulâ, sa
Procuración, at bahagyâ n~g sumagót sa mapitagan at maguíliw na batì n~g
uldóg na procurador, nanhíc si Fr. Sybila, tinahac ang ilang m~ga
"corredor" at tumuctóc n~g butó n~g m~ga dalírì sa isáng pintûan.

--¡Tulóy!--anang isáng voces na wari'y dumaraing.

--¡Pagalin~gin nawâ cayó n~g Dios sa inyóng sakít!--ang siyáng batì n~g
batang dominico pagpasoc.

Nacaupo sa isáng malaking sillón ang isáng matandáng párì, culubót at gá
namúmutlâ na ang balát n~g mukhâ, cawan~gis n~g isá riyán sa m~ga
santong ipinintá ni Rivera. Nan~glálalalim ang m~ga matáng napuputun~gan
n~g lubháng málalagong kilay, na palibhasa'y láguing nacacunót ay
nacapagdáragdag n~g ningníng n~g paghíhin~galô n~g canyang m~ga matá.

Nabábagbag ang lóob na pinagmasdán siyá ni párì Sibilang nacahalukipkíp
ang m~ga camáy sa ilalim n~g cagalanggalang na escapulario ni Santo
Domingo. Inilun~gayn~gay pagcatapos ang úlo, hindî umíimic at wari'y
naghíhintay.

--¡Ah!--ang buntóng hinin~gá n~g maysakít--inihahatol sa akin, Hernando;
na akin daw ipahíwà! ¡Ipahiwà sa tandâ co n~g itó! ¡Itóng lupaíng ito!
¡Ang cagulatgulat na lupaíng itó! ¡Muhang ulirán ca sa nangyayari sa
akin, Hernando!

Dahándáhang itinàas ni Fr. Sybila ang canyáng m~ga matá at itinitig sa
mukhà n~g may sakít:

--At ¿anó pô ang inyóng minagaling?--ang itinanóng.

--¡Mamatáy! ¡Ay! ¿May nálalabi pa bagá sa aking ibáng bágay? Malábis na
totoo ang aking ipinaghihirap; datapuwa't.... pinapaghirap co namán ang
marami.... ¡nagbabayad-útang lamang acó! At icáw, ¿cumustá ca? ¿anó ang
sadyâ mo?,

--Naparíto pô acó't sasabihin co sa inyó ang ipinagcatiwalang bílin sa
akin.

--¡Ah! ¿at anó ang bagay na iyón?

--¡Psh!--sumagót na may samâ ang loob, umupô at ilinin~gón ang mukhâ, sa
ibáng panig,--m~ga cabulastigan ang sinabi sa atin; ang binatang si
Ibarra'y isang matalínong bagongtao; tila mandín hindì halíng; n~guni't
sa acálà co'y isáng mabaít na bagongtao.

[Larawan:--....Mananatili ang ating capangyarihan hanggang sa
capangyarihang iya'y nananalig......]

--¿Sa acálà mo?

--¡Nagpasimulâ cagabí ang caniláng pagcacáalit!

--¡Nagpasimulâ na! ¿at bákit?

Sinaysay ni Fr. Sibyla, sa maiclíng pananalitâ, ang nangyari cay párì
Dámaso at cay Crisóstomo Ibarra.

--Bucód sa rito--ang idinugtóng na pangwacás--mag-aasawa ang binatà sa
anác na babae ni Capitang Tiago, na nag-aral sa colegio n~g ating m~ga
capatid na babae; siyá'y mayaman at dî n~ga niyá iibiguing magcaroon n~g
m~ga caaway upang siyá'y mawal-án n~g caligayahán at cayamanan.

Itinan~gô n~g may sakít ang canyang úlo, sa pagpapakìlalang siyá'y
sang-áyon.

--Siyâ n~gâ, gayón din ang áking acálà ... Sa pamamag-itan n~g gayóng
babae at isáng bianáng lalaking gayón, maguiguing atin ang canyáng
catawá't cálolowa. At cung hindî ¡lálong magalíng cung siya'y
magpakitang kaaway natin!

Minamasdáng nagtátaca ni Fr. Sibyla ang matandâ.

--Unawàing sa icagagaling n~g ating Santong Capisanan--ang idinugtóng na
naghihirap n~g paghin~gá.--Minámagaling co pa ang makilaban sa átin, cay
sa m~ga halíng na pagpupuri at paimbabáw na panghihinuyò n~g m~ga
caibigan.... tunay at silá'y may m~ga bayad.

--¿Inaacalà pô bâ ninyóng gayón?

Tiningnán siyá n~g boong lungcót n~g matandâ.

--¡Tandaân mong magalíng!--ang isinagót na nagcácangpapagál--Manacatilî
ang ating capangyarihan samantalang sa capangyarihang iya'y nananalig.
Cung táyo'y labánan, ang sasabihin n~g Gobierno'y: "Nilalabanan silá, sa
pagca't ang m~ga fraile'y isáng hadláng sa calayaan n~g m~ga filipino;
at sa pagca't gayo'y papanatilihin natin ang m~ga fraile."

--At ¿cung silá'y pakinggán? Manacânacang ang Gobierno'y....

--¡Hindî silá pakíkingan!

--Gayón man, cung sa udyóc n~g casakimá'y nasáin n~g Gobiernong maowî sa
canyá ang ating inaani ... cung magcaroon n~g isáng pan~gahás at walang
gúlat na....

--Cung magcágayo'y ¡sa abâ niyá!

Capuwâ hindî umimíc.

--Bucód sa roón--ang ipinatúloy n~g may sákít--kinacailan~gan nating
tayó'y labánan, táyo'y pucáwin: nagpapakilala sa atin ang m~ga labanáng
ito n~g cung saan naroon ang ating cahinaan, at ang gayó'y
nacapagpapagalíng sa atin. Nacararayà sa átin at nacapágpapahimbing ang
malábis na m~ga pagpúri: datapowa't sa lábás ay nacapagpapapan~git n~g
ating anyô, at sa araw na mahúlog táyo sa capan~gitang anyô, táyo'y
mapapahamac, na gáya n~g pagcapahamac natin sa Europa. Hindî na papasoc
ang salapí sa ating m~ga simbahan; sino ma'y walâ n~g bíbili n~g m~ga
escapulario, n~g m~ga correa at n~g anó man, at pagcâ hindî na tayo
mayaman, hindî na natin mapapapanalig ang m~ga budhî.

--¡Psh! Mananatili rin sa atin ang ating m~ga "hacienda," ang ating m~ga
báhay!

--¡Mawáwala sa ating lahát, na gaya n~g pagcawalâ sa átin sa Europa! At
ang lálong masamá'y nagpapagal táyo at n~g táyo'y mangguípuspós. Sa
halimbáwà: iyáng nápacalabis na pagsusumakit na dagdagan sa taóntaón,
ayon sa ating maibigan, ang halagá n~g buwís n~g ating m~ga lúpà, ang
pagsusumakit na iyáng aking sinalansáng sa lahát n~g m~ga malalaking
pulong natin; ¡ang pagsusumakit na iyán ang siyáng macapapahamac sa
atin! Napipilitan ang "indiong" bumilí sa ibang daco n~g m~ga lúpang
casíng galíng din n~g ating m~ga lupà ó lálò pang magalíng.
Nan~gan~ganib acóng bacâ táyo'y nagpapasimulâ na n~g pagbabâ: "Quos vult
perdere Jupiter dementat prius."[175] Dahil dito'y huwág n~gâ nating
dagdagán ang ating bigát; ang báya'y nagbububulóng na. Mabúti ang inisip
mo: pabayâan natin ang ibáng makikipaghusay doón n~g canícanilang
sagutin; papanatilihin natin ang sa ati'y pagpipitagang nálalabi, at sa
pagcá't hindî malalao't makíkiharáp táyo sa Dios, linísin nátin ang
ating m~ga cama'y ... ¡Maawà nawâ sa áting m~ga kahinàan ang Dios n~g
m~ga pagcahabág!

--Sa macatuwíd ay inaaacalà pó bâ ninyóng ang buwís ay ...

--¡Howág na tayong mag-úsap n~g tungcól sa salapî!--ang isinalabat n~g
may sakít na masamâ ang lóob.--Sinasabi mong ipinan~gacò n~g teniente
cay párì Dámaso..?

--Opo, amá--ang sagot ni párì Sibylang gá n~gumín~gitî na. N~guni't
nakita co caninang umága ang teniente, at sinábi sa áking dináramdam daw
niyá ang lahat n~g nangyári cagabí, na umímbulog daw sa canyáng úlo ang
Jerez, at sa acálà niya'y gayón din ang nangyári cay párì Dámaso.--At
ang pan~gaco?--ang tanóng cong pabirô.--Padre cura ang
isinagót:--marunong pô acóng tumupád n~g áking wicâ, pagcâ sa pagtupád
na iya'y hindî co dinurun~gisan ang aking capurihán; cailan ma'y dî co
naguing ugálì ang magcanulô canino man, at dàhil dito'y teniente acó
hanggá n~gayón.

--N~g macapagsalitaan silá n~g m~ga ibá't ibáng bágay na waláng
cabuluhán, nagpaalam sì Fr. Sibyla.

Hindî n~ga namán naparoón ang teniente sa Malacanyáng; n~gunit naalaman
din n~g Capitan General ang nangyari.

Nang nakikipagsalitaan siyá sa canyáng m~ga ayudante tungcól sa m~ga
pagbangguít na sa canya'y guinágawá n~g m~ga páhayagan sa Maynilà, sa
ilalim n~g m~ga pamagat na m~ga "cometa"[176] at iba pang m~ga
napakikita sa lan~git, sinabí sa canyá n~g isá sa m~ga ayudanteng iyón
ang pakikipagcagalit ni párì Dámaso, na pinalubhâ pa ang cabigatán n~g
m~ga pananalitâ, bagá man pinakinis n~g cauntî ang m~ga bigcás n~g sabi.

--Síno ang sa iyo'y nagsábi--ang tanong n~g Capitán General na
n~gumin~gitî.

--Narin~gig co pô cay Laruja, na siyáng nagbabalità caninang umága sa
pásulatan n~g pámahayagan.

Mulíng n~gumitî ang Capitan General at idinagdág:

--¡Hindî nacasásakit ang babae't fraile! Ibig cong manahimic sa
nátitirang panahón n~g pagtirá co sa lupáng itó, at aayaw na acóng
makipag-alít sa m~ga lalaking gumagamit n~g sáya. At lálong lálò na
n~gayóng áking natalastás na pinaglalaruan lamang n~g provincial ang
aking m~ga útos; hinin~gi cong pinacaparusa ang paglilipat sa ibáng
bayan n~g fraileng iyán; at siyá n~ga namán, siya'y inilipat, n~guni't
doon siya inilagay sa lalong magaling na báyan: ¡frailadas![177] na
sinásabi natin sa España.

N~guni't humintô n~g pagn~gitì ang Capitan General n~g nagíisa na.

--¡Ah! ¡cung hindî sána nápacatan~gá ang báyang ito'y pasusucuin co ang
aking m~ga cagalanggalang na iyán!--ang ipinagbuntóng
hinin~gá.--Datapuwa't carapatdapat ang báwa't báyan sa kinasasapitan
niyá; gawin nátin ang inuugalì n~g lahát.

Samantala'y natápos si Capitang Tiago n~g pakikipulong cay pári Dámaso,
ó sa lalong magalíng na sabi, ang pakikipulong ni párì Dámaso cay
Capitang Tiago.

--¡N~gayo'y napagsabihan na catá!--ang sabi n~g franciscano n~g
magpaalam. Naílágan sana ang lahát n~g itó, cung nagtanóngtanóng ca múna
sa akin, cung dî ca sana nagsinun~galing n~g icáw ay tinatátanong co.
¡Pagsicapan mong howag ca nang gumawâ n~g m~ga cahalin~gán, at manálig
ca sa canyáng ináama!

Lumibot n~g macaalawa ó macaatló sa salas si Capitang Tiagong
nag-iísip-isip at nagbúbuntóng hinin~gá; di caguinsaguinsa'y párang may
naisip siyáng magalíng, tumacbó sa pánalan~ginan at pinatáy ang m~ga
candílà at ang lámparang canyáng pinasindihán upang siyáng macapagligtás
cay Ibarra.

--May panahón pa, sa pagca't totoong malayò ang linálacbay--ang
ibinulóng.


TALABABA:

[175] "Quos vult perdere Jupiter domentat prius", casabihang wicang
lating cung tatagalugui'y: Ang m~ga ibig ipahamac ni Jupiter ay
pinasisimulaáng sirain muna ang ísip.--P.H.P.

[176] Ang cometa'y tulad sa bituing manacanacang napapanood natin sa
lan~git. Ang Cometa'y ma'y buntot na makinang na cung minsa'y isá at
cung minsa'y marami. Palibhasa'y ang galaw na painóg n~g cometa'y
hiwaláy na hiwaláy sa caraniwang liniliguiran n~g m~ga planeta, caya
hindî nalalao't ang pagkakita natin sa canya. Isáng casinun~galin~gang
ilinalaganap n~g m~ga han~gal na ang pagsicat n~g cometa'y nagbabalita
n~g m~ga sacunang mangyayari.--Tinatawag ding "cometa" n~g m~ga castilà
ang sarangolang papel na pinalílipad n~g m~ga bátà.

[177] Ang masasama at magagaspang na cagagawán n~g m~ga fraile.



=X.=

=ANG BAYAN=


Hálos sa pampáng n~g dagátan ang kinálalagyan n~g báyang San Diego[178],
na sumasaguitnâ n~g m~ga capatágang hálamanan at m~ga paláyan.
Nagpápadala sa ibáng m~ga báyan n~g asúcal, bigás, café at m~ga búngang
haláman, ó ipinagbíbili cayâ n~g múrangmúra sa insíc na nagsasamantalá
n~g cawal-áng málay ó n~g pagcahilig sa m~ga masasamang pinagcaratihan
n~g magsasacá.

Pagcá áraw na mabúting panahón at umáacyat ang m~ga batà sa caitaasan
n~g campanario n~g simbahan, na napapamutihan n~g lúmot at n~g damóng
hatíd n~g hán~gin; pagcacágayo'y masayáng nan~gagsisigawan, sa udyóc n~g
cagandáhan n~g nátatanaw na humáhandog sa caniláng m~ga matá. Sa guìtná
n~g caráming m~ga bubun~gáng páwid, tísà, "zinc" at yúnot, na
napapaguitnaan n~g m~ga bulaclác natátalastas n~g bawa't isá ang paraan
n~g pagcakita sa canícanilang báhay na maliliit, ang canilá bagáng
malilingguít na púgad. Nagagamit niláng panandâ ang lahát: isáng cáhóy,
isáng sampáloc na may maliliit na dáhon, ang nióg na puspós n~g m~ga
búco, tulad sa maanaking si Astarté[179] ó cay Diana[180] sa Efeso[181]
na may maraming súso, isáng humáhabyog na cawáyan, isáng bún~ga, isáng
cruz. Naroroón, ang ílog, calakilakihang ahas na cristal na natutulog sa
verdeng alfombra: pinaaalon ang canyáng ágos n~g m~ga pirápirasong
malalakíng batóng nagcacapatlángpatláng sa mabuhan~ging inaagusan n~g
túbig; cumikipot ang ílog sa dáco roón, at may m~ga pangpáng na matatáas
na kinacapitang nangpapalícò-lícò n~g m~ga cahoy na nacalitáw ang m~ga
ugát, at sa dáco rito'y lumálaylay ang m~ga panabí at lumuluang at
tumitining ang ágos. May nátatanaw sa dácong maláyong isáng maliit na
bahay, na itinayô sa pangpáng na hindî natacot sa cataasan, sa han~ging
malacás at sa pinanununghang ban~gíng malálim, at masasabi, dahil sa
canyáng malilíit na haligui, na siyá'y isáng cálakilakihang zancuda[182]
na nag-aabang n~g ahas upang daluhún~gin. M~ga catawán n~g púnò n~g nióg
ò n~g cahoy na may balát pa, na gumágalaw at gumiguiwang ang siyang
naghúhugpong n~g magcabilang ibayo, at cahi't sila'y masasamáng tuláy,
datapuwa't maiínam namáng cagamitán sa circo sa pagpapatiwatiwáric,
bagay na hindî dapat pawal-áng halagá: nan~gagcacatwâ ang m~ga bátà,
búhat sa ílog na pinaliliguan, sa m~ga pagcalaguím n~g nagdaraang
babaeng may súnong na bacol, ó n~g matandáng lalaking nan~gín~ginig sa
paglácad at pinababayâang mahúlog ang canyang tungcód sa túbig.

N~guni't ang lálong nacahihicayat n~g pagmamasíd ay ang isáng matatawag
nating náiimos na gúbat sa dágat na iyón n~g m~ga lúpang lináng. Diya'y
may m~ga cátandâtandàang m~ga cáhoy, na guáng ang catawán, at cayâ
lámang namámatay ay pagcâ tinámâan n~g lintíc ang matàas na dúlo at
nasusunog: ang sabihana'y hindî lumalakit sa îbá ang apóy na iyón at
namámatay doón din; diyá'y may m~ga pagcálalaking m~ga batóng dináramtan
n~g terciopelong lúmot n~g panahón at n~g "naturaleza": humíhimpil at
nagpapatongpatong sa caniláng m~ga gúang ang alabóc na pinacacapit n~g
ulán at ang m~ga íbon ang siyáng nagtátanim n~g m~ga binhî. Malayang
lumalagô ang m~ga cacahuyan: m~ga damó, m~ga dawag, m~ga tabing na
damóng gumagapang na nan~gagsasalasalabat at nagpapalipatlipat sa isá't
isáng cahoy, bumibitin sa m~ga san~gá, cumacapit sa m~ga ugát, sa lupà,
at sa pagcá't hindî pa mandin nasisiyahan sa ganitó si Flora[183], ay
nagtátanim siyá n~g m~ga damó sa ibábaw n~g damó; nabubuhay ang lúmot at
ang cábuti sa m~ga gahác-gahác na balát n~g cáhoy, at ang m~ga damóng
dápò, m~ga cawilíwíling manunuluyan, ay napapagcamal-an sa canilang m~ga
pagcâyacap sa cahoy na mápagpatuloy.

Iguinagalang ang gúbat na iyón: may m~ga sali't-sáling sabing sinásalitâ
tungcól doon; n~guni't ang lâlong malápit sa catotohanan, at sa pagca't
gayó'y siyang hindî lubhang pinaniniwalaan at hindî naman napag-aalaman,
ay ang sumusunod:

Nang ang baya'y walâ cung dî isang walang halagang tumpóc n~g m~ga
dampâ, at saganang sumísibol pa sa pinacalansan~gan ang damó; n~g
panahóng yaóng pagcagabi ay nanasoc doón ang m~ga usá at m~ga
baboy-ramó, dumatíng isáng áraw ang isáng matandáng castilang malalálim
ang m~ga matá at totoong magalíng magwícang tagalog. Pagcatápos na
matingnán at malíbot ang m~ga lúpà sa magcabicabilà, ipinagtanóng niyá
cung sinosino ang may arì n~g cagubatang inaagusan n~g tubig na
malacúcò. Nan~gagsiharáp ang iláng nan~gagsabing umanó'y silá raw ang
may árì, at ang guinawâ n~g matandá'y binilí sa canilá ang gúbat na
iyón, sa pamamag-ítan n~g m~ga damít, m~ga híyas at cauntíng salapî.
Nawalâ pagcátapos ang matandâ na hindî maalaman cung paáno.
Pinananaligan na n~g táong siyá'y "encantado", n~g máino n~g m~ga pastól
ang isáng caan~gutáng nagbubuhat sa carátig na gúbat; caniláng binacás,
at ang násumpun~gan nila'y ang matandáng lalaking bulóc na at nacabítin
sa san~gá n~g isáng "balítì". Nacatatacot na siyá n~g panahóng buháy pa,
dáhil sa canyáng malalim at malagunlóng na voces, dáhil sa malalim
niyang m~ga matá at dáhil sa táwa niyáng waláng ín~gay; n~guni't
n~gayóng siyá'y magbigtí ay lumiligalig siyá sa pagtulog n~g m~ga babae.
Itinapon n~g iláng babae sa ílog ang m~ga híyas at sinunog ang damít na
canyáng bigáy, at mulà n~g ilibíng ang bangcáy sa púnò n~g balítì ring
iyón, sino mang táo'y walâ n~g man~gahás na doo'y lumápit. Isáng pastól
na nagháhanap n~g canyáng m~ga hayop, ibinalitang nacakita raw siyá roón
n~g m~ga ílaw; nan~gagsiparoón ang m~ga bínatà at nacárinig na silá n~g
m~ga daíng. Isáng cúlang pálad na nan~gin~gibig, na sa pagmimithî niyáng
mápuna n~g sa canyá'y nagwáwalang bahálà, nan~gácong mátitira siyáng
magdamág sa lílim n~g cáhoy at ipupulupot niyá sa punò nitó ang isáng
mahabang yantóc, namatáy dahil sa matindíng lagnát na sa canya'y dumápò
kinabucasan n~g gabí n~g canyáng pakikipagpustahan. May
pinagsasalitaanan pang m~ga catha't sali't saling sabi tungcól sa gubat
na iyón.

Hindî nag-iláng buwán at naparoon ang isáng binatang wari'y mestizong
castílà, na ang sabi'y anác daw siyá n~g nasírà, at nanahán sa súloc na
iyón at nan~gasíwà sa pagsasaca, lalonglalò na sa pagtataním n~g tínà.
Si Don Saturnino'y isáng binatang malungcót ang asal at lubháng
magagalitín, at cung minsa'y malupít; datapuwa't totoong masipag at
masintahin sa paggawâ: binacuran n~g pader ang pinaglibin~gán sa canyáng
amá, na manacânacâ lamang dinadalaw. Nang may cagulan~gan na'y nag-asawa
sa isáng batang dalagang taga Maynílà, at dito'y naguíng anác niya si
Don Rafael, na amá ni Crisóstomo.

Batangbatà pa si Don Rafael ay nagpílit nang siyá'y calugdán n~g m~ga
táong bukid: hindî nalao't pagdaca'y lumagô ang pagsasacang dinalá at
pinalaganap n~g canyáng amá, nanahán doon ang maraming táo,
nan~gagsiparoon ang maraming insíc; ang pulô n~g m~ga dampá'y naguíng
isáng nayon, at nagcaroon n~g isáng curang tagalog; pagcatapos ay
naguíng isáng bayan, namatáy ang cura at naparoon si Fr. Dámaso;
n~guni't ang libin~ga't caratig na lupa'y pawang pinagpitaganan.
Nan~gán~gahas na maminsanminsan ang m~ga batang lalaking
man~gagsiparoong may m~ga daláng panghampás at m~ga bató, upang lumiguid
sa palibot libot at man~guha n~g bayabas, papaya, dúhat at iba pa, at
cung minsa'y nangyayaring sa casalucuyan n~g caniláng guinàgawà, ó cung
caniláng pinagmámasdang waláng imíc ang lubid na gagalawgalaw buhat sa
san~gá n~g cáhoy, lumálagpac ang isá ó dalawáng batóng hindi maalaman
cung saán gáling; pagcacagayo'y casabay n~g sigáw na:--¡ang matandâ!
¡ang matanda!--caniláng ipinagtatapunan ang m~ga bun~gang cáhoy at ang
m~ga panghampás, lumúlucso silá sa m~ga cáhoy at nan~gagtatacbuhan sa
ibabaw n~g malalakíng bató at sa m~ga cacapalán n~g damó, at hindî silá
tumitiguil hanggáng sa macalabás sa gubat, na nan~gamúmutlâ, humihin~gal
ang ibá, ang iba'y umíiyac, at cácauntî ang nan~gagtátawa.

TALABABA:

[178] Wala caming nasumpong na alin mang bayang ganito ang pan~galan,
n~guni't marami ang nacacatulad n~g calagayan n~g bayang ito.--J. R.

[179] Pan~galan ni Venus; sa Siria; ni Céres, sa Fenicia, at ni Juno sa
Cartago.

[180] Anác na babae ni Júpiter at ni Latona, capatíd na babae ni Apolo
at diosa sa pan~gan~gaso.

[181] Caunaunahang ciudad n~g Tonia, sa Asia Menor, balità dahil sa
carikitdikitang templo ni Diana, na sinunog ni Eróstrato. Ipinalagay ang
templong iyo'y isá sa pitóng m~ga caguilaguilalás na edificiong itinayo
sa daigdig.

[182] Malalaking ibong totoong mahábà ang m~ga paa.

[183] Flora.



=XI.=

=ANG MAN~GA MACAPANGYARIHAN=


_Man~gaghati-hati cayó at cayó'y man~gaghari.--(Bagong Machiavelo)_[184]


¿Sinosino bagá ang m~ga nacapangyayari sa bayan?

Cailán ma'y hindî nacapangyari si Don Rafael n~g nabubuhay pa siyá, bagá
man siyá ang lalong mayaman doon, malakí ang lúpá at hálos may útang na
loob sa canyá ang lahát. Palibhasa'y mahinhíng loob at pinagsisicapang
huwág bigyáng cabuluhán ang lahát n~g canyáng m~ga guinágawà, hindî
nagtatag sa báyan n~g canyáng partido [185], at nakita na natin cung
paano ang m~ga paglaban sa canyá n~g makita nilang masamâ ang canyáng
calagayan.--¿Si Capitang Tiago caya?--Totoo't cung siyá'y dumárating ay
sinasalubong siyá n~g orquesta n~g m~ga nagcacautang sa canyá,
hináhandugan siyá n~g piguíng at binúbusog siyá sa m~ga álay. Inilalatag
sa canyáng mesa ang lalong magagalíng na bún~gang cáhoy; cung
nan~gacacahuli sa pan~gán~gaso n~g isáng usá ó baboy-ramó'y sa canyá ang
icapat na bahagui; cung nababatì niyá ang cainaman n~g cabayo n~g isáng
sa canyá'y may utang, pagdatíng n~g calahating horas ay sumásacanyang
cuadra[186] na: ang lahát n~g itó'y catotohanan; n~guni't siyá'y
pinagtátawanan at tinatawag siyá sa lihim na Sacristan Tiago.

¿Ang gobernadorcillo bagá cayâ?

Itó'y isáng cúlang palad na hindî nag-uutos, siyá ang sumúsunod; hindî
nacapagmúmura canino man, siyá ang minumura; hindî nagágawa niyá ang
maibigan, guinágawâ sa canyá ang calooban n~g ibá; ang capalít nitó'y
nanánagot siyá sa Alcalde mayor n~g lahát n~g sa canyá'y ipinag-utos,
ipinagawâ at ipinatatag sa canyá n~g m~ga ibá, na para manding
nanggaling sa bun~gô n~g canyáng úlo ang lahát n~g iyon; n~guni't dápat
sabihin, sa icapupuri niyá, na ang catungculang canyáng háwac ay hindî
niyá ninacaw ó kinamcám: upang tamuhi'y nagcagugol siyá n~g limáng
libong piso, at maraming cadustâan, n~guni't sa napapakinabang niyá'y
canyáng inaacalang murangmura ang m~ga gugol na iyón.

¿Cung gayo'y bacâ cayâ ang Dios?

¡Ah! hindî nacatitigatig ang mabait na Dios n~g m~ga conciencia at n~g
pagcacatulog n~g m~ga mámamayan doon: hindî nacapan~gin~gilabot man
lamang sa canila; at sacali't másalitâ sa canilá ang Dios sa alin mang
sermón, waláng sálang naiisip niláng casabáy ang pagbubuntóng hinin~gá:
¡Cung íisa sana ang Dios!... Bahagyâ na nilá nagugunitâ ang Dios: lalong
malakí pa n~ga ang capagurang sa canila'y ibiníbigay n~g m~ga santo at
m~ga santa. Nápapalagay ang Dios sa m~ga táong iyóng tulad diyán sa m~ga
haring naglálagay sa canyáng paliguid n~g m~ga tinatan~gi sa pagmamahal
na m~ga lalaki't babae: ang sinusuyò lamang n~g baya'y itóng canilang
m~ga tinatan~gì.

May pagcawan~gis ang San Diego sa Roma; n~guni't hindî sa Roma n~g
panahóng guinuguhitan n~g araro n~g cuhilang si Rómulo[187] ang canyáng
m~ga cútà; hindî rin sa Romang nacapaglalagdâ n~g m~ga cautusan sa
sandaigdíg sa palilígò sa sarili't sa m~ga ibáng dugô, hindî: wan~gis
ang San Diego sa casalucuyang Roma, at ang bilang caibhán lamang ay
hindî m~ga monumentong mármol at m~ga coliseo ang naroon, cung dî
sawaling monumento at sabun~gáng pawid. Ang pinaca-papa sa
Vaticano'y[188] ang cura; ang pinaca hárì sa Italiang na sa
Quirinal[189] ay ang alférez n~g Guardia Civil; datapowa't dapat
unawâing ibabagay na lahát sa sawálì at sa sabun~gáng pawid. At dito'y
gaya rin doong palibhasa'y ibig macapangyari ang isá't isá,
nan~gagpapalagayang ang isá sa canila'y labis (sa macatuwid ay dapat
mawalâ ang isá sa canila), at dito nanggagaling ang wálang licát na
samaan n~g loob. Ipaliliwanag namin ang aming sabi, at sásaysayín namin
ang caugalìa't budhî n~g cura at n~g alférez.

Si Fr. Bernardo Salví ay yaong batà at hindî makibuing franciscanong
sinaysay na namin sa unahán nitó. Natatan~gì siya, dahil sa canyáng m~ga
ásal at kílos sa canyáng m~ga capowâ fraile, at lálonglálò na sa
napacabalasic na si párí Dámasong canyáng hinalinhán. Siyá'y payát,
masasactín, halos laguì na lamang nag-íisip, mahigpít sa pagtupád n~g
canyáng m~ga catungculan sa religión, at mapag-in~gat sa carilagán n~g
canyáng pan~galan. May isáng buwan lamang na nacararating siyá roón,
halos ang lahát ay nakicapatid na sa V.O.T.[190], bagày na totoong
ipinamamangláw n~g canyáng capan~gagáw na cofradía n~g Santísimo
Rosario. Lumúlucso ang cálolowa sa catuwâan pagcakita n~g nacasabit sa
bawa't liig na apat ó limáng m~ga escapulario, at sa bawa't bayawáng ay
isáng cordóng may m~ga buhól, at niyóng m~ga procesión n~g m~ga bangcáy
ó m~ga fantasma[191] na may m~ga hábitong guinggón. Nacatipon ang
sacristán mayor n~g isáng mabutíbutí n~g puhunan, sa pagbibilí ó sa
pagpapalimós, sa pagca't ganitó ang marapat na pagsasalitâ, n~g m~ga
casangcapang kinakailan~gan upáng mailigtás ang cálolowa at mabáca ang
diablo: talastás n~g ang espíritung itó, na n~g una'y nan~gán~gahas na
sumalansáng n~g pamukhâan sa Dios, at nag-aalinlan~gan sa
pananampalataya sa m~ga wicà nitó, ayon sa sabi sa librong santo ni Job,
na nagpailangláng sa aláng-álang sa ating Pan~ginoong Jesucristo, na
gaya n~g guinawâ namán n~g Edad Media[192] sa m~ga bruja[193], at
nananatili, ang sabihan, hanggá n~gayón sa paggawa n~g gayón din sa m~ga
asuang[194] sa Filipinas; datapowa't tila mandín n~gayón ay naguíng
mahihiyâing totoo na, hanggáng sa hindî macatagál sa pagtin~gín sa
capirasong damít na kinalalarawanan n~g dalawáng brazo, at natatacot sa
m~ga buhól n~g isáng cordón: n~guni't dito'y waláng napagkikilala cung
dî sumusulong namán ang dunong sa panig na itó, at ang diablo'y aayaw sa
pagsúlong, ó cung dilî caya'y hindî malulugdín sa pagbabagong asal,
tulad sa lahát n~g namamahay sa m~ga cadiliman, sacasacali't hindî ibig
na sapantahain nating tagláy niyá ang m~ga cahinàan n~g loob n~g isáng
dalagang lálabing-limáng taón lamang.

Alinsunod sa aming sinabi, si párì Salví'y totoong masigasig gumanap n~g
canyáng m~ga catungculan; napacasigasig namán, ang sabi n~g
alfèrez,--Samantalang nagsesermon--totoong siya'y maibiguíng
magsermon--pinasasarhan niyá, ang m~ga pintuan n~g simbahan. Sa ganitóng
gawá'y natutulad siyá cay Nerón[195] na ayaw magpaalis canino man,
samantalang cumacanta sa teatro: n~guni't guinagawa iyón ni Nerón sa
icágagaling, datapuwa't guinágawà ang m~ga bagay na iyón n~g cura sa
icasasamâ n~g m~ga calolowa. Ang lahát n~g caculan~gán n~g canyáng m~ga
nasásacop, ang cadalasa'y pinarurusahan n~g m~ga "multa"; sa pagcá't
bihírang bihirang namamalò siyá,; sa bagay na ito'y náiiba siyáng lubhâ
cay pári Dámaso, na pinaghuhusay ang lahát sa pamamag-itan n~g m~ga
panununtóc at panghahampás n~g bastong nagtátawa pa at taglay ang
magandáng han~gád. Sa bagay na itó'y hindî siya mapaghihinanactán: lubós
ang canyáng paniniwalang sa pamamálò lamang pinakikipanayaman ang
"indio"; ganitó ang salitâ n~g isáng fraileng marunong sumulat n~g m~ga
libro, at canyáng sinasampalatayanan, sa pagcá't hindî niyá, tinututulan
ang anó mang nálilimbag: sa hindî pagcámasuwayíng ito'y macaráraing ang
maraming tao.

Bihírang bihírang namamalo si Fr. Salví, n~guni't gaya na n~ga n~g sabi
n~g isáng sa baya'y matandáng filosofo[196], na ang naguiguing
caculan~gán sa bílang ay pinasasaganà namán sa tindí; datapuwa't hindî
rín namán siyá mapaghihinanactan tungcól sa ganitóng gawâ.
Nacapan~gín~gilis n~g canyáng m~ga ugát ang canyáng m~ga pag-aayuno[197]
at pan~gin~gilin n~g pagcain n~g m~ga lamáng-cáti na siyáng
ikinapaguíguing dukhâ n~g canyáng dugô, at, ayon sa sabihan n~g táo,
pumápanhic daw ang han~gín sa canyáng úlo.

Ang alférez, na gaya na n~ga n~g sinabi namin, ang tan~ging caaway n~g
capangyarihang ito sa cálolowa, na may pacay na macapangyari namán sa
catawán. Siyá lamang ang tan~gì, sa pagca't sinasabi n~g m~ga babae na
tumatacas daw sa cura ang diablo, dahiláng sa n~g minsang nan~gahás ang
diablo na tucsuhín ang cura, siyá'y hinuli nitó, iguinapos sa paa n~g
catre at sacá pinálò n~g cordón, at cayâ lamang siyá inalpasán ay n~g
macaraan na ang siyám na araw.

Yaya mang gayó'y ang táong pagcatapos n~g ganitóng nangyari,
makipagcagalít pa sa cay párì Salvî ay maipapalagay na masamâ pa sa m~ga
abáng diablong hindî marunong mag-in~gat, cayâ n~ga't marapat na
magcaroon n~g gayóng capalaran ang alférez. Doña Consolación cung
tawaguin ang canyáng guinoong asawa, na isáng matandáng filipina, na
nagpapahid n~g maraming m~ga "colorete"[198] at m~ga pintura; ibá ang
ipinan~gan~galan sa canyá n~g canyáng esposo at n~g ibá pang m~ga táo.
Nanghihigantí sa sariling catawán ang alférez, sa canyáng pagcawaláng
palad sa matrimonio, na nagpapacalasíng hanggang sa dî macamalay-táo;
pinag-"eejercicio"[199] ang canyáng m~ga sundalo sa arawan at siyá'y
sumisilong sa lílim, ó cung dilî cayâ, at itó'y siyáng lalong madalás,
pinapagpag niyá n~g pálò ang licód n~g canyáng asawa, na cung dî man
isáng "cordero" (tupa) n~g Dios na umáalis n~g casalanan nino man,
datapuwa't nagagamit namán sa pagbabawas sa canyá n~g maraming m~ga
cahirapan sa Purgatorio, sacali't siyá'y máparoon, bagay na
pinag-aalinlan~ganan n~g mapamintacasing m~ga babae. Nan~gaghahampasang
magalíng ang alférez at si Doña Consolacióng parang nan~gagbíbiruan
lamang, at nag-aalay siláng waláng bayad sa m~ga capit-bahay n~g m~ga
pánoorin: "concierto vocal" at "instrumental"[200] n~g apat na camáy,
mahinà, malacás, na may "pedal"[201] at lahát.

Cailán mang dumárating sa tain~ga ni párì Salví ang m~ga
escándalong[202] itó, siyá'y n~gumín~gitî at nagcucruz at nagdárasal
pagcatapos n~g isáng Amá namin; cung tinatawag siyáng "carca"[203],
mapagbanalbanalan, "carlistón"[204], masakím, n~gumín~gitî rin si párì
Salvì at lalong nagdárasal. Cailán ma'y ipinagbibigay alám n~g alférez
sa íilang castilang sa canyá'y dumadalaw ang sumusunod na casabihán:

--¿Paparoon bâ cayó sa convento upang dalawin ang "curita"[205] "Mosca,
muerta[206]? ¡Mag-in~gat cayó! Sacali't anyayahan cayóng uminóm n~g
chocolate, ¡bagay na aking pinag-aalinlan~ganan!.. n~guni't gayón man,
cung cayó'y aanyayahan, cayó'y magmasíd. ¿Tinawag ang alila't sinabing:
"Fulanito, gumawâ ca n~g isáng "jícarang"[207] chocolate; ¿eh?"--Cung
gayó'y mátira cayóng waláng anó mang agam-agam; n~guni't cung sabihing:
"gumawâ ca n~g isáng "jícarang" chocolate, ¿"ah"?"--Pagcâ gayó'y
damputin ninyó ang inyóng sombrero at yumao cayóng patacbó.

--¿Bakit?--ang tanóng n~g causap na nagugulat--¿nanglalason pô bâ sa
pamamag-itan n~g chocolate? ¡Carambas[208]!

--¡Abá, hindî namán nápacagayón!

--¡At paano, cung gayón?

--Pagca chocolate ¿eh? ang cahuluga'y malapot, at malabnáw pagca
chocolate ¿ah?[209]

N~guni't inaacalà naming ito'y bintáng lamang n~g alferez; sapagcá't ang
casabiháng ito'y cabalitàang guinagawà rin daw n~g maraming m~ga cura.
Ayawán lamang cung ito'y talagáng ugalì na n~g boong capisanan n~g m~ga
fraile ...

Upang pahirapan ang cura, ipinagbabawal n~g militar, sa udyóc n~g
canyáng asawa, na sino ma'y huwag macagalà pagcatugtóg n~g icasiyam na
horas n~g gabi. Sinasabi ni Doña Consolacióng dî umano'y canyang nakita
ang cura, na nacabarong pinya at nacasalacót n~g nítò't n~g huwag siyang
makilala, na naglíbot na malalim na ang gabí. Nanghíhiganti naman n~g
boong cabanalan si Fr. Salví: pagcakita niyang pumapasoc sa simbahan ang
alférez, lihim na nag-uutos sa sacristang isará ang lahát n~g m~ga
pintò, at nagpapasimulâ n~g pagsesermón hanggáng sa mápikit ang m~ga
matá n~g m~ga santo at ibulóng sa canyá n~g calapating cahoy na na sa
tapát n~g canyáng úlo, ang larawán bagá n~g Espíritung Dios, na ¡siyá
na, alang-alang! Hindî dahil dito'y nagbabagong ugáli ang alférez, na
gaya rin n~g lahát n~g hindî marurunong magbalíc-lóob: lumálabas sa
simbahang nagtútun~gayáw, at pagcásumpong sa isáng sacristan ó alilà n~g
cura'y pinipiit, binúbugbog at pinapagpupunas n~g sahíg n~g cuartel at
n~g bahay niyáng sarili, na pagcâ nagcacagayo'y lumilinis. Pagbabayad
n~g sacristan n~g multang ipinarurusa n~g cura, dahil sa hindî niyá
pagsipót, canyáng ipinauunáwâ, ang cadahilanan. Dinírin~gig siyáng
waláng kibô ni Fr. Salví, iliníligpit ang salapî, at ang únang
guinágawa'y pinawáwal-an ang canyáng m~ga cambíng at m~ga túpa at n~g
doon silá man~ginain sa halamanan n~g alférez, samantalang humahanap
siyá n~g isáng bagong palatuntunan sa isáng sermóng lalong mahabâ at
nacapagpapabanal. Datapuwa't hindî naguiguing hadláng ang lahát n~g itó,
upang pagcatapos ay man~gagcamá'y at magsalitaan n~g boong cahinusayan,
cung silá'y magkita.

Pagcâ, itinutulog n~g canyang asawa ang calasin~gán ó humíhilic cung
tanghalì, hindî maaway ni Doña Consolación ang alférez, pagcacágayo'y
lumálagay sa bintanà't humíhitit n~g tabaco at nacabarong franelang
azul. Palibhasa'y kinasúsusutan niyá ang cabataan, mulâ sa canyáng
kinálalagya'y namamanà, siyá n~g canyáng m~ga matá, sa m~ga dalaga, at
silá'y canyáng pinípintasan. Ang m~ga dalagang itóng sa canyá'y
nan~gatatacot, dumaraang kimingkimî, na dî man lamang maitungháy ang
m~ga matá, nan~gagdudumalî n~g paglacad at pinipiguil ang paghin~gá. May
isáng cabanalan si Doña Consolación: tila mandin hindî siyá nananalamin
cailán man.

Ito ang m~ga macapangyarihan sa bayang San Diego.


TALABABA:

[184] Machiavelo: balitang escritor, político at literato italiano, na
naguíng ministro sa Florencio, inihahatol ni Machiavelo sa canyáng
sinulat na librong "El principe" ang pagdarayà sa m~ga pakikipanayam sa
tagâ ibáng nación tungcol sa politica.--P.H.P.

[185] Capisanan n~g m~ga táong nagcacaisang loob sa pagsasanggalang n~g
isáng caisipan.

[186] Alagaan n~g m~ga cabayo.

[187] Capatíd ni Remo at siyáng nagtayô n~g Roma n~g taóng 733 bago
ipan~ganác si Cristo.

[188] Palacio n~g papa sa Roma, na na sa bundóc Vaticano.

[189] Palacio n~g hárì sa Roma na na sa Quirinal, isa sa pitóng bundóc
sa Roma.

[190] V.O.T. "abreviatura" n~g Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang
na icatlong hanáy n~g Capisanan ó icatlong pulutóng n~g Capisanan.

[191] Pangguitlá sa táo. M~ga cabulaanang larawang likhâ n~g panimdím
n~g m~ga matatacutín.

[192] Dakilang panahóng nagpasimulâ n~g pagwawasác sa caharìan n~g Roma,
sa Calunuran, n~g m~ga "bárbaro", taóng 476, at ang wacás ay sa
pagcacuha n~g m~ga turco sa Constantinopla, n~g taóng 1453, ó sa
pagcatuclás n~g América n~g 1492. Ang pangyayari n~g feudalismo ang
siyáng caraniwan n~g panahóng iyón.--P.H.P.

[193] Babaeng ayon sa m~ga han~gál ay catiyáp n~g diablo. Nawawan~gis sa
asuwang na pinaniniwalaan n~g m~ga tagalog na mangmang.--P.H.P.

[194] Dahil sa nawawangking totoo ang pinaniniwalaang "asuwang" n~g m~ga
tagalog sa pinaniniwalaang "bruja" n~g m~ga europeo'y inaacala cong ang
nagdalá rito n~g ganyáng malíng sapantahà'y ang m~ga fraile ó ang m~ga
castilang mangmang, na gaya rîn n~g maraming m~ga pamahîing dî dating
kilala n~g m~ga tagalog cung dî n~g maparito na lamang ang m~ga taga
España--P.H.P.

[195] Lucio Dominico Nerón, malupít na emperador sa Roma; ipinapatáy
niyá ang canyáng ináng si Agripina at si Britânico, hinatulang mamatáy
ang tagapag-alagà sa canyáng si Burro, ang canyáng maestrong si Séneca,
si Lucano at ibá pang m~ga caguinoohan; pinag-usig ang m~ga cristiano at
sinunog ang Roma. Ipinan~ganác n~g taong 37 at namatáy n~g taóng 68.

[196] Ang nag-aaral ó ang sumusunod sa filosofía ó marunong n~g
filosofía, na isáng carunun~gang nauucol sa cahulugán, calagayan,
pinagmumulaan at naguiguing bun~ga n~g m~ga bagay bagay.

[197] Ang pan~gin~gilin sa anó man, lalong-lálò ang mahigpít na
pagpipiguil na huwág gumawâ n~g anó mang bagay na masamâ, na siyang ibig
n~g Dios na ating sundìn, ayon sa profeta Isaias LVIII. 3-7.--Tungcól sa
ayuno n~g catawán, ang pagkabawal bagá n~g pagcaing anó man, minsan
lamang na ipinag-utos na sapilitang súsundin n~g m~ga israelita sa araw
n~g pagsisisi, ayon sa Levítico XVI. 29, 31, na doo'y ang salitáng:
"papagpipighatiin ninyó ang inyóng cálolowa," caraniwang ang inaaring
cahulugán ay mag-ayuno; sa pagca't ang ayuno sa m~ga judio'y tunay
n~gang isáng araw n~g pagpipighatî at pagpapacabábà. Walâ na acóng ibá
pang nakita tungcól sa ayuno sa m~ga cautusáng lagdâ ni Moisés.
Ipinag-uutos ang iláng araw na pag-aayuno n~g panahóng nabibihag ang
m~ga judío sa Babilonia, ayon sa sabi ni Zacarías VII. 1-7; VIII. 19,
bagá man hindî sinasabi roon ang m~ga pinagcadahilanan n~g gayóng
tadhanà. Gayón man, manacânacáng ipinag-utos na man~gag-ayuno ang lahát
dahil sa m~ga tan~ging nangyayari, datapuwa't hindî tadhanang iparati
ang pag-aayuno, cung dî sa panahóng lamang na iyón; gaya na n~ga n~g
magcatipon ang m~ga taga Atispa ay nan~gag-ayunong lahát ayon sa sulat
ni Samuel VII. 6.--Nag-utos din si Josaphat na mag-ayuno ang lahát n~g
m~ga judío, dahil sa pakikibaca sa m~ga Moabita at Ammonita, ayon sa 2.a
Crónica XX. 3.--Gayón ding m~ga pag-aayuno ang guinawâ n~g iba't ibáng
m~ga cautusán n~g m~ga judío, at sa pagca't ang Cristianismo'y religióng
ucol sa lahát n~g m~ga bayan, hindî na n~ga ipinag-utos sa m~ga
Cristianong sapilitan ang pag-aayuno, ayon sa makikita natin sa m~ga
Santong Evangelio. Ang pag-aayuno'y cusà n~g calooban at dapat ganapíng
hindî sa pagpaparan~galan, at gagawing tandâ n~g taimtím na pagsisisi sa
m~ga casalanan, ayon cay San Mateo, VI. 16.

[198] Pangpintá sa mukhâ at n~g pumulá.

[199] Pagsasanay sa paggamit n~g sandata at n~g m~ga kilos n~g
pagcasundalo.

[200] Ang m~ga canta't m~ga tugtog na magcasaliw; at ang ibig sabihin
dito'y may tacapan at may paluan.

[201] "Pedál", tapacán sa piano, at ang ibig sabihi'y may sicarán pa.

[202] Sa wicà natin ay waláng tunay na catumbás ang sabing "escándalo"
na ang isá sa m~ga cahuluga'y ang pagtatalong nacapagcacasala ó
nacababagabag sa iba.

[203] Sawicaíng ang cahuluga'y capanig n~g may m~ga caisipang tulad sa
adhicain n~g m~ga fraile.

[204] Ang cacampi ni Cárlos na ibig maghári sa España.

[205] Curang malìit ó curacuráhan.

[206] Lán~gaw na patáy. Mapagpataypatayan samantalang nag-iísip n~g m~ga
catampalasanang gawâ.

[207] Ang caraniwang tawaguing "pozuelo" ó tasang lalagyán n~g
chocolate.

[208] Isang casabihang catumbás n~g ¡abá! ¡nacú! ¡diaske! at iba pang
nagpapakilala n~g towâ, gálit, pagtatacá.

[209] Malapot sa wicang castila'y "espeso", caya chocolate ¿eh? ang
sinasabi n~g cura pagca chocolateng malapot ang ibig.--Malabnaw sa
wicang castila'y "aguado", caya't chocolate ¿ah? ang sabi pagca ang ibig
ay malabnaw.



=XII.=

=ANG LAHAT NANG MANGA SANTO=[210]


Marahil ang bugtóng na bagay na hindî matututulang ikinatatan~gì n~g táo
sa m~ga háyop ay ang paggalang na iniháhandog sa m~ga namamatay.

Sinásaysay n~g m~ga historiador[211] na sinasamba at dinídios nilá ang
caniláng m~ga núnò at magugulang; n~gayó'y tumbalíc ang nangyayari: ang
m~ga patáy ang nagcacailan~gang mamintuhô sa m~ga buháy. Sinasabi rin
namáng iniin~gatan n~g m~ga taga Nueva Guinea sa m~ga caja ang m~ga
but-ó n~g caniláng m~ga patáy at nakikipagsalitaan sa canilá; sa
pinacamarami sa m~ga bayan n~g Asia, Africa at América'y hinahayinan ang
caniláng m~ga patáy n~g lalong masasaráp niláng m~ga pagcain, ó ang m~ga
pagcaing minámasarap n~g m~ga patáy n~g panahóng silá'y nabubuhay, at
nan~gagpípiguing at inaacalà niláng dumádalo sa m~ga piguíng na itó ang
m~ga patáy. Ipinagtátayô n~g m~ga taga Egipto n~g m~ga palacio ang m~ga
patáy, ang m~ga musulmán nama'y ipinagpápagawâ, silá n~g maliliit na
m~ga capilla, at ibá pa; datapowa't ang bayang maestro sa bagay na itó,
at siyáng lalong magalíng ang pagcakilala sa púsò n~g tao'y ang bayan
n~g Dahomey[212]. Natátalastas n~g m~ga maiitím na itó, na ang táo'y
mapanghigantí, at sa pagca't gayó'y sinasabi niláng upang mabigyang
catowâan ang namatáy, walâ n~g lalong magalíng cung dî ang patayín sa
ibabaw n~g pinaglibin~gan sa canyá ang lahát n~g canyáng m~ga caaway; at
sa pagcá't ang táo'y malulugdíng macaalam n~g m~ga bagay-bagay, sa
taón-tao'y pinadadalhán siyá n~g isáng "correo" sa pamamag-itan n~g
linapláp na balát n~g isáng alipin.

Tayo'y náiiba sa lahát n~g iyán. Bagá man sa nababasa sa m~ga sulat na
nauukit sa m~ga pinaglibin~gan, halos walâ sino mang naniniwalang
nagpapahin~galay ang m~ga patáy, at lalò n~g hindî pinaniniwalâang
sumasapayápà. Ang lalong pinacamagalíng mag-ísip ay nan~gag-aacalang
sinásanag pa ang caniláng m~ga núnò sa túhod sa Purgatorio, at cung di
siyá mápacasamâ (mapasainfierno bagá), masasamahan pa niyá, silá roon sa
mahábang panahón. At ang sino mang ibig tumutol sa amin, dalawin niyá
ang m~ga simbahan at ang m~ga libin~gan sa boong maghapong itó, magmasíd
at makikita. Datapowa't yamang tayo'y na sa bayan n~g San Diego, dalawin
natin ang libin~gan dito.

Sa dacong calunuran, sa guitnâ n~g m~ga palaya'y nároroon, hindî ang
ciudad, cung dî ang nayon n~g m~ga patáy: ang daan n~g pagparoo'y isáng
makitid na landás, maalabóc cung panahóng tag-ínit, at mapamámangcàan
cung panahóng tag-ulán. Isáng pintûang cahoy, at isáng bácod na ang
calahati'y bató at ang calahati'y cawayan ang tila mandin siyáng
ikináhihiwalay n~g libin~gang iyón sa bayan n~g m~ga buháy; datapowa't
hindî nahihiwalay sa m~ga cambíng n~g cura, at sa iláng baboy n~g m~ga
calapít báhay, na pumapasoc at lumálabas doon upang man~gagsiyasat sa
m~ga libin~gan ó man~gagcatowâ sa gayóng pag-iisá.

Sa guitnâ n~g malúang na bacurang iyón may nacatayóng isáng malaking
cruz na cahoy na natitiric sa patun~gang bató. Inihapay n~g unós ang
canyáng INRI na hoja de lata, at kinatcát n~g ulán ang m~ga letra. Sa
paanan n~g cruz, túlad sa túnay na Gólgota[213], samasamang nábubunton
ang m~ga bun~gô n~g úlo at m~ga but-ó, na ang waláng malasakit na
maglilíbing ay itinatapon doon ang canyáng m~ga nahuhucay sa m~ga
libin~gan. Diyá'y man~gaghíhintay silá, ang lalong malapit mangyari,
hindî n~g pagcabúhay na mag-ulî n~g m~ga patáy, cung dî ang pagdatíng
doon n~g m~ga háyop at n~g silá'y painitin n~g caniláng m~ga tubíg at
linisin ang caniláng malalamig na m~ga cahubdán.--Námamasdan sa
paliguidliguid ang m~ga bagong hûcay: sa dáco rito'y hupyác ang lúpà, sa
dáco roo'y anyóng bundúc-bunducan namán. Sumísibol doo't lumálagô n~g
máinam ang tarambulo't pandacákì; ang tarumbulo'y n~g tundûin ang m~ga
bintî n~g canyáng matitiníc na m~ga bún~ga, at n~g dagdág namán n~g
pandacakì ang canyáng amóy sa amóy n~g libin~gan, sacali't itó'y waláng
casucatáng amoy. Gayón ma'y nasasabúgan ang lúpà n~g iláng maliit na
m~ga bulaclac, na gaya rin namán n~g m~ga bun~góng iyóng ang Lumikhâ
lamang sa canilá ang nacacakilala na: ang n~gitî n~g m~ga bulaclác na
iyó'y maputlâ at ang halimúyac nilá'y ang halimúyac n~g m~ga baunan. Ang
damó at ang m~ga gumagapang na damó'y tumátakip sa m~ga súloc,
umuucyabit sa m~ga pader at sa m~ga "nicho"[214], na anó pa't dináramtan
at pinagáganda ang hubád na capan~gítan; cung minsa'y pumapasoc sa m~ga
gahác na gawà n~g m~ga lindól, at inililihim sa m~ga nanonood ang m~ga
cagalanggalang na m~ga libin~gang waláng lamán.

Sa horas n~g pagpasoc namin ay binúgaw ang m~ga hayop; ang
man~gisan~gisang baboy lamang, hayop na mahirap papaniwalâin, ang siyáng
sumisilip n~g canyáng maliliit na m~ga matá, isinusun~gaw ang úlo sa
isáng malakíng gúang n~g bacod, itinataás ang n~gusò sa hán~gin at
wari'y sinasabi sa isáng babaeng nagdárasal:

--Howág mo namáng cacanin lahát, tirhán mo acó nang cauntî, ¿ha?

May dalawáng lalaking humuhucay n~g isáng baunan sa malapit sa pader na
nagbabalang gumúhò: ang isá, na siyáng maglilíbing ay waláng
cabahábahálà; iniwawacsi ang m~ga gulogód at ang m~ga butó, na gaya na
pag-aabsáng n~g isáng maghahalamán n~g m~ga bató at m~ga san~gáng tuyô;
ang isá'y nan~gán~ganin~ganí, nagpapawis, humíhitit at lumúlurâ mayá't
mayâ.

--¡Pakinggán mo!--anang humíhitit, sa wícang tagalog.--¿Hindî cayâ
magalíng na catá'y humúcay sa ibang lugar? Ito'y bagóng bágo.

--Pawang bágo ang lahát n~g libíng.

--Hindî na acó macatagál. Ang but-óng iyáng iyóng pinutol ay dumúrugò pa
... ¡hm! ¿at ang m~ga buhóc na iyán?

--¡Nacú, napacamaselang ca naman!--ang ipinagwícà sa canyá n~g isá--¡Ang
icaw ma'y escribiente sa Tribunal! Cung humúcay ca sanang gáya co n~g
isáng bangcáy na dadalawampong araw pa, sa gabí, n~gitn~git n~g dilím,
umúulan ... namatáy ang farol cong dalá....

Kinilabutan ang casama.

--Naalís ang pagcapacò n~g cabaong, umaalin~gásaw ... at mapilitan cang
pasanín mo ang cabaong na iyón, at umúulan at camíng dalawá'y cápuwà
basâ at....

--¡Kjr!....At ¿bákit mo hinúcay?...!

Tiningnan siyá n~g maglilíbing n~g boong pagtatacá.

[Larawan:--¡Ah! at ¿anó ang guinawâ mo sa bangcay pagcatapos?--ang
ipinagpatuloy na pagtanóng n~g maselang.--Imp de M. Fernández. Paz 447.
Sta. Cruz.]

--¿Bákit?...¿nalalaman co bâ? ¡Ipinag-útos sa áking hucáyin co!

--¿Sino ang nag-útos sa iyó?

Napaurong n~g cauntî ang maglilíbing at pinagmasdán ang canyáng casama,
mulâ sa páa hangáng úlo.

--¡Abá! ¡tila ca namán castilà! ang m~ga tanóng díng iyán ang siyáng
guinawâ sa akin pagcatapos n~g isáng castilà, datapuwa't sa lihim.
N~gayó'y sásagutín catá, n~g gaya n~g pagcásagot co sa castilà:
ipinag-útos sa akin n~g curang malakí.

--¡Ah! at ¿anó ang guinawâ mo sa bangcáy pagcatápos?--ang ipinagpatúloy
na pagtatanóng n~g maselang.

--¡Diablo! cung dî co lamang icáw nakikilala at natatalastas cung icáw
ay "lalaki", sasabihin cung icáw ay túnay n~gang castilang civil: cung
magtanóng ca'y túlad din sa canyá. Gayón ...ipinag-utos sa akin n~g
curang malakíng siyá'y ilibíng co sa libin~gan n~g m~ga insíc, n~guni't
sa pagcá't totoong mabigát ang cabaong at maláyò ang libin~gan n~g m~ga
insíc....

--¡Ayaw! ¡ayaw! ¡ayaw co n~g humúcay!--ang isinalabat n~g causap na
lipós n~g pan~gin~gilabot, na binitiwan ang pála at umahon sa
húcay;--akíng nábaac ang bá-o n~g isáng úlo at nan~gan~ganib acóng bacâ
hindî acó patuluguín sa gabíng itó.

Humalakhác ang maglilíbing n~g canyáng makitang samantalang umaalis ay
nagcucruz.

Unti-unting napúpunô ang libin~gan n~g m~ga lalaki't m~ga babáeng páwang
nan~gacalucsâ. Ang ibá'y nan~gagháhanap na maluat n~g baunan;
silá-silá'y nan~gagtatatalo, at sa pagca't hindî mandín silá
man~gagcasundò, silá'y nan~gaghíhiwalay at bawa't isá'y lumúluhod cung
saán lalong minamagaling niyá,; ang m~ga ibá, na may m~ga "nicho" ang
caniláng m~ga camag-anac, nan~gagsísindi n~g malalakíng candilà at
nan~gagdárasal n~g taimtím; naririnig din namán ang m~ga buntóng
hinin~gá at m~ga hagulhól, na pinacalalabis ó pinipiguil. Narírin~gig na
ang alin~gawn~gaw n~g "orápreo, orápresis" at "requiemeternams."

Násoc na nacapugay ang isáng matandáng lalaki. Marami ang nan~gagtawá
pagcakita sa canyá, ikinunót ang m~ga kílay n~g iláng m~ga babae. Tila
mandín hindî pinúpuna n~g matandáng lalaki ang gayóng m~ga ipinakikita
sa canyá, sa pagcá't napatun~go siyá sa buntón n~g m~ga bun~gô n~g úlo,
lumuhód at may hinanap sa loob n~g iláng sandalî sa m~ga but-ó;
pagcatapos ay main~gat na inisaisáng ibinucód ang m~ga bun~gô n~g úlo,
at sa pagca't hindî mandín makita niyá ang canyáng hinahanap, umilíng,
lumín~gap sa magcabicabilà at nagtanóng sa maglilíbing.

--¡Oy!--ang sinabi sa canyá.

Tumungháy ang maglilíbing.

--¿Nalalaman mo bâ cung saan naroon ang isáng magandáng bungô n~g úlo,
maputíng tulad sa lamán n~g niyóg, waláng caculangculang ang m~ga
n~gípin, na inalagáy co sa paanán n~g cruz, sa ilalim n~g m~ga dahong
iyón?

Ikinibít n~g maglilibing ang canyáng m~ga balícat.

--¡Masdán mo!--ang idinugtóng n~g matandâ, at ipinakita sa canyá, ang
isáng pílac na salapî,--walâ aco cung hindî itó, n~guni't ibíbigay co sa
iyó cung makita mo ang bun~góng iyón.

Pinapagdilidili siyá, n~g ningníng n~g salapî, tinanáw ang buntunan n~g
m~ga, butó, at nagsalitâ:

--¿Walâ bâ roon? Cung gayó'y hindî co nalalaman. N~guni't cung ibig
ninyó'y bíbigyan co pô cayó n~g ibá.

--¡Catulad ca n~g baunang iyóng hinuhucay!--ang winíca sa canyá n~g
matandáng lalaking nan~gín~ginig ang voces;--hindî mo nalalaman ang
halagá n~g nawawalâ sa iyo. ¿Sino ang ililibing sa húcay na iyán?

--¿Nalalaman co bâ cung sino? Isáng patáy ang ilílibing diyan!--ang
sagót na nayáyamot n~g maglilibing.

--¡Tulad sa baunan! ¡tulad sa baunan!--ang inulit n~g matandáng lalaking
nagtátawa n~g malungcot;--hindî mo nalalaman ang iyong hinuhucay at ang
iyong nilalamon! ¡Húcay! ¡húcay!

Samantala'y natapos n~g maglilíbing ang canyáng gawâ; dalawáng
nacatimbóng lupang basâ at mapulápulá ang na sa magcabilang tabí n~g
húcay. Cumúha sa canyáng salacót n~g hichó, n~guman~gà at
pinagmasídmasíd na may anyóng tan~gá ang m~ga nangyayari sa canyáng
paliguid.


TALABABA:

[210] Caraniwang tawaguin n~g m~ga tagalog ang fiesta n~g lahat n~g m~ga
santo, na "Todos los Santos", baga man ito'y wicang castila.

[211] Ang sumusulat n~g m~ga libro n~g m~ga casaysayan n~g m~ga nangyari
n~g panahong nacaraan na.

[212] Dating caharian n~g m~ga itím na tao sa Guinea, at colonia
francesa mulâ n~g 1892.

[213] Tinatawag ding Calvario, na ang cahuluga'y timbunan ó lalagyán n~g
m~ga bun~gô. Ang Calvario ó Gólgota'y na sa ibabâ n~g Jerusalem at
caugalîan n~g m~ga judíong doon patayín ang m~ga tulisán at magnanácaw.
Diyán n~ga ipinácò sa Cruz si Jesús, ang Dakilang Banál na hinatulang
mamatay roong tulad sa isáng imbíng magnanácaw. Sa bundoc din n~g
Gólgota naroon ang halamanan ni José de Arimathea na pinaglibin~gan sa
bangcay n~g Mananacop. S. Mateo XXVII. 33: Marcos XV. 22; Lúcas XXIII.
32; Juan XIX 17, 41.--Sinasapantáhà n~g ibáng iyón din ang bundóc
"Moriah", na pinagdalhán ni Abraham sa canyáng anác na si Isaac upang
patayín, sa pagtalima sa utos n~g Dios. Génesis XXII. 2.--P.H.P.

[214] Ang guang na sadyáng inilálagay sa m~ga pader n~g m~ga libin~gan,
at doon inilílibing ang m~ga bangcáy na may cabaong, sa pamamaguitan n~g
mahál na bayad sa párì ó cura n~g bayan.--May m~ga bayang tagalog na
tinatawag na "bútas" ang "nicho."



=XIII.=

=MGA PAUNANG TANDA NANG UNOS=


Nang sandalíng lumálabas ang matandáng lalaki, siyá namáng pagtiguil sa
pasimulâ n~g bagtás ó landás n~g isáng cocheng tila mandín maláyò ang
pinanggalin~gan, punóngpunô n~g alabóc at nagpapawis ang m~ga cabayo.

Umibís si Ibarra sa cocheng casunód n~g isáng alílang matandáng lalaki;
pinaalis ang coche sa isáng galáw lamang n~g úlo at napatun~go sa
libin~gang waláng kibò at malungcót.

--¡Hindî itinulot n~g aking sakít at n~g aking m~ga pinan~gan~gasiwâang
acó'y macabalíc dito!--ang sinasabi n~g matandáng lalaki n~g boong
cakimîan;--sinabi ni Capitang Tiagong siyá na ang bahalang magpatayô n~g
isáng "nicho"; datapuwa't tinanimán co n~g m~ga bulaclác at isáng cruz
na acó ang gumawâ....

Hindî sumagót sí Ibarra.

--¡Diyan pô sa licód n~g malakíng cruz na iyán--ang ipinagpatuloy n~g
alilà, na itinuturò ang isáng súloc n~g silá'y macapasoc na sa pintûan.

Lubháng natitigagal n~gâ ang caisipán ni Ibarra, cayá't hindî niyá
nahiwatigan ang pagtatacá n~g iláng táo n~g siyá'y caniláng makilala, na
tumiguil sa caniláng pagdarasál at sinundán siyá n~g tin~gín, sa lakí
n~g pangguiguilalas.

Nag-iin~gat ang binatà n~g paglacad, pinan~gin~gilagan niyáng dumaan sa
ibabaw n~g m~ga pinaglibin~gan, na madalíng nakikilala sa cahupyacán n~g
lúpà. Tinatapacan niyá n~g una, n~gayó'y iguinagalang niyá; gayón din
ang pagcacálibing sa canyang amá. Humintô siyá pagdatíng sa cabiláng
daco n~g cruz at tumin~gín sa palibotlibot. Námanghâ at napatigagal ang
canyáng casama; hinahanap niyá ang bacás sa lúpa ay walâ siyáng makitang
cruz saan man.

--¿Dito cayâ?--ang ibinúbulong;--hindî doon; n~guni't hinúcay ang lúpà.

Tinitingnan siyá ni Ibarra, na totoong masamâ ang lóob.

--¡Siyá n~gâ!--ang ipinagpatuloy,--natátandaang cong may isáng bató sa
tabí; may caiclîan ang húcay niyao'y may sakít ang maglilibing, cayá't
isáng casamá ang siyáng napilitang humúcay datapuwa't itátanong natín sa
canyá cung anó ang guinawâ sa cruz.

Pinatun~guhan nilá ang maglilibíng, na nagmámasid sa canilá n~g boong
pagtatacá.

Yumucód itó sa canilá, pagcapugay n~g canyáng salacót.

--Maipakikisabi pô bâ ninyó sa amin cung alín ang húcay na doó'y dating
may isáng cruz?--ang tanong n~g alílà.

Tiningnan n~g tinatanong ang lugar at nag-isíp ísip.

--¿Isáng cruz bang malakí?

--¿Opò, malakí,--ang pinapagtibay na sagót n~g matandáng lalaki n~g
boong catuwâan, at tinitingnan niyá n~g macahulugán si Ibarra, at sumayá
namán ang mukhâ nitó!

--¿Isáng cruz na may labor at may taling oway?

--¡Siyá n~gâ! ¡siyá n~gâ! ¡iyán n~gâ! ¡iyán n~gâ!--at iguinuhit n~g
alilà sa lupà ang isáng anyóng cruz bizantina[215].

--¿At may taním na m~ga bulaclác sa húcay?

--¡M~ga adelfa, m~ga sampaga at m~ga pensamiento! ¡iyán n~gâ!--ang
idinugtóng na malakí ang towâ, at inalayan niyá n~g isáng tabaco ang
maglilíbing.

--Sabihin n~ga ninyó sa amin cung alín ang húcay at cung saán naroon ang
cruz.

Kinamot n~g maglilíbing ang tain~ga't sumagót na naghíhicab:

--¡Abá ang cruz!... ¡akin n~g sinúnog!

--¿Sinúnog? at ¿bákit ninyó sinúnog?

--Sa pagcá't gayón ang ipinag-útos n~g curang malakí.

--¿Síno bâ ang curang malakí?--ang tanóng ni Ibarra.

--¿Síno? Ang nangháhampas, si parì Garrote.

Hinaplós ni Ibarra ang canyáng nóo.

--Datapuwa't ¿masasabi pô bâ ninyó sa amin man lamang ang kinalalagyan
n~g húcay? Dapat ninyóng matandaan.

N~gumitî ang maglilíbing.

--¡Walâ na riyán ang patáy!--ang mulíng isinagót n~g boong catahimican.

--¿Anó pô ang sabi ninyó?

--¡Abá!--ang idinugtóng n~g táong iyóng ang anyó'y nagbíbirô;--ang
naguing capalít niyá'y isáng babaeng inilibíng co roong may isáng linggó
na n~gayón.

--¿Nauulól pô bâ cayó?--ang itinanong sa canyá n~g alílà,--diyata't walâ
pa namáng isáng taóng siyá'y aming inilílibing.

--¡Tunay n~ga iyón! marami n~g buwan ang nacaraan mulâ n~g siyá'y aking
hucayi't cuning ulî sa baunan. Ipinag-utos sa aking siyá'y hucayin co
n~g curang malakí, upang dalhin sa libin~gan n~g m~ga insíc. N~guni't sa
pagká't mabigát at umúulan n~g gabíng yaón....

Hindî nacapagpatuloy n~g pananalitâ ang táo; umudlót sa pagcáguitlá n~g
makita ang anyô ni Crisóstomo, na dinaluhóng siyá't sacá siyá tinangnán
sa camáy at ipinágwagwagan.

--At guinawâ mo ba?--ang tanóng n~g binatang ang anyô n~g pananalita'y
hindî namin maisaysay.

--Howág po cayóng magalit, guinoo--ang sagót n~g maglilíbing na
namumutla't nan~gín~ginig;--hindî co po namán siyá inilíbing sa
casamahán n~g m~ga insíc. Mabuti pa ang malúnod cay sa mapasama sa m~ga
insíc--ang wica co--at siyá'y iniabsáng co sa tubig!

Inilagáy ni Ibarra ang canyáng m~ga camay sa magcabilang balicat n~g
maglilíbing at mahabang oras na siyá'y tinitigan n~g tin~ging hindî
maisaysay cung anóng íbig sabihin.

--¡Icáw ay walâ cung dî isáng culang palad!--ang sinabi, at umalís na
dalîdaling tinatahac ang m~ga butó, m~ga húcay, m~ga cruz, na paráng
ísang sirâ ang ísip.

Hináhaplos n~g maglilíbing ang canyáng bísig at bumúbulong:

--¡Ang guinágawang m~ga caligaligán n~g m~ga patáy! Binugbóg acó n~g
bastón n~g páring malakí, dahiláng ipinahintulot cong ilibíng ang patáy
na iyón n~g aco'y may sakít; n~gayo'y cauntí n~g balîin nitó ang aking
bísig, dahil sa pagcahucay co n~g bangcáy. ¡Itó n~ga namáng m~ga
castilà! ¡Marahil pa'y alisán acó nitó n~g aking hánap-búhay!

Matúlin ang lacad ni Ibarra na sa maláyò ang tanáw; sumúsunod sa canyáng
umíiyac ang alílang matandáng lalaki.

Lúlubog na lamang ang áraw; macacapál na m~ga dilím ang siyáng lumalatag
sa Casilan~ganan; isáng han~ging mainit ang siyáng nagpapagalaw sa dúlo
n~g m~ga cáhoy at nagpaparaíng sa m~ga cawayanan.

Nacapugay na lumalacad si Ibarra; sa canyáng m~ga matá'y walang
bumabalong na isáng lúhà man lamang, waláng tumatacas sa canyáng dibdib
cáhi't isáng buntóng hinin~gá. Lumalacad na parang may pinagtatanauan,
marahil sa pagtacas sa anino n~g canyáng amá, ó bacâ namán cayà sa
dumádating na unós. Tináhac ang báya't lumabás sa luwál, tinun~go yaóng
lúmang báhay na malaon n~g panahông hindî tinutungtun~gan. Naliliguid
ang bahay na iyón n~g pader na sinísibulan n~g m~ga damóng macacapál ang
dahon, tila mandin siyá'y hinuhudyatán; bucás ang m~ga bintánà; umúugoy
ang iláng-ílang at ipinápagaspas n~g boong casayahan ang canyáng m~ga
san~gáng hític n~g m~ga calapati na nagpapaliguidliguid sa matibong na
bubóng n~g caniláng tahanang na sa guitna n~g halamanan.

N~guni't hindî pinápansin n~g binatà ang caligayaháng itóng iníháhandog
sa canyáng pagbalíc sa lúmang báhay: nacapácò ang canyáng m~ga matá sa
anyô n~g isáng sacerdoteng canyáng macacasalubong. Itó'y ang cura sa San
Diego, yaong laguing nagdidilidiling franciscano na ating nakita, ang
caaway n~g alférez. Tiniticlop n~g han~gin ang canyáng malapad na
sombrero; ang canyáng hábitong guinggo'y dumirikit sa canyáng catawán at
ipinakikita ang anyo nito; na anó pa't námamasid ang canyáng m~ga payát
na hítang may pagcá sacáng. Sa cána'y may háwac na isáng bastóng
palasang may tampóc na gáring. Noón lamang nagcakita siláng dalawá ni
Ibarra.

Pagsasalubong nilá'y sandalíng humintô ang binata't siyá'y tinitigan;
iniiwas ni Fr. Salví ang canyáng m~ga matá at nagpaconowaríng
nalílibang.

Sandalíngsandali lamang tumagál ang pag-aalinlan~gan: malicsíng
linapitan siyá ni Ibarra, pinatiguil at idiniín n~g boong lacás n~g
canyáng camáy na ipinatong sa balicat n~g párì, at nagsalitáng halos
bahagyâ na mawatasan:

--¿Anó ang guinawâ mo sa aking amá?--ang itinanóng.

Si Fr. Salvíng namutlâ, at nan~gatál n~g mabasa niyá ang m~ga damdaming
nalalarawan sa mukhâ n~g binátà'y hindi nacasagót; nawalán n~g diwâ.

--¿Anó ang guinawâ mo sa aking amá?--ang mulíng itinanóng na nalulunod
ang voces.

Ang sacerdoteng untîunting nahútoc, dahil sa camáy na sa canyá'y
nagdíriin ay nagpumilit at sumagót:

--¡Cayó po'y nagcacamalî; walâ acóng guinagawang anó man sa inyóng amá.

--¿Anóng walâ?--ang ipinagpatuloy n~g binátà, at sacâ siyá idiniín
hanggáng sa siyá'y mápaluhod.

--¡Hindî pó, sinasabi co sa inyó ang catotohanan! ang aking hinalinhán,
si párì Dámaso ang may cagagawán....

--¡Ah!--ang sinabi n~g binata't siyá'y binitiwan at bago tumampál sa
noo. At iniwan ang abáng si Fr. Salví at dalidáling tinun~go ang canyáng
sariling báhay.

Samantala'y dumatíng ang alilà at tinulun~gan sa pagtindíg ang fraile.

[Larawan:--¿Inanó mo ang aking amá--ani Ibarra sa fraile.--Imp. de M.
Fernandez Paz 447. Sta. Cruz]


TALABABA:

[215] Isáng cruz na catulad n~g guinagamit n~g una sa Bizancio pa
n~gayo'y Constantinopla.



=XIV.=

=ANG ULOL NA SI TASIO Ó ANG FILOSOFO=


Naglálacad sa m~ga lansán~gang waláng tinutun~go't waláng iniisip ang
cacaibáng matandáng lalaki.

Nag-aral siyá n~g una n~g Filosofía, at iníwan niya ang pag-aáral sa
pagsunód sa canyáng ináng matandâ na; at hindî niyá ipinagpatuloy ang
pag-aaral, hindî sa caculan~gan n~g magugugol at hindî rin sa
caculan~gan n~g cáya n~g pag-iísip: tumíguil siyá n~g pag-aáral, dahilán
n~gâ sa pagcá't mayaman ang canyáng iná, at dahilan sa ayon sa sabiha'y
matalas ang canyáng ísip. Natatacot ang mabaít na babaeng maguíng pantás
ang canyáng anác at macalimot sa Dios, cayâ n~ga't siyá'y pinapamilì, sa
siyá'y magpárì ó íwan niyá ang colegio n~g San José. Nang panahón pa
namáng iyó'y siyá'y may naiibigang babae, cayá't pinilì niyá ang íwan
ang colegio at nag-asawa siyá. Hindî lumampás ang isáng taón at siyá'y
nabáo at naulila; guinawâ niyáng aliwan ang m~ga libro upang siyá'y
macaligtás sa calungcutan, sa sabong at sa pagca waláng guinágawâ.
Datapowa't lubháng nawili sa m~ga pag aaral at sa pamimilí n~g m~ga
libro, hanggáng sa mapabayaan niyá ang sariling pamumuhay, cayá't siyá'y
unti-unting naghírap.

Tinatawag siyáng Don Anastasio ó filósofo Tasio n~g m~ga táong may
pinagaralan, at ang m~ga masasamâ ang tûrò, na siyáng lalong marami,
tinatawag siyáng Tasiong ul-ól, dahil sa hindî caraniwang canyáng m~ga
caisipán at cacaibang pakikipagcapowa-táo.

Ayon sa sinabi na namin, ang hapo'y nagbabalang magca unôs;
liniliwanagan ang abó abóng lan~git n~g iláng kidlát; mabigát ang
aláng-álang at totoong maalis-ís ang han~gin.

Wari'y nalimutan na n~g filósofo Tasio ang canyáng kinalúlugdang bun~gô
n~g ulo; n~gayó'y n~gumin~giting pinagmámasdan ang maiitim na
pan~ganurin.

Sa malapít sa simbaha'y nasalubong niyá ang isáng táong naca chaqueta
n~g alpaca at daladala sa camáy ang may mahiguít na isáng arrobang
candílà at isáng bastóng may borlas, bílang saguísag n~g punong may
capangyarihan.

--¿Tila po cayo'y natótowâ?--ang tanóng nitó sa wícang tagalog.

--Siya n~ga pô, guinoong capitan; natótowâ acó sa pagcá't may isá acóng
inaasahan.

--¿Ha? ¿at alin ang inyóng inaasahang iyán?

--¡Ang unós!

--¡Ang unós! ¿Nag-aacálà bâ cayóng maligò?--ang tanóng n~g
gobernadorcillo n~g palibác, na minamasdan ang dukháng pananamít n~g
matandáng lalaki.

--Malígò acó ... ¡hindî masamâ, lalong lalô na pagcâ nacatitisod n~g
isáng dumi!--ang sagôt ni Tasio, na palibác din namán ang anyô n~g
pananalita, bagá man may pagca pagpapawaláng halagá sa canyáng
causap--n~guni't naghíhintay acó n~g lálong magalíng.

--¿At anó pô bâ iyón?

--Iláng m~ga lintíc na pumatáy n~g m~ga táo at sumúnog n~g m~ga báhay.

--¡Hin~gín na ninyóng paminsanan ang gúnaw!

--¡Nararapat tayong lahát, cayó at acóng gunawin! Dalá pô ninyó riyan,
guinoong capitan, ang isáng arrobang candílang gáling sa tindahan n~g
insíc; may mahiguít n~g sampóng taóng aking ipinakikiusap sa bawa't
bágong capitang bumíbili n~g pararrayos[216], at pinagtatawanan acó n~g
lahát; gayón ma'y bumibili n~g m~ga "bomba" at m~ga "cohete", at
nan~gagbabayad n~g m~ga repique n~g m~ga campánà. Hindî lamang itó:
kinábucasan n~g pakikiusap co sa inyó, nagbilin pô cayó sa m~ga
magtutunáw na insíc n~g isáng "esquilang" álay cay Santa Bárbara, gayóng
nasiyasat na n~g carunun~gang mapan~ganib ang tumugtóg n~g m~ga campanà
sa m~ga araw na may unós. At sabihin pô ninyó sa akin, ¿bakit pô bâ n~g
taóng 70 n~g mahulog ang isáng lintíc sa Binyáng, doon pa namán nahúlog
sa campanario at iguinibâ ang relój sacâ isáng altar? ¿Anó ang guinagawâ
n~g esquilita ni Santa Bárbara?

Nang sandalíng iyo'y cumisláp ang isáng kidlát.

--¡Jesús, María y José! ¡Santa Bárbarang mahál!--ang ibinulóng n~g
capitang namutlâ at nagcruz.

Humalakhác si Tasio.

--¡Cayó'y carapatdapat sa pan~galan n~g inyóng pintacasi!--aní Tasio sa
wicang castilà, tinalicdán ang capitan at tumún~go sa simbahan.

Nagtátayo ang m~ga sacristan sa loob n~g simbahan n~g isáng
"túmulo"[217] na nalilibot n~g m~ga malalaking candilang natitiric sa
m~ga candelabrong cáhoy. Ang túmulong yao'y dalawáng mesang malalakíng
pinagpatong at natátacpan n~g damít na maitím, na may m~ga listóng puti;
sa magcabicabila'y may napipintang m~ga bun~gô n~g úlo.

--¿Iyán ba'y patungcól sa m~ga cálolowa ó sa m~ga candilâ?--ang
itinanóng.

At n~g makita niyá ang dalawáng batang lalaking may sampóng taón ang isá
at ang isá'y may malapit sa pitó, lumapit sa caniláng hindî na hinantay
ang sagót n~g m~ga sacristán.

--¿Sasama ba cayó sa akin, m~ga báta?--ang itinanóng sa canilá. May
handâ sa inyó ang inyóng nanay na isáng hapunang marapat sa m~ga cura.

--¡Aayaw po caming paalisin n~g sacristan mayor hanggang hindî
tumutugtog ang icawalóng horas--ang sagót n~g pinacamatandâ.--Hinihintay
co pong másin~gil ang aking "sueldo" upang maibigay co sa aking iná.

--¡Ah! at ¿saán bâ cayó paparoon?

--Sa campanario pô upang dumublás sa m~ga cálolowa.

--¿Pasasacampanario cayó? ¡cung gayó'y cayó'y mag-in~gat! ¡howág cayóng
lalapit sa m~ga campanà hanggáng umúunos!

Umalís sa simbahan, pagcatapos na masundán n~g isáng titíg na may habág
ang dalawáng batang pumapanhic sa m~ga hagdanang patun~go sa coro.

Kinuscós ni Tasio ang m~ga matá, tumin~gín ulî sa lan~git at bumulóng:
--N~gayó'y dáramdamin cong mahulog ang m~ga lintíc.

At nacatun~góng pumaroon sa labás n~g báyang nag-iisip-isip.

Dumáan pô muna cayó!--ang sabi sa canyá sa wicang castílà n~g isáng
matimyás na voces mulâ sa isáng bintanà.

Tumungháy ang filósofo, at canyáng nakita ang isáng lalaking may
tatlompô ó tatlompo't limang taóng sa canyá'y n~gumitî.

--¿Anó pô bâ ang inyóng binabasa riyán?--ang tanóng ni Tasio, na
itinuturò ang isáng librong hawac n~g lalaki.

--Isáng librong pangcasalucuyan: ¡"Las penas que sufren las benditas
ánimas del Purgatorio!"[218]--ang isinagót n~g causap na n~gumin~gitî.

--¡Nacú! ¡nacú! ¡nacú!--ang wicâ n~g matandáng lalaki sa sarisaring
"tono" n~g voces, samantalang pumapasoc sa báhay;--totoong matalas ang
ísip n~g cumathâ niyán.

Pagcapanhíc niyá n~g hagdanan ay tinanggáp siyá n~g boong
pakikipag-ibigan n~g may báhay na lalaki at n~g canyáng asawa. Don
Filipo Lino ang pan~galan n~g lalaki at Doña Teodora Viña namán ang
babae. Si Don Filipo ang siyáng teniente mayor at siyáng púnò n~g isáng
"partidong" halos ay "liberal"[219], sacali't matatawag itó n~g gayón,
at cung sacaling mangyayaring magcaroon n~g m~ga "partido" sa m~ga bayan
n~g Filipinas.

--¿Nakita pô ba ninyó sa libin~gan ang anác n~g nasirang si Don Rafael
na bagong carárating na galing sa Europa?

--Opò, nakita co siyá, n~g siyá'y lumúlunsad sa coche.

--Ang sabihana'y naparoo't upang hanapin ang pinaglibin~gán sa canyáng
amá ... Marahil cakilakilabot ang canyáng pighatî n~g maalaman....

Ikinibít n~g filósofo ang canyáng m~ga balicat[220].

--¿Hindî pô bà dináramdam ninyó ang casaliwâang palad na iyan?--ang
tanóng n~g guinoong babaeng bátà pa.

--Talastás na pô ninyóng acó'y isá sa anim na nakipaglibing sa bangcáy;
acó ang humarap sa Capitan General n~g aking makitang ang lahát dito'y
hindî umíimic sa gayóng calakilakihang capusun~gán, gayóng cailán ma'y
minamagaling co ang paunlacán ang táong mabait cung nabubuhay pa cay sa
cung patáy na.

--¿Cung gayó'y bakit?

--Datapuwa't hindî pô acó sang-ayon sa pagmamanamana n~g caharîan.
Alang-álang sa caunting dugong insíc na bigáy sa akin n~g aking iná,
sumasang-ayon acó n~g cauntî sa caisipan n~g m~ga insíc: pinaúunlacan co
ang amá dahil sa anác, n~guni't hindî ang anác dahil sa amá. Na ang
bawa't isá'y tumanggáp n~g gantíng pálà ó n~g caparusahán dahil sa
canyáng m~ga gawâ; datapuwa't hindî dahil sa m~ga gawà n~g ibá.

--¿Nagpamisa pô bâ cayó n~g patungcol sa inyóng nasírang asawa,
alinsunod sa hatol co sa inyó cahápon?--ang itinanóng n~g babae nagbago
n~g pinasasalitaanan:

--¡Hindî!--ang sagót n~g matandáng lalaking n~gumin~giti.

--¡Sayang!--ang isinagót n~g babaeng tagláy ang túnay na
pagpipighatî;--casabiháng hanggang sa icasampong oras n~g umaga búcas,
ang m~ga calolowa'y malayang naglilibot at naghihintay n~g sa canilá'y
pagbibigáy guinhawa n~g m~ga buháy; na ang isáng misa sa m~ga panahóng
itó'y catimbáng n~g limá ó anim na misa sa m~ga ibáng araw n~g isáng
taón, ayon sa sabi n~g cura, caninang umaga.

--¡Mainam! ¿Sa macatuwíd ay mayroon tayong isáng caaliw-alíw na taning
na dapat nating samantalahin?

--¡N~guni't Doray!--ang isinabad ni Don Filipo;--talastas mo n~g hindî
naniniwálà si Don Anastasio sa Purgatorio.

--¿Na hindî acó naniniwalà sa Purgatorio?--ang itinutol n~g matandáng
lalaking tumitindig na sa canyáng upuan.--¡Diyata't pati n~g "historia"
n~g Purgatorio'y aking nalalaman!

--¡Ang historia n~g Purgatorio!--ang sinabing puspós n~g pagtatacá n~g
mag-asawa. ¡Tingnán n~gâ natin! ¡Saysayin ninyó sa amin ang historiang
iyán!

--¿Hindî palá ninyó nalalaman ay bakit cayo'y nan~gagpapadalá roon n~g
m~ga misa at inyóng sinasabi ang m~ga pagcacahirap doon? ¡Magaling!
yamang nagpapasimulâ na n~g pag-ulán at tíla mandín tátagal,
magcacapanahón tayo upang howag tayong mayamót--ang isinagót ni Tasio,
at saca nag-isíp-ísip.

Itiniclóp ni Don Filipo ang librong canyáng tan~gan, at umupô sa canyáng
tabi si Doray, na náhahandang huwag maniwálà sa lahát n~g sasabihin ni
Tasio. Nagpasimulâ itó sa paraang sumusunod:

--Malaon pang totoo bago manaog ang ating Pan~ginoong Jesucristo'y may
Purgatorio na, at ito'y na sa calaguitnaan n~g lúpà, ayon cay párì
Astete, ó sa malapit sa Cluny, ayon sa monjang sinasabi ni párì Girard,
datapuwa't hindî ang may cahulugan dito'y ang kinalalagyan. Magaling,
¿sinosino ang m~ga nasásanag sa apoy na iyóng nag-aalab mulâ n~g
lalan~gín ang sanglibutan? Pinapagtitibay ang caunaunahang pagcacatatág
n~g Purgatorio n~g Filisofía Cristiana na nagsasabing walâ raw
guinágawang bagong anó man ang Dios mulâ n~g magpahin~galáy siyá.

--Mangyayaring nagcaroong "in potentia"[221]; datapuwa't hindî "in
actu"[222], ang itinutol n~g teniente mayor.

--¡Magalíng na magalíng! Gayón ma'y sasagutin co cayóng may iláng
nacakilala n~g Purgatorio na talagang mayroon na "inactu", ang isá sa
canilá'y si Zarathustra ò Zoroastro[223], na siyang sumulat n~g isáng
bahagui n~g "Avestra"[224] at nagtatag n~g isáng religióng sa m~ga
tan~ging bagay nacacahawig n~g atin at alinsunod sa m~ga pantas, si
Zarathustra'y sumilang na nauna cay Jesucristo n~g walóng daang taón ang
cauntian. Ang cauntian ang wícà co, sa pagca't pagcatapos na masiyasat
ni Platón[225], Xanto de Lidia Plinio[226], Hermipos at Eudoxio,[227]
inaacalà niláng nauna si Zarathustra cay Jesucristo n~g dalawang libo at
limáng daan taón. Sa papaano mang bagay, ang catotohana'y sinasabi na ni
Zarathustra ang isáng bagay na nawawan~gis sa Purgatoria, at naghahatol
siyá n~g m~ga paraan upang macaligtás doon. Matútubos n~g m~ga buháy ang
m~ga calolowang namatáy sa casalanan, sa pagsasalitâ n~g m~ga nasasaysay
sa "Avestra" at gumawâ n~g m~ga cagalin~gan; datapuwa't kinacailan~gang
ang mananalan~gin ay isáng camág-ánac n~g nasírà hanggang sa icaapat na
salin. Ang panahóng táning sa bágay na itó'y sa taón taón, tumátagal n~g
limáng áraw. Nang malaon, n~g tumibay na sa bayan ang gayóng
pananampalataya, napagwárì n~g m~ga sacerdote sa religióng iyóng
malakíng dî anó lamang ang pakikinaban~gin sa gayóng pananampalataya,
caya't kinalacal nilá yaóng m~ga "bilangguang n~gitn~git n~g dilím na
pinaghaharìan n~g m~ga pagn~gan~galit sa nagawang casalanan", ayon sa
sabi ni Zarathustra. Ipinaalam n~gâ niláng sa halagáng isáng "derem",
salapíng bahagyâ na ang halagá'y nababawas sa calolowa ang isáng táong
pagcacasakit n~g dî cawásà; n~guni't sa pagca't ayon sa religiong iyó'y
may m~ga casalanang pinarurusahan n~g tatlóng daan hanggáng isáng libong
taón, gaya n~g pagsisinun~galíng, n~g pangdaráyà, at n~g hindî pagganáp
sa naipan~gacò, at ibá pa, ang nangyari'y tumátanggap ang m~ga balawîs
na sacerdote n~g maraming millong "derems." Dito'y mapag-wawari na ninyó
ang caunting bagay na nawawan~gis sa Purgatorio natin, bagá man
mapagtatantò na ninyóng ang pinagcacaibha'y ang m~ga religión.

Isáng kidlát na may casunód agád agád na isáng maugong na culóg ang
siyáng nagpatindig cay Doray na nagsalitáng nagcucruz:

--¡Jesús, Maria y José! Maiwan co muna cayó; magsusunog acó n~g
benditang palaspás at n~g m~ga "candilang perdón".

Nagpasimulâ n~g pag-uláng tila ibinubuhos. Nagpatúloy n~g pananalitâ ang
filósofo Tasio, samantalang sinusundan niyá n~g tin~gín ang paglayô n~g
may asawang babáeng bátà pa.

--N~gayóng walâ na siyá'y lalong mapag-uusapan na natin n~g boong
caliwanagan ang dahil n~g áting salitaan. Cahi't may cauntíng
pagcamapamahîin si Doray, siyá'y magalíng na católica, at hindî co íbig
na pumacnít sa púsò n~g pananampalataya: naíiba ang isáng
pananampalatayang dalísay at wagás sa halíng na pananampalataya, túlad
sa pagcacaiba n~g nín~gas at n~g úsoc, wán~gis sa caibhán n~g música sa
isáng gusót na cain~gayan: hindî napagkikilala ang ganitong pagcacaiba
n~g m~ga halíng, na túlad sa m~ga bin~gí. Masasabi náting sa ganáng átin
ay magalíng, santo at na sa catuwiran ang pagcacahácà n~g Purgatorio;
nananatili ang pagmamahalan n~g m~ga patáy at n~g m~ga buháy at siyáng
nacapipilit sa lálong calinisan n~g pamumuhay. Ang casam-a'y na sa
tacsil na paggamit n~g Purgatoriong iyán.

N~guni't tingnán natin n~gayón cung bakit pumasoc sa catolicismo ang
adhicáng itóng walâ sa Biblia at walâ rin sa m~ga Santong Evangelio.
Hindî binábangguit ni Moisés at ni Jesucristo caunti man lamang ang
Purgatorio, at hindî n~ga casucatán ang tan~ging saysay na canilang
sabing na sa m~ga Macabeo, sa pagca't bucód sa ipinasiyá sa Concilio n~g
Laodicea, na hindî catotohanan ang librong ito, ay nitó na lamang huling
panahón tinanggap n~g Santa Iglesia Católica. Walâ ring nacacatulad n~g
Purgatorio sa religión pagana. Hindî mangyayaring panggalin~gan n~g
pananampalatayang itó ang casaysayang "Aliæ panduntor inanies" na
totoong madalás bangguitín ni Virgilio[228] na siyáng nagbigáy dahil sa
dakilang si San Gregorio[229] na magsalitâ n~g tungcól sa m~ga
cálolowang nalunod, at idagdág ni Dante[230] ang bagay na itó sa canyáng
"Divina Comedia".

Walâ rin namáng nacacawan~gis n~g ganitóng caisipán sa m~ga
"brahman"[231], sa m~ga "budhista"[232] at sa m~ga egipcio mang nagbigáy
sa Roma n~g caniláng "Caronte"[233] at n~g caniláng "Averno"[234]. Hindî
co sinasaysay ang m~ga, religión n~g m~ga bayan n~g Ibabâ n~g Europa:
ang m~ga religióng itó, palibhasa'y religión n~g m~ga "guerrero"[235],
n~g m~ga "bardo"[236] at n~g m~ga mán~gan~gaso[237], datapuwa't hindî
religión n~g m~ga filósofo, bagá man nananatili pa ang caniláng m~ga
pananampalataya at patí n~g caniláng m~ga "rito"[238] na pawang
nangálangcap na sa religión cristiana; gayón ma'y hindî nangyaring
sumama silá sa hucbó n~g m~ga tampalasang nangloob sa Roma, at hindî rin
silá nangyaring lumuclóc sa Capitolio[239]: palibhasa'y m~ga religión
n~g m~ga úlap, pawang nan~gapápawì sa catanghaliang sícat n~g
araw.--Hindî n~gâ sumasampalataya sa Purgatorio ang m~ga cristiano n~g
m~ga unang siglo: nan~gamámatay siláng tagláy iyáng masayáng pag-asang
hindî na malalao't silá'y háharap sa Dios at makikita nilá ang mukhâ
nitó. Si San Clemente na taga Alejandría[240], si Orígenes[241] at si
San Irineo[242] ang siyáng m~ga unang m~ga párì n~g Iglesiang tila
bumábangguít n~g Purgatorio, marahil sa pagcadalá sa canilá n~g akit n~g
religión ni Zarathustra, na namumulaclac at totoong lumalaganap pa n~g
panahóng iyón sa boong Casilan~ganan, sa pagca't malimit nating nababasa
ang m~ga pagsisi cay Orígenes, dahil sa canyáng malabis na paghílig sa
m~ga bagay sa Casilan~ganan. Guinagamit ni San Irineong pangpatibay sa
pananampalataya sa Purgatorio, ang "pagcátira ni Jesucristong tatlóng
araw sa cailaliman n~g lúpà," tatlóng araw na pagcapasa Purgatorio, at
canyáng inaacála, dahil dito, na bawa't cálolowa'y dapat manatili sa
Purgatorio hanggáng sa mabuhay na mag-ulî ang catawán, bagá man tila
laban mandin sa bagay na itó ang "Hodie mecum eris in Paradiso[243]."
Nagsasaysay rin namán si San Agustín, tungcól sa Purgatorio; datapowa't
sacali't hindî niyá pinagtibay na tunay na mayroon n~gâ, gayón ma'y
ipinalálagay niyang mangyayari n~gang magcaróon, sa pag-aacálà niyáng
maipagpapatuloy hanggáng sa cabilang búhay ang tinátanggap nating m~ga
caparusahan sa búhay na itó, dahil sa ating m~ga casalanan.

--¡Nacú namán si San Agustin!--ang sinabi ni Don Filipo;--¡hindî pa siyá
magcacásiya sa tinitiis nating m~ga hirap sa búhay na itó't ibig pa niyá
ang magpatuloy hanggáng sa cabiláng-búhay!

--Ganyán n~ga ang calagayan n~g bagay na ito: sumasampalataya ang ibá at
ang ibá'y hindî. Bagá ma't sumáng-áyon na si San Gregorio, alinsunod sa
canyáng "de quibusdam levibus culpis esse ante judicium purgatorius
ignis credendus est," hindî rin nagcaroon n~g patuluyang catibayan ang
Purgatorio, hanggang sa n~g ipasiyá n~g Concilio sa Florencia n~g taóng
1439, sa macatuwíd ay n~g macaraan na ang walóng daang taón, na dápat
magcaroon n~g isáng apóy na pangdalísay ó panglínis sa m~ga cálolowang
bagá ma't namatáy na sumísinta sa Dios, n~guni't hindî pa lubós
napagbabayaran ang Justicia n~g May Capal. Sa cawacasa'y ang Concilio
Tridentino[244], sa ilalim n~g pan~gun~gulo ni Pio IV n~g taóng 1563, sa
icalabinglimáng púlong ay ilinagdâ ang cautusán tungcól sa Purgatorio,
na ang pasimula'y: "Cum catholica ecclesia Spiritu Sancto edocta etc.,"
na doo'y sinasabing ang m~ga patungcól n~g m~ga buháy, ang m~ga
panalan~gin, ang m~ga paglilimós at iba pang m~ga gawáng cabanalan ay
siyáng mabibísang paraan upang mailigtás sa Purgatorio ang m~ga
cálolowa, bagá man sinasabing ang paghahayin n~g misa'y siyang lalong
cagalinggalin~gan sa lahat. Gayón ma'y hindî sumasampalataya ang m~ga
protestante[245] sa Purgatorio, at gayon dín ang m~ga páring
griego[246], sa pagca't walâ siláng nakikitang pagbibigay catotohanan
n~g Biblia[247], at sinasabi niláng binibigyáng wacás n~g camatayan ang
taning upang macagawâ n~g m~ga carapatán ó n~g m~ga laban sa m~ga
carapatán, at ang "Quodcumque ligaberis in terra" hindî ang cahulugá'y
"usque ad purgatorium" etc.; n~guni't dito'y maisásagot na sa pagcá't na
sa calaguitnàan n~g lúpa ang Purgatorio, talagáng dapat mapasailalim n~g
capangyarihan ni San Pedro. Datapuwa't hindî acó matatapos n~g
pagsasaysay, cung sasalitain co ang lahát n~g m~ga sabi tungcol sa bagay
ni ìtó. Isáng araw na ibiguin pô ninyóng pagmatuwiranan natin ang bagay
sa Purgatorio, magsadyâ, cayó sa aking báhay at doo'y babasahin natin
ang m~ga libro at tayo'y maláyà at payapang macapagpapalagayan n~g
canícanyang catuwiran. N~gayó'y yayao na acó: hindî co mapaghúlò cung
bakit itinutulot n~g cabanalan n~g m~ga crístiano ang pagnanacaw sa
gabíng itó.--Cayóng m~ga punong báyan ay nan~gagpapabayà sa ganitóng
gawâ, at aking ipinan~gan~ganib ang aking m~ga libro. Cung sana'y
nanacawin nilá sa akin upang caniláng basahin ay aking ipauubayà,
datapuwa't marami ang nan~gag-iibig na tupukin ang aking m~ga libro, sa
han~gád na gumanáp sa akin n~g isáng pagcacaawang gawâ, at dapat n~gang
catacutan ang ganitóng pagcacaawang gawang carapatdapat sa califa[248]
Omar[249]. Dahil sa m~ga librong itó'y ipinalálagay n~g ibáng linagdaan
na aco n~g parusa n~g Dios....

--¿N~guni't inaacalà cong cayó po'y sumasampalataya sa parusa n~g
Dios?--ang tanóng ni Doray na n~gumín~gitî at lumálabas na may dalang
lalagyán n~g m~ga bágang pinagsusunugan n~g m~ga tuyóng dahón n~g
palaspás, na pinagbubuhatan n~g nacayáyamot n~guni't masaráp na amóy na
úsoc.

--¡Hindî co po alám, guinoong babae, cung anó ang gágawin sa akin n~g
Dios!--ang isinagót ni matandáng Tasio na nag-iísip-ísip. Pagcâ acó'y
naghihin~galô na, iháhandog co sa canyá ang aking cataohang waláng
camuntî mang tacot; gawín sa akin ang bawa't ibiguin. N~guni't ma'y
naiisip aco ...

--At ¿anó po ang naíisip ninyóng iyán?

--Cung ang m~ga católico lamang ang tan~ging mapapacagaling, at limá
lamang sa bawa't isáng daang católico ang siyáng mápapacagaling, at sa
pagca't ang dami n~g m~ga católico'y icalabingdalawang bahagui n~g m~ga
nabubuhay na táo sa lúpà, sacali't paniniwalaan natin ang sinasabi sa
m~ga estadística[250], ¿ang mangyayari'y pagcatapos na mapacasamâ ang
yuta-yutang m~ga táong nabuhay sa daigdig sa boong dî mabilang na m~ga
siglong nagdaan, bago nanaog sa lúpà ang Mananacop, at pagcatapos na
mamatay dahil sa atin ang Anác n~g isáng Dios, n~gayó'y lílima lamang
ang mapapacagaling sa bawa't isáng libo't dalawáng daang táo? ¡Oh, tunay
na tunay na hindî! ¡Minámagaling co pa ang magsaysay at sumampalatayang
gaya ni Job: "¿Diyata't magpapacabagsíc icáw sa isáng inilílipad na
dahon at pag-uusiguin mo ang isáng tuyóng layác?" ¡Hindî, hindî
mangyayari ang gayóng casaliwaang pálad na calakilakihan! ¡Cung
sampalatayanan ito'y isáng capusun~gán; hindî, hindî!

--¿Anóng inyóng gágawin? Ang Justicia, ang cadalisayan n~g Dios ...

--¡Oh, datapuwa't nakikita n~g Justicia at n~g Cadalisayan n~g Dios ang
darating bago guinawâ ang paglikhâ sa Sangsinucob!--ang isinagót n~g
lalaking matandang nan~gin~gilabot na tumindíg.--Ang boong kinapal, ang
táo ay isáng linaláng sa isáng nais lamang n~g calooban; n~guni't hindî
niyá kinacailan~gan, cayá't hindî n~gâ marapat na likhaín niyá, hindî,
cung cacailan~ganing mapacasamâ sa waláng hanggáng casaliwaang palad ang
daándaáng táo upang mapaligaya ang isá lamang, at ang lahát n~g itó'y
dahil sa m~ga minanang casalanan ó sa sandalíng pagcacasala, ¡Hindî!
Cung iyá'y maguiguing catotohanan, sacalín na ninyo't patayin iyáng
inyóng anác na lalaking diya'y tumutulog; cung ang ganyáng
pananampalataya'y hindî isáng malaking capusun~gáng lában sa Dios na
iyáng dapat na maguíng siyáng Dakilang Cagalin~gan; pagcacágayó'y ang
Molok fenicio na ang kinacai'y ang inihahayin sa canyáng m~ga pinápatay
na táo at ang dugóng waláng-malay-sála, at sinususunog sa canyáng tiyán
ang m~ga sanggól na inagaw sa dibdib n~g caniláng m~ga iná, ang
mamamatay-táong dios na iyán, ang dios na iyáng calaguimlaguím, cung
isusumag sa Canyá'y masasabing isáng dalagang mahinà ang loob, isáng
caibigang babae, ang iná n~g Sangcataohan!

At puspós n~g panghihilacbót, umalís sa báhay na iyón ang ul-ól ó ang
filósofo, at tumacbó sa lansan~gan, bagá man umuulan at madilím.

Isáng nacasisilaw na kidlát na caacbáy n~g isáng cagutlaguitlang culóg
na nagsabog sa impapawid n~g pangpatáy na m~ga lintic ang siyáng
tumangláw sa matandáang lalaking nacataás ang m~ga camáy sa lan~git, at
sumísigaw:

--¡Tumututol icaw! ¡Talastas co nang hindî ca maban~gís; talastas co
nang ang dapat co lamang itawag sa iyo'y SI MABAIT!

Nag-iibayo ang m~ga kidlát, lalong lumálacas ang unós....


TALABABA:

[216] Parrarayo, pangpatiguil ó pangpahintô n~g lintíc. Isáng
casangcapan ó aparato na cung ilagay sa taluctóc n~g isáng edificio ay
nacacatawag n~g electricidad ó n~g lintíc at inihahatid itó sa
pamamag-itan n~g isáng cáwad sa isáng lugar na hindî macasásakit canino
man. Natuclasán ang paggawâ n~g "parrarayo" ni Benjamin Franklin n~g
taóng 1732. Ang caraniwang táas n~g parrarayo'y ánim hanggáng labíng
dalawáng metro, at natatangkilic na dî pinúputucan n~g lintíc ang
paliguidliguid n~g kinátatayuan na ang sucat n~g sacláw ay ang lambál ó
ibayo n~g sucat n~g taás. Si Benjamin Franklin ay pantás na diplomático,
físico at economista, na gumamit n~g boóng cáya upang magtamó n~g
casarinlán ang canyáng Inang Báyang Estados Unidos n~g América.
Ipinan~ganác siyá sa Boston n~g 1706, at namatáy n~g 1790.--P.H.P.

[217] Caraniwang tinatawag n~g catagalugan "tumbá", marahil sa túro n~g
m~ga fraile. Pinagpapatongpatong na m~ga mesa ó balangcás na anó man,
tinatacpan n~g damit na maitím at doon guinágawâ ang m~ga ceremoniang
ucol sa m~ga patáy.

[218] Ang m~ga cahirapang tinitiis n~g m~ga banál na cálolowa sa
Purgatorio.

[219] Ang samaháng ang palatuntuna'y ang pagsisicap na camtán ang m~ga
calayâan.

[220] Sa pagkikibit n~g balicat ay ipinakikilalang hindî niyá dinaramdam
ó hindî niyá sinasakit n~g loób ó sa canya'y waláng halagang sabi ó
balitang náririn~gig.

[221] Sa capangyarihan.

[222] Sa casalucuyan, sa horas ding iyón.

[223] Ang cahulugán n~g pan~galang Zoroastro'y: "ang lalong magalíng sa
m~ga anác n~g m~ga táo.--Si Zoroastro'y pantás na filósofo na bumago n~g
religión persa."--P. H. P.

[224] Ang librong kinapapalamnan n~g m~ga aral ni Zoroastro. Tinatawag
ding "Zindavesta" ang librong ito.--P. H. P.

[225] Hindî malilimutang filósofo griego na ipinan~ganác sa Egina n~g
taóng 429 n~g dî pa ipinan~gan~ganac si Jesucristo.--Ang m~ga pan~gulong
librong sinulat niyá'y "Ang República" at ang "Salitaan n~g dalawá". Ang
pan~galan niyá'y Aristocles, n~guni't pinan~galanan siyá Sócrates n~g
Platón, dahil sa calaparan n~g noó. Siyá'y naguíng discípulo ni Sócrates
at naguíng maestro ni Aristóteles.--P. H. P.

[226] Bantog na escritor at naturalista latino. Ipinan~ganác n~g taóng
23 at namatáy n~g taóng 79.

[227] Patriarca sa Constantinopla. Namatáy n~g taóng 271.

[228] Hindî malilimutang poeta na cumathâ n~g "Eneida", na doo'y
sinásaysay ang pinagdaanang búhay n~g troyaneng si Eneas. Siyá rin ang
cumathâ n~g "Las Eglogas" at n~g "Las Geórgicas."

[229] Bantóg na papang nagpatanghál at nagpakináng na lubhâ sa
Pontificado.

[230] Balitang poeta sa Italia n~g Edad Media. Ipinan~ganác sa Florencia
n~g 8 n~g Mayo n~g 1265 at namatay n~g 14 n~g Septiembre n~g 1321. Ang
pan~galan niyáng tunay ay DURANTE at ang DANTE ay palayaw. Ipinalimbag
niyá ang m~ga librong Vida Nueva, Canzones, El Infierno, El Banquete, De
Vulgari Eloquio, El Purgatorio, De Monarchia Mundi, La Divina Comedia at
iba pa. Ganitó ang saysáy niyá sa canyáng sinulat na librong "De
Monarchia Mundi:" Hindî sa m~ga cónsul ang m~ga namamayan at hindî sa
harì ang nación, cung dî pabaligtad: sa m~ga namamayan ang m~ga cónsul
at sa nación ang harì. Hindî itinatag ang m~ga ciudad at n~g pag-uculan
n~g m~ga cautusán; itinatag ang m~ga cautusán at n~g iucol sa m~ga
ciudad. Cayâ n~ga't ang m~ga tumatalima sa m~ga cautusán ay hindî
pinapagsama sa isáng báyan upang maguing tagapaglingcód sa naglálagdâ
n~g m~ga cautusán: cung dî ang naglalagdâ n~g m~ga cautusán ang siyáng
tagapaglingod sa báyan, at iba pa." Hindî minamagalíng ni Dante na ang
papa'y magcaroon n~g capangyarihan sa búhay at pamumuhay n~g catawan, at
dahil sa panucalà niyang canyáng itóng isinaysay sa canyáng m~ga
casulatan, siya'y pinag-usig n~g m~ga papa, m~ga cardenal at n~g lahát
n~g m~ga cacampí sa ang han~gad na ang papa'y magcaroon n~g
capangyarihang hárì. Labingdalawang taón n~g patáy siyá'y ipinag-utos pa
n~g cardenal del Poggetto na cunin sa baunan ang canyáng bun~gô at m~ga
butó, sunuguin at itapon, sa pagca't excomulgado raw siyá, bagay na
hindî natuloy, salamat sa paghadlang n~g maraming m~ga mamamayan. Siya'y
poeta, filósofo, soldado, músico, filólogo, publicista, político, mabaít
na táong bayan, nagtayô n~g isáng arte, siyá ang masasabing humusay at
nagtatag n~g wicang italiano, naguing punò n~g canyáng ciudad
republicana, nápatapong madalás dahil sa pagtatanggol n~g catuwiran n~g
bayan, at sa kinatapuna'y halos nagpalimos n~g kinacain, teólogo,
masicap na apóstol n~g caisipáng di dapat magharì ang papa, hinatulang
sunuguing buháy n~g isáng tribunal revolucionario, at pinag-usig n~g
boong calupitán n~g tribunal n~g Inquisicióng nagparatang na siyá'y
hereje, bago'y banal na binyagan; n~guni't sa cawacasa'y inilagay ang
canyáng larawan sa Vaticano, sa casamahán n~g m~ga Doctor n~g Iglesia
Católica, at ang m~ga butó niyá'y iniin~gatan n~g boong galang sa
catedral ni Santa María del Fìore; m~ga cagagawang nagpapakilalang
maliwanag na ang m~ga papa'y nagcacamali ring gaya n~g lahát n~g tao at
hindî catotohanang ang m~ga papa'y "infalible", hindî nagcacamali. Itó
n~gâ sa maiclíng salitâ ang carilagdilagang buhay ni Dante, na ilinagdà
co rito't n~g mapanghinularan.--P.H.P.

[231] Ministro n~g religión ni Brahma.

[232] Ang m~ga sumusampalataya sa religión ni Budha.

[233] Barquero ni Aqueronte sa ílog n~g infierno. Si Carón ó Caronte ang
tunay na larawan ni Camatayan sa caban~gisang walang habág canino man,
sa bata't matanda, sa maganda't pan~git, sa lalaki't babae--P. H. P.

[234] Ang isá sa m~ga pintuan n~g infierno.

[235] Ang m~ga táong ang pakikipabaca ang guinágawáng hanap-búhay.

[236] Poeta n~g m~ga unang "celta".

[237] Hindî lamang tinatawag na mán~gan~gaso (cazador) n~g m~ga castilà
ang nanghuhuli n~g usá, baboy-ramó at iba pang hayop sa pamamag-itan n~g
m~ga aso, cung dî ang nanghuhuli ó pumapatay n~g sinabi n~g m~ga hayop
sa pamamag-itan n~g m~ga sandata, n~g m~ga silò ó n~g m~ga patibóng.

[238] Ang m~ga caugaliang guinagawa n~g bawa't religión sa canilang
panapalan~gin at pagpupuri sa Dios; at sa iba pang m~ga bagay.

[239] Templo at ciudadela n~g Roma, na na sa ibabaw n~g isang bundóc at
doon pinuputun~gan n~g corona ang m~ga nan~gagtatagumpay sa pakikibaca.
Dating casiping n~g Capitolio ang tinatawag na "Roca Tarpeya", malaking
bato, na doo'y pinatátayo ang m~ga may casalanan at bago itinutulac sa
ban~gín at n~g doo'y mamatay. Nanggaling ang pamagát na Tarpeya sa
pan~galang ganito rin n~g isáng dalagang taga Roma, na nagbilí sa m~ga
sabino n~g ciudadela n~g Roma, at pagcatapos ay ang m~ga sabino rin ang
pumatáy sa canyá, carapatdapat na ganting pálà sa lahát n~g gaya niyáng
tacsíl.

[240] Doctor n~g Iglesia Católica, na namatáy n~g taóng 217.

[241] Isá sa m~ga lalong bantog na párì n~g Iglesia Católica, na taga
pagpaunawà n~g m~ga Santong Casulatan. Ipinan~ganác n~g 185 at namatáy
n~g 243.

[242] Obispo sa Lyon at masigasig na caaway n~g m~ga "gnóstico",
hanggáng sa sumulat n~g isáng librong pinamagatán niyá n~g "Tratado de
las herejías."

[243] N~gayo'y cacasamahin catá sa Paraiso.--S. Lúcas XXIII, 43.

[244] Concilio ecuménico na guinawa sa ciudad n~g Trento, sacop n~g
Austria, n~g 1545 hanggang sa 1563.

[245] Protestante, ang cahuluga'y "tumututol". Tinatawag na protestante
ang m~ga sumasang-ayon sa pagtutol na guinawâ ni Lutero sa "dieta" sa
Spira n~g taóng 1529. Si Martín Lutero ay dating fraileng agustino.
Siyá'y tubo sa Eisleben, Sajonia, at ipinan~ganác n~g taóng 1483 at
namatay n~g 1546.

[246] Ang sacerdote n~g Iglesia Griega na hindî cumikilala sa
capangyarihan n~g Papa.

[247] Librong dakilang kinálalagyan n~g Luma at Bagong Testamento.

[248] Pan~galang bigay sa m~ga príncipe sarraceno na cahalili ni Mahoma.

[249] Pan~galawang pinsan ni Mahoma; isá sa lalong mababan~gis na
tagapaglaganap n~g secta ni Mahoma.

[250] Pagbilang na guinágawâ sa ano mang bagay.



=XV.=

=ANG MGA SACRISTAN=


Bahagyâ na ang patláng n~g dagundóng n~g m~ga culóg, at
pinan~gun~gunahan bawa't culóg n~g cakilakilabot na namimilipit na
lintíc: masasabing isinusulat n~g Dios ang canyáng pan~galan sa
pamamag-itan n~g isáng súnog at ang waláng hanggáng bubóng n~g lán~git
ay nan~gín~ginig sa tacot. Ang ula'y parang ibinubuhos, at sa pagca't
hináhampas n~g hán~ging humahaguing n~g lubháng malungcót, báwa't
sandali'y nagbabago n~g tinutun~go. Ipinarírin~gig n~g m~ga campána, n~g
voces na tagláy ang malaking laguím, ang caniláng mapangláw na hibíc, at
sa sandasandalíng ínihihimpil n~g nan~gagbában~gis na m~ga culóg ang
caniláng matunóg na atún~gal, isáng malungcót na tugtóg n~g campánà, na
daíng ang catúlad, ang siyáng humahagulgól.

Nan~gasaicalawáng sáray n~g campanario ang dalawáng bátang nakita náting
caúsap n~g filósofo. Ang pinacabátà sa canilá, na may malalakíng matáng
maitím at matatacutíng mukhâ, pinipilit na idigkít niyá ang canyáng
catawán sa catawán n~g canyáng capatîd, na totoong nacacawan~gis niyá
ang pagmumukhâ, at ang caibhán lamang ay malálim tumin~gín at may
pagcaanyóng matápang. Ang pananamit n~g dalawá'y dukháng-dukhâ at puspós
n~g m~ga sursi at tagpî. Nan~ga-uupô sa capirásong cáhoy at capuwâ may
tan~gang isáng lubid na ang dúlo'y na sa icatlóng sáray, doon sa itáas,
sa guitnâ n~g cadilimán. Ang uláng itinutulac n~g hán~gin ay dumárating
hanggáng sa canilá at pinapamímisic ang isáng upós n~g candilang
nag-aalab sa ibábaw n~g isáng malakíng bató na caniláng pinagugulong sa
coro, upang huwarán ang úgong n~g culóg, cung Viernes Santo.

--¡Batakin mo ang iyóng lúbid, Crispin!--anáng capatíd na matandâ sa
bátà niyáng capatíd.

Nag-alambitin sa lúbid si Crispin, at nárinig sa itáas ang isáng daíng
na mahinà, na pagdáca'y natacpán n~g isáng culóg, na ang úgong ay
pinarami n~g libolibong alin~gawn~gáw.

--¡Ah! ¡cung na sa báhay sana táyong casáma n~g nánay!--ang ibinuntóng
hinin~gá n~g maliit na tinítingnan ang canyáng capatíd;--doo'y hindî acó
matatacot.

Hindî sumagót ang matandáng capatíd; minámasdan cung paáno ang pagtúlò
n~g pagkit at tíla mandin may pinag-iisip.

--¡Doo'y walà sino mang nagsasabi sa aking acó'y nagnanácàw!--ang
idinugtóng ni Crispin;--¡hindî itutulot n~g nánay! ¡Cung maalaman niyáng
aco'y pinapalò....!

Inihiwaláy n~g matandáng capatíd ang canyáng m~ga matá sa nin~gas n~g
ílaw, tumin~galâ, pinang-guiguílan n~g cagát ang malaking lúbid at bago
bigláng binaltác, at n~g magcagayo'y nárin~gig ang matunóg na tugtóg n~g
campánà.

--¿Mananatilî bâ tayo sa ganitóng pamumúhay, cacâ?--ang ipinatúloy ni
Crispin. ¡Ibig co sánang magcasakit acó búcas sa báhay, ibig cong
magcasakít acó n~g malaón at n~g acó'y alagâan n~g nánay at huwág na
acóng pabalikín ulî sa convento! ¡Sa ganitó'y hindî acó pan~gan~ganlang
magnanácaw at waláng háhampas sa akin! At icáw man, cacâ, ang mabuti'y
magcasakit cang casáma co.

--¡Howag!--ang sagót n~g matandáng capatíd;--mamámatay táyong lahát:
mamámatay sa pighatî ang nánay at cata'y mamámatay n~g gútom.

Hindî na sumagót ulî si Crispin.

--¿Gaáno bâ ang sasahurin mo sa bowáng ito?--ang tanóng ni Crispin n~g
macaraan ang sandalî.

--Dalawáng piso: tatlóng multa ang ipinarusa sa akin.

--Bayaran mo na ang sinasabi niláng ninácaw co, at n~g huwag táyong
tawáguing m~ga magnanacaw; ¡bayáran mo na, cacâ!

--¿Naúulol ca bâ, Crispín? Waláng macacain ang nánay; ang sabi n~g
sacristan mayor ay nagnacaw ca raw n~g dalawáng onza, at ang dalawang
onza ay tatlompo't dalawáng piso.

Bumilang ang malíit sa canyáng m~ga dalírì hanggáng sa dumating sa
tatlompo't dalawá.

--¡Anim na camáy at dalawáng dalírì! At bawa't dalírì ay piso--ang
ibinulóng na nag-iisip-iísip.--At bawa't piso ... ¿iláng cuarta?

--Isáng dáan at anim na pô.

--¿Isáng dáa't ánim na pong cuarta? ¿Macasandaan at ánim na pong isáng
cuarta? ¡Nacú! ¿At gaano ang isáng dáa't ánim na pô?

--Tatlompô at dalawáng camáy--ang sagót n~g matandáng capatíd.

Sandalíng pinagmasdán ni Crispín ang maliliit niyáng camáy.

[Larawan:--¡Doo'y walâ sino mang nagsasabi sa aking aco'y
magnanacaw!--ang idinuctóng ni Crispín;--¡hindî itutulot n~g nanay!
¡Cung maalaman niyang aco'y pinapalò....--Imp de M Fernández, Paz 447,
Sta. Cruz.]

--¡Tatlompô at dalawáng camáy!--ang inuulit úlit--ánim na camáy at
dalawang dalírì, at bawa't dalírì ay tatlompô at dalawáng camáy ... at
bawa't dalírî ay isáng cuarta ...¡Nacú gaáno caráming cuarta niyán!
Hindî mabibilang n~g isá sa loob n~g tatlông áraw ...at macabíbili n~g
sinelas na úcol sa m~ga paa at sombrerong úcol sa úlo, pagcâ umiinit ang
áraw, at isáng malakíng páyong pagca umúulan, at pagcain, at m~ga damít
na úcol sa iyo at sa nánay at....

Nag-isíp-ísip si Crispin.

--¡N~gayó'y dináramdam co ang hindî co pagnanácaw!

--¡Crispin!--ang ipinagwícà sa canyá n~g canyáng capatíd!

--¡Huwág cang magálit! Sinabi n~g curang pápatayin daw acó n~g pálò pag
hindî sumipót ang salapî; cung ninácaw co n~ga sána ang salapíng iyó'y
aking maisisipot ...¡at cung sacali't mamatáy acó, magcaroon man lamang
icáw at ang nánay n~g m~ga damít!...

--¡Sáyang at hindî co n~gâ ninácaw!

Hindî umimíc ang pinacamatandâ at hiníla ang canyáng lúbid. Pagcatapos
ay nagsalitáng casabáy ang buntóng hinin~gá.

--¡Ang ikinatatacot co'y bacâ, cagalitan ca n~g nánay cung maalaman!

--¿Sa acálà mo cayâ?--ang tanóng n~g malíit na nagtátaca.--Sabíhin mong
maigui ang pagcabugbog sa akin, ipakikita co ang aking m~ga pasâ at ang
punít cong bulsá: hindî acó nagcaroon cailan man cung dî isáng cuarta
lámang na ibinigay sa akin niyóng pascó at kinúha sa akin cahapon n~g
cura ang isáng cuartang iyón. ¡Hindî pa acó nacacakita n~g gayón
cagandáng isáng cuarta! ¡Hindî maniniwálà ang nánay! ¡hindî maniniwalà!

--Cung ang cura ang magsabi....

Nagpasimulâ, n~g pag-iyác si Crispín, at ibinúbulong sa guitnâ n~g
paghagulhól:

--Cung gayó'y umuwî ca n~g mag-isá; aayaw acóng umuwî. Sabihin mo sa
nánay na acó'y may sakít; aayaw acóng umuwî.

--¡Crispín, huwág cang umiyác!--anang matandáng capatíd.--Hindî
maniniwalà ang nánay; huwág cang umiyác; sinabi ni matandáng Tasiong may
handâ raw sa ating masaráp na hapúnan.

Tumin~galâ si Crispín at pinagmasdán ang capatíd.

--¡Isáng masaráp na hapúnan! Hindî pa acó nanananghalîan: áayaw acóng
pacanin hanggáng hindî sumísipot ang dalawáng onza ... Datapuwa't ¿cung
maniwalà ang nánay? Sabíhin mong nagsisinun~galíng ang sacristan mayor,
at ang curang maniwalà sa canyá'y sinun~galing din, na siláng lahát ay
sinun~galing; na sinasabi niláng magnanacaw daw tayong lahát, sa pagca't
ang tátay natin ay "viciosong".

N~guni't sumún~gaw ang isáng úlo sa maliit na hagdáng patun~gó sa
pan~gulong aáray n~g campanario, at ang úlong itó, na cawan~gis n~g cay
Medusa[251], ang siyáng bigláng humárang n~g salitâ sa m~ga lábì n~g
bátà. Yaó'y isáng úlong habâ, payát, na may mahahabang buhóc na maitím;
salamíng azul sa matá ang siyáng cumúcublí n~g pagca bulág ang isáng
matá. Yaón ang sacristán mayor, na talagáng gayón cung pakita, waláng
ín~gay, hindî nagpáparamdam n~g pagdatíng.

Nanglamíg ang magcapatíd.

--¡Minumultahán catá, Basilio, n~g caháti, dáhil sa hindî mo pagtugtóg
n~g maayos!--ang sábi n~g voces na malagunlóng na tíla waláng campanà sa
lalaugan.--At icáw, Crispín, mátira ca rito n~gayóng gabí hanggáng sa
sumipót ang iyóng ninácaw.

Tiningnán ni Crispín ang canyáng capatíd, na parang siyá'y humihin~ging
tangkílic.

--Binigyán na camí n~g capahintulutan ... hiníhintay pô camí n~g nánay
sa á las ocho--ang ibinulóng ni Basiliong tagláy ang boong cakimîan.

--¡Icáw man namán ay hindî macaaalís sa icawalóng oras; hanggáng sa
icasampô!

--N~guni't talastás na pô ninyóng hindî nacapaglálacad pagca á las nueve
na, at maláyò ang báhay.

--At ¿ibig mo yatang macapangyari pa cay sa ákin?--ang itinanóng na
galít n~g táong iyón. At hinawacan si Crispín sa bísig at inacmàang
caladcarín.

--¡Guinoo! ¡may isáng linggó na pô n~gayóng hindî namin nakikita ang
aming iná!--ang ipinakiusap ni Basilio, at tinan~gnán ang canyáng bátang
capatíd na ang anyó'y íbig ipagsanggaláng itó.

Nailayô ang canyáng camáy n~g sacristán mayor sa isáng tampál, at sacâ
kinaladcád si Crisping nagpasimulâ n~g pag-iyác, at nagpatinghigâ,
samantalang sinasabi sa canyáng capatíd:

--¡Huwág mo acóng pabayâan, pápatayin acó nilá!

N~guni't hindî siyá pinansín n~g sacristan, kinaladcád at nawalâ siyá sa
guitnâ n~g cadilimán.

Nátira si Basiliong hindî man lamáng macapagsalitâ. Nárinig niyá, ang
m~ga pagcacáhampáshampás n~g catawán n~g canyáng capatíd sa m~ga baitang
n~g maliit na hagdanan, isáng sigáw, iláng tampál, at unti-unting napáwì
sa kanyáng tain~ga ang gayóng m~ga pagsigáw na nacaháhambal.

Hindî humíhin~ga ang bátà: nacatindíg na nakíkinig, dilát na dilát ang
m~ga matá, at nacasuntóc ang m~ga camáy.

--¿Cailán bagá cayâ acó macapag aaráro n~g isáng búkid?--ang maráhang
ibinúbulong, at dalîdaling nanáog.

Pagdatíng sa coro'y nakiníg n~g maigui: lumálayô n~g boong catulinan ang
voces n~g canyáng capatíd, at ang sigáw na: "¡nánay!", "¡cacâ!" ay
nawaláng lubós pagcasará n~g pintô. Nan~gán~gatal, nagpapawis, sandalî
siyáng tumiguil; kinácagat niyá ang canyáng camao upang lunúrin ang
isáng sigáw na nagtutumácas sa canyáng púsò at pinabayaan niyáng
magpalin~gaplin~gap ang canyáng m~ga matá sa nag-aagaw dilím at liwanag
na simbahan. Doo'y malamlám ang nin~gas n~g ílaw na lan~gís sa
"lámpara"; na sa guitnâ, ang "catafalco"; sará ang lahát n~g m~ga
pintuan, at may m~ga rejas ang m~ga bintánà.

Dî caguinsaguinsa'y nanhíc sa maliit na hagdán, linampasán ang
pan~galawang sáray, na kinalalagyan n~g nagninin~gas na candílà, nanhíc
sa icatlóng sáray. Kinalás ang m~ga lúbid na nacatálî sa m~ga "badajo"
(pamaltóc n~g campánà), at pagcatapós ay mulíng nanáog na namúmutlâ;
n~gúni't cumíkinang ang canyáng m~ga matá'y hindî sa m~ga lúhà.

Samantala'y nagpapasimulâ n~g pagtílà ang ulán at untiunting lumiliwanag
ang lán~git.

Pinagdugtong ni Basilio ang m~ga lubid, itinálì ang isáng dúlo sa isáng
maliit na pinacahalígui n~g "barandilla", at hindî man lámang naalaalang
patayín ang ílaw, umus-ós sa lubid sa guitnâ n~g cadilimán.

Nang macaraan ang iláng minuto, sa isá sa m~ga dáan sa báyan, ay
nacárinig n~g m~ga voces at tumunóg ang dalawáng putóc; n~guni't síno
ma'y waláng natigatig, at mulíng tumahimic na lahát.


TALABABA:

[251] Isá sa tatlóng m~ga Furia Gorgona caaway ni Minerva. Pinugutan n~g
ulo si Medusa ni Perseo. Ang m~ga pan~galan n~g tatlóng Furia ay Medusa,
Euriale at Estenio: ang táong matitigan n~g alín man sa tatlóng itó'y
hindî macakilos at napípipi. Si Minerva ang diosa n~g carunun~gan at
pagbabaca. Si Perseo ay anác ni Dánae at hárì sa Argos; iniligtás niyá
sa infierno ang canyáng sinísintang si Andrómeda.



=XVI.=

=SI SISA=


Madilim ang gabí: tahimic na tumutulog ang m~ga namamayan; ang m~ga
familiang nag-alaala sa m~ga namatay na'y tumulog na n~g boong
capanatagán at capayapaan n~g loob: nan~gagdasál na silá n~g tatlóng
bahagui n~g rosario na may m~ga "requiem", ang pagsisiyám sa m~ga
cálolowa at nan~gagpanín~gas n~g maraming candilang pagkít sa haráp n~g
m~ga mahál na larawan. Tumupád na ang m~ga mayayaman at ang m~ga
nacacacaya sa pagcabûhay sa m~ga nagpamana sa canilá n~g caguinhawahan;
kinabucasa'y sísimba silá sa tatlóng misang gágawin n~g báwa't
sacerdote, man~gagbíbigay silá n~g dalawáng piso at n~g ipagmisa n~g
isáng patungcól sa cálolowa n~g m~ga namatáy; bíbili sila, pagcatapos,
n~g bula sa m~ga patáy na puspós n~g m~ga indulgencia. Hindî n~ga
totoong nápacahigpit ang Justicia n~g Dios na gáya n~g justicia n~g táo.


N~guni't ang dukhâ, ang mahírap, na bahagyâ nanacacakita upang may
maipag-agdóng-búhay, at nan~gangailán~gang sumúhol sa m~ga
"directorcillo," m~ga escribiente at m~ga sundalo, upang pabayaan siláng
mamúhay n~g tahimic, ang táong iyá'y hindî tumutulog n~g panatag, na
gaya n~g inaacála n~g m~ga poeta sa m~ga palacio, palibhasa'y hindî pa
silá maráhil nacapagtitiis n~g m~ga hagpós n~g carálitâan. Malungcót at
nag-iisíp-ísip ang dukhâ. Nang gabíng iyón, cung cácauntí ang canyáng
dinasál ay malakíng lubhâ ang canyáng dalán~gin, tagláy ang hírap sa
m~ga matá at ang m~ga lúha sa púsò. Hindî siyá nagsísiyam, hindî siyá
marunong n~g m~ga "jaculatoria", n~g m~ga tulâ at n~g m~ga "oremus," na
cathâ n~g m~ga fraile, at iniuucol sa m~ga táong waláng sariling
caisipán, waláng sariling damdámin, at hindî rin namán napag-uunawà ang
lahát n~g iyón. Nagdárasal siyá n~g áyon sa pananalitâ n~g canyáng
caralitaan; ang cálolowa niyá'y tumatan~gis dáhil sa canyáng sariling
calagayan, at dáhil namán sa m~ga namatáy, na ang pagsintá nilá sa
canyá'y siyáng canyáng cagalin~gan. Nangyayaring macapagsaysáy ang m~ga
lábì niyá n~g m~ga pagbátì; n~guni't sumísigaw ang canyang ísip n~g m~ga
daing at nagsásalitâ n~g m~ga hinanakít. ¿Cayó bagá'y man~gasísiyahan.
Icáw na pumuri sa carukhâan, at cayó namán, m~ga aninong pinahihirapan,
sa waláng pamúting panalan~gin n~g dukhâ, na sinasaysay sa haráp n~g
isáng estampang masamâ ang pagcacágawâ, na liniliwanagan n~g ílaw n~g
isáng timsím, ó bacâ cayâ ang ibig ninyo'y ang may m~ga candílang
malalakí sa haráp n~g m~ga Cristong sugatán, n~g m~ga Virgeng malilíit
ang bibíg at may m~ga matáng cristal, m~ga misang wícang latíng
ipinan~gun~gusap n~g m~ga sacerdoteng hindî inuunawà ang sinasabi? At
icáw, Religióng ilinaganap na talagáng úcol sa sangcataohang
nagdaralità, ¿nalimutan mo na cayâ ang catungculan mong umalíw sa naaapi
sa canyáng carukhâan, at humiyâ sa macapangyarihan sa canyáng
capalalûan, at n~gayó'y may laan ca lamang na m~ga pan~gácò sa m~ga
mayayaman, sa m~ga táong sa iyó'y macapagbabayad?

Ang caawaawang tao'y nagpúpuyat sa guitnâ n~g canyáng m~ga anác na
nan~gatutulog sa canyáng síping; iniisip ang m~ga bulang dapat bilhín
upang mápahin~galáy ang m~ga magulang at ang namatáy na esposo.--"Ang
píso--anyá--ang píso'y isáng linggóng caguinhawahan n~g aking m~ga anác;
isáng linggóng m~ga tawanan at m~ga catuwâan, ang aking inimpóc sa bóong
isáng buwan, isáng casuutan n~g aking anác na babaeng nagdádalaga
na."--Datapuwa't kinacailan~gang patayín mo ang m~ga apóy na itó--ang
wícà n~g voces na canyáng nárinig sa sermón--kinacailan~gang icáw ay
magpacahírap." ¡Tunay n~gâ! ¡kinacailan~gan! Hindî ililigtas n~g Iglesia
n~g waláng bayad ang m~ga pinacasisinta mong cálolowa: hindî
ipinamímigay na waláng báyad ang m~ga bula. Dápat mong bilhín ang bula,
at hindî ang pagtulog cung gabí ang iyóng gágawin, cung dî ang
pagpapagal. Samantala'y mailálantad n~g iyóng anác na babae ang bahágui
nang catawáng dapat ilíhim sa nanonood; ¡magpacagútom ca, sa pagca't
mahál ang halagá n~g lán~git! ¡Tunay na túnay n~gâ yátang hindî
pumapasoc sa lán~git ang m~ga dukhâ!

Nan~gagliliparan ang m~ga caisipáng itó sa alang-alang na pag-itang mulâ
sa sahíg na kinalalatagan n~g magaspáng na baníg, hanggáng sa palupong
kinatatalîan n~g dúyang pinag-úuguyan sa sanggól na laláki. Ang
paghin~gá nitó'y maluág at payápà; manacânacang n~ginun~guyâ ang láway
at may sinasabing dî mawatasan: nananaguinip na cumacain ang sicmurang
gutóm na hindî nabusóg sa ibinigáy sa canyá n~g m~ga capatíd na
matatandâ.

Ang m~ga culiglíg ay humuhuning hindî nagbabago ang tínig at isinasaliw
ang caniláng waláng humpáy at patupatuloy na írit sa m~ga patlángpatláng
na tin-ís na húni n~g cagaycáy na nacatagò sa damó ó ang butiking
lumálabas sa canyáng bútás upang humánap n~g macacain, samantalang ang
tucô, na wala n~g pinan~gan~ganibang túbig ay isinusun~gaw ang canyáng
ulo sa gúang n~g bulóc na púnò n~g cáhoy. Umaatun~gal n~g lubháng
mapanglaw ang m~ga áso doon sa daan, at sinasampalatayanan n~g
mapamahíing nakikinig na silá'y nacacakita n~g m~ga espíritu at n~g m~ga
anino. Datapuwa't hindi nakikita n~g m~ga áso at n~g ibá pang m~ga háyop
ang m~ga pagpipighatî n~g m~ga tao, at gayón man, ¡gaano carami ang
canilang m~ga cahirapang tinítiis!

Doon sa maláyò sa bayan, sa isáng láyong may isáng horas, nátitira ang
iná ni Basilio at ni Crispín, asáwa n~g isáng laláking waláng puso, at
samantalang ang babae nagpipilit mabúhay at n~g macapag-arugà sa m~ga
anác, nagpapagalâgala at nagsasabong namán ang lalaki. Madalang na
madálang silá cung magkíta, n~guni't lágui n~g kahapishapis ang
nangyayari pagkikita. Unti-unting hinubdán n~g lalaki ang canyáng asáwa
n~g m~ga híyas upang may maipagvicio siyá at n~g walâ nang caanoano man
si Sisa, upang magugol sa masasamáng m~ga hingguíl n~g canyáng asawa,
pinagpasimulâan nitóng siyá'y pahirapan. Mahinà, palibhasà, ang loob,
malakí ang cahigtán n~g púsò cay sa pag-iísip, walâ siyáng nalalaman
cung dî sumintá at tumán~gis. Sa ganáng canyá'y ang canyáng asawa ang
siyáng dios niyá,; ang m~ga anác niyá'y siyáng canyang m~ga ángel. Sa
pagca't talastás n~g lalaki cung hanggáng saan ang sa canya'y pag-íbig
at tacot, guinágawa namán niyá ang catulad n~g asal n~g lahát n~g m~ga
diosdiosan: sa aráw-áraw ay lumálalâ ang canyáng calupitan, ang pagca
waláng áwà at ang pagcapatupatuloy n~g bawa't maibigan.

N~g múhang tanóng sa canyá si Sisa n~g minsang siyá'y sumipót sa báhay,
na ang mukha'y mahiguít ang pagdidilim cay sa dati, tungcól sa
panucalang ipasoc n~g sacristan si Basilio, ipinatúloy niyá ang
paghahagpós n~g manóc, hindî siyá sumagot n~g oo ó ayaw. Hindî nan~gahás
si Sisang ulítin ang canyang pagtatanong; datapuwa't ang lubháng
mahigpít na casalatán n~g caniláng pamumúhay at ang han~gád na ang m~ga
báta'y man~gag-áral sa escuelahan n~g bayan n~g pagbasa't pagsúlat, ang
siyang sa canya'y pumílit na ipalútoy ang panucalà niya. Ang canyang
asawa'y hindî rin nagsabi n~g anó man.

Nang gabíng yaon, icasampó't calahatî ó labíng-isá ang horas, n~g
numiningning na ang m~ga bituin sa lan~git na pinaliwanag n~g unós,
nacaupô si Sisa sa isáng bangcóng cahoy na pinagmamasdan ang ilang m~ga
san~gá n~g cahoy na nagninin~gasnin~gas sa calang may tatlóng
batóng-buhay na may m~ga dunggót. Nacapatong sa tatlóng batóng itó ó
tungcô ang isang palayóc na pinagsasain~gan, at sa ibabaw n~g m~ga
bága'y tatlóng tuyóng lawlaw, na ipinagbíbili sa halagang tatló ang
dalawang cuarta.

Nacapan~galumbabà, minámasdan ang madilawdilaw at mahinang nín~gas n~g
cawayang pagdaca'y naguiguing abó ang canyang madalíng malugnaw na bága;
malungcót na n~gitî ang tumatanglaw sa canyang mukhâ. Nagugunità niya
ang calugodlugód na bugtóng n~g palayóc at n~g apóy na minsa'y pinaturan
sa canya ni Crispin. Ganitó ang sinabi n~g batà:


"Naupô si Maitím, sinulót ni Mapula.
Nang malao'y cumaracara."


Batà pa si Sisa, at napagkikilalang n~g dacong úna'y siya'y maganda at
nacahahalina cung cumílos. Ang canyang m~ga mata, na gaya rin n~g
canyang calolowang ibibigay niyang lahat sa canyang m~ga anac, ay sacdal
n~g gaganda, mahahabà ang m~ga pilíc-mata at nacauukit cung tumin~gín;
mainam ang hayap n~g ilóng; marikít ang pagcacaanyô n~g canyang m~ga
labing namumutlâ. Siya ang tinatawag n~g m~ga tagalog na "cayumanguing
caligatan," sa macatuwid baga'y cayumangguí, n~guni't isang cúlay na
malínis at dalísay. Baga man batà pa siya'y dahil sa pighatî, ó dahil sa
gútom, nagpapasimulâ na n~g paghupyac ang canyang namumutlang m~ga
pisn~gí; ang malagóng buhóc na n~g úna'y gayac at pamuti n~g canyang
cataóhan, cung cayâ husay hindî sa pagpapaibiíg, cung dî sa pagca't
kinaugalîang husayin: ang pusód ay caraniwan at walang m~ga "aguja" at
m~ga "peineta."

May ilang araw nang hindî siya nacacaalis sa bahay at canyang tinatapos
tabìin ang isang gawang sa canya'y ipinagbiling yarîin sa lalong
madalíng panahóng abót n~g caya. Sa pagcaibig niyang macakita n~g
salapî, hindî nagsimba n~g umagang iyón, sa pagca't maaabala siya n~g
dalawang horas ang cauntian sa pagparoo't parito sa bayan:--¡namimilit
ang carukhâang magcasala!--N~g matapos ang canyang gawa'y dinala niya sa
may-arì, datapuwa't pinan~gacuan siya nitó sa pagbabayad.

Walâ siyang inísip sa boong maghapon cung dî ang m~ga ligayang tatamuhin
niya pagdatíng n~g gabí: canyang nabalitaang óowî ang canyang m~ga anac,
at canyang inísip na sila'y canyang pacaning magalíng. Bumilí n~g m~ga
lawlaw, pinitas sa canyang malíit na halamanan ang lalong magagandang
camatis, sa pagca't nalalaman niyang siyang lalong minamasarap ni
Crisping pagcain, nanghin~gî sa canyang capit bahay na si filósofo
Tasio, na tumitira sa may m~ga limangdaang metro ang layò sa canyang
tahanan, n~g tapang baboy-ramó, at isang hità n~g patong-gubat, na
pagcaing lalong minamasrap ni Basilio. At puspós n~g pag-asa'y isinaing
ang lalong maputíng bigas, na siya rin ang cumúha sa guiícan. Yaón n~ga
nama'y isang hapúnang carapatdapat sa m~ga cura, na canyang handâ sa
caawaawang m~ga batà.

Datapuwa't sa isang sawîng palad na pagcacatao'y dumatíng ang asawa
niya't kinain ang canin, ang tapang baboy ramó, ang hità n~g pato,
limang lawlaw at ang m~ga camatis. Hindî umiimic si Sisa, baga man ang
damdam niya'y siya ang kinacain. Nang busóg na ang lalaki'y naalaalang
itanóng ang canyang m~ga anac. Napan~gitî si Sisa, at sa canyang
catowâa'y ipinan~gacò sa canyang sariling hindî siya maghahapunan n~g
gabíng iyón; sa pagca't hindî casiya sa tatló ang nalabi. Itinanóng n~g
ama ang canyang m~ga anac, at ipinalalagay niya itóng higuít sa siya'y
cumain.

Pagcatapos ay dinampót n~g lalaki ang manóc at nag-acalang yumao.

--¿Ayaw ca bang makita mo sila?--ang itinanóng na nan~gan~gatal;--sinabi
ni matandang Tasiong sila'y malalaon n~g cauntî; nacababasa na si
Crispin ... marahil ay dalhín ni Basilio ang canyang sueldo.

N~g marinig itóng huling cadahilanan n~g pagpiguil sa canya'y humintô,
nag-alinlan~gan, n~guni't nagtagumpay ang canyang mabuting angel.

--¡Cung gayó'y itira mo sa akin ang piso!--at pagcasabi ay umalis.

Tuman~gis n~g bóong capaitan si Sisa; n~guni't pagcaalaala sa canyang
m~ga anac ay natuyô ang m~ga luhà. Mulî siyang nagsaing, at inihandâ ang
tatlong lawlaw na natira: bawa't isa'y magcacaroon n~g isa't calahatì.

--¡Darating silang malakí ang pagcaibig na cumain!--ang iniisip
niya:--malayò ang pinangagalin~gan at ang m~ga sicmúrang gutóm ay walang
púsò.

Pinakingan niyang magalíng ang lahat n~g in~gay, masdan natin at
hinihiwatigan niya ang lalong mahinang yabag:

--Malacas at maliwanag ang lacad ni Basilio; marahan at hindî
nacacawan~gis ang cay Crispin--ang iniisip n~g ina.

Macaalawa ó macaatló n~g humúni ang calaw sa gúbat, mulâ n~g tumilà ang
ulan, at gayón ma'y hindî pa dumarating ang canyang m~ga anac.

Inilagay niya ang m~ga lawlaw sa loob n~g palayóc at n~g huwag lumamig,
at lumapit sa pintuan n~g dampâ upang siya'y malibang ay umawit n~g
marahan. Mainam ang canyang voces, at pagcâ narìrinig nilang siya'y
umaawit n~g "cundiman", nan~gagsisiiyac, ayawan cung bakit. N~gúni't n~g
gabing iyó'y nan~gan~gatal ang canyang voces at lumalabas n~g pahirapan
ang tínig.

Itiniguil ang canyang pag-awit at tinitigan niya ang cadiliman. Sino
ma'y walang nanggagaling sa bayan, liban na lamang sa han~ging
nagpapahulog n~g tubig sa malalapad na m~ga dahon n~g m~ga saguing.

Caracaraca'y biglang nacakita n~g isang ásong maitím na sumipót sa harap
niya; may inaamoy ang hayop na iyón sa landas. Natacot si Sisa, cumúha
n~g isang bató at hinaguis. Nagtatacbó ang asong umaatun~gal n~g
pagcapanglawpanglaw.

Hindî mapamahîin si Sisa, n~guni't palibhasa'y maráming totóo ang
canyáng nárinig na m~ga sinasabi tungcol sa m~ga guníguní at sa m~ga
ásong maiitím' caya n~ga't nacapangyári sa canyá ang laguím. Dalidaling
sinarhán ang pintô at naupô sa tabí n~g ílaw. Nagpapatíbay ang gabí n~g
m~ga pinaniniwalaan at pinupuspos n~g panimdím ang aláng-álang n~g m~ga
malicmátang aníno.

Nag-acálang magdasál, tumáwag sa Vírgen, sa Dios, upang calin~gáin nilá
ang canyáng m~ga anác, lálonglalò na ang canyáng bunsóng si Crispín. At
hindî niyá sinásadya'y nalimutan niyá ang dasál at napatun~go ang bóong
pag-iisip niyá sa canilá, na anó pa't canyáng naaalaala ang m~ga
pagmumukhâ n~g báwa't isá sa canilá, yaóng m~ga mukháng sa towî na'y
n~gumín~gitî sa canyá cung natutulog, at gayón din cung nagíguising.
Datapuwa't caguinsaguinsa'y naramdaman niyáng naninindíg ang canyáng
m~ga buhóc, nangdidilat n~g maínam ang canyáng m~ga matá, malicmátà ó
catotohanan, canyáng nakikitang nacatìndíg si Crispin sa tabí n~g calan,
doón sa lugar na caraníwang canyáng inúup-an upang makipagsalitaan sa
canyá. N~gayó'y hindî nagsasabi n~g anó mán; tinititigan siyá niyóng
m~ga matáng malalakí at n~gumín~gitî.

--¡Nánay! ¡bucsán ninyó! ¡bucsán ninyó, nánay!--ang sabi ni Basilio,
búhat sa labás.

Kinilabútan si Sisa at nawalâ ang malícmatà.



=XVII.=

=BASILIO=


Bahagyâ pa lamang nacapapasoc si Basiliong guiguirayguiray,
nagpatínghulóg sa m~ga bísig n~g canyáng iná.

Isáng dî masábing panglalamíg ang siyáng bumálot cay Sisa n~g makita
niyáng nag-íisang dumatíng si Basilio. Nagbantáng magsalitâ ay hindî
lumabás ang canyáng voces; iníbig niyáng yacápin ang canyáng anác ay
nawal-án siyá n~g lacás; hindî namán mangyaring umiyác siyá.

N~guni't n~g makita niyá ang dugóng pumapalígò sa noo n~g bata'y siyá'y
nacasigáw niyáng tínig na wári'y nagpapakilala n~g pagcalagót n~g isáng
bagtìng n~g púsò.

--¡M~ga anác co!

--¡Howág pô cayông mag-ala ala n~g anó man, nánay!--ang isinagót ni
Basilio;--nátira pô sa convento pô si Crispin.

--¿Sa convento? ¿nátira sa convento? ¿Buháy?

Itinin~galâ n~g bátà sa canyáng iná ang canyáng m~ga matá.

--¡Ah!--ang isinigaw, na anó pa't ang lubháng malaking pighati'y naguing
lubháng malaking catowâan. Si Sisa'y umiyác, niyácap ang canyáng anác at
pinuspós n~g halíc ang may dugóng nôo.

--¡Buháy si Crispin! Iniwan mo siyá sa convento ... at ¿bákit may súgat
ca, anác co? ¿Nahúlog ca bâ?

At siniyasat siyá n~g boong pag-iín~gat.

--N~g dalhín pô si Crispin n~g sacristan mayor ay sinábi sa áking hindî
raw acó macaaalis cung dî sa icasampóng horas, at sa pagcá't malálim na
ang gabí, acó'y nagtánan. Sa baya'y sinigawán acó n~g m~ga sundalo n~g
"Quien vive," nagtatacbó acó, bumaríl silá at nahilahisan n~g isáng bála
ang áking nóo. Natatacot acóng mahuli at papagpupunásin acó n~g cuartel,
na abóy n~g pálò, na gaya n~g guinawâ cay Pablo, na hanggá n~gayó'y may
sakít.

--¡Dios co! ¡Dios co!--ang ibinulóng n~g ináng kiníkilig--¡Siyá'y iyóng
iniligtas!

At sacâ idinugtóng, samantalang, humahanap n~g panaling damit, túbig,
súcà, at balahibong maliliit n~g tagác:

--¡Isáng dálì pa at nápatay ca sana nilá, pinatáy sana nilá ang aking
anác! ¡Hindî guinúgunitâ n~g m~ga guardia civil ang m~ga iná!

--Ang sasabihin ninyó'y nahulog acó sa isáng cáhoy; huwág pô sánang
maalaman nino mang acó'y pinaghágad.

--¿Bákit bâ nátira si Crispin?--ang itinanóng ni Sisa pagcatapos magawâ
ang paggamot sa anác.

Minasdán ni Basiliong isáng sandalî ang canyáng iná, niyácap niyá itó at
sacâ, untiunting sinaysáy ang úcol sa dalawáng onza, gayón ma'y hindî
niyá sinabi ang m~ga pagpapahirap na guinagawà sa canyáng capatíd.

Pinapaghálò n~g mag-iná ang caniláng m~ga lúhà.

--¡Ang mabaít cong si Crispin! ¡pagbintan~gán ang mabaít cong si
Crispin! ¡Dahiláng tayó'y dukhâ, at ang m~ga dukháng gáya natin ay dapat
magtiís n~g lahát!--ang ibinulòng ni Sisa, na tinitingnan n~g m~ga
matáng punô n~g lúhà ang tinghóy na nauubusan n~g lan~gís.

Nanatiling malaónlaón ding hindî silá nag-imican.

--¿Naghapunan ca na bâ?--¿Hindî? May cánin at may tuyóng lawláw.

--Walâ acóng "ganang" cumain; túbig, túbig lámang ang íbig co.

--¡Oo!--ang isinagót n~g iná n~g boong lungcót;--nalalaman co n~g hindî
mo ibig ang tuyóng lawláw; hinandâan catá n~g ibáng bágay; n~guni't
naparíto ang iyòng tátay, ¡caawaawang anác co!

--¿Naparito ang tátay?--ang itinanòng ni Basilio, at hindî kinucusa'y
siniyasat ang mukhâ at ang m~ga camáy n~g canyang iná. Nacapagsikíp sa
púsò ni Sisa ang tanóng n~g canyáng anác, na pagdaca'y canyáng
napag-abót ang cadahilanan, cayá't nagdumalíng idinugtóng:

--Naparito at ipinagtanóng cayó n~g mainam, ibig niyáng cayó'y makita;
siya'y gutóm na gutóm. Sinabing cung cayó raw ay nananatili sa
pagpapacabaít ay mulî siyáng makikisama sa átin.

--¡Ah!--ang isinalabat ni Basilio, at sa samâ, n~g canyáng lóob ay
inin~giwî ang canyáng m~ga labî.

--¡Anác co!--ang ipínagwícà ni Sisa.

--¡Ipatáwad pô ninyó, nánay!--ang mulíng isinagót na matigás ang
anyô--¿Hindî bâ cayâ lálong magalíng na táyong tatlò na lámang, cayó, si
Crispin at acó?--N~guni't cayó po'y umíiyac; ipalagáy ninyóng walâ acóng
sinabing anó man.

Nagbuntóng-hinin~gá si Sisa.

Sinarhán ni Sisa ang dampâ at tinabunan n~g abó ang caunting bága sa
calán at n~g huwág mapugnáw, túlad sa guinagawâ n~g táo sa m~ga damdámin
n~g cálolowa; tacpán ang m~ga damdaming iyán n~g abó n~g búhay na
tinatawag na pag-wawalang-bahálâ, at n~g huwág mapugnáw sa pakikipanayám
sa aráw-áraw sa áting m~ga capowâ.

Ibinulóng ni Basilio ang canyáng m~ga dasál, at nahigâ sa tabí n~g
canyáng iná na nananalan~gin n~g paluhód.

Nacacaramdam n~g ínit at lamíg; pinagpilitang pumíkit at ang iniisip
niyá'y ang canyáng capatîd na bunsô, na nag-aacalang tumulog sana n~g
gabíng iyón sa sinapupunan n~g canyáng iná, at n~gayó'y marahil umíiyac
at nan~gan~gatal n~g tácot sa isáng súloc n~g convento. Umaalin~gawn~gaw
sa canyáng m~ga taín~ga ang m~ga sigáw na iyón, túlad sa pagcárinig niyá
n~g siyá'y dóroon pa sa campanario; datapuwa't pinasimulâang pinalábò
ang canyáng ísip n~g pagód na naturaleza at nanáog sa canyáng m~ga matá
ang "espíritu", n~g panaguimpán.

Nakita niyá ang isáng cuartong tulugán, at doo'y may dalawáng candílang
may nín~gas. Pinakíkinggán n~g curang madilím ang pagmumukhâ at may
hawac na yantóc ang sinasabi sa ibáng wicà n~g sacrístan mayor, na
cakilakilabot ang m~ga kílos. Nan~gán~gatal si Crispin, at
palin~gaplin~gap ang matáng tumatan~gis sa magcabicabilâ, na párang may
hinahanap na táo, ó isáng tagúan. Hinaráp siyá n~g cura at tinatanong
siyáng malakí ang gálit at humaguinît ang yantóc. Ang bata'y tumacbó at
nagtagò sa licuran n~g sacristan; n~guni't siyá'y tinangnán nitó at
inihandâ ang canyáng catawán sa sumusubong gálit n~g cura; ang
caawaawang báta'y nagpupumiglás, nagsísicad, sumísigaw, nagpápatinghigâ,
gumugulong, tumitindíg, tumatacas, nadudulas, nasusubasob at sinásangga
n~g m~ga camáy ang m~ga hampás na sa pagca't nasusugatan ay bigláng
itinatagò at umaatun~gal. Nakikita ni Basiliong namimilipit si Crispin,
iniháhampas ang úlo sa tabláng yapacán; nakikita niyá at canyáng
náririnig na humáhaguinit ang yantóc! Sa lakíng pagn~gan~galit n~g
canyáng bunsóng capatíd ay nagtindíg; sirâ ang isip sa dî maulatang
pagcacahirap ay dinaluhong ang canyáng m~ga verdugo, at kinagat ang cura
sa camáy. Sumigáw ang cura't binitiwan ang yantóc; humawac ang sacristan
mayor n~g isáng bastón at pinálò sa úlo si Crispin, natimbuang ang bátà
sa pagcatulíg; n~g makita n~g curang siyá'y may sugat ay pinagtatadyacán
si Crispin; n~guni't itô'y hindî na nagsásanggalang, hindî na sumísigaw:
gumugulong sa tabláng parang isáng bagay na hindî nacacaramdam at
nag-iiwan n~g bacas na basâ ...

Ang voces ni Sisa ang siyáng sa canyá'y gumísing.

--¿Anó ang nangyayari sa iyo? ¿Bakit ca umíiyac?

--¡Nanag-ínip acó!... ¡Dios!--ang mariíng sábi ni Basilio at humílig na
basâ n~g páwis. Panag-ínip iyón; sabihin pô ninyóng panag-ínip lámang,
nánay, iyón; panag-ínip lámang!

--¿Anó ang napang-ínip mo?

--Hindî sumagót ang bátà. Naupô upang magpáhid n~g lúhà at n~g páwis.
Madilím sa loob n~g dampâ.

--¡Isáng panag-ínip! ¡isáng panag-ínip!--ang inuulit-úlit ni Basilio sa
marahang pananalitâ.

--¡Sabihin mo sa akin cung anó ang iyóng pinanag-ínip; hindî acó
mácatulog!--ang sinábi n~g iná n~g mulíng mahigâ ang canyáng anác.

--Ang napanag-ínip co, nánay,--ani Basilio n~g maráhan--camí raw ay
namumulot n~g úhay sa isáng tubigang totoong maraming bulaclác, ang m~ga
babae'y may m~ga daláng bacol na punô n~g m~ga úhay ... ang m~ga
lalaki'y may m~ga dalá ring bácol na punô n~g úhay ... at ang m~ga
bátang lalaki'y gayón din ... ¡Hindî co na natatandâan, nánay; hindî co
na natatandâan, nánay, ang m~ga ibá!

Hindî na nagpílit n~g pagtatanóng si Sisa; hindî niyá pinápansin ang
m~ga panag-ínip.

--Nánay, may naisip acó n~gayóng gabíng itó,--ani Basilio pagcaraan n~g
iláng sandalíng hindî pag-imíc.

--¿Anó ang naisip mo?--ang itinanóng niyá.

Palibhasa'y mapagpacababà si Sisa sa lahát n~g bágay, siyá'y
nagpapacababà patí sa canyáng m~ga anác; sa acálà niyá mabuti pa ang
caniláng pag-iísip cay sa canyá.

--¡Hindî co na ibig na magsacristan!

--¿Bákit?

--Pakinggán pô ninyó, nánay, ang aking náisip. Dumatíng pô ritong galing
sa España ang anác na lalaki n~g nasirang si Don Rafael, na inaacalà
cong casingbaít din n~g canyáng amá. Ang mabuti pô, nánay, cúnin na
ninyó búcas si Crispin, sin~gilín ninyó ang aking sueldo at sabihin
ninyóng hindî na acó magsasacristan. Paggalíng co'y pagdaca'y
makikipagkita acó cay Don Crisóstomo, at ipakikiusap co sa canyáng acó'y
tanggapíng tagapagpastól n~g m~ga vaca ó n~g m~ga calabaw; malakí na
namán acó. Macapag-aaral si Crispin sa báhay ni matandáng Tasio, na
hindî namamalò at mabaít, cahit ayaw maniwálà ang cura. ¿Maaarì pa bang
tayo'y mapapaghírap pa n~g higuít sa calagayan natin? Maniwalà, pô cayó,
nánay, mabaít ang matandâ; macáilang nakita co siyá sa simbahan, pagcâ
síno ma'y walâ roon; nalúluhod at nananalan~gin, maniwalà pô cayó.
Nalalaman na pô ninyó, nánay, hindî na acó magsasacristan: bahagyâ na
ang pinakikinabang ¡at ang pinakikinabang pa'y naoowî lámang sa
kinamumulta! Gayón din ang idináraing n~g lahát. Magpapastol acó, at
cung aking alagaang magalíng ang ipagcacatiwalà sa akin, acó'y
calúlugdan n~g may-arì; at marahil ay ipabáyang ating gatásan ang isáng
vaca, at n~g macainom tayo n~g gátas; íbig na íbig ni Crispin ang gátas.
¡Síno ang nacacaalam! marahil bigyán pa pô cayó n~g isáng malíit na
"guyà," cung makita nilá ang magalíng cong pagtupád; aalagaan nátin ang
guya at áting patatabaíng gáya n~g áting inahíng manóc. Man~gun~guha acó
n~g m~ga bun~gang cáhoy sa gúbat, at ipagbíbili co sa báyang casama n~g
m~ga gúlay sa ating halamanan, at sa ganito'y magcacasalapî táyo.
Maglalagay acó n~g m~ga sílò at n~g m~ga balatíc at n~g macahuli n~g
m~ga ibon at m~ga alamíd, man~gin~gisdâ acó sa ílog at pagcâ acó'y
malakí na'y man~gan~gáso namán acó. Macapan~gan~gahoy namán acó upang
maipagbilí ó maialay sa may-árì n~g m~ga vaca, at sa ganyá'y matótowâ sa
atin. Pagcâ macapag-aararo na acó'y aking ipakikiusap na acó'y
pagcatiwalâan n~g capirasong lúpà at n~g áking matamnan n~g tubó ó mais,
at n~g hindî pô cayó manahî hanggang hating gabí. Magcacaroon táyo n~g
damít na bágong úcol sa bawa't fiesta, cacain táyo n~g carne at
malalakíng isdâ. Samantala'y mamumuhay acóng may calayâan, magkikita
táyo sa aráw-áraw at magsasalosalo táyo sa pagcain. At yamang sinasabi
ni matandáng Tasiong matalas daw totóo ang úlo ni Crispin, ipadalá natin
siyá sa Maynílà at n~g mag-aral; siyá'y paggugugulan n~g bún~ga n~g
aking pawis; ¿hindî ba, nánay?

--¿Anó ang aking wiwicain cung dî oo?--ang isinagót ni Sisa niyacap ang
canyáng anác.

Nahiwatigan ni Sisang hindî na ibinibilang n~g anác sa hináharap na
panahón, ang canyáng amá, at itó ang nagpatulò n~g m~ga lúhà niyá sa
pagtan~gis na dî umíimic.

Nagpatuloy si Basilio n~g pagsasaysay n~g canyáng m~ga binabantá sa
hináharap na panahón, tagláy iyang ganáp na pag-asa n~g cabataang waláng
nakikita cung dî ang hinahan~gad. Walang sinasabi si Sisa cung dî "oo"
sa lahát, sa canyáng acala'y ang lahát ay magalíng. Untiunting nanaog
ang pagcáhimbing sa pagál na m~ga bubông n~g matá n~g bátà, at n~gayo'y
binucsán n~g Ole-Lukoie, na sinasabi ni Anderson, at isinucob sa ibabaw
niyá ang magandáng payong na puspós n~g masasayáng pintura.

Ang acálà niyá'y siya'y pastol n~g casama n~g canyáng bunsóng capatíd;
nan~gun~guha silá n~g bayabas, n~g alpáy at n~g ibá pang m~ga paroparó
sa calicsihán; pumapasoc silá sa m~ga yun~gíb at nakikita niláng
numiningning ang m~ga pader; naliligò silà sa m~ga bucál, at ang m~ga
buhán~gin ay alabóc na guintô at ang m~ga bato'y túlad sa m~ga bató n~g
corona n~g Vírgen. Silá'y inaawitan n~g m~ga maliliit na isdâ at
nan~gagtatawanan; iniyuyucayoc sa canila n~g m~ga cahoy ang canilang
m~ga san~gang humihitic sa m~ga salapî at sa m~ga bún~ga. Nakita niya
n~g matapos ang isang campanang nacabitin sa isang cahoy, at isang
mahabang lubid upang tugtuguin: sa lubid ay may nacataling isang vaca,
na may isang púgad sa guitnâ n~g dalawang sun~gay, at si Crispin ay nasa
loob n~g campanà at iba pa. At nagpatuloy sa gayóng pananaguinip.

N~guni't ang inang hindî gaya niyang musmós at hindî nagtatacbó sa loob
n~g isang horas ay hindî tumutulog.



=XVIII.=

=MGA CALOLOWANG NAGHIHIRAP=


Magcacaroon na n~g icapitong horas n~g umaga n~g matapos ni Fr. Salví
ang canyang catapusáng misa: guinawà niyá ang tatlóng misa sa loob n~g
isáng oras.

--May sakít ang párì--anang madadasaling m~ga babae; hindî gaya n~g
dating mainam at mahinhín ang canyáng kílos.

Naghubad n~g canyáng m~ga suot na di umíimic, hindî tumitin~gin sa
canino man, hindî bumabatì n~g cahi't anó.

--¡Mag-in~gat!--anáng bulungbulun~gan n~g m~ga sacristan;--¡lumulúbhâ
ang samâ n~g úlo! ¡Uulan ang m~ga multa, at ang lahát n~g ito'y pawang
casalanan n~g dalawáng magcapatíd!

Umalís ang cura sa sacristía upang tumun~go sa convento; sa sílong
nitó'y nan~gacaupô sa bangcô ang pitó ó walóng m~ga babae at isáng
lalaking nagpapalacadlacad n~g paroo't parito. Nang makita niláng
dumarating ang cura ay nan~gagtindigan; nagpauna sa pagsalubong ang
isáng babae upang hagcán ang canyang camáy; n~guni't gumamit ang cura
n~g isáng anyóng cayamután, caya't napahintô ang babae sa calaguitnaan
n~g canyáng paglacad.

--¿Nawalan yatà n~g sicapat si Curiput?--ang mariíng sabi n~g babae sa
salitáng patuyâ, na nasactán sa gayóng pagcá tanggáp. ¡Huwag pahagcán sa
canyá ang cama'y, sa gayóng siyá'y celadora n~g "Hermandad", gayóng
siya'y si Hermana Rufa! Napacalabis namang totóo ang gayóng gawâ.

--¡Hindî umupô n~gayóng umaga sa confesonario!--ang idinugtóng ni
Hermana Sípa, isáng matandáng babaeng walâ n~g n~gipin;--ibig co sanang
man~gumpisal at n~g macapakinabang at n~g magcamit n~g n~ga
"indulgencia".

--Cung gayo'y kinahahabagan co cayó!--ang sagót n~g isang babaeng batà
pa't ma'y pagmumukhang tan~ga; nagcamít acó n~gayóng umaga n~g tatlóng
indulgencia plenaria na aking ipinatungcól sa calolowa n~g aking asawa.

--¡Masamang gawâ, hermana Juana!--ang sabì n~g nasactán ang loob na si
Rufa.--Sucat na ang isang indulgencia plenaria upang mahan~gò siya sa
Purgatorìo; hindî dapat ninyóng sayan~gin ang m~ga santa indulgencia;
tumúlad cayó sa akin.

--¡Lalong magalíng ang lalong marami: ang sabi co!--ang sagót n~g waláng
málay na si hermana Juana, casabáy ang n~gitî.

Hindî agád sumagót si hermana Rufa: nanghin~gî muna n~g isáng hitsó,
n~ginán~gà, minasdán ang nagcacabilog na sa canyá'y nakikinig n~g dî
cawasà, lumurâ sa isáng tabí, at nagpasimulâ, samantalang n~gumán~gatâ
n~g tabaco:

--¡Hindî co sinasayang cahi't isáng santong araw! Nagcamít na acó, búhat
n~g acó'y mapanig sa Hermandad, n~g apat na raa't limampo't pitóng m~ga
indulgencia plenaria, pitóng daá't anim na pong libo, limáng daa't siyám
na po't walóng taóng m~ga indulgencia. Aking itinátalâ ang lahát n~g
aking m~ga kinácamtan, sa pagca't ang ibig co'y malinis na salitaan;
ayaw acóng mangdáyà, at hindî co rin ibig na acó'y dayâin.

Tumiguil n~g pananalitâ si Rufa at ipinatuloy ang pagn~guyâ; minámasdan
siyá, n~g boong pagtatacá n~g m~ga babae; n~guni't humintô sa
pagpaparoo't parito ang lalaki, at nagsalitâ cay Rufa n~g may anyóng
pagpapawalang halagá.

--Datapuwa't nacahiguít acó sa inyó, hermana Rufa, n~g taóng itó lamang
sa m~ga kinamtan co, n~g apat na indulgencia plenaria at sangdaang taón
pa; gayóng hindî lubhang nagdárasal acó n~g taóng itó.

--¿Higuít cay sa ákin? ¿Mahiguít na anim na raa't walompo't siyám na
plenaria, siyám na raa't siyám na po't apat na libo walóng daa't
limampo't ánim na taón?--ang ulit ni hermana Rufang wari'y masamâ n~g
cauntî ang loob.

--Gayón n~gâ, walóng plenaria at sangdaa't labing limáng taón ang aking
cahiguitán, at itó'y sa íilang buwán lamang--ang inulit n~g lalaking sa
líig ay may sabit na m~ga escapulario at m~ga cuintas na punô n~g libág.

--¡Hindî dapat pagtakhan--ani Rufang napatalo na;--cayó pô ang maestro
at ang púnò sa lalawigan!

N~gumin~gitî ang lalaking lumakí ang loob.

--Hindî n~gâ dapat ipagtacáng acó'y macahiguít sa inyó n~g pagcacamit;
halos masasabi cong cahi't natutulog ay nagcácamit acó n~g m~ga
índulgencia.

--¿At anó pô bâ ang guinágawâ ninyó sa m~ga indulgenciang iyán?--ang
tanóng na sabáysabáy n~g apat ó limáng voces.

--¡Psh!--ang sagót n~g lalaking umanyô n~g labis na pagpapawalang
halagá;--aking isinasabog sa magcabicabilà!

--¡Datapuwa't sa bágay n~gang iyán hindî co mangyayaring cayó'y puríhin,
mâestro--ang itinutol ni Rufa,--¡Cayó'y pasasa Purgatorio, dahil sa
inyóng pagsasayáng n~g m~ga indulgencia. Nalalaman na pô ninyóng
pinagdurusahan n~g apat na pong áraw sa apóy ang bawa't isáng salitáng
waláng cabuluhán, ayon sa cura; ánim na pong áraw sa bawa't isáng
dangcal na sinulid; dalawampo, bawa't isáng patác na tubig. ¡Cayó'y
pasasa Purgatorio!

--¡Malalaman co na cung paano ang paglabás co roôn!--ang sagót ni
hermano Pedro, tagláy ang dakilang pananampalataya.--Lubháng marami ang
m~ga cálolowang hinán~gò co sa apóy! ¡Lubháng marami ang guinawâ cong
m~ga santo! At bucód sa rito'y "in articulo mortis" (sa horas n~g
camatayan) ay macapagcácamit pa acó, cung aking ibiguìn, n~g pitóng m~ga
"plenaria", ¡at naghihín~galô na'y macapagliligtas pa acó sa m~ga ibá!

At pagcasalitâ n~g gayó'y lumayóng tagláy ang malakíng pagmamataas.

--Gayón ma'y dapat ninyóng gawín ang catulad n~g aking gawâ, na dî acó
nagsásayang cahit isáng áraw, at magalíng na bilang ang aking guinágawâ.
Hindî co ibig ang magdayâ, at áyaw namán acóng marayà nino man.

--¿At paano pô, bâ ang gawâ ninyó?--ang tanóng ni Juana.

--Dapat n~gâ pô ninyóng tularan ang guinágawâ co. Sa halimbawà: ipalagáy
pô ninyóng nagcamít acó n~g isáng taóng m~ga indulgencia: itinatalâ co
sa aking cuaderno at aking sinasabi:--"Maluwalhating Amáng Poong Santo
Domingo, pakitingnán pô ninyó cung sa Purgatorio'y may nagcacailan~gan
n~g isáng taóng ganáp na waláng labis culang cahi't isáng
áraw."--Naglálarô acó n~g "cara-y-cruz;" cung lumabás na "cara" ay walâ;
mayroon cung lumabás na "cruz." N~gayó'y ipalagáy nating lumabás n~g
"cruz", pagcágayo'y isinusulat co: "násin~gil na;" ¿lumabás na "cara"?
pagcágayó'y iniin~gatan co ang indulgencia, at sa ganitóng paraa'y
pinagbubucodbucod co n~g tigsasangdaaag taóng itinátalâ cong magalíng.
Sayang na sayang at hindî magawâ sa m~ga indulgencia ang cawan~gis n~g
guinágawâ sa salapî: ibibigay cong patubuan: macapagliligtas n~g lalong
maraming m~ga cálolowa. Maniwálà cayó sa akin, gawín ninyó ang áking
guinágawâ.

--¡Cung gayó'y lalong magalíng ang áking guinágawâ!--ang sagót ni
hermana Sípa.

--¿Anó? ¿Lálong magalíng?--ang tanóng ni Rufang nagtátaca.--¡Hindî
mangyayari! ¡Sa guinágawâ co'y walâ n~g gágaling pa!

--¡Makiníg pô cayóng sandalî at paniniwalâan ninyó ang áking sábi,
hermana!--ang sagót ni hermana Sípang matabáng ang pananalitâ.

--¡Tingnán! ¡tingnán! ¡pakinggán natin!--ang sinabi n~g m~ga ibá.

Pagcatapos na macaubó n~g boong pagpapahalaga'y nagsalitâ ang matandáng
babae n~g ganitóng anyô:

--Magalíng na totoo ang inyóng pagcatalastas, na cung dasalín ang
"Bendita-sea tu Pureza," at ang "Señor-mio Jesu cristo,--Padre
dulcísimo-por el gozo," nagcacamit n~g sampóng taóng indulgencia sa
bawa't letra..

--¡Dálawampo!--¡Hindî!--¡Cúlang!--¡Lima!--ang sabi n~g iláng m~ga voces.

--¡Hindî cailan~gan ang lumabis ó cumulang n~g isá! N~gayón: pagca
nacababasag ang aking isáng alilang lalaki ó isáng alilang babae n~g
isáng pinggán, váso ó taza, at ibá pa, ipinapupulot co ang lahát n~g
m~ga piraso, at sa bawa't isá, cahi't sa lalong caliitliitan,
pinapagdárasal co siyá n~g "Bendita-sea-tu-Pureza" at n~g "Señor-mio-Jesu
cristo Padre dulcísimo por el gozo", at ipinatútungcol co sa m~ga
cálolowa ang m~ga indulgenciang kinácamtan co. Nalalaman n~g lahát n~g
taga báhay co ang bagay na itó, tán~gì lamang na hindî ang m~ga púsà.

--N~guni't ang m~ga alilang babae ang siyáng nagcácamit n~g m~ga
indulgenciang iyán, at hindî cayó, Hermana Sipa--ang itinutol ni Rufa.

--At ¿sínong magbabayad n~g aking m~ga taza at n~g aking m~ga pinggan?
Natótowa ang m~ga alilang babae sa gayóng paraang pagbabayad, at acó'y
gayón din; silá'y hindî co pinapálò; tinutuctucan co lamang ó
kinúcurot....

--¡Gagayahin co!--¡Gayón din ang aking gágawin!--¡At acó man!--ang
sabihan n~g m~ga babae.

--Datapuwa't ¿cung ang pinggán ay nagcacádalawa ó nagcácatatatlong
piraso lamang? ¡Cacauntî ang inyóng cácamtan!--ang ipinaunawà pa n~g
maulit na si Rufa.

--Itulot pô ninyóng ipagtanóng co sa inyó ang isáng pinag-aalinlan~ganan
co--ang sinabi n~g totoong cakimîan n~g bátà pang si Juana.--Cayó pô
m~ga guinoong babae ang nacacaalam na magalíng n~g m~ga bagay na itóng
tungcól sa Lan~git, Purgatorio at Infierno,.... ipinahahayag cong acó'y
mangmang.

--Sabihin ninyó.

--Madalás na aking nakikita sa m~ga pagsisiyám (novena) at sa m~ga ibá
pang m~ga libro ang ganitong m~ga bilin: "Tatlóng amánamin, tatlóng
Abáguinoong Maria at tatlóng Gloria patri.."

--¿At n~gayón?....

--At n~gayó'y ibig cong maalaman cung paano ang gágawing pagdarasal: ¿Ó
tatlóng Amanaming sunôd-sunód, tatlóng Abaguinoong Mariang sunôd-sunód;
ó macaatlóng isáng Amanamin, isáng Abaguinoong María at isáng Gloria
Patri?

--Gayó n~gâ ang marapat, macaitlóng isáng Amanamin....

--¡Ipatawad ninyó, hermana Sípa!--ang isinalabat ni Rufa: dapat dasaling
gaya n~g ganitóng paraan: hindî dapat ilahóc ang m~ga lalaki sa m~ga
babae: ang m~ga Amanamin ay m~ga lalaki, m~ga babae ang m~ga Abaguinoong
María, at ang m~ga Gloria ang m~ga anác.

--¡Ee! ipatawad ninyó, hermana Rufa; Amanamin, Abaguinoong-María at
Glorìa ay catulad n~g canin, ulam at patís, isáng súbò sa m~ga santo ...

--¡Nagcácamalî cayó! ¡Tingnán na pô lamang ninyó, cayóng nágdárasal n~g
paganyán ay hindî nasusunduan cailán man ang inyóng hiníhin~gî!

--¡At cayóng nagdárasal n~g paganyá'y hindî cayó nacacacuha n~g anó man
sa inyóng m~ga pagsisiyám!--ang mulíng isinagót n~g matandáng Sípa.

--¿Sino?--ang wicà ni Rufang tumindíg--hindî pa nalalaong nawalan acó
n~g isáng bíic, nagdasál acó cay San Antonio ay aking nakita, at sa
catunaya'y naipagbilí co sa halagang magalíng, ¡abá!

--¿Siya n~ga ba? ¡Cayâ palá sinasabi n~g inyóng capit-bahay na babaeng
inyó raw ipinagbilí ang isang bíic niya!

--¿Sino? ¡Ang waláng hiyâ! ¿Acó ba'y gaya ninyó ...?

Nacailan~gang mamaguitnâ ang maestro upang silá'y payapain: sino ma'y
walâ n~g nacágunitâ n~g m~ga Amanamin, walang pinag-uusapan cung dî m~ga
baboy na lamang.

--¡Aba! ¡aba! ¡Huwág cayong mag-away dahil sa isáng bíic lamang!
Binibigyan tayo n~g m~ga Santong Casulatan n~g halimbáwà; hindî
kinagalitan n~g m~ga hereje at n~g m~ga protestante ang ating
Pan~ginoong Jesucristo na nagtapon sa tubig n~g isáng càwang m~ga baboy
na caniláng pag-aarì, at tayong m~ga binyagan, at bucod sa roo'y m~ga
hermano n~g Santísimo Rosario pa, ¿táyo'y man~gag-aaway dahil sa isáng
bíic lamang? ¿Anóng sasabihin sa atin n~g ating m~ga capan~gagaw na m~ga
hermano tercero?

Hindî nan~gagsi-imîc ang lahat n~g m~ga babae at canilang tinátakhan ang
malalím na carunun~gan n~g maestro, at caniláng pinan~gan~ganiban ang
masasabi n~g m~ga hermano tercero. Násiyahan ang maestro sa gayóng
pagsunód, nagbágo n~g anyô n~g pananalitâ, at nagpatuloy:

--Hindî malalao't ipatatawag tayo n~g cura. Kinacailan~gang sabihin
natin sa canya cung sino ang íbig nating magsermon sa tatlong sinabi
niyá sa atin cahapon: ó si párì Dámaso, ó si párì Martin ó cung ang
coadjutor. Hindî co maalaman cung humírang na ang m~ga tercero;
kinacailan~gang magpasiyá.

--Ang coadjutor--ang ibinulong ni Juanang kimingkimî.

--¡Hm! ¡Hindî marunong magsermón ang coadjutor!--ang wíca ni
Sipa;--mabuti pa si párì Martin.

--¿Si párì Martin?--ang maríing tanong n~g isang babae, na anyóng
nagpápawaláng halagâ;--siyá'y waláng voces; mabuti si párì Dámaso.

--¡Iyán, iyan n~gâ!--ang saysáy ni Rufa.--¡Si párì Dámaso ang tunay na
marunong magsermon, catulad siya n~g isang comediante; iyan!

--¡Datapuwa't hindî natin maunáwà ang canyáng sinasabi!--ang ibinulong
ni Juana.

--¡Sa pagcá't totoong malalim! n~guni't magsermon na lamang siyang
magaling....

Nang gayó'y siyáng pagdatíng ni Sisang may sunong na bacol,
nag-magandang araw sa m~ga babae at pumanhíc sa hagdanan.

--¡Pumápanhic iyón! ¡pumanhíc namán tàyo!--ang sinabi nilá.

Náraramdaman ni Sisang tumítiboc n~g bóong lacás ang canyáng púsò,
samantalang pumapanhíc siyá sa hagdanan; hindî pa niyá nalalaman cung
anó ang canyáng sasabihin sa párì upang mapahupâ ang galit, at cung anó
ang m~ga catuwirang canyáng isasaysay upang maipagsanggaláng ang canyáng
anác. Nang umagang iyon, pagsilang n~g m~ga unang sínag n~g liwáywáy,
nanaog siya sa canyáng halamanan upang putihin ang lalong magagandáng
gúlay, na canyáng inilagay sa canyang bacúlang sinapnan n~g dáhong
ságuing at m~ga bulaclac. Nan~guha siyá sa tabíng ilog n~g pacô, na
talastas niyang naiibigan n~g curang cáning ensalada. Nagbihis n~g
lalong magagalíng niyáng damít, sinunong ang bacol at napasabayang hindî
guinising muna ang canyang anác.

Nagpapacarahan siyá n~g boong cáya upang huwag umin~gay, untî-unting
siyá'y pumanhíc, at nakikinig siya n~g mainam at nagbabacâ-sacaling
marinig niyá ang isáng voces na kilalá, voces na sariwà voces batà.

N~guni't hindî niyá nárinig ang sino man at sino ma'y hindî niyá
nasumpungán, caya't napatun~go siya sa cocínà.

Diya'y minasdán niyá ang lahát n~g m~ga súloc; malamíg ang
pagcacátanggap sa canyá n~g m~ga alilà at n~g m~ga sacritan. Bahagyâ na
siyá sinagot sa báti niyá sa canilá.

--¿Saan co mailálagay ang m~ga gúlay na itó?--ang itinanóng na hindî
nagpakita n~g hinanakit.

--¡Diyán..! sa alin mang lugar.--ang sagot n~g "cocinero", na bahagyá na
sinulyáp ang m~ga gúlay na iyón, na ang canyáng guinágawa ang siyáng
totoong pinakikialaman: siya'y naghihimulmol n~g isáng capón.

Isinalansáng mahusay ni Sisa sa ibabaw n~g mesa ang m~ga talòng, ang
m~ga "amargoso", ang m~ga patola, ang zarzalida at ang m~ga múrang
múrang m~ga talbós n~g pacô. Pagcatápos ay inilagáy ang m~ga bulaclác sa
ibabaw, n~gumitî n~g bahagyâ at tumanóng sa isáng alílà, na sa tingín
niya'y lalong magalíng causapin cay sa cocinero.

--¿Maaarì bang macausap co ang párì?

--May sakít--ang sagót na marahan n~g alílà.

--At ¿si Crispin? Nalalaman pô bâ ninyo cung na sa sacristía.

Tiningnán siyá n~g alílang nagtátaca.

--¿Si Crispin?--ang tanóng na pinapagcunót ang m~ga kílay.--¿Walâ ba sa
inyóng bahay? ¿Ibig ba ninyóng itangguí?

--Nasabáhay si Basilio, n~guni't nátira rito si Crispin--ang itinútol ni
Sisa;--ibig co siyáng makita....

--¡Abá!--anáng alílà;--nátira n~gâ rito; n~guni't pagcatapos ...
pagcatapos ay nagtanan, pagcapagnacaw n~g maraming bagay. Pinaparoon acó
n~g cura sa cuartel pagca umagang umaga n~gayón, upang ipagbigáy sabi sa
Guardia Civil. Marahil silá'y naparoon na sa inyóng bahay upang hanapin
ang m~ga bátà.

¡Tinacpán ni Sisa ang m~ga tain~ga, binucsán ang bibíg, n~guni't
nawalang cabuluhán ang paggaláw n~g canyáng m~ga lábì: waláng lumabás na
anó mang tíni!

--¡Tingnán na n~gâ ninyó ang inyóng m~ga anác!--ang idinugtóng n~g
cocinero. ¡Napagkikilalang cayó'y mápagtapat na asawa; nagsilabás ang
m~ga anác na gaya rin n~g caniláng amá! ¡At mag-in~gat cayó't ang maliit
ay lálampas pa sa amá!

Nanambitan si Sisa n~g boong capaitan, at nagpacáupô sa isáng bangcô.

--¡Howág cayóng manán~gis dito!--ang isinigáw sa canyá n~g
cocinero:--¿hindî ba ninyó alám na may sakít ang párì? Doon cayó
manan~gis sa lansan~gan.

Nanaog sa hagdanan ang abang babaeng halos ipinagtutulacan, samantalang
nagbubulungbulun~gan ang m~ga "manang" at pinagbabalacbalac nilá ang
tungcól sa sakit n~g cura.

Tinacpán n~g panyô n~g culang pálad na iná ang canyáng mukhâ at piniguil
ang pag-iyác.

Pagdatíng niyá sa dâan, sa pag-aalinlan~ga'y nagpalín~gaplín~gap sa
magcabicabilà; pagcatapos, tîla mandin may pinacsâ na siyáng gágawin,
cayá't matulin siyáng lumayô.



=XIX.=

=MGA KINASAPITAN NG ISANG MAESTRO SA ESCUELA=



_Caraniwang tao'y haling ang isípan
at sa pagca't silá'y nagbabayad mandin,
carampatang silá'y pag-salitang han~gál
n~g upang matowa sa ga-yóng pagbágay._

(Lope de Vega.)



Natutulog n~g tahímic, na tagláy iyáng pagpapaimbabaw n~g m~ga
elemento[252], ang dagatang nalilibot n~g canyang m~ga cabunducan, na
anó pa't tila mandin hindî siyá nakialam sa malacás na unós n~g gabíng
nagdâan. Sa m~ga únang sínag n~g liwánag na pumupucaw sa túbig nang m~ga
nagkintábkintáb na m~ga lamáng-dágat, naaaninagnagán sa maláyò, hálos sa
wacás n~g abót n~g tanáw, ang abó-abóng m~ga aníno: yaó'y ang m~ga
bangcâ n~g m~ga mán~gin~gisdang naglíligpit n~g caniláng lambát; m~ga
cascó at m~ga paráw na nan~gagláladlad n~g caniláng m~ga láyag.

Pinagmámasdan ang túbig n~g dalawáng táong capuwà páwang lucsâ, ang
pananamít mulâ sa isáng mataas na kinálalagyan: si Ibarra ang isá sa
canilá, at ang isá'y isáng binatang mápagpacumbabâ ang anyô at mapanglaw
ang pagmumukhâ.

--¡Dito n~gâ--ang sabi nitóng hulí--dito iniabsáng ang bangcáy n~g
inyóng amá. Dito camí n~g teniente Guevara at acó ipinagsama n~g
tagapaglibíng!

Pinisíl ni Ibarra n~g boong pag-íbig ang camáy n~g binátà.

--¡Walâ pô cayóng súcat kilanlín sa áking útang na lóob!--ang mulíng
sinabi nitó.--Marámi pong totoo ang utang na lóob co sa inyóng amá, at
ang tan~ging guinawâ co'y ang makipaglibíng sa canyá. Acó'y naparitong
walâ acóng cakilala síno man, waláng tagláy na anó mang súlat upang may
magtangkílic sa ákin, salát sa carapatán, waláng cayamanang gaya rin
n~gayón. Iníwan n~g áking hinalinhán ang escuela upang maghánap búhay sa
pagbibilí n~g tabaco--Inampón acó n~g inyóng amá, inihanap acó n~g isáng
báhay at binigyán acó n~g lahát cong kinacailan~gan sa icasusulong n~g
pagtutúrò; siyá'y napapasa escuela at namamahagui sa m~ga bátang
mahihírap at mapagsakit sa pag-aaral n~g iláng m~ga cuadro; silá'y
biníbigyan niyá n~g m~ga libro't m~ga papel. Datapuwa't itó'y hindî
naláon, cawán~gis din n~g lahát n~g bágay na magalíng!

Nagpugay si Ibarra't anaki'y nanalan~ging mahabang horas. Hinaráp
pagcatapos ang canyáng casama at sa canya'y sinabi:

--Sinasabi pô ninyóng sinasaclolohan n~g aking amá ang m~ga batang
dukhâ, at ¿n~gayón pô?

--N~gayó'y guinagawâ nilá ang boong cáya, at sumusulat silá cailán man
at macasusulat,--ang isinagót n~g binatà.

--At ang dahil?

--Ang dahil ay ang caniláng gulanít na m~ga bárò at nan~gahihiyang m~ga
matá.

Hindî umimíc si Ibarra.

--¿Ilán bâ ang inyóng m~ga batang tinuturuan n~gayón?--ang tanóng na
wari'y may han~gád na macatalós.

--¡Mahiguít pong dalawáng dâan sa talâan, at dalawampò at limá ang
pumapasoc!

--¿Bákit nagcacáganyan?

Mapangláw na n~gumitî ang maestro sa escuela.

Cung sabíhin co po sa inyó ang m~ga cadahilana'y cailan~gang magsalitâ
acó n~g isáng mahábà at nacayáyamot na casaysayan--ang sinabí niyá.

--Huwág po ninyóng ipalagay na ang tanóng co'y dahil sa isang han~gad na
walang catuturán--ang muling sinabi ni Ibarra n~g boong cataimtiman, na
canyáng minámasdan ang maláyong abot n~g tanâw.--Lálong mabuti ang aking
mapaglining, at sa acala co'y cung áking ipatúloy ang láyon n~g aking
amá ay lalong magalíng cay sa siyá'y tan~gisan, lálò pa mandin cay sa
siya'y ipanghigantí. Ang libin~gan niya'y ang mahál na Naturaleza, at
ang bayan at isáng sacerdote ang siyáng canyáng m~ga caaway: pinatatawad
co ang bayan sa canyáng camangman~gán, at iguinagalang co ang sacerdote
dahil sa canyáng catungculan at sa pagcá't ibig cong igálang ang
Religióng siyáng nagturò sa m~ga namamayan. Ibig cong gawíng patnubay
ang panucalà n~g sa aki'y nagbigáy búhay, at dáhil dito'y ibig co sánang
maunáwà ang m~ga nacaháhadlang dito sa pagtutúrò.

[Larawan:--At cayóng nacacakita n~g casam-an, ¿anó't hindî ninyo
pinag-isip na bigyang cagamutan?--Imp. de M Fernandez, Paz 447, Sta.
Cruz.]

--Pacapupurihin at dî po cayó calilimutan n~g bayan cung inyóng
papangyarihin ang magagandang m~ga panucálà n~g inyóng nasírang
amá!--anáng maestro.--¿Ibig pô bâ ninyóng mapagkilála cung anó ang m~ga
hadláng na natatalisod n~g pagtutúrò? Cung gayó'y tantuin ninyóng cailan
ma'y hindî mangyayari ang pagtuturong iyán sa m~ga calagayan n~gayón
cung waláng isáng macapangyarihang túlong; unauna'y cahi't magcaroon,
itó'y sinisira n~g caculan~gán n~g m~ga sucat na magamit at n~g maraming
panírang malíng caisipan. Sinasabing sa Alemania'y nag-aaral daw sa
escuela n~g bayan sa loob n~g walóng taón ang anác n~g tagabúkid; ¿sino
ang macacaibig ditong gumámit n~g calahatì man lamang n~g panahông iyán
sa gayóng lubháng bábahagyâ ang inaaning m~ga bún~ga? Nan~gagsisibasa,
nan~gagsisisulat at caniláng isinasaulo ang malalakíng bahagui at n~g
madalás pang isinasaulo ang m~ga boong librong wícang castílà, na hindî
nawawatasan ang isá man lamang salitâ n~g m~ga librong iyón? ¿anó ang
pinakikinabang sa escuela n~g anác n~g ating m~ga tagabúkid?

--At cayóng nacacakita n~g casam-an, ¿anó't hindî ninyó pinag-ísip na
bigyáng cagamutan?

--¡Ay!--ang isinagót na iguinágalaw n~g boong calungcutan ang
úlo:--hindî lámang nakikibunô ang isáng abáng maestro sa m~ga malíng
caisipán, cung dî namán sa m~ga tan~ging lakás na macapangyarihan. Ang
unang kinacailan~ga'y magcaroón n~g escuelahan, isáng báhay, at hindî
gáya n~gayóng doón acó nagtutúrò sa tabí n~g coche n~g párì cura, sa
sílong n~g convento. Doo'y ang m~ga bátang talagáng maibiguíng bumasa
n~g malacás, nacaliligalig n~ga namán sa párì, na cung minsa'y nananaog
na may daláng gálit, lalonglálò na cung sumásakit ang úlo, sinísigawan
ang m~ga bátà at madalás na acó'y linalait. Inyóng natatalastas na sa
ganyá'y hindî maaaring macapagtúrò at macapag-áral; hindî iguinagalang
n~g bátà ang maestro, mulâ sa sandalíng nakikitang linalapastan~gan at
hindî siyá pinagbíbigyang catuwiran. Upang pakinggán ang maestro, n~g
hindî pag-alinlan~ganan ang canyáng capangyarihan, nagcacailan~gang
siyá'y caaláng-alan~gánan, magcaroón n~g dan~gal, magtagláy n~g lacás
dahil sa pagpipitagan sa canyá, magcaroon n~g calayâang tán~gì, at
ipahintulot pô ninyóng sa inyó'y ipahayag ang m~ga malulungcót na
nangyayari. Inacálà cong magbagong palácad ay acó'y pinagtawanán. Upang
mabigyáng cagamutan ang casamâang sa inyó'y sinasabi co, aking
minagalíng na magtúrò n~g wícang castílà sa m~ga bátà, sa pagca't bucód
sa ipinag-uutos n~g Gobierno, inacálà co namáng itó'y isáng cagalin~gan
n~g lahát. Guinamit co ang paraang lalong magaang, na m~ga salitâ at
m~ga pan~gálan, na anó pa't hindî co isinangcap ang m~ga dakílang
palatuntunan, at ang talagá co'y sacâ co na itúrò ang "gramática", pagca
nacauunawà na silá n~g wícang castílà.

Nang macaraan ang iláng linggo'y halos nawawatasan na acó n~g lalong
matatalas ang ísip at silá'y nacapag-uugnay-ugnay na n~g iláng m~ga
salitâ.

Humintô ang maestro at tila nag-aalinlan~gan; pagcatapos, tila mandin
minagaling niyá ang sabihing lahat, caya't nagpatuloy:

--Hindî co dapat icahiyâ ang pagsasaysay n~g m~ga caapiháng aking
tinítiis, sino mang málagay sa kinálalagyan co'y gayón din maráhil ang
uugalîin. Ayon sa sinábi co, ang pasimula'y magalíng; datapowa't n~g
macaráan ang iláng áraw, ipinatawag acó sa sacristan mayor ni pári
Dámaso, na siyáng cura n~g panahóng iyón. Palibhasa'y talastas co ang
canyáng ásal at nan~gan~ganib acóng siyá'y papaghintáy-hintayin,
pagdaca'y nanhíc acó at nagbìgay sa canyá n~g magandáng áraw sa wicang
castílà. Ang cura, na ang boong pinacabatì ay ang paglalahad sa akin n~g
camáy upang áking hagcán, pagdaca'y iniurong itó at hindî acó sinagót,
at ang guinawa'y ang magpasimulâ n~g paghalakhác n~g halakhac-libác.
Nápatan~ga acó; náhaharap ang sacristan mayor. Sa sandaling iyó'y walâ
acóng maalamang sabihin; natigagal acó n~g pagtitig sa canyá; datapuwa't
siyá'y nagpatúloy n~g pagtatawá. Aco'y nayáyamot na, at nakikinikinita
cong acó'y macagagawâ n~g isáng dî marapat; sa pagca't hindî n~gâ
nangagcacalaban ang maguing mabuting cristiano at ang matutong magmahál
n~g sariling caran~galan. Tatanun~gin co na sána siyá, n~g di
caguinsaguinsa'y inihalíli sa táwa ang pag-alimura, at nagsabi sa ákin
n~g patuyâ:--"Buenos dias palá, ha? ¡buenos dias! ¡nacacatawá ca!
¡marunong ca n~g magwicang castílà palá!"--At ipinatuloy ang canyáng
pagtatawa.

Hindî napiguil ni Ibarra ang isáng n~gitî.

--Cayô po'y nagtátawa--ang mulíng sinabi n~g maestro na nagtátawa rin
namán:--ang masasabi co pô sa inyó'y hindî acó macatawa n~g mangyari sa
akin ang bagay na iyón. Nacatindíg acó; náramdaman cong umaacyát sa
aking úlo ang dugô at isáng kidlát ang nagpapadilím sa aking ísip.
Nakita cong maláyò ang cura, totoong maláyò; lumapit aco't upang tumútol
sa canyá, na dî co maalaman cung anó ang sa canyá'y aking sasabihin.
Namaguitnâ ang sacristan mayor, nagtinig ang cura at sinabi sa akin sa
wícang tagalog na nagagalit:--"Howág mong paggamitan acó n~g hirám na
m~ga damít; magcásiya ca na lámang sa pagsasalitâ n~g iyóng sariling
wícà, at howág mong sirâin ang wícang castilang hìndî ucol sa inyó.
¿Nakikilala mo bâ si maestrong Ciruela? Unawain mong si Ciruela'y isáng
maestrong hindî marunong bumasa'y naglalagay n~g escuelahan."--Inacalà
cong siyá'y piguilin, n~guni't nasoc siyá sa canyáng cuarto at biglang
isinará n~g boong lacas ang pintô. ¿Anó ang aking magágawâ acóng bahagyâ
na magcásiya sa ákin ang áking sueldo, na upang másin~gil co ang
sueldong itó'y aking kinacailan~gan ang "visto bueno" n~g cura at
maglacbay acó sa "cabecera" (pan~gúlong báyan) n~g lalawigan; anó ang
magágawâ cong laban sa canyá, na siyang pan~gulong púnò n~g calolowa,
n~g pamamayan at n~g pamumuhay sa isáng báyan, linálampihan n~g canyáng
capisanan, kinatatacutan n~g Gobierno, mayaman, macapangyarihan,
pinagtatanun~gan, pinakikinggan, pinaniniwalâan at linilin~gap n~g
lahát? Cung inaalimura acó'y dapat acóng howág umimíc; cung tumutol
aco'y palalayasin acó sa áking pinaghahanapang-búhay at magpacailan ma'y
mawawalâ na sa akin ang catungculan co, datapuwa't hindî dahil sa
pagcacágayón co'y mápapacagaling ang pagtúturò, cung dî baligtád,
makikicampí ang lahát sa cura, caririmariman acó at acó'y tatawaguing
hambóg, palálò, mápagmataas, masamáng cristiano, masamâ, ang túrò n~g
magúlang, at cung magcabihirà pa'y sasabihing caaway acó n~g castilà at
"filibustero." Hindî hinahanap sa maestro sa escuela ang marunong at
masípag magtúrò; ang hiníhin~gî lámang sa canyá'y ang matutong magtiís,
magpacaalimura, huwág cumilos, at, ¡patawárin nawâ, acó n~g Dios cung
aking itinacuíl ang aking "conciencia" at pag-iísip! datapuwa't
ipinan~ganác acó sa lupaíng itó, kinacailan~gan cong mabuhay, may isáng
iná acó, caya't nakikisang-ayon na lámang acó sa aking capalaran, túlad
sa bangcáy na kinácaladcad n~g álon.

--¿At dahil po bâ sa hadláng na itó'y nanglupaypáy na cayó magpacailan
man?

--¡Cung acó n~ga disin ay nagpacadalâ!--ang isinagót;--¡hanggang doon na
lamang sána sa m~ga nangyaring iyón ang dinating cong m~ga casaliwàang
palad! Túnay n~ga't mulâ, niyaó'y totoong kinasusutan co na ang aking
catungculan; nag-isip acóng cumita n~g ibáng hánap-búhay na gáya n~g
aking hinalinhán, sa pagca't isáng pahírap ang gawâ, pagcâ guináganap
n~g masamâ sa loob at nacapagpapaalaala sa akin ang escuelahan sa
aráw-áraw n~g aking pagcaalimúra, na síyáng naguiguing dahil n~g aking
pag-lan~gap n~g totoong capaitpaitang m~ga pagpipighatî sa mahahábang
horas. N~guni't ¿anó ang aking gágawin? Hindî co mangyaring masabi ang
catotohanan sa aking iná; kinacailan~gang cong sabihing nacapagbíbigay
ligáya n~gayón sa akin ang canyáng tatlóng taóng m~ga pagpapacahírap
upang acó'y magcaroon n~g ganitóng catungculan; kinacailan~gang
papaniwalâin co siyáng ang hanap-búhay co'y totoong nacapagbíbigay
dan~gál; na ang pagpapacapagod co'y cawiliwíli; nasasabugan n~g m~ga
bulaclac ang landás; na waláng naguiguing bun~ga ang aking pagtupad n~g
m~ga catungculan cung dî ang pagcacaroon n~g m~ga caibigan; na aco'y
iguinagalang n~g bayan at pinupuspos n~g m~ga paglín~gap; sa pagca't
cung hindî gayón ang aking gawin, bucod sa acó'y na sa casawíang palad
na'y papagdadalamhatîin co pa ang ibá, bágay na bákit walâ na acóng
capakinaban~gan ay ipagcacasala co pa. Nananatili n~ga aco sa aking
calagayan at hindî co mìnagalíng na acó'y manglupaypáy: binantâ cong
makilában sa masamang pálad.

Tumíguil na sandali ang maestro, at saca nagpatúloy:

--Mulâ n~g aco'y maalimura n~g gayóng pagcágaspang-gaspáng, sinúlit co
ang áking sarili, at nakita kong tunay n~gâ namáng nápacahan~gal acó.
Pinág-arálan co áraw-gabi ang wicang castílà, at ang lahát n~g m~ga
nauucol sa áking catungculan; pinahihiram acó n~g m~ga libro n~g
matandáng filósofo, binabasa co ang lahát n~g áking násusumpong, at
sinisiyasat co ang lahát n~g áking binabasa. Dáhil sa m~ga bágong
caisipáng násunduan co sa isa't isá ay nagbágo ang áking palácad n~g
bait, at áking nakita ang maraming bagay na ibá ang anyô cay sa
pagcâtin~gin co n~g úna. Nakita cong m~ga camalian ang m~ga dating ang
boong acála co'y m~ga catotohanan, at nakita cong pawang m~ga
catotohanan ang m~ga ipinalálagay co n~g únang m~ga camalian. Ang m~ga
pamamálò, sa halimbawà, na búhat sa caunaunáhang mulá'y siyáng saguísag
n~g m~ga escuélahan, at ang ísip co n~g úna'y siyáng tan~ging paráang
lálong malacás sa pagcatuto,--binihasa tayo sa ganyáng ang
paniniwálà,--aking napagwarì n~g matápos, na dî lámang hindî
nacatutulong n~g pagsulong n~g bátà sa pag-aaral, cung dî bagcós pang
nacasisirà sa canyá n~g di anó lamang. Napagkilála cong maliwanag na
hindî n~gâ mangyayaring macapag-isip cung na sa m~ga mata ang "palmeta"
ó ang m~ga pamálò; ang tácot at ang pan~gin~gilabot ay nacagúgulo n~g
bait canino man, bucód sa ang panimdim n~g bátà, palibhasa'y lálong
guisíng ay lálò namáng madalíng cálimbagan n~g anó man. At sa pagcá't
n~g mangyáring malimbag sa úlo ang m~ga caisipán ay kinacailan~gang
maghári ang catiwasayan, sa labás hanggáng sa loob, na magcaroon n~g
catahimican ang isip, magtamasa n~g capayapaan ang catawán at ang
cálolowa at magtaglay n~g masigláng loob, inacála cong ang únang dápat
cong gawin ay ang maguing carayámà co ang m~ga bátà, sa macatuwid baga'y
huwag nilá acóng catacutan at ipalagáy nilá acóng caibigan, at ang
silá'y matutong magmahál sa caniláng saríli. Napagkilala co rin namáng
ang caniláng pagcakita sa araw-araw n~g pamamalo'y pumápatay sa caniláng
púsò n~g áwà, at pumúpugnaw niyáng nin~gas n~g dan~gal, macapangyaríhang
panggaláw n~g daigdig, at nálalakip sa gayón ang pagcawalâ n~g hiyâ, na
mahirap n~g totoong mulíng magbalíc. Naliwanagan co rin namang pagcâ
napapálo ang isá, nagtátamong caaliwan pagcâ napapalò namán ang m~ga
ibá, at n~gumin~gitî sa towâ pagcâ náririn~gig niyá ang canilang
pag-iyac; at ang pinapamámalò, bagá ma't masamâ sa loob ang pagsunód sa
únang áraw, nabibihása na cung matápos at ikinaliligaya ang cahapishapis
niyáng tungculin. Ikinalaguím co ang nagdaang panahón, aking
pinagsicapang pagbutihin ang casalucuyan sa pagbabago n~g dating
cagagawán. Pinacsâ cong calugdán at cawilihan ang pag-aáral, áking
tinícang ang "cartilla'y" huwág málagay na librong maitím na
napapaligûan n~g m~ga lúhà n~g camusmusán, cung dî isáng caibigang sa
canyá'y mag-uulat n~g caguiláguìlalas na m~ga líhim; na ang escuelaha'y
huwág maguíng púgad n~g m~ga capighatîan, cung dî isáng paraisong
liban~gan n~g ísip. Untîuntî n~gang inalís co ang m~ga pamamálò, dinalá
co sa áking báhay ang m~ga pamálò, at ang inihalíli co'y ang pagbíbigáy
unlác sa masisipag mag-áral at n~g caigayahan n~g ibá at ang
pagpapakilala n~g canícanílang sariling dan~gál. Cung hindî natututo sa
pinag-aaralan, ipinalálagay cong sa caculan~gán n~g pagsusumákit, cailan
ma'y hindî co sinasabing dahil sa capurulán n~g ísip; pinapaniniwalà co
siláng caniláng tagláy ang lálong masaganang cáya, cay sa tunay na abót
n~g caniláng lacás, at ang paniniwalang itóng caniláng pinagsisicapang
papagtibayin, ang siyáng sa canilá'y pumipilit na mag-áral, túlad namán
sa pagcacatiwálà sa sariling lacás na siyáng nagháhatid sa cabayaníhan.
N~g nagpapasimulâ pa lámang acó'y tíla mandín hindî lálabas na magalíng
ang áking bágong palácad: marámi ang hindî na nag-áaral; datapowa't
ipinatuloy co, at aking námasid na untî-unting sumásaya ang m~ga loob,
dumarami ang pumapasoc na m~ga bátà at lálong nagmamálimit, at ang
minsang mapuri sa harapán n~g lahát, kinabucasa'y nag-iibayo ang
natututuhan. Hindî nalao't cumalat sa bayang hindî acó namamalò;
ipinatawag acó n~g cura, at sa pan~gan~ganib cong bacâ mangyari na namán
ang gaya n~g úna, bumatì acó sa canyá n~g mapangláw sa wícang tagalog.
Nito'y hindî siyá nanglibác sa ákin. Sinábi sa áking pinasásamâ co raw
ang m~ga bátà; na sinasayang co ang panahón; na hindî acó gumáganap sa
áking catungculan; na ang amáng hindî namamálò ay napopoot sa canyáng
anác, ayon sa Espíritu Santo; na ang letra'y pumapasoc sa pamamag-itan
n~g dugô, at ibá't ibá pa; sinaysay sa ákin ang isáng buntóng m~ga
casabihán n~g panahón n~g m~ga catampalasanan, na anó pa't wari'y
casucatan n~g nasabi ang isáng bágay n~g m~ga táo sa úna upang huwág n~g
matutulan, at alinsunod sa ganitóng palácad n~g ísip ay dapat na n~gâ
marahil nating paniwalâang nagcaroon sa daigdíg n~g m~ga cakilakilabot
na anyô n~g m~ga háyop na kinathâ n~g ísip n~g m~ga táo n~g m~ga
panahóng iyón at caniláng iniukit sa caniláng m~ga palacio at m~ga
catedral. Sa cawacasa'y ipinagtagubilin sa áking aco'y magsípag at
manumbalic acó sa unang caugalîan, sa pagca't cung hindî, siya'y
magsusumbong sa alcalde lában sa ákin. Hindî humintô ríto ang áking
casaliwâang pálad: n~g macaraan ang iláng áraw ay nan~gagsirating sa
sílong n~g convento ang m~ga amá n~g m~ga bátà, at nan~gailan~gan acóng
pasaclólo sa boong aking pagtitiis at pagsang-ayon. Nan~gagpasimula n~g
pagpupuri sa m~ga panahóng únang ang m~ga maestro'y may matigás na loob
at ang pagtúturong guinagawa'y tulad sa pagtutúro n~g caniláng m~ga
núno."--¡Ang m~ga taóng yaón ang túnay na m~ga marurunong!--ang sábi
nilá;--ang m~ga táong yaó'y namamalò at tinútuwid ang licóng cáhoy.
¡Silá'y hindî m~ga bátà, silá'y matatandáng malakí ang pinagdanasan, may
m~ga buhóc na putî at mababalásic! Si Don Catalinong hárì niláng lahát
na nagtátag n~g escuélahang iyón, hindî nagcuculang sa dalawampo't limá
ang pálong ibinibigay, caya't naguing marurunong at m~ga pári ang
canyáng m~ga anác. ¡Ah! mahahalagá cay sa átin ang m~ga táo sa úna, ópò,
mahahalagá cay sa átin."--Hindî nan~gagcásiya ang m~ga ibá sa ganitóng
magagaspáng na m~ga pasáring; sinabi nilá sa áking maliwanag, na cung
ipatutuloy co ang aking palácad, ang caniláng m~ga anác ay hindî
matututo, at mapipilitan siláng alisín sa áking escuélahan. Nawalang
cabuluhan ang aking m~ga pagmamatuwíd sa canilá: palibhasa'y batà acó'y
hindî nila binibigyan n~g malaking catuwiran. ¡Gaano calaki ang aking
iaalay, magcaroon lamang acó n~g m~ga úban! Binábangguit nila sa akin
ang minamagalíng nilang pan~gan~gatuwiran n~g cura, ni Fulano, ni
Zutano, at binabangguit naman nila ang canilang saríling catawan, at
sinasabi nilang cung hindî sa m~ga pamamalò n~g canicanilang m~ga
maestro'y hindî sana sila nan~gatúto n~g anó man. Nacabawas n~g cauntî
n~g capaitan n~g capighatîan cong itó ang magandang paglín~gap na
ipinakita sa akin n~g ilan.

Dahil sa nangyaring itó, napilitan acóng huwag gumamit n~g isang
palacad, na pagcatapos n~g malaking pagpapagal ay nagpapasimulâ na n~g
pamumun~ga. Sa aking pagn~gan~galit, dinalá co kinabucasan sa escuelahan
ang m~ga pamalò, at mulíng sinimulâan co ang aking catampalasanang gawâ.
Nawalâ ang catiwasayan, at mulíng nagharì na naman ang capanglawan sa
m~ga mukhâ n~g m~ga batang nagpapasimulâ na n~g pagguíliw sa akin: sila
ang tan~ging m~ga carayamà co, ang tan~gi cong m~ga caibigan. Baga man
pinagsisicapan cong magdamót n~g pamamalò, at cung namamalò man aco'y
pinagágaang co hanggang sa abot n~g caya; gayón ma'y dinaramdam nila n~g
malabis ang canilang pagcaamís, ang canilang pagcaimbí at
nan~gagsisitan~gis n~g dî ugaling saclap. Dumarating sa aking púsò ang
bagay na iyón, at cahit nagn~gitn~gitn~git acó sa sariling calooban n~g
laban sa canilang halíng na magúgulang, gayón ma'y hindî acó
macapanghiganti sa m~ga walang malay-salang tinatampalasan n~g maling
m~ga caisipan n~g canilang m~ga ama. Nacapapasò sa akin ang canilang
m~ga lúhà: hindî magcasiya sa loob n~g aking dibdíb ang aking púsò, at
n~g araw na iyo'y iniwan co ang pagtuturò, baga man dî pa sumasapit ang
horas, at omowî acó sa aking bahay upang tuman~gis na nagíisa....
Marahil mamanghâ pô cayó sa aking pagcamaramdamin, n~guni't cung cayó'y
malagay sa aking catayua'y inyóng mapagcucúrò. Sinasabi sa akin n~g
matandang Don Anastasio:--"¿Humíhin~gî n~g palò ang m~ga ama? ¿Bakit
hindî ninyó sila ang pinalò?" Dahil dito'y nagsasakit acó.

Nakíkinig si Ibarrang nag-iisíp ísip.

--Bahagyâ pa lamang acóng gumágaling sa sakít ay nagbalíc acó sa
escuélahan at nasumpun~gan cong icalimang bahagui na lamang ang natitira
sa canila. Nan~gagsitacas ang m~ga pinacamagaling, dahil sa panunumbalic
n~g dating palacad, at sa m~ga natitira, sa ilang batang cayâ pumapasoc
sa escuélaha'y n~g hindî macagawâ sa canilang bahay, síno ma'y
walang bumatì sa akin sa aking paggalíng: sa ganang canila'y walang
malasakit ang gumalíng acó ó hindî; marahil lalong inibiig sana nila ang
acó'y manatili sa pagcacasakít, sa pagca't tunay n~ga't lalong mainam
mamalò ang maestrong panghalíli sa akin, n~guni't ang capalít naman
nito'y bihirang pumaroon sa pagtutúrò sa escuélahan. Ang m~ga ibang
tinuturuan co, yaóng m~ga batang napipilit n~g canilang m~ga magulang na
pumasoc sa escuelahan, ang guinagawa'y nan~gaglalagalag sa ibang daco.
Binibigyang casalanan nila acó, na sila'y aking pinagpakitaan n~g
mairuguíng loob at sinisisi nila acó n~g maínam. Gayón man, ang isang
anac n~g tagabúkid, na dumadalaw sa akin sa boong aking pagcacasakít,
cayâ hindî na pumapasoc ay dahil sa siya'y nagsacristan: sinasabi n~g
sacristan mayor na hindî raw marapat na magmaranî sa escuélahan ang m~ga
sacristan, sa pagca't bababà ang canilang urì.

--At ¿nagcásiya na pô bâ cayó sa inyóng m~ga bagong tinuturuan?

--¿May magagawâ pa pô ba acóng ibang bagay?--ang isinagót.--Gayón man sa
pagca't maraming nangyaring m~ga bagay-bagay, samantalang may sakít
acó'y nahalinhan camí n~g cura. Sumibol sa akin ang isang bagong
pag-asa, at guinawâ co na naman ang isang pamulíng pagtikím, at n~g
huwag malubos na totóo ang pagcasayang n~g panahón n~g m~ga batà at
pakinaban~gan hanggang sa abót n~g caya ang m~ga palò; na ang m~ga
pagcahiyang iyó'y mapag-anihan man lamang nilá n~g cahi't cacaunting
bún~ga, ang siya cong inísip. Yamang hindî nila acó mangyaring
caguiliwan n~gayón, ninais cong may maalaala sila sa aking hindî
napacasacláp cung may maisimpan silang anó mang bagay na
pakikinaban~gang acó ang may túrò. Talastas na po ninyóng na sa wícang
castílà ang m~ga libro sa caramihan n~g m~ga escuelahan, líban na lamang
sa catecismong tagalog na nagbabago, alinsunod sa samahan n~g m~ga
fraileng kinapapanigan n~g cura. Ang caraniwan n~g m~ga librong itó'y
m~ga "novena" m~ga, trisagio, ang catecismo ni pari Astete, na ang
nacucuba nilang cabanalan doo'y cawan~gis din cung naguing sa m~ga
hereje ang m~ga librong iyón. Sa pagca't hindî manyaring sila'y aking
maturuan n~g wicang castíla, at hindî co rin naman maisatagalog ang
gayóng caraming m~ga libro, pinapilitan cong halinhang untî-untî n~g
maiiclíng bahaguing sipi sa m~ga napapakinaban~gang m~ga librong
tagalog, gaya baga n~g maliit na casaysayan n~g pakikipagcapuwâ tao ni
Hortensio at ni Feliza[253], ilang m~ga maliliit na librong patnugot sa
pagsasaca, at iba pa. Manacanacang isinasatagalog co ang malilíit na
libro, gaya n~g Historia n~g Filipinas ni parî Barranera, at pagcatapos
ay aking idinídicta, upang canilang tipuning na sa m~ga cuaderno, at
cung minsa'y aking dinaragdagan n~g saríling m~ga pagpapahiwatig. Sa
pagca't walâ acong m~ga "mapa" upang sa canila'y macapagtúrô acó n~g
Geografía, sinalin co ang isang mapang nakita co sa "cabecera"
(pan~gúlong bayan n~g lalawigan), at sa pamamag-itan n~g sinalin cong
itó, at n~g m~ga baldosa n~g yapacan, na iulat co sa canila n~g cauntî
ang anyô nitông ating lupaín. N~gayó'y ang m~ga babae naman ang
nan~gagcaguló; nan~gagcasiya ang m~ga lalaki sa pag-n~gitî, dahil sa
gayóng gawâ co'y canilang namamasdan daw ang isa sa aking m~ga caululan.
Ipinatawag acó n~g bagong cura, at cahi't hindî acó pinag-wicâan, gayón
ma'y sinabi sa aking ang religión daw ang dapat cong pagsicapan, at bago
co iturò ang m~ga bagay na itó'y dapat na ipakilala n~g m~ga batà, sa
pamamamag-itan n~g isang pagsusulit, na totoong nasasaulo na nila ang
m~ga Misterio, ang Trisagio at ang Catolicismo n~g Doctrina Cristiana.

Samantala'y nagpapagal n~ga acô at n~g maguíng "papagayo"[254] ang m~ga
batà, at canilang masaulo ang lubhang maraming bagay na hindî
napagtatalós isa man lamang salitâ[255]. Marami sa canila ang
nacasasaulo n~g m~ga "Misterio" at "Trisagio", datapuwa't nan~gan~ganib
acóng masáyang ang áking m~ga pagpupumilit tungcól sa cay párì Astete,
sa pagca't hindî pa totoong napag-wawarì n~g marámi sa áking m~ga
tinuturúan ang pagcacaiba't ibá n~g m~ga tanóng at n~g m~ga sagót, at
ang dapat na maguíng cahulugán n~g dalawáng itó. ¡At sa ganitóng
calagaya'y mamámatay táyo, at ganyán din ang gágawin n~g m~ga
ipan~gán~ganac, samantalang sa Europa'y pinag-uusapan ang nauucol sa
pagsúlong.

--¡Howág bagá namán táyong napacamahiliguín sa pag-ásang dito sa átin ay
walâ n~g cagalin~gang mangyayári!--ang itinútol ni Ibarra, at sacâ
nagtindíg. Pinahatdán acó n~g isáng anyáya n~g teniente mayor upang
acó'y dumaló sa isáng púlong sa tribunal ... ¿Síno ang nacaaalam cung
doo'y magcacaroon pô cayó n~g sagót sa inyóng m~ga tanóng?

Nagtindig din ang maestro sa escuela, n~guni't umíiling, tandâ n~g
pagcuculang tiwála, at sumagót:

--Makikita ninyo't matutulad sa aking m~ga binálac ang láyong caniláng
sinábi sa akin, at cung hindî, ¡tingnan natin!


TALABABA:

[252] Tinatawag na "m~ga elemento" n~g una ang lúpà, ang tubig, ang
han~gin at ang apóy.

[253] Marahil ang ibig bangguitin ni Dr. José Rizal dito'y ang librong
"PAGSUSULATAN NI URBANA'T NI FELIZA" (Urbanidad) na sinulat ni Guinoong
Modesto de Castro, presbítero, taga Binyáng, Laguna, at naguing cura
párroco sa bayan n~g Naic, Cavite. Ang libróng yao'y isáng
carikitdikitang patnubay sa magandang pakikipagcapwa-tao at sa mainam na
caasalan, bucód sa magalíng na ulirán sa mabuting pananalita't pagsulat
n~g wícang tagalog.--P.H.P.

[254] Isáng ibong; minamagaling dahil sa carikitan n~g canyáng m~ga
balahibo at sa cadaliang matutong ulitin ang m~ga salitáng sa canya'y
itúrò.--Tinatawag na _papagayo_ ang nagsasalitá n~g m~ga bágay na hindî
nauunawà--P.H.P.

[255] Ganito ang narinig cong salitaan n~g isang curang fraile at n~g
isáng tagalog na mangmang baga, ma't mayaman.--_Tagalog._ Bakit po bá
hindi isinasawicang tagalog ang pagmimisa at iba pang panalan~gin,
gayóng talastas na ninyong hindi namin nalalaman ang wicang
latin?--_Cura._ Sa pagcá't cung wicang tagalog ay kinakailan~gang
sabihing macaitlo upang maunawa n~g Dios ang ating hinihin~gi sa canyá,
cung wicang castila'y macalawa, at cung wicang latin ay minsan lámang;
itó ang dahil at sa _Misterio_ at sa _Trisagio'y_ na sa wicang latin ang
mahalagáng pananalan~gin.

N~gayón naliliwanagan na n~g ilaw n~g catotohanan ang pag-iisíp n~g
halos n~g lahat n~g tagalog, ang gayong pananalità n~g curang walang
mithî cung di mamahay tayo sa cabulagán ay magtátamo agad n~g matindíng
pagpapawalang halagá. Cung ganap na catotohanán ang Dios puspós n~g
carunun~gan waláng hanggán--sa pagca't cung di gayo'y hindi siyá Dios
dapat náting sampalatayanang túnay na talós niyá ang lahát n~g wicà at
sa anó mang wica sabihin ang pagtáwag sa canya'y caracaraca'y nauunawà
niyá; hindi lámang itô; di pa natin binúbuca ang ating bibíg ay talastás
na niyá ang íbig nating hin~gín. Ang masamâ ang casamasamaan, sa pagca't
isáng pagaacsayá n~g panahón ay ang magsasalitâ n~g di alám cung anó ang
sinasabi, tulad sa ibong _papagayo ó loro_.--P. H. P.



=XX.=

=ANG PULONG SA TRIBUNAL=


Yaó'y isang salas na may labíngdalawá ó labíng-limáng metro ang hábà may
waló ó sampóng metro ang lúang. Ang m~ga pader n~g salas na iyó'y
pinaputî n~g pintáng ápog at punóng-punô n~g m~ga dibujong úling ang
iguinúhit na humiguít cumúlang ang capan~gitan, humiguít cumúlang ang
casalaulàan, na may m~ga cahalong paunawang súlat upang mapag-unáwang
magalíng ang m~ga cahulugán noón. Namamasdan sa isáng suloc na
nacasandál n~g mahúsay na pagcacahanay ang may sampóng m~ga lúmang fusil
na batóng pingkian ang pangpaputóc na cahálò n~g sableng cálawan~gin,
m~ga espadin at m~ga talibóng: yaón ang m~ga sandata n~g m~ga
"cuadrillero."

Sa isáng dúlo n~g salas na napapapamutihan n~g maruruming m~ga
"cortinang" pulá, natatagò ang larawan n~g hári, na nacasábit sa pader,
nacapatong sa isáng tarímang cáhoy ang isáng lúmang sillóng nacabucá ang
canyáng wasác na m~ga brazo; sa harapa'y may isáng malakíng mesang cáhoy
na narurun~gisan n~g tinta na may m~ga úkit na m~ga salitâ at m~ga únang
letra n~g pan~galan cawan~gis n~g marami sa m~ga mesa sa m~ga tindahan
n~g álac at cerveza sa Alemania, na caraniwang paroonan n~g m~ga
estudiante. Man~ga siráng banccô at silla ang siyáng nacahúhusto n~g
m~ga casangcapan.

Itó ang salas na pinagpupulun~gan n~g tribunal, n~g m~ga pagpapahirap at
ibá pa. Dito nagsasalitaan n~gayón ang m~ga púno n~g báyan at n~g m~ga
nayon: hindî nakikihálò ang pangcát n~g m~ga matatanda sa pangcát n~g
m~ga báta, at hindî nan~gagcacasundò ang isá't isá; silá ang m~ga
kinácatawan n~g partido conservador at n~g partido liberal, ang
naguiguing catangîa'y totoong napapacalabis sa m~ga bayan ang caniláng
m~ga pagtatalotalo.

--¡Nacacapagcúlang-tiwálà sa ákin ang asal n~g gobernadorcillo!--ani Don
Filipong púno n~g partido liberal sa canyáng m~ga catoto; may dáti
siyáng talagang pacay siya totoong ipinagpahuli niya ang pagtutuos n~g
bálac na gúgugulin. Unawàin ninyóng labing-isáng araw na lamang ang sa
áti'y nátitira.

--At ¡nátira siya sa convento upang makipagsalitaan sa curang may
sakit!--ipinaalaala n~g ísa sa m~ga batà.

--¡Hindî cailan~gan!--ang sinábi namán n~g isá;--ang lahát, ay naihandâ
na natin. Huwág bâ lamang magcaroon n~g lálong maráming "voto" ang bálac
n~g m~ga matatandá....

--¡Hindî co inaacalang magcaroon!--ani Don Filipo;--acó ang magháharap
n~g bálac n~g m~ga matatandâ....

--¿Bakit? ¿anó ang sábi pô ninyó?--ang sa canyá'y m~ga tanóng n~g m~ga
nakikinig sa canyáng páwang nan~gagtátaca.

--Ang sinasabi co'y cung acó ang únang magsasalita'y áking iháharap ang
bálac n~g ating m~ga caáway.

--At ¿ang bálac natin?

--Cayó pô namán ang magháharap n~g bálac natin--ang sagót n~g tenienteng
n~gumin~giti, na ang pinagsasabiha'y isáng bátang cabeza de
barangay;--magsasalità pô cayó, pagcâ aco'y natálo na.

--¡Hindî pô namin mawatasan ang inyóng caisipán!--ang sábi sa canyá n~g
m~ga causap, na minámasdan siyáng puspos n~g pag-aalinlán~gan.

--¡Pakinggan ninyó!--ang marahang sinabi ni Don Filipo sa dalawá ó sa
tatlóng nakikinig sa canyá--Nacausap co canínang úmaga si matandáng
Tasio.

--At ¿anó?

--Sinabi sa akin n~g matandà: "Kinapopootan pô cayó n~g inyóng m~ga
caaway n~g higuit sa pagcapóot sa inyóng m~ga caisipán. ¿Ibig bagá
ninyóng howag mangyári ang isáng bágay? Cung gayó'y cayó ang humicayat
na gawín ang bágay na iyán, at cáhi't ang bágay na iyá'y
pakikinaban~gang higuít cay sa isáng "mitra" ay ipagtatacwilan. Cung
cayó'y matálo na, inyóng ipasábi ang inyóng linalayon sa lalong
cababababaan sa lahát ninyóng m~ga casamahán, at sasang-ayunan ang
inyóng láyong iyón n~g inyóng m~ga caaway, sa han~gád niláng cayó'y
hiyâin." Datapuwa't inyó sánang in~gátan ang líhim cong itó.

--N~guni't....

--Cayâ n~ga acó ang siyáng magsasalitâ upang gawín ang panucálà n~g
ating m~ga caáway, na anó pa't pacalalabisin co ang pan~gan~gatuwíran
hanggang sa catawá-tawá. ¡Howág cayóng main~gay! Narito na si Guinoong
Ibarra at ang maestro sa escuela.

Bumáti ang dalawáng binátà sa isá't isáng pulutóng; n~guni't hindî
nakialám sa m~ga salitâan.

Hindî naláo't pumásoc ang gobernadorcillong malungcót ang pagmumukhâ:
siyá rin ang nakita nátin cahapong may daláng isáng arrobang candilà.
Humintô ang m~ga alin~gawn~gáw pagpásoc niyá; bawá't isa'y naupô at
untiunting naghárì ang catahimícan.

Naupô ang gobernadorcillo sa sillóng nacalagáy sa ibabâ n~g larawan n~g
harì, macaapat ó macálimang umubó, hinaplós ang úlo at ang mukhâ,
inilagáy ang síco sa ibabaw n~g mesa, inalís, mulíng umubó at gayón ang
paúlit-ulit na guinawâ.

--¡M~ga guinoó!--ang sinábi sa cawacasang nanglulupaypay ang
voces:--nan~gahás acóng anyayáhan co cayong lahát sa pagpupulong na itó
... ¡ejem!... ¡ejem!... gágawin natin ang fiesta n~g ating pintacasing
si San Diego sa ica 12 nitong buwán.... ¡ejem!... ¡ejem!... n~gayo'y ica
2 tayo ¡ejem!... ¡ejem!...

At dito'y inubó siyá n~g mahabà at tuyô na siyang pumíguil n~g canyáng
pagsasalitâ.

Nang magcagayo'y tumindíg sa bangcô n~g m~ga matatandâ ang isáng táong
may anyong makísig, na may m~ga apat na pong taón ang gúlang. Siya ang
mayamang si capitang Basilio, caaway n~g nasírang si Don Rafael, isáng
taong nagsasabing umanó'y mulâ n~g mamatay si Santo Tomás de Aquino, ang
mundo'y hindî sumusulong n~g cahi't iisang hacbang, at mulâ n~g canyáng
íwan ang San Juan de Letrán, nagpasimulâ ang Sangcataóhan n~g pag-udlót.

--Itúlot pô n~g m~ga camahalan ninyóng magsaysay acó tungcól sa isáng
bágay na totoong mahalagá--anyá. Acó ang náunang nagsalitâ, bagá man
lálong may carapatáng man~gáuna sa ákin ang m~ga caumpóc dito, n~guni't
acó ang únang nagsalitâ, sa pagca't sa acalà co'y sa m~ga ganitóng
bágay, ang magpasimulà n~g pananalita'y hindî ang cahuluga'y siyáng
nan~gun~guna, at gayón ding hindî ang cábuntutan ang cahulugán n~g
cahulihulihang magsaysáy. Bucód sa rito'y ang m~ga bágay na sasabihin
co'y lubháng napacamahalagá upang maipagpaubáyà ó sabihin cayâ sa
cahulihulihan; itó ang dáhil at íbig co sánang magpáuna n~g pananalitâ,
at n~g máibigay ang dápat na cauculán. Itulot n~gâ ninyóng acó ang
máunang magsalitâ sa púlong na itóng kinakikitaan co n~g m~ga
nalílimping totoóng m~ga litáw na m~ga táo, gáya na n~ga n~g guinoong
casalucuyang capitan, n~g capitan pasado, n~g caibigan cong tán~ging si
Don Valenting capitan pasado, ang aking caibigan sa camusmusáng si Don
Julio, ang ating bantóg na capitan n~g m~ga cuadrillerong si Don
Melchor, at marami pang m~ga caguinoohang dî co na sasabihi't n~g huwág
acóng humábà, na nakikita n~g inyóng m~ga camahalang pawang caharap
natin n~gayón ípinamanhic co pô sa inyóng m~ga camahalan ipahintulot na
acó'y macapagsalitâ bago magsalitâ ang ibáng síno man ¿Magtátamo cayâ
acó n~g capalarang pahinuhod ang capulun~gan sa áking mapacumbabang
capamanhican?

At sacâ yumucod ang mananalumpátì n~g bóong paggálang at ga n~gumin~gitî
na.

--¡Macapagsasalitâ na cayó, sa pagcá't cayó'y pinakíkinggan námìn n~g
boong pagmimithî!--ang sinábi n~g m~ga binan~guít na m~ga caibigan, at
iba pang m~ga táong nan~gagpápalagay na siya'y dakílang mananalumpatî:
nan~gag-úubo n~g bóong ligaya ang m~ga matatandâ at caniláng
pinagpípisil ang dalawáng camáy. Pagcatápos na macapagpáhid n~g páwis si
capitán Basilio n~g canyáng panyóng sutlâ, ay nagpatúloy n~g pananalitâ:

Yamang lubháng nápacaganda ang inyong calooban at mapagbigay lugod sa
ating abáng cataohan, sa pagcacaloob sa aking acó ang macapagsalitáng
máuna sa sino mang náririto, sasamantalahin co ang capahintulutang itóng
sa aki'y ipinagcaloob n~g bóong cagandáhan n~g pusó at aco'y
magsasalitâ. Iniisip n~g aking isip na aco'y sumasaguitnâ n~g
cagalanggalang na Senado romano, "senatus populusque romanus", na
sinasabi nátin niyóng m~ga caayaayang panahóng sa caculan~gang pálad n~g
Sangcataóha'y hindî na magbábalic, at aking híhin~gin sa "Patres
Conscripti", ang sasabihin marahil n~g pantás na si Ciceron, cung siyá
ang málagay sa catayuan co n~gayón; hihín~gin co, sapagca't capós táyo
sa panahón, at ang panaho'y guintô, áyon sa sábi ni Salomón na sa
mahalagang pinag uusapan n~gayo'y sabíhing maliwanag, maiclí at
walang ligóy-lígoy n~g báwa't isá ang canyang panucalà. Sinabi co na.

At tagláy ang bóong pagcalugód sa canyáng sariling cataóhan at sa
magaling na pakikinig sa canyá n~g nan~garoroon, naupô ang
mananalumpatî, datapuwa't canyáng tiningnán múna si Ibarra at anyóng
nagpapakilala siya n~g canyáng cataásan, at canyáng tiningnán din namán
ang canyáng m~ga caibigan, na pára mandíng sa canilá'y canyáng sinasabi:
¡Há! ¿Mabuti ba ang áking pagcacásalitâ? ¡há!

Inilarawan namán n~g canyáng m~ga caibigan sa caniláng m~ga matá ang
dalawáng pagtin~gíng iyón, sa caniláng pagsulyáp sa m~ga bátang guinóo,
na ibig niláng patayín sa caingguitán.

--N~gayó'y macapagsasalitâ na ang bawa't may ibig, na ... ¡ejem!--ang
sinabi n~g gobernadorcillo, na hindî natápos ang sinásalitâ, mulíng
siyá'y inihít n~g ubó at n~g m~ga pagbubuntóng hinin~gá.

Ayon sa hindî pag-imíc na námamasid, sino ma'y áyaw na siyá'y tawagguin
"patres conscripti", síno ma'y waláng tumítindíg: n~g magcagayó'y
sinamantala ni Don Filipo ang nangyayari at humin~gíng pahintúlot na
macapagsalitâ.

Nan~gagkindátan at nan~gaghudyátan n~g macahulugán ang m~ga conservador.

--¡Iháharap co, m~ga guinóo, ang áking panucalang gugugulin sa fiesta!
ani don Filipo.

--¡Hindî námin masasang-ayunan!--ang sagót n~g isáng natutuyong
matandáng conservador na hindî mapaclihán n~g anó man.

--¡Lában sa panucalang iyán ang áming voto!--ang sábihan n~g ibáng m~ga
caaway.

--¡M~ga guinoo!--ani Don Filipong pinipiguil ang pagtáwa;--hindî co pa
sinasabi ang panucalang dalá rito naming m~ga "bátà". "Lubós" ang aming
pagása na siyáng mamagalin~gín n~g "lahat" cay sa pinapanucálà ó
mapapanucálà n~g áming m~ga catálo.

Ang palálong pasimuláng itó ang siyáng nacapuspós n~g gálit sa caloóban
n~g m~ga conservador, na nagsisipanumpâ sa caniláng sariling caniláng
gagawín ang catacottacot na pagsalangsáng. Nagpatuloy n~g pananalitâ si
Don Filipo:

--Tatlong libo't limandáang piso ang inaacálà náting gugúlin.
Mangyayaríng macagawâ n~ga táyo, sa pamamag-itan n~g salapíng ito n~g
isang fiestang macahihiguit n~g di anó lamang sa caningnin~gan sa lahát
n~g hanggá n~gayó'y napanood dito sa ating lalawigan at sa m~ga
lalawigang carátig man.

--¡Hmjn!--ang pinagsabihan n~g m~ga hindî naniniwálà; gumugugol ang
bayang A. n~g limáng libo, ang bayang B. nama'y ápat na libo--¡Hmjn!
¡cahambugán!

--¡Pakinggán ninyó acó, m~ga guinoo, at cayô'y maniniwálà. Aking
iniaakit sa inyóng tayo'y magtayô n~g isáng malakíng teatro sa guitnâ
n~g plaza, na maghalagáng isáng dáa't limampóng píso!

--¡Hindî cásiya ang isáng dáa't limampô, kinacailan~gang gumugol n~g
isáng dáa't anim na pô!--ang itinutol n~g isáng matigás ang úlong
conservador.

--¡Itític pô ninyó, guinoong director, ang dalawang daang pisong
iniuucol sa teatro!--ani Don Filipo.--Iniaanyaya cong makipagcayárì sa
comedia sa Tundó upang magpalabás sa pitóng gabíng sunod sunod. Pitóng
palabás na tigdadalawang daang píso bawa't gabí, ang cabooa'y isáng libo
at ápat na ráang píso: ¡isulat pô ninyó, guinoong director, isáng libo't
ápat na raang píso!

Nan~gagtin~ginan ang matatandá't ang m~ga bátà sa pangguiguilalás; ang
m~ga nacatatalos lamang n~g líhim ang hindî nan~gagsikílos.

Iniaanyaya co rin namáng magcaroon tayo n~g maraming totoong m~ga
paputóc; huwág n~ga táyong gumamit n~g malilíit na "luces" at n~g m~ga
malilíit na "ruedang" kinalúlugdan lamang n~g m~ga musmós at n~g m~ga
dalága, huwag táyong gumamit n~g lahat n~g itó. Malalakíng m~ga bomba at
sadyáng malalakíng m~ga cohatón ang ibig natin. Iniaanyaya co n~ga sa
inyó ang pagcacagugol sa dalawang daang malalakíng bomba na tigalawang
píso báwa't isá at dalawang daang cohatong gayón din ang halagá. Ipagawà
natin sa m~ga castillero sa Malabón.

--¡Hmjn!--ang isinalábat n~g isáng matandâ:--hindî nacacagulat sa ákin
at hindî rin nacabibin~gi ang isáng bombang tigalawang piso;
kinacailan~gang maguíng tigatlóng piso.

--¡Isulat pô ninyó ang isáng libong pisong gugugulin sa dalawang daang
bomba at dalawáng daang coletón!

Hindî na nacatiís ang m~ga conservador; nan~gagtindigan ang ilan at
nan~gagsalitaan n~g bucód.

--Bucód pa sa roon, upang makita n~g ating m~ga capit-bayang tayo'y m~ga
taong walang hinayang at nagcacanlalabis sa atin ang salapî--ang
ipinagpatuloy ni Don Filipo, na itinaas ang voces at matúling sinulyap
ang pulutóng n~g m~ga matatandâ,--aking iniaanyaya: una, apat na
"hermano mayor" sa dalawáng áraw na fiesta, at icalawa, ang itápon sa
dagatan sa aráw áraw ang dalawáng dáang inahíng manóc na pinirito, isang
daang capóng "rellenado" at limampóng lechón, gáya n~g guinagawà ni
Sila, sa panahón ni Ciestón, na bágong casasabi pa lámang ni capitang
Basilìo.

--¡Siya n~gâ, gáya ni Sila!--ang iculit ni capitang Basilio, na na
totowâ n~g pagcábangguit sa canyá.

Lumálaki n~g lumálaki ang pagtatacá.

--Sa pagca't marámi ang dádalong mayayaman at bawa't isa'y may daláng
libolíbong piso, at sacâ ang caniláng lalong magalíng na sagabun~gin, at
ang "liampó" at m~ga baraja, ini anyaya co sa iyó na tayo'y magpasabong
n~g labínglimáng áraw, at magbigay calayaang mabucsan ang lahát n~g m~ga
bahay n~g sugalan....

N~guni't nan~gagtindíg ang m~ga cabatáan at siya'y sinalabát: ang boóng
acálà nilá'y nasirá ang ísip n~g teniente mayor. Nan~gagtatalotalo n~g
mainam ang m~ga matatandâ.

--At sa cawacasan, n~g huwág mapabayaan ang m~ga caligayahan n~g
cálolowa....

Natacpáng lubos ang canyáng voces n~g m~ga bulongbulun~gan at n~g m~ga
sigawang sumiból sa lahat n~g súloc n~g sálas: yao'y naguing isáng
caguluhan na lámang.

--¡Hindî!--ang isinígaw n~g isang matálic na conservador;--ayaw cong
maipan~galaratac niyang siya ang nacagawa n~g fiesta, ayaw. Pabayaan,
pabayaan ninyong aco'y macapagsalitâ.

--¡Dináyà táyo ni Don Filipo!--ang sinásalitâ naman n~g m~ga liberal.
Bovoto cami n~g laban sa canya! ¡Cumampí siya sa matatandâ! ¡Bomoto tayo
n~g laban sa canya!

Ang gobernadorcillo, na higuít ang panglulupaypay sa cailan man; walang
guinawa cahi't anó upang manag úli ang catiwasayan: naghíhintay na sila
ang cusang tumiwasay.

Humin~gíng pahintulot ang capitan n~g m~ga cuadrillero upang magsalíta;
pinagcalooban siya, datapuwa't hindî binucsan ang bibig, at mulíng
naupóng nakikimî at puspós cahihiyan.

Ang cabutiha'y nagtindîg si capitang Valenting siyang pinacamalamíg ang
loob sa lahat n~g m~ga conservador, at nagsalitâ.

Hindi camí macasang-ayon sa palagáy na munacalà n~g teniente mayor, sa
pagca't sa ganang amin ay napaca labis naman. Ang gayóng mapacaraming
m~ga bomba at ang gayong napaca raming gabi n~g pagpapalabas n~g
comedia'y ang macacaibig lamang ay ang isang batang gaya n~g teniente
mayor, na macapagpúpuyat n~g maraming gabí at macapakíkinig n~g maraming
putóc na dî mabíbin~gi. Itinanóng co ang pasiya n~g m~ga taong matalino
at nagcacaisa ang lahat sa hindî pagsan-ayon sa panucalâ ni Don Felipo.
¿Hindí bâ ganito, m~ga guinóo?

--¡Tunay n~ga! ¡tunay n~ga! ang sabay sabay na pinagcaisahang sagót n~g
m~ga bata't matandâ. Nan~galulugod ang m~ga bata sa pakikiníg sa gayóng
pananalitâ n~g isang matandâ.

--¡Anó ang ating gagawín sa apat na m~ga hermano mayor!--ang ipinatúloy
n~g matandâ.--¿Anó ang cahulugan niyóng m~ga inahíng manóc, m~ga capón
at m~ga lechóng itatapon sa dagatan? ¡Cahambugan! ang sasabihin n~g m~ga
calapit-bayan natin, at pagcatapos ay magsásalat tayo sa pagcain sa loob
n~g calahating taón. ¿Anó't makikiwan~gis táyo cay Sila ó sa m~ga romano
man? ¿Tayo ba'y inanyayahan minsan man lámang sa canilang m~ga fiesta?
Acó sa gannang akin, lamang, caílan ma'y hindî pa acó nacatatanggap n~g
anó mang canílang líham na pang-anyaya, ¡gayóng aco'y matanda na!

--Ang m~ga romano'y tumahan sa Roma. Kinalalagyan n~g papa!--ang
marahang sa canya'y ibinulóng ni capitáng Basilio.

--¡N~gayon co napagkilala!--ang sinabi n~g matandang hindî
nagulomihanan. Marahil guinawa ang canilang fiesta cung "vigilia" at
ipinatatapon n~g papa ang pagcain at n~g howag magcasala. N~guni't sa
paano mang bágay, hindî mangyayaring masang-ayunan ang inyong panucalang
fiesta, sa pagca't isáng caulúlan!

Napilitan si Don Filipong iurong ang canyáng panucálà; dahil sa totoong
sinásalansang.

Ang m~ga lalong matatalic na m~ga conservador sa caniláng caaway, hindî
nan~gagdamdam n~g anó mang pag-aalap-ap n~g makita niláng tumindig ang
isáng bátang cabeza de barangay at humin~gíng pahintúlot na
macapagsalitâ.

--Ipinamámanhic co sa inyóng m~ga camahalang ipagpaumanhíng bagá ma't
bátà acó'y man~gahás magsalitâ sa haráp n~g lubháng maráming táong
totóong cagalanggalang dáhil sa canilang gúlang at dáhil namán sa
catalinuhan at carunún~gang magpasiyá n~g tapát sa lahát n~g bagay,
n~guni't sa pagca't ang caayaayang mananalumpatìng si capitang Basilio'y
nag-aanyayang saysayin dito n~g lahát ang canicanilang m~ga panucálà,
maguíng pinacacalásag n~g aking cauntîan ang canyáng mahalagang
pananalitâ.

Tumátan~gô, sa pagcalugod, ang m~ga conservador.

--¡Magalíng magsalitâ ang bátang itó!--¡Siya'y
mápagpacumbabá!--¡Caguiláguilalás cung man~gatuwíran!--ang sabihan n~g
isa't isá.

--¡Sayang at hindî marunong cumíyang magalíng!--ang pasiyá ni capitan
Basilio.--N~guni't nangyayari itó dahil sa hindî siya nag-aral cay
Cicerón, at sacâ totoong bátà pa.

--Hindî cayâ isinásaysay co sa inyó ang isáng palatuntunan ó
panucálà,--ang ipinatuloy na salitâ n~g bátang cabeza,--ay hindî dahil
sa ang isip co'y inyóng mámagalin~gin ó inyó cayáng sasang-ayunan: ang
aking han~gad, casabáy n~g aking mulî pang pan~gan~gayupápà sa calooban
n~g lahát, ay patotohanan sa m~ga matatandang sa tuwî na'y sang-ayon ang
aming isípan sa caniláng ísip, sa pagcá't áming ináangkin ang lahát n~g
m~ga adhicáng isinaysay n~g boong caningnin~gán ni capitang Basilio.

--¡Mabuting pananalitâ! ¡mabuting pananalitâ!--ang sabihanan n~g m~ga
pinauunlacáng m~ga conservador. Hinuhudyatán ni capitang Basilio ang
bátà upáng sa canyá'y sabihin cung paano ang marapat na paggaláw n~g
bísig at cung paano ang acmâ n~g páa. Ang gobernadorcillo ang tan~ging
nananatili sa hindî pagpansín, nalílibang ó may ibáng iniisip:
nahihiwatigan ang dalawang bagay na itó sa canyá. Nagpatuloy ang bátà
n~g pagsasaysay, na nalalao'y lalong sumásaya ang pananalitâ:

--Náoowî, m~ga guinóo, ang aking panucála sa sumusunod: mag-ísip n~g
m~ga bagong pánooring hindî caraniwan at laguing nakikita natin sa
aráw-áraw, at pagsicápang huwág umalís díto sa báyan ang salapîng
nalicom, at huwág gugúlin sa waláng cabuluháng m~ga pólvora, cung hindî
gamítin sa ano mang bagay na pakinaban~gan n~g lahat.

--¡Iyán n~gâ! ¡iyán n~gâ!--ang isináng-áyong salitâ n~g m~ga bátà; iyáng
ang ibig n~ga namin--totoong magalíng--ang idinugtóng n~g m~ga
matatandâ.

--¿Anó ang máhihitâ nátìn sa isáng linggóng comediang hiníhin~gî n~g
teniente mayor? ¿Anó ang matututuhan natin sa m~ga hárì sa Bohemia at
Granada, na nan~gag-uutos na putlín ang úlo n~g canilang m~ga anác na
babae, ó cung dìlì caya'y ikinacarga sa isáng cañón ang m~ga anác na
babaeng iyán at bágo naguiguing trono ang cañón? Tayo'y hindî m~ga hárì,
hindî tayo m~ga tampalasang táong-párang, walâ namán táyong m~ga cañón,
at cung sila'y ating paráhan ay bibitayin táyo sa Bágongbayan. ¿Anó bagá
ang princesang iyáng nakikihalobílo sa m~ga paghahámoc, namamahagui n~g
tagâ at úlós, nakikipag-away sa m~ga principe at naglilibot na
nan~gag-íisa sa m~ga bundóc at parang, na cawan~gis n~g
nan~gatitigbalang? Kinalulugdan natin, ayon sa ating caugalian, ang
catamisan at ang pagcamasintahin n~g babae, at man~gan~ganib tayong
tumán~gan sa m~ga camáy n~g isáng biníbining narurun~gisan n~g dugô,
cahi't na ang dugong ito'y sa isáng moro ó gigante; bagá man ang dugóng
itó'y sa pinawawal-an nating halagá, palibhasa'y ipinalálagay náting
imbí ang lalaking nagbubuhat n~g camá'y sa isáng babae, cahi't siya'y
príncipe, alférez, ó tagabúkid na waláng pinag-aralan. ¿Hindî cayâ
libolibong magalíng na ang palabasin natin ay ang laráwan n~g ating
sariling m~ga caugalîan, upang mabágo nátin ang ating masasamang m~ga
pinagcaratihan at m~ga lihís na hílig at purihin ang magagandang gawâ at
caugalian?

--¡Iyan n~gâ! ¡iyan n~gâ!--ang inúlit n~g canyáng m~ga cacampí.

--¡Sumasacatuwíran!--ang ibinulóng na nan~gagdidilidili ang iláng
matatandâ.

--¡Hindî co naisip cailán man ang bágay na iyán!--ang ibinulóng ni
capitang Basilio.

--Datapuwa't ¿paano ang paggawâ ninyó niyán?--ang itinutol sa canyá n~g
isáng mahirap sumang-ayon.

--¡Magaang na magaang!--ang sagót n~g bátà. Dalá co rito ang dalawang
comedia, na marahil pasisiyahang totoong masasangayunan at catowatowa
n~g m~ga cagalanggalang na matatandang dito'y nalilimpî, palibhasa'y
lubós ang pagcatalós nilá sa bawa't magandá at kilalá namán n~g lahát
ang caniláng catalinuhan.

Ang pagmagát n~g isá'y Ang pag-hahalal n~g Gobernadorcillo, ito'y isáng
comediang patupatuloy ang pananalitâ, nababahagui sa limang pangcat,
cathâ n~g isá sa m~ga náriritong caharáp. At ang isa'y may siyam na
bahagui, úcol sa dálawáng gabi, isang talinghagang "drama" na ang
pamimintás ang tucoy, sinulat n~g isá sa lalong magalíng na poeta dito
sa lalawigan at Mariang Makiling ang pamagát. Nang áming mámasdang
naluluatan ang pagpupulong n~g nauucol sa paghahandâ n~g fiesta, at sa
pan~gan~ganib naming bacâ culan~gin n~g panahón, líhim na humánap camí
n~g aming m~ga "actor" at pinapag-aral namin silá n~g canicanilang
"papel". Inaasahan naming sucat na ang isáng linggóng pagsasánay upang
silá'y macaganáp n~g magalíng sa canicanilang ilálabas. Itó, m~ga
guinoo, bucód sa bágo, pakikinaban~gan at sang-ayon sa mahúsay na
caisipán at may malakíng cagalin~gang hindî malakí ang magugugol: hindî
natin cailan~gan ang pananamit: magagamit natin ang ating suot na
caraniwan sa pamumuhay.

--¡Acó ang gugugol sa teatro!--ang isigaw na malaking tawa ni capitang
Basilio.

--¡Sacali't may lumalábas na m~ga cuadrillero, akíng ipahihiram ang
aking m~ga nasásacop--ang sabi namán n~g capitán n~g m~ga cuadrillero.

--At acó ... at acó ... cung nagcacailan~gan n~g isáng matandâ ... ang
sinabing hindî magcatutó n~g isá, at naghuhumiyád n~g pagmamakisíg.

--¡Sang-áyon camí! ¡sang-áyon cami!--ang sigawan n~g marami.

Namúmutlâ ang teniente mayor: napunô n~g m~ga lúhà ang canyáng m~ga
matá.

--¡Siyá'y tumatan~gis sa pagn~gingitn~git!--ang inísip n~g mahigpít na
conservador, at sumigaw:

--¡Sang-áyon camí, sang-áyon camí, at hindî cailan~gang pagmatuwiranan
pa!

At sa canyáng galác sa canyáng pagcapanghigantí at sa lubós na pagcatálo
n~g canyáng caáway, pinasimulán n~g lalákíng iyón ang pagpapaunlác sa
panucálà n~g bátà. Nagpatuloy itó n~g pananalitâ:

--Magagamit ang ikalimáng bahagui n~g salapíng nalilicom sa pamamahagui
n~g iláng gantíng pálà, sa halimbáwà, sa lalong mabuting batang nag-aral
sa escuela, sa lálong mabúting pastól, magsasacá, mán~gin~gisdâ, at ibá
pa. Macapagtatatag tayo n~g isáng unahán n~g patacbuhan n~g m~ga bangcâ
sa ílog at sa dagatan, patacbuhan n~g m~ga cabayo; magtayô n~g m~ga
"palosebo" at mag-anyô n~g m~ga laróng mangyayaring makísama ang
tagabukid natin. Sumasang-áyon na acó, álang-álang sa totoóng
pinagcaugalian na, ang tayo'y magcaroon n~g m~ga paputóc: marikit at
catuwá-tuwang panoorín ang m~ga "rueda" at m~ga "castillo", n~guni't
inaacalà cung hindî natin cailan~gan ang m~ga bombang panucalà n~g
teniente mayor. Casucatan na, sa pagbibigay casayahan sa fiesta, ang
dalawáng bandang música, at sa ganya'y maiilagan natin iyang m~ga
pag-aaway at pagcacagalít, na ang kinahihinatna'y ang m~ga caawa-awang
músicong naparirito't n~g bigyang galác ang ating m~ga pagpifiesta, sa
pamamag-itan n~g canilang pagpapagal, naguiguing tunay na m~ga
sasabun~ging manóc, na nan~gagsisiowî, pacatapos, na masamâ, ang sa
canila'y pagcacabayad, masamâ ang pagcacapacain, bugbóg ang catawán at
sugatán pa cung macabihirà. Mapasisimulâan ang pagpapagawâ n~g isang
maliit na bahay na magamit na escuelahan, sa pamamag-itan n~g lalabis na
salapî, sa pagca't hindî n~ga natin hihintaying ang Dios ay manaog at
siyang gumawâ n~g escuelahang iyán: capanglaw-panglaw n~gang bagay, na
samantalang tayo'y may isáng sabun~gáng pan~gulo sa lakí at gandá, ang
m~ga batâ natin ay nan~gag-aáral halos doón sa alagaan n~g m~ga cabayo
n~g cura. Sa maiclíng salita'y narito ang panucalâ: ang pagpapainam
nito'y siyáng pagcacapaguran.

Maaliw na bulungbulun~gan ang siyáng sumilang sa salas; halos ang lahát
ay sumasang-ayon sa bátà: iilan lamang ang bumúbulong:

--¡M~ga bágong bagay! ¡m~ga bágong bagay! ¡Sa ating m~ga kinabataa'y!...

--¡Ating sang-ayúnan na muna n~gayón iyán!--ang sabihan n~g m~ga
ibá;--áting hiyâin iyón.

At caniláng itinutúrò ang teniente mayor.

Nang manumbalic ang catahimican, ang lahát ay sumang-ayon na. Cúlang na
lamang ang pasiya n~g gobernadorcillo.

Ito'y nagpapawis, hindî mápacali, hináhaplos ang noo at sa cawacasa'y
nasabi n~g pautal-utal, na nacatun~gó:

--¡Acó ma'y sang-ayon din!... n~guni't ¡ejem!

Hindî umíimic ang boong tribunal n~g pakikiníg sa canyá.

--¿N~guni't?--ang tanóng ni capitang Basilio.

--¡Totoong sang-ayon acó!--ang inulit n~g gobernadorcillo;--sa macatuwid
baga'y ... hindî acó sang-ayon ... ang sinasabi co'y sang-ayon acó;
n~guni't ...

At kinuscos ang m~ga matá n~g camaoo.

--N~guni't ang cura,--ang ipinagpatuloy n~g cúlang pálad--ibáng bágay
ang íbig n~g párì cura.

--¿Nagcacagugol bâ ang cura sa fiesta ó tayo ang nagcacagugol? ¿Nagbigáy
bâ siyá n~g isáng cuarta man lamang?--ang sigaw n~g isáng voces na
nanunuot sa tain~ga.

Tumin~gín ang lahát sa dacong pinanggagalin~gan n~g m~ga tanóng na iyón:
si filósofo Tasio ang nároroon.

Hindî cumikilos ang teniente mayor at nacatitig sa gobernadorcillo.

--¿At anó ang íbig n~g cura?--ang itinanong ni capitang Basilio.

--¡Abá! ang íbig n~g cura'y ... anim na procesión, tatlóng sermón,
tatlóng malalaking misa ... at cung may lumabis na salapî, comediang
Tundó at cantá sa m~ga pag-itan.

--¡Ayaw namáng camí n~g lahát n~g iyán!--ang sinábi n~g m~ga bátà at n~g
iláng matandâ.

--¡Siyáng ibig n~g párí cura!--ang inulit n~g gobernadorcillo.--Aking
ipinan~gacò sa curang magaganap ang canyang calooban.

--Cung gayó'y ¿bakin inanyayahan pa ninyóng cami magpúlong?

--¡Inanyayahan co cayó't ... n~g sa inyo'y áking sabihin ang gayóng
bágay!

--At ¿bákit hindî ninyó sinábi sa pagsisimulâ pa n~g salitaan?

--Ibig co sánang sabihin, m~ga guinóo, n~guni't nagsalita si capitáng
Basilio'y ¡hindî na acó nagcapanahón ...! ¡kinacailan~gang sumunód sa
curá!

--¡Kinacailan~gang sumunód tayó sa canyá!--ang inúlit n~g iláng
matatandâ.

--¡Kinacailan~gang sumunod, sa pagca't cung hindî, tayo'y ibibilanggong
lahát n~g alcalde!--ang idinugtóng n~g boóng capanglawan n~g ibá, namáng
matatandâ.

--¡Cung gayo'y sumunód, cayó at cayó na lámang ang gumawa n~g
fiesta!--ang ipinagsigawan n~g m~ga báta--¡iniuurong namin ang aming
m~ga ambág!

--¡Nasin~gíl n~g lahat!--ang sinabi n~g gobernadorcillo.

Lumapit si Don Filipo sa gobernadorcillo at saca sinabi niya rito n~g
boóng capaítan.

--Inihándog co sa pagcaamís ang pag-ibig co sa aking sarilí upang
magtagumpay lamang ang magandang caisipan; cayô namá'y inihayin ninyó sa
pagcaapí ang inyóng camahalan upáng manálo ang masamáng panucála, at
inyóng iniwasác ang lahát.

Samantala'y--isinasabi namán ni Ibarra sa maestro n~g escuela:

--¿May-ibig bâ cayóng ipagbilin sa pan~gúlong báyan n~g lalawigan?
Paroroon acó n~gayón din.

--¿Mayroon pô bâ cayóng pakikialaman doón?

--¡Mayroon pô táyong pakikialaman doón!--ang talinghagang sagót ni
Ibarra.

--Sa daa'y sinasabi n~g matandang filósofo cay Don Filipong sinusumpa
ang sarilíng pálad.

--¡Tayo ang may casalanan! ¡Hindî cayó tumutol n~g cayo'y bigyán nila
n~g aliping sa inyo'y magpúnò, at aking nalimutan ang bagay na ito, sa
aking cahalin~gan!



=XXI.=

=CASAYSAYAN NANG BUHAY NANG ISANG INA=


_Waláng tinutun~go sa canyang paglacad,
walang linalayon sa  linipadlipad,
susumandali ma'y di napapanatag.

(Alaejos)_



Tumatácbo si Sisang patun~gó sa canyáng báhay, tagláy iyóng caguluhan
n~g baít na nangyayari sa ating cataohan, pagcâ sa guitnâ n~g isáng
casacunaán ay walâ sino mang nagmamalasakit sa atin at sa ati'y
tumatacas ang m~ga pag-asa. Cung nagcacagayo'y anaki'y dumidilim na
lahát sa ating paliguid, at sacali't macakita tayo n~g isáng máliit na
ilaw sa maláyò, tinátacbo natin ang ilaw na iyón, pinag-uusig natin, at
hindî natin alumana cáhi't makitang sa calaguitnâan n~g landás ay may
isang malalim na ban~gín.

Ibig n~g ináng iligtás ang canyáng m~ga anác, n~guni't ¿paano? Hindî
itinátanong n~g m~ga iná ang gágawing m~ga paraan, pagca nanucól sa
canilang m~ga anác.

Tumátacbong nagsísikip ang dib-dib, palibhasa'y pinag-uusig n~g m~ga
guniguníng calaguímlaguim. ¿Nárakip na cayâ ang anác niyang si Basilio?
¿Saán tumácas ang canyáng anác na si Crispin?

Nang malápit na siyá sa canyáng báhay ay canyáng natanawan ang m~ga
capacete n~g dalawáng sundalong na sa ibábaw n~g bacuran n~g canyáng
halamanan. Hindî mangyayaring maisaysay cung anó ang dinamdám n~g
canyáng pusó: nalimutan niyá ang lahát. Hindî cailâ sa canyá ang
canpan~gahasan n~g m~ga táong iyóng hindî nan~gagpipitagan cahi't sa
lálong mayayaman sa bayan, ¿anó cayâ ang mangyayari sa canyá at sa
canyáng m~ga anác na pinagbibintan~gan nan~ganácaw? Hindî m~ga táo ang
m~ga guardia civil, sila'y m~ga guardia civil lamang: hindî nilá
dinírin~gig ang m~ga panghihimanhic at sila'y bihasang macapanood n~g
m~ga lúhà.

Hindî sinásadya'y itinaás ni Sisa ang canyáng m~ga matá sa lan~git, at
ang lan~git ay n~gumín~gitî n~g caayaayang caliwanagan; lumalan~go'y ang
ilang maliliit at mapuputing alapaap sa nan~gan~ganinag na azúl. Humintò
siyá upang piguilin ang pan~gan~gatal na lumalaganap sa canyáng boong
katawán.

Iniiwan na n~g m~ga sundalo ang canyáng báhay at silá'y waláng casama;
walâ siláng hinuli cung dî ang inahíng manóc na pinatátabâ ni Sisa.
Nacahin~gá siyá at lumacás ang canyáng loób.

--¡Pagcábabait nilá at pagcágaganda n~g caniláng m~ga calooban!-ang
ibinulóng na hálos umíiyac sa catowáan.

Cahi't sunuguin n~g m~ga sundalo ang canyáng báhay, huwag lámang piitín
nilá ang canyáng m~ga anác, ay silá'y pacapupuspusin dín niyá n~g
pagpupuri.

Muling tinitigan niyá, sa pagpapasalamat, ang lan~git na pinagdaraanan
n~g isang cawan n~g m~ga tagác, iyáng matutûling m~ga alapaap n~g m~ga
lán~git n~g Filipinas, at sa pagca't nanag-úli sa canyáng púsó ang
pananálig ay ipinagpatúloy niyá ang paglácad.

Nang malapit na si Sisa sa m~ga catacot-tacot na m~ga táong yao'y
nagpalin~gaplin~gap sa magcabicabíla at nagcóconowáng hindî niyá
nakikita ang canyáng inahing manóc na pumípiyac at humihin~ging sáclolo.
Bahagya pa lamang nan~gacacaraan sa canyáng tabí ay nag-acála siyang
tumacbó, n~guni't piniguil ang tulin n~g canyáng paglacad n~g pagiin~gat
na bacâ siyá'y máino.

Hindî pa siyá nacalálayô n~g malaki n~g márinig niyáng siyá'y caniláng
tinatawag n~g boong caban~gisán.

Hindî kinukusa'y lumapit si Sisa, at náramdaman niyáng hindî niyá
maigaláw ang canyáng dilà sa tácot at natútuyô ang canyáng lalamunan.

--¡Sabìhin mo sa amin ang catótohanan ó cung hindî itatáli ca namin sa
cáhoy na iyon at papuputucán ca namin n~g dalawa!--anang isá sa caniláng
may pagbabálà ang tunóg n~g voces.

Tumin~gin ang babae sa dacong kinalalagyan n~g cáhoy.

--¿Icaw bâ ang iná n~g m~ga magnanacaw, icáw?--ang tanóng naman n~g isá.

--¡Iná n~g m~ga magnanacaw!--ang di sinásadya'y inúlit ni Sisa.

--¿Saán nároon ang salapíng iniuwî sa iyo cagabí n~g iyóng m~ga anác?

--¡Ah, ang salapi!...

--¡Howag mong itangguí ang salapíng iyán, sa pagca't lálong mápapasamá
icaw!--ang idinugtóng n~g isá. Naparíto cami't n~g dacpín ang iyóng m~gá
anác; ang pinacamatanda'y nacatanan sa amin, ¿saan mo itinágò ang bunsô?


Humin~gá si Sisa n~g márin~gig ang gayong sabi.

--¡Guinoó!--ang isinagot--¡malaon na pong araw na hindî co nakikita ang
aking anác na si Crispín: ang boóng acálà co'y masusumpun~gan co siyá
caninang umaga sa convento, doo'y ang sinábi lamang sa aki'y....

--Nagsuliapan ang dalawang sundálo n~g macahulugán.

--¡Magaling!--ang bigláng sinabi n~g isá sa canilá; ibigay mo sa amin
ang salapi, at hindî ca na namin babagabaguin.

--¡Guinoo!--ang isinamò n~g cúlang palad na babae!--ang aking m~ga anac
ay hindî nagnanacaw cahi't madayucdóc; bihasa caming magútom. Hindî
nag-uuwî sa akin si Basilio cahi't isang cuarta; halughuguín ninyó ang
boong bahay, at cung cayo'y macasumpong cahi't sisicapat man lamang,
gawín ninyó sa amin ang bawa't maibigan. ¡Caming m~ga dukhâ ay hindî
magnanacaw!

--Cung gayón--ang ipinagpatuloy n~g sundálo n~g madálang na pananalitâ,
at canyáng tinititigan ang m~ga matá ni Sisa,--icáw ay sumáma sa amin;
pagsisicapan na n~g iyóng m~ga anác na humarap at isísipót ang salaping
ninacaw: ¡Sumama ca sa amin!

--¿Acó? ¿sumama acó sa inyó?--ang ibinulóng n~g babae na umudlót at
minamasdan n~g boong pagcagulat ang m~ga pananamít n~g sundalo.

--¿At bakit hindî?

--¡Ah! ¡mahabág cayó sa akin!--ang ipinamanhíc na halos
lumúluhod.--Totoong acó'y mahírap; walâ acóng guintô ó hiyas man lamang
na súcat maialay sa inyó: nacúha na ninyó ang aking tan~ging pag-aarì,
ang inahíng manóc na inacala co sanang ipagbili ... dalhín na ninyó ang
lahat n~g inyóng masumpong sa aking dampâ; n~guni't ¡pabayaân na ninyó
rito acóng pumayapâ; pabayaan na ninyóng mamatay acó rito!

--¡Súlong na! kinacailan~gang sumama ca sa amin; at cung aayaw cang
sumama n~g sa magalin~gan, icaw ay gagapusin namin.

Tuman~gis si Sisa n~g capaitpaitan. Hindî nababagbag ang loob n~g m~ga
taong iyón.

--¡Ipaubayà man lamang ninyóng acó'y mauna n~g malayô-layô!--ang
ipinakiusap n~g maramdaman niyang siya'y tinatangnan n~g boong calupitan
at siya'y itinutulac.

Naawà ang dalawang sundalo at nag-usap sila n~g marahan.

--¡Hala!--ang wíca n~g isá--sa pagca't buhat dito hanggang sa pumasoc
tayo sa bayan ay macatátacbo ca, icaw ay lalagay sa pag-itan naming
dalawâ. Cung naroroon na tayo, macapagpapauna ca sa amin n~g may m~ga
dalawampong hakbang; n~guni't ¡mag-in~gat ca! ¡huwag cang papasoc sa
alín mang tindahan at huwag cang hihintô. ¡Hala, lacad na at magmadalî
ca!

Nawal-ang cabuluhan ang m~ga pagsamò, nawal-ang cabuluhan ang m~ga
pan~gan~gatuwiran, hindî pinansin ang m~ga pan~gacò. Sinasabi n~g m~ga
sundalong lumalagay na silá sa pan~ganib at malabis n~g totoo ang
canilang ipinagcacaloob.

Nang malagay na siya sa guitna n~g dalawa'y naramdaman niyang siya'y
namámatay n~g hiyâ. Tunay n~ga't walâ sino mang lumalacad sa daan,
n~guni't ¿ang hán~gin at ang liwánag n~g áraw? Ang tunay na cahihiya'y
nacacakita n~g tumitin~gin sa alin mang dáco. Tinacpán n~g panyô ang
mukhâ, at sa paglácad niyáng waláng nakikitang anó man ay tinan~gisan
n~g waláng imic ang canyáng pagcaamís. Napagtatalastas niyá ang canyáng
cahirapan, nalalaman niyáng sa canyá'y walá sino mang tumitin~gin at
sampò n~g canyáng asawa'y hindî siyá ipinagmamalasakit; n~guni't tunay
na alám niyáng siya'y ma'y capurihan at kinalulúgdan n~g madlá hanggáng
sa horas na iyón; hanggang sa horas na iyó'y canyáng kinaháhabagan yaóng
m~ga babaeng nan~gagdáramit n~g catawatawá na pinamámagatan n~g bayang
caagulo n~g m~ga sundalo. N~gayó'y tila mandin sa ganáng canyá'y
napababâ siyá n~g isáng baytang sa kinálalagyan n~g m~ga babaeng iyón sa
hagdanan n~g búhay.

Narinig niya ang yabág n~g lácad n~g m~ga cabayo: yaó'y ang m~ga
nagdádala n~g m~ga isdâ sa m~ga báyang dáco roon. Guinágawa nilá ang
gayóng m~ga paglalacbáy na nagpupulupulutong n~g maliliit ang m~ga
lalaki't babae, na nan~gacasacay sa masasamáng cabayo, sa guitnâ n~g
dalawáng bákid na nan~gacabítin sa magcábilang taguiliran n~g háyop. Ang
ilán sa canilá'y n~g magdaan isáng áraw sa harapán n~g canyáng dampâ ay
nan~gagsihin~gî n~g tubig na inumin, at siyá'y hinandugán n~g iláng
isdâ. N~gayó'y n~g man~gagdaan silá sa canyáng tabi, sa acálà niyá'y
siyá'y tinatahac at guiniguiic, at ang caniláng m~ga tin~gíng may
calakip na habág ó pagpapawaláng halagá ay lumálampas sa panyó at
tinutudlâ ang canyáng mukhâ.

Sa cawacasa'y lumayô ang m~ga maglalacbay at nagbuntóng hinin~gá si
Sisa. Inihiwalá niyáng sandalî ang panyô sa canyang mukhâ upang canyáng
matingnán cung silá'y maláyò pa sa báyan. May nátitira pang iláng m~ga
halígui n~g telégrafo bago dumating sa "bantayan". Cailan ma'y hindî
niyá náramdaman ang caunatan n~g gayong láyò, cung dî niyón lamang.

Sa tabi n~g daa'y may isáng malagóng cawayanang sa lilim niyó'y
nagpapahin~ga siyá n~g unang panahón. Diya'y pinakikiusapan siyá n~g
catamistamisan n~g sa canyá'y nan~gin~gibig; tinutulun~gan nito siyá n~g
pagdadalá n~g cáhoy at m~ga gúlay; ¡ay! nagdaan ang m~ga áraw na iyóng
túlad sa panag-inip; ang nan~gin~gibig ay canyáng naguing asawa, at ang
asawa'y inatan~gan n~g catungculang "cabeza de barangay" at n~g
magcagayó'y nagpasimula ang casaliwaang pálad n~g pagtawag sa caniláng
pintuan.

Sa, pagca't nagpapasimulâ ang áraw n~g pag init na totoo, siya'y
tinanóng n~g m~ga sundalo cung ibig niyang magpahin~ga.

--¡Salamat!--ang canyáng isinagót na nan~gin~gilabot.

Datapuwa't n~g totoong siya'y mapuspos n~g malaking pangguiguipuspos ay
n~g malapit na siyang dumating sa bayan. Sa malakíng samâ n~g canyáng
loob ay siya'y lumín~gap sa magcabicabilâ; malalawac na m~ga paláyan,
isáng maliit na sangháng inaagusan n~g tubig na pangdilíg, salupanít na
m~ga cáhoy; ¡walâ siyáng makitang isáng ban~gíng pagpatibulirán ó isáng
malakí't matigás na batóng paghampasán n~g sariling catawán! Canyáng
pinagsisihan ang canyáng pagcasama sa m~ga sundalo hanggáng doon;
¡n~gayó'y pinanghihinayan~gan niyá ang malalim na ilog na tumátacbo sa
malapit sa canyáng dampâ, sapagca't ang matataas na m~ga pampan~gin
niyao'y nasasabugan n~g m~ga matutulis na buháy na batóng
nan~gagháhandog n~g catamistamisang camatayan. N~guni't ang pagcaalaala
niyá sa canyáng m~ga anác, sa anác niyáng si Crisping hindî pa niya
natatalos n~g sandalíng iyón ang kinasapitan, ang siyáng tumangláw sa
canyá n~g gabíng iyón n~g canyáng búhay cayá't canyáng naibulong sa
pag-sang-ayon sa marawal na palad:

--¡Pagcatapos ... pagcatapos ay mananáhan camí sa guitnâ n~g cagubatan!


Pinahíran n~g lúha ang canyáng m~ga matá, pagpílit na tumiwasáy at
nagsabi sa m~ga guardia n~g marahang tínig:

--¡Na sa bayan na tayo!

Hindî mapaglírip ang anyô n~g canyáng pagcápanalitâ; yao'y daing, sisi,
hibic, yaó'y dalán~gin, yaón ang pighatíng binuò sa tínig.

Sinagót siyá n~g isáng tan~gô n~g m~ga sundalong sa canyá'y naháhabag.
Nagmadaling nagpauna si Sisa at pagpílit na mag-anyóng tiwasáy ang loob.

Nang sandalíng iyó'y pagpasimulâ ang pagrepique n~g m~ga campana't
ipina-aalam ang pagcatapos n~g mísa mayor. Tinulinan ni Sisa ang
paglacad, at n~g cung mangyayari'y huwag niyáng macasalubong ang m~ga
táong lalabas sa simbahan. Datapuwa't ¡hindî nangyari! waláng nakitang
paraan upang maiwasan ang gayóng pagcasalubong.

Bumatì n~g masacláp na n~giti sa dalawáng cakilala niyá, na sa canyá'y
nag-uusísa sa pamamag-itan n~g tin~gín, at mulâ niyó'y n~g canyáng
mailágan ang gayóng m~ga cahirápan n~g loob, tumun~gó siyá at ang lúpang
tinutuntun~gan niyá ang canyáng minasdán, at ¡bagay na caguilaguilalas!
natitisod siyá sa m~ga bató n~g lansán~gan.

Tumiguil n~g sandalî ang m~g táo pagcakita sa canyá, silá-silá'y
nan~gag-uusap at sinusundan siyá n~g caniláng títig: nakikita niya ang
lahát n~g itó, náraramdaman niya, bagaman siyá'y laguing nacatin~gín sa
lúpà.

Narin~gig niyá ang voces n~g isáng waláng cahihiyang babae, na
nasalicuran niyá at nagtátanong n~g hálos pasigáw:

--¿Saan ninyó nahuli ang babaeng itó? ¿At ang salápi?

Yaó'y isáng babaeng waláng tápis, dilaw at verde ang sáya at ang báro'y
gasang azul; napagkikilala sa canyang pananamít na siyá'y isáng caagulo
n~g sundalo.

Nacaramdam si Sisa n~g isáng parang tampál: wari'y hinubdán siyá n~g
babaeng iyón sa haráp n~g caramíhan. Sandalíng tumungháy upang siyá'y
magsáwa sa libác at pag-amís: nakita niyang ang m~ga táo'y maláyò,
totoong maláyò sa canyá; gayôn ma'y náramdaman niyá ang calamigán n~g
caniláng tin~gin at canyang náririn~gig ang caniláng m~ga
bulungbulun~gan. Lumalacad ang abáng babaeng hindî nararamdaman ang
pagtungtóng sa lúpa.

--¡Uy, dito ca tumún~go!--ang isininigáw sa canya n~g isáng guardia.

Tulad sa waláng pag-íisip na nawasac ang nacapagpapagalaw,
biglangbiglang ipinihit niyá ang canyáng m~ga paa. At hindî siyá
nacakikita n~g anó man, waláng anó mang iniisip, siya'y tumacbo at
nagtágò; nakita niyá ang isáng pintuang may isáng sundalong bantáy,
nag-acála siyang pumasoc doon; n~guni't siya'y inilihís sa canyang
paglacad n~g isá pang voces na lalò pa manding mabalasíc. Tinunutón niya
ang pinanggalin~gan n~g voces, na humáhacbang siyáng halos masun~gabà sa
panglulupaypáy; naramdaman niyang siya'y itinutulac sa licuran, siya'y
pumikit, humacbáng n~g dalawá at sa pagca't kinúlang siya n~g lacás,
nagpacálugmóc na siyá sa lúpà, paluhód muna at paupô pagcatápos. Isang
pagtán~gis na waláng lúha, walang sigáw, walang hibíc, ang siyang sa
canya'y nagpapacatal.

Yáón ang cuartel: doo'y may m~ga sundalo, m~ga babae, m~ga baboy at m~ga
inahíng manóc. Nan~gagsisipanahî n~g canicanilang m~ga damít ang ibáng
m~ga sundálo, samantalang nacahiga sa bangcô ang canilang m~ga caagulong
babae, na ang híta n~g lalaki ang inuunan, nan~gaghihithiitan n~g tabaco
ó cigarrillo at minámasdang ang bubun~gang nan~gayáyamot sa búhay:
Tumutulong namán ang m~ga ibáng babae sa paglilinis n~g damit n~g m~ga
sandata at iba pa, at inaaguing-íng ang m~ga mahahalay na awit.

--¡Tila mandin nacatacas ang m~ga sisiw! ¿Ang inahíng manóc lamang ang
inyong dalá?--anang isang babae sa m~ga sundalong bagong dating; na
hindî napagsi siyasat cung ang sabi niya'y dahil cay Sisa ó sa inahíng
manóc na nagpapatuloy n~g piniyácpiyác.

--¡Siya n~ga namán! cailan ma'y mahalagá ang inahíng manóc cay sa
sisiw--ang isinagot niyá sa canyá ring tanong, n~g makita niyáng hindî
umiimic ang m~ga sundalo.

--¿Saan naroon ang sargento?--ang tanóng na may anyóng samâ ang loob n~g
isá sa m~ga guardîa cívil--¿Nagbigay sabi na bâ sa alferez?

M~ga kibit n~g balícat ang siyáng sa canya'y sagót n~g nan~garoon, sino
ma'y walang nagmamalasakit n~g camuntî man lamang tungcól sa calagayan
n~g abáng babáe.

Dalawáng horas ang itinagal doon ni Sisa, sa isáng anyóng halos ay
hibáng, nacauncót sa isáng súloc, nacatágo ang ûlo sa m~ga camay, gusót
at gusamót ang buhóc. Natanto n~g alférez ang padakip na iyon n~g
pagcatanhaling tapát, at ang únang guinawâ niyá'y ang huwag paniwalâan
ang sumbóng n~g cura.

--¡Bah! ¡iya'y m~ga caul-ulan lamang n~g curipot na fraile!--anyá, at
ipinag-utos na alpasán ang babae, at sino ma'y huwag n~g makialam n~g
bagay na iyon.

--¡Cung ibig niyáng másumpong ang sa canyá'y nawalâ--ang
idinugtong--hin~gin niya sa canyáng San Antonio ó magsacdál cayà siya sa
nuncio! ¡Iyan!

Dahil sa mangyaring ito, si Sisa'y pinalayas sa cuartel na halos
ipinagtutulacan, sa pagca't aayaw siyang cumílos.

Nang mákita ni Sisang siya'y sumasaguitna n~g daan lumacad na siyáng dî
alam ang guinágawa, at tumún~go sa canyang báhay, nagmámadalî, walang
anó mang takip ang úlo at ang tinititiga'y ang maláyong tan-awin.
Nagninin~gas ang araw sa taluctóc n~g lan~git at walang anó mang alapaap
na nacacucublí sa maningníng niyang cabilugan; bahagyâ na pinagágalaw
n~g han~gin ang dáhon n~g m~ga cahoy; hálos tuyô na ang m~ga daan;
waláng man~gahas cahi't isang ibon man lamang na iwan ang lilim n~g m~ga
san~gá.

Sa cawacasa'y dumating din si Sisa sa canyang maliit na bahay. Pumásoc
siyá roong pipí, hindî umiimic, nilibot ang cabahayan, umalís,
nagpalacadlacad sa magcabicabila. Tumacbó, pagcatapos sa bahay ni
matandang Tasio, tumáwag sa pintuan; n~guni't walâ roon ang matandà.
Bumalic sa canyáng báhay ang culang palad at nagpasimulâ n~g pagtáwag
n~g pasigáw: ¡Basilio! ¡Crispín! at maya't maya'y humihinto at nakikinig
n~g mainam. Inuulit n~g alin~gan~gaw ang canyáng voces: ang matimyas na
lagaslas n~g tubig sa calapit na ílog, ang música n~g m~ga dahon n~g
m~ga cawayan; itó ang tan~ging m~ga voces n~g pag-iisa. Mulíng
tumatawag, umaacyá't sa isáng mataas na lúpa, lumulusong sa isang
ban~gin, nananaog sa ilog; nagpapalín~gaplin~gap ang canyáng m~ga matáng
may anyóng maban~gis; ang m~ga matá ring iyo'y manacanacang nag-aalab
n~g mainam, pagcatapos ay nagdídilim, tulad sa lan~git cung gabíng
sumísigwa: masasabing namímisic ang liwanag n~g pag-iísip at malapit n~g
magdilím.

[Larawan: ¡Nasirà ang isip ni Sisa! ¡Higuít ang calungcutan n~g canyang
hinibíc-hibíc cay sa capanglaw-panglawang náririnig na m~ga daíng cung
gabíng n~gitn~git n~g dilím at umaatun~gal ang lacás n~g unós!]

Mulíng pumanhíc sa canyáng maliit na báhay, naupô sa baníg na caniláng
hinig-án n~g nagdaang gabí, itinungháy ang m~ga matá at nakita niyá ang
capirasong napunit sa bárò ni Basilio sa dúlo n~g isáng cawayan n~g
dingding, na na sa tabí n~g ban~gin. Nagtinding, kinuha ang pilas na
damit na iyon at pinagmasdan sa ínit n~g áraw: may m~ga bahid, na dugò.

Datapwa't marahil hindî nakita ni Sisa ang gayong m~ga bahid, sa pagca't
nanaog at ipinagpatuloy ang pagsisiyasat sa pílas, sa guitnâ n~g
nacasusunog na ínit n~g araw, na canyáng itinataas, at sa pagca't tila
mandin ang tin~gin niya'y madilím na lahát, tinitigan niyá n~g paharap
ang araw n~g dilát na dilát.

Nagpatúloy rin siya n~g pagpapalacadlacad sa magcabicabilá, na sumísigaw
ó umaatun~gal n~g cacaibang tunóg; marahil siya'y catatacutan cung sa
canya'y may macarinig; may isáng tínig ang canyáng voces na hindî
caraniwang manggaling sa lalamunan n~g táo. Sa boong gabí, pagca
umaatun~gal ang unós, at lumilipad ang han~gin n~g calaguimlaguim na
catulinan, at ipinagtatabuyan n~g canyáng hindî nakikitang m~ga pacpac
ang isáng hucbóng m~ga aninong sa canyá'y humahagad, cung sacali't
cayo'y na sa isáng báhay na guibâ at nag-íisa, at nacacarinig cayó n~g
m~ga cacaibang daing, m~ga cacaibang buntóng-hinin~gáng ipinalálagay
ninyóng yaó'y ang hilahis n~g hihip n~g han~gin sa pagtámà sa matataas
na m~ga torre ó siráng m~ga pader, datapuwa't sa inyó'y pumupuspos n~g
tacot at sa inyó'y nagpapakilabot na hindî ninyó mapiguilan; talastasin
n~gâ ninyóng higuit ang lungcót n~g tínig n~g ináng iyón, cay sa hindî
mapaglírip na m~ga hibíc sa m~ga gabíng madilím pagcâ umaatun~gal ang
unós.

Sa gayóng calagaya'y inábot si Sisa n~g gabí. Pinagcalooban siyá marahil
n~g Lán~git n~g iláng horas na pagcacatulog, at samantalang siya'y
nahihimbing, hinilahihisan n~g pacpác n~g isang ángel ang namumutlâ
niyáng mukhâ, upang macatcát sa canyá ang alaala, na waláng ibáng
tinátaglay cung dî pawang capighatîan; marahil hindî cásiyang macáya n~g
mahinang lacás n~g táo ang gayóng caraming m~ga pagcacasákit, caya't n~g
magcágayo'y na mag-itan marahil ang Inang-Talagá n~g Dios na tagláy ang
canyang matimyás na pangpagaang n~g hírap, ang pagcalimot; datapuwat sa
papaano man, ang catotohana'y n~g kinabucasan, si Sisa'y
nagpapalacádlácad na nacan~gitî, nag-aawit ó cung hindî nakikipag-usap
sa lahát n~g m~ga may búhay na kinapál.



=XXII.=

=MANGA ILAW AT MGA DILIM=


Nacaraan ang tatlóng áraw mulâ n~g mangyari ang m~ga bagay na aming
sinaysay. Guinamit n~g bayan n~g San Diego ang tatlong araw na ito, na
casama ang m~ga gabí sa paghahanda n~g fiesta at sa m~ga salitaan,
casabay ang m~ga pag-uupasálà.

Samantalang caniláng nilalasap-lasap na ang m~ga mangyayaring m~ga
casayahan, pinipintasan n~g ibá ang gobernadorcillo, ang ibá namá'y ang
teniente mayor, at ang ibá'y ang m~ga batà, at hindî nawawalan n~g
binibigyang casalanan n~g lahát ang lahát.

Pinag-uusap-usapan ang pagdating ni María Clara, na casama n~g tía
Isabel. Sila'y nan~gatutúwâ sa gayong pagdatíng, palibhasa'y caniláng
kinalúlugdan siyá, at casabáy n~g caniláng malaking pangguiguilalás sa
canyáng cagandahan, ang canilá namáng pagtatacá sa m~ga pagbabagobago
n~g caugalian ni pári Salví.--"Madalás na siyá'y natitigagal at anaki'y
nakalilimot samantalang nagmimisa; hindi na lubháng nakikipagsalitaan sa
amin, at kitangkita ang canyang pagyayat at ang canyáng pagcawaláng
catiwasayan n~g loob,"--ang sabihan n~g m~ga nagcucumpisal sa canyá.
Namamasid n~g "cocinerong" siya'y namamayat n~g namamayat, at dumaraing
n~g dî pagpapaunlac sa canyáng m~ga inilulutong pagcain. N~guni't ang
lalong nacapagpapaalab n~g m~ga bulong-bulun~ga'y ang canilang
namamasdang mahiguít sa dalawáng ilaw sa convento cung gabí, samantalang
si párì Salví'y dumadalaw sa isang bahay n~g mámamayan ... ¡sa báhay ni
María Clara! ¡Nan~gagcucruz ang m~ga mápagbanal, n~guni't ipinatutuloy
nila ang pagbubulong-bulun~gan.

Tumelégrama si Juan Crisóstomo Ibarra buhat sa pan~gulong bayan n~g
lalawigan, na bumabati siyá cay tía Isabel at sa pamangkin nito;
n~guni't hindî ipinaliliwanag cung bakit walâ siyá roon. Ang acálà n~g
marami siya'y nabibilango dahil sa ginawâ niya cay parì Salví n~g hapon
n~g araw n~g "Todos los Santos".

Datapuwa't lalò n~g lumakí ang m~ga usap-usapan n~g makita nila n~g
hapon n~g icatlóng araw na lumúlunsad si Ibarra sa isang coche, sa
harapan n~g munting bahay na tinitirahan n~g dalagang canyang maguiguing
asawa, at bumabati n~g boong pitagan sa fraile, na tumutun~go rin sa
bahay na iyón.

Sino ma'y walang nacacagunitâ cay Sisa at sa canyang m~ga anac.

Cung pumaroon tayo n~gayón sa bahay ni María Clara, isang magandang
púgad na na sa guitna n~g m~ga dalandan at ilang-ilang, mararatnan pa
natin ang binata't dalagang capuwâ nacasun~gaw sa isang bintana sa
dacong dagatan. Lumililim sa bintanang iyon ang m~ga bulaclac at m~ga
halamang gumagapang sa m~ga cawayan at sa m~ga cawad, na pawang
nan~gagsasabog n~g pihícang ban~go.

Bumubulong ang canilang m~ga labi n~g m~ga salitang higuit ang
cagandahang dingguín cay sa halishísan n~g m~ga damó, at lalong
mahalimuyac cay sa han~ging may taglay na ban~gong handog n~g m~ga
bulaclac halamanan.

Sinasamantala n~g m~ga "sirena" sa dagatan ang pag-aagaw-dilím n~g oras
na iyon n~g matúling pagtatakíp-sílim n~g hapon, upang isun~gaw sa
ibabaw n~g m~ga alon ang canilang masasayáng maliliit na úlo at
pangguilalasan at bumatì n~g canilang m~ga awit sa araw na
naghihin~galô. M~ga azúl daw ang canilang m~ga mata at ang canilang m~ga
buhóc; na sila'y may m~ga pútong na coronang halaman sa tubig na may
m~ga bulaclac na mapuputi't mapupula; manacanacâ raw ipinamamalas n~g
m~ga bulâ ang canilang parang linalic na catawang higuit sa bulâ ang
caputian at cung ganap n~g gabi'y canilang pinasisimulaan ang canilang
m~ga calugodlugod na paglalarô, at canilang ipinarírinig ang m~ga tinig
na talinghagang tulad sa m~ga arpa sa lan~git; sa bihanan din namang
...; n~guni't pagbalican natin ang ating m~ga kinabataan pakinggan natin
ang wacas n~g canilang salitaan. Sinasabi ni Ibarra cay María Clara:

--Búcas, bago magbucáng liwayway, magáganap ang han~gád mo. Iháhandâ
cong lahát n~gayóng gabí at n~g huwag magculang n~g anó man.

--Cung gayó'y susulat acó sa aking m~ga caibigang babae at n~g
man~gagsiparito. ¡Gawín mo ang bagay na itó sa isang parang howag sanang
macasunód ang cura!

--At ¿bakit?

--Sa pagca't tila mandin acó'y binábantayan niyá. Nacasásamâ sa ákin ang
canyáng m~ga matang malalálim at malulungcót, pagca itinititig niya sa
akin ay acó'y natatacot. Pagcâ acó'y kinacausap niyá, siya'y may isáng
voces na ... sinasabi sa akin ang m~ga bagay na totoong cacaiba, na
hindî mapaglirip, na totoong cacatuwâ ... minsa'y itínanóng niya sa akin
cung hindî co nananag-ínip n~g tungcól sa m~ga súlat n~g nanay; sa aking
acala'y halos nasisíra ang canyang baít. Sinasabi sa akin n~g caibigan
cong si Sinang at saca ni Andeng na aking capatíd sa gatas, na siya'y
may pagcaculang-culang ang ísip. ¡Gawín mo sana n~g paraang siya'y howag
pumarito!

--Hindî maaaring siya'y hindî natin anyayahan--ang sagot ni Ibarrang
nag-iisip-ísip.--Catungculang atang ito n~g caugalian n~g bayan; siya'y
nasa bahay mo at bucod sa rito'y nag-ugaling mahal siya sa akin. Nag
magtanóng sa canya ang Alcalde tungcól sa bagay na sinabi co na sa iyó,
walang sinabi siya cung dî pawáng m~ga pagpuri sa akin, at hindi
nag-acalang maglagay n~g cahit caunting hadlang man lamang. N~guni't
namamasid cong icaw ay namúmuhî; howag cang manimdím at hindî macasasama
siya sa atin sa bangcâ.

Narinig ang marahang lacad; yao'y ang curang lumalapit na taglay ang
n~gitíng pilit.

--¡Maguinaw ang han~gin!--anyá;--pagcâ nacacáhaguíp n~g isáng sipón, ay
hindî bumíbitiw cung dî dumatíng ang tag-ínit. ¿Hindî ba cayó
nan~gan~ganib na baca cayó'y malamigan?

Nan~gan~gatal ang voces niyá at sa maláyò ang canyáng tanáw: hindî siyá
tumitin~gin sa binata't dalága.

--¡Tumbalíc; ang pakiramdám namin ay caayaaya ang gabi at masarap ang
hán~gin. Itó ang pinacá "otoño" at "primavera"[256] namin, nanlálaglag
ang iláng m~ga dahon, datapuwa't laguing sumisilang ang m~ga bulaclac.

Nagbuntóng hinin~gá si párì Salví.

--Ipinalálagay cong carikitdikitan ang pagcacálangcap n~g dalawáng
bahaguing itó n~g taóng hindî nangguíguitnâ, ang "invierno"
(tagguinaw)--ang ipinagpatuloy ni Ibara.--Sisilang, pagdating n~g
Febrero, ang m~ga bagong san~ga n~g m~ga cahoy at pagdating n~g Marzo'y
may m~ga bun~gang hinog na tayo. Pagdating n~g m~ga buwang tag-init ay
paparoon cami sa ibang daco.

N~gumitî si Fray Salví. Nagpasimulâ sila n~g pagsasalitaan n~g m~ga
bagay-bagay na walang cabuluhan, n~g nauucol sa panahón, sa bayan at sa
dárating na fiesta; humanap si María Clara n~g dahilán at umalís.

--At yamang m~ga fiesta ang ating m~ga pinag-uusapan, itulot pô ninyóng
cayo'y anyayahan co sa gagawin namin búcas. Ito'y isáng fiestang búkid
na aming iaalay sa aming m~ga caibigan at iniaalay namán nilá sa amin.

--At ¿saan pô ba gagawin?

--Ibig n~g m~ga cabataang gawín sa bátis sa umaagos sa malapit ditong
gubat at na sa tabi n~g balítì: cayâ magban~gon tayo n~g maaga at n~g
huwag táyong abútin n~g áraw.

Nag-ísip-ísip ang fraile, at dî nalaon at sumagót:

--Mápanucsong totoo ang anyáya at aco'y napahihinuhod, upang sa inyo'y
patotohanang hindî po acó nagtátanim sa inyó. Datapuwa't kinakailan~gang
dumaló roon pagcatapos na aking maganáp ang aking m~ga catungculan.
¡Cayó'y mapálad, sa pagca't may calayâan, lubos na may calayâan!

Nang macaraan ang iláng sandalî ay nagpaalam si Ibarra upang
pan~gasiwâan ang paghahandâ n~g fiesta sa kinabucasan. Madilím na ang
gabí.

Lumapit sa canyá sa daan ang isáng sa canya'y naghandóg n~g boong
paggálang.

--¿Sino pô bâ cayó?--ang sa canya'y tanóng ni Ibarra.

--Hindî pô ninyó alam, guinoo, ang aking pan~galan,--ang sagót n~g hindî
kilalá.--Dalawáng áraw na pong hinihintay co cayó.

--¿At bakit?

--Sa pagca't sa alin mang daco'y hindî acó kinahabagán, palibhasa'y acó
raw po'y tulisán, guinoo ¡Datapuwa't nawalan acó n~g m~ga anác, sirâ ang
isip n~g aking asawâ, at ang sabihan n~g lahát ay carapatdapat acó sa
nangyayarî sa akin!

Madaling pinagmasdán ni Ibarra ang taong iyón, at tumanóng:

--¿At anó bâ ang íbig ninyó n~gayon?

--¡Ipagmacaáwa co po sa inyó ang aking asawa at ang aking m~ga anác!

--Hindî acó macatiguil,--ang sagot ni Ibarra. Cung íbig po ninyóng
sumunód sa akin, habang tayo'y lumalacad ay masasabi ninyó ang sa inyó'y
nangyayari.

Napasalamat ang tao at pagdaca'y nan~gawalâ silá sa guitnâ n~g cadilimán
n~g m~ga daang bahagyâ na may ílaw.


TALABABA:

[256] Tinatawag n~g m~ga castilang "otoño" ang panahóng sumusunod sa
"verano" ó tag-araw at tinatawag nilang "primavera" ang panahóng
sumusunod sa "invierno" ó tagguináw.



=XXIII.=

=ANG PANGIGISDA=


Numíningning pa ang m~ga bituin sa lan~git "zafir",[257] at
nan~gagugulaylay pa ang m~ga ibon sa m~ga san~gá n~g cahoy, ay
nan~gaglilibot na sa m~ga lansan~gan n~g bayang ang tun~go'y sa dagatan,
ang isang masayáng cawang naliliwanagan n~g nacagagálac na liwanag n~g
m~ga huepe.

Silá'y limáng m~ga batang dalagang nan~gagmámadalî n~g paglacad, na
nagcacacapitcapit ó nacayacap cayá sa bayawang n~g calapít, na iláng
matandang babae ang sumúsunod at saca iláng m~ga babaeng alilang sunong
n~g calugodlugod na anyô ang m~ga bácol na punô n~g m~ga báon; m~ga
pinggán at iba pa. Pagcakita sa caniláng m~ga mukháng ang cabatáa'y
tumatawa at ang pag ása'y maníningning; sa panonood n~g linipadlipad n~g
caniláng malalagò't maiitim na buhóc at malalapad na cunót n~g canilang
m~ga damít, marahil ipalagáy nating silá'y m~ga diosa n~g gabí, cung dî
sana talastás nating silá'y si María Clara na casama ang canyáng ápat na
caibigan: ang masayáng si Sinang na canyáng pinsan, ang hindî makíbuing
si Victoria, ang magandáng si Iday at ang mahinhing si Neneng na
matimtiman at kimî ang cagandahan.

Nan~gagsasalitaan n~g boong ligaya, nan~gagtatawanan, nan~gagcucurutan,
nan~gag-aanasan at pacatapos naghahalakhacan.

--¡Guiguisin~gin ninyó ang taong natutulog pa!--ang ipinagwiwicà sa
canilá ni tía Isabel;--n~g cabataan namin ay hindî camí nagcacain~gay
n~g ganyán.

--¡Marahil hindî namán cayó gumiguising n~g maagang gaya namin, at
marahil hindî namán nápacamatuluguín ang m~ga matatanda!--ang panagót
n~g maliit na si Sinang.

Sandaling hindî silá nan~gagsásalitâ, pinagpipilitan cayâ nilang
magsalitâ n~g marahahan; n~guni't hindî nalalao't nan~gacalilimot,
nan~gagtatawanan, at pinúpunô ang daan n~g caniláng m~ga bátà at
sariwang tínig.

--Conowarì magtampó ca; huwág mo siyáng causapin!--ang sabi ni Sinang
cay María Clara;--cagalitan mo siyá at n~g huwág mamihasa sa casam-an
n~g ásal.

--¡Howag mo pacahigpít namán!--ani Iday,

--¡Magmahigpít ca, howag cang haling! Dapat magmasunurin ang
nan~gin~gibig samantalang nan~gin~gibig; sa pagca't cung asawa na'y
gagawin ang bawa't maibigan niya!--ang hatol n~g maliit na si Sinang.

--¿Anó ang kinalaman mo niyan, bátà?--ang ipinagwíca n~g canyáng pinsang
si Victoria.

--¡Ssst! ¡huwag cayóng main~gay at dumarating silá!

Dumarating n~gâ namán ang isáng pulutóng n~g m~ga binatang
nan~gagtátanglaw n~g sigsig. Nan~gagsisilacad siláng hindî umíimic na
tinutugtugan n~g isáng guitarra.

--¡Tila guitarra n~g pulubi!--ani Sinang na nagtatawa.

Nang mag ábot na ang dalawáng pulutóng, ang m~ga babae ay siyáng
nag-anyóng hindî makibuin at matimtiman, na pára manding hindî pa silá
nacacapag-aral na tumawa; tumbalíc, ang m~ga lalaki namán ang
nan~gagsasalitâ, nan~gagsisin~gitî at tumátanong n~g macaanim upang
magtamó n~g isáng casagutan.

--¿Tahímic bagá cayâ ang dagâtan? ¿Inaacála bagá ninyóng magcacaroon
tayo n~g mabuting panahón?--ang tanóng n~g m~ga iná.

--¡Huwág pô sana cayóng maligalig, m~ga guinoong babae, mabuti acóng
luman~góy!--ang sagót namán n~g isáng binátang payát at matangcád.

--¡Dápat sanang tayo'y nagsimbá múna!--ang buntóng-hinin~gá ni tía
Isabel na pinagduduop ang camáy.

--Nasasapanahón pa, guinoong babae: si Albinong n~g panahón niyá'y
naguing "seminarista," macapagmimisa sa bangcâ,--ang isinagót n~g isá,
na itinuturò ang binatang payát at matangcád.

Si Albinong may pagmumukháng palabirô, n~g márinig na siyá'y
binábangguit, nag-anyóng mapanglaw at banál, na anó pa't guinágagad niyá
si párì Salví.

Bagá ma't hindî nililimot ni Ibarra ang cahinhinán, nakikisalamuhà siyá
sa casayahan n~g canyáng m~ga casamahán.

Pagdatíng nilá sa pasígan, hindî sinásadyá'y tumácas sa m~ga lábi n~g
m~ga babae ang m~ga sigáw n~g pagtatacá at catowâan. Doo'y caniláng
nakita ang dalawáng bangcáng nagcacácabit, na mainam ang pagcacágayac
n~g m~ga pinagtuhóg-túhog na m~ga bulaclác at m~ga dahon, casama n~g
m~ga sarisaring cúlay na m~ga damít na pinacumbô: nacasabit sa bagong
lagáy na bubóng n~g sasacyáng iyón ang m~ga maliliit na farol na papel,
na may m~ga casal-ít na m~ga rosas at m~ga clavel, m~ga bun~gang
halamang gáya n~g pinyá, casúy, saguing, bayabas, lanzones at ibá pa.
Dinalá roón ni Ibarra ang canyáng alfombra, m~ga maririkit na panábing
at m~ga cogín at ang lahát n~g itó'y siyáng guinawang upuang maguinháwa
n~g m~ga babae. Napapamutihan din ang m~ga tikín at m~ga sagwán. Sa
isáng bangcáng lalong marikit ang pagcacágayac ay may isáng arpa, m~ga
guitarra, m~ga acordeón at isáng sun~gay n~g calabaw; sa isáng bangcâ
nama'y nagninin~gas ang m~ga caláng lúpà at doo'y iniháhandâ ang chá,
café at salabát na gágawing agáhan.

--¡Dito ang m~ga babae, diyán ang m~ga lalaki!--ang sabi n~g m~ga iná
paglulan nilá sa bangcâ.--¡Man~gátali cayó! ¡Howag sana cayóng lubháng
magaláw at málulubog tayo!

--¡Man~gagcruz muna cayó!--ang sabi ni tía Isabel na nagcucruz.

--¿At tayo ba'y man~gag-íisa lamang dito?--ang tanóng ni Sínang, na
pinasásama ang mukhâ--¿Tayo ba lamang ...? ¡Aráy!

Ang cadahilanan n~g "¡aráy!" na itó'y gawâ n~g isáng curót na sa
capanahuna'y ibinigáy cay Sínang n~g canyáng iná.

Lumálayong untîuntî ang m~ga bangcâ sa pasigan at naaanino ang iláw n~g
m~ga farol sa salamín n~g dagatang waláng caalon-alon. Sa silan~gana'y
sumusun~gaw ang m~ga unang cúlay n~g liwayway.

Naghaharì ang malakíng catahimican; ang m~ga binata't dalagang
nagcacabucod-bucod, ayon sa calooban n~g m~ga ina'y tila
nan~gaggugunamgunam.

--¡Mag-in~gat ca!--ani Albinong seminarista n~g sabing malacás sa isáng
capuwà binátà;--yapacan mong magaling ang m~ga bunót na pangsicsíc na na
sa ilalim n~g iyóng paa.

--¿Bakit?

--Sa pagca't maaaring mabunglós at pumasoc ang túbig; maraming bútas ang
bangcáng itó.

--¡Ay, at tayo'y lumúlubog!--ang sigawan n~g m~ga babaeng malakí ang
gulat.

--¡Huwág cayóng mabahála, m~ga guinoong babae!--ang pangpayapang sa
canila'y sinabi n~g seminarista. Ang bangcáng iyá'y hindî maáano; waláng
bûtas cung dî lílima lamang, na hindî naman totoong malalakí.

--¡Limáng bútas! ¡Jesús! ¿At ibig ba ninyóng lunurin camí?--ang sigawan
n~g m~ga babaeng nan~gatatacot.

--¡Walâ pô namán cung dî lílima, m~ga guinoong babae, at ganyán calaki
lamang!--ang patibay na sabi n~g seminarista, at sa canilá'y itinuturo
ang maliit na bílog na gawâ n~g canyang hinlalakí at hintutúró na
pinaghúhugpong ang capuwâ dulo. Yapácan ninyóng mabuti ang bunót na
sicsíc at n~g hindî mabunglós.

--¡Dios co! ¡María Santísima! ¡Pumapasoc na ang tubig!--ang sigaw n~g
isáng matandáng babaeng ang pakiramdam niya'y nabábasâ na siyá.

Nagcaroon n~g caunting caguluhan, ang iba'y tumitil-î, ang ibá namá'y
íbig lumucsó sa túbig.

--¡Yapácan ninyóng magaling ang bunót diyan!--ang patuloy na sigáw ni
Albino, at canyang itinuturò ang dácong kinalalagyán n~g m~ga dalaga.

--¿Saan? ¿saan? ¡Dios! ¡Hindî namin nalalaman! ¡Parang áwa na ninyó,
cayo'y pumarini't hindî namin nalalaman!--ang pamanhíc n~g matatacutíng
m~ga babae.

Kinailan~gang lumipat ang iláng bagongtáo sa cabiláng bangcâ upang
papanataguin ang loob n~g m~ga natatacot na m~ga iná. ¡Laking
pagcacátaon! Tila mandin may isáng pan~ganib sa tabí n~g bawa't dalaga.
Walâ cahi't isáng nacapagbibigay pan~ganib na bútas sa tabí n~g lahat
n~g matatandang babae. ¡At lalo pa manding malakíng pagcacátaon! Umupô
si Ibarra sa tabí ni María Clara; naupo si Albino sa tabi ni Victoria at
ibá pa. Mulíng naghárì ang catahimican sa cabilugan n~g mapag-in~gat na
m~ga iná. Datapuwa't hindî sa limpî n~g m~ga dalaga.

Sa pagca't hindî gumágalaw n~g camuntî man lamang ang tubig, hindî
nálalayô ang m~ga baclád at sacâ totoo pang maaga, pinagcayarîang
bitiwan ang m~ga gaod at man~gag-agáhan ang lahat. Pinatay ang ílaw n~g
m~ga farol, sapagca't nililiwanagan na ang alang-alang n~g liwaywáy.

--¡Waláng casinggalíng n~g salabát cung inumín cung umaga bago
magsimbá!--ani capitana Tikâ na iná n~g masayáng si Sinang;--uminom pô
cayó n~g salabát na may cahalong puto, Albino, at makikita ninyóng
hangang sa sisipaguin pa cayóng magdasál.

--Iyán n~ga pô ang guinagawâ co--ang sagot naman nito;--caya't ibig co
na tulóy magcumpisál.

--¡Huwag!--ani Sinang,--uminôm cayó n~g caféng nacapagpápasayá n~g
calooban.

--N~gayón din, sa pagca't ganacacaramdam na acó n~g calungcutan.

--¡Huwag cayóng uminòm niyán--ang paalaala ni tía Isabel;--uminóm cayó
n~g chá at cumain cayó n~g galletas; nacapagpapatahímic daw n~g ísip ang
chá.

--¡Iinom din acó n~g chá at cacain acó n~g galletas!--ang sagót n~g
mapagbigay loob na seminarista--ang cabutiha'y hindî catolicismo ang
alín man sa m~ga inumíng iyán.

--N~guni't ¿mangyayari ba ninyóng ...? ang tanóng ni Victoria.

--¿Cung macaíinóm namán acó n~g chocolate? ¡Mangyayari rin! Huwag lámang
na mapacalaon bago mananghalîan....

Maganda ang umaga: nagpapasimulâ na n~g pagtinggád ang túbig, at sa
liwanag na nanggagaling sa lan~git at sa sinag na sa tubig nagmúmulâ,
ang nangyayari'y isáng caliwanagang tumátanglaw sa m~ga bagaybagay, na
halos hindî nagcacaanino, isáng maningning at malamíg na liwanag, na
nahahaluan n~g m~ga culay na ating napagwawari sa m~ga tan~ging pintura
tungcol sa dagat.

Hálos nan~gagagalac ang lahát, sinasanghod nilá ang mahínang amíhang
untîunting napupucaw; sampóng ang m~ga ináng puspós sa paninimdim at
m~ga pagpapaalaala'y nan~gagtatawanan at nan~gagbìbiruan silasilá.

--¿Natátandaan mo bâ? anang isá cay capitana Ticâ--¿natátandaan mo bâ
n~g tayo'y nan~galiligo sa ilog n~g panahóng dalaga pa tayo? Di
caguinsaguinsa'y dumárating na dalá n~g agos ang malilit na bancang úpac
n~g saguing, na may lúlang iba't ibang bun~gang halámang
nan~gásasalansan sa ibabaw n~g m~ga mababan~gong bulaclac. Bawa't isa sa
m~ga bangcâ ay may maliliit na banderang kinasusulatan n~g ating
canicanyang pan~galan....

--¿At cung bumábalic na tayo sa báhay?--ang isinalabat namán n~g isá, na
hindî nagpabayang macatapos ang nagsásalitâ; náraratnan nating wasác ang
m~ga tuláy na cawayan, at pagcacagayo'y napipilitan táyong tumawíd sa
ílat ... ¡ang m~ga tampalasan!

--¡Siya n~gâ--ani capitana Ticâ;--datapuwa't iniibig co pang mabasâ ang
laylayan n~g aking sáya cay sa ipakita ang aking paa: nalalaman co n~g
may m~ga matáng nagmámasid na nagtatago sa m~ga damuhán sa pampáng.

Nan~gagkikindatan at nan~gagn~gin~gitîan ang m~ga dalagang nacacárinig
n~g m~ga bagay na ito: hindî pumapansin ang m~ga ibá, sa pagca't may
saríli namán siláng m~ga pinag-uusapan.

Isá lámang táo, ang gumáganap n~g pagcapiloto, ang nananatili sa hindî
pag-imíc at hindî nakikisama sa gayóng m~ga pagcacatuwâ. Siya'y isáng
binatang napagkikilalang malacás sa canyáng pan~gan~gatawan, m~ga camay
at paa, at may pagmumukháng nacacaakit n~g pagmamasid dahil, sa canyáng
mapanglaw na malalakíng mata at mainam na tabas n~g canyang m~ga labì.
Nahuhulog sa canyang malusóg na líig ang canyang m~ga buhóc na maiitim,
mahahaba at hindî inaalagaan; napagwawarì sa m~ga cunót n~g canyang
itimang barong damít na magaspang ang canyang macapangyarihang m~ga
casucasuang sumapi sa canyang maugat at lilís na m~ga bísig upang
magamit na parang isang balahìbong ibon lamang ang malapad at
pagcálakilaking sagwang canyáng itinítimon upang mapatnugutan ang
dalawáng bangcâ.

Hindî miminsang nasubucan ang táong itó ni María Clarang siyá'y
pinagmámasdan: cung nagcacágayo'y dalidaling tumítin~gin siyá sa ibáng
dáco at tumátanaw sa maláyò, sa bundóc, sa pampáng. Nahabág ang dalaga
sa canyáng pag-íisa, cayá't cumúha n~g iláng galleta at sacá inialay.
Tiningnán siyá n~g pilotong wari'y nagtátaca; n~guni't sandalíng sandalî
lámang tumagál ang gayóng tin~gin: nuha n~g isáng galleta, at
napasalamat sa maiclíng salitâ na bahagyâ na mawatasan sa cahinâan n~g
voces.

At sino ma'y hindî na mulíng naalaala siyá. Hindî nacapagpapacunót n~g
alín mang bahagui n~g canyáng mukhâ ang masasayáng tawanan at m~ga
birûan n~g m~ga binata't dalaga; hindî nacapagpapan~gitî sa canyáng
matatawaníng si Sínang, na napipilitang sumandalíng icucót ang kílay
cung tumátanggap n~g m~ga curót, upang manag-úlì sa dating casayahan.

Ipinagpatuloy ang caniláng pagparoon sa m~ga baclád, pagcatapos na
macapagagahan.

Dalawá ang baclád na iyóng nátatayô sa catatagáng pagcacáalayô, at
capuwâ pag-aarî ni capitang Tiago. Natatanaw buhat sa maláyò ang iláng
tagác na nacadápò sa ibabaw n~g m~ga dúlo n~g m~ga cawayang tólos, na
ang anyó'y nagsisipanood, samantalang nan~gagliliparang ang tun~go'y sa
iba't ibáng dáco ang m~ga "kalaway" na hinihilahisan n~g caniláng m~ga
pacpác ang dacong ibabaw n~g dagatan at pinúpuspos ang impapawid n~g
caniláng m~ga húning nanunuot sa tain~ga.

Sinundán n~g tin~gín ni María Clara ang m~ga tagác, na n~g málapit ang
bangcâ ay nagliparang ang tun~go'y sa calapít na bundóc.

--¿Nan~gagpupugad ba ang m~ga ibóng iyan sa bundóc? ang tanóng ni María
Clara sa piloto.

--Marahil pô, guinoo,--ang isinagót--n~guni't sino ma'y walâ pang
nacacakita n~g m~ga pugad na iyan.

--¿Walâ bang pugad ang m~ga ibong iyan?

--Inacalà cong silá'y may pugád, sa pagca't cung hindî totoong
culang-pálad silá.

Nahiwatigan nî María Clara ang malungcót na pan~gun~gusap n~g piloto n~g
gayóng m~ga salitâ.

--¿Cung gayo'y paano?

--Hindî raw, po, guinoo, nakikita ang m~ga pugad n~g m~ga ibong iyan, at
taglay namán ang bísà na huwag makita ang may dalá n~g púgad n~g
"calaway", at túlad sa cálolowang hindî nakikita cung dî sa makínis na
salamín n~g m~ga matá; gayon din namáng hindî nakíkita ang m~ga púgad na
iyan cung hindî lamang sa salamín n~g tubig.

Nag-anyóng nag-iísip-isip si María Clara.

Samantala'y dumating silá sa bangcâ; itinálì n~g matandang bangkero ang
m~ga sasacyan sa isang tolos na cawayan.

--¡Hintay muna!--ani tía Isabel sa anác na lalaki n~g matandang talagang
aacyat na sanang dalá ang panáloc,--kinacailan~gang mahandâ muna ang
sinigáng at n~g tulóy-tulóy sa sabáw ang m~ga isdâ panggagaling sa
tubig.

--¡Mabaít na tía Isabel!--ang bigláng sinabi n~g seminarista;--aayaw na
susumandalî ma'y damdamín n~g isdâ ang pagcáhiwalay sa tubig.

Balitang magalíng na maglútò, baga ma't may malínis na mukhâ, si Andeng
na capatid sa gatas ni María Clara. Naghanda n~g húgas-bigas, m~ga
camatis at camìas, at tinutulun~gan ó inaabala caya siya n~g iláng
marahil nan~gagnanais na sila'y canyang calugdán. Linilinis n~g m~ga
dalaga ang m~ga talbós n~g calabaza, hiníhimay ang m~ga patánì at
pinapuputolputol ang m~ga paayap n~g casinghahabà n~g cigarrillo.

Upang liban~gin ang cainipán n~g m~ga nagmímithing makita cung paano
lálabas sa canilang bilangguan ang m~ga isdang buháy at
nan~gaggagalawan, kinuha n~g magandang si Iday ang canyang arpa. Hindî
lamang mainam tumugtóg si Iday n~g instrumentong itó, cung hindî bucod
sa rito'y may magagandang dalírì.

Nan~gagpacpacan ang m~ga cabataan, hinagcán siya ni María Clara: ang
arda ang siyang instrumentong lalong tinútugtog sa lalawigang iyon at
siyang nauucol sa gayóng m~ga sandalî.

--¡Cantahin mo, Victoria, "Ang canción n~g Matrimonio"!--ang hinin~gi
n~g m~ga iná.

Tumutol ang m~ga lalaki, at si Victoriang may mainam na voces ay dumaíng
na siya'y namamalat daw. "Ang canción n~g Matrimonio'y" isáng magandáng
tuláng tagalog na nagsasaysay n~g m~ga cahirapan at m~ga calungcutan n~g
matrimonio, na hindî binábangguit ang alìn man sa canyang m~ga catuwaan.

Nang magcagayo'y hinin~gî niláng cumantá sí María Clara.

--Pawang malulungcot na lahát ang aking m~ga "canción".

--¡Hindî cailan~gan! ¡hindî cailan~gan!--ang sabíhan n~g lahát.

Hindî na siya napapamanhic; tinangnan ang arpa, tumugtóg n~g isáng
"preludio" ó pán~gunahin at cumantang ang voces ay mataguinting,
calugodlugod nat agad ang damdamin:


¡Sa sariling Báya'y cátamistamisan
Ang lahát n~g horas na nan~gagdaraan,
Palibhásà roo'y pawang caibigan
Ang lahát n~g abót n~g sícat n~g araw.
Pangbuhay na lubós, ang han~ging amihang
Lumilipadlipad sa bundóc at parang,
Lubháng maligáya sampong camatayan
At lalong matimyás ang pagsintang tunay!



Nagsisipagsaya sa labing marikit
Ang ganáp sa nin~gas at wagás na halík
Nang mapag-arugang iná sa pag-íbig
Cung siya'y máguising na calong sa dibdib,
Tuloy hinahanap maguiliw na bísig
Na iniyayacap sa liguid n~g liig
At ang m~ga mata'y pagcâ tumititig
Pawang n~gumin~gitî sa galác na akit.



¡Yaong camataya'y catamistamisan
Pagca nahahandog sa sariling Bayang
Ang lahat n~g abot n~g sinag n~g araw
Ating cakilala't  pawang caibigan:
¡Pangpatay na lubós ang hán~ging amihan
Sa sino mang táong waláng maisaysay
Na Bayang  sariling pinacamamahal,
Inang maaruga't isang casintahan!



Natápos ang voces, humintô, napipí ang arpa, at gayon ma'y
nagsisipanatili sa pakikiníg; sino ma'y waláng pumalacpác. Naramdaman
n~g m~ga dalagang napúpúno n~g lúhà ang canilang m~ga matá. Tila mandín
nabábagot si Ibarra at ang binatang piloto'y nacatanaw sa maláyò at
hindî cumikilos.

Dî caguinsaguinsa'y nárinig ang isáng tunóg na nacabíbin~gi; sumigaw ang
m~ga babae at tinacpan ang canilang m~ga tain~ga. Yao'y gawà n~g naguíng
seminaristang si Albino, na hinihipan n~g boong lacás n~g canyáng
lalamunan ang sun~gay n~g calabaw, na "tambúlì" cung tawaguin. Nanag-ulì
ang tawanan at ang galak; ang m~ga matang dating punô n~g lúhà ay
sumayá.

--Datapuwa't ¿cami ba'y bíbin~gihin mo, hereje?--ang sigáw sa canyá ni
tia Isabel.

--¡Guinoong babae!--ang sagót n~g naguing seminarista n~g boong
cataimtiman;--may nárin~gig acóng sinasabing isá raw dukháng trompetero
doon sa m~ga pampan~gin n~g Rhin, na nacapag-asawa, sa isáng dalagang
mahal at mayaman, dahil sa pagtugtóg n~g trompeta lamang.

--¡Tunay n~gâ, ang trompetero sa Sackingen!--ang idinugtóng ni Ibarra,
na hindî mangyaring dî makipanayam sa bagong casayahan.

--¿Nárinig na ninyo?--ang ipinagpatuloy ni Albino;--cayâ n~gâ ibig cong
tingnan cung magcacaroon acó n~g gayón ding capalaran.

At mulî na namang hinipan n~g lálò pa mandíng malacás ang matunóg na
sun~gay, at sinasadyang ilapít sa m~ga tain~ga n~g m~ga dalagang
nagpapakita n~g capanglawan. Sa gayó'y nagcaroon n~gâ n~g caunting
caguluhan; siya'y pinahimpíl n~g m~ga iná sa cáhahampas n~g chinelas at
cácucurot.

--¡Aráy! ¡aráy!--ang sinabi niya, na hinihipò ang canyang m~ga
bísig--¡Gaano ang láyong ikinahihiwalay n~g Filipinas sa m~ga pampan~gin
n~g Rhin! "¡Oh tempora! ¡oh mores!" Binibigyán ang ibá n~g gantíng-pálà
at balabal n~g cahihiyan ang ibiníbigay namán sa ibá.

Nan~gagtatawanan na ang lahát sampô ni Victoria, gayón ma'y sinasabi n~g
may masasayáng matá na si Sinang cay María Clara n~g sabing marahan:

--¡Mapalad icáw! ¡Ay, acó ma'y cacanta rin cung mangyayari sána!

Sa cawacasa'y ipinagbigay alám ni Andeng, na nacahandâ na ang sabáw
upang matanggáp ang doo'y ilalagay.

Nanhíc, n~g magcagayon, ang nagbíbinatâ n~g anác n~g man~gin~gisdâ, sa
pabahay n~g baclád, na na sa dácong dulong pinagtatalicupan nitó at
doo'y maisusulat ang "Lasciate ogni speranza voi ch'entrate", cung
marunong sana at nacacawatas n~g wícang italiano ang m~ga culang pálad
na m~ga isdâ: ang pumapasoc sa canilá roo'y hindî lumálabas cung dî n~g
mamatay. Yaó'y isáng culóng na may m~ga isáng metro ang lúang, na ang
pagcacaanyó'y macatítindig ang isáng táo sa itaas upang buhat doo'y
mahaguíp n~g sáloc ang m~ga isdâ at maitaas.

--¡Diyán ang tunay na hindî acó mayáyamot na mamingwit!--ang sabi ni
Sinang na nan~gín~ginig sa galác.

Nan~gagmámasid n~g dî cawásà ang lahát: nakíkinikinita na n~g ibáng
nan~gagpapalagan at naglulucsuhan ang m~ga isdâ sa loob n~g lambát n~g
panaloc, cumikináng ang caniláng makikintab na caliskís at iba pa. Gayón
man, n~g isisilíd n~g binátà ang lambát ay waláng anó mang lumúlucsong
isdâ.

--Marahil punô,--ang marahang sábi ni Albino; mahiguit n~g limáng araw
na hindî pinapandaw.

Itinaas n~g man~gin~gisdâ ang sáloc.... ¡ay! cahi't isáng isdâ man
lamang ay waláng nacapamuti sa lambát; sa pagcahúlog n~g masaganang
patác n~g túbig na liniliwanagan n~g araw ay wari'y nagtátawa n~g
mataguintíng. Isáng "¡ah!" n~g pagtatacá, n~g samâ n~g loob, n~g
pagcabigô ang tumácas sa m~ga lábì n~g lahát.

Inulit n~g binátà ang paglulubog n~g sáloc, at gayón din ang
kináhinatnan.

--¡Hindî mo nalalaman ang iyóng hánap-búhay!--ang sa canya'y sinabi ni
Albino, at umukyábit itó sa pabahay n~g baclád at inagaw ang sáloc sa
camá'y n~g binátà--¡Makikita ninyó n~gayón! ¡Andeng, bucsán mo na ang
palayóc!

Datapuwa't si Albino ma'y hindî nacacaalam: nanatíli sa pagcawaláng
lamán ang sáloc. Pinagtawanán siya n~g lahát.

--¡Huwág cayóng maín~gay at náririnig cayó n~g m~ga isdâ ay ayaw
pahúli!--¡Marahil punít ang lambát na ito!

N~guni't waláng casirasirà ang lambat.

--Pabayaan mo't acó,--ang sa canya'y sinabi ni Leóng nan~gin~gibig cay
Iday. Siniyasat na magalíng nitó ang calagayan n~g baclád, minasdán ang
lambát, at n~g matantô na niyáng páwang magalíng ang calagayan ay
tumanóng:

--¿Talastás ba ninyóng magaling na may limang áraw n~g hindî pinapandaw
itó?

--¡Totoong nalalaman namin! Niyong áraw na bago mag "Todos los Santos"
ang cáhulihulihang pagcápandaw nito.

--Cung gayo'y ó encantado ang dagatan ó macacahuli acó n~g cahí't iilán.

Inilubog sa tubig ni León ang sáloc; datapuwa't nalarawan sa mukhâ niyá
ang panguiguilalas. Sandaling tiningnan niyá n~g waláng imíc ang calapít
na bundóc at ipinagpatuloy ang pag paparoo't paríto n~g sáloc sa tubig:
pagcatapos ay umanás na hindî inaalis sa tubig ang sáloc:

--¡Isang buaya!

--¡Isang buaya!--ang caniláng inúlit.

Nagpalipatlipat n~g boong tulin sa m~ga bibig ang salitáng iyón, sa
guitnà n~g pagcatácot at pagcamanghâ n~g lahát.

--¿Anó ang sábi ninyó?--ang itinanong nilá sa canyá.

--Ang sábi co'y may isáng buayang nahuli,--ang ipinagmatigas na sabi ni
León, sacâ inilubóg sa tubig ang tagdáng cawayan n~g sáloc, at
nagpatúloy n~g pagsasalitâ:

--¿Naririníg ba ninyó ang tunóg na iyán? Iya'y hindî ang buhan~gin; iyán
ang matigás na balát, ang licód n~g buaya. ¡Nakikita ba ninyó ang
paggaláw n~g m~ga cawáyan? Iya'y siyá na nagpupumiglás, datapuwa't
siya'y nababaluctot; ¡hintay cayó ...! malakí: may isang dangcál hálos ó
mahiguit pa ang lápad n~g canyáng catawán.

--¿Anó ang marapat gawin?--ang tanun~gan.

--¡Hulihin!--ang sabi n~g isáng voces.

--¡Jesús! at ¿sino ang huhuli?

Sino ma'y waláng humahandóg na sumisid sa calaliman. Ang tubig ay
malalim.

--¡Dapat na itáli natin siyá sa ating bangcâ at sacâ caladcarin n~g
boong pagdiriwang!--ani Sinang.--¡Dapat bang cánin ang m~ga isdáng
talagáng cacanin natin!

--¡Hindî pa acó nacacakita hanggá n~gayón n~g isáng buayang buháy!--ang
ibinulóng ni María Clara.

Nagtindig ang piloto, cumuha n~g isáng mahabang lúbit at malicsíng
pumanhíc sa pinacabatalán n~g baclad. Ipinagcaloob ni Leóng ang piloto'y
siyáng humalili sa canyáng kinalalagyán.

Lumucsó ang piloto sa loob n~g pabahay n~g baclád, sa guitnâ n~g
pagtatacá at baga man nan~gagsisigawan ang lahat.

--¡Dalhin po ninyó ang sundáng na itó!--ang sigáw ni Crisóstomo, at sa
canya'y iniaabot ang binunot na isang malapad na sundáng na gawâ sa
Toleod.

Datapuwa't napaiimbulog na ang libolibong patác, at naghílom na ang
túbig n~g boong talinghagà.

--¡Jesús, María y José!--ang sigawan n~g m~ga babae.--¡Magcacasacunâ
tayo! ¡Jesús, María y José!

--Huwág cayóng mabahálà, m~ga guinoong babae,--ang sa canila'y sinabi
n~g matandang bangkero,--cung sa lalawiga'y may isáng macagágawâ n~g
ganyáng bagay, iyá'y "siyá."

--¿Anó ang pan~galan n~g binatang iyán?--ang itinanóng nilá.

--Tinatawag namin siyáng si "Piloto": sa m~ga pilotong nakilala co'y
siyá ang magalíng sa lahát; ang casam-an lámang ay hindî niyá
kinaguiguiliwan ang hánap-búhay na iyán.

Ang túbig ay gumágalaw, umáalimpuyó ang túbig: tila mandin may nagbubunô
sa ilalim; umuugâ ang baclád. Hindî umíimic ang lahát, pinipiguil ang
paghin~gá. Pinípisil ni Ibarra n~g nan~gán~gatal niyang camáy ang
puluhan n~g matalas na sundáng.

Tila mandin ang pagbubuno'y natapos na. Sumun~gaw sa ibabaw n~g túbig
ang úlo n~g binátà, na binátì n~g masayang sigawan: punóng-punô n~g m~ga
lúhà ang m~ga matá n~g m~ga babae.

Umakyat ang piloto na hawak ang dúlo n~g lúbid, at n~g na sa batalán
na'y sacá hínila ang lúbid na iyón.

Lumitáw ang buaya: nacátalì ang lubid n~g lambal na pahilís sa líig at
sa dacong buntót. Malakíng buaya iyón, na gaya na n~ga n~g ibinalítà na
ni León may m~ga pintá, at sa ibabaw n~g canyáng licód ay may sumisibol
n~g lúmot, na sa m~ga buaya'y siyáng pinacauban cung bagá sa táo.
Umaatun~gal na parang vaca, hinahagkis n~g canyáng buntót ang m~ga
dinding n~g baclád, cumacapit doon, at in~ginanán~gan~ga ang canyáng
maitim at cagulatgulat na bun~gan~gà na anó pa't ipinakikita ang canyáng
mahahabang m~ga pan~gil.

Nag-iisa ang piloto sa paghila sa buaya sa ítaas: waláng nacacagunitang
sa canyá'y tumúlong.

Nang walâ na sa túbig at n~g mailagáy na sa ibabaw n~g batalán,
tinapacan n~g piloto ang buaya n~g canyáng paa; tinícom n~g canyáng
malacás na camáy ang pagcálalaking m~ga pan~gá, at binantang talían ang
n~gúsò n~g matibay na gápos. Tinicmán n~g buaya ang hulíng pagpipiglás,
ibinalantóc ang catawá't sacâ ipinálò sa batalán ang malacás niyang
buntót, at pagcacawala'y sumibát at nilucsó ang dagátan, sa dacong labás
n~g baclád, na anó pa't nacaladcad ang sa canya'y nagpapasúcò. Waláng
salang mapapatay ang piloto; isáng sigáw n~g panghihilacbót ang tumacas
sa lahát n~g m~ga dibdib.

Matuling tulad sa lintíc ay bigláng nahúlog sa túbig ang isáng catawán;
bahagyâ na silá nagcapanahóng makitang si Ibarra iyón. Hindî hinimatáy
si María Clara, sa pagca't hindî pa natututo ang m~ga filipinang
maghimatay.

Nakita niláng namulá ang m~ga alon, nadampol n~g dugô ang tubig. Lumucsó
sa malalim na tubigang binatang man~gin~gisda na hawac ang canyáng
gúloc, sumunód sa canyá ang canyáng amá; datapuwa't bago pa lamang
nacasisisid silá'y siyáng paglutang namán ni Crisóstomo at n~g piloto na
capuwà nacacapit sa bangcáy n~g buaya. Ang boong tiyang maputî nito'y
baác at nacapacò sa lalamunan ang sundáng.

Hindî maisaysay ang catowâan: libolibong camáy ang sa canilá'y umabót
upang iahon silá sa túbig. Nahihibang hálos ang matatandang babae at
silá'y nan~gagtatawanan at nan~gagdárasal. Nalimutan ni Andeng na
macaatlo n~g sumulác ang canyáng sinigáng: nábubô ang lahát n~g sabáw at
namatáy ang apóy. Si María Clara lámang ang hindî macapagsalitâ.

Hindî naano si Ibarra; nagcaroon n~g bahagyáng galos sa bisig ang
piloto.

--¡Cayó ang pinagcacautan~gan co n~g aking buhay!--ang sabi n~g piloto
cay Ibarrang nagbabalot n~g m~ga mantang lana at m~ga "tapiz".

Ang anyó n~g voces n~g piloto'y tila mandín may pighatî.

--Totoong masúlong pô cayó sa pan~ganib,--ang sa canya'y isinagot ni
Ibarra;--ulî-ulî huwag pô ninyong tútucsuhín ang Dios.

--¡Cung dî ca sana nacabalíc!...ang ibinulóng ni María Clarang namumutlâ
at nan~gan~gatal pa.

--¡Cung di sana acó nacabalíc at icáw ay sumunod sa akin,--ang isinagot
n~g binátà, na canyáng ipinagpatuloy ang caisipán,--sa ilalim n~g
dagata'y "mapapasama acó disin sa aking familia!"

Hindî nalilimutan ni Ibarrang doon humíhimlay ang m~ga but-ó n~g canyang
amá.

Aayaw n~g pumaroon ang matatandang babae sa cabilang baclád, íbig na
nilang umuwî, at ang caniláng minámatuwid ay nagpasimulâ raw n~g masamâ
ang araw, at baca may mangyaring maraming sacunâ.

--¡At ang lahát n~g iya'y dahil, sa hindî tayo nagsimba muna!--ang
ibinubuntong hinin~ga n~g isáng matandáng babae.

--Datapuwa't ¿ano pô bang sacunâ ang nangyari sa atin, m~ga guinoong
babae?--ang tanóng ni Ibarra.--¡Ang buaya ang siya lamang kinulang
pálad!

--At ang bagay na ito'y nagpapatotoo,--ang iniwacás n~g naguing
seminarista,--na sa boong canyáng macasalanang buhay hindî nagsimbá
cailan man ang sawing palad na buayang ito. Cailan ma'y hindî co
makitang siya'y nácasama n~g lubháng maraming m~ga buayang malimit na
pasasimbahan.

Nagsiparoon n~gâ ang m~ga bangcâ sa cabiláng baclad, at kinailan~gang
mulíng maghandâ si Andeng n~g ibáng sabáw na pagsisigan~gan.

Umaaraw na; humihihip ang amihan: napupucaw at namamasag ang m~ga álon
sa paliguid n~g buaya, at nagtátayo n~g "n~ga bundóc n~g bulâ, na doo'y
cumíkintab n~g boong casaganaan sa m~ga culay ang liwanag n~g araw",
ayon sa saysáy n~g poetang si P.A. Paterno.

Muling tumunóg ang música: tumutugtog si Iday n~g arpa, at ang m~ga
lalakí namá'y m~ga acordeón at m~ga guitarra, na humiguit cumúlang ang
"afinación;" datapuwa't si Albino ang magaling tumugtóg sa lahát, sa
pagca't tunay na kinacamot ang guitarra, nagcuculang sa "tono" at
mayatmaya'y sumisinsay sa compás, at caguinsaguisa'y nacalilimot, caya't
lumilipat sa sonatang ibang ibá sa dating tinútugtog.

Pinaroonan ang cabiláng baclád na may malaking pag-aalinlan~gan; marami
ang umaasang naroroon doon ang babaeng buayang asawa n~g nápatay,
n~guni't mápagbirô ang "Naturaleza", caya't laguing punô n~g isda ang
sáloc cailanis ma't ililitaw.

Nag-uutos si tia Isabel:

¡Mabuting isigang ang "ayun~gin"; pabayaan ninyó ang "biyâ" at n~g
mágawang "escabeche", ipasà ninyó ang "dalag" at ang "buwan-buwan":
mahábà ang búhay n~g dalág. Ilagay ninyó silá sa lambát at n~g manatili
silá sa túbig. ¡Ilagay ninyó ang m~ga "sugpô" sa cawáli! Ucol na iíhaw
ang "bánac" na may camatis sa tiyan, at nacabálot sa dáhon n~g ságuing.

Pabayâan ninyó ang ibá at n~g maguing pain. Hindî magalíng na pabayâang
ang waláng calamánlaman ang baclád,--ang idinugtóng.

N~g magcágayo'y nan~gag-acálà siláng lumunsád sa pampáng, sa gubat na
iyón n~g matatandang cáhoy na pag-áarì ni Ibarra. Doo'y sa lílim at sa
tabí n~g malínaw na bátis ay manananghalian silá sa guitnâ n~g m~ga
bulaclác ó sa ilalim n~g itatayô agad-agad na m~ga palapala.

Umaalin~gawn~gaw sa alang-alang ang música; napaimbulog n~g boong
casayahan ang úsoc n~g m~ga caláng ang anyó'y manipís na ipoipo: umaawit
ang túbig sa loob n~g mainit na palayóc; marahil ay m~ga salitáng
pang-alíw sa m~ga isdáng patáy, marahil ay libác at cutyâ:
nagpapapihitpihit ang bangcáy n~g buaya, cung minsa'y bigláng
ipinakikita ang maputi at wacwác na tiyán, cung minsan nama'y bigláng
ipinakikita ang may pintá at namemerdeng licód, n~guni't hindî
nagugulumihanan ang táong minamahal n~g Naturaleza, sa gayóng caraming
pagpatáy na cúsà sa m~ga capatíd, ayon sa sasabihin marahil n~g m~ga
"bramin" ó n~g m~ga "vegetariano."


TALABABA:

[257] Maningning batóng azúl ang culay.



=XXIV.=

=SA GUBAT=


Maaga, maagang maaga n~g magmisa si párì Salvî, at sa iláng sandali'y
canyáng nilínis ang may labingdalawáng calolowang marurumí, at ang
ganitóng gawa'y hindî niyá nauugalîan.

Tila mandín nawal-an n~g gánang cumain ang carapatdapat na cura, dahil
sa pagcabasa n~g iláng súlat na dumatíng na may m~ga "sello" at mabuti
ang pagcacalagay n~g "lacre;" sa pagca't pinabayâang lubós na lumamíg
ang "chocolate."

May sakít ang párì,--ang sinasabi n~g "cocinero," samantalang nagháhandà
n~g ibáng "taza" n~g chocolate;--mahábà n~g áraw na hindî cumacain, sa
anim na pinggang inihahayin co sa canyá sa "mesa," waláng dalawáng
pinggán ang canyáng sinásalang.

--Dahil sa hindî siyá nacacatulog n~g mahusay,--ang sagót n~g alilang
lalaki;--siyá'y binaban~gun~got mulâ n~g magbago n~g tinutulugan.
Nalalao'y lalong nanglalalim ang canyáng m~ga matá, at totoong
nanínilaw.

Tunay n~ga namáng nacaháhabag tíngnan si párì Salví. Hindî man lamang
sinalang ang pan~galawáng taza n~g chocolate, hindî tinicmán man lamang
ang m~ga hojaldeng Cebú; nagpaparoo't parito sa malúang na sálas at
kinucuyumos n~g canyáng mabut-ong m~ga camáy ang isáng sulat na
manacânacang binabasa. Hinin~gî, sa cawacasan, ang canyáng "coche",
nag-ayos at sacâ nag-utos na siyá'y ihatîd sa gubat na kinalalagyan n~g
nacapamámanglaw na cáhoy at sa malapit doo'y nan~gagcacatuwa n~g
paglalakbay sa caparan~gan.

Pinaalis ni pári Salví ang "coche", pagdatíng sa lugar na iyón, at
pumásoc siyang nag-íisa sa gubat.

Isáng mapangláw na landás na bahagyâ na nabucsán sa casucalan ang
pinagdáraanang patun~gó sa isáng bátis, na ang tubig na umaagos doo'y
gáling sa iláng bucál n~g malacúcong tubig, tulad sa m~ga na sa
taguiliran n~g Makíling. M~ga bulaclác na cusang sumisibol na ang marami
sa canila'y hindî pa napapan~galanan, ang siyang pamuti n~g m~ga
pangpang n~g batis na iyón; n~guni't marahil ay kilalá na n~g m~ga
doradong maliliit na háyop, n~g m~ga paróparóng sarisarì ang lalakí, at
may m~ga cúlay na azúl at guintô, mapuputî at maiitím, sal-it sal-ít na
cúlay maniningning, makikintab, may m~ga tagláy na m~ga rubí at m~ga
esmeralda sa caniláng m~ga pacpác, at n~g m~ga libolibong m~ga tutubíng
cumikinang n~g tulad sa metal, at wari nasasabugan n~g totoong mataas na
guintô. Ang tunog n~g pagaspas n~g m~ga maliliit na m~ga hayop na ito,
ang irit n~g yayay na nag-iin~gay sa araw at gabí, ang huni n~g ibon, ó
ang lagapák n~g bulók na san~ga n~g cahoy na nahuhulog at
nagcacasabitsabit sa lahat n~g lugar ang siyang tan~ging sumisirà n~g
catahimican n~g talinghagang lugar na iyón.

Malaónlaon din siyáng nagpalacadlacad sa casucalan n~g m~ga gumagapang
na damó, na canyáng pinan~gin~gilagan ang m~ga dawag na cumacapit sa
canyáng hábitong guingón na tíla mandin ibig siyáng piguilin, at
pinatitisodtisod maya't mayâ ang m~ga para ninyóng dî bihasang maglacád
n~g m~ga ugát n~g m~ga cáhoy na lumálabas sa lúpà. Biglâ siyáng
tumiguil: masasayáng m~ga hálakhakan at m~ga sariwang voces ang dumatíng
sa canyáng m~ga tain~ga, at nanggagaling ang m~ga voces at ang m~ga
halakhakan sa bátis, at nalalao'y lálong nálalapit.

--Titingnan co cung acó'y macacásumpong n~g isáng púgad,--ang sinásabi
n~g isáng magandá at matimyás na voces na nakikilala n~g cura;--íbig co
siyá makita na hindî "niyá" acó nakikita, íbig co siyáng sundán sa lahát
n~g dáco.

Nagtágo si párì Salví sa licód n~g malakíng púnò n~g isáng cáhoy at sacâ
nakinig.

--¿Sa macatuwíd ay íbig mong gawín sa canyá ang sa iyó'y guinágawa n~g
cura, na binábantayan ca saan ca man pumaroon?--ang itinugón n~g isáng
masayáng voces.--¡Mag-in~gat ca, sa pagca't nacayayayat at
nacapagpapalalim n~g m~ga matá ang panibughô!

--Hindî, hindî panibughô; cung dî pagcaibig lámang na macaalam n~g dî co
talós!--ang isinásagot n~g mataguintíng na voces, samantalang, inuulit
n~g masayá:

--¡Siya n~gâ, panibughô, panibughô!--at humahalakhak n~g táwa.

--Cung acó'y naninibugho, hindî acó ang hindî pakikita; ang hindî co
ipakikita'y siyá, n~g hindî siyá mámasdan nino man.

--N~guni't icáw may hindî mo siya makikita, at iya'y hindî magalíng. Ang
lálong magalíng, cung macacasumpong táyo n~g púgad, ay ating "iregalo"
sa cura, at sa gayo'y canyáng mabábantayan tayo, na hindî
magcacailan~gang siya'y makita, ¿anóng acalà mo?

--Hindî acó naniniwalà sa m~ga púgad n~g m~ga tagác--ang sagót n~g isáng
voces; n~guni't cailan ma't aco'y manibughô matututo acóng magbantay na
hindî acó makikita.

--At ¿paano? ¿at paano? ¿Bakit, gaya bâ n~g isáng Sor Escucha?

Nacapagpahakhak n~g masayá ang gayóng alaala sa pagcacolegiala.

--¡Nalalaman mo na cung paano ang pagdayà cay Sor Escucha!

Nakita ni párì Salví, mulâ sa canyáng pinagtataguan si María Clara, si
Victoria si Sinang na naglílibot sa ílog. Lumalacad ang tatlóng ang
tin~gin ay sa salamín n~g túbig at nan~gagháhanap n~g talínghágang púgad
n~g tagác: Basâ silá hangáng sa tuhod, na ano pa't nahihiwatigan sa m~ga
malalapad na cunót n~g canilang m~ga sáyang pangpalígo ang calugódlugód
na húbog n~g caniláng m~ga bintî. Nacalugay ang caniláng buhóc at hubád
ang caniláng m~ga bísig, at natátacpan ang catawán n~g isáng bárong may
malalapad na gúhit at masasayang m~ga cúlay. Samantalang nagháhanap silá
n~g isáng bágay na hindî mangyayaring masumpun~gan ay namumuti tulóy
silá n~g m~ga bulaclác at nan~gun~guha n~g m~ga gúlay sa pampáng.

Pinanonood n~g fraileng Acteón na namúmutlâ at hindî cumikilos ang
mahinhing Dianang iyón; ang m~ga matá niyáng numíningning sa madilím na
hungcág na kinálalagyan ay hindî nan~gapapagal n~g pagtatacá sa m~ga
mapuputî at parang linalic na m~ga bísig, yaóng magandang liig hanggang
pa pasimulâ n~g dibdíb; ang malíliit at culay rosang m~ga paang
nan~gaglálarò sa tubig, pawang pumupucaw sa abang cataohan niyá n~g
cacaibang m~ga damdamin at nagpapapanaguinip n~g m~ga bágong caisipán sa
nilálagnat niyang budhî.

Sa licód n~g isáng pag-licô sa ílat, sa guitnâ n~g masucal na cawayanan;
nan~gawalâ ang m~ga matitimyás na m~ga dalagang iyón, at hindî na
marin~gig ang caniláng malulupit na m~ga parungguít. Halíng,
nanglulupaypay, pigtâ n~g pawis umalís si párì Salví sa canyáng
pinagtataguan, at nagpalin~gaplin~gap sa canyáng paliguidliguid, na ang
m~ga mata'y hibáng. Humintóng hindî cumikilos, nagaalinlan~gan;
humakbang n~g ilán at anaki'y íbig sumunód sa m~ga dalaga, n~guni't
nagbalic at naglacad sa pampáng at ang ibáng m~ga casama n~g m~ga
dalagang iyón ang siyáng hinanap.

Nakita niya sa malayô-layô roón, sa guitnâ n~g bátis, ang isáng wari'y
paliguang magaling ang pagcacabacod, at ang pinacabubóng ay isáng
malagong cawayan; may nanggagaling doong masasayáng m~ga voces n~g
babae. Napapamutihan ang paliguang iyón n~g dahon n~g m~ga niyog, m~ga
bulaclac at m~ga bandera. Nacatanaw namán siyá sa daco pa roon n~g isáng
tuláy na cawayan at sa dacong malayo'y m~ga lalaking nan~galiligo,
samantalang nan~gagcácagulo ang caramihang m~ga alilang lalaki at m~ga
alílang babae sa palíbót n~g m~ga caláng biglaan ang pagcacágawâ at
nan~gagsusumakit n~g paghihimulmol sa m~ga inahíng manóc, nan~gaghuhugas
n~g bigás, nag-iiháw n~g "lechón" at ibá pa. At doon sa cabiláng ibayo,
sa isáng calinisang caniláng hináwan, sa loob n~g lilim n~g isáng
palapalang caniláng bagong itinayóng ang m~ga haligui'y cahoy at ang
bubóng ay "lona" na" ang isang bahagui at ang isáng bahagui'y m~ga dahon
n~g malalakíng cáhoy, nan~gagcacatipon ang maraming m~ga lalaki't m~ga
babae. Doo'y naroroon ang alférez, ang coadjutor, ang gobernadorcillo,
ang teniente mayor, ang maestro sa escuela at ang maraming m~ga capitan
at tenienteng "pasado", patí ni capitang Basiliong amá ni Sínang, na
dating caaway n~g nasírang si Don Rafael sa malaon n~g pinag-uusapan. Sa
canyá'y sinabi ni Ibarra: "Pinag-uusapan natin ang isang catuwiran, at
hindî mag-caaway ang cahulugan n~g pag-uusapín. At napahinuhod n~g boong
galác n~g loob ang balitang mánanalumpatì n~g m~ga "conservador" sa
anyaya ni Ibarra, at tulóy nagpadalá n~g tatlong payo at sacâ ipinanalim
sa capangyarihan n~g binatà ang paglilingcód n~g canyáng m~ga alilà.

Sinalúbong ang cura n~g boong galac at pagpipitagan n~g lahát, patí n~g
alférez.

--¿N~guni't saan pô nanggaling ang cagalanggalang na camahalan pô
ninyó?--ang itinanóng sa canya n~g alférez, n~g makita nitó ang canyáng
mukháng punô n~g gálos, at ang canyáng habito'y puspós n~g m~ga dahon at
n~g m~ga tuyóng san~gá--¿Naparapâ pô ba ang cagalanggalang na camahalan
ninyó?

--¡Hindî! ¡náligaw acó!--ang isinagót ni párì Salví, at ibinabâ ang
canyáng m~ga matá upang siyasatin ang canyáng pananamít.

Nan~gagbúbucas n~g m~ga botella n~g limonada, nan~gagbíbiyac n~g m~ga
niyog na múrà at n~g ang m~ga natatapos n~g paliligo'y macáinom n~g
canyáng malamíg na túbig at n~g macacain n~g canyáng malambót na lamang
higuít ang caputian sa gatas; at bucód sa roo'y pinag-aalayan pa ang
m~ga dalaga n~g isáng cuintas na sampaga, na nasasal-itan n~g m~ga rosa
at iláng-ilang, na siyang nagbibigay ban~gó sa nacalúgay na buhóc.
Sila'y naúupô ó humihilig sa m~ga dúyang nacabitin sa m~ga san~ga n~g
m~ga cahoy, ó nan~gaglilibang sa paglalaro sa paliguid n~g isáng batóng
malapad, na may nacalagay sa ibabaw nitong m~ga baraja, m~ga tablero,
maliliit na m~ga libro, m~ga sigay at m~ga batóng malilíit.

Ipinakita nila sa cura ang buaya, datapuwa't tila mandin nalílibang ang
ísip sa ibáng bagay, at cayâ lamang pinansin ang sinalita sa canyá'y n~g
sa canya'y sabihing si Ibarra ang may gawâ n~g gayóng calakíng súgat.
N~guni't hindî mangyaring makita ang bantóg at hindî napagkikilalang
piloto; bago dumatíng ang alférez ay siyá'y walâ na.

Sa cawacasa'y lumabás si María Clara sa páliguan, casama ang canyáng
m~ga caibigang babae, saríwang túlad sa isáng rosa sa únang umágang
pamumucadcad na numíningning ang hamóg na ang cawán~gis ay kisláp n~g
diamante sa caayaayang ulbós n~g bulaclác. Inihandóg niya ang únang
n~gitî cay Crisóstomo, at naucol ang únang pagdidilím n~g canyáng nóo
cay párì Salví. Nahiwatigan nitó, n~guni't hindî nagbuntunghinin~ga.

Dumatíng ang oras n~g pagcáin. Nan~gagsiupô sa mesang pinan~gun~guluhan
ni Ibarra, ang cura, ang coadjator, ang alférez, ang gobernadorcillo at
ilán pang m~ga capitan, sampô n~g teniente mayor. Hindî ipinahintulot
n~g m~ga ináng cumáin ang sinomang lalaki sa mesa n~g m~ga dalága.

--Hindî ca na n~gayón, Albino, macapag panucálà n~g m~ga bútas, pa na
gáya n~g sa m~ga bangcâ,--ani León sa nagseminarista.

--¿Anó? ¿ano iyón?--ang tanun~gan n~g m~ga matatandang babae.

--Na ang m~ga bangcâ, m~ga guinoong babae, ay páwang m~ga buong-búò na
túlad sa pinggâng ito;--ang ipinaliwanag ni León.

--¡Jesús, saramullo!--ang sigaw ni tia Isabel na n~gumín~gitî.

May nabábatid na pô bâ cayóng ano man, guinóong alférez, tungkól sa
tampalásang nagpahírap sa catawán ni párì Dámaso?--ang tanóng sa alférez
ni párì Salví, sa horas na iyón n~g pagcain.

--¿Síno pô bang tampalásan iyón, padre cura?--ang tanóng n~g alférez, na
tinítingnan ang fraile, na guinágawang pinacasalamín sa matá ang vaso
n~g álac na canyang iníinom.

--¡Abá, at síno pa pô ba? ¡Yaong tampalásang camacalawá n~g hapon ay
bumuntal cay párì Dámaso sa daan!

--¿Bumuntal cay párì Dámaso?--ang tanun~gan n~g iláng voces.

Warì'y n~gumitì ang coadjutor.

--¡Túnay pô, caya't nararatay n~gayón si párì Dámaso! Sinasapantahang
ang gumawâ n~g gayo'y si Elias ding sa inyo'y naglublób sa pusáw,
guinoong alférez.

Namulá sa hiya ó sa álac ang alférez.

--Ang boong ísip co,--ang ipinagpatuloy ni párì Salví, na ang anyó'y
warì nanglílibac;--ay nalalaman po ninyó ang nangyayari. Ang wícà co'y
alférez n~g Guardia Civil....

Nagcagát-lábì ang militar at ibinulóng ang isáng halíng na pagtaliwacás.

Sa ganito'y siyang pagsipot n~g isang babaeng namumutla, payat, abang
aba ang pananamit; sino may waláng nacakita n~g canyáng pagdaíng;
palibhasa'y lumalacad siyáng waláng imíc at napácawaláng in~gay ang
canyang paglacad, na cung naguing gabí sána'y marahil ipalagáy na siya'y
isáng "fantasma."

--¡Pacanin ninyó ang cahabaghabág na babaeng iyán!--ang sabihan n~g m~ga
matatandâ:--¡uy, pumarito cayó!

N~guni't ipinagpatuloy n~g babae ang canyáng paglácad, at siya'y lumapit
sa mesang kinalálagyan n~g cura; ito'y lumin~gón, at nákilala siyá at
nalaglág sa canyáng camáy ang cuchillo.

--¡Inyong pacánin ang babaeng itó!--ang ipinag-utos ni Ibarra.

--¡Madilim ang gabí at nan~gawáwalâ ang m~ga bátang lalaki!--ang
ibinúbulong n~g magpapalimos na babae.

N~guni't n~g makita ang alférez, na sa canya'y nagsásalitâ, náguitlá ang
babae at nagtatacbó, at nawalâ sa guitnâ n~g cacahuyan.

--¿Sino ang babaeng iyón?--ang itinanóng.

--Isáng cahabaghabág na babaeng pinílit sirâin ang ísip sa cagugulat at
cápapahírap!--ang isinagót ni don Filipo;--may ápat na áraw nang iya'y
ganyán.

--¿Iyan bagá ang isáng nagn~gan~galang Sisa?--ang tanong ni Ibarra n~g
boong pagmamalasakit.

--Ang babaeng iyá'y dinakip n~g inyó pong m~ga sundalo,--ang
ipinagpatuloy n~g sabing may capaitan n~g teniente mayor;--siya'y
inilibot sa boong báyang batíd, dáhil sa hindî co maalamang m~ga bagay
n~g canyáng m~ga anác na lalaki, na ... hindî nan~gagcaroon n~g
caliwanagan.

--¿Bakit?--ang itinanóng n~g alférez na humaráp sa cura:--¿iyán pô bagá
ang iná n~g inyóng dalawáng sacristán?

Sumáng-áyon ang cura sa pamamag-ítan n~g pagtan~gô.

--¡Na nan~gawaláng hindî man lamang guinawâ ang anó mang pagsisiyásat
tungcól sa canilá!--ang idinugtong ni Don Filipo n~g wári may poot, at
tinititigan ang gobernadorcillo na ibinabâ ang m~ga matá.

--¡Hanápin ninyó ang babaeng iyán--ang ipinag-utos ni Crisóstomo sa m~ga
alílang lalaki:--Aking ipinan~gacong pagpapagalan co ang pag-uusísà cung
saan naroon ang canyáng m~ga anac na lalaki.

--¿Nan~gawalà, ang wicà ninyó?--ang itinanóng n~g alférez.--¿Nan~gawalà
ang inyóng m~ga sacristan, padre cura?

Inúbos ininóm n~g cura ang vaso n~g álac na na sa canyáng haráp, at sacâ
tuman~gô, bilang sagót na oo.

--¡Carambas, párì cura!--anáng alférez na casabáy ang táwang libác, at
natútuwa, dahil sa siya'y nacacaganti,--pagca nawáwalâ ang iláng píso
lámang n~g cagaláng-gálang na camahalan pô ninyo'y maagang maaga pa'y
inyóng guiniguising ang aking sargento, upang hanapin ang inyóng salapî;
n~guni't nawáwalâ ang dalawang sacristan ninyo'y hindî pô cayó
nagsasabi; at cayó pô, guinoong capitán ... totoo n~gang cayó po'y....

At hindî tinapos ang canyang salitâ cung dî ang guinawa'y nagtawá,
casabay n~g paglulubóg n~g canyang cuchara sa mapuláng lamán n~g papaya.

Sumagot ang curang malakí ang hiyâ at natútulig.

--Nagcágayon acó't dahil sa acó ang nanánagot n~g salapî....

--¡Mabúting sagót, cagalanggalang na pastól n~g m~ga cáluluwa!--ang
salabat sa canyá n~g alférez na namumualan n~g kinacain.--¡Mabúting
sagót, banál na laláki!

Nag-acalang mamaguitna si Ibarra, n~guni't nagpilit si párì Salving
manag-úli sa dating catahimican n~g loob, at sumagot na caacbay ang
n~gíting pílit:

--At ¿nalalaman pô bâ ninyó, guinóong alférez, cung anó ang sabihanan
tungcól sa pagcawalâ n~g m~ga bátang iyan? ¿Hindî? ¡Cung gayo'y
ipagtanong pô ninyó sa inyóng m~ga sundálo!

--¿At ano?--ang sigaw n~g alférez na nawala ang towa.

--¡Ang sabihana'y n~g gabing iyón mawala ang m~ga bata'y may m~ga
tumunóg na ilang putóc n~g fusil!

--¿Iláng putóc?--ang inúlit n~g alférez na canyang minámasdan ang m~ga
cahárap.

Nan~gagsitan~gó ang nan~garoroon, bilang pagpapatunay na may nárin~gig
n~ga silá.

Nang magcágayo'y sumagót si párì Salví n~g madalang na pananalita,
taglay ang malupit na paglibac.

--Sa nangyayari'y aking nakikitang bucod sa hindî cayó nacacahuli n~g
m~ga gumágawa n~g masamá'y hindî po ninyó nalalaman ang m~ga guinagawa
n~g inyóng m~ga capamahay, at gayón ma'y íbig po ninyóng masoc na
tagapan~garal at magtúrò sa m~ga iba n~g canilang m~ga catungculan:
dapat po ninyong maalaman ang casabihang; lalong nacacaalam ang ulól sa
canyang sariling bahay....

--¡M~ga guinoo!--ang isinalabat ni Crisóstomo n~g canyang makitang
namumutla na ang alférez;--tungcol n~ga sa bagay na itó'y ibig cong
maalaman cung anó ang inyóng pasiyá sa isang aking panucálà. Inaacalà
cong ipagcatiwálà ang pag-aalágà sa babaeng diyáng sira ang ísip sa
isang mabúting manggagamot at samantala'y hahanapin co ang canyang m~ga
anác, sa pamamag-ítan n~g túlong at m~ga hatol ninyóng dalawá.

Ang pagbabalíc n~g m~ga alílang nan~gagsabing hindî nilá nasumpun~gan
ang sirá ang ísip na babáe ang siyáng nacalubós n~g pagcapayapà sa
dalawáng nagcacagalit, at caniláng dinalá ang salitaan sa ibang bagay.

Nan~gagbahabahagui sa iláng pulutong ang m~ga matanda't m~ga bátà n~g
matápos ang pagcain at samantalang sila'y biníbigyan n~g chá at café.
Cumuha ang ibá n~g m~ga "tablero" at ang ibá nama'y nan~gagsicuha n~g
"baraja," n~guni't lalong minagaling n~g m~ga dalagá ang man~gatanóng sa
"Rueda de la Fortuna" (gulong n~g capalaran), sa pagcaibig niláng
maalaman ang sa canila'y mangyayari sa panahóng hínaharap.

--¡Hali cayó, guinoong Ibarra.--ang sigáw namán ni cápitang Basilio, na
lan~gó na n~g cauntî. May usapín tayong labing limáng taóng taón na
n~gayón ang itinátagal, at waláng hucóm sa Audienciang súcat macahátol:
¿mangyayari bang tingnan natin cung áting mabíbigyang hanggá sa
"tablero"?

--¡N~gayón din pô, at sumasang-ayon acó n~g boong catowaan!--¡Hintayín
po ninyó acóng saglít, sa pagca't nagpapaalam ang alférez!

Nang maalaman nilá ang gayóng paglalarô, nan~gagcapísan ang lahát n~g
matatandáng lalaking marúnong n~g "ajedrez" sa palíguid n~g "tablero";
mahalagá ang laróng iyón, caya't nacaakit patí sa m~ga hindî nacacaalam.
Hinaráp n~g m~ga matatandáng babae, gayón man, ang cura, upang
makipagsalitaán sa canyá tungcól sa m~ga bagay na nauucol sa religión;
datapuwa't hindî marahil minámagaling ni fray Salví ang lugar na
kinálalagyan at ang capanahunang iyón, cayâ n~gâ't pawang m~ga malalábò
ang caniyáng m~ga isinásagot at mapapanglaw at may gálit na hálò, at ang
canyang m~ga matáng hindî tumitin~gin man lamang sa canyáng m~ga
kinacausap ay nagpapalin~gaplin~gap sa magcabicábilâ.

Nagpasimulâ ang larô n~g boong cacadakilâan.

--Cung magtablá ang larô, papagtatablahín naman natin ang áting
usapín--ang sabi ni Ibarra.

Nang na sa calaghatîan na ang larô, tumanggap si Ibarra n~g isáng
telegrama na nagpaningning n~g canyang m~ga matá at nacapagbigáy sa
canyá n~g pamumutlà. Itinagó niyá sa canyáng "cartera" ang telegrama, na
hindî binucsán, at canyáng sinulyáp ang pulutong n~g m~ga cabatâang
nagpapatuloy n~g pagtatanóng cay Capalaran, sa guitnâ n~g m~ga tawanan
at m~ga sigawan.

--"¡Jaque" sa "Hári!"--anang binatà.

Napilitang itagò ni capitang Basilio ang "Hari" sa licód n~g "Reina."

--¡"Jaque" sa "Reina"!--ang muling sinábi ni Ibarra, na pinagbabalâan
n~g canyáng "Torre" ang "Reina," na ipinagsasanggalang n~g isang "Peón."

Sa pagca't hindî matacpán ni capitang Basilio ang "Reina" at hindî namán
niyá maiurong itó, dahil sa "Haring na sa sa licód", humin~gî siyá n~g
panahón upang siya'y macapa-isip.

--¡Sumasang-ayon pô acó n~g boong tuwâ!--ang sagót ni Ibarra;--mayroon
pa namang sasabihin acó n~gayón din sa iláng lalaki sa pulutóng na iyón.

At nagtindíg siyá, pagcapagcaloob sa canyáng calaban n~g icaapat na
bahágui n~g isang oras upang mag-ísip.

Tan~gan ni Idáy ang mabílog na cartóng kinasusulatan n~g apat na po't
walóng tanóng, at si Albino ang may tan~gan n~g libro n~g m~ga sagót.

--¡Casinun~galin~gan! ¡hindî totoo! ¡casinungalin~gan!--ang isinísigaw
ni Sinang na halos umíiyac.

--¿Anó bâ ang nangyayari sa iyo?--ang sa canyá'y tanóng ni María Clara.

--Tingnán mo, aking itinanóng: "¿Cailán bagá acó magcacabait?" binitiwan
có ang m~ga "dado", at ang guinawa niyang curang iyang bantilaw ay
binasa sa libro ang ganito: "¡Pagca nagcabuhóc ang palaca!" ¿Itó ba'y
mabuti?

At saca n~giniwian ni Sinang ang naguíng seminarista, na hindî
tumitiguil n~g pagtatawa.

N~guni't ¿Síno ba ang may utos sa iyong magtanong ca n~g gayon?--ang
sinabi sa canya n~g pinsan niyang si Victoria--¡Súcat na ang magtanóng
n~g gayón upang marapat sa gayóng m~ga sagót!

--¡Tumanóng pô cayó!--ang sinabi nila cay Ibarra, casabay n~g
paghahandog sa canya n~g "rueda"--Pinagcayarian naming cung sino ang
magcamit n~g lalong magaling na sagót ay tatangap sa m~ga iba n~g isang
handóg. Nacatanóng na camíng lahat.

--¿At Sino ang nagcamit n~g lalong magalíng na sagót?

--¡Si María Clara! ¡si María Clara!--ang isinagót ni Sinang.--Ibiguin
man niya't hindî'y siya'y pinatanong namin: "¿Tapát baga't hindî
magmamaliw ang canyáng pagliyag?" at ang libro'y sumagót....

N~guni't tinacpan ni María Clarang namúmulang mainam ang bibíg ni
Sinang, at hindî itinulot na maipatuloy ang sinasabi.

--¡Cung gayo'y ibigay ninyó sa akin ang "rueda"!--ani Crisóstomong
n~gumin~gitî.

Tumanóng: "¿Lalabas ba n~g magalíng ang casalucuyan conglinalayon?"

--¡Napacapan~git naman n~g tanóng na iyan!--ang sigaw ni Sinang.

Iniabsang ni Ibarra ang m~ga "dado" at alinsunod sa canyang "numero" ay
hinanap ang mukha at ang talata n~g na sa libro.

--"¡Ang m~ga panaguinip ay pawang m~ga panaguinip n~ga!"--ang binása ni
Albino.

Kinúha ni Ibarra ang telegrama at nan~gan~gatal na bínucsán.

--¡N~gayó'y nagsinun~galíng ang libro ninyó!--ang isinigaw na puspós n~g
tuwâ.--Basahin ninyo:

"Sinang-ayunan ang panucálang escuela, hinatúlang cayó ang nanálo sa
usapin."

--¿Anó ang cahulugán nitó?--ang itinanóng nilá sa canyá.

--¿Hindî bâ ang sábi ninyo'y bibigyan n~g pabúya (regalo) ang magtamó
n~g lalong mabúting sagót?--ang itinanóng niyá, na nan~gan~gatal ang
voces sa lakí n~g canyáng tuwâ, samantalang hinahati n~g boong in~gat
ang papel.

--¡Siyá n~ga! ¡siya n~ga!

--Cung gayó'y nárito ang aking pabúyà,--ang sinabi, at ibinigay cay
María Clara ang calaháti;--magtátayô acó sa báyan n~g isáng páaralang
úcol sa m~ga bátang lalaki't babáe; ang páaralang itó'y siyáng áking
pabúyà.

--At ¿anóng cahulugan niyang calahátì n~g papel?

--¡Itó'y iháhandog co namán sa nagcaroón n~g lalong masamâ sa m~ga
sagót!

--¡Cung gayó'y acó! ¡sa akin marapat ibigáy!--ang sigáw ni Sínang.

Ibinigáy sa canyá ni Ibarra ang papel at matúling lumayô.

--¿At anó ang cahulugán nitó?

Datapowa't maláyò na ang mapalad na bináta, at nagbalíc na mulî siyá sa
pakikilarô n~g "ajedrez."

Lumapit si Fr. Salví na wari'y nag-wáwalang anó man sa masayáng lúpon
n~g m~ga cabatâan. Pinapahid ni María Clara ang isang lúha sa catuwâan.

Humintô n~g magcágayon ang tawanan at napipí ang salitàan. Tumítin~gin
ang cura sa m~ga bagongtao't dalaga, na di niyá matutuhan cung anó ang
sasabihin; hiníhintay namán niláng magsalitâ ang cura at hindî silá
umíimic.

--¿Anó itó?--ang sa cawacasa'y naitanong n~g cura, at kinúha ang libro
at canyang binúbuclatbuclat.

--¿Ang "Rueda de la Fortuna",--isáng librong liban~gan, ang sagót ni
León.

--¿Hindî ba ninyó nalalamang casalanan ang maniwála sa m~ga bágay na
ganitó?--ang winicà, at sacâ pinunitpunit n~g boong gálit ang m~ga dáhon
n~g libro.

Nagpumiglás sa m~ga lábi n~g lahat ang m~ga sigáw n~g pagtatacá at samâ
n~g loob.

--¡Lálong malakíng casalanan ang gawín ang maibigan sa bágay na hindî
canyá't lában sa calooban n~g túnay na may árì!--ang itinútol ni
Albinong nagtindig.--Amang cura, nácaw ang táwag sa ganyáng gawâ at
ito'y bawal n~g Dios at n~g m~ga táo.

Pinapagdaóp ni María Clara ang m~ga camay, at tinitigang tumatan~gis ang
m~ga wacás n~g librong iyóng hindî pa nalalaong nag-alay sa canya n~g
lubháng malakíng ligaya.

Hindî sumagót cay Albino si fray Salví, laban sa inaasahan n~g m~ga
nanonood; nátira siyá sa panonood cung paano ang linipadlipad n~g m~ga
pinagpunitpunit na m~ga dáhon n~g libro, na ang ibá'y ipináwid n~g
hán~gin sa gúbat at ang ibá namá'y sa túbig; pagcatápos ay lumayóng
guíguirayguíray at nacapatong ang dalawáng camáy sa ulo. Humintong
sandalî at nakipág-usap cay Ibarra na naghatíd sa canyá sa isá sa m~ga
cocheng náhahandang pangdalá ó panghatid sa m~ga panauhín.

--¡Mabuti at lumayas ang pang-abóy-galác na iyán,--ang ibinulóng ni
Sinang.!May pagmumukháng wári'y sinasabing: "Huwág cang tatawa't
nalalaman co ang iyong m~ga casalanan."

Sa malakíng catuwâan ni Ibarra, sa pagcapagbigay niyá sa canyáng
maguiguing asawang si María Clara n~g canyang pabuyà, nagpasimulâ siyá
n~g paglalaróng hindî na iniisip ang guinágawá, at hindî na nag-aabalá
n~g pagbabálacbalac n~g pagwawárì n~g boong pag-iin~gat n~g calagayan
n~g m~ga "pieza."

Dahil sa ganito'y ang nangyari, baga man si capitang Basilio'y báhagyâ
n~g nacapagsásangalang, ang laro'y nagcapantay, salamat sa maraming
pagcacamaling sa huli'y guinawâ n~g binátà.

¡Papagtablahin natin! ¡papagtablahin natin! ang sabi ni capitang
Basiliong malakí ang tuwâ.

--¡Papagtablahin natin!--ang inulit n~g binátà,--cahi't maguíng anó man
ang inihatol n~g m~ga hucóm sa ating usapín.

Nangagcamáy ang dalawa na nan~gagpisilan n~g boong pagguiguiliwan.

Samantalang ipinagcacatuwa n~g m~ga caharap ang nangyaring itó na
nagbíbigay wacás sa isáng usapíng totoong nagpapahírap na sa dalawang
magcalaban, ang bigláng pagdating n~g apat na guardia civil at isáng
sargento, na pawang sandatahan at nacalagay sa dúlo n~g fusil ang
bayoneta, siyáng sumirà n~g casayahan at nagdúlot n~g panghihilacbót sa
pulutóng n~g m~ga babae.-

--¡Huwág kikilos ang sino man!--ang sigaw n~g sargento.--¡Papúputucan
ang cumilos!

Hindî inalintana ni Ibarra ang gayóng paháyop na pagmamatapang, tumindig
siyá at lumápit sa sargento.

--¿Anó pô ang inyóng ibig?--ang itinanóng.

--Na n~gayón din ay ibigáy sa amin ang isáng may casalanang
nagn~gan~galang Elías, na sa inyó'y namimiloto canínang umaga,--ang
isinagót na may anyóng pagbabálà.

--¿Isáng may casalanan?... ¿Ang piloto? ¿Cayó po'y nagcacamali
marahil!--ang itinugón ni Ibarra.

--Hindî pô; n~gayo'y isinumbóng na naman ang Elías na iyáng nagbúhat n~g
camáy sa isáng sacerdote....

--¡Ah! ¿at iyán ba ang piloto?

--Iyán n~gâ, áyon sa sábi sa amin; tumátanggap pô cayó sa inyong m~ga
pagsasaya, guinoong Ibarra, n~g táong may masamang caasalan.

Tiningnan ni Ibarra ang sargento mulâ sa m~ga paa hanggáng sa úlo at
sinagót siyá n~g lubháng malaking pagpapawaláng halagá:

--Hindî co cailan~gang acó'y magsúlit sa inyó n~g áking m~ga guinágawâ!
Tinatangggap namin n~g boong cagandahan n~g loob ang sino man sa áming
m~ga pagsasayá, at cayó man, cung cayó'y pumaríto sana, inyó disíng
nasunduan ang isáng luclucan sa mesa, na gáya naman n~g inyóng alférez
na capanayám namin ditong dalawáng horas lámang ang calálampas.

At pagcawicà nito'y tinalicuran siyá.

Kinagát n~g sargento ang canyáng m~ga bigote, at sa pagca't
napagdilidili niyáng siyá ang lalong mahínà, ipinag útos na paghanapin
sa magcabicabilâ at sa m~ga cacahuyan ang piloto, na ang anyô nitó'y
nacatitic sa capirasong papel na canyáng dalá. Itó ang sinabi ni Don
Filipo sa canyá:

--Inyóng talastasing naaangcap ang m~ga anyó't calagayang iyán sa siyám
n~g bawa't sampong dalisay na filipino; ¡bacâ pô cayó'y magcamalî!

Sa cawacasa'y bumalíc ang m~ga sundalo, at caniláng sinabing waláng
nakita silang bangcâ ó táong síno mang macapagbigáy hinála; nagsabi n~g
pautál-utál ang sargento n~g iláng salitâ at sacâ umalis na tulad n~g
pagdating: ása guardia civil.

Untîuntíng nanag-úli ang katuwâan, umulán ang m~ga tanóng at sumagána
ang m~ga salisalitaan tungcól sa nangyári.

--¡Cung gayo'y iyán palá ang Elías na naghúlog sa alférez sa isáng
pusáw!--ang sábi ni Leóng nag-iísip-isip.

--¿At paáno bâ ang nangyaring iyón, paano?--ang tanóng n~g iláng ibig
macatantò n~g líhim.

--Ang sabi'y násalubong daw n~g alférez ang isáng táong may pas-áng
cáhoy na panggátong, n~g isáng áraw na umuulan n~g mainam n~g buwán n~g
Septiembre. Totoong mapútic ang daan at sa tabí lamang may makipot na
landás na malalakaran n~g iísang táo. Ang guinawâ raw n~g alférez ay
hindî piniguil ang cabayo na siyáng dápat sana, cung dî bagcós pinatulin
at sumigáw sa táong siya'y umudlót: tíla mandin hindî íbig n~g taong
iyóng bumalíc sa pinanggalín~gan ó áayaw na málubog sa pusáw, caya't
nagpatúloy n~g paglacad. Sa gálit n~g alférez ay inacálang siya'y
ipatáhac, n~guni't cumúha ang táo n~g caputol na cáhoy at pinacapalòpálô
ang úlo n~g háyop nang boong lakás, na anó pa't nábulagtâ ang cabayo't
napatapon sa pusáw ang alférez. Sinasabi ring ipinagpatuloy daw n~g
táong iyón ang paglacad n~g boong tiwasáy, na hindî niyá alumana ang
limáng balang ipinahabol sa canyá n~g alférez na nabulagan sa marubdób
na gálit at sa lúsac. Sa pagca't túnay na hindî kilalá n~g alférez cung
síno ang táong iyón, hininalang marahil ay ang bantóg na si Elías, na
gáling sa lalawígang may iláng buwán pa lamang, na dî alám cung
tagasaán, at napakilala sa m~ga guardia civil sa iláng báyan dáhil sa
m~ga cawan~gis n~g gayon din m~ga cagagawán.

--¿Cung gayó'y tulisán palá siyá?--ang itinanóng ni Victoriang
kiníkilig.

--Sa acálà co'y hindî, sa pagcá't minsan daw ay siyá'y nakilaban sa m~ga
tulisán isáng araw na caniláng linolooban ang isáng báhay.

--¡Walang mukháng masamáng táo!--ang idinugtóng ni Sínang.

--¡Walâ, totóo lamang mapangláw ang canyáng tin~gín: hindî co nakitang
siyá'y n~gumitî man lamang sa boong umaga,--ang sinábî ni María Clara.

Sa gayó'y nagdáan ang hápon at dumatíng ang horas n~g pag-owî sa bayan.

Nan~gagsialís silá sa gúbat n~g iliníliwanag ang m~ga hulíng sínag n~g
naghíhin~galong áraw, at nagdaan siláng hindî umíimic sa malapit sa
mahiwágang pinaglibín~gán n~g núnò ni Ibarra. Pagcatápos ay nanag-úlì
ang masayang m~ga salitaang maín~gay, puspós n~g canin~gasan, sa sílong
n~g m~ga san~gá n~g cáhoy na iyong hindî totóong sanáy na macárinig n~g
gayóng caráming m~ga voces. Tila mandin namámanglaw ang m~ga cáhoy,
umúugoy ang m~ga gumagapang na m~ga damó at warí'y sinasabi: ¡Paalam
cabatâan! ¡Paalam, panag-ínip na isáng áraw!

At n~gayón, sa liwanag n~g mapupulá at malalakíng nin~gas n~g m~ga
sigsíg; at sa tugtog n~g m~ga guitarra, bayaan natin siláng lumácad na
patun~gó sa bayan. Nagbabawas ang m~ga pulutóng, namámatay ang m~ga
ilaw, napípipi ang guitarra, samantalang silá'y nálalapit sa tahanan n~g
m~ga táo. ¡Ilagáy ninyó ang inyóng "máscara", sa pagca't cayo'y
makikipanayam na namán sa inyóng m~ga capatíd!



=XXV.=

=SA BAHAY NG FILOSOFO=


Pagca umaga n~g kinabucasan, pagcatapos na madálaw ni Juan Crisóstomo
Ibarra ang canyang m~ga lúpà, siyá'y tumún~go sa báhay ni mátandang
Tasio.

Lubós na lubós ang catahimican sa halamánan, sa pagca't ang m~ga
lan~gay-lan~gayang nan~gagsasalimbayan sa palibót n~g balisbisa'y
bahagyâ na umiin~gay. Sumísibol ang malilit na damó sa lúmang pader na
guinagapan~gan n~g cawán~gís n~g báguing na bumubordá sa m~ga bintánà,
malíit na bahay na anaki'y siyáng tahanan n~g catahimícan.

Maín~gat na itináli ni Ibarra ang canyáng cabáyo sa isáng halígui,
siyá'y lumacad n~g hálos patiad n~g pagdadahandahan at canyáng tináhac
ang halamanang malínis at totoong magaling ang alágà; pinanhíc ang
hagdánan, at siya'y pumasoc, sa pagca't bucas ang pintô.

Ang únang nakita niyá'y ang matandâ, na nacayucód sa isang libro na tíla
mandín canyáng sinusulatan. May napanood sa m~ga pader na tinitipong
m~ga maliliit na m~ga háyop at m~ga dahon n~g m~ga cáhoy at damó, sa
guitnâ n~g m~ga "mapa" at lúmang estanteng punô n~g m~ga libro at n~g
m~ga súlat-camáy.

Lubhang nalilibang ang matandâ sa canyang guinagawâ, na ano pa't hindî
naino ang pagdating n~g binatà, cung dî n~g ito'y aalis na sana, sa
pagcaibig na huwag macagambalà sa matandang iyón.

--¡Abá! ¿nariyan pó bâ cayó?--ang itinanóng, at tiningnan si Ibarra n~g
wari'y nangguiguilalás.

--Ipagpaumanhin pô ninyó,--ang isinagót nitó,--cayó pô pala'y maraming
totoong guinagawâ....

--Siya n~gâ pô, sumusulat acó n~g cauntî, datapuwa't hindî dalî-dalì at
ibig cong magpahin~gá. ¿May magagawâ pô bâ acóng anó mang sucat ninyóng
pakinaban~gan cahi't babahagyâ?

--¡Malaki pô!--ang isinagót ni Ibarra at saca lumapít;--datapuwa't....

At sinulyáp ang librong na sa ibabaw n~g mesa.

--¡Aba!--ang biglang sinabing nangguíguilalas; guinagamít po ba ninyo
ang inyong panahon sa pagsisiyasat cung anó ang cahulugán n~g m~ga
"geroglífico?"

--Hindî pô!--ang isinagót n~g matandáng laláki, at tuloy nag-álay sa
kanyá n~g isáng "silla";--hindî nacacawatas acó n~g egipcio ó n~g copto
man lamang, datapuwa't may cauntì akóng nalalamang paraan sa pagsulat
niyan, caya acó'y sumulat n~g m~ga "geroglífico."

--¿Sumusulat pô cayó n~g m~ga "geroglifico"? ¿At bákit pô?--ang
itinanóng n~g binatang nag-aalinlan~gan sa nakikita't naririn~gig.

--N~g huwag mabasa nino man sa m~ga panahóng itó ang aking sinusulat.

Tinitigan ni Ibarra ang matandang lalaki, at ang ísip niya'y bacâ
nasisirà ang ísip nitó. Madaling madalíng siniyásat ang aclat, sa pagca
íibig niyang maalaman cung nagsisinun~galing, at canyang námasdang
totoong magalíng ang doo'y pagcacaguhit n~g m~ga hayop, m~ga gúhit na
bilóg, m~ga gúhit na anyóng pabilóg, m~ga bulaclac, m~ga paa, m~ga
camay, m~ga bisig, at iba pa.

--¿At bakit pô cayó sumusulat cung talagang aayaw cayóng mabasa nino man
ang inyóng sinusulat?

--Sa pagca't hindî co iniuucol ang áking sinusulat sa m~ga taong
nabubuhay n~gayón; sumusulat acó at n~g mabasa n~g m~ga taong
ipan~gan~ganak pa sa m~ga panahong sasapit. Cung mababasa n~g m~ga tao
n~gayon ang aking m~ga sinusulat ay canilang susunuguin ang aking m~ga
aclat, na siyang pinagcagugulan co n~g pagal n~g boong aking búhay;
datapuwa't hindi gayón ang gagawin n~g m~ga taong ipan~gan~ganak pang
macababasa n~g aking m~ga sinusulat n~gayón; sa pagca't ang m~ga taong
ipan~gan~ganak pang iyo'y pawang maguiguing m~ga pantas at mauunawâ nila
ang aking m~ga adhicâ at canilang wiwikain: HINDI NATULUG NA LAHAT SA
GABI N~G AMING M~GA NUNO! Ililigtas n~g talinghagà ó n~g m~ga cacaibang
m~ga letrang itó ang aking gawâ, sa camangman~gan n~g m~ga tao, na gaya
naman n~g pagcaligtas sa maraming m~ga catotohanan n~g talinghaga ó n~g
m~ga cacaibang m~ga pagsambá at n~g di sirain n~g mapangwasak na m~ga
camay n~g m~ga sacerdote.

--At ¿sa anóng wica sumusulat po cayo?--ang itinanong ni Ibarra,
pagcatapos n~g isang sandalíng hindî pag-imíc.

--Sa wica natin, sa tagalog.

--¡At nagagamit pô ba sa bagay na iyan ang m~ga "geroglifico"?

--Cung di lamang sa cahirapan n~g magdibujo, nagcacailan~gan n~g panahón
at tiyaga, halos masasabi co sa inyóng lalong magaling na gamitin ang
m~ga "geroglifico sa pagsulat n~g ating wikà cay sa "alfabeto latino".
Tagláy ang m~ga "vocal" n~g dating "alfabeto egipcio"; ang ating o na
pangwacas na vocal na na sa calaguitnàan n~g o at n~g u; wala rin sa
egipciong túnay na tunóg ang E; na sa "alfabeto egipcio" ang ating ha at
ang ating kha na wala sa "alfabetong latín" ayon sa paggamit natin sa
castila. Sa halimbawà; sa sabing mukha,--ang idinugtong na itinuro ang
libro--lalong nababagay na aking isulat ang sílabang ha sa pamamag-itan
nitóng anyóng isdâ cay sa letrang latina na ipinan~gun~gusap sa Europa
sa pamamag-itan n~g iba't ibáng paraan. Sa isáng pan~gun~usap na hindî
totoong ipinahahalatâ ang letrang itó, gáya sa halimbáwa dito sa sábing
hain, na dito'y hindî totooog mariin ang pan~gun~gusap n~g h, ang
guinagamit co'y itóng "busto" n~g leó ó itóng tatlóng bulaklak n~g loto,
ayon sa bilang n~g "vocal." Hindî lámang itó, nagágawâ co rito ang
pagsúlat n~g tínig na sa ilóng lumálabas, letrang walâ sa "alfabeto
latinong" kinastilà. Inuulit cong cung hindî n~gâ lámang sa cahirápan
n~g pagdidibujo na kinacailan~gang pacabutihin, hálos magagamit n~gâ ang
m~ga "geroglifico"; datapowa't ang cahirapang ding itó ang siyang
pumimipilit sa aking huwag magsalitâ n~g maláwig at huwag magsaysay cung
dî iyóng catatagán at kinakailan~gan lámang: bucód sa rito'y sinasamahan
acó n~g pinagpapagalan cong itó, pagca umáalis ang áking m~ga panauhing
tagá China at tagá Japón.

--¿Anó pong sábi ninyó?

--Hindî pô ba ninyo náririn~gig? M~ga lan~gaylan~gayan ang áking m~ga
panauhin; n~g taóng itó'y nagcúlang n~g isá; maráhil siyá'y hinúli n~g
síno mang masamáng bátang insíc ó japonés.

--¿Bakit pô nalalaman ninyóng silá'y nanggagaling sa m~ga lupaíng iyán?

--Dahil pô sa isáng magaáng na paraan: may iláng taón na n~gayóng bágo
silá umalís ay itinatalì co sa caniláng paa ang isáng maliit na papel na
may nacasúlat na "Filipinas" sa wicang inglés, at inaacalà cong hindî
totóong maláyò ang caniláng pinaroroonan, at sa pagcá't sinásalita ang
wicang inglés hálos sa lahát n~g pánig n~g m~ga dácong itó. Hindî
nagcamít casagutan ang maliit cong papel sa loob n~g mahabang panahón,
hanggáng sa cawacasa'y ipinasulat co sa wicang insíc, at ang nangyari'y
silá'y bumalic n~g noviembreng sumunód na may m~ga daláng ibáng m~ga
maliliit na papel, na aking ipinabasa: nacasúlat ang isá sa wícang
insíc, at yaó'y isáng báti magmula sa m~ga pampan~gín n~g Hoangho, at
ang isá, alisunod sa insíc na áking pinagtanun~gan, yaón daw marahil ay
wicang japonés. Datapuwa't cayó po'y áking linílibang sa m~ga bagay na
itó, at hindî co itinatanong sa inyó cung sa paanong bagay
macapaglílingcod acó sa inyó.

--Naparito pô acó't ibig cong makipag-úsap acó sa inyó tungcól sa isang
bagay na mahalaga,--ang isinagót n~g binatà;--cahapon n~g hapo'y....

--¿Hinúli pó ba ang cúlang pálad na iyan?--ang isinalabat n~g matandang
lalaking malaking totóo ang pagca ibig na macaalam.

--¿Si Elías pô ba ang inyóng sinasabi? ¿Bakin pô ninyó naalaman?

--¡Aking nakita ang Musa n~g Guardia Civil.

--¡Ang Musa n~g Guardia Civil! ¿At sino pô ba ang Musang iyan?

--Ang asawa n~g alférez, na inyóng inanyayahan sa inyóng pagcacatuwa.
Cumálat cahapon sa báyan yaong nangyari sa buwaya. Cung gaano ang
catalásan n~g ísip n~g Musa n~g Guardia Civil ay gayon din ang
catampalasanan n~g canyáng budhî, at hininálà na maráhil ang piloto'y
yaong napacapan~gahas na nag-abaáng sa canyang asawa sa pusaw at
bumuntál cay párî Dámaso; at sa pagca't siya ang bumabasa n~g m~ga
"parte" (casulatang nagbibigay álam n~g anó mang bagay na nangyayari) na
dapat tanggapin n~g canyáng asáwa, bahagyà pa lamang dumarating itó sa
canyang bahay na lan~gó at walang malay, inutusan ang sargento, sampô
n~g m~ga soldado, at n~g bagabaguin ang fiesta, upang macapanghigantí sa
inyó, ¡Mag-in~gat pó cayó! Si Eva'y mabait na babae, palibhasa'y
nanggâling sa m~ga camay n~g Dios ... Masama raw babae si doña
Consolación, at waláng nacacaalam cung caninong camáy siya nanggáling!
Kinacailan~gang naguing "doncella" ó naguíng ina, minsan man lámang,
upang gumalíng ang isang babae.

N~gumitî n~g cauntî si Ibarra, sacâ súmagót, casabay ang pagcuha sa
canyang cartera n~g iláng m~ga papel.

--Malìmit na nagtátanong pô sa inyó ang aking nasírang amá sa iláng m~ga
bagay, at natátandaan cong páwang casayahan ang canyang tinamó lamang sa
pagsunód sa inyong m~ga cahatulan. May casalucuyan acóng isang munting
gawain íbig cong papagtibayin ang magandang calalabasan.

At sinabi ni Ibarra sa matandang lalaki sa maiclíng pananalitâ, ang
pinagbabalac na escuelahang canyang inihandóg sa canyang
pinan~gin~gibig, at inilahad sa m~ga mata n~g nagtatacang filósofo ang
m~ga planong galing Maynila na sa canya'y ipinadala.

--Ibig co sanang ihatol pô ninyó sa akin cung sinosino sa bayan ang m~ga
taong aking susuyuin, at n~g lalong lumabás na magalíng ang gawaing itó.
Kilalá pô ninyóng totóo ang m~ga táong nananahan dito; acó'y bágong
carárating at hálos acó'y isáng manunuluyang tagá ibang lupaín sa aking
sariling bayan.

Sinisiyásat ni matandáng Tasiong sa m~ga mata'y nangguiguilid ang m~ga
lúhà, ang m~ga planong na sa canyáng haráp.

--¡Ang inyóng ipagpapatuloy na yariin ay ang aking panaguinip, ang
panaguinip n~g isáng abáng sirâ ang ísip!--ang bigláng sinábing
nabábagbag ang lóob;--at n~gayó'y ang únang ihahatol co pô sa inyó'y ang
huwág na mulíng cayó'y magtanóng sa ákin magpacailan man!

Tinin~gnán siyá n~g binátang nangguíguilalas.

--Sa pagcá't ang m~ga táong matitinó'y ipalalagay pô cayóng sirâ rin ang
pag-iísip,--ang ipinagpatuloy n~g pananalitáng masacláp na
pagpalibhásà.--Inaacalà n~g táong páwang m~ga sirâ ang ísip n~g síno
mang hindî nag-iisip n~g wan~gis na canilá; itó ang dahilán at
ipinalálagay nilá acóng ul-ól, at ang gayó'y kinikilala cong útang na
lóob, sa pagcá't ¡ay, sa aba co! sa araw na ibig niláng ibalic sa aking
boo ang sirâ cong ísip; sa araw na iyá'y áalsan acó n~g cauntíng
calayâang áking binilí sa halagá n~g pagca-acó'y táong may cálolowa. ¿At
síno ang nacacaalam cung silá n~gâ ang may catuwiran? Hindî acó
nag-iisip at hindî acó nabubuhay alinsunod sa caniláng m~ga cautusán;
pawang m~ga ibá ang áking sinúsunod na m~ga palatuntunan, ang áking m~ga
adhicâ. Sa ganáng canilá'y ang túnay na matinó'y ang gobernadorcillo, sa
pagca't palibhása'y waláng ibáng pinagaralan cung dî ang magdúlot n~g
chocolate at magtiis n~g casam-án n~g asal ni párì Dámaso, n~gayó'y
mayaman, liníligalig niyá ang m~ga maliliit na capaláran n~g canyáng
m~ga cababáyan at cung magcabihirà pa'y nagsásalitâ n~g tungcól sa
catuwíran. "Matalas ang pag-iísip n~g táong iyán" ang inaacalà n~g m~ga
han~gal; "tingnan ninyó't sa waláng anó ma'y nacapagpalakî sa sarili!"
Datapuwa't acóng nagmána n~g cayamanan, m~ga pagca-aláng-álang n~g
cápuwà, acó'y nag-áral, n~gayó'y isáng mahírap acó, at hindî acó
pinagcatiwalâan n~g lálong waláng cabuluháng tungcúlin, at ang sinasabi
n~g lahát: "¡Iyá'y isáng ul-ól, iyá'y hindî nacauunawà cung anó ang
pamumuhay!" Tinatawag acó n~g curang "filósofo" n~g palibác, na ang
ipinahihiwatig ay acó'y isáng madaldal na ipinagmámayabang ang m~ga
pinagarálan sa Universidad, gayóng siyá pa namáng lálong waláng
cabuluhán. Marahil n~gâ namá'y acó ang túnay na báliw at silá ang m~ga
tinô, ¿síno ang macapagsasabi?

At pinaspás n~g matandâ ang canyáng úlo, na anàkí ibig niyang palayuin
ang isáng pag-iísip, at sacâ nagpatúloy n~g pananalitâ:

--Ang icalawáng maihahatol co sa inyó'y magtanóng pô cayó sa cura, sa
gobernadorcillo, sa lahát n~g m~ga táong nacacacaya; bibigyan cayó nilá
n~g m~ga masasamâ, han~gál at waláng cabuluháng m~ga cahatulán;
datapuwa't hindî pagtalîma ang cahulugán n~g pagtatanóng, magpacunuwarî
cayóng sinúsunod ninyó silá cailan man at mangyayaring gawin ninyo, at
inyóng ipahayag na iniaalinsunod ninyó sa canilá ang inyóng m~ga gawâ.

Naglininglínìng n~g sandali si Ibarra at nagsalitâ, pagcatapos:

--Magalíng ang inyóng hátol, n~guni't mahirap sundin. Dapuwa't ¿hindî
n~gâ cayâ maipagpatuloy co ang aking panucálà na hindî tumakip sa
panúcalang iyán ang isáng dilím? ¿Hindî bagá cayâ magawâ ang isáng
cagalin~gan cahi't tahákin ang lahát, yámang hindî cailan~gan n~g
catotohanang manghirám n~g pananamit sa camalîan?

--¡Dáhíl diyá'y walâ sino man sumisinta sa catotohanang hubád! Magalíng
ang bágay na iyán sa salitâ, mangyayari lamang sa daigdîg na
pinápanaguimpan n~g cabatâan. Náriyan ang maestro sa escuela, na walang
tumútulong síno man, sangól na púsong nagmithî n~g cagalin~gan ay walang
ináni cung di libác at m~ga halakhác; sinábi ninyó sa áking cayó'y taga
ibang báyan sa inyóng sariling lupaín, at naniniwalâ acó. Mulâ sa únang
áraw n~g inyóng pagdatíng díto'y inyóng sinactán ang calooban n~g isáng
fraileng cabalitaan sa m~ga táong siya'y isáng banál, at ipinalalagay
n~g canyáng m~ga cápuwâ fraileng siyá'y isáng pantás. Loobin nawâ n~g
Dios na ang guinawâ ninyóng itó'y huwág siyáng maguing cadahilanan n~g
m~ga mangyayari sa inyó sa hináharap na panahón. Huwág po ninyóng
acalâing dáhil sa pinawawal-áng halagá n~g m~ga dominico at agustino ang
guinggóng hábito, ang cordón at ang salaulang pangyapác, na dahil sa
minsang ipinaalaala n~g isáng dakílang doctor sa Santo Tomás, na
ipinasiyá n~g papa Inocencio III, na lalong nauucol daw sa m~ga baboy
cay sa m~ga tao ang m~ga palatuntunan n~g m~ga franciscano'y hindî silá
man~gagcácaisa upang papagtibayin yaóng sábi n~g isáng fraileng
procurador: "Higuit ang ikinapangyayari n~g lálong walang cabuluháng
uldóg" cay sa Gobierno, cáhi't maguing casama pa nitó ang lahát niyáng
m~ga soldado "Cave ne cadas". Totóong macapangyarihan ang guintô;
madalás na inihápay n~g gúyang vacang guintô ang túnay na Dios sa
canyáng m~ga altar, at nangyayari itó búhat pa sa panahón ni Moísés.

--Hindî acô lubháng mapangláwin sa pag-iísip n~g mangyayari sa anó mang
bágay, at sa gánang ákin ay hindî namán napacapan~ganib ang pamumuhay sa
áking lupaín,--ang isínagót ni Ibarrang n~gumin~gitî.--Inaacalà cong
nápacalampas namán ang m~ga tácot na iyán, at umaasa acóng áking
magágawâ ang aking m~ga panucála, na hindî acó macacakita n~g malalaking
m~ga hadláng sa dácong íyan.

--Hindî n~ga, sacali't cayó'y tangkilikin nilá; datapuwa't magcacaroon
cayó n~g m~ga hadláng cung cayo'y hindî tangkilin. Casucatán na upang
madúrog na lahát ang inyóng m~ga pagsusumicap sa m~ga pader n~g bahay
n~g tinatahanan n~g cura, ang iwaswás n~g fraile ang canyáng cordón ó
ipagpág cayâ niyá ang canyáng hábito; itátanggui n~g alcalde bucas, sa
papaano mang dahilán, ang sa inyo'y ipinagcaloob n~gayon; hindî itutulot
n~g síno mang ináng pumásoc ang canyáng anác sa páaralan, at cung
macágayo'y baligtád ang ibubun~ga n~g inyóng lahát na m~ga pagpapagal:
macapanghihinà n~g lóob sa m~ga magpapanucálà pagcatapos, na tumikím
gumawâ n~g anó mang bagay na cagalin~gan.

--Bagá man sa inyóng sabí,--ang tugón n~g binátà, hindî acó macapaniwálà
sa capangyarihang iyang sinabi ninyó, at cáhit ipagpalagáy n~g
catotohanan, cahi't paniwalâan túnay n~ga, mátitira rin sa áking
pinacalábis ang bayang may pag-iísip, ang Gobiernong may manin~gas na
han~gad sa pagtatátag n~g m~ga panucalang totoong maiinam, taglay niyá
ang m~ga dakilang adhicâ at talagáng ibig n~ga niya ang icágagaling n~g
Filipinas.

--¡Ang Gobierno! ¡Ang Gobierno!--ang bulóng n~g filósofo, at sacà
tumin~galà upang tin~gnán ang bubun~gán.--Bagá man túnay na magcaróon
n~g manin~gas na nasang padakilâin ang lupaíng itó sa icágagaling n~g
m~ga taga rito rin at n~g Ináng Báyan; bagá man manacanacang alalahanin
n~g man~gisan~gisang m~ga nan~gan~gatun~gculan ang magagandang caisipán
n~g m~ga háring católico, at bangguitín cung siya'y napapag-isá, ang
Gobierno'y hindî nacakikita, hindî nacaririnig, hindî nagpapasiyá, liban
na lamang sa ibiguin n~g cura ó provincial na canyáng makita,
mápakinggan at mápasiyahán; lubós ang pagsampalatayang cayâ lamang siyá
matíbay ay dahil sa canilá; na cung siya'y nananatili'y sa pagca't
siya'y inaalalayan nilá; cung siya'y nabubuhay, sa pagca't
ipinahihintulot niláng siyá'y mabuhay, at sa araw na iwan siyá n~g m~ga
fraile'y siya'y matútumbang gáya n~g pagcatumbá n~g isang taotaohan
pagca walâ n~g sa canya'y pang-alalay. Tinatacot ang Gobierno sa
panghihimagsík n~g bayan, at tinatacot ang bayan sa m~ga hucbó n~g
Gobierno: nagmulà rito ang isang magaang na laróng nacacatulad sa
nangyayari sa m~ga matatacutin cung sila'y pumapasoc sa m~ga malulungcót
na lúgar; ipinalálagay niláng m~ga "fantasma" ang canilang sarilíng m~ga
anino, at ipinalálagay niláng m~ga voces n~g ibá ang m~ga alín~gawn~gaw
n~g caniláng sariling m~ga voces. Hindî macawáwalà ang Gobierno sa
pananalima sa m~ga fraile, samantalang hindî siyá nakikipag-alam sa
bayáng itó; mabubuhay siyang catúlad niyáng m~ga bátang báliw, na
pagdaca'y nan~gán~gatal márinig lámang ang voces n~g sa canya'y
tagapag-alágà, na caniláng pinacasusuyò n~g dî anó lámang at n~g sa
canila'y magpaumanhin. Hindî nagháhan~gad ang Gobiernong siya'y magtamó
sa hináharap na panahón n~g sariling lacás na sagánà, siya'y isáng bísig
lámang, sa macatuwíd ay tagaganáp; ang úlo'y ang convento, sa macatuwíd
ay siyáng tagapag-utos, at sa ganitóng hindî niyá pagkilos, nagpapaubayà
siyáng siya'y caladcarín sa magcabicabilang ban~ging malalalim, siya'y
naguiguing lilim lamang, nawáwal-an siyang cabuluhán, at sa canyáng
cahinaan at casalatan sa caya'y ipinagcacatiwalà niyang lahát sa m~ga
camáy na upáhan. Cung hindî'y inyó pong isúmag ang anyô n~g pamamahálà
sa atin n~g ating Pámunuan sa m~ga ibang lupaíng inyóng linacbáy ...

--¡Oh!--ang isinalabat ni Ibarra,--mapapacalabis namán ang m~ga
cahin~giang iyan; magcásiya na lámang táyo sa pagcakitang ang baya'y
hindî dumáraing, at hindî nagcacahirap na gaya n~g m~ga ibáng lupaín, at
ito'y salámat n~ga sa Religión at sa cabaîtan n~g m~ga púnong dito'y
namamahálà.

--¡Hindî dumáraing ang bayan, sa pagcá't waláng voces, hindî cumikilos
sa pagca't hindî nacacaramdam sa mapan~ganib na pagtulog, at hindî
nahihirapan, ang wicà po ninyó, sa pagca't hindî niyá nakikita cung
paano ang pagdurugô n~g canyáng púsò, ¡N~guni't makikita't maririn~gig
isáng áraw at ¡sa abá n~g m~ga lumiligaya sa pagdaráyà at sa gabí cung
man~gagsigawâ, dahil sa ang acálà nilá'y natutulog na lahát. ¡Pagca
naliwanagan n~g sícat n~g áraw ang carumaldumal na anác n~g m~ga
cadilimán, cung magcágayo'y dárating ang cakilakilabot na pananag-úlì
n~g ísìp, búbugsô at sasambulat ang hindî maulátang lacás na kinulóng sa
lubháng mahábang panahón, ang napacaraming camandág na isaisang patác na
sinálà, ang di masayod na m~ga himutóc na linunod ... ¿Cung magcágayo'y
sino cayâ ang magbabayad niyang m~ga útang na manacânacang sinísin~gil
n~g báyan ayon sa ating nababasa sa pigtâ n~g dugong m~ga dahon n~g
Historia?

--¡Hindî ipahihintulot n~g Dios, n~g Gobierno at n~g Religióng dumating
ang araw na iyan!--ang mulíng isinagót ni Crisóstomo, na nalálaguim n~g
laban sa canyang saríling calooban.--Sumasampalataya sa religión at
sumisinta sa España ang Filipinas; talastas n~g Filipinas cung gaano
calakí ang m~ga cagalin~gang guinágawâ n~g nación sa canya. Tunay n~ga't
may m~ga capaslan~gang nagagawa, hindî co rin naman icacailang siya'y
may m~ga caculan~gan; datapuwa't nagpapagal ang España n~g pagbabago n~g
m~ga cautusán at m~ga palácad na námamasid niyáng dî totóong wastô upang
mabigyáng cagamutan ang gayóng m~ga capaslan~gán at m~ga caculan~gan;
nagbabalac n~g m~ga bago't bagong panucálà, hindî masamang asal.

--Nalalaman co, at nárito ang casám-ang lálò. Ang m~ga pagbabagong utos
na nanggagaling sa mataas, pagdatíng sa baba'y nawawal-ang cabuluhán,
dahil sa m~ga pangit na pinagcaratihan n~g lahát, sa halimbawa, ang
manin~gas na han~gad na pagdaca'y yumaman at ang camangman~gan n~g
bayang ipinauubáya ang lahat n~g gawín n~g may m~ga salanggapang na
budhî. Hindî nasasalansà n~g isáng tadhanà n~g hárì ang m~ga gawang
lisyà n~g m~ga namiminúnò, samantálang hindî aban~gán n~g isáng
mapagmalasakit na macapangyarihan ang lubós na pagtalima sa tadhánang
iyón n~g hárì, samantalang hindî ipinagcacaloob ang calayâang magsalitâ
laban sa malalabis na m~ga cagagawan n~g nan~gaglúlupit na m~ga
harîharían sa bayan: mátitira sa pagcapanucála, ang m~ga panucála, ang
m~ga capaslan~ga'y mananatili't hindî masasawatâ, at gayón ma'y tahímic
na matutulog ang ministro, sa galác na siya'y nacatupád n~g canyáng
catungcúlan. Hindî lamang ito, sacali't pumarito ang isáng guinóong may
mataas na catungcúlang may taglay na m~ga dakila't magagandáng m~ga
han~gád, samantalang sa licura'y tinatawag siyáng-ulól, sa haráp niya'y
ganitó ang ipasísimulang sa canya'y iparinig: "hindî po nakikilala n~g
inyóng camahalan, ang lupaing ito, hindî pô nakikilala n~g inyóng
camahalan ang m~ga "indio", pasasamain pô n~g camalian ninyó silá, ang
mabuti po'y magcatiwalâ cayó cay "fulano" at cay "zutano" at ibá pa," at
sa pagca't hindî n~ga naman nakikilala n~g camahalan niya ang lupaing
hangga n~gayo'y na sa América ang canyáng boong acálà, at bucod sa roo'y
ma'y m~ga caculan~gan at may m~ga hindî mapagtagumpayán n~g marupóc
niyáng lóob, na gaya rin naman n~g lahát n~g táo, siya'y napahihinuhod.
Nadidilidili naman n~g camahalan niyang kinailan~gang siya'y magpatúlò
n~g maráming páwis at magcahírap n~g dî cawásà upang camtán niyá ang
catungculang hinahawácan, na tatlóng taón lamang ang itátagal n~g
catungculang iyón, na sa pagca't siyá'y may catandaan na'y
kinacailan~gang huwag n~g mag-íisip n~g m~ga pagtutuwid n~g licô at n~g
m~ga pagsasanggalang sa naaapi, cung dî ang iguiguinhawa niya sa
panahông darating; isáng malíit na "hotel" (magandang bahay) sa Madrid,
isáng mainam na tahanan sa labás n~g ciudad at isáng magaling na
pakikinabang sa taóntaón sa patubuang salapi upang macapagbúhay-guinháwa
sa pan~gulong báyang tahanan n~g hárì ang m~ga bagay n~gang itó ang
dapat paghanapin sa Filipinas. Huwág táyong humin~gî n~g m~ga
cababalaghán, huwág nating hin~ging magmalasakit sa icagagaling n~g
lupaíng itó ang tagá ibáng lupaíng naparirito at n~g macakita n~g
cayamanan at pagcatapos ay aalis. ¿Anóng cahalagahan sa canyá n~g
pagkilalang lóob ó n~g m~ga sumpâ n~g isáng bayang hindî niya kilalá, na
walâ síyáng ano mang súcat alalahanin at walâ naman doon ang canyáng
m~ga sinisinta? Upang tumimyas ang dan~gal ay kinacailan~gan
umalin~gawn~gaw sa m~ga tain~ga n~g ating m~ga iniibig, sa han~ging
sumisimoy sa ating tahanang bahay ó sa kinamulatang bayang mag-iin~gat
n~g ating bun~gô at m~ga but-ó, ... ibig nating maramdaman ang
pagcaunlac sa ibabaw n~g ating libin~gan, at n~g mapapag-init n~g
canyáng m~ga sinag ang calamigán n~g camatayan, n~g huwag namang totoong
mauwi na n~ga tayo sa wala, cung di may matirang anó mang
macapagpapaalaala sa atin. Alin man dito'y walâ tayong maipan~gacò sa
pumaparito upang mamanihalà n~g ating capalaran. At ang lalò pang
kasamasamaan sa lahát ay nan~gagsisi-alis pagka nagpapasimulâ na n~g
pagcaunawà n~g canilang catungculan. N~guni't lumálayô tayo sa ating
pinag-uusapan.

--Hindî, bago tayo magbalíc sa pinag-uusapan natin ay kinacailan~gang
cong pagliwanaguin ang iláng m~ga tan~ging bagay,--ang dalidaling
isinalabat n~g binatà. Mangyayaring sumang-ayon acóng hindî nakikilala
n~g Pamahalaan ang calagayan, caugalian at minimithî n~g bayan,
datapuwa't sa acala co'y lalong hindî nakikilala n~g bayan ang
Pamahalaan. May m~ga cagawad ang Pamahalaang walang cabuluhan, masasamâ,
cung itó ang ibig ninyóng aking sabihin, datapuwa't mayroon namang m~ga
cagawad na magagalíng, at ang magagalíng na ito'y waláng magawâ, sa
pagca't sumasaguitnâ sila n~g caramihang hindî gumágalaw, aayaw gumalaw,
ang m~ga mamamayan bagang bahagyâ, na nakikialam sa m~ga bagay na sa
canya'y nauucol. N~guni't hindî acó naparito't n~g makipagmatuwiran sa
inyo tungcol sa bagay na itó; naparito acó't n~g sa inyo'y humin~ging
cahatulan, at ang inyong sabi'y yumucód acó sa m~ga diosdiosang
catawatawá.

--Tunay n~gâ, at itó rin ang aking inuulit, sa pagca't dito'y
kinacailan~gang ibabâ ang ulo ó pabayaang ilagpác.

--¿Ibaba ang ulo ó pabayaang ilagpac?--ang inulit ni Ibarrang
nag-iisip-isip.--Totoong napacahigpit ang páhiran~gang iyán! N~guni't
¿bakit? Diyata't ¿hindî n~gâ cayâ mangyayaring magcaayos ang pagsinta sa
aking tinubuang lupa at ang pagsinta sa España? ¿Kinacailan~gan bagang
magpacaîmbi upang maguing magalíng na binyagan, papan~gitin ang sariling
budhi upang macagawa n~ga n~g isáng magaling na panucalà? Sinisinta co
ang aking tinubuang lúpà, ang Filipinas, sa pagca't siya ang
pinapacacautan~gan co n~g buhay at n~g aking caligayahan, at sa pagca't
dapat sintahin n~g lahat n~g tao ang canyang tinubuang lúpa; sinisinta
co ang España, ang lupang tinubuan n~g aking magugulang, sa pagca't baga
man sa lahat n~g bagay na nangyayari, pinagcacautan~gan siya at
pagcacautan~gan n~g Filipinas n~g canyáng caligayahan at n~g canyang
cagalin~gan sa panahong dárating; católico acó, nananatili sa aking
dalisay ang pananampalataya n~g aking m~ga magugulang, at hindî co
maalaman cung anóng cadahilanan at aking ibábabâ ang aking úlo, gayóng
mangyayari namang aking itunghay; cung anong cadahilanan at aking
ihahayin ang aking ulo sa aking m~ga caaway, gayong sila'y mangyayari co
namang yurakin!

--Sa pagca't na sa camay n~g inyóng m~ga caaway ang linang na ibig
ninyóng pagtamnan, at walâ cayóng lacás na mailalaban sa canilá....
Kinacailan~gan munang hagcan ninyó ang camay na iyang....

--¡Hagcán! Datapuwa't ¿nalilimutan na ba ninyong silasila ang pumatáy sa
aking amá, at siya'y caniláng hinucay at inalis sa canyang libin~gan?
N~guni't acóng canyáng anác ay hindî co nalilimutan, at cung hindî co
siya ipinanghihiganti'y, dahil sa linilin~gap co ang capurihan n~g
religión.

Itinun~gó ang úlo n~g matandáng filósofo.

--Guinoong Ibarra.--ang canyang isinagót n~g madalang na
pananalitá:--cung nananatili sa inyong alaala ang m~ga gunitaing iyan,
m~ga gunitaing hindî co maihahatol na inyóng limutin; huwag pô ninyóng
ipagpatuloy ang panucalang inyóng binabantang gawín, at hanapin ninyó sa
íbang dáco ang icagagaling n~g inyóng m~ga cababayan. Humihin~gi ang
panucalà ninyo na ang ibang tao ang gumawâ, sa pagca't upang mayarì,
hindi lamang salapi at han~gad na macayari ang kinacaìlan~gan; bucód sa
rito'y kinacailan~gan dito sa ating lupaín ang pagca matiisin, malabis
na catiyagaa't pagsusumicap at matibay na pag-asa, sa pagca't hindî
nahahanda ang linang; pawang m~ga dawag lamang ang nacatanim.

Napag-uunawà ni Ibarra ang cahalagahan n~g m~ga salitang itó; datapuwa't
hindî siya macapanglulupaypá'y; na sa canyang gunita ang alaala cay
María Clara; kinacailan~gang mayari ang canyang inihandóg na pan~gacò.

--¿Wala na bagáng ibang sa inyo'y maihatol ang dinanas ninyó cung di ang
mahigpít na paraang iyan?--ang itinanong sa mahinang pananalita.

Tinangnán siyá n~g matandáng lalaki sa bísig at saca siya dinalá sa
bintanà. Isang han~ging malamig na pan~gunahin n~g timog ang siyang
humihihip; nalalatag sa m~ga mata niya ang halamang ang hangganan ay ang
malawac na gubat na siyang pinacabacod.

--¿Bakit pô ba hindî natin tutularan ang gawa niyáng mahinang catawán
n~g halamang iyang humihitic sa dami n~g bulaclac at m~ga búco?--anang
filósofo, na itinuturò ang isang magandang púnò n~g
rosa.--Pagcahumihihip ang han~gin at ipinagwawagwagan siya, ang
guinagawa niya'y yumúyucod, anaki'y itinatagò ang canyang mahalagang
taglay. Cung manatili ang punò n~g rosa sa pagcatuwid, siya'y mababali,
isasabog n~g han~gin ang m~ga bulaclac at maluluoy ang m~ga búco.
Pagcaraan n~g han~gin, nananag-uli ang punò n~g rosa sa pagtuwid, at
ipinagmamalaki ang canyang cayamanan, ¿sino ang sa canya'y
macacapípintas dahil sa canyang pahihinuhod sa pan~gan~gailan~gan, sa
macatuwid baga'y sa pan~gan~gailan~gang pagyucod? Tan-awain po ninyo
roon ang lubhang mayabong na cáhoy na "cúpang" na iyón, na iguinagalaw
n~g boong cadakilaan ang canyang na sa caitaasang m~ga dahong
pinagpupugaran n~g lawin. Ang "cúpang" na iya'y dinala co ritong galing
sa gubat n~g panahong siya'y mahinà pang usbóng; inalalayan co ang
canyang catawan n~g maliliit na m~ga patpat sa loob n~g di cacaunting
panahón. Cung dinalá co rito ang cahoy na iyang malaki na't sagana sa
buhay, wala n~gang salang hindi sana siya nabuhay: ipinagwagwagan disin
siya n~g han~gin n~g panahóng hindi pa nacacacapit ang canyang m~ga ugat
sa lupa upang macapagbigay sa canya n~g kinacailan~gang icabubuhay,
alinsunod sa canyang laki at taas. Ganyan din pô naman ang maguiguing
wacas ninyo, halamang inacat na nanggalíng sa Europa at inilipat sa
mabatóng lupaíng itó, cung hindî cayó hahanap n~g sa inyo'y aalalay, at
hindî cayó magpapacalíit. Masama pô ang inyóng calagayan, cayó'y
nag-íisá, mataas; umuugà ang lúpà, nagbabalità ang lan~git n~g malakíng
unós, at napakita n~g nacahihicayat n~g paglapit n~g lintíc ang
maruruclay na dulo n~g inyong angcán. Hindî catapan~gan, cung di
capan~gahasang tacsil ang mag-isang makihamoc sa boong casalucuyang
náririto; wala sino mang pumipintas sa pilotong nan~gún~gubli sa isang
doon~gán sa unang hihip n~g han~ging nagbabalita n~g darating na bagyó.
Hindî caruwagan ang yumucod cung nagdaraan ang punglo (bala); ang
masama'y ang lumantad upang mahandusay at huwag na muling buman~gon.

--¿At magcacaroon cayâ n~g inaasahan cong bun~ga ang pag-amis sa
sariling itó?--ang itinanóng ni Ibarra;--¿maniniwalà cayâ sa akin at
lilimutin cayâ n~g sacerdote ang guinawâ co sa canyang pag-imbi? ¿Tunay
n~gâ cayang tutulong sila sa akin sa icalalagô n~g pagpapaaral sa m~ga
batà, na siyáng makikipan~gagaw sa convento n~g m~ga cayamanan n~g
bayan? ¿Hindî caya mangyaring sila'y magpacunwarî n~g pakikipag-ibigan,
magpaimbabaw n~g pagtatangkilic, at sa ilalim, sa m~ga cadiliman ay
siya'y bacahin, siraing unti-unti, sugatan ang canyang bucóng-búcong at
n~g lalong madaling maibuwal siyá, cay sa labanan n~g pamukhaan?
¡Alinsunod sa iniacalà po ninyong m~ga anyo'y maaasahang mangyayari ang
lahat!

Nanatili ang matandang lalaki sa hindî pag-imíc at hindî macasagót.
Nag-isip-isíp n~g ilang sandalî at sacâ nagsalitâ ulî:

--Cung gayón ang mangyari, cung maluoy ang inyóng panucalà, macaaaliw sa
inyong hapis ang pagcaalam ninyong inyong guinawâ ang lahat ninyong
macacaya, at gayon man ang cahinatna'y may cauntî ring pakikinaban~gin:
itatag ang unang bató, magtanim, at marahil cung macaraan na ang sigabo
n~g unós ay sumibol ang iláng butil, magnawnaw pagcalampas n~g
capahamacán, máligtas ang angcan sa pagcapahamac at sa cawacasa'y
maguing binhi n~g m~ga anac n~g maghahalamáng namatay. Mangyayaring
macapagpalacás n~g loob ang gayóng ulirán sa m~ga ibáng nan~gatatacot
lamang magpasimulâ.

Pinaglininglining ni Ibarra ang m~ga catuwirang itó, napagmasid ang
canyáng calagayan at napagwaring totoong na sa catwiran ang matandáng
lalaki sa guitnâ n~g canyang pagcamahiliguin sa paniniwala sa
mapapanglaw na casasapitan n~g anó mang panucalà.

--¡Naniwalâ acó sa inyó!--ang bigláng sinabi, at pinacahigpit ni Ibarra
ang camay n~g matandáng lalakì.--Hindi nasayang ang aking pag-asang
bibigyan pô ninyô acó n~g magalíng na cahatulán. N~gayón dín ay paparoón
acó sa cura't aking bubucsán sa canyá ang nilalaman n~g aking pusò, sa
pagca't ang catotohana'y walà naman siyáng guinagawâ sa aking anó mang
bágay na masamâ, sa pagca't hindî naman maguiguing cawan~gis na lahat
n~g nag-usig sa aking amá. Bucód sa rito'y may ipakikiusap pa acó sa
canyá tungcól sa icagagalíng niyáng culang palad na ulol na babaeng iyán
at n~g canyáng m~ga anác; ¡nananalíg acó sa Dios at sa m~ga tao!

Nagpaalam sa matandáng lalaki, sumacay sa cabayo at yumao.

--¡Masdán nating magaling!--ang ibinulóng n~g mapag-isip n~g mapapanglaw
na filósofo; na sinusundán si Ibarra n~g canyáng tanaw;--hiwatigan
nating mabuti cung paano cayâ ang gagawín ni Capalarang pagyarì n~g
pinasimulaang "comedia" sa liban~gan.

--N~gayo'y tunay na siya'y nagcacámali: pinasimulaan ang "comedia" n~g
caunaunahan pa bago nangyari ang sa libin~gan.



=XXVI.=

=ANG "VISPERA" NG "FIESTA."=


Tayo'y na sa icasampô n~g Noviembre, vispera (araw na sinusundan) n~g
fiesta (pagsasayá).

Iniiwan ang caugaliang anyó sa araw-araw, at gumagamit ang bayan n~g
isáng waláng cahulilip na casipagan sa bahay, sa daan, sa simbahan, sa
sabun~gan at sa cabukiran; pinupunô ang m~ga bintanà (durun~gawán ó
linib) n~g m~ga "bandera" at n~g m~ga "damáscong" may iba't ibang culay;
napupuspos ang alang-alang n~g m~ga ugong n~g m~ga putóc at n~g música;
nasasabugan at nalalaganapan ang han~gin n~g m~ga cagalacan.

Sarisaring minatamis na m~ga bun~gang cahoy rito ang nan~gacalagay sa
m~ga "dulcerang" (lalagyán n~g matamís) cristál na may sarisáring
masasayáng cúlay na pinag aayos-áyos n~g dalaga sa isang "mesita"
(maliít na mesa), na natátacpan n~g maputing "mantel" na "bordado."
Sumisiap sa "pátio" ang m~ga sisiw, cumacacac ang m~ga inahing manóc,
humagukhoc ang m~ga baboy, na nan~gaguíguitla sa catuwaan n~g m~ga tao.
Nagmamanhic manaog ang m~ga alilang may m~ga daláng doradang "vagilia"
(sasisaring bágay na lalagyan n~g pagcaing napapamutihan n~g m~ga
dibujong dorado), pilac na m~ga "cubierto" (cuchara, cuchillo at
tenedor) dito'y may kinagagalitan dahil sa pagcabasag n~g isang pingan,
doo'y pinagtatawanan ang isang babayeng tagabukid; sa lahat n~g daco'y
may nan~gag-uutos, nan~gag-uusapan, sumisigaw, nan~gagpipintasan,
nangagbabalacbalac, nan~gag-aaliwan ang isa't isá, at pawang caguluhan,
ugong, cain~gayán. At ang lahat n~g pagsusumicap na itó at itong lahat
na pagpapagal ay dahil sa panauhing kilala ó hindî kilala; ang
cadahilana'y n~g pagpakitaan n~g magandang loob ang taong marahil ay
hindî pa nakikita cailan mán, at marahil cailan man ay hindî na pakikita
pagcatapos; n~g ang tagaibang bayan, ang naglalacbay-bayan, ang
caibigan, ang caaway, ang filipino, ang castila, ang dukhâ, ang mayaman
ay umalis doon pagcatapos n~g fiestang natutuwa at walang maipintas:
hindî man lamang hinihin~gì sa canilang cumilala n~g utang na loob, at
hindî hinihintay sa m~ga panauhing yaong huwag gumawâ n~g anó mang
isasamâ n~g mapagcandiling magcacasambaháy samantalang tinutunaw ó cung
matunaw na sa tiyan ang canilang kinain. Ang m~ga mayayáman, ang m~ga
nacakita n~g higuit cay sa m~ga ibá, palibhasa'y nan~gaparoon sa
Maynilà, nan~gagsisibili n~g cerveza, champagne, m~ga licor, m~ga alac
at m~ga pagcaing galing Europa, m~ga bágay na bahagyà na nilá natiticman
ang isáng subò ó isáng lagóc. Magandang totoó ang pagcacahanda n~g
canyáng mesa.

Sa dacong guitnâ'y naroroon ang isáng "pinya-pinyahang" kinatutusucan
n~g m~ga panghinin~gáng marikít na lubhâ ang pagcacagawâ n~g m~ga
"presidiario" sa m~ga horas n~g caniláng pagpapahin~galay. Ang m~ga
panghinin~gáng itó'y may m~ga anyong "abanico," cung minsa'y catulad n~g
m~ga pinagsalitsalit na m~ga bulaclac, ó isáng ibon, isáng "rosa", isáng
dahon n~g anahaw, ó m~ga tanicalâ, na pinapagmulâ ang lahát n~g itó sa
isáng caputol na cahoy lamang: isáng bilanggong pinarurusahan sa
sapilitang pagtatrabajo ang may gawâ, isáng pan~gal na "cuchillo" ang
gamit na casangcapan at ang voces n~g bastonero ang siyang
nagtuturò.--Sa magcabilang tabí n~g pinyang itó, na tinatawag na
"palillera", nacalagáy sa m~ga cristal na "frutero" (lalagyan n~g
bun~gang-cahoy) ang nacatimbóng m~ga "naranjitas" (santones ang tawag
n~g iba), lansones, ates, chicos at manggá pa cung magca minsan, bagá
man buwan n~g Noviembre. Sacâ sa man~ga bandeja sa ibabaw n~g m~ga papel
na may burdang inukit at may m~ga pintáng makikináng na m~ga cúlay,
nacahayin ang m~ga "jamong" galing Europa ó galing China, isáng malaking
"pastel" na ang anyó'y "Agnus Dei," (tupang may tan~gay na banderang may
nacadibujong isang cruz), ó cayá'y calapati, ang Espíritu Santo marahil,
m~ga "pavo rellenado," at ibá pa; at sa casamahan n~g lahat n~g ito'y
ang pangpagana sa pagcaing m~ga frasco n~g m~ga "achara" na may
caayaayang m~ga dibujong gawâ sa bulaclac n~g bun~ga at ibá pang m~ga
gúlay at m~ga bun~gang halaman na totoong mainam ang pagcacahiwà na
idinigkít n~g "almibar" sa m~ga taguiliran n~g m~ga garrafón.

Linilinis ang m~ga globong vidrio, na pinagmanamana n~g m~ga ama't n~g
m~ga anác, pinakikintab ang m~ga tansong aro; hinuhubdan ang m~ga
lampara n~g petróleo n~g canilang mapupuláng m~ga funda, na sa canila'y
naglalagac sa loob n~g isang taón sa m~ga lan~gaw at sa m~ga lamoc na sa
canila'y sumisirâ; umuugoy, cumacalansing, umaawit n~g caligaligaya ang
m~ga "almendra" at m~ga palawit na cristal na nagkikinagan n~g
sarisaring maniningning na cúlay dahil sa anyô n~g pagcacatapyas; na ano
pa't anaki'y nan~gakikisaliw sa pagcacatuwâ, nan~gagsasayá
pinagpag-iiba't-iba ang ningning at pinasisinag sa ibabaw n~g mapuputing
m~ga pader ang m~ga cúlay n~g bahag-hari.

Ang m~ga bata'y nan~gaglalarô, nan~gagcacatuwâan, hinahabol ang
maniningning na m~ga cúlay, nan~gatitisod, nababasag ang m~ga tubo,
datapuwa't ito'y hindî nacacagambalà upang ipagpatuloy ang catuwaan n~g
fiesta: ibáng ibá ang caniláng casasapitan at ang m~ga luhà n~g caniláng
mabibilog na m~ga matá, ang siyang magsaysay cung mangyari ang ganitóng
pagbabasag sa ibáng panahon n~g isáng taón.

Lumalabás, na gaya rin n~g m~ga cagalang-galang na m~ga lámparang itó,
sa m~ga pinagtatagúan, ang m~ga pinagtiyagaang gawín n~g dalaga: m~ga
"velo" na sa "crochet" ang pagcacayarì, maliliit na m~ga alfombra, m~ga
bulaclac na gawáng camay; inilalabás din ang m~ga caunaunahang bandejang
sa calaguitnaa'y may nacapintáng isáng dagatang may m~ga maliliit na
isda, m~ga buaya, m~ga lamáng dagat, m~ga lúmot, m~ga coral at m~ga
batóng vidriong maniningning ang m~ga cúlay. Namamauló ang m~ga
bandejang itó sa m~ga tabaco, m~ga cigarrillo at maliliit na hitsóng
pinilí n~g maiínam na m~ga dalirì n~g m~ga dalága.

Cumikintáb na parang salamín ang tablá n~g báhay; m~ga cortinang júsi ó
piña ang m~ga pamuti n~g m~ga pintúan, sa m~ga bintana'y nacasabit ang
m~ga farol cristal, ó papel rosa, azul, verde ó pulá: napupuspos ang
bahay n~g m~ga bulaclac at n~g m~ga lalagyan n~g m~ga halamang
namumulaclac ó magaling na m~ga pamuti na ipinapatong sa m~ga pedestal
na loza sa China; pati n~g m~ga santo'y nan~gagsisigayac, ang m~ga
larawan at ang m~ga, "reliquia" ay nan~gagsásaya namán, pinapagpagán
silá n~g alabóc at binibitinan n~g pinagsalitsalit na m~ga bulaclac ang
caniláng m~ga marco.

Nan~gagtátayô sa m~ga daán, sa láyong hálos nagcacatuladtulad, n~g
maiinam na m~ga arcong cawayang binurdahan sa libolibong paraang
tinatawag na "sincában", at naliliguid n~g m~ga caluscós, na makita
lámang n~g m~ga bata'y nan~gagsasayahan na. Sa paliguid n~g patio n~g
simbaha'y naroon ang malaking toldang pinagcagugúlan n~g mainam, na m~ga
punò n~g cawayan ang m~ga túcod, at n~g doon magdáan ang procesion. Sa
ilalim n~g toldang ito'y nan~gaglalaró ang m~ga báta, nan~gagtatacbuhan,
nan~gag-aacayatan, nan~gaglulucsuhan at caniláng pinupunit ang m~ga
bagong barong talagáng caniláng pagbibihisan sa caarawan n~g fiesta.

Nan~gagtayô doon sa plaza n~g tablado, palabasan n~g comediang ang m~ga
guinamit na kasangcapa'y cawáyan, páwid at cáhoy. Diyan magsasaysay n~g
m~ga cahan~gahan~gà ang comediang Tundo, at makikipag-unahan sa m~ga
dios sa cababalaghan: diyán cácanta at sásayaw si na Marianito,
Chananay, Balbino, Ratia, Carvajal, Yeyeng, Liceria at iba pa.
Kinalulugdan n~g Filipino ang teatro at nan~gagsusumicap n~g pagdaló sa
m~ga guinágawang palabas na m~ga drama; pinakikinggang hindî umiimíc ang
cantá, kinatutuwâan ang sayáw at ang "mímica", hindî-sumusutsot, (tandâ
n~g pagpintas,) n~guni't hindi namán pumapacpac (tanda n~g pagpupuri)
¿Hindî niyá naibigan ang pinalabas? Ang guinágawa'y n~ginan~gan~gan~gà
ang canyáng hitsó, ó cung dílì cayá'y umaalis na hindî guinagambálà ang
ibáng maráhil ay nan~galúlugod sa pinalálabas na iyón. Manacanacang
humíhiyaw lámang ang m~ga mámamayang han~gál, pagcâ hináhagcan ó
niyayacap n~g lumálabas na m~ga laláki ang lumálabas na m~ga babae;
datapwa't hindî lumálampas sa gayóng gawâ. N~g úna'y walang pinalálabas
cung hindî m~ga drama lamang; gumágawa ang poeta n~g bayan n~g isáng
cathang doo'y hindî naaaring hindî magcaroon n~g labanán,
pagcacadalawang minuto, isang mapagpatawang "túpay" at cakilakilabot na
m~ga malicmatang pagbabagobago n~g anyô. Datapwa't mula n~g maisipan n~g
m~ga artista sa Tundóng gumawa n~g labanán bawa't icalabing limáng
"segundo" at maglagay n~g dalawang túpay, at magpalabas n~g m~ga cathang
lálò n~g dî súcat mapaniwalâan, mulâ noó'y caniláng natabúnan ang
caniláng m~ga capan~gagáw na m~ga tagá lalawígan. Sa pagca't totoóng
malulugdin sa bagay na gayón ang gobernadorcillo, ang guinawâ niya'y
canyang piniling camalam ang cura, ang comediang "Principe Villardo, ó
ang m~ga pácong binúnot sa imbíng yun~gib", dramang may "magia" at may
m~ga "fuegos artificiales."

Mayá't mayá'y nirerepique n~g boong galác ang m~ga campanà, ang m~ga
campanà ring iyón ang dumúdoblas n~g camacasampong araw. M~ga ruedang
may m~ga bomba at m~ga "verso" (morterete) ang siyáng umu-ugong sa
împapawid; ipakikita ang canyáng dunong n~g "pirotécnico" ó castillerong
filipino, na natutuhan ang canyáng "arte" na sino ma'y waláng nagtuturo,
naghahanda n~g m~ga toro, m~ga castillong may m~ga paputóc at may m~ga
"luces de Bengala", m~ga globong papel na pinapantog n~g han~ging
mainit, m~ga "rueda de brillante," m~ga bomba, m~ga cohetes at ibá pá.

¿Tumútunog sa maláyò ang caayaayang alin~gawn~gáw? Pagdaca'y nan~gag
tatácbuhan ang m~ga batang lalaki at nan~gag-úunahan sa pagtún~go sa
labás n~g báyan upang salubún~gin ang m~ga banda n~g música. Limá ang
inupahan, bucód sa tatlóng orquesta. Hindî dapat mawala ang música n~g
Pagsanghang ang escribano ang siyang may arì, at gayón din ang música
n~g S.P. de T., na balitang totoo n~g panahóng iyón, dahil sa ang
namamatnugot ay ang maestro Austria ang lagalag bagáng si "cabo
Mariano," na ayon sa sabihana'y dala raw niya sa dulo n~g canyáng batuta
ang pagcabantog at ang magagandang tínig. Pinupúri n~g m~ga musico ang
canyáng marcha fúnebre "El Sauce", at canilang pinanghihinayang siya'y
hindî nacapag-aral n~g música, sa pagcá't sa cagalin~gan niyáng umísip
ay macapagbibigay dan~gal sana siyá sa canyáng kináguisnang báyan.

Pumasoc na ang música sa bayan at tumutugtog n~g masayang m~ga "marcha"
na sinúsundan n~g m~ga bátang marurumi ang pananamit ó halos m~ga hubo't
hubád: may ang bárò n~g canyáng capatíd ang suot, may ang salawál n~g
canyáng amá. Pagdacang tumitiguil ang música'y nasasaulo na nilá ang
tugtuguing caniláng nárinig, caniláng inuulit na sa aguing-íng n~g bibig
ó isinusutsot ang tugtuguing iyón n~g lubós na cakinisan, at caniláng
pinasisiyahan na cung magandá ó pan~git.

Samantala'y nan~gadaratin~gan ang m~ga carromata, m~ga calesa ó m~ga
coche n~g m~ga camag-anac, n~g m~ga caibigan, n~g m~ga hindî cakilala
n~g m~ga tahur na dalá ang canicanilang lalong magagaling na m~ga manóc
at m~ga supot n~g guintô, at nan~gaháhandang ipan~ganib ang caniláng
pamumúhay sa sugalan ó sa loob n~g "rueda" n~g sabun~gán.

--¡Tumatanggap ang alférez sa gabigabí n~g limáng pong piso!--ang
ibinúbulong n~g isáng laláking pandác at matabâ sa tain~ga n~g m~ga
bágong dating;--paririto si capitang Tiago at maglálagay n~g bangcâ; may
labíng-walóng libong dalá si capitang Joaquin. Magcacaroon n~g "liampó,"
sampóng líbo ang ilálagay na puhúnan ni insíc Carlos. Magsisirating na
gáling sa Tanawan, sa Lipá at sa Batan~gan at gayón din sa Santa Cruz,
ang malalacás na m~ga "punto" (mananayà). N~guni't magchocolate cayó.
Hindî tayo aanitan ni capitang Tiago, na gaya n~g taóng nagdaan:
tátatlong misa de gracia ang canyáng pinagcagugulan, at aco'y may mutyâ
sa cacáw. At ¿cumusta pô bâ ang familia?

--¡Mabuti po! ¡mabuti po! ¡salamat!--ang isinásagot n~g m~ga
nan~gin~gibang báyan;--at ¿si párì Dámaso?

--Magsesermón sa umaga si pári Dámaso at pagcágabí casama nating siya'y
magbábangcâ.

--¡Lalong mabuti! ¡lalong mabuti! ¡cung gayo'y walang ano mang
pan~ganib!

--¡Panátag, totoóng panatag tayo! ¡Bucód sa roo'y susubò si insic
Carlos!

At inaacma n~g matabang tao ang canyáng m~ga daliring warì'y nabibilang
n~g salapî.

Sa labas n~g bayan ang nangyayari nama'y nabibihis ang m~ga tagabundoc
n~g lalong magagaling nilang pananamit upang dalhín sa bahay n~g
canicanilang mamumuhunan ang pinatabang magalíng na m~ga inahing manoc,
m~ga baboy-ramó, m~ga usa, m~ga ibon; inilululan n~g m~ga ibá sa
mabibigat n~g hilahing m~ga carretón ang cáhoy na panggátong; ang m~ga
iba'y m~ga bún~gáng cáhoy, bihirang makitang m~ga dápò na nasusumpun~gan
sa gúbat; at ang m~ga iba'y nagdádala namán n~g bigà na may malalápad na
m~ga dáhon, ticás ticas na may m~ga bulaclac, na cúlay apóy upang
ipamúti sa m~ga pintuan n~g m~ga báhay.

N~guni't ang kinaroroonan n~g lálong malakíng casayahang hálos ay
caguluhan na'y doón sa isang malápad na capatágang mataas, na iláng
hacbáng lámang ang láyò sa báhay ni Ibarra. Cumacalairit ang m~ga
"polea", umaalin~gawn~gaw ang m~ga sigawan, ang mataguintíng na tunóg
n~g batóng nilalabrá, ang martillong pumúpucpoc n~g pácò, ang palacól na
inilalabrá n~g cahab-an. Caramihang táo ang dumúducal n~g lupa at
gumágawâ silá n~g isáng maluang at malálim na húcay naghahanay ang ibá
n~g m~ga batóng tinibág sa tibagan n~g báyan, nagbábaba n~g lulan n~g
m~ga carretón, nagbúbunton n~g buhan~gin, nan~gaglálagay n~g m~ga torno
at m~ga cabrestante....

--¡Dito! ¡doón iyan! ¡Madali!--ang isinísigaw n~g isáng maliit na
matandáng laláking ang pagmumukhá'y masayá at matalínò, na ang háwac na
pinacatungcód ay isáng metro na may tansô ang m~ga cantó at nacabilíbid
doón ang lúbid n~g isáng plomada. Iyón ang maestro n~g paggawâ, si ñor
Juang arquitecto, albañil, carpintero, blanqueador, cerrajero, pintor,
picapedrero at manacánacâ pang escultor.

--¡Kinacailan~gang itó'y mayari n~gayón din! ¡Hindî macapagtatrabajo
búcas at gágawin na ang ceremonia sa macalawa! ¡Madalî!

--¡Gawín ninyó ang hoyo sa isáng paraang maipasoc na angcáp na angcáp
ang tila híhip na itó!--ang sinasabi sa iláng m~ga picapedrero na
nan~gagpapakinis n~g isang malaking batóng parisucát;--¡sa loob nitó
iin~gatan ang ating m~ga pan~galan!

At inuulit sa báwa't tagaibáng báyang lumalapit, ang macalilibong
canyáng sinábi na:

--¿Nalalaman bâ ninyó ang áming itátayô? Talastasín ninyóng itó'y isáng
escuélahan, huwáran n~g m~ga ganitóng bágay rin, catúlad n~g m~ga
escuélahan sa Alemania, higuít pa ang cabutihan! ¡Ang arquitectong si
guinóong R. at acó ang gumuhit n~g plano, at acó ang namamatnugot sa
paggawâ! Siyá n~gâ, pô; tingnán ninyo. Itó'y maguiguing isáng palaciong
may dalawáng pinacapacpác; úcol ang isa sa m~ga bátang lalaki at ang
isá'y sa m~ga bátang babae. Magcacaroon dito sa guitnâ n~g isáng
malaking halamanang may tatlóng huwád sa bucál n~g túbig na sumusumpít
na paitaas, at caligaligaya ang sambúlat n~g m~ga patác; m~ga púnò n~g
cáhoy diyan sa m~ga taguilíran, maliliit na halamanan, at n~g ang m~ga
báta'y magtatanim at mag-aalágà n~g m~ga halaman sa m~ga horas n~g
pagliliháng, sasamantaláhin ang panahón at hindi sasayán~gin. ¡Tingnán
ninyó't malalalim ang m~ga simiento! Tatlóng metro at pitompó't limáng
centímentro. Magcacaroon ang bahay na itó n~g tatlóng bodega, m~ga
yun~gíb sa ilálim n~g lúpà m~ga bilangguan sa m~ga tamád mag-aral sa
malapít, sa totóong malapit sa m~ga pinaglalaruan at sa "gimnasio", at
n~g márinig n~g m~ga pinarurusahang bátà cung paano ang guinágawang
pagcacatuwâ n~g m~ga masisipag-mag-áral. Nakikita pô bâ ninyó ang
malaking lugar na iyáng waláng caanoano man? Itinátalaga ang capatagang
iyáng lampaslampasan ang han~gin upang diyán man~gagtacbúhan at
man~gaglucsuhan ang m~ga bátà. Magcacaroon ang m~ga batang babae n~g
halamanang may m~ga uupán, m~ga "columpio", m~ga cacahúyan at n~g doon
silá macarapaglarô n~g "comba", m~ga bucál n~g túbig na pumapaimbulog,
culun~gan n~g m~ga ibon at ibá pa. Itó'y maguiguing isang bágay na
cárikitdikitan.

At pinapagkikiskis ni ñor Juan ang m~ga camáy sa galác, at ang iniisip
niya'y ang pagcabantóg na mátatamo. Magsisìparito ang m~ga tagá ibáng
lupain upang daláwin iyón at sila'y man~gagtatanong:--¿Síno ang dakilang
arquitectong gumawâ nitó?--¿Hindî bâ ninyó nalalaman? ¡Tila mandin hindî
catotohanang; hindî ninyó makilala si ñor Juan! ¡Marahil totoóng maláyò
ang inyong pinangalin~gan!--ang isásagot n~g lahát.

Nagpaparoo't paríto sa magcabicabilang dúlong taglay ang ganitong m~ga
pagdidilidili, na canyang inuusisang lahat, at ang lahát ay canyáng
minámasdan.

--Sa ganáng ákin ay napacarami namang cahoy ang gamit na iyan sa isang
cabria--ang canyáng sinabi sa isang taong nanínilaw, na siyang
namamatnubay sa ilang m~ga manggagawà;--casucatan na, sa ganang akin,
ang tatlóng mahahabang trozo na papagtutungcuíng-calan ó "trípode", at
sacâ tatló pang cahoy na papagcapitcapitin!

--¡Aba!--ang isinagót n~g laláking nanínilaw na n~gumín~gitî n~g
cacaibá;--lálong malakíng pangguiguilalás ang áting tátamuhin
samantalang lálong marámi ang m~ga casangcapang gamítin nátin sa gawaing
itó. Lálong maínam ang anyô n~g caboôan, lálong mahalagá at caniláng
wiwicâin: ¡gaano calakíng págod ang guinúgol díto! ¡Makikita ninyo cung
anó ang cábriang áking itátayô! At pagcatápos ay áking pamumutihan n~g
m~ga banderola, n~g m~ga guirnaldang m~ga dáhon at m~ga bulaclác ...;
masasabi ninyó pagcatapos na nagcaróon cayó n~g magandáng caisipán n~g
pagcacátanggap ninyó sa ákin sa casamahán n~g inyóng m~ga manggagáwa, at
walâ n~g maháhan~gad pa si guinóong Ibarra!

Sa dácong malayôlayô roo'y may natatanawáng kiosko, na nagcacahugpong sa
pamamag-itan n~g isáng bálag na nahahabun~gan n~g m~ga dáhon n~g
ságuing.

Ang maestro sa escuélahang may m~ga tatlompóng bátang laláki ay
nan~gaggágawâ n~g m~ga corona, nan~gagtatali n~g m~ga bandera sa m~ga
malilíit na man~ga halíguing cawáyang napupuluputan n~g damít na putíng
pinacumbô.

--¡Pagsicápan ninyóng umínam ang pagcacasulat n~g m~ga letra!--ang
sinasabi sa m~ga nagpípinta n~g m~ga salitáng itátanyag sa
lahát;--¿paririto ang Alcalde, maráming m~ga cura ang magsísidalo,
maráhil patí n~g Capitan General na n~gayo'y na sa lalawigan! Cung
makita niláng magalíng cayóng magdibújo, marahil cayo'y puríhin.

--¿At handugán camí n~g isáng pizarra ...?

--¿Síno ang nacaaalam! datapuwa't humin~gî na si guinoong Ibarra n~g isá
sa Maynilà. Dárating búcas ang iláng bágay na ipamamahágui sa inyóng
pinacaganting pálà.... Datapuwa't pabayaan ninyó ang m~ga bulaclác na
iyán sa túbig, gágawin natin búcas ang m~ga ramillete, magdádala pa cayó
ríto n~g m~ga bulaclác, sa pagca't kinacailan~gang malatagan ang mesa
n~g m~ga bulaclac, ang m~ga bulaclác ay nacapagbíbigay sayá sa m~ga
matá.

--Magdádala ríto ang áking amá búcas n~g m~ga bulaclác n~g bainô at sacâ
isáng bácol na m~ga sampaga.

--Hindi tumatanggáp n~g báyad ang aking amá sa tatlóng carritóng
buhan~ging dinalá rito.

--Ipinan~gacò n~g aking tiong siya ang magbabayad sa isáng maestro,--ang
idinugtong n~g pamangkin ni capitang Basilio.

At túnay n~ga namán; kinalugdán ang panucálang iyón n~g lahát hálos.
Hinin~gî n~g curang siyá ang mag-áamang-binyág at magbebendición sa
paglalagáy n~g únang bató, pagdiriwáng na gágawin sa catapusáng araw n~g
fiesta, at siyáng gágawing isá sa m~ga pinacamalaking pagsasaya. Patí
n~g coadjutor ay lumápit n~g boóng cakimîan cay Ibarra, at sa canya'y
inihandóg ang lahát n~g m~ga pamisang pagbayaran sa canyá n~g m~ga
mapamintacasi hanggáng sa mayarì ang báhay na iyón. Mayroon pa, sinabi
ni hermana Rufa, ang mayaman at mapag-impoc na babaeng sacali't
cuculan~gin n~g salapî, canyáng lilibutin ang iláng báyan upang
magpalimós, sa ilálim n~g tán~ging pagcacasunduang sa canyá'y babayaran
ang paglalacbáy, ang m~ga cacánin at ibá pa. Pinasalamatan siyá ni
Ibarra at siyá'y sinagót:

--Walâ táyong macucuhang mahalagáng bágay, sa pagcá't hindi acó mayáman
at hindî namán simbahan ang báhay na itó. Bucód sa rito'y hindî co
ipinan~gácong áking itátayô ang báhay na itóng ibá ang magcacagugol.

Pinagtatakhan siyá at guinagawang ulirán n~g m~ga bináta, n~g m~ga
estudianteng gáling Maynilang pumaroón doón at n~g makipagfiesta;
n~guni't gaya n~g nangyayari hálos cailán man, pagca ibig nating tuláran
ang m~ga tinátakhang m~ga táo, ang nagágagad lámang natin ay ang canyáng
waláng cabuluháng m~ga guinágawâ, at cung magcaminsan pa'y ang canyáng
m~ga sawíng caasalan, nan~gagtataca palibhasa'y walá táyong cáya sa
ibáng bágay, minámasdan n~g maraming sa canya'y nan~gagtátaca cung paano
ang pagtatali n~g binátang iyón n~g canyáng corbata, ang m~ga ibá nama'y
ang anyô n~g cuello n~g bárò, at hindî cácaunti ang nagmámasid cung ilán
ang m~ga botón n~g canyáng americana at chaleco.

Tila mandin pawang nan~gapawi magpacailán man ang m~ga masasamáng
nangyayari sa panahóng hináharap na guinuguniguni ni matandáng Tasio.
Iyán n~gâ ang sinabi ni Ibarra isáng áraw sa canyá; n~guni't siyá'y
sinagót n~g matandáng mapag-ísip n~g malulungcót:

--Inyó pô sánang alalahanin ang sinasabi ni Baltazar:


"Cung ang isalubong sa iyong pagdatíng
Ay masayáng mukhá't may pakitang guìliw,
Lálong pag-in~gáta't caaway na lihim..."


Cung gaano ang galíng ni Baltazar sa pagca poeta ay gayón din sa
catalinuhang umísip.

Itó at ibá pang m~ga bágay ang m~ga nangyari sa áraw na sinusundan n~g
fiesta bago lumubóg ang áraw.



=XXVII.

SA PAGTATAKIPSILIM.=


Gumawâ rin namán n~g malaking handâ sa báhay ni capitang Tiago.
Nakikilala natin ang may báhay; ang canyáng hilig sa caparan~galanan, at
dápat na hiyaín n~g canyáng capalaluang pagca tagá Maynila, sa caríkitan
n~g piguing, ang m~ga tagalalawigan. May isá pang cadahilanang sa
canya'y pumipilit na pagsicapan niyáng siya'y macapan~gibabaw na lubos
sa m~ga ibá: casáma niyá ang canyáng anác na si María Clara at sacâ
naroroon ang canyáng mamanugan~gin, caya't waláng pinag uusapan ang m~ga
tao cung dî siyá lámang.

At siyá n~ga namán: hinandugan ang canyáng mamanugan~gin n~g isá sa
lálong m~ga dalubasang pámahayagan sa Maynilà n~g isáng "artículo"
(casulatan) sa canyáng únang mukhâ, na ang pamagát (n~g artículong iyón)
ay "¡Siya'y inyong tularan!" pinuspos siya n~g m~ga pan~garal at
inaalayan siyá n~g iláng m~ga papuri. Tinawag siyáng "marilag na binata
at mayamang mamumuhunan;" pagcatapos n~g dalawáng renglon ay sinabing
siya'y "tan~ging mapagcaawang-gawâ"; sa sumúsunod na párrafo'y ikinápit
namán sa canyá ang saysay na: "alagad ni Minervang naparoon sa Ináng
Bayan upang bumátì sa wagás na lúpà n~g m~ga arte at m~ga carunun~gan"
at sa dácong ibabà pa'y "ang español filipino" at iba't ibá pa.
Nag-aalab ang loob ni capitang Tiago sa magandang pakikipag-unahán sa
gawáng magaling, at canyáng iniísip na bacá magalíng na canyáng
pagcagugulan ang pagtatayô namán n~g isáng convento.

Nang m~ga nagdaáng áraw ay dumatíng sa báhay na tinatahanan ni María
Clara at ni tía Isabel ang maraming caja n~g m~ga cacánin at m~ga
inumíng gáling Europa, m~ga salaming pagcálalaki, m~ga cuadro at ang
piano n~g dalaga.

Dumatíng si capitang Tiago n~g áraw rin n~g vispera: paghalíc sa canyá
n~g camáy n~g canyang anác na babae, hinandugán niyá itó n~g isáng
magandang relicariong guintô na may m~ga brillante at m~ga esmeralda, na
ang lamá'y isáng tatal n~g bangca ni San Pedro, sa dacong inup-án n~g
ating Pan~ginoong Jesucristo n~g panahón n~g pan~gin~gisda.

Walâ n~g lalalò pa sa galing n~g pagkikita n~g bibiananin at n~g
mamanugan~gin; cauculán n~gang silá'y mag-úsap n~g nauucol sa
escuelahan. Ang ibig ni capitang Tiago'y tawaguing "Escuela ni San
Francisco."

--Maniwalà cayó sa ákin,--ang sabi ni capitang Basilio,--¡isáng magalíng
na pintacasi si San Francisco! Wala cayong pakikinaban~gin cung
tatawaguin ninyong "Escuela n~g Instrucciôn Primaria". ¿Sino pô si
Instrucción Primaria?

Dumating ang iláng m~ga caibigang babáe ni María Clara at caniláng
inanyayahan itong magpasial.

--N~guni't bumalic ca agád,--aní capitang Basilio sa canyáng anác na
babáe na sa canyá'y humihin~ging pahintulot;--nalalaman mo n~g sasalo sa
átin sa paghápon si parì Dámasong bágong carárating.

At canyáng linin~gon si Ibarrang nag-anyóng may iniísip, at idinugtóng:

--Cayó po namán ay sumalo n~g paghápon sa amin; magiisa cayó sa inyóng
báhay.

--Malakíng totóo po ang áking pagca ibig, datapwa't dápat pong sumaaking
bahay acó't bacá sacáling may dumating na m~ga "visita,"--ang isinagót
n~g binatang nagcacang-uútal, at iniiwasan ang títig ni María Clara.

--Dalhín po ninyó rito ang inyóng m~ga caibigan, ang itinútol n~g boóng
capanatagán ni capitang Tiago;--May sagánang pagcain sa áking bahay....
Bucód sa roó'y ibig cong cayó at si párì Dámaso'y magcáwatasan....

--¡Magcacaroon na pô n~g panahón sa bágay na iyán!--ang isinagót ni
Ibarrang n~gumin~giti n~g sapilitang pagn~gitî, at humandáng samáhan ang
m~ga dalaga.

Nanaog silá sa hagdanan.

Nangguiguitnâ si María Clara cay Victoria at cay Iday, sumusunod sa
licuran si tía Isabel.

Nagwawahi ang tao sa udyóc n~g paggálang, at n~g sila'y mabigyáng daan.
Puspós n~g catacatacang cagandahan si María Clara: napáwi ang canyáng
pamumutlâ, at cung nananatiling tila may iniísip ang canyáng m~ga mata,
ang canyáng bibig namán ay warì'y waláng ibang nakikilala cung hindî ang
n~gitî. Tagláy iyáng cagandahan n~g loob n~g isáng lumiligayang dalaga,
siya'y bumabatì sa canyáng m~ga dating cakilala mulâ pasa camusmusan, at
n~gayo'y nagsisipangguilalás sa canyáng mapálad na cabatâan. Sa cúlang
pang labíng limáng áraw ay nanag-úlì sa canyá yaóng lubós na
pagpapalagay n~g loob, yaóng catabiláng musmos na tila mandin nagulayláy
sa guitnâ n~g makikipot na tahanang nalilibot n~g pader sa beaterio;
masasabing kinikilala n~g paroparó ang lahat n~g m~ga bulaclac pagcaalís
niya sa canyáng bahay-uod; nagcasiya sa canyá ang lumipád na sumandali
at magpainit sa m~ga doradong sínag n~g áraw upang mawalâ ang catigasan
n~g m~ga casucasuan n~g bágong nagcacapacpác. Cumikisláp ang bágong
búhay sa boong cataohan n~g dalaga: pawang magaling at maganda ang
canyang tin~gin sa lahát; isinasaysay ang canyáng pagsintá sa
pamamag-itan niyang calugodlugód na asal n~g isáng virgeng palibhasa'y
waláng namamasdán cung dî m~ga budhîng dalísay, hindî nakikilala cung
anó ang dáhil n~g m~ga paghihiyahiyâan. Gayón man, pagca siya'y
inaalayan n~g masasayáng m~ga aglahi'y tinatácpan niya ang canyáng mukhâ
n~g abanico; datapuwa't pagca nagcacagayó'y n~gumin~gitî ang canyáng
m~ga matá at lumalaganap sa canyáng boong cataohan ang bahagyang
kilabot.

Pinasimulaang lagyán n~g m~ga ílaw ang m~ga pan~gulong báhay, at sa m~ga
daang pinagdaraanan n~g m~ga música ay sinisìndihan ang m~ga ílaw n~g
m~ga arañang cawayan at cahoy na inihuwad sa m~ga araña n~g simbahan.

Natatanaw buhat sa daan, sa m~ga bintanang bucás, ang hindî naglilicat
na pagpaparoo't parito n~g m~ga tao sa m~ga bahay, sa guitnâ n~g
caliwanagan n~g m~ga ílaw at halimuyac n~g m~ga bulaclac, sa caayaayang
tínig n~g piano, arpa ú orquesta. Nan~gaglalacaran sa m~ga daan ang m~ga
insíc, m~ga castila, m~ga filipinong may suot europeo ó suot tagalog.
Nan~gagcacahalòhalò sa paglacad, na nan~gagcacasicuhan at
nan~gagtutulacán ang m~ga alilang lalaking may dalang carne ó m~ga
inahíng manóc, m~ga estudianteng nacaputî ang pananamit, m~ga lalaki't
m~ga babae, na nan~gagsisipan~ganib na sila'y matahac n~g m~ga coche at
m~ga calesa, na cahit sumisigaw n~g "tabì" ang m~ga cochero'y
nahihirapan din silang macapaghawì n~g daan.

Bumati sa ating m~ga cakilala, n~g na sa tapát silá n~g báhay ni
capitang Basilio, ang iláng m~ga kinabataan, at inaayayahang pumanhic
muna sa báhay. Ang masayáng voces ni Sinang, na tumatacbóng papanaog sa
hagdanan, ang siyáng nagbigay wacás sa m~ga pagdadahilan upang huwag
pumanhic.

--Pumanhíc muna cayóng sandalî upang aco'y macasama sa inyó,--ang
sinasabi niya. Nababagot acó sa pakikipanayam sa gayóng caraming hindî
co m~ga cakilalang walang pinag-uusapan cung di m~ga sasabun~gin at m~ga
baraja.

Nan~gagsipanhic silá.

Punongpuno ang salas n~g m~ga tao. Nan~gagpauna ang ilán upang bumati
cay Ibarra, na kilala, ang pan~galan n~g lahat; canilang pinagmamasdan
n~g boong pagcahan~ga ang cagandahan ni María Clara, at
nan~gagbubulungbulun~gan ang ilang m~ga matatandang babae, samantalang
n~guman~gan~gà: "¡mukhang vírgen!"

Napilitan silá roong uminóm n~g chocolate. Naguing matalic na caibigan
at taga pagsanggalang ni Ibarra si capitang Basilio, mula n~g araw na
sila'y maglibang sa caparan~gan. Naalaman niya, sa pamamag-itan n~g
telegramang inihandóg sa canyang anac na babaeng si Sinang, na natatalos
ni Ibarra ang canyang pananalo sa usapin, ayon sa hatol n~g hucom, at
dahil dito'y sa pagca't aayaw siyang pagahis sa cagandahan n~g loob,
canyang ipinakiusap na pawalang cabuluhan ang pinagcayarian n~g sila'y
maglarò n~g ajedrez. Datapwa't sa pagca't aayaw pumayag si Ibarra sa
gayóng bagay, ipinakiusap naman ni capitang Basiliong ang salaping dapat
na ibayad sa m~ga costas ay gamitin sa pagbabayad n~g isang maestro sa
gagawing escuela n~g bayan. Dahil sa gayóng nangyayari, guinagamit ni
capitang Basilio ang canyang mainam na m~ga pananalita, at n~g huwag n~g
ipagpatuloy n~g ibang m~ga causapin ang canilang m~ga cacaibang adhica,
at sa canila'y sinasabi:

--¡Maniwala cayó sa akin: sa m~ga usapín ang nananalo'y siyang
nahuhubdan!

Datapwa't wala siyang mapahinuhod na sino man, baga man canyang
sinasambit ang m~ga romano.

N~g macatapos n~g macainom n~g chocolate, napilitan ang ating m~ga
cabataang pakingan ang pianong tinutugtog n~g organista n~g bayan.

Pagca siya'y pinakikinggan co sa Simbahan ani Sinang, nacacaibig acong
magsayaw; n~gayong piano ang canyang tinutugtóg ang naiisipan co nama'y
magdasal. Dahil dito'y sasama acó sa inyó.

--¿Ibig pô ba nínyóng pumarito sa amin n~gayóng gabí?--ang inianás ni
capitang Basilio sa tain~ga ni Ibarra n~g itó'y magpaalam na--maglalagáy
si parì Dámaso n~g isáng maliit na ban~gcâ.

N~gumitî si Ibarra at sumagót n~g isáng tan~gô n~g úlo, na mangyayaring
ang maguing cahuluga'y pagsang-ayon, at mangyayari namang hindî
pagsang-ayon.

--Sino ba iyan?--ang tanóng ni María Clara cay Victoria, na itinurò sa
isáng mabilís na sulyáp ang isáng binatang sa canilá'y sumusunod.

--Iyan ... iya'y isáng pinsan co,--ang isinagót na halos
nagugulumihanan.

--¿At ang isá?

Iya'y hindî co pinsan.--ang dalidaling isinagót ni Sinang;--iyá'y isáng
anác n~g aking tía.

Nagdaan silá sa harapán n~g conventong tahanan n~g cura, na ang
catotohanan ay hindî sahól sa m~ga ibáng lugar sa casayahan. Hindî
napiguilan ni Sinang ang isáng sigaw n~g pangguiguilalás n~g canyáng
makitang may m~ga ílaw ang m~ga lámpara, m~ga lámparang ang m~ga anyó'y
sa caunaunahan pa, na hindî pinababayaan cailan man ni párì Salving
siyang pag-ilawan at n~g huwag magcagugol sa petróleo. May nan~gariring
na m~ga sigawan at malalacás na halakhacan, napapanood na ang m~ga
fraile'y lumalacad n~g mahinà, at iguinagalaw ang úlo n~g ayon sa
compás, at malakíng tabaco ang napapamuti sa m~ga lábì. Pinagsisicapan
n~g hindî páring sa canila'y nakikipanayam, na caniláng gagarin ang
lahát n~g guinágawà n~g m~ga mababait na fraile. Ayon sa m~ga damit
europeong caniláng casuutan, marahil sila'y m~ga cawanì (empleado) n~g
gobierno ó m~ga punong lalawigan.

Natanawan ni María Clara ang mabilog na pan~gan~gatawán ni parì Dámaso
sa tabí n~g makisig na tindíg ni parì Sibyla. Hindî cumikilos sa canyáng
kinalalagyán ang matalinghaga at mapanglawing si parì Salví.

--¡Nalulungcot!--ang ipinahiwatig ni Sinang;--canyáng pinag-iisip-isip
ang canyáng magugugol sa gayóng caraming m~ga panauhín. N~guni't
makikita rin ninyóng hindî siyá ang magbabayad cung hindî ang m~ga
sacristán. Sa tuwituwi na'y cumacain ang canyáng m~ga panauhin sa ibáng
lugar.

--¡Sinang!--ang ipinagwicâ sa canyá ni Victoria.

--Totoóng aco'y galít sa canyá mulâ n~g iwasac ang "Rueda de la
Fortuna," hindî na acó man~gun~gumpisal sa canyá.

Natan~gî sa lahát n~g m~ga bahay ang isáng waláng cailaw-ilaw, at hindî
man lamang bucás ang m~ga bintana; ang bahay na iyón ang sa alférez.
Nagtacá sa bágay na itó si María Clara.

--¡Ang asuang! ¡ang Musa n~g Guardia Civil, ang wicà n~gà n~g matandáng
lalaki!--ang bigláng sinabi n~g catacot tacot na si Sinang.--¿Anó ang
ipakikialam niyá sa ating m~ga catuwaan? ¡Marahil ay nagn~gan~galit!
Pabayaan mong dumating ang cólera at makikita mong siya'y mag-aanyaya.

--Cailán ma'y kinasusutan co siyá, at lalonglalo na n~g guluhin ang
ating pagcacatuwa sa pamamag-itan n~g canyáng m~ga guardía civil. Cung
Arzobispo lamang aco'y ipacacasal co ang babaeng iyán cay parì Salvi....
¡makikita mo cung anó ang caniláng maguiguing m~ga anác! Sucat bang
ipahuli ang caawaawang piloto, na sumugbá sa tubig macapagbigay loob
lamang....

Hindî niyá natapos ang sinasabi; sa suloc n~g plaza na pinagcacantahan
n~g isáng bulág na lalakî, na isáng guitarra ang catono, n~g casaysayang
ucol sa m~ga isdà, may isáng hindî caraniwang napapanood.

Yayó'y isáng lalaking ang nacapatong sa úlo'y isáng malapad na salacót
na dáhon n~g bulí, at dukhang totoo ang pananamít. Ang suut niya'y isáng
gulagulanit na levita at salawal na maluang, na cawan~gis n~g salawal
n~g m~ga insic, na punít sa ibá't ibáng lugar. Carukharukhaang m~ga
panyapác ang nacasuut sa canyáng m~ga paa. Sumasadilím ang canyáng mukhâ
dahil sa canyáng salacót; n~guni't manacanacang nagmumulâ sa cadilimáng
iyón ang dalawang kisláp, na pagdaca'y napapawi. Siya'y matangcád, at
napagkikikilalang siya'y bátà pa, dahil sa canyáng m~ga galáw.
Inilalagáy sa lúpà ang ísang baculan, at pagcatapos ay lumalayo't
nagsasalitâ n~g m~ga cacaibang tínig na hindì mawatasan; nananatiling
nacatindíg, lubós ang pagcalayô sa m~ga ibá, na anaki'y siya at ang
caramihang tao'y talagáng nan~gagpapan~gilagan ang isá't isá.
Pagcacagayo'y nan~gagsisilapit ang iláng m~ga babae sa canyáng baculan
at inilalagáy doon ang m~ga bun~gang cáhoy, isdâ, bigás at ibá pa. Pagcâ
walâ n~g lumalapit na sino man, nan~gagsisilabás sa m~ga cadilimang iyón
ang ibáng m~ga tínig na lalong malulungccót, n~guni't hindî na totoong
nacalulunos, napasasalamat marahil; dinarampot ang canyang baculan at
sacâ lumalayô upang ulitin ang gayón ding gawâ sa ibáng lugar naman.

Nagunitâ ni María Clara sa gayóng nakita ang isáng sacunâ, at
pinagsumakitang itanóng cung anó anó nangyayari sa cacaibáng táong iyón.

--Iyan ang sanlázarohin,--ang isinagót ni Iday.--May apat na taón na
n~gayóng kinapitan siyá n~g sakit na iyan: ang wicà n~g ibá'y dahil sa
pag-aalagà, sa canyáng iná, at anáng ibá namá'y dahil sa pagcapiit niya
sa malamíg na bilangguan. Siya'y doon tumatahan sa cabukiran, sa malapit
na sa libin~gan n~g m~ga insíc; hindî siya nakikipag-abot-usap canino
man, nan~gagsisilayóng lahát sa canyá sa tacot na bacá mahawahan. ¡Cung
makita mo sana ang canyang dampâ! Iyón ang dampâ ni Guiríng-guiríng: ang
han~gin, ang ulán at ang araw ay pawang pumapasoc at lumalabas na
catulad n~g carayom sa damít. Ipinagbawal sa canyáng humipò n~g anó mang
bagay na pag-aari n~g sino mang tao. Nahulog isáng áraw sa san~ghá ang
isáng batà; hindî naman malalim ang san~ghá, datapuwa't nagcátaong
siya'y dumaraan doon, ang guinawâ niya'y tinulun~gan niya ang batà sa
pag-ahon doon. Napagtantô n~g amá n~g batà ang nangyaring iyón,
pagsacdal sa gobernadorcillo, at ipinapalò siya nito n~g anim sa guitnà
n~g daan at sacâ ipinasunog pagcatapos ang yantóc. ¡Cakilakilabot iyón!
Tumatacbó sa pagtacas ang sanlazarohin, hinahabol siya n~g tagapalo at
sinisigawan siya n~g gobernadorcillo: "¡Mag-aral ca! mabuti pang malunod
na n~ga ang isang tao, huwag lamang magcasakit na gaya n~g sakit mo."

--¡Tunay n~gâ!--ang ibinulóng ni María Clara.

At hindî nalalaman ang canyang guinagawa'y dalidaling lumapit sa baculan
n~g cúlang palad, at inilagay roon ang relicario na bago pa lamang
cahahandóg sa canya n~g canyang ama.

--¿Anó ang guinawâ mo?--ang sa canyá'y itinanóng n~g canyáng m~ga
caibigang babae.

--¡Walâ acóng ibang sucat máibigay!--ang isinagót, at canyáng inilihim
sa pamamag-itan n~g isáng tawa ang luhà n~g canyáng m~ga matá.

--¿At anó ang canyáng gágawin sa iyong relicario?--ang sa canyá'y sinabi
ni Victoria.--Binigyán siyá isáng araw n~g salapî. N~guni't ang guinawâ
n~g sanlazarohin ay inilayô sa canyá ang salapíng iyón sa pamamag-itan
n~g isáng patpat: ¿anó ang gágawin niyá sa salapî sa gayóng walâ sino
mang tumangáp n~g anó mang bágay na gáling sa canyá? ¡Cung macacain sana
ang relicario!

Tiningnán ni María Clara n~g boong pananaghilì ang m~ga babaeng
nagbibilí n~g m~ga cacanín, at ikinibít ang m~ga balicat.

N~guni't lumápit ang sanlazarohín sa baculan, kinuha ang hiyás na
cumináng sa canyáng m~ga camáy, lumuhód, hinagcán ang hiyás na iyón, at
saca nagpugay at bago isinubsób ang canyáng noó sa alabóc n~g bacás n~g
dalaga.

Ikinublí ni María Clara ang canyáng mukhâ sa canyáng abanico at dinalá
ang panyô sa canyáng m~ga matá.

Samantala'y lamapit ang isáng babae sa culang palad na anaki'y
nagdárasal. Lugáy at gusamót ang canyáng mahabang buhóc, at sa liwanag
n~g ilaw n~g m~ga faról ay napanood ang payát at namumutlâ n~g mainam na
pagmumukhâ n~g ul-ol na si Sisa.

N~g maramdaman n~g sanlazarohin ang paghipò sa canyá, nagpacasigawsigaw,
at tumindíg sa isáng lucsó. N~guni't humawac sa canyáng bísig ang ul-ol
na babae, sa guitnâ n~g malakíng pan~gin~gilábot n~g tao, at itó ang
canyáng sinabi:

--¡Magdasál tayo! ¡magdasál tayo! ¡N~gayón ang caarawan n~g m~ga patáy!
Ang m~ga ilaw na iyá'y siyáng m~ga búhay n~g m~ga tao; ¡ipagdasál natin
ang aking m~ga anác na lalaki!

--¡Ilayô ninyó ang babaeng iyán, papaglayuin ninyó silá! sa pagca't
mahahawa ang ul-ol na babae!--ang sigawan n~g caramihang tao, datapwa't
waláng man~gahás na lumapit sino man.

--¿Nakikita mo ba ang ilaw na iyón sa campanario? ¡Ang ilaw na iyón ang
aking anác na si Basiliong nananaog sa pamamag-itan n~g isáng lúbid!
¿Nakikita mo ba ang ilaw na iyón na convento? Ang ilaw na iyón ang aking
anác na si Crispín, n~guni't hindî co silá paroroonan sa pagca't may
sakit ang cura at siya'y maraming m~ga onza, at ang m~ga onza'y
nan~gawawalâ. ¡Magdasal tayo at ating ipatungcol sa caluluwá n~g cura!
Dinadalhán co siyá n~g amargoso at zazalidas; punongpunô ang aking
halamanan n~g m~ga bulaclac at dating may dalawa acong anác na lalaki.
¡Dati acóng may halamanan, nag-aalagà aco m~ga bulaclac at dating may
dalawá acóng anác na lalaki!

At binitawan ang sanlazarohin at lumayóng cumacantá:

--¡Dáting may halamanan aco't m~ga bulaclác, aco'y dating may m~ga anác
na lalaki, halamanan at m~ga bulaclác!

--¿Anó na ba ang nagawâ mong magaling sa cahabághabág na babaeng
iyán?--ang tanóng ni María Clara cay Ibarra.

--¡Walâ pa! siya'y nawala n~g m~ga araw na itó sa bayan at hindi
nangyaring siya'y masumpun~gan!--ang isinagót n~g binatang nagdadaláng
cahihiyan--Bucod sa roo'y totoong marami ang aking guinawâ, n~guni't
huwág ca sanang mahapis; ipinan~gacò sa akin n~g curang tutulun~gan niyá
acó, tulóy ipinagtagubilin niyá sa akin ang malaking pag-iin~gat at
paglilihim sa pagca't tila mandin isang cagagawán n~g guardia civil
¡Totoong ipinagmamalasakit n~g cura ang babaeng iyán!

--¿Hindî ba sinasabi n~g alférez na canyáng ipahahanap ang m~ga bátà?

--¡Oo, n~guni't n~g sabihin iyo'y may caunting....calan~guhan siyá!

Casasabi pa n~g gayóng bágay n~g caniláng makitang hindî inihahatíd cung
di kinacaladcad ang ul-ol na babae n~g isáng soldado: aayaw sumama si
Sisa.

--¿Bákit ba ninyó hinuli ang babaeng iyán? ¿Anó ang canyáng guinawá? ang
tanong ni Ibarra.

--¿Cung bákit? ¿Hindî ba ninyô nakita cung paano ang guinágawâ niyáng
pag-iin~gay?--ang sagót n~g tagapag-in~gat n~g catahimican n~g bayan.

Dalidaling kinuha n~g sanlazarohin ang canyáng baculan at lumayô.

Minagalíng ni María Clarang umuwî na, sa pagca't lumipas sa canyá ang
tuwá at casayahan.

--¿Mayroon din palang m~ga taong hindî lumiligaya! ang canyáng
ibinulóng.

Pagdatíng niyá sa pintuan n~g canyáng bahay, canyáng naramdamang
naragdagan ang canyáng capanglawan, n~g canyáng mahiwatigang aayaw
pumanhíc at nagpapaalam ang nan~gin~gibig sa canyá.

--¡Kinacailan~gan!--ang sabi n~g binatà.

Pumanhíc sa hagdanan si María Clarang ang sumasaisip ay totoong
nacayayamot ang m~ga araw n~g fiesta, pagcá dumarating ang m~ga
panauhing tagaibang bayan.



=XXVIII.=

=MAN~GA SULAT=


_Ang bawa't tao'y nagsasaysay
ayon sa  kinasasapitan
sa fiestang pinaroroonan._



Sa pagca't waláng anó mang mahalagang nangyayari sa m~ga taong
sinasaysay natin ang buhay na pinagdaanan, sa gabí n~g sinusundang araw
n~g fiesta at gayón din sa kinabucasan, magalac na lalactawan namin ang
araw na itó n~g pagsasayá, cung di lamang inaacala naming baca sacalì
han~garing maalaman n~g sino mang bumabasang taga ibang lupaín cung
paano ang guinagawá n~g m~ga filipino sa caniláng m~ga pagpifiesta. Sa
ganitóng cadahilana'y sisipiin naming hindî daragdaga't hindî babawasan
ang iláng m~ga sulat, na ang isá sa canila'y ang sa "corresponsal" n~g
isang pamahayagang matimtiman at tinatan~gi sa Maynilà, na
cagalanggalang dahil sa canyang cataasan at cahigpitang manalitá. Ang
m~ga bumabasa sa amin ang siyá n~g bahalang magpunô sa ilang maliliit at
calacarang m~ga cauculan.

Narito ang sulat n~g carapatdapat na "corresponsal" n~g mahal na
pamahayagan:

"Guinoong Namamatnugot....

"Tan~gi cong caibigan: cailan ma'y hindî pa acó nacapapanood, at
inaacalà cong hindî na acó macapapanod pa sa m~ga lalawigan n~g isáng
fiestang tungcòl sa religióng totoong dakilà, maningning at nacababagbag
n~g loob, na gaya n~g pagsasayáng guinagawa sa bayang ito n~g m~ga
totoong cagalanggalang at m~ga banal na m~ga paring Franciscano."

"Pagcaramirami n~g dumalo: nagtamó acó rito n~g ligayang bumati sa halos
lahát n~g m~ga castilang tumitira sa lalawigang ito, sa tatlong
cagalanggalang na m~ga Paring Agustino na na sa lalawigang Batan~gan, sa
dalawang cagalanggalang na m~ga Paring Dominico, na ang isá sa canila'y
ang totoong cagalanggalang na si Pári Fray Hernando de la Sibyla, nasa
canyáng pagparito'y canyang pinaunlacan ang bayang itó, bagay na hindî
dapat calimutan magpacailan man n~g m~ga carapatdapat na m~ga tagarito.
Nakita co rin naman ang lubhang maraming m~ga caguinoohang taga
lalawigang Tan~guay, Capangpan~gan, ang maraming mayayamang m~ga taga
Maynilà at maraming m~ga banda n~g música, at ang isá sa canila'y ang
lubháng mainam na banda sa Pagsanghán, pag-aari n~g guinoong Escribanong
si guinoong Miguel Guevara at ang caramihang m~ga insic at m~ga indio,
na taglay n~g m~ga insíc ang canilang talagang dating caugaliang pagca
maibiguíng macakita n~g iba't ibang bagay, at n~g m~ga indio ang
caniláng asal na mapamintacasi, hinihintay nilá n~g maalab na pagmimithî
ang pagdating n~g araw na ipagsasaya ang dakilang fiesta, upang caniláng
mapanood ang palalabasing "comico-mímico-lirico-coreográfico-dramático,"
at n~g magawá ang bágay na itó'y sila'y nagtayò n~g isáng malaki at
maluang na tablado sa guitnâ n~g plaza."

"N~g icasiyam na oras n~g gabi n~g araw na icasampô nitóng buwan, araw
na sinusundan n~g fiesta, pagcatapos n~g isáng masaráp at saganang
hapunang inihandóg sa amin n~g Hermano Mayor, tinakhan naming lahát na
m~ga castila't m~ga fraileng na sa convento, ang caaliw-aliw na tugtóg
n~g musicang may casabay na nagsisiksicang caramihang tao at n~g úgong
n~g m~ga cohete at malalaking bomba, at pinamamatnugutan n~g m~ga guinoo
n~g bayan, ang tinutun~go'y ang convento upang cami'y sunduin at ihatíd
sa lugar na nahahandâ at iniuucol sa amin at n~g doo'y panoorin namin
ang catuwaang palalabasin."

"Napilitan caming pahinunod sa gayóng magandáng anyaya, bagá man lalo
sanang minamagaling co pa ang magpahin~galay sa m~ga bisig ni Morfeo, at
pagcalooban n~g masanghayang pagpahin~galay ang aking nananakit na m~ga
laman at buto, salamat sa nilundaglundag n~g lulanáng sa ami'y
ipinagcaloob n~g Gobernadorcilio sa bayan n~g B."

"Nanaog n~ga camí at aming hinanap ang aming m~ga casamang humahapon
bahay na pag-aari rito n~g mapamintacasi at mayamang si don Santiago de
los Santos. Ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Bernardo Salvi na
cura nitóng bayan, at ang totoóng cagalanggalang na si Párì Fray Damaso
Verdolagas, na sa tanging biyayà n~g Cataastaasan ay magaling na sa
dinaramdam na sa canya'y guinawa n~g camáy na pusóng, na ang casama'y
ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Hernando de la Sibyla at ang
banál na cura sa Tanawan at iba pang m~ga castilà, ang siyang m~ga
panauhín n~g mayamang filipino. Diya'y nagtamó caming capalarang
pangguilalasan, hindî lamang ang lubhang mahahalagang casangcapan at
cagalin~gang magpamuti n~g may-ari n~g bagay, bagay na hindî caraniwan
sa m~ga taong tubò rito, cung di naman ang camahálmahalan,
cágandagandahan at mayamang dalagang magmamana, na nagpakilalang siya'y
tunay at ganáp na alagad ni Santa Cecilia sa pagtugtóg n~g lalong
caayaayang músicang likhá n~g m~ga alemán at n~g m~ga italiano, sa
canyáng mainam na piano, na anó pa't ang canyáng cagalin~gang tumugtóg
ay nagpaalaala sa akin sa babaeng si Galvez. Sayang at napacatimtiman
naman ang gayong lubós sa cagalin~gang binibini, at inililihim ang
canyang m~ga carapatán sa madláng caguinoohang pawang pagpupuri lamang
ang sa canya'y handóg. Hindî co dapat iwan sa tintero, na sa bahay n~g
nag-anyaya'y pinainóm cami n~g champaña at masasarap na m~ga licor n~g
boong casaganaan at cagandahang loob na siyang caugaliang hindî
nagbabago n~g kilalang mamumuhunan."

"Pinanood namin ang palabás. Kilala na po ninyó ang ating m~ga artistang
si na Ratia, Carvajal at Fernandez; camí lamang ang nacaunawa n~g
canilang carikitang lumabas, sa pagca't ang m~ga taong walang
pinag-arala'y walang napagtantò cahi't babahagya. Magaling ang
pagcacalabas ni Chananay at ni Balbino, baga man may caunting pamamaos
nilá: isang pagcantáng hidwa n~g caunti sa música ang guinawa ni
Balbino, datapuwa't catacatacá ang cabooan at ang canilang pagpupumilit
sa mabuting pagganap. Lubháng naibigan n~g m~ga indio at lalong-lalò na
n~g gobernadorcillo ang comediang tagalog: nagpakita n~g malaking
catuwaan ang gobernadorcillo at sinasabi sa aming sáyang daw at hindi
pinapakipag-away ang princesa sa gigante na sa canya'y umagaw, bagay na
sa canyáng balac ay lalò sanang caguilaguilalas, at higuit pa, cung
hindî mangyaring talban ang gigante cung di sa púsod lamang, na gaya
baga n~g isang nagn~gan~galang Ferragús, ayon sa nababasa sa casaysayan
n~g buhay n~g Doce Pares. Nakikisang-ayon sa acala n~g gobernadorcillo
ang totoong cagalanggalang na si Parì Fray Damaso, taglay iyáng
cagandahan n~g púsong siyang ikinatatangì niyá, at ang idinagdag pa'y
cung sacali't magcagayon daw, ang princesa na ang hahanap n~g paraan at
n~g canyáng masunduan ang púsod n~g gigante upang sa gayo'y canyang
mápatay."

"Hindî co pô kinacailan~gang sabihin sa inyong samantalang guinágawâ ang
pagpapalabas ay di itinulot n~g Rothschild na filipinong magculang n~g
ano man sa cagandahan n~g canyang loob: ang m~ga sorbete, m~ga limonada
gaseosa, m~ga refresco, m~ga matamis, m~ga alac at iba't iba pa'y
saganang ipinamamahagui sa aming lahat na nangaroon. Ininóng totoó, at
na sa catuwiran n~ga ang gayong pag-ino, ang pagcawala roon n~g kilala
at marunong na binatang si don Juan Crisostomo Ibarra, na ayon sa talos
na ninyo, ay dapat na siyáng manguló búcas sa pagbebendición n~g unang
bató na nauucol sa dakilang "monumento" na canyang ipinatatayò sa udyóc
n~g malaking nais na macagawâ n~g magalíng. Ang carapatdapat na calahing
itó n~g m~ga Pelayo at n~g m~ga Elcano, (sa pagca't ayon sa napagtantò
co'y tubò sa ating bayani at uring mahál na m~ga lalawigan sa dacong
Timugan n~g España ang isá sa canyáng m~ga nunò sa amá, na marahil ay
isá sa m~ga unang kinasama ni Magallanes ó ni Legaspi) ay hindi rin
napakita sa m~ga nalalabing oras n~g araw, dahil sa caunting sakit na
canyáng dinaramdam. Nagpapalipatlipat sa m~ga bibig ang canyáng
pan~galang ipinan~gun~gusap lamang upang purihin, m~ga pagpupuring hindî
mangyayaring di mauuwî sa icararan~gal n~g España at n~g tunay na m~ga
castilang gaya na n~gâ natin, na cailan ma'y hindî natin
pinasisinun~galin~gan cailan man ang ating dugô, cahit magpacáramirami
ang m~ga maguing cahalò."

"Napanood namin n~gayóng icalabing isá n~g buwan, sa dácong umaga, ang
isáng nangyaring lubháng nacababagbag n~g loob. Hayág n~gâ at talastás
n~g lahát na sa araw na itó'y cafiestahan n~g Virgen de la Paz (Virgen
n~g Capayapaan), at itó'y ipinagsasayá n~g m~ga Hermano (capatíd) n~g
Santisimo Rosario Búcas ang cafiestahan n~g Pintacasing si San Diego, at
sa fiestang iyá'y lubhang nakikitulong ang m~ga Hermano n~g V.O.T.
(Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na Pan~gatlóng Hanáy). May
isáng malaking pagpapataasang banal ang dalawang Capisanang itó sa
paglilingcód sa Dios, at dumaratíng ang ganitóng gawáng cabanalan
hanggang sa panggalin~gan n~g santong pagcacasamaan n~g loob nilá, gaya
na n~gâ nitong hulíng nangyari dahil sa pakikipagtalo sa salitaan n~g
dakilang taga pagsermong kinikilalang talagang balità, na hindî iba't
ang di mamakailang aking binangguit, na totoong cagalanggalang na si
Párì Fray Damaso, na siyáng lalagay búcas sa sadyang licmúan n~g
Espiritu Santo, at ayon sa maacalà n~g lahát ay hindî malilimutang
paunlacán n~g religión at n~g literatura."

"Alinsunod n~gâ sa aming sinasaysay, napanood namin ang isáng nangyaring
lubháng nacapagtuturò at nacababagabag n~g loob. Lumabas sa sacrista ang
anim na m~ga bata pang m~ga "religioso" (fraile), ang tatlo sa canila'y
upang mangagmisa at ang tatló n~g mag-"acolito", nanicluhod sila sa
harap n~g altar, at kinanta n~g "celebrante" (ang magmimisa) na itó
n~ga'y ang totoong cagalanggalang na si párì Fray Hernando Sibyla, ang
"Surge Domme", na siyang dapat maging pasimulâ n~g procesión sa paliguid
n~g simbahan, taglay yaóng mainam na voces at anyong mataimtin na sa
canyá'y kinikilala n~g lahat at siyang lubós na ipinaguiguing dapat niyá
sa pangguiguilalas n~g madla. Pagca tapos n~g "Surge Domine",
pinasimulan ang procesión n~g gobernadorcillo, na nacafrac, dalá ang
"guión" at may casunod na apat na sacristang may hawac na m~ga
insensario. Sumusunod sa caniláng licuran ang m~ga cirial na pilac, ang
caguinoohan n~g bayan, ang mahahalagang m~ga larawang nasusuutan n~g
sutlang raso at guintô ni na Santo Domingo at San Diego, at n~g Virgen
de la Paz na may isáng carikitdikitang balabal (manto) na azul at may
m~ga planchang pilac na dinorado, handóg n~g banál na capitang paradong
si don Santiago de los Santos, na totoong carapatdapát uliranin at hindî
casiya ang siyá'y ibantog magpacailán man. Nalululan ang lahát n~g m~ga
larawang itó sa m~ga carrong pílac. Sumusunod caming m~ga castilà at ang
ibáng m~ga religioso sa licuran n~g Iná n~g Dios: tinatangkililc n~g
isáng páliong dalá n~g m~ga cabeza de barangay ang "oficiante" at ang
wacás n~g procesio'y ang may mabuting carapatang capisanan n~g Guardia
Civil. Inaacalà cong hindî na cailan~gang sabihing caramihang m~ga
"indio" ang siyáng bumubuo n~g dalawang hanay n~g procesión, na pawang
may tan~gang candílang may nin~gas at taglay ang boong pamimintacasi.
Tumutugtog ang música n~g m~ga marcha religiosa; ulit-ulit na putóc ang
siyáng guinágawa n~g m~ga bomba at n~g m~ga apóy na rueda.
Nacapangguiguilalás ang panonood n~g cahinhinán at nín~gas n~g loób na
iniuudióc sa pusò n~g m~ga nanampalataya sa caniláng wagás at malaking
pananalig sa Vírgen de la Paz ang pagdiriwang na lubós at marubdób na
pamimintacasing guinágawâ nating nagtamó n~g palad na ipan~ganác sa
lílim n~g casantasantahan at waláng báhid na dun~gis na bandera n~g
España sa ganitong m~ga cafiestahan."

"N~g matapos ang procesio'y pinasimulán ang misa, na sinasaliwan n~g
orquesta at n~g m~ga artista n~g teatro. N~g matapos na ang Evangelio'y
pumanhík sa púlpito ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Manuel
Martín, agustinong nanggáling sa lalawigang Batan~gan, na pinagtakhán
n~g m~ga nakikinig na páwang nan~gabitin sa canyáng pananalitâ,
lalonglalò na ang m~ga castíla, sa pagpapasimulâ n~g pan~gan~garal n~g
wícang castílà, na sinaysay n~g boong cabayanihan sa m~ga pananalitang
magagaang ang pagcacataglay, at totoong angcáp na ancáp, na anó pa't
pinúpuspos ang aming m~ga púsò n~g mataimtim na pamimintacasi at
pag-aalab. Ang ganitóng pan~gun~gusap n~gâ ang siyáng marapat ilagdâ sa
dinaramdam, ó ating dinaramdam pagcâ nauucol ang sinasaysay sa Vírgen ó
sa ating sinisintang España, at lálonglálo na pagcâ naisasal-it sa
sinasabi, yamang mangyayari namán sa bagay na itó, ang m~ga caisipán n~g
isáng príncipe n~g Iglesia, na si "señor Monescillo," na mapapagtitibay
na siyáng dináramdam n~g lahát n~g m~ga castilà."

"N~g matápos ang misa'y pumanhíc camíng lahát sa convento, na casama n~g
m~ga caguinoohan sa bayan at ibá pang mahahalagáng m~ga tao, at doo'y
hinandugán silá n~g boong cagandahan n~g loob, pagpipitagan at
casaganaang siyáng kinaugalian n~g totoong cagalanggalang na si Párì
Fray Salví, na inalayan nilá n~g m~ga tabaco at m~ga pagcaing inihandâ
n~g Hermano Mayor sa sílong n~g Convento na handâ sa lahát n~g m~ga
nagcacailan~gang patahimikin ang m~ga pan~gan~gailan~gan n~g sicmurà."

"Waláng naguíng caculan~gang anó man sa loob n~g maghápon upang bigyáng
casiyahan ang fiesta at n~g upang manatili ang masayáng caasalán n~g
m~ga castilà, na sa m~ga gayóng capanahuna'y hindî mangyaring
mapiguilan, na ipinakikilala, cung minsa'y sa m~ga "canción" ó m~ga
sayaw, at cung minsa'y sa m~ga waláng cahulugan at masayáng m~ga
paglilibáng, palibhasa'y may m~ga púsong mahál at malacás, na anó pa't
hindî nacararaig sa canilá ang m~ga pighati, at sucat na ang magcapisan
ang tatlóng castilà sa alin mang lugar, upang doo'y tumácas ang
calungcutan at samâ n~g loob. Pinag-aláyan n~gâ sa maraming bahay si
Terpsícore datapuwa't lalonglalo na sa marilág na cayamanyamanang
filipino na pinagpiguin~gan sa amin sa pagcain. Hindî co na
kinacailan~gang sabihin pô sa inyóng lubháng masaganà at masaráp ang
m~ga ipinacain sa piguing na iyón, na masasabing pan~galawa na n~g m~ga
piguing sa casalan sa Caná ó cay Camacho, na pinagbuti at dinagdaran pa
mandin. Samantalang nagtatamasa cami n~g m~ga caligayahan n~g pagcaing
pinamamatnubayan n~g isáng tagalútò n~g "La Campana," tumútugtog naman
ang orquesta n~g m~ga cawiliwiling tinig. Tagláy n~g cagandagandahang
dalaga sa bahay, ang isáng casuutang mestiza, at isáng warí'y ágos n~g
m~ga brillante, at siyá n~gâ, ayon sa pinagcaratihan na, ang reina n~g
fiesta. Dinamdám naming lahát na dahil sa isáng hindî namán malubháng
pagcápatapiloc n~g canyáng magandang paa'y hindî siya nangyaring
nagcamit n~g m~ga ligaya sa pagsasayáw, sa pagca't cung ayon sa aming
nahiwatigang siyá'y ganáp sa cagalin~gang gumawâ n~g anó man, ang
guinoong binibining de los Santos, cung sumayaw marahil ay catulad n~g
isáng "silfide"."

"Dumating n~g hapong itó ang Alcalde n~g lalawigan, upang bigyán n~g
cadakilaan sa canyáng pagharáp ang gagawing "ceremonia" búcas. Dinamdám
niyá ang pagsamâ n~g damdám n~g hirang na mamumuhunang si guinoong
Ibarra, na salamat sa Dios, at ayon sa sabihana'y magalíng na."

"Nagcaroon n~g gabíng itó n~g mainam na procesión, datapuwa't sasabihin
co na ang bagay na itó sa aking sulat búcas, sa pagca't bucód sa m~ga
malalaking bombang sa aki'y nacatulíg at halos nacabin~gi, acó'y totoong
pagód at nahahapay na acó sa pag-aantoc. Samantalang binabawì co ang
lacás sa m~ga bisig ni Morfeo, sa macatuwid baga'y sa catre n~g
convento, hinahan~gad co, tan~gi cong caibigang cayó'y matamó n~g
magandang gabi at hanggang búcas, isáng araw na dakilà."


"Ang mairuguin ninyóng catotong nakikiramá'y.

"Ang Corresponsal.

San Diego, 11 n~g Noviembre."


Itó ang isinulat n~g mabait na corresponsal. Tingnán namán natin n~gayón
cung anó ang isinulat ni capitang Martín sa canyáng catotong si Luis
Chiquito.

"Minamahal cong Choy: Magmadalî cang pumaríni, cung mangyayari;
sapagca't ang fiesta'y totoong masayá; súcat ang matantô mong hálos
natumbá ang bangcâ ni capitang Joaquin: macaitlong pinagulong ni
capitang Tiago ang canyáng tayâ, at sa tatlong iyó'y tumamà, at pintô
n~g pintóng palagui, caya't sa gayóng nangyari lalong nangliliit sa
catuwâan si cabezang Manuel na may arì n~g bahay. Binasag ni Párì
Dámaso, sa isáng dagoc, ang isáng ilawán, sa pagca't hanggá n~gayó'y
hindî pa siyá tumatamà miminsan man lamang. Natalo ang Cónsul sa canyáng
m~ga sasabun~gin, at natalo sa bangcâ ang lahát n~g pinanalunan sa atin
sa fiesta n~g Binyáng at sa fiesta n~g Pilar, sa Santa Cruz."

"Inaasahan naming isasama rito sa amin ni capitang Tiago ang canyáng
mamanugan~gin, ang mayamang nagmana cay Don Rafael, datapuwa't wari'y
ibig manding tumulad sa canyáng amá, sa pagca't hindî man lamang
napakita ¡Sayang! Sa masíd co'y hindî siya pakikinaban~gan cailan man."

"Malakíng totoong cayamanan ang nakikita n~g insíc na si Cárlos sa
"liampó"; naghihinala acóng may taglay siyáng anó mang lihim, isáng
bato-balanì marahil: waláng tíguil ang canyáng pagdaing n~g sakit n~g
úlo, na may taling panyô pagcâ tumitiguil na n~g untiuntî ang umíikit na
sangkap n~g "liampó," pagcacagayo'y tumútun~go siyá n~g mainam hanggáng
sa halos mápabunggô na sa canyáng noo, na anaki'y ibig na totoong
hiwatigan ang pag-inog na iyón. Nagcuculang tiwalà acó, dahil sa may
nalalaman acóng m~ga cawan~gis n~g bagay na iyóng guinágawâ."

"Paalam, Choy; magaling ang calagayan n~g aking m~ga sasabun~gin, at ang
aking asawa'y masayá at naglilibang."

"Ang iyóng catotoo.

Martín Aristorenas."

Tumanggap naman si Ibarra n~g isáng maliit na liham na may paban~gó, na
ibinigay sa canyá n~g gabí n~g unang araw n~g fiesta ni Andéng, na
capatíd sa suso ni María Clara. Ganitó ang sabî n~g liham:

"Crisóstomo: Mahiguít n~g isáng araw na hindî ca napakikita;
nahiguin~gan cong may caunting dinaramdam icáw, cata'y ipinagdasal at
ipinagsindi cata n~g dalawang malalaking candilà, bagá man sinasabi n~g
tatay na hindî raw mabigát namán ang sakít mo. Totoong niyamót nilá acó
cagabí at n~gayón; pinatutugtog nilá acó n~g piano at canilá acóng
inaanyayahang sumayáw. Hindî co nalalamang lubhang marami sa ibabaw n~g
lupà ang m~ga nacapagbíbigay yamót. Cung hindî lamang cay Párì Dámaso na
pinagpipílitang acó'y liban~gín sa pagsasaysay n~g maraming bagay, acó
sana'y magcuculóng sa aking silíd upang matulog. Isulat mo sa akin cung
anó ang dinaramdam mo, sa pagca't sasabihin co sa tatay na icáw ay
dalawin. Samantala'y inutusan cong pumaryan sa iyo si Andéng, at n~g
ipaglutò ca n~g chá; magalíng siyáng maglutò at marahil ay daig ang
iyong m~ga alilà."

"Maria Clara."

"Pahabol. Pagca hindî ca naparini búcas, hindî acó paparoon sa
ceremonia. Calakip."



=XXIX.=

=ANG UMAGA.=


Tinugtóg n~g m~ga banda n~g música ang "diana" sa unang pagsilang n~g
liwayway, na anó pa't pinucaw n~g masasayáng tugtuguin ang m~ga pagál na
m~ga mamamayan. Nanag-uli ang búhay at casayahan, mulíng nirepique ang
m~ga campanà at nagpasimulâ ang m~ga putucan.

Yaon ang catapusang áraw n~g fiesta, yaón ang tunay na araw n~g
cafiestahan. Inaasahang lalong marami ang mapapanood, higuít pa sa
nacaraang araw. Lalong marami ang m~ga "manong" n~g V.O.T. (Venerable
Orden Tercera; Cagalanggalang na Pan~gatlong Hánay) cay sa m~ga manong
n~g Santísimo Rosario, at nan~gagsisin~gitî n~g boong cabanalan ang m~ga
manong na iyon ni San Francisco, sa caniláng paniniwalang sa gayo'y
caniláng mahihiyâ, ang caniláng m~ga capan~gagaw. Lalong marami ang
bilang n~g m~ga candilang caniláng binilí: nag-ani n~g malaking
pakinabang ang m~ga insíc na magcacandilâ, at nangag-iisip siláng
pabinyag upang máipakilala nilá ang canilang pagtumbás, baga man
sinanabi n~g ilang yao'y hindî raw sa caniláng pananampalataya sa pagca
católico cung dî sa canilang nais na macapag-asawa. Datapawa't sa gayó'y
sumásagot ang m~ga babaeng banal:

--Cahi't magcagayon man, hindî mangyayaring hindî maguíng isang himala
ang sabaysabáy na pag-aasawa n~g gayong caraming m~ga insíc;
papagbabaliking loob na silá n~g canicanilang m~ga esposa.

Isinuot n~g m~ga tao ang caniláng lalong magagaling na m~ga bihisan;
lumabás sa kinatataguang m~ga cajita ang lahát n~g m~ga hiyas. Sampô n~g
m~ga "tahur" at n~g m~ga sugarol ay nagbihis n~g m~ga barong bordado na
may malalaking brillante, mabibigat na tanicalang (cadena) guintô at
mapuputing sombrerong jipijapa. Ang matandáng filósofo lamang ang
nananatili sa dating suot; ang baro'y sinamáy na may m~ga guhit na itim,
nabobotones hanggang sa liig maluang na zapatos at malapad na sombrerong
fieltro na culay abó.

--¡N~gayó'y lalò pa manding mapanglaw cayó cay sa dati!--ang sabi sa
canyá n~g teniente mayor,--¿aayaw pô ba cayóng manacanacâ tayong
magsayá, yamang maraming tayong lubhang sucat na itan~gis?

--¡Hindî ang cahulugan n~g pagsasaya'y dapat na gumawâ n~g m~ga
caululan!--ang isinagot n~g matandâ.--¡Itó rin ang halíng na pagtatapon
n~g salapî sa taôn-taón! At ang lahat n~g ito'y ¿bakit? iwaldás ang
salapî, sa gayóng macapál na totoo ang carukhaân at m~ga
pan~gan~gailan~gan. ¡Abá! nalalaman co na; ¡itó ang pagtatapón, ang
maruming paggagalac upang matacpán ang m~ga carain~gan n~g lahát!

--Nalalaman na pô ninyóng sumasang-ayon acó sa inyóng m~ga
caisipan,--ang mulíng sinabi ni don Filipo, na tíla ibig magpakitang
galit at tíla n~gumin~giti.--Cayó'y aking ipinagsasanggalang, datapuwa't
¿anó ang aking magagagawâ sa gobernadorcillo at sa cura?

--Magbitiw n~g tungcól--ang sinundán n~g filósofo, at saca lumayò.

Natigagal si Don Filipo, at sinundán n~g matá ang matandâ.

--Magbitiw n~g tungcól!--ang ibinúbulong, samantalang tumutun~go sa
simbahan,--¡magbitíw! ¡Oo! cung isá sanang bagay na nagbibigay dan~gal
ang tungcúling itó at hindî isáng pas-anin, ¡oo, bibitiwan co!

Punô n~g tao ang patio n~g simbahan: m~ga lalaki't m~ga babae, m~ga
bata't m~ga matatanda, taglay ang lalong magagaling na pananamit, na
nan~gagcacahalo-halò, pumapasoc at lumalabas sa makikipot na m~ga
pintúan. Amóy pólvora, amóy bulaclác, amóy incienso, amóy paban~gó;
pinatatacbó at pinasisigaw ang m~ga babae at pinapagtatawá ang m~ga batâ
n~g m~ga bomba, n~g m~ga cohete at n~g m~ga buscapiés. Isáng banda n~g
música ang tumútugtog sa tapát n~g convento, isáng banda namán ang
naghahatid sa m~ga nan~gan~gatungculan sa bayan, ang m~ga ibáng banda'y
naglilibót sa m~ga daang kinalaladlaran at winawagaywayan n~g maraming
m~ga bandera. Lumilibang sa panin~gin ang liwanag at cúlay na sarisarì,
at sa pangpakinig nama'y m~ga tínig at m~ga úgong. Hindî nagtitiguil ang
m~ga campanà n~g carerepique, nagcacasalasalabat ang m~ga coche at m~ga
calesa, na manacanacáng ang m~ga cabayong humihila sa canilá'y
nangáguiguitla dumádamba, humuhulay, m~ga bagay na bagá man hindî
casangcáp sa palatuntunan n~g fiesta, gayón ma'y naguiguing isáng
pánooring hindî pinagbabayaran at siyáng lalong mahalaga.

Nag-utos ang Hermano Mayor sa áraw na itó n~g m~ga alilà upang
man~gaghanáp sa m~ga daan n~g m~ga inaanyayahan, túlad sa nagpiguing na
sinasabi sa atin n~g Evangelio. Hálos sápilitan ang pag-aanyaya upang
uminóm n~g chocolate, café, chá, cumain n~g matamis, at iba pa. Madalás
na naguiguing cawan~gis n~g isáng pakikipagcagalít ang guinagawang
pag-aanyaya.

Gágawin na ang misa mayor, ang misang tinatawag na "de dalmática",
catulad n~g misa cahapong sinasaysay n~g carapatdapat na corresponsal,
at ang bílang caibhán lámang, ang magmimisa n~gayo'y si Parì Salví, at
sa m~ga taong makikiníg n~g misa n~gayo'y casama ang Alcalde n~g
lalawigan, caacbáy ang maraming m~ga castílà at m~ga táong marurunong,
upang pakinggán si Párì Dámaso na totoong bantóg sa lalawigan. Sampô n~g
alférez, bagá man siya'y lubháng dalá na sa m~ga pan~gan~garal ni Párì
Salví, pumaroon din, sa pagpapatotoo niya n~g cagalin~gan n~g canyang
loob at n~g cung mangyayari, macapanghiganti siyá sa m~ga pagbibigay
galit na sa canyá'y guinawâ n~g cura. Sa calakhán n~g pagcábantog ni
Párì Dámaso'y ipinag-páuna na n~g corresponsal ang pagsúlat namamatnugot
n~g pamahayagan n~g sumúsunod:

"Alinsunod sa aking ipinagpáuna na sa inyo sa waláng wastô cong m~ga
talata cahapó'y gayón n~ga ang nangyari. Nagcamít cami n~g tan~ging
capalarang mápakinggan ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Damaso
Verdolagas, na nagcurang malaon sa bayang itó, at n~gayó'y inilipat sa
lálong malaki, bílang ganting pala sa canyang mabuting pagtupad sa
canyang m~ga catungculan. Lumagáy ang maningning na mananalumpati n~g
m~ga mahal na bagay sa paaralang Espiritu Santo ang nagtuturo, at
nagsaysay n~g carikitdikitan at cálalim-lalimang sermon, na nagbigay
cabanalan sa madlâ at pinagtakhán n~g lahát n~g m~ga binyágang
naghihintay n~g boong pagmimithî n~g pagsilang sa lubhang mapagbun~gang
m~ga labi n~g nacaguiguinhawang bucál n~g waláng hanggáng-búhay.
Cadakilaan sa m~ga cahulugan, capan~gahasan sa m~ga munacalà, m~ga
bagong pananalitâ, cagandahan sa anyô, catutubong m~ga galaw,
pagsasaysay na calugodlugód, calusugán n~g m~ga adhicâ, nárito ang m~ga
híyas n~g Bossuet na castilà, na talagáng carapatdapat n~gá ang canyáng
malakíng pagcábantog hindî lamang sa m~ga marurunong na m~ga castila,
cung di naman sa m~ga waláng pinag-aralang m~ga "indio" at sa m~ga
mapanglinlang na m~ga anác n~g "calan~gitang imperio" (imperio n~g
cainsican)."

Gayon man, unti n~g mapilitan ang mapagcatiwalang corresponsal na
canyang sirain ang calahatlahatan niyang sinulat. Idinaraing ni Párì
Damaso ang isáng magaang na sipóng canyang nasaguip n~g gabing nagdaan:
pagcatapos na siya'y macapagcantá n~g masasayáng m~ga "petenera",
(caraniwang kinacanta sa m~ga lalawigang andalus, sa España), siya'y
uminóm n~ga tatlong vásong sorbete at sandali siyang nanood n~g
pinalalabas sa teatro. Dahíl sa bagay na ito'y ibig sana niyang magbitíw
n~g pagca tagasalitâ n~g m~ga wicà n~g Dios sa m~ga tao, n~guni't
sapagca't waláng ibáng makitang nacacaalam n~g búhay at m~ga himalâ ni
San Diego,--túnay n~ga't natátalos ang m~ga bagay na itó n~g cura,
n~guni't kinacailan~gang siyá'y magmisa,--pinagcaisahan n~g ibáng m~ga
fraile na walâ n~g gagaling pa sa tínig n~g voces ni Párí Dámaso, at
lubhang túnay na cahinahinayang na huwag italumpati ang totoong mainam
na sermóng gaya na n~ga n~g naisulat at naisaulo na. Dahil dito'y ang
babaeng dating tagapag-in~gat n~g susi'y siya'y ipinaghandâ n~g m~ga
limonada, pinahiran ang canyang dibdib at liig n~g m~ga unguente at m~ga
lan~gis, binalot siyá n~g maiinit na m~ga cúmot, siya'y hinilot at iba
pa. Umínóm si Parî Dámaso n~g hiláw na itlóg na binati sa álac, at sa
boong umaga'y hindî nagsalitâ at hindî man lamang nag-agahan; bahagyâ na
uminóm n~g isáng vasong gatas, isáng tazang chocolate at
lalabin-dalawang biscocho, na anó pa't tiniis niya n~g boong
cabayanihang huwag cumain n~g isáng sisiw na frito at calahating quesong
gawang Laguna, na canyang kinaugaliang canin pagcacaumaga, sapagca't
ayon sa canyang catiwalang babae, maaaring macapagpaubó ang sisiw at ang
queso, dahil sa capuwâ may asin at may tabá.

--¡Guinágawá ang lahat n~g itó't n~g camtan natin ang calan~gitan at
magbalíc loob tayo!--ang sabi n~g m~ga Hermana n~g V.O.T., n~g caniláng
maalaman ang ganitóng canyáng m~ga pagpapacahirap.

--¡Siyá'y pinarurasahan n~g Virgen de la Paz!--ang ibinúbulong naman n~g
m~ga Hermana n~g Santisimo Rosario, palibhasa'y hindî nilá maipatawad
ang canyang pagkiling sa canilang m~ga caaway na capuwà babae.

Lumabás ang procesión pagca alas ocho y media sa lilim n~g m~ga toldang
lona. Nacacahawig din n~g guinawâ, cahapon, baga man may isáng bagay na
nabago: ang m~ga Hermano n~g V.O.T., na m~ga matatandang lalaki't babae,
casama ang iláng m~ga dalagang patungó na sa pagtandá, ang pananamit na
dalá'y mahahabang hábitong guingón: damít na guingóng magaspáng ang sa
m~ga mahihirap, at ang sa m~ga mayayama'y guingóng sutlâ, sa macatuwid
baga'y ang tinatawag na "guingông franciscano", sa pagca't siyang lalong
caraniwang gamitin n~g m~ga cagalanggalang na m~ga fraileng franciscano.
Ang lahat n~g m~ga mahal na hábitong iyó'y m~ga dalísay, sa pagca't
pawang galing sa convento sa Maynilà, na siyáng kinucunan n~g m~ga
mamamayan sa limós na ang capalit ay salapíng isinasang-ayon sa táning
na halagang hindî natatawaran, cung bagá mangyayaring sabíhing cawan~gis
n~g sa isáng tindahan. Ang halagang itóng hindî nababawasa'y mangyaring
maragdagan, n~guni't hindî nababawasan. Tulad sa m~ga habitong itó'y
nagbibilí n~g gayón ding m~ga hábito sa monasterio n~g Santa Clara, na
tagláy, bucód ang m~ga tan~ging biyáyang nacapagbibigay n~g maraming
m~ga indulgencia sa m~ga patáy na pinagsasaputan, ang biyáyang lalò pa
manding tan~gi: na lalò pang mahál ang halagá paga lalong lumà, gulanit
at hindî na magagamit. Itinititic namin itó at baca sacaling banal na
bumabasang nagcacailan~gan n~g gayóng m~ga mahál na "reliquia" (anó mang
bagay na guinamit ó linangcáp na n~ga ibá), ó baca caya may matalas na
isip casam-ang mámumulot n~g m~ga basahang taga Europa, na ibig yumaman
sa pagdadalá sa Filipinas n~g isáng "cargamento" (maraming yácos na
catatagang lúlan sa ísáng daóng) n~g m~ga hábitong masurot at malibág,
sa pagca't nagcacahalagá n~g labíng anim na píso ó higuit pa, ayon sa
calakhán n~g pagcalibaguing humiguít cumulang.

Nacapatong si San Diego de Alcalá sa isáng carrong napapamutihan n~g
m~ga planchang pílac na nabuburdahan. May malaking capayatán ang Santo,
garing mulá sa úlo hanggáng bay-awang, magagalitín at nacacaaalang-alang
ang anyô n~g pagmumukhâ, baga mán culót ang buhóc sa úlo, na catulad n~g
m~ga ita. Sutlang raso na nabuburdahan n~g guintô ang canyáng pananamit.

Sumusunod ang ating cagalang-galang na Amang si San Francisco,
pagcatapos ay ang Virgeng gaya cahapon, ang caibhán lamang ay si Párì
Salví n~gayón ang sumasailalim n~g palio at hindî ang makisig na si Párì
Sibyla na mainam cumíyà. N~guni't cung di tagláy ni Párì Salví ang
magandang anyô ni Párì Sibyla, datapuwa't nagcacanlalabis naman sa canyá
ang pagca anyóng banál: nacatun~gó ang m~ga matá; nacadoop ang m~ga
camay na ang anyó'y matimtiman at lumalacad na nacayucód. Ang m~ga may
dalá n~g palio'y yaón ding dáting m~ga cabeza de barangay, na nagpapawis
n~g boong ligaya, sa caniláng panunungcól na nakikisacristán, bucód sa
silá'y maninin~gil n~g buwis, manunubos n~g m~ga taong lagalág at m~ga
dukhâ, sa macatuwid baga'y m~ga Cristong nagbibigay n~g dugô dahil sa
m~ga casalanan n~g m~ga ibá. Ang coadjutor, na nacasobrepelliz, ay
nagpaparoo't parito sa iba't ibáng m~ga carro, na dalá ang incensario,
at canyáng manacanacang hinahandugan n~g úsoc nitó ang pan~gamoy n~g
cura, na pagca nagcacagayo'y lalong lalong n~g nagmumukhang caaway n~g
tawa at magagalitín.

Dahándahán n~ga at matimtiman ang lacad n~g procesióng inaacbayan n~g
ugong n~g m~ga bomba at n~g tinig n~g m~ga cantá at músicang tungcol sa
religióng ilinalaganap sa impapawid n~g m~ga banda n~g músicang
sumusunod sa licurán n~g bawa't carro. Samantala'y napakasipag na totoo
ang pamamahagui n~g Hermano Mayor n~g malalaking m~ga candila, na ang
marami sa m~ga nakipagprocesio'y nag-uwi sa canilang m~ga bahay n~g
maipag-iilaw sa apat na gabi samantalang nan~gagsusugál. Nagsisiluhód
n~g boong gálang ang m~ga nanonood pagca nagdaraan ang carro n~g Ina n~g
Dios at nan~gagdarasal silá n~g taimtim sa loob n~g m~ga Sumasampalataya
ó n~g m~ga Aba pô.

Tumiguil ang carro sa tapát n~g isáng báhay na sa m~ga bintanang
napapamutihan n~g maririkit na m~ga pangsampáy (colgadura) ay
nacasun~gaw ang Alcalde, si capitang Tiago, si María Clara, si Ibarra,
ilang m~ga castilà at m~ga dalaga; nágcataong tumungháy si Párì Salví,
datapuwa't hindî gumawâ n~g cahi't munting kilos na magpahalatang siya'y
bumabatì ó nakikilala niyá silá; ang tan~ging guinawá niyá'y lumindíg
lamang, tinuíd ang catawán at sa gayo'y sumabalicat niyá n~g lalong
caayusan at gandá ang "capa pluvial."

Sa dacong ibabâ n~g bintana'y may isáng dalagang nacalúlugód ang gandá
n~g mukhâ, mahalagá ang suut na damít at may kílic na isáng musmós na
lalaki. Marahil siyá'y sisiwa ó taga pag-alagà lamang, sa pagca't ang
sanggól na iyó'y maputi at mapulá ang buhóc, samantalang ang dalaga'y
caymangguí at mahiguít pa sa caitimán n~g azabache ang canyáng m~ga
buhóc.

Pagcakita sa cura, iniunat n~g musmós ang canyáng maliliit na bísig,
tumawa niyáng táwang hindî nacapagbibigay sákit at hindî namán pighati
ang nacapagpapatawá, at sumigáw n~g pautál sa guitna n~g isáng sandalíng
catahimican: ¡Tá ...tay! ¡Tatay! ¡Tatay!

Kinilabutan ang dalaga, dalidaling inilagay ang canyang camay sa ibabaw
n~g bibig n~g sanggól na lalaki at patacbóng lumayô roong taglay ang
totoong malaking cahihiyan. Umiyác ang bátà.

Nan~gagkindatan ang m~ga mapaghinala, at nan~gagsin~gití ang m~ga
castilang nacamasid n~g gayóng maiclíng pangyayari. Naguing pulá ang
catutubong pamumutla ni Párì Salví.

At gayón ma'y wala sa catuwiran ang táo: hindî man lamang nakikilala n~g
cura ang babaeng iyón, siya'y taga-ibang bayan.



=XXX.=

=SA SIMBAHAN.=


Mulâ sa isá hanggang sa cabiláng dúlo'y punô ang camálig na
ípinalalagá'y n~g m~ga táong yaó'y bahay n~g Lumaláng sa lahát.

Nan~gagtutulacán, nagsisicsican, nan~gagdudurugan ang isá't isá, at
nan~gagdarain~gan ang iláng lumálabas at ang maraming nagsisipasoc.
Malayò pa'y iniuunat na ang camáy sa pagbabasâ n~g m~ga dalirì n~g túbig
na bendita, n~guni't caguinsaguinsa'y dumárating ang isáng álon n~g
pagtutulacán at napapalayô ang camay: Naririn~gig pagca nagcacagayon ang
isáng án~gil, nagmúmura ang isáng babaeng nayapacan, datapuwa't hindî
tumitiguil ang pagtutulacán. Ang iláng matandang lalaking naisasawsaw
ang m~ga dalirì sa tubig na iyóng culay pusalí na, palibhasa'y naghúgas
n~g camáy roon ang boong báyan, bucód pa sa m~ga taga-ibáng báyang doo'y
dumarayo, ipinapahid ang túbig na iyón n~g boong pamimintacasi, baga mán
sila'y nahihirapan dahil sa casicpán, sa caniláng bátoc, sa puyó, sa
noo, sa ilóng, sa babà, sa dibdib at sa púsod, sa caniláng pananalig na
sa gayó'y caniláng nabebendita ang m~ga bahaguing iyón n~g catawán,
bucód sa hindî silá magcacasakit n~g paninigás n~g liig, n~g sakít n~g
úlo, n~g pagcatuyô, n~g hindî pagcatúnaw n~g kinacain. Ang m~ga
cabataan, marahil sa sila'y hindî totoong masasactín ó baca cayâ naman
hindî silá naniniwala sa mahal na gamót na íyón, bahagyâ na niláng
binabasâ ang cáduloduluhan n~g caniláng daliri--at n~g walang anó mang
masabi sa canilá ang m~ga mapamintacasing tao,--at cunuwa'y canilang
ipinapahid sa caniláng noó, na, ang catotohana'y hindî nilá isinasayad.
"Marahil n~ga'y bendita ang túbig na iyán at taglay ang lahát n~g m~ga
sinasabi",--ang iniisip marahil n~g sino máng dalaga,--"n~guni't may
isáng culay na" ...!

Bahagyâ na macahin~gá roon, mainit at amóy háyop na dalawá ang páa;
datapuwa't catumbás n~g lahá't n~g pagcacahirap na iyón ang magsesermong
as sermông yao'y dalawang daa't limampung piso ang bayad n~g bayan. Ito
ang sinabì n~g matandáng Tasio.

--¡Dalawang daa't limampung piso ang bayad sa isang sermôn! ¡Isá lamang
táo at sa minsan lamang na paggawâ! ¡Ang icatlóng bahagui n~g ibinabayad
sa m~ga comediante na mangagpapagal sa loob n~g tatlóng gabí!... ¡Tunay
n~ga marahil na cayo'y mayayaman!

--¿At bakit namán mawawan~gis ang bagay na iyán sa isáng comedia?--ang
isinagót na masamá ang loob n~g mapúsoc na maestro n~g m~ga Hermano n~g
V.O.T.; ¡nacahuhulog n~g m~ga caluluwa sa infierno ang comedia, at
nacapapasalan~git ang sermón! Cung humin~gi siyá n~g sanglibo'y
babayaran din namin, at kikilalanin pa naming utang na loob ...

--¡Cahi ma't comedia, cung sa ganáng akin!--ang isinisigaw naman sa
galit n~g isá.

--¡Naniniwalà acó, palibhasa'y magalíng na totoo ang inyóng pagca unawà
sa kinauuculan n~g comedia at n~g sermón!

At yumao ang pusóng, na hindî inalumana ang guinagawâ n~g magagaliting
maestro na m~ga paglait at masasamang húlang mangyayari sa daratning
búhay ni matandáng Tasio sa hinaharáp na panahón.

Samantalang hinihintay ang Alcalde, nágpapawis at naghihicab ang m~ga
tao; iguinagalaw sa han~gin ang m~ga paypáy, m~ga sombrero at m~ga
panyô; nan~gagsisigawan at nan~gag-iiyacan ang m~ga batà, bagay
nagbíbigay pagál sa m~ga sacristan na pagpapalabas sa m~ga batang iyón
sa simbahan. Ang gawáng ito'y siyang umaakit sa pagdidilidili n~g
matalas na caisipan at malumanay na maestro n~g Cofradía n~g Santisimo
Rosario:

--"Pabayaan ninyóng lumapit sa akin ang m~ga báta," anáng áting
Pan~ginoong Jesucristo, n~guni't dito'y dapat n~g unawaing yaó'y ucol
lamang "sa m~ga batang hindî umiiyac."

Ganitó ang sinasabi n~g isá sa m~ga matatandang babaeng nanánamít n~g
guingón, si Hermana Pute bagá, sa isáng babaeng may anim na taón na ang
gúlang na canyáng apó, na nacaluhód sa canyáng tabi:

--¡Condenada! ¡itahimic mo ang iyóng isip, at macaririnig ca n~g isáng
sermóng gáya n~g sa Viernes Santo!

At sacâ pinacacurotcurót, na anó pa't pinucaw ang cabanalan n~g batang
babae, na ikinibit ang mukhâ, pinahabà ang n~gúso at pinapagcunót ang
m~ga kílay.

Humihimláy ang iláng m~ga lalaking nacapaningkayád sa tabí n~g m~ga
confesionario. Ang acalà n~g ating matandang babaeng nagn~gun~gun~guya
n~g m~ga dasal at pinatatacbó sa canyáng m~ga dalírì ang m~ga butil n~g
canyáng cuintás, na ang guinágawang pagtan~gô n~g isáng matandáng
lalaking malaki ang pag-aantoc, ay talagáng gayón ang lalong magalíng na
pagsang-ayon sa m~ga calooban n~g Lan~git, caya't ang guinawâ niya'y
untitunti niyáng guinagád ang gayóng anyô.

Na sa isáng sûloc si Ibarra; nacaluhód si María Clara sa malapit sa
altar mayor, sa isáng lugar na nagmagandang loob ang curang paalsan n~g
m~ga tao sa pamamag-itan n~g m~ga sacristán. Nacaupô si capitang Tiagong
nacasúot n~g frac sa isá sa m~ga bangcóng laan sa m~ga pinunò, dahil sa
bagay na itó'y ang isip n~g m~ga insíc na sa canyá'y hindî
nacakikilala'y gobernadorcillo rin siyá cayá't hindî nan~gan~gahás na sa
canyá'y lumapit.

Sa cawacasa'y dumating ang Alcalde na casama ang canyáng Estado Mayor,
(ang m~ga guinoong sa canyá'y umaacbay), doon sa sacristía silá nagmulà
at siyá'y lumucloc sa isá sa m~ga maiinam na m~ga sillóng nacapatong sa
ibabaw n~g isáng alfombra. Pangdakilà ang casuutan n~g Alcalde at sa
canyá'y nacalagáy ang banda ni Cárlos III at apat ó limáng m~ga
condecoración (m~ga saguisag na inilalagáy sa dibdib, tandâ n~g sa
nagdadala'y pagbibigay unlác n~g isáng harì ó n~g cataastaasang pûnò sa
isáng nación.)

Hindî siyá nakikilala n~g bayan.

--¡Abá!--ang bigláng sinabi n~g isáng tagabukid; ¡isáng civil na
nacasuot comediante!

--¡Tangá!--ang isinagót n~g canyáng calapit at siyá'y sinicó;--¡iyán ang
principe Villardo na ating nakita cagabí sa teatro!

Tumaas n~gâ ang calagayan n~g Alcalde sa m~ga matá n~g báyan at siyá'y
ipinalagay na encantadong principe, na nácapanalo sa m~ga gigante.

Nagpasimula ang misa. Nagsitidindig ang m~ga nauupô, ang m~ga natutulog
ay nan~gáguisíng dahil sa cacacampanilla at sa matunóg na voces n~g m~ga
cantór. Tila totoong natutuwâ si Párì Salví, baga man siyá'y may mukhang
walang caibigan, sa pagca't sa canyá'y naglilingcód na diácono at
subdiácono ang dalawá pa namáng agustino.

Bawa't isá'y nagcantâ, n~g dumatíng ang úcol na panahón, baga man
humiguit cúmulang na nagdaraan sa ilóng ang caniláng voces at malabò ang
pan~gun~gusap, liban na lamang sa nagmimisa na may pagca nan~gin~ginig
ang voces at hindî mamacáilang nasirà ang tono, na anó pa't malaki ang
ipinagtataca n~g m~ga táong sa canyá'y nacakikilala. Gayón ma'y
gumágalaw siya n~g makinig na anyô at hindî nag-aang-ang; ikinácanta ang
"Dominus vobiseum" n~g taimtim sa loob, ikinikiling n~g caunti ang úlo
at tumitin~gala sa "boveda," (bubun~gan n~g simbahan). Sa pagmamasid n~g
pagtanggáp niyá n~g asó n~g incienso, masasabing totoo n~gâ ang sabi ni
Galeno, na naniniwaláng pumapasoc daw ang úsoc sa bao n~g úlo, pagcaraan
sa bútas n~g ilóng na ang tulóy ay sa salaang but-ó, sa pagca't siya'y
lumilindig, iniiling-ay ang úlo sa lícod, pagcatapos ay lumalacad na
patun~gó sa guitnâ n~g altar n~g lubháng malakíng pagmamakisig at
caguilasan, hanggang sa acalain ni capitan Tiagong daig niya sa
cagalin~gang cumíyà ang comedianteng insíc n~g gabing nagdaang nacadamít
emperador, may pintá ang mukhâ may maliliit na bandera sa licód, ang
balbás ay buntót n~g cabayo at macapal ang "suclas" n~g sapín.

--Hindî n~gâ mapag-alinlan~ganan, higuit ang camahalang umanyô n~g isáng
cura namin cay sa lahat n~g m~ga emperador.

Sa cawacasa'y dumating ang pinacananasang sandali na marinig, na si Párì
Dámaso. Nan~gagsiupô sa caniláng m~ga sillón ang tatlóng sacerdote, na
ang anyó'y nacapag-bibigáy ulirán sa cahinhinan, ayon sa sasabihin
marahil n~g may malinis na caloobang "corresponsal;" tinularan silá n~g
Alcalde at ibá pang m~ga taong may vara at may bastón; humintô ang
música:

Pamucaw ang paghaliling iyón n~g catahimican sa úgong sa ating matandáng
Hermana Pule, na humihilic na, salamat sa música. Túlad cay Segismundo ó
gaya n~g "cocinero" sa kinathang búhay ni Dornroscheu, ang unang guinawa
pagcaguising ay tuctucan ang canyáng apóng babae, na nacatulog din.
Ito'y umatun~gal, datapuwa't pagdaca'y nalibang n~g makitang nagdaragoc
sa dibdib ang isang babae sa lubós na pananalig at sa caalaban n~g loob.

Pinagsicapan n~g lahat na maipacaguinhawa n~g anyô; naningcayad ang m~ga
waláng bangcô, umupô sa lupà ó sa caniláng sariling paa ang m~ga babae.

Tináhac ang caramihan ni Párì Dámaso, na pinan~gun~gunahan n~g dalawáng
sacristan at sinusundan n~g isáng capuwa niya fraileng may daláng isáng
malaking cuaderno. Nawala siyá pagpanhíc sa hagdanang palicawlicaw,
n~guni't pagdaca'y mulíng sumipót ang canyáng mabilog na úlo, pagcatapos
ay ang canyáng macacapal na bátoc at sumunod agad-agad ang canyáng
catawan. Tumin~gin sa magcabicabila n~g boong capanatagan n~g loob at
uubo-ubó; nakita niya si Ibarra. Ipinahiwatig niya sa isáng tan~ging
kiráp, na hindî calilimutan sa canyáng m~ga pananalan~gin ang casintahan
ni María Clara; tinitigan n~g tin~ging may towa si Párì Sibyla at saca
niya sinulyap n~g tin~gíng calakip ang pagpapawalang halagá si Párì
Manuel Marsing cahapo'y nagsermón. N~g matapos ang ganitóng
pagsisiyasat; linin~gon ang casama n~g paalimís at sa canyá'y sinabi:
"¡Magpacatalino, capatid!"--Binucsan nitó ang cuaderno.

Datapuwa't carapatdapat na isaysay sa isáng bahaguing bucód ang sermóng
itó. Isáng binatang nag aaral n~g panahóng iyón n~g taquigrafia at
malakíng totoo ang pagcalugód sa m~ga dakilang mananalumpati ang siyáng
umalalay n~g pagtititic samantalang nagsasaysay si Párì Dámaso; at
salamat sa ganitóng guinawa'y mailalagdâ namin dito ang isáng bahagui
n~g pan~gan~garal tungcól sa religión sa m~ga lupaing iyón.



=XXXI.=

=ANG SERMON.=


Nagpasimulâ si Párì Dámaso, n~g madalang at mahinang pan~gun~gusap:

"Et spiritum tuum honum dedisti, qui doceret eos, et manna tuum non
prohibuisti ab ore corum, et aquam dedisti eis in siti".--"At ibinigay
mo sa canilá ang espíritu mong magaling upang caniláng iturò at hindî mo
inalís sa caniláng bibig ang iyóng maná at binigyán mo silá n~g tubig sa
caniláng pagcauhaw!"

"M~ga salitang ipinan~gusap n~g Pan~ginoon sa pamamag-itan n~g bibig ni
Esdras, icalawáng aclát, icasíyám na bahagui, icadalawampong tulâ."

Sa udyóc n~g pangguiguilalás ay sinulyáp ni Párì Sibyla ang nagsesermón;
namutla at lumun-oc n~g laway sa Párì Manuel Martin: marikit ang sermóng
iyón cay sa canyáng sermón.

Ayawan cong nahiwatigan ni Párì Dámaso ang gayóng bagay ó baca cayâ
naman talagang namamaos pa, datapuwa't ang guinawa niya'y umubóng
macailan at ikinapit ang dalawang camáy sa palababahan n~g púlpitong
mahal. Sumása tapat n~g canyáng úlo ang Espiritu Santo na bago lamang
capípinta: maputi, malinis at culay rosa ang maliliit na paa at ang
tucâ.

"¡Cárilagdilagang Guinoo (sa Alcalde), cábanalbanalang m~ga sacerdote,
m~ga cristiano, m~ga capatid cay Jesucristo!"

Gumawa rito n~g dakiláng paghintô, at maling inilacad niya ang canyáng
panin~gin sa m~ga nakikinig, at sa canya'y nacagalác ang pag-ulinig sa
canya at canilang taimtim na pagtahimic.

Wicang castilà ang unang bahagui n~g canyáng sermón at wicáng tagalog
ang icalawang bahagui: "loquebantur omnes linguas".

Pagcatapos n~g m~ga ¡oh! at ô n~g paghinto dakilang iniunat niya ang
canyang canang camáy sa dacong altar at tumitig sa Alcalde,
naghalukipkip pagcatapos, na waláng anó mang sinasabi; n~guni't
caguinsaguinsa'y inihalili sa mahinhing kilos ang cagalawán, iniling-ay
sa licód ang úlo, itinuró ang dacong pintóng malakí na pinutol ang
han~gin sa pamamag-itan n~g taguiliran n~g camáy n~g boong cabilisán,
hanggang sa acalain n~g m~ga sacristang ang cahulugán n~g gayong galáw
ay ipinag-uutos sa caniláng ísará ang m~ga pinto, at gayón n~ga ang
caniláng guinawâ; nagdamdam ligalig ang alférez at nag-alinlan~gan cung
siyá'y lálabas ó hindî; datapuwa't nagpapasimulá na ang nagsesermón n~g
pananalitang malacás, punô at mataguinting: tunay n~ga palá namáng
totoong matalinò sa panggagamót ang dating canyáng tagaalagang babae.

"¡Nagniningning at cumikislap ang altar, malapad ang malaking pintô, ang
han~gin ang sasacyan n~g santong wica n~g Dios na búbucal sa aking
bibig, pakinggán n~ga ninyó n~g m~ga pangdin~gig n~g caluluwa at n~g
púsò at n~g hindî man~galaglag ang m~ga salitâ n~g Pan~ginoon sa lupang
batuhán at canin n~g m~ga ibon sa Infierno, cung dî ang cayó'y lumagô at
sumibol na catulad n~g isáng santong binhî sa lináng n~g ating
cagalanggalang at huwad sa serafing Amáng si San Francisco! Cayóng m~ga
malalaking macasalanan, m~ga bihag n~g m~ga moro n~g cálolowa, na siyang
lumalaganap sa m~ga dagat n~g waláng hanggang búhay, na pawang nacalulan
sa macapangyarihang m~ga sasacyán n~g sa táong catawán at n~g m~ga lugód
sa búhay na itó, cayóng hindî magcandadala n~g m~ga tanicalâ n~g
mahahalay na hilig at n~g m~ga calibugan, at nan~gagsisigaod sa daóng
n~g taga Infiernong si Satán, masdán ninyó riyan n~g mapitagang
pagcahiyâ ang tumutubós sa m~ga cálolowa sa pagcabihag n~g demonio, ang
matapang na Gedeón, ang malacás na loob na David, ang mapagwaguing
Roldan n~g cacristianohan, ang tagalan~git na guardia civil, na higuít
ang catapan~gan sa lahat n~g m~ga guardia civil cahi't pagsamasamahin
ang m~ga guardia civil n~gayón at ang sa búcas pa".--(Pinapagcunót n~g
alférez ang noo)--"Siya n~gâ, guinoong alférez, higuít ang canyáng
tapang at lacás, na cahi't walâ siyáng fusil cung di isáng cruz na
cahoy, canyáng guinágahis n~g boong cabayanihan ang walang hanggang
tulisán n~g m~ga cadilimán, at gayón din ang lahát n~g m~ga cacampí ni
Luzbel, at cung dî lamang hindî nan~gamamátay ang m~ga espiritu, siláng
lahat ay nan~galipol na magpacailan man! Ang caguilaguilalás na laláng
na itó n~g Dios, itóng hindî mapaglírip na himalâ ay ang maluwalhating
si Diego de Alcalá, na, gagamit acó n~g isáng pagsusumag, sa pagca't
nacatutulong na magalíng ang m~ga pagsusumag sa pagca unawà n~g m~ga
bagay na hindî mapag-abót n~g ísip, ayon sa wicà n~gâ n~g ibá, sinasabi
co n~ga na ang dakilang santong itó'y isáng catapustapusang cawal, isáng
"ranchero" (tagapagpacain) lamang sa aming lubháng macapangyarihang
hucbóng pinag-úutusan n~g aming tulad sa serafing Amáng si San
Francisco, na siyang ikinararan~gal cong kinapapanigang acó'y cabo ó
sargento sa talaga't awà n~g Dios."

Ang m~ga han~gal na "indio", ayon sa sabi n~g "corresponsal", walang
nábingwit sa sinaysay na iyón, liban na lamang sa m~ga salitang "guardia
civil", "tulisan", "San Diego" at "San Francisco"; namasid nilá ang
pagsamà n~g mukhá n~g alférez, ang anyóng bayani n~g nagsesermón, at sa
gayo'y inacala niláng kinagagalitan n~g Párì ang alférez dahil sa hindî
niyá inuusig ang m~ga tulisán. Si San Diego at si San Francisco ang
gaganap n~g bagay na iyón, at silá n~ga ang túnay na macagagawa, tulad
sa pinatototohanan n~g isáng pinturang na sa convento n~g Maynila, na sa
pamamag-itan lámang n~g canyáng cordón ay nahadlan~gan ni San Francisco
ang paglúsob n~g m~ga insíc n~g m~ga unang taón n~g pagcatuclás sa
Filipinas n~g m~ga castila. Hindì n~ga cacaunti ang catuwaang tinamó ó
n~g m~ga namimintacasi, kinilala niláng utang na loob sa Dios ang
ganitóng túlong, at hindî silá nag-aalinlan~gan sa paniniwalang pagca
walâ n~g m~ga tulisán, ang m~ga guardia civil naman ang lilipulin ni San
Francisco. Lalong pinagbuti n~ga nilá ang pakikinig, sinundan nilá ang
m~ga sinasaysay ni Párì Dámaso, na nagpatuloy n~g pananalitâ:

"Cárilagdilagang guinoo: Ang malalaking m~ga bagay talagáng malalakíng
m~ga bagay cahi't na sa tabí n~g m~ga maliliit, at ang m~ga maliliit
cailan ma'y maliliit din na sa siping man n~g m~ga malalaki. Itó ang
sabi n~g Casaysayan, (Historia), at sa pagca't ang Casaysayan, sa
sandaang palo'y isá lamang ang tumatamà, palibhasa'y bagay na gawâ n~g
m~ga tao, at ang m~ga tao'y nagcacamaling "errare es hominum" ayon sa
sabi ni Ciceron, ang may dilà ay nahihidwâ, ayon sa casabihan sa aking
bayan, ang nangyayari'y may lalong malalalim na catotohanang hindî
sinasabi n~g Historia. Ang m~ga catotohanang itó, Cárilagdilagang
Guinoo, ay sinabi n~g Espíritu Santo, sa canyáng cataastaasang
carunun~gang cailan ma'y hindî naabót n~g pag iisip n~g tao mulâ pa sa
m~ga panahón, ni Séneca at ni Aristóteles, iyang m~ga pantás na m~ga
fraile n~g unang panahón hanggang sa macasalanang m~ga panahón natin
n~gayón, at ang m~ga catotohanang itó'y hindî n~gâ ibá cung di hindî
palaguing ang m~ga maliliit na bagay ay maliliit n~ga, cung di pawang
malalakí, hindî cung isusumag sa m~ga mumuntî, cung di cung isusumag sa
lalong malalakí sa lúpà at sa lan~git at sa han~gin at sa m~ga
pan~ganurin at sa m~ga tubig at sa alang-alang at sa buhay at sa
camatayan."

--¡Siya nawa!--ang isinagót n~g maestro n~g V.O.T., at saca nagcruz.

Ibig ni Párì Dámasong papangguilalasin ang m~ga nakikinig sa ganitóng
anyô n~g pananalitáng canyáng napag-aralan sa isáng dakilang
tagapagsermón sa Maynilà, at siya n~gang nangyari, na sa pagcápatan~ga
sa gayóng caraming m~ga catotohanan, kinailan~gan niyang dunggulín n~g
paa ang canyáng "espiritu santo" (ang fraile bagáng sa canyá'y
tagadictá) upang sa canyá'y maipaalaala ang canyáng catungculan.

--Maliwanag na nakikita n~g inyóng m~ga matá!--ang sinabi n~g "espiritu"
búhat sa ibabá.

"Maliwanag na nakikita n~g inyóng m~ga matá ang sumasacsing ganáp at
napapaukit na itóng waláng hanggáng catotohanang naalinsunod sa
Filosofía! Maliwanag na nakikita iyáng áraw n~g m~ga cabanalan, at
sinabi cong áraw at hindî buwán, sa pagca't waláng malaking carapatang
numingning ang buwán sa boong gabî; sa lupà n~g m~ga bulág ang dalawáng
mata'y harì ang bulág ang isáng matá lamang (nacapangyayari sa bayan n~g
m~ga han~gal ang may caunting dunong na pinag-aralan); mangyayaring
numingníng ang isáng ílaw cung gabí, ó ang isáng maliit na bituin; ang
lalong mahalaga'y ang macapagningníng cahi't catanghaliang tulad sa
guinagawâ n~g áraw: ¡ganitó n~ga ang pagniningníng n~g capatid na si
Diego cahi't sa guitna n~g lalong m~ga dakilang santo! ¡Nariya't
nacahayág sa inyóng m~ga matá, sa inyóng pusóng na hindî pananampalataya
sa uliráng gawà n~g Cataastaasan upang mabigyáng cahihiyan ang lalong
m~ga dakila sa lupà; oo, m~ga capatid co, hayag, hayag sa lahát, hayag!"

Nagtindíg ang isáng lalaking namumutlâ at nanginginig at nagtagò sa
isáng confesionario. Siya'y isáng maglalacò n~g álac na nag-aagaw-tulog
at nananag-inip na hinihin~gan siyá n~g m~ga caribinero n~g "patente" na
hindî niyá taglay. Hindî na raw siyá umalís sa canyáng pinagtaguan
hanggang sa hindî natapos ang sermón. [258]

--"Mapagpacumbabà at maligpiting santo, ang iyóng cruz na cáhoy"--(ang
dalá n~g larawan ni San Diego'y cruz na pilac),--"ang iyóng mahinhíng
hábito'y pawang nagbibigay dan~gal sa dakilang si Francisco, na camí
canyáng m~ga anac at nakikiwan~gis sa canyáng m~ga guinagawá!
Inilalaganap namin ang layong santong lahi sa boong daigdig, sa lahát
n~g m~ga suloc, sa m~ga ciudad, sa m~ga bayan at hindî namin tinitin~gî
ang maputi sa maitim"--(piniguil n~g Alcalde ang canyáng paghin~ga)--"sa
pagtitiis n~g hindî pagcain at n~g m~ga pagpapacahirap, santong lahi mo
na sa pananampalataya at sa religióng may taglay na sandata"--(¡Ah! ang
hinin~gá n~g Alcalde)--"na pinapananatili ang sangcataohan sa matatag na
calagayan at pumipiguil na mabulíd sa malalim na ban~gin n~g
capahamacán!"

Untiunting naghihicab ang m~ga nakikinig, sampo ni capitang Tiago: Hindî
pinakikinggan ni María Clara ang sermón: nalalaman niyang malapit sa
canyáng kinalalagyán si Ibarra at siyáng sumasaisip niya, samantalang
siyá'y nag-aabanico at canyáng minámasdan ang toro n~g isá sa m~ga
Evangelista, na waláng pinag-ibhán sa anyó n~g isáng calabaw na maliit.

"Dapat nating masaulong lahát ang m~ga Santong Casulatan, ang búhay n~g
m~ga santo, at sa ganitó'y hindî co kinacailan~gang sa inyó'y man~garal,
m~ga macasalanan; dapat ninyóng maalaman ang m~ga bagay na itóng totoong
mahalagá at kinacailan~gang gaya n~g pagcasaulo sa Ama namin, bagá man
nacalimutan na ninyó itó at nagbubuhay protestante ó hereje na cayó, na
hindî nagsisigalang sa m~ga ministro (cawaní n~g Dios, na gaya n~g m~ga
insíc), n~guni't cayó'y man~gagpapacasama, lálò n~g man~gapapahamac
cayó, m~ga sinumpa!"

--Abá, cosa ese pale Lámaso, ese! (Abá anó ba namán ang párì Dámasong
iyán)--ang ibinulóng n~g insíc na si Cárlos, na iniirapan ang
nagsesermóng nagpapatuloy n~g m~ga pananalitáng naiisip niya n~g
sandalíng iyón, at nagbúbubuga siyá n~g m~ga licaw-licaw na m~ga paglait
at pagmumurá.

¡"Mamamatáy cayóng hindî macapagsisisi n~g inyóng m~ga casalanan, m~ga
lahi n~g m~ga hereje! Mulâ pa rito sa lupa'y pinarurusahan na cayó n~g
Dios n~g m~ga pagcapiit at pagcabilanggô! ¡Ang m~ga mag-amag-anac, ang
m~ga babae ay dapat lumayô sa inyó: dapat cayóng bitayíng lahát n~g m~ga
namummunô at n~g hindî lumaganap ang binhî ni Satanás sa halamanan n~g
Pan~ginoon!... Sinabi ni Jesucristo: Cung cayó'y may masamáng
casangcapan n~g catawáng humihicayat sa inyó sa pagcacasala, putulin
ninyó, iabsáng ninyó sa apóy!..."

Nan~gin~ginig si fray Dámaso, nalimutan niyá ang canyáng sermón at ang
maayos na pananalitâ.

--Náriníg mo ba?--ang itinanóng sa canyáng casama n~g isáng binatang
estudianteng taga Maynílà;--¿puputulin mo ba ang iyo?

--¡Ca! siyá na muna ang magputol!--ang isinagót n~g causap, na itinuturò
ang nagsesermon.

Naligalig si Ibarra; lumin~gap sa canyáng paliguid at humahanap n~g alin
mang súloc, datapwa't punôngpunô ang boong simbahan. Walang nárîrinig at
waláng nakikita si María Clara, na pinagsisiyasat ang cuadro n~g
pinagpalang m~ga cáluluwa sa Purgatorio, m~ga cáluluwáng ang anyó'y m~ga
lalaki't m~ga babaeng hubó't hubad na may nacapatong sa úlong "mitra,"
(sombrero n~g papa,) "capelo" (sombrero n~g cardenal), ó "toca"
(talucbóng n~g monja), na nan~gaiihaw sa apóy at nan~gagsisicapit sa
cordón ni San Francisco, na hindî nalalagot cahi't lubháng napacabig-at
ang m~ga nacabiting iyón.

Sa gayóng pagdaragdag ni Fray Dámaso n~g canyáng m~ga naisipa'y
nag-caligáw-ligáw ang espíritu santong fraile sa pagcacasunodsunód n~g
sermón hanggang sa siya'y lumactaw n~g tatlóng mahahabang pangcát at
sumamâ ang pagdidictá cay Párì Dámaso, na humihin~gal at nagpapahin~ga
sa canyang maalab na pagmumurá.

"¿Sino sa inyó, m~ga makasalanang nakikinig sa akin, ang hihimod sa m~ga
súgat n~g isáng dukhâ at libaguing magpapalimos? ¿Sino? Sumagót at itaas
ang camáy cung sino! ¡Walâ sino man! Dati co nang nalalaman; walâ n~gang
macagagawâ n~g gayón cung dî ang isáng santong gaya ni Diego de Alcalá;
canyáng hinimuran ang boong cabulucán, at tulóy sinabi niyá sa isang
capatid na nangguiguilalás; ¡Ganitó ang paggamot sa may sakít na itó!
¡Oh pagcacacawang gawâ n~g cristiano! ¡Oh pagcahabág na waláng
cahulililip! ¡Oh cabanalan n~g m~ga cabanalan! ¡Oh cagalinggalin~gang
hindî matutularan! ¡Oh waláng bahid na lunas!...."

At ipinagpatuloy ang isáng mahabang tanicalang m~ga ¡oh! na idiniripa
ang m~ga camáy, at itinataas at ibinababa na anaki mandin ibig na
lumipad ó bumugaw n~g m~ga ibon.

"Nagsalitâ siyâ n~g latin bago mamatáy, ¡bagá man dating hindî murunong
n~g latin! Mangguilalás cayó m~ga macasalanan! ¡Hindî cayô
macapagsasalitâ n~g latin, baga man pinag aaralan ninyó, at sa pag aaral
na ito'y pinapalò cayó, hindî cayó macapagsasalitâ n~g latin, mamamatay
cayóng hindî macapaglálatin! ¡Isáng biyaya n~g Dios ang macapagwicang
latin, cayâ nagsasalita n~g latín ang Iglesia! ¡Acó ma'y nagwiwicang
latin din! ¿Bakit ipagkakait n~g Dios ang caaliwang itó n~g loob sa
canyáng minamahal na si Diego? Mangyayari ba siyáng mamatáy,
mapababayaan ba siyáng hindî nagwiwicang latín? Hindî n~ga mangyayari!
Cung magcagayó'y hindî gaganáp sa catuwiran ang Dios, hindî sa
totohanang siyá'y Dios! ¡Nagwicang latín n~gâ siyá at nagpapatotoo ang
m~ga sumulat n~g aclat n~g m~ga panahóng iyón!" At canyáng binigyáng
wacás ang canyang pasimula n~g pan~gan~garal n~g lalong pinaghirapan
niya na canyáng inumit sa titic n~g isáng dakilang manunulat, na si
Guinoong Sinibaldo de Más.

"¡Binabatì n~gâ cata, marilág na Diego, dan~gal n~g aming samahán!
Puspós ca n~g cabanalan, mahinhing may capurihán; mapagpacumbabang may
camahalan; masunuring boo ang loob; mapagtiis sa cacaunting bagay na
mapagmithi; caaway na tapát ang loob; maawaing nagpapatawad; fraileng
lubháng maselang; mapanampalatayang namimintacasi; mapaniwalaíng waláng
málay; waláng bahid calupaang sumisinta; hindî maimiking may tinagong
líhim; mapagtiis na matiyagá; matapang na natatacot; mapagpiguil na may
calooban; mápan~gahás na masulong; mapanalimang nagpapacatinô; mahiyaing
may caran~galan; mapag-in~gat n~g iyóng pag-aaring hindî mahinayan~gin;
maliksing tagláy ang cáya; mapagbigáy galang na marunong
makipagkapuwa-tao; matalas ang ísip na ma-in~gat; mahabaguing may awa,
matimtimang may hiyá; mapanghigantíng matapang; sa casipaga'y dukhâ na
mapagsang-ayon; mapag-impoc na mapagbiyaya; waláng malay na nacacatalós;
mapagbagong may kinauuwian; mapagwalangbahalang nagmimithíng matuto:
¡linaláng ca n~g Dios upang camtán ang m~ga caayaayang lugód n~g
pagsintang malamlam!...Tulun~gan mo acóng umawit n~g iyóng m~ga
cadakiláan at n~g ang iyóng pan~gala'y lalong mataas cay sa m~ga bituin
at lalong lumiwanag cay sa araw na umiinog sa iyong paanan! Tulun~gan
ninyó acóng humin~gi sa Dios n~g cauculáng tálas n~g ísip, sa
pamamag-itan n~g pagdarasal n~g isáng Aba Guinoong María!..."

Nan~gagsiluhód na lahát at bumán~gon ang isáng hûgong na catúlad n~g
sabay-sabáy na húgong n~g sanglíbong bubúyog. Iniluhód n~g Alcalde n~g
malakíng pag-hihirap ang isáng páa, na iniíiling ang úlo sa samâ n~g
lóob; namutlá at nagsisisi n~g taimtim sa púsò ang alférez.

--¡Napacadiablo ang curang iyán!--ang ibínulóng n~g isá sa m~ga binatang
galing Maynílà.

--¡Huwág cang main~gay!--ang sagót n~g casáma,--naririnig táyo n~g
canyáng asawa.

Samantala'y hindî ang pagdarasál n~g Abá Guinoong María ang guinágawâ ni
Párì Dámaso, cung dî ang pag-away sa canyáng "espíritu santo," dáhil sa
paglactaw na guinawâ sa tatlóng pinacamainam na pangcát n~g canyáng
sermón, sacâ cumáin n~g tatlóng merengue at uminóm n~g isáng vasong álac
na Málaga, sa canyang lubós na pananalig na masusundûan niyá sa canyáng
kináin at ininóm na iyon ang magagalíng na salitáng canyáng sasaysayin,
n~g higuít sa maibubulóng sa canyá n~g lahát n~g m~ga "espiritu santong"
cáhoy na may anyóng calapati ó may but-ó't may lamáng may anyóng
maliban~ging fraile. Pasisimulan niya na ang sermóng wícang tagalog.

Tinuctucán n~g matandáng mapamintacasi ang canyáng apóng babae, na
naguising na masamâ ang loob at nagtanóng:

--¿Dumating na ba ang oras n~g pag-iyác?

--Hindî pa, n~guni't huwag cang matulog ¡"condenada"!--ang isinagót n~g
mabait na núnong babae.

Babahagyâ lamang ang naitandá namin sa pan~galawang bahágui n~g sermón,
sa macatwíd bagá'y ang sa wícang tagalog. Hindî nagsasaulo n~g
pinag-ayos sa wicang tagalog si Párì Dámaso, cung dî ang maisipan na
lamang niyá sa oras n~g pagsesermón, hindî sa dahiláng malakî ang dunong
niyá sa pananagalog cay sa pan~gan~gastila, cung dî palibhasa'y
ipinalálagay niyáng páwang han~gál ang m~ga filipinong m~ga taga
lalawigan sa maayos na pananalitâ, hindî siyá nan~gan~ganib
macapagsalitâ n~g m~ga caul-ulán sa haráp nilá. Sa m~ga castila'y ibá
n~g bagay, may naringgan siyáng may palatuntunan daw na sinusunod sa
magalíng na pananalumpatì, at hindî n~gâ malayong magcaroón sa m~ga
nakikinig n~g isá man lamang na nacapag-aral sa colegio, marahil ang
guinoong Alcalde Mayor ang isá sa canilá; at dahilán dito'y isinusulat
muna niyá ang canyáng m~ga sermón, pinagsisicapang pagbutíhin, kinikikil
at sacâ isinasaulo pagcatápos, at guinágawâ niyá ang pagsasanay sa loob
n~g m~ga dalawáng áraw bágo dumatíng ang pagsesermón.

Naguíng cabalitaàng sino man sa nakikinig ay hindî nacaunawa n~g caboóan
n~g sermóng iyón: at gayón ang nangyari, palibhasa'y mapupuról ang
caniláng ísip at totoong malalalim ang m~ga sinabi n~g nagsermón, ang
sabi n~ga ni Hermana Rufa, cayâ n~ga't nasáyang lámang ang paghihintáy
n~g m~ga nakikinig n~g pagdatíng n~g m~ga pananalitáng kinararapatang
iyacán, at bucód pa sa roo'y mulíng natúlog ang "condenadang" apó n~g
matandáng mápagbanal.

Gayón man, itóng huling bahaguing itó'y namun~gang hindî gáya, n~g úna,
cahi't sa m~ga tan~ging nakikinig man lamang, ayon sa makikita natin sa
dacong súsunod.

Nagpasimulâ n~g isáng: "Maná capatir con cristiano", at sacá isinunod
dito ang dugyóng-dugyóng m~ga salitáng hindî maihuhulog sa anô mang
wicà; nagsalita n~g tungcól sa cáluluwa, sa Infierno, sa "mahal na santo
pintacasi, sa m~ga macasalanang m~ga "indio" at sa m~ga banal na m~ga
Páring Franciscano."

--¡Menche!--anáng isá sa dalawáng m~ga waláng galang na tagá Maynila sa
canyáng casama:--wicang griego sa ganáng ákin ang lahat n~g iyán, yayao
na acó.

At sa pagca't nakita niyang nacasará ang lahát n~g pintuan, doón siyá
lumabás sa sacristía, na ano pa't malaking totoo ang ipinagcasala n~g
m~ga tao at n~g nagsesermón, sa dahil sa gayo'y namutlâ at itiniguil ni
Párì Dámaso sa calahati ang isáng salitâ niyá; inacálà n~g ilang
magsasalitâ siyá n~g isáng mabalásic na múra, n~guni't nagcásiya na
lamang si Párì Dámaso na pasundan niyá n~g tin~gin ang umalís, at sacâ
ipinagpatúloy ang pagsesermón.

Ibinulusoc niyá ang m~ga sumpâ lában sa lácad n~g m~ga caasalan n~g
sangcataohan, lában sa pagwawaláng gálang, lában sa bagong sumísilang na
paglabág sa religión. Tila mandîn ang ganitóng bágay ang siyang totóong
canyáng cáya, sa pagca't nag-aalab ang canyáng ísip, at nagsásalitâ n~g
boóng caríinan at caliwanagan. Tinúcoy n~g canyáng pananalitâ ang m~ga
macasalanang, hindî nagsisipan~gumpisal, na nan~gamamatay sa bilangguang
hindî nacatatanggap n~g m~ga sacramento, n~g m~ga familiang sinumpâ n~g
Dios, n~g m~ga palalo't m~ga sopladong "mesticillo" n~g m~ga binatang
nagdudunongdunun~gan, m~ga "filosofillo" ó "pilosopillo", n~g m~ga
"abogadillo", m~ga "estudiantillo" at iba pa. Hindî cailâ ang caugalîang
tagláy n~g marami, pagcà ibig niláng libakín ang caniláng m~ga caaway:
dinuduluhan nilá ang m~ga pananalitâ n~g "illo", palibhasa'y walâ na
mandíng mapigâ sa caniláng útac, at sa ganitóng gawá'y lubos na siláng
lumiligaya.

Naririnig na lahát ni Ibarra at canyáng nalalaman ang m~ga pasaring na
iyón. Nananatili sa canyá ang paimbabáw na catahimican n~g lóob,
hinahanap n~g canyáng m~ga matá ang Dios at ang m~ga púnong may
capangyarihan, datapuwa't doo'y walà cung dî m~ga laráwan n~g m~ga santo
at ang humihímlay na Alcalde.

Samantala'y náraragdagan n~g náraragdagan ang silacbó n~g álab n~g loob
n~g nagsesermón. Sinasabi niyáng n~g m~ga unang panahón daw, ang lahát
n~g filipino, cung nacacasalubong ang isáng sacerdote ay nagpupugay,
iniluluhód ang isáng páa sa lúpà at hinahagcán ang camáy n~g
párì.--"Datapua, gayón, ang idinugtóng--an gawa nínyo láman, inaális
nínyo an salácot ó an "sombrero de castorillo", na nalalágay nínyo
nacakilin sa ibabaw nan ínyo úlo, para húwac masisíra ang súclay nan
ínyon búhoc! Hústo na sabihin nínyo: ¡Magandanaraw, "amon"! at may maná
palalo, na maná "estudiantillos de poco latin", na dahil sila naaáral sa
Manila ó sa Europa, acala na níla mayron na sila catuwiran makicámay
síla sa ámin, sa lugar na síla mahahálic nan cámay sa amin ...¡Ah!
madáli na darásin an paghuhúcom, matatápos an múndo, maramî maná sánto
an huhúla níto uúlan nan ápoy, báto, sáca ábo, para parusahan an
capalaluan nínyo!"

At bago niyá iniaral sa báyang huag tuláran ang gayóng m~ga "salvaje",
cung dî bagcós pang lumayô at casusutan ang gayóng m~ga táo, sa pagcá't
silá'y páwang m~ga "excomulgado."

--"Din-guin ninyo an sabi nan maná "santos concillos!"--anya--"Cun
nasasalûbun nan ísan indio sa calle an ísan cura, itutún-go an úlo,
ihahánda an cányan lilo, at nan an amon ay cumapît dóon; pácca
nacacabayo capuwa, an cura saca an indio, pacca gáyon, hihinto an indio,
mapupúgay nan salácot ó sombrero nan boon gálan; sa catapúsan, cun an
indio nacacabáyo at nadlalácat an cura, iíbis sa cabayo an indio at
hindî sasácay úli hángan híndî nasasábi sa cánya nan cura ¡sólon! ó cun
totoo maláyo na an cura. Maná sabi íto n~g santos concillos, at an hindî
nasusúnod, síya maguiguin "excomulgado."

--At ¿pagca ang sinasacyán n~g isá'y isáng calabaw?--ang tanóng n~g
isáng masuring magsasacá sa canyáng calapít.

--¡Cung gayó'y ... macapagpapatuloy ca!--ang isinagót nitó na totoong
marúnong umíbag.

Datapuwa't marami ring nacacatulog ó nalilibang, bagá man nagsisisigaw
ang nagsesermón at cumikiyang magalíng; paano'y iyón n~g iyón ang
isenesermón sa anó mang áraw at sa anó mang bagay: nawalán n~g
cabuluháng magbuntóng-hinin~gá at magtan~gistan~gisan ang iláng
mápagbanal na babae, dahil sa m~ga casalanan n~g m~ga pusóng, napilitang
itiguil nilá ang caniláng gawâ dáhil sa walâ sino mang sa canílá'y
makisapì. Si Hermana Putî ma'y laban doon ang iniisip. Nacatulog n~g
mainam ang isáng lalaking nacaupô sa canyáng tabí, na waláng ánó-anó'y
natumbá sa canyáng ibabaw, na anó pa't nalúcot ang canyáng hábito:
dinampót n~g mabait na matandáng babae ang canyáng bacyâ at guinísing sa
cáhahampas ang lalaking iyón, casabay n~g sigaw na:

--¡Ay! ¡láyas, salvaje, háyop, demonio, calabáw, áso, condenado!

Nagcaguló n~gà dahil dito. Humintô ang nagsesermón, itinaás ang m~ga
kílay, sa pagtatacá niyá sa gayóng calakíng caligaligan. Linúnod n~g
cagalitan ang salitâ sa canyang lalamúnan, caya't walâ siyang nagawâ
cung dî umatún~gal at, suntukín ang palababahan n~g púlpito. Namún~ga
ang gayóng gawâ: binitiwan n~g matandang babae ang bacyâ, nagbubulóng at
pagcatapos na macapagcruz na macailan, naluhód siya n~g boong
cataimtiman.

--"¡Aaah! ¡aaah! ¡ang sarisawa'y!--naisigaw n~g nagagalit na sacerdote,
na naghalukípkip at naipailíng-ilíng;--¡sa ganyan baga cun caya acó
nangagaral dito sa inyó sa boon umaga, maná salvajes! Dito sa baháy nan
Dios cáyo naaáway at cayo nasasábi nan maná salitan masasáma, maná walan
híya! ¡Aaaah! cayo wála nan iguinágalan!....Ito an maná gawa nan
calibugan at nan hindî paglayo sa calupaan nan panahon ito! Sinasabi co
na sa inyo ¡aah!"

At ipinatuloy niya ang pagsesermón tungcól sa bagay na itó sa loob n~g
calahating oras. Humihilic na ang Alcalde, tatan~gotan~go na si María
Clara sa pagcaantoc, hindî na mapaglabanan n~g abang dalaga ang
pagtutucá, palibhasa'y walâ n~g ano mang pintura at ano mang larawan man
lamang na mapagsiyasat sa mapagliban~gan. Hindî na nacalingit cay Ibarra
ang m~ga sinasabi at gayón din ang m~ga pasaring; ang canyang iniisip
n~gayó'y isang maliit na bahay sa taluctóc n~g isang bundóc, at doo'y
nakikita niyang si María Clara'y na na sa halamanan. ¡Anóng masakit sa
canya cung doon sa capataga'y gumagapang ang m~ga tao sa canilang m~ga
imbing bayan!

Macaalawang ipinatugtóg ni Párì Sibyla ang campanilla, n~guni't itó'y
parang guinagatun~gan n~g cahoy ang apóy: palibhasa'y "tercero" si fray
Dámaso'y lalò nang pinahabà niya ang sermón, Nan~gan~gagat-labi si Fray
Sibyla, at ulit-ulit na pinagbubuti niya ang canyáng salamín sa matáng
"cristal de roca", na guintô ang kinacacabitan. Si Fray Manuel Martín
ang tan~ging tíla mandín nakikinig n~g boóng ligaya, sa pagca't
n~gumin~giti.

Sa cawacasa'y sinabi n~g Dios na siya na, napagal ang nagsesermón at
nanaog sa púlpito.

Nan~gagsiluhód ang lahat upang magpasalamat sa Dios. Kinuscós n~g
Alcalde ang canyang m~ga mata, inúnat niya ang isang brazo na para
manding nag-iinat, nagbitiw n~g isang malalim na ¡"ah"! at naghicab.

Ipinagpatuloy ang misa.

Nang cantahín na ni Balbino at ni Chananay ang "Incarnatus est", n~g
magasiluhód na ang lahat, at n~g magsitun~gó na ang m~ga sacerdote,
ibinulóng n~g isang lalaki sa tain~ga ni Ibarra ang ganitó:--"Sa
ceremonia n~g bendición ay huwag pô cayóng lálayô sa cura, huwag cayóng
lulusong sa húcay, huwag cayóng lalapit sa bató; mapapan~ganyayà ang
inyóng búhay cung di ninyó acó sundin!".

Nakita ni Ibarrang nawalâ si Elias sa caramihan, pagcasabi sa canya n~g
bagay na iyón.


TALABABA:

[258] Hindî dapat calimutan n~g bumabasang ang sermóng ito'y sa wicang
castilà na aking isinatagalog, bagay na ipinaalaala co, upang maisaysay
kung bakit hindî utál ang pananagalog, at gayón din ang cadahilanan cung
bakit natacot ang isáng taong iyón. Sa sermóng wicang castilà ni Párì
Dámaso'y ganitó ang canyáng sabi: ..."sí, hermanos mios, patente,
patente á todos, patente".--Maraming cahulagan ang sabing _patente._ Ang
ilan sa m~ga cahulugang iya'y ito: nahahayag, na kikita, waláng takip.
Tinatawag namang patente n~g panahón n~g Gobierno n~g m~ga castilà, ang
catibayang ibinibigay n~g Administracion n~g Hacienda publica sa m~ga
taong gumaganap n~g pagbabayad n~g buwis sa Gobierno dahil sa canyáng
calacal. Pinarurusahan n~g mabigát na _multa_ ang nan~gan~galacal na
waláng _patente,_ sa macatwid ay hindî nagbabayad n~g buwis sa calacal
na canyáng hanap-buhay, caya totoong nagulat ang taong dito'y
sinasaysay, sa pagca't ang boong acala niya'y ang sinasabing _patente_
ay ang nauucol niyáng pagbayaran.--P. H. P.



=XXXII.=

=ANG "CABRIA".=


Guinanáp n~g taong naniniláw ang canyáng pan~gacò: hindî isáng madaling
wariing "cábria" (pangbabâ ó pangtaas n~g anó mang bágay na mabigát) ang
itinayô sa ibábaw n~g nacabucás na húcay upang ibabâ roon ang lubháng
malaking batóng "granito"; hindî ang panukalang "trípode" (tatlóng
tungcóng caláng m~ga mahahabang cahoy) ni ñor Juan, upang ibitin sa dúlo
niyá ang isáng "polea," yao'y mahiguít, yao'y bucód sa isáng máquina'y
isáng pamuti, n~guni't isáng dakílà at nacahahan~gang pamúti.

Sa ibábaw n~g walóng metro ang táas ay nátatayô roón ang totoóng maguló
at mahírap na liríping m~ga "andamlo": apat na malalaking cáhoy na
nacabaón sa lúpà ang siyáng m~ga pinacahalígui, na nagcacacabitcabit sa
pamamag-itan n~g m~ga malalakíng cahab ang pahaláng, na nagcacacabit
cabit namán sa pamamag-tan n~g malalaking pácong hanggáng sa calahatì
lamang ang nacabaón, marahil sa pagcá't aalisin din lamang agad ang
bagay na iyón, ay n~g magaang na mapagcalás-calás. Ang malalaking m~ga
lubid na nacabitin sa lahát n~g m~ga panig, ang siyáng nacapagbíbigay
anyóng catibáyan at cadakilâan n~g caboôang nacocoronahan doón sa itáas
n~g m~ga banderang may sarisaring cúlay; man~ga gallardete na
nagsisiwagaywáy at lubháng malalakíng m~ga guirnaldang bulaclác at m~ga
dahong totoóng nacalulugod panoorin.

Doon sa caitaasan, sa lilim n~g m~ga anino n~g m~ga malalaking cáhoy,
n~g m~ga guirnalda at n~g m~ga bandera, nacabiting ang tálì ay m~ga
lúbid at m~ga ganchong bácal, ang isáng pagcálakilakíng "polea" na may
tatlóng "rueda," at sa m~ga nagniningning na taguiliran nito'y nacasulót
at nacasacáy ang tatlóng lúbid na lálò pa mandíng malalaki cay sa m~ga
ibá, at nacabitin sa tatlóng pagsálalaking m~ga lúbid na itó ang isáng
pagcálakilaking "sillar" na buò na may hucay sa dácong guitnâ, na cung
itámà sa cápuwâ gúang n~g isáng bátong capapatun~gang na sa ilálim na
n~g húcay, siyang maguiguing gúang na láang paglálagyan n~g casaysayang
casalucuyan, n~g m~ga pámahayagan, n~g m~ga casulatan, n~g m~ga salapi,
n~g m~ga medalla at ibá pa, at n~g maibalità ang m~ga bagay na iyôn sa
m~ga táong mabubuhay sa cáhulihulihang panahón. Nagmumulâ ang m~ga
malalakíng lúbid na itó sa itáas na patun~gó sa ibabá, at nasusulot sa
isá pang "poleang" malaki ring nacagápos sa paanan n~g "aparatong" iyón,
at ang dácong dúlo n~g m~ga lúbid na iyó'y nacabilibid sa "cilindro" n~g
isáng "torno", na nacapacò sa lúpà n~g malalaking cáhoy. Ang tornong
itó, na napagagalaw sa pamamag-itan n~g "dalawáng manubrio" ay
nagdáragdag sa lacás n~g tao n~g macasandaang ibayo, dahil sa
nagcaca-camá-camáng m~ga ruedang may n~gipin, bagá man ang nasusunduang
lacás ay naguiguing cabawasán namán sa catulínan.

--Tingnán pô ninyó,--ang sabi n~g taong nanínilaw samantalang pinipihit
ang "manubrio;"--tingnán pó ninyó, ñor Juan, cung di sa lacás co lamang
ay laking naitátaas at naibábabâ ang calakilakihang bató.... Nápaca buti
ang pagcacaanyô-anyô, na áyon sa maibigan co'y aking naitátaas ó
naibábabâ n~g isá n~g isáng dálì, at n~g magawâ n~g boóng caal-wanan n~g
isáng táong nasasailalim n~g hûcay ang paglalapat n~g dalawáng bató,
samantalang aking pinan~gan~gasiwáan búhat díto.

Hindî n~gâ mangyayaring dî pangguilalasán ni ñor Juan ang taong
n~gumín~giti n~g anyóng totoóng cacaibá. Nan~gag-uusap-usapan ang m~ga
nanónood, at caniláng pinupuri ang lalaking naninilaw.

--¿Sino pó bâ ang nagtúrò sa inyó n~g "maquinaria?"--ang tanóng sa canyá
ni ñor Juan.

--¡Ang aking amá, ang aking nasirang amá!--ang sagót na casabáy ang
canyáng cacatuwáng n~gitî.

--¿At sa inyóng amá?...

--Si Don Saturnino, ang núnò ni Don Crisóstomo.

--Hindî co nalalamang si Don Saturnino'y....

--Oh! maraming bagay ang canyang nalalaman! Hindî lámang mainam mamalò
at ibinibilad sa araw ang canyang m~ga trabajador; bucód sa roo'y
marunong pumúcaw sa natutulog, at magpatulog sa naguiguising. Darating
ang panahóng inyó ring makikita cung anó ang itinurò sa akin n~g aking
amá,--¡makikita rin pô ninyó!

At n~gumin~gitî ang lalakíng nanínilaw, n~guni't sa isáng cacatuwang
anyò.

Sa ibabáw n~g isáng masang natatacpan nang isáng "lapíz" (pangladlad sa
m~ga dingding ó pangtakip sa m~ga mesa) na galing sa Persia'y nacalagáy
roon ang cawan~gis n~g hihip na tinggâ, at ang m~ga bagay na iin~gatan
sa pinacalibin~gang iyón: isáng caja na ang m~ga pinacadingding ay
macacapal na cristal ang siyang paglalagyan n~g pinacabangcáy na iyóng
hindî mabubulóc n~g isang panahón at siyáng caliligpitan n~g m~ga
macapagpapaalaala sa m~ga tao sa haharapíng panahón n~g m~ga bagay na
ucol sa isáng panahóng nacaraan na. Itó ang ibinúbulong n~g filósofo
Tasio na doroon naglalacadlacad.

--Marahil isáng áraw, pagca ang gawang nagpapasimulá n~gayón n~g
pagsilang sa maliwanag ay cung matandâ na at maguibâ dahil sa iláng m~ga
sacunáng sa canyá'y nagdaan, cung magcabihira'y dahil sa m~ga
pagpapagpág (paglindol) n~g Naturaleza, cung magcabihira'y dahil sa
mapagwasac na camay n~g tao, at sumiból sa ibabaw n~g m~ga casangcapan
n~g guibáng itó ang damó at baguing; at pagcatapos, cung pugnawin na n~g
panahón ang damó, ang baguing at ang m~ga siráng casangcapan n~g bahay
na itó, at catcatin sa m~ga dahon n~g Casaysayan (Historia) ang sa
canyá'y gunitâ, at gayón din ang m~ga gumawâ sa canyá, na malaon n~g
panahóng nawalâ sa alaala n~g m~ga tao: marahil, cung napalibing na ó
nawala na ang m~ga lahing casama n~g m~ga pinacabalát n~g lúpà, sa isá
lamang pagcacataon, cung pasilan~gin ang tilamsíc n~g apóy sa batóng
matigás n~g pico n~g sino mang manghuhucay n~g mina, mangyayaring
masunduan sa sinapupunan n~g malakíng bató ang m~ga talinghagà at m~ga
lihim. Marahil ang m~ga pantás n~g isáng nacióng dito'y tumirá'y
man~gagsisicap, na gaya naman n~g pagsisicap n~gayón n~g m~ga
"egiptólogo" (ang m~ga malulugdin sa m~ga bagay na na sa Egipto) sa
nan~gatiráng bagay n~g isáng dakilang "civilizaciong" nagpagal sa
pagsisiyasat n~g waláng hanggan, at hindî sinapantahang sa canya'y
bababá ang isáng pagcahabàhabang gabi. Marahil sabihin n~g isáng paham
na "profesor" (tagapagturò) sa canyáng m~ga alagàd, na may limá hanggang
pitóng taon, sa isang wicang siyang sinasalita n~g lahát n~g m~ga
tao;--"Mga guinoo! Pagcatapos na matingnán at mapagsiyasat n~g boong
catiyagaan ang m~ga bagay na nasumpun~gan sa ilalim nitóng ating lupà,
pagcatapos na mausisà ang cahulugán n~g iláng m~ga tandà, at pagcatapos
na maihulog sa wica natin ang iláng m~ga salitâ, masasapantahâ nating
walang anó mang tacot na magcamalî, na nauucol ang m~ga bagay na iyon sa
panahón nang cahunghan~gan nang tao, sa madilim na panahóng caraniwan
nating tawaguing panaguinip nang isip. Tunay n~ga, m~ga guinoo; sucat na
ang sabihin sa inyó, upang mapagcuròcurò ninyo cung gaano ang
cahan~galan n~g m~ga canúnonunuan natin, na ang tumira rito'y hindî
lamang cumikilala pa silá n~g m~ga hari, cung di upang macapagpasiyâ
silá n~g anó mang bagay na nauucol sa pamamahalâ sa caniláng sariling
bayan, kinacailan~gan pa niláng dumaló sa cabilang dulo n~g daigdíg, na
ano pa't masasabi nating sila'y catulad n~g isáng catawang upang gumaláw
ay kinacailan~gang magtanóng sa canyáng ulo, na na sa cabílang ibayo n~g
Sanglibután, marahil sa m~ga lupaing itinatagò n~gayón n~g m~ga alon.
Itong di mandin mapaniniwalaang cahidwaan n~g ísip, cahi't acalain
ninyóng hindi sucat mangyari, inyóng kilalaning gayón n~ga cung
didilídilihin ang calagayan n~g m~ga kinapal na iyóng bahagyâ na lamang
nan~gan~gahas acóng tawaguing tao! N~g m~ga caunaúnahang panahóng iyón,
ang m~ga kinapal na ito'y nakipag-uusap pa (ganitó marahil ang caniláng
boong acalà) sa Lumikhâ sa canilá, sa pagca't silá'y may m~ga
kinikilálang m~ga Ministro (kinacatawan) n~g Lumikhá iyán, m~ga kinapal
na iba cay sa m~ga ibá na caniláng sa tuwi na'y pinan~gan~galanan n~g
m~ga talinghagang letrang M. R. P. Fr., na sa pagbibigay cahulugan sa
m~ga letrang ito'y hindî nan~gagcacaisa ang ating m~ga marurunong.
Alinsunod sa pangcaraniwang profesor n~g m~ga wicà, sa pagca't walà cung
dí sasandaan lamang ang m~ga profesor n~g m~ga wicang malakí ang
caculan~gan na siyang gamit n~g nacaraang panahón, marahil "Muy Rico
Propietario" daw ang cahulugan n~g M. R. P., sa pagca't may pagca
pan~galawang Dios ang m~ga Ministrong itó, m~ga cábanalbanalan m~ga
cágaling galin~gang mananalumpatì, m~ga carunong-dunun~gan, at bagá man
totoóng malakí ang caniláng capangyarihan at sa canila'y
pagcaaalang-alang, cailan ma'y hindi silá gumagawâ n~g cahi't
babahagyang capaslangan, bagay na nagpapatibay sa akin n~g paniniwala sa
aking sapantahang hindî cawan~gis ang canilang pagcatao sa pagcatao n~g
ibâ. At cung hindî maguing casucatan itó upang mapapagtibay ang aking
panucalâ may natitirá pang isáng catuwirang hindî sinasalansang nino man
at bawa't áraw na nagdaraa'y lalò at lalòng nagtútumibay, na
pinapananaog n~g m~ga talinghagang kinapal na iyón ang Dios sa ibábaw
n~g lupà, sabihin lamang nilá ang ilang wicà, na hindî nasasalita n~g
Dios cung dî sa pamamag-itan n~g canilang bibig, at ang Dios na iyá'y
caniláng kinacain, iniinóm nilá ang canyáng dugô at madalas na
ipinacacain nilá naman sa m~ga táong caraniwan."

Ito'y iba pang m~ga bagay ang inilalagay n~g hindi mapaniwalaíng
filósofo sa bibíg n~g m~ga may bulóc na pusong m~ga tao sa panahóng
sasapit. Marahil mag-camali ang matandang Tasio, bagay na hindî n~ga
totoong malayò n~guni't pag-balican natin ang ating sinasaysay.
Inihahanda n~gayón ang pagcaing masaráp sa m~ga kioskong kinakitaan
natin camacalawa sa maestro at sa m~ga alagád. Gayón, ma'y sa mesang
handâ sa m~ga bata'y wala isá man lamang botella n~g alac, n~guni't ang
cahalili nama'y ang lalong sumasaganang ang m~ga bun~ga n~g cahoy. Sa
lilim n~g bálag na siyang naghuhugpóng sa dalawáng kiosko'y naroroon ang
m~ga upuan n~g m~ga músico, at sacá isáng mesang nalalaganapan n~g m~ga
matamís, n~g m~ga "cosfitura", n~g m~ga frascó n~g tubig na
nacocoronahan n~g m~ga dahon at m~ga bulaclac na inihahandâ sa mauhaw na
m~ga taong dadalo róon.

Nagpatayô ang maestro n~g escuela n~g m~ga palosebo, n~g m~ga lucsúhan
at nagpabitin n~g m~ga cawali't m~ga palayoc na iniuucol sa catuwatuwang
m~ga larô. Nan~gaglúluponlúpon sa lilim n~g m~ga cáhoy ó sa ilalim n~g
balag ang caramihang taong masasayáng m~ga cúlay ang damit na bihís, at
sila'y nan~gagsisitacas sa maningning na áraw. Nan~gagsisipanhíc ang
m~ga batà sa m~ga san~gá n~g m~ga cahoy ó sa ibábaw n~g m~ga bató, sa
pagcaibig niláng makitang magaling ang "ceremonia", at sa gayó'y
narurugtun~gan nilá ang cababaan n~g canilang taas; minámasdan nilá n~g
boong pananaghilì ang m~ga batang pumápasoc sa escuelang malílinis at
magalíng ang pananamít na nan~garoróon sa lugar na sa canila'y laan.
Malakíng di ano lamang ang galác n~g m~ga magúgulang; baga man sila'y
abáng m~ga tagabukid, sa pagca't mapapanoód niláng cumácain ang caniláng
m~ga anac sa mesang natatacpan n~g maputing mantel, na halos mawawan~gis
sa Cura at sa Alcalde. Sucat na ang pag-isipin ang m~ga bagay na iyón
upang huwag magdamdam gutom, at ang gayóng pangyayari'y
pagsasabisabihanan n~g salinsaling maguiguing tao sa ibábaw n~g lupà.

Hindî nalao't narinig ang malayong m~ga tinig n~g músical ang
nan~gun~guna'y isáng pulutóng n~g sarisaring tao, na ang bumúbuo'y
taglay ang lahát n~g m~ga gúlang at taglay n~g pananamít ang lahát n~g
m~ga cúlay. Nabalisa ang lalaking naninilaw at siniyasat ang boong
"aparato" niyá n~g isáng sulyap. Sinusundán ang canyáng matá at
hinihiwatigan ang lahát niyáng m~ga kilos n~g isáng mapag-usisang
tagabúkid: yao'y si Elias na dumaló rin doo't n~g panoorin ang
"ceremonia"; halos hindî siyá makilala dahil sa canyáng salacót at sa
anyô n~g canyáng pananamit. Pinagpilitan niyáng siya'y mapalagay sa
lalong magalíng na lugar, halos sa siping n~g torno, sa pampang n~g
húcay.

Casama n~g músicang dumating ang Alcalde, ang m~ga namúmunong guinoo sa
bayan, ang m~ga fraile at ang m~ga castilang may m~ga catungculan, liban
na lamang cay Parì Dámaso. Causap ni Ibarra ang Alcalde, na canyáng
totoong naguing caibigan, mulà n~g canyang handugan siya n~g ilang
maaayos na pagpuri, dahil sa canyang m~ga condecoración at m~ga banda:
ang malaking hilig sa pagcamahal na tao ang siyang panghina n~g loob n~g
marilag na Alcalde. Casama si capitang Tiago, ang alférez at ilang
mayayaman, n~g maningning na cawan n~g m~ga dalagang may dalang payóng
na sutlâ. Sumúsunod si Párì Salvi na walang kibô at anyóng
nag-iisipisip, na gaya n~g dating canyang ugali.

--Umasa pô cayó sa aking túlong cailán ma't ucol sa isáng mabuting
gawâ,--ang sabi n~g Alcalde cay Ibarra;--ibibigay co sa inyó ang lahát
ninyóng cacailan~ganin, ó pabibigyan co cayâ cayó sa ibá.

Samantalang silá'y napapalapít, nararamdaman n~g binatang tumatahip ang
canyáng púsò. Hindî niyá sinasadya'y tinun~go n~g canyáng m~ga matá ang
cacaibáng m~ga andamio na doo'y nacatayô; nakita niyáng sa canyá'y
yumuyucod n~g boong galang ang lalaking naninilaw at siya'y tinitigang
sandalî. Pinagtakhan niyá ang pagcasumpóng doon cay Elías, na sa
pamamag-itan n~g isáng macahulugang kiráp ay ipinaunawà sa canyáng
alalahanin ang sa canyá'y sinabi sa simbahan.

Isinuot n~g cura ang m~ga pananamít n~g pagcacaserdote at pinasimulaan
ang "ceremonia": tan~gan n~g sacristan mayor na bulág ang isáng matá,
ang libro, at tan~gan naman ang isáng monagulilo ang pangwisic at
lalagyan n~g tubig na bendita. Na sa paliguid ang m~ga ibá, nacatayò at
pawang nacapugay, napacalaki ang caniláng catahimican, na anó pa't baga
man ang pagbasa'y mahinà napagwawaring nan~gin~giníg ang voces ni Pàri
Salvi.

Samantala'y inilagáy sa cajang cristal ang lahat n~g bagay na doo'y
ilalaman, gaya bagá n~g m~ga sulat camay, m~ga pamahayagan, m~ga
medalla, m~ga salapi at ibá pa, at ang lahat n~g iyo'y isinuot sa parang
hihip na tinggâ at inihinang na magalíng ang takip.

--Guinoong Ibarra, ¿ibig pô ba ninyóng ipasoc ang caja sa dapat
calagyan? ¡Hinihintay n~g Cura!--ang inianas n~g Alcalde sa tain~ga n~g
binatà.

--Malaking totoo pô ang aking pagcaibig,--n~g isinagót ni
Ibarra,--n~gunit cung magcagayó'y cacamcamin co ang nacauunlac na
tungculing iyan sa guinoong Escribano; ¡ang guinoong Escribano ang
siyang marapat magpatotoo n~g guinagawang itó!

Kinuha n~g Escribano ang cajang iyón, nanaog sa hagdanang nalalatagan
n~g alfombra na patun~go sa húcay, at inilagay n~g cadakilaang marapat
sa gúang n~g bató. N~g magcagayo'y dinampót n~g cura ang "hisopo" at
winiligan ang bató n~g tubig sa bendita.

Dumatíng ang sandalíng dapat na maglagáy ang bawa't isá n~g isang
cucharang "lechada" sa ibábaw n~g sillar na nacalagáy sa húcay at n~g
lumápat na magalíng at cumapit ang isáng manggagaling sa itaas.

Inihandóg ni Ibarra sa Alcalde ang isáng cucharang albañil, na sa
malapad na dahong pilac niyó'y nacaukit ang bilang n~g araw na iyón:
n~guni't nagtalumpatì muna n~g wicang castilà ang mahal na Alcalde.

"¡M~ga taga San Diego!"--anya sa salitáng cagalanggalang:--May capurihán
camíng siyang man~gulo sa isáng "ceremonia", na ang cahalagaha'y
matatantô na ninyó cahi't hindî co sabihin. Itinatatag ang isáng
escuela; ang escuela'y siyang patuunan n~g pamamayan, ¡ang escuela'y
siyáng aclat na kinatatalaan n~g icagagaling n~g m~ga bayan sa panahóng
sasapit! Ipakita ninyo sa amin ang escuela n~g isáng bayan at sasabihin
namin sa inyó cung anó ang bayang iyan."

"¡M~ga taga San Diego! ¡Pasalamatan ninyó ang Dios na sa inyó'y nagbigay
n~g m~ga banal na sacerdote, at ang Pamahalaan n~g Inang Bayang
naglalaganap na di napapagal n~g "civilisación" sa masaganang m~ga
pulóng itó, na inaampón n~g canyáng maluwalhating balabal! ¡Purihin
ninyó ang Dios na nagdalá sa inyó rito nitóng m~ga mapagpacumbabáng m~ga
sacerdote, na sa inyó'y nan~gágbibigay liwanag at nagtuturò sa inyó n~g
wicà n~g Dios! ¡Purihin ninyó ang Pamahalaang gumawâ, gumagawâ at gagawâ
n~g m~ga pagpapacahirap sa icagagalíng ninyó at sa icagagaling n~g
inyóng m~ga anác!"

"At n~gayóng benebendita ang unang bató nitóng lubháng macahulugang
bahay, camí, Alcalde Mayor nitóng lalawigan, sa pan~galan n~g dakilang
Harì, na in~gatan nawá n~g Dios, n~g Harì sa m~ga España, sa pan~galan
n~g maluningning na Pamahalaang castílà at sa ilalim n~g pagtatangkilik
n~g canyáng waláng bahid at cailán ma'y mapagdiwang na bandera,
binibigyan namin n~g dakilang cahulugan ang guinawang itó at sinimulaan
namin ang paggawâ n~g escuelahang itó."

"M~ga taga San Diego, ¡mabuhay ang Harì! ¡Mabuhay ang España!
¡man~gabuhay ang m~ga fraile! ¡Mabuhay ang Religión católica!"

--¡Mabuhay! ¡mabuhay!--ang isinagót n~g maraming voces,--¡mabuhay ang
guinoong Alcalde!

Itó'y nanaog, pagcatapos, n~g boong cahinhinang madakilà, casabay n~g
m~ga tinig n~g músicang nagpasimulâ n~g pagtugtóg; naglagáy n~g iláng
cucharang lechada sa ibabaw n~g bató, at catulad din n~g madakilang
cahínhinang gaya n~g siya'y pumanhíc.

Nan~gagpacpacan ang m~ga nan~gan~gatungculan sa pamahalaan.

--Iniabót ni Ibarra ang isá pang cucharang pílac sa Cura, na n~g
macatitig na sumandalî sa canyá'y marahang nanaog. N~g na sa calahatî na
n~g hagdana'y tumin~galâ upang tingnan ang nabibiting batóng nacatali sa
matitibay na m~ga lúbid, datapuwa't ang pagtin~ging yao'y sandalìng
sandalî lámang at nagpatuloy n~g pananaog. Gumawâ rìn siyá n~g gaya n~g
guinawâ n~g Alcalde, n~guni't n~gayo'y lalòng marami ang
nan~gagsipacpác: nakisama sa pagpacpác ang m~ga fraile at si capitang
Tiago.

Tila mandin humahanap si Párì Salví n~g mapagbigyán n~g cuchara;
tiningnan niyá si María Clara at anakí'y nag-aalinlan~gan; n~guní't
nagbago n~g panucalà at ang guinawa'y sa escribano niyá ibinigáy. Ito'y
sa pagbibigáy loob, lumapít cay María Clara, datapuwa't ito'y
tumangguing n~gumin~giti. Nagsúnodsunod nanaog ang m~ga fraile, ang m~ga
empleyado at ang alférez. Hindî nalimutan si capitang Tiago.

Si Ibarra na lamang ang culang at ipag-uutos na sana sa nanínilaw na
taong pababain na ang bató, n~g maalaala n~g cura ang binatà, na
pinagsabihan n~g anyóng nagbibirô at taglay ang paímbabáw na sa canyá'y
pagpapalagay na catotong tunay:

--¿Hindî pô ba isásaloc ninyó ang inyó namang cuchara, guinoong Ibarra?

--Cung magcagayo'y aking gagagarín si Juan Palomo ¡acó ang nagluluto't
acó rin ang cumacain!--ang isinagót nitó n~g gayón din anyô n~g
pananalitâ.

--¡Lacad na cayó!--anang Alcalde sa canyá, saca siyá marahang
itinulac;--cung hindî, mag-uutos acong huwag pababaín ang bató at
matitirá tayo rito hanggang sa caarawán n~g paghuhucóm.

Napilitan si Ibarrang tumalimà dahil sa ganitóng cakilakilabot na bálà.
Hinalinhan niya ang maliit na cucharang pílac n~g isáng malakíng
cucharang bacal, bagay na nagpan~giti sa iláng m~ga tao, at mapayapang
lumacad. Tinitingnan n~g naninilaw na tao ang ban~ging na sa tabi n~g
canyáng m~ga paa.

Pagcatapos na matingnan n~g mabilis ni Ibarra ang nacabiting sillar sa
tabi n~g canyáng úlo, si Elías at ang lalaking naninilaw, nagsalitâ siyá
cay ñor Juan, na ang canyang voces ay nan~gin~ginig n~g cauntî:

--¡Ibigáy pô ninyó sa akin iyang timbâ at ihanap ninyó acó sa itaas n~g
ibáng cuchara!

Napag-isá ang binatà. Hindî na siya minamasdan ni Elías; ang m~ga matá
nito'y nacapacò sa lalaking naninilaw, na nacadun~gaw sa húcay at
sinusundan ang m~ga kilos n~g binatà.

Náririnig ang in~gay na guinagawâ n~g cuchara sa paghalò n~g pinagsamang
buhan~gin at apog na nakikisaliw sa hugong n~g mahinang pagsasalita n~g
m~ga cawaní n~g gobierno na pinupuri ang Alcalde dahil sa canyang
talumpatì.

Carin~gatdin~gat ay bumugsô ang isang lagapac; umilandáng ang poleang
(calô) nacatalì sa púnò n~g cábris, at saca sumunód ang terno na
humahampás sa aparatong tulad sa isáng panghataw: nan~gagsigalaw ang
m~ga malalakíng cáhoy, lumipád ang m~ga gapos at sa isáng kisáp matá'y
nálugsong lahát, na casabay ang kakilakilabot na ugong Sumilakbó ang
isáng alapaap na alikabók; pinuspos ang alang-alang n~g isáng sigaw sa
panghihilacbót n~g libolibong voces. Tumacas at nan~gagsitacbó halos ang
lahát, babahagyâ na ang nan~gagmadalíng lumúsong sa húcay. Si María
Clara at si Párì Salví ang nan~gagsipanatili lamang sa caniláng
kinálalagyan, sa pagca't hindî silá man~gacagaláw, nan~gamumulâ at hindî
man~gapagsalitâ.

[Larawan:--¿Hindî pô ba maglalagay namán cayó n~g inyong "paletada"
guinoong Ibarra?--anang cura.]

Nang mapawi-pawi na ang sumilacbóng alicabóc, nakita niláng nacatayo si
Ibarra sa guitna n~g m~ga cahabaan, m~ga cawayan, malalaking m~ga lúbid,
sa pag-itan n~g torno at n~g malaking bató, na sa pagbabâ n~g gayóng
cabilís, ang lahát ay ipinagpag at pinisà. Tan~gan pa sa camáy n~g
binata ang cuchara at canyáng minámasdan n~g m~ga matáng gulát ang
bangcáy n~g isáng taong nacatimbuang sa canyáng paanán, na halos
nalilibing sa guitnâ n~g m~ga cahabaan.

--¿Hindi pô ba cayó namatay? ¿Buháy pa ba cayó? ¡Alang-alang sa Dios,
magsalita pô cayo!--ang sabi n~g ilang m~ga empleadong punong-puno n~g
tacot at pagmamalasakit.

--¡Himala! ¡himala!--ang isinisigáw n~g ilán.

--¡Hali cayó at inyóng alisin sa pagca dan~gan ang bangcay n~g sawíng
palad na itó!--ani Ibarrang anaki'y náguising sa isáng pagcacatulog.

N~g marinig ang canyáng voces, naramdaman ni María Clarang pínapanawan
siyá n~g lacás, hanggáng siyá'y nátimbuang sa m~ga camáy n~g canyáng
m~ga catotong babae.

Malakíng caguluhán ang naghaharì: sabay-sabay na nan~gagsasalitâ,
nan~gagcumpáscumpás ang m~ga camáy, nan~gagtatacbuhan sa magcabicabilà,
nan~gaháhambal na lahát.

--¿Sino ba ang namatay? ¿Buháy pa ba?--ang m~ga tanóng n~g alferez.

Caniláng nakilalang ang lalaking naninilaw na nacatayô sa tabi n~g torno
ang siyáng bangcay.

--Pag-usiguin sa haráp n~g m~ga tribunal n~g Justicia ang "maestro de
obras" (ang namamatnugot sa gawâ)!--ang siyang unang nasabi n~g Alcalde.

Caniláng siniyasat ang calagayan n~g bangcáy, tinutóp nilá ang dibdib,
datapuwa't hindi na tumitibóc ang púsò. Inabot siyá n~g hampás sa úlo at
nilalábasán n~g dugô ang dalawáng bútas n~g ilóng, ang bibíg at ang m~ga
tain~ga. Caniláng nakita sa canyáng liig ang m~ga bacás na cacaibá: apat
na malalalim na lubô sa isáng dáco at isá sa cabiláng dáco, bagá man
itó'y may calakhán: sino mang macakita niyó'y wiwicaing sinacál siyá n~g
sipit na bácal.

Binabati n~g boong galác n~g m~ga sacerdote ang binata at pinipisil nilá
ang canyáng m~ga camáy. Ganitó ang sabing nagcacang-iiyac n~g
franciscanong may mapagpacumbabang anyô na siyang umeespiritu santo cay
Pári Dámaso.

--¡Banal ang Dios, magaling ang Dios!

--¡Pagca nadidilidili cong bahagyâ lamang ang panahóng pag-itan mulâ n~g
acó'y mápalagay sa lugar na iyán--ang sabi n~g isá sa m~ga empleado cay
Ibarra,--¡nacú! ¡cung acó ang naguing cahulihulihan sa lahát, Jesús!

--¡Naninindig ang aking m~ga buhóc!--anang isáng úpawin at bahagyâ na
ang buhóc.

--¡At mabuti't sa inyó nangyari ang bagay na iyan at hindi sa akin!--ang
ibinubulóng n~g isáng matandáng lalaking nan~gin~ginig pa.

--¡Don Pascual!--ang biglang sinabing malacás n~g iláng m~ga castílà.

--M~ga guinoo, gayón ang sabi co, sa pagca't hindî namatáy ang guinoong
itó; cung sa aki'y hindî man acó napisâ, mamamatay rin acó pagcatapos,
madilidili co lamang ang bagay na iyán.

Datapuwa't malayò na si Ibarra, at canyang pinag-uusisa ang calagayan ni
María Clara.

--¡Hindî dapat maguing cadahilanan ang bagay na itó upang hindî mátuloy
ang fiesta, guinoong Ibarra!--anang Alcalde;--purihin natin ang Dios!
¡Hindi sacerdote at hindî man lamang castilà ang namatay!
¡Kinacailan~gan nating ipagdiwang ang pagcaligtas pô ninyó! ¡Anó cayá
ang mangyayari sa inyó cung nadag-anan cayó n~g bató!

--¡Para manding nakikinikinita na, nakikinikinita na!--ang isinisigáw
n~g escribano;--¡sinasabi co na! hindî masiglá ang paglusong sa húcay ni
guinoong Ibarra, ¡Nakikita co na!

--¡Isang "Indio" naman lamang ang siyáng namatáy!

--¡Ipagpatuloy ang fiesta! ¡Música! ¡hindî mabubuhay n~g capanglawan ang
namatay! ¡Capitan, gagawin dito ang pagsisiyasat!... ¡Pumarito ang
directorcillo!.... ¡Piitin ang "maestro de obras"!

--¡Ipan~gáw siyá!

--¡Ipan~gáw! ¡Eh! ¡música! ¡música! ¡Ipan~gáw ang maestrillo!

--Guinoong Alcalde,--ang itinutol n~g boong catigasan n~g loob ni
Ibarra;--cung hindi macabubuhay sa namatay ang capanglawan, lalò n~g
hindi macabubuhay ang pagcabilanggô n~g isáng tao, na hindi pa natin
nalalaman cung may sala siyá ó walâ. Nanánagot pô acó sa canyáng
calagayan at hinihin~gî cong pawal-an siyá, sa m~ga araw na itó man
lamang.

--¡Sang-ayon! ¡sang-ayon! ¡n~guni't huwag na lamang siyá uulí!

Sarisarìng m~ga salisalitaan ang lumilibot. Pinaniniwalaan n~g isáng
himalâ ang nangyaring iyón. Gayón ma'y tila mandin hindî totoóng
natutuwâ si Párì Salvi sa himaláng sinasapantahang guinawâ n~g isáng
santo n~g canyáng capisanan at n~g canyáng pin~ganan~gasiwaang bayan.

Hindî nagculang n~g nagdagdag na canyáng nakitang lumusong sa húcay ang
isáng nacasuot n~g pananamít na itimáng catulad n~g sa m~ga franciscano.
Hindî n~gâ mapag-aalínlan~ganan: si San Diego ang nanaog na iyón.
Napagtantô rin namáng nakinig n~g misa si Ibarra, at ang lalakíng
nanínilaw ay hindî; ito'y maliwanag na cawan~gis n~g sicat n~g áraw.

--¿Nakita mo na? áayaw cang magsisimbá,--anang isáng ina sa canyáng
anac--cung dí cata napalò upang icaw ay aking pilitin, n~gayó'y
pasasatribunal cang nacalulan sa cangga na gaya naman niyan!

At siyá n~gâ naman: hatid sa tribunal na nácabalot sa isáng banig ang
lalaking nanínilaw ó ang canyáng bangcay.

Umuwing patacbó sa canyáng báhay si Ibarra upang magbihis.

--¡Masamáng pasimulâ, hm!--ang sinabi n~g matandáng Tasio na doo'y
lumalayô.



=XXXIII.=

=LAYANG-CAISIPAN.=


Nagtatapos na si Ibarra n~g paghuhusay n~g catawán n~g sa canyá'y
ipagbigay alam n~g isáng alîlang lalakíng may isáng lalakíng tagabukid
na nagtátanong cung siyá'y naroroon.

Sa pagsasapantahà niyáng marahil ang nagtatanóng ay isa sa canyáng m~ga
casama sa bukid, ipinagutos niyáng papasukin ang taong iyón sa canyáng
"despacho", silid na aralán, ligpitan n~g m~ga aclát at laboratorio
químico túloy.

N~guni't sinadya mandin upang siyá'y lubhang mangguilalás, ang
nasumpun~gan niya'y ang mabalasic at matalinghagang anyô ni Elias.

--Iniligtas ninyó ang aking búhay--ang sinabi nitó sa wicang tagalog,
dahil sa pagcamasid niya sa kilos ni Ibarra;--binayaran co n~g cauntì
ang aking utang at walâ n~gâ cayóng sucat kilalaning utang na loob sa
akin, tumbalíc, acó ang ma'y kinikilalang utang na loob. Naparito pô
acó't n~g makiusap sa inyó tungcól sa isáng bagay.

--¡Magsalita pô cayó!--ang sagót n~g binatà sa wicang tagalog din,
taglay ang pangguiguilalás sa mabalasic na anyô n~g tagabukid na iyón.

Sandaling tinitigan ni Elías ang m~ga matá ni Ibarra, at nagpatuloy n~g
pananalita:

--Sacali't ibiguin n~g justicia n~g m~ga taong liwanaguin ang
talinghagang itó, ipinamamanhic co pó sa inyong huwag ninyóng sasabihin
canino man ang tagubiling sinabi co sa inyó sa simbahan.

--Huwag pô cayóng mabahala,--ang isinagót n~g binatà sa isáng anyón
nagpapakilala n~g sama n~g loob;--talastas cong cayó'y pinag-uusig,
datapuwa't acó'y hindî marunong magcanulô canino man.

--¡Oh, hindî dahil sa akin, hindî dahil sa akin!--ang madalíng isinagót
ni Elías, na nagpapahalatâ n~g caalaban n~g loob at pagcahindî maalam
magpacababà--itó'y dahil pô sa inyó: walâ cauntî mang tacot acó sa m~ga
tao.

Náragdagán ang pangguiguilalas n~g binatà: bago ang anyô n~g pananalitâ
nang tagabukid n~g iyóng n~g unang daco'y piloto, at tila mandin hindî
agpang sa canyang anyo at gayón din sa canyang pamumuhay.

--¿Anó pô ba ang ibig ninyóng sabihin?--ang tanóng sa lalaking
talinghagang iyón, na pinagsisiyasat n~g canyang panin~gin.

--Ang pananalitâ co po'y hindî palaisipan, pinagsisicapan cong magsabi
n~g maliwanag. Sa icapapanatag pô ninyó kinacailan~gang sapantahain n~g
inyóng m~ga caaway na cayó'y hindî nag-aalap-ap at palagay ang loob
ninyó:

Umudlót si Ibarra.

--¿Ang aking m~ga caaway? ¿May m~ga caaway ba acó?

--¡May caaway pô tayong lahát, guinoo, mulâ sa lalong maliit na hayop
hanggang sa tao, mulâ sa lalong dukhâ hanggang sa lalong mayaman at
macapangyarihan! ¡Ang pagcacaroon n~g caaway ang siyang talagang
cautusan n~g buhay!

Walang imíc na tinitigan ni Ibarra si Elías.

--¡Cayó po'y hindî piloto at hindî cayó tagabukid!--ang canyáng
ibinulóng.

--May m~ga caaway pô cayó sa m~ga matataas at mababang tao,--ang
ipinagpatuloy ni Elías na hindî pinansín ang m~ga sinalitâ n~g
binatà;--nais pô ninyóng itulóy ang isáng panucalang dakilà, may
pinagdaanan pô cayó, nagcaroon n~g m~ga caaway ang inyóng nunong lalaki
at ang inyóng amá, silá'y may m~ga kinahiligan n~g púsò, at sa pamumuhay
hindî ang m~ga tampalasa't masasamang tao ang lalong nacapupucaw n~g
maalab na m~ga pagtataním n~g galit, cung hindî ang m~ga taong may
malilinis na calooban.

--¿Nakikilala pô ba ninyó ang aking m~ga caaway?

Hindî sumagót pagdaca si Elías, at ang guinawa'y naglininglining.

--Nakikilala co ang isá, iyóng namatáy,--ang isinagót. Napagtalastas co
cagabíng may isáng bagay na caniláng inaacalang laban po sa inyó, dahil
sa iláng m~ga salitang canyang isinagót sa isáng lalaking hindî co
kilalá na nawalâ sa cadiliman. "Hindî itó cacanin n~g m~ga isdáng
catulad n~g canyáng amá: makikita pô ninyó búcas",--anya,--Ang m~ga
salitáng itó'y siyang nacahicayat sa aking pagdidilidili, hindî lamang
sa taglay na canyang cahulugan, cung hindî sa taong nagsalitâ, na niyóng
araw pa'y nagcusang humaráp sa "maestro de obras" at canyang sinabi ang
canyáng han~gad na siyá na ang mamamatnugot n~g m~ga gawain sa
paglalagáy n~g unang bató, na hindî humin~gi n~g malakíng bayad, at
ipinagbabansag ang malalakíng canyáng m~ga caalaman. Walâ acóng
pagsaligang casucatan upang masapantalà co ang canyáng masamang
calooban, n~guni't may isáng cauntíng bagay na nagsasabi sa aking ang
m~ga sapantahà co'y catotohanan, at dahil dito'y aking hinirang upang
cayó'y pagbilinan, ang isáng sandalî at isáng calagayang ucol at angcáp
upang cayó po'y huwag macapagtatanóng sa akin. Ang m~ga ibáng nangyari'y
nakita na pô ninyó.

Malaon nang hindî nagsasalità si Elías, at gayón ma'y hindî sumasagót at
hindî pa nagsasalitâ n~g anó man si Ibarra. Siyá'y naggugunamgunam.

--¡Dinaramdam co na ang taong iya'y namatay!--ang sa cawacasa'y nasabi
niyá;--¡marahil sa canyá'y may napag-usisà pang caunting m~ga bagay!

--Cung siyá'y nabúhay marahil siyá'y nacawalâ sa nan~gin~gnig na camáy
n~g bulág na justicia n~g tao. ¡Hinatulan siyá n~g Dios, pinatay siyá
n~g Dios, ang Dios ang siyáng tan~ging humucóm sa canyá!

Minasdáng sandalî ni Crisóstomo ang lalakíng nagsasalita sa canyá n~g
gayón, at canyáng nakita ang m~ga batibot na m~ga braso nitó, na
punóng-punô n~g m~ga pasà at malalakíng bugbóg.

--¿Cayó pô ba'y nananampalataya naman sa m~ga himalá?--ang sinabing
n~gumin~gitî;--¡tingnan pô ninyó ang himaláng sinasabi n~g bayan!

--Cung nananampalataya pô acó sa m~ga himala'y hindî acó mananampalataya
sa Dios: sasampalataya acó sa isáng taong naguing dios, sasampalataya
acóng tunay n~gang linalang n~g tao ang Dios alinsunod sa canyáng
larawan at calagayan; datapawa't sumasampalataya acó sa Canyá; hindî
miminsang náramdaman co ang canyáng camáy. Nang lumulugso na ang lahát,
na ano pa't nan~gan~ganib malipol ang lahát n~g nan~garoroon sa lugar na
iyón, acó, acó ang pumiguil sa tampalasan, lumagay acó sa canyáng tabí;
siya ang nasugatan at aco'y nacaligtás at hindî nasactán.

--¿Cayó? ¿sa macatuwid pala'y cayó?...

--¡Opô! hinawacan co siyá n~g nag-iibig n~g tumacas, pagcatapos na
mapasimulan niyá ang gawang pangpahamac; nakita co ang caniyáng
pananampalasan. Sinasabi co pô sa inyó; ang Dios na n~gâ pô lamang ang
siyáng tan~ging maguing hucóm sa m~ga tao, siyá na n~gâ lamang ang
tan~ging magcaroon n~g capangyarihan sa búhay; na cailan ma'y huwag
isiping siyá'y halinhan n~g tao!

--At gayón man n~gayon po'y cayo'y....

--¡Hindî pô!--ang isinalabat ni Elías, palibhasa'y nahulaan niyá ang
tutol, hindî nagcacawan~gis.--Pagca hinahatulan n~g tao ang ibang m~ga
tao sa camatayan ó sa capahamacan n~g pagcabuhay magpacailan man sa
hinaharap na panahón, guinagawà ang gayóng paghatol na hindî siyá
lumagay sa pan~ganib, at gumagamit siyá n~g lacás n~g ibang m~ga tao
upang ganapin ang canyáng m~ga hatol, na sa lahát n~g ito'y mangyayaring
pawang camalian ó lihis sa catuwiran. Datapuwa't acó, sa aking
paglalagay sa tampalasan sa gayón ding pan~ganib na canyáng ínilaan sa
m~ga ibá, nalalakip din acó sa gayon din capan~ganiban. Siya'y hindî co
pinatay, pinabayaan cong patayin siyá n~g camáy n~g Dios.

--¿Hindî pô ba cayó sumasampalataya sa pagcacataon?

--Pagca nanampalataya sa pagcacatao'y para ring nanámpalataya sa m~ga
himalá; ang nananampalataya sa dalawang bagay na ito'y naniniwala namang
hindî natátalos n~g Dios ang m~ga mangyayari sa panahóng sasapit. ¿Anó
ang pagcacátaon? Isang bagay na nangyaring sino ma'y hindî nacaaalam n~g
mangyayarî. ¿Anó ang himalà? Isáng casalangsan~gan, isáng
pagcacasirâ-sirà n~g lacad na tacdà sa m~ga kinapal. Isáng caculan~gan
n~g laan sa mangyayari at isáng casalangsan~gang ang cahuluga'y dalawang
malalaking capintasan sa isip na namamatnubay sa máquina n~g daigdig.

--¿Sino pô ba cayó?--ang mulíng itinanóng ni Ibarra na ma'y halong
tacot;--¿cayó pò ba'y nag-aral?

--Napilitan acóng sumampalatayang totoo sa Dios, sa pagca't pumanaw sa
akin ang pananalig sa m~ga tao,--ang isinagót n~g piloto, na anó pa't
iniwasan ang pagsagót sa tanóng.

Ang isip ni Ibarra'y canyáng napag-unawà, ang caisipan n~g pinag-uusig
na binatang iyón: hindî niyá kinikilala ang catuwiran n~g taong maglagdâ
n~g cahatulán sa canyáng m~ga capuwà, tumututol siyá laban sa lacás at
cataasan n~g calagayan n~g m~ga tan~ging pulutóng na tao sa ibáng m~ga
pulutóng.

--Datapuwa't kinacailan~gang sumang-ayon cayó sa pan~gan~gailan~gan n~g
lalarong timban~gang tao, cahi man lubhâ ang capintasan at m~ga
caculan~gan nitó--ang itinutol niyá.--Cahi't anóng dami n~g m~ga
kinacatawán n~g Dios sa lupa'y hindî mangyayarî, sa macatuwid baga'y
hindî sinasabi n~g boong caliwanagan ang canyáng pasyá upang mabigyang
cahatuláng ang yutayutang m~ga pagaalit-alít na ibinabalangcás n~g m~ga
hidwâ nating budhî. Nauucol, kinacailan~gan sumasacatwirang manacanaca'y
humatol ang tao sa canyáng m~ga capuwà.

--Tunay n~gâ, datapuwa't n~g upang gawín ang cagalin~gan, hindî ang
casam-an; upang sumawatâ n~g lihis at magpabuti, hindî n~g macapagwasac,
sa pagca't cung hindî matuntóng sa matuwid ang canyáng m~ga pasya'y walâ
siyang capangyarihang mabigyang cagamutan ang masamáng canyáng guinawâ.
N~guni't higuit sa aking cáya ang pagmamatuwirang itó,--ang canyáng
idinugtóng at binago ang anyô n~g pananalita,--at nililibang co po sayó
n~gayong cayó'y hiníhintay; Huwag pô ninyóng calimutan ang casasabi co
pa sa inyô: may m~ga caaway cayô; magpacabuhay pô cayô sa icágagaling
n~g inyóng tinubuang bayan.

At nagpaalam.

--¿Cailán co pô cayó makikita uli?--ang tanóng ni Ibarra.

--Cailan man pô't ibiguin ninyó at cailán mang ma'y magagawâ acóng
inyóng pakikinaban~gan. May utang pa pô acó sa inyô.



=XXXIV.=

=ANG PAGCAIN.=


Nan~gagasisicain sa ilalim n~g pinamutihang kiosko ang m~ga mahál na tao
sa lalawigan.

Na sa isáng duyo n~g mesa ang Alcalde; sa cabiláng duyo naman naroon si
Ibarra. Nacaupô sa dacong canan n~g binatà si María Clara, at sa dacong
caliwa, niyá ang escribano. Si capitang Tiago, ang alférez, ang
gobernadorcillo, ang m~ga fraile, ang m~ga cawani n~g pamahalaan at ang
ilang m~ga dalagang nan~gasira'y nan~gagsiupô, hindî ayon sa
canicaniláng calagayan sa bayan, cung di ayon sa canicaniláng hilig.

May catámtamang sayá at galác ang cainan, datapuwa't n~g
nan~gan~galahati na'y siyang pagdating n~g isáng cawaní sa telégrafo na
si capitang Tiago ang hanap upang ibigay sa canyá ang isáng telegrama.
Ayon sa caugalia'y humin~gi n~gang pahintulot si capitang Tiago upang
basahin ang telegramang iyón, at ayon sa caugalian naman ay ipinamanhíc
n~g lahát na canyáng basahin.

Pinapagcunót muna n~g carapatdapat na Capitan ang canyáng m~ga kilay,
itinaás pagcatapos, namutlâ ang canyáng mukhâ, nagliwanag, dinálidalíng
tiniclóp ang papel at sacá nagtindig.

--M~ga guinoo,--ang sinabing nagmamamadalî,--¡daratíng n~gayóng hapon
ang cáran~galdan~galang Capitang General upang paunlacán ang aking
bahay!

At sacá bigláng nagtatacbóng dalà ang telegrama at ang servilleta,
n~guni't waláng sombrero, na pinag-uusig n~g m~ga hiyawan at m~ga
tanông.

Cung ang pagdatíng n~g m~ga tulisán ang ibinalita'y gayón na n~gâ lámang
ang ligalig na mangyayari.

--¡N~guni't pakinggan pô ninyó!--¿cailan daratíng?--¡Sabihin ninyó sa
amin!--¡Ang Cápitan General!

Maláyo na si Cápitang Tiago.

--Dárating ang Capitan General at doon tútuloy sa báhay ni Capitan
Tiago!--ang sigawan n~g ilán, na ano pa't hindî na nilá dinidili-diling
naroroon ang anac na babae't ang canyáng mamanugan~gin.

--¡Hindî macahihirang n~g lalalò pa sa galing!--ang itinutol ni Ibarra.

Nan~gagtitin~ginan ang m~ga fraile: itó ang cahulugan n~g caniláng
tin~ginan:--"Gumagawâ ang Capitan General n~g isá sa canyáng m~ga
capáslan~gan, inaalipustà niyá tayo, dapat na sa convento siyá
tumulóy",--datapuwa't sa pagca't gayón din ang iniisip n~g lahát, silá'y
hindî umiimic at hindî sinasaysay nino man ang canyáng caisipan.

--May nan~gagsabi na sa akin sa hapon n~g bagay na iyán, datapuwa't
hindî pa nalalaman n~g Capitan General cung siya'y matutulóy.

--¿Nálalaman pô ba n~g camahalan ninyó, guinoong Alcalde, cung hanggang
cailan matitirà rito ang Capitan General?--ang tanóng n~g alférez na
nan~gan~gánib.

--Hindî co talastas na maigui; maibiguin ang Capitan General na
mangbiglà.

--¡Nárito ang ibáng m~ga telegrama!

Ang m~ga telegramang iyo'y sa Alcalde, sa alférez at sa gobernadorcillo;
namamasid na magaling n~g m~ga fraileng walâ isá man lámang telegramang
ucol sa cura.

--¡Dárating ang Capitan General sa icapat na oras n~g hapon, m~ga
guinoo!--anang Alcalde n~g pananálitang madakilà;--macacacain tayo n~g
boong catahimican.

Hindî macapagsasabi n~g hihiguit pa sa rito sa cagalin~gan si Leonidas
sa Termópilas: "¡N~gayong gabi'y hahapon tayong casama ni Plutón!"

Nanag-uli ang salitaan sa lacad na caugalian.

¡Namamasid cong walâ rito ang ating dákilang mán~gan~garal!--ang kiming
sinalità n~g isá sa m~ga naroroong cawaní n~g gobierno, na mahinhin ang
anyô at hindî binubucsán ang bibig hanggang sa oras n~g pagcain, at sa
boong umaga'y n~gayon n~gâ lámang nagsalità.

Ang lahát n~g nacaáalam n~g m~ga nangyari sa amá ni Crisóstomo'y cumilos
at cumindát, na ang cahuluga'y:--"¡Halá cayó! ¡Sa unang hacbáng pa
lámang ay cayo'y násilat na!"--Datapuwa't sumagót ang iláng
mapagmagandang loob:

--Marahil nápapagal siyá n~g cauntí....

--¿Anóng caunti lámang?--ang bigláng sinabi n~g alférez;--pagód na pagód
marahil, at ayon sa casabihán dito'y "malunqueado" (bugbóg na bugbóg ang
catawán). ¡Nacú ang pan~garal na iyón!

--¡Isáng mainam na sermón, cadakidakilaan!--anang escribano.

--¡Maran~gal, malalim!--ang idinugtóng n~g corresponsal.

--Upang macapagsalità n~g gayóng catagál, kínacailan~gang magcaroon n~g
lálamunang gaya n~g canyáng lálamunan,--ang ipinahiwatig ni párì Manuel
Martín.

Waláng pinupurì ang agustino cung di ang lalamunan lámang niyá.

--¡Nalalaman ba ninyóng si guinoong Ibarra'y siyáng lalong may magalíng
na tagapaglutò sa boong lalawigan?--anang Alcalde upang putulin ang
salitaan.

--Iyan n~gâ ang sinasabi co, datapuwa't ang magandang babaeng canyáng
calapít ay áayaw paunlacán ang hayin, sa pagca't bahagyâ na lámang
tiniticman ang pagcain,--ang tutol n~g isá sa m~ga cawaní n~g gobierno.

Nagdamdam cahihiyan si Maria Clara.

--Napasásalamat acó sa guinoo ... napacalabis naman ang canyáng
pan~gan~gasiwà sa aking cataohan,--ang kimíng sinalitâ n~g
pautál,--datapuwa't....

--Datapuwa't pinaúunlacan pô ninyó n~g malakí ang pagsasalosalong itó sa
inyó lámang pagparito,--ang sinabing pangwacás sa salità n~g Alcaldeng
malin~gap sa babae, at sacá humarap cay párì Salví.

--Párì Cura,--ang malacás na idinugtóng,--námamasid co pong sa maghapo'y
hindî cayó umíimic at may iniísip....

--¡Catacot-tacot na magmamasid ang guinoong Alcalde!--ang bigláng sinabi
sa isáng cacaibáng anyô ni párì Sibyla.

--Itó na ang aking ugali,--ang pautál na sinabi n~g franciscáno;--ibig
co pang makinig cay sa magsalitâ.

--¡Ang pinagsisicapang lagui n~g camahalan pô ninyo'y ang makinabang at
huwag man~gulugui!--ang sinabi n~g alférez, na aglahî ang anyô n~g
pananalità.

Hindî inaring birô ang bagay na iyón ni párì Salví; sandaling numingníng
ang canyáng panin~gin, at sacá sumagót:

--Magalíng ang pagcatalastas n~g guinoong alférez na sa m~ga áraw na
ito'y hindî n~gâ acó ang lalong nakikinabang ó nan~gun~gulugui!

Hindî inalumana n~g alférez ang dagoc na iyón sa pamamag-itan n~g isáng
cunua'y tawa, at winalang bahalà ang pasaring na iyón.

--N~guni, m~ga guinoo, hindî co mapagwarì cung bakit macapagsasalitaan
n~g m~ga pakikinabang ó m~ga pan~gun~gulugui,--ang isinabat n~g
Alcalde;--¿anó ang mawiwicà sa atin n~g m~ga magagandang loob at
matatalinong binibining nan~garitong nagbibigay unlác sa atin n~g
caniláng pakikipanayam? Sa ganáng akin, ang m~ga dalaga'y tulad sa m~ga
taguintíng n~g arpa n~g calan~gitan sa guitna n~g gabi! kinacailan~gang
pacauliniguin at silá'y pakinggan, at n~g ang m~ga caayaayang tinig
niláng nagpapailanglang sa calolowa sa calan~gitang kinarorooran n~g
waláng hanggan at n~g lalong cagandagandahan....

--Naghahanay ang camahalan pô ninyó n~g m~ga matitimyás na sasay!--anang
escribano n~g boong galác, at ininóm niyá at n~g Alcalde ang álac na na
sa canicaniláng copa.

--Hindî mangyaring hindî co gawín,--anang Alcalde, na pinapahid ang
canyáng m~ga labì;--cung hindî laguing gumagawâ n~g magnánacaw ang
capanahunan, ay gumagawâ namán n~g manunulâ. N~g cabataan co'y cumathâ
acó n~g m~ga tulâ, na hindî namán masasamâ.

--Sa macatuwid po'y naglilo ang inyóng camahalan sa m~ga Musa upang
sumunód cay Themis!--ang sinaysay n~g ating "corresponsal" na mahiliguín
sa m~ga diosa n~g panahóng una.

--Psch! anóng ibig ninyóng aking gawin? Sa tuwi na'y naguing hilig co
ang aking mapagkilalà ang lahát n~g calagayan n~g pamúmuhay. Namúmupol
acó cahapon n~g m~ga bulaclác, n~gayó'y aking hawac naman ang tungcod
n~g Justicia at naglilingcód acó sa sangcataohan, búcas....

--Búcas ay ihahaguis n~g camahalan pô ninyó ang tungcód na iyán sa apóy
at n~g inyóng mapainit ang maguináw na dacong hápon n~g buhay, at ang
cucunin pô namán ninyo'y ang catungculang pagca ministro,--ang
idinugtóng ni párì Sibyla.

--Psch! oo ... hindî ... ang maguing ministro'y hindî siyáng lalong
aking pinacahahangad na camtan: sino mang waláng carapata'y naguiguing
ministro. Isang mainam na bahay sa dacong timugan n~g España at n~g
matirahan cung panahông tag-init, isang malaking bahay sa Madrid at
tahanan at m~ga lupaín sa Andalusia cung panahong tag-lamig ... Hindî
n~gâ masasabi sa akin ni Voltaire: "Nous n'avons jamais été chez ces
peuples que pour nous y enrichir et pour les calomnier".

Ang boong ísip n~g m~ga cawaní n~g gobierno'y nagsalità ang Alcalde n~g
isáng catatawanán, caya't nagtawanan silá't n~g bigyáng capurihan ang
gayóng pagpapatawá; silá'y guinayahan n~g m~ga fraile, palibhasa'y hindî
nilá talós na si Voltaire ay yaóng Voltaireng hindî mamacailang caniláng
sinumpâ at inilagay sa infierno. N~guni, sa pagca't nalalaman ni parì
Sibyla cung sino si Voltaire, siya'y magpakilang galit, sa
pagsasapantaha niyang nagsalitâ ang Alcalde n~g isáng laban ó paglabag
sa religion.

Nagsisicain naman sa isáng "kiosko" ang m~ga batang lalakì, na ang
caniláng maestro ang sa canila'y nan~gun~gulò.

Gumagawâ silá n~g malakíng cain~gayan, gayóng silá'y m~ga batang
filipino, sapagca't ang caraniwan, cung ang m~ga batang filipino'y na sa
pagcain at na sa haráp n~g ibáng m~ga tao'y hindî ang cagaslawán ang
caniláng naguiguing caculan~gan, cung di ang cakimian. Ang isa'y
nagcacamalí n~g paggamit n~g m~ga "cubierto" at sa gayo'y sinásala n~g
calapit; dito'y nagmumulâ ang isáng pagmamatuwiran, at ang dalawang
nagtatalo'y nagcacaroon n~g canicaniyáng m~ga cacampí: ang wicà n~g
iba'y ang cuchara, anang iba nama'y ang tenedor ó ang cuchillo, at sa
pagca't walâ silang kinikilalang capuwà batang lalong marunong cay sa
ibâ, doo'y nan~gagcacain~gay n~g di sapalâ, ó, sa lalong maliwanag na
sabi, sila'y nan~gagmamatuwirang wan~gís sa pagtatalò n~g m~ga teólogo.

Ang m~ga magugulang ay nan~gagkikindatan, nan~gagsisicuhán,
nan~gaghuhudyatan, at nababasa sa caniláng m~ga pagn~gitî na sa sila'y
lumiligaya.

--¡Abá!--ang sabi n~g isáng babaeng tagabukid sa isáng matandang
lalaking nagdidicdic n~g hitsó sa canyáng calicot;--magpaparì ang aking
si Andoy, cahi't áayaw ang aking asawa. Tunay n~ga't m~ga dukhâ cami,
n~guni't cami'y magsisipag sa paghahanap buhay, at cami'y magpapalimos
cung cacailan~ganin. Hindî nawawalan n~g nagbibigay n~g salapi at n~g
macapagpárì ang m~ga mahihirap. Hindî ba sinasabi ni hermano Mateo,
taong hindî nagsisinun~galing, na si papa Sixto'y isáng pastol lamang
n~g calabaw sa Batan~gan? Tingnan na ngâ lamang ninyó ang aking si
Andoy, ¡tingnan ninyó siyá cung dí camukhâ na ni San Vicente!

At cumacayat ang laway n~g mabaít na ina sa panonood sa canyáng anác na
hinahawacan ang tenedor n~g dalawang camay.

--¡Tulun~gan nawa siyá n~g Dios!--ang idinugtóng n~g matandang lalaki,
na n~ginun~guyâ ang sapá;--cung maguing papa si Andoy, cami pa sa sa
Roma ¡je!--¡je! nacalalacad pa acóng mabuti. At cung sacali't mamatay
acó ... ¡jeje!

--¡Huwag pô cayóng mabahalà, incong! Hindî malilimot ni Andoy na
tinuruan ninyó siyá n~g paglála n~g m~ga bilao at n~g dikin.

--Tunay ang sabi mo Petra; acó ma'y naniniwala ang anác mo'y nagcacaroon
n~g mataas na catungculan ... ang cababaa'y patriarca. ¡Hindî pa acó
nacacakita n~g batang hiniguit sa canyá sa cadaliang natuto n~g
hanap-buhay! Oo, oo, maaalaala na niya acó, cung siyá'y papa na ú obispo
at maglibang sa paggawa n~g m~ga bilauhang gagamitin n~g canyáng
tagapaglutong babae. Oo, ipagmimisa n~ga niyâ ang aking calolowa, ¡jeje!

At taglay n~g mabait na matanda ang ganitóng pag asa'y sinicsicang
mainam n~g maraming hitsó ang canyáng calicot.

--Cung pakikinggan n~g Dios ang aking m~ga pagsamò at magaganap ang
aking m~ga pag-asa, sasabihin co cay Andoy: "Anác, pawiin mo sa amin ang
lahát n~g casalanan at ipadalá mo camí sa lan~git". Hindî na tayo
man~gan~gailan~gang magdasál, mag ayuno ó bumilí pa n~g m~ga bula.
Maaarì n~g gumawâ n~g m~ga casalanan ang may isáng anác na santo papa!

--Paparoonin mo siyá sa bahay búcas, Petra,--anang matandang lalakì na
totoong nagagalác;--¡tuturuan co siyá n~g pagcacayas n~g nito!

--¡Hmjo! ¡abá! ¿Anó pô ba, incóng ang pagcaalam ninyó? ¿Inaacalà pô ba
ninyóng iguinagaláw pa n~g m~ga papa ang caniláng m~ga camáy? ¡Ang cura
n~gâ, gayóng siya'y cura lamang, cayâ lamang nagpapagal ay cung
nagmimisa, pagca nagpapapihitpihit! Ang arzobispo'y hindî na pumipihit,
paupô cung magmisa; cayâ n~gâ't ang papa ... ¡ang papa'y nacahigá cung
magmisa, at may abanico pa! Anó pô ba ang ísip ninyó?

--Hindî isáng calabisán, Petra, ang canyáng malaman cung paano ang
guinagawang paghahandâ n~g nito. Mabuti na ngâ ang siyá'y macapagbili
n~g m~ga salacót at m~ga petaca at n~g huwag macailan~gang magpalimos na
gaya n~g guinagawâ rito n~g cura sa taón-taón sa pan~galan n~ga papa.
Nahahabag acong makita ang isáng santong pulubi, caya't aking ibinibigay
ang lahat cong nalimpoc.

Lumapit ang isáng tagabukid at nagsalitâ.

--Aking pinagtibay na, cumare, magdodoctor ang aking anac, ¡walâ n~g
magaling na gaya n~g doctor!

--¡Doctor! huwag n~gâ cayóng main~gay, cumpare;--ang sagót ni
Petra;--¡walâ n~g magalíng na gaya n~g magcura!

--¿Cura? ¡prr! ¡Sumísin~gil n~g maraming salapî ang doctor; silá'y
sinásamba n~g maysakít, cumare!

--¡Magnilaynilay cayó! Sucat n~g magpapihitpihit n~g macaatlo ó macaapat
ang cura at magsalità n~g "déminus pabiscum," upang canin ang Dios at
tumangap n~g salapî. Sinâsabi n~g lahát sa canyá, patí n~g m~ga babae,
ang caniláng m~ga lihim.

--¿At ang doctor? ¿At anó bang acalà ninyó sa doctor? ¡Nakikita n~g
dóctor na lahat, patì n~g itinatagò ninyông m~ga babae, pumúpulso sa
m~ga dalaga.... ¡Ibig cong maguing doctor isáng linggó man lamang!

--¿At ang cura? ¿hindî ba nakikita n~g cura ang nakikita n~g inyóng
doctor? ¡At magaling pa sa riyan! Nálalaman na ninyó ang casabihan; "¡sa
cura ang matatabang inahing manóc at gayón din ang binting mabilog!"

--¿At anó, cumacain ba ang m~ga manggagamot n~g tuyóng lawlaw?
¿nasasactán ba ang m~ga dalirì sa pagdidildil n~g asín?

--¿Narurumhán ba ang camáy n~g cura na gaya n~g m~ga camáy n~g
manggagamot? ¡N~g huwag magcagayo'y may malalakíng hacienda silá, at
sacali't gumagawâ, gumagawáng may música at siyá'y tinutulun~gan pa n~g
m~ga sacristan!

--¿At ang cumumpisál cumare? ¿Hindî ba pagpapagal ang cumumpisál?

--¡Nacú, ang pagpapagal na iyán! ¡Ang pagcaibig ninyóng sa inyó'y
man~gumpisal ang lahát n~g tao! ¡Diyata't nagcacapagod at
nagcacapangpapawis pa n~gâ tayo sa pagcaibig nating masiyasat cung anó
ang m~ga gawâ n~g m~ga lalaki't m~ga babae at cung anó ang m~ga gawâ n~g
ating m~ga capit-bahay! Waláng guinagawâ ang cura cung dî maupo, at
pagdaca'y sinasabi na sa canyá ang lahát; cung minsa'y nacacatulog,
datapuwa't ¡sucat na ang maggawad n~g dalawa ó tatlóng benedición upang
tayo'y maguing anac ulí n~g Dios! ¡Maanong maguing cura na n~gâ lamang
acó sa isáng hapon n~g cuaresma!

--¿At ang ... ang magsermón? ¿sasabihin naman ninyó sa aking iya'y hindî
pagpapagod? ¡Nákita na ninyó cung paano ang pagpapawis n~g curang malaki
caninang umaga!--ang itinututol n~g lalaking nacacaramdam na siya'y
nalulupig sa matuwiranan.

--¿Ang magsermón? ¿Isáng pagpapagal ba ang magsermón? ¿Saan naroon ang
inyóng pag-iisip? ¡Maanong macapagsasalitâ na n~gà acó hanggang
tanghalì, mulà sa púlpito, na aking macagalítan at mapagwicaan ang
lahát, na sino ma'y waláng macapan~gahás na tumutol, at pagbabayaran pa
acó sa gayóng gawâ! ¡Maanong maguing cura na n~gâ acó isáng umagang
nan~gagsisimbá ang m~ga may utang sa akin! ¡Pagmasdan ninyó cung paano
ang pagtabà ni párì Dámaso sa canyáng capagmumurá at capapalò!

At dumarating n~gâ naman si párì Dámaso, taglay ang paglacad n~g taong
matabà, na halos nacan~giti, n~guni't sa isáng anyóng nagpapakilala n~g
pan~git niyáng caisipán, caya't pagcakita sa canyá ni Ibarra'y nalitó sa
canyáng pagtatalumpatî.

Binatì nilá si párì Dámaso, baga man may halong pagtatacá, datapuwa't
nagpakita ang lahát n~g galác sa canyáng pagdating, liban na lamang cay
Ibarra. Nan~gaghihimagas na at bumubulâ na ang sa m~ga copa ang
"champaña".

Naowi sa pan~gan~gatál ang n~gitî ni párì Dámaso, n~g canyáng mamasdan
si María Clarang nacaupô sa dacong canan ni Crisostomo; n~guni't umupô
siyá sa isáng silla sa tabí n~g Alcalde, at sacá tumanóng sa guitna n~g
isáng macahulugang catahimican:

--¿May pinag-uusapan ba cayóng anó man, m~ga guinoo? ¡Ipagpatuloy ninyó
ang salitaan!

--Nan~gagtatalumpatian,--ang sagót, n~g Alcalde. Binabangguit ni
guinoong Ibarra ang lahát n~g sa canya'y tumulong sa adhicáng
icagagaling n~g madlá, at sinasaysay ang nauucol sa arquitecto, n~g ang
camahalan pâ ninyó'y....

--Hindî n~gâ acó nacacamuang n~g tungcól sa arquitectura,--ang
isinalabat ni párì Dámaso,--datapuwa't tinatawanan co ang m~ga
arquitecto at gayón din ang m~ga tan~gáng tumatacbô sa canilá. Náriyan,
acó ang gumuhít n~g piano n~g simbahang iyán, at lubós sa cagalin~gan
ang pagsacagawâ: ganyan ang sabi sa akin n~g isáng inglés na maglalacó
n~g m~ga hiyás, na tumuloy isáng áraw sa convento. ¡Sucat n~g magcaroon
n~g dalawang daling noo upang macagawâ n~g piano!

--Gayon man,--ang mulíng isinagót n~g Alcalde, n~g mamasid niyáng hindî
umiímic si Ibarra,--pagca nauucol na sa m~ga tan~gíng bahay, gaya na
n~gâ baga n~g isáng escuela, sa halimbawa, nagcacailan~gan tayo n~g
isáng "perito" (isáng taóng pantás sa paggawâ n~g anó man).

--¡Anó bang "perito ni peritas"!--ang sinabing malacás na palibac ni
párì Dámaso.--Ang nagcacailan~gan n~g m~ga "perito" ay isáng "perrito"
(tuta ó maliit na áso)! ¡Kinacailan~gang maguing hayop pa cay sa m~ga
"indio", na gumagawang mag isá n~g caniláng m~ga bahay, upang hindî
matutong magpagawâ n~g apat na pader at saca patun~gan sa ibábaw n~g
isáng tangkil, na siyá n~gang isáng tunay na escuela!

Tumin~ging lahát cay Ibarra, datapuwa't ito'y baga man lalong namutlà,
nagpatuloy na parang nakikipagsalitaan cay María Clara.

--N~guni't dilidilihin pô ninyóng....

--Tingnan pô ninyó,--ang ipinagpatuloy na sabi n~g franciscano, na ayaw
papagsalitain ang Alcalde,--tingnan pô ninyó cung paano ang guinawâ n~g
isáng "lego" namin, na siyáng lalong pinacahayop sa lahát naming m~ga
lego, na yumari n~g isáng magalíng, mabuti at murang hospital. Marunong
magpagawang magalíng at hindî nagbabayad cung dî walong cuarta lámang sa
araw-araw sa bawa't isá sa m~ga taong nanggagaling pa sa ibáng bayan.
Nálalaman n~g legong iyán cung paano ang nauucol na pakikisama sa m~ga
"indio", na hindî gaya n~g maraming m~ga haling at m~ga "mesticillo", na
nagpapasamâ sa m~ga taong iyán sa pagbabayad sa canila n~g tatlóng
bahagui ó isáng salapî.

--¿Ang wicà pô ba ninyo'y walóng cuarta lamang ang ibinabayad? ¡Hindî
mangyayari!--Ibig n~g Alcaldeng baguhin ang lacad n~g salitaan.

--Tunay pô, at iyan ang dapat uliranin n~g m~ga nagpapanggap na
magagaling na m~ga castilà. Nakikita na n~gâ, na buhat n~g mabucsán ang
Canal n~g Suez ay sumapit dito ang cahalayang asal. N~g una, n~g
kinacailan~gan nating lumigoy sa Cabo, hindî nacararating dito ang
lubhang maraming; m~ga may masasamáng caugalian, at hindî namán
nacapaglácbay roon ang m~ga iba upang man~gagasamâ!

--¡Datapuwa't párì Damaso!...

--Nakikilala na pô ninyó cung anó ang "indio"; bahagyâ pa lamang
nacacaalam n~g cauntî ay nagmamarunong na. Ang lahát n~g m~ga úhuguing
iyáng napapasa Europa'y....

--¡N~guní't pakinggan pô ninyó!...--ang isinasalabat n~g Alcalde, na
nababalisá dahil sa masasakít na m~ga pasaring na iyón.

--Magcacaroon silá n~g wacás ayon sa canicaniláng carapatán--ang
ipinagpatuloy na párì Dámaso;--nákikita sa calaguitnaan ang camáy n~g
Dios, kinacailan~gang maguing bulág upang huwag mámasdan. Tumatanggap na
sa búhay pang itó ang m~ga magúlang n~g gayóng m~ga ahas ...
nan~gamámatay sa bilangguan ¡jé! ¡jé! at masasabi nating waláng sucat
na....

Datapuwa't hindî natapos ang sinasabi. Sinúsundan siyá n~g matá ni
Ibarrang nan~gin~gitimn~gitim ang pulá n~g mukhâ sa malakíng galit; at
pagcárinig n~g pasaring sa canyáng ama'y nagtindíg, at sa isáng lundág
ay ilinagpác ang canyáng batibot na camáy sa ibábaw n~g úlo n~g
sacerdote, na natihayâ at tulíg.

Sa lubós na pagcagulat at pagcatacot, sino ma'y waláng nan~gahás
mamaguitnà.

--¡Layô cayó!--ang sigáw n~g binatà n~g tinig na cagulatgulat, at inabot
ang matalas na sundáng samantalang iniípit n~g canyáng paa ang liig n~g
fraile, na nahihimásmasan sa canyáng pagcatulíg;--¡ang áayaw mamatáy ay
huwag lumapit!

Pinagdirimlán si Ibarra: nan~gan~gatal ang canyáng catawán umíinog sa
kinalalagyan ang canyáng m~ga matáng nan~gagbabalà. Nagpumilit si Fr.
Dámasong buman~gon at tumindíg; datapuwa't hinawacan siyá sa liig ni
Ibarra, saca siyá ipinagwas-wásan hanggang sa siyá'y mapaluhod at
mabaluctoc:

--¡Guinoong Ibarra! ¡guinoong Ibarra!--ang pautál na sinabi n~g ilán.

Datapuwa't sino man, cahi man ang alférez ay ayaw man~gahás lumapit at
caniláng námamasdan ang kisláp n~g sundáng at nababalac nilá ang lacás
at calagayan n~g binatà. Nan~gatitigagal na lahát.

--¡Cayo'y diyan! hindî cayó nan~gagsisiimíc, n~gayo'y acó ang marapat na
mang cumilos. ¡Siya'y iniílagan co, dinalá sa akin siyá n~g Dios, ang
Dios ang siyáng humatol!

Nahihirapan n~g paghin~gà ang binatà, datapuwa't ang canyáng bísig na
basal ay nagpapatuloy n~g pagpiguil sa franciscano, na hindî macawalâ
cahi't nagpupumiglás n~g dî cawasà.

--¡Tahimic na tumitibóc ang aking pusô, hindî mabibigó ang aking
camáy!...

At tumin~gin sa paliguid niya't nagsalitâ;--Makinig muna cayó, ¿mayroon
bagang isá man lamang sa inyó na umibig sa canyáng amá, na nagtamin n~g
malalim na galit sa canyáng pinagcacautan~gan n~g búhay, isá man lamang
na ipinan~ganác sa cahihiyán at sa caimbihán?... ¿Nakita mo na?
¿Nariring mo baga ang hindî nilá pag-imic na iyán? Sacerdote n~g isáng
Dios n~g capayapaan, puspós ang bibig mo n~g cabanalan at religión, at
ang puso'y punô n~g m~ga carumhán, ¡hindî mo marahil nálalaman cung anó
ang isáng amá!... ¡cung guinugunitâ mo sana ang iyóng amá! ¿Nákita mo
na? Sa guitnâ n~g caramiháng iyáng pinawawalan mong halaga, ¡walâ cahi't
isá man lamang na catulad mo! ¡Nahatulan ca na!

Ang m~ga taong sa canyá'y nacaliliguid, sa pagcaisip niláng doó'y gagawâ
n~g isáng cusang pagpatay, sila'y nan~gagsikilos.

--¡Lumayô cayó!--ang mulíng isinigáw na nagbabalà ang tinig; ¿anó?
¿nan~gan~ganib ba cayóng dumhám co ang aking camáy n~g maruming dugó?
¿Hindî ba sinabi co na sa inyóng tiwasay na tumitiboc ang aking pusô?
¡Lumayò cayó sa amin! ¡Pakinggan ninyó m~ga sacerdote, m~ga hucóm, na
ang boong acalà ninyo'y hindî cayó cawan~gis n~g ibáng m~ga tao at
nagbibigáy cayó sa inyóng sarilí n~g ibáng m~ga catuwiran! Ang aking
amá'y isáng taong may malinis na capurihán, ipagtanóng ninyó diyan sa
bayang lubós na iguinagalang ang pagaalaala sa canyá. Ang aking amá'y
isáng mabait na mayaman: inihandóg niyá ang canyáng pagpapacahirap sa
akin at sa icagagaling n~g canyáng bayan. Laguing bucás ang canyáng
báhay, laguing handâ ang canyáng dulang sa taga-ibang lupain ó sa
pinapanaw sa canyáng kinaguisnang lupâ, na sa udyóc n~g caralitaa'y
tumatacbó sa canyá! Siya'y mabuting cristiano: lagui n~g guinagawâ niyá
ang cagalin~gan at cailan ma'y hindî siyá umapí sa mahinang naguiguipit
at hindî siyá humabág sa na sa malakíng carukhaan.... Binucsán niyá sa
taong sumasadálitâ ang m~ga pintuan n~g canyáng bahay, pinaupô niyá at
pinacain sa canyáng dúlang at canyáng pinan~galanang caibigan. ¿Anó ang
pagtumbás na sa canyá'y guinawâ? Siya'y pinaratan~gan, pinag-usig,
pinapanandata n~g laban sa canyá ang camamangman~gan at siya'y
pinag-usig hanggang sa libin~gang pinagpapahin~galayan n~g m~ga patáy.
At, hindî pa nagcacasiyà sa ganitóng m~ga gawa'y ¡pinag-uusig naman
n~gayon ang anác na lalaki! Aco'y tumacas sa canyá, iniílagan cong
siya'y aking macaharap ... Nárinîg ninyó siyá caninang umaga na hindî
pinagpacundan~ganan ang púlpito, idinalirî acó sa halíng na
pananampalataya n~g m~ga taong han~gál sa bayan, n~guni't hindî acó
umimíc. N~gayo'y naparito't aco'y hinahamit; nagtiis acó sa hindî
pag-imíc na inyóng pinangguilalasán, datapuwa't mulíng linait ang lalong
pinacamamahal n~g lahát n~g m~ga anác sa caibuturan n~g caniláng alaala
... Cayóng m~ga nariritó, m~ga sacerdote, m~ga hucóm, ¿nakita baga ninyó
ang pagpapacacasipag sa paggawâ n~g matandâ ninyóng amá, at n~g
masunduan ang inyóng icagagalíng, mamatay sa hapis ang amáng iyán sa
isáng bilangguan, na nagbubuntong hinîn~gà sa pagmimithíng cayo'y
mayacap; na humahanap n~g isáng taong sa canyáng umalíw, nag iísa, may
sakít, samantalang cayo'y na sa ibáng lupain?... ¿Narinig ba ninyó
pagcatapos na siniraan n~g purì ang canyáng pan~galan, nasumpun~gan baga
ninyóng waláng laman ang sa canya'y pinaglibin~gan n~g pumaroon cayó at
ang talagà ninyo'y manalan~gin sa ibábaw n~g baunang iyón? ¿Hindî?
¿Hindî cayó umiímïc? ¡cung gayo'y hinahatulan ninyóng tunay n~gâ siyáng
masamâ!

Inian~gat ang bísig; datapawa't malicsíng tulad sa cabilisán n~g sinag
n~g liwanag, pagdaca'y napaguîtnâ ang isáng dalaga at piniguil n~g
canyáng linalic na camáy ang mapaghigantíng bîsig: ang dalagang iyo'y si
María Clara.

Tiningnan siyá ni Ibarra n~g isáng titig na wari'y nan~gan~ganîno ang
casiraan n~g ísip. Untî unting lumuag ang pagcahawac n~g m~ga naninigás
na m~ga dalirì n~g canyáng m~ga camáy at pinabayaang lumagpac ang
catawan n~g franciscano't ang sundang, tinacpán ang mukha't tumacas na
sinagal ang caramihang tao.



=XXXV.=

=MGA SALISALITAAN.=


Pagdaca'y lumaganap sa bayan ang balita n~g nangyaring iyón. N~g
bagobago'y ayaw maniwalâ sino man, n~guni't sa pan~gan~gailan~gang
pahinuhod sa catotohanan, nan~gag-iinaman ang lahat sa pagsigáw n~g
pagtatacá.

Bawa't isa'y nagbubulaybulay alinsunod sa abót n~g cataasan n~g
canicaniláng calinisan n~g budhî.

--¡Si párì Dámaso'y namatáy!--ang sabihan n~g m~ga iilán;--n~g itindíg
nilá siya'y naliligó ang canyáng mukhâ n~g dugô at hindî humihin~gà.

--¡Magpahin~galay nawâ siyá sa capayapaan, n~guni't waláng guinawâ sa
canyá cung dî papagbayarin lamang n~g canyáng utang--ang malacás na sabi
n~g isáng binatà--Wariin ninyóng waláng sucat maipan~galan sa guinawâ
niyá caninang umaga sa convento.

--¿Anó ba ang guinawâ? ¿Mulì bang sinuntóc ang coadjutor?

--¿Anó ba ang guinawâ? ¡Ating tingnán! ¡Sabihin mo sa amin!

--¿Nakita ba ninyó n~g umagang itó ang isáng mestizong castílà na
lumabás sa dácong sacristía samantalang nagsésermon?

--¡Oo! ¡oo n~gâ, siya'y nakita namin! Pinagmasdán siyá ni párì Dámaso.

--Ang nangyári'y ... pagcatapos n~g sermón, siyá'y ipinatáwag at
tinanóng cung anóng dahil sa siyá'y lumabás.--"Hindî pô acó maálam n~g
wicang tagálog, padre",--ang isinagót.--"¿At bakìt ca nanglibác, na
sinabi mong wicang griego iyón?"--ang isinigáw sa canyá ni párì Dámaso,
at tuloy sinampál siyá. Gumantí ang bináta, nagpanuntóc ang dalawá,
hanggáng sa silá'y pinag-awatanan.

--¡Cung sa akin mangyari ang gayóng bágay!...--ang ibinulóng n~g márahan
n~g isáng estudiante.

Hindî co minamagalíng ang guinawâ n~g franciscano,--ang idinugtóng namán
n~g isá,--sa pagca't hindî dapat ipagpilitan ang Religióng párang isáng
parusa ó isáng pahirap; datapuwa't hálos ikinatútuwâ co, sa pagca't
nakikilala co ang binátang iyán; siyá'y tagá San Pedro Macatí at maigui
siyáng magwicang tagálog. N~gayo'y ibig niyáng siyá'y ipalagáy na bágong
gáling sa Rusia, at ipinagmámapuri ang pagpapacunuwaríng hindî niyá
nalalaman ang wícà n~g canyáng m~ga magugúlang.

--Cung gayó'y ¡linílikhâ silá n~g Dios at silá'y nan~gagsusuntucan!

--Gayón ma'y dápat táyong tumútol sa cagagawáng iyán,--ang sábing
malacás n~g isáng estudiante namán;--ang dî pag-imíc ay párang isáng
pag-sangáyon, at ang guinawáng iyó'y mangyayaring gawín namán sa alín
man sa átin. ¡Nanunumbalic táyo sa m~ga panahón ni Nerón!

--¡Nagcácamalî ca!--ang tútol n~g isá;--¡si Nerón ay isáng dakîlang
artista, at si párì Dámaso'y isáng casamasamaang magsesermón!

Ibá namán ang salisalitaan n~g m~ga táong may catandaan na.

Samantalang hiníhintay nilá sa isáng maliit na bahay, na na sa labás n~g
báyan ang pagdatíng n~g Capitán General, itó ang sinasabi n~g
Gobernadorcillo:

--Hindî n~gâ bágay na magaáng sabíhin cung síno ang may catuwíran at
cung síno ang walâ, datapuwa't cung nacapagmunimuni sána si guinoong
Ibarra....

--¿Cung nagcaroón sána si párì Dámnaso n~g calahatî man lámang n~g
pagmumunimuni ni guinóong Ibarra, ang talagáng ibig pô ninyóng sabihin
maráhil?--ang isinalábat ni don Filipo,--Ang casamaa'y nagpalít silá n~g
catungcúlan: ang bátà ang nag ásal matandâ at ang matandâ ang nag-ásal
bátà.

--¿At ang sabi pô ninyo'y walâ síno mang dumalô upáng silá'y awatin,
liban na lámang sa anác na babáe ni cápitang Tiago?--ang tanóng ni
cápitang Martín. ¿Sino man sa m~ga fraile, cahi't ang Alcalde man
lámang? ¡Hm! ¡Lálò pa n~gang masama! Hindî co nanasaing aking casapitan
ang calagayan n~g binatâ. Sino ma'y walang macapagpapatawad sa gayóng sa
canyá'y pagcatácot. ¡Lálò pa n~gang masama! ¡Hm!

--¿Sa acalà cayâ ninyó?--ang tanóng ni cápitang Basilio, na totoong
malakí ang han~gad na macatalastas.

--Umaasa acó,--ani don Felipong nakipagsulyápan cay cápitang
Basilio,--na hindî siyá pababayaan n~g bayan. Dápat náting alalahanin
ang guinawâ n~g canyáng m~ga magugúlang at ang canyáng casalucúyang
guinágawâ n~gayon. At sacali't hindi umimic ang bayan, dahil sa
pagcatacot, ang canyang m~ga caibiga'y....

--N~guni, m~ga guinoo,--ang isinalabat n~g gobernadorcillo,--ano baga
ang ating magagawa? ¿ano ang magagawa n~g bayan? Mangyari ang ano mang
mangyari'y ang m~ga fraile ang siyang "lagui" n~g na sa catuwiran!

--"Lagui" na silang na sa catuwiran, sa pagca't "lagui" n~g binibigyang
cabuluran natin sila; minsan man lamang ay magbigay tayong catuwiran sa
ating sarili, at pagsacagayo'y saca tayo mag-usap!

Kinamot n~g gobernadorcillo ang canyáng ulo, tumin~gala sa bubun~gan at
saca nagsalita na ang tinig ay masaclap:

--¡Ay! ang ínit n~g dugo! Tila mandin hindî ninyo nalalaman ang lupaíng
kinalagayan natin; hindî ninyo nakikilala ang m~ga cababayan natin. Ang
m~ga fraile'y mayayaman at nan~gacacaisa; tayo'y nagcacáwasac wasác at
m~ga dukha. ¡Siya n~ga! ¡ticman ninyong siya'y inyóng ipagmalasakit, at
makikita ninyóng cayo'y pababayaan n~g ating m~ga cababayang mag-isa sa
m~ga sagutin!

--¡Siyá n~ga!--ang biglang sinabi ni don Filipo n~g boong
sacláp,--mangyayari n~ga ang gayon samantalang ganyan ang pinagiisip,
samantalang totoong nagcacahawig ang tacot at ang pagiin~gat. Lalo pang
pinapansin ang isáng capahamacáng hindî pa nalalaman cung mangyayari
n~ga, cay sa kinacailan~gang pagcápacagaling; pagdaca'y dinaramdam ang
tácot, sa hindî ang pananalig; bawa't isá'y walang iniisip cung dî ang
ganang canya, sino ma'y hindî nag-iisip n~g ganang sa m~ga ibá, caya
mahihinà táyong lahát!

--Cung gayo'y isípin na muna ninyo ang sa ganáng m~ga ibá, at bago ninyó
isipin ang sa ganáng inyó, at makikita ninyó cung paáno ang
pagpapabayang sa inyó'y gagawin. ¿Hindi ba ninyó nalalaman ang
casabihang castilà: "na nag-pasimula sa saríling catawán ang mahúsay na
pagcacaawang gawâ"?

--Ang lálong magalíng na inyóng masasabi--ang sagot na pagalit n~g
teniente mayor--na nagsisimulá ang mahusay na caruwagan sa malabis na
pag-ibig sa sariling catawan, sa nawawacasan sa pagcawala n~g cahihiyan!
N~gayón di'y ihaharap co sa Alcalde ang pagbibitiw n~g aking
catungculan; bundat na acó n~g paglagay sa cahihiyan, na canino ma'y
wala acong nagagawang cagalin~gan. ¡Paalam!

Iba naman ang m~ga panucala n~g m~ga babae.

--¡Ay! ang buntóng hinin~ga n~g isáng babae na ang anyó'y
mabait;--¡cailán ma'y ganyán ang m~ga cabataan! Cung nabubuhay ang
canyang mabait na ina'y ¿anong sasabihin? ¡Ay, Dios! Pagca napag-iisip
co na maaaring magcaganyan din ang áking anác na laláki, na mainit din
namán ang úlo ...¡ay Jesús! halos pinananaghilian co ang canyáng
nasirang iná..,¡mamamátay acó sa dalamháti!

--N~guni't acó'y hindî ang sagót namán n~g isáng babáe,--hindî acó
magdadalamháti cung sacali't magcacaganyan din ang áking dalawáng anác
na laláki.

--¿Anó pô ang sinasabi ninyo, capitana Maria?--ang sabing malacás n~g
unang babáeng nagsalita, na pinagduduop ang m~ga camáy.

--Ibig cong matuto ang m~ga anác na nagsasanggaláng n~g capurihan n~g
namatay n~g m~ga magugúlang nilá, capitana Tinay; ¿ano pô ang wiwicain
ninyo cung isáng araw na cayo'y bao na márinig ninyóng pinaguupasalaan
ang inyóng asawa, at itun~gó n~g inyóng anác sa Antonío ang úlo at huwag
umimic?

--¡Ipagcacait co sa canyá ang aking bendicion!--ang sabing malacas n~g
pan~gatlóng babae, na ito'y si hermana Rufa--datapuwa't....

--¡Hindî co maipagcacait ang aking bendición cailan man!--ang isinalabat
n~g mabait na si capitana Tinay;--hindî dapat sabihin n~g isáng iná iyan
...datapuwa't hindî co maalaman ang aking gagawin ... hindî co maalaman
... sa acalà co'y acó'y mamámatay..siyá'y ...¡hindi! ¡Dios co!
datapuwa't hindî co na marahil iibiguing muling makita co pa siya ...
¿n~guni't cung anó-anó ang m~ga iniisip ninyó, capitana Maria?

--Datapuwa't gayón man,--ang dugtóng ni hermana Rufa,--hindî dapat
limuting isang malaking casalanan ang magbuhat n~g camáy sa isang taong
"sagrado."

--¡Lalò n~g "sagrado" ang pagmamalasakit sa capurihán n~g namatáy na
m~ga magugúlang!--ang itinútol ni capitana Maria.--¡Waláng
macapagwáwalang galang sa canilang santong capurihán, cahì man ang Papa,
at lalò n~g hindî si párì Damaso!

--Túnay n~ga!--ang bulóng ni capitana Tinay, na nagtataca sa carunun~gan
n~g dalawa;--¿saan ninyó kinucuha ang ganyáng pagcagagaling na m~ga
pan~gan~gatuwiran?

--¿N~guni't ang "excomunión" at ang pagcapacasama?--ang itinutútol namán
n~g Rufa.--¿Anó ang capacanán n~g m~ga dan~gal at n~g capurihan sa búhay
na itó cung mapapasasama naman tayo sa cabilang búhay? Dumaraang madali
ang lahat ... datapuwa't ang excomunión ... sumirang púri sa isang
kinacatawan ni Jesucristo ... ¡iya'y ang Papa lamang ang
nacapapapatawad!

--¡Ipatatawad n~g Dios na nag-uutos na igalang ang ama't ina; hindî siya
eexcomulgahin n~g Dios! At itó ang sinasabi co sa inyó, na cung pumaroon
sa aking bahay ang binatang iyan, siya'y aking patutuluyin at
cacausapin; at iibiguin cong siya'y aking maging manúgang, cung mayroon
sana acóng anac na babae; ang mabaít na anac ay maguiguing mabaít namang
asawa at mabaít na ama; ¡maniwalà cayó, hermana Rufa!

--Hindî gayón naman ang aking acala, sabihin na ninyó ang ibig ninyóng
sabihin; at cahi man tila mandín cayó ang sumasacatuwiran, ang cura rin
ang siyang paniniwalaan co cailan man. Ang unaúna'y ililigtas co múna
ang aking caluluwa, ¿anó pô ang sabi ninyó, capitana Tinay?

--¡Ah, anó ang ibig ninyóng aking sabihin! Capuwa cayó sumasacatuwiran;
sumasacatuwiran ang cura, datapuwa't ¡dapat ding magcaroon n~g catuwiran
ang Dios! Ayawan co, acó'y isang tan~ga lamang ... Sasabihin co sa aking
anac na lalaking huwag n~g mag-aral, ang siya cong gagawin! ¡Namamatay
daw sa bibitayan ang m~ga marurunong! ¡María Santisima, ibig pa naman pa
sa Europa n~g aking anac na lalaki!

--¿Anó pô ang inaacala ninyóng gawin?

--Sasabihin co sa canyang manatili na lamang siya sa aking tabi, ¿anó't
iibiguin pa niyang maragdagan ang canyang dúnong? Búcas macalawa'y
mamamatay rin cami, namamatay ang marúnong na gawa rin n~g mangmang ...
ang kinacailan~ga'y mamúhay n~g payapà.

At nagbúbuntong hinin~ga ang mabait na babae at itinitin~galá sa lan~git
ang m~ga matá.

--Acó naman,--ang sabi n~g bóong cataimtiman ni capitana María,--cung
acó ang gaya ninyóng mayaman, pababayaan cong maglacbay--bayan ang aking
m~ga anac; sila'y m~ga batà, at darating ang araw na sila'y
man~gagcacagulang cacauntì n~g panahón ang aking icabubuhay ...
magkikita na camí sa cabilang buhay ... dapat magmithi n~g lalong mataas
na calagayan ang m~ga anac cay sa calagayang inabot n~g canilang m~ga
ama, at wala tayong naituturò sa canila, cung sila'y na sa ating
sinapupunan, cung dî ang pagcamusmús.

--Ay, cacatuwâ namang totoo ang m~ga caisipan pala ninyo!--ang bíglang
sinabi ni capitana Tinay, na pinagduduop ang m~ga camay;--¡tila mandin
hindî ninyo pinaghirapan ang pan~gan~ganac sa inyong cambal na m~ga
anac, na lalaki!

--Dahilan n~gâ sa sila'y pinaghirapan co n~g pan~gan~ganac, inalagaan at
pinapagaral, cahi man camí dukhâ, hindî co íbig na pagcatapos n~g
lubhang maraming capagalang sa canila'y aking guinúgol, ay waláng
cahinatnan sila cung dî maguing calahating tao lamang.

--Sa áking palagáy hindî pô ninyó iniibig ang inyóng m~ga anác n~g
alinsunod sa ipinag-uutos n~g Dios!--ang may cahigpitang sábi ni hermána
Rufa.

--Ipatáwad pô ninyó, umiibig bawa't iná sa canyáng m~ga anác n~g
alinsunod sa canyáng adhicâ; may m~ga ináng umiibig sa canyáng m~ga anác
at n~g caniláng pakinaban~gan, ang ibá nama'y umiibig sa canyáng m~ga
anác dáhil sa pag-ibig nilá sa sarili, at umiibig namán ang ibá sa
icagagaling n~g canilá ring m~ga anác. Acó'y nabibilang dito sa m~ga
hulíng sinábi co, ganitó ang itinúrò sa ákin n~g áking asáwa.

--Hindî totóong nababagay sa átas n~g religión, capitana María, ang
lahát ninyóng m~ga iniisip; ¡cayó'y másoc n~g pagca hermana sa Santísimo
Rosario, cay San Francisco, cay Santa Rita, ó cay Santa Clara!--ang sabi
ni hermana Rufa, na ang anyo'y párang nagsesermón.

--Hermana Rufa, pagca carapatdapat na acóng maguing capatíd (hermana)
n~g m~ga táo, aking sisicaping acó'y maguing capatíd namán n~g m~ga
santo!--ang canyáng sagót na n~gumin~gitî.

Upang mabigyáng wacás ang bahaguing itóng nauucol sa m~ga salisalitaan
n~g báyan; at n~g mapagwarì man lámang n~g m~ga bumabasa cung anó cayâ
ang iniisip n~g m~ga waláng málay na m~ga tagabúkid sa nangyari,
pumaroon tayo sa lílim n~g tolda n~g plaza, at pakinggán nátin, ang m~ga
salitaan n~g iláng nan~gároroon, ang isá sa canila'y cakilala nátin, na
dî ibá cung dî ang nananaguinip sa m~ga doctor sa panggagamot.

--Ang lálong dináramdam co'y hindî ná mayayari ang páaralan!--ang
sinasabi nitó.

--¿Bakit? ¿bakit?--ang tanun~gan n~g m~ga nakíkinig malakí ang
pagpipilit na macaálam.

--¡Hindî na maguiguing doctor ang áking anác, siya'y maguiguing
magcacaritón na lamang! ¡Walâ! ¡Hindî na magcacapáaralan!

--¿Sino ang nagsábing hindî na magcacapáaralan?--ang tanóng n~g isáng
han~gál at matabáng tagabúkid, na malalakí ang m~ga pan~gá at makítid
ang báo n~g úlo.

--¡Aco! ¡Pinan~galanang "plibastiero" si don Crisóstomo n~g m~ga páring
mapuputî! ¡Hindî na magcacapáaralan!

--Nagtatanun~gan ang lahát sa pagsusulyapan. Nababago sa canilá ang
pan~galang iyón.

--¿At masamâ bâ ang pan~gálang iyán?--ang ipinan~gahas na itinanóng n~g
han~gál na tagabúkid.

--¡Iyan ang lálong masamáng masasabi n~g isáng cristiano sa cápuwà niyá!

--Masamâ pa bâ iyán sa "tarantado" at sa "saragate"?

--¡Ah, cung sána'y ganyán na n~gâ lámang! Hindî mamacailang tináwag acó
n~g ganyán ay hindi man lámang sumakít ang áking sicmúrà.

Datapuwa't marahil namá'y hindi na sasamâ pa sa "indio", na ¡sinasabi
n~g alférez!

Ang nagsabing magcacaroon n~g isáng anác na laláking carretonero'y lálo
pang nagpakita n~g calungcútan; nagcamót namán sa úlo ang isá at
nag-íisip isip:

--¡Cung gayó'y maráhil catúlad n~g "betelapora" na sinasabi n~g
matandáng babáe n~g alférez! Ang masamâ pa sa riya'y ang lumurà sa
hostia.

--Talastasín mong masamâ pa sa lumurâ sa hostia cung viernes santo, ang
isinagót n~g bóong cataimtimán. Naaalaala na ninyó ang salitáng
"ispichoso", na sucat n~g icapit sa isáng táo, upang siya'y dalhín n~g
m~ga civil ni Villa Abrillo sa tapunán ó sa bilangguan; unawáin ninyóng
lálò pa manding masamâ ang "plibustiero." Ayon sa sábi n~g telegrafista
at n~g directorcillo, cung sabíhin daw n~g isáng cristiano, n~g isáng
cura ó n~g isáng castílà, sa isáng cristianong gáya nátin ay
nacacawan~gis n~g "santusdeus" na may "requimiternam;" sa minsáng
tawaguin cang "plibastiero," mangyayari ca n~g magcumpisal at magbayad
n~g iyong m~ga utang sa pagca't walâ magagawâ cung di ang pabítay ca na
lámang. Nalalaman mo na cung dapat macaalam ang directorcillo at ang
telegrafista: nakikipag-usap ang isá sa m~ga cáwad, at marúnong namán
ang isá n~g castílà at walâ n~g gamit cung di ang pluma.

Páwang nanglúlumo ang lahát.

--¡Pilitin na acóng papagsuutin n~g zapatos at huwag acóng painumín sa
bóong áking búhay cung di iyán lámang ihì n~g cabáyo na cung tawagui'y
cerveza, capag napatáwag acó cailáan man n~g "pelbistero!"--ang sumpáng
sinabí n~g tagabúkid, na nacasuntóc ang m~ga camáy.--¿Sino? ¿Acó,
mayamang gáya ni don Crisóstomo, marúnong n~g castílang gáya niyá, at
nacapagdadali-dali n~g pagcaing may cuchillo at cuchara? ¡magtátawa acó
cahit sa limáng m~ga cura!

--Tatawaguin cong "palabistero" ang únang civil na aking makitang
nagnanacaw n~g inahing manóc!... at pagdaca'y magcúcumpisal acó!--ang
bulóng na maráhan n~g isá sa m~ga tagabúkid, na pagdáca'y lumayô sa
pulutóng.



=XXXVI.=

=ANG UNANG DILIM=


Hindi sahól ang ligalig na naghahari sa bahay ni capitang Tiago sa
caguluhan n~g pag-isip n~g m~ga tao. Waláng guinágawâ si María Clara
cung dî tuman~gis at áyaw pakinggan ang m~ga salitáng pang-alíw n~g
canyang tia at ni Andéng na canyáng capatíd sa gátas. Ipinagbawal sa
canyá n~g canyáng amá ang pakikipag-úsap cay Ibarra, samantalang hindî
kinácalagan itó n~g m~ga sacerdote n~g "excomunión."

Si capitang Tiago na totoong maraming guinagawâ sa paghahandâ n~g
canyáng báhay, upang matanggap doón n~g carapatdapat ang Capitán General
ay tinawag sa convento.

--¡Huwág cang umiyác anác co!--ang sinasabi ni tía Isabel, na
pinupunasan n~g gamuza ang maniningning na m~ga salamíng pan~gáninuhan;
siya'y cácalagan n~g excomunión, man~gagsisisulat sa Santo Papa ...
magbibigay táyo n~g malakíng limós ... Hinimatáy lamang si párì Damaso
... ¡hindî namátay!

--¡Huwag cang umiyac!--ang sábi sa canyá ni Andéng n~g paanás;--gágawâ
acô n~g paráan upang siya'y iyong macausap; ¿anóng cadahilana't itinatág
ang confesionario, cung dî n~g gumawá n~g casalanan? ¡Súcat na ang
sabihin cura sa upang ipatawad na lahát!

¡Sa cawacasa'y nagbalic si capitang Tiago! Hinánap n~g m~ga babáe sa
mukhá niyá ang casagutan sa maráming tanóng; datapuwa't nagbabalità ang
mukhá ni capitang Tiago n~g panglulupaypáy n~g lóob. Nagpapawis ang
abang laláki, hinahaplos ang nóo at hindî macapan~gúsap n~g isáng salita
man lamang.

--¿Ano ang nangyari, Santiago?--ang tanóng ni tia Isabel na malaki ang
pagmimithi.

Sumagót ito n~g isáng buntóng-hinin~ga, at pináhid ang isáng lúhà.

--¡Alang-alang sa Dios, magsalitá ca! ¿Anó ang nagyayari?

--¡Ang aking ipinan~gan~ganib na n~ga!--ang sa cawacasa'y sinábing
pabulalás na halos umiiyac. ¡Napahamac n~g lahat! Iniuutos ni párì
Dámaso na sirain ang m~ga salitaan, sa pagca't cung hindî'y
¡mapapacasama raw acó sa búhay na itó at sa cabiláng búhay! ¡Gayon din
ang sábi sa ákin n~g lahát, patí ni párì Sibyla! Hindî co dápat
papanhikin siyá sa aking báhay, at may útang acó sa canyang mahiguit na
limampóng libong píso! Sinabi co itó sa m~ga pari, dapuwa't hindî nilá
acó pinansin: ¿Alín ba ang ibig mong mawalâ, ang sabi nila sa
akin,--limampóng libong píso ó ang iyong búhay at ang iyóng cáluluwa?
¡Ay, San Antonio! ¡cung nalalaman co lámang ang gayón! ¡cung nalalaman
co lamang ang gayón!

Humáhagulgol si María Clara.

--Huwág cang umiyác, anac co,--ang idinugtóng at linin~gon niyá
itó;--hindî ca gáya n~g nanay mong hindî umiiyac cailan man ... hindî
umiiyac cung dî sa paglilihí ... Sinasabi sa ákin ni párì Dámasong
dumating na raw ang isáng camag-ánac niyáng gáling sa España na siyáng
itinátalagang man~gibig sa iyó ...

Tinacpan ni María Clara ang canyáng m~ga tain~ga.

--N~gúni, Santiago, ¿nasisira na ba ang ísip mo?--ang sigáw ni tía
Isabel; ¿dapat bang magsabi ca sa canyá ang ibang man~gin~gibig?
¿Inaacalà mo bang nagbabago ang anác mo n~g m~ga man~gin~gibig na gaya
n~g pagbabago n~g báro?

--Iyán din n~ga ang iniisip co Isabel; si don Crisostomo'y mayaman
...¡cayâ lámang nagaasawa ang m~ga castila'y sa pag-ibig sa salapi ...
datapuwa't ¿anó ang ibig mong aking gawín? Pinagbalaan nilá acông
lapatan n~g isá ring excomunion ... sinasabi niláng lubhâ raw
nan~gan~ganib, hindî lámang ang akíng cáluluwa, cung dî namán ang aking
catawán ...¡ang catawán! ¿naririnig mo? ¡ang catawán!

--¡N~guni't walâ cang guinagawâ cung dî pasama-ín ang lóob n~g iyóng
anác! ¿Hindî ba caibigan mo ang Arzobispo? ¿Bákit hindî ca sumúlat sa
canyá?

--Ang Arzobispo'y fraile rin, waláng guinagawâ ang Arzobispo cung dî ang
sinasabi n~g m~ga fraileng canyáng gawin. N~guni, María, huwág cang
umiyác; dárating ang Capitan General, nanasain cang makita, at mamúmulá
ang m~ga mata mo ... ¡Ay! ang isip co pa nama'y magtátamo acó n~g isáng
hápong maligaya ... cung dî lámang itong nángyaring malakíng casacunâang
ito'y acó sána ang lálong maligaya sa lahat n~g m~ga táo at mananagbíli
sa akin ang lahát ... Tumiwasáy ca, anác co; ¡higuit ang casaliwâng
palad co cay sa iyó ay hindî acó umiiyác! ¡Maaaring magcaroon ca n~g
man~gin~gibig na lálong magaling, datapuwa't acó'y mawáwalan n~g
limampóng libong piso! ¡Ay, Virgen sa Antipolo, cung magcaroon man
lámang sána acó n~g magandáng palad sa gabing itó!

M~ga patóc, gúlong n~g m~ga coche, tacbúhan n~g m~ga cabáyo, músicang
tumútugtog n~g marcha real ay nan~gagbalítang dumating na ang mahal na
Gobernador General n~g Kapulùhang Filipinas. Tumacbó si María Clara at
nagtágò sa canyáng tinutulugang cabahayán ... ¡cahabaghabag na dalaga!
¡pinaglalaruan ang iyóng pusô n~g m~ga magagaspáng na m~ga camáy na
hindî nacakikilala n~g canyáng m~ga maseselang na m~ga cuerdas!

Samantalang napúpuno n~g táo ang báhay at umaalín~gawn~gáw sa lahát n~g
m~ga pánig ang malalacás na yabág n~g m~ga lumalacad, n~g m~ga tínig na
naguutos, calampág n~g m~ga sable at n~g m~ga espuela, nahahandusay
namáng hálos nacaluhód ang lipós pighatíng dalága sa harapan n~g isáng
estempa n~g Vírgen, na ang pagcacalarawa'y yaóng anyô n~g cahapíshapis
na pan~gún~gulila, na si Delaroche lámang ang natutong macasipî n~g
gayóng damdamin, na wari'y napanood nitó n~g manggaling na si Guinoong
Santa María sa pinaglilibin~gan n~g canyáng Anác. Hindî ang pighati n~g
Inang iyón ang siyáng iniisip ni María Clara, ang iniisip niyá'y ang
saríling capighatîan. Sa pagcâlun~gayn~gay n~g úlo sa dibdíb at sa
pagcátiin n~g m~ga camay sa sahig na tabla, ang azucenang hinútoc n~g
malacás na han~gin ang canyang nacacatulad. Isáng hinaharáp na panahóng
pinanag-inip at hinimashimas na malaon, m~ga sapantahà n~g budhíng
sumílang sa camusmusán at lumagong casabay n~g canyáng paglaki at siyang
nabibigay casiglahán sa caibuturan n~g canyáng cataóhan, ¡acalaing
catcatin n~gayón sa baít at sa púsò sa isá lamang salita. ¡Macacawan~gis
itó cung patiguílin n~g tibóc n~g púsò at bawian ang baít n~g canyáng
liwánag!

Cung paano ang cabaitan at cabanalan ni María Clara sa canyáng
pagcabinyagan, gayón din ang canyáng pagcamasintahin sa canyáng m~ga
magugúlang. Hindî lámang nacapagbíbigay tácot sa canya ang excomunión
ang utos n~g canyang ama't ang pinagbabalaang catiwasayan nito'y páwang
humihin~ging inisin niyá ang canyáng pagsintá at ihayin sa gayóng m~ga
dakílang catungcúlan. Dinaramdam niyá ang bóong lacás n~g pagsinta cay
Ibarra, na hanggang sa sandaling iyo'y hindî man lamang niyá hinihinalà.
N~g minsa'y isáng ilog na umaagos n~g bóong cahinhinan; mababan~gong
m~ga bulaclac ang siyang nacalalatag sa canyang m~ga pampan~gin. Bahagyá
na napaaalon-alon n~g ban~gin ang canyáng ágos; cung panonoori'y
masasabing tumitining. Datapuwa't dî caguinsaguinsa'y cumipot ang
dinaraanan n~g ágos, magagaspáng na m~ga malalakíng bató ang siyáng
humahadlang sa canyáng paglacad, matatandáng m~ga púnò n~g cáhoy ang
siyáng nacahálang na sumasala, ¡ah, n~g magcagayó'y umatún~gal ang ilog,
tumindig, cumulô ang m~ga álon, nagwagwag n~g mandalâ n~g m~ga bulâ,
hinampás ang malalaking m~ga bató at lumundág sa malálim na ban~gín!

Ibig niyá sanang manalan~gin, n~gunit ¿sino ang macapananalan~gin pagca
nagn~gin~gitn~git sa malakíng hirap? Nananalan~gin pagca may pag-asa, at
cung wala'y nakikiusap tayo sa Dios, sa pamamag-itan n~g m~ga buntóng
hinin~ga.--"¡Dios co! ang sigaw n~g canyáng púsò",--¿bákit inihihiwalay
mo n~g ganyán ang isáng táo, bakit ikinácait mo sa canyá ang pagsintá
n~g m~ga iba? Hindî mo ikinacait sa canyá ang iyong araw, ang iyong
han~gin at hindî mo man lamang itinatagò sa canyáng m~ga matá ang iyong
lan~git, ¿bakit ipagcacait mo sa canya ang pagsinta, gayóng walâ mang
lan~git, walâ mang han~gin at walâ mang araw ay mangyayaring mabúhay,
datapuwa't cung walang pagsinta'y hindî mangyayari cailan man?

¿Dumarating cayâ sa trono n~g Dios ang gayóng m~ga sigaw na hindî
naririnig n~g m~ga tao? ¿Naririnig cayâ ang m~ga sigaw na iyón n~g Ina
n~g m~ga sawing palad?

¡Ay! ang cahabaghabag n~g dalagang hindî nacakilala n~g isáng ina'y
nan~gan~gahas ipagcatiwalà ang m~ga dalamhating itóng nagbubuhat sa m~ga
pagsinta sa ibabaw n~g lúpà doon sa calinislinisang púsò na walang
nakilala cung di ang pag-íbig n~g anac sa ina at ang pag-íbig sa ina sa
anac; tumatacbo siya, sa canyang m~ga cahapisan, diyan sa larawan n~g
babaeng dinídios, sa mithing lalong cagandagandahan sa láhát n~g m~ga
mithi n~g m~ga kinapal, diyan sa lalong caayaayang likha n~g religion ni
Cristo, na natitipon sa canyang sarili ang dalawang lalong
cagandagandahang calagayan n~g babae, vírgen at ina, na hindî nalahiran
n~g cahi't babahagyang dún~gis, na tinatawang nating María.

--¡Ina!, ¡Ina!--ang canyang hibic.

Lumapit si tía Isabel, na siyang cumuha sa canya sa gayóng pighati.
Dumatíng ang iláng canyang caibigang babae at ibig n~g Capitan General
na siya'y makita.

--Tía, sabíhin pô ninyóng acó'y may sakít!--ang ipinakiúsap n~g dalagang
nagugulat;--¡patutugtugin nilá acó n~g piano at pacacantahin!

Nagtindig si María Clara, tiningnan ang canyang tía, pinilipit ang
canyang magagandang bisig at nagsasalitâ n~g pautal:

--¡Oh, cung mayroon sana acóng!...

N~guni't hindî tinapos ang salitâ, at nagpasimulâ n~g paghuhúsay n~g
canyang saríling catawan.



=XXXVII.=

=ANG GOBERNADOR GENERAL=


--¡Ibig cong causapin ang binatang iyan!--ang sabi n~g Gobernador
General sa isang ayudante;--pinúcaw niyang totóo ang aking nasang siya'y
makilala.

--¡May nan~gagsilacad na pô upang siya'y hanapin, aking general!
Datapuwa't díto'y may isang binatang taga Maynílà, na mapílit ang
hin~gíng siya'y papasúkin díto. Sinabi pô namin sa canyang walang
panahon ang camahalan ninyó, at cayó'y hindî naparíto upang dumin~gig
n~g m~ga pagsasacdal, cung dî n~g tingnan ang bayan at ang procesión;
n~gúni't sumagót, na sa tuwituwî na'y may panahón daw na magagamit ang
camahalan pô ninyó upang gumawâ n~g nauucol sa catuwíran....

Linin~gón n~g Gobernador General na nagtataca ang Alcalde.

--Cung hindî pô acó nagcacamalî,--ang sagót n~g Alcaldeng yumucód n~g
cauntî,--iyan ang binatang canínang umaga'y nacagalít ni parì Damaso,
dahil sa sermón.

--¿Diyata't mayroon pang iba pala? ¿Sinasadyà mandíng talaga n~g
fraileng iyang guluhín ang lalawígan, ó baca cayâ ang ísip niya'y siya
ang nacapangyayari rito? ¡Sabíhin pô ninyó sa binatang siya'y magtuloy!

Nagpapasial na pabalicbalic sa magcabicabilang dúlo n~g salas ang
Gobernador General, na nan~gan~gatal sa galit.

Sa "antesala" (panig n~g bahay na na sa bago pumasoc sa salas) ay may
ilang m~ga castilà na nahahalò sa m~ga militar, m~ga namumunò sa bayan
n~g San Diego at m~ga mamamayan; sila'y nagsasalitaan ó nagmamatuwírang
nagcacalúpon sa iba't ibang pangcat. Nan~garoroon din naman ang lahat
n~g m~ga fraile, líban na lámang kay pári Dámaso, at ibig niláng pumások
upang maghandóg n~g galang sa Gobernador General.

--Ipinamámanhic sa m~ga camahalan pô ninyong man~gaghintay n~g
sandali--anang ayudande;--¡pumasoc pô cayô, binatà!

Namumùtla at nan~gan~gatal na pumasoc ang binatang iyóng taga Maynilà na
madalas mámali sa pananalita na pinaghahaló ang griego at ang tagalog.

Pawang napuspós n~g pangguilalás ang lahat marahil, n~ga'y totóong
malaki ang galit n~g Gobernador General upang man~gahás na papaghintayin
ang m~ga fraile. Nagsalita si pári Sibyla:

--¡Acó'y walang anó mang sasabihin sa canyá!... ¡nagsasayang acó rito
n~g panahon!

--Gayón din ang wicà co,--ang dugtong n~g isáng agustino;--¿táyo na?

--Hindî cayâ lalong magaling na ating siyasatin cung papaáno ang canyáng
iniisip?--ang tanóng ni pári Salvi;--sa ganya'y maiilagan natin ang m~ga
upasala n~g m~ga macaaalam.. at maipaaalaala natin sa canya ... ang
canyáng m~ga catungculan ...sa Religión,..

--¡Magtuloy pô ang m~ga camahalan ninyó, cung inyóng ibig!--anang
ayudante, na hatid ang binatang hindî nacauunawà n~g griego, na n~gayó'y
lumálabas na taglay ang isáng pagmumukháng kinikinan~gan n~g catuwáan.

Naunang pumasoc si párì Sibyla; sa licura'y sumúsunod si pári Salvi, si
párì Manuel Martin at ang iba pang m~ga fraile. Silá'y nan~gagsiyucód
n~g bôong capacumbabaan, liban na lámang cay párì Sibyla, na
pinapanatilì, sampô sa canyáng pagyucod, ang tan~ging anyô n~g isáng
nacatataas cay sa ibá; na anó pa't baligtad sa guinawá ni párì Salvi, na
halos hinutoc ang bayawang.

--Sino pô sa m~ga camahalan ninyó si párì Dámaso?--ang biglang itinanóng
n~g Gobernador General, na hindî man lamang silá pinaupô, hindî silá
kinumusta, at hindî silá pinagsabihan niyáng m~ga salitang pangpapúri na
pinagcaugaliang tanggapin n~g gayóng m~ga catataas na úring m~ga tao.

--Hindî pô, guinóo, casama namin si párì Dámaso!--ang sagót ni párì
Sibyla n~g halos gayón ding masacláp na pananalitâ.

--¡Nacahigâ pô sa baníg at may sakit ang lingcôd n~g camahalan
ninyó!--ang idinugtông na bóong capacumbabaan ni párì Salvi;--pagcatapos
na magtamó n~g lugód na macabati pô sa inyó at macumusta namin ang
inyóng calagayan, ayon sa nararapat gawin n~g lahat n~g mababait na m~ga
lingcód n~g Hari at n~g lahát n~g taong may pinag-aralan, naparito pô
naman cami sa n~galan n~g mapitagang lingcód ninyó, na may casaliwang
palad na....

--¡Oh!--ang isinalabat n~g Capitán General, na pinipihit ang silla sa
pamamag-itan n~g isáng páa nitó at saca n~gumiting nan~gan~gatal,--cung
ang lahát n~g m~ga lingcód n~g aking camahalan ay catulad n~g camahalan
ni parì Dámaso, lalong iibiguin co pang acó na ang maglingcód sa akin
ding camahalan!

Ang m~ga cagalangalang na m~ga fraile na pawang nacatayò ang catawan ay
nan~gagsisitayò naman ang caniláng cáluluwa sa ganitóng pagcasasalabat.

--¡Cayó po'y man~gagsiupô!--ang idinugtóng n~g Capitán General,
pagcatapos n~g sumandaling pagtiguil, at pinatamis n~g caunti ang
canyáng pan~gun~gusap.

Lumalacad na patiad si capitang Tiagong nacafrac; hatíd niya't tan~gan
sa camáy ni María Ciara, na pumasoc na halos hindî macahacbang at kimíng
kimi. Gayón ma'y gumamit n~g calugód-lugód at mapitagang pagyucód.

--¿Ang guinoong binibini pô bang itó ang anac ninyó?--ang tanóng na
nagtataca n~g Capitán General.

--¡At inyó pô, aking General!--ang sagót ni capitang Tiago n~g bóong
cataimtiman.

--Nan~gasidilat ang Alcalde at ang m~ga ayudante; datapuwa't nanatili sa
hindî pagn~gigiti ang Capitán General, iniabot ang camáy sa binibini at
sa canyá'y sinabi n~g matimyás na pananalitâ:

--Mapapalad ang m~ga magugulang na may m~ga anác na babaeng gaya pô
ninyó, guinoong binibini! Cayó pó'y ibinalita sa aking carapatdapat na
cayó'y pagpitaganan at pangguilalasán ... hinan~gad co cayóng makita
upang cayó'y pasalamatan dahil sa magandang guinawâ pô ninyo n~gayong
araw na itó. Nalalaman cong "lahát" at hindî co lilimutin ang maran~gal
ninyóng inasal pagsúlat co sa Gobierno n~g Harî. Samantala'y itulot pô
ninyó, guinoong binibini, na pan~galan n~g dakilang Harî na dito'y aking
ipinakikiharap, at umiibig n~g "capayapaan" at "capanatagan" n~g canyáng
m~ga tapat na loob na nasasacop, at sa pan~galan co naman, na pan~galan
n~g isáng amáng may m~ga anác na babaeng casing gúlang pô ninyó, na
cayo'y pasalamatan n~g boong ligaya, at ipagtagubiling bigyan n~g isáng
ganting pála!

--¡Guinoo!...ang tugón ni María Clarang nan~gan~gatal.

Nahulaan n~g Capitan General cung anó ang talagang ibig niyang sabihin
at sumagót:

--Totoó pong magaling, guinoong binibini, na cayó'y magcasiya sa galák
n~g inyóng sarilíng budhî at sa pagmamahal n~g inyóng m~ga cababayan, na
ang catunaya'y siyá n~gang lalong magaling na ganting pála, at hindi na
tayo dapat humin~gi pa n~g iba. Datapuwa't huwag pò ninyóng ikait sa
akin ang magandang pagcacataong aking maipakilala na, cung marunong
magparusa ang Justicia'y marunong di namang gumanting pála, at siya'y
hindî parating "bulág."

Sinalità n~g Capitan General sa isáng paraang macahulugan at lalong
malacás ang lahát n~g m~ga salitang napapaguitanan n~g lambál na coma.

--Naghihintay po n~g m~ga utos n~g camahalan ninyo si guinoong Juan
Crisostomo Ibarra!--ang malacas na sabi n~g isang ayudante.

Nan~gatal si Maria Clara.

--¡Ah!--ang biglang sinabi n~g Capitan General,--tulot po ninyo,
guinoong binibini, na sa layo'y sabihin ang aking nais na cayo'y muli
cong makita bago co iwan ang bayang ito: mayroon pa po acong totoong
mahahalagang bagay na sa inyo'y aking sasabihin. Guinoong Alcalde,
sasamahan po ninyo aco sa boong aking pagpapasial na ibig cong gawing
lácad, pagcatapos n~g pakikipagsalitaan cay guinoong Ibarra, na cami
lamang dalawa ang mag-uusap.

--Itulot pô n~g camahalan ninyo,--ani pari Salvi n~g boong
capacumbabaan, na sa inyo'y ipaalaalang si guinoong Ibarra'y
excomulgado....

Sinalabat siya n~g Capitan General at ito ang sinabi:

--Lubos cong ikinatutuwang walang iba acong dapat ipamanglaw cung di ang
calagayan ni pari Damaso, na aking hinahan~gad n~g "taimtim sa aking
loob" na siya'y "ganap na gumaling," sa pagca't hindi marahil lubhang
macapagpapasaya n~g loob sa canyang gulang ang isang "paglalacbay sa
España," dahil sa caramdaman n~g canyang catawan. Datapuwa't ito'y
maalinsunod sa canyá ... at samantala'y in~gatan nawâ n~g Dios ang
inyong m~ga camahalan!

Nan~gagsialis ang isa't isa.

--At tunay n~gang maaalinsunod sa canya!--ang ibinúbulong ni párì Salvi,
paglabás.

--¡Tingnan natin cung sino ang mauunang maglalacbay agad!--ang
Idinugtóng n~g isa pang franciscano.

--¡Yayao aco n~gayon din!--ang sabing masama ang loob ni párì Sibyla.

--¡At cami paparoon sa aming lalawigan!--ang sinabi n~g m~ga agustino.

Hindi matiis n~g isa't isa, sa dahil na masamang cagagawan n~g isang
franciscano'y kinausap sila n~g Capitán General n~g malakíng calamigán.

Nasalabong nila sa antesala si Ibarra, na sa canila'y nagpacaing iilan
pa lamang ang oras na nacararaan. Hindî sila nagbatian, n~guni't
nagcaroon n~g m~ga tin~ginang lubhang marami ang sinasaysay.

Iba naman ang guinawa n~g Alcalde; n~g walâ na roon ang m~ga fralle'y
binati siyá at maguiliw na iniabot sa canya ang camáy, datapuwa't hindî
sila nacapagsalitaan n~g ano man, dahil sa pagdating n~g ayudante.

Nasalubong niya sa pintuan si Maria Clara: maraming bagay rin ang m~ga
sinabi n~g titigang guinawa n~g dalawa, n~guni't ibang iba sa m~ga
sinalita n~g m~ga mata n~g m~ga fraile.

Humacbang n~g ilang patun~gó sa canya ang Capitan General.

--Lubós na lubós ang aking galac sa aking mahigpit na pakikicamay sa
inyó, guinoong Ibarra. Itulot pô ninyó sa aking cayó'y tanggapin co n~g
boong pagpapalagay n~g loob.

Tunay n~ga namang pinanonood at pinagmamasid ang binata n~g Capitán
General na napagkikilala ang canyang catuwaan.

--Guinoo ... ang ganyang pagcalakilaking cagandahan n~g loob....

--Nacasusugat sa akin ang inyóng pagtataca, inyóng ipinakikilala sa
aking hindî ninyó inaasahang cayó'y pagpapakitaan co n~g magandang loob
sa pagtanggap co sa inyó: itó'y pagcuculang tiwalâ sa aking pagmamahal
sa catuwiran.

--Hindî pô pagbibigay n~g catuwiran, guinoo, cung di pagpapautang n~g
loob ang isáng pagtanggap--catoto sa isang gaya cong walang anó man
cahulugang sumasailalim n~g capangyarihan n~g mahal na Harì.

--¡Mabuti, mabuti!--anang Gobernador General na naupo at tulóy itinurò
sa canyá ang isáng upuan;--bayaan ninyóng acó'y magtamó n~g sandaling
pagbubucás n~g pusò; totoong malaki ang aking pagcalugód sa inyóng
caasalan; caya n~ga't cayó'y inihin~gi co na sa Gobierno n~g Harì n~g
isáng ganting palang dan~gal (condecoración), dahil sa caisipan ninyóng
pagcacaawang gawang pagtatayó n~g isáng páaralan ... Cung nagsalitâ
lamang cayó sa akin, pinanood co sana n~g boong tuwâ ang pagdidiwang na
guinawâ at marahil ay nailigtas co cayó sa isáng sama n~g loob.

--Sa ganang aki'y ipinalalagay cong napacaliit ang aking adhicâ,--ang
isinagót n~g binata,--na hindi co inacalang may cauculáng carapatan
upang abalahin co ang inyóng caisipan na lubháng maraming
pinan~gan~gasiwaan; bucód sa ang catungculan co'y sa unang punò n~g
aking lalawigan magsalitâ muna.

--Iguinaláw n~g Capitan General ang canyáng úlo, na nagpapakilala n~g
canyáng ligaya, at nalalao'y lalong gumagamit n~g anyóng pagpapalagay
n~g loob, at nagpatuloy n~g pananalità:

--Tungcól sa samaan n~g loob na nangyari sa inyó at kay párì Dámaso,
huwag pô cayóng matatacot at huwag din namang mag-iin~gat n~g pagtatanim
hindî sásalan~gin ang isá man lámang buhóc ninyó sa úlo samantalang acó
ang namamahalà sa Kapulúan, at tungcól naman sa excomunión, cacausapin
co na ang Arzobispo, sa pagca't kinacailan~gang makibagay tayo sa lacad
n~g panahón: dito'y hindî tayo macapagtatawa sa m~ga bagay na itó sa
hayagang gaya sa España ó sa paham na Europa. Gayón ma'y dapat cayóng
magpacain~gat sa hinaharap na panahón; nakipagtunggali cayó n~g
paharapan sa m~ga capisanang dahil sa caniláng cahulugan at cayamana'y
kinacailan~gang siya'y igalang. N~guni't cayó'y aking tatangkilikin, sa
pagca't kinalulugdan co ang m~ga mababait na anác, kinalulugdan co ang
magbigay unlác sa capurihán n~g m~ga namatay n~g magulang; acó man
nama'y umibig din sa aking m~ga magúgulang, at ¡tulun~gan acó n~g Dios!
hindî co maalaman ang aking gagawin sa calagayan pô ninyô!....

At bigláng bigláng binago ang salitaan, at tumanóng:

--Ibinalitâ sa aking galing daw pô cayó sa Europa, ¿nátira ba cayó sa
Madrid?

--Opô, natira acóng iláng buwán doon.

--Hindî ba ninyó naririnig sa m~ga salitaan doon ang aking familia?

--Bagong caaalis pa pó ninyo n~g acó'y magtamó n~g capurihang ipakilala
sa inyong familia.

--At cung gayó'y bakit naparito cayó n~g waláng dalá na anó mang súlat
na pangtagubilin sa akin at n~g cayó'y aking tangkilikin?

--Guinoo,--ang sagót ni Ibarrang casabay ang pagyucod,--sa pagca't hindî
tulóy tulóy na galing aco sa España, at sa pagca't palibhasa'y sinabi sa
akin cung anó po ang caugalian ninyó, inaaala cong hindî lamang walang
cabuluhan ang isáng sulat na pangtagubilin sa inyóng acó'y inyóng
tangkilikin, cung dî naman isáng capaslan~gan pô sa inyó: talagáng
natatagubilin sa inyò caming m~ga filipinong lahát.

Nasnaw ang isáng n~giti sa m~ga labi n~g matandang militar, na madalang
na muling sumagót, na anaki'y sinusucat at tinitimbang ang canyang m~ga
salita:

--¡Ikinaliligaya cong umisip cayo n~g papaganyan, at ... ganyan n~ga
sana! Gayón man, binata, dapat pô ninyóng maalaman cung anó ang m~ga
mabibigat na bagay na pinapas-an namin sa Fiilpinas, Dito'y caming m~ga
matatandang m~ga militar, kinacalian~gang gawin namin at lumagay cami sa
lahat; Hari, Ministro n~g Estado, n~g Guerra, n~g Gobernación, n~g
Fomento, n~g Gracia at Justicia at iba pa, at ang lalo pang masama'y
kinacailan~gan naming ipagtanóng ang bawa't bagay sa malayong Inang
Bayan, na sinasang-ayunan ó minamasama, n~g papikit cung minsan, ayon sa
casalucuyang panahón, ang aming m~ga panucalang cahin~gian. At ¡bago
sasabihin namin m~ga castilang; Ang yumayacap n~g malaki'y hindî
nacapipisil na mabuti! Bucód sa rito'y ang caraniwan, napaparito caming
bahagya na napagkikilala ang lupaing itó, at iniiwan namin pagpapasimula
naming makilala.--Sa inyo'y macapagsasalitá acó n~g walang ligoyligoy,
sa pagca't walang cabuluhang magpacunuwari acó n~g ibáng bagay. Caya
n~ga cung sa España, na bawa't bagay may ucol na canyáng ministro, na
ipinan~ganác at lumaki rin sa lupaíng iyón; na may m~ga pámahayagan at
napagkikilala ang munacala n~g m~ga mamamayan, na iminumulat at
ipinauunawa sa Gobierno ang canyáng m~ga camalian n~g canyá ring m~ga
camáy, gayón ma'y hindî wastô at maraming totoo ang m~ga caculan~gan,
isáng himala na dito'y hindî magcaguló-gulong lahát, sa caculan~gan n~g
m~ga cagalin~gang sinabi co na, bucód sa rito'y may isáng
macapangyarihang caaway na humahadlang sa lihim sa icagagaling nitong
Kapuluan at lumulubid sa cadiliman n~g icahihintó nitó sa pagsúlong sa
guinhawa at dan~gal. Hindî nagcuculang n~g magagandang panucalà ang m~ga
namamamahala, n~guni't napipilitan camíng gumamit n~g m~ga matá at m~ga
bisig n~g ibá na ang caraniwa'y hindî namin kilala, na marahil hindî ang
paglilingcód sa canyang sariling Bayan ang guinagawâ, cung dî ang
paglilingcód lamang sa sariling iguiguinhawa. Ito'y hindî casalanan
namin, cung dî sa calacaran n~g panahón; hindî cacaunti ang naitutulong
sa amin n~g m~ga fraile, datapuwa't hindî na macasasapát silá ... Ibig
cong ipagmalasakit cayó, at ibig co sanang huwag macapagpahamac sa inyó
n~g anó man ang m~ga caculan~gan n~g casalucuyang sinusunod naming
pamamahalà ... hindî co mangyaring maampon ang lahat, at hindi namán
macapagsacdal na lahát sa akin. ¿May magagawâ pô ba acó sa inyóng
mapakikinaban~gan ninyó cahi't cacaunti? ¿mayroon pô ba cayóng anó mang
ibig hin~gi sa akin?

Nagnilay-nilay si Ibarra.

--Guinoo,--ang isinagót,--ang lalong malaking nais co'y ang ililigaya
nitóng aking bayan, ligayang ibig co sanang maguing cautan~gan niya sa
Inang Bayan, at sa pagpupumilit n~g aking m~ga cababayan, at mabigkisán
ang Inang Bayan at ang aking m~ga cababayan n~g waláng hanggang tali n~g
nagcacaisang m~ga adhicá at n~g nagcacaisang m~ga pag-aari. Ang Gobierno
lámang ang macapagbibigay n~g aking cahin~gian, pagcatapos n~g mahabang
panahóng laguing pagsusumakit at n~g tapat na m~ga pagbabago n~g m~ga
cautusán.

Tinitigang sandalî n~g Capitán General, titig na tinumbasán ni Ibarra
n~g gayón din catagal na titig.

--¡Cayó pô ang unang lalaking nacausap co sa lupaing itó!--ang bigláng
sinabi at iniabot sa canyá ang camáy.

--Walâ pô cayóng nakikita cung dî ang m~ga táong dito sa ciudad ay
humihilahod, hindî pô ninyó nadadalaw ang pinararatan~gang m~ga dampá sa
aming m~ga bayan; cung mamasid pô sana ninyó sila'y macacakita cayó n~g
tunay na may magandang púsò at m~ga dalisay na caasalan.

Nagtindig ang Capitán Ganeral at nagpasyál n~g pacabícabila sa sálas.

--Guinóong Ibarra,--ang pagdaca'y sinábi, na bigláng tumíguil,--ang
bináta'y tumindig;--maráhil yayáo acó sa lóob n~g isáng buwán; hindî
nauucol sa inyóng báyan ang patacbó n~g inyóng isip at ang inyóng
pinag-arálan. Ipagbili pô ninyó ang lahát ninyóng m~ga ariarian,
paghusáyin ninyó ang inyóng cabán n~g damit at sumáma cayó sa akin sa
Europa; ang sin~gáw n~g lúpà roo'y macagágaling sa inyó.

--¡Hindî co calilimutan hanggang nabubuhay ang magandang loob na pakita
sa akin n~g inyó pong camahalan! ang isinagot ni Ibarrang nababagbag n~g
caunti ang calooban;--datapuwa't dapat acóng tumirá sa lupaing
kinabuhayan n~g aking m~ga magugulang.....

--¡Kinamatayán nilá, ang lalong carapatdapat ninyóng sabíhin! Maniwalà
pó cayó sa akin, marahil higuít ang aking pagcakilala sa inyóng lupaín
cay sa inyó ... ¡Ah! maalaala co palá,--ang canyang bigláng sinábi na
nagbago n~g anyô n~g pananalitâ,--¡cayó'y mag-aasawa sa isáng dalagang
carapatdapat sambahín, ay biníbinbín sa cayó dito! ¡Humayó cayó! ¡humayó
cayó sa canyang tabí at n~g lalo cayóng magcaroon n~g calayaan ay
paparituhin ninyó sa akin ang canyáng amá,--ang idinagdág na
nacan~gitî.--Gayón ma'y huwág ninyóng lilimuting ibig cong samáhan ninyó
acó sa pagpapasyál.

Yumucód si Ibarra at yumáo.

Tináwag n~g Capitán General ang canyáng ayudante.

--¡Nagágalac acó--anyá, na tinatapictapíc ang balicat n~g
ayudante;--n~gayón co lamang nakita cung paano ang paráan upang maguíng
isáng magaling na castilà, na hindî kinacailan~gang talicdán ang pagca
magalíng na filipino, at sintahín ang canyáng sariling báyan; sa
cawacasa'y naipakilala co n~gayón sa m~ga fraile na hindî larûan nilá
ang lahát sa atin; ¡binigyáng bútas acó n~g binátang itó sa paggawa n~g
gayón, at hindî malalao't mabibigyan co n~g tapat na tumbás ang fraile!
¡Sáyang at ang binatang iya'y balang araw ay ... datapuwa't paparituhin
mo ang Alcalde sa akin!

Humaráp caracaraca sa canyá ang Alcalde.

--Guinoong Alcalde,--ang sinábi sa canya pagpasoc niya,--n~g mailagang
mangyari uli ang "napanood" n~g camahalan pô ninyóng m~ga "cagagawan",
m~ga cagagawang dinaramdam co, palibhasa'y "nacasisirang púrì" sa
Gobierno at sa lahat n~g m~ga castilà, nan~gan~gahas acóng ipagbílin sa
inyó n~g "totoong mahigpit" si guinoong Ibarra, upang hindî lamang
ipagcaloob ninyó sa canya ang m~ga kinacailan~gan at n~g maganap niyá
ang canyang m~ga panucalang nauucol sa icapagcacapúrì n~g Inang-Bayan,
cung dî naman ìpan~gilag ninyó sa hinaharap na panahóng siya'y
bagabaguin n~g taong sino man at sa dahilang paano mang paraan.

Napag unawà n~g Alcalde ang sa canya'y pagsisi, caya n~ga't siya'y
yumucód upang mailihim ang cagulumihanan n~g canyang lóob.

Ipasabi pô ninyó ang gayôn dín sa alférez na siyang nag-uutos dito sa
"sección", at inyó pong siyasatin cung túnay n~gang may m~ga tan~ging
cagagawang sarilí ang guinóong iyan, na hindî sinasabi n~g m~ga
"reglamento": hindî lamang íisang carain~gan ang aking narin~gig tungcól
sa ganitóng bagay.

Humarap si capitang Tiagong matigas ang damít na magaling ang
pagcacaprinsa.

--Don Santiago,--ang sa canyá'y sinabi n~g capitan General sa salitang
mairog,--hindî pa nalalaong aking sinaysay ang aking pakikianib sa inyó
n~g galac, dahil sa pagcacapalad ninyóng magcaroon n~g isang anac na
babaeng gaya na n~gâ baga n~g binibining de los Santos, n~gayo'y
nakikisama naman acó sa galac ninyó, dahil sa ínyong mamanugan~gin: ang
catotohanan n~ga'y ang lalong mabait sa m~ga anac na babae ay
carapatdapat sa lalong magaling na mamamayang lalaki sa Filipinas.
¿Hindî pô ba mangyaring aking maalaman sa inyó cung cailang cayà
ipagsasaya ang canilang pagcacasal?

--!Guinóo!...--ang pautal na sabi ni Capitang Tiago, at pinahid ang
pawis na umaagos sa canyang nóo.

--¡Aba! ¡ayon sa masíd co'y walà pang matibayang taning! Sacali't cúlang
n~g m~ga padrino'y aking icagagalac n~g malaki na acó ay maguíng isa sa
canila. Itó'y n~g mapawì ang aking masamang pakilasa sa maramíng
casalang linabasan co ríto n~g padrino hangga n~gayon!--ang idinugtóng,
na ang Alcalde ang pinagsasabihan.

--¡Siya n~gâ pô!--ang isinagót ni Capitang Tiago, casabay ang isang
n~giting nacaaakit sa pagcahabag sa canya.

Pinaroonan si María Clara ni Ibarrang halos tumatacbo sa paglacad:
maraming lubhang sasabihin at isasaysay niya sa caníyang casintahan.
Nacarin~gig siyà n~g masasayàng voces sa isâ sa m~ga tahanan n~g báhay,
cayá't siyá'y maráhang tumáwag sa pintúan.

--¿Sinong tumatáwag?--ani María Clara.

--¡Aco!

Tumahímic ang m~ga voces at ang pintúa'y....hindî nabucsán.

--¿Acó ang tumatawag, ¿macapapasoc ba acó?--ang tanóng n~g binátá, na
ang púso'y tumítiboc n~g lubháng malacás.

Nanatili ang catahimican. N~g macaraan ang sandali'y mararahang m~ga
hacbang ang nan~gagsilápit sa pintò, at ibinulóng sa bútas n~g susian
n~g masayáng voces ni Sínang.

--Crisóstomo, pasasa teatro camí n~gayóng gabí; isúlat mo ang ibig mong
sabihin cay Maria Clara.

At nan~gagsilayo ang m~ga hacbang na matúlin ding gáya n~g pagcalapit.

--¿Anô ang cahulugan cayâ nito?--ang ibinulong ni Ibarrang
naglilining-lining at untiunting lumálayò sa pintúan.



=XXXVIII.=

=ANG PROCESION.=


Paggabì, at n~g násisindi n~g lahát ang m~ga farol sa m~ga bintanà,
guinawâ ang icaápat na paglabás n~g procesión, na sinásabayan n~g
repique n~g m~ga campaná at n~g talastás n~g dating m~ga putucan.

Ang Capitan General na nagpápasyal n~g lacád, na caacbáy ang canyáng
dalawang ayudante, si Capitang Tiago, ang Alcalde, ang Alférez at si
Ibarra, na pinan~gun~gunahan n~g m~ga guardía civil at n~g m~ga
púnong-báyan, na siyáng nan~gagwawahi n~g dáan at nagpapatabí sa tao,
inanyayáhan silang doon manóod n~g pagdáan n~g procesiôn sa báhay n~g
Gobernadorcillo, na nagpatayò sa harapán n~g isáng tablado, upang doon
saysayín ang isang loa (pagpupuri) sa pag bibigay dan~gal sa Santong
Patrón.

Tinalicdán maráhil n~g bóong galác ni Ibarra ang pakikiníg n~g tuláng
iyón, palibhasa'y lálong minámagaling pa niyáng doon na manóod n~g
procesión sa báhay ni Capitang Tiago, na kinatitirahan ni María at n~g
caniyáng m~ga caibigang babáe, n~guni't sa pagcá't íbig n~g Capitan
General na mápakinggan ang loa, napilítan siyáng mag-alíw na lámang sa
pag-ásang si María Clara'y canyáng makikita sa teatro.

Ang pasimulà n~g procesió'y m~ga "ciriales" na pílac, na taglay n~g
tatlóng m~ga sacristáng nan~gacaguantes, sumúsunod ang m~ga batá sa
páaralang casáma ang caniláng maestro; pagcatápos ay ang m~ga batáng may
daláng m~ga farol na papel, na ibá't ibá ang m~ga cúlay at anyô,
nacalagáy sa dúlo n~g isáng tikíng humiguít cumúlang ang hába sa
napapamutíhan n~g alinsúnod sa naisipán n~g m~ga batá, sa pagca't ang
nagcacagúgol n~g pag-ilaw na ito'y ang m~ga musmós sa náyon at ang
náyon, at ang pinabahalàan. Malígáyang guináganap nilá ang tungcúling
itóng iniátang sa canilá n~g matanda sa nayon; bawa't isa'y
nagmumunacálá at gumagawà n~g canyáng farol, pinapamútihan n~g
magalin~gin niláng m~ga sábit at n~g maliliit na m~ga bandílá, alinsunod
namán sa calagayan n~g caniláng bulsá, at sacâ iniilawan n~g isáng upós
n~g candilà, sacali't macapanghin~gi sila sa isáng caibigan ó camag-ánac
na sacristan, ó cung dili caya'y bumibili sila n~g isáng maliit na
candilang mapulá, na guinagamit n~g m~ga insíc sa caniláng m~ga altar.

Sa calaguitnaa'y nagpaparoo't parito ang m~ga alguacil at m~ga teniente
n~g justicia, upáng pan~gasiwàang huwag magcáwatac-watác ang m~ga hanáy
at huwág magcábuntón-buntón ang m~ga tao, at sa ganitóng cadahilana'y
guinagawà niláng tagapamag-itan ang caniláng varas, sa pagcat sa m~ga
panghahampas nila nito, na ipinamamahagui nila n~g ucol at catatagang
lacas nasusunduan nilá ang pagcáunlac at carikitan n~g m~ga proceción,
sa icababanal n~g m~ga cáluluwa at ininingning n~g m~ga pagdiriwáng n~g
religiôn!

Samantálang ipinamamahágui n~g waláng báyad n~g m~ga alguacil ang
ganitóng pangbanál na m~ga paló n~g yantóc, ang ibá nama'y namímigay rin
n~g waláng báyad n~g malalaki't maliliit na m~ga candilá, at n~g sa
gayo'y caniláng maaliw ang m~ga pinalô.

Guinoong Alcalde,--ani Ibarra, n~g sabing mahína,--guinagawá po bà ang
m~ga pamamálong iyan upang mabigyáng caparusahán ang m~ga macasalanan, ó
dahilán lámang na canilang naibigan?

--¡Sumasacatuwiran pô cayô, guinoong Ibarra!--ang sagot n~g Capitan
General na narin~gig ang gayong catanun~gan:--nacapagtátaca ang ganitóng
napapanóod na ... catampalasanan sa bawa't maparitong taga ibáng lupaín.
Nararapat n~gang ipagbáwal.

Hindî maalaman cung anó ang dahil at cung bakit ang nan~gun~gunang
santo'y si San Juan Bautista. Sa nakikitang calagayan niyá'y masasabing
hindî totoong kinalulugdan n~g m~ga tao ang m~ga cagagawán n~g pinsan
n~g ating Pan~ginoong Jesucristo; túnay n~ga't siyá'y may m~ga paa't
binting dalága, at may pagmumukháng ermitaño, datapuwa't ang
kinalalagyan niya'y isáng lúmang andás na cáhoy, at siyá'y dinídimlan
n~g iláng m~ga batang may m~ga daláng farol na papel na waláng ílaw, na
nan~gagpapaluan nang lihím n~g canicanilang farol ang isá't isá.

--¡Cúlang pálad!--ang ibinúbulong n~g filosofo Tasio, na pinanonóod ang
proseción mulà sa daan;--hindî macapagbibigay cagalin~gan sa iyo ang
icáw ang náunang nagsaysay n~g Magandang Balitá, at ang cahi't yumucód
sa iyo si Jesús! ¡hindî nacapagbíbigay cagalin~gan sa iyo ang inyong
malaking pananampalataya't ang iyóng pagpapacahírap, at ang iyo man
lámang pagcamatay dahil sa pagwalanggaláng mo n~g catotohanan at n~g
iyong pinananaligan; linilimot ang lahat n~g itó n~g m~ga tao, pagca
waláng tagláy cung di ang sarîling m~ga carapatán! Lalong magaling pa
ang magsermón sa m~ga simbahán cay sa maguíng cawiliwiling tinig na
sumisigaw sa m~ga iláng, nagpapakilala sa iyó ang m~ga bágay na itó cung
anò ang Filipinas. Cung pano sána ang iyóng kináin at hindî m~ga balang,
cung ang dinamít mo sana'y sutlà at hindî balat n~g m~ga hayop, cung
nakipánig cá sa isáng Capisánan n~g m~ga fraile....

N~guni't inihintô n~g matandáng laláki ang canyáng m~ga pagsísi, sa
pagca't dumárating si San Francísco.

--¿Hindî ba sinabi co na n~ga?--ang itinulóy na n~gumin~gitî n~g
patuyâ;--itó'y na sa isáng carro at ¡Santo Dios! gaáno caráming m~ga
ilaw at gaáno caráming m~ga faról na cristal! ¡Cailan ma'y hindî ca
naliguid n~g ganyáng caráming m~ga pangliwánag, Giovanni Bernardone! ¡At
pagcagalinggalíng na músical ibang m~ga tínig ang ipinarin~gig n~g m~ga
anác mo n~g mamatáy na icáw! Datapuwà, ¡cagalanggalang at mápacumbabang
nagtayô n~g isáng Capisánan, cung mabúhay cang mag-ulî n~gayon, walâ
cang ibang makikita cung dî n~ga haling na Eliasis de Cortona, at
sacáli't makilala ca n~g iyóng m~ga anác, ibíbilanggô icaw at maráhil ay
mawán~gis ca sa kinaratnan ni Cesario de Speyer!

Sumusunod sa música ang isáng estandarte na kinalalarawanan n~g santo
ring iyon, datapuwa't may pitóng pacpac. Dalá ang estandarteng iyón n~g
m~ga "hermano tercero," na nacahabitông guingón at nagdarasal n~g
malacás at sa anyóng caawá-awáng tiníg.--Ayawàn cung ano ang dahil n~g
pagcacagayón, sumúsunod doon si Santa María Magdalena, na
pagcagandagandang larawang may saganang buhóc, may panyong pinyang
bordado sa m~ga daliring punô n~g m~ga singsíng, at nararamtán n~g damit
na sutlang may pamuting m~ga malalapad na guintó. Naliliguid siyá n~g
m~ga ilaw at n~g incienso; nan~gan~ganino sa canyáng m~ga luhang virdrio
ang m~ga culay n~g m~ga ìlaw "bengala," na nagbibigay sa procesión n~g
anyóng cahimahimalá, caya n~ga't cung minsá'y lumuluha ang santang
macasalanan n~g verde, cung minsa'y pulâ, minsa'y azul at iba pa. Hindî
nagpapasimulá ang m~ga bahay n~g pagpapanin~gas na m~ga ilaw na itó cung
dî cung nagdaraan si San Francisco; hindî tinatamo ni San Juan Bautista
ang ganitong m~ga caran~galan, caya't dalidaling nagdaraán, na canyáng
pagcahiyá na siyá lamang ang bucód na ang pananamìt ay balát n~g m~ga
hayóp sa guitnâ n~g gayóng caraming m~ga taong lipós n~g guintô at m~ga
mahalagang bató.

--¡Nariyán na ang ating santa!--anang anác na babae n~g gobernadorcillo
sa canyáng m~ga panauhin; ipinahirám co sa canyá ang aking m~ga
singsíng, n~guni't n~g aco'y magtamó n~g lan~git.

Nan~gagsisitiguil ang m~ga nan~gagsisi ílaw sa paliquid n~g tablado
upáng mapakinggan ang LOA (pagpupuri), gayón din ang guinagawá n~g m~ga
santo; ibig na man nilá ó n~g sa canilá'y nan~gagdadalang makinig n~g
m~ga tulá. Sa pagca pagód n~g cahihíntay n~g m~ga nan~gagdadala cay San
Juan, sila'y nan~gagsiupo n~g patingcayad, at pinagcaisahan nilang
ilagay muna sa lupa ang santo.

--Baca maggalit ang aguacil ang tutol n~g isà.

--¡Hes! ¡diyata't sa sacristia'y inilalagay lamang siyá sa isáng suloc
na may m~ga bahay n~g gagambá!

At n~g mapalagay na sa lupa si San Juan, siya'y nagmúkhang tila isá sa
m~ga taong-bayan.

Nagpapasimula ang hanay n~g m~ga babae buhat cay Magdalena, ang caibhân
lámang ay hindî nagsisimula muna sa hanay n~g m~ga batang babae, na gaya
n~g m~ga lalaki, cung di ang m~ga matatandáng babae ang nan~gun~guna at
sumusunod ang m~ga dalaga na siyang nan~gasahulí n~g procesión hanggang
sa carro n~g Virgen na sinusundan n~g cura na napapandun~gan n~g palio.
Pacana ang caugaliang itó ni pari Damaso, na siyang may sabi: "Hindî ang
m~ga matatandang babae ang kinalulugdan n~g Virgen cung di ang m~ga
dalaga", bagây na isinasamà n~g mukha n~g maraming babaeng mapag-anyong
banál, n~guni't sumasang-ayon sila at n~g mapagbigyang loob ang Virgen.

Sumúsunod cay Magdalena si San Diego, baga man sila hindî niya
ikinatutuwa ang gayóng calagayan, sa pagca't nananatili sa canyang mukha
ang cahapisan, na gaya rin caninang umaga n~g sumusunod siya sa licuran
ni San Francisco. Anim na m~ga "hermana tercera" ang humihila sa canyáng
carro, dahil sa cung anong pan~gaco ó pagcacaramdam; ang catotohana'y
sila ang humihila, at taglay nila ang boong pagsusumipag. Huminto si San
Diego sa harap n~g tablado at naghihintay na siya'y handugan n~g bati.

Datapuwa't kinakailangang hintayin ang carro n~g Virgeng
pinan~gun~gunahan n~g m~ga taong suot "fantasma" ó multó, na nacagugulat
sa m~ga bata; caya n~ga't naririnig ang iyacan at sigawan n~g m~ga
sanggol na m~ga haling ang caisipan. Gayón man, sa guitna n~g madilim na
pulutóng na iyon n~g m~ga hábito, m~ga capuchón, m~ga cordón (lubid) at
m~ga lambóng, na caalacbay yaóng dasál na pahumál at hindi nagbabago ang
tinig, na papanood na wan~gis sa m~ga mapuputing m~ga jazmin, tulad sa
m~ga sariwang sampaga nahahalo sa m~ga lumang m~ga basahan, ang labing
dalawang batang babaeng nagagayasan n~g puti, nacocoronahan n~g m~ga
bulaclac, culót ang buhóc, nagniningning ang m~ga matang cahuad n~g
caniláng m~ga collar; waláng pinag-ibhan sa m~ga angel n~g caliwanagang
napipilit n~g m~ga multó. Sila'y pawang nacacapit sa dalawang m~ga
sintas na azul na nacatali sa carro n~g Virgen, na nagpapaalaala sa m~ga
calapating humihíla sa "Primavera" (larawan n~g pasimula n~g tag-araw.)

Pawang handa na sa pakikinig ang lahat n~g m~ga larawan, na
nagcacadaidaiti sila sa pag-ulinig n~g m~ga tula; nacatitig ang lahát sa
nacasiwang na cortina (tabing n~g pintuan); sa cawacasa'y isang "aaah!"
n~g pangguiguilalas ang nagpumiglas sa m~ga labi n~g lahat.

At carapatdapat n~gang pangguilálasan: siya'y isáng malakilaki n~g
batang lalaking may m~ga pacpac, "botas" na pangpan~gabayo, banda,
cinturón at sombrerong may m~ga plumaje.

¡Ang señor Alcalde mayor!--ang sigaw n~g isá; datapuwa't nagsimula ang
himala n~g m~ga kinapal n~g pagsasaysay n~g isang tuláng cawan~gis din
niyá, at hindî niyá isinama n~g loob ang sa canya'y pagtutulad sa
Alcalde.

Bakin pa sasaysayin dito ang m~ga sinabi sa wicang latín, tagalog at
wicang castila, na pawang tinula, n~g caawaawang binigyang pahirap n~g
gobernadorcillo? Linasap na n~g m~ga bumabasa sa amin ang sermón ni pari
Damaso caninang umaga, at ayaw n~ga caming sila'y lubhang palayawin n~g
napacarami namang m~ga caguilaguilalas na m~ga bagay, bucód sa baca pa
sumama ang loob sa amin n~g franciscano cung siya'y ihanap namin n~g
isang macacapan~gagaw, at ito ang aayaw cami, palibhasa'y cami taong
payapa, sa cagalin~gan n~g aming capalaran.

Ipinagpatuloy pagcatapos ang procesión: ipinagpatuloy ni San Juan ang
malabis n~g saclap na canyang paglalacad.

N~g magdaan ang Virgen sa tapat n~g bahay ni cápitang Tiago'y isang
awit-calan~gitan ang sa canya'y bumati n~g m~ga sinalita n~g Arcángel.
Yao'y isang tinig na caayaaya, matining, mataguinting, nagmamacaawa,
itinatan~gis warî ang "Ave María" ni Gounod, na sinasaliwan n~g pianong
siya rin ang tumutugtóg at caacbay niyang dumadalan~gin. Nagpacapipi ang
música n~g procesión, huminto ang pagdarasal at tumiguil pati ni pari
Salvi. Nan~gan~gatal ang voces at bumúbunglos n~g m~ga luha: higuit sa
isang pagbati, ang sinasaysay niya'y isáng mataós na dalan~gin, isang
carain~gan.

Narinig ni Ibarra ang tínig mula sa kinálalagyang durun~gawan, at nanaog
sa ibabaw n~g canyang puso ang pan~gin~gilabot at calungcutan.
Napagkilala niya ang sa caluluwang iyong dinaramdam, na isinasaysay sa
isang pag-awit, at nan~ganib siyang magtanong sa sarili n~g cadahilanan
n~g gayong pagpipighati.

Mapanglaw at nag-iisip-isip n~g siya'y masumpong n~g Capitan General.

--Sasamahan ninyó acó sa pagcaín sa mesa; pagsasalitaanan nátin doon ang
nauucol sa m~ga batang nán~gawala, ang sa canya'y sinabi.

--Acó caya baga ang pinagcacadahilanan?--ang ibinulóng n~g bìnata, na
baga man tinitingnán niya'y hindi niya nakikita ang Capitan General, na
canyáng sinundan n~g wala sa canyang loob.



=XXXIX.=

=SI DONA CONSOLACION.=


¿Bákit nacasará ang m~ga bintana n~g bahay n~g alférez? ¿saan naroroon,
sámantalang nagdaraan ang procesión, ang mukháng lalakí't nacabarong
francia na Medusa ó Musa n~g Guardia Civil? Napagkilala caya ni doña
Consolacióng lubhang nacasususot ang canyang noong nababalatayan n~g
m~ga malalaking ugât, na wari'y siyang pinagdaraanan, hindî n~g dugó,
cung di n~g suca at apdó; ang malakíng tabacó, carapatdapat na pamuti
n~g caniyang moradong m~ga labi, at ang canyang mainguiting titig, na sa
canyang pagsang-ayon sa isang magandang udyóc ay hindî niyá inibig na
gambalain sa canyang calaguimlaguim na pagsun~gaw, ang m~ga catuwaan n~g
caramihang tao.

¡Ay! sa ganáng canya'y nagnawnáw lámang, n~g panahón na naghaharí ang
caligayahán, ang m~ga magagandang udiyóc n~g budhi.

Mapan~gláw ang báhay, sa pagca't nagcacatuwâ ang bayan,--na gaya na n~gâ
n~g sinasabi ni Sínang; waláng m~ga faról at m~ga bandera. Cung dî
lámang sa centinela (bantay na sundalo) na nagpapasial sa pintuan,
mawiwicang walang táo sa báhay.

Isáng malamlám na ílaw ang siyáng lumiliwanag sa waláng cahusáyang
salas, at siyáng nagpapan~ganínag sa m~ga marurumíng capís na kinapítan
n~g m~ga báhay-gagambá at dinikitán n~g alabóc. Ang ginóong babae, ayon
sa canyáng pinagcaratihang huwág gumawâ at cakilakilabot; waláng pamuti
ang canyáng buhoc liban na lamang sa isang panyong nacatalì sa canyang
úlo, na doo'y pinababayaang macatacas ang m~ga maninipis at maiicling
tungcos n~g m~ga gusamót na buhoc ang bárong franelang asúl, na siyang
na sa ibabaw n~g isa pang barong marahil n~g una'y putî, at isang sáyang
cupás, na siyang bumabalót at nagpapahalatâ n~g m~ga payát at lapád na
m~ga hità, na nagcacapatong at ipinag-gagalawan n~g mainam. Lumalabas sa
canyang bibig ang bugál-bugál na asó, na ibinúbuga n~g boong pagcayamot
sa alang-alang, na canyang tinitingnan-pagca ibinubucas ang m~ga mata.
Cung napanood sana siya ni don Francisco Cañamaque, marahil ipinalagay
na siya'y isang hariharian sa bayan, ó cung dilìcaya'y mangcuculam, at
pinamutihan pagca tapos ang caniyang pagcatuclas na iyon n~g m~ga
pagwawariwari sa wicang tinda, na siya ang may likhâ upang canyang
maguing sariling gamit.

Hindi nagsimba n~g umagang iyon ang guinoong babae, hindi dahil sa
siya'y aayaw, cun di baligtad, ibig sana niyang siya'y pakita sa
caramihan at makinig n~g sermón, n~guni't hindi siya pinahintulutan n~g
canyang asawa, at ang pagbabawal ay may calakip, na gaya n~g
kinauugalian, na dalawa ó tatlong lait, m~ga tun~gayaw at m~ga sicad.
Napagkikilala n~g alférez na totoong catawatawang manamit ang canyang
babae, na naaamoy sa canya yaong tinatawag n~g madlang "calunya n~g m~ga
sundalo," at hindi n~ga magaling na siya'y ilantad sa m~ga mata n~g m~ga
matataas na tao sa pan~gulong bayan n~g lalawigan, at cahi't sa m~ga
taga ibang bayang doo'y nan~gagsidalo.

Datapuwa't hindi gayon ang pinag-iisip n~g babae. Talós niyang siya'y
maganda, na siya'y may pagca anyong reina at malaki ang cahigtan niya
cay María Clara sa cagalin~gang manamit at gayon din sa karikitan n~g
caniyang m~ga damit: si Maria Clara'y nagtatapis, siya'y hindi't naca
"saya suelta." Kinailan~gang sa caniya'y sabihin n~g alferez: "ó
itatahimic mo ang iyong bibig ó ipadadala cata sa bayan mo sa
casisicad!"

Hindi ibig ni doña Consolacióng umuwi sa canyang bayan sa casisicad,
n~guni't umisip siya n~g gagawing panghihiganti.

Cailan ma'y hindi naguing carapatdapat macaakit sa canino man n~g
pagpapalagay n~g loob ang marilim na pagmumukhâ n~g guinoong babaeng
ito, cahi't cung siya'y nagpipinta, n~g canyáng mukhâ, n~guni siya'y
totoong nacapagbigay balisa n~g umagang iyon, lalong lalo na n~g siya'y
mapanood na magpabalicbalic n~g paglacad sa magcabicabilang dulo n~g
bahay, na walang imic at wari mandi'y nagbabalacbalac n~g isang bagay na
cagulatgulat ó macapapahamac: taglay n~g canyang panin~gin iyang sinag
na ibinubuga n~g isang ahas pagca inaacmaang lusayin cung siya'y
nahuhuli; ang panin~ging yao'y malamig, nagninining, tumataos at may
cadulin~gasan, carumaldumal, malupit.

Ang lalong maliit na pagcacahidwa, ang lalong babahagyang hindi
sinasadyang alatiit, humuhugot sa canya n~g isang salaula at
napacaimbing lait na sumasampal sa caluluwa; datapuwa't sino ma'y walang
sumasagot: maguiguing isa pang malaking casalanan ang mahinahong
pakikiusap.

Nagdaan sa gayong calagayan ang maghapon. Palibhasa'y walang ano mang
nacahahadlang sa canya--sapagca't piniguing ang canyang asawa,--ang
budhi niya'y pinupuno n~g guiyaguis: masasabing untiunting pinupuspos
ang canyang m~ga silacbo n~g tilamsic at init n~g lintic at
nan~gagbabalang magsambulat n~g isang imbing unos. Nan~gagsisiyucod na
lahat sa canyang paliguid, tulad sa m~ga uhay sa unang hihip n~g bagyo:
walang nasusunduang hadlang, hindi nacatitisod n~g ano mang dulo ó
catayugang sucat mapagbuntuhan n~g canyang cayamutan; nanghihinuyo at
nan~gan~gayupapang lahat ang m~ga sundalo at m~ga alilà sa
paliguidliguid niya.

Ipinasara niya ang m~ga bintana upang huwag niyang marin~gig ang m~ga
pagcacatuwa sa labas; ipinagbilin sa centinela na huwag papasukin ang
sino man. Nagbigkis n~g isang panyo sa ulo at n~g wari'y ito'y mailagang
huwag sumambulat, at pinasindihan ang m~ga ilaw baga man may sicat pa
ang araw.

Ayon sa ating nakita na, piniit si Sisa, dahil sa panggugulo sa
catiwasayan n~g bayan at inihatid sa cuartel. Niyo'y wala roon ang
alférez, caya napilitan ang cahabaghabag na babaeng maglamay na magdamag
na nacaupo sa isang bangco, na walang diwa ang titig. Nakita siya
kinabucasan n~g alférez, at sa pagcaibig na siya'y maipan~gilag sa ano
mang casacunaan sa m~ga araw na iyon n~g caguluhan, at sa caayawan
namang huwag magcaroon n~g ano mang hindi calugodlugod panoorin,
ipinagbilin n~g alférez sa m~ga sundalong alagaan si Sisa, caawaang
pagpakitaan n~g maguiliw na calooban at pacanin. Gayon ang naguing
calagayan sa loob n~g dalawang araw n~g babaeng sira ang pag-iisip.

N~g gabing ito, ayawan cung dahil sa calapitan doon n~g bahay ni
capitang Tiago'y dumating hanggang sa canya ang mapanglaw na canta ni
María Clara, ó cung dili caya'y pinucaw n~g ibang m~ga tinig ang
pagcaalaala niya n~g canyang m~ga dating canta, sa papaano man ang
dahil, pinasimulaan niyang cantahin ang m~ga "cundiman" nang canyang
cabataan. Pinakikinggan siya nang m~ga sundalo at hindi nan~gagsisiimic:
¡ay! sa canila'y nagpapagunitâ ang m~ga tinig na iyón n~g m~ga panahong
una, yaóng m~ga gunitâ n~g panahóng hindi pa narurun~gisan ang calinisan
n~g canilang budhî.

Narinig din siyá ni doña Consolación sa oras na iyón n~g canyáng
cainipan, at n~g canyáng maalaman cung sino ang cumacanta'y nag-utos:

--¡Papanhikin ninyó siyá agad-agad!--ang canyang sinabi pagcaraan n~g
iláng sandaling canyang pag-iisip-isip. Isang bagay na nacacahuwad n~g
n~giti ang siyang nasnaw sa canyang tuyong m~ga labi.

Ipinanhíc doon si Sisa, na humaráp na dî nagulomihanan, na hindî
nagpahalata n~g pagtatacá ó tácot: tila mandin wala siyáng nakikitang
sino mang guinóong babae. Ito'y nacasugat sa loob n~g mapagmataas na
Musa, na ang bóong acala'y nacaáakit sa paggalang at pagcagulat ang
canyáng calagayan.

Umubó ang alfereza, humudyát sa m~ga sundalong man~gagsiya-o, kinuha ang
látigo n~g canyang asawa sa pagca sabit, at nagsalita n~g maban~gis na
tinig sa babaeng sira ang isip:

--"¡Vamos, magcantar icaw!"

Isa sa m~ga magagandang caugalian n~g guinoong babaeng ito ang
magpacasumicap na huwag niyang maalaman ang wicang tagalog, ó cung dili
ma'y nagpapacunwaring hindî niyá nalalaman ang tagalog na ano pa't
sinasadyang magpautal-utal at magpamalimali n~g pananalita: sa gayo'y
magagawa niyá ang pag-aanyo n~g tunay na "orofea", na gaya n~g caniyáng
caraniwang sabihin. ¡At magaling n~ga naman ang canyáng guinagawa! sa
pagca't cung pinahihirapan niyá ang wicang tagalog, ang wicang castila'y
hindi lumiligtas sa gayóng catampalasanan, sa nauucol sa gramática at
gayon din sa pan~gun~gusap. At gayon man'y ¡guinawa n~g canyáng asawa,
n~g m~ga silla at n~g m~ga zapatos ang boong caya upang siya'y maturuan!
Isa sa m~ga salitang lalong pinagcahirapang totoo niyá, na ano pa't daig
ang pagcacahirap ni Champollion sa m~ga geroglífico, ay ang sabing
"Filipinas."

Ayon sa sabihanan, kinabucasan n~g araw n~g sa canila'y pagcacasal, sa
pakikipag-usap sa canyang asawa, na n~g panahong iyo'y cabo pa lamang,
sinabi ni doña Consolacióng "Pilipinas"; inacala n~g cabong catungculan
niyáng ipakilala ang pagcacamali at turuan, caya n~ga't canyáng
tinuctucan at pinagsabihan:--"Sabihin mong Felipinas, babae, huwag ca
sanang hayop. ¿Hindi mo ba nalalamang ganyan ang pan~galan n~g iyong
p.bayan dahil sa nanggaling sa Felipe?" Ang babaeng pinapanaguinip ang
matimyás na lugód n~g pagcabagong casal, inibig sumunod at sinabing;
"Felepinas". Inacala n~g cabong nacalalapitlapit na, caya dinagdagan ang
m~ga pagtuctoc, at sinigawan--"Datapuwa, babae, hindi mo ba masabi:
Felipe? Huwag mong calimutan, talastasin mong ang haring Felipe ...
quinto.... Sabihin mong Felipe, at saca mo iragdag ang "nas" na ang
cahulugan sa wicang latin ay m~ga pulo n~g m~ga indio, at masusunduan mo
ang pan~galan n~g iyong rep-bayan!"

Hinihípohipo ni Consolación, na n~g panahong iyo'y lavandera, ang búcol
ó ang m~ga búcol n~g canyang ulo, at inulit, bagaman nagpapasimula na
ang pagcaubos n~g canyáng pagtitiis:

--"Fe ...lipe, Felipe ...nas, Felipenas, ¿gayón n~gà ba?"

Nangguilalás n~g di ano lamang ang cabo. ¿Bakit baga't "Felipenas" ang
kinalabasan at hindi "Felipinas"? Alin sa dalawa: ó sasabihing
"Felipenas" ó dapat sabihing "Felipi"?

Minagaling n~g cabong huwag n~g umimic n~g araw na iyón, iniwan ang
canyáng asawa at main~gat na nuhang tanóng sa m~ga limbag. Dito'y
napuspos n~g hindi cawasa ang canyáng pagtatacá; kinusót ang canyáng
m~ga matá:--Tingnan nating ... marahan! "Filipinas" ang siyang saysay
n~g lahát n~g m~ga limbág, cung wicaing isá-isá ang m~ga letra; ang
canyáng asawa at siyá ay cacapuwa wala sa catuwiran.

--¿Bakit?--ang ibinubulong,--macapagsisinun~galing baga ang Historia?
¿Hindi bagá sinasabi sa librong ito, na ang pan~galang ito'y siyang
dito'y ikinapit, alang-alang sa infante na si don Felipe? ¿Bakit caya
nagcapaapaano ang pan~galang ito? Baca caya naman isang indio ang Alonso
Saavedrang iyón?...

Isinangguni ang canyang m~ga pag-aalinlan~gan cay sargento Gómez, na n~g
panahón n~g canyáng cabataa'y naghan~gad na magpari. Hindi man lámang
pinapaguingdapat n~g sargentong tingnan ang cabo, nagpalabas sa bibig
n~g isáng cumpol na asó at sinagot siyá n~g lalong malaking
pagmamayabang:

--N~g m~ga panahóng una'y hindi sinasabing Felipe cung hindi Filipi:
tayong m~ga tao n~gayón, palibhasa'y naguiguing "franchute" (nakikigagad
n~g ugali sa m~ga francés), hindi natin matiis na magcasunod ang
dalawang "i". Caya n~ga ang taong may pinag-aralan, lalong lalo na sa
Madrid, ¿hindi ca ba napaparoon sa Madrid? ang taong may pinag-aralan
ang wica co, nagpapasimula na n~g pananalita n~g ganito: "menistro",
"enritación", "embitación", "endino", at iba pa, sa pagca't ito ang
tinatawag na pakikisang-ayon, sa casalucuyang lacad n~g caugalian.

Hindi napaparoon sa Madrid cailan man ang cabo, ito ang cadahilana't
hindi niya nalalaman ang cung bakin gayon ang pananalitâ. ¡Pagcalalaking
bagay ang natututuhan sa Madrid!

--¿Sa macatuwid n~gayon ang dapat na pananalita'y?...

--Ayon sa pananalita n~g una, ¿alam mo na? Ang lupaing ito'y hindi pa
pantas, ¡iayon mo sa caugalian n~g una: Filipinas!--ang tugón ni Gómez
n~g boong pagpapawalang halaga.

Sacali't masama ang pagcatanto n~g cabo sa m~ga sarisaring wica, ang
capalit nama'y magaling siyang asawa: ang bagong canyang napag-aralan ay
dapat maalaman naman n~g canyang asawa, caya't ipinagpatuloy niya ang
pagtuturo.

--Consola, ¿ano ang tawag mo sa iyong p--bayan?

--¿Ano ang aking itatawag sa canya? alinsunod sa itinuro mo sa akin
¡Felifenas!

--¡Haguisin cata n~g silla, p-!,--cahapo'y magalinggaling na ang
pagsasalita mo n~g pan~galang iyan, sa pagca't naaayon sa bagong
caugalian; datapuwa't n~gayo'y dapat mong sabihin n~g alinsunod sa
matandang ugali Feli, hindi pala, ¡Filipinas!

--¡Tingnan mo, hindi pa acó luma! ¿ano ba ang pagca isip mo?

--¡Hindi cailan~gan! ¡sabihin mong Filipinas!

--¡Ayaw aco! Aco'y hindi isang lumang casangcapan ... ¡bahagya pa lamang
nacagaganap aco n~g tatlompong taón!--ang isinagot na naglilis n~g
mangas na parang naghahanda sa pakikiaway.

--Sabihin mo, napacap--, ó ¡babalabaguin cata n~g silla!

--Namasdan ni Consolasión ang galaw, nagdilidili at nagsabi n~g pautal,
na humihin~ga n~g malacas:

--Feli ...Fele ...File ...

¡Pum! ¡erraes! ang silla ang siyang tumapos sa pananalita.

At ang kinawacasan n~g pagtuturo'y suntucan, calmusan, m~ga sampalan.
Binuhucan siya n~g cabo, tinangnan naman n~g babae ang balbas n~g lalaki
at ang isang bahagui n~g catawan--hindi macapan~gagat sa pagca't
umuugang lahat ang caniyang m~ga n~gipin,--bumigay n~g sigaw ang cabo,
binitiwan siya n~g babae, humin~ging tawad sa lalaki, umagos ang dugo,
nagcaroon n~g isang matang mahiguit ang capulahan cay sa isa, isang
barong gulagulanit, lumabas ang maraming m~ga casangcapan sa canilang
pinagtataguan, datapua't ang Filipinas ay hindi lumabas.

M~ga cawan~gis n~g ganitong bagay ang m~ga nangyari cailan man at
canilang mapapag-usapan ang nauucol sa pagsasalità. Binabalac n~g cabo
n~g sakit n~g loob, sa caniyang pagcamasid sa pagsulong n~g pagcatututo
n~g pagsasalita n~g caniyang asawa, na sa loob n~g sampong taó'y hindi
na ito macapagsasabi n~g ano man. Gayon n~ga naman ang nangyari. N~g
sila'y icasal, nacacawatas pa ang canyang asawa n~g wicang tagalog, at
nacapagsasalita pa n~g wicang castilà upang siya'y mawatasan; n~gayon,
dito sa panahón n~g pangyayari n~g aming m~ga sinasaysay, hindi na siya
nacapagsasalità n~g ano mang wicà: totoong nawili na siya sa pagsasalita
n~g pacumpas-cumpas, patan~go-tan~gò at pailing-iling na lamang, na ano
pa't canyang hinihirang pa naman yaong m~ga sabing maririin at
maiin~gay, caya n~ga't linaluan pa niya n~g hindi ano lamang ang
nagmunacala n~g "Volapuk".

Nagcapalad n~ga si Sisa na hindi siya mawatasan. Umunat n~g caunti ang
cunot n~g m~ga kilay n~g alfereza, isang n~giti n~g catuwaan ang siyang
nagbigay saya sa caniyang mukha: hindi na n~ga mapag-aalinlan~ganang
hindi siya marunong n~g wicang tagalog, "orofea" na siya.

--¡Asistente, sabihin mo sa babaeng ito sa wicang tagalog, na siya'y
cumanta! ¡hindi niya aco mawatasan, hindi siya marunong n~g castila!

Nawatasan ni Sisa ang asistente at kinanta niya ang canción n~g Gabi.

Pinakinggan ang paunang canta na may halong tawang palibac, n~guni't
untiunting nawala sa canyang m~ga labi ang tawa, pinakinggang magaling,
at n~g malao'y lumungcot at nag anyong nag-iisip n~g caunti. Ang tinig,
ang cahulugan n~g m~ga tulâ at pati n~g canta'y tumatalab sa canya.
Nawawatasan niyang magaling: marahil nauuhaw sa ulan ang pusong iyong
mabato at tuyò, ayon sa "cundiman", tila baga mandin ay nanaog naman sa
ibabaw n~g canyang pusò:


"Ang calungcuta't guinaw at ang calamigang
sa lan~git ay buhat, putos n~g balabal
n~g gabing marilim at labis  n~g panglaw"....

"Ang lanta at cupas na abang bulaclac
sa boong maghapo'y nagladlad n~g dilag
sa nais na camtam pagpuring maalab
sa udyoc n~g dib-dib na mapagmataas."

"Pagdating n~g hapon pawang cahapisan
ang inaning bun~ga sa han~gad na dan~gal,
at ang pagsisisi ang taglay na lamang
sa m~ga nagawang lihis  sa catuwiran."

"Pinagpipilitang itaas sa lan~git
ang pinacadahong lanta na't gulanit,
at caunting dilim ang hin~gi n~g hibic
upang maitago ang puring naamis."

"At mamatay siyang hindi namamasdan
n~g nacapanood na sicat n~g araw,
n~g ningning n~g caniyang naamis na dan~gal
at n~g hindi wastong mataas na asal."

"Mataos ding hin~gi n~g canyang dalan~gin
cay Bathalang Poong lubhang mahabaguin,
ang canyang libin~ga'y mangyaring diliguin
n~g hamog na luhang sa lan~git ay galing."

"Ang ibong panggabi'y sadyang iniiwan
ang lubhang maluncot na canyang tahanan
sa matandang cahoy na lihim na guang
at liniligalig tahimic na parang..."


--¡Huwag, huwag ca n~g cumanta!--ang sigaw n~g alfereza, sa ganap na
wicang tagalog, at tumindig na malaki ang balisa; ¡huwag ca n~g cumanta!
¡nacalalaguim sa akin ang m~ga tulang iyan!

Tumiguil ang ul-ol na babae n~g pagcacanta: nagbitiw ang asistente n~g
isang:--¡Aba! ¡sabe pala tagalog! (marunong pala n~g tagalog) at
nacatun~gan~gang tinitingnan ang guinoong babae na puspos n~g pagtataca.

Napagkilala nito na ipinagcanulo niya ang sariling catawan; nahiyà at
palibhasa'y hindi sa babae ang catutubo niyang damdamin, ang cahihiya'y
nauwì sa masilacbong galit at pagtatanim. Itinurò ang pintuan sa hindi
marunong mag-in~gat na asistente, at sa isang sicad ay sinarhan ang
pintò, pagcalabas niya. Lumibot na macailan sa silid, na pinipilipit n~g
nan~gin~gilis niyang m~ga camay ang látigo, tumiguil na bigla sa tapat
n~g ul-ol na babae, at saca sinabi sa canya sa wicang castilà;--¡Sayaw!

Hindi cumilos si Sisa.

--¡Sayaw, sayaw!--ang inulit-ulit n~g tinig na nacalalaguim.

--Tiningnan siya n~g ulol na babae n~g titig na walang diwa, walang
cahulugan; itinaas n~g alfereza ang caniyang isang bisig, at ang isa
namang bisig pagcatapos, at saca ipinagpag ang dalawang bisig: walâ ring
naguing cabuluhan. Hindi nacacawatas si Sisa.

Siya'y naglulucsó, naggagalaw, ibig niyang sa gayóng gawa'y gagarin siyá
ni Sisa. Naririnig sa dacong malayo ang música n~g procesióng tumutugtog
n~g isáng marchang malungcót at dakila, datapuwa't naglulucso ang
guinoong babae n~g catacot tacot na ang sinusunod ay ibang compás, ibang
música ang tumútunog sa loob n~g canyáng budhi. Tinititigan siya ni
Sisang hindi gumágalaw; isang wangki sa pagtatacá ang naguhit sa canyáng
m~ga matá, at isáng bahagyáng n~giti ang siyáng nagpapagalaw sa canyáng
m~ga putlaing m~ga labi: kinalulugdan niyá ang sayaw n~g guinoong babae.

Huminto itó at tila mandin nahihiyâ, iniyaang ang latigo, yaong calaguim
laguim na látigong kilalá n~g m~ga magnanacaw at n~g m~ga sundalo, na
gawa sa Ulan~go at pinag-inam n~g alferez sa pamamag-itan n~g m~ga cawad
na doo'y ipinulupot, at nagsalita:

--¡Icaw naman ang nauucol sumayáw n~gayon!... ¡sayáw!

At pinasimulang paluin n~g marahan ang waláng ano mang takip na m~ga paa
n~g ul-ol na babae, hanggáng sa magcan~giwin~giwi ang pagmumukha nito sa
sakít, na anó pa't pinilit niyáng magsanggalang n~g m~ga camáy.

--¡Ajá! ¡nagpapasimula ca na!--ang isinigaw na taglay ang catuwaang
malupit, at mula sa "lento" (madalang) ay iniuwi sa isang "allegro
vivace" (masaya at madalas).

Sumigaw ang cahabaghabag na babae n~g isang daing sa sakít, at
dalidaling itinaas ang paa.

--¡Sasayaw ca ba, p-india?--ang sinasabi n~g guinoong babae, at
tumutunog at humahaguinit ang latigo.

Nagpacalugmoc si Sisa sa sahig, tinangnan n~g dalawang camay ang m~ga
binti, at tinitigan ang canyang verdugo n~g m~ga matang nacatiric.
Dalawang malacas na hagupit n~g látigo sa licod ang pilit sa canyang
tumindig, at hindi na isáng daing, cung di dalawang atun~gal ang siyang
isinigaw n~g culang palad na sira ang isip. Nawalat ang canyang manipis
na barò, pumutoc ang balat at bumalong ang dugò.

Nacapagpapagalac n~g mainam sa tigre ang pagcakita n~g dugô:
nagpasilacbo n~g loob ni doña Consolación ang dugo n~g canyang
pinahihirapan.

--¡Sayaw, sayaw, condenada, maldita! ¡Mapacasamà nawà ang inang
nan~ganac sa iyo!--ang isinigaw;--¡sayaw ó papatayin cata sa capapalò
n~g látigo.

At ang canyang guinawa'y hinawacan niya n~g isang camay ang babaeng
ulol, samantalang pinapalo naman niya, ito at n~g canyang isang camay,
at nagpasimulà siya n~g paglukso at pagsayaw.

Sa cawacasa'y napagkilala n~g ulol na babae ang sa canya'y ibig, caya
n~ga't ipinagpatuloy niya ang paggalaw na walang wasto n~g canyang m~ga
bisig. Isang n~giti n~g ligaya ang siyang nagpacubot sa m~ga labì n~g
maestra, n~giti n~g isang Mefistófeles na babae na nangyaring
nacapag-anyo n~g isang alagad; ang n~giting iyo'y may taglay na
pagtatanim, pagpapawalang halaga, paglibak at kalupitan, datapuwa't
walang magsasabing yao'y may cahalong halakhac.

At sa pagcatigagal n~g pagtatamong lugod sa caniyang gawa'y hindi niya
narin~gig ang pagdating n~g canyang esposo, hangang sa biglang nabucsan
n~g malaking in~gay ang pinto sa isang tadyac.

Sumipot doon ang alférez na namumutla't marilim ang mukhâ; napanood ang
doo'y nangyayari at ibinulusoc sa canyang asawa ang isang catacottacot
na titig. Ito'y hindi cumilos sa kinalalagyan at nanatiling nacan~giti
n~g boong pagcawalang kinahihiyaan.

Inilagay n~g alférez n~g lubos na pagpapacamairuguin ang canyang camay
sa balicat n~g magsasayaw na caiba sa lahat, at ipinag-utos na tumiguil
n~g pagsayaw. Humin~ga ang ulol na babae at dahandahang naúpo sa lapag
na narurumhan n~g canya ring dugò.

Nagpatuloy ang catahimican: humihin~gasing n~g malacas ang alférez;
kinuha ang látigo n~g babaeng sa canya'y humihiwatig at tumitin~gin n~g
m~ga matang wari'y tumatanong, at saca sa canya'y nagsabi n~g tinig na
payapa at madalangdalang:

--¿Ano ang nangyayari sa iyo? ¡Hindi ca man lamang nagbigay sa akin n~g
magandang gabi!

Hindi sumagot ang alférez, at ang guinawa'y tinawag ang "asistente."

--Dalhin mo ang babaeng ito,--anya;--¡pabigyan mo siya cay Marta n~g
ibang baro at sabihin mo tuloy na gamutin! Pacanin mo siyang magaling at
bigyan mo n~g isang magaling na higaan ... ¡icaw ang bahala, pagca
siya'y inyong pinaglupitan! Bucas ay ihahatid siya sa bahay ni guinoong
Ibarra.

Pagcatapos ay sinarhang mabuti ang pintuan, inilagay ang talasoc at saca
lumapit sa canyang asawa.

--¡Naghahanáp icaw na basaguin co ang mukha mo!--ang sa canya'y sinabing
nacasuntoc ang m~ga camay.

--¿Ano ang nangyayari sa iyo?--ang tanong n~g babae na tumindig at
umurong.

--¿Ano ang nangyayari sa akin?--ang sigaw n~g tinig na cahawig n~g
culog, casabay n~g isang tun~gayaw, at pagcatapos na maituro sa babae
ang isang papel na puspos n~g sulat na tila cahig n~g manoc, ay
nagpatuloy n~g pananalita:

--¿Hindi mo ba ipinadala ang sulat na ito sa Alcalde, at iyong sinabing
pinagbabayaran aco upang aking ipahintulot ang sugal, babaeng p--?
¡Aywan co cung bakit hindi pa kita linûlusay!

--¡Tingnan natin! ¡tingnan natin cung macapan~gan~gahas ca!--ang sinabi
sa canya n~g babaeng nagtátawa't siya'y linilibac;--¡ang lulusay sa
aki'y isang malaking totoo ang cahigtan n~g pagcalalaki sa iyo!

Narinig n~g alférez: ang gayong alimura, n~guni't namasdan niya ang
látigo. Dumampot n~g isang pinggan sa m~ga na sa ibabaw n~g isang mesa,
at ipinukol sa ulo n~g asawa: ang babaeng dating bihasa na sa ganitong
pakikiaway, agad-agad yumucod, at ang pingga'y sa pader tumama at doon
nabasag; gayon din ang kinahangganan n~g isang mangcoc at n~g isang
cuchillo.

--¡Duwag!--ang sigaw n~g babae,--¡hindi ca macapan~gahas lumapit!

At linurhan ang alférez upang ito'y lalong magn~gitn~git. Pinagdimlan
ang lalaki at umaatun~gal na hinandulong ang babae; n~guni't hinaplit
nito n~g caguilaguilalas na caliksihan ang mukha n~g lalaki at saca
sumagasang tumacbong tuloytuloy sa canyang silid, at biglang sinarhan
n~g malacas ang pinto. Hinabol siya n~g alférez, na humahagoc sa galit
at sa sakit n~g palong tinanggap, n~guni't walang nasunduan cung di
mapahampas sa pintò, bagay na sa canya'y nagpabulalas n~g m~ga
tun~gayaw.

--¡Sumpaín nawà ang iyong angcan, babaeng baboy! ¡Bucsán mo, p--p--,
bucsan mo, sa pagca't cung hindi'y babasaguin co ang iyong bun~gô!--ang
iniaatun~gal, at kinacalabog ang pinto n~g canyang m~ga suntoc at sicad.

Hindi sumasagot si doña Consolación. Nariri~ngig sa dacong loob ang
calampagan n~g m~ga silla at m~ga baul, na anaki mandin nagtatayo n~g
isang cutà sa pamamag-itan n~g m~ga casangcapang-bahay. Yumayanig ang
bahay sa m~ga sicad at m~ga tun~gayaw n~g lalaki.

--¡Huwag cang pumasoc! ¡huwag cang pumasoc!--ang sabi n~g maasim na
tinig n~g babae; ¡papuputucan co icaw pagca sumun~gaw ca!

Tila mandin untiunting pumapayapa ang lalaki, at nagcasiya na lamang
siya sa magpalacadlacad n~g paroo't parito sa magcabicabilang dulo n~g
salas, na ang isang halimaw na na sa sa jaula ang catulad.

--¡Pasalansan~gan ca't magpalamig icáw n~g ulo!--ang patuloy na paglibac
n~g babae, na tila mandin nacatapos na n~g pagtatayo n~g caniyang
pangsangalang na cutà.

--¡Isinusumpa co sa iyo, na pagca kita'y nahaguip, cahi't ang Dios ay
hindi ca makikita, salaulang babaeng p--!

--¡Oo! masasabi mo na ang ibiguin!... ¡aayaw cang aco'y magsimba! ¡aayaw
mo acong bayaang gumanap sa Dios!--ang sabi n~g boong capalibhasaang
siya lamang ang marunong gumawà.

Dinampot n~g alférez ang canyang capacete, naghusay n~g caunti, at saca
umalis na ang hakbang ay malalaki, datapwa't pagcaraan n~g ilang
sandali'y dahandahang bumalic: siya'y nag-alis n~g canyang m~ga bota.
Palibhasa'y bihasang macapanood ang m~ga alila roon n~g m~ga ganitong
pangyayari, caraniwang sila'y inaabot n~g yamot, n~guni't canilang
pinagtakhan ang pag-aalis n~g m~ga bota, bagay na hindi dating
guinagawa, caya't nan~gagkindatan ang isa't isa.

Naupo ang alférez sa isang silla, sa tabi n~g dakilang pinto, at
nacapagtiis na maghintay roon n~g mahiguit na calahating oras.

--¿Tunay bagang umalis ca na ó naririyan ca pa, lalaking cambing?--ang
tanong na manacanaca n~g tinig, na pinagbabagobago ang lait, n~guni't
nalalao'y ilinalacas.

Sa cawacasa'y untiunting inalis niya ang m~ga casangcapang ibinunton sa
tabi n~g pinto: naririnig n~g lalaki ang calampag, caya't siya'y
n~gumin~giti.

--¡Asistente! ¿umalis na ba ang pan~ginoon mo?--ang sigaw ni doña
Consolación.

Sumagot ang asistente sa isang hudyat n~g alférez:

--Oo po, guinoo, umalis na.

Narin~gig ang masayang tawa n~g babae, at saca hinugot ang talasoc n~g
pinto ...

Isang sigaw, ang calabog n~g catawang natutumba, m~ga sumpa, atun~galan,
m~ga tun~gayaw, m~ga hampas, m~ga tinig na paós ... ¿Sino ang
macapagsasaysay n~g nangyari sa cariliman n~g silid na tulugan?

Ang asistente ay napasapanig n~g bahay na pinaglulutuan, at nagbigay sa
tagapagluto n~g isang hudyat na macahulugan.

--¡At icaw ang magbabayad!--ang sinabi sa asistente n~g tagapagluto.

--¿Aco? ¡Cung sacali'y ang bayan ang siyang magbabayad! Itinanong niya
sa akin kung umalis na: tunay; n~guni't bumalik.



=XL.=

=ANG CATUWIRA'T ANG LACAS.=


Niyao'y may icasampong oras na n~g gabi. Nanghihinamad na napaiimbulog
at nagnining sa madilim na lan~git ang ilang globong papel, na
ipinaitaas sa pamamag-itan n~g asó at n~g han~ging pinainit. Ang ilang
m~ga globong pinamutihan n~g m~ga bomba't coetes ay nan~gasunog at
isinasapan~ganib ang lahat n~g bahay; dahil dito'y may nakikita pang
m~ga tao sa m~ga palupo, na may m~ga dalang isáng mahabang cawayang sa
dulo'y may nacacabit na basahan at saca isang baldeng tubig.
Naaaninagnagan ang maiitim nilang anyo sa malamlam na liwanag n~g
impapawid, at ang cahalimbawa nila'y m~ga fantasmang mula sa alang-alang
na nanaog upang manood n~g m~ga casayahan n~g m~ga tao. Sinusuhan din
naman ang maraming m~ga "rueda", m~ga "castillo", m~ga toro ó m~ga
calabaw na apoy, at isang malaking volcang sa ganda at cadakilaa'y
linaluan ang calahatlahatang nakita hanggang sa panahong iyon n~g m~ga
taga San Diego.

N~gayo'y tumutun~go ang caramihang m~ga tao sa dacong plaza n~g bayan,
upang panoorin ang huling palalabasin sa teatro. Dito't doo'y may
nakikitang m~ga ilaw n~g Bengala (luces de Bengala), na siyang
lumiliwanag n~g catacataca sa masasayang m~ga pulutong; gumagamit ang
m~ga bata n~g m~ga sigsig sa paghahanap n~g m~ga bombang hindi pumutoc,
at iba pang m~ga labí na mangyayari pang gamitin, datapuwa't tumugtog
ang música n~g isang palatandaan, at n~g magcagayo'y linisan n~g lahat
ang capatagang iyon.

Mainam na totoo ang pagcacapaliwanag sa tablado, libolibong m~ga ilaw
ang nacaliliguid sa m~ga haligui, nacabitin sa bubun~gan, at nasasabog
sa sahig na masinsin ang pagcacapulupulutong. Isáng alguacil ang siyáng
nag-aalaga n~g m~ga ilaw na iyón, at pagca napaparoon at n~g mapagbuti
ang m~ga ilaw na cucutapcutap, siya'y pinagsusutsutanan at sinisigawan
n~g madla;--¡Nariyan na, nariyan na siyá!

Sa haráp n~g escenario (palabasan) ay pinagtotonotono n~g orquesta ang
canilang m~ga instrumento, ipinaririn~gig ang m~ga pan~gunahin n~g m~ga
tugtuguin; sa licuran n~g orquesta'y naroroon ang lugar na sinasabi n~g
corresponsal sa canyáng sulat. Ang caguinoohan sa bayan, ang m~ga
castila at ang m~ga mayayamang dayo'y nan~gagsisiupo na sa nahahanay na
m~ga silla. Ang bayan, ang m~ga taong walang catungculan at walang m~ga
dan~gal na caloob n~g pamahalaa'y siyang nacalalaganap sa nan~gatitirang
lugar sa plaza; may pas-ang bangco ang m~ga iba, na ang caraniwa'y hindi
n~g upuan cung di n~g bigyang cagamutan ang pagca pandac:
pinanggagalin~gan ang ganitóng gawâ n~g maiin~gay na m~ga pagtutol n~g
m~ga walang bangco; pagcacagayo'y nan~gagsisipanaog agad-agad ang m~ga
nacatayo sa bangco; n~guni't hindi nalalao't sila'y muling pumapanhic,
na parang walang ano mang nangyari.

M~ga pagpaparoo't parito, m~ga sigawan, m~ga in~gayan sa pagtataca, m~ga
halakhacan, isáng huli na sa panahóng "buscapié", isang "reventador" ang
siyang nan~gagdáragdag n~g cain~gayan. Sa daco rito'y may nababaling paa
n~g isáng bangco at nan~gahuhulog sa lupa, sa guitna n~g tawanan n~g
caramihan, ang m~ga taong nanggaling sa malayo at n~g macapanood ay
n~gayo'y siyang naguiguing panoorin; sa daco roo'y nan~gag-aaway sa
pagpapan~gagaw sa lugar; sa dacong malayo pa roo'y may naririn~gig na
isáng calampagan n~g nababasag na m~ga copa at m~ga botella: yao'y si
Andeng na may daláng m~ga alac at m~ga pangpatid uhaw; main~gat na
tan~gan n~g dalawang camay ang malapad na bandeja, n~guni't canyang
nacasalubong ang sa canya'y nan~gin~gibig, na nag-acalang magsamantala
n~g gayong calagayan ...

Nan~gun~gulo sa pamamanihala at cahusayan n~g panoorin ang teniente
mayor na si don Filipo; sa pagca't malulugdin sa "monte" ang
gobernadorcillo. Ganito ang sabi ni don Filipo cay matandang Tasio:

--¿Ano caya ang mabuti cong gawin?--ang sabi niyá;--hindi tinanggap n~g
Alcalde ang pagbibitíw co n~g catungculan;--"¿inaacala po ba ninyóng
salá't cayó sa lacás sa pagganap n~g inyóng m~ga catungculan?"--ang
itinanóng sa akin.

--At ¿ano ang inyong isinagot?

--¡Guinoong Alcalde!--ang aking isinagot;--ang m~ga lacas n~g isang
teniente mayor, cahi't magpacawalawalang capacanan, pawang catulad n~g
m~ga lacas n~g lahat n~g m~ga pinuno: nanggagaling ang m~ga lacas na
iyan sa m~ga matataas na pinunò. Tinatanggap n~g cahi't hari man ang
canyang m~ga lacas sa bayan at tinatanggap naman n~g bayan sa Dios ang
canyang lacas. ¡Itong bagay na ito pa naman ang wala sa akin, guinoong
Alcalde!--Datapuwa't hindi aco pinakingan n~g Alcalde, at sinabi sa
aking pag-uusapan na raw namin ang m~ga bagay na ito pagca tapos n~g
m~ga fiesta.

--¡Cung gayo'y tulun~gan nawa cayo n~g Dios!--ang sinabi n~g matanda, at
nag-acalang umalis.

--¿Aayaw po ba cayong manood n~g palabas?

--¡Salamat! hindi co kinacailan~gan ang sino man sa pananaguinip at sa
paggawa n~g m~ga caululan, sucat na acong mag-isa,--ang isinagot n~g
filósofong calakip ang isang tawang palibac;--datapuwa't n~gayo'y
naalaala co, ¿hindi ba tinatawag ang inyong paglilining n~g caugalia't
hilig n~g ating bayan? Payapa, n~guni't malulugdin sa m~ga panooring
nauucol sa m~ga pagbabaca at sa m~ga labanang sumasabog ang dugò, ibig
ang pagcacapantay-pantay, datapuwa't sumasamba sa m~ga emperador, sa
m~ga hari at sa m~ga príncipe; hindi mapagpitagan sa religión, n~guni't
iniwawaldas ang pamumuhay sa m~ga walang cabuluhang pag paparan~galan sa
m~ga fiesta; ang m~ga babae rito sa atin ay may caugaliang matimyas,
n~guni't nan~gahahaling pagca nacacakita n~g isang princesang
nagpapa-ikit n~g sibat ... ¿nalalaman po ba ninyo cung ano ang
cadahilanan nito? Talastasin po ninyong dahil sa....

Pinutol ang canilang salitaan n~g pagdating ni María Clara at n~g
canyang m~ga caibigang babae. Tinanggap sila ni don Filipo, at sinamahan
sila sa canicanilang upuan. Sumusunod sa canila ang curang may casamang
isa pang franciscano't ilang m~ga castila. Casama rin naman n~g cura ang
ilang m~ga mamamayang ang hanap-buhay umalacbay tuwina sa m~ga fraile.

--¡Bigyang pala nawà sila n~g Dios naman sa cabilang buhay!--anang
matandang Tasio, samantalang lumalayo.

Pinasimulan ang palabas cay Chananay at cay Marianito, sa pagcanta n~g
"Crispino e la comare". May m~ga mata at may pakinig ang lahat n~g na sa
escenario, liban lamang sa isá: si párì Salvi. Tila mandin walang
sinadyâ n~g nagbibigay paroon cung di bantayan si María Clara, na ang
tinataglay na cahapisa'y nagbibigay sa canyang cagandahan n~g isang
anyong cahimahimalá sa ningning at cahalagahan, na ano pa't
napagwawaring tunay n~g ang may catuwirang siya'y panoorin n~g boong
pagliyag. N~guni't hindi nan~gagsasaysay n~g pagliyag ang m~ga mata n~g
franciscano, na lubhang natatago sa malalim na hungcag na kinalalagyan
n~g canyang m~ga panin~gin; nababasa sa m~ga titig na iyon ang isang
bagay na cahapisang may malaking pagn~gin~gitn~git: ¡gayon marahil ang
m~ga mata ni Caín sa panonood, buhat sa malayo, n~g Paraiso, n~g m~ga
caligayahan, doo'y ipinakilala sa canya n~g canyang ina!

Nagtátapos na ang "acto" (bahagui) n~g pumasoc si Ibarra;
pinanggalin~gan ang pagdating niya roon n~g isang bulungbulun~gan: siya
at ang cura ang siyang pinagtinin~gan n~g pagpansin n~g lahat.

Datapuwa't parang hindi nahiwatigan n~g binata ang bagay na iyon, sa
pagca't bumati siya n~g walang kimì cay María Clara at sa canyang m~ga
caibigang babae, at naupo sa tabi n~g canyang casintahan. Si Sinang ang
tan~ging nagsalitâ:

--¿Pinanood mo ba ang volcan?--ang initanong.

--¿Hindi caibigan? ako'y napilitang aking samahan ang Capitan General.

--Cung gayo'y ¡sayang! Casama namin ang cura, at sinasaysay sa amin ang
m~ga naguing buhay n~g m~ga napacasama; ¿nakita mo na? tacutin cami at
n~g huwag caming macapagsaya, ¿nakita mo na?

Nagtindig ang cura at lumapit cay don Filipo, na tila mandin canyang
pinakipagtalunan n~g masilacbo. Mainit ang pananalita n~g cura,
mahinusay naman at mahina ang pananalita ni don Filipo.

--Dinaramdam co pong hindi aco macapagbigay-loob sa inyo; ang sabi ni
don Filipo;--si guinoong Ibarra'y isa sa m~ga lalong malalaki ang ambag,
at may catuwirang macalagay rito samantalang hindi nanggugulo n~g
capayapaan.

--¿N~guni't hindi ba panggugulo n~g capayapaan ang magbigay casalanan sa
mabubuting m~ga cristiano? ¡Iya'y isang pagpapabayang macapasoc ang
isang lobo sa cawan n~g m~ga mababait na tupa. ¡Sasagot ca sa bagay na
ito sa harap n~g Dios at sa harap n~g m~ga matataas na puno!

Cailan man po'y nananagot aco, padre, sa lahat n~g m~ga gawang bucal sa
aking sariling calooban,--ang isinagot ni don Filipo na yumucod n~g
caunti;--datapuwa't hindi binibigyang pahintulot aco n~g aking maliit na
capangyarihang makialam sa m~ga bagay na nauucol sa religión. Ang m~ga
nag-iibig man~gilag na canyang macapanayam ay huwag makipagsalitaan sa
canya: hindi naman namimilit si guinoong Ibarra canino man.

--¡N~guni't isáng pagbibigay puang sa pan~ganib, at cung sino ang
umiibig sa pan~ganib ay sa pan~ganib namamatay!

--Wala acóng nakikitang anó mang pan~ganib, padre: ang guinoong Alcalde
at ang Capitan General, na aking m~ga punong matataas, capuwa
nakipag-usap sa canyá sa boong hapong itó, at hindi n~ga acó ang sa
canila'y magpapakilalang masama ang canilang guinawa.

--Cung hindi mo siyá palalayasin dito'y cami aalis.

--Daramdamin cong totoo, datapuwa't hindi aco macapagpapalayas dito sa
canino man.

Nagsisi ang cura sa sinabi, n~guni't wala n~g magawa. Humudyát sa
canyáng casama, na nagtindig na masama ang loob, at capuwa sila umalis.
Guinagád silá n~g m~ga taong caniláng cacampí, baga man inirápan muna
nila n~g boong pagtataním si Ibarra.

Napuspos ang ugong n~g m~ga bulungbulun~gan at salisalitaan: n~g
magcagayo'y nan~gagsilapit at nan~gagsibati sa binatang si Ibarra ang
ilang m~ga tao, at sinabi sa canyá:

--¡Sumasainyo cami; huag po ninyóng pansinin ang m~ga iyán!

--¿Sinong m~ga "iyan"?--ang itinanong na nagtátaca.

--¡Iyang m~ga nagsialis at n~g mapan~gilagan ang macapanayam po ninyo!

--¿At n~g mapan~gilagan ang aking pakikipanayam? ¿ang aking
pakikipanayam?

--¡Opo! ¡anila'y excomulgado raw po cayó!

--Sa pagtatacá ni Ibarra'y hindi naalaman cung anó ang sasabihin, at
lumin~gap sa canyáng paliguid. Canyáng nakita si María Clara na
tinatacpan ang mukha n~g canyáng abanico.

--N~guni't ¿ito baga'y dapat cayang mangyari?--ang sa cawacasa'y bigláng
sinabi n~g malacás;--¿casalucuyan bang na sa unang panahón tayo n~g
cadilimán? Sa macatuwid baga'y....

At lumapit sa m~ga dalaga, at binago ang anyo n~g pananalitâ.

--Pagpaumanhinan ninyó acó,--anyá,--nacalilimot acóng mayroon paláng sa
aki'y naghihintay na aking catipán; magbabalic acó at n~g cayo'y aking
masamahan.

--¡Huwag cang umalís!--ang sa canya'y sinabi ni Sinang;--sasayaw si
Yeyeng sa "La Calandria"; ¡totoong calugodlugod sumayaw!

--Hindi maaari, caibigan co, datapuwa't aco'y bábalic.

Lalong lumala ang m~ga bulungbulun~gan.

Samantalang lumalabas si Yeyeng na nacasuot "chula" at sinasabi ang "Da
usté su permiso?" ("¿Ipinagcacaloob po ba ninyo ang inyong pahintulot?")
at sinasagot siya ni Carvajal n~g "Pase usté adelante" ("Tumuloy po
cayo") at iba pa, nan~gagsilapit ang dalawang sundalo n~g guardia civil
cay don Filipo at hinihin~ging ihinto ang pagpapalabas.

--¿At bakit?--ang tanong ni don Filipo na nagtataca.

--Sa pagca't nagsuntucan ang alférez at ang guinoong babae ay hindi sila
macatulog.

--Sabihin po ninyo sa alférez, na binigyan cami n~g capahintulutan n~g
Alcalde Mayor, at "wala sino man" sa bayang may capangyarihan
sumalangsang sa capahintulutang ito, cahi't ang gobernadorcillo man, na
siyang tan~gi cong mataas na puno.

--¡Talastasin ninyong kinakailan~gang itiguil ang palabas!--ang inulit
n~g m~ga sundalo.

Tinalicdan sila ni don Filipo. Nan~gagsialis ang m~ga guardia.

Hindi sinabi canino man ni don Filipo ang nangyaring ito at n~g huwag
magulo ang catahimican.

N~g matapos na ang bahaguing iyon n~g zarzuela na totoong
pinagpurihanan, lumabas naman ang Príncipe Villardo, at hinahamon n~g
away ang lahat n~g m~ga morong pumipiit sa canyang amá; pinagbabalaan
sila n~g bayaning puputlan silang lahat n~g úlo, at ang m~ga ulong ito'y
ipadadala sa buwan. Sa cagalin~gang palad n~g m~ga moro, na
nan~gagsisipaghanda na sa labanang tinutugtugan n~g "himno de Riego", ay
siyang pagcacaroon n~g isang gulo. Biglang nagsihinto n~g pagtugtog ang
m~ga bumubuo n~g orquesta at canilang linusob ang teatro, pagcatapos
maipaghaguisan ang canilang m~ga instrumento. Ang matapang na si
Villardo, na hindi inaacalang man~gagsisirating ang m~ga taong iyong,
canyang ipinalagay na cacampi n~g m~ga moro, inihaguis naman ang canyang
espada at escudo at saca bumigay n~g tacbo; nang makita n~g m~ga morong
tumatacas ang cakilakilabot na cristianong iyon, hindi sila
nag-alinlan~gang siya'y canilang gagarin: may naririn~gig na m~ga
sigawan, m~ga daing, tun~gayawan, m~ga salitang capusun~gan,
nagtatacbuhan ang m~ga tao, nan~gamatay ang m~ga ilaw, ipinaghahaguisan
sa impapawid ang m~ga vaso n~g ilaw, at iba pa.--¡M~ga tulisan! ¡M~ga
tulisan!--ang sigaw n~g m~ga iba.--¡Sunog! ¡sunog! ¡m~ga
magnanacaw!--ang sigawan naman n~g m~ga iba; nan~gagsisitan~gis ang m~ga
babae't ang m~ga musmos, gumugulong sa lupa ang m~ga banco at ang m~ga
nanonood, sa guitna n~g ligalig, pagcacain~gay at caguluhan.

¿Ano ang nangyari?

Ilinagad n~g dalawang guardia civil na may tan~gang pamalo ang m~ga
músico at n~g pahintuin ang pinalalabas; sila'y narakip, baga man
nagsisilaban, n~g teniente mayor, na casama ang caniyang m~ga
cuadrillerong ang dalang sandata'y ang canilang m~ga lumang sable.

--¡Inyong ihatid sila sa tribunal!--ang sigaw ni don Filipo,--cayó ang
bahala pagca sila'y nacawala!

Bumalic na si Ibarra at canyang hinanap si María Clara. Nan~gagsicapit
sa canya ang natatacot na m~ga dalagang pawang nan~gan~gatal at
nan~gamumutla; dinarasal ni tía Isabel ang m~ga letanía sa wicang latin.

N~g pagbalicang loob n~g caunti ang m~ga tao sa pagcagulat, at n~g
canilang matalastas cung ano ang nangyari, nag-alab ang galit sa lahat
n~g m~ga dibdib. Umulan ang m~ga bato sa pulutong n~g m~ga cuadrillerong
naghahatid sa dalawang guardia civil; may isang nagyayacag na silabin
ang cuartel at iihaw roon si doña Consolacióng casama ang alférez.

--¡Sa ganyan lamang sila pinakikinaban~gan!--ang sigaw n~g isang babaeng
naglililis n~g canyang mangas at iniunat ang canyang m~ga
bisig;--panggugulo n~g bayan! ¡Wala silang nalalamang pag-usiguin cung
di ang mababait na m~ga tao! ¡Nariyan ang m~ga tulisan at ang m~ga
magsusugal! ¡Sunuguin natin ang cuartel!

Hinihipò n~g isa ang canyang bisig at humihi~ngi n~g confesión;
cahabaghabag na m~ga taghoy ang lumalabas sa ilalim n~g m~ga bangcong
nan~gatumba: yao'y isang caawaawang músico. Punongpuno ang escenario n~g
m~ga artista at n~g m~ga taong bayan. Nariyan si Chananay, na nacasuot
n~g Leonor sa Trovador, na nakikipagsalitaan n~g wicang tinda cay Ratia,
na nacasuot maestro n~g escuela; si Yeyeng na nacabalot n~g malaking
panyong sutla na na sa tabi n~g príncipe Villardo; pinagpipilitan ni
Balbino't n~g m~ga morong aliwin ang m~ga músicong may m~ga nasactan at
hindi. Nagpapacabicabila ang ilang m~ga castila at pinagsasabihan ang
bawa't canilang nasasalubong.

Datapuwa't may nagcacabilog n~g isang pulutong. Napag-unawa ni don
Filipo ang canilang adhica at canyang tinacbo upang sansalain.

--¡Huwag sana ninyong sirain ang catahimican!--ang isinisigaw ni don
Filipo;--¡hihin~gi tayo bucas n~g carapatang tumbas sa caguluhang
canilang guinawa, bibigyan tayo n~g nauucol sa ating catuwiran;
nananagot aco sa inyong bibigyan tayo n~g nauucol sa ating catuwiran!

--¡Hindi!--ang isinasagot n~g ilan; ¡gayon din ang guinawa sa Calambà
(n~g 1879), gayon din ang ipinan~gaco, datapuwa't walang ano mang
guinawa ang Alcalde! ¡Ibig naming gumawa n~g pagca justicia sa aming
camay! ¡Tayo na sa cuartel!

Nawalang cabuluhan ang m~ga pakikiusap n~g teniente mayor; nagpapatuloy
ang pulutong sa canilang panucala. Lumin~gap si don Filipo sa canyáng
paliguid at humahanap n~g sa canya'y tumulong ay canyáng nakita si
Ibarra.

--Guinoong Ibarra, ¡para na ninyóng awa! ¡Sila'y inyóng sansalain,
samanatalang humaharap acó n~g m~ga cuadrillero!

--Anó ang aking magagawa?--ang itinanong n~g binata, na natitigagal,
datapuwa't malayo na ang teniente mayor.

Si Ibarra naman ang naglin~gap-lin~gap sa canyáng paliguid, at
naghahanap siya n~g hindi nalalaman cung sino. Sa cagalin~gang palad ay
anaki'y canyáng nasuliapan si Elías, na walang bahalang pinanonood ang
gayóng kilusan. Tinacbó siya ni Ibarra, hinawacan siyá sa bisig at
sinabi sa canya sa wikang castila:

--¡Alang-alang sa Dios! ¡gumawa po cayó n~g bahagya, sacali't may
magagawa; wala po acong magawang anó man!

Tila mandin siya'y nawatasan n~g piloto, sapagca't nawala siya't sinuot
ang m~ga bumubuo n~g pulutong.

Narin~gig ang masilacbóng pagmamatuwiran, mabilís na tutulán; pagcatapos
ay untiunting nagpasimula n~g paghihiwahiwalay n~g m~ga magcacapulutóng,
at naalis sa bawa't isá ang anyóng may gagawing caguluhan.

At panahón na n~ga, sa pagca't lumalabas na ang m~ga sundalong may
dalang m~ga sandata at nacalagay sa dulo n~g fusil ang bayoneta.

¿Samantala'y ano ang guinagawa n~g cura?

Hindi pa nahihiga si párì Salví. Nacatindig siya, nacatuon ang noo sa
m~ga "persiana", sa dacong plaza ang tanaw, hindi cumikilos, at
manacanacang pinatatacas niya ang pinipiguil na buntong hinin~ga. Cung
hindi sana napacadilim ang liwanag n~g canyang ilaw, marahil
napagmasdang napupuno n~g m~ga luha ang canyang m~ga mata. Gayon ang
caniyang naguing anyo sa isang horas halos.

Pinucaw siya sa ganitong calagayan n~g pagcacagulo sa plaza. Sinundan
n~g canyang m~ga matang nangguiguilalas ang walang tuos na pagpaparoo't
parito n~g m~ga tao, at ang m~ga tinig nila'y dumarating sa canyang
hagawhaw na lamang.--Isa sa m~ga alilang dumating ang sa canya'y
nagbigay alam n~g nangyayari.

Dumaan sa canyang panimdim ang isang isipin. Sa guitna n~g m~ga
cain~gayan at caguluhan, sinasamantala n~g m~ga may mahahalay na budhi
ang pagcagulat at cahinaan n~g loob n~g m~ga babae; nan~gasisisiticas at
nan~gagliligtas sa sarili, sino ma'y walang nacacaalaala sa can~gino
man, hindi nariri~nig ang sigaw, hinihimatay ang m~ga babae,
nan~gagcacasaguian, nan~gasusun~gaba; dahil sa pagcagulat at pagcatacot
ay hindi pinakikinggan ang hibik n~g capurihang nalulugso, at sa
calaguitnaan n~g gabi ... ¡at pagca nagcacaibigan! Tila mandin
nakikinikinita niyang calong ni Crisostomo si María Clarang hindi
nacamamalay-tao, at sila'y nan~gawala sa cadiliman.

Lumulucsong nanaog sa m~ga hagdanan, walang sombrero, walang bastón at
parang sira ang isip na tinu~ngo ang plaza.

Nasumpun~gan niya roon ang m~ga castilang pinagwiwicaan ang m~ga
sundalo, canyang tiningnan ang m~ga upuang kinalalagyan ni María Clara
at n~g canyang m~ga caibigan, at nakita niyang wala na sila roon.

--¡Padre Cura! ¡padre Cura!--ang sigawan sa canya n~g m~ga castila;
n~guni't hindi niya pinansin sila. Doo'y nacahin~ga siya: nakita niya sa
manipis na tabing na naroon ang isang anino, ang carapatdapat sambahing
anino, ang puspos n~g biyaya at calugodlugod na pan~gan~gatawan ni María
Clara, at ang sa canyang tía na may dalang m~ga taza at m~ga copa.

--¡Magaling na lamang!--ang canyang ibinulong,--tila mandin walang
nangyari cung di ang pagcacasakit lamang.

Sinarhan ni tía Isabel, pagcatapos ang m~ga capis n~g bintana, at hindi
na napakita ang caibig-ibig na anino.

Lumayo sa lugar na iyon ang cura, na di man lamang nakikita ang
caramihan. Nalaladlad sa harap n~g canyang m~ga mata ang
cagandagandahang pan~gan~gatawan n~g isang dalaga, na tumutulog at
humihin~ga n~g catamistamisan; naliliman ang bubong n~g m~ga mata n~g
mahahabang pilicmata, na ang calantican ay tulad sa m~ga pilicmata n~g
m~ga Virgen ni Rafael; n~gumin~giti ang maliit na bibig; nalalarawan sa
boo n~g pagmumukhang yaon ang pagca Virgen, ang calinisang wagas, ang
pagca walang malay casalanan; ang pagmumukhang iyo'y isang lubhang
matimyas na panaguinip sa guitna n~g maputing damit n~g canyang higaan,
wan~gis sa isang ulo n~g querubín sa guitna n~g m~ga alapaap.

Nagpatuloy n~g pagcakita ang panimdim ni pari Salví n~g iba't iba pang
m~ga bagay ...; ¿n~guni't sino ang macapaglilipat sa papel n~g lahat n~g
mapapanimdim n~g isang nag-aalab na budhi?

Marahil ay ang Corresponsal n~g periódico, na winacasan ang pagsaysáy
n~g fiesta at n~g lahat n~g m~ga nangyari sa ganitong paraan:

"Macalilibong salamat, walang hangang salamat sa sumapanahon at masicap
na pamamag-itan n~g totoong cagalanggalang na si pari fray Bernardo
Salví, na hindi kinatacutan ang lahat n~g pan~ganib, sa guitna n~g
bayang iyóng nagn~gin~gitn~git n~g galit, sa guitna n~g caramihang wala
n~g pinagpipitaganan; waláng bastón, walang sombero'y pinayapa niyá ang
m~ga galit n~g caramihan, na waláng ibang guinamit liban na lamang sa
canyáng mapanghicayat na pananalita, at ang cadakilaan at capangyarihang
cailan ma'y hindi nagcuculang sa sacerdote n~g isang Religión n~g
Capayapaan. Linisan n~g banal na religioso ang m~ga catamisan n~g
pagcahimbing, na tinatamasa n~g lahat n~g magandang diwa na gaya n~g
canyang taglay, upáng mailagang mangyari ang isang munting casacunaan sa
canyáng m~ga oveja. Hindi n~ga marahil calilimutan n~g m~ga mamamayan sa
San Diego ang ganitong lubhang magaling na guinawa niyá at magpacailan
ma'y kikilanlin sa canyang utang na loob!"



=XLI.

DALAWANG PANAUHIN.=


Dahil sa calagayan n~g calooban ni Ibarra'y hindi siya mangyaring
macatulog, caya n~ga't n~g upang liban~gin ang canyáng isip at ilayo ang
m~ga malulungcot na panimdim na lalong lumalaki n~g di cawasa cung gabí,
nagtrabajo siyá, sa napag-iisang canyang "gabinete". Inabot siya n~g
araw sa m~ga paghahalohalo at pagbabagaybagay, na doo'y canyáng
inilulubog ang capucaputol na m~ga cawayan at m~ga iba pa, na ipinapasoc
pagcatapos sa m~ga frascong may m~ga número at natatacpan n~g lacre.

Ipinagbigay alam n~g isang alilang lalaking pumasoc ang pagdating n~g
isang taong bukid.

--¡Papasukin mo!--ang canyáng sinabi, na hindi man lamang lumin~gon.

Pumasoc si Elías, na nanatili sa pagcatindig at hindi umiimic.

--¡Ah! ¿cayo po ba?--ang biglang sinabi ni Ibarra sa wicang tagalog, n~g
siya'y canyang makita;--ipagpaumanhin po ninyó ang aking pagca pahintay
sa inyó, hindi co napansin ang inyóng pagdating: may guinagawa acong
isang mahalagang pagtikim....

--¡Ayaw co pong cayo'y abalahin!--ang isinagot n~g binatang piloto; ang
unang ipinarito co'y upang sa inyo'y itanong cung cayo'y may
ipagbibiling ano man sa lalawigang Batan~gang aking patutun~guhan
n~gayon din, at ang icalawa'y upang sabihin co po sa inyo ang isang
masamang balita....

Tinanong ni Ibarra n~g mata ang piloto.

--May sakit po ang anac na babae ni capitang Tiago,--ang idinugtong ni
Elias n~g sabing mahinahon,--datapuwa't hindi malubha.

--¡Iyang na n~ga ang aking ipinan~gan~ganib!--ang sinabi n~g
marahan,--¿nalalaman po ba ninyo cung ano ang sakít?

--¡Lagnat po! N~gayon, cung wala cayong ipag-uutos....

--Salamat, caibigan co; hinahan~gad cong cayo'y magcaroon n~g
maluwalhating paglalacbay ...; datapuwa't bago cayo umalis, itulot po
ninyo sa aking sa inyo'y macapagtanong n~g isa; cung sacali't lihís sa
tapat na pag-iin~gat n~g lihim ay huwag cayong sumagot.

Yumucod si Elias.

--¿Paano ang inyong guinawa't inyong nasansala ang panucalang gulo
cagabi?--ang tanong ni Ibarra na tinititigan si Elias.

--¡Magaang na magaang!--ang isinagot ni Elias n~g boong cahinhinan;--ang
namamatnugot n~g gayong kilusa'y magcapatid na nan~gulila sa ama na
pinatay n~g guardia civil sa capapalo; nagcapalad aco isang araw na
mailigtas co sila sa m~ga camay rin n~g m~ga iyong umamis sa buhay n~g
canilang magulang, at dahil dito'y capuwa cumikilala sa akin n~g utang
na loob ang dalawa. Sa canila, aco nakiusap cagabi, at sila naman ang
sumaway na sa m~ga iba.

--¿At ang magcapatid na iyan ang canilang ama'y pinatay sa capapalo?...

--Ang cahahanggana'y cawan~gis din n~g ama,--ang isinagot ni Elias n~g
marahang tinig;--pagca minsang tinatacan na n~g casacunaan n~g canyang
tanda ang isang mag-anac, kinacailan~gang mamatay n~ga ang lahat n~g
bumubuo n~g mag-anac na iyan; pagca tinatamaan n~g lintic ang isang
cahoy ay naguiguing alaboc na lahat.

At sa pagca't namasdan ni Elias na si Ibarra'y hindi umiimic, siya'y
nagpaalam.

N~g nag-iisa na siya'y nawala ang anyong panatag ang loob na canyang
naipakita sa harap n~g piloto, at nan~gibabaw sa mukha ang sákit n~g
canyang loob.

--¡At aco! ¡acó ang nagpahirap n~g di ano lamang sa babaeng iyan!--ang
ibinulong.

Dalidaling nagbihis at nanaog sa hagdanan.

Bumati sa canyá n~g boong capacumbabaan ang isáng maliit na lalaking
nacasuut n~g lucsa at may isáng malaking pilat sa caliwang pisn~gi, at
pinahinto siyá sa paglacad.

--¿Ano ba ang ibig ninyó?--ang tanong ni Ibarra.

--Guinoo, Lucas ang aking pan~galan, acó ang capatid n~g namatay
cahapon.

--¡Ah! ¡Inihahandog co sa inyó ang pakikisama sa inyóng pighati!... at
anó pa?

--Guinoo, ibig cong maalaman cung gaano ang inyóng ibabayad sa mag-anac
na nan~gulila sa aking capatid.

--¿Ibabayad?--ang inulit n~g binata, na di napiguil ang sama n~g canyang
loob;--pag-uusapan na natin itó. Bumalic po cayó n~gayon hapon, sa
pagca't nagmamadali acó n~gayón.

--¡Sabihin po lamang ninyó cung gaano ang ibig ninyóng ibayad!--ang
pinipilit itanong ni Lucas.

--¡Sinabi co na sa inyóng mag-uusap na tayo sa ibang araw, n~gayo'y wala
acong panahon!--ani Ibarrang naiinip.

--¿Wala po cayong panahón n~gayón, guinoo?--ang tanóng n~g boong saclap
ni Lúcas, na humalang sa harapan ni Ibarra;--¿wala cayong panahon sa
pakikialam sa m~ga patay?

--¡Pumarito na cayó n~gayong hapon, cung ibig ninyóng
magbigay-loob!--ang inulit ni Ibarrang nagpipiguil;--n~gayo'y dadalawin
co ang isáng taong may sakít.

--¡Ah! ¿at dahil sa isang babaeng may sakit ay linilimot po ninyo ang
m~ga patay? ¿Acala ba ninyo't cami'y m~ga ducha'y?...

--Tinitigan siya ni Ibarra at pinutol ang canyang pananalita.

--¡Huwag po sana ninyong piliting ubusin ang aking pagtitiis!--ang
sinabi ni Ibarra at ipinagpatuloy ang canyang paglacad. Sinundan siya ni
Lucas n~g titig na may calakip na n~giting puspos n~g pagtatanim n~g
galit.

--¡Napagkikilalang icaw ang apo n~g nagbilad sa arao sa aking ama!--ang
ibinulong;--¡taglay mo pa ang gayon ding dugo!

At nagbago n~g anyo n~g pananalita, at idinugtong:

--¡Datapuwa, cung magbayad ca n~g magaling ... tayo'y magcatoto!



=XLII.=

=ANG MAG-ASAWANG DE ESPADAÑA.=


Nacaraan na ang fiesta; muli na namang napag-unawa n~g m~ga mamamayan,
cawan~gis din n~g lahat n~g taóng nagdaan, na lalo n~g dukha ang cabán,
na sila'y nan~gagcapagod, nan~gagpawis at totoong nan~gagpuyat na hindi
sila nan~gacapagsayá, hindi sila nan~gagcamit n~g bagong m~ga caibigan,
sa isang salita, mahal na totoo ang canilang pagcabili sa m~ga caguluhan
at sa m~ga basag-ulo. Datapuwa't hindi cailan~gan; gayon din ang gagawin
sa taóng darating, gayon din sa darating na ikasandaang taon, sa pagca't
hangga n~gayo'y ito ang siyang naguing caugalian.

Naghahari sa bahay ni capitang Tiago ang malaking capanglawan; nacasara
ang lahat n~g m~ga bintana, bahagya na nararamdaman ang paglacad n~g
m~ga tao roon sa sahig, sa cocina lamang nan~gan~gahas silang magsalita
n~g malacas. Nararatay sa banig at may sakit si María Clarang caluluwa
n~g bahay; nababasa ang canyang calagayan sa lahat n~g m~ga mukha, tulad
naman sa pagcabasa sa pagmumukha n~g isang tao n~g m~ga dinaramdam n~g
canyang caluluwa.

--¿Ano ba sa acala mo Isabel; sa Cruz sa Tunasan ba aco maglimos ó sa
Cruz sa Matahong?--ang marahang tanong n~g nababalisang ama.--Lumalaki
ang Cruz sa Tunasan, datapuwa't pumapawis naman ang sa Matahong; alin
caya sa acala mo ang lalong mapaghimala?

Nag iisip-isip ang tía Isabel, iguinalaw ang ulo at bumulong:

--Paglaki ... lalong malaking himala ang lumaki cay sa pumawis:
nagpapawis tayong lahat, n~guni't tayong lahat ay hindi lumalaki.

--Tunay n~ga, siya n~ga, Isabel, n~guni't alalahanin mong ang
magpawis.... ang magpawis ang cahoy na guinagawa lamang na paa n~g
bangco ay hindi cacaunting himala ... ¡Aba! ang lalong mainam ay
maglimos sa dalawang Cruz, sa ganya'y walang maghihinanakit na sino man
at lalong madaling gagaling si María Clara ... ¡Mabuti ba ang
pagcacahanda n~g m~ga silid? Nalalaman mo n~g casama mag-asawang doctor
ang isang bagong guinoong may pagcacamag-anac ni pari Dámaso;
kinacailan~gang huwag magculang n~g ano man.

Na sa cabilang dulo n~g "comedor" ang magpinsang si Sinang at si
Victoria, na napaparoo't sinasamahan ang may sakit. Tinutulun~gan sila
ni Andeng sa paglilinis n~g m~ga cagamitang pilac sa pag-inom n~g chá.

--¿Nakikilala ba ninyo ang doctor Espadaña?--ang tanong na mahigpit cay
Victoria n~g capatid sa suso ni María Clara.

--¡Hindi!--anang tinatanong;--ang tan~ging nalalaman co lamang sa
canya'y mahal na totoong sumin~gil, ayon cay capitang Tiago.

--¡Marahil totoong magaling siya cung gayon!--ani Andeng;--mahal
sumin~gil ang bumutas n~g tiyan ni doña María, caya n~ga marunong.

--¡Haling!--ang biglang sinabi ni Sinang,--hindi ang lahat n~g
sumisin~gil n~g mahal ay marunong na. Tingnan mo si doctor Guevara;
pagcatapos na di natutong umalalay sa nan~gan~ganac, hanggang sa putulin
ang ulo n~g sanggol, sinin~gil n~g limampong piso ang nabaong lalaki ...
sumin~gil ang siyang nalalaman.

--¿Ano ang kinalaman mo?--ang tanong sa canya n~g canyang pinsan at
siya'y sinicó.

--¿At bakit hindi co malalaman? Ang lalaki, na isang maglalagari n~g
cahoy, pagcatapos na siya'y mapan~gulila n~g canyang asawa, napilitan
namang mawal-an siya n~g bahay, sa pagca't pinilit siyang magbayad n~g
Alcalde, na caibigan n~g doctor ... ¿bakit hindi co malalaman? Pinautang
pa siya n~g aking ama upang macapasa Santa Cruz[259].

Isang cocheng tumiguil sa tapat n~g bahay ang siyang pumutol n~g lahat
n~g m~ga salitaan.

Nanaog na nagtutumacbo sa hagdanan si capitang Tiago, na sinusundan ni
tía Isabel, upang salubun~gin ang m~ga bagong dating.--Ang m~ga
nagsidating na ito'y ang doctor na si don Tiburcio de Espadaña, ang
canyang guinoong asawang; doctora na si doña Victorina de los Reyes "de"
de Espadaña at isang binatang castilang nacalulugod ang mukha at maganda
ang kiyas.

Ang sa babaeng pananamit ay isang sutlang "bata" na nabuburdahan n~g
m~ga bulaclac, at may isang sombrerong may isang malaking ibong
"papagayo" na halos nababayuot sa m~ga cintas na azul at pula; ang
nan~gagcacahalong alaboc n~g daan at galapong n~g bigas sa canyang m~ga
pisn~gi ang siya manding nagdaragdag n~g canyang m~ga culubot; n~gayo'y
inaalalayan sa m~ga bisig ang canyang asawang pilay, na gaya rin n~g
siya'y makita natin sa Maynila.

--Ikinaliligaya cong ipakilala sa inyo ang aming pinsang si don Alfonso
Linares de Espadaña!--ani doña Victorina na itinuturo ang binata; ang
guinoong ito'y inaanac n~g isang camag-anac ni pari Dámaso, tan~ging
kalihim n~g lahat n~g m~ga ministro....

Bumati n~g calugodlugod ang binata; unti n~g hagcan ni capitang Tiago
ang canyang camay.

Samantalang ipinapanhic ang lubhang maraming m~ga "maleta" at m~ga "saco
de viaje", samantalang inihahatid sila ni capitang Tiago sa canicanilang
m~ga silid, pag-usapan natin ang ilang bagay na nauucol sa mag-asawang
ito, na bahagya na natin napagsalitaanan sa m~ga unang bahagui n~g
librong ito.

Si doña Victorina'y isang guinoong babaeng may taglay n~g m~ga apat na
po't limang agosto, na catumbas n~g tatlompo't dalawang abril ayon sa
canyang balac sa aritmética. Maganda siya n~g panahong bata pa, malamán
ang canyang catawan,--gayon ang madalas niyang sabihin--n~guni't sa
canyang pagcawili sa panonood sa canyang sarili, pinawal-ang halaga niya
ang maraming sa canya'y nan~gin~gibig na m~ga filipino, palibhasa'y ang
minimithi niya'y ang ibang lahi. Hindi niya inibig ipagcatiwala can~gino
man ang canyang maputi at maliit na camay, datapuwa't hindi sa
pagcuculang tiwala, sa pagca't hindi mamacailang nagbigay siya sa ilang
lagalag na m~ga tagaibang lupain at m~ga tagarito n~g m~ga pamuti at
m~ga hiyas na hindi maulatan ang cahalagahan.

Anim na buwan pa muna bago dumating ang panahong sinasaysay namin
n~gayon, nasunduan niyang ganap ang lalong caligaligaya niyang
panaguinip, ang panaguinip n~g boong buhay niya, na dahilan dito'y
pinawalang halaga niya ang m~ga pagsuyo n~g cabataan at sampo n~g m~ga
pan~gacong pagsinta ni capitang Tiago na n~g una'y ibinubulong sa
canyang tain~ga ó inaawit sa ilang m~ga pananapat. Lampas na n~ga sa
panahon n~g masunduan niya ang canyang mithi; n~guni't palibhasa'y
cahi't pamalimali'y nagsasalita si doña Victorina n~g wicang castila, at
higuit cay Agustina na taga Zaragoza ang canyang pagca española,
nalalaman niya yaong casabihang "Mas vale tarde que nunca" (Magaling cay
sa wala ang magcamit cahi't malaon), at siya rin ang umaaliw sa sarili
sa pagsasalita nito sa canya rin.--"No hay felicidad completa en la
tierra" ay isa naman sa canyang laguing guinagamit na casabihan sa
canyang buhay, sa pagca't hindi lumalabas sa canyang m~ga labi ang
dalawang casabihang ito sa harap n~g ibang m~ga tao.

Si doña Victorinang pinagdaanan na n~g una, pan~galawa, pan~gatlo at
pang-apat na cabataan sa paglaladlad n~g canyáng m~ga lambat upang
mahuli sa dagat n~g daigdíg ang bagay na adhica n~g canyáng m~ga hindi
pagcacatulog, sa cawacasa'y napilitang sumang-ayon sa ibig n~g
capalarang sa canya'y ipagcaloob. Cung naguing tatlompo't isang abril
sana ang canyáng gulang, at hindi tatlompo't dalawá,--ang layo'y totoong
malaki ayon sa canyáng aritmética.--isinauli disin n~g cahabaghabag na
babae sa Capalaran ang inihahandog sa canyáng huli sa lambát, upáng
maghintáy n~g lalong naaalinsunod sa canyang calooban. N~guni't
palibhasa'y pinapanucala n~g tao at ang pan~gan~gailan~gan ang siyáng
nagpapasiya, siyáng malaki n~g lubha ang pan~gan~gailan~gan n~g asawa,
napilitang magalin~gin na niyá ang isáng abang lalaki na iniabsang n~g
bayang Extremadura (España), at pagcatapos na macapaglagalag sa daigdig
n~g anim ó pitóng taón, Ulisis na bago, sa cawacasa'y nasumpun~gan niya
sa pulo n~g Lusóng ang mapapanuluyan, salapi at isang panís n~g Calipso,
na canyáng-cabiac dalandán ... ¡ay! at ang dalanda'y maasim. Tiburcio
Espadaña ang pan~galan n~g caawaawa, at baga man tatlompo't limang taón
ang gúlang ay tila matanda na; gayón ma'y lalong bata pa siya cay doña
Victorina, na may tatlompo't dalawa lamang. Magaang maunawa ang
cadahilanan nitó, n~guni't pan~ganib na sabihin.

Siya'y na pa sa Pilipinas na ang catungcula'y Oficial Quinto sa m~ga
Aduana, datapuwa't totoong napacalihis ang canyang palad, na bucód sa
siya'y nahilong mainam at nabalian siya n~g isang hita samantalang
naglalacbay-dagat, binawian siya n~g catungculan n~g macaraan ang labing
limáng araw mula n~g siya'y dumating, pagbawing sa capanahuna'y dinala
sa canyá n~g "Salvadora", n~g wala na siya cahit isang cuarta man
lamang.

Sa canyáng pagcadala sa dagat, hindi niya inibig umuwi sa España
hanggang hindi siyá yumayaman, at inisip niyáng maghanap-buhay sa ano
man. Ayaw itulot sa canyá n~g capalaluan n~g budhi n~g pagca castila ang
paggugugol n~g lacas: han~gad sana n~g lalaking mamuhay siyá sa isang
paraang walang icapipintas ang sino man, n~guni't ayaw ipahintulot sa
canya n~g capurihan n~g m~ga castila na gugulin niyá ang lacás sa
paggawa, at hindi siya mailigtas sa m~ga pan~gan~gailan~gan n~g
capurihang iyón.

N~g m~ga unang araw ay nabubuhay siya sa gugol n~g ilang cababayan niya,
n~guni't palibhasa'y marunong mahiya si Tiburcío, sa damdam niya'y
masaclap ang canyang kinakain, caya't hindi tumataba cung di bagcos pa
n~gang nan~gan~gayayat. Sa pagca't wala siyang dunong, salapi ó mataas
na taong tumangkilic sa canya, inihatol sa canya n~g canyang m~ga
cababayan, upang huwag na siyang macabigat pa sa pamumuhay na siya'y pa
sa m~ga lalawigan at doo'y magpanggap siyang doctor sa pangagamot. N~g
m~ga unang mula'y aayon sana ang lalaki, sa pagca't tunay n~ga't siya'y
naguing alila sa Hospital n~g San Cárlos n~guni't wala siyang natutuhang
ano man sa carunun~gan tungcol sa panggagamot: ang tungculin niya roo'y
pagpagan n~g alaboc ang m~ga bangco at papagnin~gasin ang m~ga bagang
pangpainit, at ito'y hindi pa, nalaon. Datapuwa't sa pagca't nalalao'y
humihigpit ang caguipitan, at pinapawi n~g canyang m~ga caibigan ang
m~ga pag-aalap-ap niya, pinakinggan niya sila sa cawacasan, siya'y na pa
sa m~ga lalawigan, nagpasimula siya n~g pagdalaw sa ilang m~ga may
sakit, at sumisin~gil siya n~g alinsunod sa inihahatol sa canya n~g
sariling budhi. Datapuwa't ang nacawan~gis niya'y ang binatang filósofo
na sinasabi ni Sameniego, sa cahulihuliha'y sumin~gil siya n~g mahal at
linagyan niya n~g mataas na halaga ang canyang m~ga dalaw sa m~ga may
sakit; dahil dito'y ipinalagay siyang dakilang manggagamot, at marahil
siya sana'y yumaman, cung hindi nabalitaan n~g m~ga pan~gulong
manggagagamot sa Maynila ang camalacmalac na canyang pagsin~gil at ang
pakikipan~gagaw na guinagawa sa m~ga ibang manggagamot.

Namag-itan sa canya ang m~ga walang catungculan at ang m~ga
profesor.--"Caibigan,--ang canilang sinabi sa maganapin sa catungculang
si Dr. C.,--pabayaan na ninyong siya'y macatipon n~g caunting puhunan,
at pagca may anim ó pitong libo na siya'y macaoowi na sa canyang bayan
at n~g doo'y mamuhay sa capayapaan. Sa catotohana'y ¿ano ang guinagawa
sa inyong masama? ¿na canyang dinaraya ang m~ga hindi marunong
mag-in~gat na m~ga "indio"? Sila'y magpacatalino. Siya'y isang caawaawa;
huwag po ninyong alisin sa canyang bibig ang pagcain; cayo sana'y
mag-asal mabait na castila!"

¿Palibhasa'y mabait n~gang castila ang doctor, napahinuhod siyang
magwalang malay n~g cagagawang iyon; n~guni't sa pagca't dumating sa
tain~ga n~g bayan ang gayong balita, nagpasimula n~g pagcuculang tiwala
sa canya, at hindi nalao't wala n~g pagamot cay don Tiburcio Espadaña at
sa ganito'y napilitan na namang halos magpalimos n~g kinakain sa
araw-araw. N~g panahong iyo'y nabalitaan sa isang caibigan niya, na
naguing matalic namang caibigan ni doña Victorina, ang malaking
pan~gan~gailan~gan n~g asawa n~g guinoong babaeng ito, ang canyang
pagsinta sa bayang España at ang cagandahan n~g canyang puso. Natanawan
ni don Tiburcio roon ang isang capilas na lan~git, at ipinakiusap na
siya'y ipakilala cay doña Victorina.

Nagkita si doña Victorina't si don Tiburcio. ¡"Tarde venientibus ossa,"
ang biglang sinabi marahil ni don Tiburcio cung marunong sana siyá n~g
latin! Si doña Victorina'y di na masasabing maaariari pa, tunay na di na
maaari; nauwi na lamang ang canyáng malagong buhóc sa isang pusód, na
ayon sa sabi n~g canyáng alilang babae'y ang ulo n~g bawang ang
nacacasinlaki raw, ang m~ga culubót n~g canyang mukha'y tulad sa
dinaanan n~g araro at nagpapasimula na n~g pag-uga ang canyang m~ga
n~gipin, nan~gagdaramdam na rin naman ang canyáng m~ga matá, at malaki
na ang ipinagdamdam, caya't kinacailan~gan na niyáng ga ipikit na n~g
caunti upang macakita sa dacong may calayuan; ang caugalian na lamang
niya ang tan~ging sa canya'y natira.

Nan~gagcaunawaan n~g matapos ang calahating horas na pagsasalitaan, at
nan~gagtanggapan sila. Dahil sa ang ibig niya ang isang castilang hindi
napacapiláy, hindi totoong utal, hindi lubháng upawin, huwag napaca
bun~gi ang m~ga n~gipin na huwag mapacalabis ang pananambulat n~g laway
cung nagsasalita, at magcaroon sana n~g lalong malaking licsi at
"categoria", na gaya n~g caraniwan niyang sabihin; n~guni't ang ganitóng
m~ga bagay na castila'y hindi lumapit cailan man sa canyá upang
ipakiusap na sa canya'y pacasal. Hindi miminsang canyang narin~gig na
"la ocasión la pintan calva" (ilinalarawang walang buhoc sa ulo ang
magaling na pagcacataon), at inacala niyá n~g taimtim sa loob na si don
Tiburcio'y siyang tunay na magaling na pagcacataon, sa pagca't salamat
sa m~ga gabíng lubhang mapighating canyáng dinaanan, maagang nangyayari
sa canyá ang pagcapanot n~g ulo. ¿Sino ang babaeng hindi matalino sa
icatatlompo't dalawang taóng gulang?

Nagdamdam naman si don Tiburcio, sa ganang canyá, n~g hindi mawatasang
pamamanglaw n~g canyáng dilidilihin ang m~ga unang buwan n~g canyang
pag-aasawa na ang caraniwa'y nagtatamasa n~g boong catamisan. N~guni't
caniyang taglay ang pagsang-ayon sa sawing capalaran, at humin~gi siyang
saclolo sa pag-aalaala sa dinaanan at dinaraanan pang gutom cung sacali.
Cailan man ay hindi niya inisip ang luman~goy sa yaman ó magtamo n~g
mataas na catungculan, magagaang na camtan ang canyang m~ga adhica n~g
loob, hindi malalawac ang canyáng m~ga mithi; datapuwa't ang canyang
pusong virgen pa n~g m~ga panahong iyón ay naghan~gad n~g ibang
nacasisintahing lubhà.--Doon sa canyang cabataan, cung pagal na siya sa
cagagawa, pagcatapos na magawa niyá ang dukhang paghapon,
nagpapahin~galay siya sa masamang hihigán upáng tunawin ang "gazpacho",
at natutulog siyang ang napapanag-inip ay isang larawang nacan~giti at
mapagbigay layaw. Pagcatapos, n~g maragdagan ang m~ga sama n~g loob at
m~ga casalatan, nagdaan ang m~ga taón at hindi dumating ang calugodlugod
na larawan, ang inisip na lamang niya'y ang isang mabait na babae,
masipag, mabuting mamahay, na macapagdala sa canya n~g caunting salapi
sa pagcacasal, macapagbigay aliw sa canya sa m~ga pagal n~g paggawa at
manacanacang siya'y cagalitan.--¡tunay, ipinalalagay niyang isang
caligayahan ang m~ga pag-aaway n~g mag-asawa! Datapuwat n~g siya'y
mapilitang maglagalag sa bayanbayan, na ang hinahanap niya'y hindi na
ang cayamanan cung hindi caunti man lamang caguinhawahan sa pamumuhay sa
panahon canyang ipinananatili pa sa daigdig; n~g pucawin sa canya ang
pag-asang macakikita n~g caguinhawahan n~g m~ga balibalitang bigay sa
canya n~g canyang m~ga cababayang galing sa cabilang ibayo n~g dagat,
lumulan siya sa isang sasacyang tun~go sa Filipinas, pinapamugad n~g
layon sa canyang dibdib ang isang calugodlugod na mestiza, sa isang
magandang india na may malalaking matang maitim, napuputos n~g sutla at
m~ga nan~gan~ganinag na m~ga damit, tiguib n~g taglay na m~ga brillante
at guinto at iniaalay sa canya ang pagsinta, ang m~ga coche, at iba pa.
Dumating sa Filipinas at ang boong acala niya'y nasunduan na niya ang
caganapan n~g canyang panag-inip, sa pagca't tinititigan siya n~g may
halong pagtataca n~g m~ga dalagang nacasacay sa m~ga cocheng plateadoong
nagpapasial sa Luneta at Malecón. Datapuwa't n~g siya'y bawian n~g
catungculan, nawala sa canyang panimdim ang mestiza ó ang india, at
linikha naman niya n~g boong hirap ang larawan n~g isang bao, n~guni't
isang baong calugodlugod. Caya n~ga't n~g makita niyang naguiguing
catotohanan ang isang bahagui n~g canyang panaguinip, siya'y namanglaw
n~guni't palibhasa'y taglay niya ang caunting catutubong pagsangayon sa
ano mang nangyayari, sinabi niya ang sa canyang sarili: ¡"Yao'y wala
cung di isang panaguinip lamang, at sa daigdig ay hindi nabubuhay sa
panaguinip"! Sa ganito'y binibigyan niyang capasiyahan ang canyang m~ga
pag-aalinlan~gan: gumagamit siya n~g galapong n~g bigas, pshe! cung
macasal na sila'y ipag-uutos na niyang huwag gumamit; na marami n~g
culubot ang balat, n~guni't ang levita niya'y lalo n~g maraming guisi at
m~ga sursi, na yao'y isang matandang babaeng mapagyabang, mapagpasuco at
asal lalaki, datapuwa't ang gutom ay lalo n~g asal lalaki, lalo n~g
mapagpasuco at lalo pa manding mapagyabang, at bucód sa roo'y caya n~ga
naman catutubo na niya ang pagcamatimyas na ugali, at ¿sino ang
nacacaalam? binabago n~g pagsinta ang m~ga caasalan; na totoong masamang
man~gastila, siya man nama'y hindi rin magaling man~gastila, ayon sa
sinabi sa canya n~g puno n~g Negociado n~g ipagbigay alam sa canya ang
sa canya'y pagbawi n~g catugculan, at bucod sa roo'y ¿ano baga iyon? ¿na
ang babaeng iyo'y isang matandang pan~git at catawatawa? ¡siya nama'y
pilay, wala n~g n~gipin at saca panot pa! Lalong minamagaling pa ni don
Tiburcio ang siya'y mag alaga cay sa siya'y alagaan sa pagcacasakit sa
gútom. Pagca linilibac siyá n~g alin mang caibigan niyá, ito ang canyáng
isinasagot: "Bigyan mo aco n~g pagcain at tawaguin mo acong tan~gá".

Si don Tiburcio'y isa riyan sa caraniwang sinasabing hindi gumagawa n~g
masama cahi't sa isang lan~gaw: mahinhin at walang cayang magtaglay n~g
isang masamang caisipan, siya disi'y nagmisionero n~g m~ga unang
panahón. Hindi nangyaring nacapanagumpay sa canya ang lubos na
paniniwala n~g malaking cataasan, n~g dakilang camahalan at mataas na
cahalagahang sa loob n~g ilang linggo'y cumacapit sa calooban n~g
pinacamalaking bahagui sa canyang m~ga cababayan. Hindi nagcasiya cailan
man sa canyang puso ang magtanim n~g galit; hindi pa siya nacasusumpong
n~g isa man lamang na "filibustero"; wala siyang nakikita cung hindi
m~ga haling na isip na kinakailan~gang agawan n~g pagcabuhay, sacali't
aayaw na maguing halíng pa cay sa canila. N~g pag-acalaang siya'y
pag-usiguin sa harap n~g m~ga hucuman dahil sa pagpapanggap niya n~g
pagca manggagamot, hindi siya naghinanakit, hindi siya dumaing;
kinikilala niya ang catuwiran, at ito lamang ang canyang isinasagót:
¡Datapuwa't kinacailan~gang mabuhay!

Sila n~ga'y napacasal ó nagsiluan ang isa't isa[260], at na pa sa Santa
Ana sila at n~g doon nila lasapin ang catimyasan n~g unang buwan n~g
bagong casal; n~guni't n~g gabi n~g sa canila'y pagcacasal, nagcasakit
si doña Victorina, dahil sa catacottacot na hindi pagcatunaw n~g kinain;
si don Tiburcio'y napasalamat sa Dios, nagpakitang siya'y mairog at
maiguing mag-alaga. Gayón man, n~g icalawang gabi'y ipinakilala niyáng
siya'y lalaking marunong magmahal sa capurihan, at n~g manalamin siya
n~g kinabucasan, n~gumiti n~g boong calungcutan hanggang sa ipakita niya
ang canyang m~ga n~gidn~gid na walang n~gipin: ang cauntia'y may sampong
taón ang canyang itinanda.

Sa lubhang malaking pagcalugod ni doña Victorina sa canyang asawa,
ipinagpagawa niya siya n~g magagaling na m~ga n~giping nailalagay at
naaalis, ipinag-utos sa lalong magagaling na m~ga sastre sa ciudad na
igawa ang canyang asawa n~g lalong magagaling na m~ga casuutan; bumili
n~g m~ga araña at m~ga calesa; nagbilin sa Batan~gan at sa Albay n~g
lalong magagaling na m~ga "pareja" n~g m~ga cabayo, at hanggang sa
pinilit niya si don Tiburciong magcaroon n~g dalawang cabayong handa sa
m~ga tacbuhang darating.

Samantalang binabago niya ang calagayan n~g canyang asawa'y hindi niya
nililimot ang canyang sariling catawan: canyang iniwan ang sayang sutla
at ang barong pinya at ang guinamit niya'y ang pananamit europea;
inihalili niya sa madaling gawing puyod n~g m~ga filipina ang
magdarayang m~ga "flequillo", at sa pamamag-itan n~g canyang m~ga
pananamit na cagulatgulat ang sa canya'y hindi pagcabagay, binigyang
niyang ligalig ang capayapaan n~g tahimic at walang guinagawang m~ga
mamamayan.

Ang canyang asawang cailan ma'y hindi umaalis na naglálakad,--(aayaw si
doña Victorinang makita ang capilayan n~g canyang asawa),--dinádala siya
sa m~ga lugar na walang tao, bagay na ikinahahapis na totoo ni doña
Victorina, palibhasa'y ang ibig niya'y maipagparan~galan ang canyang
asawa sa lalong hayag na m~ga paseo: n~guni't hindi siya umiimic sa
pagpipitagan niya sa m~ga unang buwan n~g catamisan n~g m~ga bagong
casal.

Nagpasimula ang pagbabawas n~g timyas n~g canilang pagsasama, n~g
acalain n~g canyang asawang siya'y pakiusapan tungcol sa "polvos de
arroz" (galapong n~g bigas) at sabihin sa canyang yao'y daya at hindi
catutubo; pinapagcunot ni doña Victorina ang canyang m~ga kilay, at
siya'y tinitigan sa m~ga n~giping nailalagay at naaalis. Hindi na umimic
ang lalaki, at napagwari n~g babae cung alin ang pangpahina sa canya n~g
loob.

Hindi nalao't ang isip niya'y siya'y nagdadalang tao na, at canyang
ipinamalita ang gayong bagay sa lahat n~g canilang m~ga caibigan:

--Acó at si de Espadaña'y cami pasasa "Peñinsula" sa buwang darating;
aayaw acong ipan~ganac dito ang aming anac at tatawaguing
"revolucionario".

Nilagyan niya n~g isang "de" ang apellido n~g canyang asawa; hindi
pinagcacagugulan n~g ano man ang "de"; n~guni't nacapagbibigay
"categoria" (camahalan sa pan~galan). Cung pumifirma siya'y ganito ang
inilalagay niya sa sariling pan~galan: Victorina de los Reyas "de" de
Espadaña; ang "de" de Espadañang ito ang siyang ikinasisira n~g canyang
isip; bagay na hindi nangyaring naalis sa canyang ulo n~g litografong
gumawa n~g canyang m~ga tarjeta at n~g cahi't canyang asawa.

--Cung isa lamang "de" ang aking ilalagay, mawiwicang talagang wala cang
"de", ¡haling!--ang sinabi sa canyang asawa.

Walang licat ang canyang pamamalita n~g guinagawa niyang m~ga paghahanda
sa paglalacbay, pinagsicapan niyang isaulo ang m~ga pan~galan n~g m~ga
duon~gang dinaraanan n~g m~ga sasacyang patun~go sa España, at
nacalulugod na pakinggan siya sa pananalita:--"Aking makikita ang ismo
n~g canal ni Suez; sinasabi ni De Espadañang siya raw lalong maganda, at
nalibot ni De Espadaña ang boong daigdig. "--" Marahil ay hindi na aco
uuwi dito sa lupain n~g m~ga taong gubat, "--" Hindi aco ipinan~ganac
upang matira aco sa lupaing ito; lalo pang nababagay sa akin ang Aden ó
Port Said: musmos pa aco'y gayon na ang aking caisipan," at iba pa.
Pinagbabahagui ni doña Victorina ang daigdig, sa canyang "geografía," sa
Filipinas at España, na naiiba naman sa m~ga chulo (m~ga taong han~gal
sa Madrid) na binabahagui ang daigdig sa España at America ó China sa
ibang pan~galan.

Nalalaman n~g canyang asawang ang ilang sa m~ga bigay na iyo'y m~ga
cahalin~gan, n~guni't hindi umiimic at n~g huwag siyang masigawan at
maipamukha sa canya ang canyáng cautalan. Nagpacunwari si doña
Victorinang siya'y naglilihi, at nagpahumaling sa pagsusut n~g m~ga
damit na sarisari ang m~ga culay, nagbalot n~g m~ga bulaclac at n~g m~ga
sintas at nagpapasial na nacabata sa Escolta, datapuwa't ¡oh casaliwaang
palad! nagdaan ang tatlong buwan at nalugnaw ang panag-inip, at sa
pagca't wala n~g dapat ipan~gilag upang huwag maguing revolucionario ang
anac na lalaki, hindi na niya ipinatuloy ang paglalacbay. Ang
kinahiligan nama'y ang pagtatanong sa m~ga manggagamot, m~ga hilot, m~ga
matatandang babae't iba pa, datapuwa't nawalang cabuluhan; siyang aayaw
pasaclolo sa can~gino mang santo ó santa, at canyang nililibac si San
Pascual Bailon, bagay na totoong ikinahahapis ni capitang Tiago; caya
n~ga't sa canya'y sinabi n~g isang caibigan n~g canyang asawa:

Maniwala po cayo sa akin, guinoong babae, cayo po ang bugtong na may
"espiritu fuerte" (matapang na diwa) sa nacayayamot na lupang ito!

Siya'y n~gumiti baga man hindi niya nauunawa cung ano ang "espiritu
fuerte" at pagcagabi, sa oras n~g pagtulog, itinanong cung ano ang
cahulugan niyon sa canyang asawa.

--Guiliw co,--ang isinagot nito,--ang nalalaman cong e ... espiritu
fuerte ay ang "amoniaco;" isang "re ... retórica" (bulaclac n~g
pananalita) lamang marahil ang sinabi n~g aking caibigan.

Buhat niyó'y sinasabi niya cailan ma't maaari:

--Aco ang bugtong na amoníaco sa lubhang nacayayamot na lupaing ito, sa
pananalitang retórica; gayon ang sinabi ni Guinoong N. de N., peninsular
na totoong mataas ang "categoria".

Ang bawa't maibigan niyá'y kinacailan~gang gawin; totoong napasuco
niyang lubos ang canyang asawa, na hindi naman nagpakita n~g malaking
pagsalangsang sa canya, na ano pa't naguing cahalimbawang tunay n~g
isáng ásong maliit na sumusunod sa bawa't maibigan ni doña Victorina.
Cung guinagalit siya'y hindi pinahihintulutang siya'y macapagpasial, at
cung totoong siya'y pinapagn~gin~gitn~git, inaagaw cay don Tiburcio ang
postizong m~ga n~gipin at pinababayaan siyang magmukhang cagulatgulat sa
isa ó ilang araw caya, ayon sa maisipan.

Naisipan ni doña Victorinang dapat maguing doctor sa Medicina at sa
Cirugía ang canyang asawa, at ipinaunawa niya cay don Tiburcio ang bagay
na ito.

--¡Guiliw co! ¿ibig mo bang aco'y dacpin?--ang tanong na nagugulat.

--¡Huwag ca sanang báliw, pabayaan mo't aco ang nacacaalam!--ang
isinagót,--hindi ca manggagamot can~gino man, datapuwa't ibig cong
tawaguin ca nilang doctor acó'y doctora, ¡halá!

At kinabucasa'y tumanggap si Rodoreda n~g biling iukit sa isang losa n~g
maitim na mármol ang ganito: Dr. DE ESPADAÑA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE
DE EMFERMEDADES (manggagamot na tan~gi sa lahat n~g bagay na sakít).

Ipinag-utos sa lahat n~g m~ga lingcód nila sa bahay na itawag sa canilá
ang canilang m~ga bagong titulo, at dahil dito'y naragdagan ang bilang
n~g m~ga flequillo, cumapál ang pahid na polvos de arroz, at dumami ang
m~ga cintas at ang m~ga encaje, at lalo n~g tiningnang n~g malaking
pagpapawalang halaga ang canyang m~ga aba at culang palad na m~ga
cababayang babae, na ang m~ga asawa'y mababa ang camahalan cay sa
canyang asawa. Bawa't araw na magdaan ay nararamdaman niyang lalong
naguiguing mahal at lalong tumataas siya, at cung magpapatuloy ang
gayong calacarán, paguiguing isang taó'y sasapantahain na niyang siya'y
calahi n~g Dios.

Hindi nacahahadlang ang m~ga dakilang caisipang itó, na hanggang
nagdaraan ang araw ay lalo siyang tumatanda at lalong nagmumukhang
catawatawa. Cailan mang masasalubong niya si capitáng Tiago at maaalaala
niyang nawalang cabuluhan ang pan~gin~gibig sa canya nitó, pagdaca'y
nagpapadala siya n~g piso sa Simbahan sa pamisa, bilang pasasalamat.
Gayón ma'y iguinagalang na totoo ni capitang Tiago ang canyang asawa
dahil sa título na pagca manggagamot sa lahat n~g bagay na sakít, at
canyang pinakíkinggang magaling ang m~ga ilang salitang canyang
naipan~gun~gusap dahil sa canyang cautalán. Dahil dito, at dahil sa
hindi dumadalaw ang manggagamot na ito sa can~gino man, hinirang siya ni
capitang Tiago upang siyang gumamot sa canyang anac na babae.

Cung tungcól sa binatang Linares ay iba na. N~g gumagayac n~g pagpasa
España, inacala ni doña Victorina ang maglagay n~g isáng
tagapan~gasiwáng castila, sa pagca't walang tiwala siya sa m~ga filipino
naalaala n~g canyang asawa ang isang pamangking na sa Madrid, na
nag-aaral n~g pag-aabogado at ipinalalagay na siyang pinacamatalas ang
caisipan sa lahat n~g m~ga magcacamag-anac sinulatan n~ga siya, na
ipinagpauna ang bayad sa sasacyan n~g pagparito, at naglalacbay-dagat na
siyang dito ang tumpá, n~g mapugnaw ang pananag-inip tungcol sa
pagdadalang tao.

Ang tatlong guinoong ito ang siyang bagong cararating.

Samantalang cumacain sila n~g pan~galawang agahan, dumating si pari
Salví, at sa pagcá't siyá'y cakilala na n~g mag-asawa, ipinakilala nila
sa canyá, sampo n~g m~ga tagláy na carapatán n~g binátang si Linares, na
nagdamdam cahihiyan.

Ayon sa caugalia'y si María Clara ang siyáng pinag-usapan; ang dalaga'y
nagpapahin~galay at natutulog. Napagsalitaanan ang tungcol sa
paglalacbáy: ipinagparan~galan ni doña Victorina ang canyang catabilán
sa pagpintas sa m~ga tagalalawigan, sa canilang m~ga bahay na pawid, sa
canilang m~ga tulay na cawayan, na hindi kinalimutang sabihin sa cura
ang pagca sila'y m~ga caibigan n~g Segundo Cabo, n~g Alcaldeng si gayón,
n~g Oldor na si ganyán, n~g Intendente at iba pa, m~ga táong pawang
matataas na totoong naaalang-alang sa canila.

--Cung naparito po sana cayo camacalawa, doña Victorina,--ang isinunód
ni capitang Tiago, pagcatapos n~g isáng sandaling pagtahimic n~g
usapan,--inyó po sanang nacatagpo ang marilag na Capitan General: diyan
siya nacaupo.

--¿Anó? ¿Paano? ¿Naparito ba ang capitang General? ¿At dito sa inyong
bahay? ¡Casinun~galin~gan!

--¡Sinasabi co po sa inyong diyan siya nacaupo! Cung naparito pó sana
cayó camacalawa....

--¡Ah! sáyang na hindi nagcasakit agád si Clarita!--ang bigláng sinabi
niyang taglay ang túnay na pagdaramdam, at saca pinagsabihan si Linares:

--¿Narin~gig mo na, pinsan? ¡Dírito ang Capitán General! ¿Nakita mo na
cung totoo ang sabi ni De Espadaña, n~g sabíhin sa iyóng ang paroroonan
mo'y hindi bahay n~g isang waláng cabuluhang indio? Sa pagca't
talastasin po ninyo na ang aming pinsa'y n~g nasa Madrid ay caibigan n~g
m~ga ministro at n~g m~ga duque, at doon cumacain sa bahay n~g conde del
Campanario.

--N~g duque de la Torre, Victorina,--ang isinala n~g canyang asawa.

--Gayon din lamang iyon, ¿icaw pa ba naman ang magsasabi sa akin?...

--¿Mararatnan co po caya si pari Damaso sa canyang bayan?--ang
isinalabat ni Linares, na si pari Salvi ang kinacausap;--malapit daw
rito ang sabi sa akin.

--Aba, naririto siya n~gayon at hindi malalao't siya'y paririto,--ang
isinagot n~g cura.

--¡Gaano calaki ang aking tuwa! may dala acong sulat na ucol sa
canya,--ang biglang sinabi n~g binata,--at cung hindi lamang sa ganitong
maligayang pagcacataon n~g pagparito cong ito, nagsadya disin pa aco n~g
pagparito upang siya'y aking dalawin.

Samantala'y naguising ang "maligayang" pagcacataon.

--¿De Espadaña?--ani doña Victorina n~g matapus ang pagcain,--ating
titingnan na si Clarita?--At saca sinabi cay capitang Tiago: ¡Dahil sa
inyo lamang, don Santiago; dahil sa inyo lamang! Hindi gumagamot ang
aking asawa cung di sa m~ga matataas na tao lamang, at iyon pa man, iyon
pa man! ¡Hindi cawan~gis ang aking asawa n~g m~ga taga rito!... hindi
siya nanggagamot sa Madrid cung hindi sa m~ga taong matataas lamang.

Tinun~go nila ang kinalalagyan n~g may sakit na babae.

Halos n~gitn~git n~g dilim ang silid na kinalalagyan n~g may sakit,
nacalapat ang m~ga bintana, dahil sa pan~gan~ganib sa hihip n~g han~gin,
at nanggagaling ang bahagyang liwanag doon sa dalawang malalaking
candilang pagkit na nakatiric at nagninin~gas sa harap n~g isang larawan
n~g Virgen sa Antipolo.

Nabibigkisan ang ulo n~g isang panyong basa n~g Agua de Colonia,
nababalot na mabuti ang catawan sa mapuputing cumot na may saganang m~ga
ticlop, na siyang tumatakip sa canyang pagca anyong virgen, nacahiga ang
dalaga sa canyang catreng camagong na napapamutihan n~g m~ga cortinang
jusi at pinya.

Ang canyang m~ga buhoc na nacaliliguid sa mukha niyang tabas itlog ang
nacararagdag n~g gayong nan~gan~ganinag na pamumutla, na binibigyang
buhay lamang n~g malalaking m~ga matang puspos n~g calungcutan. Na sa
canyang siping ang canyang dalawang caibigang babae at si Andeng na may
babae na isang san~ga n~g azucena.

Pinulsuhan siya ni De Espadaña, siniyasat ang canyang dila, tinanong
siya n~g ilan, at saca nagsalitang iiling iling:

--¡I ... ito'y may sakit, n~guni't maaring gumaling!

Minasdan ni doña Victorina n~g boong calakhan n~g loob ang m~ga
nalilimpi.

--¡Liqueng may cahalong gatas sa umaga, jarabe de altea, dalawang
pildora n~g sinoglosa!--ang ipinag-utos ni De Espadaña.

--Lacsan mo ang iyong loob, Clarita,--ang sabi ni doña Victorina na sa
canya'y lumapit; naparito cami't n~g gamutin icaw ... ¡Ipakikilala co sa
iyo ang pinsan namin!

Nawiwili si Linares sa panonood sa m~ga calugodlugod na m~ga mata ni
María Clara, na anaki'y may isang hinahanap, caya't hindi niya narin~gig
ang sa canya'y pagtawag ni doña Victorina.

--Guinoong Linares--ang sa canya'y sinabi n~g cura, na ano pa't pinucaw
siya sa canyang pagcawili sa panonood;--narito na si pari Damaso.

At tunay n~ga namang dumarating si pari Damaso, na namumutla at ga
nalulungcot na; pagbaban~gon niya sa higaa'y si Maria Clara ang unang
canyang dinalaw. Hindi na siya ang dating pari Damaso, na totoong mataba
at mapag-aglahi; n~gayo'y lumalacad na walang imic at anyong
hahapayhapay.


TALABABA:

[259] May nangyari sa Calamba na gayon ding bagay.

[260] Sa "original" na wicang castila'y sinasabing "casáronse"
(napacasal silá) ó "cazáronse" (naghulihan sa pamamag-itan n~g
pan~gan~gaso), laro n~g salitang hindi magawa sa wica natin.



=XLIII.=

=MGA PANUCALA.=


Hindi niya pinansin ang sino man, tuloytuloy siya sa higaan n~g may
sakit, at saca niya hinawacan ang camay nito:

--¡Maria!--ang canyang sinabi n~g hindi maulatang pag-irog, at bumalong
sa canyang m~ga mata ang m~ga luha;--¡Maria, anac co, hindi ca
mamamatay!

Binucsan ni Maria ang canyang m~ga mata at tiningnan siya n~g tanging
pagtataca.

Sino man sa m~ga nacacakilala sa franciscano'y hindi na~ngaghihinala man
lamang na siya'y may taglay n~g gayong lubhang m~ga caguiliwguiliw na
damdamin; hindi inaacala n~g sino mang sa ilalim n~g gayong matigas at
magaspang na anyo'y may tangkilic na isang puso.

Hindi nacapanatili roon si pari Damaso, at umiiyac na parang musmos na
lumayo sa dalaga. Tinun~go niya ang "caida" upang doo'y maibulalas niya
ang canyang capighatian, sa lilim n~g m~ga gumagapang na halaman sa
durun~gawan ni Maria Clara.

--¡Pagcalakilaki n~g canyang pag-ibig sa canyáng inaanac!--ang sapantaha
n~g lahat.

Pinagmamasdan siya ni fray Salví na hindi cumikilos at hindi umiimic, at
nan~gan~gagat labi n~g bahagya.

N~g anyóng natatahimic na si pari Dámaso'y ipinakilala sa canya ni doña
Victorina ang binatang si Linares, na sa canyá'y magalang na lumapit.

Waláng imic na pinagmasdan siya ni pari Dámaso, mula sa m~ga paa hangang
úlo, inabot ang súlat na sa canya'y iniabot ni Linares, at binasa ang
lihim na iyóng anaki'y hindi napag-uunawa ang lamán, sa pagca't
tumanóng:

--¿At sino po ba cayó?

--Acó po'y si Alfonso Linares, na inaanac n~g inyóng bayáw ...--ang
pautál na sinabi n~g binata.

Lumiyad si pari Dámaso, mulíng minasdan ang binata, sumaya ang mukha at
nagtindíg.

--¡Aba, icaw palá ang inaanac ni Carlicos!--ang biglang sinabi at siya'y
niyacap; halica't n~g kita'y mayacap ... may ilang, araw lamang na
catatanggap co pa n~g canyang sulat ... ¡abá, icaw palá! Hindi catá
nakikilala ... mangyari baga, hindi ca pa ipinan~gan~ganac n~g aking
lisanin ang lupaing iyón; ¡hindi cata nakilala!

At pinacahihigpit n~g canyáng matatabang m~ga bisig ang binata, na
namúmula, ayawan cung sa cahihiyan ó sa pagcainís. Tila mandin nalimutan
n~g lubós ni pari Dámaso ang canyáng pighati.

N~g macaraan ang iláng sandali n~g pagpapakita n~g pagguiliw at
pagtatanong sa calagayan ni Carlicos at ni Pepa, tumanóng si pari
Dámaso:

--¡At n~gayon! ¿anó ang ibig ni Carlicos na gawin co sa iyó?

--Tila mandin may sinasabi sa sulat na caunting bagay ...,--ang muling
sinabi ni Linares n~g pautál.

--¿Sa sulat? ¿tingnan co? ¡Abá, siya n~ga! ¡At ang ibig ay ihanap catá
n~g isáng catungculan at isáng asawa! ¡Hmm! ¡Catungculan ...
catungculan, magaang; ¿marunong ca bang bumasa't sumulat?

--¡Tinanggáp co ang pagca abogado sa Universidad Central!

--¡Carambas! icaw pala'y isang picapleitos (mapang udyóc sa pag-uusapin)
datapuwa't wala sa iyong pagmumukha ... tila ca isang mahinhing dalaga,
n~guni't ¡lalong magaling! Datapuwa't bigyán catá n~g isang asawa ...
¡hm! ¡hmm! isang asawa....

--Padre, hindi po acó lubháng nagdadalidali,--ang sinabi ni Linares na
nahihiya.

Datapuwa't si pari Dámaso'y nagpaparoo't parito sa magcabicabilang dúlo
n~g caida, na ito ang ibinúbulong:--¡Isang asawa, isáng asawa!

Hindi na malungcot at hindi naman masaya ang canyang mukha; n~gayo'y
nagpapakilala n~g malaking cataimtiman at wari'y may iniisip.
Pinagmamasdan ni pari Salví ang lahat n~g ito mula sa malayo.

--¡Hindi co acalaing macapagbibigay sa akin n~g malaking capighatian ang
bagay na ito!--ang ibinulong ni pari Dámaso n~g tinig na
tumatan~gis;--datapuwa't sa dalawang casamaa'y dapat piliin ang
pinacamaliit.

At lumapit cay Linares at saca inilacas ang pananalita:

--Halica, bata,--anya:--causapin nata si Santiago.

Namutla si Linares at cusang napahila sa sacerdote, na nag-iisipisip sa
paglacad.

N~g magcagayo'y humalili naman sa pagpaparoo't parito sa caida si pari
Salví, na naggugunamgunam ayon sa dati niyang caugalian.

Isang tinig na sa canya'y nagbibigay n~g magandang araw ang siyang
nagpahinto n~g canyang capaparoo't parito: tumunghay at ang nakita
niya'y si Lucas, na sa canya'y bumati n~g boong capacumbabaan.

--¿Anó ang ibig mo?--ang tanong n~g m~ga matá n~g cura.

--Among, ¡aco po ang capatid n~g namatay sa caarawan n~g fiesta!--ang
sagot na cahapishapis ni Lucas.

Umudlot si pari Salví.

--¿At ano?--ang ibinulong na bahagya na marin~gig.

Nagpupumilit umiyac si Lucas at pinapahid n~g panyo ang canyang m~ga
mata.

--Among,--ang sinabing nagtutuman~gis,--¿naparoon po aco sa bahay ni don
Crisóstomo upang humin~gi n~g cabayaran sa búhay ..., ipinagtabuyan muna
aco n~g sicad, at ang sabi'y aayaw raw siyang magbayad n~g ano man, sa
pagca't nan~ganib daw siyang mamatay sa sala n~g aking guiliw at
cahabaghabag na capatid. Nagbalic po acó ó cahapon, n~guni't siya'y
nacapasa Maynila na, at nag-iwan n~g limang daang piso upang ibigay sa
akin, parang isang caawang-gawa, at ipinagbiling huwag na raw bumalic
aco cailan man! ¡Ah, among, limang daang piso sa aking caawa-awang
capatid, limang daang piso, ah! ¡among!...

N~g una'y pinakikinggan siya n~g cura na nagtataca at inuulinig ang
canyang pananalita, saca untiunting nasnaw sa canyang m~ga labi ang
isang lubhang malaking nagpapawalang halaga at pag-alipusta, sa
pagcamasid n~g gayong daya at paglambang, na cung nakita sana ni Lucas,
marahil siya'y tumacas at nagtumacbo n~g boong tulin.

--¿At ano ang ibig mo n~gayon?--ang itinanong na casabay ang sa canya'y
pagtalicod.

--¡Ay! among, sabihin po ninyo sa akin, alang-alang sa Dios, cung ano
caya ang dapat cung gawin; sa tuwi na'y nagbibigay ang among n~g
mabubuting m~ga hatol....

--¿Sino ang may sabi sa iyo? Hindi icaw tagarito....

--¡Nakikilala ang among sa boong lalawigan!

Lumapit sa canya si pari Salví na nanglilisic ang m~ga matá sa galit,
itinuro sa canya ang lansan~gan at saca sinabi sa gulat na si Lucas:

--¡Humayo ca sa iyong bahay at pasalamat ca cay D. Crisostomo na hindi
ca ipinabilanggo! ¡Lumayas ca rito!

Nalimutan ni Lucas ang canyang pagpapacunwari at bumulong:

--Abá ang isip co'y....

--¡Lumayas ca rito!--ang sigaw ni pari Salví na malaki ang galit.

--Ibig co po sanang makipagkita cay pari Dámaso....

--May gagawin si pari Dámaso ... ¡lumayas ca rito!--ang muling
ipinagutos n~g matindi n~g cura.

Nanaog si Lucas na nagbububulong:

--¡Isa pa naman ito ... pagca siya'y hindi nagbayad n~g magaling!...
Cung sino ang bumayad n~g magaling....

Nan~gagsidalo ang lahat, dahil sa malacas na catatalac n~g cura, pati ni
pari Dámaso, ni capitan Tiago at ni Linares....

--¡Isang walang hiyang hampas-lupa, na naparitong nanghihin~gi n~g limos
at aayaw magtrabajo!--ang sinabi ni pari Salví, na dinampot ang sombrero
at bastón at tinun~go ang convento.



=XLIV.=

=PAGSISIYASAT NG CONCIENCIA.=


Mahabang araw at malulungcot na m~ga gabí ang guinawang pagtatanod sa
ulunan n~g hihigán; nabinat si María Clara caracaracang matapos
macapagcumpisal, at wala siyang sinasalita, sa boong canyang
pagcahibang, cun di ang pan~galan n~g canyang ina, na hindi niya
nakikilala. Datapuwa't siya'y pinacaaalagaan n~g canyang m~ga caibigang
babae, n~g canyang amá at n~g canyang tía; nagpapadala n~g m~ga pamisa
at n~g m~ga limos sa lahat n~g m~ga larawang mapaghimala; nan~gaco si
capitan Tiagong maghahandog n~g isang bastong guinto sa Virgen sa
Antipolo, at sa cawacasa'y nagpasimula n~g untiunting paghibas n~g
lagnat n~g boong cahusayan.

Nangguiguilalas ang doctor de Espadaña sa m~ga cabisaan n~g jarabe de
altea at n~g pinaglagaan n~g liquen, m~ga panggamot na hindi binabago.
Sa laking pagcatuwa ni doña Victorina sa canyang asawa, isang araw na
natapacan nito ang cola n~g canyang bata, hindi niya nilapatan n~g
caugaliang parusang bawian n~g panglagay na n~gipin, cun di nagcasiya na
lamang na sa canya'y sabihin:

--¡Cung hindi ca pa naguing pilay, tatapacan mo pati n~g corsé!

--¡At hindi gumagamit n~g corsé si doña Victorina!

Isang hapon, samantalang dinadalaw ni Sinang at ni Victoria ang canilang
caibigan, nan~gagsasalitaan naman sa comedor ang cura, si capitang Tiago
at ang mag-anac ni doña Victorina, hanggang sila'y nan~gagmimirindal.

--Tunay n~gang aking dinaramdam n~g di cawasa,--ang sinasabi n~g
doctor;--at daramdamin din namang totoo ni pari Dámaso.

--¿At saan po ang sabi ninyong siya'y ililipat nila?--ang itinanong ni
Linares sa cura.

--¡Sa lalawigang Tayabas!--ang isinagot n~g cura n~g walang cabahalaan.

--Ang magdaramdam naman n~g malaki ay si María pagca canyang
nalaman,--ani capitang Tiago;--siya'y canyang kinaguiguiliwang parang
isang ama.

Tiningnan siya n~g pasuliyap ni fray Salvi.

--Inaacala co po among,--ang ipinagpatuloy ni capitang Tiago,--sa
nagbuhat ang lahat n~g sakit na ito sa sama n~g loob na canyang
tinanggap n~g araw n~g fiesta.

--Gayon din ang aking acala, at magaling po ang guinawa ninyo sa hindi
pagpapahintulot na siya'y causapin ni Guinoong Ibarra; siya sana'y lalo
n~g lumubha.

--At cung hindi sa amin,--ang isinalabat ni doña
Victorina,--sumasalan~git na sana si Clarita at nag-aawit na n~g m~ga
pagpupuri sa Dios.

--¡Amen Jesus!--ang inacala ni capitan Tiagong marapat sabihin.

--Inyo rin namang palad na hindi nagcaroon ang aking asawa n~g ibang may
sakit na lalong mataas ang uri, sa pagca't cung nagcagayo'y napilitan
sana cayong tumawag n~g iba, at dito'y pawang m~ga han~gal; ang aking
asawa'y....

--Aking inaacala, at ipinagpapatuloy co ang aking sinabi,--ang
isinalabat naman sa canya n~g cura,--na ang pagcapan~gumpisal ni María
Clara ang siyang pinagbuhatan niyong magaling na pagbabago n~g canyang
calagayan, na siyang sa canya'y nacapagligtas n~g buhay. Higuit sa lahat
n~g gamot ang isang concienciang malinis, at pacaunawaing hindi co
tinututulan ang capangyarihan n~g dunong, ¡lalong-lalo na ang dunong sa
cirugía! n~guni't ang isang malinis na conciencia'y ... Basahin ninyo
ang m~ga banal na libro, at inyong makikita cung gaano ang m~ga sakit na
napagaling sa pamamag-itan lamang n~g isang mabuting confesión.

--Ipatawad po ninyo,--ang itinutol ni doña Victorina na nag-init,--ang
tungcol diyan sa capangyarihan n~g confesión.... gamutin n~ga po ninyo
ang asawa n~g alférez n~g isang confesión.

--¡Isang sugat, guinoong babae,--ay hindi isang sakit na may
ikinapangyayari ang conciencia!--ang isinagot ni pari Salví, na may
halong poot;--gayon man, ang isang mabuting confesión ay macapaglalayo
sa canya sa pagtanggap n~g m~ga hampas na gaya n~g canyang m~ga
tinanggap caninang umaga.

--¡Sa canya'y marapat!--ang ipinagpatuloy ni doña Victorina, na parang
hindi niya narin~gig ang lahat n~g sinabi n~g pari Salví.--Napacawalang
bait ang babaeng iyan! Sa simbaha'y wala n~g guinagawa cung di masdan
aco, ¡mangyari bagá! siya'y isang babaeng walang capararacan;
tatanun~gin co na sana siya niyong linggo cung mayroon acong m~ga
tautauhan sa mukha, n~guni't ¿sino ang magcacapol n~g dumi sa sarili sa
pakikipag-usap sa taong walang uri?

Sa ganang sa cura, nama'y parang hindi niya narin~gig ang lahat n~g m~ga
caltáb na ito, at nagpatuloy:

--Maniwala po cayo sa akin, don Santiago; n~g malubos na gumaling ang
inyong anac ay kinacailan~gang makinabang búcas; dadalhan co siya rito
n~g viático ... inaacala cong wala siyáng ano mang dapat na
ipan~gumpisal, gayon man ... cung ibig niyang man~gumpisal n~g sandali
n~gayong gabi....

--Ayawan co,--ang idinugtong agád ni doña Victorina, na sinamantala ang
isang patlang n~g salitaan,--hindi co mapag-isip cung bakit may m~ga
lalaking nan~gagcacaroon n~g pusong mag-asawa sa gayong m~ga panggulat,
na gaya na n~ga n~g babaeng iyan; cahi't malayo'y namamasid cang saan
siya nanggaling; napagkikilalang namamatay siya n~g caingguitan;
¡mangyari baga! ¿gaano na ang sahod n~g isang alférez?

--Nalalaman na po ninyo, don Santiago, sabihin ninyo sa inyong pinsang
ihanda ang may sakit sa pakikinabang bucas; paririto aco n~gayong gabi
upang siya'y bigyang capatawaran sa mumunting casalanan....

At sa pagca't nakita niyang lamalabas si tía Isabel, pinagsabihan niya
ito sa wicang tagalog:

--Ihanda po ninyo ang inyong pamangkin sa pan~gun~gumpisal n~gayong
gabi; dadalhan co siya rito bucas n~g viatico; sa ganya'y lalong
madadali ang canyang paggaling.

--N~guni, Padre,--ang ipinan~gahas na itinutol n~g kimi ni
Linares,--baca po niya acalaing siya'y nan~gan~ganib na mamatay.

--¡Huwag po cayong mabahala!--ang sa canya'y isinagot na hindi siya
tinitingnan;--nalalaman co ang aking guinagawa: marami n~g totoong may
sakit ang aking inalagaan. Bucod sa roo'y sasabihin niya cung ibig niya
ó hinding makinabang, at makikita ninyong siya'y paooo sa lahat.

Ang unauna'y napilitan si capitan Tiagong sa lahat ay paoo.

--Pumasoc si tía Isabel sa silid na kinalalagyan n~g may sakit.

Nananatili sa hihigan si María Clara, namumutla, totoong namumutla; na
sa canyang tabi ang canyang dalawang caibigang babae.

--Cumain ca pa n~g isang bútil,--ang sa canya'y sabi ni Sinang n~g
paanas, at sa canya'y ipinakita ang isang butil na maputi, na kinuha sa
isang maliit na tubong cristal;--ang sabi niya'y pagca nacaramdam icaw
n~g tunog ó hugong sa tain~ga mo'y iyong ihinto ang panggagamot.

--¿Hindi na ba sumulat uli sa iyo?--ang tanong na marahan n~g may sakit.

--¡Hindi, marahil siya'y totoong maraming guinagawa!

--¿Hindi ba nagpapasabi sa akin n~g ano man?

--Walang sinasabi cung di canyang pagpipilitang siya'y alsan n~g
Arzobispo n~g excomunión upang....

Inihinto ang salitaan, sa pagca't dumarating ang tía.

--Sinabi n~g among na maghanda ca raw sa pan~gun~gumpisal, anac co,--ani
tía Isabel;--iwan ninyo siya at n~g magawa niya ang pagsisiyasat n~g
canyang conciencia.

--¡Diyata't wala pa namang isang linggong nacapan~gun~gumpisal
siya!--ang tutol ni Sinang,--¡Aco'y walang sakít, datapuwa't hindi aco
nagcacasala n~g lubhang malimit!

--¡Aba! ¿hindi ninyo nalalaman ang sabi n~g cura: nagcacasala ang banal
n~g macapito sa maghapon? Hala, ¿ibig mo bang dalhin co rito sa iyo ang
"Ancora", ang "Ramillete" ó ang "Matuwid na landas n~g pagpasa lan~git"?

Hindi sumagot si María Clara.

--Hala, hindi ca mapapagod,--ang idinugtong n~g mabait na tía upang
aliwin siya; aco na ang babasa n~g pagsisiyasat n~g conciencia, at wala
cang gagawin cung di mag-alaala n~g m~ga casalanan.

--¡Isulat mo sa canyang huwag na niya acong alalahanin!--ang ibinulong
ni María Clara sa tain~ga ni Sinang, n~g ito'y nagpapaalam na sa canya.

--¿Ano iyon?

--Datapuwa't nasoc ang tía at napilitan si Sinang na lumayo, na hindi
naunawa ang sinabi sa canya n~g canyang caibigan.

Inilapit n~g mabait na tía ang isang silla sa ilaw, naglagay n~g salamin
sa mata sa dulo n~g canyang ilong, binucsan ang maliit na libro at
nagsalita:

--Pakinggan mong magaling, anac co; pasisimulan co sa m~ga utos n~g
Dios; dadalan~gan co at n~g icaw ay macapaggunamgunam; cung sacali't
hindi mo naririn~gig na magaling ay sasabihin mo sa akin at n~g maulit
co sa iyo; nalalaman mo n~g sa icagagaling mo'y hindi aco napapagal
cailan man.

Nagpasimula n~g pagbasa, na ang tinig ay walang bagobago at anyong
humal, n~g m~ga pagdidilidili n~g m~ga bagay na ipinagcacasala. Siya'y
tumitiguil n~g matagal sa wacas n~g bawa't pangcat, upang mabigyang
panahon ang dalaga sa pag-aalaala n~g canyang m~ga casalanan at
pagsisihan.

Minamasdan ni María Clara ang alang-alang na walang tinutucoy. N~g
matapos na ang unang utos na "ibiguin ang Dios na lalo sa lahat n~g
bagay", hinihiwatigan siya ni tía Isabel sa ibabaw n~g canyang salamín
sa mata, at ikinatutuwa niya ang anyong pagca nagdidilidili at
nalulungcot. Banal na umubo, at pagcatapos n~g isang matagal na
paghinto'y pinasimulan ang pan~galawang utos. Bumabasa n~g taimtim sa
loob ang mabait na matandang babae, at n~g matapos ang pagbubulaybulay,
muling tiningnan ang canyang pamangkin, na untiunting ibinaling ang ulo
sa cabilang daco.

--¡Bah!--ang sinabi sa sarili ni tía Isabel; dito sa "huwag magpahamac
manumpa sa canyang santong pan~gala'y" hindi n~ga maaaring magcasala ang
abang ito! Lumipat tayo sa icatlo.

At ang pan~gatlong utos ay pinagmunglaymunglay at pinagwaring magaling
at binasa ang lahat n~g bagay na pinagcacasalanan n~g laban sa canya.
Muli na namang tiningnan niya ang higaan; datapuwa't n~gayo'y itinaas
n~g tía ang salamin, kinusot ang m~ga matá; nakita niyang dinala n~g
canyang pamankin ang panyo sa mukha at pinahid ang m~ga luha.

--¡Hm!--anya,--¡ejem! Minsa'y natulog ang caawaawang ito samantalang
nagsesermón.

At muling inilagáy sa dulo n~g canyang ilóng ang salamin niya sa mata,
saca sinabi sa sarili:

--Tingnan natin cung hindi siya gumalang sa canyang ama't ina, na gaya
n~g hindi niya pan~gin~gilin sa m~ga fiesta.

At binasa ang icapat na utos n~g tinig na lalong madalang at lalo n~g
pahumal, sa pagca't inaacala niyang sa gayong paraa'y lalo na niyáng
binibigyang cadakilaan ang canyang gawa, na gaya n~g canyang nakitang
inaasal n~g marami sa m~ga fraile: hindi nakakapakinig kailan man si tía
Isabel n~g pan~gan~garal n~g isang cuákero, sa pagoa't cung nagcagayo'y
pinapan~ginig naman sana niya ang canyang catawan.

Samantala'y macailang dinala n~g dalaga ang panyo sa canyang m~ga mata,
at lalo n~g napapakingan ang lacas n~g canyang paghin~ga.

--¡Pagcagalinggaling na caluluwa!--ang iniisip sa sarili n~g matandang
babae; ¡siya na lubhang masunurin at mapagpacumbaba sa lahat! Aco'y
nagcasala n~g lalong marami cay sa canya, gayon may hindi aco
nangyaring-mapaiyac n~g totohanan cailan man.

At pinasimulan niya ang icalimang utos, na lalong mahahaba ang paghinto
at lalong ganap ang pagcahumal n~g pananalita, cay sa n~g una, sacali't
maari pa, na sa pagsusumicap niyang mainam sa gayong gawa'y hindi niya
narin~gig ang paghagulhol na iniinis n~g canyang pamangkin. Sa isa
lamang pagtiguil na canyang guinawa, pagcatapos n~g m~ga pagcànilaynilay
tungcol sa pagpatay sa capuwa tao sa pamamag-itan n~g sandata, narin~gig
niya ang m~ga daing n~g macasalanan. N~g magcagayo'y humiguit sa pagca
dakila ang tinig, pinagpilitan niyang basahin ang nalalabing utos sa
anyong nagbabala, at n~g mapanood niyang patuloy rin ang pag-iyac n~g
caniyang pamangkin.

--¡Tuman~gis ca, anac, co, tuman~gis ca!--ang canyang sinabi, at siya'y
lumapit sa higaan:--cung gaano calaki ang iyong pagtan~gis ay gayon din
ang pagcadali n~g pagpapatawad sa iyo n~g Dios. Gamitin mo ang pighating
"contrición" sa pagca't lalong magaling cay sa "atrición." ¡Tuman~gis
ca, anac co, hindi mo nalalaman cung gaano ang aking galac na tinatamo
sa panonood co n~g iyong pag-iyac! Pagdagucan mo naman ang iyong dibdib,
huwag mo lamang calalacasan, sa pagca't may sakit ca pa.

Datapuwa't sa pagca't anaki'y mandin nagcacailan~gan ang pighati n~g
pag-iisa at n~g pagca walang nacamamalay, upang lumala, n~g makita ni
María Clarang siya'y nasubucan, untiunting tumiguil n~g pagbubuntong
hinin~ga, pinahid ang canyang m~ga mata, na walang sinasabing ano man at
hindi sumasagot sa canyang tía n~g cahi't cataga.

Ipinagpatuloy nito ang pagbasa, n~guni't sa pagca't huminto ang
pagtan~gis n~g sa canya'y nakikinig, lumipas ang caalaban n~g canyang
loob sa canyang gawa, at ang m~ga huling utos n~g Dios ay nacapag-antoc
sa canya at sa canya'y nacapaghicab, na ano pa't naguing malaking
casiraan sa pananalitang pahumal na nacayayamot na sa gayo'y nahihinto.

--¡Hindi co mapaniniwalaan cung hindi co makikita!--ang iniisip sa
sarili n~g matandang babae;--nagcacasalang tulad sa isang sundalo ang
batang ito laban sa unang limang utos n~g Dios, datapuwa't hindi cahi't
isang casalanang magaang man lamang mula sa icaanim hangang sa icasampo,
ano pa't tumbalíc sa amin! ¡Cung paano na ang lacad n~g daigdig n~gayon!

At nagsindi n~g isang candilang malaki sa Virgen sa Antipolo at dalawang
maliliit na candila sa Nuestra Señora del Rosario at sa Nuestra Señora
del Pilar, na canyang inihiwalay roon muna at inilagay sa isang suloc
ang isang garing na Santo Cristo, upang ipaunawang hindi dahil sa canya
caya isinindi ang m~ga candilang iyon. Hindi rin nacabahagui sa gayong
bagay ang Virgen sa Delaroche: siya'y isang taga ibang lupaing hindi
kilala, at hindi pa nacaririn~gig si tía Isabel n~g isa man lamang
himala na canyáng guinawa.

Hindi namin nalalaman cung ano caya ang nangyari sa guinawang; confesión
n~g gabing iyon; pinagpipitagan namin ang m~ga lihim na iyan. Mahabang
totoo ang cumpisal, at nahiwatigan n~g tíang mula sa malayo'y
binabantayan ang pamangkin, na hindi ikinikiling n~g cura ang canyang
tain~ga sa m~ga salita n~g may sakit, cung di nacaharap sa mukha ni
María Clara, at tila mandin wari ibig niyang basahin ó hulaan sa
pagcagagandang m~ga mata n~g dalaga ang m~ga pag-iisip.

Lumabas sa silid si parì Salvíng namumutla't nan~gin~gilis ang m~ga
labi. Sino mang macapanood n~g canyang noong nagdidilim at pigta n~g
pawis, mawiwicang siya ang nagcumpisal cay Maria Clara at hindi n~ga
narapat magcamit n~g capatawaran.

--¡Jesús, Maria, Josef!--ang sinabi n~g tía na nagcucruz;--¿sino ang
macatataroc sa calooban n~g m~ga kinabataan n~gayon?



=XLV.=

=ANG MGA PINAG-UUSIG.=


Tinatanglawan n~g isang malamlam na liwanag na inilalaganap n~g buwan at
umulusot sa malalagong m~ga san~ga n~g m~ga cahoy, ang isang lalaking
naglalagalag sa cagubatan, na maraha't mahinahon ang lacad. Manacanaca
at anaki baga'y n~g huwag maligaw, sumusutsot siya n~g isang tan~ging
tugtuguin, na ang caraniwa'y sinasagot n~g gayon ding sutsot sa dacong
malayo. Matamang nakikinig ang lalaki, at ipinagpapatuloy, pagcatapos,
ang paglacad na ang tinutunto'y ang malayong huni.

Sa cawacasan, n~g canyang maraanan ang libolibong m~ga nacahahadlang
cung gabi sa paglalacad sa isang gubat na hindi pa nalalacaran, siya'y
dumating sa isang maliit na puang na naliliwanagang ganap n~g buwan sa
icaapat na bahagui n~g canyang paglaki. Matataas na m~ga malalaking
batong buhay, na napuputun~gan n~g m~ga cahoy ang siyang nacababacod sa
paliguid, na ano pa't wari isang nababacurang panoorang naguiba; m~ga
cahoy na bagong putol, m~ga punong naguing uling ang nacapupuno sa
guitna, na nan~gahahalo sa pagkalalaking m~ga batong buhay, na
kinucumutan n~g pacaposcapos n~g Lumikha n~g canyang culubong na m~ga
dahong verde ang culay.

Bahagya pa lamang cararating n~g lalaking di kilala'y siyáng paglabás
namang bigla n~g isang lalaki rin sa licuran n~g isang malaking bató,
lumapit at binunot ang isang revolver.

--¿Sino ca?--ang tanong sa wicang tagalog na mabalasic ang tinig,
casabay ang pagtataas n~g "gatillo" n~g canyang sandata.

--¿Casama ba ninyo si matandàng Pablo?--ang sagot n~g bagong cararating
na mahinahon ang tinig, na hindi sinagot ang catanun~gan at hindi
nagugulumihanan.

--¿Ang capitan ba ang itinatanong mo? Oo, narito.

--Cung gayo'y sabihin mong narito si Elías at siya'y hinahanap,--anang
lalaki na hindi iba cung di ang talinghagang piloto.

--¿Cayo po ba'y si Elías?--ang itinanong n~g canyang causap na taglay
ang tan~ging pagpipitagan, at saca lumapit, at gayon ma'y patuloy rin
ang paguumang sa canya n~g bun~gan~ga n~g revolver;--cung gayo'y ...
halícayo.

Sumunód sa canyá si Elías.

Pumasoc silá sa isáng anyóng yun~gib na palusóng sa cailaliman n~g lupa.
Ipinauunawa sa piloto, n~g tagapamatnubay na nacacaalam n~g daan, cung
palusóng, cung cailan dapat yumucód ó gumapang; gayón ma'y hindi nalao't
sila'y nan~gagsirating sa isang may anyong salas, na bahagya na
naliwanagan n~g m~ga huepe, at ang nan~garoroo'y labingdalawa ó labing
limang lalaking may taglay na m~ga sandata, marurumi ang m~ga mukha at
cagulatgulat ang m~ga pananamit, na nacaupo ang m~ga ibá, ang iba nama'y
nacahiga, at nagsasalitaan n~g bahagya. Namamasdan ang isang matandang
lalaking mapanglaw ang pagmumukha, nacapulupot sa ulo niyá ang isang
bigkis na may dugo, nacalagay ang m~ga sico sa isang batóng guinagawang
pinaca mesa, at pinagninilay-nilay ang ilaw na sa gayong caraming usoc
na ibinubuga'y bahagya na ang inilalaganap na liwanag: cung hindi sana
talastas nating iyo'y isang yun~gib n~g m~ga tulisan, mawiwica natin, sa
pagbasa n~g malaking pagn~gan~galit sa mukha n~g matandang lalaki, na
siya ang Torre n~g Gútom sa araw na sinusundan n~g paglamon ni Ugolino
sa canyang m~ga anac.

Umanyong humilig ang nan~gahihigang m~ga lalaki n~g dumating si Elías at
ang namamatnugot sa canya, datapuwa't sa isang hudyat nito'y
nan~gagsitahimic at nan~gagcasiya na lamang sa pagmamasid sa piloto, na
walang taglay na anó mang sandata.

Untiunting lumin~gon ang matandang lalaki at ang natagpuan n~g canyang
m~ga mata'y ang nacapagpipitagang kiyas ni Elías, na nacapugay na siya'y
pinagmamasdang puspós n~g calungcutan at pagbibigay halaga.

--¿Icao ba?--ang itinanong n~g matandang lalaki, na sumaya n~g caunti
ang m~ga mata n~g makilala ang binata.

--¡Sa anóng calagayan aking nasumpun~gan cayo!--ang ibinulong ni Elías
sa babahagyang tinig at iguinagalaw ang ulo.

Hindi umimic ang matanda at tumun~gó, humudyát n~g isa sa m~ga tao,
nanan~gagsitindig sila't lumayo, na canilang sinulyáp muna't sinucat n~g
m~ga mata ang taas at bicas n~g pan~gan~gatawan n~g piloto.

--¡Tunay n~ga!--ang sinabi n~g matandang lalaki n~g silang dalawa'y
nagiisa na;--n~g cata'y patuluyin sa aking bahay, na may anim na buwan
n~gayon, aco ang n~g panahóng iyo'y nahahabag sa iyo; n~gayo'y nagbago
ang capalaran, n~gayo'y icaw namán ang nahahabag sa akin. N~guni't umupo
ca at sabihin mo sa akin cung bakit ca nacarating han~gang dito.

--May labing limang araw na n~gayong ibinalita sa akin ang nangyari sa
inyong casacunaan,--ang madalang na isinagot n~g binata sa mahinang
tinig, na ang ilaw ang siyang tinitingnan;--pagca alam co'y lumacad na
agad acó, nagpacabicabila acó sa m~ga cabunducan, halos dalawang
lalawigan ang aking nalibot.

--Napilitan acong tumacas at n~g huwag magsabog n~g dugong walang malay;
natatacot humarap ang aking m~ga caaway at ang canila lamang inilalagay
sa aking hirap ay ang ilang m~ga caawaawa, na walang guinawa sa akin
cahit caliitliitang casam-an.

N~g macalampas ang sandaling hindi pag-imic na guinamit ni Elías sa
pagbasa n~g m~ga caisipang mapapanglaw sa mukha n~g matandang lalaki,
nagpatuloy n~g pananalita ang binata:

--Naparito aco't ibig cong ipakiusap sa inyo ang isang bagay. Sa pagca't
hindi aco nacasumpong, cahi't aking pinaghanap, ang bahagyang labi man
lamang n~g mag-anac na may cagagawan n~g casawiang palad naming
mag-anac, minagaling co ang iwan ang lalawigang aking tinatahanan upang
tumun~go sa dacong timugan at makisama sa m~ga pulutong n~g m~ga hindi
binyagan at nabubuhay n~g boong kalayaan: ¿ibig po ba ninyong lisanin
ang bagong pinasisimul-an ninyong pamumuhay at sumama sa akin? Lalagay
acong tunay na inyong anac, yamang namatay ang anac po ninyo, at
kikilalin co cayong ama, yamang wala na acong magugulang?

Umiling ang matanda n~g paayaw, at nagsalita:

--Sa gulang na aking dinating, pagca niyacap n~g calooban ang isang
pasiyang cakilakilabot, ay dahil sa wala n~g sucat pagpaliiran. Isang
taong gaya co, na guinamit ang canyang cabataan at ang canyang
cagulan~gan sa pagpapagal at n~g camtan ang sariling guinhawa at ang sa
m~ga anac sa panahong hinaharap; isang taong nagpacumbaba sa lahat n~g
m~ga naguing calooban n~g canyang m~ga puno, na tumupad n~g boong
pagtatapat sa mabibigat na catungculan, na nagtiis n~g lahat upang
mamuhay sa catahimican at sa isang catiwasayang mangyayaring camtan;
pagca tinalicdan n~g ganitong taong pinalamig na ang dugò n~g panahon,
ang lahat n~g canyang pinagdaanan at ang boong pagdaraanan pa, at sumasa
m~ga pampan~gin na n~g libin~gan, ay sa pagca't canyang napagkilalang
lubos na walang capayapaang masusumpun~gan at ang catiwasiya'y hindi
siyang calakilakihang cagalin~gan! ¿Ano't magpapacatira pa sa hindi
sariling lupain upang magbuhay dukha? Dating aco'y may dalawang anac na
lalaki, isang anac na babae, isang bahay, isang cayamanan; aking dating
tinatamo ang pagpipitaga't pagmamahal n~g madla; n~gayo'y isang cahoy na
pinutlan n~g m~ga san~ga ang aking cawan~gis, lagalag, nagtatago,
pinag-uusig sa m~ga cagubatang tulad sa isang halimaw, ¿at anong dahil
at guinawa sa akin ang lahat n~g ito? Dahil sa inilugso n~g isang lalaki
ang capurihan n~g aking anac na babae, sa pagca't hinin~gi n~g m~ga
capatid sa lalaking iyang magsulit siya n~g catampalasanang canyang
guinawa, at sa pagca't ang lalaking iya'y nan~gin~gibabaw sa m~ga iba sa
pamamag-itan n~g pamagat na ministro (kinakatawan) n~g Dios. Inalintana
co, gayon man, ang lahat n~g ito, at acong ama, aco, na siniraan n~g
puri sa aking catandaan, aking ipinatawad ang caalimurahan,
ipinagpaumanhin co ang casilacbuhan n~g cabataan at ang m~ga carupucan
n~g catawang lupa, at sa casiraang iyong hindi na mangyayaring maisauli,
¿ano ang dapat cong gawin cung di ang huwag n~g umimic at iligtas ang
nalabi? Datapuwa't nan~ganib ang tampalasang baca sa humiguit cumulang
na cadalia'y camtán niya ang panghihiganti, caya't ang guinawa'y humanap
n~g capahamacan n~g aking m~ga anac na lalaki. ¿Nalalaman mo ba cung ano
ang canyang guinawa? ¿Hindi? ¿Natatalastas mo bang linubid ang
casinun~ga-lin~gang cunuwa'y linooban ang convento, at sa m~ga isinacdal
ay casama ang isa sa aking m~ga anac? Hindi nairamay iyóng isá, sa
pagca't wala't na sa ibang bayan. ¿Nalalaman mo ba ang m~ga catacottacot
na pahirap na sa canila'y guinawa? Nalalaman mo, sa pagca't
nan~gagcacawan~gis ang ganitong m~ga pahirap sa lahat n~g m~ga bayan.
¡Aking nakita, nakita co ang aking anac na nacabiting ang tali sa
canyang sariling buhoc, narin~gig co ang canyang m~ga sigaw, aking
narin~gig na aco'y canyang tinatawag, at aco, sa aking caruwagan at
palibhasa'y namarati aco sa capayapaan, hindi aco nagcaroon n~g
catapan~gang pumatay ó magpacamatay caya! ¿Nalalaman mo bang hindi
napatotohanan ang pangloloob na iyon, napaliwanagan ang bintang, at ang
naguing parusa'y ilipat sa ibang bayang ang cura, at ang aking anac ay
namatay dahil sa m~ga pahirap na guinawa sa canya? ¡Ang isa, ang
nalalabi sa akin, ay hindi duwag na gaya n~g canyang ama; at sa
catacutan n~g tacsil na nagpahirap na ipanghiganti sa canya ang
pagcamatay n~g canyang capatid, guinamit na dahilan ang cawal-an n~g
"cedula personal" na nalimutang sandali, piniit n~g Guardia Civil,
pinahirapan, guinalit at pinasamang totoo ang loob sa casalimura
hanggang sa siya'y mapilitang magpacamatay! At aco, aco'y buhay pa
pagcatapos n~g gayong calakilakihang cahihiyan, datapuwa't cung hindi
aco nagcaroon n~g tapang-ama sa pag-sasanggalang n~g aking m~ga anac,
may natitira pa sa aking isang pusô upang italaga sa isang panghihiganti
at manghihiganti aco! Untiunting nan~gagcacatipon ang m~ga maygalit sa
ilalim n~g aking pamiminuno, pinararami ang m~ga cawal co n~g aking m~ga
caaway, at sa araw na mapagkilala cong aco'y macapangyarihan na,
lulusong aco sa capatagan at tutupukin co sa apoy ang aking
panghihiganti at ang aking sariling buhay! ¡At darating ang araw na iyan
ó walang Dios!

At nagtindig ang matandang lalaki, na nagn~gin~gitn~git, at idinagdag,
na nagniningning ang panin~gin, malagunlong ang tinig at sinasabunutan
ang canyang mahahabang m~ga buhóc:

--¡Sumpain acó, sumpain acó na aking piniguil ang mapanghiganting camay
n~g aking m~ga anac; acó n~ga ang pumatay sa canila! ¡Cung pinabayaan co
sanang mamatay ang may sala, cung hindi sana acó lubós nanalig sa
justicia n~g Dios at sa justicia n~g m~ga tao, n~gayon disi'y may m~ga
anac pa acó, marahil sila'y nan~gagtatago, datapuwa't n~gayo'y may m~ga
anac naman sana acó, at hindi sila sana nan~gamatay sa capapahirap!
¡Hindi aco ipinan~ganac upáng maguing amá, caya wala acong m~ga anac
n~gayón! ¡Sumpain acó, na hindi co natutuhang makilala sa aking
catandaan ang lupaing aking kinatatahanan! Datapuwa't matututo acong
ipanghiganti co cayó sa pamamag-itan n~g apoy, n~g dugo at n~g aking
sariling camatayan!

Ang culang palad na amá, sa casilacbuhan n~g canyáng pighati, nalabnot
ang bigkis n~g ulo, at dahil sa gayo'y nabucsan ang sugat sa noo, at
doo'y bumalong ang isáng batisang dugo.

--Pinagpipitagan co ang inyóng pighati,--ang muling sinabi ni Elías,--at
napagwawari co ang inyong panghihiganti; acó nama'y gaya rin ninyo, at
gayón man, sa aking pan~gan~ganib na baca aking masugatan ang waláng
malay, lalong minamagaling co pa ang calimutan co ang aking m~ga
casawiang palad.

--¡Mangyayari cang macalimot, sa pagca't bata icáw at sa pagca't hindi
ca namamatayan n~g isa man lamang anac, n~g sino mang siyáng iyong
catapusáng maaasahan! N~guni't aking ipinan~gan~gaco sa iyo, hindi co
sasactan ang sino mang walang casalanan. Nakikita mo ba ang sugat na
ito? Upang huwag cong mapatay ang isang caawaawang cuadrillerong
gumaganap n~g canyang catungculan, ipinaubaya cong siya ang sumugat sa
akin.

--Datapuwa't tingnan po ninyó--ani Elías pagca lampas n~g sandaling
hindi pag-imíc;--tingnan po ninyó cung alin ang cakilakilabot na siga na
inyong pagsusugbahan sa ating culang palad na m~ga bayan. Cung gaganapin
n~g inyong sariling m~ga camay ang inyong panghihiganti, gaganti n~g
catacot tacot ang inyong m~ga caaway, hindi laban sa inyó at hindi rin
laban sa m~ga taong sandatahan, cung di laban sa bayan, na ang
caraniwa'y siyáng isinusumbong, at pagcacagayo'y ¿gaano caraming m~ga
paglabag sa catuwiran ang mangyayari!

--¡Mag-aral ang bayang magsanggalang sa sarili, magsanggalang sa sarili
ang bawa't isa!

--¡Talastas po ninyong iya'y hindi mangyayari! Guinoo, cayó po'y aking
nakilala n~g ibang panahon, niyóng panahong cayo po'y sumasaligaya,
niyao'y pinagcacalooban ninyo acó n~g m~ga paham na aral; maitutulot
baga ninyong?...

Naghalukipkip ang matanda at wari'y nakikinig.

Guinoo,--ang ipinagpatuloy ni Elías, na pinacasusucat na magaling ang
canyáng m~ga wika;--nagca palad acong macagawa n~g isang paglilingcod sa
isang binatang mayaman, may magandang puso, may caloobang mahál at mithì
ang m~ga icagagaling n~g canyang tinubuang bayan. Ang sabihana'y may
m~ga caibigan ang binatang ito sa Madrid, ayawan co, datapuwa't ang
masasabi co sa inyo'y siya'y caibigan n~g Capitan General. ¿Anó po ang
inyong acala cung siya'y ang ating papagdalhin n~g m~ga carain~gan n~g
bayan at siya'y pakiusapan nating magmalasakit sa catuwiran n~g m~ga
sawing palad?

Umiling ang matandang lalaki.

--¿Mayaman ang sabi mo? walang iniisip ang m~ga mayayaman cung hindi ang
dagdagan ang canilang m~ga cayamanan; binubulag sila n~g capalaluan at
n~g caparan~galanan, at sa pagca't ang caraniwa'y magaling ang canilang
calagayan, lalo na cung sila'y may m~ga caibigang macapangyarihan, sino
man sa canila'y hindi nagpapacabagabag sa pagmamalasakit sa m~ga culang
palad. Nalalaman cong lahát, sa pagca't n~g una'y aco'y mayaman!

--N~guni't ang taong sinasabi co po sa inyo'y hindi cawan~gis n~g m~ga
ibá: siya'y isang anác na inalimura dahil sa pag-aala-ala sa canyáng
amá; siya'y isang binata, na sa pagca't hindi malalao't magcacaasawa,
nag-iisip isip siya n~g sa panahong darating, n~g isáng magandang
casasapitan n~g canyáng m~ga anác.

--Cung gayo'y siya'y isang taong magtatamong ligaya; ang catuwiran
nating ipinagtatanggol ay hindi ang sa m~ga taong na sa caligayahan.

--¡Datapuwa't iyan ang catuwirang ipinagtatanggol n~g m~ga taong may
puso!

--¡Hari na n~ga!--ang muling sinabi n~g matandang lalaki at saca
naupo,--ipalagay mo n~g ang binatang iya'y sumang-ayong siya ang
maghatid n~g ating carain~gan hangang sa Capitang General; ipalagay mo
n~g siya'y macakita sa pan~gulong bayan n~g España n~g m~ga diputadong
magsanggalang sa atin, ¿inaacala mo na baga cayang papagtatagumpayin na
ang ating catuwiran?

--Atin munang ticmang gawin bago tayo gumamit n~g isang paraang
kinacailan~gang magsabog n~g dugo,--ang isinagót ni Elías,--Dapat na
macapagtacá po sa inyó, na acó, na isá rin namang sawing palad, bata at
malacás ang catawan, ang siyang makiusap sa inyo, na cayo'y matanda na't
mahina, n~g m~ga paraang payapa: at ganito, sa papca't aking napanood
ang lubhang maraming cahirapang tayo rin ang may cagagawang gaya rin n~g
m~ga cagagawan n~g m~ga malulupit; ang mahina ang siyang nagbabayad.

--¿At cung sacaling wala tayong magawang anó man?

--May magagawa tayo cahi't cacaunti, maniwala po cayo; hindi ang lahat
n~g m~ga nan~gan~gatungculan sa baya'y hindi marunong cumilala n~g
catuwiran. At cung wala tayong masundaan, cung aayaw pakinggan ang ating
cahin~gian, cung magpacabin~gi na ang tao sa capighatian n~g canyang
capuwa, pagnagcagayo'y ¡hahandog po aco sa bawa't inyong ipag-uutos!

Niyacap ang binata n~g matandang lalaking lipos n~g malaking catuwiran.

--Tinatanggap co ang iyong panucala, talastas cong gumaganap ca n~g
iyong pan~gaco. Paririto ca sa aki't cata'y tutulun~gan upang
maipanghiganti ang iyong m~ga magugulang, at aco nama'y tutulun~gan mo
upang maipanghiganti co ang aking m~ga anac, ¡ang aking m~ga anac na
pawang nacacatulad mo!

--Samantala'y huwag po ninyong pababayaang mangyari ang ano mang
gahasang cagagawan.

--Isasalaysay mo ang m~ga carain~gan n~g bayang pawang talastas mo na,
¿Cailan co malalaman ang casagutan?

--Sa loob po n~g apat na araw ay mag-utos po cayo n~g isang taong
makipagkita sa akin sa pasigan n~g San Diego, at sasabihin co sa canya
ang maguing casagutan sa akin n~g taong aking inaasahang.... Cung siya'y
sumang-ayo'y canilang kikilalanin ang ating catuwiran, at cung hindi'y
aco ang unaunang matitimbuang sa pakikilabang ating gagawin.

--Hindi mamamatay si Elias, si Elias ang mamiminuno cung matimbuang si
capitang Pablong busog na ang puso sa canyang panghihiganti,--anang
matandang lalaki.

At siya rin ang sumama sa binata hanggang sa macalabas sa labas.



=XLVI.

SABUNGAN.=


Upang ipan~gilin sa Filipinas ang hapon n~g araw n~g linggo'y napasasa
sabun~gan ang caraniwan, na gaya naman sa Españang ang larong pakikiaway
n~g tao sa toro ang siyang pinaroroonan. Ang pagsasabong n~g manoc,
hilig na masamang dito'y dinala n~g m~ga taga ibang lupain at mahiguit
n~g isang daang taóng guinagawang panghuli n~g salapi, ay isa riyan sa
m~ga pan~git na pinagcaratiban n~g bayan, na lalong malaki ang casam-an
cay sa opio sa m~ga insic; diya'y napaparian ang dukha't inilalagay sa
pan~ganib ang canyang boong pagcabuhay, sa pagmimithing siya'y
magcasalaping hindi nagpapagal; napaparian diyán ang mayaman't n~g
maglilibang, at diya'y caniyang guinagamit ang salaping labí sa canyang
m~ga piguing at m~ga "misa de gracia"; datapwa't sa canila (sa m~ga
mayayaman) ang capalarang diya'y pinaglalaruan, palibhasa'y magaling na
totoo ang pagcacaturo sa sasabun~gin, marahil lalong magaling cay sa
pagcaturo sa canilang anac na lalaki, na siyang hahalili sa ama sa
sabun~gan, at wala n~ga caming itututol sa bagay na ito.

Sa pagca't ipinahihintulot n~g Gobierno, at hanggang halos canyang
ipinagaanyaya, sa pag-uutos na gawin ang gayong panoorin sa "hayag na
m~ga plaza", sa "m~ga araw n~g fiesta" (at n~g makita n~g lahat at
macahicayat ang uliran), "pagcatapos n~g misa mayor hanggang sa dumilim
sa hapon" (walong oras), dumalo tayo sa larong ito upang hanapin ang
ilang m~ga cakilala.

Walang ikinatatan~gi ang sabun~gan sa San Diego sa m~ga sabun~gan sa
iba't ibang bayan, liban na lamang sa ilang m~ga bagay. Nababahagui sa
tatlong pitac: ang una, sa macatwid baga'y ang pasucan, ay isang
malaking cabahayang tuwid, na may dalawampong metro ang haba at labing
apat na metro ang luang; sa isa sa canyang m~ga taguilira'y may isang
pintuang isang babae ang caraniwang nagbabantay, na siyang catiwala sa
paninin~gil n~g sa pinto, ó cabayaran sa pagpasoc doon. Sa buwis na
itong bawa't isa'y nagbibigay roon, tumatanggap ang Gobierno n~g isang
bahagui, m~ga ilang daang libong piso sa isang taón: sinasabing sa
salaping itong ibinabayad n~g "vicio" upang siya'y magcaroon n~g
calayaan, nanggagaling ang ipinagpapatayo n~g m~ga maiinam na m~ga
paaralan, ipinagpapagawa n~g m~ga tulay at m~ga daan, ipinagtatatag n~g
m~ga ganting pala upang lumusóg ang pagsasaca at pan~gan~galacal ...
purihin nawa ang vicio na naghahandog n~g gayong lubhang magagaling na
m~ga bun~ga!--Sa unang pitac na ito nalalagay ang m~ga nan~gagbibili n~g
hitso, m~ga tabaco, m~ga cacanin, m~ga pagcain at iba pa; naririan diyan
ang caramihang batang lalaking sumasama sa canilang m~ga ama ó amaing sa
canila'y nagsasakit n~g pagtuturo n~g m~ga lihim n~g pamumuhay.

Capanig ang pitac na ito n~g isá pang lalong malaki n~g caunti, isang
pinaca salas, na pinagtitipunan n~g madla bago gawin ang m~ga "soltada".
Nariyán ang pinacamarami sa m~ga manoc, na nan~gatatali n~g isáng lúbid
sa lupa, sa pamamag-itan n~g isang pacong but-ó ó lúyong; nariyan ang
m~ga tahur, ang m~ga malulugdin sa sabong, ang mananari: diyán
nan~gagcacayari, nagninilaynilay, nan~gun~gutang, sumusumpa,
nagtutun~gayaw, humahalachac; hinihimas niyón ang canyáng manoc, na
pinaraanan n~g camáy ang ibabaw n~g makikintab na m~ga balahibo;
sinisiyasat nama't binibilang nito ang m~ga caliskis sa m~ga paa;
pinagsasalitaanan ang m~ga maiinam na gawa n~g m~ga bayani; diya'y
inyóng mapapanood ang maraming m~ga mukhang malulungcót, na bitbit sa
m~ga paa ang bangcay na wala n~g balahibo; ang pinacamahalmahal na hayop
sa loob n~g ilang buwan, pinalayawlayaw at sa canya'y ipinagcatiwala ang
lalong caayaayang m~ga pag-asa, n~gayo'y wala cung di isáng bangcay na
lamang, na ipagbibili sa isáng peseta, upáng lutuing luya ang cahalo at
canin sa gabí ring iyón: "sic transit gloria mundi". Pauwi na ang natalo
sa canyáng bahay, na pinaghihintayan sa canya n~g esposang cacabacaba
ang loob at n~g m~ga limalimahid na m~ga anac, na hindi na taglay ang
caunting pamimilac at ang sasabun~gin. Yaong lahat na m~ga panaguinip na
calugodlugod, yaong m~ga pagaalagang tumagal n~g mahabang panahon, mula
sa pagbubucang liwayway hanggang sa paglubóg n~g araw, yaong lahat n~g
m~ga pagpapahirap at pagpapagal, ang kinauwia'y isang peseta, ang m~ga
nálabing abó sa gayóng cacapal na asó.--Sa ulutang itó nakikipagtutulan
ang lalong pan~god na isip: ang lalong gagasogaso'y pinagsisiyasat na
magaling ang gayóng bagay, tinitimbang, pinagmámasid, ibinubucadcad ang
m~ga pacpac, hinihipo ang m~ga casucasuan n~g m~ga hayop na iyón.
Maiinam na totoo ang pananamit n~g m~ga ilang sinusundan at liniliguid
n~g m~ga caanib n~g canicanilang m~ga sasabun~gin; marurumi namán ang
m~ga ibá, natatatac sa canilang mamayat na m~ga mukha ang larawan n~g
vicio, at caniláng sinusundan n~g boong pagmimithi ang m~ga kilos n~g
m~ga mayayaman at canilang pinagmamasdang magaling ang m~ga pustahan, sa
pagca't mangyayaring mahuho ang m~ga bulsa, datapuwa't hindi
nangyayaring masiyahan ang masamang hilig; diya'y waláng mukháng hindi
guising; diya'y wala ang mapagpabayang filipino, ang tamád, ang hindi
makibuin: ang lahát ay pawang kilusán, masimbuyong budhi, pagsusumicap;
masasabing silá'y may isang cauhawang siyáng nagbibigay casayahan sa
tubig sa pusali.

Buhat sa ulutang ito'y tumutun~go sa labanang ang pamagata'y "Rueda".
Ang tuntun~gan nito, na nababacuran n~g cawayan, ang caraniwa'y mataas
cay sa dalawang panig na sinabi na n~g una. Sa dacong itaas, na halos
sumusucó na sa bubun~gan, may m~ga gradería, lunsódlunsód bagang upuan,
na iniuucol sa m~ga manonood ó m~ga magsasabong, dalawang salitang
nagcacaisa n~g kinauuwian. Sa boong itinatagal n~g labanan ay napupuno
ang m~ga graderiang itó n~g m~ga taong may gulang na at n~g m~ga batang
nan~gagsisigawan, nan~gaghihiyawan, nan~gagpapawis, nan~gag-aaway at
nan~gagtutun~gayaw: ang cagalinga'y bihirang bihira ang babaeng
nacararating diyán. Nan~gasasa "Rueda" ang m~ga táong litáw, ang m~ga
mayayaman, ang m~ga bantog na "tahur", ang contratista (a entista) at
ang sentenciador (tagahatol). Sa lupa, na mainam ang pagcacapicpic ay
nan~gaglalaban ang m~ga hayop, at buhat diya'y ipinamamahagui n~g
Capalaran sa m~ga familia ang m~ga tawanan ó m~ga pagtan~gis, ang
magagaling na pagcain ó ang cagutuman.

Sa horas n~g ating pagpasoc ay naroroon na ang gobernadorcillo, si
capitang Pablo, si capitang Basilio, si Lucas, ang tao bagang may pilat
sa mukha, na totoong nagdamdam n~g pagcamatay n~g canyang capatid.

Lumapit si capitang Basilio sa isa sa m~ga taong bayan at tumanong:

--¿Nalalman mo ba cung anong manoc ang dala rito ni Capitang Tiago?

--Hindi co po na lalaman; may dumating po sa canyang dalawa caninang
umaga, ang isa sa canila'y ang lasac na tumalo sa talisayin n~g Consul.

--¿Sa acala mo caya'y mailalaban sa canya ang aking si bulic?

--¡Aba, nacú, mailalaban po! ¡Ipupusta co po sa inyong manoc ang aking
bahay at ang aking baro!

Dumarating sa sandaling iyon si capitang Tiago. Ang pananamit ay tulad
sa m~ga malalacas na magsasabong: barong lieszong Caatóng, salawal na
lana at sombrerong jipijapa. Sumusunod sa canyá ang dalawang alila; dala
n~g isa ang lasac at ang isa nama'y isang puting sasabun~ging totoong
pagcalakilaki.

--¡Ang sabi sa akin ni Sinang ay pagaling na n~g pagaling si María!--ani
capitang Basilio.

--Wala n~g lagnát, datapuwa't mahina pa.

--¿Natalo po ba cayó cagabi?

--Caunti; nalalaman cong nanalo cayó ... titingnan co cung macababawi
acó.

--¿Ibig po ba ninyóng isabong ang lásac?--ang tanong ni capitang
Basilio, na tinitingnan ang manóc, at saca hinin~gi itó sa alila.

--Alinsunod, sacali't may pustahan.

--Gaano po ba ang ipupusta ninyó.

--Cung magcuculang din lamang sa dalawa'y hindi co na isasabong.

--¿Inyo bang nakita na ang aking búlic?--ang tanóng ni capitang Basilio
at saca tinawag ang isang táong may dalang isang maliit na sasabun~gin.

--¿Gaano po ba ang ipupusta ninyó?--ang tanóng.

--Cung gaano ang inyóng ipusta.

--¿Dalawá at limang daan?

--¿Tatló?

--¡Tatló!

--¡Sa susunod!

Ilinaganap n~g nan~gagcacabilog na mapakialam sa buhay n~g may buhay,
ang balitang papaglalabanin ang dalawang bantog na manoc; capuwa sila
may m~ga pinagdaanan at capuwa cabalitaan sa galing. Ibig n~g lahat na
makita, masiyasat ang dalawang cabalitaan; may m~ga nagpapasiya, may
nanghuhula.

Samantala'y lumalaki ang cain~gayan, nararagdagan ang caguluhan,
linulusob ang Rueda, linulundag ang m~ga gradería. Dala n~g m~ga
"soltador" sa Rueda ang dalawang manoc, isang puti at isang pula, na
capuwa may sandata na, baga man ang m~ga tari ay may caluban pa.
Naririn~gig ang m~ga sigaw na "sa puti!", "sa puti!", may man~gisan~gisa
namang sumisigaw n~g "sa pula!" Ang puti ang siyang "llamado" at ang
pula ang "dejado".

Sa guitna n~g caramiha'y nan~gagpapalibotlibot doon ang guardia civil;
hindi nila suot ang pananamit na ucol sa mahal na capisanang ito;
datapuwa't hindi naman sila nacapaisano. Salawal na guingong may
franjang pula, barong nababahiran n~g azul na galing sa naaalis na tina
n~g blusa, gorrang pangcuartel narito ang canilang panglinlang na soot
na nababagay naman sa canilang inuugali: namumusta at nagbabantay,
nanggugulo at nan~gagsasalitang di umano'y panan~gagasiwaan nila ang
pananatili n~g capayapaan.

Samantalang nan~gagsisigawan, isinasahod ang camay, kinacalog sa camay
ang caunting salaping pinacacalasing; samantalang hinihicap sa bulsa ang
catapustapusang salapi, ó sacali't walang salapi ay nan~gan~gaco, at
ipinan~gan~gacong ipagbibili ang calabaw, ang malapit n~g anihin sa
bukid, at iba pa; dalawang bagongtao, na wari'y magcapatid, sinusundan
n~g m~ga panin~ging nananaghili ang m~ga naglalaro, nan~gagsisilapit,
bumubulong n~g ilang kiming pananalitang sino may walang nakikinig,
nalalao'y lalong nan~galulungcot at nan~gagtitin~ginang masasama ang
loob at nan~gagn~gin~gitn~git. Paimis na sila'y pinagmamasid ni Lucas
n~gumin~giti n~g n~giting malupit, pinatutunog ang m~ga pisong pilac,
dumaan siya sa siping n~g dalawang magcapatid, at saca siya sumigaw nasa
"Rueda" ang tin~gin:

--Narito ang limampo, limampu laban sa dalawampo, ¡sa puti!

Nan~gagtitigan ang magcapatid.

--¡Sinasabi co na sa iyo,--ang ibinubulong n~g matandang capatid,--na
huwag mong ipaglahatan ang cuarta; cung nakinig ka sana sa akin,
n~gayo'y may ipupusta tayo sa pula!

Lumapit n~g boong cakimian ang bunso cay Lucas at kinalabit siya sa
bisig.

--¡Aba! ¿icaw pala?--ang biglang sinabi nito, na lumin~gon at
nagpapacunwari n~g pagtataca; pumapayag ba ang capatid mo sa sinabi co
sa canya ó naparito ca't pumupusta?

--¿Paanong ibig ninyong cami'y macapusta'y natalo na ang lahat naming
salapi?

--¿Cung gayo'y pumayag na cayo?

--¡Aayaw siya! cung pautan~gin sana ninyo cami n~g caunti, yamang
sinasabi ninyong cami inyong nakikilala....

Kinamot ni Lucas ang ulo, hinila ang baro at muling nagsalita:

--Tunay n~gang cayo'y aking nakikilala; cayo'y si Tarsilo at si Bruno,
m~ga cabataan at malalacas. Talastas cong ang matapang ninyong ama'y
namatay dahil sa ibinibigay sa canyang isang daang palo sa araw araw n~g
m~ga sundalo; alam cong hindi ninyo iniisip na ipanghiganti siya ...

--Huwag po sanang makialam cayo sa aming pamumuhay;--ang isinalabat sa
canya n~g matandang capatid na si Tarsilo, iya'y nacahihila n~g
casacunaan. Cung wala caming capatid na babae'y malaon n~g panahong
cami'y binitay na sana!

--¿Binitay na cayo? ang m~ga duwag lamang ang nabibitay, ang walang
salapi at walang tumatangkilik. At sa paano ma'y malapit ang bundoc.

--¡Sandaang piso laban sa dalawampo, sa puti aco!--ang sigaw n~g isang
nagdaan.

--Pautan~gin ninyo cami n~g apat na piso ..., tatlo ... dalawa,--ang
ipinamanhic n~g lalong bata;--pagdaca'y babayaran namin cayo n~g ibayo;
pasisimulan na ang soltada.

Muling kinamot n~g Lucas ang úlo.

--¡Tst! Hindi akin ang salaping ito, ibinigáy sa akin ni Don Crisóstomo
at inilalaan sa m~ga ibig maglingcód sa canyá. N~guni't aking nakikitang
cayo'y hindi gaya n~g inyóng amá; iyon ang túnay na matapang; ang hindi
matapang ay huwag maghanap n~g m~ga laro.

At saca umalis doon, baga man hindi totoong nagpacalayo.

--¿Pumayag na tayo, may pinagcacaibhan pa ba?--ani Bruno. Iisa ang
kinauuwian n~g mabitay ó mamatay na marahil: walang ibang kinauukulan
nating m~ga dukha.

--Tunay na n~ga, n~guni't gunitaín mo ang ating capatíd na babáe.

Samantala'y nagliwanag ang "rueda", magpapasimula ang labanan.
Tumatahimic na ang m~ga tínig, at nan~gatira sa guitna ang dalawáng
"soltador" (tagá-bitáw) at ang mananari. Sa isáng hudyát n~g
"sentenciador" (tagahátol) ay inalsán n~g mananari ang m~ga tari n~g
canicanyang calúban, at cumíkintab ang m~ga maninipis na m~ga talím, na
pawang nan~gagbabala, maniningning.

Lumapit sa bácod ang dalawang magcapatid na capuwa malungcot, itinuon
ang canilang noo sa cawayan at nan~gagmamasid. Lumapit ang isang lalaki
sa canila at sila'y binulun~gan sa tain~ga.

--¡Pare! ¡isang daang piso laban sa sampo, sa puti acó!

Tiningnan siya ni Tarsilo n~g patan~ga. Sinicó siyá ni Bruno, at sinagót
niyá itó n~g isáng ún~gol.

Tan~gan n~g m~ga soltador ang m~ga manóc n~g isáng anyóng calugód-lugód,
at iniin~gatan nilang huwag siláng masugatan. Dakilang catahimican ang
naghahari: masasapantahang liban na lamang sa dalawang soltador ang m~ga
naroroo'y pawang m~ga cagulatgulat na m~ga taotaohang pagkít. Pinaglapit
nilá ang dalawang manóc; tinangnan n~g isá ang úlo n~g canyang manóc at
n~g tucaín n~g calában upang magalit, at bago guinawa naman n~g isa sa
canyang manóc ang gayon din; dapat magcaroon n~g pagcacatulad sa lahat
n~g pag-aaway, na anó pa't cung anó ang nangyayari sa m~ga sasabun~gin
sa Paris ay cawan~gis din sa m~ga sasabun~gin dito. Pinapagharap,
pagcatapos at pinapagcahig silá, at sa gayong paraa'y nauunawa n~g m~ga
caawaawang m~ga hayop cung sino ang bumunot sa canila n~g isang maliit
na balahibo at cung sino ang canilang macacalaban. Nagsisipanindig na
ang canilang m~ga puloc, nan~gagtititigan at m~ga kidlat n~g galit ang
siyang nan~gagsisitacas sa canilang mabibilog at maliit na m~ga mata.
Pagcacagayo'y dumating na capanahunan; binitiwan silá sa lupa, na
nan~gagcacalayo n~g caunti, at saca sila linayuan.

Marahang nan~gaglalapit sila. Nan~garirinig ang yabag n~g canilang yapac
sa matigas na lúpa; sino ma'y hindi nagsasalita, sino ma'y hindi
humihin~ga. Ibinababa at itinataas ang úlo, na wari'y nan~gagsusucatan
sa tin~ginan, bumubulong ang dalawang sasabun~gin n~g marahil pagbabala
ó pagpapawalang halagá. Natanawan nila ang maningning na dáhon n~g tari,
na nagsasabog n~g malamig ang nan~gan~gazul na sinag; nagbibigay sigla
sa canila ang pan~ganib, at walang ano mang tacot na nagpapanalubong ang
dalawa, n~guni't sa isang hakbang na layo'y nan~gagsihinto,
nan~gagtitigan, ibinaba ang ulo at muling pinapan~galinag ang canilang
balahibo. Sa sandaling iyó'y naligo n~g dugo ang canilang maliit na
útac, sumilang ang lintíc, at taglay ang canilang catutubong tapang ay
mabilis na nagpanalpoc ang dalawa, nagcapanagupa ang tuca laban sa tuca,
ang dibdib laban sa dibdib, ang patalim laban sa patalím at ang pacpác
laban sa pacpác: naiwasan n~g isa't isá n~g boong catalinuan ang sacsác
at walang nanglaglag cung hindi iláng balahibo lámang. Muling nagtitigan
na naman; caguinsaguinsa'y biglang lumipad ang puti, napaimbulog at
iniwawasiwas ang pamatay na tari; n~guni't ibinaluctót n~g pula ang
canyang m~ga hita at ibinaba ang úlo, caya walang nahampas ang puti cung
di ang han~gin; n~guni't pagbaba sa lapag, sa pan~gin~gilag na siya'y
masacsac sa licód, malicsing pumihit at humarap sa calaban. Dinaluhong
siya n~g sacsác n~g pula n~g boong galit, n~guni't marunong
magsanggalang n~g boong calamigan n~g loob: hindi n~ga walang cabuluháng
siyá lubós na kinalulugdan n~g caramihang naroroon. Hindi
kinalilin~gatan n~g lahat ang matamang panonood n~g m~ga nangyayari sa
paglalaban, at may m~ga iláng cahi't hindi sinasadya'y nan~gapapasigaw.
Unti-unting nasasabugan ang lupa n~g m~ga balahibong pula at puti, na
pawang natitina n~g dugo: datapuwa't hindi ang salitaa'y ititiguil ang
labanan sa unang pagcacasugat: sa pagsunod n~g filipino sa m~ga
cautusáng lagda n~g Gobierno, ang ibig niya'y matalo cung sino ang unang
mamatay ó cung sino ang unang tumacbo. Nadidilig na n~g dugo ang lupa,
madalas ang sacsacan, n~guni't hindi pa masabi cung sino sa dalawa ang
magtatagumpay. Sa cawacasan, sa pagtikim sa cahulihulihang pagpupumilit,
sumalpóc ang puti upang ibigay ang panghuling sacsác, ipinaco ang
canyang tari sa isang pacpac n~g pula at napasabit na m~ga butó;
datapuwa't nasugatan ang puti sa dibdib, at ang dalawa, na capuwa
linalabasan n~g dugo, nanglulupaypay, humihin~gal, nan~gagcacacabit, ay
hindi nan~gagsisikilos, hanggang sa natimbuang puti, sumuca n~g dugo sa
tuca, nan~gisay at naghin~galo; ang pulang nacacabit sa canya sa pacpác
at nananatili sa canyáng tabi, ay untiunting ibinaluctót ang m~ga hita
at marahang pumikit.

N~g magcagayo'y inihatol n~g sentenciador, sa pag-alinsunod sa cautusan
n~g pamahalaan, na ang pula'y nanalo. Isang walang wastong sigawan ang
siyang nagpasalamat sa gayong hatol, sigawang narin~gig sa boong bayan,
mahaba, nagcacaisa ang taas n~g tinig at tumagal n~g ilang sandali. Cung
gayo'y na pagtatanto n~g nacacapakinig sa malayo, na ang "dejado" ay
siyang nanalo, sa pagca't cung hindi gayo'y hindi tatagal ang sigaw n~g
pagcatwa. Gayon din ang nangyayari sa m~ga nación: isang maliit na
macapagtagumpay sa isang malaki, inaawit at sinasabisabi sa lubhang
mahabang panahon.

--¿Nakita mo na?--ani Bruno n~g boong sama n~g loob sa capatid,--cung
pinaniniwalaan mo aco'y mayroon na sana n~gayon tayong sandaang piso;
dahil sa iyo'y wala tayo n~gayon cahi't isang cuarta.

Hindi sumagot si Tarsilo, datapuwa't tumin~gin n~g pasulyap sa canyang
paliguidliguid na anaki'y may hinahanap na sino man.

--Naroo't nakikipag-usap cay Pedro,--ang idinugtong ni
Bruno;--¡binibigyan siya n~g salapi, pagcaramiraming salapi!

At ibinibilang n~ga naman ni Lucas sa camay n~g asawa ni Sisa ang m~ga
salaping pilac. Nan~gagpalitan pa n~g ilang salitang palihim at bago
naghiwalay na capuwa nasasayahan alinsunod sa namamasid.

--¡Marahil si Pedro'y nakipagkayari sa canya: iyan, iyan ang tunay na
hindi nag-aalinlan~gan!--ang buntong hinin~ga ni Bruno.

Nananatili si Tarsilo sa pagca mukhang malungcot at nag-iisip-isip:
pinapahid n~g mangas n~g canyang baro ang pawis na umaagos sa canyang
noo.

--Capatid co,--ani Bruno,--acó'y yayao, cung hindi ca magpapasiya;
nanatili ang "regla", dapat manalo ang lasak at hindi n~ga dapat nating
sayan~gin ang panahón. Ibig cong pumusta sa susunod na soltada; ¿anó
bagá mangyayari? Sa ganyá'y maipanghihiganti natin ang tatay.

Gayon ma'y huminto at muling nagpahid n~g pawis.

--¿Anóng dahil at huminto ca?--ang tanóng ni Brunong nayayamot.

--¿Nalalaman mo ba cung anó ang sumusunod na soltada? ¿Carapatdapat ba
ang?...

--¡Bakit hindi! ¿hindi mo ba naririn~gig? Ang búlik ni capitang Basilio
ang mapapalaban sa lásak ni capitang Tiago; ayon sa lacad n~g "regla"
n~g sabong ay dápat manalo ang lásak.

--¡Ah, ang lasak! acó ma'y pupusta rin ... datapwa't lumagáy muna tayo
sa matibay na calagayan.

¿Nagpakita n~g pagcayamot si Bruno, n~guni't sumunód siyá sa canyáng
capatíd; tiningnan nitóng magaling ang manóc, siniyasat na magaling,
nag-isip-isip, naglininglining, nagtanong n~g ilán, ang culang palad ay
nag-aalinlan~gan; nagn~gin~gitn~git si Bruno at minamasdan siyáng malaki
ang galit.

--N~guni't hindi mo ba nakikita iyang malapad na caliskis na nariyán sa
tabi n~g tahid? ¿hindi mo ba nakikita ang m~ga paang iyán? ¿anó pa ang
ibig mo? ¡Masdan mo ang m~ga hítang iyán, iladlad mo ang m~ga pacpác na
iyán! At itong baac na caliskis sa ibabaw n~g malapad na itó, at saca
itóng doble (kambal)?

Hindi siyá naririn~gig ni Társilo, ipinagpapatuloy ang pagsisiyasat sa
anyo at calagayan n~g hayop; ang calansing n~g guinto't pilac ay
dumarating hanggang sa canyang m~ga tain~ga.

--Tingnan namán natin n~gayon ang bulík,--ang sabi n~g tinig na tila
sinasacal.

Tinatadyacan ni Bruno ang lupa, pinapagn~gan~galitn~git ang canyang m~ga
n~gipin, n~guni't sumusunod din sa capatid niya.

Lumapit sila sa cabilang pulutong. Diya'y sinasandatahan ang manóc,
humihirang n~g tári, inihahanda n~g mananari ang sutlang mapula, na
pinagkitan at macailang hinagod.

Binalot ni Társilo ang háyop n~g malungcot at nacalalaguim na titig:
tila mandin hindi niya nakikita ang manóc cung di ibang bagay sa
hinaharap na panahón. Hinagpós ang noo, at:

--¿Handa na ba icáw?--ang tanóng sa capatid na malagunlong ang tinig.

--¿Acó? ¡mula pa n~g una; hindi kinacailan~gang sila'y akin pang makita!

--Hindi at dahil sa ... ating cahabaghabag na capatid na babae....

--¡Aba! ¿Hindi ba sinabi sa iyong ang mamiminuno'y si don Crisóstomo?
¿Hindi mo ba nakitang siya'y casama n~g Capitan General sa pagpapasial?
¿Anó ang capan~ganibang ating cahihinatnan?

--¿At cung mamatay tayo?

--¿Eh anó iyón? ¿Hindi ba namatay ang ating amá sa capapalo?

--¡Sumasacatuwiran ca!

Hinanap n~g magcapatid sa m~ga pulutóng n~g táo si Lúcas.

Pagcakita nilá sa canya'y huminto si Társilo.

--¡Huwag! umalis na tayo rito, tayo'y mapapahamac!--ang biglang sinabi.

--Lumacad ca cung ibig mo, acó'y tátanggap.

--¡Bruno!

Sa cawaláng palad ay lumapit ang isang táo at sa canilá'y nagsabi:

--¿Pupusta ba cayó? Aco'y sa búlik.

Hindi sumagot ang dalawáng magcapatid.

--¡Logro!

--¿Gaano?--ang tanóng ni Bruno.

Binilang ang canyang m~ga aapating pisong guinto: tinititigan siya ni
Brunong hindi humihin~ga.

--¡May dalawang daang piso acó, limampong piso laban sa apat na po!

--¡Hindi!--ani Brunong waláng alinlan~gan; magdagdag pa cayó ...

--¡Magaling! limampo laban sa tatlompo!

--¡Lambalin ninyó cung inyóng ibig!

--¡Magaling! ang búlik ay sa aking pan~ginoon at bago acóng capapanalo;
isáng daan laban sa anim na pong piso.

--¡Casunduan! Maghintay cayo't cucuha acó n~g salapi.

--Datapuwa't acó ang maghahawac,--anang isá, na hindi totoong
nagcacatiwala sa anyo ni Bruno.

--¡Gayon din sa akin!--ang tugón nito, na umaasa sa catigasan n~g
canyang camaoo.

At nilin~gon ang canyáng capatid at pinagsabihan:

--Yayao acó, cung matitira icáw.

Nag-isip-isip si Tarsilo: canyang sinisinta ang canyang capatid at gayon
din ang sabong. Hindi mapabayaang nag-iisa ang canyang capatid, caya't
bumulong:

--¡Halá!

Lumapit sila cay Lucas: nakita nito ang canilang pagdating at n~gumiti.

--¡Mamà!--ani Tàrsilo.

--¿Ano iyon?

--¿Gaano ba ang ibibigay ninyo?--ang tanong n~g dalawa.

--Sinabi co na: cung cayo ang mamahala sa paghanap n~g m~ga iba pa upang
matutop ang curatel, bibigyan co ang báwa't isa sa inyo n~g
tigatatlompong piso at sampong piso sa bawa't casama. Sacali't lumabas
n~g magaling ang lahat, tatanggap n~g isangdaang piso bawa't isa at
cayo'y ang ibayo: mayaman si don Crisostomo.

--¡Gayari!--ang biglang sabi ni Bruno; ibigay ninya ang salapi.

--¡Nalalaman co na cayo'y matatapang na gaya rin n~g inyong ama! Hali
cayo rini, at n~g hindi tayo marin~gig n~g m~ga iyang sa canya'y
pumatay--ani Lucas na itinuturo ang m~ga guardia civil.

Sila'y dinala sa isang suloc, at sa canila'y sinabi samantalang
ibinibilang sa canila ang salapi:

--Darating bucas si don Cristostomo na may dalang m~ga sandata; sa
macalawa, pagcagabi, pagmalapit n~g ma-á las ocho, pumaroon cayo sa
libin~gan at doo'y sasabihin co sa inyo ang canyang m~ga huling
ipag-uutos. May panahon cayong macahanap n~g m~ga casamahan.

Nan~gagpaalaman. Ang dalawang magcapatid ay tila mandin nagpalit n~g
canicanilang anyo: Si Tarsilo'y matahimic, namumutla si Bruno.



=XLVII.=

=ANG DALAWANG GUINOONG BABAE.=


Samantalang isínasabong ni capitang Tiago ang canyang lasak, naglilibot
naman sa bayan si doña Victorina, sa adhicang makita niya cung paano ang
calagayang guinagawa n~g m~ga tamad na "indio" sa canicanilang m~ga
bahay at m~ga tubigan. Inubos niya ang caya sa pagsusuot n~g lalong
magaling niyang damit, at canyang inilagay sa canyang sutlang "bátá" ang
lahat niyang m~ga cintas at m~ga bulaclac, upang siya'y
caalang-alan~ganan n~g m~ga "provinciano" at maipakilala sa canila cung
gaano calaki ang canilang calayuan sa canyang mahal na cataohan; caya't
cumapit sa bisig n~g canyang pilay na asawa at nagpakendengkendeng sa
m~ga lansan~gan n~g bayan, sa guitna n~g pangguiguilalas at pagtataca
n~g m~ga tagaroon. Natira sa bahay ang pinsang si Linares.

--Pagcapan~gitpan~git n~g m~ga bahay nitong m~ga "indio"!--ang
ipinasimula ni doña Victorinang in~ginin~giwi ang bibig;--ayawan co cung
bakit nacatitira sila riyan: kinakailan~gang maguing "indio". At anong
pagcasamasama n~g turo n~g canilang magulang at anong pagca m~ga palalo!
Nasasalubong nila tayo'y hindi sila nan~gagpupugay! Hanpasin mo sila sa
sombrero na gaya n~g gawa n~g m~ga cura at n~g m~ga teniente n~g m~ga
guardia civil; turuan mo sila n~g "urbanidad."

--¿At cung aco'y canilang hampasin?--ang tanong n~g doctor De Espadaña.

--¡Tungcol sa bagay na iya'y icaw ay lalaki!

--¡N~gu ... n~guni't aco'y pilay!

Nalalao'y sumasama ang ulo ni doña Victorina; napupuno n~g alaboc ang
cola n~g canyang bata, dahil sa hindi nalalatagan n~g bato ang m~ga
daan. Bucod sa roo'y nacacasalubong n~g maraming m~ga dalaga, na
nan~gagsisitun~go pagdaraan sa canyang tabi, at hindi nila
pinagtatakhan, na gaya n~g marapat nilang gawin, ang canyang mahalagang
casuutan. Ang cochero ni Sinang, na naghahatid dito at sa canyang
pinsang babae sa isang mainam na carruajeng "tres-por-ciento'y"
nagcaroon n~g cawalang galan~gang sigawán siya n~g "¡tabi!" na taglay
ang tinig na nacagugulat, na anopa't napilitin siyang sumaisang tabí at
walang magawa cung di tumutol n~g:--¡Tingnan mo na n~ga lamang ang hayop
na cochero! ¡Sasabihin co sa canyang pan~ginoong turuan niyang magaling
ang canyang m~ga alila!

--¡Magbalic na tayo sa bahay!--ang ipinag-utos sa asawa.

Ito, na talagang nan~gan~ganib na marahil ay may mangyaring ligalig sa
canilang dalawa, ibinalic ang canyang "muleta" (ang salalac na tungcod
sa kili-kili) at sumunod sa utos.

Nasalubong nila ang alférez, nan~gagbatian at ito'y nacaragdag n~g sama
n~g loob ni doña Victorina: hindi lamang hindi siya pinuri dahil sa
canyang pananamit, cung di halos siniyasat pa n~g palibac ang suot
niyang iyon.

--Hindi mo dapat pakikamayan ang isang abang alferez lamang,--ang sinabi
sa canyang asawa n~g malayo na ang alferez;--bahagya na niya hinipo ang
canyang capacete at icaw ay nagpugay n~g sombrero; hindi ca marunong
magbigay camahalan sa iyong cataasan!

--¡Siya ang puno ri....rito!

--At ano ang cabuluhan sa atin n~g bagay na iyan. ¿Tayo baga'y m~ga
indio?

--¡Sumasacatuiran ca n~ga!--ang canyang isinagot, sa pagca't aayaw
siyang makipagcagalit.

Nagdaan silá sa tapat n~g bahay n~g militar. Namimintana si doña
Consolación, na gaya n~g canyáng naguing caugalian, nacadamít franela at
humihithit n~g isang tabaco. Sa pagca't mababa ang bahay, sila'y
nagtin~ginan, at nakitang magaling ni doña Victorina ang babaeng iyón;
payapang pinagmamasdan siya búhat sa paa hanggang sa úlo n~g Musa n~g
guardia civil, pagcatapos ay siya'y nilabian, lumura at saca tumalicod.
Itó ang nacaubos sa pagtitiis ni doña Victorina, caya't iniwan ang
canyang asawang walang caalacbay, at hinarap ang alferezang
nan~gan~gatal sa galit at hindi macapan~gusap. Marahang lumin~gon si
doña Consolación, muli na namang pinagmasdan siya n~g boong, catiwasayán
at nanglura uli, n~guni't nagpakita siya n~g lalong malaking
pagpapawalang halaga.

--¿Ano ang nangyayari sa inyó, Doña?

--¡Matatawag ninyo acong "Señora"! ¿bakit ganyan na ang pagtitig ninyo
sa akin? ¿Naiinguit ba cayo?--ang sa cawacasa'y nasalita ni doña
Victorina.

--¿Acó? ¿naiin~guit acó? ¿at sa inyó?--ang sabing patuya n~g
Medusa--¡siya n~ga! ¡naiinguit aco sa inyóng culót!

--¡Halica na, babae!--anang Doctor;--¡hu ... hu ... huwag mo siyang pa
... pansinin!

--¡Pabayaan mong turaan co itóng bastos na itong walang hiya!--ang sagot
n~g babae, at saca biglang itinulac ang canyang asawa, na caunti n~g
napasun~gaba, at hinarap si doña Consolación.

--¡Tingnan sana ninyo cung sino ang causap!--anyá--¡huwag ninyong
acalaing aco'y isang provinciana ó isang calunya n~g m~ga sundalo! Hindi
nacapapasoc sa aking bahay, sa Maynila, ang m~ga alférez; ang m~ga
ganitó'y naghihintay sa pintuan.

--¡Aba! ¡Excelentísima Señora Puput! (carilagdilagang guinoong Puput)
hindi n~ga pumapasoc ang m~ga alferez cung di lamang ang m~ga salantang
gaya niyán, ja! ja! ja!

Cung hindi sa nacaculapol na m~ga colorete, namasdan sana ang pamumula
n~g mukhà ni doña Victorina; binanta niyáng lusubin ang canyang caaway
na babae, n~guni't piniguil siya n~g centinela. Samantala'y napupuno ang
daan n~g nanonood na m~ga táo.

--Pakinggan ninyo, naiimbi aco sa pakikipagsalitaan sa inyo; m~ga táong
matataas ... ¿Ibig po ba ninyong labhán ang aking damít? ¡Babayarin co
cayó n~g mahal! ¡Ang acala yata ninyo'y hindi co nalalamang cayo'y
dating labandera!

Tumindig si doña Consolacióng malakí ang galit: nacasugat sa canya ang
sinabing tungcól sa paglalaba.

--¿Acala yata ninyo'y hindi nalalaman cung sino cayó at cung sino ang
taong inyong daladala? ¡Kinacailan~gang namamatay n~g gutom upang
pasanin ang tiratirahan, ang basahan n~g lahat n~g táo!

Ang pucól na salitáay tumama sa ulo ni doña Victorina; naglilís ito n~g
manggas, itinicom ang m~ga daliri, piniing ang m~ga n~gipin at
nagpasimula n~g pananalita:

--¡Manaog cayo, matandang salaula, at duduruguin co ang maruming bibig
na iyan! ¡Calunya n~g isang batallon, talagang patutot buhat pa n~g
ipan~ganac!

Dalidaling nawala sa bintana ang Medusa, agad nakitang nananaog n~g
patacbo, na iniwawasiwas ang látigo n~g canyang asawa.

Namag-itan at sumamo si don Tiburcio, n~guni't nagcasaclutan din cung
hindi dumating ang alférez.

--¡Datapuwa't m~ga guinoong babae!... Don Tiburcio!

--¡Turuan ninyong magaling ang inyong asawa, ibili ninyo siya n~g lalong
magagaling na m~ga damit, at cung sacali't wala cayong salapi, magnacaw
cayo sa m~ga táong bayan, yamang sa bagay na ito'y cayo'y may m~ga
sundalo!--ang sigaw ni doña Victorina.

--¡Narito po acó guinoong babae! ¿bakit hindi duruguin n~g camahalan po
ninyo ang aking bibig? ¡Wala po cayo cung di dila at laway, Doña
Exelencia!

--¡Guinoong babae!--anang alférez na nagninin~gas n~g
galit;--¡magpasalamat cayo at nadidilidili cong cayo'y babae, sa pagca't
cung hindi lulusayin co cayo sa casisicad, pati n~g inyóng m~ga
kinuculot na buhóc at n~g inyóng m~ga walang capacanang m~ga cintas!

--¡Gui ... guinoong alférez!

--¡Lumacad cayó, mamamatay n~g táong waláng sakit! ¡Cayo'y walang suot
na salawál, Juan Lanas!

Umugong doon ang m~ga tacapan, waswasan n~g camáy, guirian, sigawan,
laitan at murahan: canilang iniwatawat ang lahat n~g m~ga carumihang
canilang iniin~gatan sa canicanilang cabán, at sa pagca't sabáy sabáy na
nagsasalita ang apat at maraming lubha ang canilang sinasabing
nacasisirang puri sa m~ga tan~ging pulutong n~g m~ga táo, na canilang
isinisiwalat ang maraming catotohanan, cúsang tinatangguihan namin ang
pagsasalaysay rito n~g laha't n~g canilang doo'y m~ga sinabi sa isá't
isá. Bagaman hindi nauunawa n~g m~ga nagsisipanood ang lahat n~g
canilang tacapan, hindi n~ga cacaunti ang catuwaang canilang tinatamo at
canilang hinihintay na dumating hanggang sa pag-aaway n~g camáy. Sa
cawalang capalaran ay dumating ang cura na siyang pumayapa.

--¡M~ga guinoong lalaki, m~ga guinoong babae! ¡Laking cahihiyan!
¡Guinoong Alferez!

--¿Ano ang inyong ipinakikialam dito, mapagbanalbanalan, macacarlista?

--¡Don Tiburcio, dalhin po ninyo ang inyong asawa! ¡Guinoong babae,
pagpiguilan po ninyo ang inyong dila!

--¡Iya'y sabihin po ninyo diyan sa m~ga magnanacaw sa m~ga taong
mahihirap!

Untiunting naubos ang m~ga kilalang lait at tun~gayaw, nasabi na ang
lahat n~g m~ga cahiyahiyang cagagawan n~g mag-a-mag-asawa, at
samantalang na~ngagbabalaan at nan~gagmumurahan ay untiunti silang
nan~gaghiwalay. Si fray Salvi ay nagpapacabicabila at nagbibigay
casayahan sa panooring iyon, cung daroon sana ang ating caibigang
corresponsal!...

--¡N~gayon di'y pasa Maynila tayo't tayo'y humarap sa Capitan
General!--ang sinasabing malaki ang galit ni doña Victorina sa canyang
asawa,--¡Icaw ay hindi lalaki! ¡sayang na sayang n~g salawal na suot mo!

--¿N~gu ... n~guni't ... babae, at ang m~ga guardia? ¡aco'y pila'y!

--Dapat mong hamunin siya n~g away sa pamamag-itan n~g pistola ó n~g
sable, ó cung hindi ... cung hindi....

At tiningnan siya ni doña Victorina sa m~ga n~gipin.

--Neneng, cailan may hindi aco humawac n~g....

Hindi ipinaubaya ni doña Victorinang matapos ang canyang sinasabi: sa
isang dakilang galaw ay hinalbot sa guitna n~g daan, ang canyang m~ga
n~giping tagpi lamang at saca guiniic. Dumating sila sa bahay, na halos
umiiyac ang lalaki at ang babae nama'y nag-aalab sa galit.
Nakikipag-usap n~g sandaling iyon si Linares cay Maria Clara, cay Sinang
at cay Victoria, at sa pagca't hindi niya nalalaman ang pagtatalong
iyon, hindi cacaunti ang canyang dinamdam naligalig n~g loob n~g canyang
makita ang canyang m~ga pinsan. Si Maria Clarang nacahilig sa isang
sillon sa guitna n~g m~ga unan at m~ga cumot na lana ay malaki ang
ipinagtaca n~g canyang makita ang bagong pagmumukha n~g canyang doctor.

--Pinsan, ani doña Victorina,--hahamunin mo n~g away n~gayon din ang
Alférez ó cung hindi....

--¿At bakit?--ang tanong ni Linares na nagtataca.

--Siya'y hahamunin mo n~gayon din n~g away ó cung hindi sasabihin co sa
canilang lahat dito cung sino icaw.

--¡N~guni't doña Victorina!

Nan~gagtin~ginan ang tatlong magcacaibigang babae.

--¿Ano ba sa acala mo? Cami'y linait n~g alferez at canyang sinabi na
icaw raw ay icaw! ¡Nanaog ang matandang babaeng asuang na may dalang
latigo, at ito, ito'y nagpabayang siya'y muramurahin ... isang lalaki!

--¡Abá!--ani Sinang,--¡sila'y nan~gag-away ay hindi natin napanood!

--¡Linugas n~g alferez ang m~ga n~gipin n~g doctor!--ang idinagdag ni
Victoria.

--N~gayon di'y pasasa Maynila cami; icaw, icaw ay matitira rito upang
siya'y hamunin mo n~g away, at cung hindi'y sasabihin co cay Don
Santiago na pawang casinun~galin~gan ang lahat mong sinabi sa canya,
sasabihin cong....

--¡N~guni't doña Victorina, doña Victorina!--ang isinalabat n~g
namumutlang si Linares, at lumapit cay doña Victorina;--huwag po ninyong
ipaalaala sa aking....

Samantalang nangyayari ito'y siya namang pagdating ni capitang Tiago na
galing sa sabun~gan, mapanglaw at nagbubuntong hinin~ga: ang lasak ay
natalo.

Hindi binigyan n~g panahon ni doña Victorinang macapagbuntong hinin~ga;
sa maicling salita'y sinabi niya ang lahat n~g nangyari, sa macatuwid
baga'y pinagsicapan niyang sabihing siya ang sumasacatuwiran.

--Hahamunin siya n~g away ni Linares ¿naririn~gig po ba ninyo? Sacali't
hindi, ¡huwag po ninyong bayaang pacasal sa inyong anac, huwag po
ninyong ipahintulot! Cung wala siyang tapang ay hindi carapatdapat cay
Clarita.

--¿Icaw pala'y pacacasal sa guinoong ito?--ang tanong ni Sinang, at
napuno n~g luha ang canyang masayang m~ga mata;--nalalaman cong icaw ay
malihim, n~guni't hindi salawahan.

Si Maria Clara, na maputlang parang pagkit, buman~gon n~g caunti sa
pagca sandig, at tinitigan n~g gulat na m~ga mata ang canyang ama, si
doña Victorina at si Linares. Ito'y nagdalang hiya, itinun~go ni
capitang Tiago ang canyang m~ga mata, at idinugtong pa n~g guinoong
babae:

--Tandaan mo Clarita; huwag cang mag-aasawa cailan man sa lalaking hindi
tunay ang pagcalalaki; nan~gan~ganib cang icaw ay alimurahin pati n~g
m~ga aso.

Datapuwa't hindi sumagot ang dalaga, at nagsabi sa canyang m~ga
caibigang babae:

--Ihatid ninyo aco sa aking silid; hindi aco macalacad na mag-isa.

Tinulun~gan nila siyang tumindig, at naliliguid ang canyang bayawang n~g
m~ga mabibilog na m~ga bisig n~g canyang m~ga caibigang babae, nacahilig
ang canyang ulong cawan~gis n~g marmol sa balicat n~g magandang si
Victoria, násoc ang dalaga sa silid na canyang tulugan.

Iniligpit n~g mag-asawa n~g gabi ring iyon ang caniláng m~ga
casangcapan, sinin~gil si capitang Tiago, na may ilang libo rin piso ang
inabót, sa pagcagamot cay Maria Clara, at napatun~go sila sa Maynila,
pagca umagang umaga n~g kinabukasan, na ang sinasacya'y ang carruaje ni
capitang Tiago. Iniatang sa mahinhiing si Linares ang catungculang
tagapanghiganti.



=XLVIII.=

=ANG HINDI MAGCURO=


Magbabalic ang m~ga maiitim na m~ga
golondrina.... (Becquer).



Ayon sa paunang balita ni Lucas, dumating si Ibarra kinabucasan. Ilinaan
niyá ang canyáng unang pagdalaw sa magcacasambahay ni capitang Tiago, at
ang sadya niya'y makipagkita cay Maria Clara at ibalitang siya'y
ipinakipagcasundo na n~g Arzobispo sa Religión: may dalá siyáng sulat sa
cura, na doo'y ipinagtatagubilin siyá, na ang Arzobispo pa ang siyáng
tumitic.

Hindi cacaunti ang ikinagalac sa ganitong bagay ni tía Isabel, na may
pag-ibig sa binata at hindi niyá totoong minamagaling ang pag-aasawa n~g
canyáng pamangking babae cay Linares. Wala sa bahay si capitang Tiago.

--Pamasoc po cayó,--ang sabi n~g tía sa pamamag-itan n~g caniyáng
haluang wicang castila;--Maria, napasauli-uli sa gracia n~g Dios si don
Crisóstomo; inalsán siyá n~g "excomunión" n~g Arzobispo.

N~guni't hindi nagatulóy ang binata, naluoy sa canyáng m~ga labi ang
n~giti at tumacas sa caniyáng alaala ang salita. Sa tabi n~g
durun~gawan, naroon at nacatindíg si Linares sa tabi ni Maria, na
pinagsasalitsalít ang m~ga bulaclac at ang m~ga dahon n~g m~ga
gumagapang na halaman; nasasabog sa lapag ang m~ga rosa at m~ga sampaga.
Nacahilig sa sillón si Maria Clara, namumutla, may iniisip, mapanglaw
ang m~ga mata at naglalaro sa isáng paypay na garing, na hindi totoong
maputing catulad n~g canyáng maliliit na m~ga daliri.

Sa pagdating na iyón ni Ibarra'y namutla si Linares at namulá ang m~ga
pisn~gi ni Maria Clara. Umacmáng buman~gon, n~guni't kinulang siyá n~g
lacás tumun~gó at binayaang malaglág ang paypáy.

Isáng hindi maalamang siraing hindi pag-imic ang siyang naghari sa iláng
sandali. Sa cawacasa'y nacalacad n~g papasoc si Ibarra at nan~gan~gatal
na nacapagsalita.

--Bago lámang acóng cararating, at nagmadali acóng pumarito upáng makita
co icáw ... ¡Naratnan cong magaling ang calagayan mo cay sa aking acala!

Tila napipi mandín si Maria Clara; hindi nagsalita n~g cataga man at
nananatili sa pagca tun~go.

Pinagmasdan ni Ibarra si Linares n~g mula sa paa hangang sa úlo;
tin~ging tinumbasan namán n~g boong pagmamataas n~g mahihiing binata.

--Aba, namamasid cong waláng naghihintay n~g aking pagdating,--ang
muling sinabi n~g madalang na pananalita;--Maria, ipatawad mo ang hindi
co pagcapasabi sa iyo bago aco pumasoc dito; sa ibáng áraw ay
maipaliliwanag co sa iyo ang tungcól sa aking guinawa ... tayo'y
magkikita pa ... waláng sála.

Itóng m~ga hulíng salita'y sinamahan niyá n~g isáng tin~gin cay Linares.
Itinungháy sa caniya n~g dalaga ang canyáng magagandang m~ga matáng
puspós cadalisayan at calungcutan, tagláy ang lálong matinding samo at
mapanghalínang pakikiusap, na anó pa't si Ibarra'y huminto sa pagca
patigagal.

--¿Macaparirito ba acó búcas?

--Talastás mo nang sa ganáng aki'y laguing ikinatutuwa co ang iyóng
pagparito,--ang bahagya n~g isinagót n~g dalaga.

Umalís doon si Ibarrang wari'y panatag ang loob, datapuwa'y, may taglay
na unós sa úlo't caguinawán sa púso. Ang bagong namasid niya't
naramdaman ay hindi mapaglirip; ¿anó caya iyón? ¿alinlangan? ¿lipas n~g
pagsinta? ¿caliluhán?

--¡Oh, sa cawacasa'y babae n~ga!--ang canyáng ibinulong.

Hindi niyá nalalama'y nacarating siyá sa pinagtatayuan n~g paaralan.
Malaki n~g totoo ang nayayari sa guinagawang iyón; nagpaparoo't parito
sa magcabicabilang maraming nangagsisigawa si ñor Juan, at daladala niya
ang canyang metro't ang canyang plomada. Pagcakita sa canyá'y dalidaling
siyá'y sinalúbong.

--Don Crisóstomo,--anyá,--sa cawacasa'y dumatíng po cayó: hinihintay
cayó naming lahat: tin~gnan po ninyó ang m~ga pader: mayroon nang
sampong metro at sampong centímetro ang táas; sa loob n~g dalawáng áraw
ay magcacaroon na pantay tao wala acóng tinanggap cung hindi mulawin,
dún~gon, ípil, lán~gil; humin~gi acó n~g tíndalo, malatapáy, pino at
narra, at n~g magamit sa m~ga pintuan, palababahan at iba pa; ¿Ibig po
ba ninyóng makita ang m~ga yun~gib?

Siyá'y binati n~g m~ga manggagawa n~g boong pagpipitagan.

--Narito po ang canal na pinan~gahasan cong idagdág,--ani ñor Juan;--ang
m~ga canal pong itó sa ilálim n~g lupa'y patun~go sa isáng pinacatipun
na sa icatlompóng hakbáng. Magagamit pong pangpataba sa halamanan; wala
po itó sa plano. Hindi po ba minamagaling ninyó ito?

--Tumbalíc, sinasangayunan co at aking pinupuri cayó sa ganitóng inyóng
naisipan; cayó po'y tunay na arquitecto; ¿canino cayó nag-aral?

--Sa akin pong sarili,--isinagot n~g matanda n~g boong capacumbabaan.

--¡Ah, bago co malimutan! talastasin n~g m~ga maseselang (sacali't may
natatacot makipagsalitaan sa akin) na hindi na acó excomulgado
inanyayahan acó n~g Arsobispong sumalo sa canyá sa pagcain.

--¡Abá, guinoo, hindi po namin pinapansin ang m~ga excomunión! Tayo pong
lahát ay pawang excomulgado; si pare Dámaso man po'y excomulgado rin,
gayón ma'y nananatili sa totoong catabaan.

--¿Anó ang sabi ninyó?

--Tunay po; may isáng taón na pong hinampás n~g tungcód ang coadjutor,
at ang coadjutor ay sacerdoteng gaya rin niyá, ¿sino po ang pumapansin
sa m~ga excomunion?

Natawanan ni Ibarra si Elías na nasa casamahan n~g m~ga manggagawa;
binati siyá nitóng gaya rin n~g iba, n~guni't sa isáng tin~gin ay
ipinaunawa sa canyáng may ibig na sabihin.

--Ñor Juan,--ani Ibarra;--¿ibig po ba ninyóng dalhin dito sa akin ang
talaan n~g m~ga manggagawa?

Umalís si ñor Juan, at lumapit si Ibarra cay Elías, na mag-isáng
bumubuhat n~g isáng malakíng bató at ilinululan sa isáng carretón.

--Sacali't mapagcacalooban po ninyó acó n~g pakikipagsalitaan sa loob
n~g iláng oras, maglacádlacád cayó mamayáng hápon sa pampan~gin n~g
dagatan at lumulan cayó sa aking bangca, sa pagca't may sasabihin acó sa
inyong lubháng mahahalagang bagay--ani Elías, at lumayo pagca tapos na
makita niyá ang pagtan~gô n~g binatà.

Dinalá ni ñor Juan ang talaan, n~guni't nawaláng cabuluhán ang pagbasa
ni Ibarra n~g talaang iyón; doo'y wala ang pan~galan ni Elías.



=XLIX.=

=ANG TINGIG N~G M~GA PINAG-UUSIG.=


Tumutungtong si Ibarra sa bangca ni Elías bago lumubog ang araw. Tila
mandin masama ang loob n~g binata.

--Ipatawad po ninyo, guinoo,--ani Elías, na may calungcutan pagcakita sa
canya;--ipatawad po ninyong nacapan~gahas acong cayo'y anyayahan upang
tayo'y magcatagpo n~gayon; ibig co po cayong macausap n~g boong
calayaan, at hinirang po ang ganitong sandali sa pag-ca't walang
macaririn~gig sa atin dito: macababalik tayo sa loob n~g isang oras.

--Nagcacamali cayo caibigang Elías,--ang sagot ni Ibarra na nagpupumilit
n~gunit; kinakailan~gan cong ihatid ninyo aco sa bayang iyang
natatanawan hanggang dito ang canyang campanario. Pinipilit aco n~g
casaliwaang palad na gawin co ang bagay na ito.

--¿Nang casaliwaang palad?

--Opo; acalain po ninyong sa aking pagparito'y aking nacasalubong ang
alferez, nagpipilit na ialay sa akin ang canyang pakikialakbay; sa akin
po namang sumasa inyo ang alaala at natatalastas cong cayo'y canyang
nakikilala, caya't n~g siya'y mangyaring aking mailayo'y sinabi cong
patun~go aco sa bayang iyan at doon aco mananatiling maghapon, sa
pagca't ibig acong hanapin n~g lalaking iyan bucas n~g hapon.

--Kinikilala co po sa inyong utang na loob ang inyong paglin~gap sa
akin, datapuwa't sinabi po sana ninyo sa canya n~g boong catiwasayan n~g
loob na siya'y sumama,--ang isinagot ni Elías na walang tigatig.

--¿Bakit? ¿at cayo po?

--Hindi po niya aco makikilala, sa pagca't sa miminsang pagcakita niya
sa aki'y hindi macapag-iisip na pacatandaan niya ang aking anyo.

--¡Sinasama aco!--ang buntong hinin~ga ni Ibarra, na ang inaalaala'y si
Maria Clara.--¿Ano po ba ang ibig ninyong sabihin sa akin?

Lumin~gap si Elías sa canyang paliguid. Malayo na sila sa pampang;
lumubog na ang araw, at sa pagca't sa panig na ito n~g sinucob ay
bahagya na tumatagal ang pagtatakip-silim, nagpapasimula na ang
paglaganap n~g dilim at namamanaag na ang sinag n~g buwang sa araw na
iyo'y cabilugan.

--Guinoo,--ang muling sinabi ni Elías, taglay co po ang mithi n~g
maraming sawing palad.

--¿N~g maraming sawing palad? Ano po ba ang cahulugan n~g inyong
sinasabi.

Sinabi sa canya ni Elías, sa maicling saysay, ang canyang
pakikipagsalitaan sa pinuno n~g m~ga tulisan, n~guni't inilihim ang m~ga
pag-aalinlan~gan at ang m~ga bala nito. Pinakinggan siyang magaling ni
Ibarra, at n~g matapos na ni Elías ang canyang pagsasaysay, naghari ang
isang mahabang hindi pag-imic n~g dalawa, hanggang si Ibarra ang naunang
nagsalita:

--¿Sa makatuwid ay ang canilang nasa'y ...?

--Lubhang malaking pagbabagong utos tungcol sa m~ga hucbó, sa m~ga
sacerdote, sa m~ga hucom na tagahatol, hinihin~gi nila, sa macatuwid ang
isang paglin~gap--ama n~g pamahalaan.

--¿Pagbabagong sa paano?

--Sa halimbawa: magbigay n~g lalong malaking paggalang sa camahalan n~g
bawa't tao, bigyan n~g lalong malaking capanatagan ang bawa't mamayan,
bawasan n~g lacas ang hucbong may sandatana, bawasan n~g m~ga
capangyarihang ang hucbong itong totoong madaling magpacalabis sa
paggamit n~g m~ga capangyarihan iyan.

--Elías,--ang isinagot n~g binata,--hindi co po talos cung sino cayo,
datapuwa't nahuhulaan cong cayo'y hindi isang taong caraniwan: ibang-iba
po cayong umisip at gumawa cay sa m~ga iba. Matataroc po ninyo ang aking
isipan cung sabihin co sa inyong cung maraming capintasan sa
casalucuyang calagayan n~gayon n~g m~ga bagay, lalo n~g sasama cung
magbago. Mapapagsasalita co ang aking m~ga caibigan sa Madrid, "bayaran
lamang sila," macapagsasalita aco sa Capitan General; n~guni't walang
magagawang ano man ang m~ga caibigan cong iyon; walang casucatang
capangyarihan ang Capitan General na ito upang magawa ang gayong
caraming pagbabago, at aco nama'y hindi gagawa n~g ano man upang
macamtan ang ganitong m~ga bagay, palibhasa'y tanto cong totoo, na cung
catotohanan mang may malalaking m~ga capintasang masasabi sa m~ga
capisanang iyan, sa m~ga panahong ito'y sila'y kinacailan~gan, at sila
n~ga ang tinatawag na isang casam-áng ang cailan~gan.

Sa malaking pangguiguilalas ni Elías ay tumunghay at pinagmasdan si
Ibarra na malaki ang pagtataca.

--¿Cayo po ba nama'y naniniwala rin sa casam-áng cailan~gan?--ang tanong
na nan~gan~gatal n~g caunting tinig;--¿naniniwala po ba cayong upang
macagawa n~g magaling ay kinakailan~gang gumawa n~g masama?

--Hindi; ang paniniwala co sa casam-áng ang cailan~gan ay túlad sa isáng
mahigpit na cagamutang ating guinagamit pagca íbig nating mapagalíng ang
isáng sakít. Tingnán ninyó; ang lupaing ito'y isáng catawáng may
dinaramdam na isáng sakít na pinaglamnán na, at n~g mapagalíng ang
catawáng iyá'y napipilitan ang pamahalaang gumamit n~g m~ga paraang
tunay n~ga't masasabi ninyóng napacatitigas at napacababan~gis,
datapuwa't pinakikinaban~ga't kinacailan~gan.

--Masama pong manggagamot, guinoo, yaóng waláng hinahanap cung di ang
cung anó ang m~ga dinaramdam at n~g marapa, na anó pa't hindi
pinagsisicapang hanapin ang cadahilanan ó ang pinagmumul-án n~g sakít,
at sacali't natatalastas man ay natatacot na bacahin. Ang tán~ging
cauculan n~g Guardia Civil ay ito: paglipol n~g m~ga catampalasanang
gawa sa pamamag-itan n~g lacas at n~g laguím sa pagpapahirap sa may
sála, cauculáng hindi nasusunduan at hindi natutupad cung di cung
nagcacataón lamang. At hindi dápat limuting caya lamang nacapaghihipit
sa bawa't táo ang samahan, ang capisanan bagá n~g m~ga mamamayan, ay
cung sacali't ibinibigáy na sa lahát ang lahát n~g m~ga kinacailan~gang
gamit upang malubos ang cagalin~gan n~g caniláng m~ga asal. Palibhasa'y
walang capisanan n~g m~ga mamamayan dito sa atin, sa pagca't hindi
nagcacaisang loob ang bayan at ang pamahalaan, ang pamahalaang ito'y
marapat na magpatawad sa m~ga camalian, hindi lamang dahil sa siya ma'y
nagcacailan~gan din n~g m~ga pagpapatawad cung di naman sa pagca't ang
taong canyang pinabayaa't hindi linin~gap ay hindi lubos nanagot sa
casalanang canyang magawa, yamang hindi tumanggap n~g malaking
caliwanagan ang canyang isip. Bucod sa rito, ayon sa inyong halimbawang
bigay, ang guinagamít na gamót ay lubhang napacapangwasák, na anó pa't
ang pinahihirapan lamang ay ang bahagui n~g catawang walang sakit, na
pinapanghihina at sa ganito'y talagang inihahanda at n~g lalong madaling
capitan n~g sakit. ¿Hindi po ba ang lalong magaling ay bigyang calacasan
ang bahagui n~g catawang may sakít at bawasan n~g caunti ang caban~gisan
n~g gamot?

--Cung pahinain ang capangyarihan n~g Guardia Civil ay ilalagay namán
napan~ganib ang capanatagan n~g m~ga bayan.

--¡Ang capanatagan n~g m~ga bayan!--ang biglang sinabí ni Elías n~g
boong capaitan. Hindî malaho't darating sa icalabinglimang taón mula n~g
magca Guardia Civil ang m~ga bayang ito, at tingnan po ninyo: hangga
n~gayó'y mayroon pa tayong m~ga tulisan, naririn~gig pa nating
nilolooban ang m~ga bayan, nanghaharang pa sa m~ga daan; patuloy ang
m~ga pan~gan~gagaw at pagnanacaw, na hindi napagsisiyasat cung sinosino
ang m~ga gumagawa n~g gayon; nananatili ang m~ga casam-ang gawa,
n~guni't lumalaya ang tunay na masamang tao, datapuwa't hindi gayon ang
tahimik na mamamayan. Ipagtanong po ninyo sa bawa't mabuting táong
namamayan cung canyang minamagaling ang Guardia Civil cung ipinalalagay
niyang ito'y iisang tangkilik n~g pamahalaan, at hindi isang caloob na
pilit, isang pamahalaang calupitang ang m~ga napapacalabis na m~ga
gawa'y nacapagpapahirap pa n~g higuit cay sa m~ga catampalasanan n~g
m~ga masasasamang tao. Tunay na n~ga't ang m~ga catampalasanang ito'y
lubhang malalaki, n~guni't bihibihira lamang, at sa lahat n~g m~ga
catampalasanang iya'y may capahintulitan ang sino mang
macapagsanggalang; datapuwa't laban sa m~ga capaslan~gang gawa n~g m~ga
Guardia Civil ay hindi itinutulot cahi't ang pagtutol man lamang, at
cung hindi man sacali totoong malalaki n~guni't ang capalit nama'y sa
tuwi-tuwi na at may capahintulutan ang m~ga pinuno. ¿Ano ang naguiguing
bun~ga n~g Guardia Civil sa pamumuhay n~g ating m~ga bayan? Pinatitiguil
ang pakikipanayam n~g bayan sa capuwa bayan, sa pagca't natatacot ang
lahat na sila'y mapahirapan sa m~ga walang cabuluhang bagay; lalong
tinitingnan ang m~ga pagtupad sa dacong labas at hindi pinagcucuro ang
sumasadacong loob n~g m~ga bagay; unang pagpapakilala n~g casalatan sa
caya; dahil sa nalimutan lamang n~g isang tao ang caniyang cédula
personal ay guinagapos na't pinahihirapan, na hindi winawari cung ang
taong iyo'y mahal at kinaaalan~ganan; inaacala n~g m~ga puno na ang
canilang pan~gulong catungcula'y ang ibatas na sila'y pagpugayan n~g
cusa ó sapilitan, cahit sa guitna n~g cadiliman n~g gabi, at sa bagay na
ito'y tinutularan sila n~g canilang m~ga sacop upang magpahirap at
man~gagaw sa m~ga taga bukid, at sa gayong gawa'y hindi sila nawawalan
n~g sangcalan, wala ang pagpipitagan sa cadakilaan n~g tahanang bahay;
hindi pa nalalaong sinalacat n~g m~ga guardia civil, na nan~gagdaan sa
bintana, ang bahay n~g isang payapang mamamayan, na pinagcacautan~gan
n~g salapi at n~g magandang loob n~g canilang puno; wala ang capanatagan
n~g tao; pagca kinacailan~gan nilang linisin ang canilang cuartel ó ang
bahay, sila'y lumalabas at canilang hinuhuli ang lahat n~g hindi
lumalaban, upang pagawin sa boong maghapon; ¿ibig pa po ba ninyo?
samantalang guinagawa ang m~ga cafiestahang ito'y nagpatuloy na walang
bagabag ang m~ga larong bawal, n~guni't canilang pinatiguil n~g boong
calupitan ang m~ga pagsasayáng pahintulot n~g may capangyarihan; nakita
ninyo cung anó ang inisip n~g bayan tungcol sa canila, anó pô ang nacuha
sa paglulubag n~g canyang galit upang umasa sa tapat na hatol n~g m~ga
tao? ¡Ah, guinoó, cung ito po ang inyong tinatawag na pagpapanatili n~g
cahusayan!....

--Sumasang-ayon acong mayroon n~gang m~ga casamaan,--ang isinagot ni
Ibarra, n~guni't tinatanggap nating ang m~ga casamaang ito dahil sa m~ga
cagalin~gang canilang taglay. Mangyayaring may m~ga ipipintas sa Guardia
Civil, datapuwa, maniwala po cayó, at nacahahadlang na dumami ang m~ga
masasamang tao, dahil sa pagcalaguim sa m~ga pahirap na guinagawa.

--Ang sabihin pa n~ga ninyo'y dahil sa pagcalaguim na ito'y nararagdagan
ang dami,--ang itinutol ni Elías.--Nang hindi pa itinatatag ang Guardia
Civil, ang lahat n~g m~ga tulisán halos, liban na lamang sa iilan,
nan~gagsisisama dahil sa gútom; nan~gagnanacaw at nan~gan~gagaw upang
sila'y huwag mamatay n~g gútom, n~guni't cung macaraan na ang pananalát,
mulíng nawawala ang pan~ganib sa m~ga daan; sucat na, upang sila'y
mapalayo, ang m~ga caawaawa, n~guni't matatapang na m~ga cuadrillero, na
walang dalá cung di m~ga sandatang walang malalaking cahulugan, iyang
m~ga taong totoong pinaratan~gan n~g di sapala n~g m~ga nagsisulat
tungcol sa ating lupaín; iyang m~ga taong walang ibang carapatán cung
hindi ang mamatay at walang ibang tinatanggap na ganting pala cung di
libak. N~gayó'y may m~ga tulisan, at m~ga tulisán hanggáng sa boong
buhay nilá. Isang munting camalian, isáng casalanang pinarusahan n~g
boong calupitan, ang paglaban sa m~ga pagpapacalabis n~g m~ga may
capangyarihan, ang tacot na cakilakilabot sa m~ga pagpapahirap, ang
lahat n~g ito'y siyang sa canila'y nagtatapon magpacailan man sa labas
n~g pamamayan at siyang sa canila'y ninilit na pumatay ó mamatáy. Ang
m~ga calaguimlaguim na pahirap n~g Guardia Civil ang siyang sa canila'y
humahadlang sa pagsisisi, at sapagca't malaki ang cahigtan n~g tulisán
sa Guardia Civil, na canilang pinaglalaruan lamang, sa pakikihamoc at
pagsasanggalang sa cabunducan, ang nangyayari'y culang tayo sa cáya
upang malipol natin ang casamaang tayo rin ang nagtatag. Alalahanin po
ninyo cung gaano ang nagawa n~g catalinuhan n~g capitan general na si De
la Torre; ang patawad na ipinagcaloob niya sa m~ga cahabaghabag na iyan
ang siyang nagpatotoong tumitiboc pa sa m~ga cabunducang iyon ang pusò
n~g tao at walang hinihintay cung di ang capatawaran. Pinakikinaban~gan
ang paglaguim, pagca alipin ang bayan, pagca walang m~ga yun~gib ang
bundóc, pagca macapaglalagay ang nacapangyayari n~g isang bantay sa
licuran n~g bawa't cahoy, at pagca sa catawan n~g alipin ay wala cung di
sicmura at bituca; n~guni't pagca nararamdaman n~g wala n~g pagcasiyahan
sa sama n~g loob na nakikihamoc upang siyá'y mabuhay, na ang bisig
niya'y malacás, na tumitiboc ang canyang pusò at nag-aalab sa poot ang
canyang cataohan, ¿mangyayari cayang mapugnaw ang sunog na canyang
guinagatun~gan at n~g lalong magnin~gas?

--Pinapag-alinlan~gan po ninyo aco, Elías, sa aking pagdin~gig sa inyong
m~ga sinasabi; maniniwala acong cayo'y sumasakatuiran cung di lamang may
sarili acong m~ga pananalig. N~guni't linin~gin po ninyo ang isang
nangyayari, huwag ninyong ikagagalit, sapagka't cayo'y hindi co
ibinibilang, palibhasa'y ipinalalagay cong cayo'y tan~gi sa m~ga
iba;--¡masdan ninyo cung sinosino ang humihin~gi n~g m~ga pagbabagong
iyan n~g m~ga cautusán! ¡Halos ang lahat ay masasamâng m~ga tao ó
malapit n~g man~gagsisamá!

--Masasamâng tao ó malapit n~g magsisamâ; n~guni't ¿anó ang dahil at
sila'y m~ga gayon? Dahil sa linigalig ang canilang catahimican, dahil sa
sinugatan sila sa lalong canilang m~ga pinacamamahal, at n~g sila'y
humin~ging tangkilik sa Justicia, lubos nilang napagkilalang wala silang
maaasahan cung di ang canilang sariling lacás. Datapuwa't nagcacamali po
cayo, guinoó, cung ang isip ninyo'y ang masasamang tao lamang ang siyang
humihin~gi n~g tangkilik sa Justicia; pumaroon cayo sa bawa't bayan, sa
baháy baháy; uliniguin po ninyo ang m~ga buntong hinin~gang lihim n~g
m~ga magcacasambahay, at maniniwala cayong ang m~ga casamaang linilipol
n~g Guardia Civil ay casing lakí rin ó marahil ay maliit pa sa m~ga
casamaang sa tuwi na'y canyang guinagawa. Dahil po ba rito'y ¿ipalalagay
nating pawang masasamang m~ga tao ang lahat n~g m~ga mamamayan? Cung
gayo'y, ¿anó't sila'y ipagsasanggalang pa sa m~ga ibá? ¿bakit hindi
lipulin siláng lahat?

--Marahil dito'y may m~ga ilang camalíang hindi co napagwawari n~gayón,
marahil may camalian sa balac na sinisira pagdating sa paggawa,
sapagca't sa España, sa Ináng-Bayan, ang Guardia Civil ay gumawa at
gumagawa n~g totoong malalaking m~ga cagalin~gan.

--Naniniwala aco; marahil doo'y magaling ang pagcacatatag, hirang ang
m~ga taong gumaganap n~g tungculing iyan; baca caya naman talagáng
kinacailan~gan n~g España ang Guardia Civil, datapuwa't hindi cailan~gan
n~g Filipinas. Ang ating m~ga caugalian, ang anyo n~g ating pamumuhay,
na lagui n~g sinasambit pagca ibig na ipagcait sa atin ang anó mang
ating catuwiran, n~guni't canilang lubos na linilimot pagca mayroong anó
mang pas-aning ibig nilang iatang sa atin. At sabihin po ninyo sa akin,
guinoó; ¿bakit hindi gumaya ang ibang m~ga nación sa pagtatatag n~g
Guardia Civil, gayong dahil sa caniláng calapitan sa España'y marahil
dapat nilang ipalagay na sila'y higuit ang cahalagahan cay sa Filipinas?
¿Baca po caya dahil sa hindi totoong napacadalas ang m~ga pagnanacaw at
pan~gan~gagaw sa ferrocarril, hindi totoong marami ang m~ga panggugulong
guinagawa n~g m~ga taong bayan, hindi totoong marami ang pumapatay n~g
tao at hindi maraming totoo sa m~ga malalaking pan~gulong bayan ang
nananacsac n~g sundang?

Tumun~gó si Ibarra na parang nag-iisip-isip, nagtindig pagcatapos at
saca sumagót:

--Kinacailan~gang pagdilidilihing magaling, caibigan, ang bagay na itó;
cung makita co sa aking m~ga pagsisiyasat na sumasacatuwirang tunay ang
m~ga daing na iyan, susulat aco sa aking m~ga caibigan sa Madrid, yamang
wala tayong m~ga diputado (kinacatawan). Samantala'y maniwala po cayong
nagcacailan~gan ang pamahalaan n~g isang hocbong magcaroon n~g lacás na
walang taning na guhit upang macapagpagalang, at capangyarihan upang
macapag-utos.

--Mabuti po iyan, guinoó, cung na sa casalucuyang nakikipagbaka ang
pamahalaan sa lupaíng ito, n~guni't sa icagagaling n~g pamahalaa'y hindi
dapat nating ipahalata sa bayang siya'y nasasalun~gat sa may
capangyarihan. Datapuwa't sacali't gayon n~ga, cung lalong minamagaling
natin ang gumamit n~g lacás cay sa papangyarihin ang cusang alang-alang,
dapat sana nating pacatingnang magaling muna cung caninong camay natin
ibinibigay ang lacas na itong walang ano mang guhit ang abot, iyang
capangyarihang walang pangpan~gin. Ang ganyang pagcalakilaking lacas sa
camay n~g m~ga tao, at m~ga taong han~gal, puspos n~g m~ga hidwang
hilig, na walang pinag-aralang cagalin~gan, ang catulad ay isang sandata
sa m~ga camay n~g isang ulol, na na sa guitna n~g caramihang taong
walang anó mang pangsanggalang. Sumasang-ayon na aco at ibig cong
maniwalang gaya ninyo, na nagcacailan~gan ang pamahalaan n~g cawaning
iyan, datapuwa't hiran~gin sanang magaling ang cawaning iyan, hiran~gin
ang lalong may m~ga carapatan, at sa pagca't lalong minamagaling niya
ang siya'y magbigay sa sarili n~g capangyarihan sa siya'y bigyáng cusa
n~g bayan n~g capangyarihang iyan, ipakita man lamang sana niyang
marunong siyáng magbigay n~g capangyarihan sa sarili.

Marubdob at masilacbó ang pananalita ni Elías; nagniningning ang canyang
m~ga mata, at tumataguinting ang canyang tinig. Sumunod ang isang
dakilang sandali na hindi pag-imic n~g dalawa: tila nananatiling tahimic
sa ibabaw n~g tubig ang bangcang hindi pinasusulong n~g sagwán; dakilang
lumiliwanag ang buwan sa isáng lan~git na zafir; may ilang ilaw na
cumikináng sa dacong malayò sa pampang.

--At ¿anó pa ang canilang hinihin~gi?--ang tanong ni Ibarra.

--Pagbabagong utos tungcol sa m~ga sacerdote,--ang sagót ni Elías, na
ang tinig ay nanglulupaypay at malungcot;--humihin~ging tangkilic ang
m~ga culang palad laban sa....

--¿Laban sa m~ga capisanan n~g m~ga fraile?

--Laban sa m~ga umaapí sa canilá, guinóo.

--¿Nalimutan na bagá n~g Filipinas ang canyang cautan~gan sa m~ga
fraileng itó? nalimutan na bagá nila ang hindi maulatang utang na loob
sa m~ga nagligtás sa canilá sa camalian upang sa canila'y ibigay ang
pananampalataya, ang m~ga sa canila'y tumangkilic sa m~ga calupitan n~g
m~ga pinunong bayan? ¡Narito ang casamâan n~g hindi pagtuturo n~g
casaysayan n~g m~ga nangyari sa bayan!

--Guinóo,--ang muling isinagót niyang may catigasan ang
tinig;--isinumbát po ninyong ang baya'y hindi marunong cumilala n~g
utang na loob, itulot ninyong acóng isá sa m~ga bumubuô n~g bayang iya'y
aking ipagsanggalang siya. Ang m~ga cagalin~gang guinagawa sa capuwa tao
upang maguing carapatdapat na kilanling utang na loob, kinacailan~gang
gawin n~g walang anó mang imbot na capakinaban~gan. Huwag na nating
bigyáng cahulugan ang catungculang cusang iniatang sa sarili, at ang
totoong caraniwan n~g sabihing pagcacaawang-gawáng atas sa m~ga
cristiano; huwag na nating pansinin ang Historia (casaysayan n~g m~ga
nangyari), huwag na nating itanong cung anó ang guinawa n~g España sa
bayang judio na nagbigay sa boong Europa n~g isang aclat, n~g isáng
religión at n~g isang Dios; cung anó ang guinawa sa bayang árabe na sa
canya'y nagbigay n~g cagandahang asal, mapagpaumanhin tungcol sa canyang
religión at siyang sa canya'y pumucaw n~g pag-ibig sa dan~gal n~g
canyang sariling nación, pag-ibig na dating nagugulaylay at halos wasac
na sa boong panahóng siya'y nasacop n~g capangyarihan n~g m~ga romano at
n~g m~ga godo. Sinasabi po ninyong sa ami'y ibinigay ang pananampalataya
at cami'y iniligtás sa camalian; ¿tinatawag po ba ninyong
pananampalataya iyang m~ga gawang pakitang tao, tinatawag ba ninyong
religión iyang pan~gan~galacal n~g m~ga correa at m~ga calmen, tinatawag
ba ninyong catotohanan iyang m~ga himalâ at m~ga cathâng
pinag-ugnay-ugnay na naririn~gig namin sa araw araw? ¿Itó bagá ang
cautusan ni Jesucristo? Cung sa ganito lamang ay hindi kinacailan~gang
papacò sa cruz ang isáng Dios, at gayon ding hindi cailan~gang tayo'y
pilitin sa walang hanggang pagkilalang utang na loob; malaon n~g dating
may pinananaligang laban sa catotohanan at sa catuwiran, na ano pa't
walang kinacailan~gan cung di bigyáng kináng ang pananalig na iya't
pataasin ang halagá n~g m~ga calacal. Marahil sabihin po ninyo sa aking
cahi't ipalagay n~g malalaking totoo ang m~ga capintasang magagawa sa
ating religión, n~gayo'y lalong magaling, gayon man, sa religióng dating
sinusunod natin; naniniwala aco't sumasang-ayon, datapuwa't malabis
namang napacamahal, sapagca't dahil sa religióng iyang canilang dinala
rito'y binitiwan natin ang ating casarinlan; dahil sa religióng iya'y
ibinigay natin sa canyang m~ga sacerdote ang ating lalong magagaling na
m~ga bayan, ang ating m~ga bukirin at sampo n~g ating m~ga iniimpoc na
salapi sa pagbili n~g m~ga sangcap sa pamimintacasi. Sila'y nagdalá rito
sa atin n~g isang bagay na hanap buhay n~g taga ibang lupaín,
pinagbabayaran nating magaling at yamang gayo'y walang cautan~gan ang
isa't isa. Sacali't ang sasabihin ay ang canilang pagcacatangkilic sa
atin laban sa m~ga «encomendero», ang maisasagót co sa inyo'y caya
tayo'y nahulog sa camay n~g m~ga encomendero'y dahil din sa canila;
datapuwa't hindi, aking kinikilalang isang tunay na pananampalataya at
isang tunay na pagsintá sa Sangcataohan ang siyang pamatnugot sa m~ga
unang misionerong naglacbay sa m~ga pasigang itó: kinikilala co ang
cautan~gang loob natin sa m~ga mahal na pusòng iyon; aking nalalamang
n~g panahóng iyo'y saganà sa España n~g bayani sa lahat n~g bagay, sa
religión, sa política, sa natutungcol sa pamamayan at gayon din sa
militar. Datapuwa't dahil bagang pawang m~ga mababait at banal ang m~ga
nunò nila'y ¿ipagpapaubaya na natin ang m~ga hidwang pagpapalampas n~g
canilang isip n~g m~ga inapó? Dahil po bagang guinawan tayo n~g malaking
cagalin~ga'y maguiguing casalanan na natin ang sumansalang gawán nila
tayo n~g isang casamaan? Hindi hinihin~gi n~g bayang alisin, ang
hinihin~gi lamang ay gawin ang m~ga pagbabagong utos na cahilin~gan n~g
m~ga bagong calagayan at n~g m~ga bagong m~ga pan~gan~gailan~gan ngayón.

--Sinisintá co ang ating kinamulatang lupang gaya rin n~g pagsintáng
magagawa po ninyo, Elías; nawawatasan co n~g caunti ang inyong han~gad,
narin~gig cong magaling ang inyong sinabi, at gayon man, caibigan co,
aking inaacalang pinapag-uulap n~g caunti ang ating isip n~g
casilacbuhán n~g loob; dito'y hindi nakikita ang pan~gan~gailan~gan n~g
m~ga pagbabagong útos, na marahil magaling sa m~ga ibang lupaín.

--¿Diyata po't gayón, guinoó?--ang itinanóng ni Elías, na iniunat ang
m~ga camay sa panglulupaypay;--hindi po ninyo nakikita ang
pan~gan~gailan~gan n~g m~ga pagbabagong útos, cayo pa namang nagtamó n~g
m~ga casacunaan sa inyong m~ga familia?...

--¡Ah, linilimot co ang aking sariling m~ga cahirapan at ang tinitingnan
co'y ang capanatagán n~g Filipinas, ang m~ga cagalin~gan n~g
España!--ang masilacbong itinugón ni Ibarra. Upang manatili ang
Filipinas ay kinacailan~gang huwag baguhin ang nakikita nating calagayan
n~g m~ga fraile n~gayón, at sa pakikipag-isá sa España naroroon ang
cagalin~gan n~g ating bayan.

Natapos n~g macapagsalita si Ibarra'y nakikinig pa si Elías; malungcót
ang canyang pagmumukhà, nawala ang ningning n~g canyang m~ga matá.

--Tunay n~gang guinahis at pinasucò n~g m~ga fraile ang lupaíng itó,
¿inaacalà po ba ninyong dahil sa m~ga fraile caya mangyayaring manatili
ang Filipinas?

--Opo, dahil lamang sa canila, gayon ang pananalig n~g lahat n~g m~ga
sumulat tungcol sa Filipinas.

--¡Oh!--ang biglang naibigcás ni Elías, na biglang binitiwan n~g boong
panglulupaypay ang sagwán sa loob n~g bangcâ;--hindi co acalaing
napacaimbí ang inyong pagpapalagay sa pamahalaan at sa bayan. ¿Bakit
hindi po pawalang halagahán na ninyo ang baya't ang pamahalàan? ¿Anó po
ba ang wiwicain ninyo sa isang pamahalàang cayâ lamang nacapag-uutos ay
hindi sa siya'y gumagamit n~g dayà, isang pamahalàang hindi marunong
magpapitagan dahil sa canyang sariling gawá? ¡Ipatawad po ninyo, guinoó,
datapuwa't sa acalà co'y haling at cusang nagpapacamatay ang inyong
pamahalaan, yamang canyang ikinatutuwang paniwalaan n~g madlâ ang m~ga
gayong bagay! Pinasasalamatan co po sa inyo ang cagandahan n~g inyong
loob, ¿saán po ibig ninyong ihatid co cayó n~gayón?

--Huwag,--ang muling sinabi ni Ibarra;--mag-usap tayo, kinakailan~gang
matalastas cung sino ang sumasacatwiran sa ganyang bagay na totoong
mahalagá.

--Ipatawad po ninyo, guinoó,--ang sagót ni Elías na umiling;--hindi aco
totoong magaling sa pananalita upang cayo'y aking mahícayat sa
paniniwalà; tunay n~ga't aco'y nag-aral n~g caunti, n~guni't aco'y isang
«indio», alapaap ang inyong loob tungcol sa aking pamumuhay, at cailan
ma'y magcuculang tiwalà cayo sa aking m~ga sinabi. Ang m~ga nagsaysay
n~g caisipang laban sa m~ga sinabi co'y pawang m~ga castilà, at sa
pagca't m~ga castilà, cahi't sila'y magsalitâ n~g m~ga walang cabuluhán
ó cahalin~gán, ang canilang sabihi'y pinapagtitibay n~g canilang anyo,
n~g canilang dan~gal at catungculan at n~g canilang pinanggalingáng
lahi, caya't aking ticang hindi co na mulimu-ing tututulan magpacailan
man. Bucod sa rito, sa aking pagcakitang cayó, na sumisintá sa lupàng
inyong tinubuan, cayó na may amáng nagpapahin~galay sa ilalim n~g m~ga
payapang daluyong na ito, cayó na talagáng hinamit, linait at
pinag-usig, gayon ma'y tinataglay ninyo ang ganyang m~ga caisipán, baga
man sa lahat n~g inyong dinanas at sa inyong dunong, nagpapasimulâ na
aco n~g pag-aalinlan~gan sa aking sariling m~ga paniniwalà, at aking
tinatanggap ang balac na mangyayaring nagcacamali ang bayan. Aking
sasabihin doon sa m~ga culang palad na isinacamay n~g m~ga tao ang
canilang pag-asa, na ang pag-asang iya'y ilagay nilá sa Dios ó sa
canilang m~ga bisig. Muling napasasalamat po aco sa inyo at cayó'y
mag-utos cung saán dapat ihatid co cayó.

--Tumatagos, Elías, hanggang sa aking pusò ang inyong masasaklap na m~ga
pananalità. ¿Ano po ang ibig ninyong gawin co? Hindi aco mag-aral sa
casamahán n~g m~ga anac n~g bayan, caya't marahil hindi co talos ang
canilang m~ga cailan~gan; sa boong camusmusan co'y doon aco natira sa
colegio n~g m~ga Jesuita lumaki aco sa Europa, ang m~ga aclat lamang ang
siyang ininumán n~g aking pag-iisip at ang aking nabasa lamang ay yaong
náilathalà n~g m~ga tao: nananatili sa guitnà n~g m~ga dilim ang hindi
sinasabi n~g m~ga sumusulat n~g m~ga aclat, ang m~ga iya'y hindi co
alam. Gayon ma'y iniibig cong gaya rin naman n~g inyong pag ibig ang
ating bayang tinubuan hindi lamang sapagca't catungculan n~g lahat na
pacaibiguin ang lupaing canyang pinagcacautan~gan n~g canyang catauhan
at marahil pagcacautan~gan naman n~g cahulihulihang pahin~galayan; hindi
lamang sa pagca't ganyan ang itinurò sa akin n~g aking ama, cung di
naman sa pagca't ang aking ina'y «india», at sapagca't diyan nabubuhay
ang lalong matitimyas na aking linasap na sumasaalaala co tuwing bucod
sa rito'y siya'y aking sinisinta, sapagca't siya ang pinagcautan~gan at
pagcacautan~gan n~g aking ligaya!

--¡At sinisinta co siya sapagca't siya ang pinagcacautan~gan co n~g
aking casaliwaang palad!--ang ibinulong ni Elías.

--Siyá n~gâ, caibigan co; nalalaman co pong nagpipighati cayo, cayo'y
sawing palad, at ito ang siyang sa inyo'y nagpapamalas na madilim ang
hináharap na panahón at siya namang nacapangyayari sa anyô n~g lacad n~g
inyong pag-iisip; dahil dito'y hindi aco macasang-ayong lubos sa inyong
m~ga carain~gan. Cung mangyari sanang masiyasat na magaling ang m~ga
cadahilanan, ang isáng bahagui, n~g sa inyo'y m~ga nangyayari.

--Ibá ang m~ga pinanggalin~gan n~g m~ga sacunâng nangyari sa akin; cung
matantô cong cahi't caunti'y pakikinaban~gan, sasaysayin co ang m~ga
nangyaring iyan, sa pagca't bucod sa hindi co inililihim ay marami na
ang nacatatalastas.

--Baca cayâ sacali'y cung mapagtanto cô ang m~ga bagay na iya'y
magbagong isipan acó.

Nag isip-isip na sandali si Elías.

--Cung gayon, guinoó, sasabihin co sa inyo, sa maicling pananalitâ, ang
aking dinaanang buhay.



=L.=

=ANG MAG-ANAK NI ELIAS.=


«May anim na pung taón na n~gayóng nananahan ang aking nunòng lalaki sa
Maynila, at naglílingcod na «tenedor de libros» sa bahay n~g isáng
man~gan~galacal na castilà. Batang-batà n~g panahóng iyon ang aking
nunòng lalaki may asawa at may isáng anác na lalaki. Isáng gabi, hindi
maalaman cung anó ang dahil, nagalab ang almacen, lumakit ang apóy sa
boong bahay at sa ibáng maraming m~ga calapit. Hindi mabilang ang halagá
n~g m~ga natupoc at nawalà, hinanap ang may sála, at isinumbóng n~g
man~gan~galacal ang aking nunò. Nawaláng cabuluhán ang canyáng pagtutol,
at palibhasa'y dukhâ at hindi macapagbayad sa m~ga balitàng abogado,
siya'y hinatulang palùin sa hayág at ilibot sa m~ga daan sa Maynilà.
Hindi pa nalalaong guinagawa pa ang parusang itóng pang-imbí, na
tinatawag n~g bayang _cabayo y vaca_, na macalilibong higuit sa
camatayan ang casamâan. Ang aking nunò, na tinalicdan n~g lahat, liban
na lamang sa canyang batà pang asawa, ay iguinapos sa licod n~g isáng
cabayo, na sinusundan n~g caramihang malulupit at pinalò sa bawa't
pinagcacacurusan n~g dalawáng daan, sa haráp n~g m~ga taong canyang m~ga
capatíd, at sa malapit sa maraming sambahan sa isáng Dios n~g
capayapàan. Nang mabusóg na n~g culang palad, na magpacailan ma'y imbi
na't walang capurihán, ang panghihiganti n~g m~ga tao, sa pamamag-itan
n~g canyang dugô, n~g m~ga pahirap na guinawâ sa canya at n~g canyang
m~ga pagsigáw, kinailan~gang cunin siya sa ibabaw n~g cabayo, sapagca't
hinimatáy, at maano na sanang namatáy na n~gâ n~g pátuluyan! Sa isá
riyan sa m~ga pinacahayop na calupitán, siya'y pinawalán; nawaláng
cabuluháng mamanhic sa baháy-baháy, bigyán n~g gáwain ó n~g limós ang
asawa niyang n~g panahóng iyo'y buntís, at n~g canyang maalagaan ang
asawang may sakít at ang cahabaghabag na anác. Sino ang magcacatiwala sa
asawa n~g isáng lalaking mánununog at inimbí. Napilitan n~gâ ang babaing
calacalin ang canyáng catawan!»

Nagtindíg si Ibarra sa pagcaupô.

«Oh, huwag cayóng mabahalà! ang pan~gan~galacal sa catawan niya'y hindi
na casiraang puri sa canya at hindi na rin casiraang puri sa canyáng
asawa; napugnáw n~g lahát ang capurihá't ang cahihiyan. Gumalíng ang
lalaki sa canyáng m~ga súgat at naparito at nagtagong casama ang canyáng
asawa't anác na lalaki sa m~ga cabunducan n~g lalawigang itó. Nan~ganac
dito ang babae n~g isáng latánglatáng sanggol at puspos n~g m~ga sakit,
na nagcapalad na mamatáy. Nanahán pa sila ritong may iláng buwán, sacdál
n~g carukhâan, hiwaláy sa lahát n~g tao, kinapopootan at
pinan~gin~gilagan n~g lahát. Nang hindi na matiis n~g aking nunò ang
gayóng lubháng carukhâan, at palibhasa'y hindi niyá taglay ang
catapan~gan n~g loob n~g canyáng asawa, siyá'y nagpacamatáy, sa waláng
casíng laking samâ n~g canyáng loob n~g makita niyang may sakit at
waláng sumaclolo't mag-alaga. Nabulóc ang bangcáy sa matá n~g anác na
lalaking bahagyâ na lamang macapagalaga sa may sakít na ina, at ang
casamâan n~g amóy ang siyáng nagcánulo sa justicia. Sinisi ang aking
nunong; babae't hinatúlang magdusa, dahil sa canyáng hindi pagbibigay
alam; pinaghinalaa't pinaniwalaang siyá ang pumatáy sa canyáng asawa,
sapagca't anó ang hindi gagawin n~g asawa n~g isáng imbí, na pagcatapos
ay nagbilí n~g canyáng catawan. Cung manumpa'y caniláng sinasabing
nanunumpâ n~g hindi catotohanan, cung tuman~gis ay sinasabing siya'y
nagsisinun~galing, sinasabing nagwawalang galang cung tumatawag sa Dios.
Gayón ma'y linin~gap din siyá, hinintáy munang siya'y macapan~ganac bago
palùin: talos po ninyóng inilalaganap n~g m~ga fraile ang capaniwalaang
sa pamamag-itan n~g palò lamang mangyayaring makipanayam sa m~ga
«indio»; basahin ninyo ang sabi ni padre Gaspar San Agustin.»

«Sa ganitóng cahatulán sa isáng babae, canyáng susumpâin ang araw n~g
pagsilang sa maliwanag n~g canyáng anác, bagay na bucód sa pagpapahaba
n~g pagpapahirap ay pagsira sa m~ga damdamin n~g isáng iná. Sa casamâang
palad maluwalhating nan~ganac ang babae, at sa casamâan ding palad ang
sanggól na lalaki ay ipinan~ganac na matabâ. Nang macaraán ang dalawáng
buwá'y guinanap ang parusang hatol n~g boong catuwâan n~g loob n~g m~ga
tao, na sa ganitóng paraa'y inaacalà nilang gumaganap n~g caniláng
catungculan. Sapagca't wala na siyáng catiwasayan sa m~ga gubat na itó'y
tumacas siya't tinun~go na canyáng dalá ang canyáng dalawáng anác na
lalaki, ang caratig na lalawigan, at diyá'y nabuhay siláng tulad sa m~ga
halimaw: nan~gapopoot at kinapopootan. Ang pan~ganay sa dalawáng
magcapatíd, na nacatatandà n~g maligayang camusmusan niyá, sa guitnâ n~g
gayóng pagcálakilaking carukhâan, pagdaca'y nagtulisán, pagcacaroon n~g
lacás. Hindi nalao't ang pan~galang maban~gis ni _Bálat_ ay cumalat sa
magcabicabilang lalawigan, naging laguím n~g m~ga bayan, sa pagca't sa
canyáng panghihiganti'y nagsasabog n~g dugô't tinutupoc ang bawa't
maraanan. Ang pinacabatà na may catutubòng magaling na pusò'y sumangayon
sa canyáng capalaran at caimbihán sa tabí n~g canyáng ina; nan~gabubuhay
silá sa inihahandóg n~g cagubatan, nan~gagdadamit silá n~g m~ga basahang
sa canilá'y inihahaguis n~g m~ga nan~gaglálacad; nawalâ na sa babaeng
iyón ang canyáng sariling pan~galan at siyá'y nakikilala lamang sa m~ga
pamagát na _delingkente_ (delincuente, nagcasala), _patutot_ at
_binugbog_; ang lalaking iyó'y nakikilala lamang sa tawag na _anác n~g
canyáng iná_, sapagca't sa catamisan n~g canyáng asal ay hindi
pinaniniwalaang siya'y anác n~g manununog at sapagca't ang sino ma'y
dapat mag-alinlan~gan sa cabutihan n~g ugali n~g m~ga _indio_. Sa
cawacasa'y nahulog ang bantog na si Bálat sa capangyarihan n~g justicia,
na siyáng sa canyá'y humin~gi n~g mahigpit na pagbibigay súlit n~g
canyáng m~ga guinawang casalanan, baga man hindi nabalino ang Justiciang
iyáng magturo cay Bálat n~g cagalin~gan n~g isáng umagang hanapin n~g
batang capatíd ang canyáng iná, na napasagubat upang man~guha n~g cábuti
at hindi pa umuuwi, canyáng nakitang nacatimbuwang sa lupà, sa tabi n~g
daan, sa lilim n~g isáng punò n~g búboy, nacatihayâ, tirik ang m~ga
matá, nacatitig, naninigas ang m~ga daliring nacabaon sa lupa, at sa
ibabaw nitó'y may nakikitang m~ga bahid n~g dugô. Naisipan n~g binatàng
tumin~galà at sundán n~g matá ang tinititigan n~g bangcáy, at nakita
niyang sa isáng san~gá'y nacasabit ang isáng buslô at sa loob n~g
buslô'y ang marugông ulo n~g canyang capatid!»

--¡Dios co!--ang bigláng sinabi ni Ibarra.

--«Ganyán din marahil ang bigláng sinabi n~g aking amá,--ang
ipinagpatuloy ni Elías n~g boong calamigán n~g loob.--Pinagputolputol
n~g m~ga tao ang manghaharang at inilibíng ang catawán, n~guni't ang
m~ga sangcáp n~g catawá'y canilang isinabog at ibinitin sa ibá't ibáng
m~ga bayan. Sacali't cayó po'y macapaglacbay isáng araw mula sa Kalamba
hanggáng sa Santo Tomás, masusumpun~gan pa po ninyó ang cahoy n~g duhat
na pinagbitinan at kinabulucán n~g isáng hità n~g aking amaín; sinumpâ
ang cahoy na iyan n~g Naturaleza, caya't hindi lumalaki at hindi
namumun~ga. Gayón din ang caniláng guinawa sa m~ga ibáng sangcáp n~g
catawan, n~guni't ang ulo, ang ulo na siyáng pinacamabuting sangcáp n~g
tao, na siyáng lalong madalíng kilalanin cung cangino, ang ulong iya'y
isinabit sa harapán n~g dampà n~g iná!»

Tumun~gó si Ibarra.

--«Naglagalág ang binatang tulad sa isáng sinumpâ»,--ang ipinagpatuloy
ni Elías,--naglagalág sa bayán-bayán, sa m~ga bundóc at m~ga
caparan~gan, at n~g inaacalà na niyáng sa canya'y wala nang
macacakilala, ay pumasoc siyáng manggagawà sa isáng mayamang tagá
Tayabas. Ang canyáng casipagan, ang catamisan n~g canyáng asal ang
nacahicayat na siya'y caguiliwan n~g lahat n~g hindi nacatatalós n~g
unang pamumuhay niyá. Sa catiyagaan niyá sa paggawa at sa pagtitipid,
nacatipon siyá n~g caunting puhunan, at sapagca't napagdaanan na niyá
ang malakíng carukhaan at siya'y bata, nag-acalang magcamít namán n~g
ligaya. Ang canyáng cagandahang lalaki, ang canyáng cabataan at ang
canyáng pagca may cauntíng cáya ang siyáng nan~gacaakit na siyá'y
ibiguin n~g isáng dalaga sa bayan, n~guni't hindi siyá macapan~gahas na
ipakiusap sa m~ga magulang nitó na sa canya'y ipacasal, sa canyáng
pan~gan~ganib na baca mapagtuntón ang buhay niyá n~g una. Datapuwa't
naraig silá n~g capangyarihan n~g sintá, caya't capuwa silá nagculang sa
canicaniláng catungculan. Upáng mailigtás n~g lalaki ang capurihán n~g
babae, pinan~gahasán ang lahat, namanhic siyá sa m~ga magulang upang sa
canyá'y ipacasal ang canyáng caisáng dibdíb, dahil dito'y hinanap ang
m~ga casulatan n~g canyáng pagcatao, at n~g magcagayo'y napagsiyasat na
lahát; palibhasa'y mayaman ang amá n~g dalaga, nasundûang pag-usiguin
n~g m~ga hucóm ang lalaki, na hindi nag-acala man lamang na
magsanggalang, inamin ang lahát n~g sumbóng na laban sa canyá, at siya'y
nagdusa sa bilanggûan. Nan~ganác ang babae n~g isáng sanggól na lalaki
at isáng sanggól na babae, na capuwa inalagaan n~g lihim, saca
pinapaniwala ang m~ga batàng itóng namatáy na ang caniláng amá, bagay na
hindi mahirap gawín, sapagca't caniláng nakita ang pagcamatay n~g
caniláng iná, n~g panahóng silá'y musmós pa, bucod sa hindi nilá naiisip
ang pag-uusisa n~g canilang pinanggalingan. Palibhasa'y mayaman ang
aming nunòng lalaki, totoong maligaya ang aming camusmusán; ang capatíd
cong babae't aco'y magcasama camíng nag-aral, nag-iibigan camí niyang
pag-iibigang mangyayari lamang sa magcapatíd na cambál na walang ibáng
nakikilalang ibáng bagay na pag-ibig. Batang batà pa aco'y nag-aral na
sa colegio n~g m~ga jesuita, at nag-aral namán sa Concordia at doon
itinirá ang aking capatíd na babae, sa han~gad na huwag camíng lubháng
magcahiwalay. Nang matapos ang aming caunting pag-aaral, sapagca't wala
camíng hinahan~gad cung di magpasaca n~g lupa, umuwi camí sa aming bayan
upang aming tanggapín ang aming mána sa aming nunòng lalaki. Malaonlaón
ding nanatili camí sa pamumuhay sa caligayahan, n~gumin~giti sa amin ang
panahóng hinaharáp, marami camíng m~ga alila, nag-áaning magalíng ang
aming m~ga halamanan at hindi na malalaó't mag-aasawa ang aking capatíd
na babae sa isáng binatang canyáng pinacasisintá at siya'y tinutumbasan
n~g gayón ding pag-ibig. Dahil sa pagcacaalit bagay sa salapi, at dahil
namán sa ugali co n~g m~ga panahóng iyóng may pagcamapagmataás,
kinasusuklaman acó n~g isá cong camag-ánac na malayò, isinurot sa aking
isáng araw ang totoóng malabò cong pagsilang sa maliwanag, ang imbí cong
pinanggalin~gang m~ga magulang. Acala co'y yao'y pawang paratang lamang,
caya't hinin~gi cong bigyáng liwanag ang gayóng paglaít; muling nabucsán
ang libin~gang kinahihimlayan n~g gayóng caraming m~ga cabulucán, at
lumabas ang catotohanan upáng aco'y bigyáng cahihiyán. Nang lalong
malubós ang casaliwaáng palad, malaon n~g panahóng camí'y may alilang
isáng matandang lalaki, na pinagtitiisán ang lahat cong m~ga
cahalin~gang pita at ayaw camíng iwan cailan man, at nagcacasiyá na
lamang tuman~gis at humibik sa guitna n~g m~ga paglibac n~g ibáng m~ga
lingcod namin. Hindi co maalaman cung bakit napagsiyasat n~g aking
camag-anac; datapuwa't ang nangyari'y tinawag n~g justicia ang matandang
itó, at pinag-utusang sabihin ang catotohanan; ang matandang lalaki
paláng aming alila'y siyáng aming amá, na áayaw humiwaláy sa canyáng
sintáng m~ga anác, at ang matandang iyó'y hindi mamacailáng aking
pinahirapan. Napugnáw ang aming ligaya, tinalicdán co ang aming
cayamanan, nawalan n~g pacacasalang casintahan ang capatíd cong babae,
camíng magcapatíd at ang aking amá'y iniwan namin ang bayan, upang
pumaroon sa alin mang lupaín. Ang pagcaalam na siya'y nacatulong sa
aming casaliwaang palad ang nacapagpaicli n~g buhay n~g matandang
lalaki, na siyáng sa aki'y nagpaunawa n~g lahat n~g casakitsákit na m~ga
nangyari n~g m~ga panahóng nagdaán. Nan~gulila caming magcapatid.

«Tuman~gis n~g di sapala ang capatíd co, n~guni't sa guitna n~g gayóng
caraming m~ga casaliwaang palad na bumugsô sa ibabaw namin, hindi niyá
nalimutan ang canyáng sintá. Hindi dumaíng at hindi umimíc n~g canyáng
nakita ang pagaasawa sa ibáng babae n~g canyáng dating catipanan, at
aking nakitang untiunting nagkasakít ang aking kapatíd, na hindi co
mangyaring mabigyáng alíw. Nawala siyá isáng araw; nawaláng cabuluhán
ang sa canya'y aking paghanap sa lahát n~g panig, nawaláng cabuluhán ang
aking pagtatanóng tungcol sa canyá, hanggáng sa n~g macaraan ang anim na
buwa'y aking nabalitaang n~g m~ga araw na iyón, n~g humupa ang paglaki
n~g dagatan, ay nasumpun~gan sa pasigan n~g Calamba sa guitna n~g isáng
palayan, ang bangcáy n~g isang dalaga, na nalunod ó pinatáy na cusa;
ayon sa sabiha'y may isáng sundang na nacatarac sa canyáng dibdib.
Ipinalathala sa m~ga calapit bayan n~g m~ga punò sa bayang iyón, ang
gayóng nangyari; sino ma'y waláng humaráp upáng hin~gin ang bangcáy, at
wala namáng nawáwalang sino mang dalaga. Ayon sa m~ga tandáng sinabi sa
akin, pagcatapos, sa pananamít, sa m~ga hiyas, sa cagandahan n~g canyáng
mukhâ at sa lubháng casaganaan n~g canyáng buhók, aking napagkilalang
iyón ang aking cahabaghabag na capatíd na babae. Mula niyó'y
naglálagalag acó sa m~ga iba't ibáng lalawigan, manacanaca acóng
pinararatan~gan, n~guni't hindi co pinápansin ang m~ga tao at
ipinagpapatuloy co ang aking paglácad. Itó ang maclíng casaysayan n~g
m~ga nangyari sa akin, at ang casaysayan n~g m~ga paghatol n~g m~ga
tao.»

Tumiguil n~g pananalita si Elías, at ipinatuloy ang pagsagwán.

--Naniniwaniwala acóng hindi po cayó nalilihis sa catuwiran--ang
ibinulóng ni Crisóstomo, sa inyóng pananalitang dapat pagsicapan n~g
justicia ang paggawa n~g magalíng sa pagtumbás sa magagandang gawa, at
gayón din ang pagtuturo sa m~ga nagcacasalang tao sa paggawa n~g masama.
Ang nacahahadlang lamang ... ay itó'y hindi mangyayari, isáng han~gad na
hindi mangyayaring masunduan; sa pagca't saang cucuha n~g lubháng
maraming salapi, n~g lubháng maraming m~ga bagong cawaní?

--¿At anó ang capapacanan n~g m~ga sacerdote, na ipinagtatalacan ang
caniláng tungculing maglaganap n~g capayapaan at pag-ibig sa capuwa tao?
¿Diyata't lalong ikinararapat ang basain n~g tubig ang ulo n~g isáng
sanggól, pacanin itó n~g asín, cay sa pucawin sa marilím na budhi n~g
isáng masámang tao iyang maningning na ilaw na bigay n~g Dios sa bawa't
tao upang hanapin ang canyáng cagalin~gan? ¿Diyata't lalong pag-ibig sa
capuwa tao ang alacbayán ang isáng may salang bibitayin, cay sa siyá'y
alalayan sa paglacad sa mataríc na landás na pagtalicód sa m~ga pan~git
na caugalian at pagtun~go sa magagandáng caasalán? ¿Hindi po ba
nagcacagugugol sa pagbabayad sa m~ga tictíc, sa m~ga verdugo at sa m~ga
guardia civil? Itó po, bucod sa cahalayhalay, pinagcacagugulan din n~g
salapi.

--Caibigan co, cayó ó acó man, cahi't ibiguin nati'y hindi natin
masusunduan.

--Tunay n~ga, sacali't tayo'y nag-iisa, wala tayong magágawa; n~guni't
inyóng ariing sariling inyó ang catuwiran n~g bayan, makipanig po cayó
sa bayan, pakinggán ninyó ang canyáng cahin~gian, magbigáy ulirán cayó
sa m~ga ibá, ipakilala ninyó cung anó ang tinatawag na bayang
kinaguisnan!

--Hindi mangyayari ang cahin~gian n~g bayan; kinacailan~gang maghintay.

--¡Maghintay! ¡maghirap ang cahulugán n~g maghintay!

--Pagtatawanan acó cung aking hin~gin.

--At cung cayó'y alacbayán n~g bayan?

--¡Hindi mangyayari! hindi co magágawa cailán man ang patnugutan ang
caramihang tao upang camtán sa sápilitan ang bagay na hindi inaacala n~g
pámahalaang capanáhunan n~g ibigay, ¡hindi! At cung sa alín mang araw ay
makita cong may sandata ang caramihing iyán, aanib acó sa pámahalaan at
n~g silá'y aking bacahin, sa pagcá't hindi co ipalálagay na aking bayan
ang m~ga mangguguló. Hináhan~gad co ang canyáng cagalin~gan, caya
nagtayô acó n~g isáng bahay-paaralan; hinahanap co ang canyáng
cagalin~gan sa pamamag-itan n~g pagpapaaral, sa mahinahong untiunting
pagsulong n~g dunong, walang daan cung walang liwanag.

--¡N~guni't waláng calayaan namán cung waláng pakikihamoc!--ang sagót ni
Elías.

--¡Datapuwa't aayaw acó n~g calayaang iyán!

--N~gayó't cung walang calayaa'y walang liwanag,--ang muling itinutol
n~g piloto n~g maalab na pananalita;--sinabi po ninyóng hindi malaki ang
pagcakilala ninyó sa inyóng m~ga cababayan; naniniwala acó. Hindi po
ninyó nakikita ang paghahanda sa pagbabaca, hindi ninyó nakikita ang
dilím sa dacong paliguid; nagpasimula ang paghahamoc sa pagmamatuwiran
upang magcaroón n~g wacás sa paglalabanán sa lupa na maliligò n~g dugô;
náririn~gig co ang tinig n~g Dios, ¡sa aba n~g mag-acalang lumaban sa
canya! ¡hindi iniucol sa canila ang pagsulat n~g Historia!

Nag-ibáng anyô si Elías; nacatindig, nacapugay, may anyóng hindi
caraniwan ang mukha niyáng mabayaning liniliwanagan n~g buwán. Ipinagpág
ang canyáng malagóng buhóc, at nagpatuloy n~g pananalita:

--¿Hindi po ba ninyó nakikita't gumiguising na ang lahát? Tumagál n~g
iláng daáng taón ang pagcacatulog, n~guni't pumutóc ang lintic isáng
araw, at sa paninirà n~g lintic ay pumucaw n~g buhay; buhat niyó'y ibáng
m~ga hilig ang pinagpápagalan n~g m~ga isip, ang m~ga hilig na itó na
n~gayó'y nan~gagcacahiwalay, man~gagcacalakiplakip isáng araw na ang
Dios ang siyáng mamamatnugot. Hindi nagculang ang Dios sa pagsaclólo sa
m~ga ibáng bayan; hindi rin magcuculang ang saclolong iyan sa bayan
natin; ang catuwiran niya'y siyang catuwiran n~g calayàan!

Isang dakilang catahimican ang siyáng sumunód sa ganitóng m~ga salita.
Samantala'y lumálapit ang bangcâ sa pasigan sa hindi naiinong
pagsusulong n~g m~ga alon. Si Elías ang naunang sumira n~g gayóng hindi
pag-iimican.

--¿Anó po ang sasabihin co sa m~ga nag-utos dito sa akin?--ang tanóng,
na nagbago n~g anyô n~g tinig.

--Sinabi co na po sa inyó; na dináramdam co ang caniláng calagayan,
n~guni't silá'y man~gaghintáy, sa pagca't hindi nagágamot ang m~ga sakít
n~g capuwa m~ga sakít, at sa casaliwaan nating palad ay tayong lahat ay
may casalanan.

Hindi na muling sumagót si Elías, tumungó, nagpatuloy n~g pagsagwán, at
n~g dumating sa pampáng ay nagpaalam cay Ibarra n~g ganitóng sabi:

--Pinasasalamatan co po cayó, guinoó, sa inyóng pahihinuhod sa aking
pakiusap; hinihin~gi co sa icagagaling ninyóng sa haharaping panahó'y
aco'y inyóng limutin at huwag ninyóng kilalanin acó sa anó mang
calagayang aco'y inyóng másumpong.

At pagcasabi nitó'y mulíng pinalacad ang bangcâ, at sinagwanáng ang
tun~go'y sa isáng gubat sa pasigan. Samantalang guinagawa ang mahabang
pagtawid ay nanatili sa hindi pag-imic; tila mandin wala siyáng
namamasdan cung di ang libolibong m~ga diamante na kinucuha't ibinabalic
n~g canyáng sagwán sa dagatan at doo'y talinghagang nan~gawáwala sa
guitna n~g m~ga bugháw na alon.

Sa cawacasa'y dumating; lumabás ang isáng tao sa casucalan at lumapit sa
canyá.

--¿Anó ang sasabihin co sa capitán?--ang tanóng.

--Sabihin mong gaganap si Elías n~g canyáng pan~gacò, sacali't hindi
mamatáy muna,--ang isinagót n~g boong calungcutan.

--Cung gayó'y ¿cailán ca makikisama sa amin?

--Pag-inacala n~g inyóng capitáng dumating na ang panahón n~g pan~ganib.

--Cung gayó'y magaling, ¡paalam!



=LI.=

=MGA PAGBABAGO.=


Malungcót at puspós n~g pan~gamba ang mahihiing si Linares; bagong
catatanggáp niya n~g sulat ni doña Victorina, na ganitó ang sabi:

«Minamahal cong pinsan; ibig cong magcaroon n~g balita sa iyo sa loob
n~g tatlóng araw, cung pinatáy ca na n~g alperes ó icaw ang pumatáy sa
canyá ayaw acong lumampás ang isá man lamang araw na hindi tumátanggap
pa ang hayop na iyán n~g ucol na parusa sacali't lumampás ang taning na
iyán at hindi mo pa siyá hinahamon n~g patayan sasabihin co cay Don
Santiago na cailán man ay hindi ca naguiguing secretario, ni hindi ca
nacapagbibiro cay Canovas ni hindi ca nacacasama sa pagliliwaliw n~g
general Arseño Martines sasabihin co cay Clarita na pawang
casinun~galin~gang lahát at hindi catá bibigyan cahi't isáng cuarta
n~guni at cung hamunin mo siya ipinan~gan~gaco co sa iyo ang bawa't
iyong maibigan caya n~ga tingnan mo cung hamunin mo siyá at
ipinagbibigay alam co sa iyo na hindi acó papayag n~g m~ga pagtalilis at
m~ga dahidahilan.

Ang pinsan mong gumiguiliw sa iyo mula sa pusò,

_Victorina de los Reyes de De Espadaña._

Sampaloc, lunes á las 7 n~g gabi.»

Mabigát ang bagay na iyón: kilalá ni Linares ang ugali ni doña Victorina
at nalalaman niyá cung hanggang saan ang magágawa; cung pakiusapan siyá
n~g nauucol sa catuwira'y tulad sa cung magsaysay n~g nauucol sa
calinisan n~g puri't pakikipag capuwa-tao sa isáng carabinero n~g
Hacienda, pagca talagang may pacay na macakita n~g contrabando sa lugar
na tunay na wala; ang mamanhic ay waláng cabuluhán, magdaya'y lalo n~g
masamá; wala na n~gang sucat pagpapaliiran cung hindi maghamón n~g away.

--N~guni't ¿paano?--ang sinasabing nagpaparoo't paritong mag-isá;--cung
salubun~gin acó n~g masasamang pananalita? ¿cung ang canyáng asawa ang
aking maratnan? ¿sino caya ang macaiibig magpadrino sa akin? ¿ang cura?
¿si capitan Tiago? ¡Sinusumpa co ang oras n~g aking pagsunod sa canyang
m~ga hatol! ¡Daldál! ¿Sino ang pumipilit sa aking acó'y maghambóg,
magsabi n~g m~ga cabulastugán, magpakita n~g m~ga cayaban~gan! anó ang
sasabihin sa akin n~g guinoóng dalagang iyán ...? Dinaramdam co n~gayón
ang paguiguing secretario co n~g lahat n~g m~ga ministro!

Sumásaganitóng malungcót na pakikipagsalitaan sa sarili ang mabait na si
Linares n~g dumating si pari Salví. Ang catotohana'y lalo n~g payát at
namumútla ang franciscano cay sa dati, n~guni't nagníningning sa canyáng
m~ga matá ang isáng tan~gíng liwanag at sumusun~gaw sa canyáng m~ga labi
ang isáng cacaibáng n~gitî.

--¿Guinoong Linares, lubós naman ang pag-iisá ninyó?--ang ibinati at
saca tumun~go sa salas, na sa m~ga nacasiwang na pintô nito'y tumatacas
ang iláng tinig n~g piano.

Nag-acala si Linares na n~gumitî.

--¿At si don Santiago?--ang idinugtóng n~g cura.

Dumating si capitang Tiago sa sandali ring iyón, humalic n~g camáy sa
cura, kinuha niyá ang dalá nitóng sombrero at bastón n~gumin~giting
mabaít na mabaít.

--¡Pakinggán ninyó, pakinggan ninyó!--ang sabi n~g curang papasóc sa
salas, na sinúsundan ni Linares at ni capitan Tiago;--may dalá acóng
magagalíng na balita na aking sasabihin sa lahát. Tumanggáp acó n~g m~ga
sulat na galing sa Maynilà, na pawang nagpapatibay n~g sulat na dinalá
sa akin cahapon ni guinoóng Ibarra ..., sa macatuwíd, don Santiago, ay
wala na ang nacaháhadláng.

Si María Clara, na nacaupò sa piano sa guitnâ n~g canyang dalawáng
caibigang babae, umanyóng titindig, datapuwa't kinulang siyá n~g lacás
at muling naupô. Namutlâ si Linares at tinitigan si capitang Tiago na
ibinabà ang m~ga matá.

--Untiunting totoóng kinalúlugdan co ang binatang iyan,--ang
ipinagpatuloy n~g cura; n~g una'y masamà ang aking pagcápalagay sa canyá
..., may cauntíng cainitan ang ulo, n~guni't lubháng marunong umayos n~g
canyáng m~ga pagcuculang, na anó pa't hindi mangyaring macapagtaním sa
canyá ang sino man. Cung di n~ga lamang si padre Dámaso'y....

At tinudlà n~g cura n~g matuling pagsulyáp si María Clara, na nakikinig
n~guni't hindi inihihiwalay ang m~ga mata sa papel n~g música, bagá man
siya'y lihim na kinucurot ni Sinang, na sa gayóng paraa'y sinásaysay ang
canyáng catuwâan; sumayaw sana siya cung silá'y nag-íisá.

--¿Si padre Dámaso po?--ang tanóng ni Linares.

--Opo, si padre Dámaso, ang sinabi,--ang ipinagpatuloy n~g cura, na
hindi inihihiwalay ang tin~gín cay María Clara,--na palibhasa'y ...
inaama sa binyág, hindi niyá maitutulot ... n~guni't sa cawacasan,
inaacala cong humin~ging tawad sa canyá si guinoong Ibarra, bagay na
hindi co pinag aalinlan~ganang magcacahusay-husay na lahát.

Nagtindíg si María Clara, nagsabi n~g isáng dahilán at pumasoc sa
canyáng cuarto, na si Victoria ang casama.

--¿At cung hindi siyá patawarin ni padre Dámaso?--ang marahang tanóng ni
capitang Tiago.

Cung magcagayo'y ... si María Clara ang macacaalam ... si padre Dámaso
ang canyáng amáng caluluwa: n~guni't inaacala cong sila'y
magcacáwatasan.

Nang sandalíng yaó'y napakinggán ang yabág n~g m~ga paglacad at sumipot
si Ibarra, na sinusundan ni tía Isabel; ibá't ibáng m~ga damdamin ang
napucaw n~g pagdating niyáng iyón. Bumati n~g boong guiliw cay capitang
Tiago, na hindi maalaman cung n~gin~gitî ó iiyac, bumati cay Linares n~g
isáng malaking pagyucód n~g ulo. Nagtindíg si fray Salví at iniabot sa
canyá ang camáy n~g boong pagliyag, na anó pa't hindi napiguilan ni
Ibarra ang isáng tin~ging nagpápahalatâ n~g malakíng pagtatacá.

--Huwág po cayóng magtacá,--ani fray Salví;--n~gayón-n~gayón lamang ay
pinupuri co cayó.

Napasalamat si Ibarra at lumapit cay Sinang.

--¿Saán ca doroon sa boong maghapon?--ang itinanóng ni Sinang, sa
canyang pananalitang musmós;--tumátanong cami sa aming sarili at aming
sinasabi sa amin din: ¿Saán caya naparoon ang caluluwang iyáng tinubós
sa Purgatorio? At bawa't isá sa ami'y nagsasabi n~g ibá't ibáng bagay.

--¿At mangyayari bang maalaman cung anó ang sinasabi ninyó?

--Hindi, iya'y isáng lihim, n~guni't sasabihin co sa iyó cung tayo tayo
lamang. N~gayó'y sabihin mo sa akin cung saán ca doroon, upang maalaman
co cung sino sa amin ang nacahulà.

--Hindi, iyá'y isá rin namang lihim, n~guni't sasabihin co sa iyo cung
tayo tayo na lamang, sacali't itutulot n~g m~ga guinoóng itó.

--¡Mangyari bagá, mangyari bagá! ¡iyán palá lamang!--ani parì Salví.

Hinila ni Sinang si Crisóstomo sa isáng dulo n~g salas: natutuwâ siyáng
mainam na canyáng mapagtátalos ang isáng lihim.

--Sabihin mo caibigan sa akin, ang tanóng ni Ibarra;--¿nagagalit pa si
María sa akin?

--Aywán co, n~guni't ang wica niyá'y magalíng pa raw na siyá'y iyóng
limutin na, at bago umiiyac. Ibig ni capitang Tiagong siyá'y pacasal sa
guinoóng iyón, at gayón din si parì Dámaso, n~guni't hindi siyá
nagsasabi n~g oo ó aayaw. N~gayóng umaga, n~g icaw ay ipinagtatanong
namin, at sinasabi cong ¿baca nan~gin~gibig na sa ibá? sumagót siyá sa
aking: ¡cahimanawari! at saca umiyác.

Nalúlungcot si Ibarra.

--Sabihin mo cay Maríang ibig co siyáng macausap na camí lamang dalawá.

--¿Cayó lamang dalawá?--ang tanóng ni Sinang, na pinapagcunót ang m~ga
kilay at siyá'y tinitigan.

--Hindi naman lubós camíng dalawá lamang; n~guni't huwag sanang
náhaharap iyón.

--May cahirapan; n~guni't huwag cang mabahalà, sasabihin co.

--¿At cailan co malalaman ang casagutan?

--Bucas, pumaroon ca sa bahay n~g maaga. Aayaw si Maríang mag-isá cailan
man, sinasamahan namin siyá; isáng gabi'y natutulog si Victoria sa
canyáng siping, at sa isáng gabí namá'y acó; bucas ay sa akin tamà ang
pagsama sa canyá. N~guni't pakinggán mo, ¿at ang lihim? ¿Yayáo ca nang
hindi mo pa sinasabi sa akin ang lalong pan~gulo?

--¡Siya n~ga naman palá! doon acó doroon sa Los Baños, mamímili acó n~g
niyóg, sa pagca't ibig cong magtayô n~g isáng gáwaan; ang iyong tatay
ang aking mácacasama.

--¿Walâ na ba cung di iyán lamang? ¡Nacú ang isáng lihim!--ang bigláng
sinabi ni Sinang n~g malacás, na ang anyô'y ang sa narayaang
magpapatubô; ang boong isip co'y....

--¡Mag-in~gat ca! ¡hindi co itinutulot sa iyóng iwatawat mo ang lihim na
iyán!

--At hindi co naman ibig--ang isinagót ni Sinang na pinapan~gulubot ang
ilóng.--Cung isáng bagay man lamang na may caunting cahulugán, marahil
masabi co pa sa aking m~ga caibigang babae; datapuwa't ¡pamimilí n~g
m~ga niyóg! ¡m~ga niyóg! ¿sino ang macacaibig macaalam n~g tungcól sa
niyóg?

At nagdalidali n~g mainam na pagyáo at paghanap sa canyáng m~ga
caibigang babae.

Nagpaalam si Ibarra n~g macaraán ang iláng sandali, sa pagca't canyáng
nakitang walang salang pápanglaw ang pagpupulong na iyón; maasim na
matamis ang pagmumukhâ ni capitang Tiago, hindi umiimic si Linares at
nagmámasid, ang curang nagpapacunuwaring nagágalac ay nagsasalitâ n~g
m~ga cacaibáng bagay. Hindi na mulíng lumabás ang alin man sa m~ga
dalaga.



=LII.=

=ANG SULAT N~G M~GA PATAY AT ANG M~GA ANINO.=


Itinatagò ang buwan n~g madilím na lan~git; wináwalis n~g malamig na
han~ging palatandâan n~g pagdating n~g Diciembre ang iláng dahong tuyô
at ang alabóc sa makipot na landas na patun~gó sa libin~gan.

Nagsasalitaan n~g marahan ang tatlóng anino sa ilalim n~g pintuan.

--¿Kinausap mo ba si Elías?--ang tanóng n~g isáng tinig.

--Hindî, nalalaman mo n~g siyá'y may ugaling cacaibá at main~gat;
n~guni't inaacalà cong siyá'y cacampí natin; iniligtás ni don Crisóstomo
ang canyáng buhay.

--Caya acó pumayag,--anáng unang tinig;--¡ipinagágamot ni don Crisóstomo
ang aking asawa sa bahay n~g isáng médico sa Maynilà! Acó ang nacacaalam
n~g convento upang makipagliwanag sa cura n~g aming pautan~gan.

--At camí naman ang nacacaalam n~g cuartel, at n~g masabi namin sa m~ga
civil na may m~ga anác na lalaki ang aming amá.

--¿Maguiguing ilán caya cayó?

--Limá, cainaman na ang limá. Maguiguing dalawampo raw cami,--anáng
alilà ni don Crisóstomo.

--At ¿cung hindi lumabás cayóng magalíng?

--¡Sttt!--anáng isá, at hindi na umimic ang lahát.

Namamasid sa nag-aagaw n~g dilim at liwanag ang pagdating n~g isáng
anino na marahang lumalacad na ang bacod ang siyáng tinútunton;
manacánacang humíhintô na para mandíng lumílin~gon.

At may dahil n~ga namán. Sa dacong hulihán, na may dalawampong hacbang
ang puwang, may sumusunod na isá pang anino, lalong malakí at tila
mandín lalò pang anino cay sa náuna: totoong napacarahan ang pagyapac sa
lupà, at biglang nawawalâ, na anaki'y linalamon n~g lupa, cailán mang
humíhinto't lumilin~gon ang náuuna.

--¡Sinusundan acó!--ang ibinulóng n~g náuunang anino; ¿ang guardia civil
caya? ¿nagsinun~galíng caya ang sacristan mayor?

--Ang sabi'y dito raw magtátatagpô,--ang iniisip n~g icalawáng anino;
marahil may masamáng inaacalà caya inililihim sa akin n~g dalawáng
magcapatid.

Sa cawacasa'y dumating ang nan~gun~gunang anino sa pintùan n~g
libin~gan. Lumapit ang tatlóng aninong nan~gauna.

--¿Silá po bagá?

--¿Cayó po ba?

--¡Tayo'y maghiwahiwalay, sa pagca't sinúsundan acó nilá! Tátanggapin
ninyó bucas ang m~ga sandata at pagcágabi gágawin. Ang hiyáw ay:
«¡Mabuhay si don Crisóstomo!» ¡Lacad na cayó!

Nawalâ ang tatlóng anino sa licuran n~g m~ga pader. Nagtagò ang bagong
dating sa pag-itan n~g pintô at naghintáy na hindi umiimic.

--¡Tingnan natin cung sino ang sumúsunod sa akin!--ang ibinulóng.

Dumating ang pan~galawáng anino na nag-iin~gat n~g mainam at humintóng
parang nagtitin~gintin~gin sa paliguid niyá.

--¡Nahuli acó n~g pagdating!--ang marahang sinabi; n~guni't baca caya
man~gagbalic.

At sa pagcá't nagpasimulâ n~g pag ambóng nagbabalang tumagál, inisíp
niyang sumilong sa ilalim n~g pintùan.

At alinsunod sa dapat mangyari'y nabuglàan niyá ang isáng anino.

--¡Ah! ¿sino pô cayó?--ang itinanóng n~g bagong dating na ang tinig ay
sa matapang na lalakl.

--At ¿sino pô ba naman cayô?--ang isinagót n~g isá n~g boong
capanatagan.

Sandalíng hindi nan~gagsiimic; pinagpipilitan n~g isá't isáng makilala
ang canyáng caharáp sa pamamag-itan n~g anyô n~g tinig at sa
pagmumukháng naaaninagnagan.

--¿Anô po ba ang hinihintay ninyó rito?--ang tanóng n~g may tinig na
pagca lalaki.

--Na tumugtóg ang á las ocho upang aking macuha ang baraja n~g m~ga
patay, ibig cong manalo n~gayong gabí n~g salapi,--ang sagót n~g isá na
ang tinig ay caraniwan; at cayó namân, ¿anó't cayó po'y naparito?

--Sa ... gayóng ding dahil.

--¡Abá! ikinatutuwa co; sa ganyá'y hindi acó mag-iisá. May dalá acóng
baraja; pagcarin~gig co n~g unang tugtóg ay maglálagay acó sa canilá n~g
_aldur_; sa icalawáng tugtóg ay maglálagay namán acó n~g _gallo_; ang
m~ga barajang gumagaláw ay iyán ang m~ga baraja n~g m~ga patáy, na
kinacailan~gang agawin sa pamamag-itan n~g pananagâ. ¿May dalá rin po ba
cayóng baraja?

--¡Wala!

--¿At paano?

--Magaang; cung paano ang paglalagáy ninyó sa canilá n~g bangcâ;
hinihintay cong silá namán ang maglálagay n~g bangcâ sa akin.

--¿At cung hindi maglagáy n~g bangcâ ang m~ga patáy?

--¿Anó ang gagawin? Hindi pa ipinag-uutos na sapilitang magsúsugal ang
m~ga patáy....

Sandalíng hindi silá nag-imican.

--¿Cayó po ba'y naparitong may sandata? ¿Paano ang inyóng gágawing
pakikiaway sa m~ga patáy?

--Sa pamamag-itan n~g aking m~ga suntóc,--ang isinagót n~g pinacamalaki
sa canilá.

--¡Ah, diablo, n~gayón co naalaala! hindi tumátayâ ang m~ga patáy pagca
may higuít sa isá ang bilang n~g m~ga buháy, at tayo'y dalawá.

--¿Siyá n~ga po ba? n~guni't áayaw acóng umalís.

--Acó ma'y gayón din, nan~gan~gailan~gan acó n~g salapi,--ang isinagót
n~g pinacamaliit; n~guni't gawín natin ang isáng bagay: magsugál tayong
dalawá, at ang matalo'y siyáng umalís.

--Halá ...--ang isinagót n~g isá na may cauntíng samâ ang loob.

Pumasoc silá't humanap sa gayóng nag-aagaw n~g dilim at liwanag n~g
isáng lugar na lalong nauucol; hindi nalao't nacásumpong silá n~g isáng
baunang bató at doon silá naupô. Kinuha n~g pinacapandác sa canyáng
salacót ang baraja, at nagpanin~gas namán ang isá n~g fósforo.

Sa ilaw ay nagtin~ginan ang isá't isa, datapuwa't ayon sa pag-aanyô n~g
canícaniláng mukha'y hindi nan~gagcacakilalanan. N~guni't gayón man, sa
pinacamataás at tinig macalalaki ay makikilala natin si Elías, at sa
pinacamaliit ay si Lucas, dahil sa pílat niyá sa pisn~gí.

--¡Alsahín po ninyó!--ang winica nitó, na hindi nálilin~gat n~g
pagmamasíd sa caharáp.

Itinabí ang iláng butóng nakita sa ibabaw n~g libin~gang bató't saca
nag-_andar_ n~g isáng alás at isáng cabayo. Pinagsunodsunód ni Elías ang
pagpapanin~gas n~g fósforo.

--¡Sa cabayo!--anyá,--at n~g magcatanda'y nilagyán n~g isáng bun~gô n~g
tadyáng.

--¡Juego!--aní Lucas,--at sa icaapat ó icalimang _carta_ ay lumabás ang
isáng alás.

--Natalo cayó,--ang idinugtóng;--n~gayó'y pabayaan po ninyóng acó'y
mag-isáng humanap n~g pagcabúhay.

Umalís si Elías na hindi nagsabi n~g catagâ man lamang, at nawala sa
guitna n~g cadilimán.

Nang macaraan ang ilang minuto'y tumugtóg ang á las ocho sa relós n~g
simbahan, at ipinahayag n~g campana ang oras n~g m~ga caluluwa; n~guni't
hindi inanyayahan ni Lucas makipagsugál sa canyá ang sino man, hindi
tinawagan ang m~ga patáy, na gaya n~g iniaatas n~g pamahiin; ang
guinawá'y nagpugay at bumulóng n~g ilang panalan~gin, nagcruz n~g boong
cataimtimang tulad sa marahil guinágawa rin sa sandaling iyón n~g puno
n~g Cofradía n~g Santísimo Rosario.

Nagpatuloy ang pag-ambón sa boong magdamág. Pagca á las nueve n~g gabi'y
madilím na ang m~ga daan at wala n~g taong lumalacad; ang m~ga farol n~g
lan~gis na dapat ibitin n~g bawa't namamayan sa tapat n~g canilang
bahay, bahagya n~g nacaliliwanag sa pabilóg na isáng metro ang luwang:
tila mandin inilagáy ang m~ga ilaw na iyó't upang makita ang carilimán.

Naglálacad n~g paroo't parito sa magcabicabilang dulo n~g daang malapit
sa simbahan ang dalawáng guardia civil.

--¡Maguináw!--ang sabi n~g isá sa wicang tagalog na may puntóng bisayà;
hindi tayo macahuli n~g isá man lamang sacristan, waláng gágawa n~g
casiraan n~g culun~gán n~g manóc n~g alferez ... Nan~gadalà dahil sa
pagcápatay doon sa isá; nacayáyamot sa akin itó.

--At sa akin,--ang isinagót n~g isá;--sino ma'y waláng nagnanacaw;
datapuwa't salamat sa Dios at ang sabiha'y na sa bayan daw si Elías. Ang
sabi n~g alferez ay ang macahuli raw sa canyá'y máliligtas sa palò sa
loob n~g tatlóng buwán.

--¡Aa! Nasasaulo mo ba ang canyáng m~ga _señas_?--ang tanóng n~g bisaya.

--¡Mangyari bagá! ang taás ay matangcád ayon sa alferez, catatagán ayon
sa cay padre Dámaso; maiitím ang m~ga matá, catatagán ang ilóng,
catatagán ang bibíg, waláng balbás, maitim ang buhóc....

--¡Aa! ¿at ang m~ga tan~ging _señas_?

--Maitím ang barò, maitím ang salawal, mán~gan~gahoy....

--¡Aa! hindi macatatacas, tila nakikinikinita co na siyá.

--Hindi co siyá pagcacamal-an sa ibá, cahi't macatulad niyá.

At ipinagpatuloy n~g dalawáng sundalo ang caniláng pag-_ronda._

Mulíng natatanawan na namán natin sa liwanag n~g m~ga farol ang dalawáng
aninong nagcacasunod na lumalacad n~g boong pag-iin~gat. Isáng mabalasic
na _¿quién vive?_ ang siyáng nagpahintô sa dalawá, at sumagót ang nauna
n~g _¡España!_ na nan~gan~gatal ang tinig.

Kinaladcád siyá n~g m~ga sundalo at siyá'y dinalá sa farol upáng siyá'y
kilalanin. Siyá'y si Lucas, n~guni't nan~gag-aalinlan~gan ang m~ga
sundalo at nan~gagtatanun~gan sa tin~ginan.

--¡Hindi sinasabi n~g alferez na may pilat!--anáng bisayà sa sabing
marahan.--¿Saán ca paroroon?

--Magdádala acó n~g pamisa upang gawín bucas.

--¿Hindi mo ba nakikita si Elías?

--¡Hindi co po siyá nakikilala, guinoó!--ang sagót ni Lucas.

--¡Hindi co itinátanóng sa iyo cung siyá'y nakikilala mo, ¡tan~ga! cami
ma'y hindi namin siyá nakikilala; itinátanóng co sa iyó cung siyá'y
nakita mo!

--Hindi pô, guinoo.

--Pakinggán mong magalíng, sasabihin co sa iyó ang canyáng m~ga _señas_.
Ang taás ay cung minsa'y matangcád, cung minsa'y catatagán; ang buhóc at
ang m~ga matá'y maiitim; at ang lahát n~g m~ga ibá pa'y pawang m~ga
catatagán,--anáng bisayà.--¿Nakikilala mo na siyá n~gayón?

--¡Hindi po, guinoó!--ang isinagót ni Lucas na natútulig.

--¡Cung gayó'y _¡sulong!_ hayop, burro!--At ipinagtulacan siyá nilá.

--¿Nalalaman mo ba cung bakin ang acala n~g alferez ay matangcád si
Elías at ang acalà naman n~g cura'y catatagán lamang ang taás?--ang
itinanóng na nag iisip-isip n~g tagalog sa bisayà.

--Hindi.

--Sa pagcá't nacabaón sa pusáw ang alférez n~g siyá'y mámatyagan, at ang
cura namá'y nacatayô.

--¡Siyá n~gâ!--ang bigláng sinabi n~g bisaya; mainam ang pag-iisip mo
... ¿bakit ca nagguardia civil?

--Hindi capagcaraca'y guardia civil acó; acó'y dating
contrabandista,--ang isinagót n~g tagalog na nagpapahan~ga.

N~guni't silá'y linibáng n~g isá pang anino: sinigawán nilá itó n~g
¿quién vive? at bago dinalá nilá sa ilaw. N~gayó'y si Elías na n~gâ ang
siyáng sa canilá'y humaharap.

--¿Saán ca paroroon?

--Akin pong hinahabol, guinoó, ang isáng taong humampás at nagbalà sa
aking capatíd na lalaki; ang taong iyó'y may pílat sa mukhá't
nan~gn~ga~ngalang Elías ...

--¿Há?--ang bigláng sinabi n~g dalawá at nan~gagtin~ginang
nagsisipanghilacbót.

At pagdaca'y nan~gagtacbuhang ang tun~go'y sa simbahang sasandali pa
lamang na pinaroonan ni Lucas.



=LIII.=

=IL BUON DI SI CONOSCE DA MATTINA.=


Maagang cumalat sa bayan ang balitang may nakitang m~ga ilaw sa
libin~gan n~g gabing nacaraán.

May sinasabi ang punò n~g V.O.T. (Venerable Orden Tercera) na m~ga
candilang may ilaw at cung paano ang anyô at cung gaano ang caniláng
m~ga lakí, datapuwa't ang hindi matucoy ay ang bilang, n~guni't may
nabilang siyáng hanggáng dalawampô. Hindi dapat atimín ni hermana Sipa,
na caanib sa Cofradía n~g Santísimo Rosario, na ang macapagyabáng lamang
na nacakita n~g biyayà n~g Dios na itó'y ang isáng na sa hermandad
(capatiran) na caaway; sinabi namán ni hermana Sipa, cahi't hindi
malapit doon ang canyáng tinátahanan, na siyá'y nacárin~gig n~g m~ga
daíng at hibíc, at hanggáng sa tila mandín canyáng nakikilala ang tinig
n~g tan~ging m~ga tao, na n~g unang panahó'y canyáng naca ...,
datapuwa't alang-alang sa pag-ibig sa capuwa taong atas sa binyaga'y
hindi lamang canyáng pinatatawad, cung di namán canyáng ipinananalan~gin
at inililihim ang caniláng m~ga pan~galan, at dahil dito'y pagdaca'y
pinapagtitibay na siyá'y santa. Hindi totoong matalas ang tain~ga, ang
catotohanan, ni hermana Rufa, n~guni't hindi dapat tiisin niyáng
narin~gig ang bagay na iyón ni hermana Sipa't siyá'y hindi, at dahil
dito'y nanaguinip siyá at sa canyá'y humarap ang maraming m~ga caluluwa,
hindi lamang n~g m~ga taong patáy na, cung di namán n~g m~ga buhay;
hiníhin~gi n~g m~ga caluluwang silá'y bahaguinan n~g m~ga indulgenciang
canyáng maliwanag na itinátala't pinacaiin~gatan. Masasabi niyá ang m~ga
pan~galan sa m~ga familiang nan~gan~gailan~gan, at wala siyáng
hiníhin~gi cung di isáng muntíng limós upáng isaclolo sa Papa, sa m~ga
pan~gan~gailan~gan nitó.

Isáng batang ang hanap-buhay ay mag-alaga n~g m~ga hayop, na nan~gahás
magpatibay na wala siyáng nakita liban na lamang sa isáng ilaw at
dalawáng táong nan~gacasalacot, nahirapang lubha upang macaligtás sa
m~ga hampás at m~ga lait. Nawaláng cabuluháng siyá'y manumpâ, na canyáng
casama ang canyáng m~ga calabaw at silá ang macapagsasabi:

--¿Durunong ca pa sa m~ga celador at sa m~ga hermana, _paracmason,_
hereje?--ang siyáng caniláng sinasabi sa canyá't siya'y iniirapan nilá.

Nanhíc ang cura sa púlpito at inulit ang sermón tungcól sa Purgatorio,
at muli na namáng lumabas ang m~ga pipisohin sa canicaniláng
kinatataguan.

N~guni't pabayaan natin muna ang m~ga caluluwang nan~gaghihirap, at
pakinggán natin ang salitaan ni don Pilipo at n~g matandáng Tasio, na
may sakit at nag-íisa sa canyáng maliit na bahay. Malaon nang hindi
bumaban~gon sa canyáng kinahihigaan ang filósofo ó ulól, at nararatay
dahil sa isáng panghihinang madalî ang paglubhâ.

--Ayawán, sa catotohanan, cung marapat co cayóng handugan n~g masayáng
batì dahil sa pagcátanggáp sa inyó n~g inyóng pagbibitiw n~g
catungculan; n~g una, n~g hindi pakinggán n~g boong cawalánghiyaan ang
palagáy n~g marami sa m~ga nan~gagpupulong, sumasacatuwiran cayóng
hin~gin ninyó ang pahintulot na macapagbitíw cayó n~g inyóng
catungculan; n~guni't n~gayóng cayó'y nakikitalád sa guardia civíl ay
hindi magalíng. Sa panahón n~g pagbabaca'y dapat cayóng manatili sa
inyóng kinalalagyan.

--Tunay n~ga, datapuwa't hindi, pagca naglililo ang general,--ang sagót
ni don Filipo;--talastas na po ninyóng kinabucasa'y inalpasan n~g
gobernadorcillo ang m~ga sundalong aking nahuli, at
nagpacatangguítangguíng gumawa n~g cahi't anó pa man. Wala acóng magawa
cung walang pahintulot ang aking punò.

--Wala n~ga, cung cayó'y nag-íisa, datapuwa't malakí ang magágawa ninyó
cung catulong ninyó ang m~ga ibá. Dapat sanang sinamantala ninyó ang
ganitóng pangyayari upang cayó'y macapagbigáy ulirán sa ibáng m~ga
bayan. Sa ibabaw n~g catawátawáng capangyarihan n~g gobernadorcillo'y
naroon ang catuwiran n~g bayan; iyán sana ang pasimula n~g isáng
magalíng na pagtuturò ay inyóng sinayang na di guinamit.

--¿At anó bagá caya ang aking magágawa sa kinacatawán n~g m~ga malíng
pananalig? Tingnan po ninyó't nariyan si guinoóng Ibarra, na napilitang
makisang-ayon sa m~ga pananampalataya n~g caramihan, ¿inaacalà ba
ninyóng siyá'y naniniwalà sa «excomunión»?

--Ibá ang inyóng calagayan cay sa canyá; ibig ni guinoóng Ibarrang
magtaním, at upang magtaním ay kinacailan~gang yumucód at tumalima sa
cahilin~gan n~g catawán; ang catungculan po ninyó'y magpagpág, at upang
magpagpág ay nan~gan~gailan~gan n~g lacás at nin~gas n~g loob. Bucod sa
rito'y hindi dapat gawín ang pakikitalád laban sa gobernadorcillo; ang
marapat sabihi'y: laban sa lumalabis sa paggamit n~g lacás, laban sa
sumisira n~g catahimican n~g bayan, laban sa nagcuculang sa canyáng
catungculan; at sa ganitó'y hindi n~ga cayó mag-iisá, palibhasa'y ang
bayan n~gayó'y hindi na gaya n~g nacaraáng dalawampóng taón.

--¿Sa acala po caya ninyó?--ang tanóng ni don Filipo.

--¿At hindi po ninyó nararamdaman?--ang isinagót n~g matandang ga
humilig na sa kináhihigan;--¡ah! palibhasa'y hindi pô ninyó nakita ang
panahóng nagdaan, hindi ninyó mapagcucurocurò ang bun~ga n~g pagparito
n~g m~ga tagá Europa, n~g m~ga bagong aclát at n~g pagpasá Europa n~g
m~ga kinabataan. Pag-isip-isipin ninyó't pagsumagsumaguin: tunay n~ga't
nananatili pa ang Real at Pontificia Universidad n~g Santo Tomás, sampô
n~g canyáng carunungdun~gang claustro, at pinapagsasanay pa ang iláng
m~ga nag-aaral sa pagtatatág n~g m~ga «distingo» (pagkilala n~g caibhán)
at bigyán n~g panghulíng ningníng ang m~ga catalasan n~g pagmamatuwiran
tungcól sa iglesia, n~guni't ¿saán pô ninyó makikita n~gayón yaóng m~ga
kinabataang mawilihíng sásalicsic n~g metafísica, panís n~g m~ga dunong,
na sa capapahirap sa pag-iisip ay namamatay sa marayang m~ga
pagbabalacbalac sa isáng suloc n~g m~ga lalawigan, na hindi matapustapos
unawain ang m~ga saguisag n~g «ente», hindi macuhang masunduan ang
liwanag n~g «esencía» (tining) at n~g «existencia» (búhay) cataastaasang
palaisipang nagpapalimot sa atin n~g lalong kinacailan~gang maalaman:
n~g nauucol sa ating cabuhayan at sariling calagayan? ¡Tingnán po ninyó
ang cabataan n~gayón! Sa puspós na casiglahan n~g caniláng loob sa
pagcákita sa lalong malayong tan-awin, silá'y nan~gag-aaral n~g
Historia, Matemáticas, Geografía, Literatura, m~ga dunong sa Física,
m~ga wicà n~g ibá't ibáng lahi, m~ga bagay na lahát na nang panahón
nati'y ating dinírin~gig n~g malakíng pan~gin~gilabot na parang m~ga
heregía; ang lalong mahiliguín sa calayaan n~g isip n~g panahón co'y
pinapagtitibay na mababang-mababa ang m~ga dunong na iyán sa m~ga minana
cay Aristóteles at sa m~ga pátacaran n~g «silogismo». Sa cawacasa'y
napag-unawa n~g taong siyá'y tao; pínabayaan ang pagsisiyasat sa
calagayan n~g canyáng Dios, ang pakikialam sa hindi matangnán, sa hindi
nakita, at ang paglalagdá n~g alituntunin sa m~ga panaguinip n~g canyáng
panimdim; napagkilala n~g taong ang canyáng minana'y ang malawac na
daigdíg, na macacaya niyáng pagharian; na sa canyáng pagcapagál sa isáng
gáwaing waláng cabuluhá't palalò, tumun~gó't pinagmasídmasíd ang lahát
nang sa canyá'y nacaliliguid. Pagmasdán pô ninyó n~gayón cung paano ang
pagsílang n~g ating m~ga poeta; binúbucsan sa ating unti unti n~g m~ga
Musa n~g Naturaleza ang caniláng iniin~gatang m~ga cayamanan at
nagpápasimulâ n~g pagn~giti sa atin upáng tayo'y bigyáng siglá sa
pagpapatulò n~g pawis. Naghandóg na n~g m~ga unang bun~ga ang m~ga
dunong na nagbúhat sa m~ga pinagdanasan; culang na lamang n~gayón ang
lubós na pacabutihin n~g panahón. Naaalínsunod ang m~ga bagong abogado
n~gayón sa m~ga bagong balangcás n~g Filosofia n~g Càtuwirán;
nagpápasimulà na ang ilán sa canilá n~g pagníngning sa guitna n~g
carilimáng nacaliliguid sa luclucan n~g m~ga tagapa-unawa n~g
cagalin~gan, at nahihíwatigan na ang pagbabago n~g lacad n~g panahón.
Pakinggán po ninyó cung paanong manalitâ n~gayón ang m~ga cabataan,
dalawing po ninyó ang m~ga páaralang pinagtuturuan n~g m~ga dunong, at
ibá n~g m~ga pan~galan ang umaalin~gáwn~gaw sa m~ga pader n~g m~ga
claustro, diyán sa loob n~g m~ga pader na iyá'y wala tayong máririn~gig
liban na lamang sa m~ga n~galan ni Santo Tomás, Suarez, Amat, Sánchez at
m~ga ibá pa, na pawang pinacasásamba n~g panahóng co. Waláng cabuluháng
magsisigáw buhat sa m~ga púlpito ang m~ga fraile laban sa tinatawag
niláng pagsamâ n~g m~ga ugalì, tulad sa pagsigáw n~g m~ga magtitindá n~g
isdâ, laban sa cacuriputan n~g m~ga mamimili, na hindi nilá
napagkikilalang ang calacal nilá'y bilasâ na't waláng cabuluhán! Waláng
cabuluháng ilaganap n~g m~ga convento ang caniláng mahahabang galamáy at
m~ga ugat sa han~gád na inisín sa m~ga bayan ang bagong agos; pumapanaw
na ang m~ga diosdiosan; mangyayaring mapapamayat n~g m~ga ugat n~g cahoy
ang m~ga halamang doo'y itinatanim, datapuwa't hindi mangyayaring
macaamís n~g buhay sa ibáng nan~gabubuhay, na gaya na n~ga n~g m~ga
ibong napaiilangláng sa calan~gitán.

Masimbuyó ang pananalitâ n~g filósofo; nagníningning ang canyáng m~ga
matá.

--Datapuwa't maliit ang bagong sibol; cung man~gagcáisa ang lahát, ang
pagsúlong na totoong napacamahal ang ating pagbili'y mangyayaring
caniláng mainís,--ang itinutol ni don Filipo na áayaw maniwala.

--Inisin siya, ¿nino? ¿n~g tao bagâ, iyáng pandác bang masasactín ang
macaíinis sa Pagsulong, sa macapangyarihang anác n~g panahón at n~g
casipagan? ¿Cailán bagá nagawâ niyá ang gayón? Lalò n~g itinulac siyá sa
paglaganap n~g m~ga nan~gagpupumilít na siyá'y piguílin sa pamamag-itan
n~g m~ga pinasasampalatayan, n~g bibitayán at n~g pinagsusunugang sigâ.
_E por si muove_, (at gayón ma'y gumágalaw), ang sinasabi ni Galileo n~g
pinipilit siyá n~g m~ga dominicong canyáng sabihing ang lupa'y hindi
gumagalaw; ang gayóng salitá'y iniuucol sa pagsulong n~g dunong n~g tao.
Mapipilit ang iláng m~ga calooban, mapápatay ang iláng m~ga tao,
n~guni't itó'y waláng cabuluhán: magpapatuloy n~g paglacad sa canyáng
landás ang Pagsulong, at sa dugô n~g m~ga mabulagtá'y bubucal ang m~ga
bago't malalacás na m~ga suwi. Pagmasdán po ninyó ang m~ga pamahayagan
man, cahi't ibiguing magpacátiratira sa cahulihulihan, gayón ma'y
humáhacbang n~g isá sa pagsulong n~g laban sa canyáng calooban; hindi
macatacas sa pagtupad sa ganitóng atas ang m~ga dominico man, caya't
caniláng tinutularan ang m~ga jesuita, na cánilang m~ga caaway na cailán
ma'y hindi macacasundô: gumágawâ silá n~g m~ga casayahan sa caniláng
m~ga claustro, nan~gagtátayô n~g m~ga maliliit na m~ga teatro,
nag-áanyô-anyô n~g m~ga tulâ, sa pagcá't palibhasa'y hindi silâ culang
sa catalinuhan, bagá man ang boong isip nilá'y nan~gabubuhay pa silá sa
icalabinglimáng siglo, napagkikilala niláng sumasacatuwiran ang m~ga
jesuita, at silá'y makikialam pa sa daratníng panahón n~g m~ga batang
bayang caniláng tinuruan.

--Ayon, sa sabi ninyó'y ¿caalacbáy ang m~ga jesuita sa paglacad n~g
Pagsulong?--ang tanóng na nagtátaca ni don Filipo;--cung gayo'y ¿bakit
silá'y minamasamâ n~g m~ga tagá Europa?

--Cayó po'y sasagutín co n~g catulad n~g m~ga nag-aaral n~g tungcól sa
Iglesia n~g una,--ang isinagót n~g filósofo, na mulíng nahigâ at
pinapanag-uli ang canyáng pagmumukháng palabiro;--sa tatlóng paraán
mangyayaring macaacbay sa Pagsulong: sa dacong unahán, sa dacong
taguiliran at sa dacong hulihán; ang m~ga nan~gun~guna'y siyáng
namamatnugot sa canyá; ang nan~gasa taguilira'y cusang napadadala na
lamang, at ang nan~gahuhuli'y pawang kinácaladcad, at sa m~ga
kinácaladcad na itó nasasama ang m~ga jesuita. Ang ibig sana nilá'y silá
ang macapamatnubay sa Pagsulong, n~guni't sa pagcá't nakikita niláng
itó'y malacás at ibá ang m~ga hilig, silá'y nakikisang-ayon, at lalong
minamagalíng niláng silá'y makisunod cay sa silá'y tahaki't yapacan, ó
mátira caya sa guitna n~g marilím na daán. N~gayón po'y tingnán ninyó,
tayo rito sa Filipinas ay may m~ga tatlóng siglo, ang cauntian, ang
ating pagcáhuli sa _carro_ n~g Pagsulong: bahagya pa lamang
nagpápasimula tayo n~g pag-alis sa «Edad Media» (476 hanggáng 1453);
caya n~ga ang m~ga jesuita na nasa Europa'y larawan n~g pag-urong, cung
pagmasdan dito'y larawan n~g Pagsulong; cautan~gan n~g Filipinas sa
canilá ang bagong umúusbóng na pagdunong, ang m~ga dunong na catutubò
n~g daigdíg (Ciencias Naturales), na siyáng cáluluwa n~g siglo XIX, na
gaya namang cautan~gán sa m~ga dominico ang Escolasticismo (filosofía
n~g Edad Media), na namatáy na cahi't anóng pagpipilit na gawín ni León
XIII: waláng Papang macabuhay na mag-ulî sa binitay na n~g catutubong
bait ... Datapuwa't ¿saán náparoon ang ating salitaan?--ang itinanóng na
nagbago n~g anyô n~g pananalita;--¡ah! ang pinag-uusapan nati'y ang
casalucuyang calagayan n~g Filipinas ... Siyá n~ga, n~gayó'y pumapasoc
tayo sa panahón n~g pakikitunggalì, malî acó, cayó; nauucol na sa gabí
camíng nan~gaunang ipinan~ganác, cami'y paalís na. Ang nagtutunggali ay
ang nacaraang panahóng cumacapit at yumayacap na nagtútun~gayaw sa
uugaugâ n~g malaking bahay na bató n~g m~ga macapangyarihan, at saca ang
panahóng sasapit, na náririn~gig na buhat sa malayò ang canyáng awit n~g
pagwawagui, sa m~ga sinag n~g isáng namamanaag n~g liwaywáy, tagláy ang
Bagong Magandáng Balita na galing sa m~ga ibáng lupaín ... ¿Sinosino
caya ang man~gatitimbuang at mababaon sa pagcaguhò n~g náguiguibang
bahay?

Tumiguil n~g pananalitâ ang matandáng lalaki, at n~g makita niyang
siyá'y tinititigan ni don Filipong nagninilaynilay, ngumitî at mulíng
nagsalitâ:

--Halos nahuhulaan co ang iniisip po ninyó.

--¿Siyá n~ga pô ba?

--Iniisip po ninyóng magaang na totoóng mangyaring acó'y
nagcacamalì,--ang sinabing n~gumin~gitî n~g malungcót;--n~gayó'y may
lagnát acó at hindi namán acó maipalalagay na hindi namamali cailán man:
_homo sum et nihil humani a me alienum puto,_ ani Terencio; n~guni't
cung manacánaca'y itinutulot ang managuinip, ¿bakit bagá't hindi
mananaguinip acó sa m~ga hulíng sandalî n~g buhay? At bucód sa roo'y
¡pawang panaguinip lamang ang aking naguíng buhay! Sumasacatuwiran pô
cayó; ¡panaguinip! waláng iniisip ang ating m~ga kinabataan cung di ang
m~ga sintahan at layaw n~g catawan: lalong malaki ang panahóng caniláng
ginugugol at ipinagcacapagod sa pagdayà at paglulugsô n~g isáng
capurihán n~g isáng dalaga, cay sa pag-iisip-isip n~g icagagaling n~g
canyáng lupang tinubuan; pinababayaan n~g m~ga babae rito sa atin ang
caniláng sariling m~ga familia, dahil sa pag aalaga n~g bahay at familia
n~g Dios; masisipag lamang ang m~ga lalaki rito sa atin sa nauucol sa
m~ga vicio at silå'y m~ga bayani lamang sa paggawâ n~g m~ga cahiyahiyâ;
námumulat ang camusmusan sa m~ga cadilimán at sa m~ga calumalumaang
pinagcaratihang aayaw baguhin; pinalálampas n~g m~ga cabataan ang lalong
pinacamagalíng na panahón n~g caniláng buhay na waláng anó mang mithîin,
at ang m~ga may gulang na'y waláng guinágawang sucat mamun~ga n~g
cagalin~gan, waláng capacanán silá cung di magpasamâ sa m~ga kinabataan
sa pamamag-itan n~g caniláng masasamáng halimbawang ipinakikita ...
Ikinagagalac cong acó'y mamatáy na ... _claudite jam rivos, pueri._

--¿Ibig pô ba ninyó ang anó mang gamót?--ang itinanóng ni don Filipo,
upáng magbago n~g salitaang nacapagbigáy dilim sa mukhâ n~g may sakít.

--Hindî nagcacailan~gan n~g m~ga gamót ang m~ga mamamatay; cayóng m~ga
mátitira ang nan~gagcacailan~gan. Sabihin pô ninyó cay don Crisóstomo na
acó'y dalawin niyá bucas, may sasabihin acó sa canyáng totoong
mahahalagá. Sa loob n~g iláng araw ay yayao na acó. ¡Sumásacadilimán ang
Filipinas!

Pagcatapos n~g ilàng sandali pang pag-uusapa'y iniwan ni don Filipong
namámanglaw at nag-iisip ang bahay n~g may sakít.



=LIV.=


QUIDQUID LATET, ADPAREBIT,
NIL INULTUM REMANEBIT.



Ipinagbibigay álam n~g campana ang oras n~g pagdarasal sa hapon;
tumitiguil ang lahát pagcárin~gig n~g taguinting n~g pagtawag n~g
religión, iniiwan ang caniláng guinágawa't nan~gagpupugay: inihíhintó
n~g magsasacáng nanggagaling sa bukid ang canyáng pag-awit, pinatitiguil
ang mahinahong lacad n~g calabáw na canyáng sinásakyan, at nagdarasal;
nagcucruz ang m~ga babae sa guitnâ n~g daan at pinagágalaw na magalíng
ang caniláng m~ga labì't n~g sino ma'y huwag mag-alinlan~gang sa
caniláng silá'y mapamintakasi; inihihintô n~g lalaki ang pag-ámac sa
canyáng manóc at dinárasal ang _Angelus_ upáng sang-ayunan siyá n~g
capalaran; nan~gagdárasal n~g malacás sa m~ga bahay ... nalúlugnaw,
nawáwalâ ang lahát n~g in~gay na hindi ang sa _Abá Guinoong Maria_.

Gayón ma'y nagtutumulin sa paglacad sa daan ang curang nacasombrero, na
anó pa't pinapagcacasala ang maraming m~ga matatandáng babae, ¡at lalo
n~g nacapagcacasala! na ang tinutungo niyá'y ang bahay n~g alférez.
Inacala n~g m~ga matatandáng babaeng panahón nang dapat niláng itíguil
ang pagpapakibót n~g caniláng m~ga labi upáng silá'y macahalic sa camáy
n~g cura; datapuwa't hindî silá pinansín ni pari Salví; hindi siyá
nagtamóng lugód n~gayóng ilagáy ang canyáng mabut-óng camáy sa ibabaw
n~g ilóng n~g babaeng cristiana, upáng buhat diyá'y padaus-using maimis
(ayon sa nahiwatigan ni doña Consolación) sa dibdíb n~g magandáng batang
dalaga, na yumúyucod sa paghin~gî n~g bendición.

¡Marahil totoong mahalagáng bagay n~gâ ang nacaliligalig sa canyáng
panimdím upáng malimutan n~g ganyán ang canyáng sariling cagalin~gan at
ang cagalin~gan n~g Iglesia!

Totoong dalidali n~gang siyá'y nanhíc sa hagdanan at tumawag n~g boong
pagdudumalî sa pintô n~g bahay n~g alférez, na humaráp na nacacunót ang
m~ga kilay, na sinusundan n~g canyáng cabiac (n~g canyang asawa), na
n~gumín~giting parang tagá infierno.

--¡Ah, padre cura! makikipagkita sana acó sa inyó n~gayón, ang cambíng
na lalaki po ninyó'y....

--May sadyà acóng totoong mahalagá....

--Hindí co maitutulot na palagui n~g iwasac niyá ang bacod ...
¡papuputucan co siyá cung magbalic!

--¡Iyá'y sacali't buháy pa cayó hanggáng bucas!--anáng cura na
humihin~gal at patun~go sa salas.

--¿Anó? ¿inaacala po ba ninyóng mapapatay acó niyáng taotaohang pipitong
buwan pa lamang n~g ipan~ganac? ¡Lúlusayin co siyá sa isáng sicad
lamang!

Umudlót si pari Salvi at hindi kinucusa'y itinun~gó ang panin~gín sa paá
n~g alférez.

--¿At sino po ba ang inyóng sinasabi?--ang itinanóng na nan~gán~gatal

--¿Sino ang sasabihin co cung di iyáng nápacahalíng, na hinamon acóng
camí raw ay magpatayan sa pamamag-itan n~g revolver, na ang layo'y
sandaang hacbáng?

--¡Ah!--humin~gá ang cura, at saca idinugtóng:--Naparito acó't may
sasabihin sa inyóng isáng bagay na totoóng madalian.

--¡Huwág na pó cayóng magsabi sa akin n~g ganyáng m~ga bagay! ¡Marahil
iyá'y catulad n~g sa dalawáng batà!

Cung di lamang naguíng lan~gís ang pang-ilaw at hindi sana nápacarumí
ang _globo_, nakita disín n~g alférez ang pamumutlâ n~g cura.

--¡Ang ating pag-uusapan n~gayó'y ang mahalagáng bagay na nauucol sa
buhay n~g calahatan!--ang mulíng sinabi n~g cura n~g marahan.

--¡Mahalagáng bagay!--ang inulit n~g alférez na namutlà; ¿magalíng po
bang magpatamà ang binatang iyán?...

--Hindi siyá ang aking sinasabi.

--Cung gayó'y ¿sino?

Itinurò n~g cura ang pintô, na sinarhán n~g alférez alinsunod sa canyáng
kinaugalian, sa pamamag-itan n~g isáng sicad. Ipinalálagay n~g alférez
na waláng cabuluhán ang m~ga camay, at wala n~gang mawáwalâ sa canyáng
anó man cung maalis ang canyang dalawang camáy. Isáng tun~gayaw at isáng
atun~gal ang siyáng naguíng casagutan buhat sa labás.

--¡Hayop! ¡biniyác mo ang aking noó!--ang isinigáw n~g asawa niyá.

--¡N~gayó'y iluwal na pô ninyó!--ang sinabi sa cura n~g boong
capanatagán n~g loob.

Tinitigan n~g cura ang alférez n~g malaon; pagcatapos ay tumanóng niyáng
tinig na pahumál at nacayayamot na caugalian n~g nan~gagsesermon:

--¿Nakita pô ba ninyó cung paano ang aking pagparito, patacbó?

--¡Redios! ¡ang boong isip co'y nagbubululós pô cayó!

--Cung gayó'y tingnán ninyó,--ang sinabi n~g cura na hindi pinansín ang
cagaspan~gan n~g asal n~g alférez;--pagca nagcuculang acó n~g ganyán sa
aking catungculan, maniwala cayó't may mabibigát na m~ga cadahilanan.

--¿At anó pa pô?--ang itinanóng n~g causap na itinátadyac ang paá sa
tinútungtun~gan.

--¡Huminahon cayó!

--Cung gayó'y ¿anó't cayó'y nagmámadali n~g mainam sa pagparito?

Lumapit sa canyá ang cura't tumanong n~g matalinghagà:

--¿Walà ... pô ... ba ... cayóng ... nababalitaang ... anó ... man?

Pinakibít n~g alférez ang canyáng m~ga balicat.

--¿Pinagtitibay pô ba ninyóng wala cayóng natátalastas na anóng anó man?

--¿Ibig pô ba ninyóng ipaunawa sa akin ang nauucol cay Elías na cagabí'y
itinagò n~g inyóng sacristan mayor?--ang itinanóng.

--Hindi, hindi co sinasabi n~gayón ang m~ga cathacathàng iyan,--ang
sagót n~g curang nagpakita na n~g pagcayamot;--ang ibig cong sabihin
n~gayó'y ang isáng malakíng pan~ganib.

--¡P ...! ¡cung gayó'y magsalitâ cayó n~g maliwanag!

--¡Abá!--ang madalang na sinabi n~g fraile na may anyóng pagpapawaláng
halaga;--n~gayó'y muli pa ninyóng makikita ang cahalagahan naming m~ga
fraile; catimbáng n~g isáng regimiento ang catapustapusang uldóg; caya't
ang cura'y ...

At ibinabâ ang tinig at sinabi n~g matalinghagang pananalitâ:

--¡Nacatuclas acó n~g isáng malaking acalang pangguguló!

Lumucsó ang alférez at tinititigan ang fraile sa malakíng gulat.

--Isáng cakilakilabot at mabuting pagcacahandang munacalang tacsíl na
pangguguló, na sasambulat n~gayón ding gabí.

--¡N~gayón ding gabi!--ang bigláng sinabi n~g alférez, na dinaluhong ang
cura; at tinacbó ang canyáng revolver at sable na nacasabit sa pader.

--¿Sino ang aking daracpin?, ¿sino ang aking daracpin?--ang sigáw.

--¡Huminahon po cayó, may panahón pa, salamat sa aking pagdadalidaling
guinawa; hanggáng sa á las ocho....

--¡Babarilín co siláng lahát!

--¡Makiníg po cayó! Lumapit sa akin n~gayóng hapon ang isáng babae, na
hindi co dapat sabihin ang pan~galan (sa pagcá't isang lihim n~g
confesió) at ipinahayag sa aking lahát. Sasalacayin nilá't cucunin ang
cuartel, pagca á las ocho, na hindi magpapamalay, lolooban ang convento,
dáracpin nilá ang falúa at pápatayin tayong lahát na m~ga castila.

Tulíg na tulíg ang alférez.

--Waláng sinabi sa akin ang babae cung di itó lamang,--ang idinugtóng
n~g cura.

--¿Walâ n~g ibáng sinabi? ¡cung gayó'y daracpin co siyá!

--Hindi co mapababayaan: ang hucuman n~g pan~gun~gumpisal ay siyáng
luclucan n~g Dios na mahabaguin.

--¡Waláng Dios at waláng mahabaguing macapagliligtas! ¡huhulihin co ang
babaeng iyán!

--Sinisirà po ninyó ang inyóng isip. Ang marapat pô ninyóng gawin ay
humandá; lihim ninyóng papagsandatahin ang inyóng m~ga sundalo, at
ilagáy ninyó silá sa magalíng na mapagbabacayan; padalhan pô ninyó acó
n~g apat na guardia sa convento, at ipaunawâ ninyó ang mangyayari sa
m~ga taga falúa.

--¡Walâ rito ang falúa! Hihin~gî acó n~g saclolo sa ibáng m~ga
_sección!_

--Huwág, sa pagca't cung gayó'y caniláng maiino, at hindi nila
ipatutuloy ang caniláng bantâ. Ang lalong magalíng ay máhuli nating
buháy silá at sacâ natin pasigawin, sa macatuwíd bagá'y cayó ang
magpapasigaw sa canilá; hindi acó dapat makialám sa bagay na itó, sa
pagcá't acó'y sacerdote. ¡Dilidilihin ninyó! sa mangyayaring itó'y
macatutuclas cayó n~g m~ga _cruz_ at m~ga _estrella;_ ang tan~ging
hiníhin~gi co'y papagtibayin lamang na acó ang siyáng sa inyó'y
nagsabi't n~g macapaghandà.

--¡Papagtitibayin, padre, papagtitibayin, at hindi malayong sa inyó'y
mapaputong ang isáng mitr!--ang sagót n~g alférez na nagágalac, at
tinitingnan ang m~ga mangás n~g canyáng suut na damít.

--Ipaasahan cong magpápadala cayó sa akin n~g apat na guardia na ibá ang
pananamit, ¿eh?

Samantalang nangyayari ang m~ga bagay na itó'y nagtátatacbo ang isáng
tao sa daang patun~gó sa bahay ni Crisóstomo at dalidaling pumapanhic sa
hagdanan.

--¿Nariyan ba ang guinoo?--ang tanóng n~g tinig ni Elías sa alilà.

--Na sa canyáng gabinete at may guinagawâ.

Sa nais ni Ibarrang malibáng ang canyáng pagcainíp sa paghihintay n~g
oras na macapagpapaliwanagan cay María Clara'y gumagawa sa canyáng
laboratorio.

--¡Ah! cayó pô palá, ¿Elías?--ang bigláng sinabi;--cayó ang sumasaaking
isip, nalimutan co cahapong itanóng sa inyó ang pan~galan niyóng
castilàng may bahay na kinatitirahan n~g inyóng nunòng lalaki.

--Hindi pô nauucol sa akin, guinoo....

--Pagmasdán po ninyó,--ang ipinagpatuloy ni Ibarra, na hindi
nahihiwatigan ang pagcabalisa n~g binata, at inilapit sa nin~gas ang
isáng caputol na cawayan; nacatuclas acó n~g isáng dakilang bagay; hindi
nasusunog ang cawayang itó.

--Hindi pô ang cawayan ang dapat nating lin~gunín n~gayón; ang dapat
ninyóng gawín n~gayó'y iligpit ang inyóng m~ga papel at cayó'y tumacas
sa loob n~g isáng minuto.

Pinagmasdán ni Ibarra si Elías na nagtatacá, at n~g makita sa canyáng
pagmumukhâ ang anyóng hindi nag aaglahî, canyáng nábitiwan ang bagay na
hawac.

--Sunuguin pô ninyó ang lahát na macapapahamac sa inyó at sa loob n~g
isang oras ay lumagáy cayó sa isáng lugar na lalong panatag.

--At ¿bakit?

--Inyó pong sunuguin ang lahat n~g papel na inyóng sinulat ó ang
isinulat sa inyó; ang lalong waláng cahuluga'y caniláng masasapantahang
masamâ ...

--N~guni't ¿bakit?

--¿Bakit? sa pagcá't bago cong natuclasan ang isáng munacalang
pangguguló na cayó ang ipinalálagay na may cagagawán at n~g cayó'y
ipahamac.

--¿Isáng munacalang pangguguló? at ¿sino ang may cagagawán?

--Hindi co nangyaring nasiyasat cung sino ang may cagagawán; bagong
capakikipagsalitaan co lamang sa isá sa m~ga culang palad na sa bagay na
iyá'y pinagbayaran, na hindi co nangyaring naakit na huwag gumawa n~g
gayón.

--At iyán, ¿hindi pô ba sinabi sa inyó cung sino ang sa canyá'y
nagbayad?

--Sinabi pô, at pinapan~gaco acóng aking pacain~gatan ang lihim, sinabi
sa aking cayó raw pô.

--¡Dios co!--ang biglang sinabi ni Ibarra, at siyá'y nagulomihanan.

--¡Guinoo, huwág pô cayóng mag-alinlan~gan, huwag nating sayan~gin ang
panahón, pagcá't marahil matuloy n~gayóng gabí rin ang munacalang
pangguguló!

Tila mandin hindi siyá naririn~gig ni Ibarrang nacadilat n~g mainam at
naca capit sa ulo ang m~ga camáy.

--Hindi mangyayaring mapahinto ang caniláng gagawin,--ang ipinagpatuloy.
ni Elías,--wala n~g magagawa n~g acó'y dumatíng, hindi co kilalá ang
canilang m~ga pinuno ... ¡lumigtás po cayó, guinoo, magpacabuhay cayó,
sa icagagaling n~g inyóng bayan!

--¿Saán acó tatacas? ¡Hiníhintay aco n~gayóng gabi!--ang bigláng sinabi
ni Ibarra na si María Clara ang iniisip.

--¡Sa alin mang bayan, sa Maynila, sa bahay n~g sino mang punong may
capangyarihan, n~guni't sa ibáng lugar, n~g hindi nilá masabing cayó ang
namumunò sa pangguguló!

--¿At cung acó rin ang magcanulo n~g munacalang pangguguló?

--¡Cayó ang magcacanulo?--ang bigláng sinabi ni Elías, na siyá'y
tinititigan at nilalayuan n~g pauróng; malalagay po cayóng tacsíl at
duwag sa m~ga matá n~g m~ga mangguguló, at mahinà ang loob sa m~ga matá
n~g m~ga ibá; wiwicaíng inuman~gan ninyó silá n~g isáng silo at n~g
cayó'y magtamo n~g carapatán, mawiwicang ...

--Datapuwa't ¿anó ang dapat cong gawín?

--Sinabi co na sa inyó: pugnawín ang lahát ninyóng m~ga papel na nauucol
sa inyóng buhay, at tumacas at maghintáy n~g m~ga mangyayari....

--¿At si María Clara?--ang sigáw n~g binatà;--¡hindi, mamatáy na muna
acó!

Pinilípit ni Elías ang sariling camáy at nagsabi:

--¡Cung gayó'y inyóng ilagan man lamang ang dagoc, maghandâ cayó sa
pananagót cung cayó'y isumbóng na nilá!!!

Lumin~gap sa paliguid niyá si Ibarrang ang anyó'y natútulig.

--Cung gayó'y tulun~gan pô ninyó aco; diyán sa m~ga carpetang iyá'y may
m~ga sulat acó n~g aking familia; piliin ninyó ang sa aking amá na
siyáng macapapahamac sa akin marahil. Basahin po ninyó ang m~ga firma.

At ang binata'y tulíg, hibáng, ay binubucsá't sinasarhan ang m~ga cajón,
nagliligpit n~g m~ga papel, dalidaling binabasa ang m~ga sulat,
pinupunit ang m~ga ibá, ang m~ga ibá namá'y itinatagò, dumárampot n~g
m~ga aclát, binubucsan ang m~ga dahon at ibá pa. Gayón din ang guinágawâ
ni Elías, bagá man hindi totoóng natútulig, n~guni't gayón din ang
pagdadalidali; datapuwa't humintô, nangdilat, pinapagbiling-bilíng ang
papel na hawac at tumanóng na nan~gán~gatal ang tinig:

--¿Nakikilala pô ba n~g inyóng familia si don Pedro Eibarramendia?

--¡Mangyari pa bagá!--ang isinagót ni Ibarra, na nagbúbucas n~g isáng
cajón at kinucuha roon ang isáng buntóng m~ga papel; ¡siyá ang aking
nunò sa tuhod!

--¿Inyó po bang nunò sa tuhod si don Pedro Eibarramendia?--ang mulíng
itinanóng ni Elías, na namúmutla't siráng sirâ ang mukhâ.

--Opô,--ang isinagót ni Ibarra, na nalílibang; pinaiclî namin ang
apellido sa pagcá't napacahabà.

--¿Siyá pô ba'y vascongado?--ang inulit ni Elías at lumapit sa canya.

--Vascongado, n~guni't ¿ano po ang nangyayari sa inyó?--ang itinanóng na
nangguíguilalas.

Itinicom ni Elías ang canyang m~ga daliri, idiniin sa canyáng noó at
tinitigan si Crisóstomo, na umudlót n~g canyáng mabasa ang anyó n~g
mukhâ ni Elías.

--¡Nalalaman pô ba ninyó cung sino si don Pedro Eibarramendia?--ang
itinanong na nangguiguitil.--¡Si don Pedro Eibarramendia'y yaóng imbíng
nagparatang sa aking nunòng lalaki at may cagagawan n~g lahát n~g m~ga
sacunáng nangyari sa amin!

Tiningnán siyá ni Crisóstomong nanglúlumo, datapuwa't ipinagpag ni Elías
ang canyáng bisig, at sinabi sa canyá n~g isáng mapait na tinig na doo'y
umaatun~gal ang nagbabagang galit.

--¡Masdán ninyó acóng magaling, masdan ninyó acó cung acó'y naghirap, at
cayó'y buháy, sumisinta cayo, cayó'y may cayamanan, bahay,
kinaalang-alan~ganan! ¡nabubuhay cayó!... ¡cayó'y nabubuhay!

At hibáng na tinun~go ang ilang m~ga sandatang típon, n~guni't bahagyâ
pa lamang nacahugot n~g dalawáng sundang ay cusang binitiwan, at
tiningnang wari'y sirâ ang isip si Ibarra, na nananatiling hindi
cumikilos.

--¡Aba!--¿anó ang aking gagawin?--ang ibinulóng, at saca tumacas at
iniwan ang bahay na iyón.



=LV.=

=ANG CAPAHAMACAN.=


Nan~gaghahapunan doon sa comedor (cacanán) ni Capitan Tiago, si Linares
at si tía Isabel; narín~gig mulá sa salas ang calampagan n~g m~ga
pinggán at n~g m~ga cubierto. Sinabi ni María Clarang aayaw na siyáng
cumain, at naupô sa piano na ang casama'y ang masayáng si Sinang, na
bumúbulong sa canyáng m~ga tain~ga n~g m~ga talinghagang salitâ,
samantalang balisáng nagpaparoo't parito sa salas si pari Salvi.

Hindi sa dahiláng hindi nagdáramdam n~g gutom ang bagong galing sa
sakit, hindî; cayâ gayó'y hinihintay ang pagdating n~g isang tao, at
sinamantala ang sandaling hindi niyá macacaharap ang canyáng Argos (sa
macatuwid baga'y ang hindi naglílicat n~g pagbabantay sa canyá saán
man): ang oras n~g paghahapunan ni Linares.

--Makikita mo cung hindi matitira ang fantasmang iyán hanggáng sa á las
ocho,--ang ibinulóng ni Sinang, na itinuturo ang cura; dapat _siyáng_
pumarito pagca á las ocho. Gaya rin siyá ni Linares na umiibig.

Pinagmasdán ni María Clara n~g boong panghihilacbót ang canyáng catotong
babae. Hindi nápagmasdan nitó ang gayóng bagay, caya't nagpatuloy ang
catacottacot na masalin~gatà:

--¡Ah! nalalaman co na cung bakit aayaw umalis cahi't pagpasarin~gan co:
¡aayaw magcagugol sa pag-iilaw n~g convento! ¿nalaman mo na? Mulâ n~g
magcasakít icaw, mulíng pinatáy ang dalawáng lámparang dating
pinasísindihán ... Datapuwa't ¡tingnán mo cung anó ang guinagawang anyó
sa m~ga matá, at cung paano ang pagmumukhà!

Tinugtóg n~g sandalíng iyón n~g relós sa bahay ang á las ocho. Nan~gatal
ang cura at naupô sa isáng suloc.

--¡Darating na!--ani Sinang at kinurót si María Clara;--¿náririn~gig mo
ba?

Tumugtóg ang campanà sa simbahan n~g á las ocho at tumindig ang lahát
upáng man~gagdasál; namunò si pari Salvi n~g mahina't nan~gán~gatal na
tinig; datapuwa't palibhasa'y may canícanyang iniisip ang bawa't isá,
sino ma'y waláng pumansín n~g bagay na iyón.

Bahagyá pa lamang natatapos ang dasál ay dumatíng si Ibarra. May tagláy
na luksâ ang binatà, hindi lamang sa pananamít, cung di naman sa mukhá,
caya pagcakita sa canyá ni María Clara'y tumindig at humacbáng n~g isá
upáng siyá'y tanun~gin cung napapaano, n~guni't sa sandali ring iyó'y
narin~gíg ang isáng pútucan n~g m~ga baríl. Tumiguil si Ibarra, umiinog
ang canyáng m~ga matá, siyá'y naumíd. Nagtagò sa licód n~g isáng haligui
ang cura. Bago na namáng m~ga putucan, bagong m~ga ugong ang náririn~gig
sa dacong convento, na sinusundan n~g m~ga hiyawan at tacbuhan.
Nan~gagsipasoc n~g panacbó si capitan Tiago, si tía Isabel at si Linares
at nan~gagsisigawan n~g _¡tulisán! ¡tulisán!_ Casunod nilá si Andeng na
iniwawasiwas ang isáng duruan at tumacbó't naparoon sa tabí n~g canyáng
capatíd sa suso.

Nanicluhód si tía Isabel at umiiyac at dinárasal ang _kyrie eleyson;_
dalá ni capitán Tiagong namúmutlá't nan~gán~gatal sa isáng tenedor ang
atáy n~g isáng inahíng manóc at inihahaying tumatan~gis sa Virgen sa
Antipolo; punongpunô ang bibig ni Linares at nacasandata n~g isáng
cuchara; nan~gagyacap si Sinang at si María Clara; ang tan~ging hindi
nananatili sa hindi pagkilos ay si Crisóstomo, na hindi maisaysáy ang
canyáng pamumutlá.

Nagpapatuloy ang sigawá't ang m~ga hampasan, nan~gagsásara n~g m~ga
bintanà n~g boong in~gay, naririn~gig ang tunóg n~g m~ga pito,
manacanaca'y isáng putóc n~g baríl.

--_¡Christe eleyson!_ Santiago, ¡nagáganap na ang hulà ... sarhán mo ang
m~ga bintana!--ang hibíc ni tía Isabel.

--¡Limampóng bombang malalakí at dalawáng misa de gracia!--ang tugón
namán ni capitán Tiago;--_¡Ora pro nobis!_

Untiunting nananag-uli ang cakilakilabot na catahimican ... Nárin~gig
ang tinig n~g alférez na sumísigaw at tumatacbo:

--¡Padre cura! ¡Padre Salvi! ¡Hali cayó!

--_¡Miserere!_ ¡Humihin~gi n~g confesión ang alférez!--ang sigáw ni tía
Isabel.

--¿May sugat ba ang alférez?--ang sa cawacasa'y itinanóng ni Linares;
¡ah!

At n~gayó'y canyáng nahiwatigang hindi pa palá nan~gún~guyá ang na sa
canyáng bibig.

--¡Padre cura, halí cayó! ¡Walâ nang sucat icatacot!--ang ipinatuloy na
sigáw n~g alférez.

Sa cawacasa'y minagalíng ni fray Salving namúmutlâ, na lumabás sa
canyáng pinagtataguan at manaog sa hagdanan.

--¡Pinatáy n~g m~ga tulisán ang alférez! ¡María, Sinang, pasá cuarto
cayó, trangcahán ninyóng magalíng ang pintô! _¡Kyrie eleyson!_

Napasa hagdanan namán si Ibarra, bagá man sinasabi sa canyá ni tía
Isabel:

--¡Huwág cang lumabás at hindi ca nacapan~gun~gumpisal, huwág cang
lumabás!

Ang mabait na matandang babaeng itó'y caibigang matalic n~g una n~g
canyáng iná.

Datapuwa't nilisan ni Ibarra ang bahay; sa pakiramdám niyá'y umiinog na
lahát sa canyáng paliguid, na nawáwalâ ang canyáng tinutungtun~gan.
Humahaguing ang canyáng tain~ga, bumibigát ang canyáng m~ga bintî at
cacaibá cung ilacad; naghahalihaliling nagdaraan sa canyang panin~gín
ang m~ga alon n~g dugô, liwanag at carilimán.

Bagá man totoóng maliwanag ang sicat n~g buwán sa lan~git, natitisod ang
binatà sa m~ga bató't m~ga cahoy na na sa daang mapanglaw at waláng
cataotao.

Sa malapit sa cuartel ay nacakita siyá n~g m~ga sundalong nacalagáy sa
dulo n~g fusil ang bayoneta, na nan~gagsasalitaan n~g masimbuyó, caya't
nacaraan siyá na hindi napansín.

Naririn~gig sa tribunal ang m~ga dagoc, m~ga sigáw, m~ga daíng, m~ga
tun~gayaw; nan~gin~gibabaw at nagtatagumpay sa lahát ang tinig n~g
alférez.

--¡Sa pan~gáw! ¡Lagyán n~g _esposas_ ang m~ga camay! ¡Dalawáng putóc
agád sa cumilos! ¡Sargento, magtatág cayó n~g bantáy! ¡Waláng
magpapasial n~gayón, cahi't Dios! ¡Huwág cayóng matutulog, capitán!

Nagtumulin n~g pagpatun~go sa canyáng bahay si Ibarra; hinihintay siyá
n~g canyáng m~ga alila na malakí ang balisa.

--¡Siyahan ninyó ang lalong pinacamagalíng na cabayo at cayó'y
matulog!--ang sa canilá'y sinabi.

Pumasoc sa canyáng gabinete, at nag-acalang magdalidaling ihandá ang
isáng maleta. Binucsán ang isáng cajang bacal, kinuha ang canyáng m~ga
hiyas, kinuha ang lahát n~g salaping doroon at ípinasoc sa isáng supot.
Kinuha ang canyáng m~ga hiyas, kinuha sa pagcasabit ang isáng larawan ni
María Clara, at pagcatapos na macapagsandata n~g isáng sundang at
dalawáng revolver ay tinun~go ang isáng armario na kinálalagyan n~g
canyáng m~ga casangcapan.

Nang sandaling iyó'y tatlóng calabóg na malalacás ang tumunóg sa pintô.

--¿Sino iyán?--ang itinanóng ni Ibarra n~g tinig na malungcót.

--¡Bucsán ninyó sa n~galan n~g harì, bucsan ninyò agád ó iguiguibà namin
ang pintô!--ang sagót sa wicàng castilà n~g isáng tinig na mahigpit ang
pag-uutos.

Tumin~gin sa bintana si Ibarra; nagningning ang canyáng m~ga matá at
ikinasá ang canyáng revolver; datapuwa't nagbagong isipan, binitiwan ang
m~ga sandata at siyá rin ang nagbucás n~g nan~gagdaratin~gan na ang m~ga
utusán.

Pagdaca'y hinuli siyá n~g tatlóng guardia.

--¡Parakip po cayó sa n~galan n~g Hari!--anáng sargento.

--¿Bakit?

--Doon na sasabihin sa inyó, bawal sa amin ang sabihin.

Nagdilidiling sandali ang binatà, at sa pagcá't aayaw siyá marahil na
makita ang canyáng m~ga paghahandâ sa pagtacas, dinampót ang sombrero't
nagsalitâ:

--¡Sumasailalim po acó n~g inyóng capangyarihan! Inaacala cong sa
sandalíng oras lamang.

--Cung nan~gan~gaco cayóng hindi tatacas, hindi po namin cayó gagapusin;
ipinagcacaloob po sa inyó n~g alférez ang biyayang itó; n~guni't cung
cayó'y tumacas....

Sumama si Ibarra, at iniwan ang canyáng m~ga alilang nan~galálaguim.

Samatala'y ¿anó na ang nangyari cay Elías?

Nang canyáng lisanin ang bahay ni Crisóstomo, warì'y sirá ang isip na
tumátacbong hindi nalalaman ang pinatun~guhan. Tinahac ang m~ga
capatagan, dumating sa isáng gubat na totoong malakí ang pagcaguiyaguis;
tinatacasan ang cabayanan, tinatacasan ang liwanag, nacaliligalig sa
canya ang buwan, pumasoc siyá sa talinghagáng lilim n~g m~ga cahoy. Nang
naroroon na'y cung minsa'y tumitiguil, cung minsa'y lumalacad sa m~ga di
kilalang landás, cumacapit sa punò n~g malalaking cahoy, nababayakid sa
m~ga dawag, tumátanaw sa dacong bayan, na sa dacong paanan niyá'y
naliligo sa liwanag n~g buwan, nacalatag sa capatagan, nacahilig sa m~ga
pampan~gin n~g dagat. Nan~gagliliparan ang m~ga ibong nan~gapupucaw sa
caniláng pagtulog; nan~gagpapalipatlipat sa sa isá't isáng san~gá,
nan~gaghuhunihan n~g matataos na tinig at tinititigan siyá n~g mabibilog
na m~ga matá n~g nan~gaglalakihang m~ga panikî, m~ga kuwago at m~ga
sábucot. Hindi silá tinitingnan at hindi man lamang silá náririn~gig ni
Elias. Ang acalà niyá siyá'y sinúsundan n~g m~ga napupuot na anino n~g
canyáng m~ga magulang na nan~gamatay na; nakikita sa bawa't san~gá ang
calaguímlaguím na buslóng kinálalagyan n~g naliligò n~g dugóng ulo ni
Bálat, ayon sa pagcasabi sa canyá n~g canyáng amá; warì natatalisod niyá
mandín sa punò n~g bawa't cahoy ang matandáng babaeng patáy; tila mandin
nakikinikinita niyá sa dilim na papawidpawid ang bun~gô at m~ga butó n~g
nunò niyáng lalaking imbi ... at ang m~ga butóng itó n~g matandáng babae
at saca ang ulong iyó'y sinisigawan siyá: ¡duwág!, ¡duwág!

Linisan ni Elías ang bundóc, tumacas at lumusong sa dacong dagat, sa
pasigang nilacad niyá n~g boong balisa; n~guni't doon sa malayò, sa
guitná n~g tubig, doon sa ipinaiilanglang mandin n~g liwanag n~g buwan
ang isáng ulap, anaki'y nakita niyáng napaimbulog at pumapawidpawid ang
isáng anino, ang anino n~g canyàng capatíd na babaeng basá n~g dugô ang
dibdib, lugáy ang buhók at inilílipad n~g han~gin.

Nanicluhód sa buhan~gin si Elías.

--¡Patí ba namán icaw!--ang ibinulóng na iniunat ang m~ga bisig.

Datapuwâ, nacatitig sa ulap ay dahandahang tumindíg, sumulong at tumubóg
sa tubig, na wari mandin siyá'y may sinúsundan. Lumalacad siyá sa
malaláy na palusóng na iyóng gawá n~g wawà; malayò na siyá sa tabi,
dumarating na sa canyáng bayawáng ang tubig ay siyá'y sumusulong din,
sumusulong na tila niwawaláng diwà n~g isáng mapanhalinang espiritu.
Dumárating na sa canyáng dibdib ang tubig ...; n~guni't umalin~gawn~gaw
ang putucan n~g m~ga baril, nawalá ang aninong malicmatà at ang binatà'y
nataohan. Salamat sa catahimican n~g gabí at sa lalong malakíng
capaikpicán n~g mahinhing han~gin ay dumarating na magaling at malinaw
na malinaw hanggáng sa canyá ang ugong n~g m~ga putucan. Humintô siyá,
nagdilidili, nahiwatigan niyáng siyá palá'y sumasatubig; payapà ang
dagatan at natatanaw pa niyá ang m~ga ilaw sa dampâ n~g m~ga
man~gin~gisdâ.

Nagbalic siyá sa pampáng at napatun~go sa bayan, ¿anó ang dahil? Siyá
ma'y hindi niyá nalalaman.

Tila mandin walang tao ang bayan; saráng lahát ang m~ga bahay, sampóng
m~ga hayop, ang m~ga ásong caraniwang tumatahol cung gabí, pawang
nan~gagtagò sa tacot. Nacararagdag n~g lungcot at pag-iisá ang anyóng
pilac na liwanag n~g buwan.

Sa pan~gan~ganib niyáng bacâ canyáng macasalubong ang m~ga guardia
civil, siya'y nagpasuotsuot sa m~ga halamanan at m~ga pananím, at
anaki'y canyáng naaninagnagan ang dalawáng may anyóng tao; datapuwa't
canyáng ipinatuloy ang lacad, at, pagcalucsó niyá sa m~ga bacod at sa
m~ga pader, dumating siyáng pagál na pagál sa hirap na canyáng m~ga
pinagdaanan, sa isáng dulo n~g bayan, at tinun~go niyá ang bahay ni
Crisóstomo. Na sa pintuan ang m~ga alila't caniláng pinag-uusapan at
caniláng dináramdam ang pagcacapiit sa caniláng pan~ginoon.

Nang matantô na ni Elías ang nangyari siyá'y lumayô, lumiguíd siyá sa
bahay, nilucsó ang pader na bacod, inakyat ang bintanà at pumasoc sa
gabinete, at nakita niyáng nagninin~gas pa ang iniwang candila ni
Ibarra.

Nakita ni Elías ang m~ga papel at ang m~ga libró at ang m~ga suputang
kinasisidlan n~g salapî at m~ga hiyas. Pinag ugnáy-ugnáy sa canyáng
dilidili ang doo'y nangyari, at n~g mapagmasdan niyá ang gayóng caraming
m~ga papel na macapapahamac, inacala niyáng iligpít, ihaguís sa bintanà
at ibaón.

Sumun~gaw siyá sa halamanan, at sa liwanag n~g buwá'y canyáng natanawan
ang dalawáng guardia civil, na may casamang isáng «auxiliante» (isáng
utusán bagá n~g justicia): nagkikintaban ang m~ga bayoneta at ang m~ga
capacete.

Nang magcagayo'y minagalíng niyáng gawín agad ang isáng munacalà:
ibinuntón sa guitnâ n~g gabinete ang m~ga damít at ang m~ga papel,
ibinuhos sa ibabaw ang isáng lámpara n~g petróleo at sacâ sinindihán.
Ibinigkís na nagdudumalî sa bayawáng ang m~ga sandata, nakita ang
larawan ni María Clara, nag-alinlan~gan ... itinagò sa isá sa m~ga
suputan, dinalá ang m~ga suputang itó at tumalón sa bintanà.

Panahón na n~gà; iguiníguibâ na n~g m~ga guardia civil ang pintuan.

--¡Pabayaan ninyó camíng pumanhic upáng aming cunin ang m~ga papel n~g
inyóng pan~ginoon!--anáng directorcillo.

--¿May dalá ba cayóng pahintulot? Cung wala'y hindi cayó
macapapanhic,--ang sabi n~g isáng matandáng lalaki.

N~guni't pinatabi siyá n~g m~ga guardia civil sa cacuculata, pumanhíc
silá sa hagdán ...; datapuwa't isáng macapal na asó ang siyáng pumúpunô
sa bahay, at pagcálalaking m~ga dilà n~g apóy ang siyáng nan~gagsilabás
sa salas at dinidilàan ang m~ga pintó't bintanà.

--¡Sunog! ¡Sunog! ¡Apóy!--ang ipinagsigawan n~g lahát.

Humandulong ang lahát upáng mailigtás n~g bawa't isá ang macacaya,
n~guni't dumating ang apóy sa maliit na laboratorio at pumutóc ang m~ga
naroroong bagay na madadalíng mag-alab. Napilitang umurong ang m~ga
guardia civil, hinaharan~gan silá n~g sunog, na umuun~gal at niwáwalis
ang bawa't maraanan. Nawaláng cabuluháng cumuha n~g tubig sa balón;
sumísigaw ang lahát, ang lahát ay nagpapaguibíc, datapuwa't silá'y
nálalayô sa lahát. Narating na n~g apóy ang m~ga ibáng cabahayán at
napaiilanglang sa lan~git, casabay ang pagpaimbulóg n~g malalakíng
nagpapainog-inog na asó. Nalilipos na n~g apóy ang boong bahay,
lumálacás ang han~ging nasasalab; mulâ sa malayo'y nan~gagsisirating ang
iláng m~ga tagá bukid, nguni't dumárating silá roo't upáng mapanood
lamang nilá ang cagulatgulat na sigâ, ang wacás n~g matandáng bahay, na
pinagpitagang mahabang panahón n~g apóy, tubig at han~gin.



=LVI.=

=ANG SABIHANAN AT ANG INAACALA.=


Sa cawacasa'y pinapag-umaga rin n~g Dios sa bayang tiguíb n~g
pagcagulantang.

Walâ pang lumalacad na m~ga tao sa m~ga daang kinálalagyan n~g cuartel
at n~g «tribunal»; hindi nagpapakilala ang m~ga bahay na may m~ga
tumatao, gayón may main~gay na binucsán ang dahong cahoy n~g isáng
bintanà at sumun~gaw ang ulo n~g isáng musmós, na nagpapaínog-inog sa
magcabicabila ... _¡plas!_ nagpapaunawà ang lagapác na iyón n~g bigláng
pagdapò n~g isáng balát na tuyô sa sariwang balát n~g tao; n~gumiwî ang
bibíg n~g batáng lalaki, pumikit, nawalâ at mulíng sinarhán ang bintanà.

Nacapagbigáy halimbawà na; may nacárin~gig marahil n~g pagbubucás at
pagsasaráng iyón, sa pagcá't marahang binucsán ang sa ibáng bintanà at
main~gat na sumun~gaw ang ulo n~g isáng matandáng babae, culubót at walâ
n~g n~gipin: siyá n~gâ ang si hermana Puté na nag-in~gáy n~g di sapalà
samantalang nagsésermon si parì Dámaso. Ang m~ga musmós at ang m~ga
matatandáng babae ang siyáng tunay na larawan n~g pagcamalabis na
pagmimithíng macaalam n~g m~ga nangyayari sa ibabaw n~g lupà; ang m~ga
batà'y sa malakíng pagnanais na macaalam, at ang m~ga matatandáng
babae'y sa paghahan~gád na mag-alaala sa m~ga nacaraang panahón.

Marahil waláng macapan~gabás na bumigáy n~g palò n~g isáng sinelas, sa
pagca't nananatili, tumátanaw sa malayong pinapan~gún~gunot ang m~ga
kilay, nagmumog, lumurâ n~g malacás at nagcruz pagcatapos. Binucsán ding
may tacot ang isáng maliit na bintanà n~g bahay na catapát, at doo'y
sumun~gaw namán si hermana Rufa, ang aayaw magdayà't aayaw namáng siyá'y
dayâin. Nagtin~ginang saglít, ang dalawá, nagn~gitìan, naghudyatan at
mulíng nan~gagcruz.

--¡Jesús! nacacawan~gis n~g isáng misa de gracia, n~g isáng
castillo!--aní hermana Rufa.

--Mula n~g looban ang bayan ni Bálat ay hindi pa acó nacacakita n~g
isáng gabing catulad n~g sa cagabí,--ang isinagót ni hermana Puté.

--¿Gaano caraming putóc!--ang sabihanan ay ang pulutóng daw ni matandáng
Pablo.

--¿M~ga tulisan? ¡hindi mangyayari! Ang sabihana'y m~ga cuadrillero raw
na nacalaban n~g m~ga guardia civil. Cayâ napipiit si don Filipo.

--¡Sanctus Deus! may m~ga labing apat daw ang cauntian n~g m~ga patáy.

Untiunting pinagbubucsán ang ibáng m~ga bintanà at nan~gagsidun~gaw ang
ibá't ibáng m~ga mukhà, nan~gagbatîan at caniláng pinag-usapan ang m~ga
nangyayari.

Sa sicat n~g araw, na ang anyó'y niningning na magalíng, natatanawan n~g
may calabuan sa malayo ang pagpaparoo't parito n~g m~ga sundalo, na
tulad sa nag-áabo-abóng m~ga anino.

--¡Naroon ang isá pang patáy!--anáng isá buhat sa isáng bintanà.

--¿Isá? dalawá ang nakikita co.

--At acó'y ..., n~guni't sa cawacasan, ¿anó, hindi ninyó nalalaman cung
anó ang nangyari?--ang tanóng n~g isáng lalaking may pagmumukhâng
palabirô.

--¡Ahá! ang m~ga cuadrillero.

--¡Hindi pô; iyá'y isáng pag-aalsá sa cuartel!

--¿Anó bang pag-aalsá? ¡Ang cura't ang alférez ang nan~gaglabanán!

--Alin man diyá'y hindi totoó--ang sabi n~g nagtanóng;--iyá'y ang m~ga
insíc na nagsipag-alsá.

At mulíng sinarhán ang canyáng bintanà.

--¡Ang m~ga insíc!--ang inulit n~g lahát n~g malakíng pagtatacá.

--¡Cayâ palá walâ isá mang nakikita sa canilá!

--Nan~gamatáy na lahát, marahil.

--Inaacala co na n~gang may masamâ siláng gágawing anó man. Cahapon ...

--Iyá'y nakikinikinita co na, cagabí....

--¡Sayang!--aní hermana Rufa; na mamatáy siláng lahát n~gayón pa namáng
malapit na ang pascó, na capanahunan n~g caniláng pagreregalo ...
Maanong hinintáy man lamang nilá ang bagong taón....

Sumásaya n~g untiuntì ang m~ga daan: ang m~ga áso, m~ga manóc, m~ga
baboy at m~ga calapati ang nan~gáunang nag-acalang man~gagsigalà,
sumunod ang iláng marurun~gis na m~ga batang capit-capit at
nan~gagsisilapit sa cuartel na may tagláy na tacot; pagcatapos ay iláng
matatandáng babae, na nacasalumbabà n~g panyô, may tan~gang malalaking
cuintas, at cunuwa'y nan~gagdarasal upang silá'y paraanin n~g m~ga
sundalo. Nang mapagkilalang macalalacad na hindi tátanggap n~g isáng
putóc n~g baril, n~g magcágayo'y nagpasimulâ n~g paglabás ang m~ga
lalaki, na nan~gagwáwalang anó man cunwari; n~g pasimula'y
pinapagcacasiya nilá ang caniláng paglalacadlacad sa tapat n~g caniláng
bahay, na caniláng hináhagpos ang manóc; n~g malao'y tinicmán niláng
pahabahabain ang caniláng naaabot, na manacánacá siláng tumitiguil, at
sa kinágagayo'y nacarating silá hanggáng sa haráp n~g «tribunal».

Nacahambál n~g mainam ang pagdating n~g dalawáng cuadrillero, na may
daláng isáng angarilla na kinalululanan n~g isáng may anyóng tao, at
isáng guardia civil ang siyáng sa canilá'y sumúsunod. Napagtalastás na
silá'y galing sa convento; sa anyó n~g m~ga paang nan~gacalawít ay
pinagbalacbalac n~g isá cung sino caya iyon; sa daco roo'y may nagsabing
iyón n~gâ; sa lalong daco roo'y ang patáy ay dumami at nangyari ang
talinghagà n~g Santísima Trinidad; pagcatapos ay mulíng nasnaw ang
himalâ n~g m~ga tinapay at n~g m~ga isdâ, at naguíng tatlompó't waló na.

Nang may á las siete y media, n~g dumating ang ibáng m~ga guardia civil,
na galing sa m~ga caratig na bayan, ang balitang cumacalat ay maliwanag
na't nasasabi ang m~ga nangyari.

--Cagagaling co pa sa tribunal, na kinakitaan cong nan~gapipiit si don
Filipo at si don Crisóstomo,--ang sabi n~g isáng lalaki cay hermana
Putê; kinausap co ang isá sa m~ga nagbabantay na cuadrillero. Ang
nangyari'y isinaysáy na lahát cagabí ni Bruno, na anác niyóng namatáy sa
cápapalò. Talastás na po ninyóng ipacácasal ni capitang Tiago ang
canyáng anác na babae sa binatang castilà; sa sakit n~g loob ni don
Crisóstomo'y nag-acalang manghigantí at binantá niyáng patayín ang lahát
n~g m~ga castilà, patí ang cura; linusob nilá cagabí ang cuartel at ang
convento, at sa cagalin~gang palad, at sa awà n~g Dios, ay na sa sa
bahay ni capitang Tiago ang cura. Nan~gacatacas daw ang marami. Sinunog
n~g m~ga guardia civil ang bahay ni don Crisóstomo, at cung hindî sana
siyá nahuli na muna, siyá ma'y sinunog din.

--¿Sinunog nilá ang canyáng bahay?

--Nan~gabibilanggô ang lahát n~g m~ga alilà. ¡Pagmasdan ninyó't hanggáng
dito'y natatanawan pa ang asó!--anáng nagbabalità;--sinasabi n~g m~ga
nanggagaling doon ang m~ga bagay na totoong cahapishapis.

Minasdán n~g lahát ang lugar na itinurò: isáng manipís na asó ang
marahang napaiimbulog pa sa lan~gít. Nan~gaglilininglining ang lahát sa
nangyaring iyón, na may nahahabag at may sumisisi namán.

--¡Cahabaghabag na binatà!--ang mariing sinabi n~g isáng matandáng
lalaking asawa ni hermana Putê.

--¡Siyá n~gâ!--ang isinagót sa canyá n~g canyáng asawa;--n~guni't
alalahanin mong cahapo'y hindi nagpamisa n~g patungcól sa cáluluwa n~g
canyáng amá, na waláng salang siyáng lalong nagcacailan~gan n~g higuí't
cay sa ibá.

--N~guni't babae, ¿walâ cang caawaawà?...

--¿Awà sa m~ga excomulgado? Isáng casalanan ang maawà sa m~ga caaway n~g
Dios,--ang sabi n~g m~ga cura. ¿Natatandaan ba ninyó? ¡Siyá'y naglálacad
sa Campo Santo na parang yaó'y isáng culun~gan lamang n~g m~ga hayop!

--¿Hindi bagá nagcacawan~gis ang culun~gán n~g m~ga hayop at ang Campo
Santo?--ang isinagót n~g matandáng lalaki;--ang pinagcacáibhan lamang ay
ang tan~ging pumapasoc sa Campo Santo'y yaóng m~ga hayop na nauucol sa
isáng pulutóng....

--¿Siyá ca na n~ga!--ang isinigáw sa canyá ni hermana
Putê;--ipagsásanggalang mo pa ang taong nakikita nating maliwanag na
maliwanag na pinarurusahan n~g Dios. Makikita mo't icáw namá'y huhulihin
din. ¡Umalalay ca sa isáng bahay na nalulugsó!

Hindi na umimic ang lalaki sa gayóng pan~gan~gatuwiran.

--¡Halá!--ang ipinagpatuloy n~g matandáng babae; pagcatapos na masuntóc
niyá si parì Dámaso'y walá na n~ga siyáng nalalabing gawin cung di
patayín namán si parì Salví.

--N~guni't hindi maicacailáng siya'y mabait n~g panahóng siya'y musmós
pa.

--Tunay n~gà, siyá'y dating mabait,--ang mulíng itinutol n~g matandáng
babae; n~guni't siyá'y na pa sa España; ang lahát n~g napa sa sa España,
ang sabi n~g m~ga cura, ay naguiguing m~ga hereje.

--¡Ohoy!--ang isinagót namán n~g lalaki na nacasilip n~g sucat niyáng
icaganti;--¿hindi ba pawang tagá España ang lahát n~g m~ga cura, at ang
arzobispo, ang papa at ang Virgen? ¡Abá! ¿cung gayó'y pawang m~ga hereje
namán palá? ¡aba!

Nagcapalad si hermana Putê, na mámasdang tumatacbo ang isáng alilang
babae, na balisáng balisá at namúmutlá, at siyáng pumutol n~g pagtatalo.

--¡May isáng nagbigtí sa halamanan n~g capit-bahay!--ang sabing
humihin~gal.

--¡Isáng nagbigtí!--ang bigláng pinagsabihanan n~g lahát na puspós n~g
agám-ágam.

Nan~gagcruz ang m~ga babae; sino ma'y waláng nacakilos sa kinálalagyan.

--Siyá n~gá po,--ang ipinagpatuloy n~g alilang babaeng
nan~gán~gatal;--cucuha sana acó n~g pataní ... tumanáw acó sa halamanan
n~g capit-bahay upáng maalaman co cung siyá'y naroroon ..., ang nakita
co'y isáng lalaking úugoy-ugoy; ang boong isip co'y si Teo, ang alilang
siyáng lagui n~g nagbibigay sa akin ..., lumapit acó upáng ... cumuha
n~g patanì, at ang nakita co'y hindi siyá cung hindi ibá, isáng patáy;
tumacbó acó, tumacbó acó at ...

--Tingnán natin siyá,--ang wicá n~g matandáng lalaki, at sacâ
tumindig;--iturò mo sa amin.

--¡Huwag cang pumaroon!--ang isinigaw sa canya n~g canyáng asawa at
tinangnán siyá sa barò;--¡mapapahamac icáw!--¿siyá'y nagbigti? ¡lalong
masamá sa canyá!

--Pabayaan mong tingnán co siyá, babae;--pasa tribunal ca Juan, at
ipagbigay alam mo; bacâ sacali hindi pa patáy.

At siyá'y na pa sa halamanan, na sinúsundan n~g alilang babae, na
nagtatagò sa canyáng licuran; nan~gagsisunod din ang m~ga babae at gayón
din si hermana Putê, na pawang nan~gapúpuspos n~g tacot at n~g nais na
macapanood.

--Naroon pô, guinoo,--anáng alilang babae na humintô at itinuturò n~g
dalirì.

Tumiguìl ang capisanang iyón sa lalong pinacamalayò, at pinabayaang
mag-patuloy na mag-isá ang matandáng lalaki.

Isáng catawán n~g tao, na nacabitin sa isáng san~gá n~g puno n~g santól,
ang marahang umúugoy sa hihip n~g mahinhíng amihan. Pinagmasdán siyáng
sandalî n~g matandâ; nakita niyá ang m~ga paang nanínigas, ang m~ga
bisig, ang may dumíng damít, ang ulong nacalun~gayn~gáy.

--Hindi dapat natin siyáng galawín hanggáng sa dumatíng ang
justicia,--ang sinabing malacás;--matigás na; malaon nang siyá'y patáy.

Unti-unting lumapit ang m~ga babae.

--Iyán ang capit-bahay nating tumítira sa bahay na iyón, na may dalawáng
linggó na n~gayóng dumatíng dito; tingnán ninyó ang pilat niya sa mukhà.

--¡Avemaria!--ang sinabi pagdaca n~g m~ga babae.

--¿Ipagdárasal ba natin ang canyáng cáluluwa?--ang itinanóng n~g isáng
dalaga, caracaracang matapos na niyáng mapagmasdán at masiyasat ang
patáy na iyón.

--¡Halíng, hereje!--ang ipinan~gusap sa canyá ni hermana Puté,--hindi mo
ba nalalaman ang sinabi ni parì Dámaso? isáng pagtucsó sa Dios ang
ipagdasál ang isáng nápacasamâ; ang nagpapacamatay ay napapacasamáng
waláng sala, cayâ n~gâ siyá'y hindi inililibing sa lupàng «sagrado».

--Inaacalà co na n~gang masamâ ang cahihinatnan n~g taong iyán; cailán
ma'y hindi co nangyaring masiyasat cung anó ang canyáng ikinabubuhay.

--Macaalawang nakita co siyáng nakikipag-usap sa sacristan mayor,--ang
ipinahiwatig n~g isáng dalaga.

--¡Marahil ay hindi sa dahiláng siyá'y magcucumpisal ó magpapamisa cayâ.

Nan~gagsiparoon ang m~ga capit-bahay, at macapal na m~ga tao ang siyáng
lumiguid sa bangcáy, na nananatili sa pagpapaugóy-ugóy. Nan~gagsiratíng,
nang may calahating horas na, ang isáng alguacil, ang directorcillo at
dalawáng cuadrillero; ipinanaog n~g m~ga itó ang bangcáy at canilang
inilagáy sa ibabaw n~g isang _angarilla._

--Nagdadalidali ang tao sa pagcamatáy,--ang sinabi n~g directorcillong
tumatawa, samantalang kinucuha ang plumang nacasin~git sa licód n~g
canyáng tain~ga!

Guinawâ ang canyáng m~ga mararayà at panghulíng m~ga tanóng,
pinapagsaysáy ang alilang babae, na pinagpipilitan niyáng hulihin sa
silò, na cung minsa'y canyáng iniirapan, cung minsa'y canyáng
pinagbabalàan, at cung minsa'y pinararatan~gan n~g m~ga salitáng hindi
sinasabi, hanggáng sa magpasimulâ n~g pag-iyác ang alilang iyón, dahil
sa ang isip niyá'y siyá ay mapipiit sa bilangguan, at ang naguíng
catapusá'y sinabi na tulóy niyáng hindi siyá nagháhanap n~g patanì, cung
hindi ..., at canyáng sinásacsi si Teo.

Samantala'y minámasdan ang bangcáy at ang lubid n~g isáng tagá bukid, na
nacasalacót n~g malapad at may isáng malakíng tapal sa liig.

Hindî higuit cay sa ibáng bahagui n~g catawán ang pan~gin~gitím n~g
mukhâ n~g bangcáy; may nakikitang dalawáng galos at dalawáng maliliit na
pasâ sa dacong itaas n~g talì; mapuputî at waláng dugô ang m~ga hilahis
n~g lubid. Inusisang magalíng n~g mapagsiyasat na tagá bukid, ang barò
at salawal n~g bangcáy, at canyáng nahiwatigang punóng punô n~g alabóc,
at hindi pa nalalaong napunit sa ibá't ibáng m~ga lugar; n~guni't ang
lalong canyáng náino'y ang m~ga bun~ga n~g tinglóy ó _amorseco_ na
nacarikít sa cuello n~g barò.

--¿Anó ang iyóng tinítingnan?--ang itinanóng sa canyá n~g directorcillo.

--Tinítingnan co po cung siyá'y mangyayaring makilala co,--ang pautál na
sinabi, na anyóng magpupugáy, sa macatuwid bagá'y lalong itinun~gó ang
salacót.

--¿N~guni't hindî mo ba narin~gig na iyán ang nagn~gan~galang Lucas?
¿Nacacatulog ca ba?

Nan~gagtawanan ang lahát. Nagsalitâ n~g iláng pautál-utál na sabi ang
tagá bukid na nápahiyâ, at yumaong nacatun~gó at mahinà ang lacad.

--¡Oy! ¿saán cayó paparoon?--ang isinigáw sa canyá n~g matandáng
lalaki;--¡hindi riyán ang daan n~g paglabás; diyán ang patun~gó sa bahay
n~g patáy!

--¡Nacacatulog pa ang lalaki!--anáng directorcillo n~g
palibác,--kinacailan~gang busan siyá n~g tubig sa ibabaw.

Muling nan~gagtawanan ang m~ga naroroon.

Iniwan n~g tagá bukid ang lugar na iyóng kinahiyâan niyá, at napatun~go
sa simbahan. Itinanóng ang sacristán mayor pagdatíng sa sacristía.

--¡Natutulog pa!--ang sa canyá'y caniláng isinagót n~g magaspang na
anyô;--¿hindî mo ba nalalamang nilooban cagabí ang convento?

--Híhintayin cong siyá'y maguising.

Minasdán siyá n~g m~ga sacristán niyáng anyóng magaspáng na talagáng
asal na n~g m~ga taong bihasang silá'y alimurahin.

Natutulog ang bulág ang isáng mata sa isáng mahabang silla, na na sa
isáng suloc na hindi ináabot n~g liwanag. Nacalagáy ang salamín sa matá
sa ibabaw n~g noo, sa guitnâ n~g mahahabang naglawit na buhóc, waláng
nacatátakip sa payát at nan~gan~galirang na dibdib, na tumataas at
bumábabâ sa canyáng paghin~gá.

Naupô sa malapit ang tagá bukid, at handáng maghintay n~g boong
catiyagaan, n~guni't may nahulog sa canyáng cuarta, hinanap niyá sa
pamamag-itan at tulong n~g isang candilà, sa ilalim n~g sillón n~g
sacristán mayor. Námasid din n~g tagá bukid na may m~ga bun~ga rin n~g
tinglóy (amorseco) ang salawál at ang m~ga manggás n~g baró n~g
natutulog, na sa cawacasa'y náguising, kinusót ang tan~ging matáng
canyáng nagagamit, at may galit na pinagwicâan ang taong iyón.

--¡Ibig co pó sanang magpamisa n~g isa, guinoo!--ang sabi, na ang anyó'y
humíhin~ging tawad.

--Natapos na ang lahát n~g m~ga misa,--ang sinabi n~g bulag ang isáng
matá, n~g magcagayon, na pinatimyás n~g cauntî ang canyáng tinig; bucas,
cung ibig mo ... ¿sa m~ga cáluluwa sa Purgatorio ba?

--Hindi pô,--ang sagót n~g tagá bukid, at sacá ibinigay ang piso sa
sacristán.

At tinitigan ang canyáng iisaisang matá, at idinagdág:

--Patungcól pô sa isáng taong hindi malalao't mamámatay.

At linisan ang sacristía.

--¡Mahuhuli co sana siyá cagabí!--ang sinabing nagbúbuntong hinin~ga,
samantalang inaalis ang tapal at iniuunat ang catawán, upáng manag-uli
ang pagmumukhà at taas ni Elías.



=LVII.=

=¡VAE VICTIS!=[261]


Napahamac ang aking tuwâ.

Nagpaparoo't parito ang m~ga guardia civil, na nacalálaguim ang anyô sa
harap n~g tribunal, at pinagbabalàan n~g culata ang canilang baril ang
pan~gahás na m~ga musmós, na tumítiyad ó nan~gagpapasanan upang canilang
mátanawan cung anó cayâ ang nan~garoroon sa dacong loob n~g _rejas._

Hindî na nápapanood sa salas yaóng masayáng anyô n~g panahóng
pinag-tatalunan ang palatuntunan n~g fiesta; n~gayó'y malungcót at hindi
nacapagbíbigay panatag. Ang m~ga naroroong m~ga guardia civil at m~ga
cuadrillero'y bahagyâ n~g nagsasalitàan, at sacali't magsalitàan n~g
ila'y sa tinig na marahan. Nan~gagsisisulat sa papel, sa ibabaw n~g
mesa, ang directorcillo, dalawang escribiente at iláng m~ga sundalo;
nagpaparoo't parito ang alférez sa magcabicabilang panig, at canyáng
manacânacáng tinítingnan n~g anyóng mabalasic ang pintuan; na anó pa't
hindî hihiguit sa canyáng pagmamalaki si Temistocles sa m~ga Larô sa
Olimpo, pagcatapos n~g pagbabaca sa Salamina. Naghihicab sa isáng suloc
si doña Consolación, na anó pa't ipinakikita ang canyáng maitim na loob
n~g bibig at m~ga n~giping pakilwagkilwag; ang panin~gin niya'y
tumititig n~g malamig at nacapangan~ganib sa napúpuspos n~g m~ga
nacapintáng cahalayhalay na m~ga larawang na sa sa pintuan n~g
bilangguan. Naipakiusap n~g babaeng itó sa canyáng asawa, na lumambót
ang loob sa canyáng pagtatagumpáy, na ipaubaya sa canyáng mapanood ang
m~ga pagtanóng na gágawin, at marahil ay ang m~ga pagpapahirap na
kinauugaliang gamitin. Naaamoy n~g halimaw ang bangcáy, canyáng
inaasam-asám na, at canyáng ikinayáyamot ang calaunan n~g pagpapahirap.

Laguim na totoó ang gobernadorcillo; ang canyáng sillón, yaóng dakilang
sillóng nacalagáy sa ilalim n~g larawan n~g mahál na harì, waláng
gumagamit, at wari'y natutungcol sa ibáng tao.

Dumatíng ang curang namúmutla't cunót ang noó, n~g malapit n~g tumugtóg
ang á las nueve.

--¡Hindi pô namán nagpahintáy cayóng totoó!--ang sinabi sa canyá n~g
alférez.

--Ibig co pang huwag n~g makiharáp,--ang isinagót ni parì Salví n~g
mahinang pananalitâ, na hindi na pinansín ang anyóng masacláp na sabi
n~g alférez;--acóy totoong malaguimin.

--Sa pagcá't sino ma'y waláng naparirito upáng huwág bayâang waláng
nan~gan~gasiwà, inaacalà cong ang inyóng pakikialam ay ... Nalalaman na
pó ninyóng aalis silá n~gayóng hapon.

--¿Ang binatang si Ibarra at ang teniente mayor?...

Itinuro n~g alférez ang bilangguan.

--Waló ang náriyan,--anyá;--namatáy si Bruno caninang hating gabí,
n~guni't nacatitic na ang canyáng m~ga saysáy.

Bumati ang cura cay doña Consolación, na ang isinagót ay isáng hicáb at
isáng ¡aah! at naupô sa sillóng na sa ilalim n~g larawan n~g mahál na
harì.

--Macapagpapasimulà na tayo!--ang mulíng sinabi.

--Cunin ninyó ang dalawáng nan~gasasapan~gáw!--ang ipinag-utos n~g
alférez, na pinagpilitang ang tinig niyá'y mag-anyóng cagulágulatang, at
humaráp sa cura at idinugtóng na nagbago n~g tinig:

--¡Nan~gasúsuot sa pan~gáw na may patláng na dalawáng butas!

Ipaliliwanag namin sa m~ga hindî nacacaalam cung anó ang cagamitáng itó
sa pagpapahirap, na ang pan~gáw ay isá sa m~ga lalong waláng cabuluhán.
Humiguít cumulang sa isáng dangcál ang lalayò n~g m~ga butas na
pinagsusuutan n~g m~ga paa n~g m~ga pinipiit; cung patlan~gan n~g
dalawáng butas, may cahirapan n~g cauntî lamang ang calagayan n~g
napipiit, na anó pa't nagdáramdam na tan~ging bagabag sa m~ga
bucong-bucong at nacabucacà ang dalawáng paa, na nagcaca-layô n~g may
mahiguit na isáng vara: hindi n~gâ nacamámatay agad-agád, ayon sa
mapagcucurong magaang n~g sino man.

Ang tagatanod bilangguang may casunod na apat na sundalo'y inalis ang
talasoc at binucsán ang pintô. Nan~gagsilabás ang isáng amoy na labis
n~g bahò at isáng han~ging malapot at malamig sa macapál na dilim na
iyón, casabáy n~g pagcárin~gig n~g iláng himutóc at pagtan~gis. Nagsindi
n~g fósforo ang isáng sundalo, datapuwa't namatáy ang nin~gas sa
han~ging iyóng nápacabigat at bulóc na bulóc, caya't nan~gapilitang
hintayín niláng macapagbagong han~gin.

Sa malamlám na liwanag n~g isáng ilaw ay caniláng naaninagnagan ang
iláng may m~ga mukháng tao: m~ga taong nacayacap sa caniláng m~ga tuhod
at sa pag-itan n~g dalawáng tuhod niláng itó'y ikinúcublí ang caniláng
ulo, m~ga nacataób, nan~gacatindíg, nan~gacaharáp sa pader, at ibá pa.
Nárin~gig ang isáng pucpóc at pagcalairit, na caacbay n~g m~ga
tun~gayaw; binúbucsan ang pan~gáw.

Nacayucód si doña Consolación, nacaunat ang m~ga casucasuan n~g liig,
luwâ ang m~ga matá at nacatitig sa nacasiwang na pintó.

Lumabás ang isáng anyóng nacapag-aalap-ap na naguiguitnâ sa dalawáng
sundalo; yaó'y si Társilo na capatíd ni Bruno. May m~ga «esposas» ang
m~ga camáy; ipinamámasid n~g canyáng m~ga wasác wasác na m~ga damít ang
canyáng batibot na m~ga casucasuan. Tinitigan niyáng waláng pacundan~gan
ang asawa n~g alférez.

Sa licuran ni Társilo'y sumipót ang isáng anyóng cahabaghabág, na
tumátaghoy at umiiyac na anaki'y musmós; piláy cung lumacad at may
dun~gis na dugô ang salawál.

--Iyá'y isáng mapangdayà,--ang inihiwatig n~g alférez sa cura;
nagbantáng tumacas, n~guni't nasugatan siyá sa hità. Ang dalawáng itó
ang tan~ging m~ga buháy sa canilá.

--¿Anó ang pan~galan mo?--ang itinanóng n~g alférez cay Társilo.

--Társilo Alasigan.

--¿Anó ang ipinan~gacò sa inyó ni don Crisóstomo upáng looban ninyó ang
cuartel?

--Cailán ma'y hindi nakikipag-usap sa amin si don Crisóstomo.

--¡Huwág mong itangguí! Cayâ binantà ninyóng camí ay subukin.

--Nagcacamali pô cayó; pinatáy pô ninyó sa capapalò ang aming amá,
siyá'y ipinanghihiganti namin, at walâ n~g ibá. Hanapin pô ninyó ang
inyóng dalawáng casama.

Nagtátaca ang alférez na tiningnán ang sargento.

--Nan~garoon silá sa ban~gin, doon silá itinapon namin cahapon, doon
silá mabúbuloc. N~gayó'y patayin na ninyó acó, wala na cayóng malalamang
anó pa man.

Tumahimic at nangguilalás ang lahát.

--Sabihin mo sa amin cung sino sino ang iyóng m~ga ibáng cainalám,--ang
ibinantâ n~g alférez na iniwawasiwas ang isáng yantóc.

Sumun~gaw sa m~ga labì n~g may sala ang isáng n~giti n~g pagpapawaláng
halagá.

Nakipag-usap n~g sandali sa cura ang alférez, na marahan ang caniláng
salitaan; at sacá humaráp sa m~ga sundalo.

--¡Ihatid ninyó siyá sa kinalalagyan n~g m~ga bangcáy!--ang iniutos.

Sa isáng suloc n~g patio, sa ibabaw n~g isáng carretóng lumà, ay
nacabuntón ang limáng bangcáy, na halos natátacpan n~g capirasong
gulanít na baníg na punô n~g carumaldumal na m~ga dumí. Nagpaparoo't
parito sa magcabicabilang dulo ang isáng sundalo, na mayá't mayá'y
lumúlurâ.

--¿Nakikilala mo ba sila?--ang tanóng n~g alférez na itinataás ang
banig.

Hindi sumagót si Társilo; nakita niyá ang bangcáy n~g asawa n~g ulól na
babae na casama n~g m~ga iba; ang bangcáy n~g canyáng capatíd na tadtád
n~g sugat ang catawán, sa cásasacsac n~g bayoneta, at ang cay Lucas na
may lubid pa sa liig. Lumungcót ang canyáng panin~gin at tila mandín
nagpumiglás sa canyáng dibdib ang isáng buntóng hinin~gá.

--¿Nakikilala mo silá?--ang mulíng sa canyá'y itinanóng nilá.

Nanatili sa pagca pipí si Társilo.

Isáng haguinít ang siyáng umalin~gawn~gáw sa han~gin at pumalò ang
yantóc sa canyáng licód. Nan~giníg, nan~gurong ang canyáng m~ga
casucasuan. Inulit-ulit ang pagpalò n~g yantóc, n~guni't nanatili si
Társilo sa pagwawaláng bahalà.

--¡Hagupitín siyá n~g palò hanggáng sa pisanan ó magsalità!--ang sigáw
n~g alférez na nagn~gin~gitn~git.

--¡Magsabi ca na!--ang sinabi sa canyá n~g directorcillo;--sa papaano
ma'y pápatayin ca rin lamang.

Mulíng inihatid siyá sa salas na kinalalagyan n~g isáng napipiit, na
tumatawag sa m~ga santo, nan~gan~galigkig ang m~ga n~gipin at ang m~ga
paa'y cusang nahuhubog.

--¿Nakikilala mo ba iyán?--ang tanóng ni parì Salvi.

--¡N~gayón co lamang siyá nakita!--ang sagót ni Társilo, na minámasdan
ang isá n~g may halong habág.

Binigyán siyá n~g isáng suntóc at isáng sicad n~g alférez.

--¡Inyóng igapos siyá sa bangcó!

Hindi na inalís sa canyá ang m~ga «esposas» na nadúdumhan n~g dugô, at
siyá'y itinali sa isáng bangcóng cahoy. Lumin~gap ang caawaawà sa
canyáng paliguid, na anaki'y may hinahanap siyáng anó man, at n~g
canyáng nakita si doña Consolación, siyá'y humalakhác n~g patuyâ. Sa
pagtatacá n~g m~ga nanonood ay sinundán nilá ang tinítingnan n~g
nagagapos, at ang caniláng nakita'y ang guinoong babae, na
nan~gan~gatlabì n~g cauntî.

--¡Hindi pa acó nacacakita n~g ganyáng capan~gít na babae!--ang biglang
sinabi n~g malacás ni Társilo, sa guitná n~g hindî pag-imíc nino
man;--ibig co pang humigâ sa ibabaw n~g isáng bangcò, na gaya n~g
calagayan co n~gayón, cay sa humigâ acó sa siping niyá na gaya n~g
alférez.

Namutlâ ang Musa.

--Papatayin pô ninyó acó sa palò, guinoong alférez,--ang
ipinagpatúloy;--n~gayóng gabi ipanghíhiganti aco n~g inyóng asawa
pagyacap niyá sa inyó.

--¡Lagyán ninyó n~g pang-al ang bibig!--ang sigáw n~g alférez na
nahíhibang at nan~gán~gatal sa galit.

Tila mandin waláng ibáng hináhan~gag si Társilo cung di ang siyá'y
magcapang-al, sa pagca't pagcatapos na siyá'y malagyan n~g pang-al na
iyón, nagsaysáy ang canyáng m~ga matá n~g isáng kisláp n~g catuwáan.

Sa isáng hudyát n~g alférez, pinasimulan n~g isáng guardiang may hawac
na isáng yantóc, ang canyáng cahapishapis na catungculan, Nan~gurong ang
boong catawán ni Társilo; isáng un~gol na sacál at mahabà ang siyáng
nárin~gig, bagá man napapasalan ang canyáng bibig n~g damit; tumun~gó:
napípigtâ ang canyáng damít n~g dugô.

Tumindig n~g boong hirap si parì Salvi, na namúmutlà't sirâ ang
panin~gín, humudyát n~g camáy, at linisan ang salas na nan~gán~galog ang
m~ga tuhod. Nakita niyá sa daan ang isáng dalagang nacasandál sa pader,
matuwíd ang catawán, hindi cumikilos, nakíkinig na lubós, tinítingnan
ang álang-álang, nacaunat ang m~ga nan~gán~gayumcom na m~ga camáy sa
lumang muog. Binibilang manding hindi humíhin~ga ang m~ga hampás na
macalabóg, waláng taguintíng at yaóng cahambál-hambál na daing. Siyá ang
capatíd na babae ni Társilo.

Samantala'y ipinagpapatuloy sa salas ang cagagawang iyón; ang culang
palad, sa hindi na macayang bathing hirap, ay napipi at hinintáy na
man~gapagál ang canyáng m~ga verdugo. Sa cawacasa'y inilawít ang m~ga
bisig n~g sundalong humihin~gal; ang alférez, na namúmutlâ sa galit at
sa pangguiguilalás, humudyát n~g isá upang calaguín ang pinahihirapan.

Nang magcágayo'y nagtindíg si doña Consolación at bumulóng n~g ilán sa
canyáng asawa. Tuman~gô itó, sa pagpapakilalang canyáng naunawà.

--¡Dalhín siyá sa bal-on!--anyá.

Natatalastas n~g m~ga filipino cung anó ang cahulugán n~g salitáng itó;
isinasatagalog nilá sa sabing _timbain._ Hindi namin maalaman cung sino
cayâ ang nacaisip n~g ganitóng gawâ. Ang Catotohanang umaahon sa isáng
bal-on, marahil ay isáng pagbibigáy cahulugáng nápacamatindíng libác.

Sa guitnâ n~g patio n~g tribunal ay naroroon ang caayaayang pader na na
caliliguid sa isáng bal-on; ang pader na yaó'y batóng buháy na magaspáng
ang pagcacágawâ. Isáng casangcapang tulad sa pinggáng cawayan
(timbalete) ang siyáng doo'y gamit sa pagcuha n~g tubig na malapot,
marumí at mabahò. M~ga papantin~gin, m~ga dumi at ibá pang masasamáng
tubig ang doo'y natitipon, sa pagcá't ang bal-ong yaó'y tulad naman sa
bilangguan; doon inihuhulog ang lahat n~g pinawawalang halagá ó
ipinalalagay na wala nang cabuluhán; casangcapang doo'y mahulog,
magpacabutibuti, wala n~g halagá. Gayón ma'y hindi tinatabunan cailán
man: manacánacang pinahihirapan ang m~ga bilanggóng hucayi't palaliman
ang bal-ong iyón, hindi dahil sa balac na muha n~g capakinaban~gán sa
parusang iyón, cung dî dahil sa m~ga cahirapang nangyayari sa gawáng
iyón: ang bilanggóng doo'y lumusong ay nacacacuha n~g lagnát na ang
caraniwa'y ikinamámatay.

Pinanonood ni Társilo, na nacatitig, ang m~ga paghahandâ n~g m~ga
sundalo; siyá'y namúmutlâ n~g mainam at nan~gán~gatal ang canyáng m~ga
labì ó bumúbulong n~g isáng dalan~gin. Warì'y nawalâ ang pagmamataas
niyá sa canyáng di maulatang hirap, ó cung hindi ma'y hindi na totoong
masimbuyó. Macailang inilun~gayn~gáy ang nacalindíg na liig, tumitig sa
lupà, sang-ayong magdalità.

Dinalá siyá nilá sa pader na nacaliliguid sa bal-on, na sinúsundan ni
doña Consolacióng nacan~gitî. Isáng sulyáp, na may tagláy na panaghilì,
ang itinapon n~g sawíng palad, sa nagcacapatong-patong na m~ga bangcáy,
at isáng buntóng hinin~gá ang tumacas sa canyáng dibdib.

--¡Magsabi ca na!--ang mulíng sinabi sa canyá n~g directorcillo,--sa
papaano ma'y bibitayin ca; mamatáy ca man lamang na hindi totoong
naghirap n~g malakí.

--Aalis ca rito upáng mamatáy,--ang sinabi sa canyá n~g isáng
cuadrillero.

Inalisán nilá siyá n~g pang-al, at ibinitin siyáng ang tali ay sa m~ga
paa. Dapat siyáng ihugos n~g patiwaric at manatiling malaón laón sa
ilalim n~g tubig, catulad n~g guinágawâ sa timbâ, na ang caibhán lamang
ay lalong pinalalaon ang tao.

Umalis ang alférez upáng humanap n~g relós at n~g bilan~gin ang m~ga
minuto.

Samantala'y nacabitin si Társilo, ipinapawid n~g han~gin ang canyáng
mahabang buhóc, nacapikit n~g cauntî.

--Cung cayó'y m~ga cristiano, cung may pusò cayó,--ang ipinamanhic n~g
paanás,--ihugos ninyó acó n~g matulin, ó ihugos ninyó sa isáng paraang
sumalpóc ang aking ulo sa bató at n~g acó'y mamatáy na. Gagantihin cayó
n~g Dios sa magandáng gawáng ito ... marahil sa ibáng araw ay mangyari
sa inyó ang kináhínatnan co.

Nagbalíc ang alférez at pinan~guluhan ang paghuhugos na tan~gan ang
relós.

--¡Marahan, marahan!--ang sigáw ni doña Consolacióng sinusundan n~g matá
ang cahabaghabág;--¡mag-in~gat cayó!

Marahang bumábabà ang timbalete; humihilahis si Társilo sa m~ga batóng
nan~gacaumbóc at sa m~ga mababahong damóng sumisibol sa m~ga guiswác.
Pagca tapos ay hindi na cumilos ang timbalete; binibilang n~g alférez
ang m~ga segundo.

--¡Itaás!--ang matinding utos, n~g macaraan na ang calahating minuto.

Ang in~gay na mataguintíng at nagcacasaliwsaliw n~g m~ga patac n~g tubig
na nahuhulog sa ibabaw n~g tubig ang siyáng nagbalità n~g pagbabalíc n~g
may sala sa caliwanagan. N~gayón, palibhasa'y lalong mabig-at ang
pabató, siyá'y nanhíc n~g mabilis. Nanglálaglag n~g malaking in~gay ang
m~ga batóng natitingcab sa m~ga tabí n~g balón.

Natátacpan ang canyáng noo't ang canyáng buhóc n~g carumaldumal na
pusalì, puspos n~g m~ga sugat at m~ga galos ang canyáng mukhâ, ang
catawa'y basâ at tumutulò, n~g siyá'y sumipót sa m~ga matá n~g
caramihang hindi umíimic; pinapan~gán~galigkig siyá sa guináw n~g
han~gin.

--¿Ibig mo bang magsaysáy?--ang sa canyá'y caniláng itinanóng.

--¡Huwág mong pabayaan ang capatid cong babae!--ang ibinulóng n~g
caawaawà, na tinititigan n~g pagsamò ang isáng cuadrillero.

Mulíng cumalairit ang pinggáng cawayan, at mulíng nawalá ang
pinahihirapan. Nahihiwatigan ni doña Consolacióng hindî gumágalaw ang
tubig. Bumilang n~g isáng minuto ang alférez.

Nang mulíng ipanhic si Társilo'y nacawin~gî at nan~gin~gitim ang mukhâ.
Tinitigan niyá ang m~ga naroroon at nanatiling nacadilat ang m~ga matáng
nan~ga múmula sa dugô.

--¿Magsasabi ca ba?--ang mulíng itinanóng n~g alférez na ang tinig ay
nanglúlupaypay.

Umilíng si Társilo, at muli na namang inihugos siyá. Untiunting
nasásarhan ang m~ga pilic-matá niyá, ang balingtatáo n~g canyáng m~ga
matá'y nananatili sa pagtitig sa lan~git na pinapawiran n~g mapuputíng
alapaap; ibinabalì ang liig upáng macapanatili sa panonood n~g liwanag
n~g araw, n~guni't pagdaca'y napilitang lumubog sa tubig, at tinacpán
n~g carumaldumal na tabing na iyón ang canyáng minámasdang daigdíg.

Nagdaan ang isáng minuto; namasid n~g tumítin~ging Musa ang malalaking
bulubóc n~g tubig na napaiibabaw.

--¡Nauuhaw!--ang sabing tumatawa.

At mulíng tumining ang tubig.

Isáng minuto't calahati ang itinagál n~gayón, bago humudyát ang alférez.

Hindi na nacawin~gi ang mukhá ni Társilo; nasisilip sa nacasiwang na
pan~gisáp ang puti n~g matá, lumálabas sa bibig ang tubig na pusaling
may cahalong cumacayat na dugô; humihihip ang han~ging malamíg, n~guni't
hindi na nan~gan~gán~galigkig ang canyáng catawán.

Nan~gagtin~ginan ang lahát na waláng imíc, nan~gamumutlâ at pawang
nan~ga alaguím. Humudyat ang alférez upáng alisin sa pagcabitin si
Társilo at lumayóng naglilininglining; macailang idiniit ni doña
Consolación sa nacalilís na m~ga paa n~g bangcáy ang baga n~g canyáng
tabacô, n~guni't hindi cumatál ang catawán at namatáy ang apóy.

--¡Nag-inís siyá sa sarili!--ang ibinulóng n~g isáng
cuadrillero;--masdán ninyó't binaligtád ang canyáng dilà, na anaki
pinacsâ niyáng lunukín.

Pinagmámasdang nan~gán~gatal at nagpápawis niyóng isáng bilanggô ang
m~ga guinagawâng iyón; lumilin~gap na ang camukhá'y ulól sa lahát n~g
panig.

Ipinag-utos n~g alférez sa directorcillong tanun~gín ang bilanggóng
iyón.

--¡Guinoo, guinoo!--ang hibic;--¡akin pong sasabihin ang lahat ninyóng
maibigang sabihin co!

--¡Cung gayo'y mabuti! tingnán natin; ¿anó ang pan~galan mo?

--¡Andóng, pô!

--¿Bernardo ... Leonardo ... Ricardo ... Eduardo ... Gerardo ... ó anó?

--¡Andóng, pô!--ang inulit n~g culáng culáng ang isip.

--Ilagáy ninyóng Bernardo ó anó man,--ang inihatol n~g alférez.

--¿Apellido?

Tiningnán siyá n~g taong iyóng nagugulat.

--¿Anó ang pan~galan mong dagdág sa n~galang Andóng?

--¡Ah, guinoo! ¡Andóng Culáng-culáng po!

Hindi napiguil ang tawa n~g nan~gakikinig; patí ang alférez ay tumiguil
n~g pagpaparoo't parito.

--¿Anó ang hanap-buhay mo?

--Mánunubà pô n~g niyóg, at alila pô n~g aking biyanáng babae.

--¿Sino ang nag-utos sa inyóng looban ninyó ang cuartel?

--¡Walâ pô!

--¿Anóng walâ? Huwág cang magsinun~galing at titimbaín ca! ¿sino ang
nag-utos sa inyó? ¡Sabihin mo ang catotohanan!

--¡Ang catotohanan pô!

--¿Sino?

--¡Sino pô!

--Itinatanong co sa iyó cung sino ang nag-utos sa inyóng cayó'y
man~gag-alsá.

--¿Alin pô bang alsá?

--Iyón, cung cayá ca doroon cagabí sa patio n~g cuartel.

--¡Ah, guinoo!--ang bigláng sinabi ni Andóng na nagdádalang cahihiyan.

--¿Sino n~ga ang may casalanan n~g bagay na iyán?

--¡Ang akin pong biyanáng babae!

Tawanan at pangguiguilalás ang sumunód sa m~ga salitáng itó. Humintô n~g
paglacad ang alférez at tiningnán n~g m~ga matáng hindi galít ang
caawaawà, na sa pagcaisip na magaling ang kinalabasan n~g canyáng m~ga
sinabi, nagpatuloy n~g pananalitáng masayá ang anyô.

--¡Siyá n~gà pô; hindi pô acó pinacacain n~g aking biyanáng babae cung
di iyóng m~ga bulóc at walà n~g cabuluhán; cagabí, n~g acó'y umuwi
rito'y sumakít ang aking tiyán, nakita cong na sa malapit ang patio n~g
cuartel, at aking sinabi sa sarili;--N~gayó'y gabí, hindi ca makikita
nino man.--Pumasoc acó ... at n~g tumitindig na acó'y umalin~gawn~gáw
ang maraming putucan: itinatali co pô ang aking salawal....

Isang hampás n~g yantóc ang pumutol n~g canyáng pananalitâ.

--¡Sa bilangguan!--ang iniutos n~g alférez;--¡ihatíd siyá n~gayóng hapon
sa cabecera!

TALABABA:

[261] _¡Vae Victis!_ wicang lating ang cahulugáng sa wicang tagalog ay
_¡Sa aba n~g m~ga nagágahis!_ M~ga salita ni Breno sa m~ga romano, na sa
tuwi na'y inuulit hanggáng sa m~ga panahóng itó, bagá man n~gayo'y
naghahari ang cagandahang asal. N~gayó'y gaya rin n~g una, na ang sa
lalong malalacás ang siyá lamang m~ga catuwirang nagwáwagui.--P.H.P.



=LVIII.=

=ANG SINUMPA.=


Hindî nalao't cumalat sa bayan ang balitàng ilalacad ang m~ga bilanggô;
nacalaguím muna ang pagcarin~gig n~g gayóng balità, at sacá sumunód ang
m~ga iyacan at panambitanan.

Nan~gagtatacbuhang warì'y m~ga ulól ang m~ga casambaháy n~g m~ga
bilanggô; nan~gagsísiparoon sa convento, mulâ sa convento'y napapasa
cuartel at mulà sa cuartel ay napasasa tribunal, at sa pagcá't hindi
silá macásumpong n~g aliw saan man, caniláng pinúpunô ang alang-alang
n~g m~ga sigáw at panambitan. Nagculóng ang cura sa pagcá't may sakít,
dinagdagán n~g alférez ang dami n~g m~ga sundalong na bábantay sa canyá,
at sinasalubong n~g culata n~g m~ga sundalong iyón ang m~ga babaeng
nan~gagmamacaamò; ang gobernadorcillo, taong waláng cabuluhán, anaki'y
lalo pang haling at waláng cabuluhán mandín cay sa dati. Sa tapát n~g
bilanggua'y nan~gagtatacbuhang pacabicabilà ang m~ga babaeng may lacás
pa; ang m~ga walâ na namá'y nan~gagsisiupò sa lupà't tinatawag ang m~ga
pan~galan n~g m~ga taong caniláng iniirog.

Manin~gas ang araw, n~guni't sino man sa m~ga cahabaghabag na iyó'y
hindi nacaiisip umuwî. Si Doray, ang masayá't lumiligayang asawa ni don
Filipo'y nagpapacabicabilang puspós n~g capighatían, kilic ang canyáng
musmós na anác na lalaki: cápuwâ silá umiiyac.

--Umuwî na pô cayó,--ang sa canyá'y sinasabi; malalagnat ang inyóng
anác.

--¿Bakit pa mabubuhay cung walà rin lamang isáng amáng sa canyá'y
magtuturò?--ang isinasagót n~g nalulunos na babae.

--¡Walâ pong casalanan ang inyóng asawa; marahil siyá'y macabalíc din!

--¡Siyá n~gá, cung patáy na cami!

Tumatan~gis si capitana Tinay, at tinatawag ang canyáng anác na si
Antonio; tinítingnan n~g matapang na si capitana María ang maliit na
rejas, sa pagcá't sa dacong loob niyó'y naroroon ang canyáng dalawáng
cambál, na siyáng tan~ging m~ga anác niyá.

Naroroon ang biyanán n~g mánunubà n~g niyóg; hindi siyá tumatan~gis:
nagpaparoo't parito, na cumúcumpas na lilis ang m~ga manggás at
pinagsasabihan n~g malacás ang nan~gároroon:

--¿May nakita na ba cayóng cawan~gis nitó? ¿Hulihin ang aking si Andóng,
paputucan siyá, isuot sa pan~gáw at ilalacad sa cabecera, dahil lamang
sa ... dahil lamang sa may bagong salawal? ¡Humíhin~gî ang ganitóng gawa
n~g ucol na gantí! ¡Napacalabis namán ang m~ga guardia civil!
¡Isinusumpá cong pagca nakita co uling sino man sa canilá'y humahanap
n~g cublíng lugar sa aking hálamanan, gaya n~g madalás na totoong
guinágawa nilá, aalsán co silá n~g ipinamamayan, aalsán co silá n~g
ipinamamayan! ¡ó cung hindi acó namán ang caniláng alsán!!!

N~guni't iilan tao ang pumápansin sa maca Mahomang biyanán.

--Si don Crisóstomo ang may casalanan n~g lahát n~g itó,--ang buntóng
hinin~ga n~g isáng babae.

Naroroon di't nagpapacabicabila, na cahalò n~g marami, ang maestro sa
escuelahan; hindi na pinapagcúcuscos ang m~ga palad n~g camáy ni ñor
Juan; hindi na dinadaladala niyá ang canyáng _plomada_ at ang canyáng
_metro:_ itím ang pananamit n~g lalaki, sa pagcá't nacárin~gig siyá n~g
masasamáng balità, at palibhasa'y nananatili siyá sa canyáng asal na
ipalagáy ang dárating na panahóng parang nangyari na, ipinaglúlucsà na
niyá ang pagcamatáy ni Ibarra.

Tumiguil, pagca á las dos n~g hapon, sa tapát n~g tribunal, ang isáng
carretóng waláng anó mang pandóng, na hinihila n~g dalawáng vacang
capón.

Liniguid n~g caramihan ang carretón, na ibig niláng alsín sa
pagcasingcaw at ipagwasacan.

Huwág cayóng gumawâ n~g gayón,--ani capitana María;--¿ibig ba ninyóng
silá'y maglacád?

Itó ang pumiguil sa m~ga casambaháy n~g m~ga bilanggó. Lumabás ang
dalawampóng sundalo at caniláng liniguid ang sasakyán. Lumabás ang m~ga
bilanggô.

Ang unauna'y si don Filipo, na gapós; bumating nacan~gitî sa canyáng
asawa; tuman~gis n~g masacláp si Doray at nahirapan ang dalawáng guardia
upáng humadláng sa canyá at n~g huwág mayacap ang canyáng asawa. Sumipót
na umiiyac na parang musmós si Antoniong anác ni capitana Tinay, bagay
na siyang lalong nacáragdag n~g m~ga pagsigáw n~g canyáng familia.
Humagulhól si Andóng pagcakita sa canyáng biyanáng babae, na siyáng may
cagagawán n~g canyáng pagcapahamac. Baliti rin si Albinong
nagseminarista, at gayón din ang dalawáng cambál na anác ni capitana
Maria. Masasamà ang loob at hindi umiimic ang tatlóng binatàng itó. Ang
hulíng lumabàs ay si Ibarra, na waláng talì, n~guni't napapag-itanan n~g
nagháhatid na dalawáng guardia civil. Namúmutlâ ang binatà; humanap siyá
n~g isáng mukháng catoto.

--¡Iyàn ang may casalanan!--ang ipinagsigawan n~g maraming tinig;--¡iyán
ang may casalanan ay siyáng waláng talì!

--¡Walang anó mang guinagawâ ang aking manugang ay siyang
naca-"esposas"!

Linin~gón ni Ibarra ang m~ga guardia:

--¡Gapusin ninyó acó, n~guni't gapusin ninyóng mabuti acó, abo't
sico!--ang canyáng sinabi.

--¡Walang tinatanggáp camíng utos na ganyán ang aming gawín!

--¡Gapusin ninyó acó!

Sumunod ang m~ga sundalo.

Sumipót ang alférez na nan~gan~gabayo, at batbát n~g m~ga sandata patí
n~g m~ga n~gipin; may sumúsunod sa canyáng sampô ó labinglimáng sundalo
pa.

Bawa't isáng bilanggó'y may canicanyáng casambahay na nanghihinaing
upáng cahabagan, na dahil sa canyá'y tumatan~gis at nagpapalayaw n~g
lalong matitimyas na tagurî. Si Ibarra lamang ang tan~ging doo'y walâ
sino man; nan~gagsialís doon patí si ñor Juan at ang maestro sa
escuelahan.

--¿Anó pô ba ang guinawâ sa inyó n~g aking asawa't n~g aking anác?--ang
sa canyá'y sinasabi ni Doray na tumatan~gis; ¡tingnán pô ninyó ang
caawaawà cong anác! ¡inalsan ninyó siyá n~g amá!

Ang pighatî n~g m~ga casambahay ay naguíng galit sa binatà, na
pinagbibintan~gang siyáng may cagagawán n~g caguluhan. Ipinag utos n~g
alférez ang pagya-o.

--¡Icáw ay isáng duwág!--ang sigáw n~g biyanán ni Andóng. Samantalang
nakikihamok ang m~ga ibá dahil sa iyó, icaw nama'y tumatagò, ¡duwág!

--¡Sumpaín ca nawâ!--ang sabi sa canyá n~g isáng matandáng lalaki na sa
canyá'y sumúsunod;--¡pusóng ang guintóng tinipon n~g iyóng magugulang at
n~g siràin ang aming capayapàan! ¡Pusóng!, ¡pusóng!

--¡Bitayin ca nawâ, hereje!--ang sigáw sa canyá n~g isáng camag-anac na
babae ni Albino, at sa hindi na macapiguil ay nuha n~g isáng bató at sa
canyá'y ipinucól.

Sinundán ang uliráng iyón, at sa ibabaw n~g sawíng palad na binatà'y
umulán ang alabóc at m~ga bató.

Tiniis ni Ibarra n~g waláng imíc, waláng poot at waláng daíng ang tapát
na panghihingantí n~g gayóng caraming m~ga púsòng nan~gasugatan. Yaón
ang paalam, ang _adios_ na sa canyá'y dulot n~g canyáng bayang
kinálalagyan n~g lahát n~g canyáng m~ga sinísinta. Tumun~gó, marahil
canyáng dinidilidili ang isáng taong pinalò sa m~ga lansan~gan sa
Maynilà, ang isáng matandáng babaeng nahandusay na patáy pagcakita sa
ulo n~g canyáng anác na lalaki; marahil dumaraan sa canyáng m~ga matá
ang nangyari sa buhay ni Elías.

Minagaling n~g alférez na palayuin ang caramihang tao, n~guni't hindi
humintô ang pangbabató at ang m~ga paglait. Isá lamang iná ang hindi
ipinanghíhiganti sa canyá ang canyáng m~ga pighatî: itó'y si capitana
María. Hindi cumikilos, nacahibic ang m~ga labì, punô ang m~ga matá n~g
m~ga luhàng umaagos na waláng in~gay, canyáng pinanonood ang pagpanaw
n~g canyáng dalawáng anác na lalaki; sa panonood sa canyáng hindî
pagkilos at sa canyáng pipíng dalamhatì, nawáwalâ ang pagcatalinhagà ni
Niobe.

Malayò na ang pulutóng.

Sa m~ga taong nacasun~gaw sa bihibihirang bintanàng nacabucás, ang
lalong nagpakita n~g habag sa binatà'y yaóng m~ga hindi nababahalà at
waláng adhicâ cung di manood lamang. Nan~gagtagò ang canyáng m~ga
caibigan, patí si capitang Basilio'y nagbawal sa canyáng anác na si
Sinang, na huwág umiyác.

Nakita ni Ibarra ang umaaso pang bahay niyáng natupoc, ang bahay n~g
canyáng m~ga magugulang, ang bahay na sa canyá'y pinan~ganacán, ang
kinabubuhayan n~g lalong matatamís na alaala n~g canyáng camusmusán at
n~g canyáng cabinatàan; ang m~ga luhàng malaong canyáng pinipiguilpiguil
ay bumalong sa canyáng m~ga matá, lumun~gayn~gay at tuman~gis, na hindi
magcaroon n~g alíw na mailihim ang canyáng pag-iyac, palibhasa'y
nacagapos, ó macapucaw man lamang ang canyáng pighatî n~g habag sa
can~gino man. N~gayó'y walâ siyáng bayan, bahay, casintahan, m~ga
catoto, at mahihintay na maligayang panahóng dárating.

Mulà sa isáng mataás na lugar ay pinanonood ang malungcót na pulutóng na
iyón n~g isáng tao. Siyá'y isáng matandáng lalaki, namúmutlà, payat na
payát ang mukhà, nacabalot sa isáng cumot na lana, at nanúnungcod n~g
boong pagál. Siyá ang matandáng filósofo Tasio, na nang mabalitàan ang
nangyari ay nagbantáng iwan ang canyáng hihigán at dumaló, n~guni't
hindi itinulot n~g canyáng lacás na macarating siyá hanggáng sa
tribunal. Sinundán n~g matá n~g matandà ang carretón hanggáng sa itó'y
nawalâ sa malayò: nanatiling sumandalî sa pag-iisip-isip na nacatun~gó,
nagtindig pagcatapos at nag inatâ n~g boong hirap na tinun~go ang
canyáng bahay, na nagpápahin~ga maya't mayâ.

Nasumpun~gan siyáng patáy, kinabucasan, n~g m~ga nag-aalagà n~g m~ga
hayop, sa paanan n~g pagpasoc sa canyáng tahanang nag-íisa.



=LIX.=

=ANG KINAGUISNANG BAYAN AT ANG M~GA PAG-AARI.=


Lihim na ibinalità n~g telégrafo ang nangyaring iyón sa Maynilà at n~g
macaraan ang tatlompó't anim na horas ay nan~gagsasaysay na n~g bagay na
iyón n~g malakíng talinghagà at hindi cacauntîng m~ga pagbabalà, ang
m~ga pamahayagan, na dinagdagán, pinagbuti at binawasan n~g fiscal.
Samantala'y m~ga balitàng tan~ging mulâ sa m~ga convento ang nan~gaunang
tumacbóng salinsalin sa m~ga bibíg, sa lihim, na nagbíbigay n~g malakíng
tacot sa bawa't macaalam. Ang nangyaring iyóng sa libolibong
pagcacabalità'y nagcaiba n~g lubhâ, pinaniniwalâan n~g humiguit cumulang
na cadalian, alinsunod sa cung nagpapapuri ó nacasásalansang sa m~ga
hidwáng hílig at anyô n~g caisipán n~g bawa't isá.

Bagá man hindi nasisirà ang catahimican n~g bayan, sa paimbabáw man
lamang, n~guni't naliligalig ang capayapaan n~g bahay, tulad sa
nangyayari sa isang lawà: bagá man nakikitang patag at waláng anó mang
alon ang dacong ibabaw, n~guni't sa ilalim ay gumágamáw,
nan~gagtatacbuhan at nan~gagháhabulan ang m~ga piping isdâ.
Nan~gagpasimuláng nan~gagpainog-inog, wan~gis sa m~ga paró-paró, ang
m~ga cruz, m~ga condecoración, m~ga galón, m~ga catungculan, m~ga
caran~galan, capangyarihan, calakhán, matataas na camahalan at ibá pa,
sa isáng impapawid na guintóng salapî sa m~ga matá n~g isáng bahagui n~g
m~ga mámamayan. Sa isáng bahagui namán n~g m~ga mámamayang iyá'y
napailangláng sa abót n~g panin~gin ang isáng alapaap na madilím, at
nan~gin~gibabaw sa culay abó-abóng pinacapang-ilalim, ang maiitim na
parang anino n~g m~ga rejas, m~ga tanicalâ, at pati n~g calaguimlaguim
na bibitayán. Warì'y náririn~gig sa han~gin ang m~ga tanóng, ang m~ga
bató, ang m~ga sigáw na pinápacnit n~g m~ga pahirap; nagagamagam ang
Marianas at ang Bagumbayang cápuwâ nan~gababalot n~g isáng parang
maduming pigtâ n~g dugóng culubóng: na sa culabô ang m~ga man~gin~gisdâ
at ang m~ga isdâ. Ang nangyaring iyó'y iniláladlad ni Capalaran sa
guniguní n~g m~ga tagá Maynilàng tulad sa m~ga tan~ging paypáy na galing
sa China: napipintahan n~g itim ang isáng mukhâ; ang isá namá'y puspós
n~g dorado, matitingcád na m~ga culay, m~ga ibon at m~ga bulaclac.

Naghaharì sa m~ga convento ang malakíng ligalig. Isinísingcaw ang m~ga
carruaje, nan~gagdádalawan ang m~ga provincial, may lihim na m~ga
pulong. Nan~gagsisiharap silá sa m~ga palacio upáng caniláng ihandóg ang
caniláng tulong sa _Gobierno na na sa calakilakihang pan~ganib._ Muling
napagsalitaanan ang m~ga cometa, ang m~ga pasaring, ang m~ga matutulis
na pananalità, at ibá pa.

--¡Isáng _Te Deum,_ isáng _Te Deum!_--ang sinasabi n~g isáng fraile sa
isáng convento;--¡at n~gayó'y sino ma'y huwag magcuculang sa
pagpasacoro! ¡Hindi cacaunting cagalin~gan ang guinawâ n~g Dios, na
ipakita cung gaano ang cahalagahan natin, n~gayón pa namán sa m~gá
panahóng itóng totoong nápacasasamâ!

--Dahil sa ganitóng muntíng turò, marahil ay kinácagat ang canyàng m~ga
labì n~g generalillong Buisit,--ang sagót namán n~g isá.

--¿Anó cayâ ang nangyari sa canyá cung hindi ang m~ga Capisanan n~g m~ga
fraile?

--At n~g lalong umínam ang ating pagdiriwang, ipagbigay álam sa uldóg na
tagapagluto at sa procurador ... ¡Gaudeamus (cainan) sa tatlóng araw!

--¡Amen!, ¡Amen! ¡Mabuhay si Salvi¡ ¡Mabuhay!

Ibá namán ang salitaan sa isáng convento.

--¿Nakita na ninyó? Iyá'y isáng nag-aral sa m~ga jesuita; ¡lumálabas sa
Ateneo ang m~ga filibustero!--ang sabi n~g isáng fraile.

--At ang m~ga caaway n~g m~ga fraile.

--Sinabi co na: ipinapahamac n~g m~ga jesuita ang lupaíng itó,
pinahahalay ang ugali n~g cabatàan; datapuwa't pinababayaan, sila't
dahil sa gumuguhit sa papel n~g iláng m~ga waláng cawawaang cahig manóc
cung lumilindol....

--¡At ang Dios ang nacacaalam cung papaano ang m~ga pagcacagawâ!

--Siyá n~gâ, ¿datapuwa't man~gahas cayóng sumalansang sa canila? ¡Pagca
nan~gn~giníg at gumágalaw ang lahat! ¿sino ang macasusulat n~g m~ga
cahig-manóc! ¡Walâ, si parì Secchi!....

At nan~gagn~gin~gitîan n~g malakíng pagpapawaláng halagá.

--¿N~guni't ang m~ga sigwá? at ¿ang m~ga bagyó?--ang tanóng n~g isá n~g
matindíng paglibác;--¿hindi ba cadakidakilàan iyán?

--¡Sino mang man~gin~gisda'y nahuhulàan ang m~ga bagay na iyán!

--Pagcâ ang namiminuno'y isang halíng ... ¡sabihin mo sa akin cung anó
ang anyô n~g iyong ulo, at sasabihin co sa iyó cung anó ang iyong
panicad! N~guni't makikita rin ninyó cung nan~gagtatangkilican ang
man~gagcacaibigan: halos hiníhin~gî n~g m~ga pamahayagang bigyán n~g
isáng mitra (n~g catungculang pagca arzobispo ú obispo) si parì Salvi.

--¡At cacamtan n~gâ niyá! ¡Masusunduan niyá ang catungculang iyán!

--¿Sa acalà mo cayà?

--¡At hindi bagá! N~gayó'y ibinibigay ang catungculang iyán cahi't sa
waláng cabuluháng bagay. Nacakikilala acó n~g isáng sa lalong waláng
cabuluha'y nagcamit n~g mitra: sumulat n~g isáng waláng cawawaang aclát,
ipinakilalang waláng caya ang m~ga _indio_ cung hindi sa m~ga gawain n~g
camáy ... ¡psh! ¡matatandâ n~g pangcaraniwan!

--¡Tunay n~gâ! ¡Nacasisirà sa religión ang ganyáng caraming m~ga
paglihís sa catuwiran!--ang bigláng sabi namán n~g isá;--cung may m~ga
matá sana ang mitra at caniláng makita ang m~ga bao n~g ulong sa
canilá'y pagpuputun~gan....

--¡Cung ang m~ga mitra sana'y pawang m~ga likhâ n~g Naturaleza,--ang
dagdág namán n~g isá, na ang tinig ay lumalabas sa ilóng.--_Natura
abhorret vacuum ..._

--Cayâ n~gâ cumacapit sa canilá; ¡ang pagcawaláng lamán ang sa canilá'y
humahalina!--ang sagót n~g isa.

Ang m~ga itó at iba páng m~ga bagay ang m~ga sábihan sa m~ga convento,
at ipinatátawad na namin sa m~ga bumabasa ang pagsasaysáy n~g m~ga ibáng
m~ga upasalà na may m~ga culay político, metafísico at mahahangháng.
Ating ihatid ang bumabasa sa bahay n~g isáng waláng anó mang
catungculan, at sapagcá't cácauntî ang cakilala natin sa Maynilà'y doon
tayo pumaroon sa bahay ni capitang Tinong, ang lalaking mapag-anyaya, na
ating nakitang pinipilit anyayahan si Ibarra upáng papurihan siya n~g
isáng dalaw.

Sa mayama't maluang na salón n~g canyáng bahay sa Tundó ay naroon si
capitang Tinong, nacaupo sa isáng malapad na sillón, na hináhagpos ang
noo't ang batoc, na may anyóng lubháng nahahapis, samantalang umíiyac at
pinagwiwicaan siyá n~g canyáng asawang si capitana Tinchang, sa haráp
n~g canyáng dalawáng anác na babae, na nagsisipakiníg mulâ sa isáng
suloc na hindi nan~gagsisiimic, nan~gatútulig at nan~gabábagbag ang
loob.

--¡Ay, Virgen sa Antipolo!--ang sigáw n~g babae.--¡Ay, Virgen del
Rosario at de la Correa! ¡ay!, ¡ay! ¡Nuestra Señora de Novaliches!

--¡Nanay!--ang sa canyá'y sinabi n~g bunso sa canyáng m~ga anác na
babae.

--¡Sinasabi co na sa iyó!--ang ipinatuloy n~g babae, na pagsisi ang
anyô;--¡sinasabi co na sa iyó! ¡ay Virgen del Cármen, ay!

--¡N~guni't hindi ca namán nagsasabi sa akin n~g anó man!--ang
ipinan~gahás isagót ni capitang Tinong na napapaiyac;--baligtád,
sinasabi mo sa aking mabuti ang aking guinágawâ sa pagmamalimít co sa
bahay na iyón at manatili sa pakikipag-ibigan cay capitang Tiago, sa
pagcá't ... sa pagcá't mayaman ... at sinabi mo sa aking....

--¿Anó? ¿anó ang sinabi co sa iyó? ¡Hindi co sinasabi sa iyo iyán, walâ
acóng sinasabing anó man sa iyó! ¡Ay! ¡cung pinakinggán mo sana acó!

--¡N~gayo'y acó ang bibigyan mong casalanan!--ang itinutol n~g masacláp
na tinig, at sacâ tumampál n~g malacás sa camáy n~g sillón;--¿hindi mo
ba sinabi sa aking magaling ang aking guinawâ na siyá'y aking
inanyayahang cumain dito sa atin, sa pagcá't palibhasa'y mayaman ...
sinasabi mong hindi dapat tayong makipagcaibigan cung di sa mayayaman
lamang? ¡Abá!

--Tunay n~gang sinabi co iyán sa iyó, sa pagcá't ... sa pagcá't walâ n~g
magágawâ; walâ cang guinágawâ cung hindi purihin siyá; _don Ibarra_
dito, _don Ibarra_ doon, _don Ibarra_ sa lahát n~g panig, ¡abaá!
Datapuwa't hindi co inihatol sa iyong makipagkita ca sa canyá ó
makipagsalitaan ca sa canyá sa pagcacapisang iyon; hindi mo maicacailà
itó sa akin.

--¿Nalalaman co bang paparoon siyá roon?

--¡Abá! ¡dapat mong maalaman!

--¿Paano? ¿siyá'y hindi co man lamang nakikilala pa niyon?

--¡Aba! ¡dapat mo siyáng makilala!

--N~guni't Tinchang, ¡paano'y niyón co lamang siyá nakita, at niyón co
lamang namán nárin~gig na siya'y pinag-uusapan!

--¡Aba! ¡dapat sanang nakita mo siyá n~g una, nárin~gig ang usapan
tungcól sa canyá, sa pagcá't lalaki icaw, may salawal ca at bumabasa ca
n~g _Diario de Manila!_--ang di mabilíng na sagót n~g asawa, casabáy n~g
pagpapahatid sa canyá n~g cakilakilabot na irap.

Waláng maalamang itutol si capitan Tinong.

Hindi pa nasiyahan si capitana Tinchang sa canyáng pagwawaguíng itó'y
pinacsáng siyá'y papangguipuspusín, caya't sa canyá'y lumapit na
nacasuntoc.

--¿Cayâ ba nagpagál acó n~g mahabang panahón at nagtipíd n~g hindi
cawasà, at n~g dahil sa iyóng cahalin~ga'y ipahamac mo ang bun~ga n~g
aking m~ga pagod?--ang ipinagwica sa canyá,--N~gayó'y paririto silá't
n~g icaw ay dalhín sa tapunán, huhubaran camí n~g ating pag-aarì, gaya
n~g nangyari sa asawa ni ... ¡Oh, cung lalaki lamang acó! ¡cung lalaki
lamang acó!

At n~g makita niyáng tumútun~go ang canyáng asawa, mulíng nagpasimulâ
n~g pagtan~guyn~góy, n~guni't laguì ring inuulit:

--¡Ay, cung lalaki lamang acó! ¡cung lalaki lamang acó!

--At cung naguing lalaki icaw,--ang itinanóng sa cawacasan n~g lalaking
nadadalimumot na,--¿anó sana ang gagawin mo?

--¿Anó? ¡abá!, ¡abá!, ¡abá! ¡n~gayón di'y háharap aco sa Capítan
General, upáng acó'y humandóg sa pakikihamoc laban sa m~ga
nanghihimagsic, n~gayón din!

--N~guni't ¿hindi mo ba nababasa ang sinasabi n~g _Diario?_ ¡Basahin mo!
«Nasugpô n~g boong higpít, lacás at catigasán ang caliluháng imbî at
casamâsamaan, at hindi malalao't daramdamin n~g m~ga suwail na caaway
n~g Ináng Bayan at n~g caniláng m~ga cainalám, ang boong bigát at
caban~gisán n~g m~ga cautusan» ... ¿nakita mo na? wala n~g himagsican.

--Hindi cailan~gan, dapat cang humaráp na gaya n~g guinawa n~g madla n~g
taóng 72, at nan~gacaligtás n~ga namán.

--¡Siya n~ga! humaráp din si parì Burg....

Datapuwa't hindi natapos ang salita; tinacbó siya n~g babae at tinacpán
ang canyáng bibíg.

--¡Halá! ¡sabihin mo ang pan~galang iyán at n~g bucas di'y bitayin ca sa
Bagumbayan ¿Hindi mo ba nalalamang sucat na ang saysayin ang pan~galang
iyan upang parusahan ca, na hindi cailangan ang gumawa pa n~g _causa?_
¡Halá! ¡sabihin mo!

Cahi't ibiguin man ni capitan Tinong sundin ang utos n~g canyáng asawa'y
hindi rin mangyayari; natatacpan ang canyang bibig n~g dalawáng camáy
n~g canyáng asawa, at iniipit ang canyang maliit na ulo laban sa licuran
n~g sillón, at marahil namatay sa pagcainis ang abáng lalaki cung hindi
namag-itan ang isáng bagong dumatíng na tao.

Itó'y ang caniláng pinsang si Primitivo, na nasasaulo ang Amat, isáng
lalaking may m~ga apat na pong taón ang gulang, malinis ang pananamit,
titiyanin at may catabaan.

--_¿Quid video?_--ang bigláng sinabi;--¿anó ang nangyayari?
_¿Quare?_[262]

--¡Ay, pinsan!-anáng babae na umiiyac at tumatacbong patun~go sa
canyá;--ipinatawag cata, sa pagcá't hindi co maalaman cung anó ang
mangyayari sa aming m~ga babae ... ¿anó ba ang hatol mo sa amin?
¡Magsalita ca, icaw na nag-aral n~g latin at m~ga _argumento_
(pakikipagmatuwiran)!..

--N~guni't bago magsalita acó, _¿Quid quaeritis? Nihil est in intellectu
quod prius non fuerit in sensu; nihil volitum quin praecognitum,_[263]

At marahang naupô. Anaki mandín ang m~ga sinabing wicang latin ay may
bisàng nacapagbibigay capanatagán, capuwa tumiguil n~g pagtan~gis ang
mag-asawa, at nan~gagsilapit sa canyá at hinihintay sa canyáng m~ga labì
ang aral, na gaya namán n~g guinágawa n~g m~ga griego n~g una cung
hinihintay ang pangligtas na salita n~g «oráculo» na macapagliligtas sa
canilá sa manglulusob na m~ga tagá Persia.

--¿Bakit cayó umiiyac? _¿Ubinam gentium sumus?_[264]

--Nalalaman mo na ang balità tungcol sa panghihimagsic.

--_¿Alzamentum Ibarræ ab alferesio Guardiæ civilis destructum? ¿Et
nunc?_ ¿At anó? ¿May utang ba sa inyó si don Crisóstomo?

--Wala, n~guni't talastasin mong inanyayahan siyá ni Tinong na cumain
dito, bumati sa canyá sa tuláy n~g España ... ¡sa liwanag n~g araw!
¡Wiwicain niláng si don Crisóstomo'y canyáng caibigan!

--¿Caibigan?--ang bigláng sinabing námamangha ang latino, at saca
tumindíg, _¡amice, amicus Plato sed magis amica veritas!_[265] ¡Sabihin
mo sa akin cung sino ang casacasama mo at sasabihin co sa iyo cung sino
icaw! _¡Malum negotium et est timendum rerum istarum horrendissimum
resultatum!_[266]

Namutla n~g catacottacot si capitang Tinong n~g canyang marinig ang
gayóng caraming salitáng ang catapusá'y _um_; ang tunog na itó'y
ipinalálagay niyáng masama ang cahulugan. Pinapagdaóp n~g canyáng asawa
ang dalawáng camáy sa pagsamò, at nagsabi:

--Pinsan, huwag mo camíng causapin n~gayon n~g latín; talastás mo nang
hindi cami m~ga filósofong gaya mo; causapin mo camí n~g tagalog ó
castilà, datapuwa't hatulan mo camí n~g dapat naming gawín.

--Sayang na hindi cayó marunong n~g latín, pinsan; ang m~ga catotohanan
sa latín ay casinun~galin~gan sa tagalog, sa halimbawà: _contra
principia negantem fustibus est argüendum,_[267] sa latín ay isáng
catotohanang tulad sa Daóng ni Noé; minsa'y guinamit co sa gawa ang
bagay na iyán, ang pinangyarihan ay acó ang nabugbóg. Dahil dito,
cahinahinayang na hindi cayó marunong n~g latín; sa latín ay mahuhusay
na lahát.

--Camí ay maraming nalalaman namáng _oremus, parcenobis_ at _Agnus Dei
Catolis,_ n~guni't n~gayó'y hindi tayo magcacáwatasan. ¡Bigyán mo n~ga
n~g isáng _argumento_ si Tinong at n~g huwág siyáng bitayin!

--¡Masama ang guinawa mo, totoong cásamasamaan ang guinawa mo, pinsan,
sa iyong guinawáng pakikipagcaibigan sa binatang iyan!--ang mulíng
sinabi n~g latino.--Nagbabayad ang m~ga waláng casalanan sa gawâ n~g
m~ga macasalanan; halos ihahatol co sa iyong gawin mo na ang iyong
_testamento _(casulatang pinaglálagdaan n~g m~ga hulíng kalooban n~g
isáng tao).... _¡Vae illis! Ubi est fumus ibi est ignis! Similis simili
gaudet; alqui Ibarra ahorcatur, ergo ahorcaberis!_....[268]

At nagpapailing-iling na masamâ ang loob.

--¡Saturnino, anó ang nangyayari sa iyo!--ang sigáw ni capitana
Tinchang, na puspós n~g tacot;--¡ay, Dios co! ¡Namatáy! ¡Isáng
manggagamót! ¡Tinong, Tinonggoy!

Dumaló ang dalawáng anác na babae at nagpasimula ang tatló n~g
pananambitan.

--¡Itó'y isang panghihimatáy lámang, pinsan, isáng panghihimatáy! Lalo
pa sanang icatutuwâ co cung ... cung ...; datapuwa't sa cawaláng palad
ay walà cung di isáng panghihimatay lamang. _Non timeo mortem in catre
sed super espaldonem Bagumbayanis._[269] ¡Magdalá cayó rito n~g tubig.

--¡Huwág cang mamatáy!--ang panambitan n~g babae;--¡huwág cang mamatáy,
sa pagcá't paririto silá't huhulihin icaw! ¡Ay, cung icaw ay mamatáy at
saca pumarito ang m~ga sundalo, ¡ay! ¡ay!

Winiligán n~g pinsan n~g tubig ang mukha ni capitang Tinong, at
pinag-saulìan itó n~g pag-iisip.

--¡Halá, huwág cayóng umiyác! _Inveni remedium,_ nasumpun~gan co na ang
gamót. Ilipat natin siyá sa canyáng hihigán; ¡hala! ¡tapan~gan ninyó ang
inyóng loob! nárito acó at ang lahát n~g carunun~gan n~g m~ga tao sa
una.... Magpatawag cayó n~g isáng doctor;--at n~gayón din, pinsan cong
babae, pumaroon ca sa capitán general at dalhán mo siyá n~g isáng
handóg, isáng tanicalang guinto, isáng singsíng.... _Dadivae quebrantant
peñas;_ (dumudurog n~g bató ang handóg); sabihin mong iyá'y handóg dahil
sa pascó. Sarhán ninyó ang m~ga bintanà, ang m~ga pintô, at sino mang
magtanóng sa aking pinsan, sabihin ninyóng may sakít na mabigát.
Samantala'y susunuguin co ang lahát n~g m~ga súlat, m~ga papel at m~ga
libró at n~g huwag siláng macakita n~g anó man, gaya n~g guinawâ ni don
Crisóstomo. _Scripti testes sunt! Quod medicamenta, non sanant, ferrum
sanat, quod ferrum non sanat, ignis sanat _[270].

--¡Oo, tanggapin mo, pinsan; sunuguin mong lahát!-ani capitana
Tinchang;--nárito ang m~ga susì, nárito ang m~ga sulat ni capitang
Tiago, ¡sunuguin mong lahát! Huwag ca sanang mag-iiwan n~g anó mang
pamahayagang galing sa Europa, sa pagcá't totoong nacapagbibigay
pan~ganib. Nárito itong m~ga _The Times_ na aking iniin~gata't n~g
mapagbalutan n~g m~ga sabón at n~g m~ga damít. Nárito ang m~ga libro.

--Pumaroon ca na sa capitán general, pinsan,--aní Primitivo;--pabayaan
mo acóng mag-isá. _In extremis extrema._ Bigyán mo acó n~g capangyarihan
n~g isáng tagapamatnugot na romano, at makikita mo cung paano ang
pagliligtás na gagawín co sa bay ... sa aking pinsáng lalaki bagá.

At nagpasimula n~g sunódsunod na pag-uutos, n~g paghalo n~g m~ga
estante, n~g pagpupunit n~g m~ga papel, m~ga libró, m~ga sulat at iba
pa. Hindi nalao't nag-álab sa _cocina_ ang isáng sigâ; caniláng sinibác
n~g palacól ang m~ga lumang escopeta; itinapon nilá sa cumón ang m~ga
cálawan~ging revolver; ang alilang babaeng ibig sanang iligpít ang cañón
n~g isáng revolver at n~g magamit na hihip ay kinagalitan:

--_¿Conservare etiam sperasti, perfida?_ ¡Sa apóy!

At ipinatuloy ang canyáng pagsúnog.

At nacakita n~g isáng líbróng ang balát ay pergamino (balát n~g vaca) ay
binasa niyá ang pan~galan:

«M~ga revolución n~g m~ga globo sa lan~git» (m~ga ganáp na pag-inog n~g
m~ga planeta sa caniláng talagáng tinatacbuhan), na sinulat ni
Copérnico; ¡pfui! _¡ite maledicti, in ignem calanis!_--ang bigláng sinabi
at saca inihaguis sa nin~gas. ¡M~ga revolución at saca si Copérnico pa!
¡Patong patong na casalanan! Cung di dumatíng acó sa capanahunan ...
«Ang calayaan n~g Filipinas»; ¡Tatata! ¡pagca m~ga libro! ¡Sa apóy!

At sinunog ang m~ga libróng waláng caanoano mang casamaan, na sinulat
n~g m~ga taong waláng malay. Hindi man lamang nacaligtas ang
nagn~gan~galang «Capitang Juan», na napacawalang sala. May catuwiran si
pinsáng Primitivo: nagbabayad ang m~ga waláng casalanan sa m~ga sála n~g
m~ga macasalanan.

Nang macaraan ang ápat ó limáng oras ay pinagsasalitaanan ang
casalucuyang m~ga nangyayari sa isáng púlong n~g m~ga nagmámataas, sa
loob n~g Maynilà. Silá'y caramihang matatandáng babae at m~ga dalagang
matatandáng nacaca-ibig mag-asawa, m~ga asawa ó m~ga anác na babae n~g
m~ga cawaní n~g pamahalaan, nan~gacasuot n~g báta, nan~gagpápaypay at
nan~gaghíhicab. Capanayám n~g m~ga lalaki, na cawan~gis din namán n~g
m~ga babaeng sa caniláng pagmumukha'y nahihiwatigan kung anó ang
caniláng pinag-aralan at ang caniláng pinagbuhatan, ang isáng guinoong
may catandáan na, maliit at pingcáw, na pinagpipitaganan n~g m~ga
naroroon, at siyá namá'y nagpapakita sa canyáng m~ga caharap n~g isáng
pagpapawaláng halagá sa canyáng hindi pag-imic.

--Ang catotohanan ay dating totoong nasususot acó sa m~ga fraile at sa
m~ga guardia civil, dahil sa cagaspan~gán n~g caniláng m~ga asal,--ang
sabi n~g isáng matabáng guinoong babae; n~gunit n~gayóng nakikita co ang
sa canila'y pinakikinabang at ang caniláng m~ga paglilingcod, hálos
aking icagágalac na pacasál sa alín man sa canilá. Macabayan acó.

--¡Gayón din ang sabi co!--ang idinagdág n~g isáng babaeng
payát;--¡sáyang at n~gayo'y walâ rito ang náunang gobernador; cung siyá
ang náririto'y lilinising parang «patena» ang bayang itó!

--¡At malilipol ang m~ga lahì n~g m~ga filibusterillo!

--Hindi ba ang sábiha'y marami pa ang m~ga pulóng kinacailan~gang
padalhán n~g m~ga mámamayan doon. ¡Bakit hindi itápon doon ang ganyán
caraming mayayabang na m~ga indio! Cung acó ang capitán general....

--M~ga guinoong babae,--anáng pingcáw;--nalalaman n~g capitán general
cung anó ang canyáng catungculan; ayon sa aking nárin~gig ay totoong
galit na galit siyá; sa pagcá't canyáng pinuspós n~g m~ga biyaya ang
Ibarrang iyán.

--¡Pinuspos n~g m~ga biyaya!--ang inulit n~g payát na babae, na
nagpápaypay n~g malaki ang poot;--¡tingnán na n~ga lamang ninyó ang
pagca hindi marunong cumilala n~g útang na loob nitong m~ga indio!
¿Mangyayari bagáng silá'y ipalagáy na m~ga tao sa pagpapanayám? ¡Jesús!

--At ¿nalalaman ba ninyó ang aking nárin~gig?--ang tanóng n~g isáng
militar.

--¡Tingnán natin!--¿Anó iyón?--¿Anó ang sinasabi nilá?

--Pinagtitibay n~g m~ga taong mapaniniwalaan,--anáng militar sa guitná
n~g lalong malakíng hindi pag-imic n~g madlâ;--na ang lahát n~g m~ga
cain~gayang iyón sa pagtatayô n~g isáng páaralan ay walâ cung di pawang
catacata lámang.

--¡Jesús! ¿nakita na ninyó?--ang bigláng sinabi n~g m~ga babae, na
nan~gag sisipaniwalà na sa catacata.

--Isáng sangcalan lámang ang páaralan; ang bantà niyá'y magtayô n~g
isáng cutà, at n~g buhat doo'y macapan~ganlóng cung silá'y lusubin na
namin....

--¡Jesús! ¡pagcálakilaking cataksilan! Ang isáng indio n~ga lámang ang
tan~ging macapagtátaglay n~g ganyáng pagcaimbiimbíng m~ga isipan,--ang
bigláng sinabi n~g babaeng matabâ. Cung acó ang capitán general, nakita
sana nilá ... nakita sana nilá....

--¡Gayón din ang sabi co!--ang bigláng sinabi namán n~g babaeng payát na
ang pingcáw ang kinacausap. Dáracpin co ang lahát n~g abogadillo,
cleriguillo, mán~gan~galacal, hindi co na pagagawán pa n~g _causa_ at
silá'y aking itatapon ó ipadádalá sa ibáng lupaín. ¡Bawa't masamâ'y
bunutin patí n~g ugát!

--¡Abá, sabihana'y castilà ang magugulang n~g filibusterillong
iyán!--ang pahiwatig n~g pingcáw na hindi tumitin~gin can~gino man.

--¡Ah, gayón palá!--ang sinabing mariin n~g hindi masiyahang babaeng
matabâ;--¡cailán ma'y ang m~ga halûan ang dugô! ¡sino mang indio'y hindi
nacawawatas n~g panghihimagsic! ¡Mag-alagà ca n~ga namán n~g m~ga uwác!
¡mag-alagà ca n~ga namán n~g m~ga uwác!...

--¿Nalalaman ba ninyó ang narin~gig cong salitaan?--ang itinanóng n~g
isáng babaeng halûan ang dugô (mestiza), na sa gayóng paraa'y pinutol
ang salitaan.--Ang asawa raw ni capitáng Tinong ... ¿naaalaala ba ninyó?
iyong may-ari n~g bahay na ating pinagsayawan at hinapunan niyóng fiesta
sa Tundó....

--¿Iyón bang may dalawáng anác na babae? ¿at anó?

--¡Abá, ang babaeng iyó'y bagong caháhandog n~gayóng hapon sa capitán
general n~g isáng singsíng na isáng libong piso ang halagá!

Lumin~gón ang pingcáw.

--¿Siyá n~ga ba? ¿at bakit?--ang tanóng na numíningning ang m~ga matá.

--Ang sabi raw n~g babae, iyón daw ay bigáy niyáng papascó....

--¡Isáng buwán pa muna ang lálampas bago dumating ang pascó!

--Marahil nan~gan~ganib na bacá lagpacán siya n~g sigwá ...--ang
pahiwatig n~g babaeng matabâ.

--At caya siyá'y cumúcubli,--ang idinugtóng n~g babaeng payát.

--Ang pagsasanggaláng cahi't hindi pinúpucol nino man ay pagpapakilalang
tunay na may casalanan.

--Iyán n~ga ang sumasaisip co; tinamaan ninyó ang sugat.

--Kinacailan~gang tingnáng magalíng iyán,--ang hiwatig n~g
pingcáw;--nan~gan~ganib acóng baca riyá'y may nacáculong na pusà.

--¡Nacáculong na pusà! iyán n~ga! iyán n~ga sana ang sasabihin co!--ang
inulit n~g babaeng payát.

--At acó,--ang sinabi namán n~g isáng babae, na umagaw n~g pananalita sa
payát;--ang asawa ni capitang Tinong ay napacaramot ... hanggá n~gayo'y
hindi pa tayo pinadádalhan n~g anó mang hangdóg, gayóng tayo'y
napaparoon na sa canyáng bahay. Tingnán ninyó, pagcá ang isáng maramot
at macamcam ay nagbibitiw n~g isang handóg na isáng libong piso'y ...

--¿N~guni't totoó ba iyán?--ang tanóng n~g pingcáw.

--¡At napacatotoo! ¡at napacatunay! sinabi sa aking pinsáng babae n~g
nan~gin~gibig sa canyá, na ayudante n~g capitán general. At hálos ibig
cong acalaing ang singsíng na iyón ang suot n~g pan~ganay n~g araw n~g
cafiestahan. ¡Siya'y lagui n~g batbát n~g m~ga brillante!

--¡Siyá'y isáng tindahang lumalacad!

--Isáng paraan din namáng magalíng upáng macapagbilí, na gaya rin n~g
alin man sa ibáng m~ga paraan. Nang huwag n~g bumilí pa n~g isáng
tautaohan ó bumayad pa n~g isang tindahan....

Linisan n~g pingcáw ang pulong na iyon sa pamamag-itan n~g isáng
dahilán.

At n~g macaraan ang dalawáng oras, n~g nan~gatutulog na ang lahát,
tumangáp ang iláng namamayan sa Tundo n~g isáng anyaya sa pamamag-itan
n~g m~ga sundalo ... Hindî mapabayáan n~g Punong may capangyarihang ang
m~ga tan~ging táong m~ga mahal at may m~ga pag-aari ay matulog sa
caniláng báhay, na hindi magalíng ang pagcacain~gat at bahagya na ang
lamig: ang pagtulog sa Fuerza n~g Santiago at iba pang m~ga bahay n~g
gobierno'y lálong tiwasáy at nagsasaulì n~g lacas. Casama sa m~ga táong
itóng pinacamamahal ang caawa-awang si capitang Tinong.


TALABABA:

[262] ¿Anó ang aking nakikita? ¿bakit?

[263] ¿Anó ang itinatanong ninyó? ¿Waláng ano mang linalaman n~g pag
ìisip na hindi muna nagdaan sa pakiramdam. Hindi ninanais ang hindi
nakikilala.

[264] ¿Sinong m~ga tao ang ating capanayam?

[265] Caibigan, aking caibigan si Platon, n~guni't lalong caibigan co
ang catotohanan.

[266] Masama ang nangyayari at nan~gan~ganib acóng baca magcaroon n~g
cakilakilabot na wacás.

[267] Sa pamamag-itan n~g hampás, ang pakikipagmatuwiran sa tumátangguì
n~g pagkilala n~g m~ga catuwiran.

[268] ¡Sa aba nilá! cung saan may úsoc ay may apóy. Bawa't isá'y
humahanap n~g cawán~gis; caya n~ga, cung bibitayin si Ibarra, siyá
namá'y bibitayin din ...

[269] Hindi co kinatatacutan ang pagcamatáy sa catre; n~guni't
kinatatacutan co ang pagcamatáy sa bundóc-bunducan sa Bagumbayan.

[270] Ang nacasulat ay naguiguing sacsi. Ang hindi mapagaling n~g m~ga
gamót ay napagagaling n~g bácal; ang hindi mapagaling n~g bácal ay
napagagaling n~g apóy.



=LX.=

=MAG-AASAWA SI MARIA CLARA.=


Natútuwâ n~g mainam si capitán Tiago. Sa boong panahóng itóng
catacot-tacot ay walâ sino mang nakialam sa canyá: hindi siyá
ibinilanggô, hindi pinahirapan siyá sa pagcáculong na sino ma'y hindi
macausap, m~ga pagtanóng, m~ga máquina eléctrica, m~ga waláng licat na
pagbasâ n~g tubig mulâ sa talampacan hanggáng tuhod sa m~ga tahanang na
sa ilalim n~g lupà, at ibá pang m~ga catampalasanang totoong kilalá n~g
m~ga tan~ging guinoong tumatawag sa caniláng sarili n~g «civilizado».
Ang canyáng m~ga caibigan, sa macatuwíd bagá'y ang canyáng naguíng m~ga
caibigan (sa pagcá't tinalicdán na n~ga n~g lalaki ang canyáng m~ga
caibigang filipino, mulâ sa sandaling silá'y maguíng m~ga hinalain sa
gobierno), nan~gagbalíc na namán sa canícaniláng bahay, pagcatapos n~g
iláng araw n~g caniláng pagliliwalíw sa m~ga bahay n~g gobierno. Ang
capitán general din ang siyáng sa canilá'y nagpalayas sa m~ga tahanang
canyáng pinamamahalaan, palibhasa'y ipinalagáy niyáng hindi silá
carapatdapat na manatili roon, bagay na lubháng ipinagdamdám n~g
pingcaw, na ibig sanang ipagsayá ang malapit n~g dumating na pascó sa
casamahan n~g gayóng mayayaman at masagana.

Umuwi sa canyáng bahay si capitáng Tinong na may sakít, putlain at
namámagâ,--hindi nacagalíng sa canyá ang pagliliwalíw,--at lubháng
nagbago, na anó pa't hindi nagsásalitâ n~g catagâ man lamang, hindi
bumabatì sa canyáng m~ga casambaháy, na tumatan~gis, nagtátawa,
nagsásalitâ at nan~gahahalíng sa galác n~g loob. Hindi na umaalis sa
canyáng bahay ang cahabaghabag na tao, at n~g huwág lumagáy sa pan~ganib
na macabatì sa isáng filibustero. Cahi't ang pinsán mang si Primitivo,
bagá man tagláy niyá ang boong carunun~gan n~g m~ga tao sa una, ay hindi
macuhang siyá'y mapaimíc.

--_Crede, prime,_--ang sabi sa canyá;--pinisíl sana nilá ang liig mo
cung hindi co sinunog ang lahát mong m~ga papel; datapuwa't cung nasunog
co sana ang boong bahay, hindi man lamang sana hinipo cahi't ang buhóc
mo. Pero _quod eventum, eventum; Gracias agamus Domino Deo quia non in
Marianis Insulis es, camoles seminando_[271].

Hindi cailâ cay capitán Tiago ang m~ga nangyaring catulad n~g
pinagdanasan ni capitán Tinong. Nagcacanlalabis sa lalaki ang
pagkilalang utang na loob, bagá man hindi niyá maturól cung sino caya
ang pinagcacautan~gan niyá n~g gayóng tan~ging m~ga pagtatangkilic.
Ipinalálagay ni tía Isabel na ang bagay na iyó'y himalâ n~g Virgen sa
Antipolo, n~g Virgen del Rosario, ó cung hindi ma'y n~g Virgen del
Cármen, at ang lalong cáliitang canyáng mahihinala'y himalâ n~g Nuestra
Señora de la Correa: ayon sa canyá'y hindi sasala sa alin man sa canilá
ang gumawâ n~g himalâ. Hindi itinátanggui ni capitán Tiago ang
cababalaghán, n~guni't idinúrugtong:

--Pinaniniwalaan co, Isabel, datapuwa't marahil ay hindi guinawáng
mag-isa n~g Virgen sa Antipolo; marahil siyá'y tinulun~gan n~g aking
m~ga caibigan, n~g aking mamanugan~gin, ni guinoong Linares, na
nalalaman mo nang binibirò pati ni guinoong Antonio Cánovas, iyón bagáng
nacalagáy ang larawan sa «Ilustración», iyóng aayaw papaguingdapating
ipakita sa m~ga tao cung di ang cabiyác lamang n~g canyáng mukhâ.

At hindi mapiguil n~g mabait na tao ang isáng n~gitî n~g canyáng
pagcatuwâ, cailán ma't canyáng márin~gig ang isáng mahalagáng balità
tungcól sa m~ga nangyari. At tunay n~ga namáng dapat icatuwâ.
Pinagbubulungbulun~ganang mabibitay si Ibarra; sa pagcá't bagá man
maraming totoo ang m~ga caculan~gang pangpatibay upáng siyá'y
maparusahan, nitóng huli'y may sumipót na nagpapatotoo sa sumbóng na
laban sa canyá; na may m~ga pahám na nagsaysáy na maáari n~gang cutà ang
escuélahan, ayon sa anyó n~g pagcacágawâ, bagá man may cauntíng
caculan~gán, bagay na siyá na n~ga lamang maáasahan sa han~gál na m~ga
indio. Ang m~ga alin~gawn~gáw na itó ang siyáng sa canyá'y nacapapanatag
at nacapagpapan~gitî sa canyá.

Cung paano ang pagcacaiba n~g m~ga bálac ni capitáng Tiago at n~g
canyáng pinsáng babae, nan~gagcacahatì namán ang m~ga caibigan n~g
familia sa dalawáng bahagui; nananalig ang isáng bahaguing yaó'y gawâ
n~g himalâ, at ang isáng bahagui namá'y inaacalang gawâ yaón n~g
pámahalaan, bagá man ang naniniwalà n~g ganito'y siyáng lalong cácauntî.
Nagcacabahabahagui namán ang m~ga nagpapalagay na yaó'y himalâ: nakikita
n~g sacristan mayor sa Binundóc, n~g babaeng maglalacò n~g candilà at
n~g puno n~g isáng cofradía, ang camáy n~g Dios na pinagagalaw n~g
Virgen del Rosario; sinasabi namán n~g insíc na magcacandilà na siyáng
nagbibili n~g candilà cay capitán Tiago cung siyá'y napasasa Antipolo,
casabay ang pagpapaypáy at pag-ugóy n~g m~ga hità:

--¡No siya osti gongóng; Miligen li Antipolo esi! Esi pueli mas con
tolo; no siya osti gongóng.[272]

Pinacámamahal ni capitang Tiago ang insíc na iyón, na nagpapánggap na
manghuhulà, manggagamot, at ibá pa. Minsa'y sa pagtin~gin sa palad n~g
camáy n~g canyáng nasirang asawang na sa icaanim na buwan ang cabuntisán
ay humulà n~g ganitó:

--¡Si eso no hómele y no pactaylo, mujé juete-juete![273]

At sumilang sa maliwanag si María Clara upáng maganap ang hulà n~g hindi
binyagan.

Si capitan Tiago'y main~gat at matatacutin, caya't hindi agad-agad
macapagpasiyá na gaya n~g guinawa ni Paris na taga Troya, hindi niyá
matan~gi n~g gayón gayón lamang ang isá sa dalawáng Virgen, sa tacot
niyáng bacá magalit ang isá sa canilá, bagay na macapágbibigay n~g
malaking capahamacán.--«¡Mag ingat!»--ang sabi niyá sa canyáng
sarili;--«¡baca pa ipahamac natin!»

Na sa ganitóng pag aalinlan~gan siyá, n~g dumating ang pangcát na
cacampi n~g gobierno; si doña Victorina, si Don Tiburcio at si Linares.

Nagsalitâ si doña Victorina sa n~galán n~g tatlong lalaki, bucód sa
nauucol sa canyáng sarili; binangguit niyá ang m~ga pagdalaw ni Linares
sa capitan general, at inulit-ulit ang cabutihang magcaroon n~g isang
camag anac na mataás na tao.

--¡Ná!--ang iwinacas,--como izimos: el que a buena zombra ze acobija
buen palo ze le arrima.[274]

--¡Tum ... tum ... tumbalic, babae!--ang isinala n~g doctor.

May tatlóng araw n~g guinágagad ni doña Victorina ang m~ga andaluz, sa
pamamag-itan n~g pag-aalis n-g "d" at sa paghahalili n~g "z", at ang
han~gad niyáng ito'y waláng macapag-alis sa canyáng ulo; mamagalin~gin
pa niyang canyáng ipabugnós ang can~yáng postizong buhóc na kinulót.

--¡Zi!--ang idinugtóng, na ang tinutucoy ay si Ibarra:--eze lo tenfa muy
merezio; yo ya lo ije cuando le vi la primera vez; ezte un filibuztero
¿ique te ijo a ti, primo, el general? ¿Que le haz icho, que noticias le
izte é Ibarra?[275]

At n~g makita niyáng nalalaon n~g pagsagót ang pinsan, nagpatuloy n~g
pananalita na si capitang Tiago ang kinacausap:

--Créame uzté, zi le conenan a muelte, como ez e ezperar, zera por mi
primo.[276]

--¡Guinoong babae! ¡guinoong babae!--ang itinutol ni Linares. Datapuwa't
hindi niyá itó binigyang panahón.

--¡Ay, qué iplomático te haz güerto! Zabemoz qwe ere;i el conzejero del
General, que no puede vivir zin ti ... ¡Ah, Clarita! ¡qué placer é
verte![277]

Humaráp si Maria Clarang namúmutlâ pa, bagá man nananag-uli na ang
dating cagalin~gan n~g catawang pinapanghina n~g sakit. Napupuluputan
ang mahabang buhóc n~g sutlang cintas na may culay bughaw. Kiming
bumati, n~gumitî n~g mapanglaw, at lumapit cay doña Victorina upang
gawin ang paghahalicang caugalîan sa m~ga babae.

Pagcatapos n~g caugalîang cumustahan, nagpatuloy n~g pananalitâ ang
nagpápanggap na andaluza:

--Venimoz á visitaroz; ¡oz haveiz zalbao graciaz á vuestraz
relacionez![278] na canyáng tinítin~gnan n~g macabulugan si Linares.

--¡Tinangkilic n~g Dios ang aking amá!--ang marahang isinagót n~g
dalaga.

--Zi, Clarita, pero el tiempo é los milagroz ya ha pazeo: rozotroz loz
ezpañolez ecimoz: ezconfía é la Virgen y échate á corré.[279]

--¡Tum ... tum ... tumbalíc!

Si capitán Tiago na hanggang sa sandalíng yaó'y hindi nacacaguiit sa
pananalitá'y nan~gahás tumanóng, at bago pinakinggáng magalíng ang
sagót:

--Cung gayó'y inaacalà po ba ninyó, doña Victorina, na ang Virgen ...?

--Venimoz precizamente á hablar con uzté é la _Virgen_,[280]--ang
matilinghagang sagót ni doña Victorina, na itinuturo si María
Clara;--tenemoz que hablar é negocioz.[281]

Napagkilala n~g dalagang dapat niyáng lisanin ang nan~gagsasalitaan,
caya't humanap siyá n~g dahilán at lumayo roon, na nan~gan~gabay sa m~ga
casangcapan.

Napacaimbî at napacalisyà ang salitaan at usapan sa pagpupulong na itó
caya't minamagaling pa namin ang huwág n~g saysayin. Sucat n~g sabihing
n~g silá'y magpaalaman ay pawang nan~gatutuwang lahát, at sinabi
pagcatapos ni capitan Tiago ang ganitó cay tía Isabel:

--Ipasabi mo sa fonda, na bucas ay mag-aalay tayo n~g piguing.
Untiunting ihandà mo si María Clara na ating ipacacasal na hindi
malalaon.

Tiningnan siya ni tía Isabel na nagugulat.

--¡Makikita mo rin! ¡Pagca naguíng manugang na natin si guinoong
Linares, magmamanhic-manaog tayo sa lahat n~g m~ga palacio;
pananaghilîan tayo, man~gamamatay ang lahat sa capanahilian!

At sa gayón n~ga'y kinabucasan n~g gabi'y mulî na namáng punô n~g tao
ang bahay ni capitan Tiago, at ang caibhán lamang n~gayo'y pawang m~ga
castila't insíc lamang ang canyáng m~ga inanyayahan; tungcól sa
magandáng cabiyác n~g cataoha'y ipinakikiharap doon n~g m~ga babaeng
castilàng tubò sa España at sa Filipinas.

Náririyan ang pinacamarami sa ating m~ga cakilala; si parì Sibyla, si
parì Salvi, na casama n~g iláng m~ga franciscano't m~ga dominico; ang
matandáng teniente n~g guardia civil na si guinoong Guevara, na lalo n~g
mapangláw ang mukhâ cay sa dati; ang alférez na sinásaysay na macalibo
na ang canyáng dinanas na pakikibaca, na minámasdan ang lahát n~g boong
pagpapalalò, palibhasa'y sa acalà niyá'y siyá'y isáng don Juan de
Austria sa catapan~gan; n~gayó'y teniente siyá't may gradong comandante;
si De Espadaña, na canyáng minámasdan itó n~g boong gálang at tacot at
iniiwasan ang canyáng titig, at si doña Victorina na nagn~gin~gitn~git.
Hindi pa dumarating si Linares, sa pagcá't palibhasa'y mahalagáng
guinoo, dapat na siyá'y magpáhuli sa pagdating cay sa m~ga ibá: may m~ga
taong nápacatun~gag, na ang acala'y cung magpáhuli n~g isáng oras sa
lahát n~g bagay, naguiguing malalaking tao na.

Si María Clara ang siyáng tinútudlà n~g m~ga upasalà: sinalubong silá
n~g dalaga n~g alinsunod sa ugaling pakikipagmahalan, na hindi nalilisan
ang canyáng anyóng malungcót.

--¡Psh!--anáng isáng dalaga;--may cauntíng capalaluan....

--Magandagandá rin namán,--ang sagót namán n~g isáng dalaga
rin;--datapuwa't ang lalaking iyá'y pumili sana n~g ibáng dalaga na
hindi totoong mukháng tan~gá.

--Ang salapî, caibigan; ipinagbíbili n~g makisig na binatà ang canyáng
sariling catawán.

Sa cabiláng dáco'y itó namán ang salitaan:

--¡Pacacasal n~gayóng ang unang nan~gibig sa canyá'y malapit n~g
bitayin!

--Tinatawag cong main~gat ang ganyán; pagdaca'y handâ na ang cahalili.

--¡Abá, cung mabao!...

Náririn~gig marahil ang gayóng m~ga salitaan n~g dalagang si María
Clara, na nacaupô sa isáng silla at naghuhusay n~g isáng bandejang m~ga
bulaclác, sa pagcá't námamasid na nan~gán~gatal ang canyáng m~ga camáy,
minsang mamutlá't man~gatlabing macáilan.

Malacás ang salitaan sa pulutóng n~g m~ga lalaki, at, ayon sa caraniwa'y
pinag uusapan nilá ang ucol sa hulíng m~ga nangyari. Nan~gag salitaang
lahát patí ni don Tiburcio, liban na lamang cay parì Sibyla, na
nananatili sa pagpapawaláng halagáng hindi pag-imíc.

--¿Nárin~gig cong lilisanin daw po ninyó, pari Salví, ang bayan?--ang
tanóng n~g bagong teniente, na dahil sa canyáng pagcataas sa
catungcula'y n~gayó'y naguíng mairuguín.

--Walâ na acóng sucat gawín sa bayang iyán; sa Maynilà na títira acó
magpacailan man ... ¿at cayó pô?

--Lilisanin co rin ang bayan,--ang isinagót na casabay ang
pagtindíg;--kinacailan~gan acó n~g gobierno, upáng aking linisin ang
m~ga lalawigan sa m~ga filibustero, na ang casama co'y isáng pulutóng
n~g m~ga sundalo.

Dagling tiningnán siyá ni pari Salví mulâ sa m~ga paá hanggáng sa ulo,
at sacâ siyá tinalicuráng lubós.

--¿Tunay na bang nalalaman cung anó ang cahihinatnan n~g pan~gulo n~g
m~ga tulisan, n~g filibusterillo?--ang tanóng n~g isáng cawaní n~g
pámahalaan.

--¿Si Crisóstomo Ibarra ba ang sinasabi ninyó?--ang tanóng n~g isá.--Ang
lalong mahihintay at siyá namáng sumasacatuwiran ay siyá'y bitaying gaya
n~g m~ga binitay niyóng 72.

--¡Siyá'y itatapon!--ang sinabing mapangláw n~g matandáng teniente.

--¡Itatapon! ¡Itatapon lamang siyá! ¡N~guni't marahil ay mananatili sa
tapunán magpacailán man!--ang bigláng sinabing sabaysabáy n~g ilán.

--Cung ang binatàng iyán,--ang patuloy na sinabi n~g teniente Guevara,
n~g malacás at anyóng may galit;--ay natutong mag-ín~gat; cung siyá'y
natutong huwag tumiwalang totoo sa m~ga tan~ging taong canyáng
casulatán; cung hindi sana napacadunong ang ating m~ga fiscal na
magbigáy kahulugán n~g napacalabis namán sa nasusulat, pinasiyahán
sanang waláng anó mang casalanan ang binatàng iyán.

Ang pagpapatibay na itó n~g matandáng teniente at ang anyô n~g canyáng
tínig ay nagbigáy n~g malakíng pangguiguilalás sa m~ga nakíkinig, na
waláng nasabing anó man. Tumin~gín sa ibáng daco si parì Salví, marahil
n~g huwag niyáng makita ang titig na mapangláw n~g matandâ. Nalaglág sa
m~ga camáy ni María Clara ang m~ga bulaclác at hindi nacakilos. Si pari
Sibylang marunong sa hindi pag-imic, tila mandín siyáng tan~ging
marunong namáng tumanóng.

--¿May sinasabi pô ba cayóng m~ga sulat, guinoong Guevara?

--Sinasabi co ang sinalitâ sa akin n~g _defensor_ (tagapagtanggól), na
gumanáp n~g canyáng catungculan n~g boong casipaga't pagmamalasakit.
Liban na lamang sa iláng m~ga talatang may culabóng pananalitâ, na
isinulat n~g binatàng itó sa isáng babae, bago siyá yumaong ang tun~go'y
sa Europa, m~ga talatang kinakitaan n~g fiscal n~g isáng balac at isáng
balà laban sa Gobierno, na canyáng kinilalang siyá n~gâ ang may sulat,
waláng násumpun~gang anó mang bagay na mapanghawacan upáng siyá'y
mabigyáng casalanan.

--¿At ang _declaración_ (sinaysáy) n~g tulisán bago siyá mamatáy?

--Nasunduan n~g defensor na mawal-ang halagá, sa pagcá't ayon din sa
tulisáng iyón, silá'y hindi nakipag-usap cailán man sa binatà, cung di
sa isáng nagn~gan~galang Lucas lamang, na canyáng caaway, ayon sa
napatotohanan, at nagpacamatáy, marahil sa sigáw n~g sariling budhî.
Napatotohanang pawang taksíl na gagád lamang ang m~ga letra n~g
casulatang nacuha sa bangcay niyá, sa pagcá't ang letra'y catulad n~g
dating letra ni guinoong Ibarra n~g panahóng may pitóng taón na n~gayón
ang nacararaan, datapuwa't hindi catulad n~g letra niyá n~gayón, bagay
na nagpapasapantahang ang gumamit na huwaran ay itóng sulat na guinamit
upáng siyá'y isumbóng. Hindi lamang itó, sinasabi n~g defensor, na cung
di raw kinilalang siyá ang may titic n~g sulat na iyón, malaki sanang
cagalin~gan ang sa canyá'y nagawa, datapuwa't pagcakita niya sa sulat na
iyó'y namutlâ siyá, nasirà ang loob at pinagtibay ang lahat n~g doo'y
natititic.

--Ang sabi pô ninyó,--ang tanóng n~g isáng franciscano;--ay nauucol ang
sulat na iyón sa isáng babaeng canyáng pinagpadalhan, ¿anó at dumating
sa camáy n~g fiscal?

Hindi sumagót ang teniente; tinitigang sandalî si pari Salvi, at sacâ
lumayô, na pinipilipit na nan~gán~gatal ang matulis na dulo n~g canyáng
balbás na úbanin, samantalang pinag-uusapan n~g m~ga ibá ang m~ga bagay
na iyón.

--¡Diyá'y nakikita ang camáy n~g Dios!--anáng isá;--kinasusutan siyá
patí n~g m~ga babae.

--Ipinasunog ang canyáng bahay, sa acalà niyáng sa gayó'y macalíligtas
siyá, datapuwa't hindi niyá naisip ang nacalin~gid, sa macatuwíd baga'y
ang canyáng caagulo, ang canyáng _babae,_--ang idinugtóng n~g isáng
tumatawa.--¡Talagá n~g Dios! ¡Santiago, ipagtanggól mo ang España!

Samantala'y humintô ang matandáng militar, sa isá sa canyáng
pagpaparoo't parito, at lumapit cay María Clara, na nakikinig n~g
salitaan, hindi cumikilos sa canyáng kinauupuan; sa m~ga paanan niyá'y
naroroon ang m~ga bulaclác.

--Cayó po'y isáng dalagang totoong matalinò,--ang marahang sinabi sa
canyá n~g teniente,--magalíng pô ang inyóng guinawâ n~g inyóng
pagcacábigay n~g sulat ... sa ganyáng paraa'y macaaasa cayóng dalawá sa
isáng mapanatag na hinaharap.

Nakíta n~g dalagang lumálayô ang teniente na ang m~ga matá'y anyóng na
hahalíng at kinacagat ang m~ga labì. Sa cagalin~gang palad ay nagdaan si
tía Isabel. Nagcaroon si María Clara n~g casucatang lacás upáng siyá'y
tangnán sa damít.

--¡Tia!--ang ibinulóng.

--¿Anó ang nangyayari sa iyó?--ang itinanóng ni tía Isabel, na gulát,
n~g canyáng mámasdan ang mukhà n~g dalaga.

--¡Ihatid pô ninyó acó sa aking cuarto!--ang ipinakiusap, at sacà
bumitin sa camáy n~g matandà upáng macatindig.

--¿May sakít ca, anác co? ¿Tila nawalán icaw n~g m~ga butó? ¿anó ang
nangyayari sa iyó?

--Isáng hilo ... ang dami n~g tao sa salas ... ang dami n~g ilaw ...
kinacailan~gan cong magpahin~ga. Sabihin pô ninyó sa tatay na matutulog
acó.

--¡Nanglálamig ca! ¿ibig mo ba ang chá?

Umilíng si María Clara, sinarhán n~g susi ang pintô n~g canyáng tulugán,
at salàt na sa lacás ay nagpatihulóg sa sahíg, sa paanán n~g isáng
larawan at sacâ humagulhól:

--¡Iná! ¡iná! ¡aking iná!

Pumapasoc ang liwanag n~g buwán sa bintanà at sa pintuang canugnóg n~g
bataláng bató.

Nagpapatuloy ang música n~g pagtugtóg n~g masasayang _vals_; dumarating
hanggáng sa tulugán ang m~ga tawanan at ang alin~gawn~gáw n~g m~ga
salitaan; macailang tumugtóg sa canyáng pintuan ang canyáng amá, si tía
Isabel, si doña Victorina at patí si Linares, datapuwa't hindi cumilos
si María Clara: malacás na hin~gal ang tumatacas sa canyáng dibdib.

Nagdaan ang m~ga horas: natapos ang m~ga catuwaan sa mesa, náririn~gig
ang sayáw, naupós ang candilà at namatáy, datapuwa't nanatili ang dalaga
sa hindi pagkilos sa tablang sahig, na liniliwanagan n~g buwán, sa
paanán n~g larawan n~g Iná ni Jesús.

Untiunting nanag-uli ang báhay sa catahimican, nan~gamatáy ang m~ga
ílaw, mulíng tumawag si tía Isabel sa pintuan.

--¡Abá, nacatulog!--anáng tía n~g sabing malacás; palibhasa'y bata't
waláng anó mang pinanínimdim, tumutulog na parang patáy.

Nang lubhâ n~g tahimic ang lahát; nagtindig si María Clara n~g marahan
at lumin~gap sa canyáng paligid: námasid ang bataláng bató, ang maliliit
na m~ga bálag, na napapaliguan n~g mapangláw na liwanag n~g buwán.

--¡Isáng mapanatag na hináharap! ¡Tumutulog na parang patáy!--ang sinabi
n~g marahan at sacâ tinun~go ang bataláng bató.

Nagugupiling ang ciudad, waláng naririn~gig na manacanacâ cung dî ang
ugong n~g isang cocheng nagdaraan sa tuláy na cahoy sa ibabaw n~g ilog,
na ilinarawan n~g payapang tubig nitó ang sinag n~g buwan.

Tumin~gala ang dalaga sa lan~git na ang calinisa'y wan~gis sa zafir;
marahang hinubád ang canyáng m~ga sinsing, m~ga hicáw, m~ga aguja at
peineta, inilagáy niyá ang lahat n~g itó sa palababahan n~g batalán at
tiningnan ang ílog.

Humintô ang isáng bancáng tiguíb n~g damó sa paanán n~g ahunáng
nalalagay sa bawa't bahay na na sa pampan~gin n~g ilog. Isá sa dalawáng
lalaking nacasacáy sa bangcáng iyón ay pumanhic sa hagdanang bató,
linundág ang pader, at n~g macaraan ang sandali'y nárin~gig ang canyáng
m~ga paglacad na pumápanhic sa hagdanan n~g batalán.

Nakita siyá ni María Clarang tumiguil pagcakita sa canyá, n~guni't
sumandal lamang, sa pagcá't untiunting lumapit at tumiguil n~g tatlong
hacbáng na lámang ang layó sa dalaga. Umudlót si María Clara.

--¡Crisóstomo!--ang sinabing marahang puspós n~g tácot.

--¡Oo, acó'y si Crisóstomo!--ang isinagót n~g binatà n~g boong
capanglawan.--Kinuha acó sa bilangguang pinag absan~gán sa akin n~g aking
m~ga caibigan, ni Elias, isáng caaway, isáng táong may catuwirang acó'y
pagtamnan n~g galit.

Sumunod sa m~ga salitáng itó ang isáng mapangláw na hindi pag-imic;
tumun~gó si María Clara at inilawít ang dalawáng camáy.

Nagpatuloy n~g pananalitâ si Ibarra:

--¡Isinumpà co sa piling n~g bangcáy n~g aking ináng icaw ay aking
paliligayahin, cahi't anó man ang aking cáratnan! Mangyayaring magcúlang
icaw sa iyóng isinumpâ, siyá'y hindi mo iná; n~guni't acó, palibhasa'y
acó ay anác niyá, pinacadadakilà co ang pag-aalaala sa canyá, at cahi't
nagdaan acó sa libolibong pan~ganib, naparito acó't upáng tuparín ang
aking isinumpâ, at itinulot n~g pagca-cátaong icaw rin ang aking
macausap. María, hindi na tayo magkikitang mulî; batà ca at bacâ
sacali'y sisihin ca n~g iyóng sariling budhî ... naparito acó upáng sa
iyó'y sabihin, bago acó pumanaw, na pinatatawad catá. ¡N~gayon,
cahimana-wari'y lumigaya ca, at paalam!

Binantâ ni Ibarrang lumayô, datapuwa't piniguil siyá n~g dalaga.

--Crisóstomo!--anya;--sinugò ca n~g Dios at n~g acó'y iligtas sa waláng
cahulilip na capighatian ... ¡pakinggán mo acó at sacâ mo acó hatulan!

Matimyás na bumitíw sa canyá si Ibarra.

--Hindi acó naparito't n~g hin~gan catang sulit n~g guinawâ mo ...;
naparito acó't n~g bigyan catang capayapaan.

--¡Aayaw acó n~g capayapaang iniháhandog mo sa akin; acó ang magbibigay
sa akin din n~g capayapaan! Pinawáwal-an mo acóng halagá, at ang
pagpapawaláng halagá mo'y siyáng sampong sa camatayan co'y magbibigay
capaitan!

Namalas ni Ibarra ang masilacbóng samà n~g loob at pagpipighati n~g
abáng babae, at tinanóng niyá itó cung anó ang hináhan~gad.

--¡Na icaw ay maniwalang sinintá co icaw cailán man!

N~gumiti n~g boong saclap si Crisóstomo.

--¡Ah! ¡nagcuculang tiwalà ca sa akin, nagcuculang tiwalà, ca sa iyong
catoto sa camusmusán, na cailán ma'y hindi ikinaila sa iyó ang isa man
lamang na caisipán!--ang bigláng sinabi n~g dalaga na
nagpipighati.--¡Aking natátaroc ang iniisip mo! Pagcâ napagtanto mo ang
aking buhay, ang malungcot na buhay na ipinatanto sa akin n~g panahóng
acó'y may sakit, maháhabag ca sa akin at hindi mo n~gin~gitian n~g
ganyán ang aking dalamhatì. ¿Bakit bagá't hindi mo pa binayaang acó'y
mamatáy sa m~ga camáy n~g hangál na gumágamot sa akin? ¡Icaw sana't
acó'y liligaya!

Nagpahin~gang sumandali si María Clara't sacâ nagpatuloy n~g pananalitâ:

--¡Inibig mo, nagculang tiwalà ca sa akin, patawarin nawâ acó n~g aking
Iná! Sa isá sa m~ga calaguimlaguim na gabì n~g aking masacláp na
pagcacasakit, ipinahayag sa akin n~g isáng táo ang pan~galan n~g aking
tunay na amá, at ipinagbawal sa aking icáw ay aking sintahin ... liban
na lámang cung ang akin ding amá ang magpatawad sa iyó sa paglabág na sa
canyá'y iyóng guinawâ!

Umudlót si Ibarra at nagugulumihanang tinitigan ang dalaga.

--Oo,--ang ipinagpatuloy ni María Clara; sinabi sa akin n~g táong iyóng
hindî maitutulot ang ating pag-iisang catawán, sa pagcá't ibabawal sa
canyá n~g canyang sariling budhî, at mapipilitang canyang ihayág, cahi't
magcaroon n~g malakíng casiráan n~g puri, sa pagca't ang aking amá'y
si....

At saca ibinulóng sa tain~ga n~g binata ang isáng pan~galang sa cahinaan
n~g pagsasasalita'y si Ibarra lámang ang nacárin~gig.

--¿Anó ang aking magagawâ? ¿Dapat co bang yurakin dahil sa aking
pagsinta ang pag-aalaala co sa aking iná, ang capurihán n~g aking
amáamahan at ang dan~gal n~g aking tunay na amá? ¿Magagawâ co bá itó na
hindî icáw ang unaunang magpapawaláng halagá sa akin?

--¿N~guni't ang catibayan, nagcaroon ca ba n~g catibayan?
¡Nan~gan~gailan~gan icáw n~g catibayan!--ang bigláng sinabi ni
Crisóstomo, na parang sinásacal.

Dinucot n~g dalaga sa canyáng dibdíb ang dalawáng papel.

--Nárito ang dalawáng súlat nang aking ina, dalawáng súlat na itinitic
sa guitnà n~g mataós na sigáw n~g sariling budhî n~g panahóng tagláy pa
niyá acó sa canyáng tiyán. Tanggapín mo't iyong basahin, at iyong
makikita cung paano ang canyáng pagsumpa sa akin at paghahan~gád na
acó'y mamatay ..., ang aking camatayang hindi nasunduan, bagá man
pinagpilitan n~g aking amá, sa pamamag-itan n~g m~ga gamót! Nalimutan
ang m~ga súlat na itó nang aking amá, sa bahay na canyáng tinahanan,
nacuha n~g táong iyón at inin~gatan, at caya lamang ibinigay sa akin ay
nang palitan co n~g iyóng súlat ..., dî umano'y n~g siya raw ay
macaasang hindî acó pacácasal sa iyó cung waláng capahintulutan ang
aking amá. Búhat n~g daladalahin co sa aking catawán ang dalawáng súlat
na iyáng naguíng capalít n~g súlat mo, nacacáramdam acó n~g lamíg sa
aking pusò. Aking ipinahamac icáw ipinahamac co ang aking sinta.... ¿anó
ang hindî gágawin n~g isáng anác na babae sa icagagaling n~g isáng ináng
patay na at n~g dalawáng amáng capuwa buháy? ¿Akin bang masasapantahà
man lámang cung saan gagamitin ang iyong súlat?

Nanglúlumo si Ibarra. Nagpatuloy si María Clara:

--¿Anó pa ang nálalabi sa akin? ¿masasabi co ba sa iyo cung sino ang
aking amá, masasabi co ba sa iyong humin~gi ca sa canyá n~g tawad, sa
iyó pa namáng anác n~g pinapaghirap niyá n~g hindi cawasa? ¿masasabi co
ba sa aking amá na icaw ay patawarin, masasabi co ba canyáng acó'y
canyáng anác, acó pa namáng pinacahan~gadhan~gád niyá ang aking
camatayan? ¡Walâ na n~gang nálalabi sa akin cung hindi ang pagtitiis,
in~gatan co sa sarili ang lihim at mamatáy sa pagpipighati!... N~gayón,
caibigan co, n~gayóng nalalaman mo na ang buhay n~g iyong abang si
María, ¿mangyayari pa bang maidulot mo pa sa canya iyáng pagpapawaláng
halagáng n~giti?

--¡María, icaw ay isáng santa!

--Lumiligaya acó, sa pagca't, acó'y iyong pinaniniwalaan....

--Gayón man,--ang idinugtóng n~g binatà, na nagbago n~g anyô n~g
tinig,--nabalitaan cong mag-aasawa ca raw....

--Oo,--at humagulhól ang dalaga;--hinihin~gi sa akin n~g aking amá ang
pagpapacahirap na itó ... bagá man hindi niyá catungcula'y sininta niyá
acó't canyáng pinacain, tinutumbasan co ang utang na loob na itó, sa
pagbibigay capanatagan sa canyá, sa pamamag-itan nitóng bagong
pakikimag-anac na itó, n~gunit....

--¿N~guni't....

--Hindi co lilimutin ang pagtatapat na aking isinumpâ sa iyó.

--¿Anó ang inaacala mong gawín?--ang idinugtóng ni Ibarra, at
pinagsisicapang basahin sa canyáng m~ga matá ang canyáng balac.

--¡Madilím ang hináharap na panahón at na sa cadiliman ang Palad! Hindi
co nalalaman ang aking gagawin; n~guni't talastasin mong minsan lamang
cung acó'y umibig, at cung walang pag-ibig ay hindi acó cacamtan nino
man. At icaw, ¿anó ang casasapitan mo?

--Ang calagayan co'y isáng bilanggong tanan ... tumatacas acó. Hindî
malalao't malalaman ang aking pagcatacas, María....

Tinangnán ni María Clara n~g dalawáng camáy ang ulo n~g binatà,
hinagcáng muli't muli ang m~ga labì, niyacap niyá siyá, at sacâ biglang
linayuan pagcatapos.

--¡Tumacas ca! ¡tumacas ca!--anya;--¡tumacas ca, paalam!

Tinitigan siyá ni Ibarra n~g m~ga matáng nagníningning; n~guni't sa
isáng hudyát n~g dalaga'y lumayo ang binatang tila lan~gó,
hahapayhapay....

Mulíng linucsó ang pader at sumacay sa bangca. Tinatanaw siyá sa paglayô
ni María Clarang nacadun~gaw sa palababahan n~g batalán.

Nagpugay si Elías at niyucuran siyá n~g boong galang.


TALABABA:

[271] Ang nangyari ay nangyari na. Pasalamat tayo sa Dios at wala ca
n~gayón sa capuluang Marianas upáng magtaním n~g camote.

[272] ¡Huwag po sana cayóng halíng; iyá'y ang Virgen sa Antipolo! Iyáng
ang nacapangyayari sa lahát; huwag po sana cayóng halíng!

[273] ¡Cung iya'y hindi lalaki at hindi siyá mamatáy, iya'y babaeng
totoong mainam na mainam!

[274] ¡Wala! gaya n~g sabi namin: ang sumucob sa magaling na lilim ay
mabuting pamalo ang sa canyá'y inilálapit.

[275] ¡Siyá n~ga! Sa canya'y totoong nararapat; sinabi co na sa una cong
pagcakita pa sa canyá: ito'y isang filibustero. ¿Ano ang sinabi sa iyo,
pinsan, n~g general? ¿Ano naman ang sinabi mo sa canyá, anó ang balitang
sinabi mo sa canya tungkól cay Ibarra?

[276] Maniwala po cayó na pagca siya'y hinatulan n~g parusang patayín,
na gaya n~g maáasahan, ay dahil sa aking pinsan.

[277] ¡Ay, pagcabutibuti mong pumaraan sa matalinong pakikipagsalitaan!
Nalalaman naming icaw ang tanun~gan n~g capitan general, na hindi
mapanatag cung hindi ca makita!... ¡Ah, Clarita!; pagcalakilaking tuwa
ang makita co icáw!

[278] Naparito cami't n~g upáng cayó'y aming dalawin; ¡cayó'y
nacaligtas, salamat sa inyóng m~ga caibigan!

[279] Siya n~ga, Clarita, n~guni't nacaraan na ang panahón n~g m~ga
himala; sinasabi naming m~ga castila: Magculang tiwala ca sa Virgen at
cumarimot ca.

[280] Naparito n~ga po cami't ang sadya pa naman namin ay pakiusapan
cayó tungcól sa _Virgen._

[281] Magsasalitaan tayo tungcól sa pamumuhay.



=LXI.=

=ANG PANGHUHULI SA DAGATAN.=


--Pakinggán pô ninyó ang aking gágawing aking inisip,--ani Elías na nag
ninilaynilay, samantalang pinatutun~guhan nilá ang San Gabriel. Itatagò
co cayó n~gayón sa bahay n~g isá cong caibigan sa Mandaluyong; dádalhin
co sa inyó ang lahát ninyóng salapî, na aking iniligtás at itinagò co sa
paanán n~g balitì, sa matalinghagang pinaglibin~gan sa inyóng núnong
lalaki; at umalís cayó rito sa Filipinas.

--¿At n~g pasaibang lupaìn acó?--ang isinalabat ni Ibarra.

--Upáng manatili cayó sa capayapaan sa natitira pa ninyóng búhay. May
m~ga caibigan cayó sa España, cayó'y mayaman, macapagpapa_indulto_ cayó.
Sa papaano mang paraan, ang ibang lupai'y isáng bayang sa ati'y lalong
magalíng cay sa sarili.

Hindi sumagót si Crisóstomo; naglininglining na hindi umiimic.

Dumarating silá n~g sandalíng iyón sa ilog Pasig, at nagpasimulâ ang
bangcâ n~g pagsalun~ga sa agos. Nagpápatacbo ang isang nagcacabayo sa
ibabaw n~g tuláy n~g España at may náririn~gig na isáng mahaba't
matinding tunóg n~g pito.

--Elías,--ang muling sinabi ni Ibarra; nanggaling ang inyóng casawîang
pálad sa aking familia, iniligtas ninyóng macaalawa ang aking búhay, at
hindi lamang may malaking utang na loob acó sa inyó, cung di namán
cautan~gán co rin sa inyó ang pagsasauli n~g inyóng cayamanan, at
yayamang gayó'y sumama cayó sa akin at magsama tayong parang magcapatid.
Dito'y sawi rin cayóng capalaran.

Umiling n~g boong capanglawan si Elias, at sumagót:

--¡Hindi mangyayari! Tunay n~ga't hindi acó mangyayaring sumintá't
magtamó n~g ligaya sa lupang aking kinamulatan, n~guni't mangyayaring
acó'y magkahirap at mamatáy sa lupaíng iyán at marahil ay dahil sa
canyá; handóg dín cahi't cacaunti! ¡Ibig cong ang capahamacan n~g akíng
baya'y siyáng aking maguíng capahamacán, at sa pagcát hindi
pinapagcacaisa tayo n~g isáng mahal na caisipan, sa pagcá't hindi
tumítiboc ang ating m~ga pusò sa íisang pan~galan, nais cong mapakisama
acó sa aking m~ga cababayan sa casawiang palad n~g lahát, mapakisama man
lamang acó sa pagtan~gis sa pagdaralita naming lahát, na inisín n~g
íisang casamáng palad ang lahat naming m~ga pusò!

--¿Cung gayó'y bakit inihahatol ninyó sa aking acó'y manaw?

--Sa pagcá't sa ibáng panig ay mangyayaring cayó'y lumigaya at acó'y
hindi, sa pagcá't hindi cayó handa sa pagcacahirap, at sa pagcá't
casususutan ninyó ang inyóng bayan, cung dahil sa canyá'y masawing palad
cayó isáng araw; at wala n~g totoong casamasamaang palad na gaya n~g
masusot sa canyáng bayang kinamulatan.

--¡Hindi matuwíd ang inyóng palagáy sa akin!--ang bigláng sinabi ni
Ibarra sa masaclap na tutol;--nalilimutan ninyóng carárating co pa
lamang dito'y pagdaca'y hinanap co ang canyang icagagaling.

--Huwág pô cayóng manghinuha, guinoo, hindi co cayó sinísisi; ¡maano na
n~gang cayó'y siyáng uliranín n~g lahat! Datapuwa't aayaw acóng humin~gi
sa inyó n~g m~ga hindi mangyayari, at huwag po cayóng magagalit cung
sabihin co sa inyóng cayó'y dinaraya n~g inyóng pusò. Dating iniibig pô
ninyó ang kinamulatan ninyóng bayan, sa pagcá't ganyán ang sa inyó'y
itinurò n~g inyóng amá; dating iniibig pô ninyó ang kinamulatan ninyóng
bayan, palibhasa'y sa canyá naroroon ang inyóng sinta, cayamanan,
cabataan, sa pagcá't n~gumin~giti sa inyó ang lahát hindi pa gumagawa sa
inyó n~g lihís sa catuwiran ang kinamulatan ninyóng bayan; dating
iniibig ninyó ang kinamulatan ninyóng bayan, cawan~gis n~g ating
pag-ibig sa lahát n~g bagay na nagbibigay sa atin n~g caligayahan.
Datapuwa't ang araw na cayó'y maghirap, magutom, pag-usiguin, ipagcanulo
at ipagbilí n~g inyó ring m~ga cababayan, sa araw na iya'y inyóng
susumapain ang inyóng sariling catawan, ang inyóng kinamulatang bayan at
ang lahat.

--Nacasasakit sa akin ang inyong m~ga salita,--aní Ibarra na
naghíhinanakit.

Tumun~gó si Elias, nagdilidili at muling nagsalita:

--Ibig cong iligtás cayó sa carayaan, guinoo, at ilihís co sa inyó ang
isáng malungcót na pagsasapit sa panahóng hináharap. Inyó pong
alalahanin ang pakikipag-usap co sa inyó sa bangca ring itó at liwanag
nitó ring buwang itó, na may isáng buwan na n~gayón, humiguit cumulang;
sumasaligaya cayó niyón. Hindi macarating hanggang sa inyó ang pamanhíc
n~g m~ga culang-palad; pinawaláng halagá ninyó ang caniláng m~ga daíng,
sa pagcá't daing n~g m~ga masasamáng tao, lalong pinakinggán ninyó ang
caniláng m~ga caaway at, cahi't acó'y nan~gatuwira't cayo'y aking
pinamanhica'y cumampí rin cayó sa panig n~g m~ga umáapi sa canilá, at
niyaó'y sumasainyóng m~ga camáy ang acó'y sumamáng tao ó ang acó'y
papatáy upáng aking maganáp ang isáng mahál na pan~gacò. Hindi itinulot
n~g Dios, sa pagcá't namatáy ang matandáng punò n~g m~ga tulisán ...
¡Nacaraan ang isáng buwán at n~gayó'y ibá na ang inyóng caisipán!

--Sumasacatuwiran po cayó, Elías, n~guni't ang tao'y isáng hayop na
sumusunod sa casalucuyang m~ga nangyayari: niyó'y nabubulagan acó,
masama ang aking loob, ¿ayawán co ba? N~gayó'y inaclás n~g capahamacán
ang aking piríng; tinuruan acó n~g aking pag-iisá at paghihirap sa
bilangguan; nakikita co n~gayón ang cakilakilabot na _cáncer_ na
cumíkitib sa m~ga namamayan dito n~gayón, na cumacapit sa canyáng m~ga
lamán at nagcacailan~gan n~g isáng makirót at ganáp na paglipol.
¡Binucsán nilá ang aking m~ga matá, ipinamalas sa akin ang bulóc na
sugat at caniláng pinipilit na acó'y maguing masamáng tao! At yamang
caniláng inibig, magpifilibuster acó, n~guni't tunay na filibustero;
tatawaguin co ang lahát n~g culang pálad, ang lahát n~g nacaráramdam n~g
tibóc n~g pusò sa loob n~g canyáng dibdib, yaóng m~ga taong sa inyó'y
nan~gagpasugò sa akin ... hindi acó maguiguing masamáng tao, cailán ma'y
hindi masamáng tao ang nakikibaca dahil sa canyáng kinaguisnang bayan,
tumbalíc. Sa loob n~g tatlóng daang taó'y silá'y hinahalina natin,
hinihin~gan natín silá n~g pagsintá, minímithî nating tawaguin siláng
capatíd, ¿anó ang caniláng isinaságot? Tayo'y sinasagot n~g lait at
paglibác, at ikinacait sa atin patí n~g ating calagayang pagca tao na
gaya rin n~g ibá. ¡Waláng Dios, waláng pag-asa, waláng habág sa capuwa
tao; wala n~ga cung di ang catuwiran n~g lacás!

Nagn~gan~galit si Ibarra; nan~gan~gatal ang canyáng boong catawán.

Dumaan silá sa tapát n~g palacio n~g General, at caniláng námasid na
tíla nan~gagsísigalaw at nan~gagcácagulo ang m~ga bantáy na sundalo.

--¿Canilá na yatang nasiyasat ang pagcacatanan?--ang ibinulóng ni
Elías--Humigâ po cayó, guinoo, at cayó'y tatabunan co n~g damó, sa
pagcá't daraan tayo sa tabi n~g Polvorista'y baca máino n~g bantay na
sundalo cung bakit dalawá tayo.

Ang bangcâ ay isá riyán sa maninipis at makikipot na sasakyáng hindi
lumalacad cung di dumúdulas sa ibabaw n~g tubig.

Alinsunod n~ga sa inacalà na ni Elías, siyá'y pinahintô n~g bantáy na
sundalo at tinanóng cung saan siyá galing.

--Nagdalá po acó n~g damó sa Maynilà, sa m~ga oidor at sa m`ga
cura,--ang isinagót, na canyáng guinagád ang anyô n~g pananalitâ n~g
m~ga tagá Pandacan.

Lumabás ang isáng sargento't inalám cung anó ang nangyayari.

--¡Sulong!--ang sinabi sa canya nitó; ipinauunawà co sa iyó na huwag
cang magpápasacay sa iyong bangcâ can~gino man; bagong catatacas n~g
isáng bilanggò. Cung siyá'y mahuli mo at maibigay mo sa aki'y bibigyan
catá n~g isáng magaling na pabuyà.

--Opó, guinoo; ¿anó po ba ang m~ga icakikilala co sa canyá?

--Siyá'y nacalevita at nagwiwicang castilà; halá, ¡icaw ang bahalà!

Lumayô ang bangcâ. Lumin~gón si Elias at canyáng nakita ang anyô n~g
bantáy na sundalong nacatindig sa tabi n~g pampáng.

--Masasayang sa atin ang iláng minutong panahón,--ang sabing
marahan;--dapat pumasoc tayo sa ilog Beata at n~g cunuwari'y taga
Peñafrancia acó. Makikita po ninyó ang ilog na inawit ni Francisco
Baltazar.

Natutulog ang bayan sa liwanag n~g buwán. Nagtindíg si Crisóstomo't
upáng canyáng takhán ang catahimican n~g m~ga linaláng na tulad sa
líbin~gan. Makipot ang ilog at ang canyáng m~ga pampan~gi'y capatagang
natátamnan n~g damó.

Itinapon sa pampáng ni Elias ang canyáng dala, tinangnán ang isáng
mahabang tikín at cumuha sa ilalim n~g damó n~g m~ga bayóng na waláng
lamán. Nagpatuloy sila n~g pamamangca.

--Cayó po ang may arì n~g inyóng calooban, guinoo, at n~g inyóng
hinaharap na panahón,--ang sinabi niyá cay Crisóstomo, na nananatili sa
hindi pag-imíc.--N~guni't cung itutulot po ninyó sa akin ang isáng
pagpapahiwatig, sasabihin co sa inyó: Tingnán po ninyóng magalíng ang
inyóng gágawin, inyóng papag-aalabin ang pagbabaca, palibhasa'y cayó'y
may salapî at catalinuhan at macacakita agád cayó n~g maraming m~ga
kagawad, at sa cawaláng palad ay maraming masasamâ ang loob. Datapuwa,
sa pagbabacang itóng inyóng gagawin, ang lalong man~gahihirapa'y ang
m~ga waláng icapagtátanggol at ang m~ga waláng malay. Ang m~ga damdamin
ding may isáng buwán na n~gayóng sa aki'y umudyóc na sa inyó'y makiusap,
upáng hin~gin ang m~ga pagbabagong útos, ang m~ga damdamin ding iyan ang
siyáng umaakit n~gayón sa aking sa inyó'y magsabi na maglininglining
muna cayó. Hindi pô nag-iisip ang m~ga tagaritong humiwaláy sa Iná n~g
ating kináguisnang lupà; waláng hiníhin~gì cung di cauntíng calayaan,
cauntíng pagbibigay catuwiran at cauntíng guiliw. Tutulun~gan cayó n~g
m~ga may galit, n~g m~ga masasamáng tao, n~g m~ga walà n~g pagcasiyahan
sa samâ n~g loob, datapuwa't hindi makikialam ang bayan. Magcacamali po
cayó, cung dahil sa nakita ninyóng ang lahát ay madilím ay mag-acalà po
cayóng walâ n~g pagcasiyahan sa samâ n~g loob ang bayan. Nagdaralitâ
n~gâ ang bayan, tunay n~gâ, datapuwa't umaasa pa, nananalig pa, at cayâ
lamang siyá titindig ay cung maubos na ang canyang pagtitiís, sa
macatuwíd bagá'y cung cailán ibiguin n~g m~ga namamahalang maubos ang
pagtitiis na iyán, bagay na may calayuan pa. Acó man ay hindi marahil
sumama sa inyó, hindi acó gagamit cailán man n~g m~ga huling panggamót
na iyán, samantalang nakikita cong may pag-asa pa ang m~ga tao.

--¡Cung magcagayo'y gagawin cong hindi cayó casama!--ang mulíng sinabi
ni Crisóstomong talagáng handâ na.

--¿Iyán pô ba ang matibay na panucalà ninyó?

--¡Ang matibay at tan~gì, sacsí co ang pan~galan n~g aking amá! Hindi co
maaaring ipaagaw n~g pagayón na lamang ang aking capayapaa't ligaya, acó
na waláng ibáng hinan~gád cung di ang cagalin~gan, acó na ang lahát ay
aking iguinalang at tiniis dahil sa pagsinta sa isáng religióng
magdarayà at mapagpaimbabaw, dahil sa pagsintá sa isáng bayang aking
tinubuan. ¿Anó ang caniláng itinumbás sa akin? Ang acó'y ibaón sa isang
imbíng bilangguan at sìraín ang magandáng caasalan n~g aking talagáng
maguiguing esposa. ¡Hindi! ¡cung hindi acó manghiganti'y maguiguing
isáng casamasamàang gawâ, maguiguing pagpapalacás n~g caniláng loob
upáng silá'y gumawâ n~g bago't bagong m~ga paglabág sa catuwiran!
¡Hindi, cung di co gawín ang gayó'y maguiguing isáng caruwagan, cahinâan
n~g loob, humibíc at tuman~gis gayóng may dugó't may buhay, gayóng
inilangcáp nilá sa paglait at paghamít ang paglulugsô n~g capurihán!
¡Tatawaguin co ang bayang mangmáng na iyán, ipakikilala co sa canyá ang
imbí niyang calagayan; na huwág siyáng umisip sa m~ga capatíd; walâ n~gâ
cung hindi m~ga lobo na nan~gaglálamunan, at sasabihin co sa caniláng
laban sa caapiháng itó'y tumítindig at tumututol ang waláng hanggáng
carapatán n~g tao upang tuclasín sa lacás ang canyáng calayaan!

--¡Ang bayang waláng malay ang siyáng maghihirap!

--¡Lalong magalíng! ¿Maipakikihatid po ba ninyó acó hanggáng sa
cabunducan?

--¡Hanggáng sa malagay cayó sa capanatagán!--ang sagót ni Elías.

Mulíng silá'y lumabás sa Pasig. Manacanacang nagsasalitaan silá n~g m~ga
waláng cabuluhán.

--¡Santa Ana!--ang ibinulóng ni Ibarra,--¿napagkikilala po ba ninyó ang
bahay na itó?

Casalucuyang dumaraan silá sa tapát n~g bahay na líwaliwan sa labás n~g
bayan n~g m~ga jesuita.

--¡Diya'y aking tinamó ang mahabang panahóng maligaya't masayá!--ang
buntong-hinin~gá ni Elías.--Napaririyan camí buwán buwán ... n~g
panáhóng iyó'y wan~gis acó sa m~ga ibá: may cayamanan, may familia,
nananag-inip at nakikiníkinita ang isáng magandáng panahóng sásapit.
Nakikita co n~g m~ga panahóng iyón ang aking capatíd na babae na na sa
isáng colegiong calapít; hinahandugan acó n~g m~ga bordadong gawâ n~g
canyáng m~ga camáy ... sinasamahan siyá n~g isáng caibigang babae, na
isáng magandáng dalaga. Nagdaang lahát na parang isáng panaguinip.

Nanatili silá sa hindi pag-imíc hanggáng sa dumating sa Malapad-na-bató.
Ang nacapamangcâ cung gabi sa Pasig, minsan man lamang, sa isá riyán sa
m~ga caayaayang gabíng handóg n~g Filipinas, pagca nagsasabog ang buwan,
mulâ sa dalisay na bugháw, n~g malungcót na pagpapaalaala; pagca
itinatagò n~g dilím ang caimbihán n~g m~ga tao at kinúcublihan n~g
catahimican ang abáng alin~gawn~gaw n~g caniláng tinig; pagca ang
Naturaleza ang tan~ging nagsasalità, ang m~ga gayón ang macauunawà n~g
pinagdidilidili n~g dalawáng binatà.

Nagtútucâ ang carabinero sa Malapad-na-bató, at n~g makitang waláng
lamán ang bangcâ, at waláng anó mang idinudulot na sucat niyáng
másamsam, ayon sa dating caugaliang pinaglamnán na n~g calahatlahatang
m~ga carabinero at n~g m~ga carabinerong nan~garoroon, pinabayaan siláng
macaraan agád.

Hindi rin naman nagsasapantaha n~g anó man ang guardia civil sa Pasig,
caya't hindi silá binagabag.

Nagpasimulâ n~g paguumaga n~g silá'y dumating sa dagatang noo'y maamo't
payapang tulad sa isáng calakilakihang salamín. Cumuculimlím ang buwán
at nagcuculay rosa ang Casilan~ganan. Naaninagnagan nilá sa malayò ang
isáng bagay na culay nag-aaboabó, na untiunting lumalapit.

--Dito ang tun~go n~g falúa,--ang ibinulóng ni Elías;--humigâ po cayó at
cayó'y tátacpan co nitóng m~ga bayóng.

Lalong lumiliwanag at nakikita n~g magalíng ang anyô n~g sasakyán.

--Lumalagay silá sa pag-itan n~g pampáng at natin,--ang ipinahiwatig ni
Elías na nababalisa.

At untiunting binago ang tun~go n~g canyáng bangcâ, na anó pa't
sumasagwang patun~go sa Binan~gunan. Nahiwatigan niyá n~g malakíng
pan~gin~gilabot na nagbabago namán n~g tumpá ang falúa, samantalang
sinisigawan siya n~g isáng tinig.

Humintô si Elías at nag-isíp-ísip. Malayò pa ang tabí at silá'y
marárating n~g bala n~g m~ga fusíl n~g falúa. Inacalang magbalíc sa
Pasig; lalong matúlin ang canyáng bangcâ cay sa falúa. N~guni ¡laking
casamáng palad! nakita niyáng nanggagaling sa Pasig ang isáng bangcâ at
námamasdang cumíkinang ang m~ga capacete at m~ga bayoneta n~g m~ga
guardia civil.

--Húli na tayo,--ang ibinulóng na namúmutlâ.

Pinagmasdán niyá ang canyáng malalakíng bísig, guinamit ang tan~ging
pasiyáng nálalabi at nagpasimulâ n~g pagsagwán n~g boong lacás niyá, na
ang tumpá'y sa dacong pulô n~g Talim. Samantala'y sumusun~gaw ang araw.

Dumúdulas sa túbig ang bangcâ n~g totoong matúlin; nakita ni Elías, sa
ibabaw n~g falúa, na pumípihit, ang ilang taong nacatindíg, na siyá'y
kinácawayan.

--¿Marúnong po ba cayóng magpalacad n~g isáng bangcà?--ang tanóng cay
Ibarra.

--Marunong pô, ¿bakit?

--Sa pagcá't mapapahamac tayo cung hindi acó tátalon sa túbig at n~g
silá'y aking iligáw. Hahabulin nilá acó, acó'y mabuting luman~góy at
sumisid ... silá'y ilálayô co sa inyó, at pagcacágayo'y magpipilit
cayóng lumigtás.

--¡Huwag, matira po cayó at ipagbili natin n~g mahál ang ating buhay sa
canilá!

--Waláng cabuluhán, walâ tayong sandata; papatayin tayong tulad sa
maliliit na ibon, n~g caniláng m~ga fusil.

Nárin~gig n~g sandaling iyón, ang isáng _chis_ sa tubig, cawan~gis n~g
pagpatac sa tubig n~g isáng bagay na maínit, na casunód agád-agád n~g
isáng putóc.

--¿Nakita na ninyó?--aní Elías, at inilagay sa bangcâ ang
sagwán.--Magkikita tayo sa gabíng sinusundan n~g Pascó sa pinaglibin~gan
sa inyóng nunong lalaki. ¡Lumigtás po cayó!

--¿At cayó pô?

--Iniligtás acó n~g Dios sa lalong mahihigpít na m~ga pan~ganib.

Naghubád si Elías; pinunit n~g isáng bála ang canyáng tan~gang barò at
nárin~gig ang dalawáng putóc. Hindi siyá nagulumihanan, kinamayán n~g
mahigpít si Ibarra, na nananatilí sa pagcahigà sa bangcâ; tumindíg at
lumucsó sa tubig na itinúlac muna n~g paá ang muntíng sasakyán.

Nárin~gig ang iláng sigáw, at hindi nalaon at sa malayô-layô n~g cauntî
ay sumipót ang úlo n~g binatà, na parang ibig na humin~gá, at sacâ
mulíng lumubóg sa tubig.

--¡Ayún, ayún siyá!--ang sigawan n~g iláng tinig at mulíng humáguing ang
m~ga bála.

Hinabol siyá n~g falúa at n~g bangcâ; isáng bahagyang guhit n~g bulà ang
siyáng pinagcacakitaan n~g canyáng dinaraanan, na anó pa't nalalao'y
lalong nálalayô sa bangcâ na lulutanglutang na anaki'y waláng tao.
Cailan ma't sumusun~gaw sa tubig ang lumálan~goy at n~g humin~gá,
pagdaca'y pinagbabarilanan siyá n~g m~ga guardia civil at n~g m~ga
faluero.

Tumátagal ang paghahabulan; malayò na ang bangcà ni Ibarra, lumalapit
namán sa tabí ang lumálan~goy, at ang layò na lamang ay may m~ga
limampóng dipá. Pagód na ang m~ga gumagaod, datapuwa't si Elías ay gayón
din, sa pagcá't madalás isipót ang ulo, at sa ibá't ibang daco
sumísipot, na wari'y inilíligaw mandín ang m~ga umuusig sa canyá. Hindi
na itinuturò n~g tacsíl na bulâ n~g tubig ang dinaraanan n~g maninisid.
Minsan pang nakita nilá siyá sa dacong ang layò sa tabí ay sampóng dipá,
binaril siyá nilá ...; nagdaan pagcatapos ang m~ga minuto; walâ n~g
sumipót uli sa ibabaw n~g payapa at waláng taong tubig sa dagátan.

Nang macaraan ang calahating oras, sinasapantahà n~g isáng manggagaod na
canyáng námasdan sa tubig, sa malapít sa guílid, ang m~ga bacás n~g
dugô, n~guni't umíiling ang canyáng m~ga casama, sa isáng anyóng hindi
mapagwarì cung sumasang-ayon silá ó hindi.



=LXII.=

=PAGPAPALIWANAG NI PARI DAMASO.=


Naguíng waláng cabuluháng mátimbon sa ibabaw n~g isáng mesa ang m~ga
mahahalagáng handóg sa pagcacasál; cahi't ang m~ga brillante na nasa
caniláng m~ga _estuche_ na terciopelong azul, ang m~ga bordado mang
pinyá, ang m~ga pieza man n~g sutlâ ay hindi nacaaakit sa m~ga panin~gín
ni María Clara. Tinítingnan n~g dalaga, na hindi nakikita at hindi
binabasa ang pamahayagang nagbabalità n~g pagcamatáy ni Ibarra, na
nalunod sa dagátan.

Caguinsagunsa'y naramdaman niyáng dumarapo sa ibabaw n~g canyáng m~ga
matá ang dalawáng camay, tinátan~gnan siyá at isáng masayáng tínig, ang
cay parì Dámaso, ang sa canya'y nagsásalitâ:

--¿Síno acó? ¿síno acó?

Lumucsó si María Clara sa canyáng upuan at pinagmasdán siyáng may
malakíng tácot.

--Tan~garia, ¿natácot ca ba, há? Hindi mo acó hinihintay, ¿anó?
Talastasín mong naparito acóng galing sa m~ga lalawigan upang humaráp sa
iyóng casál.

At lumapit na tagláy ang isáng n~gitì n~g ligaya, at inilahad cay María
Clara ang camáy at n~g hagcán. Lumapit si María Clarang nan~gan~gatal at
ilinapit n~g boong paggalang ang camáy na iyón sa canyáng m~ga labì.

--¿Anó ang nangyayari sa iyo, María?--ang tanóng n~g franciscano, na
nawalan n~g masayáng n~gitî at napuspós n~g balísa;--malamíg ang camáy
mo, namumutlâ ca ... ¿may sakit ca ba, bunso co?

At hinila ni parì Dámaso si María Clara sa canyáng candun~gang tagláy
ang isáng pagliyag na hindi nasasapantaha nino mang canyáng macacaya,
tinangnán ang dalawáng camáy n~g dalaga, at siyá'y tinanóng sa
pamamag-itan n~g titig.

--Walâ ca na bang catiwalà sa iyóng ináama?--ang itinanóng na ang anyó'y
naghíhinananakit mandín;--halá umupô ca rito't saysayin mo sa akin ang
m~ga maliliit na bagay na isinásamà n~g iyong loob, gaya n~g dating
guinagawa mo sa akin n~g panahóng icaw ay musmós pa, pagca nacacaibig
cang gumawa n~g m~ga muñecang pagkit. Nalalaman mo n~g magpacailan man
ay minámahal catá ... cailán ma'y hindi catá kinagalitan....

Nawalâ ang magaspáng at bugál-bugál na tinig ni parì Dámaso at ang
humalili ay mairog na anyô n~g pananalitâ. Nagpasimula si María Clara
n~g pag-iyác.

--¿Tumatan~gis ca ba, anác co? ¿bakit ca ba umíiyac? ¿Nakipagcagalit ca
ba cay Linares?

Nagtakip n~g m~ga tain~ga si María Clara.

--¡Huwág sana ninyó siyáng bangguitín ... n~gayón!--ang sigáw n~g
dalaga.

Tiningnán siyá ni parì Dámasong puspós n~g pagtatacá.

--¿Aayaw ca bang ipagcatiwalà sa akin ang iyong m~ga lihim? ¿Hindi ba
laguing pinagsicapang cong bigyáng catuparan ang bawa't iyong maibigan?

Itinin~gala n~g dalaga sa canyá ang m~ga matáng punô n~g m~ga luhà,
sandaling siyá'y tinitigan, at muling tuman~gis n~g malakíng capaitan.

--¡Huwág cang tuman~gis n~g ganyán, anác co, sa pagcá't nagbíbigay sákit
sa akin ang iyong m~ga luhà! ¡Saysayín mo sa akin ang iyóng m~ga
ipinagpipighatî; makikita mo cung tunay na minamahal ca n~g iyóng
ináama!

Marahang lumapit sa canyá si María Clara, lumuhód sa canyáng paanán,
itinin~galâ sa canyá ang mukháng napapaliguan n~g luhà, at saca sinabi
sa canyá n~g tinig na bahagyâ n~g mawatasan:

--¿Iniibig po ba ninyó acó?

--¡Musmós!

--¡Cung gayó'y ... ampunin ninyó ang aking amá at huwág po ninyó acóng
ipacasál!

At saca sinabi n~g dalaga ang hulíng pagkikita nilá ni Ibarra, n~guni't
inilin~gid niyá ang lihim n~g canyáng paguiguing tao.

Bahagyâ nang macapaniwalà si parì Dámaso sa canyáng náririn~gig.

--¡Samantalang siyá'y buháy,--ang ipinatuloy n~g dalaga,--inacalà cong
lumaban, naghíhintay acó, acó'y umaasa! Ibig cong mabúhay upang
macárin~gig acó n~g m~ga balitang tungcól sa canyá ... ¡datapuwa't
n~gayóng siyá'y pinatáy, walâ na n~gang cadahilanan upáng mabuhay acó't
magcasákit!

Sinabi niyá ang m~ga salitáng itó n~g madálang, mahinà ang tinig,
banayad, waláng luhà.

--N~guni't tan~gá, ¿hindi ba macalilibong magaling si Linares cay ...?

--¡Nang buháy pa siyá'y macapag-aasawa acó ... inaacalà cong magtanan
pagcatapos ... waláng hináhan~gad ang aking amá cung di ang
pakikicamag-ánac! N~gayóng patáy na siyá, sino ma'y hindi macatatawag sa
aking esposa ... Nang buháy pa siyá'y mangyayaring acó'y magpacasamâ,
málalabi sa akin ang sayá n~g loob sa pagcaalam na siyá'y buháy pa at
marahil maaalaala acó; n~gayóng siyá'y patáy na ... ang convento ó ang
libin~gan.

Palibhasa'y totoong matindí ang pananalita n~g dalaga, nawala cay parì
Dámaso ang masayáng anyô at naggunamgunam.

--¿Lubhâ bang malakí ang pag-ibíg mo sa canyá?--ang itinanóng n~g
pautál.

Hindi umimic si María Clara. Inilun~gayn~gay ni parì Dámaso sa canyáng
dibdib ang canyáng ulo at hindi umimic.

--¡Anác co!--ang biglang sinabi n~g tinig na sira;--patawarin mo acó, na
hindi co sinasadya'y aking ipinahamac ang iyong caligayahan. Ang
mangyayari sa iyo sa hinaharap ang aking iniisip, minimithî co ang iyong
caligayahan. ¿Paano ang aking pagpapahintulot na pacasál icaw sa isáng
tagá rito, upang icaw ay aking mapanood ná esposang cahabaghabág at
ináng culang palad? Hindi co maialís sa iyóng ulo ang iyóng pagsintá,
caya't humadláng acó n~g boo cong lacás, guinawa co ang lahát n~g lihís
sa catuwiran, dahil sa iyó, sa iyo lamang dahil. Cung icaw ay naguing
asawa niyá, tatan~gis ca pagcatapos, dahil sa calagayang pagca inianác
dito n~g asawa mo, na laguing nabibin~git sa lahát n~g pag-api't
pagpapahirap na waláng calasag sa pagsasanggaláng; cung maguíng iná ca
na'y tatan~gisan mo ang casawiang palad n~g iyong m~ga anác; cung silá'y
papag-aralin mo't n~g dumúnong, inihahandà mo sa canilá ang masacláp na
mararating; maguiguing caaway silá n~g religión, at cung magcágayo'y
makikita mo silá sa pagcabitay ó sa pagcapatapon; cung pabayaan mo
namáng mangmáng, makikita mo namáng silá'y tinatampalasan at
sumasacaimbihán! ¡Hindi co n~ga mangyaring maitulot! Dahil dito'y
inihahanap catá n~g isáng asawang macapaghahandóg sa iyó n~g pagca ináng
maligaya n~g m~ga anác na macapag-uutos at hindi mapag-uutusan, na
macapagpaparusa't hindi magdaralità.... Nalalaman cong mabait n~ga ang
yong catoto buhat sa camusmusán, minámahal co siyá't gayón din ang
canyáng amá, datapuwa't pinagtamnán co silá n~g gálit, mula n~g makita
cong silá ang maguiguing dahil n~g iyong casawaliang palad, sa pagcá't
catá'y minamahal, catá'y pinacasisintá, catá'y iniibig na cawan~gis n~g
pag-ibig sa isáng anác; waláng umiirog sa akin cung di icaw na n~ga
lamang; napanood co ang iyóng pag-lakí; hindi nacararaan ang isáng oras
na hindi catá inaalaala; napapanaguinip co icaw; icaw ang tan~ging
catuwaan co....

At tuman~gis si parì Dámasong tulad sa isáng musmós.

--¡Cung gayón, cung acó'y inyóng minámahal, huwag po sanang ipahamac
ninyó acó magpacailán man; patáy na siyá, ibig cong mag-monja!

Itinuon n~g matandâ ang noo sa canyáng camáy.

--¡Mag-monja, mag-monja!--ang inulit ulit.--Hindi mo nalalaman, anác co,
ang pamumuhay, ang talinghagang nagcúcubli sa loob n~g m~ga pader n~g
convento, hindi mo nalalaman! Macalilibong iniibig cong mapanood cong
icaw ay nagcacasákit sa mundo, cay sa makita co icaw na nacuculong sa
convento. Sa mundo'y máririn~gig ang iyong m~ga daíng, doo'y wala cung
di ang m~ga pader ... ¡Icaw ay magandá, totoong magandá, hindi ca
sumilang sa maliwanag upang icaw ay másoc sa pag-momonja, upang maguing
esposa ca ni Cristo! Maniwalà ca sa akin, anác co, kinacatcat na lahát
n~g panahón; macalilimot ca cung malaon, iibig ca, iibig ca sa asawa mo
... cay Linares.

--¡O ang convento ó ... ang camatayan!--ang inulit ni María Clara.

--¡Ang convento, ang convento ó ang camatayan!--ang mariing sabi ni parì
Dámaso.--María, matanda na acó, hindi na mangyayaring tumagál pa ang
aking pagcacalin~ga sa iyo't sa iyóng capanatagan.... Humirang ca n~g
ibang bagay, humanap ca n~g ibáng sisintahin, ibáng binatà, cahi't na
sino, datapuwa't huwag lamang ang convento.

--¡Ang convento ó ang camatayan!

--¡Dios co, Dios co!--ang isinigaw n~g sacerdote, na tinacpan n~g m~ga
camáy ang ulo;--pinarurusahan mo acó, anóng gagawin! datapuwa't
calin~gain mo ang aking anác na babae!...

At linin~gón ang dalaga:

--¿Ibig mong maguing monja? maguiguing monja ca; aayaw acong mamatáy
icaw.

Hinawacan ni Maria Clara ang canyang dalawáng camay, pinisíl, hinagcán
at lumuhod.

--¡Ináama co, ináama co!--ang inulit-ulit.

Umalis pagcatapos si parì Damasong mapangláw, nacatun~gó at nagbúbuntong
hinin~gá.

--¡Dios, Dios, tunay n~gang nabubuhay ca, yamang acó'y iyóng
pinarurusahan! ¡n~guni't manghiganti ca sa akin at huwag mong pahirapan
ang waláng casalanan, iligtás mo ang aking anác!



=LXIII.=

=ANG GABING SINUSUNDAN N~G PASCO N~G PAN~GAN~GANAC.=


Sa itaas, sa balisbís n~g isáng bundóc, sa tabí n~g isáng agúsan,
natatago sa guitnâ n~g m~ga cahoy ang isáng dampâ na nacalagay sa ibabaw
n~g m~ga licolicong punò n~g m~ga cahoy. Sa ibabaw n~g canyáng bubóng na
cúgon ay gumagapang na saganà sa calaguan ang calabaza, na humihitic n~g
m~ga bun~ga at n~g m~ga bulaclác; napapamutihan ang abáng tahanang iyón
n~g m~ga sun~gay n~g usa't n~g m~ga bun~gô n~g baboy-ramó, na may m~ga
pan~gil ang ibá. Diyán tumatahan ang isáng mag-ánac na tagalog, na ang
pan~gan~gaso't pagpuputól n~g cahoy na panggatong ang guinágawa.

Sa lilim n~g isáng cahoy, ang nunong lalaki'y gumágawa n~g m~ga walis na
tinting, samantalang naglálagay ang isáng dalaga sa isáng bacol n~g m~ga
itlóg n~g inahíng manóc, m~ga dayap at m~ga gulay. Dalawáng batà, isáng
lalaki't isáng babae'y magcasamang naglálaro. May isá pang batàng
lalaking putlain, mukháng namámanglaw, malalaki ang m~ga matá at malalim
cung tumin~gín, at siyá'y nacaupô sa ibabaw n~g isáng nacahigáng punò
n~g cahoy. Mapagkikilala natin sa canyáng namamayat na mukha ang anác na
lalaki ni Sisa, si Basilio, na capatíd ni Crispín.

--Paggalíng n~g paá mo,--ang sabi sa canyá n~g batang babae;--maglálaro
tayo n~g pico-picong-tagúan, acó ang inainahan.

--Saasama ca sa amin sa pag-akyát sa taluctóc n~g bundóc,--ang dagdág
n~g batàng lalaki;--iinom ca n~g dugó n~g usáng pinigaan n~g catas n~g
dayap at icaw ay tatabâ, at cung mataba ca na'y tuturuan catá n~g
paglucso sa magcabicabilang malalaking bató, na na sa ibabaw n~g agúsan.

N~gumin~gitî n~g mapangláw si Basilio, tinítingnan ang súgat n~g canyáng
paá at pagcatapos ay ibinabaling ang panin~gin sa araw na mainam na
totoo ang sicat.

--Ipagbili mo ang m~ga walís na itó,--anáng nunong lalaki sa dalaga;--at
ibilí mo n~g anó man ang m~ga capatid mo, sa pagcá't Pascó n~gayón.

--¡M~ga reventador, ibig co n~g m~ga reventador!--ang sigáw n~g batàng
lalaki.

--¡At ibig co namán ang isáng ulong mailagáy co sa aking manica!--ang
sigáw namán n~g batàng babae, at tinangnán sa tápis ang canyáng capatid.

--At icaw, ¿anó namán ang ibig mo?--ang tanóng n~g nunò cay Basilio.

Tumindíg itóng nahihirapan at lumapit sa matandáng lalaki.

--Guinoo,--ang sinabi niyá;--¿nagcasakít po palá acóng mahiguít na isáng
buwán?

--Buhat n~g masumpong ca naming hindi nacacaalam-tao't punô n~g m~ga
sugat ay dalawang buwan na sa itaás ang nacararaan; ang isip nami'y
mamámatay icaw....

--¡Gantihín nawa cayó n~g Dios; camí po'y totoong mahihirap!--ang mulíng
sinabi ni Basilio; datapuwa't yayamang Pascó n~gayón, ibig cong pa sa
bayan upáng aking tingnán ang aking iná't capatid na maliit. Marahil
hinahanap nilá acó.

--N~guni't anác co, hindi ca pa magalíng at malayo ang bayan mo; hindi
ca darating doon sa hating gabí.

--¡Hindi po cailan~gan, guinoo! Marahil po'y totoong namamanglaw ang
aking iná't capatíd na maliit; sa taón taó'y nagsasamasama camí sa
fiestang itó ... n~g taóng nagdaa'y isáng isda ang aming kinaing tatló
... ang iná co marahil ay iyác n~g iyác n~g paghánap sa akin.

--¡Hindi ca darating na buháy sa bayan, batà! Sa gabíng itó'y may
inahíng manóc tayo at tapa n~g baboy-ramó. Hahanapin ca n~g aking m~ga
anác na lalaki cung umuwi siláng galing sa parang....

--Marami po cayóng m~ga anác, at ang aking iná'y wala cung di camíng
dalawá lamang; ¡marahil ipinalalagay na acóng patáy! ¡Ibig co pô siyang
bigyán sa gabíng itó n~g galác, n~g isáng aguinaldo ... isáng anác!

Naramdamán n~g matandáng lalaking nangguiguilid ang canyáng luhà,
ipinatong sa ulo n~g batàng lalaki ang canyáng camáy at sinabi sa
canyáng nababagbag ang pusò:

--¡Tila ca matandáng tao! Halá, paroon ca na, hanapin mo ang iyong
nanay, ibigay mo sa canyá ang aguinaldo ... n~g Dios, gaya n~g sabi mo;
cung nalaman co lamang ang pan~galan n~g iyong bayan, sana'y naparoon
acó n~g icaw ay may sakit. Lácad na, anác co, at samahan ca nawa n~g
Dios at n~g poong si Jesús. Sasamahan ca n~g apó cong si Lucía hanggáng
sa bayang malapit dito.

--¿Bakit, aalis ca ba?--ang tanóng sa canyá n~g batàng lalaki.--Diyán sa
ibabá'y may m~ga sundalo, maraming m~ga tulisán. ¿Aayaw ca bang makita
ang aking m~ga reventador? ¡Pum! ¡purumpum!

--¿Aayaw ca ba n~g pico-picong taguan?--ang tanóng namán n~g batàng
babae;--¿nacapagtago ca na ba? ¿Hindi ba totoong nacatutuwa ang habulin
at magtago?

N~gumitî si Basilio; dinampót ang canyáng tungcód at nagsalitáng
nanglálaglag ang m~ga luhà sa m~ga matá:

--Bábalic acó agad,--anyá;--dadalhín co rito ang maliit cong capatíd,
makikita ninyó siyá at cayó'y makikipaglarô sa canyá; siyá'y casíng lakí
mo.

--¿Pipilaypilay rin ba cung lumacad?--ang tanóng n~g batàng babae;--cung
gayó'y siyá ang ating gagawing iná-inahan sa pico-pico.

--Huwag mo camíng calilimutan,--ang sabi sa canyá n~g matandáng
lalaki;--dalhín mo itong tapa n~g baboy-ramó at ibigay mo sa iyong
nanay.

Sinamahan siyá n~g m~ga batá hanggáng sa tulay na cawayang nacalagáy sa
ibabaw n~g agúsang main~gay ang lagaslás.

Pinacapit siyá ni Lucía sa canyáng m~ga bisig at nawalâ silá sa m~ga
panin~gín n~g m~ga batà.

Malicsíng lumacad si Basilio, bagá man may tali ang canyáng binti.

....................................................................

Humahaguinit ang han~ging sa labás at nan~gán~galigkig sa guináw ang
m~ga tagá San Diego.

Niyó'y gabíng sinúsundan n~g Pascó n~g Pan~gan~ganác, n~guni't gayón
ma'y malungcót ang bayan. Waláng nacasabit sa m~ga bintanang isáng farol
man lamang na papel, waláng anó mang cain~gayan sa m~ga bahay na
nagbabalità n~g casayahang gaya n~g m~ga nacaraang taón.

Sa «entresuelo» n~g bahay ni capitang Basilio'y nagsasalitaan sa tabí
n~g isáng _rejas_, ito't si don Filipo (pinapagcaibigan silá n~g
pagcapahamac ni don Filipo), samantalang sa cabiláng _rejas_ namá'y
tumátanaw sa daan si Sinang, ang canyáng pinsang si Victoria at ang
magandáng si Iday.

Nagpápasimula n~g pagsicat ang buwáng patunáw sa naaabot n~g panin~gin
at pinapagcuculay guintô ang m~ga alapaap, m~ga cahoy at m~ga bahay, at
tulóy nan~gagbibigay n~g mahahaba't wari'y m~ga fantasmang m~ga anino.

--¡Hindi cácauntî ang inyóng capalarang lumabás, na alinsunod sa pasyá
n~g hucóm ay walang casalanan, sa m~ga panahóng itó!--ang sabi ni
capitang Basilio cay don Filipo;--tunay n~ga't sinunog nilá ang inyóng
m~ga libro, n~guni't lalong malakí ang nan~gawalâ sa m~ga ibá.

Lumapit sa _rejas_ ang isáng babae at tumin~gín sa dacong loob.
Nagníningning ang canyáng m~ga matá, namamayat ang canyáng mukhâ, lugáy
at gusót ang canyáng m~ga buhóc, binibigyan siya n~g buwán n~g cacaibáng
anyô.

--¡Si Sisa!--ang bigláng sinabi ni don Filipo, at saca siyá humaráp cay
capitang Basilio, samantalang lumálayô ang ulól na babae.

--¿Hindi po ba na sa sa bahay siyá n~g médico?--ang
itinanóng;--¿gumaling na po ba?

N~gumitî n~g masacláp si capitang Basilio.

Natacot ang médicong siyá'y isumbóng na caibigan ni don Crisóstomo, at
ang guinawa'y pinaalís si Sisa sa canyáng bahay. N~gayó'y muling
nagpapacabicabila na namáng ulól na gaya n~g dati, umaawit, hindi
gumagawâ n~g masamâ can~gino man at natitira sa gubat....

--¿Anó anó pa po ang m~ga nangyari sa bayan mulâ n~g umalis camí rito?
Nalalaman cong tayo'y may curang bago at bagong alférez....

--¡Catacotacot na m~ga panahón, umúudlot ang cataohan!--ang ibinulóng ni
capitang Basilio, na ang nacaraan ang iniisip.--Tingnán po ninyó,
kinabucasan n~g inyóng pag-alís ay nasumpun~gang patáy ang sacristang
mayor, nacabitin sa palupo n~g canyáng bahay. Dinamdám na totoo ni parì
Salví ang canyáng pagcamatáy at sinamsam na lahát ang canyáng m~ga
papel.--¡Ah, namatáy rin ang filósofo Tasio, at ibinaón siya sa
libin~gan n~g m~ga insíc.

--¡Cahabaghabag namán si don Anastasio!--ang ibinuntóng hinin~gá ni don
Filipo,--¿at ang canyang m~ga libro?

--Sinunog na lahát n~g m~ga madasalin, sa pagcá't sa ganyá'y inaacalà
niláng silá'y mararapat sa Dios. Walâ acong nailigtas cahi't ang libro
man lamang ni Ciceron ... waláng guinawáng anó man ang gobernadorcillo
upang sansalain ang gayóng gawâ.

Capuwà hindi umimíc ang dalawá.

Naririn~gig n~g sandalíng iyón ang awit na cahapishapis at mapangláw n~g
ulól na babae.

--¿Nalalaman mo ba cung cailán ang casál ni María Clara,--ang tanóng ni
Iday cay Sinang.

--Hindi,--ang isinagót nitó;--tumanggap acó n~g isáng sulat ni María
Clara, n~guni't aayaw cong bucsán sa tacot na aking maalaman. ¡Caawaawa
si Crisóstomo!

Ang balità'y cung di cay Linares, si capitang Tiago'y nabitay sana, ¿anó
ang cahihinatnán ni María Clara?--ang pahiwatig ni Victoria.

Nagdaan ang isáng batàng lalaking pipilaypilay; tumatacbóng ang tun~go'y
sa plaza na pinanggagalin~gan n~g awit ni Sisa. Siya'y si Basilio.
Nasumpun~gan n~g batà ang canyáng bahay, na waláng tao at guibà;
pagcatapos n~g maraming pagtatanóng, ang canyáng nausisa lamang ay ang
canyáng iná'y ulól at nagpapagalagala sa bayan; walâ siyang cabalibalità
cay Crispin.

Kinain ni Basilio ang luhà, linunod ang canyáng pighatî, hindi na
nagpahin~ga't hinanap ang canyáng iná. Dumatíng sa bayan, ipinagtanóng
ang canyáng iná, at dumatíng ang awit sa canyáng m~ga tain~ga.
Piniguilan n~g culang palad ang pan~gan~gatál n~g canyáng m~ga bintî at
nag-acalang tumacbó't n~g payacap sa canyáng iná.

Linisan n~g ulól na babae ang plaza't tinun~go ang tapát n~g bahay n~g
bagong alférez. N~gayo'y gaya rin n~g unang may isáng bantay na sundalo
sa pintuan, at isáng ulo n~g babae ang siyáng nanun~gaw sa bintanà,
n~guni't hindi na ang Medusa, n~gayó'y isáng batà ang gulang; hindi
pawang sawíng palad ang bawa't alférez.

Nagpasimulâ n~g pag-awit si Sisa sa tapat n~g bahay, na tinititigan ang
buwang nagduruyan sa isáng lan~git na azul at napapag-itanan n~g m~ga
alapaap na culay guintô. Nakikita siyá ni Basilio'y hindi macapan~gahas
lumapit, at marahil hinihintay niyáng umalis doon; lumalacad sa
magcabilacabila, n~guni't pinan~gin~gilagan ang paglapit sa cuartel.

Pinakikinggang magalíng n~g babaeng batà pang na sa sa bintanà ang awit
n~g ulól na babae, at ipinag-utos sa bantáy na sundalong papanhikin ang
ulól na iyón sa cuartel.

Pagcakita ni Sisang lumalapit ang sundalo at n~g marin~gig ang tinig
nito, sa malaking tacot ay nagpacatacbótacbó, at ang Dios ang nacacaalam
cung paano ang pagtacbó n~g isáng ulól. Sinundán siyá ni Basilio, at sa
pan~gan~ganib na bacá hindi na niya makita'y tumacbó at nalimutan tulóy
ang sakít n~g canyáng m~ga paá.

--¡Tingnán na n~ga lamang ninyó cung paano ang paghabol n~g batàng iyán
sa ulól na babae!--ang sigáw na nagagalit n~g isáng alilang babae, na na
sa daan.

At n~g makita niyáng ipinagpapatuloy ang paghagad sa ulól na babae,
dumampót n~g isáng bató't inihaguis sa batà, at sinabi:

--¡Ayán ang iyó! ¡pagcasayangsayang at natatalì ang áso!

Naramdamán ni Basilio ang isáng pucól sa canyáng ulo, n~guni't nagtuloy
n~g pagtacbó at hindi inalumana. Tinátahulan siyá n~g m~ga áso,
sumisigaw ang m~ga gansâ, binúbucsan ang m~ga ibáng bintanà at may
sumusun~gaw na isáng mapagusisa, at sinásarhan namán ang ibáng bintana,
sa pan~gan~ganib na bacâ iyo'y cawan~gis din n~g gabi n~g m~ga
caguluhan.

Dumatíng silá sa labás n~g bayan. Nagpasimulà si Sisa n~g paghinà n~g
pagtacbó; malakíng totoó ang calayuan niyá sa humahabol sa canyá.

--¡Nanay, acó pô!--ang isinigáw sa canyá n~g siyá'y mátanawan.

Bahagyâ lamang nárin~gig n~g ulól na babae ang tinig ay nagpasimulâ na
namán n~g pagtácas.

--¡Nanay, acó pô!--ang isinigáw n~g bata na waláng pagcasiyahan sa
pighatî.

Hindi nacácarin~gig ang ulól na babae, sinúsundan siyá n~g anác na
humihin~gal. Naraanan na nilá ang m~ga pananím at malapit na silá sa
gubat.

Nakita ni Basiliong pumasoc sa gubat na iyón ang canyáng iná at siyá'y
pumasoc namán. Ang m~ga damó, ang maliliit na cahoy, ang matiníc na m~ga
yantóc at ang m~ga ugát na umuutláw sa lupá ay nan~gagsisihadláng sa
tacbó n~g dalawá. Sinúsundan n~g anác ang naaaninagnagán niyáng catawán
n~g canyáng iná, na manacanacang liniliwanagan n~g m~ga sínag n~g buwang
pumapasoc sa m~ga pag-itan n~g m~ga san~gá. Yaón ang talinghagang gubat
n~g familia ni Ibarra.

Macailang natisod at nárapâ ang batà, n~guni't tumítindig, hindi
nagdaramdam sakít; ang boong caluluwa niyá'y pumatun~go sa canyáng m~ga
matá, na sumúsunod sa anyô n~g irog niyáng iná.

Caniláng dinaanan ang ílat na bumubulong n~g matimyás; ang m~ga tiníc
n~g cawayang nan~gahulog sa putic n~g pampáng ay tumitimo sa m~ga paá
niyáng hubád: hindi humihintô si Basilio upáng bunutin ang m~ga tiníc na
iyón.

Nakita niyá n~g boong pagtatacá na tinutun~go n~g canyáng iná ang
malagóng parang at pumasoc sa pintóng cahoy na pangsará sa
pinaglibin~gan n~g matandáng castilà sa paanán n~g balitì.

Binantâ ni Basiliong siyá'y pumasoc namán, n~guni't nasunduan niyáng
nacasará ang pintô. Ipinagsasanggalang ang pintóng iyón n~g ulól na
babae, n~g canyáng m~ga payát na bísig at gusamót na ulo, na anó pa't
pinapananatili n~g canyáng boong lacás sa pagcásara.

--¡Nanay, acó pô, acó pô, acó'y si Basilio, ang inyóng anác!--ang sigáw
n~g batang hapô na, at nagpacálugmoc.

Datapuwa't hindi nagluluwag ang ulól na babae; isinisicad ang canyáng
m~ga paá sa lupà at ipinaglalabang mainam ang pintô.

Sinuntóc ni Basilio ang pintô, inihahampas doon ang ulong napapaliguan
n~g dugô, umiyác, n~guni't waláng cabuluháng lahát. Nagtindíg n~g boong
hírap, pinagmasdán ang pader at iniisip niyáng canyáng hagdanán,
n~guni't walâ siyáng nasumpun~gang magawang hagdán. Nilibot niyá, n~g
magcágayon, at nakita niyá ang isáng san~gá n~g malungcót na cahoy na
humahalang sa isá namang san~gá rin n~g ibang cahoy. Nag-ukyabít siyá:
gumágawâ n~g cababalaghán ang canyáng pagsintáng-anác, nagpalipatlipat
siyá sa m~ga san~gá hanggang sa dumating sa balitì, at napanood pa
niyáng itinutuon ang ulo n~g canyáng iná sa pintô.

Nárin~gig ni Sisa ang in~gay na guinágawâ ni Basilio sa m~ga san~gá,
lumin~gón at nag-acalang tumacas, n~guni't nagpatihulog sa cahoy ang
anác, niyácap niyá ang canyáng iná at pinuspós n~g halíc, at hinimatáy
pagcatapos.

Námasdan ni Sisa ang noóng napapaliguan n~g dugô; yumucód sa canyá, ang
m~ga matá n~g babae'y tila mandín tatacas sa kinálalagyan, pinagmasdan
siyá sa mukhâ at ang m~ga namúmutlang pagmumukháng iyó'y siyáng pumagpág
n~g bait na gumugupiling sa canyáng m~ga utac n~g ulo, may sumipót na
tulad sa isáng kisláp sa canyáng pag-iisip, nakilala ang canyáng anác
at, nagpacabigáybigáy n~g isáng sigáw, at pagcatapos ay nahandusay sa
hinimatáy na batàng canyáng niyayacap at hináhagcan.

Nanatiling hindi cumikilos ang iná at ang anác....

Nang pagsauláng-tao si Basilio'y nakita niyang hindi nacacaalam tao ang
canyáng iná. Tinawag niyá ang canyáng iná, canyáng ipinan~galan ang
lalong matitimyás na palayaw, at n~g mamasid niyáng hindi naguiguising
at hindi man lamang humihin~ga'y nagtindig, tinun~go ang agos at cumuha
n~g cauntíng túbig na canyáng inilagáy sa binalisungsóng na dahon n~g
saguing, at canyáng winiligán n~g tubig na iyon ang namumutláng mukhà
n~g canyáng iná. N~guni't hindi cumilos n~g camunti man lamang ang ulól
na babae, nananatili sa pagcapikit.

Pinagmasdán siyá ni Basiliong nagugulat; idinaiti ang canyáng tain~ga sa
pusò n~g babae; n~guni't ang payát at lantá n~g dibdib ay malamig at
hindi tumitiboc: inilagáy niyá ang canyáng m~ga labì sa m~ga labì n~g
canyáng iná ay walâ siyáng naramdamang camunti man lamang na paghin~gá.
Niyacap n~g culang palad ang bangcáy at tuman~gis n~g boong capaitan.

Lumiliwanag ang buwan sa lan~git n~g boong cadakilaan, nagbubuntong
hinin~gá ang mahinhíng amihan sa paghihip at humuhuni ang m~ga cagaycáy
sa ilalim n~g m~ga damó.

Ang gabíng pawang caliwanagan at catuwaan sa lubháng maraming m~ga
musmós, na sa mainit na sinapupunan n~g m~ga casambahay ipinagdiriwang
ang fiestang lalong may m~ga matatamis na nagugunitá; ang fiestang
nagpapaalaala n~g unang titig n~g pagsintá na ipinadalá n~g lan~git sa
lupà; sa gabíng iyáng ang lahát n~g magcacasambahay na m~ga binyaga'y
cumacain, umiinom, sumasayaw, umaawit, tumatawa, naglálarò, sumisinta,
nan~gaghahalican ... sa gabíng iyán, na sa m~ga lupaíng malalamíg ay
nagtátaca ang camusmusan sa warí'y himaláng cahoy na pino, na humihitic
n~g m~ga ilaw, m~ga manica, m~ga matamis at makikintáb na palarang
papel, na pinanonood n~g nan~gasisilaw na mabibilog na m~ga matáng
kinaaninuhan n~g pagca waláng malay, ang gabíng iyá'y waláng idinudulot
cay Basilio cung di isáng pan~gun~gulila. ¿Sino ang nacacaalam? Marahil
sa bahay n~g malungcuting si parì Salví ay nan~gaglalarô rin ang m~ga
batà, marahil ay caniláng inaawit:


Ang Gabing-Magandá'y dumating,
Gabing-Magandá'y aalis  din...


Ang batà'y tuman~gis at humibíc n~g di anó lamang, at n~g tumin~galâ
siyá'y canyáng nakita sa canyáng haráp ang isáng tao na pinagmamasdan
siyáng waláng imíc. Tinanóng siyá n~g hindi kilalang lalaking iyón n~g
marahan:

--¡Icaw ba ang anác!

Tuman~gô ang batà.

--¿Anó ang inaacalà mong gawín?

--¡Ilibíng!

--¿Sa libin~gan?

--Walà acóng salapî, at bucód sa roó'y hindi ipahihintulot n~g cura.

--¿At paano?

--Cung tulun~gan sana ninyó acó....

--Mahinang mahina acó,--ang sagót n~g hindi kilalá, na untiuntíng
nagpacahandusay sa lupà, na nininiin n~g dalawáng camáy; may sugat acó,
dalawáng araw n~g hindi acó cumacain at hindi acó natutulog ... ¿Walâ
bang ibáng napaparito n~gayóng gabí?

Nanatili ang taong iyón sa pagdidilidili at pinagmamasid ang mahalagáng
pagmumukhâ n~g batàng lalaki.

--¡Pakinggán mo!--ang ipinagpatuloy na ang tinig ay lalong mahina;
marahil ay patáy na rin acó bago sumicat ang araw ... Sa may m~ga
dalawampóng hacbáng buhat dito, sa cabiláng ibayo n~g batis na itó, may
nacatimbóng maraming cahoy na panggatong; dalhín mo rito,
pagpatungpatun~gin mo, ilagáy mo sa ibabaw ang aming m~ga bangcáy,
tacpán mo n~g cahoy rin at sacâ mo susuhan n~g apóy, n~g maraming apóy,
hanggáng sa cami'y maguing abó....

Nakikinig si Basilio.

--Pagcatapos, cung sacali't walâ sino mang dumatíng ... huhucay ca rito,
macacasumpong ca n~g maraming guintô ... at ang lahát na iyá'y iyo.
¡Mag-aral ca!

Nalalao'y lalong hindi mawatasan ang tinig n~g hindi kilaláng tao.

--Hayo't humanap ca n~g cahoy ... ibig cong tulun~gan catá.

Yumao si Basilio, humaráp sa Silan~ganan ang hindi kilalá at bumulóng na
wari'y nagdárasal:

--¡Mamamatay acóng hindi co nakikitang numingníng ang liwaywáy sa lupàng
aking tinubuan!... ¡cayóng man~gacacakita n~g liwaywáy na iyan, batiin
ninyó siyá ... huwag ninyóng limutin ang m~ga nahandusay sa boong
magdamág!

Itinaás ang m~ga matá sa lan~git, gumaláw ang canyáng m~ga labíng
anaki'y bumúbulong n~g isáng dalan~gin, tumun~gó pagcatapos at
untiuntíng nahandusay sa lupà....

Nang macaraan ang dalawang oras, si hermana Rufa'y na sa sa batalán n~g
caniláng bahay at guinagawa ang paghihilamos na caugalian pagcacaumaga,
upang pumaroon sa misa. Tinátanawan n~g mapamintacasing babae ang
calapít na gubat at canyáng nakitang may pumapaimbulog na nalululong
macapál na úsoc; nagcunót ang m~ga kilay at, punô n~g banál na galit, ay
nagsalitâ:

--¿Sino cayà ang hereje na sa araw n~g fiesta'y nagcacain~gin? Cayà
dumarating ang maraming m~ga capahamacán. ¡Tingnán mong pa sa Purgatorio
ca, at makikita mo cung cucunin catá roon, hamac na tao!



=PANGWACAS NA BAHAGUI.=


Sa pagcá't buhay pa ang marami sa m~ga taong sinaysay namin ang caniláng
m~ga guinawâ sa casulatang itó, at sa pagca namán nan~gawalâ na sa ating
m~ga matá ang m~ga ibá sa m~ga taong iyón, hindi n~gâ mangyayaring
malagyán namin n~g tunay na pangwacás na bahagui ang aclát na itó. Sa
icagagaling n~g tao'y papatayin namin n~g boong galac ang lahát n~g m~ga
taong sinaysáy namin dito, na aming sisimulan cay parì Salví at
wáwacasan namin cay doña Victorina, datapuwa't hindi mangyayari ...
¡m~ga buháy silá! yamang hindi camí cung di ang lupaíng itó rin lamang
ang siyáng sa canilá'y magpapacain....

Mulà n~g pumasoc sa convento si María Clara'y iniwan ni parì Dámaso ang
bayang dating canyáng kinalalagyan at sa Maynilà na siya tumitira, na
gaya rin namán ni parì Salví, na samantalang naghíhintay n~g
catungculang pagca Obispo ó Arzobispo'y manacánacang nagsesermon sa
simbahan n~g Santa Clara, at sa convento nitó, n~g Santa Clara sa
macatuwid, siyá'y gumaganap n~g isáng mataas na catungculan. Hindi pa
maraming buwan ang nacararaan ay tumanggáp si parì Dámaso n~g utos n~g
cagalanggalang na parì Provincial upáng ganapín ang pagcucura sa isáng
malayong lalawigan. Ayon sa sábiha'y nápacalaki ang canyáng tinamóng
samâ n~g loob sa bagay na iyón, caya n~ga't kinabucasa'y násumpun~gang
patáy siya sa canyáng tinutulugan. Ang sabi n~g ibá'y namatáy sa
_apoplegia_, anáng ibá'y sa ban~gun~got, n~guni't pinaram n~g médico ang
pag-aalinlan~gan, sinaysáy niyáng biglâ raw namatáy.

Alin man sa m~ga bumabasa sa ami'y hindi makikilala n~gayón cung
caniláng makita si capitang Tiago. Iláng linggó pa muna bago magmonja si
María Clara'y nangyari sa canyá ang isáng malakíng panglulupaypay n~g
calooban, na anó pa't nagpasimulâ siyá n~g pamamayat at naguing totoong
malungcutin, mapaglininglining at culang tiwalà, tulad sa canyáng
naguing caibigang si capitang Tinong. Nang másara na ang m~ga pintuan
n~g convento n~g Santa Clara'y caracaracang ipinag-utos sa canyáng
nahahapis n~g di anó lamang na pinsang si tía Isabel, na tipunin at
cunin ang lahat n~g bagay na naguing pag-aarì n~g canyáng anác at n~g
canyáng nasirang asawa, at siyá'y pumaroon sa Malabón ó sa San Diego, sa
pagcá't sa haharaping panahó'y ibig niyáng mamahay na mag-isá. Nagsákit
n~g catacottacot sa liampó at sa pagsasabong, at nagpasimulâ n~g
paghitít n~g opio. Hindi na na pa sa sa Antipulo at hindi na rin
nagpapamisâ; ikinatutuwang totoo n~g canyáng matandáng babaeng
capan~gagáw, na si doña Patrocinio, ang canyáng pagdiriwang, sa
pamamag-itan n~g paghilíc samantalang siyá'y nakikinig n~g m~ga sermón.
Cung manacânaca'y maglacádlacád cayó, cung dacong hapon, sa únang daan
n~g Santo Cristo, makikita ninyóng nacaupô sa tindahan n~g isáng insíc
ang isáng maliit na tao, nanínilaw, payát, hucót, malalalim ang m~ga
mata at anyóng nag-áantoc, culay marumi ang m~ga labi at ang m~ga cucó
at tumítin~gin sa tao n~g wari'y hindi nakikita. Pagdatíng n~g gabí'y
makikita ninyó siyáng tumindíg n~g boong hirap, at nanúnungcod na
pinatutun~guhan ang isáng makipot na daan, pumapasoc sa isáng maliit na
bahay na marumí at sa ibabaw n~g pintô nitó'y nababasa ang malalakíng
letrang mapupula: FUMADERO PUBLICO DE ANFION. Itó'y yaóng totoong
cabalitaang si capitang Tiago, na n~gayó'y lubós n~g nacalimutan n~g
lahát, na anó pa't patí n~g sacristán mayor ay hindi na siyá naaalaala.

Idinagdag ni doña Victorina sa canyáng m~ga culót na buhóc na postizo at
sa canyáng pag-aandaandalusahan, pakikiwan~gis bagá sa m~ga tagá
Andalucía sa pagsasalitâ, ang bagong caugaliang siyá ang nan~gan~gasiwà
sa pagpapalacad n~g m~ga cabayo n~g coche, at pinipilit niyáng si don
Tiburcio'y huwag cumílos. Sa pagcá't maraming nangyayaring capahamacan
dahil sa cahinaan na n~g canyáng m~ga matá, n~gayó'y gumagamit siyá n~g
«quevedo» (salamin sa m~ga matáng isinisipit sa ilóng ang pinacatangcáy)
na nagbibigay sa canyá n~g anyóng naguing cabalitaan. Hindi na muling
natawag ang doctor upang gumamót can~gino man, napapanood siyá n~g m~ga
alilang waláng n~gipin sa maraming araw n~g isáng linggó, bagay, na
alinsunod sa talastás na n~g m~ga bumabasa'y masamáng tandâ.

Ang tan~ging tagapagtanggól n~g culang palad na itó, na si Linares, ay
malaon n~g nagpapahin~galay sa Pacò, sa pagcá't pinatáy siyá n~g
pag-iilaguín at n~g masasamáng guinágawâ sa canyá n~g canyáng hipag.

Napasa España ang nagdiwang na alférez, na ang catungcula'y teniente na
may gradong comandante, at iniwan ang canyáng mairog na asawa sa canyáng
barong franela, na hindi mapagsiyasat cung anó na ang culay. Nang makita
n~g cahabaghabag na Ariadna ang pagcápabayà sa canyá, namintacasi ring
gaya n~g anác na babae ni Minos cay Baco at sa pakikipacatoto sa tabaco,
na anó pa't nan~gin~ginom at humihitít n~g boong alab n~g loob, na hindi
na lamang ang m~ga nagdádalaga ang sa canyá'y natatacot, cung di namán
ang m~ga matatandang babae't ang m~ga batà.

Marahil m~ga buhay pa ang ating m~ga cakilala sa San Diego, sacali't
hindi silá nan~gamatáy sa pagputóc n~g vapor «Lipa» na nagpaparoo't
parito sa lalawigan. Sa pagcá't sino ma'y waláng nan~gasiwà upang
maalaman cung sinosino ang m~ga caawâawang namatáy sa gayóng
capahamacán; at cung canicanino ang m~ga hìta at m~ga camáy na sumabog
sa pulô n~g Convalecencia at sa m~ga pampáng n~g ilog, lubós na hindi
nalalaman namin cung napasama ó hindi sa nan~gamatáy na iyón ang alin
man sa m~ga cakilala n~g m~ga mambabasa sa amin. Natutuwà na camí at
gayon din ang gobierno at ang m~ga pámahayagan n~g panahóng iyón, sa
pagcacalám na ang iisaisang fraileng nacasacáy sa vapor ay nacaligtás,
at walâ na camíng hinihin~ging ibá pa. Ang pan~gulo sa amin ay ang buhay
n~g banál na m~ga sacerdote, na papanatilihin nawà n~g Dios ang caniláng
paghaharì sa Filipinas sa icagagaling n~g aming m~ga caluluwa.[282]

Tungcól cay María Clara'y walà n~g naguíng balitang anó pa man, liban na
lamang sa anaki'y siyá'y iniin~gatan n~g libin~gan sa canyáng
sinapupunan. Ipinagtanóng naming macailan siyá sa iláng taong may
malalaking capangyarihan sa santo convento n~g Santa Clara, n~guni't
sino ma'y waláng nag-ibig magsabi sa amin n~g isá man lamang salità,
cahi't ang m~ga masalitang madasaling tumátanggap n~g bantóg na fritada
n~g atáy n~g inahíng manóc, at n~g salsa na lalò pang cabalitaang
tinatawag na «salsa n~g m~ga monja», na guinágawâ n~g matalinong
taga-paglutong babae n~g m~ga Virgen n~g Pan~ginoóng Dios.

Gayón man:

Isáng gabí n~g Septiembreng umaatun~gal ang bagyó at hináhampas n~g
canyáng calakilakihang m~ga pacpác ang m~ga bahay sa Maynilà;
dumáragundong ang m~ga culóg sa tuwing sandalî, waláng humpáy halos ang
pagtatangláw n~g m~ga lintíc at kidlát sa m~ga iniwáwasac n~g buhawi at
naglulubog sa m~ga namamayan sa caguicláguicláng tacot. Napapanood sa
liwanag n~g kidlát ó n~g lintíc na nagpapakilwágkilwág, na tulad sa
áhas, ang paglipád n~g isáng panig n~g bubun~gan ó n~g isáng bintana na
dalá n~g han~gin, ang pagcáguibâ n~g bahay na cakilakilabot ang
lagapacan: waláng isáng coche at waláng isáng taong lumalacad sa m~ga
daan. Pagca náririn~gig sa malayò ang paós na ugong n~g culóg na inuulit
n~g macasangdaan n~g alin~gawn~gaw, cung magcágayo'y naririn~gig ang
pagbubuntóng-hininga n~g han~ging umiipoipo sa ulán, na siyáng gumágawâ
n~g ulit-ulit na _tric-trac_ sa m~ga nacasarang dahon n~g bintanang
capís.

Dalawang guardia ang sumisilong sa isáng bagong guinagawang bahay sa
malapit sa convento: isáng sundalo't isáng _distinguido_.

--¿Anó ang atang guinágawâ rito?--ang sabi n~g sundalo;--sino ma'y
waláng lumalacad sa daan ... dapat tayong pumaroon sa isáng bahay;
tumatahan ang babae co sa daang Arzobispo.

--Malayolayô rin buhat dito hanggáng doon at mababasâ tayo,--ang sagót
n~g _distinguido_.

--¿Anó ba ang cabuluhan noon, huwág lamang patayín tayo n~g lintíc?

--¡Bah! huwág cang mag-alaala; dapat magcaroon ang m~ga monja n~g isáng
«pararayo» upang silá'y máligtas.

--¿Siyá n~ga ba?--anáng sundalo,--n~guni't anóng cabuluhan n~g
pararayo'y n~gitn~git n~g dilím ang gabí?

At tumin~galâ upang macakita sa cadiliman: n~g sandaling iyó'y cumináng
ang isáng kidlát na inulit at pagdaca'y sinundán n~g malacas at
calaguimlaguim na culóg.

--¡Nacú! ¡Susmariosep!--ang bigláng sinabi n~g sundalo, na nagcucruz at
tulóy hinihila ang canyáng casama;--¡umalís tayo rito!

--¿Anó ang nangyayari sa iyó?

--¡Tayo na, umalís tayo rito!--ang inúlit n~g sundalo na nagtataguctucan
ang n~gipin sa tacot.

--¿Anó ang nakita mo?

--¡Isáng fantasma!--ang ibinulóng na nan~gán~gatal ang boong catawán.

--¿Isáng fantasma?

--¡Sa ibabaw n~g bubun~gan ... marahil siyá ang monja na naglíligpit n~g
m~ga bága sa boong gabi!

Tumin~galâ ang _distinguido_ at ibig niyáng makita.

--¡Jesús!--ang bigláng sinabi at siyá nama'y nagcruz.

Siyá n~gâ namán, sa makináng na ilaw n~g kidlát ay canyáng nakita ang
isáng anyóng taong nacatindíg, halos sa palupo n~g bahay, nacataas sa
lan~git ang mukhà't ang m~ga kamáy, na para manding humíhin~gî sa canyá
n~g awa. ¡M~ga lintíc at culóg ang itinútugón n~g lan~git!

Nang macatapos ang ugong n~g culóg ay nárin~gig ang isáng mapangláw na
daíng.

--¡Hindi gawâ n~g han~gin ang daing na iyán, iyá'y sa fantasma!--ang
ibinulóng n~g sundalo, na siyáng canyáng pinacatugón sa guinawang sa
canyá'y pagpindót n~g canyáng casama.

--¡Ay! ¡ay!--ang naglulumampas na daíng sa han~gin at nan~gin~gibabaw sa
in~gay n~g ulán: hindi matacpán n~g m~ga haguinít n~g han~gin ang
matamís at cahabaghabag na tinig na iyóng puspós n~g capighatîan.

Mulíng cumináng ang isáng kidlát na nacasisilaw ang tindí.

--¡Hindi, hindi fantasma!--ang bigláng sinabi n~g _distinguido_;--mulí
pang nakita co siyá; casinggandá n~g Virgen ... ¡Umalís na tayo rito't
magbigáy álam tayo!

Hindi na hinintay n~g sundalong ulitin pa ang pagyacag sa canyá't
nan~gagsialís ang dalawá.

¿Sino cayâ ang humihibic sa calaguitnaan n~g gabí, na hindi inaalintana
ang malacás na han~gin, ang ulán at bagyó? ¿sino cayà ang matatacuting
virgeng esposa ni Jesucristo, na nakikilaban sa nan~gagn~gan~galit na
bagyó, tubig, lintíc at culóg at hinirang pa namán ang cagulatgulat na
gabí at ang may calayaang lan~git, upang itaghóy mulà sa isáng
mapan~ganib na cataasan ang canyáng m~ga daing sa Dios? ¿Linisan cayà
n~g Dios ang canyáng templo at aayaw n~g dingguín ang m~ga hibíc sa
canyá? ¿Bacâ cayà hindi macalampás sa bubun~gán n~g convento ang m~ga
mithî n~g cáluluwa at n~g macapailánglang hanggáng sa trono n~g lubháng
Mahabaguin?

Humihip n~g boong galit ang bagyó halos sa magdamág; hindi sumicat ang
isá man lamang bituin sa boong gabí; nagpatuloy ang waláng pagcasiyahan
sa hirap na m~ga ¡ay! na nacacahalo n~g m~ga buntóng hinin~gá n~g
han~ging malacás, datapwa't nasunduan niyáng bin~gí ang Naturaleza't ang
m~ga tao; nagpuyát palibhasa ang Dios ay hindi siyá náririn~gig.

Kinabucasan, n~g mapaspás na sa lan~git ang maiitim na m~ga alapaap ay
mulíng sumicat ang araw sa guitnâ n~g nadalisay na himpapawíd, humintô
sa pintuan n~g convento n~g Santa Clara ang isáng coche at doo'y nanaog
ang isáng lalaki, na napakilalang siyá'y kinacatawan n~g may
capangyarihan at hinin~ging siyá'y pakipag-usapin sa abadesa at sa lahát
n~g m~ga monja.

Ang sabi'y may humaráp na isáng monjang basáng basá at punít-punít ang
suot na hábito, tumatan~gis at isinumbóng ang cakilakilabot na m~ga
cagagawan at hinin~ging siyá'y tangkilikin n~g tao laban sa m~ga
catampalasanan n~g pagbabanalbanalan. Ang sábihan din namá'y totoong
cagandagandahan ang monjang iyon, na may m~ga matáng ang cagandaha't
catamisa'y walâ pang nakikitang macacawan~gis.

Hindi siya inampón n~g kinacatawan n~g may capangyarihan,
nakipagsalitaan itó sa abadesa at iniwan ang monjang iyón at hindi
pinakinggán ang canyáng m~ga samò at m~ga luhà. Napanood n~g monjang
sinarhan ang pintô pagcalabás n~g tao, na gaya marahil n~g panonood, n~g
hinatulang magdusa, n~g pagsasará sa canyá n~g pintuan n~g lan~git,
sacasacali't dumating ang araw na maguiguing casíng ban~gís at mawawalán
n~g damdamin ang lan~git na gaya n~g m~ga tao. Ulól daw ang monjang iyón
ang sabi n~g abadesa.

Hindi marahil nalalaman n~g taong iyóng sa Maynilà'y may isáng hospicio
na pinag-aalagaan sa m~ga nasisira ang isip; ó bacà cayà namán
ipinalálagay niyáng ang convento n~g m~ga monja'y isáng ampunan n~g m~ga
ulól na babae, bagá man hinahacang may catatagáng camangman~gan ang
taong iyóng upáng macapagpasiya cung sirà ó hindi ang pag-iisip n~g
isáng tao.

Sinasabi rin namáng baligtád ang ipinasiya n~g general J. n~g canyáng
mabalitaan ang nangyaring iyón; tinangcâ niyáng tangkilikin ang ulól na
babae caya't hinin~gî niyá itó.

N~gunit n~gayó'y waláng humaráp na sino mang dalagang cagandagandahang
waláng umampón, at hindi itinulot n~g abadesang dalawin at tingnán ang
convento, at sa ganitó'y tumutol siyá sa pan~galan n~g Religión at n~g
m~ga Santong Cautusán sa Convento.

Hindi na mulíng napagsalitaanan pa ang nangyaring iyón, at gayón din ang
tungcól sa cahabaghabag na si María Clara.


=WACAS ÑG PAGSASAYSAY.=


TALABABA:

[282] 2 n~g Enero n~g 1883. _(Paunawa ni Dr. José Rizal.)_





*** End of this LibraryBlog Digital Book "Noli Me Tangere" ***

Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.