Title: The Aeneid
Author: Virgil, 70 BC-19 BC
Language: Latin
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.


*** Start of this LibraryBlog Digital Book "The Aeneid" ***


PUBLI VERGILI MARONIS

AENEIDOS


  LIBER I


  ARMA virumque cano, Troiae qui primus ab oris
  Italiam, fato profugus, Laviniaque venit
  litora, multum ille et terris iactatus et alto
  vi superum saevae memorem Iunonis ob iram;
  multa quoque et bello passus, dum conderet urbem,
  inferretque deos Latio, genus unde Latinum,
  Albanique patres, atque altae moenia Romae.

  Musa, mihi causas memora, quo numine laeso,
  quidve dolens, regina deum tot volvere casus
  insignem pietate virum, tot adire labores
  impulerit.  Tantaene animis caelestibus irae?

  Urbs antiqua fuit, Tyrii tenuere coloni,
  Karthago, Italiam contra Tiberinaque longe
  ostia, dives opum studiisque asperrima belli;
  quam Iuno fertur terris magis omnibus unam
  posthabita coluisse Samo; hic illius arma,
  hic currus fuit; hoc regnum dea gentibus esse,
  si qua fata sinant, iam tum tenditque fovetque.
  Progeniem sed enim Troiano a sanguine duci
  audierat, Tyrias olim quae verteret arces;
  hinc populum late regem belloque superbum
  venturum excidio Libyae:  sic volvere Parcas.
  Id metuens, veterisque memor Saturnia belli,
  prima quod ad Troiam pro caris gesserat Argis---
  necdum etiam causae irarum saevique dolores
  exciderant animo:  manet alta mente repostum
  iudicium Paridis spretaeque iniuria formae,
  et genus invisum, et rapti Ganymedis honores.
  His accensa super, iactatos aequore toto
  Troas, reliquias Danaum atque immitis Achilli,
  arcebat longe Latio, multosque per annos
  errabant, acti fatis, maria omnia circum.
  Tantae molis erat Romanam condere gentem!

  Vix e conspectu Siculae telluris in altum
  vela dabant laeti, et spumas salis aere ruebant,
  cum Iuno, aeternum servans sub pectore volnus,
  haec secum:  'Mene incepto desistere victam,
  nec posse Italia Teucrorum avertere regem?
  Quippe vetor fatis.  Pallasne exurere classem
  Argivom atque ipsos potuit submergere ponto,
  unius ob noxam et furias Aiacis Oilei?
  Ipsa, Iovis rapidum iaculata e nubibus ignem,
  disiecitque rates evertitque aequora ventis,
  illum expirantem transfixo pectore flammas
  turbine corripuit scopuloque infixit acuto.
  Ast ego, quae divom incedo regina, Iovisque
  et soror et coniunx, una cum gente tot annos
  bella gero! Et quisquam numen Iunonis adoret
  praeterea, aut supplex aris imponet honorem?'

  Talia flammato secum dea corde volutans
  nimborum in patriam, loca feta furentibus austris,
  Aeoliam venit.  Hic vasto rex Aeolus antro
  luctantes ventos tempestatesque sonoras
  imperio premit ac vinclis et carcere frenat.
  Illi indignantes magno cum murmure montis
  circum claustra fremunt; celsa sedet Aeolus arce
  sceptra tenens, mollitque animos et temperat iras.
  Ni faciat, maria ac terras caelumque profundum
  quippe ferant rapidi secum verrantque per auras.
  Sed pater omnipotens speluncis abdidit atris,
  hoc metuens, molemque et montis insuper altos
  imposuit, regemque dedit, qui foedere certo
  et premere et laxas sciret dare iussus habenas.
  Ad quem tum Iuno supplex his vocibus usa est:

  'Aeole, namque tibi divom pater atque hominum rex
  et mulcere dedit fluctus et tollere vento,
  gens inimica mihi Tyrrhenum navigat aequor,
  Ilium in Italiam portans victosque Penates:
  incute vim ventis submersasque obrue puppes,
  aut age diversos et disiice corpora ponto.
  Sunt mihi bis septem praestanti corpore nymphae,
  quarum quae forma pulcherrima Deiopea,
  conubio iungam stabili propriamque dicabo,
  omnis ut tecum meritis pro talibus annos
  exigat, et pulchra faciat te prole parentem.'

  Aeolus haec contra:  'Tuus, O regina, quid optes
  explorare labor; mihi iussa capessere fas est.
  Tu mihi, quodcumque hoc regni, tu sceptra Iovemque
  concilias, tu das epulis accumbere divom,
  nimborumque facis tempestatumque potentem.'

  Haec ubi dicta, cavum conversa cuspide montem
  impulit in latus:  ac venti, velut agmine facto,
  qua data porta, ruunt et terras turbine perflant.
  Incubuere mari, totumque a sedibus imis
  una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis
  Africus, et vastos volvunt ad litora fluctus.
  Insequitur clamorque virum stridorque rudentum.
  Eripiunt subito nubes caelumque diemque
  Teucrorum ex oculis; ponto nox incubat atra.
  Iutonuere poli, et crebris micat ignibus aether,
  praesentemque viris intentant omnia mortem.

  Extemplo Aeneae solvuntur frigore membra:
  ingemit, et duplicis tendens ad sidera palmas
  talia voce refert:  'O terque quaterque beati,
  quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis
  contigit oppetere! O Danaum fortissime gentis
  Tydide! Mene Iliacis occumbere campis
  non potuisse, tuaque animam hanc effundere dextra,
  saevus ubi Aeacidae telo iacet Hector, ubi ingens
  Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis
  scuta virum galeasque et fortia corpora volvit?'

  Talia iactanti stridens Aquilone procella
  velum adversa ferit, fluctusque ad sidera tollit.
  Franguntur remi; tum prora avertit, et undis
  dat latus; insequitur cumulo praeruptus aquae mons.
  Hi summo in flucta pendent; his unda dehiscens
  terram inter fluctus aperit; furit aestus harenis.
  Tris Notus abreptas in saxa latentia torquet---
  saxa vocant Itali mediis quae in fluctibus aras---
  dorsum immane mari summo; tris Eurus ab alto
  in brevia et Syrtis urguet, miserabile visu,
  inliditque vadis atque aggere cingit harenae.
  Unam, quae Lycios fidumque vehebat Oronten,
  ipsius ante oculos ingens a vertice pontus
  in puppim ferit:  excutitur pronusque magister
  volvitur in caput; ast illam ter fluctus ibidem
  torquet agens circum, et rapidus vorat aequore vortex.
  Adparent rari nantes in gurgite vasto,
  arma virum, tabulaeque, et Troia gaza per undas.
  Iam validam Ilionei navem, iam fortis Achati,
  et qua vectus Abas, et qua grandaevus Aletes,
  vicit hiems; laxis laterum compagibus omnes
  accipiunt inimicum imbrem, rimisque fatiscunt.

  Interea magno misceri murmure pontum,
  emissamque hiemem sensit Neptunus, et imis
  stagna refusa vadis, graviter commotus; et alto
  prospiciens, summa placidum caput extulit unda.
  Disiectam Aeneae, toto videt aequore classem,
  fluctibus oppressos Troas caelique ruina,
  nec latuere doli fratrem Iunonis et irae.
  Eurum ad se Zephyrumque vocat, dehinc talia fatur:

  'Tantane vos generis tenuit fiducia vestri?
  Iam caelum terramque meo sine numine, venti,
  miscere, et tantas audetis tollere moles?
  Quos ego---sed motos praestat componere fluctus.
  Post mihi non simili poena commissa luetis.
  Maturate fugam, regique haec dicite vestro:
  non illi imperium pelagi saevumque tridentem,
  sed mihi sorte datum.  Tenet ille immania saxa,
  vestras, Eure, domos; illa se iactet in aula
  Aeolus, et clauso ventorum carcere regnet.'

  Sic ait, et dicto citius tumida aequora placat,
  collectasque fugat nubes, solemque reducit.
  Cymothoe simul et Triton adnixus acuto
  detrudunt navis scopulo; levat ipse tridenti;
  et vastas aperit syrtis, et temperat aequor,
  atque rotis summas levibus perlabitur undas.
  Ac veluti magno in populo cum saepe coorta est
  seditio, saevitque animis ignobile volgus,
  iamque faces et saxa volant---furor arma ministrat;
  tum, pietate gravem ac meritis si forte virum quem
  conspexere, silent, arrectisque auribus adstant;
  ille regit dictis animos, et pectora mulcet,---
  sic cunctus pelagi cecidit fragor, aequora postquam
  prospiciens genitor caeloque invectus aperto
  flectit equos, curruque volans dat lora secundo.

  Defessi Aeneadae, quae proxima litora, cursu
  contendunt petere, et Libyae vertuntur ad oras.
  Est in secessu longo locus:  insula portum
  efficit obiectu laterum, quibus omnis ab alto
  frangitur inque sinus scindit sese unda reductos.
  Hinc atque hinc vastae rupes geminique minantur
  in caelum scopuli, quorum sub vertice late
  aequora tuta silent; tum silvis scaena coruscis
  desuper horrentique atrum nemus imminet umbra.
  Fronte sub adversa scopulis pendentibus antrum,
  intus aquae dulces vivoque sedilia saxo,
  nympharum domus:  hic fessas non vincula navis
  ulla tenent, unco non alligat ancora morsu.
  Huc septem Aeneas collectis navibus omni
  ex numero subit; ac magno telluris amore
  egressi optata potiuntur Troes harena,
  et sale tabentis artus in litore ponunt.
  Ac primum silici scintillam excudit Achates,
  succepitque ignem foliis, atque arida circum
  nutrimenta dedit, rapuitque in fomite flammam.
  Tum Cererem corruptam undis Cerealiaque arma
  expediunt fessi rerum, frugesque receptas
  et torrere parant flammis et frangere saxo.

  Aeneas scopulum interea conscendit, et omnem
  prospectum late pelago petit, Anthea si quem
  iactatum vento videat Phrygiasque biremis,
  aut Capyn, aut celsis in puppibus arma Caici.
  Navem in conspectu nullam, tris litore cervos
  prospicit errantis; hos tota armenta sequuntur
  a tergo, et longum per vallis pascitur agmen.
  Constitit hic, arcumque manu celerisque sagittas
  corripuit, fidus quae tela gerebat Achates;
  ductoresque ipsos primum, capita alta ferentis
  cornibus arboreis, sternit, tum volgus, et omnem
  miscet agens telis nemora inter frondea turbam;
  nec prius absistit, quam septem ingentia victor
  corpora fundat humi, et numerum cum navibus aequet.
  Hinc portum petit, et socios partitur in omnes.
  Vina bonus quae deinde cadis onerarat Acestes
  litore Trinacrio dederatque abeuntibus heros,
  dividit, et dictis maerentia pectora mulcet:

  'O socii---neque enim ignari sumus ante malorum---
  O passi graviora, dabit deus his quoque finem.
  Vos et Scyllaeam rabiem penitusque sonantis
  accestis scopulos, vos et Cyclopea saxa
  experti:  revocate animos, maestumque timorem
  mittite:  forsan et haec olim meminisse iuvabit.
  Per varios casus, per tot discrimina rerum
  tendimus in Latium; sedes ubi fata quietas
  ostendunt; illic fas regna resurgere Troiae.
  Durate, et vosmet rebus servate secundis.'

  Talia voce refert, curisque ingentibus aeger
  spem voltu simulat, premit altum corde dolorem.
  Illi se praedae accingunt, dapibusque futuris;
  tergora deripiunt costis et viscera nudant;
  pars in frusta secant veribusque trementia figunt;
  litore aena locant alii, flammasque ministrant.
  Tum victu revocant vires, fusique per herbam
  implentur veteris Bacchi pinguisque ferinae.
  Postquam exempta fames epulis mensaeque remotae,
  amissos longo socios sermone requirunt,
  spemque metumque inter dubii, seu vivere credant,
  sive extrema pati nec iam exaudire vocatos.
  Praecipue pius Aeneas nunc acris Oronti,
  nunc Amyci casum gemit et crudelia secum
  fata Lyci, fortemque Gyan, fortemque Cloanthum.

  Et iam finis erat, cum Iuppiter aethere summo
  despiciens mare velivolum terrasque iacentis
  litoraque et latos populos, sic vertice caeli
  constitit, et Libyae defixit lumina regnis.
  Atque illum talis iactantem pectore curas
  tristior et lacrimis oculos suffusa nitentis
  adloquitur Venus:  'O qui res hominumque deumque
  aeternis regis imperiis, et fulmine terres,
  quid meus Aeneas in te committere tantum,
  quid Troes potuere, quibus, tot funera passis,
  cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis?
  Certe hinc Romanos olim, volventibus annis,
  hinc fore ductores, revocato a sanguine Teucri,
  qui mare, qui terras omni dicione tenerent,
  pollicitus, quae te, genitor, sententia vertit?
  Hoc equidem occasum Troiae tristisque ruinas
  solabar, fatis contraria fata rependens;
  nunc eadem fortuna viros tot casibus actos
  insequitur.  Quem das finem, rex magne, laborum?
  Antenor potuit, mediis elapsus Achivis,
  Illyricos penetrare sinus, atque intima tutus
  regna Liburnorum, et fontem superare Timavi,
  unde per ora novem vasto cum murmure montis
  it mare proruptum et pelago premit arva sonanti.
  Hic tamen ille urbem Patavi sedesque locavit
  Teucrorum, et genti nomen dedit, armaque fixit
  Troia; nunc placida compostus pace quiescit:
  nos, tua progenies, caeli quibus adnuis arcem,
  navibus (infandum!) amissis, unius ob iram
  prodimur atque Italis longe disiungimur oris.
  Hic pietatis honos?  Sic nos in sceptra reponis?'


  Olli subridens hominum sator atque deorum,
  voltu, quo caelum tempestatesque serenat,
  oscula libavit natae, dehinc talia fatur:
  'Parce metu, Cytherea:  manent immota tuorum
  fata tibi; cernes urbem et promissa Lavini
  moenia, sublimemque feres ad sidera caeli
  magnanimum Aenean; neque me sententia vertit.
  Hic tibi (fabor enim, quando haec te cura remordet,
  longius et volvens fatorum arcana movebo)
  bellum ingens geret Italia, populosque feroces
  contundet, moresque viris et moenia ponet,
  tertia dum Latio regnantem viderit aestas,
  ternaque transierint Rutulis hiberna subactis.
  At puer Ascanius, cui nunc cognomen Iulo
  additur,---Ilus erat, dum res stetit Ilia regno,---
  triginta magnos volvendis mensibus orbis
  imperio explebit, regnumque ab sede Lavini
  transferet, et longam multa vi muniet Albam.
  Hic iam ter centum totos regnabitur annos
  gente sub Hectorea, donec regina sacerdos,
  Marte gravis, geminam partu dabit Ilia prolem.
  Inde lupae fulvo nutricis tegmine laetus
  Romulus excipiet gentem, et Mavortia condet
  moenia, Romanosque suo de nomine dicet.
  His ego nec metas rerum nec tempora pono;
  imperium sine fine dedi.  Quin aspera Iuno,
  quae mare nunc terrasque metu caelumque fatigat,
  consilia in melius referet, mecumque fovebit
  Romanos rerum dominos gentemque togatam:
  sic placitum.  Veniet lustris labentibus aetas,
  cum domus Assaraci Phthiam clarasque Mycenas
  servitio premet, ac victis dominabitur Argis.
  Nascetur pulchra Troianus origine Caesar,
  imperium oceano, famam qui terminet astris,---
  Iulius, a magno demissum nomen Iulo.
  Hunc tu olim caelo, spoliis Orientis onustum,
  accipies secura; vocabitur hic quoque votis.
  Aspera tum positis mitescent saecula bellis;
  cana Fides, et Vesta, Remo cum fratre Quirinus,
  iura dabunt; dirae ferro et compagibus artis
  claudentur Belli portae; Furor impius intus,
  saeva sedens super arma, et centum vinctus aenis
  post tergum nodis, fremet horridus ore cruento.'

  Haec ait, et Maia genitum demittit ab alto,
  ut terrae, utque novae pateant Karthaginis arces
  hospitio Teucris, ne fati nescia Dido
  finibus arceret:  volat ille per aera magnum
  remigio alarum, ac Libyae citus adstitit oris.
  Et iam iussa facit, ponuntque ferocia Poeni
  corda volente deo; in primis regina quietum
  accipit in Teucros animum mentemque benignam.

  At pius Aeneas, per noctem plurima volvens,
  ut primum lux alma data est, exire locosque
  explorare novos, quas vento accesserit oras,
  qui teneant, nam inculta videt, hominesne feraene,
  quaerere constituit, sociisque exacta referre
  Classem in convexo nemorum sub rupe cavata
  arboribus clausam circum atque horrentibus umbris
  occulit; ipse uno graditur comitatus Achate,
  bina manu lato crispans hastilia ferro.

  Cui mater media sese tulit obvia silva,
  virginis os habitumque gerens, et virginis arma
  Spartanae, vel qualis equos Threissa fatigat
  Harpalyce, volucremque fuga praevertitur Hebrum.
  Namque umeris de more habilem suspenderat arcum
  venatrix, dederatque comam diffundere ventis,
  nuda genu, nodoque sinus collecta fluentis.
  Ac prior, 'Heus' inquit 'iuvenes, monstrate mearum
  vidistis si quam hic errantem forte sororum,
  succinctam pharetra et maculosae tegmine lyncis,
  aut spumantis apri cursum clamore prementem.'

  Sic Venus; et Veneris contra sic filius orsus:
  'Nulla tuarum audita mihi neque visa sororum---
  O quam te memorem, virgo?  Namque haud tibi voltus
  mortalis, nec vox hominem sonat:  O, dea certe---
  an Phoebi soror?  an nympharum sanguinis una?---
  sis felix, nostrumque leves, quaecumque, laborem,
  et, quo sub caelo tandem, quibus orbis in oris
  iactemur, doceas.  Ignari hominumque locorumque
  erramus, vento huc vastis et fluctibus acti:
  multa tibi ante aras nostra cadet hostia dextra.'

  Tum Venus:  'Haud equidem tali me dignor honore;
  virginibus Tyriis mos est gestare pharetram,
  purpureoque alte suras vincire cothurno.
  Punica regna vides, Tyrios et Agenoris urbem;
  sed fines Libyci, genus intractabile bello.
  Imperium Dido Tyria regit urbe profecta,
  germanum fugiens.  Longa est iniuria, longae
  ambages; sed summa sequar fastigia rerum.

  'Huic coniunx Sychaeus erat, ditissimus agri
  Phoenicum, et magno miserae dilectus amore,
  cui pater intactam dederat, primisque iugarat
  ominibus.  Sed regna Tyri germanus habebat
  Pygmalion, scelere ante alios immanior omnes.
  Quos inter medius venit furor.  Ille Sychaeum
  impius ante aras, atque auri caecus amore,
  clam ferro incautum superat, securus amorum
  germanae; factumque diu celavit, et aegram,
  multa malus simulans, vana spe lusit amantem.
  Ipsa sed in somnis inhumati venit imago
  coniugis, ora modis attollens pallida miris,
  crudeles aras traiectaque pectora ferro
  nudavit, caecumque domus scelus omne retexit.
  Tum celerare fugam patriaque excedere suadet,
  auxiliumque viae veteres tellure recludit
  thesauros, ignotum argenti pondus et auri.
  His commota fugam Dido sociosque parabat:
  conveniunt, quibus aut odium crudele tyranni
  aut metus acer erat; navis, quae forte paratae,
  corripiunt, onerantque auro:  portantur avari
  Pygmalionis opes pelago; dux femina facti.
  Devenere locos, ubi nunc ingentia cernis
  moenia surgentemque novae Karthaginis arcem,
  mercatique solum, facti de nomine Byrsam,
  taurino quantum possent circumdare tergo.
  Sed vos qui tandem, quibus aut venistis ab oris,
  quove tenetis iter?  'Quaerenti talibus ille
  suspirans, imoque trahens a pectore vocem:

  'O dea, si prima repetens ab origine pergam,
  et vacet annalis nostrorum audire laborum,
  ante diem clauso componat Vesper Olympo.
  Nos Troia antiqua, si vestras forte per auris
  Troiae nomen iit, diversa per aequora vectos
  forte sua Libycis tempestas adpulit oris.
  Sum pius Aeneas, raptos qui ex hoste Penates
  classe veho mecum, fama super aethera notus.
  Italiam quaero patriam et genus ab Iove summo.
  Bis denis Phrygium conscendi navibus aequor,
  matre dea monstrante viam, data fata secutus;
  vix septem convolsae undis Euroque supersunt.
  Ipse ignotus, egens, Libyae deserta peragro,
  Europa atque Asia pulsus.'  Nec plura querentem
  passa Venus medio sic interfata dolore est:

  'Quisquis es, haud, credo, invisus caelestibus auras
  vitalis carpis, Tyriam qui adveneris urbem.
  Perge modo, atque hinc te reginae ad limina perfer,
  Namque tibi reduces socios classemque relatam
  nuntio, et in tutum versis aquilonibus actam,
  ni frustra augurium vani docuere parentes.
  Aspice bis senos laetantis agmine cycnos,
  aetheria quos lapsa plaga Iovis ales aperto
  turbabat caelo; nunc terras ordine longo
  aut capere, aut captas iam despectare videntur:
  ut reduces illi ludunt stridentibus alis,
  et coetu cinxere polum, cantusque dedere,
  haud aliter puppesque tuae pubesque tuorum
  aut portum tenet aut pleno subit ostia velo.
  Perge modo, et, qua te ducit via, dirige gressum.'

  Dixit, et avertens rosea cervice refulsit,
  ambrosiaeque comae divinum vertice odorem
  spiravere, pedes vestis defluxit ad imos,
  et vera incessu patuit dea.  Ille ubi matrem
  adgnovit, tali fugientem est voce secutus:
  'Quid natum totiens, crudelis tu quoque, falsis
  iudis imaginibus?  Cur dextrae iungere dextram
  non datur, ac veras audire et reddere voces?'

  Talibus incusat, gressumque ad moenia tendit:
  at Venus obscuro gradientes aere saepsit,
  et multo nebulae circum dea fudit amictu,
  cernere ne quis eos, neu quis contingere posset,
  molirive moram, aut veniendi poscere causas.
  Ipsa Paphum sublimis abit, sedesque revisit
  laeta suas, ubi templum illi, centumque Sabaeo
  ture calent arae, sertisque recentibus halant.

  Corripuere viam interea, qua semita monstrat.
  Iamque ascendebant collem, qui plurimus urbi
  imminet, adversasque adspectat desuper arces.
  Miratur molem Aeneas, magalia quondam,
  miratur portas strepitumque et strata viarum.
  Instant ardentes Tyrii pars ducere muros,
  molirique arcem et manibus subvolvere saxa,
  pars optare locum tecto et concludere sulco.
  [Iura magistratusque legunt sanctumque senatum;]
  hic portus alii effodiunt; hic alta theatris
  fundamenta locant alii, immanisque columnas
  rupibus excidunt, scaenis decora alta futuris.
  Qualis apes aestate nova per florea rura
  exercet sub sole labor, cum gentis adultos
  educunt fetus, aut cum liquentia mella
  stipant et dulci distendunt nectare cellas,
  aut onera accipiunt venientum, aut agmine facto
  ignavom fucos pecus a praesepibus arcent:
  fervet opus, redolentque thymo fragrantia mella.
  'O fortunati, quorum iam moenia surgunt!'
  Aeneas ait, et fastigia suspicit urbis.
  Infert se saeptus nebula, mirabile dictu,
  per medios, miscetque viris, neque cernitur ulli.

  Lucus in urbe fuit media, laetissimus umbra,
  quo primum iactati undis et turbine Poeni
  effodere loco signum, quod regia Iuno
  monstrarat, caput acris equi; sic nam fore bello
  egregiam et facilem victu per saecula gentem.
  Hic templum Iunoni ingens Sidonia Dido
  condebat, donis opulentum et numine divae,
  aerea cui gradibus surgebant limina, nexaeque
  aere trabes, foribus cardo stridebat aenis.
  Hoc primum in luco nova res oblata timorem
  leniit, hic primum Aeneas sperare salutem
  ausus, et adflictis melius confidere rebus.
  Namque sub ingenti lustrat dum singula templo,
  reginam opperiens, dum, quae fortuna sit urbi,
  artificumque manus inter se operumque laborem
  miratur, videt Iliacas ex ordine pugnas,
  bellaque iam fama totum volgata per orbem,
  Atridas, Priamumque, et saevum ambobus Achillem.
  Constitit, et lacrimans, 'Quis iam locus' inquit 'Achate,
  quae regio in terris nostri non plena laboris?
  En Priamus! Sunt hic etiam sua praemia laudi;
  sunt lacrimae rerum et mentem mortalia tangunt.
  Solve metus; feret haec aliquam tibi fama salutem.'
  Sic ait, atque animum pictura pascit inani,
  multa gemens, largoque umectat flumine voltum.

  Namque videbat, uti bellantes Pergama circum
  hac fugerent Graii, premeret Troiana iuventus,
  hac Phryges, instaret curru cristatus Achilles.
  Nec procul hinc Rhesi niveis tentoria velis
  adgnoscit lacrimans, primo quae prodita somno
  Tydides multa vastabat caede cruentus,
  ardentisque avertit equos in castra, prius quam
  pabula gustassent Troiae Xanthumque bibissent.
  Parte alia fugiens amissis Troilus armis,
  infelix puer atque impar congressus Achilli,
  fertur equis, curruque haeret resupinus inani,
  lora tenens tamen; huic cervixque comaeque trahuntur
  per terram, et versa pulvis inscribitur hasta.
  Interea ad templum non aequae Palladis ibant
  crinibus Iliades passis peplumque ferebant,
  suppliciter tristes et tunsae pectora palmis;
  diva solo fixos oculos aversa tenebat.
  Ter circum Iliacos raptaverat Hectora muros,
  exanimumque auro corpus vendebat Achilles.
  Tum vero ingentem gemitum dat pectore ab imo,
  ut spolia, ut currus, utque ipsum corpus amici,
  tendentemque manus Priamum conspexit inermis.
  Se quoque principibus permixtum adgnovit Achivis,
  Eoasque acies et nigri Memnonis arma.
  Ducit Amazonidum lunatis agmina peltis
  Penthesilea furens, mediisque in milibus ardet,
  aurea subnectens exsertae cingula mammae,
  bellatrix, audetque viris concurrere virgo.

  Haec dum Dardanio Aeneae miranda videntur,
  dum stupet, obtutuque haeret defixus in uno,
  regina ad templum, forma pulcherrima Dido,
  incessit magna iuvenum stipante caterva.
  Qualis in Eurotae ripis aut per iuga Cynthi
  exercet Diana choros, quam mille secutae
  hinc atque hinc glomerantur oreades; illa pharetram
  fert umero, gradiensque deas supereminet omnis:
  Latonae tacitum pertemptant gaudia pectus:
  talis erat Dido, talem se laeta ferebat
  per medios, instans operi regnisque futuris.
  Tum foribus divae, media testudine templi,
  saepta armis, solioque alte subnixa resedit.
  Iura dabat legesque viris, operumque laborem
  partibus aequabat iustis, aut sorte trahebat:
  cum subito Aeneas concursu accedere magno
  Anthea Sergestumque videt fortemque Cloanthum,
  Teucrorumque alios, ater quos aequore turbo
  dispulerat penitusque alias avexerat oras.
  Obstipuit simul ipse simul perculsus Achates
  laetitiaque metuque; avidi coniungere dextras
  ardebant; sed res animos incognita turbat.
  Dissimulant, et nube cava speculantur amicti,
  quae fortuna viris, classem quo litore linquant,
  quid veniant; cunctis nam lecti navibus ibant,
  orantes veniam, et templum clamore petebant.

  Postquam introgressi et coram data copia fandi,
  axumus Ilioneus placido sic pectore coepit:
  'O Regina, novam cui condere Iuppiter urbem
  iustitiaque dedit gentis frenare superbas,
  Troes te miseri, ventis maria omnia vecti,
  oramus, prohibe infandos a navibus ignis,
  parce pio generi, et propius res aspice nostras.
  Non nos aut ferro Libycos populare Penatis
  venimus, aut raptas ad litora vertere praedas;
  non ea vis animo, nec tanta superbia victis.
  Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt,
  terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae;
  Oenotri coluere viri; nunc fama minores
  Italiam dixisse ducis de nomine gentem.
  Hic cursus fuit:
  cum subito adsurgens fluctu nimbosus Orion
  in vada caeca tulit, penitusque procacibus austris
  perque undas, superante salo, perque invia saxa
  dispulit; huc pauci vestris adnavimus oris.
  Quod genus hoc hominum?  Quaeve hunc tam barbara morem
  permittit patria?  Hospitio prohibemur harenae;
  bella cient, primaque vetant consistere terra.
  Si genus humanum et mortalia temnitis arma
  at sperate deos memores fandi atque nefandi.

  'Rex erat Aeneas nobis, quo iustior alter,
  nec pietate fuit, nec bello maior et armis.
  Quem si fata virum servant, si vescitur aura
  aetheria, neque adhuc crudelibus occubat umbris,
  non metus; officio nec te certasse priorem
  poeniteat.  Sunt et Siculis regionibus urbes
  arvaque, Troianoque a sanguine clarus Acestes.
  Quassatam ventis liceat subducere classem,
  et silvis aptare trabes et stringere remos:
  si datur Italiam, sociis et rege recepto,
  tendere, ut Italiam laeti Latiumque petamus;
  sin absumpta salus, et te, pater optume Teucrum,
  pontus habet Lybiae, nec spes iam restat Iuli,
  at freta Sicaniae saltem sedesque paratas,
  unde huc advecti, regemque petamus Acesten.'

  Talibus Ilioneus; cuncti simul ore fremebant
  Dardanidae.

  Tum breviter Dido, voltum demissa, profatur:
  'Solvite corde metum, Teucri, secludite curas.
  Res dura et regni novitas me talia cogunt
  moliri, et late finis custode tueri.
  Quis genus Aeneadum, quis Troiae nesciat urbem,
  virtutesque virosque, aut tanti incendia belli?
  Non obtusa adeo gestamus pectora Poeni,
  nec tam aversus equos Tyria Sol iungit ab urbe.
  Seu vos Hesperiam magnam Saturniaque arva,
  sive Erycis finis regemque optatis Acesten,
  auxilio tutos dimittam, opibusque iuvabo.
  Voltis et his mecum pariter considere regnis;
  urbem quam statuo vestra est, subducite navis;
  Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur.
  Atque utinam rex ipse Noto compulsus eodem
  adforet Aeneas! Equidem per litora certos
  dimittam et Libyae lustrare extrema iubebo,
  si quibus eiectus silvis aut urbibus errat.'

  His animum arrecti dictis et fortis Achates
  et pater Aeneas iamdudum erumpere nubem
  ardebant.  Prior Aenean compellat Achates:
  'Nate dea, quae nunc animo sententia surgit?
  omnia tuta vides, classem sociosque receptos.
  Unus abest, medio in fluctu quem vidimus ipsi
  submersum; dictis respondent cetera matris.'

  Vix ea fatus erat, cum circumfusa repente
  scindit se nubes et in aethera purgat apertum.
  Restitit Aeneas claraque in luce refulsit,
  os umerosque deo similis; namque ipsa decoram
  caesariem nato genetrix lumenque iuventae
  purpureum et laetos oculis adflarat honores:
  quale manus addunt ebori decus, aut ubi flavo
  argentum Pariusve lapis circumdatur auro.

  Tum sic reginam adloquitur, cunctisque repente
  improvisus ait:  'Coram, quem quaeritis, adsum,
  Troius Aeneas, Lybicis ereptus ab undis.
  O sola infandos Troiae miserata labores,
  quae nos, reliquias Danaum, terraeque marisque
  omnibus exhaustos iam casibus, omnium egenos,
  urbe, domo, socias, grates persolvere dignas
  non opis est nostrae, Dido, nec quicquid ubique est
  gentis Dardaniae, magnum quae sparsa per orbem.
  Di tibi, si qua pios respectant numina, si quid
  usquam iustitia est et mens sibi conscia recti,
  praemia digna ferant.  Quae te tam laeta tulerunt
  saecula?  Qui tanti talem genuere parentes?
  In freta dum fluvii current, dum montibus umbrae
  lustrabunt convexa, polus dum sidera pascet,
  semper honos nomenque tuum laudesque manebunt,
  quae me cumque vocant terrae.'  Sic fatus, amicum
  Ilionea petit dextra, laevaque Serestum,
  post alios, fortemque Gyan fortemque Cloanthum.

  Obstipuit primo aspectu Sidonia Dido,
  casu deinde viri tanto, et sic ore locuta est:
  'Quis te, nate dea, per tanta pericula casus
  insequitur?  Quae vis immanibus applicat oris?
  Tune ille Aeneas, quem Dardanio Anchisae
  alma Venus Phrygii genuit Simoentis ad undam?
  Atque equidem Teucrum memini Sidona venire
  finibus expulsum patriis, nova regna petentem
  auxilio Beli; genitor tum Belus opimam
  vastabat Cyprum, et victor dicione tenebat.
  Tempore iam ex illo casus mihi cognitus urbis
  Troianae nomenque tuum regesque Pelasgi.
  Ipse hostis Teucros insigni laude ferebat,
  seque ortum antiqua Teucrorum ab stirpe volebat.
  Quare agite, O tectis, iuvenes, succedite nostris.
  Me quoque per multos similis fortuna labores
  iactatam hac demum voluit consistere terra.
  Non ignara mali, miseris succurrere disco.'

  Sic memorat; simul Aenean in regia ducit
  tecta, simul divom templis indicit honorem.
  Nec minus interea sociis ad litora mittit
  viginti tauros, magnorum horrentia centum
  terga suum, pinguis centum cum matribus agnos,
  munera laetitiamque dii.

  At domus interior regali splendida luxu
  instruitur, mediisque parant convivia tectis:
  arte laboratae vestes ostroque superbo,
  ingens argentum mensis, caelataque in auro
  fortia facta patrum, series longissima rerum
  per tot ducta viros antiqua ab origine gentis.

  Aeneas (neque enim patrius consistere mentem
  passus amor) rapidum ad navis praemittit Achaten,
  Ascanio ferat haec, ipsumque ad moenia ducat;
  omnis in Ascanio cari stat cura parentis.
  Munera praeterea, Iliacis erepta ruinis,
  ferre iubet, pallam signis auroque rigentem,
  et circumtextum croceo velamen acantho,
  ornatus Argivae Helenae, quos illa Mycenis,
  Pergama cum peteret inconcessosque hymenaeos,
  extulerat, matris Ledae mirabile donum:
  praeterea sceptrum, Ilione quod gesserat olim,
  maxima natarum Priami, colloque monile
  bacatum, et duplicem gemmis auroque coronam.
  Haec celerans ita ad naves tendebat Achates.

  At Cytherea novas artes, nova pectore versat
  Consilia, ut faciem mutatus et ora Cupido
  pro dulci Ascanio veniat, donisque furentem
  incendat reginam, atque ossibus implicet ignem;
  quippe domum timet ambiguam Tyriosque bilinguis;
  urit atrox Iuno, et sub noctem cura recursat.
  Ergo his aligerum dictis adfatur Amorem:

  'Nate, meae vires, mea magna potentia solus,
  nate, patris summi qui tela Typhoia temnis,
  ad te confugio et supplex tua numina posco.
  Frater ut Aeneas pelago tuus omnia circum
  litora iactetur odiis Iunonis iniquae,
  nota tibi, et nostro doluisti saepe dolore.
  Hunc Phoenissa tenet Dido blandisque moratur
  vocibus; et vereor, quo se Iunonia vertant
  hospitia; haud tanto cessabit cardine rerum.
  Quocirca capere ante dolis et cingere flamma
  reginam meditor, ne quo se numine mutet,
  sed magno Aeneae mecum teneatur amore.
  Qua facere id possis, nostram nunc accipe mentem.
  Regius accitu cari genitoris ad urbem
  Sidoniam puer ire parat, mea maxima cura,
  dona ferens, pelago et flammis restantia Troiae:
  hunc ego sopitum somno super alta Cythera
  aut super Idalium sacrata sede recondam,
  ne qua scire dolos mediusve occurrere possit.
  Tu faciem illius noctem non amplius unam
  falle dolo, et notos pueri puer indue voltus,
  ut, cum te gremio accipiet laetissima Dido
  regalis inter mensas laticemque Lyaeum,
  cum dabit amplexus atque oscula dulcia figet,
  occultum inspires ignem fallasque veneno.'

  Paret Amor dictis carae genetricis, et alas
  exuit, et gressu gaudens incedit Iuli.
  At Venus Ascanio placidam per membra quietem
  inrigat, et fotum gremio dea tollit in altos
  Idaliae lucos, ubi mollis amaracus illum
  floribus et dulci adspirans complectitur umbra.

  Iamque ibat dicto parens et dona Cupido
  regia portabat Tyriis, duce laetus Achate.
  Cum venit, aulaeis iam se regina superbis
  aurea composuit sponda mediamque locavit.
  Iam pater Aeneas et iam Troiana iuventus
  conveniunt, stratoque super discumbitur ostro.
  Dant famuli manibus lymphas, Cereremque canistris
  expediunt, tonsisque ferunt mantelia villis.
  Quinquaginta intus famulae, quibus ordine longam
  cura penum struere, et flammis adolere Penatis;
  centum aliae totidemque pares aetate ministri,
  qui dapibus mensas onerent et pocula ponant.
  Nec non et Tyrii per limina laeta frequentes
  convenere, toris iussi discumbere pictis.
  Mirantur dona Aeneae, mirantur Iulum
  flagrantisque dei voltus simulataque verba,
  [pallamque et pictum croceo velamen acantho.]
  Praecipue infelix, pesti devota futurae,
  expleri mentem nequit ardescitque tuendo
  Phoenissa, et pariter puero donisque movetur.
  Ille ubi complexu Aeneae colloque pependit
  et magnum falsi implevit genitoris amorem,
  reginam petit haec oculis, haec pectore toto
  haeret et interdum gremio fovet, inscia Dido,
  insidat quantus miserae deus; at memor ille
  matris Acidaliae paulatim abolere Sychaeum
  incipit, et vivo temptat praevertere amore
  iam pridem resides animos desuetaque corda.

  Postquam prima quies epulis, mensaeque remotae,
  crateras magnos statuunt et vina coronant.
  Fit strepitus tectis, vocemque per ampla volutant
  atria; dependent lychni laquearibus aureis
  incensi, et noctem flammis funalia vincunt.
  Hic regina gravem gemmis auroque poposcit
  implevitque mero pateram, quam Belus et omnes
  a Belo soliti; tum facta silentia tectis:
  'Iuppiter, hospitibus nam te dare iura loquuntur,
  hunc laetum Tyriisque diem Troiaque profectis
  esse velis, nostrosque huius meminisse minores.
  Adsit laetitiae Bacchus dator, et bona Iuno;
  et vos, O, coetum, Tyrii, celebrate faventes.'
  Dixit, et in mensam laticum libavit honorem,
  primaque, libato, summo tenus attigit ore,
  tum Bitiae dedit increpitans; ille impiger hausit
  spumantem pateram, et pleno se proluit auro
  post alii proceres.  Cithara crinitus Iopas
  personat aurata, docuit quem maximus Atlas.
  Hic canit errantem lunam solisque labores;
  unde hominum genus et pecudes; unde imber et ignes;
  Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones;
  quid tantum Oceano properent se tinguere soles
  hiberni, vel quae tardis mora noctibus obstet.
  Ingeminant plausu Tyrii, Troesque sequuntur.
  Nec non et vario noctem sermone trahebat
  infelix Dido, longumque bibebat amorem,
  multa super Priamo rogitans, super Hectore multa;
  nunc quibus Aurorae venisset filius armis,
  nunc quales Diomedis equi, nunc quantus Achilles.
  'Immo age, et a prima dic, hospes, origine nobis
  insidias,' inquit, 'Danaum, casusque tuorum,
  erroresque tuos; nam te iam septima portat
  omnibus errantem terris et fluctibus aestas.'



  PUBLI VERGILI MARONIS

  AENEIDOS

  LIBER II


  CONTICUERE omnes, intentique ora tenebant.
  Inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto:

  Infandum, regina, iubes renovare dolorem,
  Troianas ut opes et lamentabile regnum
  eruerint Danai; quaeque ipse miserrima vidi,
  et quorum pars magna fui.  Quis talia fando
  Myrmidonum Dolopumve aut duri miles Ulixi
  temperet a lacrimis?  Et iam nox umida caelo
  praecipitat, suadentque cadentia sidera somnos.
  Sed si tantus amor casus cognoscere nostros
  et breviter Troiae supremum audire laborem,
  quamquam animus meminisse horret, luctuque refugit,
  incipiam.  Fracti bello fatisque repulsi
  ductores Danaum, tot iam labentibus annis,
  instar montis equum divina Palladis arte
  aedificant, sectaque intexunt abiete costas:
  votum pro reditu simulant; ea fama vagatur.
  Huc delecta virum sortiti corpora furtim
  includunt caeco lateri, penitusque cavernas
  ingentis uterumque armato milite complent.

  Est in conspectu Tenedos, notissima fama
  insula, dives opum, Priami dum regna manebant,
  nunc tantum sinus et statio male fida carinis:
  huc se provecti deserto in litore condunt.
  Nos abiisse rati et vento petiisse Mycenas:
  ergo omnis longo solvit se Teucria luctu;
  panduntur portae; iuvat ire et Dorica castra
  desertosque videre locos litusque relictum.
  Hic Dolopum manus, hic saevus tendebat Achilles;
  classibus hic locus; hic acie certare solebant.
  Pars stupet innuptae donum exitiale Minervae,
  et molem mirantur equi; primusque Thymoetes
  duci intra muros hortatur et arce locari,
  sive dolo, seu iam Troiae sic fata ferebant.
  At Capys, et quorum melior sententia menti,
  aut pelago Danaum insidias suspectaque dona
  praecipitare iubent, subiectisque urere flammis,
  aut terebrare cavas uteri et temptare latebras.
  Scinditur incertum studia in contraria volgus.

  Primus ibi ante omnis, magna comitante caterva,
  Laocoon ardens summa decurrit ab arce,
  et procul:  'O miseri, quae tanta insania, cives?
  Creditis avectos hostis?  Aut ulla putatis
  dona carere dolis Danaum?  Sic notus Ulixes?
  aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi,
  aut haec in nostros fabricata est machina muros
  inspectura domos venturaque desuper urbi,
  aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri.
  Quicquid id est, timeo Danaos et dona ferentis.'
  Sic fatus, validis ingentem viribus hastam
  in latus inque feri curvam compagibus alvum
  contorsit:  stetit illa tremens, uteroque recusso
  insonuere cavae gemitumque dedere cavernae.
  Et, si fata deum, si mens non laeva fuisset,
  impulerat ferro Argolicas foedare latebras,
  Troiaque, nunc stares, Priamique arx alta, maneres.

  Ecce, manus iuvenem interea post terga revinctum
  pastores magno ad regem clamore trahebant
  Dardanidae, qui se ignotum venientibus ultro,
  hoc ipsum ut strueret Troiamque aperiret Achivis,
  obtulerat, fidens animi atque in utrumque paratus,
  seu versare dolos, seu certae occumbere morti.
  Undique visendi studio Troiana iuventus
  circumfusa ruit, certantque inludere capto.
  Accipe nunc Danaum insidias, et crimine ab uno
  disce omnes.

  Namque ut conspectu in medio turbatus, inermis
  constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit:
  'Heu, quae nunc tellus' inquit 'quae me aequora possunt
  accipere?  Aut quid iam misero mihi denique restat,
  cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi
  Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt?'
  Quo gemitu conversi animi, compressus et omnis
  impetus.  Hortamur fari; quo sanguine cretus,
  quidve ferat, memoret, quae sit fiducia capto.
  [Ille haec, deposita tandem formidine, fatur:]

  'Cuncta equidem tibi, Rex, fuerit quodcumque, fatebor
  vera, inquit; neque me Argolica de gente negabo:
  hoc primum; nec, si miserum Fortuna Sinonem
  finxit, vanum etiam mendacemque improba finget.
  Fando aliquod si forte tuas pervenit ad auris
  Belidae nomen Palamedis et incluta fama
  gloria, quem falsa sub proditione Pelasgi
  insontem infando indicio, quia bella vetabat,
  demisere neci, nunc cassum lumine lugent.
  Illi me comitem et consanguinitate propinquum
  pauper in arma pater primis huc misit ab annis,
  dum stabat regno incolumis regumque vigebat
  consiliis, et nos aliquod nomenque decusque
  gessimus.  Invidia postquam pellacis Ulixi---
  haud ignota loquor---superis concessit ab oris,
  adflictus vitam in tenebris luctuque trahebam,
  et casum insontis mecum indignabar amici.
  Nec tacui demens, et me, fors si qua tulisset,
  si patrios umquam remeassem victor ad Argos,
  promisi ultorem, et verbis odia aspera movi.
  Hinc mihi prima mali labes, hinc semper Ulixes
  criminibus terrere novis, hinc spargere voces
  in volgum ambiguas, et quaerere conscius arma.
  Nec requievit enim, donec, Calchante ministro---
  sed quid ego haec autem nequiquam ingrata revolvo?
  Quidve moror, si omnis uno ordine habetis Achivos,
  idque audire sat est?  Iamdudum sumite poenas,
  hoc Ithacus velit, et magno mercentur Atridae.'

  Tum vero ardemus scitari et quaerere causas,
  ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae.
  Prosequitur pavitans, et ficto pectore fatur:

  'Saepe fugam Danai Troia cupiere relicta
  moliri, et longo fessi discedere bello;
  fecissentque utinam! Saepe illos aspera ponti
  interclusit hiemps, et terruit Auster euntis.
  Praecipue, cum iam hic trabibus contextus acernis
  staret equus, toto sonuerunt aethere nimbi.
  Suspensi Eurypylum scitantem oracula Phoebi
  mittimus, isque adytis haec tristia dicta reportat:
  ''Sanguine placastis ventos et virgine caesa,
  cum primum Iliacas, Danai, venistis ad oras;
  sanguine quaerendi reditus, animaque litandum
  Argolica.'' Volgi quae vox ut venit ad auris,
  obstipuere animi, gelidusque per ima cucurrit
  ossa tremor, cui fata parent, quem poscat Apollo.

  'Hic Ithacus vatem magno Calchanta tumultu
  protrahit in medios; quae sint ea numina divom,
  flagitat; et mihi iam multi crudele canebant
  artificis scelus, et taciti ventura videbant.
  Bis quinos silet ille dies, tectusque recusat
  prodere voce sua quemquam aut opponere morti.
  Vix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus,
  composito rumpit vocem, et me destinat arae.
  Adsensere omnes, et, quae sibi quisque timebat,
  unius in miseri exitium conversa tulere.
  Iamque dies infanda aderat; mihi sacra parari,
  et salsae fruges, et circum tempora vittae:
  eripui, fateor, leto me, et vincula rupi,
  limosoque lacu per noctem obscurus in ulva
  delitui, dum vela darent, si forte dedissent.
  Nec mihi iam patriam antiquam spes ulla videndi,
  nec dulcis natos exoptatumque parentem;
  quos illi fors et poenas ob nostra reposcent
  effugia, et culpam hanc miserorum morte piabunt.
  Quod te per superos et conscia numina veri,
  per si qua est quae restet adhuc mortalibus usquam
  intemerata fides, oro, miserere laborum
  tantorum, miserere animi non digna ferentis.'

  His lacrimis vitam damus, et miserescimus ultro.
  Ipse viro primus manicas atque arta levari
  vincla iubet Priamus, dictisque ita fatur amicis:
  'Quisquis es, amissos hinc iam obliviscere Graios;
  noster eris, mihique haec edissere vera roganti:
  Quo molem hanc immanis equi statuere?  Quis auctor?
  Quidve petunt?  Quae religio, aut quae machina belli?'
  Dixerat.  Ille, dolis instructus et arte Pelasga,
  sustulit exutas vinclis ad sidera palmas:


  'Vos, aeterni ignes, et non violabile vestrum
  testor numen' ait 'vos arae ensesque nefandi,
  quos fugi, vittaeque deum, quas hostia gessi:
  fas mihi Graiorum sacrata resolvere iura,
  fas odisse viros, atque omnia ferre sub auras,
  si qua tegunt; teneor patriae nec legibus ullis.
  Tu modo promissis maneas, servataque serves
  Troia fidem, si vera feram, si magna rependam.

  'Omnis spes Danaum et coepti fiducia belli
  Palladis auxiliis semper stetit.  Impius ex quo
  Tydides sed enim scelerumque inventor Ulixes,
  fatale adgressi sacrato avellere templo
  Palladium, caesis summae custodibus arcis,
  corripuere sacram effigiem, manibusque cruentis
  virgineas ausi divae contingere vittas;
  ex illo fluere ac retro sublapsa referri
  spes Danaum, fractae vires, aversa deae mens.
  Nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris.
  Vix positum castris simulacrum, arsere coruscae
  luminibus flammae arrectis, salsusque per artus
  sudor iit, terque ipsa solo---mirabile dictu---
  emicuit, parmamque ferens hastamque trementem.

  'Extemplo temptanda fuga canit aequora Calchas,
  nec posse Argolicis exscindi Pergama telis,
  omina ni repetant Argis, numenque reducant,
  quod pelago et curvis secum avexere carinis.
  Et nunc, quod patrias vento petiere Mycenas,
  arma deosque parant comites, pelagoque remenso
  improvisi aderunt:  ita digerit omina Calchas.
  Hanc pro Palladio moniti, pro numine laeso
  effigiem statuere, nefas quae triste piaret.
  Hanc tamen immensam Calchas attollere molem
  roboribus textis caeloque educere iussit,
  ne recipi portis, aut duci in moenia possit,
  neu populum antiqua sub religione tueri.
  Nam si vestra manus violasset dona Minervae,
  tum magnum exitium (quod di prius omen in ipsum
  convertant!) Priami imperio Phrygibusque futurum;
  sin manibus vestris vestram ascendisset in urbem,
  ultro Asiam magno Pelopea ad moenia bello
  venturam, et nostros ea fata manere nepotes.'

  Talibus insidiis periurique arte Sinonis
  credita res, captique dolis lacrimisque coactis,
  quos neque Tydides, nec Larisaeus Achilles,
  non anni domuere decem, non mille carinae.

  Hic aliud maius miseris multoque tremendum
  obicitur magis, atque improvida pectora turbat.
  Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos,
  sollemnis taurum ingentem mactabat ad aras.
  Ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta---
  horresco referens---immensis orbibus angues
  incumbunt pelago, pariterque ad litora tendunt;
  pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque
  sanguineae superant undas; pars cetera pontum
  pone legit, sinuatque immensa volumine terga.
  Fit sonitus spumante salo; iamque arva tenebant,
  ardentisque oculos suffecti sanguine et igni,
  sibila lambebant linguis vibrantibus ora.
  Diffugimus visu exsangues:  illi agmine certo
  Laocoonta petunt; et primum parva duorum
  corpora natorum serpens amplexus uterque
  implicat, et miseros morsu depascitur artus;
  post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem
  corripiunt, spirisque ligant ingentibus; et iam
  bis medium amplexi, bis collo squamea circum
  terga dati, superant capite et cervicibus altis.
  Ille simul manibus tendit divellere nodos,
  perfusus sanie vittas atroque veneno,
  clamores simul horrendos ad sidera tollit:
  quales mugitus, fugit cum saucius aram
  taurus, et incertam excussit cervice securim.
  At gemini lapsu delubra ad summa dracones
  effugiunt saevaeque petunt Tritonidis arcem,
  sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur.
  Tum vero tremefacta novus per pectora cunctis
  insinuat pavor, et scelus expendisse merentem
  Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur
  laeserit, et tergo sceleratam intorserit hastam.
  Ducendum ad sedes simulacrum orandaque divae
  numina conclamant.

  Dividimus muros et moenia pandimus urbis.
  Accingunt omnes operi, pedibusque rotarum
  subiciunt lapsus, et stuppea vincula collo
  intendunt:  scandit fatalis machina muros,
  feta armis.  Pueri circum innuptaeque puellae
  sacra canunt, funemque manu contingere gaudent.
  Illa subit, mediaeque minans inlabitur urbi.
  O patria, O divom domus Ilium, et incluta bello
  moenia Dardanidum, quater ipso in limine portae
  substitit, atque utero sonitum quater arma dedere:
  instamus tamen inmemores caecique furore,
  et monstrum infelix sacrata sistimus arce.
  Tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris
  ora, dei iussu non umquam credita Teucris.
  Nos delubra deum miseri, quibus ultimus esset
  ille dies, festa velamus fronde per urbem.

  'Vertitur interea caelum et ruit oceano nox,
  involvens umbra magna terramque polumque
  Myrmidonumque dolos; fusi per moenia Teucri
  conticuere, sopor fessos complectitur artus:
  et iam Argiva phalanx instructis navibus ibat
  a Tenedo tacitae per amica silentia lunae
  litora nota petens, flammas cum regia puppis
  extulerat, fatisque deum defensus iniquis
  inclusos utero Danaos et pinea furtim
  laxat claustra Sinon.  Illos patefactus ad auras
  reddit equus, laetique cavo se robore promunt
  Thessandrus Sthenelusque duces, et dirus Ulixes,
  demissum lapsi per funem, Acamasque, Thoasque,
  Pelidesque Neoptolemus, primusque Machaon,
  et Menelaus, et ipse doli fabricator Epeos.
  Invadunt urbem somno vinoque sepultam;
  caeduntur vigiles, portisque patentibus omnis
  accipiunt socios atque agmina conscia iungunt.

  Tempus erat, quo prima quies mortalibus aegris
  incipit, et dono divom gratissima serpit.
  In somnis, ecce, ante oculos maestissimus Hector
  visus adesse mihi, largosque effundere fletus,
  raptatus bigis, ut quondam, aterque cruento
  pulvere, perque pedes traiectus lora tumentis.
  Ei mihi, qualis erat, quantum mutatus ab illo
  Hectore, qui redit exuvias indutus Achilli,
  vel Danaum Phrygios iaculatus puppibus ignis,
  squalentem barbam et concretos sanguine crinis
  volneraque illa gerens, quae circum plurima muros
  accepit patrios.  Ultro flens ipse videbar
  Compellare virum et maestas expromere voces:
  'O lux Dardaniae, spes O fidissima Teucrum,
  quae tantae tenuere morae?  Quibus Hector ab oris
  exspectate venis?  Ut te post multa tuorum
  funera, post varios hominumque urbisque labores
  defessi aspicimus! Quae causa indigna serenos
  foedavit voltus?  Aut cur haec volnera cerno?'

  Ille nihil, nec me quaerentem vana moratur,
  sed graviter gemitus imo de pectore ducens,
  'Heu fuge, nate dea, teque his, ait, eripe flammis.
  Hostis habet muros; ruit alto a culmine Troia.
  Sat patriae Priamoque datum:  si Pergama dextra
  defendi possent, etiam hac defensa fuissent.
  Sacra suosque tibi commendat Troia penatis:
  hos cape fatorum comites, his moenia quaere
  magna, pererrato statues quae denique ponto.'
  Sic ait, et manibus vittas Vestamque potentem
  aeternumque adytis effert penetralibus ignem.

  Diverso interea miscentur moenia luctu,
  et magis atque magis, quamquam secreta parentis
  Anchisae domus arboribusque obtecta recessit,
  clarescunt sonitus, armorumque ingruit horror.
  Excutior somno, et summi fastigia tecti
  ascensu supero, atque arrectis auribus adsto:
  in segetem veluti cum flamma furentibus austris
  incidit, aut rapidus montano flumine torrens
  sternit agros, sternit sata laeta boumque labores,
  praecipitisque trahit silvas, stupet inscius alto
  accipiens sonitum saxi de vertice pastor.
  Tum vero manifesta fides, Danaumque patescunt
  insidiae.  Iam Deiphobi dedit ampla ruinam
  Volcano superante domus; iam proxumus ardet
  Ucalegon; Sigea igni freta lata relucent.
  Exoritur clamorque virum clangorque tubarum.
  Arma amens capio; nec sat rationis in armis,
  sed glomerare manum bello et concurrere in arcem
  cum sociis ardent animi; furor iraque mentem
  praecipitant, pulchrumque mori succurrit in armis.

  Ecce autem telis Panthus elapsus Achivom,
  Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos,
  sacra manu victosque deos parvumque nepotem
  ipse trahit, cursuque amens ad limina tendit.
  'Quo res summa, loco, Panthu?  Quam prendimus arcem?'
  Vix ea fatus eram, gemitu cum talia reddit:
  'Venit summa dies et ineluctabile tempus
  Dardaniae:  fuimus Troes, fuit Ilium et ingens
  gloria Teucrorum; ferus omnia Iuppiter Argos
  transtulit; incensa Danai dominantur in urbe.
  Arduus armatos mediis in moenibus adstans
  fundit equus, victorque Sinon incendia miscet
  insultans; portis alii bipatentibus adsunt,
  milia quot magnis umquam venere Mycenis;
  obsedere alii telis angusta viarum
  oppositi; stat ferri acies mucrone corusco
  stricta, parata neci; vix primi proelia temptant
  portarum vigiles, et caeco Marte resistunt.'

  Talibus Othryadae dictis et numine divom
  in flammas et in arma feror, quo tristis Erinys,
  ullo fremitus vocat et sublatus ad aethera clamor.
  Addunt se socios Rhipeus et maximus armis
  Epytus oblati per lunam Hypanisque Dymasque,
  et lateri adglomerant nostro, iuvenisque Coroebus,
  Mygdonides:  illis ad Troiam forte diebus
  venerat, insano Cassandrae incensus amore,
  et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat,
  infelix, qui non sponsae praecepta furentis
  audierit.

  Quos ubi confertos audere in proelia vidi,
  incipio super his:  'Iuvenes, fortissima frustra
  pectora, si vobis audentem extrema cupido
  certa sequi, quae sit rebus fortuna videtis:
  excessere omnes, adytis arisque relictis,
  di, quibus imperium hoc steterat; succurritis urbi
  incensae; moriamur et in media arma ruamus.
  Una salus victis, nullam sperare salutem.'

  Sic animis iuvenum furor additus:  inde, lupi ceu
  raptores atra in nebula, quos improba ventris
  exegit caecos rabies, catulique relicti
  faucibus exspectant siccis, per tela, per hostis
  vadimus haud dubiam in mortem, mediaeque tenemus
  urbis iter; nox atra cava circumvolat umbra.
  Quis cladem illius noctis, quis funera fando
  explicet, aut possit lacrimis aequare labores?
  Urbs antiqua ruit, multos dominata per annos;
  plurima perque vias sternuntur inertia passim
  corpora, perque domos et religiosa deorum
  limina.  Nec soli poenas dant sanguine Teucri;
  quondam etiam victis redit in praecordia virtus
  victoresque cadunt Danai:  crudelis ubique
  luctus, ubique pavor, et plurima mortis imago.

  Primus se, Danaum magna comitante caterva,
  Androgeos offert nobis, socia agmina credens
  inscius, atque ultro verbis compellat amicis:
  'Festinate, viri:  nam quae tam sera moratur
  segnities?  Alii rapiunt incensa feruntque
  Pergama; vos celsis nunc primum a navibus itis.'
  Dixit, et extemplo, neque enim responsa dabantur
  fida satis, sensit medios delapsus in hostis.
  Obstipuit, retroque pedem cum voce repressit:
  inprovisum aspris veluti qui sentibus anguem
  pressit humi nitens, trepidusque repente refugit
  attollentem iras et caerula colla tumentem;
  haud secus Androgeos visu tremefactus abibat.
  Inruimus, densis et circumfundimur armis,
  ignarosque loci passim et formidine captos
  sternimus:  adspirat primo fortuna labori.

  Atque hic successu exsultans animisque Coroebus,
  'O socii, qua prima' inquit 'fortuna salutis
  monstrat iter, quoque ostendit se dextra, sequamur
  mutemus clipeos, Danaumque insignia nobis
  aptemus:  dolus an virtus, quis in hoste requirat?
  Arma dabunt ipsi.'  Sic fatus, deinde comantem
  Androgei galeam clipeique insigne decorum
  induitur, laterique Argivum accommodat ensem.
  Hoc Rhipeus, hoc ipse Dymas omnisque iuventus
  laeta facit; spoliis se quisque recentibus armat.
  Vadimus immixti Danais haud numine nostro,
  multaque per caecam congressi proelia noctem
  conserimus, multos Danaum demittimus Orco.
  Diffugiunt alii ad navis, et litora cursu
  fida petunt:  pars ingentem formidine turpi
  scandunt rursus equum et nota conduntur in alvo.

  Heu nihil invitis fas quemquam fidere divis!
  Ecce trahebatur passis Priameia virgo
  crinibus a templo Cassandra adytisque Minervae,
  ad caelum tendens ardentia lumina frustra,---
  lumina, nam teneras arcebant vincula palmas.
  Non tulit hanc speciem furiata mente Coroebus,
  et sese medium iniecit periturus in agmen.
  Consequimur cuncti et densis incurrimus armis.

  Hic primum ex alto delubri culmine telis
  nostrorum obruimur, oriturque miserrima caedes
  armorum facie et Graiarum errore iubarum.
  Tum Danai gemitu atque ereptae virginis ira
  undique collecti invadunt, acerrimus Aiax,
  et gemini Atridae, Dolopumque exercitus omnis;
  adversi rupto ceu quondam turbine venti
  confligunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eois
  Eurus equis; stridunt silvae, saevitque tridenti
  spumeus atque imo Nereus ciet aequora fundo.
  Illi etiam, si quos obscura nocte per umbram
  fudimus insidiis totaque agitavimus urbe,
  apparent; primi clipeos mentitaque tela
  adgnoscunt, atque ora sono discordia signant.
  Ilicet obruimur numero; primusque Coroebus
  Penelei dextra divae armipotentis ad aram
  procumbit; cadit et Rhipeus, iustissimus unus
  qui fuit in Teucris et servantissimus aequi:
  dis aliter visum; pereunt Hypanisque Dymasque
  confixi a sociis; nec te tua plurima, Panthu,
  labentem pietas nec Apollinis infula texit.
  Iliaci cineres et flamma extrema meorum,
  testor, in occasu vestro nec tela nec ullas
  vitavisse vices Danaum, et, si fata fuissent
  ut caderem, meruisse manu.  Divellimur inde,
  Iphitus et Pelias mecum, quorum Iphitus aevo
  iam gravior, Pelias et volnere tardus Ulixi;
  protinus ad sedes Priami clamore vocati.

  Hic vero ingentem pugnam, ceu cetera nusquam
  bella forent, nulli tota morerentur in urbe.
  Sic Martem indomitum, Danaosque ad tecta ruentis
  cernimus, obsessumque acta testudine limen.
  Haerent parietibus scalae, postisque sub ipsos
  nituntur gradibus, clipeosque ad tela sinistris
  protecti obiciunt, prensant fastigia dextris.
  Dardanidae contra turris ac tota domorum
  culmina convellunt; his se, quando ultima cernunt,
  extrema iam in morte parant defendere telis;
  auratasque trabes, veterum decora alta parentum,
  devolvunt; alii strictis mucronibus imas
  obsedere fores; has servant agmine denso.
  Instaurati animi, regis succurrere tectis,
  auxilioque levare viros, vimque addere victis.

  Limen erat caecaeque fores et pervius usus
  tectorum inter se Priami, postesque relicti
  a tergo, infelix qua se, dum regna manebant,
  saepius Andromache ferre incomitata solebat
  ad soceros, et avo puerum Astyanacta trahebat.
  Evado ad summi fastigia culminis, unde
  tela manu miseri iactabant inrita Teucri.
  Turrim in praecipiti stantem summisque sub astra
  eductam tectis, unde omnis Troia videri
  et Danaum solitae naves et Achaia castra,
  adgressi ferro circum, qua summa labantis
  iuncturas tabulata dabant, convellimus altis
  sedibus, impulimusque; ea lapsa repente ruinam
  cum sonitu trahit et Danaum super agmina late
  incidit:  ast alii subeunt, nec saxa, nec ullum
  telorum interea cessat genus.

  Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus
  exsultat, telis et luce coruscus aena;
  qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus
  frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat,
  nunc, positis novus exuviis nitidusque iuventa,
  lubrica convolvit sublato pectore terga
  arduus ad solem, et linguis micat ore trisulcis.
  Una ingens Periphas et equorum agitator Achillis,
  armiger Automedon, una omnis Scyria pubes
  succedunt tecto, et flammas ad culmina iactant.
  Ipse inter primos correpta dura bipenni
  limina perrumpit, postisque a cardine vellit
  aeratos; iamque excisa trabe firma cavavit
  robora, et ingentem lato dedit ore fenestram.
  Adparet domus intus, et atria longa patescunt;
  adparent Priami et veterum penetralia regum,
  armatosque vident stantis in limine primo.

  At domus interior gemitu miseroque tumultu
  miscetur, penitusque cavae plangoribus aedes
  femineis ululant; ferit aurea sidera clamor.
  Tum pavidae tectis matres ingentibus errant;
  amplexaeque tenent postis atque oscula figunt.
  Instat vi patria Pyrrhus; nec claustra, neque ipsi
  custodes sufferre valent; labat ariete crebro
  ianua, et emoti procumbunt cardine postes.
  Fit via vi; rumpunt aditus, primosque trucidant
  immissi Danai, et late loca milite complent.
  Non sic, aggeribus ruptis cum spumeus amnis
  exiit, oppositasque evicit gurgite moles,
  fertur in arva furens cumulo, camposque per omnis
  cum stabulis armenta trahit.  Vidi ipse furentem
  caede Neoptolemum geminosque in limine Atridas;
  vidi Hecubam centumque nurus, Priamumque per aras
  sanguine foedantem, quos ipse sacraverat, ignis.
  Quinquaginta illi thalami, spes tanta nepotum,
  barbarico postes auro spoliisque superbi,
  procubuere; tenent Danai, qua deficit ignis.

  Forsitan et Priami fuerint quae fata requiras.
  Urbis uti captae casum convolsaque vidit
  limina tectorum et medium in penetralibus hostem,
  arma diu senior desueta trementibus aevo
  circumdat nequiquam umeris, et inutile ferrum
  cingitur, ac densos fertur moriturus in hostis.
  Aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe
  ingens ara fuit iuxtaque veterrima laurus,
  incumbens arae atque umbra complexa Penatis.
  Hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum,
  praecipites atra ceu tempestate columbae,
  condensae et divom amplexae simulacra sedebant.
  Ipsum autem sumptis Priamum iuvenalibus armis
  ut vidit, 'Quae mens tam dira, miserrime coniunx,
  impulit his cingi telis?  Aut quo ruis?' inquit;
  'Non tali auxilio nec defensoribus istis
  tempus eget, non, si ipse meus nunc adforet Hector.
  Huc tandem concede; haec ara tuebitur omnis,
  aut moriere simul.'  Sic ore effata recepit
  ad sese et sacra longaevum in sede locavit.

  Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites,
  unus natorum Priami, per tela, per hostis
  porticibus longis fugit, et vacua atria lustrat
  saucius:  illum ardens infesto volnere Pyrrhus
  insequitur, iam iamque manu tenet et premit hasta.
  Ut tandem ante oculos evasit et ora parentum,
  concidit, ac multo vitam cum sanguine fudit.
  Hic Priamus, quamquam in media iam morte tenetur,
  non tamen abstinuit, nec voci iraeque pepercit:
  'At tibi pro scelere,' exclamat, 'pro talibus ausis,
  di, si qua est caelo pietas, quae talia curet,
  persolvant grates dignas et praemia reddant
  debita, qui nati coram me cernere letum
  fecisti et patrios foedasti funere voltus.
  At non ille, satum quo te mentiris, Achilles
  talis in hoste fuit Priamo; sed iura fidemque
  supplicis erubuit, corpusque exsangue sepulchro
  reddidit Hectoreum, meque in mea regna remisit.'

  Sic fatus senior, telumque imbelle sine ictu
  coniecit, rauco quod protinus aere repulsum
  e summo clipei nequiquam umbone pependit.
  Cui Pyrrhus:  'Referes ergo haec et nuntius ibis
  Pelidae genitori; illi mea tristia facta
  degeneremque Neoptolemum narrare memento.
  Nunc morere.'  Hoc dicens altaria ad ipsa trementem
  traxit et in multo lapsantem sanguine nati,
  implicuitque comam laeva, dextraque coruscum
  extulit, ac lateri capulo tenus abdidit ensem.
  Haec finis Priami fatorum; hic exitus illum
  sorte tulit, Troiam incensam et prolapsa videntem
  Pergama, tot quondam populis terrisque superbum
  regnatorem Asiae.  Iacet ingens litore truncus,
  avolsumque umeris caput, et sine nomine corpus.

  At me tum primum saevus circumstetit horror
  Obstipui; subiit cari genitoris imago,
  ut regem aequaevum crudeli volnere vidi
  vitam exhalantem; subiit deserta Creusa,
  et direpta domus, et parvi casus Iuli.
  Respicio, et quae sit me circum copia lustro.
  Deseruere omnes defessi, et corpora saltu
  ad terram misere aut ignibus aegra dedere.

  [Iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae
  servantem et tacitam secreta in sede latentem
  Tyndarida aspicio:  dant clara incendia lucem
  erranti passimque oculos per cuncta ferenti.
  Illa sibi infestos eversa ob Pergama Teucros
  et poenas Danaum et deserti coniugis iras
  praemetuens, Troiae et patriae communis Erinys,
  abdiderat sese atque aris invisa sedebat.
  Exarsere ignes animo; subit ira cadentem
  ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas.
  'Scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas
  aspiciet, partoque ibit regina triumpho,
  coniugiumque, domumque, patres, natosque videbit,
  Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris?
  Occiderit ferro Priamus, Troia arserit igni?
  Dardanium totiens sudarit sanguine litus?
  Non ita:  namque etsi nullum memorabile nomen
  feminea in poena est, nec habet victoria laudem,
  extinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis
  laudabor poenas, animumque explesse iuvabit
  ultricis flammae, et cineres satiasse meorum.'

  Talia iactabam, et furiata mente ferebar :]
  cum mihi se, non ante oculis tam clara, videndam
  obtulit et pura per noctem in luce refulsit
  alma parens, confessa deam, qualisque videri
  caelicolis et quanta solet, dextraque prehensum
  continuit, roseoque haec insuper addidit ore:
  'Nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras?
  Quid furis, aut quonam nostri tibi cura recessit?
  Non prius aspicies, ubi fessum aetate parentem
  liqueris Anchisen; superet coniunxne Creusa,
  Ascaniusque puer?  Quos omnes undique Graiae
  circum errant acies, et, ni mea cura resistat,
  iam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis.
  Non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae
  culpatusve Paris:  divom inclementia, divom,
  has evertit opes sternitque a culmine Troiam.
  Aspice---namque omnem, quae nunc obducta tuenti
  mortalis hebetat visus tibi et umida circum
  caligat, nubem eripiam; tu ne qua parentis
  iussa time, neu praeceptis parere recusa:---
  hic, ubi disiectas moles avolsaque saxis
  saxa vides mixtoque undantem pulvere fumum.
  Neptunus muros magnoque emota tridenti
  fundamenta quatit, totamque a sedibus urbem
  eruit; hic Iuno Scaeas saevissima portas
  prima tenet, sociumque furens a navibus agmen
  ferro accincta vocat.
  Iam summas arces Tritonia, respice, Pallas
  insedit, nimbo effulgens et Gorgone saeva.
  Ipse pater Danais animos viresque secundas
  sufficit, ipse deos in Dardana suscitat arma.
  Eripe, nate, fugam, finemque impone labori.
  Nusquam abero, et tutum patrio te limine sistam.'
  Dixerat, et spissis noctis se condidit umbris.
  Adparent dirae facies inimicaque Troiae
  numina magna deum.

  Tum vero omne mihi visum considere in ignis
  Ilium et ex imo verti Neptunia Troia;
  ac veluti summis antiquam in montibus ornum
  cum ferro accisam crebrisque bipennibus instant
  eruere agricolae certatim,---illa usque minatur
  et tremefacta comam concusso vertice nutat,
  volneribus donec paulatim evicta, supremum
  congemuit, traxitque iugis avolsa ruinam.
  Descendo, ac ducente deo flammam inter et hostis
  expedior; dant tela locum, flammaeque recedunt.

  Atque ubi iam patriae perventum ad limina sedis
  antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos
  optabam primum montis primumque petebam,
  abnegat excisa vitam producere Troia
  exsiliumque pati.  'Vos O, quibus integer aevi
  sanguis,' ait 'solidaeque suo stant robore vires,
  vos agitate fugam:
  me si caelicolae voluissent ducere vitam,
  has mihi servassent sedes.  Satis una superque
  vidimus exscidia et captae superavimus urbi.
  Sic O, sic positum adfati discedite corpus.
  Ipse manu mortem inveniam; miserebitur hostis
  exuviasque petet; facilis iactura sepulcri.
  Iam pridem invisus divis et inutilis annos
  demoror, ex quo me divom pater atque hominum rex
  fulminis adflavit ventis et contigit igni.'

  Talia perstabat memorans, fixusque manebat.
  Nos contra effusi lacrimis, coniunxque Creusa
  Ascaniusque omnisque domus, ne vertere secum
  cuncta pater fatoque urguenti incumbere vellet.
  Abnegat, inceptoque et sedibus haeret in isdem.
  Rursus in arma feror, mortemque miserrimus opto:
  nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur?
  'Mene efferre pedem, genitor, te posse relicto
  sperasti, tantumque nefas patrio excidit ore?
  Si nihil ex tanta Superis placet urbe relinqui,
  et sedet hoc animo, perituraeque addere Troiae
  teque tuosque iuvat, patet isti ianua leto,
  iamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus,
  natum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras.
  Hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignis
  eripis, ut mediis hostem in penetralibus, utque
  Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam
  alterum in alterius mactatos sanguine cernam?
  Arma, viri, ferte arma; vocat lux ultima victos.
  Reddite me Danais; sinite instaurata revisam
  proelia:  Numquam omnes hodie moriemur inulti.'

  Hinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram
  insertabam aptans, meque extra tecta ferebam.
  Ecce autem complexa pedes in limine coniunx
  haerebat, parvumque patri tendebat Iulum:
  'Si periturus abis, et nos rape in omnia tecum;
  sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis,
  hanc primum tutare domum.  Cui parvus Iulus,
  cui pater et coniunx quondam tua dicta relinquor?'

  Talia vociferans gemitu tectum omne replebat,
  cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum.
  Namque manus inter maestorumque ora parentum
  ecce levis summo de vertice visus Iuli
  fundere lumen apex, tactuque innoxia mollis
  lambere flamma comas et circum tempora pasci.
  Nos pavidi trepidare metu, crinemque flagrantem
  excutere et sanctos restinguere fontibus ignis.
  At pater Anchises oculos ad sidera laetus
  extulit, et caelo palmas cum voce tetendit:

  'Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis,
  aspice nos; hoc tantum, et, si pietate meremur,
  da deinde auxilium, pater, atque haec omina firma.'
  Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore
  intonuit laevum, et de caelo lapsa per umbras
  stella facem ducens multa cum luce cucurrit.
  Illam, summa super labentem culmina tecti,
  cernimus Idaea claram se condere silva
  signantemque vias; tum longo limite sulcus
  dat lucem, et late circum loca sulphure fumant.
  Hic vero victus genitor se tollit ad auras,
  adfaturque deos et sanctum sidus adorat.
  'Iam iam nulla mora est; sequor et qua ducitis adsum.
  Di patrii, servate domum, servate nepotem.
  Vestrum hoc augurium, vestroque in numine Troia est.
  Cedo equidem, nec, nate, tibi comes ire recuso.'

  Dixerat ille; et iam per moenia clarior ignis
  auditur, propiusque aestus incendia volvunt.
  'Ergo age, care pater, cervici imponere nostrae;
  ipse subibo umeris, nec me labor iste gravabit:
  quo res cumque cadent, unum et commune periclum,
  una salus ambobus erit.  Mihi parvus Iulus
  sit comes, et longe servet vestigia coniunx:
  vos, famuli, quae dicam, animis advertite vestris.
  Est urbe egressis tumulus templumque vetustum
  desertae Cereris, iuxtaque antiqua cupressus
  religione patrum multos servata per annos.
  Hanc ex diverso sedem veniemus in unam.
  Tu, genitor, cape sacra manu patriosque Penatis;
  me, bello e tanto digressum et caede recenti,
  attrectare nefas, donec me flumine vivo
  abluero.'

  Haec fatus, latos umeros subiectaque colla
  veste super fulvique insternor pelle leonis,
  succedoque oneri; dextrae se parvus Iulus
  implicuit sequiturque patrem non passibus aequis;
  pone subit coniunx:  ferimur per opaca locorum;
  et me, quem dudum non ulla iniecta movebant
  tela neque adverso glomerati ex agmine Grai,
  nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis
  suspensum et pariter comitique onerique timentem.

  Iamque propinquabam portis, omnemque videbar
  evasisse viam, subito cum creber ad auris
  visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram
  prospiciens; 'Nate' exclamat, 'fuge nate, propinquant.
  Ardentis clipeos atque aera micantia cerno!'---
  Hic mihi nescio quod trepido male numen amicum
  confusam eripuit mentem.  Namque avia cursu
  dum sequor, et nota excedo regione viarum,
  heu, misero coniunx fatone erepta Creusa
  substitit, erravitne via, seu lassa resedit,
  incertum; nec post oculis est reddita nostris.
  Nec prius amissam respexi animumque reflexi,
  quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam
  venimus; hic demum collectis omnibus una
  defuit, et comites natumque virumque fefellit.
  Quem non incusavi amens hominumque deorumque,
  aut quid in eversa vidi crudelius urbe?
  Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque Penatis
  commendo sociis et curva valle recondo;
  ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis.
  Stat casus renovare omnis, omnemque reverti
  per Troiam, et rursus caput obiectare periclis.

  Principio muros obscuraque limina portae,
  qua gressum extuleram, repeto, et vestigia retro
  observata sequor per noctem et lumine lustro.
  Horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent.
  Inde domum, si forte pedem, si forte tulisset,
  me refero:  inruerant Danai, et tectum omne tenebant.
  Ilicet ignis edax summa ad fastigia vento
  volvitur; exsuperant flammae, furit aestus ad auras.
  Procedo et Priami sedes arcemque reviso.
  Et iam porticibus vacuis Iunonis asylo
  custodes lecti Phoenix et dirus Ulixes
  praedam adservabant.  Huc undique Troia gaza
  incensis erepta adytis, mensaeque deorum,
  crateresque auro solidi, captivaque vestis
  congeritur; pueri et pavidae longo ordine matres
  stant circum.

  Ausus quin etiam voces iactare per umbram
  implevi clamore vias, maestusque Creusam
  nequiquam ingeminans iterumque iterumque vocavi.
  Quaerenti et tectis urbis sine fine furenti
  infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae
  visa mihi ante oculos et nota maior imago.
  Obstipui, steteruntque comae et vox faucibus haesit.
  [Tum sic adfari et curas his demere dictis :]
  'Quid tantum insano iuvat indulgere dolori,
  O dulcis coniunx?  Non haec sine numine divom
  eveniunt; nec te hinc comitem asportare Creusam
  fas, aut ille sinit superi regnator Olympi.
  Longa tibi exsilia, et vastum maris aequor arandum,
  et terram Hesperiam venies, ubi Lydius arva
  inter opima virum leni fluit agmine Thybris:
  illic res laetae regnumque et regia coniunx
  parta tibi.  Lacrimas dilectae pelle Creusae.
  Non ego Myrmidonum sedes Dolopumve superbas
  aspiciam, aut Graiis servitum matribus ibo,
  Dardanis, et divae Veneris nurus.
  Sed me magna deum genetrix his detinet oris:
  iamque vale, et nati serva communis amorem.'
  Haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem
  dicere deseruit, tenuisque recessit in auras.
  Ter conatus ibi collo dare bracchia circum:
  ter frustra comprensa manus effugit imago,
  par levibus ventis volucrique simillima somno.

  Sic demum socios consumpta nocte reviso.
  Atque hic ingentem comitum adfluxisse novorum
  invenio admirans numerum, matresque virosque,
  collectam exsilio pubem, miserabile volgus.
  Undique convenere, animis opibusque parati,
  in quascumque velim pelago deducere terras.
  Iamque iugis summae surgebat Lucifer Idae
  ducebatque diem, Danaique obsessa tenebant
  limina portarum, nec spes opis ulla dabatur;
  cessi, et sublato montes genitore petivi.



  PUBLI VERGILI MARONIS

  AENEIDOS

  LIBER III

  POSTQUAM res Asiae Priamique evertere gentem
  immeritam visum Superis, ceciditque superbum
  Ilium, et omnis humo fumat Neptunia Troia,
  diversa exsilia et desertas quaerere terras
  auguriis agimur divom, classemque sub ipsa
  Antandro et Phrygiae molimur montibus Idae,
  incerti, quo fata ferant, ubi sistere detur,
  contrahimusque viros.  Vix prima inceperat aestas,
  et pater Anchises dare fatis vela iubebat;
  litora cum patriae lacrimans portusque relinquo
  et campos, ubi Troia fuit:  feror exsul in altum
  cum sociis natoque Penatibus et magnis dis.

  Terra procul vastis colitur Mavortia campis,
  Thraces arant, acri quondam regnata Lycurgo,
  hospitium antiquum Troiae sociique Penates,
  dum Fortuna fuit.  Feror huc, et litore curvo
  moenia prima loco, fatis ingressus iniquis,
  Aeneadasque meo nomen de nomine fingo.

  Sacra Dionaeae matri divisque ferebam
  auspicibus coeptorum operum, superoque nitentem
  caelicolum regi mactabam in litore taurum.
  Forte fuit iuxta tumulus, quo cornea summo
  virgulta et densis hastilibus horrida myrtus.
  Accessi, viridemque ab humo convellere silvam
  conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras,
  horrendum et dictu video mirabile monstrum.
  Nam, quae prima solo ruptis radicibus arbos
  vellitur, huic atro liquuntur sanguine guttae,
  et terram tabo maculant.  Mihi frigidus horror
  membra quatit, gelidusque coit formidine sanguis.
  Rursus et alterius lentum convellere vimen
  insequor, et causas penitus temptare latentis:
  ater et alterius sequitur de cortice sanguis.
  Multa movens animo nymphas venerabar agrestis
  Gradivumque patrem, Geticis qui praesidet arvis,
  rite secundarent visus omenque levarent.
  Tertia sed postquam maiore hastilia nisu
  adgredior, genibusque adversae obluctor harenae---
  eloquar, an sileam?---gemitus lacrimabilis imo
  auditur tumulo, et vox reddita fertur ad auris:
  'Quid miserum, Aenea, laceras?  Iam parce sepulto;
  parce pias scelerare manus.  Non me tibi Troia
  externum tulit, aut cruor hic de stipite manat.
  Heu, fuge crudelis terras, fuge litus avarum:
  nam Polydorus ego; hic confixum ferrea texit
  telorum seges et iaculis increvit acutis.'

  Tum vero ancipiti mentem formidine pressus
  obstipui, steteruntque comae et vox faucibus haesit.
  Hunc Polydorum auri quondam cum pondere magno
  infelix Priamus furtim mandarat alendum
  Threicio regi, cum iam diffideret armis
  Dardaniae, cingique urbem obsidione videret.
  Ille, ut opes fractae Teucrum, et Fortuna recessit,
  res Agamemnonias victriciaque arma secutus,
  fas omne abrumpit; Polydorum obtruncat, et auro
  vi potitur.  Quid non mortalia pectora cogis,
  auri sacra fames?  Postquam pavor ossa reliquit,
  delectos populi ad proceres primumque parentem
  monstra deum refero, et quae sit sententia posco.
  Omnibus idem animus, scelerata excedere terra,
  linqui pollutum hospitium, et dare classibus austros.
  Ergo instauramus Polydoro funus, et ingens
  aggeritur tumulo tellus; stant Manibus arae,
  caeruleis maestae vittis atraque cupresso,
  et circum Iliades crinem de more solutae;
  inferimus tepido spumantia cymbia lacte
  sanguinis et sacri pateras, animamque sepulchro
  condimus, et magna supremum voce ciemus.

  Inde, ubi prima fides pelago, placataque venti
  dant maria et lenis crepitans vocat Auster in altum,
  deducunt socii navis et litora complent:
  provehimur portu, terraeque urbesque recedunt.
  Sacra mari colitur medio gratissima tellus
  Nereidum matri et Neptuno Aegaeo,
  quam pius arquitenens oras et litora circum
  errantem Mycono e celsa Gyaroque revinxit,
  immotamque coli dedit et contemnere ventos.
  Huc feror; haec fessos tuto placidissima portu
  accipit:  egressi veneramur Apollinis urbem.
  Rex Anius, rex idem hominum Phoebique sacerdos
  vittis et sacra redimitus tempora lauro,
  occurrit; veterem Anchisen adgnovit amicum.
  Iungimus hospitio dextras, et tecta subimus.

  Templa dei saxo venerabar structa vetusto:
  'Da propriam, Thymbraee, domum; da moenia fessis
  et genus et mansuram urbem; serva altera Troiae
  Pergama, reliquias Danaum atque immitis Achilli.
  Quem sequimur?  Quove ire iubes?  Ubi ponere sedes?
  Da, pater, augurium, atque animis inlabere nostris.'

  Vix ea fatus eram:  tremere omnia visa repente,
  liminaque laurusque dei, totusque moveri
  mons circum, et mugire adytis cortina reclusis.
  Submissi petimus terram, et vox fertur ad auris:
  'Dardanidae duri, quae vos a stirpe parentum
  prima tulit tellus, eadem vos ubere laeto
  accipiet reduces.  Antiquam exquirite matrem:
  hic domus Aeneae cunctis dominabitur oris,
  et nati natorum, et qui nascentur ab illis.'

  Haec Phoebus; mixtoque ingens exorta tumultu
  laetitia, et cuncti quae sint ea moenia quaerunt,
  quo Phoebus vocet errantis iubeatque reverti?
  Tum genitor, veterum volvens monumenta virorum,
  'Audite, O proceres' ait 'et spes discite vestras:
  Creta Iovis magni medio iacet insula ponto;
  mons Idaeus ubi, et gentis cunabula nostrae.
  Centum urbes habitant magnas, uberrima regna;
  maximus unde pater, si rite audita recordor,
  Teucrus Rhoeteas primum est advectus in oras,
  optavitque locum regno.  Nondum Ilium et arces
  Pergameae steterant; habitabant vallibus imis.
  hinc mater cultrix Cybeli Corybantiaque aera
  Idaeumque nemus; hinc fida silentia sacris,
  et iuncti currum dominae subiere leones.
  Ergo agite, et, divom ducunt qua iussa, sequamur;
  placemus ventos et Gnosia regna petamus.
  Nec longo distant cursu; modo Iuppiter adsit,
  tertia lux classem Cretaeis sistet in oris.'
  Sic fatus, meritos aris mactavit honores,
  taurum Neptuno, taurum tibi, pulcher Apollo
  nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam.

  Fama volat pulsum regnis cessisse paternis
  Idomenea ducem, desertaque litora Cretae
  hoste vacare domos, sedesque adstare relictas.
  Linquimus Ortygiae portus, pelagoque volamus,
  bacchatamque iugis Naxon viridemque Donysam,
  Olearon, niveamque Paron, sparsasque per aequor
  Cycladas, et crebris legimus freta consita terris.
  Nauticus exoritur vario certamine clamor;
  hortantur socii:  ''Cretam proavosque petamus!''
  Prosequitur surgens a puppi ventus euntis
  et tandem antiquis Curetum adlabimur oris.
  Ergo avidus muros optatae molior urbis,
  Pergameamque voco, et laetam cognomine gentem
  hortor amare focos arcemque attollere tectis.

  Iamque fere sicco subductae litore puppes;
  conubiis arvisque novis operata iuventus;
  iura domosque dabam:  subito cum tabida membris,
  corrupto caeli tractu, miserandaque venit
  arboribusque satisque lues et letifer annus.
  Linquebant dulcis animas, aut aegra trahebant
  corpora; tum sterilis exurere Sirius agros;
  arebant herbae, et victum seges aegra negabat.
  Rursus ad oraclum Ortygiae Phoebumque remenso
  hortatur pater ire mari, veniamque precari:
  quam fessis finem rebus ferat; unde laborum
  temptare auxilium iubeat; quo vertere cursus.

  Nox erat, et terris animalia somnus habebat:
  effigies sacrae divom Phrygiique Penates,
  quos mecum a Troia mediisque ex ignibus urbis
  extuleram, visi ante oculos adstare iacentis
  in somnis, multo manifesti lumine, qua se
  plena per insertas fundebat luna fenestras;
  tum sic adfari et curas his demere dictis:
  'Quod tibi delato Ortygiam dicturus Apollo est,
  hic canit, et tua nos en ultro ad limina mittit.
  Nos te, Dardania incensa, tuaque arma secuti,
  nos tumidum sub te permensi classibus aequor,
  idem venturos tollemus in astra nepotes,
  imperiumque urbi dabimus:  tu moenia magnis
  magna para, longumque fugae ne linque laborem.
  Mutandae sedes:  non haec tibi litora suasit
  Delius, aut Cretae iussit considere Apollo.
  Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt,
  terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae;
  Oenotri coluere viri; nunc fama minores
  Italiam dixisse ducis de nomine gentem:
  hae nobis propriae sedes; hinc Dardanus ortus,
  Iasiusque pater, genus a quo principe nostrum.
  Surge age, et haec laetus longaevo dicta parenti
  haud dubitanda refer:  Corythum terrasque requirat
  Ausonias; Dictaea negat tibi Iuppiter arva.'

  Talibus attonitus visis et voce deorum---
  nec sopor illud erat, sed coram adgnoscere voltus
  velatasque comas praesentiaque ora videbar;
  tum gelidus toto manabat corpore sudor
  corripio e stratis corpus, tendoque supinas
  ad caelum cum voce manus, et munera libo
  intemerata focis.  Perfecto laetus honore
  Anchisen facio certum, remque ordine pando.
  Adgnovit prolem ambiguam geminosque parentes,
  seque novo veterum deceptum errore locorum.
  Tum memorat:  'Nate, Iliacis exercite fatis,
  sola mihi talis casus Cassandra canebat.
  Nunc repeto haec generi portendere debita nostro,
  et saepe Hesperiam, saepe Itala regna vocare.
  Sed quis ad Hesperiae venturos litora Teucros
  crederet, aut quem tum vates Cassandra moveret?
  Cedamus Phoebo, et moniti meliora sequamur.'
  Sic ait, et cuncti dicto paremus ovantes.
  Hanc quoque deserimus sedem, paucisque relictis
  vela damus, vastumque cava trabe currimus aequor.

  Postquam altum tenuere rates, nec iam amplius ullae
  adparent terrae, caelum undique et undique pontus,
  tum mihi caeruleus supra caput adstitit imber,
  noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris.
  Continuo venti volvunt mare, magnaque surgunt
  aequora; dispersi iactamur gurgite vasto;
  involvere diem nimbi, et nox umida caelum
  abstulit; ingeminant abruptis nubibus ignes.
  Excutimur cursu, et caecis erramus in undis.
  Ipse diem noctemque negat discernere caelo,
  nec meminisse viae media Palinurus in unda.
  Tris adeo incertos caeca caligine soles
  erramus pelago, totidem sine sidere noctes.
  Quarto terra die primum se attollere tandem
  visa, aperire procul montis, ac volvere fumum.
  Vela cadunt, remis insurgimus; haud mora nautae
  adnixi torquent spumas et caerula verrunt.

  Servatum ex undis Strophadum me litora primum
  accipiunt; Strophades Graio stant nomine dictae,
  insulae Ionio in magno, quas dira Celaeno
  Harpyiaeque colunt aliae, Phineia postquam
  clausa domus, mensasque metu liquere priores.
  Tristius haud illis monstrum, nec saevior ulla
  pestis et ira deum Stygiis sese extulit undis.
  Virginei volucrum voltus, foedissima ventris
  proluvies, uncaeque manus, et pallida semper
  ora fame.

  Huc ubi delati portus intravimus, ecce
  laeta boum passim campis armenta videmus,
  caprigenumque pecus nullo custode per herbas.
  Inruimus ferro, et divos ipsumque vocamus
  in partem praedamque Iovem; tum litore curvo
  exstruimusque toros, dapibusque epulamur opimis.
  At subitae horrifico lapsu de montibus adsunt
  Harpyiae, et magnis quatiunt clangoribus alas,
  diripiuntque dapes, contactuque omnia foedant
  immundo; tum vox taetrum dira inter odorem.
  Rursum in secessu longo sub rupe cavata,
  arboribus clausi circum atque horrentibus umbris,
  instruimus mensas arisque reponimus ignem:
  rursum ex diverso caeli caecisque latebris
  turba sonans praedam pedibus circumvolat uncis,
  polluit ore dapes.  Sociis tunc, arma capessant,
  edico, et dira bellum cum gente gerendum.
  Haud secus ac iussi faciunt, tectosque per herbam
  disponunt enses et scuta latentia condunt.
  Ergo ubi delapsae sonitum per curva dedere
  litora, dat signum specula Misenus ab alta
  aere cavo.  Invadunt socii, et nova proelia temptant,
  obscenas pelagi ferro foedare volucres:
  sed neque vim plumis ullam nec volnera tergo
  accipiunt, celerique fuga sub sidera lapsae
  semesam praedam et vestigia foeda relinquunt.

  Una in praecelsa consedit rupe Celaeno,
  infelix vates, rumpitque hanc pectore vocem:
  'Bellum etiam pro caede boum stratisque iuvencis,
  Laomedontiadae, bellumne inferre paratis,
  et patrio Harpyias insontis pellere regno?
  Accipite ergo animis atque haec mea figite dicta,
  quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo
  praedixit, vobis Furiarum ego maxuma pando.
  Italiam cursu petitis, ventisque vocatis
  ibitis Italiam, portusque intrare licebit;
  sed non ante datam cingetis moenibus urbem,
  quam vos dira fames nostraeque iniuria caedis
  ambesas subigat malis absumere mensas.'
  Dixit, et in silvam pennis ablata refugit.

  At sociis subita gelidus formidine sanguis
  deriguit; cecidere animi, nec iam amplius armis,
  sed votis precibusque iubent exposcere pacem,
  sive deae, seu sint dirae obscenaeque volucres.
  Et pater Anchises passis de litore palmis
  numina magna vocat, meritosque indicit honores:
  'Di, prohibete minas; di, talem avertite casum,
  et placidi servate pios!' Tum litore funem
  deripere, excussosque iubet laxare rudentes.
  Tendunt vela Noti; fugimus spumantibus undis,
  qua cursum ventusque gubernatorque vocabat.
  Iam medio adparet fluctu nemorosa Zacynthos
  Dulichiumque Sameque et Neritos ardua saxis.
  Effugimus scopulos Ithacae, Laertia regna,
  et terram altricem saevi exsecramur Ulixi.
  Mox et Leucatae nimbosa cacumina montis
  et formidatus nautis aperitur Apollo.
  Hunc petimus fessi et parvae succedimus urbi;
  ancora de prora iacitur, stant litore puppes.

  Ergo insperata tandem tellure potiti,
  lustramurque Iovi votisque incendimus aras,
  Actiaque Iliacis celebramus litora ludis.
  Exercent patrias oleo labente palaestras
  nudati socii; iuvat evasisse tot urbes
  Argolicas, mediosque fugam tenuisse per hostis.
  Interea magnum sol circumvolvitur annum,
  et glacialis hiemps aquilonibus asperat undas.
  Aere cavo clipeum.  magni gestamen Abantis,
  postibus adversis figo, et rem carmine signo:
  AENEAS HAEC DE DANAIS VICTORIBVS ARMA.
  Linquere tum portus iubeo et considere transtris:
  certatim socii feriunt mare et aequora verrunt.
  Protinus aerias Phaeacum abscondimus arces,
  litoraque Epiri legimus portuque subimus
  Chaonio, et celsam Buthroti accedimus urbem.

  Hic incredibilis rerum fama occupat auris,
  Priamiden Helenum Graias regnare per urbes,
  coniugio Aeacidae Pyrrhi sceptrisque potitum,
  et patrio Andromachen iterum cessisse marito.
  Obstipui, miroque incensum pectus amore,
  compellare virum et casus cognoscere tantos.
  Progredior portu, classis et litora linquens,
  sollemnis cum forte dapes et tristia dona
  ante urbem in luco falsi Simoentis ad undam
  libabat cineri Andromache, Manisque vocabat
  Hectoreum ad tumulum, viridi quem caespite inanem
  et geminas, causam lacrimis, sacraverat aras.

  Ut me conspexit venientem et Troia circum
  arma amens vidit, magnis exterrita monstris
  deriguit visu in medio, calor ossa reliquit;
  labitur, et longo vix tandem tempore fatur:
  'Verane te facies, verus mihi nuntius adfers,
  nate dea?  Vivisne, aut, si lux alma recessit,
  Hector ubi est?' Dixit, lacrimasque effudit et omnem
  implevit clamore locum.  Vix pauca furenti
  subicio, et raris turbatus vocibus hisco:
  'vivo equidem, vitamque extrema per omnia duco;
  ne dubita, nam vera vides.
  Heu, quis te casus deiectam coniuge tanto
  excipit, aut quae digna satis fortuna revisit
  Hectoris Andromachen?  Pyrrhin' conubia servas?'

  Deiecit voltum et demissa voce locuta est:
  'O felix una ante alias Priameia virgo,
  hostilem ad tumulum Troiae sub moenibus altis
  iussa mori, quae sortitus non pertulit ullos,
  nec victoris eri tetigit captiva cubile!
  nos, patria incensa, diversa per aequora vectae,
  stirpis Achilleae fastus iuvenemque superbum,
  servitio enixae, tulimus:  qui deinde, secutus
  Ledaeam Hermionen Lacedaemoniosque hymenaeos,
  me famulo famulamque Heleno transmisit habendam.
  Ast illum, ereptae magno inflammatus amore
  coniugis et scelerum Furiis agitatus, Orestes
  excipit incautum patriasque obtruncat ad aras.
  Morte Neoptolemi regnorum reddita cessit
  pars Heleno, qui Chaonios cognomine campos
  Chaoniamque omnem Troiano a Chaone dixit,
  Pergamaque Iliacamque iugis hanc addidit arcem.
  Sed tibi qui cursum venti, quae fata dedere?
  Aut quisnam ignarum nostris deus adpulit oris?
  Quid puer Ascanius?  superatne et vescitur aura,
  quem tibi iam Troia---
  Ecqua tamen puero est amissae cura parentis?
  Ecquid in antiquam virtutem animosque virilis
  et pater Aeneas et avunculus excitat Hector?'

  Talia fundebat lacrimans longosque ciebat
  incassum fletus, cum sese a moenibus heros
  Priamides multis Helenus comitantibus adfert,
  adgnoscitque suos, laetusque ad limina ducit,
  et multum lacrimas verba inter singula fundit.
  Procedo, et parvam Troiam simulataque magnis
  Pergama, et arentem Xanthi cognomine rivum
  adgnosco, Scaeaeque amplector limina portae.
  Nec non et Teucri socia simul urbe fruuntur:
  illos porticibus rex accipiebat in amplis;
  aulai medio libabant pocula Bacchi,
  impositis auro dapibus, paterasque tenebant.

  Iamque dies alterque dies processit, et aurae
  vela vocant tumidoque inflatur carbasus austro.
  His vatem adgredior dictis ac talia quaeso:
  'Troiugena, interpres divom, qui numina Phoebi,
  qui tripodas, Clarii laurus, qui sidera sentis,
  et volucrum linguas et praepetis omina pennae,
  fare age---namque omnem cursum mihi prospera dixit
  religio, et cuncti suaserunt numine divi
  Italiam petere et terras temptare repostas:
  sola novum dictuque nefas Harpyia Celaeno
  prodigium canit, et tristis denuntiat iras,
  obscenamque famem---quae prima pericula vito?
  Quidve sequens tantos possim superare labores?'

  Hic Helenus, caesis primum de more iuvencis,
  exorat pacem divom, vittasque resolvit
  sacrati capitis, meque ad tua limina, Phoebe,
  ipse manu multo suspensum numine ducit,
  atque haec deinde canit divino ex ore sacerdos:

  'Nate dea,---nam te maioribus ire per altum
  auspiciis manifesta fides:  sic fata deum rex
  sortitur, volvitque vices; is vertitur ordo---
  pauca tibi e multis, quo tutior hospita lustres
  aequora et Ausonio possis considere portu,
  expediam dictis; prohibent nam cetera Parcae
  scire Helenum farique vetat Saturnia Iuno.
  Principio Italiam, quam tu iam rere propinquam
  vicinosque, ignare, paras invadere portus,
  longa procul longis via dividit invia terris.
  Ante et Trinacria lentandus remus in unda,
  et salis Ausonii lustrandum navibus aequor,
  infernique lacus, Aeaeaeque insula Circae,
  quam tuta possis urbem componere terra:
  signa tibi dicam, tu condita mente teneto:
  cum tibi sollicito secreti ad fluminis undam
  litoreis ingens inventa sub ilicibus sus
  triginta capitum fetus enixa iacebit.
  alba, solo recubans, albi circum ubera nati,
  is locus urbis erit, requies ea certa laborum.
  Nec tu mensarum morsus horresce futuros:
  fata viam invenient, aderitque vocatus Apollo.

  'Has autem terras, Italique hanc litoris oram,
  proxuma quae nostri perfunditur aequoris aestu,
  effuge; cuncta malis habitantur moenia Grais.
  Hic et Narycii posuerunt moenia Locri,
  et Sallentinos obsedit milite campos
  Lyctius Idomeneus; hic illa ducis Meliboei
  parva Philoctetae subnixa Petelia muro.
  Quin, ubi transmissae steterint trans aequora classes,
  et positis aris iam vota in litore solves,
  purpureo velare comas adopertus amictu,
  ne qua inter sanctos ignis in honore deorum
  hostilis facies occurrat et omina turbet.
  Hunc socii morem sacrorum, hunc ipse teneto:
  hac casti maneant in religione nepotes.

  'Ast ubi digressum Siculae te admoverit orae
  ventus, et angusti rarescent claustra Pelori,
  laeva tibi tellus et longo laeva petantur
  aequora circuitu:  dextrum fuge litus et undas.
  Haec loca vi quondam et vasta convolsa ruina---
  tantum aevi longinqua valet mutare vetustas---
  dissiluisse ferunt, cum protinus utraque tellus
  una foret; venit medio vi pontus et undis
  Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque et urbes
  litore diductas angusto interluit aestu.
  Dextrum Scylla latus, laevum implacata Charybdis
  obsidet, atque imo barathri ter gurgite vastos
  sorbet in abruptum fluctus, rursusque sub auras
  erigit alternos et sidera verberat unda.
  At Scyllam caecis cohibet spelunca latebris,
  ora exsertantem et navis in saxa trahentem.
  Prima hominis facies et pulchro pectore virgo
  pube tenus, postrema immani corpore pristis,
  delphinum caudas utero commissa luporum.
  Praestat Trinacrii metas lustrare Pachyni
  cessantem, longos et circumflectere cursus,
  quam semel informem vasto vidisse sub antro
  Scyllam, et caeruleis canibus resonantia saxa.

  'Praeterea, si qua est Heleno prudentia, vati
  si qua fides, animum si veris implet Apollo,
  unum illud tibi, nate dea, proque omnibus unum
  praedicam, et repetens iterumque iterumque monebo:
  Iunonis magnae primum prece numen adora;
  Iunoni cane vota libens, dominamque potentem
  supplicibus supera donis:  sic denique victor
  Trinacria finis Italos mittere relicta.

  'Huc ubi delatus Cumaeam accesseris urbem,
  divinosque lacus, et Averna sonantia silvis,
  insanam vatem aspicies, quae rupe sub ima
  fata canit, foliisque notas et nomina mandat.
  Quaecumque in foliis descripsit carmina virgo,
  digerit in numerum, atque antro seclusa relinquit.
  Illa manent immota locis, neque ab ordine cedunt;
  verum eadem, verso tenuis cum cardine ventus
  impulit et teneras turbavit ianua frondes,
  numquam deinde cavo volitantia prendere saxo,
  nec revocare situs aut iungere carmina curat:
  inconsulti abeunt, sedemque odere Sibyllae.
  Hic tibi ne qua morae fuerint dispendia tanti,---
  quamvis increpitent socii, et vi cursus in altum
  vela vocet, possisque sinus implere secundos,---
  quin adeas vatem precibusque oracula poscas
  ipsa canat, vocemque volens atque ora resolvat.
  Illa tibi Italiae populos venturaque bella,
  et quo quemque modo fugiasque ferasque laborem
  expediet, cursusque dabit venerata secundos.
  Haec sunt, quae nostra liceat te voce moneri.
  Vade age, et ingentem factis fer ad aethera Troiam.'

  Quae postquam vates sic ore effatus amico est,
  dona dehinc auro gravia sectoque elephanto
  imperat ad navis ferri, stipatque carinis
  ingens argentum, Dodonaeosque lebetas,
  loricam consertam hamis auroque trilicem,
  et conum insignis galeae cristasque comantis,
  arma Neoptolemi; sunt et sua dona parenti.
  Addit equos, additque duces;
  remigium supplet; socios simul instruit armis.

  Interea classem velis aptare iubebat
  Anchises, fieret vento mora ne qua ferenti.
  Quem Phoebi interpres multo compellat honore:
  'Coniugio, Anchise, Veneris dignate superbo,
  cura deum, bis Pergameis erepte ruinis,
  ecce tibi Ausoniae tellus; hanc arripe velis.
  Et tamen hanc pelago praeterlabare necesse est;
  Ausoniae pars illa procul, quam pandit Apollo.
  Vade' ait 'O felix nati pietate.  Quid ultra
  provehor, et fando surgentis demoror austros?'

  Nec minus Andromache digressu maesta supremo
  fert picturatas auri subtemine vestes
  et Phrygiam Ascanio chlamydem (nec cedit honore),
  textilibusque onerat donis, ac talia fatur:
  'Accipe et haec, manuum tibi quae monumenta mearum
  sint, puer, et longum Andromachae testentur amorem,
  coniugis Hectoreae.  Cape dona extrema tuorum,
  O milli sola mei super Astyanactis imago:
  sic oculos, sic ille manus, sic ora ferebat;
  et nunc aequali tecum pubesceret aevo.'

  Hos ego digrediens lacrimis adfabar obortis:
  'Vivite felices, quibus est fortuna peracta
  iam sua; nos alia ex aliis in fata vocamur.
  Vobis parta quies; nullum maris aequor arandum,
  arva neque Ausoniae semper cedentia retro
  quaerenda.  Effigiem Xanthi Troiamque videtis
  quam vestrae fecere manus, melioribus, opto,
  auspiciis, et quae fuerit minus obvia Graiis.
  Si quando Thybrim vicinaque Thybridis arva
  intraro, gentique meae data moenia cernam,
  cognatas urbes olim populosque propinquos,
  Epiro, Hesperia, quibus idem Dardanus auctor
  atque idem casus, unam faciemus utramque
  Troiam animis; maneat nostros ea cura nepotes.'

  Provehimur pelago vicina Ceraunia iuxta,
  unde iter Italiam cursusque brevissimus undis.
  Sol ruit interea et montes umbrantur opaci;
  sternimur optatae gremio telluris ad undam,
  sortiti remos, passimque in litore sicco
  corpora curamus; fessos sopor inrigat artus.
  Necdum orbem medium Nox horis acta subibat:
  haud segnis strato surgit Palinurus et omnis
  explorat ventos, atque auribus aera captat;
  sidera cuncta notat tacito labentia caelo,
  Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones,
  armatumque auro circumspicit Oriona.
  Postquam cuncta videt caelo constare sereno,
  dat clarum e puppi signum; nos castra movemus,
  temptamusque viam et velorum pandimus alas.

  Iamque rubescebat stellis Aurora fugatis,
  cum procul obscuros collis humilemque videmus
  Italiam.  ''Italiam'' primus conclamat Achates,
  ''Italiam'' laeto socii clamore salutant.
  Tum pater Anchises magnum cratera corona
  induit, implevitque mero, divosque vocavit
  stans celsa in puppi:
  'Di maris et terrae tempestatumque potentes,
  ferte viam vento facilem et spirate secundi.'
  Crebrescunt optatae aurae portusque patescit
  iam propior, templumque adparet in arce Minervae.
  Vela legunt socii et proras ad litora torquent.
  Portus ab Euroo fluctu curvatus in arcum,
  obiectae salsa spumant aspargine cautes;
  ipse latet; gemino demittunt bracchia muro
  turriti scopuli, refugitque ab litore templum.
  Quattuor hic, primum omen, equos in gramine vidi
  tondentis campum late, candore nivali.
  Et pater Anchises:  'Bellum, O terra hospita, portas
  bello armantur equi, bellum haec armenta minantur.
  Sed tamen idem olim curru succedere sueti
  quadrupedes, et frena iugo concordia ferre;
  spes et pacis' ait.  Tum numina sancta precamur
  Palladis armisonae, quae prima accepit ovantis,
  et capita ante aras Phrygio velamur amictu;
  praeceptisque Heleni, dederat quae maxima, rite
  Iunoni Argivae iussos adolemus honores.

  Haud mora, continuo perfectis ordine votis,
  cornua velatarum obvertimus antemarum,
  Graiugenumque domos suspectaque linquimus arva.
  Hinc sinus Herculei (si vera est fama) Tarenti
  cernitur; attollit se diva Lacinia contra,
  Caulonisque arces et navifragum Scylaceum.
  Tum procul e fluctu Trinacria cernitur Aetna,
  et gemitum ingentem pelagi pulsataque saxa
  audimus longe fractasque ad litora voces,
  exsultantque vada, atque aestu miscentur harenae.
  Et pater Anchises:  'Nimirum haec illa Charybdis:
  hos Helenus scopulos, haec saxa horrenda canebat.
  Eripite, O socii, pariterque insurgite remis!'

  Haud minus ac iussi faciunt, primusque rudentem
  contorsit laevas proram Palinurus ad undas.
  laevam cuncta cohors remis ventisque petivit.
  Tollimur in caelum curvato gurgite, et idem
  subducta ad Manis imos desedimus unda.
  Ter scopuli clamorem inter cava saxa dedere:
  ter spumam elisam et rorantia vidimus astra.
  Interea fessos ventus cum sole reliquit,
  ignarique viae Cyclopum adlabimur oris.

  Portus ab accessu ventorum immotus et ingens
  ipse; sed horrificis iuxta tonat Aetna ruinis;
  interdumque atram prorumpit ad aethera nubem,
  turbine fumantem piceo et candente favilla,
  attollitque globos flammarum et sidera lambit;
  interdum scopulos avolsaque viscera montis
  erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras
  cum gemitu glomerat, fundoque exaestuat imo.
  Fama est Enceladi semustum fulmine corpus
  urgueri mole hac, ingentemque insuper Aetnam
  impositam ruptis flammam exspirare caminis;
  et fessum quotiens mutet latus, intremere omnem
  murmure Trinacriam, et caelum subtexere fumo.
  Noctem illam tecti silvis immania monstra
  perferimus, nec quae sonitum det causa videmus.
  Nam neque erant astrorum ignes, nec lucidus aethra
  siderea polus, obscuro sed nubila caelo,
  et lunam in nimbo nox intempesta tenebat.

  Postera iamque dies primo surgebat Eoo,
  umentemque Aurora polo dimoverat umbram:
  cum subito e silvis, macie confecta suprema,
  ignoti nova forma viri miserandaque cultu
  procedit, supplexque manus ad litora tendit.
  Respicimus:  dira inluvies inmissaque barba,
  consertum tegumen spinis; at cetera Graius,
  [et quondam patriis ad Troiam missus in armis.]
  Isque ubi Dardanios habitus et Troia vidit
  arma procul, paulum aspectu conterritus haesit,
  continuitque gradum; mox sese ad litora praeceps
  cum fletu precibusque tulit:  'Per sidera testor,
  per superos atque hoc caeli spirabile lumen,
  tollite me, Teucri; quascumque abducite terras;
  hoc sat erit.  Scio me Danais e classibus unum,
  et bello Iliacos fateor petiisse Penatis;
  pro quo, si sceleris tanta est iniuria nostri,
  spargite me in fluctus, vastoque inmergite ponto.
  Si pereo, hominum manibus periisse iuvabit.'
  Dixerat, et genua amplexus genibusque volutans
  haerebat.  Qui sit, fari, quo sanguine cretus,
  hortamur; quae deinde agitet fortuna, fateri.
  Ipse pater dextram Anchises, haud multa moratus,
  dat iuveni, atque animum praesenti pignore firmat.
  Ille haec, deposita tandem formidine, fatur:

  'Sum patria ex Ithaca, comes infelicis Ulixi,
  nomine Achaemenides, Troiam genitore Adamasto
  paupere---mansissetque utinam fortuna!---profectus.
  Hic me, dum trepidi crudelia limina linquunt,
  inmemores socii vasto Cyclopis in antro
  deseruere.  Domus sanie dapibusque cruentis,
  intus opaca, ingens; ipse arduus, altaque pulsat
  sidera---Di, talem terris avertite pestem!---
  nec visu facilis nec dictu adfabilis ulli.
  Visceribus miserorum et sanguine vescitur atro.
  Vidi egomet, duo de numero cum corpora nostro
  prensa manu magna, medio resupinus in antro,
  frangeret ad saxum, sanieque aspersa natarent
  limina; vidi atro cum membra fluentia tabo
  manderet, et tepidi tremerent sub dentibus artus.
  Haud impune quidem; nec talia passus Ulixes,
  oblitusve sui est Ithacus discrimine tanto.
  Nam simul expletus dapibus vinoque sepultus
  cervicem inflexam posuit, iacuitque per antrum
  immensus, saniem eructans et frusta cruento
  per somnum commixta mero, nos magna precati
  numina sortitique vices, una undique circum
  fundimur, et telo lumen terebramus acuto,---
  ingens, quod torva solum sub fronte latebat,
  Argolici clipei aut Phoebeae lampadis instar,---
  et tandem laeti sociorum ulciscimur umbras.
  Sed fugite, O miseri, fugite, atque ab litore funem
  rumpite.

  Nam qualis quantusque cavo Polyphemus in antro
  lanigeras claudit pecudes atque ubera pressat,
  centum alii curva haec habitant ad litora volgo
  infandi Cyclopes, et altis montibus errant.
  Tertia iam lunae se cornua lumine complent,
  cum vitam in silvis inter deserta ferarum
  lustra domosque traho, vastosque ab rupe Cyclopas
  prospicio, sonitumque pedum vocemque tremesco.
  Victum infelicem, bacas lapidosaque corna,
  dant rami et volsis pascunt radicibus herbae.
  Omnia conlustrans, hanc primum ad litora classem
  conspexi venientem.  Huic me, quaecumque fuisset,
  addixi:  satis est gentem effugisse nefandam.
  Vos animam hanc potius quocumque absumite leto.'

  Vix ea fatus erat, summo cum monte videmus
  ipsum inter pecudes vasta se mole moventem
  pastorem Polyphemum et litora nota petentem,
  monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum.
  Trunca manu pinus regit et vestigia firmat;
  lanigerae comitantur oves---ea sola voluptas
  solamenque mali.
  Postquam altos tetigit fluctus et ad aequora venit,
  luminis effossi fluidum lavit inde cruorem,
  dentibus infrendens gemitu, graditurque per aequor
  iam medium, necdum fluctus latera ardua tinxit.
  Nos procul inde fugam trepidi celerare, recepto
  supplice sic merito, tacitique incidere funem;
  vertimus et proni certantibus aequora remis.
  Sensit, et ad sonitum vocis vestigia torsit;
  verum ubi nulla datur dextra adfectare potestas,
  nec potis Ionios fluctus aequare sequendo,
  clamorem immensum tollit, quo pontus et omnes
  contremuere undae, penitusque exterrita tellus
  Italiae, curvisque immugiit Aetna cavernis.

  At genus e silvis Cyclopum et montibus altis
  excitum ruit ad portus et litora complent.
  Cernimus adstantis nequiquam lumine torvo
  Aetnaeos fratres, caelo capita alta ferentis,
  concilium horrendum:  quales cum vertice celso
  aeriae quercus, aut coniferae cyparissi
  constiterunt, silva alta Iovis, lucusve Dianae.
  Praecipites metus acer agit quocumque rudentis
  excutere, et ventis intendere vela secundis.
  Contra iussa monent Heleni Scyllam atque Charybdin
  inter, utramque viam leti discrimine parvo,
  ni teneant cursus; certum est dare lintea retro.
  Ecce autem Boreas angusta ab sede Pelori
  missus adest.  Vivo praetervehor ostia saxo
  Pantagiae Megarosque sinus Thapsumque iacentem.
  Talia monstrabat relegens errata retrorsus
  litora Achaemenides; comes infelicis Ulixi.

  Sicanio praetenta sinu iacet insula contra
  Plemyrium undosum; nomen dixere priores
  Ortygiam.  Alpheum fama est huc Elidis amnem
  occultas egisse vias subter mare; qui nunc
  ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis.
  Iussi numina magna loci veneramur; et inde
  exsupero praepingue solum stagnantis Helori.
  Hinc altas cautes proiectaque saxa Pachyni
  radimus, et fatis numquam concessa moveri
  adparet Camerina procul campique Geloi,
  immanisque Gela fluvii cognomine dicta.
  Arduus inde Acragas ostentat maxuma longe
  moenia, magnanimum quondam generator equorum;
  teque datis linquo ventis, palmosa Selinus,
  et vada dura lego saxis Lilybeia caecis.

  Hinc Drepani me portus et inlaetabilis ora
  accipit.  Hic, pelagi tot tempestatibus actis,
  heu genitorem, omnis curae casusque levamen,
  amitto Anchisen:  hic me, pater optume, fessum
  deseris, heu, tantis nequiquam erepte periclis!
  Nec vates Helenus, cum multa horrenda moneret,
  hos mihi praedixit luctus, non dira Celaeno.
  Hic labor extremus, longarum haec meta viarum.
  Hinc me digressum vestris deus adpulit oris.

  Sic pater Aeneas intentis omnibus unus
  fata renarrabat divom, cursusque docebat.
  Conticuit tandem, factoque hic fine quievit.



  PUBLI VERGILI MARONIS

  AENEIDOS

  LIBER IV

  AT regina gravi iamdudum saucia cura
  volnus alit venis, et caeco carpitur igni.
  Multa viri virtus animo, multusque recursat
  gentis honos:  haerent infixi pectore voltus
  verbaque, nec placidam membris dat cura quietem.
  Postera Phoebea lustrabat lampade terras,
  umentemque Aurora polo dimoverat umbram,
  cum sic unanimam adloquitur male sana sororem:
  'Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent!
  Quis novus hic nostris successit sedibus hospes,
  quem sese ore ferens, quam forti pectore et armis!
  Credo equidem, nec vana fides, genus esse deorum.
  Degeneres animos timor arguit:  heu, quibus ille
  iactatus fatis! Quae bella exhausta canebat!
  Si mihi non animo fixum immotumque sederet,
  ne cui me vinclo vellem sociare iugali,
  postquam primus amor deceptam morte fefellit;
  si non pertaesum thalami taedaeque fuisset,
  huic uni forsan potui succumbere culpae.
  Anna, fatebor enim, miseri post fata Sychaei
  coniugis et sparsos fraterna caede Penatis,
  solus hic inflexit sensus, animumque labantem
  impulit:  adgnosco veteris vestigia flammae.
  Sed mihi vel tellus optem prius ima dehiscat,
  vel Pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras,
  pallentis umbras Erebi noctemque profundam,
  ante, Pudor, quam te violo, aut tua iura resolvo.
  Ille meos, primus qui me sibi iunxit, amores
  abstulit; ille habeat secum servetque sepulchro.'
  Sic effata sinum lacrimis implevit obortis.

  Anna refert:  'O luce magis dilecta sorori,
  solane perpetua maerens carpere iuventa,
  nec dulcis natos, Veneris nec praemia noris?
  Id cinerem aut Manis credis curare sepultos?
  Esto:  aegram nulli quondam flexere mariti,
  non Libyae, non ante Tyro; despectus Iarbas
  ductoresque alii, quos Africa terra triumphis
  dives alit:  placitone etiam pugnabis amori?
  Nec venit in mentem, quorum consederis arvis?
  Hinc Gaetulae urbes, genus insuperabile bello,
  et Numidae infreni cingunt et inhospita Syrtis;
  hinc deserta siti regio, lateque furentes
  Barcaei.  Quid bella Tyro surgentia dicam,
  germanique minas?
  Dis equidem auspicibus reor et Iunone secunda
  hunc cursum Iliacas vento tenuisse carinas.
  Quam tu urbem, soror, hanc cernes, quae surgere regna
  coniugio tali! Teucrum comitantibus armis
  Punica se quantis attollet gloria rebus!
  Tu modo posce deos veniam, sacrisque litatis
  indulge hospitio, causasque innecte morandi,
  dum pelago desaevit hiemps et aquosus Orion,
  quassataeque rates, dum non tractabile caelum.'

  His dictis incensum animum inflammavit amore,
  spemque dedit dubiae menti, solvitque pudorem.
  Principio delubra adeunt, pacemque per aras
  exquirunt; mactant lectas de more bidentis
  legiferae Cereri Phoeboque patrique Lyaeo,
  Iunoni ante omnis, cui vincla iugalia curae.
  Ipsa, tenens dextra pateram, pulcherrima Dido
  candentis vaccae media inter cornua fundit,
  aut ante ora deum pinguis spatiatur ad aras,
  instauratque diem donis, pecudumque reclusis
  pectoribus inhians spirantia consulit exta.
  Heu vatum ignarae mentes! quid vota furentem,
  quid delubra iuvant?  Est mollis flamma medullas
  interea, et tacitum vivit sub pectore volnus.
  Uritur infelix Dido, totaque vagatur
  urbe furens, qualis coniecta cerva sagitta,
  quam procul incautam nemora inter Cresia fixit
  pastor agens telis, liquitque volatile ferrum
  nescius; illa fuga silvas saltusque peragrat
  Dictaeos; haeret lateri letalis arundo.
  Nunc media Aenean secum per moenia ducit,
  Sidoniasque ostentat opes urbemque paratam;
  incipit effari, mediaque in voce resistit;
  nunc eadem labente die convivia quaerit,
  Iliacosque iterum demens audire labores
  exposcit, pendetque iterum narrantis ab ore.
  Post, ubi digressi, lumenque obscura vicissim
  luna premit suadentque cadentia sidera somnos,
  sola domo maeret vacua, stratisque relictis
  incubat, illum absens absentem auditque videtque;
  aut gremio Ascanium, genitoris imagine capta,
  detinet, infandum si fallere possit amorem.
  Non coeptae adsurgunt turres, non arma iuventus
  exercet, portusve aut propugnacula bello
  tuta parant; pendent opera interrupta, minaeque
  murorum ingentes aequataque machina caelo.

  Quam simul ac tali persensit peste teneri
  cara Iovis coniunx, nec famam obstare furori,
  talibus adgreditur Venerem Saturnia dictis:
  'Egregiam vero laudem et spolia ampla refertis
  tuque puerque tuus, magnum et memorabile nomen,
  una dolo divom si femina victa duorum est!
  Nec me adeo fallit veritam te moenia nostra
  suspectas habuisse domos Karthaginis altae.
  Sed quis erit modus, aut quo nunc certamine tanto?
  Quin potius pacem aeternam pactosque hymenaeos
  exercemus?  Habes, tota quod mente petisti:
  ardet amans Dido, traxitque per ossa furorem.
  Communem hunc ergo populum paribusque regamus
  auspiciis; liceat Phrygio servire marito,
  dotalisque tuae Tyrios permittere dextrae.'

  Olli---sensit enim simulata mente locutam,
  quo regnum Italiae Libycas averteret oras---
  sic contra est ingressa Venus:  'Quis talia demens
  abnuat, aut tecum malit contendere bello,
  si modo, quod memoras, factum fortuna sequatur.
  Sed fatis incerta feror, si Iuppiter unam
  esse velit Tyriis urbem Troiaque profectis,
  miscerive probet populos, aut foedera iungi.
  Tu coniunx tibi fas animum temptare precando.
  Perge; sequar.  Tum sic excepit regia Iuno:
  'Mecum erit iste labor:  nunc qua ratione, quod instat
  confieri possit, paucis, adverte, docebo.
  Venatum Aeneas unaque miserrima Dido
  in nemus ire parant, ubi primos crastinus ortus
  extulerit Titan, radiisque retexerit orbem.
  His ego nigrantem commixta grandine nimbum,
  dum trepidant alae, saltusque indagine cingunt,
  desuper infundam, et tonitru caelum omne ciebo.
  Diffugient comites et nocte tegentur opaca:
  speluncam Dido dux et Troianus eandem
  devenient; adero, et, tua si mihi certa voluntas,
  [conubio iungam stabili propriamque dicabo,]
  hic hymenaeus erit.'---Non adversata petenti
  adnuit, atque dolis risit Cytherea repertis.

  Oceanum interea surgens Aurora reliquit.
  It portis iubare exorto delecta iuventus;
  retia rara, plagae, lato venabula ferro,
  Massylique ruunt equites et odora canum vis.
  Reginam thalamo cunctantem ad limina primi
  Poenorum exspectant, ostroque insignis et auro
  stat sonipes, ac frena ferox spumantia mandit.
  Tandem progreditur, magna stipante caterva,
  Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo.
  Cui pharetra ex auro, crines nodantur in aurum,
  aurea purpuream subnectit fibula vestem.
  Nec non et Phrygii comites et laetus Iulus
  incedunt.  Ipse ante alios pulcherrimus omnis
  infert se socium Aeneas atque agmina iungit.
  Qualis ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta
  deserit ac Delum maternam invisit Apollo,
  instauratque choros, mixtique altaria circum
  Cretesque Dryopesque fremunt pictique Agathyrsi;
  ipse iugis Cynthi graditur, mollique fluentem
  fronde premit crinem fingens atque implicat auro;
  tela sonant umeris:  haud illo segnior ibat
  Aeneas; tantum egregio decus enitet ore.
  Postquam altos ventum in montis atque invia lustra,
  ecce ferae, saxi deiectae vertice, caprae
  decurrere iugis; alia de parte patentis
  transmittunt cursu campos atque agmina cervi
  pulverulenta fuga glomerant montisque relinquunt.
  At puer Ascanius mediis in vallibus acri
  gaudet equo, iamque hos cursu, iam praeterit illos,
  spumantemque dari pecora inter inertia votis
  optat aprum, aut fulvum descendere monte leonem.

  Interea magno misceri murmure caelum
  incipit; insequitur commixta grandine nimbus;
  et Tyrii comites passim et Troiana iuventus
  Dardaniusque nepos Veneris diversa per agros
  tecta metu petiere; ruunt de montibus amnes.
  Speluncam Dido dux et Troianus eandem
  deveniunt:  prima et Tellus et pronuba Iuno
  dant signum; fulsere ignes et conscius aether
  conubiis, summoque ulularunt vertice nymphae.
  Ille dies primus leti primusque malorum
  causa fuit; neque enim specie famave movetur,
  nec iam furtivum Dido meditatur amorem:
  coniugium vocat; hoc praetexit nomine culpam.

  Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes---
  Fama, malum qua non aliud velocius ullum;
  mobilitate viget, viresque adquirit eundo,
  parva metu primo, mox sese attollit in auras,
  ingrediturque solo, et caput inter nubila condit.
  Illam Terra parens, ira inritata deorum,
  extremam (ut perhibent) Coeo Enceladoque sororem
  progenuit, pedibus celerem et pernicibus alis,
  monstrum horrendum, ingens, cui, quot sunt corpore plumae
  tot vigiles oculi subter, mirabile dictu,
  tot linguae, totidem ora sonant, tot subrigit aures.
  Nocte volat caeli medio terraeque per umbram,
  stridens, nec dulci declinat lumina somno;
  luce sedet custos aut summi culmine tecti,
  turribus aut altis, et magnas territat urbes;
  tam ficti pravique tenax, quam nuntia veri.
  Haec tum multiplici populos sermone replebat
  gaudens, et pariter facta atque infecta canebat:
  venisse Aenean, Troiano sanguine cretum,
  cui se pulchra viro dignetur iungere Dido;
  nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fovere
  regnorum immemores turpique cupidine captos.
  Haec passim dea foeda virum diffundit in ora.
  Protinus ad regem cursus detorquet Iarban,
  incenditque animum dictis atque aggerat iras.

  Hic Hammone satus, rapta Garamantide Nympha,
  templa Iovi centum latis immania regnis,
  centum aras posuit, vigilemque sacraverat ignem,
  excubias divom aeternas, pecudumque cruore
  pingue solum et variis florentia limina sertis.
  Isque amens animi et rumore accensus amaro
  dicitur ante aras media inter numina divom
  multa Iovem manibus supplex orasse supinis:
  'Iuppiter omnipotens, cui nunc Maurusia pictis
  gens epulata toris Lenaeum libat honorem,
  aspicis haec, an te, genitor, cum fulmina torques,
  nequiquam horremus, caecique in nubibus ignes
  terrificant animos et inania murmura miscent?
  Femina, quae nostris errans in finibus urbem
  exiguam pretio posuit, cui litus arandum
  cuique loci leges dedimus, conubia nostra
  reppulit, ac dominum Aenean in regna recepit.
  Et nunc ille Paris cum semiviro comitatu,
  Maeonia mentum mitra crinemque madentem
  subnexus, rapto potitur:  nos munera templis
  quippe tuis ferimus, famamque fovemus inanem.'

  Talibus orantem dictis arasque tenentem
  audiit omnipotens, oculosque ad moenia torsit
  regia et oblitos famae melioris amantes.
  Tum sic Mercurium adloquitur ac talia mandat:
  'Vade age, nate, voca Zephyros et labere pennis,
  Dardaniumque ducem, Tyria Karthagine qui nunc
  exspectat, fatisque datas non respicit urbes,
  adloquere, et celeris defer mea dicta per auras.
  Non illum nobis genetrix pulcherrima talem
  promisit, Graiumque ideo bis vindicat armis;
  sed fore, qui gravidam imperiis belloque frementem
  Italiam regeret, genus alto a sanguine Teucri
  proderet, ac totum sub leges mitteret orbem.
  Si nulla accendit tantarum gloria rerum,
  nec super ipse sua molitur laude laborem,
  Ascanione pater Romanas invidet arces?
  Quid struit, aut qua spe inimica in gente moratur,
  nec prolem Ausoniam et Lavinia respicit arva?
  Naviget:  haec summa est; hic nostri nuntius esto.'

  Dixerat.  Ille patris magni parere parabat
  imperio; et primum pedibus talaria nectit
  aurea, quae sublimem alis sive aequora supra
  seu terram rapido pariter cum flamine portant;
  tum virgam capit:  hac animas ille evocat Orco
  pallentis, alias sub Tartara tristia mittit,
  dat somnos adimitque, et lumina morte resignat.
  Illa fretus agit ventos, et turbida tranat
  nubila; iamque volans apicem et latera ardua cernit
  Atlantis duri, caelum qui vertice fulcit,
  Atlantis, cinctum adsidue cui nubibus atris
  piniferum caput et vento pulsatur et imbri;
  nix umeros infusa tegit; tum flumina mento
  praecipitant senis, et glacie riget horrida barba.
  Hic primum paribus nitens Cyllenius alis
  constitit; hinc toto praeceps se corpore ad undas
  misit, avi similis, quae circum litora, circum
  piscosos scopulos humilis volat aequora iuxta.
  Haud aliter terras inter caelumque volabat,
  litus harenosum Libyae ventosque secabat
  materno veniens ab avo Cyllenia proles.
  Ut primum alatis tetigit magalia plantis,
  Aenean fundantem arces ac tecta novantem
  conspicit; atque illi stellatus iaspide fulva
  ensis erat, Tyrioque ardebat murice laena
  demissa ex umeris, dives quae munera Dido
  fecerat, et tenui telas discreverat auro.
  Continuo invadit:  'Tu nunc Karthaginis altae
  fundamenta locas, pulchramque uxorius urbem
  exstruis, heu regni rerumque oblite tuarum?
  Ipse deum tibi me claro demittit Olympo
  regnator, caelum ac terras qui numine torquet;
  ipse haec ferre iubet celeris mandata per auras:
  quid struis, aut qua spe Libycis teris otia terris?
  Si te nulla movet tantarum gloria rerum,
  [nec super ipse tua moliris laude laborem,]
  Ascanium surgentem et spes heredis Iuli
  respice, cui regnum Italiae Romanaque tellus
  debentur.'  Tali Cyllenius ore locutus
  mortalis visus medio sermone reliquit,
  et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.

  At vero Aeneas aspectu obmutuit amens,
  arrectaeque horrore comae, et vox faucibus haesit.
  Ardet abire fuga dulcisque relinquere terras,
  attonitus tanto monitu imperioque deorum.
  Heu quid agat?  Quo nunc reginam ambire furentem
  audeat adfatu?  Quae prima exordia sumat?
  Atque animum nunc huc celerem, nunc dividit illuc,
  in partisque rapit varias perque omnia versat.
  Haec alternanti potior sententia visa est:
  Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum,
  classem aptent taciti sociosque ad litora cogant,
  arma parent, et quae rebus sit causa novandis
  dissimulent; sese interea, quando optuma Dido
  nesciat et tantos rumpi non speret amores,
  temptaturum aditus, et quae mollissima fandi
  tempora, quis rebus dexter modus.  Ocius omnes
  imperio laeti parent ac iussa facessunt.

  At regina dolos---quis fallere possit amantem?
  praesensit, motusque excepit prima futuros,
  omnia tuta timens.  Eadem impia Fama furenti
  detulit armari classem cursumque parari.
  Saevit inops animi, totamque incensa per urbem
  bacchatur, qualis commotis excita sacris
  Thyias, ubi audito stimulant trieterica Baccho
  orgia, nocturnusque vocat clamore Cithaeron.
  Tandem his Aenean compellat vocibus ultro:
  'Dissimulare etiam sperasti, perfide, tantum
  posse nefas, tacitusque mea decedere terra?
  Nec te noster amor, nec te data dextera quondam,
  nec moritura tenet crudeli funere Dido?
  Quin etiam hiberno moliris sidere classem,
  et mediis properas aquilonibus ire per altum,
  crudelis?  Quid, si non arva aliena domosque
  ignotas peteres, sed Troia antiqua maneret,
  Troia per undosum peteretur classibus aequor
  Mene fugis?  Per ego has lacrimas dextramque tuam te
  (quando aliud mihi iam miserae nihil ipsa reliqui)
  per conubia nostra, per inceptos hymenaeos,
  si bene quid de te merui, fuit aut tibi quicquam
  dulce meum, miserere domus labentis, et istam---
  oro, si quis adhuc precibus locus---exue mentem.
  Te propter Libycae gentes Nomadumque tyranni
  odere, infensi Tyrii; te propter eundem
  exstinctus pudor, et, qua sola sidera adibam,
  fama prior.  Cui me moribundam deseris, hospes?
  Hoc solum nomen quoniam de coniuge restat.
  Quid moror?  An mea Pygmalion dum moenia frater
  destruat, aut captam ducat Gaetulus Iarbas?
  Saltem si qua mihi de te suscepta fuisset
  ante fugam suboles, si quis mihi parvulus aula
  luderet Aeneas, qui te tamen ore referret,
  non equidem omnino capta ac deserta viderer.'

  Dixerat.  Ille Iovis monitis immota tenebat
  lumina, et obnixus curam sub corde premebat.
  Tandem pauca refert:  'Ego te, quae plurima fando
  enumerare vales, numquam, regina, negabo
  promeritam; nec me meminisse pigebit Elissae,
  dum memor ipse mei, dum spiritus hos regit artus.
  Pro re pauca loquar.  Neque ego hanc abscondere furto
  speravi---ne finge---fugam, nec coniugis umquam
  praetendi taedas, aut haec in foedera veni.
  Me si fata meis paterentur ducere vitam
  auspiciis et sponte mea componere curas,
  urbem Troianam primum dulcisque meorum
  reliquias colerem, Priami tecta alta manerent,
  et recidiva manu posuissem Pergama victis.
  Sed nunc Italiam magnam Gryneus Apollo,
  Italiam Lyciae iussere capessere sortes:
  hic amor, haec patria est.  Si te Karthaginis arces,
  Phoenissam, Libycaeque aspectus detinet urbis,
  quae tandem, Ausonia Teucros considere terra,
  invidia est?  Et nos fas extera quaerere regna.
  Me patris Anchisae, quotiens umentibus umbris
  nox operit terras, quotiens astra ignea surgunt,
  admonet in somnis et turbida terret imago;
  me puer Ascanius capitisque iniuria cari,
  quem regno Hesperiae fraudo et fatalibus arvis.
  Nunc etiam interpres divom, Iove missus ab ipso---
  testor utrumque caput---celeris mandata per auras
  detulit; ipse deum manifesto in lumine vidi
  intrantem muros, vocemque his auribus hausi.
  Desine meque tuis incendere teque querelis:
  Italiam non sponte sequor.'

  Talia dicentem iamdudum aversa tuetur,
  huc illuc volvens oculos, totumque pererrat
  luminibus tacitis, et sic accensa profatur:
  'Nec tibi diva parens, generis nec Dardanus auctor,
  perfide; sed duris genuit te cautibus horrens
  Caucasus, Hyrcanaeque admorunt ubera tigres.
  Nam quid dissimulo, aut quae me ad maiora reservo?
  Num fletu ingemuit nostro?  Num lumina flexit?
  Num lacrimas victus dedit, aut miseratus amantem est?
  Quae quibus anteferam?  Iam iam nec maxuma Iuno,
  nec Saturnius haec oculis pater aspicit aequis.
  Nusquam tuta fides.  Eiectum litore, egentem
  excepi, et regni demens in parte locavi;
  amissam classem, socios a morte reduxi.
  Heu furiis incensa feror! Nunc augur Apollo,
  nunc Lyciae sortes, nunc et Iove missus ab ipso
  interpres divom fert horrida iussa per auras.
  Scilicet is Superis labor est, ea cura quietos
  sollicitat.  Neque te teneo, neque dicta refello.
  I, sequere Italiam ventis, pete regna per undas.
  Spero equidem mediis, si quid pia numina possunt,
  supplicia hausurum scopulis, et nomine Dido
  saepe vocaturum.  Sequar atris ignibus absens,
  et, cum frigida mors anima seduxerit artus,
  omnibus umbra locis adero.  Dabis, improbe, poenas.
  Audiam et haec Manis veniet mihi fama sub imos.'
  His medium dictis sermonem abrumpit, et auras
  aegra fugit, seque ex oculis avertit et aufert,
  linquens multa metu cunctantem et multa parantem
  dicere.  Suscipiunt famulae, conlapsaque membra
  marmoreo referunt thalamo stratisque reponunt.

  At pius Aeneas, quamquam lenire dolentem
  solando cupit et dictis avertere curas,
  multa gemens magnoque animum labefactus amore,
  iussa tamen divom exsequitur, classemque revisit.
  Tum vero Teucri incumbunt, et litore celsas
  deducunt toto naves:  natat uncta carina;
  frondentisque ferunt remos et robora silvis
  infabricata, fugae studio.
  Migrantis cernas, totaque ex urbe ruentis.
  Ac velut ingentem formicae farris acervum
  cum populant, hiemis memores, tectoque reponunt;
  it nigrum campis agmen, praedamque per herbas
  convectant calle angusto; pars grandia trudunt
  obnixae frumenta umeris; pars agmina cogunt
  castigantque moras; opere omnis semita fervet.
  Quis tibi tum, Dido, cernenti talia sensus?
  quosve dabas gemitus, cum litora fervere late
  prospiceres arce ex summa, totumque videres
  misceri ante oculos tantis clamoribus aequor?
  Improbe Amor, quid non mortalia pectora cogis?
  Ire iterum in lacrimas, iterum temptare precando
  cogitur, et supplex animos submittere amori,
  ne quid inexpertum frustra moritura relinquat.

  'Anna, vides toto properari litore; circum
  undique convenere; vocat iam carbasus auras,
  puppibus et laeti nautae imposuere coronas.
  Hunc ego si potui tantum sperare dolorem,
  et perferre, soror, potero.  Miserae hoc tamen unum
  exsequere, Anna, mihi.  Solam nam perfidus ille
  te colere, arcanos etiam tibi credere sensus;
  sola viri mollis aditus et tempora noras.
  I, soror, atque hostem supplex adfare superbum:
  non ego cum Danais Troianam exscindere gentem
  Aulide iuravi, classemve ad Pergama misi,
  nec patris Anchisae cineres Manisve revelli,
  cur mea dicta neget duras demittere in auris.
  Quo ruit?  Extremum hoc miserae det munus amanti:
  exspectet facilemque fugam ventosque ferentis.
  Non iam coniugium antiquum, quod prodidit, oro,
  nec pulcro ut Latio careat regnumque relinquat:
  tempus inane peto, requiem spatiumque furori,
  dum mea me victam doceat fortuna dolere.
  Extremam hanc oro veniam---miserere sororis---
  quam mihi cum dederit, cumulatam morte remittam.'

  Talibus orabat, talisque miserrima fletus
  fertque refertque soror:  sed nullis ille movetur
  fletibus, aut voces ullas tractabilis audit;
  fata obstant, placidasque viri deus obstruit auris.
  Ac, velut annoso validam cum robore quercum
  Alpini Boreae nunc hinc nunc flatibus illinc
  eruere inter se certant; it stridor, et altae
  consternunt terram concusso stipite frondes;
  ipsa haeret scopulis, et, quantum vertice ad auras
  aetherias, tantum radice in Tartara tendit:
  haud secus adsiduis hinc atque hinc vocibus heros
  tunditur, et magno persentit pectore curas;
  mens immota manet; lacrimae volvuntur inanes.

  Tum vero infelix fatis exterrita Dido
  mortem orat; taedet caeli convexa tueri.
  Quo magis inceptum peragat lucemque relinquat,
  vidit, turicremis cum dona imponeret aris,
  horrendum dictu, latices nigrescere sacros,
  fusaque in obscenum se vertere vina cruorem.
  Hoc visum nulli, non ipsi effata sorori.
  Praeterea fuit in tectis de marmore templum
  coniugis antiqui, miro quod honore colebat,
  velleribus niveis et festa fronde revinctum:
  hinc exaudiri voces et verba vocantis
  visa viri, nox cum terras obscura teneret;
  solaque culminibus ferali carmine bubo
  saepe queri et longas in fletum ducere voces;
  multaque praeterea vatum praedicta priorum
  terribili monitu horrificant.  Agit ipse furentem
  in somnis ferus Aeneas; semperque relinqui
  sola sibi, semper longam incomitata videtur
  ire viam, et Tyrios deserta quaerere terra.
  Eumenidum veluti demens videt agmina Pentheus,
  et solem geminum et duplicis se ostendere Thebas;
  aut Agamemnonius scaenis agitatus Orestes
  armatam facibus matrem et serpentibus atris
  cum fugit, ultricesque sedent in limine Dirae.

  Ergo ubi concepit furias evicta dolore
  decrevitque mori, tempus secum ipsa modumque
  exigit, et, maestam dictis adgressa sororem,
  consilium voltu tegit, ac spem fronte serenat:
  'Inveni, germana, viam---gratare sorori---
  quae mihi reddat eum, vel eo me solvat amantem.
  Oceani finem iuxta solemque cadentem
  ultimus Aethiopum locus est, ubi maxumus Atlas
  axem humero torquet stellis ardentibus aptum:
  hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos,
  Hesperidum templi custos, epulasque draconi
  quae dabat, et sacros servabat in arbore ramos,
  spargens umida mella soporiferumque papaver.
  Haec se carminibus promittit solvere mentes
  quas velit, ast aliis duras immittere curas,
  sistere aquam fluviis, et vertere sidera retro;
  nocturnosque movet Manis:  mugire videbis
  sub pedibus terram, et descendere montibus ornos.
  Testor, cara, deos et te, germana, tuumque
  dulce caput, magicas invitam accingier artes.
  Tu secreta pyram tecto interiore sub auras
  erige, et arma viri, thalamo quae fixa reliquit
  impius, exuviasque omnis, lectumque iugalem,
  quo perii, superimponas:  abolere nefandi
  cuncta viri monumenta iuvat, monstratque sacerdos.'
  Haec effata silet; pallor simul occupat ora.
  Non tamen Anna novis praetexere funera sacris
  germanam credit, nec tantos mente furores
  concipit, aut graviora timet, quam morte Sychaei:
  ergo iussa parat.

  At regina, pyra penetrali in sede sub auras
  erecta ingenti taedis atque ilice secta,
  intenditque locum sertis, et fronde coronat
  funerea; super exuvias ensemque relictum
  effigiemque toro locat, haud ignara futuri.
  Stant arae circum, et crines effusa sacerdos
  ter centum tonat ore deos, Erebumque Chaosque,
  tergeminamque Hecaten, tria virginis ora Dianae.
  Sparserat et latices simulatos fontis Averni,
  falcibus et messae ad lunam quaeruntur aenis
  pubentes herbae nigri cum lacte veneni;
  quaeritur et nascentis equi de fronte revolsus
  et matri praereptus amor.
  Ipsa mola manibusque piis altaria iuxta,
  unum exuta pedem vinclis, in veste recincta,
  testatur moritura deos et conscia fati
  sidera; tum, si quod non aequo foedere amantes
  curae numen habet iustumque memorque, precatur.

  Nox erat, et placidum carpebant fessa soporem
  corpora per terras, silvaeque et saeva quierant
  aequora:  cum medio volvuntur sidera lapsu,
  cum tacet omnis ager, pecudes pictaeque volucres,
  quaeque lacus late liquidos, quaeque aspera dumis
  rura tenent, somno positae sub nocte silenti
  [lenibant curas, et corda oblita laborum].
  At non infelix animi Phoenissa, nec umquam
  Solvitur in somnos, oculisve aut pectore noctem
  accipit:  ingeminant curae, rursusque resurgens
  saevit amor, magnoque irarum fluctuat aestu.
  Sic adeo insistit, secumque ita corde volutat:
  'En, quid ago?  Rursusne procos inrisa priores
  experiar, Nomadumque petam conubia supplex,
  quos ego sim totiens iam dedignata maritos?
  Iliacas igitur classes atque ultima Teucrum
  iussa sequar?  Quiane auxilio iuvat ante levatos,
  et bene apud memores veteris stat gratia facti?
  Quis me autem, fac velle, sinet, ratibusve superbis
  invisam accipiet?  Nescis heu, perdita, necdum
  Laomedonteae sentis periuria gentis?
  Quid tum, sola fuga nautas comitabor ovantes,
  an Tyriis omnique manu stipata meorum
  inferar, et, quos Sidonia vix urbe revelli,
  rursus agam pelago, et ventis dare vela iubebo?
  Quin morere, ut merita es, ferroque averte dolorem.
  Tu lacrimis evicta meis, tu prima furentem
  his, germana, malis oneras atque obicis hosti.
  Non licuit thalami expertem sine crimine vitam
  degere, more ferae, tales nec tangere curas!
  Non servata fides cineri promissa Sychaeo!'

  Tantos illa suo rumpebat pectore questus.
  Aeneas celsa in puppi, iam certus eundi,
  carpebat somnos, rebus iam rite paratis.
  Huic se forma dei voltu redeuntis eodem
  obtulit in somnis, rursusque ita visa monere est---
  omnia Mercurio similis, vocemque coloremque
  et crinis flavos et membra decora iuventa:
  'Nate dea, potes hoc sub casu ducere somnos,
  nec, quae te circum stent deinde pericula, cernis,
  demens, nec Zephyros audis spirare secundos?
  Illa dolos dirumque nefas in pectore versat,
  certa mori, varioque irarum fluctuat aestu.
  Non fugis hinc praeceps, dum praecipitare potestas?
  Iam mare turbari trabibus, saevasque videbis
  conlucere faces, iam fervere litora flammis,
  si te his attigerit terris Aurora morantem.
  Heia age, rumpe moras.  Varium et mutabile semper
  femina.'  Sic fatus, nocti se immiscuit atrae.

  Tum vero Aeneas, subitis exterritus umbris,
  corripit e somno corpus, sociosque fatigat:
  'Praecipites vigilate, viri, et considite transtris;
  solvite vela citi.  Deus aethere missus ab alto
  festinare fugam tortosque incidere funes
  ecce iterum stimulat.  Sequimur te, sancte deorum,
  quisquis es, imperioque iterum paremus ovantes.
  Adsis o placidusque iuves, et sidera caelo
  dextra feras.'  Dixit, vaginaque eripit ensem
  fulmineum, strictoque ferit retinacula ferro.
  Idem omnes simul ardor habet, rapiuntque ruuntque;
  litora deseruere; latet sub classibus aequor;
  adnixi torquent spumas et caerula verrunt.

  Et iam prima novo spargebat lumine terras
  Tithoni croceum linquens Aurora cubile.
  Regina e speculis ut primum albescere lucem
  vidit, et aequatis classem procedere velis,
  litoraque et vacuos sensit sine remige portus,
  terque quaterque manu pectus percussa decorum,
  flaventesque abscissa comas, 'Pro Iuppiter, ibit
  hic' ait 'et nostris inluserit advena regnis?
  Non arma expedient, totaque ex urbe sequentur,
  deripientque rates alii navalibus?  Ite,
  ferte citi flammas, date vela, impellite remos!---
  Quid loquor, aut ubi sum?  Quae mentem insania mutat?
  Infelix Dido, nunc te facta impia tangunt.
  Tum decuit, cum sceptra dabas.---En dextra fidesque,
  quem secum patrios aiunt portare Penates,
  quem subiisse umeris confectum aetate parentem!
  Non potui abreptum divellere corpus, et undis
  spargere?  Non socios, non ipsum absumere ferro
  Ascanium, patriisque epulandum ponere mensis?---
  Verum anceps pugnae fuerat fortuna:---fuisset.
  Quem metui moritura?  Faces in castra tulissem,
  implessemque foros flammis, natumque patremque
  cum genere extinxem, memet super ipsa dedissem.
  'Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustras,
  tuque harum interpres curarum et conscia Iuno,
  nocturnisque Hecate triviis ululata per urbes,
  et Dirae ultrices, et di morientis Elissae,
  accipite haec, meritumque malis advertite numen,
  et nostras audite preces.  Si tangere portus
  infandum caput ac terris adnare necesse est,
  et sic fata Iovis poscunt, hic terminus haeret:
  at bello audacis populi vexatus et armis,
  finibus extorris, complexu avulsus Iuli,
  auxilium imploret, videatque indigna suorum
  funera; nec, cum se sub leges pacis iniquae
  tradiderit, regno aut optata luce fruatur,
  sed cadat ante diem, mediaque inhumatus harena.
  Haec precor, hanc vocem extremam cum sanguine fundo.
  Tum vos, o Tyrii, stirpem et genus omne futurum
  exercete odiis, cinerique haec mittite nostro
  munera.  Nullus amor populis, nec foedera sunto.
  Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor,
  qui face Dardanios ferroque sequare colonos,
  nunc, olim, quocumque dabunt se tempore vires.
  Litora litoribus contraria, fluctibus undas
  imprecor, arma armis; pugnent ipsique nepotesque.'

  Haec ait, et partis animum versabat in omnis,
  invisam quaerens quam primum abrumpere lucem.
  Tum breviter Barcen nutricem adfata Sychaei;
  namque suam patria antiqua cinis ater habebat:
  'Annam cara mihi nutrix huc siste sororem;
  dic corpus properet fluviali spargere lympha,
  et pecudes secum et monstrata piacula ducat:
  sic veniat; tuque ipsa pia tege tempora vitta.
  Sacra Iovi Stygio, quae rite incepta paravi,
  perficere est animus, finemque imponere curis,
  Dardaniique rogum capitis permittere flammae.'
  Sic ait:  illa gradum studio celerabat anili.
  At trepida, et coeptis immanibus effera Dido,
  sanguineam volvens aciem, maculisque trementis
  interfusa genas, et pallida morte futura,
  interiora domus inrumpit limina, et altos
  conscendit furibunda rogos, ensemque recludit
  Dardanium, non hos quaesitum munus in usus.
  Hic, postquam Iliacas vestes notumque cubile
  conspexit, paulum lacrimis et mente morata,
  incubuitque toro, dixitque novissima verba:
  'Dulces exuviae, dum fata deusque sinebant,
  accipite hanc animam, meque his exsolvite curis.
  Vixi, et, quem dederat cursum fortuna, peregi,
  et nunc magna mei sub terras ibit imago.
  Urbem praeclaram statui; mea moenia vidi;
  ulta virum, poenas inimico a fratre recepi;
  felix, heu nimium felix, si litora tantum
  numquam Dardaniae tetigissent nostra carinae!'
  Dixit, et, os impressa toro, 'Moriemur inultae,
  sed moriamur' ait.  'Sic, sic iuvat ire sub umbras:
  Hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto
  Dardanus, et nostrae secum ferat omina mortis.'
  Dixerat; atque illam media inter talia ferro
  conlapsam aspiciunt comites, ensemque cruore
  spumantem, sparsasque manus.  It clamor ad alta
  atria; concussam bacchatur Fama per urbem.
  Lamentis gemituque et femineo ululatu
  tecta fremunt; resonat magnis plangoribus aether,
  non aliter, quam si immissis ruat hostibus omnis
  Karthago aut antiqua Tyros, flammaeque furentes
  culmina perque hominum volvantur perque deorum.
  Audiit exanimis, trepidoque exterrita cursu
  unguibus ora soror foedans et pectora pugnis
  per medios ruit, ac morientem nomine clamat:
  'Hoc illud, germana, fuit?  Me fraude petebas?
  Hoc rogus iste mihi, hoc ignes araeque parabant?
  Quid primum deserta querar?  Comitemne sororem
  sprevisti moriens?  Eadem me ad fata vocasses:
  idem ambas ferro dolor, atque eadem hora tulisset.
  His etiam struxi manibus, patriosque vocavi
  voce deos, sic te ut posita crudelis abessem?
  Exstinxti te meque, soror, populumque patresque
  Sidonios urbemque tuam.  Date volnera lymphis
  abluam, et, extremus si quis super halitus errat,
  ore legam.'  Sic fata, gradus evaserat altos,
  semianimemque sinu germanam amplexa fovebat
  cum gemitu, atque atros siccabat veste cruores.
  Illa, graves oculos conata attollere, rursus
  deficit; infixum stridit sub pectore vulnus.
  Ter sese attollens cubitoque adnixa levavit;
  ter revoluta toro est, oculisque errantibus alto
  quaesivit caelo lucem, ingemuitque reperta.

  Tum Iuno omnipotens, longum miserata dolorem
  difficilisque obitus, Irim demisit Olympo,
  quae luctantem animam nexosque resolveret artus.
  Nam quia nec fato, merita nec morte peribat,
  sed misera ante diem, subitoque accensa furore,
  nondum illi flavum Proserpina vertice crinem
  abstulerat, Stygioque caput damnaverat Orco.
  Ergo Iris croceis per caelum roscida pennis,
  mille trahens varios adverso sole colores,
  devolat, et supra caput adstitit:  'Hunc ego Diti
  sacrum iussa fero, teque isto corpore solvo.'
  Sic ait, et dextra crinem secat:  omnis et una
  dilapsus calor, atque in ventos vita recessit.



  PUBLI VERGILI MARONIS

  AENEIDOS

  LIBER V

  INTEREA medium Aeneas iam classe tenebat
  certus iter, fluctusque atros Aquilone secabat,
  moenia respiciens, quae iam infelicis Elissae
  conlucent flammis.  Quae tantum accenderit ignem,
  causa latet; duri magno sed amore dolores
  polluto, notumque, furens quid femina possit,
  triste per augurium Teucrorum pectora ducunt.
  Ut pelagus tenuere rates, nec iam amplius ulla
  occurrit tellus, maria undique et undique caelum,
  olli caeruleus supra caput adstitit imber,
  noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris.
  Ipse gubernator puppi Palinurus ab alta:
  'Heu! quianam tanti cinxerunt aethera nimbi?
  Quidve, pater Neptune, paras?' Sic deinde locutus
  colligere arma iubet validisque incumbere remis,
  obliquatque sinus in ventum, ac talia fatur:
  'Magnanime Aenea, non, si mihi Iuppiter auctor
  spondeat, hoc sperem Italiam contingere caelo.
  Mutati transversa fremunt et vespere ab atro
  consurgunt venti, atque in nubem cogitur aer.
  Nec nos obniti contra, nec tendere tantum
  sufficimus.  Superat quoniam Fortuna, sequamur,
  quoque vocat, vertamus iter.  Nec litora longe
  fida reor fraterna Erycis portusque Sicanos,
  si modo rite memor servata remetior astra.'
  Tum pius Aeneas:  'Equidem sic poscere ventos
  iamdudum et frustra cerno te tendere contra:
  Flecte viam velis.  An sit mihi gratior ulla,
  quove magis fessas optem demittere naves,
  quam quae Dardanium tellus mihi servat Acesten,
  et patris Anchisae gremio complectitur ossa?'
  Haec ubi dicta, petunt portus, et vela secundi
  intendunt Zephyri; fertur cita gurgite classis,
  et tandem laeti notae advertuntur harenae.

  At procul ex celso miratus vertice montis
  adventum sociasque rates occurrit Acestes,
  horridus in iaculis et pelle Libystidis ursae,
  Troia Criniso conceptum flumine mater
  quem genuit:  veterum non immemor ille parentum
  gratatur reduces, et gaza laetus agresti
  excipit, ac fessos opibus solatur amicis.

  Postera cum primo stellas Oriente fugarat
  clara dies, socios in coetum litore ab omni
  advocat Aeneas, tumulique ex aggere fatur:
  'Dardanidae magni, genus alto a sanguine divom,
  annuus exactis completur mensibus orbis,
  ex quo reliquias divinique ossa parentis
  Condidimus terra maestasque sacravimus aras.
  Iamque dies, nisi fallor, adest, quem semper acerbum,
  semper honoratum---sic di voluistis---habebo.
  Hunc ego Gaetulis agerem si Syrtibus exsul,
  Argolicove mari deprensus et urbe Mycenae;
  annua vota tamen sollemnisque ordine pompas
  exsequerer, strueremque suis altaria donis.
  Nunc ultro ad cineres ipsius et ossa parentis,
  haud equidem sine mente, reor, sine numine divom,
  adsumus et portus delati intramus amicos.
  Ergo agite, et laetum cuncti celebremus honorem;
  poscamus ventos; atque haec me sacra quotannis
  urbe velit posita templis sibi ferre dicatis.
  Bina boum vobis Troia generatus Acestes
  dat numero capita in naves; adhibete Penates
  et patrios epulis et quos colit hospes Acestes.
  Praeterea, si nona diem mortalibus almum
  Aurora extulerit radiisque retexerit orbem,
  prima citae Teucris ponam certamina classis;
  quique pedum cursu valet, et qui viribus audax
  aut iaculo incedit melior levibusque sagittis,
  seu crudo fidit pugnam committere caestu,
  cuncti adsint, meritaeque exspectent praemia palmae.
  Ore favete omnes, et cingite tempora ramis.'

  Sic fatus, velat materna tempora myrto;
  hoc Elymus facit, hoc aevi maturus Acestes,
  hoc puer Ascanius, sequitur quos cetera pubes.
  Ille e concilio multis cum milibus ibat
  ad tumulum, magna medius comitante caterva.
  Hic duo rite mero libans carchesia Baccho
  fundit humi, duo lacte novo, duo sanguine sacro,
  purpureosque iacit flores, ac talia fatur:
  'Salve, sancte parens:  iterum salvete, recepti
  nequiquam cineres, animaeque umbraeque paternae.
  Non licuit fines Italos fataliaque arva,
  nec tecum Ausonium (quicumque est) quaerere Thybrim.'
  Dixerat haec, adytis cum lubricus anguis ab imis
  septem ingens gyros, septena volumina traxit,
  amplexus placide tumulum lapsusque per aras,
  caeruleae cui terga notae, maculosus et auro
  squamam incendebat fulgor, ceu nubibus arcus
  mille iacit varios adverso sole colores.
  Obstipuit visu Aeneas.  Ille agmine longo
  tandem inter pateras et levia pocula serpens
  libavitque dapes, rursusque innoxius imo
  successit tumulo, et depasta altaria liquit.
  Hoc magis inceptos genitori instaurat honores,
  incertus, geniumne loci famulumne parentis
  esse putet:  caedit binas de more bidentes,
  totque sues, totidem nigrantis terga iuvencos;
  vinaque fundebat pateris, animamque vocabat
  Anchisae magni Manisque Acheronte remissos.
  Nec non et socii, quae cuique est copia, laeti
  dona ferunt, onerant aras, mactantque iuvencos;
  ordine aena locant alii, fusique per herbam
  subiciunt veribus prunas et viscera torrent.

  Exspectata dies aderat, nonamque serena
  Auroram Phaethontis equi iam luce vehebant,
  famaque finitimos et clari nomen Acestae
  excierat; laeto complerant litora coetu,
  visuri Aeneadas, pars et certare parati.
  Munera principio ante oculos circoque locantur
  in medio, sacri tripodes viridesque coronae,
  et palmae pretium victoribus, armaque et ostro
  perfusae vestes, argenti aurique talenta;
  et tuba commissos medio canit aggere ludos.

  Prima pares ineunt gravibus certamina remis
  quattuor ex omni delectae classe carinae.
  Velocem Mnestheus agit acri remige Pristim,
  mox Italus Mnestheus, genus a quo nomine Memmi;
  ingentemque Gyas ingenti mole Chimaeram,
  urbis opus, triplici pubes quam Dardana versu
  impellunt, terno consurgunt ordine remi;
  Sergestusque, domus tenet a quo Sergia nomen,
  Centauro invehitur magna, Scyllaque Cloanthus
  caerulea, genus unde tibi, Romane Cluenti.

  Est procul in pelago saxum spumantia contra
  litora, quod tumidis submersum tunditur olim
  fluctibus, hiberni condunt ubi sidera cori;
  tranquillo silet, immotaque attollitur unda
  campus, et apricis statio gratissima mergis.
  Hic viridem Aeneas frondenti ex ilice metam
  constituit signum nautis pater, unde reverti
  scirent, et longos ubi circumflectere cursus.
  Tum loca sorte legunt, ipsique in puppibus auro
  ductores longe effulgent ostroque decori;
  cetera populea velatur fronde iuventus,
  nudatosque umeros oleo perfilsa nitescit.
  Considunt transtris, intentaque brachia remis;
  intenti exspectant signum, exsultantiaque haurit
  corda pavor pulsans, laudumque arrecta cupido.
  Inde, ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes,
  haud mora, prosiluere suis; ferit aethera clamor
  nauticus, adductis spumant freta versa lacertis.
  Infindunt pariter sulcos, totumque dehiscit
  convulsum remis rostrisque tridentibus aequor.
  Non tam praecipites biiugo certamine campum
  corripuere, ruuntque effusi carcere currus,
  nec sic immissis aurigae undantia lora
  concussere iugis pronique in verbera pendent.
  Tum plausu fremituque virum studiisque faventum
  consonat omne nemus, vocemque inclusa volutant
  litora, pulsati colles clamore resultant.

  Effugit ante alios primisque elabitur undis
  turbam inter fremitumque Gyas; quem deinde Cloanthus
  consequitur, melior remis, sed pondere pinus
  tarda tenet.  Post hos aequo discrimine Pristis
  Centaurusque locum tendunt superare priorem;
  et nunc Pristis habet, nunc victam praeterit ingens
  Centaurus, nunc una ambae iunctisque feruntur
  frontibus, et longa sulcant vada salsa carina.
  Iamque propinquabant scopulo metamque tenebant,
  cum princeps medioque Gyas in gurgite victor
  rectorem navis compellat voce Menoeten:
  'Quo tantum mihi dexter abis?  Huc dirige gressum;
  litus ama, et laevas stringat sine palmula cautes;
  altum alii teneant.'  Dixit; sed caeca Menoetes
  saxa timens proram pelagi detorquet ad undas.
  'Quo diversus abis?' iterum 'Pete saxa, Menoete!'
  cum clamore Gyas revocabat; et ecce Cloanthum
  respicit instantem tergo, et propiora tenentem.
  Ille inter navemque Gyae scopulosque sonantes
  radit iter laevum interior, subitoque priorem
  praeterit, et metis tenet aequora tuta relictis.
  Tum vero exarsit iuveni dolor ossibus ingens,
  nec lacrimis caruere genae, segnemque Menoeten,
  oblitus decorisque sui sociumque salutis,
  in mare praecipitem puppi deturbat ab alta;
  ipse gubernaclo rector subit, ipse magister,
  hortaturque viros, clavumque ad litora torquet.
  At gravis, ut fundo vix tandem redditus imo est,
  iam senior madidaque fluens in veste Menoetes
  summa petit scopuli siccaque in rupe resedit.
  Ilium et labentem Teucri et risere natantem,
  et salsos rident revomentem pectore fluctus.

  Hic laeta extremis spes est accensa duobus,
  Sergesto Mnestheique, Gyan superare morantem.
  Sergestus capit ante locum scopuloque propinquat,
  nec tota tamen ille prior praeeunte carina;
  parte prior, partem rostro premit aemula Pristis.
  At media socios incedens nave per ipsos
  hortatur Mnestheus:  'Nunc, nunc insurgite remis,
  Hectorei socii, Troiae quos sorte suprema
  delegi comites; nunc illas promite vires,
  nunc animos, quibus in Gaetulis Syrtibus usi,
  Ionioque mari Maleaeque sequacibus undis.
  Non iam prima peto Mnestheus, neque vincere certo;
  quamquam O!---sed superent, quibus hoc, Neptune, dedisti;
  extremos pudeat rediisse; hoc vincite, cives,
  et prohibete nefas.'  Olli certamine summo
  procumbunt; vastis tremit ictibus aerea puppis,
  subtrahiturque solum; tum creber anhelitus artus
  aridaque ora quatit, sudor fluit undique rivis.
  Attulit ipse viris optatum casus honorem.
  Namque furens animi dum proram ad saxa suburguet
  interior, spatioque subit Sergestus iniquo,
  infelix saxis in procurrentibus haesit.
  Concussae cautes, et acuto in murice remi
  obnixi crepuere, inlisaque prora pependit.
  Consurgunt nautae et magno clamore morantur,
  ferratasque trudes et acuta cuspide contos
  expediunt, fractosque legunt in gurgite remos.
  At laetus Mnestheus successuque acrior ipso
  agmine remorum celeri ventisque vocatis
  prona petit maria et pelago decurrit aperto.
  Qualis spelunca subito commota columba,
  cui domus et dulces latebroso in pumice nidi,
  fertur in ana volans, plausumque exterrita pennis
  dat tecto ingentem, mox aere lapsa quieto
  radit iter liquidum, celeres neque commovet alas:
  sic Mnestheus, sic ipsa fuga secat ultima Pristis
  aequora, sic illam fert impetus ipse volantem.
  Et primum in scopulo luctantem deserit alto
  Sergestum, brevibusque vadis frustraque vocantem
  auxilia, et fractis discentem currere remis
  Inde Gyan ipsamque ingenti mole Chimaeram
  consequitur; cedit, quoniam spoliata magistro est.

  Solus iamque ipso superest in fine Cloanthus:
  quem petit, et summis adnixus viribus urguet.
  Tum vero ingeminat clamor, cunctique sequentem
  instigant studiis, resonatque fragoribus aether.
  Hi proprium decus et partum indignantur honorem
  ni teneant, vitamque volunt pro laude pacisci;
  hos successus alit:  possunt, quia posse videntur.
  Et fors aequatis cepissent praemia rostris,
  ni palmas ponto tendens utrasque Cloanthus
  fudissetque preces, divosque in vota vocasset:
  Di, quibus imperium est pelagi, quorum aequora curro,
  vobis laetus ego hoc candentem in litore taurum
  constituam ante aras, voti reus, extaque salsos
  porriciam in fluctus et vina liquentia fundam.'
  Dixit, eumque imis sub fluctibus audiit omnis
  Nereidum Phorcique chorus Panopeaque virgo,
  et pater ipse manu magna Portunus euntem
  impulit; illa Noto citius volucrique sagitta
  ad terram fugit, et portu se condidit alto.

  Tum satus Anchisa, cunctis ex more vocatis,
  victorem magna praeconis voce Cloanthum
  declarat viridique advelat tempora lauro,
  muneraque in naves ternos optare iuvencos,
  vinaque et argenti magnum dat ferre talentum.
  Ipsis praecipuos ductoribus addit honores:
  victori chlamydem auratam, quam plurima circum
  purpura maeandro duplici Meliboea cucurrit,
  intextusque puer frondosa regius Ida
  veloces iaculo cervos cursuque fatigat,
  acer, anhelanti similis, quem praepes ab Ida
  sublimem pedibus rapuit Iovis armiger uncis;
  longaevi palmas nequiquam ad sidera tendunt
  custodes, saevitque canum latratus in auras.
  At qui deinde locum tenuit virtute secundum,
  levibus huic hamis consertam auroque trilicem
  loricam, quam Demoleo detraxerat ipse
  victor apud rapidum Simoenta sub Ilio alto,
  donat habere viro, decus et tutamen in armis.
  Vix illam famuli Phegeus Sagarisque ferebant
  multiplicem, conixi umeris; indutus at olim
  Demoleos cursu palantes Troas agebat.
  Tertia dona facit geminos ex aere lebetas,
  cymbiaque argento perfecta atque aspera signis.
  Iamque adeo donati omnes opibusque superbi
  puniceis ibant evincti tempora taenis,
  cum saevo e scopulo multa vix arte revolsus,
  amissis remis atque ordine debilis uno,
  inrisam sine honore ratem Sergestus agebat.
  Qualis saepe viae deprensus in aggere serpens,
  aerea quem obliquum rota transiit, aut gravis ictu
  seminecem liquit saxo lacerumque viator;
  nequiquam longos fugiens dat corpore tortus,
  parte ferox, ardensque oculis, et sibila colla
  arduus attollens, pars volnere clauda retentat
  nexantem nodis seque in sua membra plicantem:
  tali remigio navis se tarda movebat;
  vela facit tamen, et velis subit ostia plenis.
  Sergestum Aeneas promisso munere donat,
  servatam ob navem laetus sociosque reductos.
  Olli serva datur, operum haud ignara Minervae,
  Cressa genus, Pholoe, geminique sub ubere nati.

  Hoc pius Acneas misso certamine tendit
  gramineum in campum, quem collibus undique curvis
  cingebant silvae, mediaque in valle theatri
  circus erat; quo se multis cum milibus heros
  consessu medium tulit exstructoque resedit.
  Hic, qui forte velint rapido contendere cursu,
  imitat pretiis animos, et praemia ponit.
  Undique conveniunt leucri mixtique Sicani,
  Nisus et Euryalus primi,
  Euryalus forma insignis viridique iuventa,
  Nisus amore pio pueri; quos deinde secutus
  regius egregia Priami de stirpe Diores;
  hunc Salius simul et Patron, quorum alter Acarnan,
  alter ab Arcadio Tegeaeae sanguine gentis;
  tum duo Trinacrii iuvenes, Helymus Panopesque,
  adsueti silvis, comites senioris Acestae;
  multi praeterea, quos fama obscura recondit.
  Aeneas quibus in mediis sic deinde locutus:
  'Accipite haec animis, laetasque advertite mentes:
  nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit.
  Gnosia bina dabo levato lucida ferro
  spicula caelatamque argento ferre bipennem;
  omnibus hic erit unus honos.  Tres praemia primi
  accipient flavaque caput nectentur oliva.
  Primus equum phaleris insignem victor habeto;
  alter Amazoniam pharetram plenamque sagittis
  Threiciis, lato quam circum amplectitur auro
  balteus et tereti subnectit fibula gemma;
  tertius Argolica hac galea contentus abito.'

  Haec ubi dicta, locum capiunt, signoque repente
  corripiunt spatia audito, limenque relinquunt,
  effusi nimbo similes, simul ultima signant.
  Primus abit longeque ante omnia corpora Nisus
  emicat, et ventis et fulminis ocior alis;
  proximus huic, longo sed proxumus intervallo,
  insequitur Salius; spatio post deinde relicto
  tertius Euryalus:
  Euryalumque Helymus sequitur; quo deinde sub ipso
  ecce volat calcemque terit iam calce Diores,
  incumbens umero, spatia et si plura supersint,
  transeat elapsus prior, ambiguumque relinquat.
  Iamque fere spatio extremo fessique sub ipsam
  finem adventabant, levi cum sanguine Nisus
  labitur infelix, caesis ut forte iuvencis
  fusus humum viridisque super madefecerat herbas.
  Hic iuvenis iam victor ovans vestigia presso
  haud tenuit titubata solo, sed pronus in ipso
  concidit immundoque fimo sacroque cruore.
  Non tamen Euryali, non ille oblitus amorum;
  nam sese opposuit Salio per lubrica surgens;
  ille autem spissa iacuit revolutus harena.
  Emicat Euryalus, et munere victor amici
  prima tenet, plausuque volat fremituque secundo.
  Post Helymus subit, et nunc tertia palma Diores.
  Hic totum caveae consessum ingentis et ora
  prima patrum magnis Salius clamoribus implet,
  ereptumque dolo reddi sibi poscit honorem.
  Tutatur favor Euryalum, lacrimaeque decorae,
  gratior et pulchro veniens in corpore virtus.
  Adiuvat et magna proclamat voce Diores,
  qui subiit palmae, frustraque ad praemia venit
  ultima, si primi Salio reddentur honores.
  Tum pater Aeneas 'Vestra' inquit 'munera vobis
  certa manent, pueri, et palmam movet ordine nemo;
  me liceat casus misereri insontis amici.'
  Sic fatus, tergum Gaetuli immane leonis
  dat Salio, villis onerosum atque unguibus aureis.
  Hic Nisus, 'Si tanta' inquit 'sunt praemia victis,
  et te lapsorum miseret, quae munera Niso
  digna dabis, primam merui qui laude coronam,
  ni me, quae Salium, fortuna inimica tulisset?
  Et simul his dictis faciem ostentabat et udo
  turpia membra fimo.  Risit pater optimus olli
  et clipeum efferri iussit, Didymaonis artem,
  Neptuni sacro Danais de poste refixum.
  Hoc iuvenem egregium praestanti munere donat;

  Post, ubi confecti cursus, et dona peregit:
  'Nunc, si cui virtus animusque in pectore praesens,
  adsit, et evinctis attollat brachia palmis.'
  Sic ait, et geminum pugnae proponit honorem,
  victori velatum auro vittisque iuvencum,
  ensem atque insignem galeam solacia victo.
  Nec mora:  continuo vastis cum viribus effert
  ora Dares, magnoque virum se murmure tollit;
  solus qui Paridem solitus contendere contra,
  idemque ad tumulum, quo maximus occubat Hector,
  victorem Buten immani corpore, qui se
  Bebrycia veniens Amyci de gente ferebat,
  perculit, et fulva moribundum extendit harena.
  Talis prima Dares caput altum in proelia tollit,
  ostenditque umeros latos, alternaque iactat
  brachia protendens, et verberat ictibus auras.
  Quaeritur huic alius; nec quisquam ex agmine tanto
  audet adire virum manibusque inducere caestus.
  Ergo alacris, cunctosque putans excedere palma,
  Aeneae stetit aute pedes, nec plura moratus
  tum laeva taurum cornu tenet, atque ita fatur:
  'Nate dea, si nemo audet se credere pugnae,
  quae finis standi?  Quo me decet usque teneri?
  Ducere dona iube.'  Cuncti simul ore fremebant
  Dardanidae, reddique viro promissa iubebant.

  Hic gravis Entellum dictis castigat Acestes,
  proximus ut viridante toro consederat herbae:
  'Entelle, heroum quondam fortissime frustra,
  tantane tam patiens nullo certamine tolli
  dona sines?  Ubi nunc nobis deus ille magister
  requiquam memoratus Eryx?  Ubi fama per omnem
  Trinacriam, et spolia illa tuis pendentia tectis?'
  Ille sub haec:  'Non laudis amor, nec gloria cessit
  pulsa metu; sed enim gelidus tardante senecta
  sanguis hebet, frigentque effetae in corpore vires.
  Si mihi, quae quondam fuerat, quaque improbus iste
  exsultat fidens, si nunc foret illa iuventas,
  haud equidem pretio inductus pulchroque iuvenco
  venissem, nec dona moror.'  Sic deinde locutus
  in medium geminos immani pondere caestus
  proiecit, quibus acer Eryx in proelia suetus
  ferre manum, duroque intendere brachia tergo.
  Obstipuere animi:  tantorum ingentia septem
  terga boum plumbo insuto ferroque rigebant.
  Ante omnes stupet ipse Dares, longeque recusat;
  magnanimusque Anchisiades et pondus et ipsa
  huc illuc vinclorum immensa volumina versat.
  Tum senior talis referebat pectore voces:
  'Quid, si quis caestus ipsius et Herculis arma
  vidisset, tristemque hoc ipso in litore pugnam?
  Haec germanus Eryx quondam tuus arma gerebat;---
  sanguine cernis adhuc sparsoque infecta cerebro;---
  his magnum Alciden contra stetit; his ego suetus,
  dum melior vires sanguis dabat, aemula necdum
  temporibus geminis canebat sparsa senectus.
  Sed si nostra Dares haec Troius arma recusat,
  idque pio sedet Aeneae, prohat auctor Acestes,
  aequemus pugnas.  Erycis tibi terga remitto;
  solve metus; et tu Troianos exue caestus.'
  Haec fatus, duplicem ex umeris reiecit amictum
  et magnos membrorum artus, magna ossa lacertosque
  exuit, atque ingens media consistit harena.
  Tum satus Anchisa caestus pater extulit aequos,
  et paribus palmas amborum innexuit armis.
  Constitit in digitos extemplo arrectus uterque,
  brachiaque ad superas interritus extulit auras.
  Abduxere retro longe capita ardua ab ictu,
  immiscentque manus manibus, pugnamque lacessunt.
  Ille pedum melior motu, fretusque iuventa;
  hic membris et mole valens, sed tarda trementi
  genua labant, vastos quatit aeger anhelitus artus.
  Multa viri nequiquam inter se volnera iactant,
  multa cavo lateri ingeminant, et pectore vastos
  dant sonitus, erratque auris et tempora circum
  crebra manus, duro crepitant sub volnere malae.
  Stat gravis Entellus nisuque immotus eodem,
  corpore tela modo atque oculis vigilantibus exit.
  Ille, velut celsam oppugnat qui molibus urbem,
  aut montana sedet circum castella sub armis,
  nunc hos, nunc illos aditus, omnemque pererrat
  arte locum, et variis adsultibus inritus urguet.
  Ostendit dextram insurgens Entellus, et alte
  extulit:  ille ictum venientem a vertice velox
  praevidit, celerique elapsus corpore cessit.
  Entellus vires in ventum effudit, et ultro
  ipse gravis graviterque ad terram pondere vasto
  concidit, ut quondam cava concidit aut Erymantho,
  aut Ida in magna, radicibus eruta pinus.
  Consurgunt studiis Teucri et Trinacria pubes;
  it clamor caelo, primusque accurrit Acestes,
  aequaevumque ab humo miserans attollit amicum.
  At non tardatus casu neque territus heros
  acrior ad pugnam redit ac vim suscitat ira.
  Tum pudor incendit vires et conscia virtus,
  praecipitemque Daren ardens agit aequore toto,
  nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra;
  nec mora, nec requies:  quam multa grandine nimbi
  culminibus crepitant, sic densis ictibus heros
  creber utraque manu pulsat versatque Dareta.

  Tum pater Aeneas procedere longius iras
  et saevire animis Entellum haud passus acerbis;
  sed finem imposuit pugnae, fessumque Dareta
  eripuit mulcens dictis, ac talia fatur:
  'Infelix, quae tanta animum dementia cepit?
  Non vires alias conversaque numina sentis?
  Cede deo.'  Dixitque et proelia voce diremit.
  Ast illum fidi aequales, genua aegra trahentem,
  iactantemque utroque caput, crassumque cruorem
  ore eiectantem mixtosque in sanguine dentes,
  ducunt ad naves; galeamque ensemque vocati
  accipiunt; palmam Entello taurumque relinquunt.
  Hic victor, superans animis tauroque superbus:
  'Nate dea, vosque haec' inquit 'cognoscite, Teucri,
  et mihi quae fuerint iuvenali in corpore vires,
  et qua servetis revocatum a morte Dareta.'
  Dixit, et adversi contra stetit ora iuvenci,
  qui donum adstabat pugnae, durosque reducta
  libravit dextra media inter cornua caestus,
  arduus, effractoque inlisit in ossa cerebro.
  sternitur exanimisque tremens procumbit humi bos.
  Ille super tales effundit pectore voces:
  'Hanc tibi, Eryx, meliorem animam pro morte Daretis
  persolvo; hic victor caestus artemque repono.'

  Protinus Aeneas celeri certare sagitta
  invitat qui forte velint, et praemia ponit,
  ingentique manu malum de nave Seresti
  erigit, et volucrem traiecto in fune columbam,
  quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto.
  Convenere viri, deiectamque aerea sortem
  accepit galea; et primus clamore secundo
  Hyrtacidae ante omnes exit locus Hippocoontis;
  quem modo navali Mnestheus certamine victor
  consequitur, viridi Mnestheus evinctus oliva.
  Tertius Eurytion, tuus, o clarissime, frater,
  Pandare, qui quondam, iussus confundere foedus,
  in medios telum torsisti primus Achivos.
  Extremus galeaque ima subsedit Acestes,
  ausus et ipse manu iuvenum temptare laborem.
  Tum validis flexos incurvant viribus arcus
  pro se quisque viri, et depromunt tela pharetris.
  Primaque per caelum, nervo stridente, sagitta
  Hyrtacidae iuvenis volucres diverberat auras;
  et venit, adversique infigitur arbore mali.
  Intremuit malus, timuitque exterrita pennis
  ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu.
  Post acer Mnestheus adducto constitit arcu,
  alta petens, pariterque oculos telumque tetendit.
  Ast ipsam miserandus avem contingere ferro
  non valuit:  nodos et vincula linea rupit,
  quis innexa pedem malo pendebat ab alto:
  illa notos atque alta volans in nubila fugit.
  Tum rapidus, iamdudum arcu contenta parato
  tela tenens, fratrem Eurytion in Pota vocavit,
  iam vacuo laetam caelo speculatus, et alis
  plaudentem nigra figit sub nube columbam.
  Decidit exanimis, vitamque reliquit in astris
  aetheriis, fixamque refert delapsa sagittam.

  Amissa solus palma superabat Acestes;
  qui tamen aerias telum contendit in auras,
  ostentans artemque pater arcumque sonantem.
  Hic oculis subito obicitur magnoque futurum
  augurio monstrum; docuit post exitus ingens,
  seraque terrifici cecinerunt omina vates.
  Namque volans liquidis in nubibus arsit harundo,
  signavitque viam flammis, tenuisque recessit
  consumpta in ventos, caelo ceu saepe refixa
  transcurrunt crinemque volantia sidera ducunt.
  Attonitis haesere animis, superosque precati
  Trinacrii Teucrique viri; nec maximus omen
  abnuit Aeneas; sed laetum amplexus Acesten
  muneribus cumulat magnis, ac talia fatur:
  'Sume, pater; nam te voluit rex magnus Olympi
  talibus auspiciis exsortem ducere honores.
  Ipsius Anchisae longaevi hoc munus habebis,
  cratera impressum signis, quem Thracius olim
  Anchisae genitori in magno munere Cisseus
  ferre sui dederat monumentum et pignus amoris.'
  Sic fatus cingit viridanti tempora lauro,
  et primum ante omnes victorem appellat Acesten.
  Nec bonus Eurytion praelato invidit honori,
  quamvis solus avem caelo deiecit ab alto.
  Proximus ingreditur donis, qui vincula rupit;
  extremus, volucri qui fixit arundine malum.

  At pater Aeneas, nondum certamine misso,
  custodem ad sese comitemque impubis Iuli
  Epytiden vocat, et fidam sic fatur ad aurem:
  'Vade age, et Ascanio, si iam puerile paratum
  agmen habet secum, cursusque instruxit equorum,
  ducat avo turmas, et sese ostendat in armis,
  dic' ait.  Ipse omnem longo decedere circo
  infusum populum, et campos iubet esse patentes.
  Incedunt pueri, pariterque ante ora parentum
  frenatis lucent in equis, quos omnis euntes
  Trinacriae mirata fremit Troiaeque iuventus.
  omnibus in morem tonsa coma pressa corona;
  cornea bina ferunt praefixa hastilia ferro;
  pars levis umero pharetras; it pectore summo
  flexilis obtorti per collum circulus auri.
  Tres equitum numero turmae, ternique vagantur
  ductores:  pueri bis seni quemque secuti
  agmine partito fulgent paribusque magistris.
  Una acies iuvenum, ducit quam parvus ovantem
  nomen avi referens Priamus,---tua clara, Polite,
  progenies, auctura Italos,---quem Thracius albis
  portat equus bicolor maculis, vestigia primi
  alba pedis frontemque ostentans arduus albam.
  Alter Atys, genus unde Atii duxere Latini,
  parvus Atys, pueroque puer dilectus Iulo.
  Extremus, formaque ante omnis pulcher, Iulus
  Sidonio est invectus equo, quem candida Dido
  esse sui dederat monumentum et pignus amoris.
  Cetera Trinacrii pubes senioris Acestae
  fertur equis.
  Excipiunt plausu pavidos, gaudentque tuentes
  Dardanidae, veterumque adgnoscunt ora parentum.
  Postquam omnem laeti consessum oculosque suorum
  lustravere in equis, signum clamore paratis
  Epytides longe dedit insonuitque flagello.
  Olli discurrere pares, atque agmina terni
  diductis solvere choris, rursusque vocati
  convertere vias infestaque tela tulere.
  Inde alios ineunt cursus aliosque recursus
  adversi spatiis, alternosque orbibus orbes
  impediunt, pugnaeque cient simulacra sub armis;
  et nunc terga fuga nudant, nunc spicula vertunt
  infensi, facta pariter nunc pace feruntur.
  Ut quondam Creta fertur Labyrinthus in alta
  parietibus textum caecis iter, ancipitemque
  mille viis habuisse dolum, qua signa sequendi
  falleret indeprensus et inremeabilis error;
  haud alio Teucrum nati vestigia cursu
  impediunt texuntque fugas et proelia ludo,
  delphinum similes, qui per maria umida nando
  Carpathium Libycumque secant, [luduntque per undas.]
  Hunc morem cursus atque haec certamina primus
  Ascanius, Longam muris cum cingeret Albam,
  rettulit, et priscos docuit celebrare Latinos,
  quo puer ipse modo, secum quo Troia pubes;
  Albani docuere suos; hinc maxima porro
  accepit Roma, et patrium servavit honorem;
  Troiaque nunc pueri, Troianum dicitur agmen.
  Hac celebrata tenus sancto certamina patri.

  Hic primum fortuna fidem mutata novavit.
  Dum variis tumulo referunt sollemnia ludis,
  Irim de caelo misit Saturnia Iuno
  Iliacam ad classem, ventosque adspirat eunti,
  multa movens, necdum antiquum saturata dolorem.
  Illa, viam celerans per mille coloribus arcum,
  nulli visa cito decurrit tramite virgo.
  Conspicit ingentem concursum, et litora lustrat,
  desertosque videt portus classemque relictam.
  At procul in sola secretae Troades acta
  amissum Anchisen flebant, cunctaeque profundum
  pontum adspectabant flentes.  'Heu tot vada fessis
  et tantum superesse maris!' vox omnibus una.
  Urbem orant; taedet pelagi perferre laborem.
  Ergo inter medias sese haud ignara nocendi
  conicit, et faciemque deae vestemque reponit;
  fit Beroe, Tmarii coniunx longaeva Dorycli,
  cui genus et quondam nomen natique fuissent;
  ac sic Dardanidum mediam se matribus infert:
  'O miserae, quas non manus' inquit 'Achaica bello
  traxerit ad letum patriae sub moenibus! O gens
  infelix, cui te exitio Fortuna reservat?
  Septuma post Troiae exscidium iam vertitur aestas,
  eum freta, cum terras omnes, tot inhospita saxa
  sideraque emensae ferimur, dum per mare magnum
  Italiam sequimur fugientem, et volvimur undis.
  Hic Erycis fines fraterni, atque hospes Acestes:
  quis prohibet muros iacere et dare civibus urbem?
  O patria et rapti nequiquam ex hoste Penates,
  nullane iam Troiae dicentur moenia?  Nusquam
  Hectoreos amnes, Xanthum et Simoenta, videbo?
  Quin agite et mecum infaustas exurite puppes.
  Nam mihi Cassandrae per somnum vatis imago
  ardentes dare visa faces:  ''Hic quaerite Troiam;
  hic domus est'' inquit ''vobis.'' Iam tempus agi res,
  uec tantis mora prodigiis.  En quattuor arae
  Neptuno; deus ipse faces animumque ministrat.'
  Haec memorans, prima infensum vi corripit ignem,
  sublataque procul dextra conixa coruscat,
  et iacit:  arrectae mentes stupefactaque corda
  Iliadum.  Hic una e multis, quae maxima natu,
  Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix:
  'Non Beroe vobis, non haec Rhoeteia, matres,
  est Dorycli coniunx; divini signa decoris
  ardentesque notate oculos; qui spiritus illi,
  qui voltus, vocisque sonus, vel gressus eunti.
  Ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui
  aegram, indignantem, tali quod sola careret
  munere, nec meritos Anchisae inferet honores.'
  Haec effata.
  At matres primo ancipites oculisque malignis
  ambiguae spectare rates miserum inter amorem
  praesentis terrae fatisque vocantia regna,
  cum dea se paribus per caelum sustulit alis,
  ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.
  Tum vero attonitae monstris actaeque furore
  conclamant, rapiuntque focis penetralibus ignem;
  pars spoliant aras, frondem ac virgulta facesque
  coniciunt.  Furit immissis Volcanus habenis
  transtra per et remos et pictas abiete puppes.

  Nuntius Anchisae ad tumulum cuneosque theatri
  incensas perfert naves Eumelus, et ipsi
  respiciunt atram in nimbo volitare favillam.
  Primus et Ascanius, cursus ut laetus equestres
  ducebat, sic acer equo turbata petivit
  castra, nec exanimes possunt retinere magistri.
  'Quis furor iste novus?  Quo nunc, quo tenditis' inquit,
  'heu, miserae cives?  Non hostem inimicaque castra
  Argivum, vestras spes uritis.  En, ego vester
  Ascanius!' Galeam ante pedes proiecit inanem,
  qua ludo indutus belli simulacra ciebat;
  accelerat simul Aeneas, simul agmina Teucrum.
  Ast illae diversa metu per litora passim
  diffugiunt, silvasque et sicubi concava furtim
  saxa petunt; piget incepti lucisque, suosque
  mutatae adgnoscunt, excussaque pectore Iuno est.

  Sed non idcirco flammae atque incendia vires
  indomitas posuere; udo sub robore vivit
  stuppa vomens tardum fumum, lentusque carinas
  est vapor, et toto descendit corpore pestis,
  nec vires heroum infusaque flumina prosunt.
  Tum pius Aeneas umeris abscindere vestem,
  auxilioque vocare deos, et tendere palmas:
  'Iuppiter omnipotens, si nondum exosus ad unum
  Troianos, si quid pietas antiqua labores
  respicit humanos, da flammam evadere classi
  nunc, Pater, et tenues Teucrum res eripe leto.
  Vel tu, quod superest infesto fulmine morti,
  si mereor, demitte, tuaque hic obrue dextra.'
  Vix haec ediderat, cum effusis imbribus atra
  tempestas sine more furit, tonitruque tremescunt
  ardua terrarum et campi; ruit aethere toto
  turbidus imber aqua densisque nigerrimus austris;
  implenturque super puppes; semiusta madescunt
  robora; restinctus donec vapor omnis, et omnes,
  quattuor amissis, servatae a peste carinae.

  At pater Aeneas, casu concussus acerbo,
  nunc huc ingentes, nunc illuc pectore curas
  mutabat versans, Siculisne resideret arvis,
  oblitus fatorum, Italasne capesseret oras.
  Tum senior Nautes, unum Tritonia Pallas
  quem docuit multaque insignem reddidit arte,
  haec responsa dabat, vel quae portenderet ira
  magna deum, vel quae fatorum posceret ordo;
  isque his Aenean solatus vocibus infit:
  'Nate dea, quo fata trahunt retrahuntque, sequamur;
  quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est.
  Est tibi Dardanius divinae stirpis Acestes:
  hunc cape consiliis socium et coniunge volentem;
  huic trade, amissis superant qui navibus, et quos
  pertaesum magni incepti rerumque tuarum est;
  longaevosque senes ac fessas aequore matres,
  et quidquid tecum invalidum metuensque pericli est,
  delige, et his habeant terris sine moenia fessi:
  urbem appellabunt permisso nomine Acestam.'

  Talibus incensus dictis senioris amici,
  tum vero in curas animo diducitur omnes.
  Et nox atra polum bigis subvecta tenebat:
  visa dehinc caelo facies delapsa parentis
  Anchisae subito tales effundere voces:
  'Nate, mihi vita quondam, dum vita manebat,
  care magis, nate, Iliacis exercite fatis,
  imperio Iovis huc venio, qui classibus ignem
  depulit, et caelo tandem miseratus ab alto est.
  Consiliis pare, quae nunc pulcherrima Nautes
  dat senior; lectos iuvenes, fortissima corda,
  defer in Italiam; gens dura atque aspera cultu
  debellanda tibi Latio est.  Ditis tamen ante
  infernas accede domos, et Averna per alta
  congressus pete, nate, meos.  Non me impia namque
  Tartara habent, tristes umbrae, sed amoena piorum
  concilia Elysiumque colo.  Huc casta Sibylla
  nigrarum multo pecudum te sanguine ducet:
  tum genus omne tuum, et quae dentur moenia, disces.
  Iamque vale:  torquet medios Nox humida cursus,
  et me saevus equis Oriens adflavit anhelis.'
  Dixerat, et tenuis fugit, ceu fumus, in auras.
  Aeneas, 'Quo deinde ruis, quo proripis?' inquit,
  'Quem fugis, aut quis te nostris complexibus arcet?'
  Haec memorans cinerem et sopitos suscitat ignes,
  Pergameumque Larem et canae penetralia Vestae
  farre pio et plena supplex veneratur acerra.

  Extemplo socios primumque arcessit Acesten,
  et Iovis imperium et cari praecepta parentis
  edocet, et quae nunc animo sententia constet.
  Haud mora consiliis, nec iussa recusat Acestes.
  Transcribunt urbi matres, populumque volentem
  deponunt, animos nil magnae laudis egentes.
  Ipsi transtra novant, flammisque ambesa reponunt
  robora navigiis, aptant remosque rudentesque,
  exigui numero, sed bello vivida virtus.
  Interea Aeneas urbem designat aratro
  sortiturque domos; hoc Ilium et haec loca Troiam
  esse iubet.  Gaudet regno Troianus Acestes,
  indicitque forum et patribus dat iura vocatis.
  Tum vicina astris, Erycino in vertice sedes
  fundatur Veneri Idaliae, tumuloque sacerdos
  ac lucus late sacer additur Anchiseo.

  Iamque dies epulata novem gens omnis, et aris
  factus honos:  placidi straverunt aequora venti,
  creber et adspirans rursus vocat Auster in altum.
  Exoritur procurva ingens per litora fletus;
  complexi inter se noctemque diemque morantur.
  Ipsae iam matres, ipsi, quibus aspera quondam
  visa maris facies et non tolerabile nomen,
  ire volunt, omnemque fugae perferre laborem.
  Quos bonus Aeneas dictis solatur amicis,
  et consanguineo lacrimans commendat Acestae.
  Tris Eryci vitulos et Tempestatibus agnam
  caedere deinde iubet, solvique ex ordine funem.
  Ipse, caput tonsae foliis evinctus olivae,
  stans procul in prora pateram tenet, extaque salsos
  proiicit in fluctus ac vina liquentia fundit.
  Prosequitur surgens a puppi ventus euntes.
  Certatim socii feriunt mare et aequora verrunt.

  At Venus interea Neptunum exercita curis
  adloquitur, talesque effundit pectore questus:
  Iunonis gravis ira nec exsaturabile pectus
  cogunt me, Neptune, preces descendere in omnes;
  quam nec longa dies, pietas nec mitigat ulla,
  nec Iovis imperio fatisque infracta quiescit.
  Non media de gente Phrygum exedisse nefandis
  urbem odiis satis est, nec poenam traxe per omnem:
  reliquias Troiae, cineres atque ossa peremptae
  insequitur:  causas tanti sciat illa furoris.
  Ipse mihi nuper Libycis tu testis in undis
  quam molem subito excierit:  maria omnia caelo
  miscuit, Aeoliis nequiquam freta procellis,
  in regnis hoc ausa tuis.
  Per scelus ecce etiam Troianis matribus actis
  exussit foede puppes, et classe subegit
  amissa socios ignotae linquere terrae.
  Quod superest, oro, liceat dare tuta per undas
  vela tibi, liceat Laurentem attingere Thybrim:
  si concessa peto, si dant ea moenia Parcae.'
  Tum Saturnius haec domitor maris edidit alti:
  'Fas omne est, Cytherea, meis te fidere regnis,
  unde genus ducis:  merui quoque; saepe furores
  compressi, et rabiem tantam caelique marisque.
  Nec minor in terris, Xanthum Simoentaque testor,
  Aeneae mihi cura tui.  Cum Troia Achilles
  exanimata sequens impingeret agmina muris,
  milia multa daret leto, gemerentque repleti
  amnes, nec reperire viam atque evolvere posset
  in mare se Xanthus, Pelidae tunc ego forti
  congressum Aenean nec dis nec viribus aequis
  nube cava rapui, cuperem cum vertere ab imo
  structa meis manibus periurae moenia Troiae.
  Nunc quoque mens eadem perstat mihi:  pelle timores.
  Tutus, quos optas, portus accedet Averni.
  Unus erit tantum, amissum quem gurgite quaeres;
  unum pro multis dabitur caput.'
  His ubi laeta deae permulsit pectora dictis,
  iungit equos auro genitor, spumantiaque addit
  frena feris, manibusque omnes effundit habenas.
  Caeruleo per summa levis volat aequora curru;
  subsidunt undae, tumidumque sub axe tonanti
  sternitur aequor aquis; fugiunt vasto aethere nimbi.
  Tum variae comitum facies, immania cete,
  et senior Glauci chorus, Inousque Palaemon,
  Tritonesque citi, Phorcique exercitus omnis;
  laeva tenent Thetis, et Melite, Panopeaque virgo,
  Nisaee, Spioque, Thaliaque, Cymodoceque.

  Hic patris Aeneae suspensam blanda vicissim
  gaudia pertemptant mentem:  iubet ocius omnes
  attolli malos, intendi brachia velis.
  Una omnes fecere pedem pariterque sinistros,
  nunc dextros solvere sinus; una ardua torquent
  cornua detorquentque; ferunt sua flamina classem.
  Princeps ante omnes densum Palinurus agebat
  agmen; ad hunc alii cursum contendere iussi.
  Iamque fere mediam caeli Nox humida metam
  contigerat; placida laxabant membra quiete
  sub remis fusi per dura sedilia nautae:
  cum levis aetheriis delapsus Somnus ab astris
  aera dimovit tenebrosum et dispulit umbras,
  te, Palinure, petens, tibi somnia tristia portans
  insonti; puppique deus consedit in alta,
  Phorbanti similis, funditque has ore loquelas:
  'Iaside Palinure, ferunt ipsa aequora classem;
  aequatae spirant aurae; datur hora quieti.
  Pone caput, fessosque oculos furare labori:
  ipse ego paulisper pro te tua munera inibo.'
  Cui vix attollens Palinurus lumina fatur:
  'Mene salis placidi voltum fluctusque quietos
  ignorare iubes?  Mene huic confidere monstro?
  Aenean credam quid enim fallacibus auris
  et caelo, totiens deceptus fraude sereni?'
  Talia dicta dabat, clavumque affixus et haerens
  nusquam amittebat, oculosque sub astra tenebat.
  Ecce deus ramum Lethaeo rore madentem,
  vique soporatum Stygia, super utraque quassat
  tempora, cunctantique natantia lumina solvit.
  Vix primos inopina quies laxaverat artus,
  et super incumbens cum puppis parte revolsa,
  cumque gubernaclo, liquidas proiecit in undas
  praecipitem ac socios nequiquam saepe vocantem;
  ipse volans tenues se sustulit ales ad auras.
  Currit iter tutum non secius aequore classis,
  promissisque patris Neptuni interrita fertur.
  Iamque adeo scopulos Sirenum advecta subibat,
  difficiles quondam multorumque ossibus albos,
  tum rauca adsiduo longe sale saxa sonabant:
  cum pater amisso fluitantem errare magistro
  sensit, et ipse ratem nocturnis rexit in undis,
  multa gemens, casuque animum concussus amici
  'O nimium caelo et pelago confise sereno,
  nudus in ignota, Palinure, iacebis harena!'



  PUBLI VERGILI MARONIS

  AENEIDOS

  LIBER VI

  SIC fatur lacrimans, classique immittit habenas,
  et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris.
  Obvertunt pelago proras; tum dente tenaci
  ancora fundabat naves, et litora curvae
  praetexunt puppes.  Iuvenum manus emicat ardens
  litus in Hesperium; quaerit pars semina flammae
  abstrusa in venis silicis, pars densa ferarum
  tecta rapit silvas, inventaque flumina monstrat.
  At pius Aeneas arces, quibus altus Apollo
  praesidet, horrendaeque procul secreta Sibyllae
  antrum immane petit, magnum cui mentem animumque
  Delius inspirat vates, aperitque futura.
  Iam subeunt Triviae lucos atque aurea tecta.

  Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna,
  praepetibus pennis ausus se credere caelo,
  insuetum per iter gelidas enavit ad Arctos,
  Chalcidicaque levis tandem super adstitit arce.
  Redditus his primum terris, tibi, Phoebe, sacravit
  remigium alarum, posuitque immania templa.
  In foribus letum Androgeo:  tum pendere poenas
  Cecropidae iussi---miserum!---septena quotannis
  corpora natorum; stat ductis sortibus urna.
  Contra elata mari respondet Gnosia tellus:
  hic crudelis amor tauri, suppostaque furto
  Pasiphae, mixtumque genus prolesque biformis
  Minotaurus inest, Veneris monumenta nefandae;
  hic labor ille domus et inextricabilis error;
  magnum reginae sed enim miseratus amorem
  Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resolvit,
  caeca regens filo vestigia.  Tu quoque magnam
  partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes.
  Bis conatus erat casus effingere in auro;
  bis patriae cecidere manus.  Quin protinus omnia
  perlegerent oculis, ni iam praemissus Achates
  adforet, atque una Phoebi Triviaeque sacerdos,
  Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi:
  'Non hoc ista sibi tempus spectacula poscit;
  nunc grege de intacto septem mactare iuvencos
  praestiterit, totidem lectas de more bidentes.'
  Talibus adfata Aenean (nec sacra morantur
  iussa viri), Teucros vocat alta in templa sacerdos.

  Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum,
  quo lati ducunt aditus centum, ostia centum;
  unde ruunt totidem voces, responsa Sibyllae.
  Ventum erat ad limen, cum virgo.  'Poscere fata
  tempus' ait; 'deus, ecce, deus!' Cui talia fanti
  ante fores subito non voltus, non color unus,
  non comptae mansere comae; sed pectus anhelum,
  et rabie fera corda tument; maiorque videri,
  nec mortale sonans, adflata est numine quando
  iam propiore dei.  'Cessas in vota precesque,
  Tros' ait 'Aenea?  Cessas?  Neque enim ante dehiscent
  attonitae magna ora domus.'  Et talia fata
  conticuit.  Gelidus Teucris per dura cucurrit
  ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo:
  'Phoebe, graves Troiae semper miserate labores,
  Dardana qui Paridis direxti tela manusque
  corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras
  tot maria intravi duce te, penitusque repostas
  Massylum gentes praetentaque Syrtibus arva,
  iam tandem Italiae fugientis prendimus oras;
  hac Troiana tenus fuerit Fortuna secuta.
  Vos quoque Pergameae iam fas est parcere genti,
  dique deaeque omnes quibus obstitit Ilium et ingens
  gloria Dardaniae.  Tuque, O sanctissima vates,
  praescia venturi, da, non indebita posco
  regna meis fatis, Latio considere Teucros
  errantisque deos agitataque numina Troiae.
  Tum Phoebo et Triviae solido de marmore templum
  instituam, festosque dies de nomine Phoebi.
  Te quoque magna manent regnis penetralia nostris:
  hic ego namque tuas sortes arcanaque fata,
  dicta meae genti, ponam, lectosque sacrabo,
  alma, viros.  Foliis tantum ne carmina manda,
  ne turbata volent rapidis ludibria ventis;
  ipsa canas oro.'  Finem dedit ore loquendi.

  At, Phoebi nondum patiens, immanis in antro
  bacchatur vates, magnum si pectore possit
  excussisse deum; tanto magis ille fatigat
  os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo.
  Ostia iamque domus patuere ingentia centum
  sponte sua, vatisque ferunt responsa per auras:
  'O tandem magnis pelagi defuncte periclis!
  Sed terrae graviora manent.  In regna Lavini
  Dardanidae venient; mitte hanc de pectore curam;
  sed non et venisse volent.  Bella, horrida bella,
  et Thybrim multo spumantem sanguine cerno.
  Non Simois tibi, nec Xanthus, nec Dorica castra
  defuerint; alius Latio iam partus Achilles,
  natus et ipse dea; nec Teucris addita Iuno
  usquam aberit; cum tu supplex in rebus egenis
  quas gentes Italum aut quas non oraveris urbes!
  Causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris
  externique iterum thalami.
  Tu ne cede malis, sed contra audentior ito,
  qua tua te Fortuna sinet.  Via prima salutis,
  quod minime reris, Graia pandetur ab urbe.'

  Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla
  horrendas canit ambages antroque remugit,
  obscuris vera involvens:  ea frena furenti
  concutit, et stimulos sub pectore vertit Apollo.
  Ut primum cessit furor et rabida ora quierunt,
  incipit Aeneas heros:  'Non ulla laborum,
  O virgo, nova mi facies inopinave surgit;
  omnia praecepi atque animo mecum ante peregi.
  Unum oro:  quando hic inferni ianua regis
  dicitur, et tenebrosa palus Acheronte refuso,
  ire ad conspectum cari genitoris et ora
  contingat; doceas iter et sacra ostia pandas.
  Illum ego per flammas et mille sequentia tela
  eripui his umeris, medioque ex hoste recepi;
  ille meum comitatus iter, maria omnia mecum
  atque omnes pelagique minas caelique ferebat,
  invalidus, vires ultra sortemque senectae.
  Quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem,
  idem orans mandata dabat.  Gnatique patrisque,
  alma, precor, miserere;---potes namque omnia, nec te
  nequiquam lucis Hecate praefecit Avernis;---
  si potuit Manes arcessere coniugis Orpheus,
  Threicia fretus cithara fidibusque canoris,
  si fratrem Pollux alterna morte redemit,
  itque reditque viam totiens.  Quid Thesea, magnum
  quid memorem Alciden?  Et mi genus ab Iove summo.'

  Talibus orabat dictis, arasque tenebat,
  cum sic orsa loqui vates:  'Sate sanguine divom,
  Tros Anchisiade, facilis descensus Averno;
  noctes atque dies patet atri ianua Ditis;
  sed revocare gradum superasque evadere ad auras,
  hoc opus, hic labor est.  Pauci, quos aequus amavit
  Iuppiter, aut ardens evexit ad aethera virtus,
  dis geniti potuere.  Tenent media omnia silvae,
  Cocytusque sinu labens circumvenit atro.
  Quod si tantus amor menti, si tanta cupido est,
  bis Stygios innare lacus, bis nigra videre
  Tartara, et insano iuvat indulgere labori,
  accipe, quae peragenda prius.  Latet arbore opaca
  aureus et foliis et lento vimine ramus,
  Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis
  lucus, et obscuris claudunt convallibus umbrae.
  Sed non ante datur telluris operta subire,
  auricomos quam quis decerpserit arbore fetus.
  Hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus
  instituit.  Primo avulso non deficit alter
  aureus, et simili frondescit virga metallo.
  Ergo alte vestiga oculis, et rite repertum
  carpe manu; namque ipse volens facilisque sequetur,
  si te fata vocant; aliter non viribus ullis
  vincere, nec duro poteris convellere ferro.
  Praeterea iacet exanimum tibi corpus amici---
  heu nescis---totamque incestat funere classem,
  dum consulta petis nostroque in limine pendes.
  Sedibus hunc refer ante suis et conde sepulchro.
  Duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto:
  sic demum lucos Stygis et regna invia vivis
  aspicies.'  Dixit, pressoque obmutuit ore.

  Aeneas maesto defixus lumina voltu
  ingreditur, linquens antrum, caecosque volutat
  eventus animo secum.  Cui fidus Achates
  it comes, et paribus curis vestigia figit.
  Multa inter sese vario sermone serebant,
  quem socium exanimem vates, quod corpus humandum
  diceret.  Atque illi Misenum in litore sicco,
  ut venere, vident indigna morte peremptum,
  Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter
  aere ciere viros, Martemque accendere cantu.
  Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum
  et lituo pugnas insignis obibat et hasta:
  postquam illum vita victor spoliavit Achilles,
  Dardanio Aeneae sese fortissimus heros
  addiderat socium, non inferiora secutus.
  Sed tum, forte cava dum personat aequora concha,
  demens, et cantu vocat in certamina divos,
  aemulus exceptum Triton, si credere dignum est,
  inter saxa virum spumosa inmerserat unda.
  Ergo omnes magno circum clamore fremebant,
  praecipue pius Aeneas.  Tum iussa Sibyllae,
  haud mora, festinant flentes, aramque sepulchri
  congerere arboribus caeloque educere certant.
  Itur in antiquam silvam, stabula alta ferarum;
  procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex,
  fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur
  scinditur, advolvunt ingentis montibus ornos.

  Nec non Aeneas opera inter talia primus
  hortatur socios, paribusque accingitur armis.
  Atque haec ipse suo tristi cum corde volutat,
  aspectans silvam inmensam, et sic voce precatur:
  'Si nunc se nobis ille aureus arbore ramus
  ostendat nemore in tanto, quando omnia vere
  heu nimium de te vates, Misene, locuta est.'
  Vix ea fatus erat, geminae cum forte columbae
  ipsa sub ora viri caelo venere volantes,
  et viridi sedere solo.  Tum maximus heros
  maternas agnoscit aves, laetusque precatur:
  'Este duces, O, si qua via est, cursumque per auras
  dirigite in lucos, ubi pinguem dives opacat
  ramus humum.  Tuque, O, dubiis ne defice rebus,
  diva parens.'  Sic effatus vestigia pressit,
  observans quae signa ferant, quo tendere pergant.
  Pascentes illae tantum prodire volando,
  quantum acie possent oculi servare sequentum.
  Inde ubi venere ad fauces grave olentis Averni,
  tollunt se celeres, liquidumque per aera lapsae
  sedibus optatis geminae super arbore sidunt,
  discolor unde auri per ramos aura refulsit.
  Quale solet silvis brumali frigore viscum
  fronde virere nova, quod non sua seminat arbos,
  et croceo fetu teretis circumdare truncos,
  talis erat species auri frondentis opaca
  ilice, sic leni crepitabat brattea vento.
  Corripit Aeneas extemplo avidusque refringit
  cunctantem, et vatis portat sub tecta Sibyllae.

  Nec minus interea Misenum in litore Teucri
  flebant, et cineri ingrato suprema ferebant.
  Principio pinguem taedis et robore secto
  ingentem struxere pyram, cui frondibus atris
  intexunt latera, et ferales ante cupresios
  constituunt, decorantque super fulgentibus armis.
  Pars calidos latices et aena undantia flammis
  expediunt, corpusque lavant frigentis et unguunt.
  Fit gemitus.  Tum membra toro defleta reponunt,
  purpureasque super vestes, velamina nota,
  coniciunt.  Pars ingenti subiere feretro,
  triste ministerium, et subiectam more parentum
  aversi tenuere facem.  Congesta cremantur
  turea dona, dapes, fuso crateres olivo.
  Postquam conlapsi cineres et flamma quievit
  reliquias vino et bibulam lavere favillam,
  ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno.
  Idem ter socios pura circumtulit unda,
  spargens rore levi et ramo felicis olivae,
  lustravitque viros, dixitque novissima verba.
  At pius Aeneas ingenti mole sepulcrum
  imponit, suaque arma viro, remumque tubamque,
  monte sub aerio, qui nunc ''Misenus'' ab illo
  dicitur, aeternumque tenet per saecula nomen.

  His actis, propere exsequitur praecepta Sibyllae.
  Spelunca alta fuit vastoque immanis hiatu,
  scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris,
  quam super haud ullae poterant impune volantes
  tendere iter pennis---talis sese halitus atris
  faucibus effundens supera ad convexa ferebat:
  [unde locum Grai dixerunt nomine Aornon.]
  quattuor hic primum nigrantis terga iuvencos
  constituit, frontique invergit vina sacerdos;
  et summas carpens media inter cornua saetas
  ignibus imponit sacris, libamina prima,
  voce vocans Hecaten, Caeloque Ereboque potentem.
  Supponunt alii cultros, tepidumque cruorem
  suscipiunt pateris.  Ipse atri velleris agnam
  Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori
  ense ferit, sterilemque tibi.  Proserpina, vaccam.
  Tum Stygio regi nocturnas inchoat aras,
  et solida imponit taurorum viscera flammis,
  pingue superque oleum infundens ardentibus extis.
  Ecce autem, primi sub lumina solis et ortus,
  sub pedibus mugire solum, et iuga coepta moveri
  silvarum, visaeque canes ululare per umbram,
  adventante dea.  'Procul O procul este, profani,'
  conclamat vates, 'totoque absistite luco;
  tuque invade viam, vaginaque eripe ferrum:
  nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.'
  Tantum effata, furens antro se immisit aperto;
  ille ducem haud timidis vadentem passibus aequat.

  Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes,
  et Chaos, et Phlegethon, loca nocte tacentia late,
  sit mihi fas audita loqui; sit numine vestro
  pandere res alta terra et caligine mersas!

  Ibant obscuri sola sub nocte per umbram,
  perque domos Ditis vacuas et inania regna:
  quale per incertam lunam sub luce maligna
  est iter in silvis, ubi caelum condidit umbra
  Iuppiter, et rebus nox abstulit atra colorem.
  Vestibulum ante ipsum, primisque in faucibus Orci
  Luctus et ultrices posuere cubilia Curae;
  pallentesque habitant Morbi, tristisque Senectus,
  et Metus, et malesuada Fames, ac turpis Egestas,
  terribiles visu formae:  Letumque, Labosque;
  tum consanguineus Leti Sopor, et mala mentis
  Gaudia, mortiferumque adverso in limine Bellum,
  ferreique Eumenidum thalami, et Discordia demens,
  vipereum crinem vittis innexa cruentis.

  In medio ramos annosaque brachia pandit
  ulmus opaca, ingens, quam sedem Somnia volgo
  Pana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent.
  Multaque praeterea variarum monstra ferarum:
  Centauri in foribus stabulant, Scyllaeque biformes,
  et centumgeminus Briareus, ac belua Lernae
  horrendum stridens, flammisque armata Chimaera,
  Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae.
  Corripit hic subita trepidus formidine ferrum
  Aeneas, strictamque aciem venientibus offert,
  et, ni docta comes tenues sine corpore vitas
  admoneat volitare cava sub imagine formae,
  inruat, et frustra ferro diverberet umbras.

  Hinc via, Tartarei quae fert Acherontis ad undas.
  Turbidus hic caeno vastaque voragine gurges
  aestuat, atque omnem Cocyto eructat harenam.
  Portitor has horrendus aquas et flumina servat
  terribili squalore Charon, cui plurima mento
  canities inculta iacet; stant lumina flamma,
  sordidus ex umeris nodo dependet amictus.
  Ipse ratem conto subigit, velisque ministrat,
  et ferruginea subvectat corpora cymba,
  iam senior, sed cruda deo viridisque senectus.
  Huc omnis turba ad ripas effusa ruebat,
  matres atque viri, defunctaque corpora vita
  magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae,
  impositique rogis iuvenes ante ora parentum:
  quam multa in silvis autumni frigore primo
  lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto
  quam multae glomerantur aves, ubi frigidus annus
  trans pontum fugat, et terris immittit apricis.
  Stabant orantes primi transmittere cursum,
  tendebantque manus ripae ulterioris amore.
  Navita sed tristis nunc hos nunc accipit illos,
  ast alios longe submotos arcet harena.
  Aeneas, miratus enim motusque tumultu,
  'Dic' ait 'O virgo, quid volt concursus ad amnem?
  Quidve petunt animae, vel quo discrimine ripas
  hae linquunt, illae remis vada livida verrunt?'
  Olli sic breviter fata est longaeva sacerdos:
  'Anchisa generate, deum certissima proles,
  Cocyti stagna alta vides Stygiamque paludem,
  di cuius iurare timent et fallere numen.
  Haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est;
  portitor ille Charon; hi, quos vehit unda, sepulti.
  Nec ripas datur horrendas et rauca fluenta
  transportare prius quam sedibus ossa quierunt.
  Centum errant annos volitantque haec litora circum;
  tum demum admissi stagna exoptata revisunt.'
  Constitit Anchisa satus et vestigia pressit,
  multa putans, sortemque animo miseratus iniquam.
  Cernit ibi maestos et mortis honore carentes
  Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten,
  quos, simul ab Troia ventosa per aequora vectos,
  obruit Auster, aqua involvens navemque virosque.

  Ecce gubernator sese Palinurus agebat,
  qui Libyco nuper cursu, dum sidera servat,
  exciderat puppi mediis effusus in undis.
  Hunc ubi vix multa maestum cognovit in umbra,
  sic prior adloquitur:  'Quis te, Palinure, deorum
  eripuit nobis, medioque sub aequore mersit?
  Dic age.  Namque mihi, fallax haud ante repertus,
  hoc uno responso animum delusit Apollo,
  qui fore te ponto incolumem, finesque canebat
  venturum Ausonios.  En haec promissa fides est?'
  Ille autem:  'Neque te Phoebi cortina fefellit,
  dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit.
  Namque gubernaclum multa vi forte revolsum,
  cui datus haerebam custos cursusque regebam,
  praecipitans traxi mecum.  Maria aspera iuro
  non ullum pro me tantum cepisse timorem,
  quam tua ne, spoliata armis, excussa magistro,
  deficeret tantis navis surgentibus undis.
  Tris Notus hibernas immensa per aequora noctes
  vexit me violentus aqua; vix lumine quarto
  prospexi Italiam summa sublimis ab unda.
  Paulatim adnabam terrae; iam tuta tenebam,
  ni gens crudelis madida cum veste gravatum
  prensantemque uncis manibus capita aspera montis
  ferro invasisset, praedamque ignara putasset.
  Nunc me fluctus habet, versantque in litore venti.
  Quod te per caeli iucundum lumen et auras,
  per genitorem oro, per spes surgentis Iuli,
  eripe me his, invicte, malis:  aut tu mihi terram
  inice, namque potes, portusque require Velinos;
  aut tu, si qua via est, si quam tibi diva creatrix
  ostendit---neque enim, credo, sine numine divom
  flumina tanta paras Stygiamque innare paludem---
  da dextram misero, et tecum me tolle per undas,
  sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.
  Talia fatus erat, coepit cum talia vates:
  'Unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido?
  Tu Stygias inhumatus aquas amnemque severum
  Eumenidum aspicies, ripamve iniussus adibis?
  Desine fata deum flecti sperare precando.
  Sed cape dicta memor, duri solatia casus.
  Nam tua finitimi, longe lateque per urbes
  prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt,
  et statuent tumulum, et tumulo sollemnia mittent,
  aeternumque locus Palinuri nomen habebit.'
  His dictis curae emotae, pulsusque parumper
  corde dolor tristi:  gaudet cognomine terrae.

  Ergo iter inceptum peragunt fluvioque propinquant.
  Navita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda
  per tacitum nemus ire pedemque advertere ripae,
  sic prior adgreditur dictis, atque increpat ultro:
  'Quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis,
  fare age, quid venias, iam istinc, et comprime gressum.
  Umbrarum hic locus est, somni noctisque soporae;
  corpora viva nefas Stygia vectare carina.
  Nec vero Alciden me sum laetatus euntem
  accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque,
  dis quamquam geniti atque invicti viribus essent.
  Tartareum ille manu custodem in vincla petivit,
  ipsius a solio regis, traxitque trementem;
  hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.'
  Quae contra breviter fata est Amphrysia vates:
  'Nullae hic insidiae tales; absiste moveri;
  nec vim tela ferunt; licet ingens ianitor antro
  aeternum latrans exsanguis terreat umbras,
  casta licet patrui servet Proserpina limen.
  Troius Aeneas, pietate insignis et armis,
  ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras.
  Si te nulla movet tantae pietatis imago,
  at ramum hunc' (aperit ramum, qui veste latebat)
  'adgnoscas.'  Tumida ex ira tum corda residunt.
  Nec plura his.  Ille admirans venerabile donum
  fatalis virgae, longo post tempore visum,
  caeruleam advertit puppim, ripaeque propinquat.
  Inde alias animas, quae per iuga longa sedebant,
  deturbat, laxatque foros; simul accipit alveo
  ingentem Aenean.  Gemuit sub pondere cymba
  sutilis, et multam accepit rimosa paludem.
  Tandem trans fluvium incolumis vatemque virumque
  informi limo glaucaque exponit in ulva.

  Cerberus haec ingens latratu regna trifauci
  personat, adverso recubans immanis in antro.
  Cui vates, horrere videns iam colla colubris,
  melle soporatam et medicatis frugibus offam
  obicit.  Ille fame rabida tria guttura pandens
  corripit obiectam, atque immania terga resolvit
  fusus humi, totoque ingens extenditur antro.
  Occupat Aeneas aditum custode sepulto,
  evaditque celer ripam inremeabilis undae.

  Continuo auditae voces, vagitus et ingens,
  infantumque animae flentes in limine primo,
  quos dulcis vitae exsortes et ab ubere raptos
  abstulit atra dies et funere mersit acerbo;
  hos iuxta falso damnati crimine mortis.
  Nec vero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes:
  quaesitor Minos urnam movet; ille silentum
  conciliumque vocat vitasque et crimina discit.
  Proxuma deinde tenent maesti loca, qui sibi letum
  insontes peperere manu, lucemque perosi
  proiecere animas.  Quam vellent aethere in alto
  nunc et pauperiem et duros perferre labores!
  Fas obstat, tristisque palus inamabilis undae
  alligat, et noviens Styx interfusa coercet.
  Nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem
  lugentes campi:  sic illos nomine dicunt.
  Hic, quos durus amor crudeli tabe peredit,
  secreti celant calles et myrtea circum
  silva tegit; curae non ipsa in morte relinquunt.
  His Phaedram Procrimque locis, maestamque Eriphylen
  crudelis nati monstrantem volnera, cernit,
  Evadnenque et Pasiphaen; his Laodamia
  it comes, et iuvenis quondam, nunc femina, Caeneus,
  rursus et in veterem fato revoluta figuram.
  Inter quas Phoenissa recens a volnere Dido
  errabat silva in magna; quam Troius heros
  ut primum iuxta stetit adgnovitque per umbras
  obscuram, qualem primo qui surgere mense
  aut videt, aut vidisse putat per nubila lunam,
  demisit lacrimas, dulcique adfatus amore est:
  'Infelix Dido, verus mihi nuntius ergo
  venerat exstinctam, ferroque extrema secutam?
  Funeris heu tibi causa fui?  Per sidera iuro,
  per superos, et si qua fides tellure sub ima est,
  invitus, regina, tuo de litore cessi.
  Sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras,
  per loca senta situ cogunt noctemque profundam,
  imperiis egere suis; nec credere quivi
  hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem.
  Siste gradum, teque aspectu ne subtrahe nostro.
  Quem fugis?  Extremum fato, quod te adloquor, hoc est.'
  Talibus Aeneas ardentem et torva tuentem
  lenibat dictis animum, lacrimasque ciebat.
  Illa solo fixos oculos aversa tenebat,
  nec magis incepto voltum sermone movetur,
  quam si dura silex aut stet Marpesia cautes.
  landem corripuit sese, atque inimica refugit
  in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi
  respondet curis aequatque Sychaeus amorem.
  Nec minus Aeneas, casu concussus iniquo,
  prosequitur lacrimis longe, et miseratur euntem.

  Inde datum molitur iter.  Iamque arva tenebant
  ultima, quae bello clari secreta frequentant.
  Hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis
  Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago;
  hic multum fleti ad superos belloque caduci
  Dardanidae, quos ille omnes longo ordine cernens
  ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque,
  tris Antenoridas, Cererique sacrum Polyphoeten,
  Idaeumque, etiam currus, etiam arma tenentem.
  circumstant animae dextra laevaque frequentes;
  nec vidisse semel satis est; iuvat usque morari,
  et conferre gradum, et veniendi discere causas.
  At Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges
  ut videre virum fulgentiaque arma per umbras,
  ingenti trepidare metu; pars vertere terga,
  ceu quondam petiere rates; pars tollere vocem
  exiguam, inceptus clamor frustratur hiantes.

  Atque hic Priamiden laniatum corpore toto
  Deiphobum videt et lacerum crudeliter ora,
  ora manusque ambas, populataque tempora raptis
  auribus, et truncas inhonesto volnere nares.
  Vix adeo adgnovit pavitantem et dira tegentem
  supplicia, et notis compellat vocibus ultro:
  'Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri
  quis tam crudeles optavit sumere poenas?
  Cui tantum de te licuit?  Mihi fama suprema
  nocte tulit fessum vasta te caede Pelasgum
  procubuisse super confusae stragis acervum.
  Tunc egomet tumulum Rhoeteo litore inanem
  constitui, et magna Manes ter voce vocavi.
  Nomen et arma locum servant; te, amice, nequivi
  conspicere, et patria decedens ponere terra.'
  Ad quae Priamides:  'Nihil O tibi amice relictum;
  omnia Deiphobo solvisti et funeris umbris.
  Sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae
  his mersere malis; illa haec monumenta reliquit.
  Namque ut supremam falsa inter gaudia noctem
  egerimus, nosti; et nimium meminisse necesse est.
  Cum fatalis equus saltu super ardua venit
  Pergama, et armatum peditem gravis attulit alvo,
  illa, chorum simulans, evantes orgia circum
  ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat
  ingentem, et summa Danaos ex arce vocabat.
  Tum me, confectum curis somnoque gravatum,
  infelix habuit thalamus, pressitque iacentem
  dulcis et alta quies placidaeque simillima morti
  Egregia interea coniunx arma omnia tectis
  amovet, et fidum capiti subduxerat ensem;
  intra tecta vocat Menelaum, et limina pandit,
  scilicet id magnum sperans fore munus amanti,
  et famam exstingui veterum sic posse malorum.
  Quid moror?  Inrumpunt thalamo; comes additur una
  hortator scelerum Aeolides.  Di, talia Grais
  instaurate, pio si poenas ore reposco!
  Sed te qui vivum casus, age, fare vicissim,
  attulerint.  Pelagine venis erroribus actus,
  an monitu divom?  An quae te Fortuna fatigat,
  ut tristes sine sole domos, loca turbida, adires?'

  Hac vice sermonum roseis Aurora quadrigis
  iam medium aetherio cursu traiecerat axem;
  et fors omne datum traherent per talia tempus;
  sed comes admonuit, breviterque adfata Sibylla est:
  'Nox ruit, Aenea; nos flendo ducimus horas.
  Hic locus est, partes ubi se via findit in ambas:
  dextera quae Ditis magni sub moenia tendit,
  hac iter Elysium nobis; at laeva malorum
  exercet poenas, et ad impia Tartara mittit.'
  Deiphobus contra:  'Ne saevi, magna sacerdos;
  discedam, explebo numerum, reddarque tenebris.
  I decus, i, nostrum; melioribus utere fatis!'
  Tantum effatus, et in verbo vestigia torsit.

  Respicit Aeneas subito, et sub rupe sinistra
  moenia lata videt, triplici circumdata muro,
  quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis,
  Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa.
  Porta adversa ingens, solidoque adamante columnae,
  vis ut nulla virum, non ipsi exscindere bello
  caelicolae valeant; stat ferrea turris ad auras,
  Tisiphoneque sedens, palla succincta cruenta,
  vestibulum exsomnis servat noctesque diesque,
  Hinc exaudiri gemitus, et saeva sonare
  verbera; tum stridor ferri, tractaeque catenae.
  Constitit Aeneas, strepitumque exterritus hausit.
  'Quae scelerum facies, O virgo, effare; quibusve
  urguentur poenis?  Quis tantus plangor ad auras?'
  Tum vates sic orsa loqui:  'Dux inclute Teucrum,
  nulli fas casto sceleratum insistere limen;
  sed me cum lucis Hecate praefecit Avernis,
  ipsa deum poenas docuit, perque omnia duxit.
  Gnosius haec Rhadamanthus habet, durissima regna,
  castigatque auditque dolos, subigitque fateri,
  quae quis apud superos, furto laetatus inani,
  distulit in seram commissa piacula mortem.
  Continuo sontes ultrix accincta flagello
  Tisiphone quatit insultans, torvosque sinistra
  intentans angues vocat agmina saeva sororum.
  Tum demum horrisono stridentes cardine sacrae
  panduntur portae.  Cernis custodia qualis
  vestibulo sedeat, facies quae limina servet?
  Quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra
  saevior intus habet sedem.  Tum Tartarus ipse
  bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras,
  quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum.
  Hic genus antiquum Terrae, Titania pubes,
  fulmine deiecti fundo volvuntur in imo.
  'Hic et Aloidas geminos immania vidi
  corpora, qui manibus magnum rescindere caelum
  adgressi, superisque Iovem detrudere regnis.
  Vidi et crudeles dantem Salmonea poenas,
  dum flammas Iovis et sonitus imitatur Olympi.
  Quattuor hic invectus equis et lampada quassans
  per Graium populos mediaeque per Elidis urbem
  ibat ovans, divomque sibi poscebat honorem,---
  demens, qui nimbos et non imitabile fulmen
  aere et cornipedum pulsu simularet equorum.
  At pater omnipotens densa inter nubila telum
  contorsit, non ille faces nec fumea taedis
  lumina, praecipitemque immani turbine adegit.
  Nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum,
  cernere erat, per tota novem cui iubera corpus
  porrigitur, rostroque immanis voltur obunco
  immortale iecur tondens fecundaque poenis
  viscera, rimaturque epulis, habitatque sub alto
  pectore, nec fibris requies datur ulla renatis.
  [Quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque?]
  quos super atra silex iam iam lapsura cadentique
  imminet adsimilis; lucent genialibus altis
  aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae
  regifico luxu; Furiarum maxima iuxta
  accubat, et manibus prohibet contingere mensas,
  exsurgitque facem attollens, atque intonat ore.
  'Hic, quibus invisi fratres, dum vita manebat,
  pulsatusve parens, et fraus innexa clienti,
  aut qui divitiis soli incubuere repertis,
  nec partem posuere suis (quae maxima turba est),
  quique ob adulterium caesi, quique arma secuti
  impia nec veriti dominorum fallere dextras,
  inclusi poenam exspectant.  Ne quaere doceri
  quam poenam, aut quae forma viros fortunave mersit.
  Saxum ingens volvunt alii, radiisque rotarum
  districti pendent; sedet, aeternumque sedebit,
  infelix Theseus; Phlegyasque miserrimus omnis
  admonet, et magna testatur voce per umbras:
  ''Discite iustitiam moniti, et non temnere divos.''
  Vendidit hic auro patriam, dominumque potentem
  imposuit; fixit leges pretio atque refixit;
  hic thalamum invasit natae vetitosque hymenaeos;
  ausi omnes immane nefas, ausoque potiti.
  Non, mihi si linguae centum sint oraque centum,
  ferrea vox, omnis scelerum comprendere formas,
  omnia poenarum percurrere nomina possim.'

  Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeva sacerdos:
  'Sed iam age, carpe viam et susceptum perfice munus;
  adceleremus' ait; 'Cyclopum educta caminis
  moenia conspicio atque adverso fornice portas,
  haec ubi nos praecepta iubent deponere dona.'
  Dixerat, et pariter, gressi per opaca viarum,
  corripiunt spatium medium, foribusque propinquant.
  Occupat Aeneas aditum, corpusque recenti
  spargit aqua, ramumque adverso in limine figit.

  His demum exactis, perfecto munere divae,
  devenere locos laetos et amoena virecta
  fortunatorum nemorum sedesque beatas.
  Largior hic campos aether et lumine vestit
  purpureo, solemque suum, sua sidera norunt.
  Pars in gramineis exercent membra palaestris,
  contendunt ludo et fulva luctantur harena;
  pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt.
  Nec non Threicius longa cum veste sacerdos
  obloquitur numeris septem discrimina vocum,
  iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno.
  Hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles,
  magnanimi heroes, nati melioribus annis,
  Ilusque Assaracusque et Troiae Dardanus auctor.
  Arma procul currusque virum miratur inanes.
  Stant terra defixae hastae, passimque soluti
  per campum pascuntur equi.  Quae gratia currum
  armorumque fuit vivis, quae cura nitentis
  pascere equos, eadem sequitur tellure repostos.
  Conspicit, ecce, alios dextra laevaque per herbam
  vescentis, laetumque choro paeana canentis
  inter odoratum lauri nemus, unde superne
  plurimus Eridani per silvam volvitur amnis.
  Hic manus ob patriam pugnando volnera passi,
  quique sacerdotes casti, dum vita manebat,
  quique pii vates et Phoebo digna locuti,
  inventas aut qui vitam excoluere per artes,
  quique sui memores alios fecere merendo,
  omnibus his nivea cinguntur tempora vitta.
  Quos circumfusos sic est adfata Sybilla,
  Musaeum ante omnes, medium nam plurima turba
  hunc habet, atque umeris exstantem suspicit altis:
  'Dicite, felices animae, tuque, optime vates,
  quae regio Anchisen, quis habet locus?  Illius ergo
  venimus, et magnos Erebi transnavimus amnes.'
  Atque huic responsum paucis ita reddidit heros:
  'Nulli certa domus; lucis habitamus opacis,
  riparumque toros et prata recentia rivis
  incolimus.  Sed vos, si fert ita corde voluntas,
  hoc superate iugum; et facili iam tramite sistam.'
  Dixit, et ante tulit gressum, camposque nitentis
  desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt.

  At pater Anchises penitus convalle virenti
  inclusas animas superumque ad lumen ituras
  lustrabat studio recolens, omnemque suorum
  forte recensebat numerum carosque nepotes,
  fataque fortunasque virum moresque manusque.
  Isque ubi tendentem adversum per gramina videt
  Aenean, alacris palmas utrasque tetendit,
  effusaeque genis lacrimae, et vox excidit ore:
  'Venisti tandem, tuaque exspectata parenti
  vicit iter durum pietas?  Datur ora tueri,
  nate, tua, et notas audire et reddere voces?
  Sic equidem ducebam animo rebarque futurum,
  tempora dinumerans' nec me mea cura fefellit.
  Quas ego te terras et quanta per aequora vectum
  accipio! quantis iactatum, nate, periclis!
  Quam metui, ne quid Libyae tibi regna nocerent!'
  Ille autem:  'Tua me, genitor, tua tristis imago,
  saepius occurrens, haec limina tendere adegit:
  stant sale Tyrrheno classes.  Da iungere dextram,
  da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.'
  Sic memorans, largo fletu simul ora rigabat.
  Ter conatus ibi collo dare brachia circum,
  ter frustra comprensa manus effugit imago,
  [par levibus ventis volucrique simillima somno.]

  Interea videt Aeneas in valle reducta
  seclusum nemus et virgulta sonantia silvis,
  Lethaeumque, domos placidas qui praenatat, amnem.
  Hunc circum innumerae gentes populique volabant;
  ac---velut in pratis ubi apes aestate serena
  floribus insidunt variis, et candida circum
  lilia funduntur---strepit omnis murmure campus.
  Horrescit visu subito, causasque requirit
  inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro,
  quive viri tanto complerint agmine ripas.
  Tum pater Anchises:  'Animae, quibus altera fato
  corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam
  securos latices et longa oblivia potant.
  [Has equidem memorare tibi atque ostendere coram,]
  iampridem hanc prolem cupio enumerare meorum,
  quo magis Italia mecum laetere reperta.'
  'O pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est
  sublimis animas, iterumque ad tarda reverti
  corpora?  Quae lucis miseris tam dira cupido?'
  'Dicam equidem, nec te suspensum, nate, tenebo'
  suscipit Anchises, atque ordine singula pandit.

  'Principio caelum ac terras camposque liquentis
  lucentemque globum Lunae Titaniaque astra
  spiritus intus alit, totamque infusa per artus
  mens agitat molem et magno se corpore miscet.
  Inde hominum pecudumque genus, vitaeque volantum,
  et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus.
  Igneus est ollis vigor et caelestis origo
  seminibus, quantum non noxia corpora tardant,
  terrenique hebetant artus moribundaque membra.
  Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras
  dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco.
  Quin et supremo cum lumine vita reliquit,
  non tamen omne malum miseris nec funditus omnes
  corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est
  multa diu concreta modis inolescere miris.
  Ergo exercentur poenis, veterumque malorum
  supplicia expendunt:  aliae panduntur inanes
  suspensae ad ventos; aliis sub gurgite vasto
  infectum eluitur scelus, aut exuritur igni;
  quisque suos patimur Manes; exinde per amplum
  mittimur Elysium, et pauci laeta arva tenemus;
  donec longa dies, perfecto temporis orbe,
  concretam exemit labem, purumque relinquit
  aetherium sensum atque aurai simplicis ignem.
  Has omnes, ubi mille rotam volvere per annos,
  Lethaeum ad fluvium deus evocat agmine magno,
  scilicet immemores supera ut convexa revisant,
  rursus et incipiant in corpora velle reverti.'

  Dixerat Anchises, natumque unaque Sibyllam
  conventus trahit in medios turbamque sonantem,
  et tumulum capit, unde omnes longo ordine possit
  adversos legere, et venientum discere vultus.

  'Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur
  gloria, qui maneant Itala de gente nepotes,
  inlustris animas nostrumque in nomen ituras,
  expediam dictis, et te tua fata docebo.
  Ille, vides, pura iuvenis qui nititur hasta,
  proxuma sorte tenet lucis loca, primus ad auras
  aetherias Italo commixtus sanguine surget,
  silvius, Albanum nomen, tua postuma proles,
  quem tibi longaevo serum Lavinia coniunx
  educet silvis regem regumque parentem,
  unde genus Longa nostrum dominabitur Alba.
  'Proxumus ille Procas, Troianae gloria gentis,
  et Capys, et Numitor, et qui te nomine reddet
  Silvius Aeneas, pariter pietate vel armis
  egregius, si umquam regnandam acceperit Albam.
  Qui iuvenes! Quantas ostentant, aspice, vires,
  atque umbrata gerunt civili tempora quercu!
  Hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam,
  hi Collatinas imponent montibus arces,
  Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque.
  Haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae.
  'Quin et avo comitem sese Mavortius addet
  Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater
  educet.  Viden, ut geminae stant vertice cristae,
  et pater ipse suo superum iam signat honore?
  En, huius, nate, auspiciis illa incluta Roma
  imperium terris, animos aequabit Olympo,
  septemque una sibi muro circumdabit arces,
  felix prole virum:  qualis Berecyntia mater
  invehitur curru Phrygias turrita per urbes,
  laeta deum partu, centum complexa nepotes,
  omnes caelicolas, omnes supera alta tenentes.
  'Huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem
  Romanosque tuos.  Hic Caesar et omnis Iuli
  progenies magnum caeli ventura sub axem.
  Hic vir, hic est, tibi quem promitti saepius audis,
  Augustus Caesar, Divi genus, aurea condet
  saecula qui rursus Latio regnata per arva
  Saturno quondam, super et Garamantas et Indos
  proferet imperium:  iacet extra sidera tellus,
  extra anni solisque vias, ubi caelifer Atlas
  axem umero torquet stellis ardentibus aptum.
  Huius in adventum iam nunc et Caspia regna
  responsis horrent divom et Maeotia tellus,
  et septemgemini turbant trepida ostia Nili.
  Nec vero Alcides tantum telluris obivit,
  fixerit aeripedem cervam licet, aut Erymanthi
  pacarit nemora, et Lernam tremefecerit arcu;
  nec, qui pampineis victor iuga flectit habenis,
  Liber, agens celso Nysae de vertice tigres.
  aut dubitamus adhuc virtute extendere vires,
  aut metus Ausonia prohibet consistere terra?
  'Quis procul ille autem ramis insignis olivae
  sacra ferens?  Nosco crines incanaque menta
  regis Romani, primus qui legibus urbem
  fundabit, Curibus parvis et paupere terra
  missus in imperium magnum.  Cui deinde subibit,
  otia qui rumpet patriae residesque movebit
  Tullus in arma viros et iam desueta triumphis
  agmina.  Quem iuxta sequitur iactantior Ancus,
  nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris.
  Vis et Tarquinios reges, animamque superbam
  ultoris Bruti, fascesque videre receptos?
  Consulis imperium hic primus saevasque secures
  accipiet, natosque pater nova bella moventes
  ad poenam pulchra pro libertate vocabit.
  Infelix, utcumque ferent ea facta minores,
  vincet amor patriae laudumque immensa cupido.
  Quin Decios Drusosque procul saevumque securi
  aspice Torquatum et referentem signa Camillum.
  Illae autem, paribus quas fulgere cernis in armis,
  concordes animae nunc et dum nocte premuntur,
  heu quantum inter se bellum, si lumina vitae
  attigerint, quantas acies stragemque ciebunt!
  Aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci
  descendens, gener adversis instructus Eois.
  Ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella,
  neu patriae validas in viscera vertite vires;
  tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo,
  proice tela manu, sanguis meus!---
  'Ille triumphata Capitolia ad alta Corintho
  victor aget currum, caesis insignis Achivis.
  Eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas,
  ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli,
  ultus avos Troiae, templa et temerata Minervae.
  Quis te, magne Cato, tacitum, aut te, Cosse, relinquat?
  Quis Gracchi genus, aut geminos, duo fulmina belli,
  Scipiadas, cladem Libyae, parvoque potentem
  Fabricium vel te sulco Serrane, serentem?
  quo fessum rapitis, Fabii?  Tu Maxumus ille es,
  unus qui nobis cunctando restituis rem.
  Excudent alii spirantia mollius aera,
  credo equidem, vivos ducent de marmore voltus,
  orabunt causas melius, caelique meatus
  describent radio, et surgentia sidera dicent:
  tu regere imperio populos, Romane, memento;
  hae tibi erunt artes; pacisque imponere morem,
  parcere subiectis, et debellare superbos.'

  Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit:
  'Aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis
  ingreditur, victorque viros supereminet omnes!
  Hic rem Romanam, magno turbante tumultu,
  sistet, eques sternet Poenos Gallumque rebellem,
  tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.'
  Atque hic Aeneas; una namque ire videbat
  egregium forma iuvenem et fulgentibus armis,
  sed frons laeta parum, et deiecto lumina voltu:
  'Quis, pater, ille, virum qui sic comitatur euntem?
  Filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum?
  Quis strepitus circa comitum! Quantum instar in ipso!
  Sed nox atra caput tristi circumvolat umbra.'
  Tum pater Anchises, lacrimis ingressus obortis:
  'O gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum;
  ostendent terris hunc tantum fata, neque ultra
  esse sinent.  Nimium vobis Romana propago
  visa potens, Superi, propria haec si dona fuissent.
  Quantos ille virum magnam Mavortis ad urbem
  campus aget gemitus, vel quae, liberine, videbis
  funera, cum tumulum praeterlabere recentem!
  Nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos
  in tantum spe tollet avos, nec Romula quondam
  ullo se tantum tellus iactabit alumno.
  Heu pietas, heu prisca fides, invictaque bello
  dextera! Non illi se quisquam impune tulisset
  obvius armato, seu cum pedes iret in hostem,
  seu spumantis equi foderet calcaribus armos.
  Heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas,
  tu Marcellus eris.  Manibus date lilia plenis,
  purpureos spargam flores, animamque nepotis
  his saltem adcumulem donis, et fungar inani
  munere'---Sic tota passim regione vagantur
  aeris in campis latis, atque omnia lustrant.
  Quae postquam Anchises natum per singula duxit,
  incenditque animum famae venientis amore,
  exin bella viro memorat quae deinde gerenda,
  Laurentisque docet populos urbemque Latini,
  et quo quemque modo fugiatque feratque laborem.

  Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur
  cornea, qua veris facilis datur exitus umbris;
  altera candenti perfecta nitens elephanto,
  sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes.
  His ubi tum natum Anchises unaque Sibyllam
  prosequitur dictis, portaque emittit eburna,
  ille viam secat ad naves sociosque revisit:
  tum se ad Caietae recto fert litore portum.
  [Ancora de prora iacitur, stant litore puppes.]



  PUBLI VERGILI MARONIS

  AENEIDOS

  LIBER VII

  TU quoque litoribus nostris, Aeneia nutrix,
  aeternam moriens famam, Caieta, dedisti;
  et nunc servat honos sedem tuus ossaque nomen
  Hesperia in magna, siqua est ea gloria, signat.
  At pius exsequiis Aeneas rite solutis,
  aggere composito tumuli, postquam alta quierunt
  aequora, tendit iter velis portumque relinquit.
  Adspirant aurae in noctem nec candida cursus
  Luna negat, splendet tremulo sub lumine pontus.
  Proxima Circaeae raduntur litora terrae,
  dives inaccessos ubi Solis filia lucos
  adsiduo resonat cantu tectisque superbis
  urit odoratam nocturna in lumina cedrum,
  arguto tenuis percurrens pectine telas.
  Hinc exaudiri gemitus iraeque leonum
  vincla recusantum et sera sub nocte rudentum,
  saetigerique sues atque in praesaepibus ursi
  saevire ac formae magnorum ululare luporum,
  quos hominum ex facie dea saeva potentibus herbis
  induerat Circe in voltus ac terga ferarum.
  Quae ne monstra pii paterentur talia Troes
  delati in portus neu litora dira subirent,
  Neptunus ventis implevit vela secundis
  atque fugam dedit et praeter vada fervida vexit.

  Iamque rubescebat radiis mare et aethere ab alto
  Aurora in roseis fulgebat lutea bigis:
  cum venti posuere omnisque repente resedit
  flatus et in lento luctantur marmore tonsae.
  Atque hic Aeneas ingentem ex aequore lucum
  prospicit.  Hunc inter fluvio Tiberinus amoeno.
  verticibus rapidis et multa flavus arena
  in mare prorumpit.  Variae circumque supraque
  adsuetae ripis volucres et fluminis alveo
  aethera mulcebant cantu lucoque volabant.
  flectere iter sociis terraeque advertere proras
  imperat et laetus fluvio succedit opaco.

  Nunc age, qui reges, Erato, quae tempora rerum,
  quis Latio antiquo fuerit status, advena classem
  cum primum Ausoniis exercitus appulit oris,
  expediam et primae revocabo exordia pugnae.
  tu vatem, tu, diva, mone.  Dicam horrida bella,
  dicam acies actosque animis in funera reges
  Tyrrhenamque manum totamque sub arma coactam
  Hesperiam.  Maior rerum mihi nascitur ordo,
  maius opus moveo.  Rex arva Latinus et urbes
  iam senior longa placidas in pace regebat.
  Hunc Fauno et nympha genitum Laurente Marica
  accipimus, Fauno Picus pater isque parentem
  te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus auctor.
  filius huic fato divom prolesque virilis
  nulla fuit primaque oriens erepta iuventa est.
  Sola domum et tantas servabat filia sedes,
  iam matura viro, iam plenis nubilis annis.
  Multi illam magno e Latio totaque petebant
  Ausonia.  Petit ante alios pulcherrimus omnis
  Turnus, avis atavisque potens, quem regia coniunx
  adiungi generum miro properabat amore;
  sed variis portenta deum terroribus obstant.
  Laurus erat tecti medio in penetralibus altis,
  sacra comam multosque metu servata per annos,
  quam pater inventam, primas cum conderet arces,
  ipse ferebatur Phoebo sacrasse Latinus
  Laurentisque ab ea nomen posuisse colonis.
  Huius apes summum densae (mirabile dictu),
  stridore ingenti liquidum trans aethera vectae,
  obsedere apicem, ex pedibus per mutua nexis
  examen subitum ramo frondente pependit.
  Continuo vates:  'Externum cernimus,' inquit,
  'adventare virum et partis petere agmen easdem
  partibus ex isdem et summa dominarier arce.'
  Praeterea, castis adolet dum altaria taedis
  et iuxta genitorem adstat Lavinia virgo,
  visa (nefas) longis comprendere crinibus ignem,
  [atque omnem ornatum flamma crepitante cremari]
  regalisque accensa comas, accensa coronam
  insignem gemmis, tum fumida lumine fulvo
  involvi ac totis Volcanum spargere tectis.
  Id vero horrendum ac visu mirabile ferri:
  namque fore inlustrem fama fatisque canebant
  ipsam, sed populo magnum portendere bellum.
  At rex sollicitus monstris oracula Fauni,
  fatidici; genitoris, adit lucosque sub alta
  consulit Albunea, nemorum quae maxima sacro
  fonte sonat saevamque exhalat opaca mephitim.
  Hinc Italae gentes omnisque Oenotria tellus
  in dubiis responsa petunt; huc dona sacerdos
  Cum tulit et caesarum ovium sub nocte silenti
  pellibus incubuit stratis somnosque petivit,
  multa modis simulacra videt volitantia miris
  et varias audit voces fruiturque deorum
  couloquio atque imis Acheronta adfatur Avernis.
  Hic et tum pater ipse petens responsa Latinus
  centum lanigeras mactabat rite bidentis
  atque harum effultus tergo stratisque iacebat
  velleribus:  subita ex alto vox reddita luco est:
  'Ne pete conubiis natam sociare Latinis,
  O mea progenies, thalamis neu crede paratis:
  externi venient generi, qui sanguine nostrum
  nomen in astra ferant quorumque a stirpe nepotes
  omnia sub pedibus, qua Sol utrumque recurrens
  aspicit Oceanum, vertique regique videbunt.'
  Haec responsa patris Fauni monitusque silenti
  nocte datos non ipse suo premit ore Latinus,
  sed circum late volitans iam Fama per urbes
  Ausonias tulerat, cum Laomedontia pubes
  gramineo ripae religavit ab aggere classem.

  Aeneas primique duces et pulcher Iulus
  corpora sub ramis deponunt arboris altae
  instituuntque dapes et adorea liba per herbam
  subiciunt epulis (sic Iuppiter ipse monebat)
  et Cereale solum pomis agrestibus augent.
  Consumptis hic forte aliis ut vertere morsus
  exiguam in Cererem penuria adegit edendi
  et violare manu malisque audacibus orbem
  fatalis crusti patulis nec parcere quadris:
  'Heus! etiam mensas consumimus,' inquit Iulus,
  nec plura adludens.  Ea vox audita laborum
  prima tulit finem, primamque loquentis ab ore
  eripuit pater ac stupefactus numine pressit.
  Continuo:  'Salve fatis mihi debita tellus
  vosque,' ait, 'O fidi Troiae salvete penates:
  hic domus, haec patria est.  Genitor mihi talia namque
  (nunc repeto) Anchises fatorum arcana reliquit:
  cum te, nate, fames ignota ad litora vectum
  accisis coget dapibus consumere mensas,
  tum sperare domos defessus ibique memento
  prima locare manu molirique aggere tecta.
  Haec erat illa fames; haec nos suprema manebat,
  exiliis positura modum.
  Quare agite et primo laeti cum lumine solis
  quae loca, quive habeant homines, ubi moenia gentis,
  vestigemus et a portu diversa petamus.
  Nunc pateras libate Iovi precibusque vocate
  Anchisen genitorem, et vina reponite mensis.'
  Sic deinde effatus frondenti tempora ramo
  implicat et geniumque loci primamque deorum
  Tellurem nymphasque et adhuc ignota precatur
  flumina, tum Noctem Noctisque orientia signa
  Idaeumque Iovem Phrygiamque ex ordine matrem
  invocat et duplicis caeloque ereboque parentis.
  Hic pater omnipotens ter caelo clarus ab alto
  intonuit radiisque ardentem lucis et auro
  ipse manu quatiens ostendit ab aethere nubem.
  Diditur hic subito Troiana per agmina rumor
  advenisse diem, quo debita moenia condant.
  Certatim instaurant epulas atque omine magno
  crateras laeti statuunt et vina coronant.

  Postera cum prima lustrabat lampade terras
  orta dies, urbem et finis et litora gentis
  diversi explorant:  haec fontis stagna Numici,
  hunc Thybrim fluvium, hic fortis habitare Latinos.
  Tum satus Anchisa delectos ordine ab omni
  centum oratores augusta ad moenia regis
  ire iubet, ramis velatos Palladis omnis,
  donaque ferre viro pacemque exposcere Teucris.
  Haud mora, festinant iussi rapidisque feruntur
  passibus.  Ipse humili designat moenia fossa
  moliturque locum primasque in litore sedes
  castrorum in morem pinnis atque aggere cingit.
  Iamque iter emensi turris ac tecta Latinorum
  ardua cernebant iuvenes muroque subibant.
  Ante urbem pueri et primaevo flore iuventus
  exercentur equis domitantque in pulvere currus
  aut acris tendunt arcus aut lenta lacertis
  spicula contorquent cursuque ictuque lacessunt:
  cum praevectus equo longaevi regis ad auris
  nuntius ingentis ignota in veste reportat
  advenisse viros.  Ille intra tecta vocari
  imperat et solio medius consedit avito.
  Tectum augustum ingens.  centum sublime columnis,
  urbe fuit summa, Laurentis regia Pici,
  horrendum silvis et religione parentum.
  Hic sceptra accipere et primos attollere fasces
  regibus omen erat, hoc illis curia templum,
  hae sacris sedes epulis, hic ariete caeso
  perpetuis soliti patres considere mensis.
  Quin etiam veterum effigies ex ordine avorum
  antiqua e cedro, Italusque paterque Sabinus
  vitisator, curvam servans sub imagine falcem,
  Saturnusque senex Ianique bifrontis imago
  vestibulo astabant, aliique ab origine reges
  Martiaque ob patriam pugnando volnera passi.
  Multaque praeterea sacris in postibus arma,
  captivi pendent currus curvaeque secures
  et cristae capitum et portarum ingentia claustra
  spiculaque clipeique ereptaque rostra carinis.
  Ipse Quirinali lituo parvaque sedebat
  succinctus trabea laevaque ancile gerebat
  Picus, equum domitor; quem capta cupidine coniunx
  aurea percussum virga versumque venenis
  fecit avem Circe sparsitque coloribus alas.
  Tali intus templo divom patriaque Latinus
  sede sedens Teucros ad sese in tecta vocavit,
  atque haec ingressis placido prior edidit ore:

  'Dicite, Dardanidae (neque enim nescimus et urbem
  et genus, auditique advertitis aequore cursum),
  quid petitis?  Quae causa rates aut cuius egentis
  litus ad Ausonium tot per vada caerula vexit?
  Sive errore viae seu tempestatibus acti,
  qualia multa mari nautae patiuntur in alto,
  fluminis intrastis ripas portuque sedetis,
  ne fugite hospitium neve ignorate Latinos
  Saturni gentem, haud vinclo nec legibus aequam,
  sponte sua veterisque dei se more tenentem.
  Atque equidem memini (fama est obscurior annis)
  Auruncos ita ferre senes, his ortus ut agris
  Dardanus Idaeas Phrygiae penetravit ad urbes
  Threiciamque Samum, quae nunc Samothracia fertur.
  Hinc illum, Corythi Tyrrhena ab sede profectum,
  aurea nunc solio stellantis regia caeli
  accipit et numerum divorum altaribus auget.'

  Dixerat, et dicta Ilioneus sic voce secutus:
  Rex, genus egregium Fauni, nec fluctibus actos,
  atra subegit hiemps vestris succedere terris
  nec sidus regione viae litusve fefellit:
  consilio hanc omnes animisque volentibus urbem,
  adferimur, pulsi regnis, quae maxima quondam
  extremo veniens Sol aspiciebat Olympo.
  Ab Iove principium generis, Iove Dardana pubes
  gaudet avo, rex ipse Iovis de gente suprema,
  Troius Aeneas, tua nos ad limina misit.
  Quanta per Idaeos saevis effusa Mycenis
  tempestas ierit campos, quibus actus uterque
  Europae atque Asiae fatis concurrerit orbis,
  audiit et siquem tellus extrema refuso
  summovet oceano et siquem extenta plagarum
  quattuor in medio dirimit plaga solis iniqui.
  Diluvio ex illo tot vasta per aequora vecti
  dis sedem exiguam patriis litusque rogamus
  innocuum et cunctis undamque auramque patentem.
  Non erimus regno indecores, nec vestra feretur
  fama levis tantique abolescet gratia facti,
  nec Troiam Ausonios gremio excepisse pigebit.
  Fata per Aeneae iuro dextramque potentem
  sive fide seu quis bello est expertus et armis:
  multi nos populi, multae (ne temne, quod ultro
  praeferimus manibus vittas ac verba precantia)
  et petiere sibi et voluere adiungere gentes;
  sed nos fata deum vestras exquirere terras
  imperiis egere suis.  Hinc Dardanus ortus;
  huc repetit iussisque ingentibus urguet Apollo
  Tyrrhenum ad Thybrim et fontis vada sacra Numici.
  Dat tibi praeterea fortunae parva prioris
  munera, reliquias Troia ex ardente receptas.
  Hoc pater Anchises auro libabat ad aras;
  hoc Priami gestamen erat, cum iura vocatis
  more daret populis, sceptrumque sacerque tiaras
  Iliadumque labor vestes.'

  Talibus Ilionei dictis defixa Latinus
  obtutu tenet ora soloque immobilis haeret
  intentos volvens oculos.  Nec purpura regem
  picta movet nec sceptra movent Priameia tantum,
  quantum in conubio natae thalamoque moratur,
  et veteris Fauni voluit sub pectore sortem,
  hunc illum fatis externa ab sede profectum
  portendi generum paribusque in regna vocari
  auspiciis, huic progeniem virtute futuram
  egregiam et totum quae viribus occupet orbem.
  tandem laetus ait:  'Di nostra incepta secundent
  auguriumque suum; dabitur, Troiane, quod optas,
  mullera nec sperno.  Non vobis rege Latino
  divitis uber agri Troiaeve opulentia deerit.
  Ipse modo Aeneas, nostri si tanta cupido est,
  si iungi hospitio properat sociusque vocari,
  adveniat voltus neve exhorrescat amicos:
  illi pacis erit dextram tetigisse tyranni.
  vos contra regi mea nunc mandata referte.
  Est mihi nata, viro gentis quam iungere nostrae
  non patrio ex adyto sortes, non plurima caelo
  monstra sinunt:  generos externis adfore ab oris,
  hoc Latio restare canunt, qui sanguine nostrum
  nomen in astra ferant.  Hunc illum poscere fata
  et reor et, siquid veri mens augurat, opto.'
  haec effatus equos numero pater eligit omni
  (stabant ter centum nitidi in praesaepibus altis):
  omnibus extemplo Teucris iubet ordine duci
  instratos ostro alipedes pictisque tapetis;
  aurea pectoribus demissa monilia pendent,
  tecti auro fulvum mandunt sub dentibus aurum;
  absenti Aeneae currunt geminosque iugalis
  semine ab aetherio, spirantis naribus ignem,
  illorum de gente, patri quos daedala Circe
  supposita de matre nothos furata creavit.
  Talibus Aeneadae donis dictisque Latini
  sublimes in equis redeunt pacemque reportant.

  Ecce autem Inachiis sese referebat ab Argis
  saeva Iovis coniunx aurasque invecta tenebat,
  et laetum Aenean classemque ex aethere longe
  Dardaniam Siculo prospexit ab usque Pachyno.
  moliri iam tecta videt, iam fidere terrae,
  deseruisse rates:  stetit acri fixa dolore.
  Tum quassans caput haec effundit pectore dicta:
  'Heu stirpem invisam et fatis contraria nostris
  fata Phrygum! Num Sigeis occumbere campis,
  num capti potuere capi, num incensa cremavit
  Troia viros?  Medias acies mediosque per ignis
  invenere viam.  At, credo, mea numina tandem
  fessa iacent odiis aut exsaturata quievi.
  Quin etiam patria excussos infesta per undas
  ausa sequi et profugis toto me opponere ponto!
  Absumptae in Teucros vires caelique marisque.
  Quid Syrtes aut Scylla mihi, quid vasta Charybdis
  profuit?  Optato conduntur Thybridis alveo,
  securi pelagi atque mei.  Mars perdere gentem
  immanem Lapithum valuit, concessit in iras
  ipse deum antiquam genitor Calydona Dianae,
  quod scelus aut Lapithis tantum aut Calydona merentem?
  Ast ego magna Iovis coniunx, nil linquere inausum
  quae potui infelix, quae memet in omnia verti,
  vincor ab Aenea.  Quod si mea numina non sunt
  magna satis, dubitem haud equidem implorare quod usquam est:
  flectere si nequeo superos, Acheronta movebo.
  Non dabitur regnis, esto, prohibere Latinis,
  atque immota manet fatis Lavinia coniunx:
  at trahere atque moras tantis licet addere rebus,
  at licet amborum populos exscindere regum.
  Hac gener atque socer coeant mercede suorum:
  sanguine Troiano et Rutulo dotabere, virgo,
  et Bellona manet te pronuba.  Nec face tantum
  Cisseis praegnans ignis enixa iugalis
  quin idem Veneri partus suus et Paris alter
  funestaeque iterum recidiva in Pergama taedae.'
  Haec ubi dicta dedit, terras Horrenda petivit:
  luctificam Allecto dirarum ab sede dearum
  infernisque ciet tenebris, cui tristia bella
  iraeque insidiaeque et crimina noxia cordi.
  Odit et ipse pater Pluton, odere sorores
  Tartareae monstrum:  tot sese vertit in ora,
  tam saevae facies, tot pullulat atra colubris.
  Quam Iuno his acuit verbis ac talia fatur:
  'Hunc mihi da proprium, virgo sata Nocte, laborem,
  hanc operam, ne noster honos infractave cedat
  fama loco, neu conubiis ambire Latinum
  Aeneadae possint Italosve obsidere finis.
  Tu potes unanimos armare in proelia fratres
  atque odiis versare domos, tu verbera tectis
  funereasque inferre faces, tibi nomina mille,
  mille nocendi artes.  Fecundum concute pectus,
  disice compositam pacem, sere crimina belli:
  arma velit poscatque simul rapiatque inventus.'

  Exin Gorgoneis Allecto infecta venenis
  principio Latium et Laurentis tecta tyranni
  celsa petit tacitumque obsedit limen Amatae,
  quam super adventu Teucrum Turnique hymenaeis
  femineae ardentem curaeque iraeque coquebant.
  Huic dea caeruleis unum de crinibus anguem
  conicit inque sinum praecordia ad intuma subdit,
  quo furibunda domum monstro permisceat omnem.
  Ille inter vestes et levia pectora lapsus
  volvitur attactu nullo fallitque furentem,
  vipeream inspirans animam:  fit tortile collo
  aurum ingens coluber, fit longae taenia vittae
  innectitque comas, et membris lubricus errat.
  Ac dum prima lues udo sublapsa veneno
  pertemptat sensus atque ossibus implicat ignem
  necdum animus toto percepit pectore flammam,
  mollius et solito matrum de more locuta est,
  multa super nata lacrimans Phrygiisque hymenaeis:
  'Exsulibusne datur ducenda Lavinia Teucris,
  O genitor, nec te miseret gnataeque tuique?
  Nec matris miseret, quam primo aquilone relinquet
  perfidus alta petens abducta virgine praedo?
  An non sic Phrygius penetrat Lacedaemona pastor
  Ledaeamque Helenam Troianas vexit ad urbes?
  Quid tua sancta fides, quid cura antiqua tuorum
  et consanguineo totiens data dextera Turno?
  Si gener externa petitur de gente Latinis
  idque sedet Faunique premunt te iussa parentis,
  omnem equidem sceptris terram quae libera nostris
  dissidet, externam reor et sic dicere divos.
  Et Turno, si prima domus repetatur origo,
  Inachus Acrisiusque patres mediaeque Mycenae.'

  His ubi nequiquam dictis experta Latinum
  contra stare videt penitusque in viscera lapsum
  serpentis furiale malum totamque pererrat,
  tum vero infelix, ingentibus excita monstris,
  immensam sine more furit lymphata per urbem.
  Ceu quondam torto volitans sub verbere turbo,
  quem pueri magno in gyro vacua atria circum
  intenti ludo exercent; ille actus habena
  curvatis fertur spatiis; stupet inscia supra
  inpubesque manus, mirata volubile buxum;
  dant animos plagae:  non cursu segnior illo
  per medias urbes agitur populosque feroces.
  Quin etiam in silvas, simulato numine Bacchi,
  maius adorta nefas maioremque orsa furorem
  evolat et natam frondosis montibus abdit,
  quo thalamum eripiat Teucris taedasque moretur,
  Euhoe Bacche, fremens, solum te virgine dignum
  vociferans, etenim mollis tibi sumere thyrsos,
  te lustrare choro, sacrum tibi pascere crinem.
  Fama volat, furiisque accensas pectore matres
  idem omnis simul ardor agit nova quaerere tecta:
  deseruere domos, ventis dant colla comasque,
  ast aliae tremulis ululatibus aethera complent,
  pampineasque gerunt incinctae pellibus hastas;
  ipsa inter medias flagrantem fervida pinum
  sustinet ac natae Turnique canit hymenaeos,
  sanguineam torquens aciem, torvumque repente
  clamat:  'Io matres, audite, ubi quaeque, Latinae:
  Siqua piis animis manet infelicis Amatae
  gratia, si iuris materni cura remordet,
  solvite crinalis vittas, capite orgia mecum.'
  Talem inter silvas, inter deserta ferarum,
  reginam Allecto stimulis agit undique Bacchi.

  Postquam visa satis primos acuisse furores
  consiliumque omnemque domum vertisse Latini,
  protinus hinc fuscis tristis dea tollitur alis
  audacis Rutuli ad muros, quam dicitur urbem
  Acrisioneis Danae fundasse colonis,
  praecipiti delata noto.  Locus Ardea quondam
  dictus avis, et nunc magnum manet Ardea nomen,
  sed fortuna fuit; tectis hic Turnus in altis
  iam mediam nigra carpebat nocte quietem.
  Allecto torvam faciem et furialia membra
  exuit, in vultus sese transformat anilis;
  et frontem obscenam rugis arat, induit albos
  cum vitta crinis, tum ramum innectit olivae;
  fit Calybe Iunonis anus templique sacerdos
  et iuveni ante oculos his se cum vocibus offert:
  'Turne, tot incassum fusos patiere labores
  et tua Dardaniis transcribi sceptra colonis?
  Rex tibi coniugium et quaesitas sanguine dotes
  abnegat, externusque in regnum quaeritur heres.
  I nunc, ingratis offer te, inrise, periclis;
  Tyrrhenas, i, sterne acies; tege pace Latinos.
  Haec adeo tibi me, placida cum nocte iaceres,
  ipsa palam fari omnipotens Saturnia iussit.
  Quare age et armari pubem portisque moveri
  laetus in arma para, et Phrygios qui flumine pulchro
  consedere duces pictasque exure carinas.
  Caelestum vis magna iubet.  Rex ipse Latinus,
  ni dare coniugium et dicto parere fatetur,
  sentiat et tandem Turnum experiatur in armis.'

  Hic iuvenis vatem inridens sic orsa vicissim
  ore refert:  'Classis invectas Thybridis undam
  non, ut rere, meas effugit nuntius auris.
  Ne tantos mihi finge metus; nec regia Iuno
  inmemor est nostri.
  Sed te victa situ verique effeta senectus,
  o mater, curis nequiquam exercet et arma
  regum inter falsa vatem formidine ludit.
  Cura tibi divom effigies et templa tueri:
  bella viri pacemque gerent, quis bella gerenda.'

  Talibus Allecto dictis exarsit in iras,
  at iuveni oranti subitus tremor occupat artus,
  deriguere oculi:  tot Erinys sibilat hydris
  tantaque se facies aperit; tum flammea torquens
  lumina cunctantem et quaerentem dicere plura
  reppulit et geminos erexit crinibus anguis
  verberaque insonuit rabidoque haec addidit ore:
  'En ego victa situ, quam veri effeta senectus
  arma inter regum falsa formidine ludit.
  Respice ad haec:  adsum dirarum ab sede sororum,
  bella manu letumque gero.'
  Sic effata facem iuveni coniecit et atro
  lumine fumantis fixit sub pectore taedas.
  Olli somnum ingens rumpit pavor, ossaque et artus
  perfundit toto proruptus corpore sudor;
  arma amens fremit, arma toro tectisque requirit;
  saevit amor ferri et scelerata insania belli,
  ira super:  magno veluti cum flamma sonore
  virgea suggeritur costis undantis aeni
  exsultantque aestu latices, furit intus aquai
  fumidus atque alte spumis exuberat amnis,
  nec iam se capit unda, volat vapor ater ad auras.
  Ergo iter ad regem polluta pace Latinum
  indicit primis iuvenum et iubet arma parari,
  tutari Italiam, detrudere finibus hostem:
  se satis ambobus Teucrisque venire Latinisque.
  Haec ubi dicta dedit divosque in vota vocavit,
  certatim sese Rutuli exhortantur in arma:
  hunc decus egregium formae movet atque iuventae,
  hunc atavi reges, hunc claris dextera factis.

  Dum Turnus Rutulos animis audacibus implet,
  Allecto in Teucros Stygiis se concitat alis,
  arte nova speculata locum, quo litore pulcher
  insidiis cursuque feras agitabat Iulus.
  Hic subitam canibus rabiem Cocytia virgo
  obicit et noto naris contingit odore,
  ut cervum ardentes agerent; quae prima laborum
  causa fuit belloque animos accendit agrestis.
  Cervus erat forma praestanti et cornibus ingens,
  Tyrrhidae pueri quem matris ab ubere raptum
  nutribant Tyrrhusque pater, cui regia parent
  armenta et late custodia credita campi.
  Adsuetum imperiis soror omni Silvia cura
  mollibus intexens ornabat cornua sertis
  pectebatque ferum puroque in fonte lavabat.
  Ille, manum patiens mensaeque adsuetus erili,
  errabat silvis rursusque ad limina nota
  ipse domum sera quamvis se nocte ferebat.
  Hunc procul errantem rabidae venantis Iuli
  commovere canes, fluvio cum forte secundo
  deflueret ripaque aestus viridante levaret.
  Ipse etiam, eximiae laudis succensus amore,
  Ascanius curvo direxit spicula cornu;
  nec dextrae erranti deus afuit, actaque multo
  perque uterum sonitu perque ilia venit harundo.
  Saucius at quadrupes nota intra tecta refugit
  successitque gemens stabulis questuque cruentus
  atque imploranti similis tectum omne replebat.
  Silvia prima soror, palmis percussa lacertos,
  auxilium vocat et duros conclamat agrestis.
  Olli, pestis enim tacitis latet aspera silvis,
  inprovisi adsunt, hic torre armatus obusto,
  stipitis hic gravidi nodis:  quod cuique repertum
  rimanti, telum ira facit.  Vocat agmina Tyrrhus,
  quadrifidam quercum cuneis ut forte coactis
  scindebat, rapta spirans immane securi.
  At saeva e speculis tempus dea nacta nocendi
  ardua tecta petit stabuli et de culmine summo
  pastorale canit signum cornuque recurvo
  Tartaream intendit vocem, qua protinus omne
  contremuit nemus et silvae insonuere profundae;
  audiit et Triviae longe lacus, audiit amnis
  sulfurea Nar albus aqua fontesque Velini,
  et trepidae matres pressere ad pectora natos.
  Tum vero ad vocem celeres, qua bucina signum
  dira dedit, raptis concurrunt undique telis
  indomiti agricolae; nec non et Troia pubes
  Ascanio auxilium castris effundit apertis.
  Direxere acies.  Non iam certamine agresti,
  stipitibus duris agitur sudibusve praeustis,
  sed ferro ancipiti decernunt atraque late
  horrescit strictis seges ensibus aeraque fulgent
  sole lacessita et lucem sub nubila iactant:
  fluctus uti primo coepit cum albescere vento,
  paulatim sese tollit mare et altius undas
  erigit, inde imo consurgit ad aethera fundo.
  Hic iuvenis primam ante aciem stridente sagitta,
  natorum Tyrrhi fuerat qui maximus, Almo,
  sternitur; haesit enim sub gutture volnus et udae
  vocis iter tenuemque inclusit sanguine vitam.
  Corpora multa virum circa seniorque Galaesus,
  dum paci medium se offert, iustissimus unus
  qui fuit Ausoniisque olim ditissimus arvis:
  quinque greges illi balantum, quina redibant
  armenta, et terram centum vertebat aratris.

  Atque ea per campos aequo dum Marte geruntur,
  promissi dea facta potens, ubi sanguine bellum
  imbuit et primae commisit funera pugnae,
  deserit Hesperiam et caeli convexa per auras
  Iunonem victrix adfatur voce superba:
  'En, perfecta tibi bello discordia tristi:
  dic in amicitiam coeant et foedera iungant.
  Quando quidem Ausonio respersi sanguine Teucros,
  hoc etiam his addam, tua si mihi certa voluntas:
  finitimas in bella feram rumoribus urbes
  accendamque animos insani Martis amore,
  undique ut auxilio veniunt; spargam arma per agros.'
  Tum contra Iuno; 'Terrorum et fraudis abunde est;
  stant belli causae, pugnatur comminus armis,
  quae fors prima dedit sanguis novus imbuit arma.
  Talia coniugia et talis celebrent hymenaeos
  egregium Veneris genus et rex ipse Latinus.
  Te super aetherias errare licentius auras
  haud pater ille velit, summi regnator Olympi:
  cede locis; ego, siqua super fortuna laborum est,
  ipsa regam.'  Talis dederat Saturnia voces.
  Illa autem attollit stridentis anguibus alas
  Cocytique petit sedem, supera ardua linquens.
  Est locus Italiae medio sub montibus altis,
  nobilis et fama multis memoratus in oris,
  Amsancti valles:  densis hunc frondibus atrum
  urguet utrimque latus nemoris, medioque fragosus
  dat sonitum saxis et torto vertice torrens.
  Hic specus horrendum et saevi spiracula Ditis
  monstrantur, ruptoque ingens Acheronte vorago
  pestiferas aperit fauces, quis condita Erinys,
  invisum numen, terras caelumque levabat.

  Nec minus interea extremam Saturnia bello
  imponit regina manum.  Ruit omnis in urbem
  pastorum ex acie numerus caesosque reportant
  Almonem puerum foedatique ora Galaesi
  implorantque deos obtestanturque Latinum.
  Turnus adest medioque in crimine caedis et igni
  terrorem ingeminat:  Teucros in regna vocari,
  stirpem admisceri Phrygiam, se limine pelli.
  Tum quorum attonitae Baccho nemora avia matres
  insultant thiasis (neque enim leve nomen Amatae),
  undique collecti coeunt Martemque fatigant.
  Ilicet infandum cuncti contra omina bellum,
  contra fata deum perverso numine poscunt,
  certatim regis circumstant tecta Latini.
  Ille velut pelagi rupes immota resistit,
  ut pelagi rupes magno veniente fragore,
  quae sese multis circum latrantibus undis
  mole tenet; scopuli nequiquam et spumea circum
  saxa fremunt laterique inlisa refunditur alga.
  Verum ubi nulla datur caecum exsuperare potestas
  consilium et saevae nutu Iunonis eunt res,
  multa deos aurasque pater testatus inanis:
  'Frangimur heu fatis,' inquit, 'ferimurque procella!
  Ipsi has sacrilego pendetis sanguine poenas,
  O miseri.  Te, Turne, nefas, te triste manebit
  supplicium, votisque deos venerabere seris.
  Nam mihi parta quies, omnisque in limine portus;
  funere felici spolior.'  Nec plura locutus
  saepsit se tectis rerumque reliquit habenas.
  Mos erat Hesperio in Latio, quem protinus urbes
  Albanae coluere sacrum nunc maxima rerum
  Roma colit, cum prima movent in proelia Martem,
  sive Getis inferre manu lacrimabile bellum
  Hyrcanisve Arabisve parant seu tendere ad Indos
  Auroramque sequi Parthosque reposcere signa.
  Sunt geminae belli portae (sic nomine dicunt)
  religione sacrae et saevi formidine Martis;
  centum aerei claudunt vectes aeternaque ferri
  robora, nec custos absistit limine Ianus:
  has, ubi certa sedet patribus sententia pugnae,
  ipse Quirinali trabea cinctuque Gabino
  insignis reserat stridentia limina consul,
  ipse vocat pugnas; sequitur tum cetera pubes,
  aereaque adsensu conspirant cornua rauco.
  Hoc et tum Aeneadis indicere bella Latinus
  more iubebatur tristisque recludere portas.
  Abstinuit tactu pater aversusque refugit
  foeda ministeria et caecis se condidit umbris.
  Tum regina deum caelo delapsa morantis
  impulit ipsa manu portas, et cardine verso
  belli ferratos rumpit Saturnia postes.
  Ardet inexcita Ausonia atque immobilis ante;
  Pars pedes ire parat campis, pars arduus altis
  pulverulentus equis furit; omnes arma requirunt.
  Pars levis clipeos et spicula lucida tergent
  arvina pingui subiguntque in cote secures;
  signaque ferre iuvat sonitusque audire tubarum.
  Quinque adeo magnae positis incudibus urbes
  tela novant, Atina potens Tiburque superbum,
  Ardea Crustumerique et turrigerae Antemnae.
  Tegmina tuta cavant capitum flectuntque salignas
  umbonum cratis; alii thoracas aenos
  aut levis ocreas lento ducunt argento;
  vomeris huc et falcis honos, huc omnis aratri
  cessit amor; recoquunt patrios fornacibus enses.
  Classica iamque sonant; it bello tessera signum.
  Hic galeam tectis trepidus rapit, ille frementis
  ad iuga cogit equos clipeumque auroque trilicem
  loricam induitur fidoque accingitur ense.

  Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete,
  qui bello exciti reges, quae quemque secutae
  complerint campos acies, quibus Itala iam tum
  floruerit terra alma viris, quibus arserit armis.
  Et meministis enim, divae, et memorare potestis:
  ad nos vix tenuis famae perlabitur aura.

  Primus init bellum Tyrrhenis asper ab oris
  contemptor divom Mezentius agminaque armat.
  Filius huic iuxta Lausus, quo pulchrior alter
  non fuit excepto Laurentis corpore Turni,
  Lausus, equum domitor debellatorque ferarum,
  ducit Agyllina nequiquam ex urbe secutos
  mille viros, dignus, patriis qui laetior esset
  imperiis et cui pater haud Mezentius esset.

  Post hos insignem palma per gramina currum
  victoresque ostentat equos satus Hercule pulchro
  pulcher Aventinus, clipeoque insigne paternum
  centum angues cinctamque gerit serpentibus hydram;
  collis Aventini silva quem Rhea sacerdos
  furtivum partu sub luminis edidit oras,
  mixta deo mulier, postquam Laurentia victor
  Geryone extincto Tirynthius attigit arva
  Tyrrhenoque boves in flumine lavit Hiberas.
  Pila manu saevosque gerunt in bella dolones
  et tereti pugnant mucrone veruque Sabello.
  Ipse pedes, tegumen torquens immane leonis,
  terribili impexum saetacum dentibus albis
  indutus capiti, sic regia tecta subibat,
  horridus, Herculeoque umeros innexus amictu.

  Tum gemini fratres Tiburtia moenia linquunt,
  fratris Tiburti dictam cognomine gentem,
  Catillusque acerque Coras, Argiva iuventus,
  et primam ante aciem densa inter tela feruntur:
  ceu duo nubigenae cum vertice montis ab alto
  descendunt centauri, Homolen Othrymque nivalem
  linquentes cursu rapido; dat euntibus ingens
  silva locum et magno cedunt virgulta fragore.

  Nec Praenestinae fundator defuit urbis,
  Volcano genitum pecora inter agrestia regem
  inventumque focis omnis quem credidit aetas
  Caeculus.  Hunc late legio comitatur agrestis:
  quique altum Praeneste viri quique arva Gabinae
  Iunonis gelidumque Anienem et roscida rivis
  Hernica saxa colunt, quos dives Anagnia pascit,
  quos, Amasene pater.  Non illis omnibus arma,
  nec clipei currusve sonant:  pars maxima glandes
  liventis plumbi spargit, pars spicula gestat
  bina manu, fulvosque lupi de pelle galeros
  tegmen habent capiti, vestigia nuda sinistri
  instituere pedis, crudus tegit altera pero.

  At Messapus, equum domitor, Neptunia proles,
  quem neque fas igni cuiquam nec sternere ferro,
  iam pridem resides populos desuetaque bello
  agmina in arma vocat subito ferrumque retractat.
  Hi Fescenninas acies Aequosque Faliscos.
  Hi Soractis habent arces Flaviniaque arva
  et Cimini cum monte lacum lucosque Capenos.
  Ibant aequati numero regemque canebant,
  ceu quondam nivei liquida inter nubila cycni,
  cum sese e pastu referunt et longa canoros
  dant per colla modos, sonat amnis et Asia longe
  pulsa palus.
  Nec quisquam aeratas acies ex agmine tanto
  misceri putet, aeriam sed gorgite ab alto
  urgueri volucrum raucarum ad litora nubem.

  Ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum
  agmen agens Clausus magnique ipse agminis instar,
  Claudia nunc a quo diffunditur et tribus et gens
  per Latium, postquam in partem data Roma Sabinis.
  Una ingens Amiterna cohors priscique Quirites,
  Ereti manus omnis oliviferaeque Mutuscae;
  qui Nomentum urbem, qui Rosea rura Velini,
  qui Tetricae horrentis rupes montemque Severum
  Casperiamque colunt Forulosque et flumen Himellae,
  qui Tiberim Fabarimque bibunt, quos frigida misit
  Nursia, et Hortinae classes populique Latini,
  quosque secans infaustum interluit Allia nomen:
  quam multi Libyco volvuntur marmore fluctus
  saevus ubi Orion hibernis conditur undis;
  vel cum sole novo densae torrentur aristae
  aut Hermi campo aut Lyciae flaventibus arvis.
  Scuta sonant pulsuque pedum conterrita tellus.

  Hinc Agamemnonius, Troiani nominis hostis,
  curru iungit Halaesus equos Turnoque ferocis
  mille rapit populos, vertunt felicia Baccho
  Massica qui rastris et quos de collibus altis
  Aurunci misere patres, Sidicinaque iuxta
  aequora quique Cales linquunt, amnisque vadosi
  accola Volturni, pariterque Saticulus asper
  Oscorumque manus.  Teretes sunt aclydes illis
  tela, sed haec lento mos est aptare flagello;
  laevas caetra tegit, falcati comminus enses.

  Nec tu carminibus nostris indictus abibis,
  Oebale, quem generasse Telon Sebethide nympha
  fertur, Teleboum Capreas cum regna teneret,
  iam senior; patriis sed non et filius arvis
  contentus late iam tum dicione premebat
  Sarrastis populos et quae rigat aequora Sarnus
  quique Rufras Batulumque tenent atque arva Celemnae
  et quos maliferae despectant moenia Abellae,
  Teutonico ritu soliti torquere cateias,
  tegmina quis capitum raptus de subere cortex,
  aerataeque micant peltae, micat aereus ensis.

  Et te montosae misere in proelia Nersae,
  Ufens, insignem fama et felicibus armis;
  horrida praecipue cui gens adsuetaque multo
  venatu nemorum, duris Aequicula glaebis.
  Armati terram exercent, semperque recentis
  convectare iuvat praedas et vivere rapto.

  Quin et Marruvia venit de gente sacerdos,
  fronde super galeam et felici comptus oliva.
  Archippi regis missu, fortissimus Umbro,
  vipereo generi et graviter spirantibus hydris
  spargere qui somnos cantuque manuque solebat
  mulcebatque iras et morsus arte levabat.
  Sed non Dardaniae medicari cuspidis ictum
  evaluit, neque eum iuvere in volnera cantus
  somniferi et Marsis quaesitae montibus herbae.
  Te nemus Angitiae, vitrea te Fucinus unda,
  te liquidi flevere lacus.

  Ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello,
  Virbius, insignem quem mater Aricia misit,
  eductum Egeriae lucis umentia circum
  litora, pinguis ubi et placabilis ara Dianae.
  Namque ferunt fama Hippolytum, postquam arte novercae
  occiderit patriasque explerit sanguine poenas
  turbatis distractus equis, ad sidera rursus
  aetheria et superas caeli venisse sub auras,
  Paeoniis revocatum herbis et amore Dianae.
  Tum pater omnipotens, aliquem indignatus ab umbris
  mortalem infernis ad lumina surgere vitae,
  ipse repertorem medicinae talis et artis
  fulmine Phoebigenam Stygias detrusit ad undas.
  At Trivia Hippolytum secretis alma recondit
  sedibus et nymphae Egeriae nemorique relegat,
  solus ubi in silvis Italis ignobilis aevom
  exigeret versoque ubi nomine Virbius esset.
  Unde etiam templo Triviae lucisque sacratis
  cornipedes arcentur equi, quod litore currum
  et iuvenem monstris pavidi effudere marinis.
  Filius ardentis haud setius aequore campi
  exercebat equos curruque in bella ruebat.

  Ipse inter primos praestanti corpore Turnus
  vertitur arma tenens et toto vertice supra est.
  Cui triplici crinita iuba galea alta Chimaeram
  sustinet, Aetnaeos efflantem faucibus ignis:
  tam magis illa fremens et tristibus effera flammis,
  quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae.
  At levem clipeum sublatis cornibus Io
  auro insignibat, iam saetis obsita, iam bos
  (argumentum ingens), et custos virginis Argus
  caelataque amnem fundens pater Inachus urna.
  Insequitur nimbus peditum clipeataque totis
  agmina densentur campis, Argivaque pubes
  Auruncaeque manus, Rutuli veteresque Sicani
  et Sacranae acies et picti scuta Labici;
  qui saltus, Tiberine, tuos sacrumque Numici
  litus arant Rutulosque exercent vomere colles
  Circaeumque iugum, quis Iuppiter Anxurus arvis
  praesidet et viridi gaudens Feronia luco;
  qua Saturae iacet atra palus gelidusque per imas
  quaerit iter vallis atque in mare conditur Ufens.

  Hos super advenit Volsca de gente Camilla
  agmen agens equitum et florentis aere catervas,
  bellatrix, non illa colo calathisve Minervae
  femineas adsueta manus, sed proelia virgo
  dura pati cursuque pedum praevertere ventos.
  Illa vel intactae segetis per summa volaret
  gramina nec teneras cursu laesisset aristas,
  vel mare per medium fluctu suspensa tumenti
  ferret iter celeris nec tingueret aequore plantas.
  Illam omnis tectis agrisque effusa iuventus
  turbaque miratur matrum et prospectat euntem,
  attonitis inhians animis, ut regius ostro
  velet honos levis umeros, ut fibula crinem
  auro internectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram
  et pastoralem praefixa cuspide myrtum.



  PUBLI VERGILI MARONIS

  AENEIDOS

  LIBER VIII

  UT belli signum Laurenti Turnus ab arce
  extulit et rauco strepuerunt cornua cantu,
  utque acris concussit equos utque impulit arma,
  extemplo turbati animi, simul omne tumultu
  coniurat trepido Latium saevitque iuventus
  effera.  Ductores primi Messapus et Ufens
  contemptorque deum Mezentius undique cogunt
  auxilia et latos vastant cultoribus agros.
  mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem,
  qui petat auxilium et Latio consistere Teucros,
  advectum Aenean classi victosque penatis
  inferre et fatis regem se dicere posci
  edoceat multasque viro se adiungere gentis
  Dardanio et late Latio increbrescere nomen.
  Quid struat his coeptis, quem, si Fortuna sequatur,
  eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi
  quam Turno regi aut regi apparere Latino.

  Talia per Latium.  Quae Laomedontius heros
  cuncta videns magno curarum fluctuat aestu,
  atque animum nunc huc celerem, nunc dividit illuc.
  In partisque rapit varias perque omnia versat:
  sicut aquae tremulum labris ubi lumen aenis
  sole repercussum aut radiantis imagine lunae
  omnia pervolitat late loca iamque sub auras
  erigitur summique ferit lacuaria tecti.
  Nox erat, et terras animalia fessa per omnis
  alituum pecudumque genus sopor altus habebat:
  cum pater in ripa gelidique sub aetheris axe
  Aeneas, tristi turbatus pectora bello,
  procubuit seramque dedit per membra quietem.
  Huic deus ipse loci fluvio Tiberinus amoeno
  populeas inter senior se attollere frondes
  visus; eum tenuis glauco velabat amictu
  carbasus, et crinis umbrosa tegebat harundo,
  tum sic adfari et curas his demere dictis:

  'O sate gente deum, Troianam ex hostibus urbem
  qui revehis nobis aeternaque Pergama servas,
  exspectate solo Laurenti arvisque Latinis,
  hic tibi certa domus, certi, ne absiste, penates;
  neu belli terrere minis:  tumor omnis et irae
  concessere deum.
  [Iamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum,
  litoreis ingens inventa sub ilicibus sus,
  triginta capitum fetus enixa, iacebit,
  alba, solo recubans, albi circum ubera nati.
  Hic locus urbis erit, requies ea certa laborum
  ex quo ter denis urbem redeuntibus annis
  Ascanius clari condet cognominis Albam.
  Haud incerta cano.] Nunc qua ratione quod instat
  expedias victor, paucis (adverte) docebo.
  Arcades his oris, genus a Pallante profectum,
  qui regem Euandrum comites, qui signa secuti,
  delegere locum et posuere in montibus urbem
  Pallantis proavi de nomine Pallanteum.
  Hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina;
  hos castris adhibe socios et foedera iunge.
  Ipse ego te ripis et recto flumine ducam,
  adversum remis superes subvectus ut amnem.
  Surge age, nate dea, primisque cadentibus astris
  Iunoni fer rite preces iramque minasque
  supplicibus supera votis.  Mihi victor honorem
  persolves.  Ego sum pleno quem flumine cernis
  stringentem ripas et pinguia culta secantem,
  caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis.
  Hic mihi magna domus, celsis caput urbibus, exit.'

  Dixit, deinde lacu fluvius se condidit alto,
  ima petens; nox Aenean somnusque reliquit.
  Surgit et aetherii spectans orientia solis
  lumina rite cavis undam de flumine palmis
  sustinet ac talis effundit ad aethera voces:
  'Nymphae, Laurentes nymphae, genus amnibus unde est,
  tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto,
  accipite Aenean et tandem arcete periclis.
  Quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra
  fonte tenet, quocumque solo pulcherrimus exis,
  semper honore meo, semper celebrabere donis
  corniger hesperidum fluvius regnator aquarum.
  Adsis o tantum et propius tua numina firmes.'
  sic memorat geminasque legit de classe biremis
  remigioque aptat, socios simul instruit armis.

  Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum;
  candida per silvam cum fetu concolor albo
  procubuit viridique in litore conspicitur sus.
  Quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxuma Iuno,
  mactat sacra ferens et cum grege sistit ad aram.
  Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem
  leniit, et tacita refluens ita substitit unda,
  mitis ut in morem stagni placidaeque paludis
  sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset.
  Ergo iter inceptum celerant rumore secundo;
  labitur uncta vadis abies; mirantur et undae,
  miratur nemus insuetum fulgentia longe
  scuta virum fluvio pictasque innare carinas.
  Olli remigio noctemque diemque fatigant
  et longos superant flexus variisque teguntur
  arboribus viridisque secant placido aequore silvas.
  Sol medium caeli conscenderat igneus orbem,
  cum muros arcemque procul ac rara domorum
  tecta vident, quae nunc Romana potentia caelo
  aequavit, tum res inopes Euandrus habebat:
  ocius advertunt proras urbique propinquant.

  Forte die sollemnem illo rex Arcas honorem
  Amphitryoniadae magno divisque ferebat
  ante urbem in luco.  Pallas huic filius una,
  una omnes iuvenum primi pauperque senatus
  tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras.
  Ut celsas videre rates atque inter opacum
  adlabi nemus et tacitis incumbere remis,
  terrentur visu subito cunctique relictis
  consurgunt mensis.  Audax quos rumpere Pallas
  sacra vetat raptoque volat telo obvius ipse
  et procul e tumulo:  'Iuvenes, quae causa subegit
  ignotas temptare vias, quo tenditis?' inquit.
  'Qui genus?  Unde domo?  Pacemne huc fertis an arma?'
  Tum pater Aeneas puppi sic fatur ab alta
  paciferaeque manu ramum praetendit olivae:
  'Troiugenas ac tela vides inimica Latinis,
  quos illi bello profugos egere superbo.
  Euandrum petimus.  Ferte haec et dicite lectos
  Dardaniae venisse duces socia arma rogantis.'
  Obstipuit tanto percussus nomine Pallas:
  'Egredere o quicumque es' ait 'coramque parentem
  adloquere ac nostris succede penatibus hospes.'
  excepitque manu dextramque amplexus inhaesit.
  Progressi subeunt luco fluviumque relinquunt.

  Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis:
  'Optume Graiugenum, cui me Fortuna precari
  et vitta comptos voluit praetendere ramos,
  non equidem extimui, Danaum quod ductor et Arcas
  quodque a stirpe fores geminis coniunctus Atridis;
  sed mea me virtus et sancta oracula divom
  cognatique patres, tua terris didita fama,
  coniunxere tibi et fatis egere volentem.
  Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor,
  Electra, ut Grai perhibent.  Atlantide cretus,
  advehitur Teucros; Electram maxumus Atlas
  edidit, aetherios umero qui sustinet orbes
  vobis Mercurius pater est, quem candida Maia
  Cyllenae gelido conceptum vertice fudit;
  at Maiam, auditis si quicquam credimus, Atlas,
  idem Atlas generat, caeli qui sidera tollit.
  Sic genus amborum scindit se sanguine ab uno.
  His fretus non legatos neque prima per artem
  temptamenta tui pepigi:  me, me ipse meumque
  obieci caput et supplex ad limina veni.
  Gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello
  insequitur; nos si pellant, nihil afore credunt,
  quin omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittant
  et mare quod supra teneant quodque adluit infra.
  Accipe daque fidem:  sunt nobis fortia bello
  pectora, sunt animi et rebus spectata iuventus.'

  Dixerat Aeneas.  Ille os oculosque loquentis
  iamdudum et totum lustrabat lumine corpus.
  Tum sic pauca refert:  'Ut te, fortissime Teucrum,
  accipio agnoscoque libens! Ut verba parentis
  et vocem Anchisae magni voltumque recordor!
  Nam memini Hesionae visentem regna sororis
  Laomedontiaden Priamum, Salamina petentem,
  protinus Arcadiae gelidos invisere finis.
  Tum mihi prima genas vestibat flore iuventas,
  mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsum
  Laomedontiaden, sed cunctis altior ibat
  Anchises:  mihi mens iuvenali ardebat amore
  compellare virum et dextrae coniungere dextram.
  Accessi et cupidus Phenei sub moenia duxi.
  Ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas
  discedens chlamydemque auro dedit intertextam
  frenaque bina meus quae nunc habet aurea Pallas.
  Ergo et quam petitis iuncta est mihi foedere dextra,
  et lux cum primum terris se crastina reddet,
  auxilio laetos dimittam opibusque iuvabo.
  Interea sacra haec, quando huc venistis amici,
  annua, quae differre nefas, celebrate faventes
  nobiscum et iam nunc sociorum adsuescite mensis.'

  Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi
  pocula gramineoque viros locat ipse sedili
  praecipuumque toro et villosi pelle leonis
  accipit Aenean solioque invitat acerno.
  Tum lecti iuvenes certatim araeque sacerdos
  viscera tosta ferunt taurorum onerantque canistris
  dona laboratae Cereris Bacchumque ministrant.
  Vescitur Aeneas simul et Troiana iuventus
  perpetui tergo bovis et lustralibus extis.

  Postquam exempta fames et amor compressus edendi,
  rex Euandrus ait:  'Non haec sollemnia nobis,
  has ex more dapes, hanc tanti numinis aram
  vana superstitio veterumque ignara deorum
  inposuit:  saevis, hospes Troiane, periclis
  servati facimus meritosque novamus honores.
  Iam primum saxis suspensam hanc aspice rupem,
  disiectae procul ut moles desertaque montis
  stat domus et scopuli ingentem traxere ruinam.
  Hic spelunca fuit, vasto summota recessu,
  semihominis Caci facies quam dira tenebat
  solis inaccessam radiis; semperque recenti
  caede tepebat humus, foribusque adfixa superbis
  ora virum tristi pendebant pallida tabo.
  Huic monstro Volcanus erat pater:  illius atros
  ore vomens ignis magna se mole ferebat.
  Attulit et nobis aliquando optantibus aetas
  auxilium adventumque dei.  Nam maximus ultor,
  tergemini nece Geryonae spoliisque superbus
  Alcides aderat taurosque hac victor agebat
  ingentis, vallemque boves amnemque tenebant.
  At furiis Caci mens effera, nequid inausum
  aut intractatum scelerisve dolive fuisset,
  quattuor a stabulis praestanti corpore tauros
  avertit, totidem forma superante iuvencas;
  atque hos, nequa forent pedibus vestigia rectis,
  cauda in speluncam tractos versisque viarum
  indiciis raptos saxo occultabat opaco:
  quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant.
  Interea, cum iam stabulis saturata moveret
  Amphytrioniades armenta abitumque pararet,
  discessu mugire boves atque omne querelis
  impleri nemus et colles clamore relinqui.
  reddidit una boum vocem vastoque sub antro
  mugiit et Caci spem custodita fefellit.
  Hic vero Alcidae furiis exarserat atro
  felle dolor:  rapit arma manu nodisque gravatum
  robur et aerii cursu petit ardua montis.
  Tum primum nostri Cacum videre timentem
  turbatumque oculis:  fugit ilicet ocior Euro
  speluncamque petit, pedibus timor addidit alas.
  Ut sese inclusit ruptisque immane catenis
  deiecit saxum, ferro quod et arte paterna
  pendebat, fultosque emuniit obice postis,
  ecce furens animis aderat Tirynthius omnemque
  accessum lustrans huc ora ferebat et illuc,
  dentibus infrendens.  Ter totum fervidus ira
  lustrat Aventini montem, ter saxea temptat
  limina nequiquam, ter fessus valle resedit.
  Stabat acuta silex, praecisis undique saxis
  speluncae dorso insurgens, altissima visu,
  dirarum nidis domus opportuna volucrum.
  Hanc, ut prona iugo laevum incumbebat in amnem,
  dexter in adversum nitens concussit et imis
  avolsam solvit radicibus; inde repente
  inpulit, inpulsu quo maximus intonat aether
  dissultant ripae refluitque exterritus amnis.
  At specus et Caci detecta apparuit ingens
  regia, et umbrosae penitus patuere cavernae:
  non secus ac siqua penitus vi terra dehiscens
  infernas reseret sedes et regna recludat
  pallida, dis invisa, superque immane barathrum
  cernatur, trepident inmisso lumine manes.
  Ergo insperata deprensum luce repente
  inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem
  desuper Alcides telis premit omniaque arma
  advocat et ramis vastisque molaribus instat.
  Ille autem, neque enim fuga iam super ulla pericli,
  faucibus ingentem fumum (mirabile dictu)
  evomit involvitque domum caligine caeca,
  prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro
  fumiferam noctem commixtis igne tenebris.
  Non tulit Alcides animis seque ipse per ignem
  praecipiti iecit saltu, qua plurimus undam
  fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra.
  Hic Cacum in tenebris incendia vana vomentem
  corripit in nodum complexus et angit inhaerens
  elisos oculos et siccum sanguine guttur.
  Panditur extemplo foribus domus atra revolsis,
  abstractaeque boves abiurataeque rapinae
  caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver
  protrahitur.  Nequeunt expleri corda tuendo
  terribilis oculos, voltum villosaque saetis
  pectora semiferi atque extinctos faucibus ignis.
  Ex illo celebratus honos, laetique minores
  servavere diem, primusque Potitius auctor
  et domus Herculei custos Pinaria sacri.
  Hanc aram luco statuit, quae maxuma semper
  dicetur nobis et erit quae maxuma semper.
  Quare agite, o iuvenes, tantarum in munere laudum
  cingite fronde comas et pocula porgite dextris
  communemque vocate deum et date vina volentes.'
  Dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra
  velavitque comas foliisque innexa pependit
  et sacer implevit dextram scyphus.  Ocius omnes
  in mensam laeti libant divosque precantur.

  Devexo interea propior fit Vesper Olympo,
  iamque sacerdotes primusque Potitius ibant,
  pellibus in morem cincti, flammasque ferebant.
  Instaurant epulas et mensae grata secundae
  dona ferunt cumulantque oneratis lancibus aras.
  tum Salii ad cantus incensa altaria circum
  populeis adsunt evincti tempora ramis,
  hic iuvenum chorus, ille senum; qui carmine laudes
  Herculeas et facta ferunt:  ut prima novercae
  monstra manu geminosque premens eliserit angues,
  ut bello egregias idem disiecerit urbes,
  Troiamque Oechaliamque, ut duros mille labores
  rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquae
  pertulerit.  'Tu nubigenas, invicte, bimembris
  Hylaeeumque Pholumque, manu, tu Cresia mactas
  prodigia et vastum Nemeae sub rupe leonem.
  Te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci
  ossa super recubans antro semesa cruento;
  nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus,
  arduus arma tenens; non te rationis egentem
  Lernaeus turba capitum circumstetit anguis.
  Salve, vera Iovis proles, decus addite divis,
  et nos et tua dexter adi pede sacra secundo.'
  Talia carminibus celebrant; super omnia Caci
  speluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum.
  Consonat omne nemus strepitu collesque resultant.

  Exim se cuncti divinis rebus ad urbem
  perfectis referunt.  Ibat rex obsitus aevo
  et comitem Aenean iuxta natumque tenebat
  ingrediens varioque viam sermone levabat.
  miratur facilisque oculos fert omnia circum
  Aeneas capiturque locis et singula laetus
  exquiritque auditque virum monimenta priorum.
  Tum rex Euandrus, Romanae conditor arcis:
  'Haec nemora indigenae fauni nymphaeque tenebant
  gensque virum truncis et duro robore nata,
  quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros
  aut componere opes norant aut parcere parto,
  sed rami atque asper victu venatus alebat.
  Primus ab aetherio venit Saturnus Olympo,
  arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis.
  Is genus indocile ac dispersum montibus altis
  composuit legesque dedit Latiumque vocari
  maluit, his quoniam latuisset tutis in oris.
  Aurea quae perhibent illo sub rege fuere
  saecula.  Sic placida populos in pace regebat,
  deterior donec paulatim ac decolor aetas
  et belli rabies et amor successit habendi.
  Tum manus Ausonia et gentes venere Sicanae,
  saepius et nomen posuit Saturnia tellus;
  tum reges asperque immani corpore Thybris,
  a quo post Itali fluvium cognomine Thybrim
  diximus, amisit verum vetus Albula nomen;
  me pulsum patria pelagique extrema sequentem
  Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum
  his posuere locis matrisque egere tremenda
  Carmentis nymphae monita et deus auctor Apollo.

  Vix ea dicta:  dehinc progressus monstrat et aram
  et Carmentalem Romani nomine portam
  quam memorant, nymphae priscum Carmentis honorem,
  vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros
  Aeneadas magnos et nobile Pallanteum.
  Hinc lucum ingentem quem Romulus acer Asylum
  rettulit et gelida monstrat sub rupe Lupercal,
  Parrhasio dictum Panos de more Lycaei.
  Nec non et sacri monstrat nemus Argileti
  testaturque locum et letum docet hospitis Argi.
  Hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit,
  aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis.
  Iam tum religio pavidos terrebat agrestis
  dira loci, iam tum silvam saxumque tremebant.
  Hoc nemus, hunc,' inquit, 'frondoso vertice collem
  (quis deus incertum est) habitat deus:  Arcades ipsum
  credunt se vidisse Iovem, cum saepe nigrantem
  aegida concuteret dextra nimbosque cieret.
  Haec duo praeterea disiectis oppida muris,
  reliquias veterumque vides monimenta virorum.
  Hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem:
  Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.'
  Talibus inter se dictis ad tecta subibant
  pauperis Euandri passimque armenta videbant
  Romanoque foro et lautis mugire Carinis.
  Ut ventum ad sedes:  'Haec,' inquit, 'limina victor
  Alcides subiit, haec illum regia cepit.
  Aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum
  finge deo rebusque veni non asper egenis.'
  dixit et angusti subter fastigia tecti
  ingentem Aenean duxit stratisque locavit
  effultum foliis et pelle Libystidis ursae.
  Nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis.

  At Venus haud animo nequiquam exterrita mater
  Laurentumque minis et duro mota tumultu
  Volcanum adloquitur thalamoque haec coniugis aureo
  incipit et dictis divinum adspirat amorem:
  'Dum bello Argolici vastabant Pergama reges
  debita casurasque inimicis ignibus arces,
  non ullum auxilium miseris, non arma rogavi
  artis opisque tuae nec te, carissime coniunx,
  incassumve tuos volui exercere labores,
  quamvis et Priami deberem plurima natis
  et durum Aeneae flevissem saepe laborem.
  Nunc Iovis imperiis Rutulorum constitit oris:
  ergo eadem supplex venio et sanctum mihi numen
  arma rogo genetrix nato.  Te filia Nerei,
  te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx.
  Aspice qui coeant populi, quae moenia clausis
  ferrum acuant portis in me exscidiumque meorum.'
  Dixerat et niveis hinc atque hinc diva lacertis
  cunctantem amplexu molli fovet.  Ille repente
  accepit solitam flammam, notusque medullas
  intravit calor et labefacta per ossa cucurrit:
  non secus atque olim tonitru cum rupta corusco
  ignea rima micans percurrit lumine nimbos.
  Sensit laeta dolis et formae conscia coniunx.
  Tum pater aeterno fatur devinctus amore:
  'Quid causas petis ex alto?  Fiducia cessit
  quo tibi, diva, mei?  Similis si cura fuisset,
  tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset:
  nec pater omnipotens Troiam nec fata vetabant
  stare decemque alios Priamum superesse per annos.
  Et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est,
  quidquid in arte mea possum promittere curae,
  quod fieri ferro liquidove potest electro,
  quantum ignes animaeque valent, absiste precando
  viribus indubitare tuis.'  Ea verba locutus
  optatos dedit amplexus placidumque petivit
  coniugis infusus gremio per membra soporem.

  Inde ubi prima quies medio iam noctis abactae
  curriculo expulerat somnum, cum femina primum,
  cui tolerare colo vitam tenuique Minerva
  impositum, cinerem et sopitos suscitat ignes,
  noctem addens operi, famulasque ad lumina longo
  exercet penso, castum ut servare cubile
  coniugis et possit parvos educere natos:
  haud secus Ignipotens nec tempore segnior illo
  mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit.
  Insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque
  erigitur Liparen, fumantibus ardua saxis,
  quam subter specus et Cyclopum exesa caminis
  antra Aetnaea tonant validique incudibus ictus
  auditi referunt gemitus striduntque cavernis
  stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat,
  Volcani domus et Volcania nomine tellus.
  Hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto.
  Ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro,
  Brontesque Steropesque et nudus membra Pyragmon.
  His informatum manibus iam parte polita
  fulmen erat, toto genitor quae plurima caelo
  deicit in terras, pars inperfecta manebat.
  Tris imbris torti radios, tris nubis aquosae
  addiderant, rutili tris ignis et alitis austri:
  fulgores nunc horrificos sonitumque metumque
  miscebant operi flammisque sequacibus iras.
  Parte alia Marti currumque rotasque volucris
  instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes;
  aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma,
  certatim squamis serpentum auroque polibant
  conexosque anguis ipsamque in pectore divae
  Gorgona, desecto vertentem lumina collo.
  'Tollite cuncta,' inquit, 'coeptosque auferte labores,
  Aetnaei Cyclopes, et huc advertite mentem:
  arma acri facienda viro.  Nunc viribus usus,
  nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra.
  Praecipitate moras.'  Nec plura effatus; at illi
  ocius incubuere omnes pariterque laborem
  sortiti.  Fluit aes rivis aurique metallum,
  volnificusque chalybs vasta fornace liquescit.
  Ingentum clipeum informant, unum omnia contra
  tela Latinorum, septenosque orbibus orbes
  impediunt.  Alii ventosis follibus auras
  accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt
  aera lacu.  Gemit impositis incudibus antrum.
  Illi inter sese multa vi bracchia tollunt
  in numerum versantque tenaci forcipe massam.

  Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris,
  Euandrum ex humili tecto lux suscitat alma
  et matutini volucrum sub culmine cantus.
  Consurgit senior tunicaque inducitur artus
  et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis;
  tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem,
  demissa ab laeva pantherae terga retorquens.
  Nec non et gemini custodes limine ab alto
  praecedunt gressumque canes comitantur erilem.
  Hospitis Aeneae sedem et secreta petebat
  sermonum memor et promissi muneris heros.
  Nec minus Aeneas se matutinus agebat.
  Filius huic Pallas, illi comes ibat Achates.
  Congressi iungunt dextras mediisque residunt
  aedibus et licito tandem sermone fruuntur.
  Rex prior haec:
  'Maxume Teucrorum ductor, quo sospite numquam
  res equidem Troiae victas aut regna fatebor,
  nobis ad belli auxilium pro nomine tanto
  exiguae vires:  hinc Tusco claudimur amni,
  hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis.
  Sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis
  iungere castra paro, quam fors inopina salutem
  ostentat:  fatis huc te poscentibus adfers.
  Haud procul hinc saxo incolitur fundata vetusto
  urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam
  gens, bello praeclara, iugis insedit Etruscis.
  Hanc multos florentem annos rex deinde superbo
  imperio et saevis tenuit Mezentius armis.
  Quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni
  effera?  Di capiti ipsius generique reservent!
  Mortua quin etiam iungebat corpora vivis
  componens manibusque manus atque oribus ora,
  tormenti genus, et sanie taboque fluentis
  complexu in misero longa sic morte necabat.
  at fessi tandem cives infanda furentem
  armati circumsistunt ipsumque domumque,
  obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant.
  Ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros
  confugere et Turni defendier hospitis armis.
  Ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis:
  regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt.
  his ego te, Aenea, ductorem milibus addam.
  Toto namque fremunt condensae litore puppes
  Signaque ferre iubent; retinet longaevus haruspex
  fata canens, ''O Maeoniae delecta iuventus,
  flos veterum virtusque virum, quos iustus in hostem
  fert dolor et merita accendit Mezentius ira,
  nulli fas Italo tantam subiungere gentem:
  externos optate duces''; tum Etrusca resedit
  hoc acies campo, monitis exterrita divom.
  Ipse oratores ad me regnique coronam
  cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon,
  succedam castris Tyrrhenaque regna capessam.
  Sed mihi tarda gelu saeclisque effeta senectus
  invidet imperium seraeque ad fortia vires.
  natum exhortarer, ni mixtus matre Sabella
  hinc partem patriae traheret.  Tu, cuius et annis
  et generi fatum indulgent, quem numina poscunt,
  ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor.
  hunc tibi praeterea, spes et solacia nostri,
  Pallanta adiungam; sub te tolerare magistro
  militiam et grave Martis opus, tua cernere facta
  adsuescat primis et te miretur ab annis.
  Arcadas huic equites bis centum, robora pubis
  lecta dabo totidemque suo tibi nomine Pallas.'

  Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant
  Aeneas Anchisiades et fidus Achates
  multaque dura suo tristi cum corde putabant,
  ni signum caelo Cytherea dedisset aperto.
  Namque inproviso vibratus ab aethere fulgor
  cum sonitu venit, et ruere omnia visa repente
  Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor.
  Suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingens:
  arma inter nubem caeli regione serena
  per sudum rutilare vident et pulsa tonare.
  Obstipuere animis alii, sed Troius heros
  agnovit sonitum et divae promissa parentis.
  Tum memorat:  'Ne vero, hospes, ne quaere profecto,
  quem casum portenta ferant:  ego poscor Olympo.
  Hoc signum cecinit missuram diva creatrix,
  si bellum ingrueret, Volcaniaque arma per auras
  laturam auxilio.
  Heu quantae miseris caedes Laurentibus instant;
  quas poenas mihi, Turne, dabis; quam multa sub undas
  scuta virum galeasque et fortia corpora volves,
  Thybri pater! Poscant acies et foedera rumpant.'

  Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto
  et primum Herculeis sopitas ignibus aras
  excitat hesternumque larem parvosque penatis
  laetus adit:  mactant lectas de more bidentis
  Euandrus pariter, pariter Troiana iuventus.
  Post hinc ad navis graditur sociosque revisit.
  Quorum de numero qui sese in bella sequantur
  praestantis virtute legit; pars cetera prona
  fertur aqua segnisque secundo defluit amni,
  nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque.
  Dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva;
  ducunt exsortem Aeneae, quem fulva leonis
  pellis obit totum, praefulgens unguibus aureis.

  Fama volat parvam subito volgata per urbem,
  ocius ire equites Tyrrheni ad litora regis.
  vota metu duplicant matres, propiusque periclo
  it timor, et maior Martis iam apparet imago.
  tum pater Evandrus dextram complexus euntis
  haeret.  inexpletus lacrimans, ac talia fatur:
  'O mihi praeteritos referat si Iuppiter annos,
  (qualis eram, cum primam aciem Praeneste sub ipsa
  stravi scutorumque incendi victor acervos
  et regem hac Erulum dextra sub Tartara misi,
  nascenti cui tris animas Feronia mater
  (horrendum dictu) dederat; terna arma movenda,
  ter Leto sternendus erat; cui tunc tamen omnis
  abstulit haec animas dextra et totidem exuit armis:
  non ego nunc dulci amplexu divellerer usquam,
  nate, tuo, neque finitimo Mezentius umquam
  huic capiti insultans tot ferro saeva dedisset
  funera, tam multis viduasset civibus urbem.
  At vos, o superi, et divom tu maxume rector
  Iuppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis
  et patrias audite preces.  Si numina vestra
  incolumem Pallanta mihi, si fata reservant,
  si visurus eum vivo et venturus in unum:
  vitam oro, patior quemvis durare laborem.
  Sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris:
  nunc O nunc liceat crudelem abrumpere vitam,
  dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri,
  dum te, care puer, mea sera et sola voluptas,
  complexu teneo, gravior neu nuntius auris
  volneret.'  Haec genitor digressu dicta supremo
  fundebat:  famuli conlapsum in tecta ferebant.

  Iamque adeo exierat portis equitatus apertis,
  Aeneas inter primos et fidus Achates,
  inde alii Troiae proceres, ipse agmine Pallas
  in medio chlamyde et pictis conspectus in armis:
  qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda,
  quem Venus ante alios astrorum diligit ignis,
  extulit os sacrum caelo tenebrasque resolvit.
  Stant pavidae in muris matres oculisque sequuntur
  pulveream nubem et fulgentis aere catervas.
  Olli per dumos, qua proxuma meta viarum,
  armati tendunt; it clamor, et agmine facto
  quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum.
  Est ingens gelidum lucus prope Caeritis amnem,
  religione patrum late sacer; undique colles
  inclusere cavi et nigra nemus abiete cingunt.
  Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos,
  arvorum pecorisque deo, lucumque diemque,
  qui primi finis aliquando habuere Latinos:
  haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant
  castra locis, celsoque omnis de colle videri
  iam poterat legio et latis tendebat in arvis.
  Huc pater Aeneas et bello lecta iuventus
  succedunt fessique et equos et corpora curant.

  At Venus aetherios inter dea candida nimbos
  dona ferens aderat; natumque in valle reducta
  ut procul egelido secretum flumine vidit,
  talibus adfata est dictis seque obtulit ultro:
  'En perfecta mei promissa coniugis arte
  munera, ne mox aut Laurentis, nate, superbos
  aut acrem dubites in proelia poscere Turnum:'
  Dixit et amplexus nati Cytherea petivit,
  arma sub adversa posuit radiantia quercu.
  Ille, deae donis et tanto laetus honore,
  expleri nequit atque oculos per singula volvit
  miraturque interque manus et bracchia versat
  terribilem cristis galeam flammasque vomentem
  fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem
  sanguineam ingentem, qualis cum caerula nubes
  solis inardescit radiis longeque refulget;
  tum levis ocreas electro auroque recocto
  hastamque et clipei non enarrabile textum.
  Illic res Italas Romanorumque triumphos
  haud vatum ignarus venturique inscius aevi
  fecerat ignipotens, illic genus omne futurae
  stirpis ab Ascanio.  pugnataque in ordine bella.
  fecerat et viridi fetam Mavortis in antro
  procubuisse lupam, geminos huic ubera circum
  ludere pendentis pueros et lambere matrem
  impavidos, illam tereti cervice reflexa
  mulcere alternos et corpora fingere lingua.
  Nec procul hinc Romam et raptas sine more Sabinas
  consessu caveae magnis circensibus actis
  addiderat subitoque novum consurgere bellum
  Romulidis Tatioque seni Curibusque severis.
  Post idem inter se posito certamine reges
  armati Iovis ante aram paterasque tenentes
  stabant et caesa iungebant foedera porca.
  Haud procul inde citae Mettum in diversa quadrigae
  distulerant, at tu dictis, Albane, maneres,
  raptabatque viri mendacis viscera Tullus
  per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres.
  Nec non Tarquinium eiectum Porsenna iubebat
  accipere ingentique urbem obsidione premebat:
  Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant.
  Illum indignanti similem similemque minanti
  aspiceres, pontem auderet quia vellere Cocles
  et fluvium vinclis innaret Cloelia ruptis.
  In summo custos Tarpeiae Manlius arcis
  stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat,
  Romuleoque recens horrebat regia culmo.
  Atque hic auratis volitans argenteus anser
  porticibus Gallos in limine adesse canebat.
  Galli per dumos aderant arcemque tenebant,
  defensi tenebris et dono noctis opacae:
  aurea caesaries ollis atque aurea vestis,
  virgatis lucent sagulis, tum lactea colla
  auro innectuntur, duo quisque Alpina coruscant
  gaesa manu, scutis protecti corpora longis.
  Hic exsultantis Salios nudosque Lupercos
  lanigerosque apices et lapsa ancilia caelo
  extuderat, castae ducebant sacra per urbem
  pilentis matres in mollibus.  Hinc procul addit
  Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis,
  et scelerum poenas et te, Catilina, minaci
  pendentem scopulo Furiarumque ora trementem,
  secretosque pios, his dantem iura Catonem.
  Haec inter tumidi late maris ibat imago
  aurea, sed fluctu spumabant caerula cano;
  et circum argento clari delphines in orbem
  aequora verrebant caudis aestumque secabant.
  In medio classis aeratas, Actia bella,
  cernere erat, totumque instructo Marte videres
  fervere Leucaten auroque effulgere fluctus.
  Hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar
  cum patribus populoque, penatibus et magnis dis,
  stans celsa in puppi; geminas cui tempora flammas
  laeta vomunt patriumque aperitur vertice sidus.
  Parte alia ventis et dis Agrippa secundis
  arduus agmen agens; cui, belli insigne superbum,
  tempora navali fulgent rostrata corona.
  Hinc ope barbarica variisque Antonius armis,
  victor ab Aurorae populis et litore rubro,
  Aegyptum viresque Orientis et ultima secum
  Bactra vehit, sequiturque (nefas) Aegyptia coniunx.
  Una omnes ruere, ac totum spumare reductis
  convolsum remis rostrisque tridentibus aequor.
  alta petunt:  pelago credas innare revolsas
  Cycladas aut montis concurrere montibus altos,
  tanta mole viri turritis puppibus instant.
  stuppea flamma manu telisque volatile ferrum
  spargitur, arva nova Neptunia caede rubescunt.
  Regina in mediis patrio vocat agmina sistro
  necdum etiam geminos a tergo respicit anguis.
  omnigenumque deum monstra et latrator Anubis
  contra Neptunum et Venerem contraque Minervam
  tela tenent.  Saevit medio in certamine Mavors
  caelatus ferro tristesque ex aethere Dirae,
  et scissa gaudens vadit Discordia palla,
  quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello.
  Actius haec cernens arcum tendebat Apollo
  desuper:  omnis eo terrore Aegyptus et Indi,
  omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei.
  Ipsa videbatur ventis regina vocatis
  vela dare et laxos iam iamque inmittere funis.
  Illam inter caedes pallentem morte futura
  fecerat Ignipotens undis et Iapyge ferri,
  contra autem magno maerentem corpore Nilum
  pandentemque sinus et tota veste vocantem
  caeruleum in gremium latebrosaque flumina victos.
  At Caesar, triplici invectus Romana triumpho
  moenia, dis Italis votum inmortale sacrabat,
  maxuma tercentum totam delubra per urbem.
  Laetitia ludisque viae plausuque fremebant;
  omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae;
  ante aras terram caesi stravere iuvenci.
  Ipse, sedens niveo candentis limine Phoebi,
  dona recognoscit populorum aptatque superbis
  postibus; incedunt victae longo ordine gentes,
  quam variae linguis, habitu tam vestis et armis.
  Hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros,
  hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos
  finxerat; Euphrates ibat iam mollior undis,
  extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis,
  indomitique Dahae, et pontem indignatus Araxes.

  Talia per clipeum Volcani, dona parentis,
  miratur rerumque ignarus imagine gaudet,
  attollens umero famamque et fata nepotum.



  PUBLI VERGILI MARONIS

  AENEIDOS

  LIBER IX

  ATQUE ea diversa penitus dum parte geruntur,
  Irim de caelo misit Saturnia Iuno
  audacem ad Turnum.  Luco tum forte parentis
  Pilumni Turnus sacrata valle sedebat.
  Ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est:
  'Turne, quod optanti divom promittere nemo
  auderet, volvenda dies en attulit ultro.
  Aeneas urbe et sociis et classe relicta
  sceptra Palatini sedemque petit Euandri.
  Nec satis:  extremas Corythi penetravit ad urbes
  Lydorumque manum collectos armat agrestis.
  Quid dubitas?  Nunc tempus equos, nunc poscere currus.
  Rumpe moras omnis et turbata arripe castra.'
  Dixit et in caelum paribus se sustulit alis
  ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.
  Adgnovit iuvenis duplicisque ad sidera palmas
  sustulit ac tali fugientem est voce secutus:
  'Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam
  detulit in terras?  Unde haec tam clara repente
  tempestas?  Medium video discedere caelum
  palantisque polo stellas.  Sequor omina tanta,
  quisquis in arma vocas.'  Et sic effatus ad undam
  processit summoque hausit de gurgite lymphas,
  multa deos orans, oneravitque aethera votis.

  Iamque omnis campis exercitus ibat apertis,
  dives equum, dives pictai vestis et auri;
  Messapus primas acies, postrema coercent
  Tyrrhidae iuvenes, medio dux agmine Turnus,
  [vertitur arma tenens et toto vertice supra est.]
  Ceu septem surgens sedatis amnibus altus
  per tacitum Ganges aut pingui flumine Nilus
  cum refluit campis et iam se condidit alveo.
  Hic subitam nigro glomerari pulvere nubem
  prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis.
  Primus ab adversa conclamat mole Caicus:
  'Quis globus, o cives, caligine volvitur atra?
  Ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros,
  hostis adest, heia!' Ingenti clamore per omnis
  condunt se Teucri portas et moenia complent.
  Namque ita discedens praeceperat optumus armis
  Aeneas:  siqua interea fortuna fuisset,
  neu struere auderent aciem neu credere campo;
  castra modo et tutos servarent aggere muros.
  Ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat,
  obiciunt portas tamen et praecepta facessunt
  armatique cavis expectant turribus hostem.
  Turnus ut ante volans tardum praecesserat agmen
  viginti lectis equitum comitatus, et urbi
  improvisus adest; maculis quem Thracius albis
  portat equus cristaque tegit galea aurea rubra.
  'Ecquis erit, mecum, iuvenes, qui primus in hostem?
  En,' ait et iaculum attorquens emittit in auras,
  principium pugnae, et campo sese arduus infert.
  Clamore excipiunt socii fremituque sequuntur
  horrisono:  Teucrum mirantur inertia corda,
  non aequo dare se campo, non obvia ferre
  arma viros, sed castra fovere.  Huc turbidus atque huc
  lustrat equo muros aditumque per avia quaerit.
  Ac veluti pleno lupus insidiatus ovili
  cum fremit ad caulas, ventos perpessus et imbris,
  nocte super media; tuti sub matribus agni
  balatum exercent, ille asper et improbus ira
  saevit in absentis, collecta fatigat edendi
  ex longo rabies et siccae sanguine fauces:
  haud aliter Rutulo muros et castra tuenti
  ignescunt irae, duris dolor ossibus ardet.
  Qua temptet ratione aditus et quae via clausos
  excutiat Teucros vallo atque effundat in aequum?
  Classem, quae lateri castrorum adiuncta latebat,
  aggeribus saeptam circum et fluvialibus undis,
  invadit sociosque incendia poscit ovantis
  atque manum pinu flagranti fervidus implet.
  Tum vero incumbunt, urget praesentia Turni,
  atque omnis facibus pubes accingitur atris.
  Diripuere focos; piceum fert fumida lumen
  taeda et commixtam Volcanus ad astra favillam.

  Quis deus, o musae, tam saeva incendia Teucris
  avertit?  Tantos ratibus quis depulit ignes?
  Dicite.  Prisca fides facto, sed fama perennis.
  Tempore quo primum Phrygia formabat in Ida
  Aeneas classem et pelagi petere alta parabat,
  ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum
  vocibus his adfata Iovem:  'Da, nate, petenti,
  quod tua cara parens domito te poscit Olympo.
  [Pinea silva mihi, multos dilecta per annos]
  lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,
  nigranti picea trabibusque obscurus acernis:
  has ego Dardanio iuveni, cum classis egeret,
  laeta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit.
  Solve metus atque hoc precibus sine posse parentem:
  ne cursu quassatae ullo neu turbine venti
  vincantur, prosit nostris in montibus ortas.'
  Filius huic contra, torquet qui sidera mundi:
  'O genetrix, quo fata vocas, aut quid petis istis?
  Mortaline manu factae immortale carinae
  fas habeant certusque incerta pericula lustret
  Aeneas?  Cui tanta deo permissa potestas?
  Immo ubi defunctae finem portusque tenebunt
  Ausonios olim, quaecumque evaserit undis
  Dardaniumque ducem Laurentia vexerit arva,
  mortalem eripiam formam magnique iubebo
  aequoris esse deas, qualis Nereia Doto
  et Galatea secant spumantem pectore pontum.
  Dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris,
  per pice torrentis atraque voragine ripas
  adnuit et totum nutu tremefecit Olympum.

  Ergo aderat promissa dies et tempora Parcae
  debita complerant, cum Turni iniuria Matrem
  admonuit ratibus sacris depellere taedas.
  Hic primum nova lux oculis offulsit et ingens
  visus ab Aurora caelum transcurrere nimbus
  Idaeique chori; tum vox horrenda per auras
  excidit et Troum Rutulorumque agmina complet:
  'Ne trepidate meas, Teucri, defendere navis
  neve armate manus:  maria ante exurere Turno
  quam sacras dabitur pinus.  Vos ite solutae,
  ite deae pelagi:  genetrix iubet.'  Et sua quaeque
  continuo puppes abrumpunt vincula ripis
  delphinumque modo demersis aequora rostris
  ima petunt.  Hinc virgineae (mirabile monstrum)
  quot prius aeratae steterant ad litora prorae
  reddunt se totidem facies pontoque feruntur.

  Obstipuere animis Rutuli, conterritus ipse
  turbatis Messapus equis, cunctatur et amnis
  rauca sonans revocatque pedem Tiberinus ab alto.
  At non audaci Turno fiducia cessit;
  ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:
  Troianos haec monstra petunt, his Iuppiter ipse
  auxilium solitum eripuit, non tela neque ignes
  exspectans Rutulos.  Ergo maria invia Teucris
  nec spes ulla fugae:  rerum pars altera adempta est.
  Terra autem in nostris manibus, tot milia gentes
  arma ferunt Italae.  Nil me fatalia terrent,
  siqua Phryges prae se iactant, responsa deorum:
  sat fatis Venerique datum, tetigere quod arva
  fertilis Ausoniae Troes.  Sunt et mea contra
  fata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem,
  coniuge praerepta:  nec solos tangit Atridas
  iste dolor solisque licet capere arma Mycenis.
  Sed periisse semel satis est:  peccare fuisset
  ante satis penitus modo non genus omne perosos
  femineum.  Quibus haec medii fiducia valli
  fossarumque morae, leti discrimina parva,
  dant animos.  At non viderunt moenia Troiae
  Neptuni fabricata manu considere in ignis?
  'Sed vos, o lecti, ferro qui scindere vallum
  apparat et mecum invadit trepidantia castra.'
  Non armis mihi Volcani, non mille carinis
  est opus in Teucros; addant se protinus omnes
  Etrusci socios, tenebras et inertia furta
  Palladii caesis summae custodibus arcis
  ne timeant, nec equi caeca condemur in alvo:
  luce palam certum est igni circumdare muros.
  Haud sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasga
  esse ferant, decumum quos distulit Hector in annum.
  Nunc adeo, melior quoniam pars acta diei,
  quod superest, laeti bene gestis corpora rebus
  procurate, viri, et pugnam sperate parari.'
  Interea vigilum excubiis obsidere portas
  cura datur Messapo et moenia cingere flammis.
  Bis septem Rutuli, muros qui milite servent,
  delecti; ast illos centeni quemque sequuntur
  purpurei cristis iuvenes auroque corusci.
  Discurrunt variantque vices fusique per herbam
  indulgent vino et vertunt crateras aenos.
  Conlucent ignes, noctem custodia ducit
  insomnem ludo.

  Haec super e vallo prospectant Troes et armis
  alta tenent, nec non trepidi formidine portas
  explorant pontisque et propugnacula iungunt,
  tela gerunt.  Instat Mnestheus acerque Serestus,
  quos pater Aeneas, siquando adversa vocarent,
  rectores iuvenum et rerum dedit esse magistros.
  Omnis per muros legio, sortita periclum,
  excubat exercetque vices, quod cuique tuendum est.

  Nisus erat portae custos, acerrimus armis,
  Hyrtacides, comitem Aeneae quem miserat Ida
  venatrix iaculo celerem levibusque sagittis;
  it iuxta comes Euryalus, quo pulchrior alter
  non fuit Aeneadum Troiana neque induit arma,
  ora puer prima signans intonsa iuventa.
  His amor unus erat, pariterque in bella ruebant:
  tum quoque communi portam statione tenebant.
  Nisus ait:  'Dine hunc ardorem mentibus addunt,
  Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido?
  Aut pugnam aut aliquid iamdudum invadere magnum
  mens agitat mihi nec placida contenta quietest.
  Cernis, quae Rutulos habeat fiducia rerum.
  Lumina rara micant; somno vinoque soluti
  procubuere; silent late loca:  percipe porro,
  quid dubitem et quae nunc animo sententia surgat.
  Aenean acciri omnes, populusque patresque,
  exposcunt mittique viros, qui certa reportent.
  Si tibi quae posco promittunt (nam mihi facti
  fama sat est), tumulo videor reperire sub illo
  posse viam ad muros et moenia Pallantea.'
  Obstipuit magno laudum percussus amore
  Euryalus; simul his ardentem adfatur amicum:
  'Mene igitur socium summis adiungere rebus,
  Nise, fugis?  Solum te in tanta pericula mittam?
  Non ita me genitor, bellis adsuetus Opheltes,
  Argolicum terrorem inter Troiaeque labores
  sublatum erudiit, nec tecum talia gessi,
  magnanimum Aenean et fata extrema secutus:
  est hic, est animus lucis contemptor et istum
  qui vita bene credat emi, quo tendis, honorem.'
  Nisus ad haec:  'Equidem de te nil tale verebar
  nec fas, non, ita me referat tibi magnus ovantem
  Iuppiter aut quicumque oculis haec aspicit aequis.
  Sed siquis, quae multa vides discrimine tali,
  siquis in adversum rapiat casusve deusve,
  te superesse velim; tua vita dignior aetas.
  Sit qui me raptum pugna pretiove redemptum
  mandet humo solita aut siqua id Fortuna vetabit,
  absenti ferat inferias decoretque sepulchro.
  Neu matri miserae tanti sim causa doloris,
  quae te sola, puer, multis e matribus ausa
  persequitur magni nec moenia curat Acestae,'
  Ille autem:  'Causas nequiquam nectis inanis,
  nec mea iam mutata loco sententia cedit:
  adceleremus,' ait.  Vigiles simul excitat, illi
  succedunt servantque vices:  statione relicta
  ipse comes Niso graditur, regemque requirunt.

  Cetera per terras omnis animalia somno
  laxabant curas et corda oblita laborum:
  ductores Teucrum primi et delecta iuventus
  consilium summis regni de rebus habebant,
  quid facerent quisve Aeneae iam nuntius esset.
  Stant longis adnixi hastis, et scuta tenentes,
  castrorum et campi medio.  Tum Nisus et una
  Euryalus confestim alacres admittier orant:
  rem magnam, pretiumque morae fore.  Primus Iulus
  accepit trepidos ac Nisum dicere iussit.
  Tum sic Hyrtacides:  'Audite O mentibus aequis,
  Aeneadae, neve haec nostris spectentur ab annis,
  quae ferimus.  Rutuli somno vinoque soluti
  conticuere; locum insidiis conspeximus ipsi,
  qui patet in bivio portae, quae proxuma ponto;
  interrupti ignes, aterque ad sidera fumus
  erigitur:  si fortuna permittitis uti
  quaesitum Aenean et moenia Pallantea,
  mox hic cum spoliis ingenti caede peracta
  adfore cernetis.  Nec nos via fallit euntis:
  vidimus obscuris primam sub vallibus urbem
  venatu adsiduo et totum cognovimus amnem.'
  Hic annis gravis atque animi maturus Aletes:
  'Di patrii, quorum semper sub numine Troia est,
  non tamen omnino Teucros delere paratis,
  cum talis animos iuvenum et tam certa tulistis
  pectora.'  Sic memorans umeros dextrasque tenebat
  amborum et voltum lacrimis atque ora rigabat.
  'Quae vobis, quae digna, viri, pro laudibus istis
  praemia posse rear solvi?  Pulcherrima primum
  di moresque dabunt vestri; tum cetera reddet
  actutum pius Aeneas atque integer aevi
  Ascanius, meriti tanti non immemor umquam.'
  'Immo ego vos, cui sola salus genitore reducto,'
  excipit Ascanius,' per magnos, Nise, penatis
  Assaracique larem et canae penetralia Vestae
  obtestor; quaecumque mihi fortuna fidesque est,
  in vestris pono gremiis:  revocate parentem,
  reddite conspectum; nihil illo triste recepto.
  Bina dabo argento perfecta atque aspera signis
  pocula, devicta genitor quae cepit Arisba,
  et tripodas geminos, auri duo magna talenta,
  cratera antiquum, quem dat Sidonia Dido.
  Si vero capere Italiam sceptrisque potiri
  contigerit victori et praedae dicere sortem,
  vidisti quo Turnus equo, quibus ibat in armis
  aureus:  ipsum illum, clipeum cristasque rubentis
  excipiam sorti, iam nunc tua praemia, Nise.
  Praeterea bis sex genitor lectissima matrum
  corpora captivosque dabit suaque omnibus arma,
  insuper his campi quod rex habet ipse Latinus.
  Te vero, mea quem spatiis propioribus aetas
  insequitur, venerande puer, iam pectore toto
  accipio et comitem casus complector in omnis.
  Nulla meis sine te quaeretur gloria rebus;
  seu pacem seu bella geram, tibi maxima rerum
  verborumque fides.'  Contra quem talia fatur
  Euryalus:  'Me nulla dies tam fortibus ausis
  dissimilem arguerit; tantum, fortuna secunda
  aut adversa cadat.  Sed te super omnia dona
  unum oro, genetrix Priami de gente vetusta
  est mihi, quam miseram tenuit non Ilia tellus
  mecum excedentem, non moenia regis Acestae.
  Hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli est
  inque salutatam linquo:  nox et tua testis
  dextera, quod nequeam lacrumas perferre parentis
  at tu, oro, solare inopem et succurre relictae.
  Hanc sine me spem ferre tui:  audentior ibo
  in casus omnis.'  Percussa mente dedere
  Dardanidae lacrimas; ante omnis pulcher Iulus,
  atque animum patriae strinxit pietatis imago.
  Tum sic effatur:
  'Sponde digna tuis ingentibus omnia coeptis.
  Namque erit ista mihi genetrix nomenque Creusae
  solum defuerit, nec partum gratia talem
  parva manet.  Casus factum quicumque sequentur,
  per caput hoc iuro, per quod pater ante solebat:
  quae tibi polliceor reduci rebusque secundis,
  haec eadem matrique tuae generique manebunt.'
  Sic ait inlacrimans; umero simul exuit ensem
  auratum, mira quem fecerat arte Lycaon
  Gnosius atque habilem vagina aptarat eburna.
  Dat Niso Mnestheus pellem horrentisque leonis
  exuvias; galeam fidus permutat Aletes.
  Protinus armati incedunt; quos omnis euntis
  primorum manus ad portas iuvenumque senumque
  prosequitur votis.  Nec non et pulcher Iulus,
  ante annos animumque gerens curamque virilem,
  multa patri mandata dabat portanda:  sed aurae
  omnia discerpunt et nubibus inrita donant.

  Egressi superant fossas noctisque per umbram
  castra inimica petunt, multis tamen ante futuri
  exitio.  Passim somno vinoque per herbam
  corpora fusa vident, arrectos litore currus,
  inter lora rotasque viros, simul arma iacere,
  vina simul.  Prior Hyrtacides sic ore locutus:
  'Euryale, audendum dextra; nunc ipsa vocat res.
  Hac iter est.  Tu, ne qua manus se attollere nobis
  a tergo possit, custodi et consule longe;
  haec ego vasta dabo et lato te limite ducam.
  Sic memorat vocemque premit; simul ense superbum
  Rhamnetem adgreditur, qui forte tapetibus altis
  exstructus toto proflabat pectore somnum.
  Rex idem et regi Turno gratissimus augur,
  sed non augurio potuit depellere pestem.
  Tris iuxta famulos temere inter tela iacentis
  armigerumque Remi premit aurigamque sub ipsis
  nanctus equis ferroque secat pendentia colla;
  tum caput ipsi aufert domino truncumque relinquit
  sanguine singultantem; atro tepefacta cruore
  terra torique madent.  Nec non Lamyrumque Lamumque
  et iuvenem Serranum, illa qui plurima nocte
  luserat, insignis facie, multoque iacebat
  membra deo victus:  felix, si protinus illum
  aequasset nocti ludum in lucemque tulisset.
  Impastus ceu plena leo per ovilia turbans
  (suadet enim vesana fames) manditque trahitque
  molle pecus mutumque metu, fremit ore cruento:
  nec minor Euryali caedes; incensus et ipse
  perfurit ac multam in medio sine nomine plebem,
  Fadumque Herbesumque subit Rhoetumque Abarimque,
  ignaros, Rhoetum vigilantem et cuncta videntem,
  sed magnum metuens se post cratera tegebat;
  pectore in adverso totum cui comminus ensem
  condidit adsurgenti et multa morte recepit.
  Purpuream vomit ille animam et cum sanguine mixta
  vina refert moriens; hic furto fervidus instat.
  Iamque ad Messapi socios tendebat; ibi ignem
  deficere extremum et religatos rite videbat
  carpere gramen equos:  breviter cum talia Nisus.
  sensit enim nimia caede atque cupidine ferri:
  'Absistamus,' ait, 'nam lux inimica propinquat.
  Poenarum exhaustum satis est, via facta per hostis.'
  Multa virum solido argento perfecta relinquunt
  armaque craterasque simul pulchrosque tapetas.
  Euryalus phaleras Rhamnetis et aurea bullis
  cingula, Tiburti Remulo ditissimus olim
  quae mittit dona hospitio cum iungeret absens
  Caedicus, ille suo moriens dat habere nepoti,
  [post mortem bello Rutuli pugnaque potiti]
  haec rapit atque umeris nequiquam fortibus aptat.
  Tum galeam Messapi habilem cristisque decoram
  induit.  Excedunt castris et tuta capessunt.

  Interea praemissi equites ex urbe Latina,
  cetera dum legio campis instructa moratur,
  ibant et Turno regi responsa ferebant,
  tercentum, scutati omnes, Volcente magistro.
  Iamque propinquabant castris murosque subibant,
  cum procul hos laevo flectentis limite cernunt
  et galea Euryalum sublustri noctis in umbra
  prodidit immemorem radiisque adversa refulsit.
  Haud temere est visum.  Conclamat ab agmine Volcens
  'State, viri.  Quae causa viae?  Quive estis in armis?
  Quove tenetis iter?' Nihil illi tendere contra,
  sed celerare fugam in silvas et fidere nocti.
  Obiciunt equites sese ad divortia nota
  hinc atque hinc omnemque abitum custode coronant.
  Silva fuit late dumis atque ilice nigra
  horrida, quam densi complerant undique sentes;
  rara per occultos lucebat semita calles.
  Euryalum tenebrae ramorum onerosaque praeda
  impediunt fallitque timor regione viarum;
  Nisus abit, iamque imprudens evaserat hostis
  atque locos, qui post Albae de nomine dicti
  Albani, tum rex stabula alta Latinus habebat,
  ut stetit et frustra absentem respexit amicum.
  'Euryale infelix, qua te regione reliqui?
  Quave sequar, rursus perplexum iter omne revolvens
  fallacis silvae?' Simul et vestigia retro
  observata legit dumisque silentibus errat.
  Audit equos, audit strepitus et signa sequentum.
  Nec longum in medio tempus, cum clamor ad auris
  pervenit ac videt Euryalum, quem iam manus omnis
  fraude loci et noctis, subito turbante tumultu,
  oppressum rapit et conantem plurima frustra.
  Quid faciat?  Qua vi iuvenem, quibus audeat armis
  eripere?  An sese medios moriturus in enses
  inferat et pulchram properet per volnera mortem?
  Ocius adducto torquens hastile lacerto,
  suspiciens altam Lunam sic voce precatur:
  'Tu, dea, tu praesens nostro succurre labori,
  astrorum decus et nemorum Latonia custos
  Siqua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris
  dona tulit, siqua ipse meis venatibus auxi
  suspendive tholo aut sacra ad fastigia fixi:
  hunc sine me turbare globum et rege tela per auras.'
  Dixerat, et toto conixus corpore ferrum
  conicit:  hasta volans noctis diverberat umbras
  et venit aversi in tergum Sulmonis ibique
  frangitur ac fisso transit praecordia ligno.
  Volvitur ille vomens calidum de pectore flumen
  frigidus et longis singultibus ilia pulsat.
  Diversi circumspiciunt.  Hoc acrior idem
  ecce aliud summa telum librabat ab aure.
  Dum trepidant, it hasta Tago per tempus utrumque
  stridens traiectoque haesit tepefacta cerebro.
  Saevit atrox Volcens nec teli conspicit usquam
  auctorem nec quo se ardens inmittere possit.
  'Tu tamen interea calido mihi sanguine poenas
  persolves amborum,' inquit; simul ense recluso
  ibat in Euryalum.  Tum vero exterritus, amens
  conclamat Nisus, nec se celare tenebris
  amplius aut tantum potuit perferre dolorem.
  Me me, adsum qui feci, in me convertite ferrum,
  O Rutuli, mea fraus omnis; nihil iste nec ausus
  nec potuit, caelum hoc et conscia sidera testor,
  tantum infelicem nimium dilexit amicum.'
  Talia dicta dabat; sed viribus ensis adactus
  transabiit costas et candida pectora rumpit.
  Volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus
  it cruor, inque umeros cervix conlapsa recumbit:
  purpureus veluti cum flos succisus aratro
  languescit moriens lassove papavera collo
  demisere caput, pluvia cum forte gravantur.
  At Nisus ruit in medios solumque per omnis
  Volcentem petit in solo Volcente moratur.
  Quem circum glomerati hostes hinc comminus atque hinc
  proturbant.  Instat non setius ac rotat ensem
  fulmineum, donec Rutuli clamantis in ore
  condidit adverso et moriens animam abstulit hosti.
  Tum super exanimum sese proiecit amicum
  confossus placidaque ibi demum morte quievit.

  Fortunati ambo! Siquid mea carmina possunt,
  nulla dies umquam memori vos eximet aevo,
  dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum
  accolet imperiumque pater Romanus habebit.

  Victores praeda Rutuli spoliisque potiti
  Volcentem exanimum flentes in castra ferebant.
  Nec minor in castris luctus Rhamnete reperto
  exsangui et primis una tot caede peremptis,
  Serranoque Numaque.  Ingens concursus ad ipsa
  corpora seminecisque viros tepidaque recentem
  caede locum et plenos spumanti sanguine rivos.
  Agnoscunt spolia inter se galeamque nitentem
  Messapi et multo phaleras sudore receptas.

  Et iam prima novo spargebat lumine terras
  Tithoni croceum linquens Aurora cubile:
  iam sole infuso, iam rebus luce retectis
  Turnus in arma viros, armis circumdatus ipse,
  suscitat, aeratasque acies in proelia cogit
  quisque suas variisque acuunt rumoribus iras.
  Quin ipsa arrectis (visu miserabile) in hastis
  praefigunt capita et multo clamore sequuntur
  Euryali et Nisi.
  Aeneadae duri murorum in parte sinistra
  opposuere aciem, nam dextera cingitur amni,
  ingentisque tenent fossas et turribus altis
  stant maesti; simul ora virum praefixa movebant,
  nota nimis miseris atroque fluentia tabo.

  Interea pavidam volitans pennata per urbem
  nuntia Fama ruit matrisque adlabitur auris
  Euryali.  At subitus miserae calor ossa reliquit,
  excussi manibus radii revolutaque pensa.
  Evolat infelix et femineo ululatu,
  scissa comam, muros amens atque agmina cursu
  prima petit, non illa virum, non illa pericli
  telorumque memor; caelum dehinc questibus implet:
  'Hunc ego te, Euryale, aspicio?  Tune illa senectae
  sera meae requies, potuisti linquere solam,
  crudelis?  Nec te, sub tanta pericula missum,
  adfari extremum miserae data copia matri?
  Heu, terra ignota canibus data praeda Latinis
  alitibusque iaces, nec te, tua funera mater
  produxi pressive oculos aut volnera lavi,
  veste tegens, tibi quam noctes festina diesque
  urgebam et tela curas solabar anilis.
  Quo sequar, aut quae nunc artus avolsaque membra
  et funus lacerum tellus habet?  Hoc mihi de te,
  nate, refers?  Hoc sum terraque marique secuta?
  Figite me, siqua est pietas, in me omnia tela
  conicite, o Rutuli, me primam absumite ferro:
  aut tu, magne pater divom, miserere tuoque
  invisum hoc detrude caput sub Tartara telo,
  quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam.'
  Hoc fletu concussi animi, maestusque per omnis
  it gemitus:  torpent infractae ad proelia vires.
  Illam incendentem luctus Idaeus et Actor
  Illionei monitu et multum lacrimantis Iuli
  corripiunt interque manus sub tecta reponunt.

  At tuba terribilem sonitum procul aere canoro
  increpuit; sequitur clamor caelumque remugit.
  Adcelerant acta pariter testudine Volsci
  et fossas implere parant ac vellere vallum.
  Quaerunt pars aditum et scalis ascendere muros,
  qua rara est acies interlucetque corona
  non tam spissa viris.  Telorum effundere contra
  omne genus Teucri ac duris detrudere contis,
  adsueti longo muros defendere bello.
  Saxa quoque infesto volvebant pondere, siqua
  possent tectam aciem perrumpere:  cum tamen omnis
  ferre iuvat subter densa testudine casus;
  nec iam sufficiunt.  Nam qua globus imminet ingens,
  immanem Teucri molem volvuntque ruuntque,
  quae stravit Rutulos late armorumque resolvit
  tegmina.  Nec curant caeco contendere Marte
  amplius audaces Rutuli, sed pellere vallo
  missilibus certant.
  Parte alia horrendus visu quassabat Etruscam
  pinum et fumiferos infert Mezentius ignis;
  at Messapus equum domitor, Neptunia proles,
  rescindit vallum et scalas in moenia poscit.

  Vos, o Calliope, precor, adspirate canenti,
  quas ibi tum ferro strages, quae funera Turnus
  ediderit, quem quisque virum demiserit Orco;
  et mecum ingentis oras evolvite belli,
  [et meministis enim, divae, et memorare potestis.]

  Turris erat vasto suspectu et pontibus altis,
  opportuna loco, summis quam viribus omnes
  expugnare Itali summaque evertere opum vi
  certabant, Troes contra defendere saxis
  perque cavas densi tela intorquere fenestras.
  Princeps ardentem coniecit lampada Turnus
  et flammam adfixit lateri, quae plurima vento
  corripuit tabulas et postibus haesit adesis.
  Turbati trepidare intus frustraque malorum
  velle fugam.  Dum se glomerant retroque residunt
  in partem, quae peste caret, tum pondere turris
  procubuit subito et caelum tonat omne fragore.
  Semineces ad terram, immani mole secuta,
  confixique suis telis et pectora duro
  transfossi ligno veniunt.  Vix unus Helenor
  et Lycus elapsi.  Quorum primaevus Helenor,
  Maeonio regi quem serva Licymnia furtim
  sustulerat vetitisque ad Troiam miserat armis,
  ense levis nudo parmaque inglorius alba;
  isque ubi se Turni media inter milia vidit,
  hinc acies atque hinc acies adstare Latinas:
  ut fera, quae densa venantum saepta corona
  contra tela furit seseque haud nescia morti
  inicit et saltu supra venabula fertur,
  haud aliter iuvenis medios moriturus in hostis
  inruit et, qua tela videt densissima, tendit.
  At pedibus longe melior Lycus inter et hostis
  inter et arma fuga muros tenet altaque certat
  prendere tecta manu sociumque attingere dextras.
  Quem Turnus, pariter cursu teloque secutus,
  increpat his victor:  'Nostrasne evadere, demens,
  sperasti te posse manus?' Simul adripit ipsum
  pendentem et magna muri cum parte revellit.
  Qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnum
  sustulit alta petens pedibus Iovis armiger uncis
  quaesitum aut matri multis balatibus agnum
  Martius a stabulis rapuit lupus.  Undique clamor
  tollitur:  invadunt et fossas agere complent;
  ardentis taedas alii ad fastigia iactant.
  Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis
  Lucetium portae subeuntem ignisque ferentem,
  Emathiona Liger, Corynaeum sternit Asilas,
  hic iaculo bonus, hic longe fallente sagitta,
  Ortygium Caeneus, victorem Caenea Turnus,
  Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum Promolumque
  et Sagarim et summis stantem pro turribus Idan,
  Privernum Capys.  Hunc primo levis hasta Themillae
  strinxerat:  ille manum proiecto tegmine demens
  ad volnus tulit; ergo alis adlapsa sagitta
  et laevo infixa est lateri manus abditaque intus
  spiramenta animae letali volnere rupit.
  Stabat in egregiis Arcentis filius armis,
  pictus acu chlamydem et ferrugine clarus Hibera,
  insignis facie, genitor quem miserat Arcens,
  eductum Matris luco Symaethia circum
  flumina, pinguis ubi et placabilis ara Palici:
  stridentem fundam positis Mezentius hastis
  ipse ter adducta circum caput egit habena
  et media adversi liquefacto tempora plumbo
  diffidit ac multa porrectum extendit harena.

  Tum primum bello celerem intendisse sagittam
  dicitur ante feras solitus terrere fugaces
  Ascanius fortemque manu fudisse Numanum,
  cui Remulo cognomen erat, Turnique minorem
  germanam nuper thalamo sociatus habebat.
  Is primam ante aciem digna atque indigna relatu
  vociferans tumidusque novo praecordia regno
  ibat et ingentem sese clamore ferebat:
  'Non pudet obsidione iterum valloque teneri,
  bis capti Phryges, et morti praetendere muros?
  En qui nostra sibi bello conubia poscunt!
  Quis deus Italiam, quae vos dementia adegit
  Non hic Atridae nec fandi fictor Ulixes:
  durum a stirpe genus natos ad flumina primum
  deferimus saevoque gelu duramus et undis,
  venatu invigilant pueri silvasque fatigant,
  flectere ludus equos et spicula tendere cornu.
  At patiens operum parvoque adsueta iuventus
  aut rastris terram domat aut quatit oppida bello.
  Omne aevum ferro teritur, versaque iuvencum
  terga fatigamus hasta; nec tarda senectus
  debilitat vires animi mutatque vigorem:
  canitiem galea premimus, semperque recentis
  comportare iuvat praedas et vivere rapto.
  Vobis picta croco et fulgenti murice vestis,
  desidiae cordi, iuvat indulgere choreis,
  et tunicae manicas et habent redimicula mitrae.
  O vere Phrygiae, neque enim Phryges, ite per alta
  Dindyma ubi adsuetis biforem dat tibia cantum!
  Tympana vos buxusque vocat Berecyntia Matris
  Idaeae sinite arma viris et cedite ferro.'

  Talia iactantem dictis ac dira canentem
  non tulit Ascanius nervoque obversus equino
  contendit telum diversaque bracchia ducens
  constitit, ante Iovem supplex per vota precatus:
  'Iuppiter omnipotens, audacibus adnue coeptis.
  Ipse tibi ad tua templa feram sollemnia dona
  et statuam ante aras aurata fronte iuvencum
  candentem pariterque caput cum matre ferentem,
  iam cornu petat et pedibus qui spargat harenam.'
  Audiit et caeli Genitor de parte serena
  intonuit laevum, sonat una fatifer arcus:
  effugit horrendum stridens adducta sagitta
  perque caput Remuli venit et cava tempora ferro
  traicit.  'I, verbis virtutem inlude superbis!
  His capti Phryges haec Rutulis responsa remittunt.'
  Hoc tantum Ascanius.  Teucri clamore sequuntur
  laetitiaque fremunt animosque ad sidera tollunt.
  Aetheria tum forte plaga crinitus Apollo
  desuper Ausonias acies urbemque videbat,
  nube sedens, atque his victorem adfatur Iulum:
  'Macte nova virtute, puer:  sic itur ad astra,
  dis genite et geniture deos.  Iure omnia Bella
  gente sub Assaraci fato ventura resident,
  nec te Troia capit.'  Simul haec effatus ab alto
  aethere se misit, spirantis dimovet auras
  Ascaniumque petit.  Forma tum vertitur oris
  antiquum in Buten; hic Dardanio Anchisae
  armiger ante fuit fidusque ad limina custos,
  tum comitem Ascanio pater addidit.  Ibat Apollo
  omnia longaevo similis, vocemque coloremque
  et crinis albos et saeva sonoribus arma,
  atque his ardentem dictis adfatur Iulum:
  'Sit satis, Aenide, telis impune Numanum
  oppetiisse tuis; primam hanc tibi magnus, Apollo
  concedit laudem et paribus non invidet armis:
  cetera parce, puer, bello.'  Sic orsus Apollo
  mortalis medio aspectus sermone reliquit
  et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.
  Agnovere deum proceres divinaque tela
  Dardanidae pharetramque fuga sensere sonantem.
  Ergo avidum pugnae dictis ac numine Phoebi
  Ascanium prohibent, ipsi in certamina rursus
  succedunt animasque in aperta pericula mittunt.
  It clamor totis per propugnacula muris,
  intendunt acris arcus amentaque torquent.
  Sternitur omne solum telis, tum scuta cavaeque
  dant sonitum flictu galeae, pugna aspera surgit:
  quantus ab occasu veniens pluvialibus Haedis
  verberat imber humum, quam multa grandine nimbi
  in vada praecipitant, cum Iuppiter horridus austris
  torquet aquosam hiemem et caelo cava nubila rumpit.

  Pandarus et Bitias, Idaeo Alcanore creti,
  quos Iovis eduxit luco silvestris Iaera
  abietibus iuvenes patriis et montibus aequos,
  portam, quae ducis imperio commissa, recludunt,
  freti animis, ultroque invitant moenibus hostem.
  Ipsi intus dextra ac laeva pro turribus adstant,
  armati ferro et cristis capita alta corusci:
  quales aeriae liquentia flumina circum,
  sive Padi ripis Athesim seu propter amoenum,
  consurgunt geminae quercus intonsaque caelo
  attollunt capita et sublimi vertice nutant.
  inrumpunt aditus Rutuli ut videre patentis
  continuo Quercens et pulcher Aquiculus armis
  et praeceps animi Tmarus et Mavortius Haemon
  agminibus totis:  at versi terga dedere
  aut ipso portae posuere in limine vitam.
  Tum magis increscunt animis discordibus irae;
  et iam collecti Troes glomerantur eodem
  et conferre manum et procurrere longius audent.

  Ductori Turno diversa in parte furenti
  turbantique viros perfertur nuntius, hostem
  fervere caede nova et portas praebere patentis.
  Deserit inceptum atque immani concitus ira
  Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos.
  Et primum Antiphaten, is enim se primus agebat,
  Thebana de matre nothum Sarpedonis alti,
  coniecto sternit iaculo; volat Itala cornus
  aera per tenerum stomachoque infixa sub altum
  pectus abit:  reddit specus atri volneris undam
  spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit.
  Tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit Aphidnum,
  tum Bitian ardentem oculis animisque frementem
  non iaculo, neque enim iaculo vitam ille dedisset,
  sed magnum stridens contorta phalarica venit,
  fulminis acta modo, quam nec duo taurea terga
  nec duplici squama lorica fidelis et auro
  sustinuit:  conlapsa ruunt immania membra.
  Dat tellus gemitum, et clipeum super intonat ingens.
  Talis in Euboico Baiarum litore quondam
  saxea pila cadit, magnis quam molibus ante
  constructam ponto iaciunt; sic illa ruinam
  prona trahit penitusque vadis inlisa recumbit:
  miscent se maria, et nigrae attolluntur harenae;
  tum sonitu Prochyta alta tremit durumque cubile
  Inarime Iovis imperiis imposta Typhoeo.

  Hic Mars armipotens animum viresque Latinis
  addidit et stimulos acris sub pectore vertit
  immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem.
  Undique conveniunt, quoniam data copia pugnae
  bellatorque animo deus incidit.
  Pandarus ut fuso germanum corpore cernit
  et quo sit fortuna loco, qui casus agat res,
  portam vi magna converso cardine torquet,
  obnixus latis umeris, multosque suorum
  moenibus exclusos duro in certamine linquit;
  ast alios secum includit recipitque ruentis,
  demens, qui Rutulum in medio non agmine regem
  viderit inrumpentem ultroque incluserit urbi,
  immanem veluti pecora inter inertia tigrim
  Continuo nova lux oculis effulsit, et arma
  horrendum sonuere; tremunt in vertice cristae
  sanguineae, clipeoque micantia fulmina mittit:
  agnoscunt faciem invisam atque immania membra
  turbati subito Aeneadae.  Tum Pandarus ingens
  emicat et mortis fraternae fervidus ira
  effatur:  'Non haec dotalis regia Amatae,
  nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum.
  Castra inimica vides; nulla hinc exire potestas.'
  Olli subridens sedato pectore Turnus:
  'Incipe, siqua animo virtus, et consere dextram:
  hic etiam inventum Priamo narrabis Achillem.'
  Dixerat.  Ille rudem nodis et cortice crudo
  intorquet summis adnixus viribus hastam:
  excepere aurae volnus; Saturnia Iuno
  detorsit veniens, portaeque infigitur hasta.
  'At non hoc telum, mea quod vi dextera versat,
  effugies; neque enim is teli nec volneris auctor.'
  Sic ait et sublatum alte consurgit in ensem
  et mediam ferro gemina inter tempora frontem
  dividit inpubesque immani volnere malas.
  Fit sonus, ingenti concussa est pondere tellus:
  conlapsos artus atque arma cruenta cerebro
  sternit humi moriens, atque illi partibus aequis
  huc caput atque illuc umero ex utroque pependit.
  Diffugiunt versi trepida formidine Troes:
  et si continuo victorem ea cura subisset,
  rumpere claustra manu sociosque immittere portis,
  ultimus ille dies bello gentique fuisset;
  sed furor ardentem caedisque insana cupido
  egit in adversos.
  Principio Phalerim et succiso poplite Gygen
  excipit; hinc raptas fugientibus ingerit hastas
  in tergum, Iuno vires animumque ministrat;
  addit Halym comitem et confixa Phegea parma,
  ignaros deinde in muris Martemque cientis
  Alcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanimque.
  Lyncea tendentem contra sociosque vocantem
  vibranti gladio conixus ab aggere dexter
  occupat; huic uno desectum comminus ictu
  cum galea longe iacuit caput.  Inde ferarum
  vastatorem Amycum, quo non felicior alter
  ungere tela manu ferrumque armare veneno,
  et Clytium Aeoliden et amicum Crethea Musis,
  Crethea Musarum comitem, cui carmina semper
  et citharae cordi numerosque intendere nervis.
  [Semper equos atque arma virum pugnasque canebat.]

  Tandem ductores audita caede suorum
  conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus,
  palantisque vident socios hostemque receptum.
  Et Mnestheus:  'Quo deinde fugam, quo tenditis?' inquit.
  'Quos alios muros, quae iam ultra moenia habetis?
  Unus homo et vestris, o cives, undique saeptus
  aggeribus tantas strages inpune per urbem
  ediderit, iuvenum primos tot miserit Orco?
  Non infelicis patriae veterumque deorum
  et magni Aeneae, segnes, miseretque pudetque?'
  Talibus accensi firmantur et agmine denso
  consistunt.  Turnus paulatim excedere pugna
  et fluvium petere ac partem, quae cingitur unda
  acrius hoc Teucri clamore incumbere magno
  et glomerare manum.  Ceu saevum turba leonem
  cum telis premit infensis, at territus ille,
  asper, acerba tuens, retro redit, et neque terga
  ira dare aut virtus patitur, nec tendere contra
  ille quidem hoc cupiens potis est per tela virosque:
  haud aliter retro dubius vestigia Turnus
  improperata refert, et mens exaestuat ira.
  Quin etiam bis tum medios invaserat hostis,
  bis confusa fuga per muros agmina vertit;
  sed manus e castris propere coit omnis in unum,
  nec contra vires audet Saturnia Iuno
  sufficere, aeriam caelo nam Iuppiter Irim
  demisit germanae haud mollia iussa ferentem,
  ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis.
  Ergo nec clipeo iuvenis subsistere tantum
  dextra valet:  iniectis sic undique telis
  obruitur.  Strepit adsiduo cava tempora circum
  tinnitu galea, et saxis solida aera fatiscunt,
  discussaeque iubae capiti, nec sufficit umbo
  ictibus:  ingeminant hastis et Troes et ipse
  fulmineus Mnestheus.  Tum toto corpore sudor
  liquitur et piceum, nec respirare potestas,
  flumen agit; fessos quatit aeger anhelitus artus.
  Tum demum praeceps saltu sese omnibus armis
  in fluvium dedit:  ille suo cum gurgite flavo
  accepit venientem ac mollibus extulit undis
  et laetum sociis abluta caede remisit.



  PUBLI VERGILI MARONIS

  AENEIDOS

  LIBER X

  PANDITUR interea domus omnipotentis Olympi,
  conciliumque vocat divom pater atque hominum rex
  sideream in sedem, terras unde arduus omnis
  castraque Dardanidum adspectat populosque Latinos.
  Considunt tectis bipatentibus, incipit ipse:
  'Caelicolae magni, quianam sententia vobis
  versa retro tantumque animis certatis iniquis?
  Abnueram bello Italiam concurrere Teucris.
  Quae contra vetitum discordia?  Quis metus aut hos
  aut hos arma sequi ferrumque lacessere suasit?
  Adveniet iustum pugnae, ne arcessite, tempus,
  cum fera Karthago Romanis arcibus olim
  exitium magnum atque Alpes immittet apertas:
  tum certare odiis, tum res rapuisse licebit.
  Nunc sinite et placitum laeti componite foedus.'

  Iuppiter haec paucis; at non Venus aurea contra
  pauca refert:
  'O pater, O hominum rerumque aeterna potestas!
  Namque aliud quid sit, quod iam implorare queamus?
  Cernis ut insultent Rutulli Turnusque [feratur
  per medios insignis equis tumidusque] secundo
  Marte ruat?  Non clausa tegunt iam moenia Teucros:
  quin intra portas atque ipsis proelia miscent
  aggeribus moerorum et inundant sanguine fossas.
  Aeneas ignarus abest.  Numquamne levari
  obsidione sines?  Muris iterum imminet hostis
  nascentis Troiae [nec non exercitus alter;]
  atque iterum in Teucros Aetolis surgit ab Arpis
  Tydides.  Equidem credo, mea volnera restant
  et tua progenies mortalia demoror arma.
  Si sine pace tua atque invito numine Troes
  Italiam petiere, luant peccata neque illos
  iuveris auxilio; sin tot responsa secuti,
  quae superi manesque dabant:  cur nunc tua quisquam
  vertere iussa potest aut cur nova condere fata?
  Quid repetem exustas Erycino in litore classes,
  quid tempestatum regem ventosque furentis
  Aeolia excitos aut actam nubibus Irim?
  Nunc etiam manis, haec intemptata manebat
  sors rerum, movet et superis immissa repente
  Allecto, medias Italum bacchata per urbes.
  Nil super imperio moveor:  speravimus ista,
  dum fortuna fuit; vincant quos vincere mavis.
  Si nulla est regio, Teucris quam det tua coniunx
  dura, per eversae, genitor, fumantia Troiae
  exscidia obtestor, liceat dimittere ab armis
  incolumem Ascanium, liceat superesse nepotem.
  Aeneas sane ignotis iactetur in undis
  et, quamcumque viam dederit Fortuna, sequatur:
  hunc tegere et dirae valeam subducere pugnae.
  Est Amathus, est celsa mihi Paphus atque Cythera
  Idaliaeque domus:  positis inglorius armis
  exigat hic aevum.  Magna dicione iubeto
  Karthago premat Ausoniam:  nihil urbibus inde
  obstabit Tyriis.  Quid pestem evadere belli
  iuvit et Argolicos medium fugisse per ignes
  totque maris vastaeque exhausta pericula terrae,
  dum Latium Teucri recidivaque Pergama quaerunt?
  Non satius cineres patriae insedisse supremos
  atque solum, quo Troia fuit?  Xanthum et Simoenta
  redde, oro, miseris iterumque revolvere casus
  da, pater, Iliacos Teucris.'  Tum regia Iuno
  acta furore gravi:  'Quid me alta silentia cogis
  rumpere et obductum verbis volgare dolorem?
  Aenean hominum quisquam divomque subegit
  bella sequi aut hostem regi se inferre Latino?
  Italiam petiit fatis auctoribus, esto,
  Cassandrae inpulsus furiis:  num linquere castra
  hortati sumus aut vitam committere ventis?
  Num puero summam belli, num credere muros
  Tyrrhenamque fidem, aut gentis agitare quietas?
  Quis deus in fraudem, quae dura potentia nostra
  egit?  Ubi hic Iuno demissave nubibus Iris?
  Indignum est Italos Troiam circumdare flammis
  nascentem et patria Turnum consistere terra,
  cui Pilumnus avus, cui diva Venilia mater:
  quid face Troianos atra vim ferre Latinis,
  arva aliena iugo premere atque avertere praedas?
  Quid soceros legere et gremiis abducere pactas,
  pacem orare manu, praefigere puppibus arma?
  Tu potes Aenean manibus subducere Graium
  proque viro nebulam et ventos obtendere inanis,
  tu potes in totidem classem convertere nymphas:
  nos aliquid Rutulos contra iuvisse nefandum est?
  Aeneas ignarus abest:  ignarus et absit.
  Est Paphus Idaliumque tibi, sunt alta Cythera:
  quid gravidam bellis urbem et corda aspera temptas?
  Nosne tibi fluxas Phrygiae res vertere fundo
  conamur, nos, an miseros qui Troas Achivis
  obiecit?  Quae causa fuit, consurgere in arma
  Europamque Asiamque et foedera solvere furto?
  Me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter,
  aut ego tela dedi fovive cupidine bella?
  Tum decuit metuisse tuis:  nunc sera querelis
  haud iustis adsurgis et inrita iurgia iactas.'
  Talibus orabat Iuno, cunctique fremebant
  caelicolae adsensu vario, ceu flamina prima
  cum deprensa fremunt silvis et caeca volutant
  murmura, venturos nautis prodentia ventos.
  Tum pater omnipotens, rerum cui prima potestas,
  infit; eo dicente deum domus alta silescit
  et tremefacta solo tellus, silet arduus aether,
  tum Zephyri posuere, premit placida aequora pontus:
  'Accipite ergo animis atque haec mea figite dicta.
  Quandoquidem Ausonios coniungi foedere Teucris
  haud licitum, nec vestra capit discordia finem:
  quae cuique est fortuna hodie, quam quisque secat spem,
  Tros Rutulusne fuat nullo discrimine habebo.
  Seu fatis Italum castra obsidione tenentur
  sive errore malo Troiae monitisque sinistris.
  Nec Rutulos solvo:  sua cuique exorsa laborem
  fortunamque ferent.  Rex Iuppiter omnibus idem.
  Fata viam invenient.'  Stygii per flumina fratris,
  per pice torrentis atraque voragine ripas
  adnuit et totum nutu tremefecit Olympum.
  Hic finis fandi.  Solio tum Iuppiter aureo
  surgit, caelicolae medium quem ad limina ducunt.
  Interea Rutuli portis circum omnibus instant
  sternere caede viros et moenia cingere flammis.
  At legio Aeneadum vallis obsessa tenetur,
  nec spes ulla fugae.  Miseri stant turribus altis
  nequiquam et rara muros cinxere corona
  Asius Imbrasides Hicetaoniusque Thymoetes
  Assaracique duo et senior cum Castore Thymbris,
  prima acies; hos germani Sarpedonis ambo
  et Clarus et Thaemon Lycia comitantur ab alta.
  Fert ingens toto conixus corpore saxum,
  haud partem exiguam montis, Lyrnesius Acmon,
  nec Clytio genitore minor nec fratre Menestheo.
  Hi iaculis, illi certant defendere saxis
  molirique ignem nervoque aptare sagittas.
  Ipse inter medios, Veneris iustissima cura,
  Dardanius caput ecce puer detectus honestum,
  qualis gemma micat, fulvum quae dividit aurum,
  aut collo decus aut capiti; vel quale per artem
  inclusum buxo aut Oricia terebintho
  lucet ebur; fusos cervix cui lactea crinis
  accipit et molli subnectens circulus auro.
  Te quoque magnanimae viderunt, Ismare, gentes
  volnera dirigere et calamos armare veneno,
  Maeonia generose domo, ubi pinguia culta
  exercentque viri Pactolusque inrigat auro.
  Adfuit et Mnestheus, quem pulsi pristina Turni
  aggere moerorum sublimem gloria tollit,
  et Capys:  hinc nomen Campanae ducitur urbi.

  Illi inter sese duri certamina belli
  contulerant:  media Aeneas freta nocte secabat.
  Namque ut ab Euandro castris ingressus Etruscis
  regem adit et regi memorat nomenque genusque,
  quidve petat quidve ipse ferat, Mezentius arma
  quae sibi conciliet, violentaque pectora Turni
  edocet, humanis quae sit fiducia rebus
  admonet immiscetque preces:  haud fit mora, Tarchon
  iungit opes foedusque ferit; tum libera fati
  classem conscendit iussis gens Lydia divom,
  externo commissa duci.  Aeneia puppis
  prima tenet, rostro Phrygios subiuncta leones,
  imminet Ida super, profugis gratissima Teucris.
  Hic magnus sedet Aeneas secumque volutat
  eventus belli varios, Pallasque sinistro
  adfixus lateri iam quaerit sidera, opacae
  noctis iter, iam quae passus terraque marique.

  Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete,
  quae manus interea Tuscis comitetur ab oris
  Aenean armetque rates pelagoque vehatur.

  Massicus aerata princeps secat aequora tigri:
  sub quo mille manus iuvenum, qui moenia Clusi
  quique urbem liquere Cosas, quis tela sagittae
  gorytique leves umeris et letifer arcus.
  Una torvus Abas:  huic totum insignibus armis
  agmen et aurato fulgebat Apolline puppis.
  Sescentos illi dederat Populonia mater
  expertos belli iuvenes, ast Ilva trecentos
  insula inexhaustis Chalybum generosa metallis.
  Tertius ille hominum divomque interpres Asilas,
  cui pecudum fibrae, caeli cui sidera parent
  et linguae volucrum et praesagi fulminis ignes,
  mille rapit densos acie atque horrentibus hastis.
  Hos parere iubent Alpheae ab origine Pisae,
  urbs Etrusca solo.  Sequitur pulcherrimus Astur,
  Astur equo fidens et versicoloribus armis.
  Tercentum adiciunt (mens omnibus una sequendi)
  qui Caerete domo, qui sunt Minionis in arvis,
  et Pyrgi veteres intempestaeque Graviscae.

  Non ego te, Ligurum ductor fortissime bello,
  transierim, Cinyre, et paucis comitate Cupavo,
  cuius olorinae surgunt de vertice pennae,
  crimen, Amor, vestrum formaeque insigne paternae.
  Namque ferunt luctu Cycnum Phaethontis amati,
  populeas inter frondes umbramque sororum
  dum canit et maestum Musa solatur amorem,
  canentem molli pluma duxisse senectam,
  linquentem terras et sidera voce sequentem.
  Filius, aequalis comitatus classe catervas,
  ingentem remis Centaurum promovet:  ille
  instat aquae saxumque undis immane minatur
  arduus et longa sulcat maria alta carina.

  Ille etiam patriis agmen ciet Ocnus ab oris,
  fatidicae Mantus et Tusci filius amnis,
  qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen,
  Mantua, dives avis; sed non genus omnibus unum:
  gens illi triplex, populi sub gente quaterni,
  ipsa caput populis, Tusco de sanguine vires.
  Hinc quoque quingentos in se Mezentius armat,
  quos patre Benaco velatus harundine glauca
  Mincius infesta ducebat in aequora pinu.
  It gravis Aulestes centenaque arbore fluctum
  verberat adsurgens, spumant vada marmore verso.
  Hunc vehit immanis Triton et caerula concha
  exterrens freta, cui laterum tenus hispida nanti
  frons hominem praefert, in pristim desinit alvus:
  spumea semifero sub pectore murmurat unda.

  Tot lecti proceres ter denis navibus ibant
  subsidio Troiae et campos salis aera secabant.

  Iamque dies caelo concesserat almaque curru
  noctivago Phoebe medium pulsabat Olympum:
  Aeneas (neque enim membris dat cura quietem)
  ipse sedens clavumque regit velisque ministrat.
  Atque illi medio in spatio chorus ecce suarum
  occurrit comitum:  nymphae, quas alma Cybebe
  numen habere maris nymphasque e navibus esse
  iusserat, innabant pariter fluctusque secabant,
  quot prius aeratae steterant ad litora prorae.
  Agnoscunt longe regem lustrantque choreis,
  quarum quae fandi doctissima Cymodocea
  pone sequens dextra puppim tenet ipsaque dorso
  eminet ac laeva tacitis subremigat undis,
  tum sic ignarum adloquitur:  'Vigilasne, deum gens,
  Aenea?  Vigila et velis immitte rudentis.
  Nos sumus, Idaeae sacro de vertice pinus,
  nunc pelagi nymphae, classis tua Perfidus ut nos
  praecipitis ferro Rutulus flammaque premebat,
  rupimus invitae tua vincula teque per aequor
  quaerimus.  Hanc Genetrix faciem miserata refecit
  et dedit esse deas aevumque agitare sub undis.
  At puer Ascanius muro fossisque tenetur
  tela inter media atque horrentis Marte Latinos.
  Iam loca iussa tenent forti permixtus Etrusco
  Arcas eques:  medias illis opponere turmas,
  ne castris iungant, certast sententia Turno.
  Surge age et Aurora socios veniente vocari
  primus in arma iube et clipeum cape, quem dedit ipse
  invictum Ignipotens atque oras ambiit auro.
  Crastina lux, mea si non inrita dicta putaris,
  ingentis Rutulae spectabit caedis acervos.'
  Dixerat, et dextra discedens impulit altam
  haud ignara modi puppim:  fugit illa per undas
  ocior et iaculo et ventos aequante sagitta.
  Inde aliae celerant cursus.  Stupet inscius ipse
  Tros Anchisiades; animos tamen omine tollit.
  Tum breviter super adspectans convexa precatur:
  'Alma parens Idaea deum, cui Dindyma cordi
  turrigeraeque urbis biiugique ad frena leones,
  tu mihi nunc pugnae princeps, tu rite propinques
  augurium Phrygibusque adsis pede, diva, secundo.'
  Tantum effatus.  Et interea revoluta rubebat
  matura iam luce dies noctemque fugarat:
  principio sociis edicit, signa sequantur
  atque animos aptent armis pugnaeque parent se.
  Iamque in conspectu Teucros habet et sua castra,
  stans celsa in puppi; clipeum cum deinde sinistra
  extulit ardentem.  Clamorem ad sidera tollunt
  Dardanidae e muris, spes addita suscitat iras,
  tela manu iaciunt:  quales sub nubibus atris
  Strymoniae dant signa grues atque aethera tranant
  cum sonitu fugiuntque notos clamore secundo.
  At Rutulo regi ducibusque ea mira videri
  Ausoniis, donec versas ad litora puppes
  respiciunt totumque adlabi classibus aequor.
  Ardet apex capiti cristisque a vertice flamma
  funditur et vastos umbo vomit aureus ignes:
  non secus ac liquida siquando nocte cometae
  sanguinei lugubre rubent aut Sirius ardor,
  ille sitim morbosque ferens mortalibus aegris,
  nascitur et laevo contristat lumine caelum.

  Haud tamen audaci Turno fiducia cessit
  litora praecipere et venientis pellere terra.
  [ultro animos tollit dictis atque increpat ultro]
  'Quod votis optastis, adest, perfringere dextra;
  in manibus Mars ipse viris.  Nunc coniugis esto
  quisque suae tectique memor, nunc magna referto
  facta, patrum laudes.  Ultro occurramus ad undam,
  dum trepidi egressisque labant vestigia prima.
  Audentis Fortuna iuvat,'
  haec ait et secum versat, quos ducere contra
  vel quibus obsessos possit concredere muros.

  Interea Aeneas socios de puppibus altis
  pontibus exponit.  Multi servare recursus
  languentis pelagi et brevibus se credere saltu,
  per remos alii.  Speculatus litora Tarchon,
  qua vada non sperat nec fracta remurmurat unda,
  sed mare inoffensum crescenti adlabitur aestu,
  advertit subito proram sociosque precatur:
  'Nunc, o lecta manus, validis incumbite remis;
  tollite, ferte rates; inimicam findite rostris
  hanc terram, sulcumque sibi premat ipsa carina.
  Frangere nec tali puppim statione recuso
  arrepta tellure semel.'  Quae talia postquam
  effatus Tarchon, socii consurgere tonsis
  spumantisque rates arvis inferre Latinis,
  donec rostra tenent siccum et sedere carinae
  omnes innocuae, sed non puppis tua, Tarchon.
  Namque inflicta vadis dorso dum pendet iniquo,
  anceps sustentata diu fluctusque fatigat,
  solvitur atque viros mediis exponit in undis
  fragmina remorum quos et fluitantia transtra
  impediunt, retrahitque pedem simul unda relabens.
  Nec Turnum segnis retinet mora, sed rapit acer
  totam aciem in Teucros et contra in litore sistit.
  Signa canunt.  Primus turmas invasit agrestis
  Aeneas, omen pugnae, stravitque Latinos
  occiso Therone, virum qui maximus ultro
  Aenean petit:  huic gladio perque aerea suta,
  per tunicam squalentem auro latus haurit apertum.
  Inde Lichan ferit, exsectum iam matre perempta
  et tibi, Phoebe, sacrum:  casus evadere ferri
  quo licuit parvo?  Nec longe Cissea durum
  immanemque Gyan, sternentis agmina clava,
  deiecit Leto:  nihil illos Herculis arma
  nec validae iuvere manus genitorque Melampus,
  Alcidae comes usque gravis dum terra labores
  praebuit.  Ecce Pharo, voces dum iactat inertis,
  intorquens iaculum clamanti sistit in ore.
  Tu quoque, flaventem prima lanugine malas
  dum sequeris Clytium infelix, nova gaudia, Cydon,
  Dardania stratus dextra, securus amorum,
  qui iuvenum tibi semper erant, miserande iaceres,
  ni fratrum stipata cohors foret obvia, Phorci
  progenies, septem numero, septenaque tela
  coniciunt; partim galea clipeoque resultant
  inrita, deflexit partim stringentia corpus
  alma Venus.  Fidum Aeneas adfatur Achaten:
  'Suggere tela mihi:  non ullum dextera frustra
  torserit in Rutulos, steterunt quae in corpore Graium
  Iliacis campis.'  Tum magnam corripit hastam
  et iacit:  illa volans clipei transverberat aera
  Maeonis et thoraca simul cum pectore rumpit.
  Huic frater subit Alcanor fratremque ruentem
  sustentat dextra:  traiecto missa lacerto
  protinus hasta fugit servatque cruenta tenorem,
  dexteraque ex umero nervis moribunda pependit.
  Tum Numitor iaculo fratris de corpore rapto
  Aenean petiit; sed non et figere contra
  est licitum, magnique femur perstrinxit Achatae.
  Hic Curibus fidens primaevo corpore Clausus
  advenit et rigida Dryopem ferit eminus hasta
  sub mentum graviter pressa pariterque loquentis
  vocem animamque rapit traiecto gutture; at ille
  fronte ferit terram et crassum vomit ore cruorem.
  Tres quoque Threicios Boreae de gente suprema
  et tris, quos Idas pater et patria Ismara mittit,
  per varios sternit casus.  Accurrit Halaesus
  Auruncaeque manus, subit et Neptunia proles,
  insignis Messapus equis.  Expellere tendunt
  nunc hi, nunc illi; certatur limine in ipso
  Ausoniae.  Magno discordes aethere venti
  proelia ceu tollunt animis et viribus aequis;
  non ipsi inter se, non nubila, non mare cedit;
  anceps pugna diu, stant obnixa omnia contra:
  haud aliter Troianae acies aciesque Latinae
  concurrunt; haeret pede pes densusque viro vir.

  At parte ex alia, qua saxa rotantia late
  impulerat torrens arbustaque diruta ripis,
  Arcadas insuetos acies inferre pedestris
  ut vidit Pallas Latio dare terga sequaci
  (aspera quis natura loci dimittere quando
  suasit equos), unum quod rebus restat egenis,
  nunc prece, nunc dictis virtutem accendit amaris:
  'Quo fugitis, socii?  Per vos et fortia facta,
  per ducis Evandri nomen devictaque bella
  Opemque meam, patriae quae nunc subit aemula laudi,
  fidite ne pedibus.  Ferro rumpenda per hostis
  est via.  Qua globus ille virum densissimus urget,
  hac vos et Pallanta ducem patria alta reposcit.
  Numina nulla premunt, mortali urgemur ab hoste
  mortales, totidem nobis animaeque manusque.
  Ecce, maris magna claudit nos obice pontus,
  deest iam terra fugae:  pelagus Troiamne petemus?'
  Haec ait et medius densos prorumpit in hostis.
  Obvius huic primum, fatis adductus iniquis,
  fit Lagus.  Hunc, magno vellit dum pondere saxum,
  intorto figit telo, discrimina costis
  per medium qua spina dabat, hastamque receptat
  ossibus haerentem.  Quem non super occupat Hisbo,
  ille quidem hoc sperans:  nam Pallas ante ruentem,
  dum furit, incautum crudeli morte sodalis
  excipit atque ensem tumido in pulmone recondit.
  Hinc Sthenium petit et Rhoeti de gente vetusta
  Anchemolum, thalamos ausum incestare novercae.
  Vos etiam, gemini, Rutulis cecidistis in agris,
  Daucia, Laride Thymberque, simillima proles,
  indiscreta suis gratusque parentibus error;
  at nunc dura dedit vobis discrimina Pallas:
  nam tibi, Thymbre, caput Evandrius abstulit ensis;
  te decisa suum, Laride, dextera quaerit
  semianimesque micant digiti ferrumque retractant.
  Arcadas accensos monitu et praeclara tuentis
  facta viri mixtus dolor et pudor armat in hostis.
  Tum Pallas biiugis fugientem Rhoetea praeter
  traicit.  Hoc spatium tantumque morae fuit Ilo;
  Ilo namque procul validam direxerat hastam,
  quam medius Rhoeteus intercipit, optime Teuthra,
  te fugiens fratremque Tyren, curruque volutus
  caedit semianimis Rutulorum calcibus arva.
  Ac velut optato ventis aestate coortis
  dispersa immittit silvis incendia pastor,
  correptis subito mediis extenditur una
  horrida per latos acies Volcania campos;
  ille sedens victor flammas despectat ovantis:
  non aliter socium virtus coit omnis in unum
  teque iuvat, Palla.  Sed bellis acer Halaesus
  tendit in adversos seque in sua conligit arma.
  Hic mactat Ladona Pheretaque Demodocumque,
  Strymonio dextram fulgenti deripit ense
  elatam in iugulum, saxo ferit ora Thoantis
  ossaque dispersit cerebro permixta cruento.
  Fata canens silvis genitor celarat Halaesum:
  ut senior leto canentia lumina solvit,
  iniecere manum Parcae telisque sacrarunt
  Evandri.  Quem sic Pallas petit ante precatus:
  'Da nunc, Thybri pater, ferro, quod missile libro,
  fortunam atque viam duri per pectus Halaesi.
  Haec arma exuviasque viri tua quercus habebit.'
  Audiit illa deus:  dum texit Imaona Halaesus,
  Arcadio infelix telo dat pectus inermum.
  At non caede viri tanta perterrita Lausus,
  pars ingens belli, sinit agmina:  primus Abantem
  oppositum interimit, pugnae nodumque moramque.
  Sternitur Arcadiae proles, sternuntur Etrusci
  et vos, O Grais imperdita corpora, Teucri.
  Agmina concurrunt ducibusque et viribus aequis.
  Extremi addensent acies nec turba moveri
  tela manusque sinit.  Hinc Pallas instat et urget,
  hinc contra Lausus, nec multum discrepat aetas:
  egregii forma, sed quis Fortuna negarat
  in patriam reditus.  Ipsos concurrere passus
  haud tamen inter se magni regnator Olympi:
  mox illos sua fata manent maiore sub hoste.

  Interea soror alma monet succedere Lauso
  Turnum, qui volucri curru medium secat agmen.
  Ut vidit socios:  'Tempus desistere pugnae;
  solus ego in Pallanta feror, soli mihi Pallas
  debetur; cuperem ipse parens spectator adesset.'
  Haec ait, et socii cesserunt aequore iusso.
  At Rutulum abscessu iuvenis tum iussa superba
  miratus stupet in Turno corpusque per ingens
  lumina volvit obitque truci procul omnia visus
  talibus et dictis it contra dicta tyranni:
  'Aut spoliis ego iam raptis laudabor opimis
  aut leto insigni:  sorti pater aequus utrique est.
  Tolle minas.'  Fatus medium procedit in aequor.
  Frigidus Arcadibus coit in praecordia sanguis.
  Desiluit Turnus biiugis, pedes apparat ire
  comminus; utque leo, specula cum vidit ab alta
  stare procul campis meditantem in proelia taurum,
  advolat:  haud alia est Turni venientis imago.
  Hunc ubi contiguum missae fore credidit hastae,
  ire prior Pallas, siqua fors adiuvet ausum
  viribus imparibus, magnumque ita ad aethera fatur:
  'Per patris hospitium et mensas, quas advena adisti,
  te precor, Alcide, coeptis ingentibus adsis.
  Cernat semineci sibi me rapere arma cruenta
  victoremque ferant morientia lumina Turni.'
  Audiit Alcides iuvenem magnumque sub imo
  corde premit gemitum lacrimasque effundit inanis.
  Tum Genitor natum dictis adfatur amicis:
  'Stat sua cuique dies, breve et inreparabile tempus
  omnibus est vitae:  sed famam extendere factis,
  hoc virtutis opus.  Troiae sub moenibus altis
  tot nati cecidere deum; quin occidit una
  Sarpedon, mea progenies.  Etiam sua Turnum
  fata vocant, metasque dati pervenit ad aevi.'
  Sic ait atque oculos Rutulorum reicit arvis.
  At Pallas magnis emittit viribus hastam
  vaginaque cava fulgentem deripit ensem.
  Illa volans umeri surgunt qua tegmina summa
  incidit atque viam clipei molita per oras
  tandem etiam magno strinxit de corpore Turni.
  Hic Turnus ferro praefixum robur acuto
  in Pallanta diu librans iacit atque ita fatur:
  'Adspice, num mage sit nostrum penetrabile telum.'
  Dixerat; at clipeum, tot ferri terga, tot aeris,
  quem pellis totiens obeat circumdata tauri,
  vibranti cuspis medium transverberat ictu
  loricaeque moras et pectus perforat ingens.
  Ille rapit calidum frustra de volnere telum:
  una eademque via sanguis animusque sequuntur.
  Corruit in volnus, sonitum super arma dedere
  et terram hostilem moriens petit ore cruento.
  Quem Turnus super adsistens,
  'Arcades, haec,' inquit, 'memores mea dicta referte
  Euandro; qualem meruit, Pallanta remitto.
  Quisquis honos tumuli, quidquid solamen humandi est,
  largior.  Haud illi stabunt Aeneia parvo
  hospitia.'  Et laevo pressit pede talia fatus
  exanimem, rapiens immania pondera baltei
  impressumque nefas, una sub nocte iugali
  caesa manus iuvenum foede thalamique cruenti,
  quae Clonus Eurytides multo caelaverat auro;
  quo nunc Turnus ovat spolio gaudetque potitus.
  Nescia mens hominum fati sortisque futurae
  et servare modum, rebus sublata secundis!
  Turno tempus erit, magno cum optaverit emptum
  intactum Pallanta et cum spolia ista diemque
  oderit.  At socii multo gemitu lacrimisque
  impositum scuto referunt Pallanta frequentes.
  O dolor atque decus magnum rediture parenti
  haec te prima dies bello dedit, haec eadem aufert,
  cum tamen ingentis Rutulorum linquis acervos.

  Nec iam fama mali tanti, sed certior auctor
  advolat Aeneae, tenui discrimine leti
  esse suos, versis tempus succurrere Teucris.
  Proxima quaeque metit gladio latumque per agmen
  ardens limitem agit ferro, te, Turne, superbum
  caede nova quaerens.  Pallas, Euander, in ipsis
  omnia sunt oculis, mensae, quas advena primas
  tunc adiit, dextraeque datae.  Sulmone creatos
  quattuor hic iuvenes, totidem, quos educat Ufens,
  viventis rapit, inferias quos immolet umbris
  captivoque rogi perfundat sanguine flammas.
  Inde Mago procul infensam contenderat hastam.
  Ille astu subit ac tremibunda supervolat hasta,
  et genua amplectens effatur talia supplex:
  'Per patrios manis et spes surgentis Iuli
  te precor, hanc animam serves natoque patrique.
  Est domus alta, iacent penitus defossa talenta
  caelati argenti, sunt auri pondera facti
  infectique mihi.  Non hic victoria Teucrum
  vertitur aut anima una dabit discrimina tanta.'
  Dixerat.  Aeneas contra cui talia reddit:
  'Argenti atque auri memoras quae multa talenta,
  natis parce tuis.  Belli commercia Turnus
  sustulit ista prior iam tum Pallante perempto.
  Hoc patris Anchisae manes, hoc sentit Iulus.'
  Sic fatus galeam laeva tenet atque reflexa
  cervice orantis capulo tenus applicat ensem.
  Nec procul Haemonides, Phoebi Triviaeque sacerdos,
  infula cui sacra redimibat tempora vitta,
  totus conlucens veste atque insignibus armis.
  Quem congressus agit campo lapsumque superstans
  immolat ingentique umbra tegit; arma Serestus
  lecta refert umeris, tibi, rex Gradive, tropaeum.
  Instaurant acies Volcani stirpe creatus
  Caeculus et veniens Marsorum montibus Umbro:
  Dardanides contra furit.  Anxuris ense sinistram
  et totum clipei ferro deiecerat orbem;
  dixerat ille aliquid magnum vimque adfore verbo
  crediderat caeloque animum fortasse ferebat
  canitiemque sibi et longos promiserat annos:
  Tarquitus exultans contra fulgentibus armis,
  silvicolae Fauno Dryope quem nympha crearat,
  obvius ardenti sese obtulit.  Ille reducta
  loricam clipeique ingens onus impedit hasta;
  tum caput orantis nequiquam et multa parantis
  dicere deturbat terrae truncumque tepentem
  provolvens super haec inimico pectore fatur:
  'Istic nunc, metuende, iace.  Non te optima mater
  condet humi patrioque onerabit membra sepulchro:
  alitibus linquere feris aut gurgite mersum
  unda feret piscesque impasti volnera lambent.'
  Protinus Antaeum et Lucam, prima agmina Turni,
  persequitur fortemque Numam fulvumque Camertem,
  magnanimo Volcente satum, ditissimus agri
  qui fuit Ausonidum et tacitis regnavit Amyclis.
  Aegaeon qualis, centum cui bracchia dicunt
  centenasque manus, quinquaginta oribus ignem
  pectoribusque arsisse, Iovis cum fulmina contra
  tot paribus streperet clipeis, tot stringeret enses:
  sic toto Aeneas desaevit in aequore victor,
  ut semel intepuit mucro.  Quin ecce Niphaei
  quadriiugis in equos adversaque pectora tendit.
  Atque illi longe gradientem et dira frementem
  ut videre, metu versi retroque ruentes
  effunduntque ducem rapiuntque ad litora currus.
  Interea biiugis infert se Lucagus albis
  in medios fraterque Liger; sed frater habenis
  flectit equos, strictum rotat acer Lucagus ensem.
  Haud tulit Aeneas tanto fervore furentis:
  inruit adversaque ingens apparuit hasta.
  Cui Liger:
  'Non Diomedis equos nec currum cernis Achillis
  aut Phrygiae campos:  nunc belli finis et aevi
  his dabitur terris.'  Vesano talia late
  dicta volant Ligeri.  Sed non et Troius heros
  dicta parat contra:  iaculum nam torquet in hostem.
  Lucagus ut pronus pendens in verbera telo
  admonuit biiugos, proiecto dum pede laevo
  aptet se pugnae, subit oras hasta per imas
  fulgentis clipei, tum laevum perforat inguen:
  excussus curru moribundus volvitur arvis.
  Quem pius Aeneas dictis adfatur amaris:
  'Lucage, nulla tuos currus fuga segnis equorum
  prodidit aut vanae vertere ex hostibus umbrae:
  ipse rotis saliens iuga deseris.'  Haec ita fatus
  arripuit biiugos; frater tendebat inertis
  infelix palmas, curru delapsus eodem:
  'Per te, per qui te talem genuere parentes,
  vir Troiane, sine hanc animam et miserere precantis.'
  Pluribus oranti Aeneas:  'Haud talia dudum
  dicta dabas.  Morere et fratrem ne desere frater.'
  Tum latebras animae pectus mucrone recludit.
  Talia per campos edebat funera ductor
  Dardanius, torrentis aquae vel turbinis atri
  more furens.  Tandem erumpunt et castra relinquunt
  Ascanius puer et nequiquam obsessa iuventus.
  Iunonem interea compellat Iuppiter ultro:
  'O germana mihi atque eadem gratissima coniunx,
  ut rebare, Venus, nec te sententia fallit,
  Troianas sustentat opes, non vivida bello
  dextra viris animusque ferox patiensque pericli.'
  Cui Iuno summissa 'Quid, o pulcherrime coniunx,
  sollicitas aegram et tua tristia dicta timentem?
  Si mihi, quae quondam fuerat quamque esse decebat,
  vis in amore foret, non hoc mihi namque negares,
  omnipotens, quin et pugnae subducere Turnum
  et Dauno possem incolumem servare parenti.
  Nunc pereat Teucrisque pio det sanguine poenas.
  Ille tamen nostra deducit origine nomen
  Pilumnusque illi quartus pater et tua larga
  saepe manu multisque oneravit limina donis.'
  Cui rex aetherii breviter sic fatur Olympi:
  'Si mora praesentis leti tempusque caduco
  oratur iuveni meque hoc ita ponere sentis,
  tolle fuga Turnum atque instantibus eripe fatis
  hactenus indulsisse vacat.  Sin altior istis
  sub precibus venia ulla latet totumque moveri
  mutarive putas bellum, spes pascis inanis.'
  Et Iuno adlacrimans:  'Quid si, quae voce gravaris,
  mente dares atque haec Turno rata vita maneret?
  Nunc manet insontem gravis exitus, aut ego veri
  vana feror.  Quod ut O potius formidine falsa
  ludar et in melius tua, qui potes, orsa reflectas!'
  Haec ubi dicta dedit, caelo se protinus alto
  misit, agens hiemem nimbo succincta per auras,
  Iliacamque aciem et Laurentia castra petivit.
  Tum dea nube cava tenuem sine viribus umbram
  in faciem Aeneae, visu mirabile monstrum,
  Dardaniis ornat telis clipeumque iubasque
  divini adsimulat capitis, dat inania verba,
  dat sine mente sonum gressusque effingit euntis,
  morte obita qualis fama est volitare figuras
  aut quae sopitos deludunt somnia sensus.
  At primas laeta ante acies exsultat imago
  inritatque virum telis et voce lacessit.
  Instat cui Turnus stridentemque eminus hastam
  conicit:  illa dato vertit vestigia tergo.
  Tum vero Aenean aversum ut cedere Turnus
  credidit atque animo spem turbidus hausit inanem,
  'Quo fugis, Aenea?  Thalamos ne desere pactos;
  hac dabitur dextra tellus quaesita per undas.'
  Talia vociferans sequitur strictumque coruscat
  mucronem nec ferre videt sua gaudia ventos.
  Forte ratis celsi coniuncta crepidine saxi
  expositis stabat scalis et ponte parato,
  qua rex Clusinis advectus Osinius oris.
  Huc sese trepida Aeneae fugientis imago
  conicit in latebras; nec Turnus segnior instat
  exsuperatque moras et pontis transilit altos.
  Vix proram attigerat:  rumpit Saturnia funem
  avolsamque rapit revoluta per aequora navem.
  Illum autem Aeneas absentem in praelia poscit;
  obvia multa virum demittit corpora morti:
  tum levis haud ultra latebras iam quaerit imago,
  sed sublime volans nubi se immiscuit atrae.
  Cum Turnum medio interea fert aequore turbo.
  Respicit ignarus rerum ingratusque salutis
  et duplicis cum voce manus ad sidera tendit:
  'Omnipotens genitor, tanton me crimine dignum
  duxisti et talis voluisti expendere poenas?
  Quo feror?  Unde abii?  Quae me fuga quemve reducit?
  Laurentisne iterum muros aut castra videbo?
  Quid manus illa virum, qui me meaque arma secuti?
  Quosne (nefas) omnis infanda in morte reliqui
  et nunc palantis video gemitumque cadentum
  accipio! Quid ago?  Aut quae iam satis ima dehiscat
  terra mihi?  Vos O potius miserescite venti:
  in rupes, in saxa, volens vos Turnus adoro
  ferte ratem saevisque vadis immittite Syrtis,
  quo neque me Rutuli nec conscia fama sequatur.'
  Haec memorans animo nunc huc, nunc fluctuat illuc,
  an sese mucrone ob tantum dedecus amens
  induat et crudum per costas exigat ensem,
  fluctibus an iaciat mediis et litora nando
  curva petat Teucrumque iterum se reddat in arma.
  Ter conatus utramque viam, ter maxima Iuno
  continuit iuvenemque animi miserata repressit.
  Labitur alta secans fluctuque aestuque secundo
  et patris antiquam Dauni defertur ad urbem.

  At Iovis interea monitis Mezentius ardens
  succedit pugnae Teucrosque invadit ovantis.
  Concurrunt Tyrrhenae acies atque omnibus uni,
  uni odiisque viro telisque frequentibus instant.
  Ille velut rupes, vastum quae prodit in aequor,
  obvia ventorum furiis expostaque ponto,
  vim cunctam atque minas perfert caelique marisque,
  ipsa immota manens, prolem Dolichaonis Hebrum
  sternit humi, cum quo Latagum Palmumque fugacem,
  sed Latagum saxo atque ingenti fragmine montis
  occupat os faciemque adversam, poplite Palmum
  succiso volvi segnem sinit, armaque Lauso
  donat habere umeris et vertice figere cristas.
  Nec non Euanthen Phrygium Paridisque Mimanta
  aequalem comitemque, una quem nocte Theano
  in lucem genitori Amyco dedit et face praegnans
  Cisseis regina Parin creat:  urbe paterna
  occubat, ignarum Laurens habet ora Mimanta.
  Ac velut ille canum morsu de montibus altis
  actus aper, multos Vesulus quem pinifer annos
  defendit multosve palus Laurentia, silva
  pastus harundinea, postquam inter retia ventum est,
  substitit infremuitque ferox et inhorruit armos,
  nec cuiquam irasci propiusque accedere virtus,
  sed iaculis tutisque procul clamoribus instant;
  haud aliter, iustae quibus est Mezentius irae,
  non ulli est animus stricto concurrere ferro;
  missilibus longe et vasto clamore lacessunt:
  ille autem impavidus partis cunctatur in omnis,
  dentibus infrendens, et tergo decutit hastas.
  Venerat antiquis Corythi de finibus Acron,
  Graius homo, infectos linquens profugus hymenaeos.
  Hunc ubi miscentem longe media agmina vidit,
  purpureum pennis et pactae coniugis ostro:
  impastus stabula alta leo ceu saepe peragrans,
  suadet enim vesana fames, si forte fugacem
  conspexit capream aut surgentem in cornua cervum,
  gaudet, hians immane, comasque arrexit et haeret
  visceribus super accumbens, lavit inproba taeter
  ora cruor,
  sic ruit in densos alacer Mezentius hostis.
  Sternitur infelix Acron et calcibus atram
  tundit humum expirans infractaque tela cruentat.
  Atque idem fugientem haud est dignatus Oroden
  sternere nec iacta caecum dare cuspide volnus:
  obvius adversoque occurrit seque viro vir
  contulit, haud furto melior, sed fortibus armis.
  Tum super abiectum posito pede nixus et hasta:
  'Pars belli haud temnenda, viri, iacet altus Orodes.'
  Conclamant socii laetum paeana secuti.
  Ille autem exspirans:  'Non me, quicumque es, inulto,
  victor, nec longum laetabere:  te quoque fata
  prospectant paria atque eadem mox arva tenebis.'
  Ad quae subridens mixta Mezentius ira:
  'Nunc morere.  Ast de me divom pater atque hominum rex
  viderit.'  Hoc dicens eduxit corpore telum:
  olli dura quies oculos et ferreus urget
  somnus, in aeternam clauduntur lumina noctem.

  Caedicus Alcathoum obtruncat, Sacrator Hydaspen
  Partheniumque Rapo et praedurum viribus Orsen,
  Messapus Croniumque Lycaoniumque Erichaeten,
  illum infrenis equi lapsu tellure iacentem,
  hunc peditem.  Pedes et Lycius processerat Agis,
  quem tamen haud expers Valerus virtutis avitae
  deicit; at Thronium Salius Saliumque Nealces
  insidiis, iaculo et longe fallente sagitta.

  Iam gravis aequabat luctus et mutua Mavors
  funera:  caedebant pariter pariterque ruebant
  victores victique, neque his fuga nota neque illis.
  Di Iovis in tectis iram miserantur inanem
  amborum et tantos mortalibus esse labores:
  hinc Venus, hinc contra spectat Saturnia Iuno,
  pallida Tisiphone media inter milia saevit.
  At vero ingentem quatiens Mezentius hastam
  turbidus ingreditur campo.  Quam magnus Orion,
  cum pedes incedit medii per maxima Nerei
  stagna viam scindens, umero supereminet undas
  aut summis referens annosam montibus ornum
  ingrediturque solo et caput inter nubila condit:
  talis se vastis infert Mezentius armis.
  Huic contra Aeneas, speculatus in agmine longo,
  obvius ire parat.  Manet imperterritus ille,
  hostem magnanimum opperiens, et mole sua stat;
  atque oculis spatium emensus, quantum satis hastae:
  'Dextra mihi deus et telum, quod missile libro,
  nunc adsint! Voveo praedonis corpore raptis
  indutum spoliis ipsum te, Lause, tropaeum
  Aeneae.'  Dixit stridentemque eminus hastam
  iecit; at illa volans clipeo est excussa proculque
  egregium Antoren latus inter et ilia figit,
  Herculis Antoren comitem, qui missus ab Argis
  haeserat Euandro atque Itala consederat urbe.
  Sternitur infelix alieno volnere caelumque
  aspicit et dulcis moriens reminiscitur Argos
  tum pius Aeneas hastam iacit:  illa per orbem
  aere cavum triplici, per linea terga tribusque
  transit intextum tauris opus imaque sedit
  inguine, sed viris haud pertulit.  Ocius ensem
  Aeneas, viso Tyrrheni sanguine laetus,
  eripit a femine et trepidanti fervidus instat.
  Ingemuit cari graviter genitoris amore,
  ut vidit, Lausus, lacrimaeque per ora volutae.
  Hic mortis durae casum tuaque optima facta,
  siqua fidem tanto est operi latura vetustas,
  non equidem nec te, iuvenis memorande, silebo.
  Ille pedem referens et inutilis inque ligatus
  cedebat clipeoque inimicum hastile trahebat:
  prorupit iuvenis seseque immiscuit armis
  iamque adsurgentis dextra plagamque ferentis
  Aeneae subiit mucronem ipsumque morando
  sustinuit.  Socii magno clamore sequuntur,
  dum genitor nati parma protectus abiret,
  telaque coniciunt proturbantque eminus hostem
  missilibus.  Furit Aeneas tectusque tenet se.
  Ac velut effusa siquando grandine nimbi
  praecipitant, omnis campis diffugit arator
  omnis et agricola et tuta latet arce viator,
  aut amnis ripis aut alti fornice saxi,
  dum pluit in terris, ut possint sole reducto
  exercere diem:  sic obrutus undique telis
  Aeneas nubem belli, dum detonet omnis,
  sustinet et Lausum increpitat Lausoque minatur:
  'Quo moriture ruis maioraque viribus audes?
  Fallit te incautum pietas tua.'  Nec minus ille
  exsultat demens; saevae iamque altius irae
  Dardanio surgunt ductori, extremaque Lauso
  Parcae fila legunt:  validum namque exigit ensem
  per medium Aeneas iuvenem totumque recondit.
  Transiit et parmam mucro, levia arma minacis,
  et tunicam, molli mater quam neverat auro,
  implevitque sinum sanguis; tum vita per auras
  concessit maesta ad manis corpusque reliquit.
  At vero ut voltum vidit morientis et ora,
  ora modis Anchisiades pallentia miris,
  ingemuit miserans graviter dextramque tetendit,
  et mentem patriae subiit pietatis imago.
  'Quid tibi nunc, miserande puer, pro laudibus istis,
  quid pius Aeneas tanta dabit indole dignum?
  Arma, quibus laetatus, habe tua, teque parentum
  manibus et cineri, siqua est ea cura, remitto.
  Hoc tamen infelix miseram solabere mortem:
  Aeneae magni dextra cadis.'  Increpat ultro
  cunctantis socios et terra sublevat ipsum,
  sanguine turpantem comptos de more capillos.
  Interea genitor Tiberini ad fluminis undam
  volnera siccabat lymphis corpusque levabat
  arboris adclinis trunco.  Procul aerea ramis
  dependet galea et prato gravia arma quiescunt.
  Stant lecti circum iuvenes:  ipse aeger anhelans
  colla fovet, fusus propexam in pectore barbam;
  multa super Lauso rogitat multumque remittit
  qui revocent maestique ferant mandata parentis.
  At Lausum socii exanimem super arma ferebant
  flentes, ingentem atque ingenti volnere victum.
  Agnovit longe gemitum praesaga mali mens:
  canitiem multo deformat pulvere et ambas
  ad caelum tendit palmas et corpore inhaeret.
  'Tantane me tenuit vivendi, nate, voluptas,
  ut pro me hostili paterer succedere dextrae,
  quem genui?  Tuane haec genitor per volnera servor,
  morte tua vivens?  Heu, nunc misero mihi demum
  exitium infelix, nunc alte volnus adactum!
  Idem ego, nate, tuum maculavi crimine nomen,
  pulsus ob invidiam solio sceptrisque paternis.
  Debueram patriae poenas odiisque meorum:
  omnis per mortis animam sontem ipse dedissem!
  Nunc vivo neque adhuc homines lucemque relinquo.
  Sed linquam.'  Simul hoc dicens attollit in aegrum
  se femur et, quamvis dolor alto volnere tardet,
  haud deiectus equum duci iubet.  Hoc decus illi,
  hoc solamen erat; bellis hoc victor abibat
  omnibus.  Adloquitur maerentem et talibus infit:
  'Rhaebe, diu, res siqua diu mortalibus ulla est,
  viximus.  Aut hodie victor spolia illa cruenti
  et caput Aeneae referes Lausique dolorum
  ultor eris mecum aut, aperit si nulla viam vis,
  occumbes pariter; neque enim, fortissime, credo,
  iussa aliena pati et dominos dignabere Teucros.'
  Dixit et exceptus tergo consueta locavit
  membra manusque ambas iaculis oneravit acutis,
  aere caput fulgens cristaque hirsutus equina.
  Sic cursum in medios rapidus dedit:  aestuat ingens
  uno in corde pudor mixtoque insania luctu,
  [et furiis agitatus amor et conscia virtus.]
  Atque hic Aenean magna ter voce vocavit.
  Aeneas agnovit enim laetusque precatur:
  'Sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo,
  incipias conferre manum.'
  Tantum effatus et infesta subit obvius hasta.
  Ille autem:  'Quid me erepto, saevissime, nato
  terres?  Haec via sola fuit, qua perdere posses.
  Nec mortem horremus nec divom parcimus ulli.
  Desine:  nam venio moriturus et haec tibi porto
  dona prius.'  Dixit telumque intorsit in hostem;
  inde aliud super atque aliud figitque volatque
  ingenti gyro, sed sustinet aureus umbo.
  Ter circum adstantem laevos equitavit in orbes
  tela manu iaciens, ter secum Troius heros
  immanem aerato circumfert tegmine silvam.
  Inde ubi tot traxisse moras, tot spicula taedet
  vellere et urgetur pugna congressus iniqua,
  multa movens animo iam tandem erumpit et inter
  bellatoris equi cava tempora conicit hastam.
  Tollit se arrectum quadrupes et calcibus auras
  verberat effusumque equitem super ipse secutus
  implicat eiectoque incumbit cernuus armo.
  Clamore incendunt caelum Troesque Latinique.
  Advolat Aeneas vaginaque eripit ensem
  et super haec:  'Ubi nunc Mezentius acer et illa
  effera vis animi?  'Contra Tyrrhenus, ut auras
  suspiciens hausit caelum mentemque recepit:
  'Hostis amare, quid increpitas mortemque minaris?
  Nullum in caede nefas, nec sic ad proelia veni,
  nec tecum meus haec pepigit mihi foedera Lausus.
  Unum hoc per siqua est victis venia hostibus oro:
  corpus humo patiare tegi.  Scio acerba meorum
  circumstare odia:  hunc, oro, defende furorem
  et me consortem nati concede sepulchro.'
  Haec loquitur iuguloque haud inscius accipit ensem
  undantique animam diffundit in arva cruore.



  PUBLI VERGILI MARONIS

  AENEIDOS

  LIBER XI

  OCEANUM interea surgens Aurora reliquit:
  Aeneas, quamquam et sociis dare tempus humandis
  praecipitant curae turbataque funere mens est,
  vota deum primo victor solvebat Eoo.
  Ingentem quercum decisis undique ramis
  constituit tumulo fulgentiaque induit arma,
  Mezenti ducis exuvias, tibi, magne, tropaeum,
  bellipotens:  aptat rorantis sanguine cristas
  telaque trunca viri et bis sex thoraca petitum
  perfossumque locis clipeumque ex aere sinistrae
  subligat atque ensem collo suspendit eburnum.
  Tum socios, namque omnis eum stipata tegebat
  turba ducum, sic incipiens hortatur ovantis:
  'Maxima res effecta, viri; timor omnis abesto,
  quod superest:  haec sunt spolia et de rege superbo
  primitiae, manibusque meis Mezentius hic est.
  Nunc iter ad regem nobis murosque Latinos.
  Arma parate animis et spe praesumite bellum,
  nequa mora ignaros, ubi primum vellere signa
  adnuerint superi pubemque educere castris,
  impediat segnisve metu sententia tardet.
  Interea socios inhumataque corpora terrae
  mandemus, qui solus honos Acheronte sub imo est.
  Ite,' ait, 'egregias animas, quae sanguine nobis
  hanc patriam peperere suo, decorate supremis
  muneribus, maestamque Evandri primus ad urbem
  mittatur Pallas, quem non virtutis egentem
  abstulit atra dies et funere mersit acerbo.'

  Sic ait inlacrimans recipitque ad limina gressum,
  corpus ubi exanimi positum Pallantis Acoetes
  servabat senior, qui Parrhasio Evandro
  armiger ante fuit, sed non felicibus aeque
  tum comes auspiciis caro datus ibat alumno.
  Circum omnis famulumque manus Troianaque turba
  et maestum Iliades crinem de more solutae.
  Ut vero Aeneas foribus sese intulit altis,
  ingentem gemitum tunsis ad sidera tollunt
  pectoribus, maestoque immugit regia luctu.
  Ipse caput nivei fultum Pallantis et ora
  ut vidit levique patens in pectore vulnus
  cuspidis Ausoniae, lacrimis ita fatur obortis.
  'Tene,' inquit, 'miserande puer, cum laeta veniret,
  invidit Fortuna mihi, ne regna videres
  nostra neque ad sedes victor veherere paternas?
  Non haec Evandro de te promissa parenti
  discedens dederam, cum me complexus euntem
  mitteret in magnum imperium metuensque moneret
  acris esse viros, cum dura proelia gente.
  Et nunc ille quidem spe multum captus inani
  fors et vota facit cumulatque altaria donis:
  nos iuvenem exanimum et nil iam caelestibus ullis
  debentem vano maesti comitamur honore.
  Infelix, nati funus crudele videbis!
  Hi nostri reditus expectatique triumphi!
  Haec mea magna fides! At non, Evandre, pudendis
  vulneribus pulsum adspicies nec sospite dirum
  optabis nato funus pater.  Ei mihi, quantum
  praesidium Ausonia et quantum tu perdis, Iule!'

  Haec ubi deflevit, tolli miserabile corpus
  imperat et toto lectos ex agmine mittit
  mille viros, qui supremum comitentur honorem
  intersintque patris lacrimis, solacia luctus
  exigua ingentis, misero sed debita patri.
  Haud segnes alii crates et molle feretrum
  arbuteis texunt virgis et vimine querno
  exstructosque toros obtentu frondis inumbrant.
  Hic iuvenem agresti sublimem stramine ponunt,
  qualem virgineo demessum pollice florem
  seu mollis violae seu languentis hyacinthi,
  cui neque fulgor adhuc necdum sua forma recessit:
  non iam mater alit tellus viresque ministrat.
  Tum geminas vestes auroque ostroque rigentis
  extulit Aeneas, quas illi laeta laborum
  ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido
  fecerat et tenui telas discreverat auro.
  Harum unam iuveni supremum maestus honorem
  induit arsurasque comas obnubit amictu,
  multaque praeterea Laurentis praemia pugnae
  aggerat et longo praedam iubet ordine duci.
  Addit equos et tela, quibus spoliaverat hostem.
  Vinxerat et post terga manus, quos mitteret umbris
  inferias, caeso sparsuros sanguine flammas,
  indutosque iubet truncos hostilibus armis
  ipsos ferre duces inimicaque nomina figi.
  Ducitur infelix aevo confectus Acoetes:
  pectora nunc foedans pugnis, nunc unguibus ora
  sternitur et toto proiectus corpore terrae. . .
  Ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus.
  Post bellator equus positis insignibus Aethon
  it lacrimans guttisque umectat grandibus ora.
  Hastam alii galeamque ferunt, nam cetera Turnus
  victor habet.  Tum maesta phalanx Teucrique sequuntur
  Tyrrhenique omnes et versis Arcades armis.
  Postquam omnis longe comitum praecesserat ordo,
  substitit Aeneas gemituque haec addidit alto:
  'Nos alias hinc ad lacrimas eadem horrida belli
  fata vocant:  salve aeternum mihi, maxime Palla,
  aeternumque vale.'  Nec plura effatus ad altos
  tendebat muros gressumque in castra ferebat.

  Iamque oratores aderant ex urbe Latina,
  velati ramis oleae veniamque rogantes:
  corpora, per campos ferro quae fusa iacebant,
  redderet ac tumulo sineret succedere terrae;
  nullum cum victis certamen et aethere cassis;
  parceret hospitibus quondam socerisque vocatis.
  Quos bonus Aeneas haud aspernanda precantis
  prosequitur venia et verbis haec insuper addit:
  'Quaenam vos tanto fortuna indigna, Latini,
  implicuit bello, qui nos fugiatis amicos?
  Pacem me exanimis et Martis sorte peremptis
  oratis?  Equidem et vivis concedere vellem.
  Nec veni, nisi fata locum sedemque dedissent,
  nec bellum cum gente gero:  rex nostra reliquit
  hospitia et Turni potius se credidit armis.
  Aequius huic Turnum fuerat se opponere morti.
  Si bellum finire manu, si pellere Teucros
  apparat, his mecum decuit concurrere telis:
  vixet, cui vitam deus aut sua dextra dedisset.
  Nunc ite et miseris supponite civibus ignem.'
  Dixerat Aeneas.  Illi obstipuere silentes
  conversique oculos inter se atque ora tenebant.
  Tum senior semperque odiis et crimine Drances
  infensus iuveni Turno sic ore vicissim
  orsa refert:  'O fama ingens, ingentior armis
  vir Troiane, quibus caelo te laudibus aequem?
  Iustitiaene prius mirer belline laborum?
  Nos vero haec patriam grati referemus ad urbem
  et te, siqua viam dederit fortuna, Latino
  iungemus regi:  quaerat sibi foedera Turnus.
  Quin et fatalis murorum attollere moles
  saxaque subvectare umeris Troiana iuvabit.'
  Dixerat haec, unoque omnes eadem ore fremebant.
  Bis senos pepigere dies et pace sequestra
  per silvas Teucri mixtique inpune Latini
  erravere iugis.  Ferro sonat alta bipenni
  fraxinus, evertunt actas ad sidera pinus,
  robora nec cuneis et olentem scindere cedrum
  nec plaustris cessant vectare gementibus ornos.

  Et iam Fama volans, tanti praenuntia luctus,
  Evandrum Evandrique domos et moenia replet,
  quae modo victorem Latio Pallanta ferebat.
  Arcades ad portas ruere et de more vetusto
  funereas rapuere faces; lucet via longo
  ordine flammarum et late discriminat agros.
  Contra turba Phrygum veniens plangentia iungit
  agmina.  Quae postquam matres succedere tectis
  viderunt, maestam incendunt clamoribus urbem.
  At non Evandrum potis est vis ulla tenere,
  sed venit in medios.  Feretro Pallanta reposto
  procubuit super atque haeret lacrimansque gemensque,
  et via vix tandem vocis laxata dolore est.
  'Non haec, O Palla, dederas promissa parenti,
  cautius ut saevo velles te credere Marti;
  haud ignarus eram, quantum nova gloria in armis
  et praedulce decus primo certamine posset.
  Primitiae iuvenis miserae bellique propinqui
  dura rudimenta et nulli exaudita deorum
  vota precesque meae! Tuque, O sanctissima coniunx,
  felix morte tua neque in hunc servata dolorem!
  Contra ego vivendo vici mea fata, superstes
  restarem ut genitor.  Troum socia arma secutum
  obruerent Rutuli telis! Animam ipse dedissem
  atque haec pompa domum me, non Pallanta, referret,
  nec vos arguerim, Teucri, nec foedera nec quas
  iunximus hospitio dextras:  sors ista senectae
  debita erat nostrae.  Quod si immatura manebat
  mors natum, caesis Volscorum milibus ante
  ducentem in Latium Teucros cecidisse iuvabit.
  Quin ego non alio digner te funere, Palla,
  quam pius Aeneas [et quam magni Phryges et quam
  Tyrrhenique duces, Tyrrhenum exercitus omnis.]
  Magna tropaea ferunt, quos dat tua dextera Leto:
  tu quoque nunc stares immanis truncus in armis,
  esset par aetas et idem si robur ab annis,
  Turne.  Sed infelix Teucros quid demoror armis?
  Vadite et haec memores regi mandata referte:
  quod vitam moror invisam Pallante perempto,
  dextera causa tua est, Turnum natoque patrique
  quam debere vides.  Meritis vacat hic tibi solus
  fortunaeque locus.  Non vitae gaudia quaero,
  nec fas, sed nato Manis perferre sub imos.'

  Aurora interea miseris mortalibus almam
  extulerat lucem, referens opera atque labores:
  iam pater Aeneas, iam curvo in litore Tarchon
  constituere pyras.  Huc corpora quisque suorum
  more tulere patrum, subiectisque ignibus atris
  conditur in tenebras altum caligine caelum.
  Ter circum accensos cincti fulgentibus armis
  decurrere rogos, ter maestum funeris ignem
  lustravere in equis ululatusque ore dedere;
  spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma:
  it caelo clamorque virum clangorque tubarum.
  Hic alii spolia occisis derepta Latinis
  coniciunt igni, galeas ensesque decoros
  frenaque ferventisque rotas; pars munera nota,
  ipsorum clipeos et non felicia tela.
  Multa boum circa mactantur corpora Morti,
  saetigerosque sues raptasque ex omnibus agris
  in flammam iugulant pecudes.  Tum litore toto
  ardentis spectant socios semustaque servant
  busta neque avelli possunt, nox umida donec
  invertit caelum stellis ardentibus aptum.

  Nec minus et miseri diversa in parte Latini
  innumeras struxere pyras, et corpora partim
  multa virum terrae infodiunt avectaque partim
  finitimos tollunt in agros urbique remittunt,
  cetera confusaeque ingentem caedis acervum
  nec numero nec honore cremant:  tunc undique vasti
  certatim crebris conlucent ignibus agri.
  Tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram:
  maerentes altum cinerem et confusa ruebant
  ossa focis tepidoque onerabant aggere terrae.
  Iam vero in tectis, praedivitis urbe Latini,
  praecipuus fragor et longi pars maxima luctus.
  Hic matres miseraeque nurus, hic cara sororum
  pectora maerentum puerique parentibus orbi
  dirum exsecrantur bellum Turnique hymenaeos:
  ipsum armis ipsumque iubent decernere ferro,
  qui regnum Italiae et primos sibi poscat honores.
  ingravat haec saevus Drances solumque vocari
  testatur, solum posci in certamina Turnum.
  Multa simul contra variis sententia dictis
  pro Turno, et magnum reginae nomen obumbrat,
  multa virum meritis sustentat fama tropaeis.

  Hos inter motus, medio in flagrante tumultu,
  ecce super maesti magna Diomedis ab urbe
  legati responsa ferunt:  nihil omnibus actum
  tantorum impensis operum, nil dona neque aurum
  nec magnas valuisse preces, alia arma Latinis
  quaerenda aut pacem Troiano ab rege petendum.
  Deficit ingenti luctu rex ipse Latinus.
  Fatalem Aenean manifesto numine ferri
  admonet ira deum tumulique ante ora recentes.
  Ergo concilium magnum primosque suorum
  imperio accitos alta intra limina cogit.
  olli convenere fluuntque ad regia plenis
  tecta viis.  Sedet in mediis et maximus aevo
  et primus sceptris haud laeta fronte Latinus.
  Atque hic legatos Aetola ex urbe remissos,
  quae referant, fari iubet et responsa reposcit
  ordine cuncta suo.  Tum facta silentia linguis,
  et Venulus dicto parens ita farier infit:

  'Vidimus, o cives, Diomedem Argivaque castra
  atque iter emensi casus superavimus omnis
  contigimusque manum, qua concidit Ilia tellus.
  Ille urbem Argyripam patriae cognomine gentis
  victor Gargani condebat Iapygis agris.
  Postquam introgressi et coram data copia fandi,
  munera praeferimus, nomen patriamque docemus,
  qui bellum intulerint, quae causa attraxerit Arpos.
  Auditis ille haec placido sic reddidit ore:
  ''O fortunatae gentes, Saturnia regna,
  antiqui Ausonii, quae vos fortuna quietos
  sollicitat suadetque ignota lacessere bella?
  Quicumque Iliacos ferro violavimus agros,
  mitto ea, quae muris bellando exhausta sub altis,
  quos Simois premat ille viros, infanda per orbem
  supplicia et scelerum poenas expendimus omnes,
  vel Priamo miseranda manus:  scit triste Minervae
  sidus et Euboicae cautes ultorque Caphareus.
  Militia ex illa diversum ad litus abacti
  Atrides Protei Menelaus adusque columnas
  exsulat, Aetnaeos vidit Cyclopas Ulixes.
  Regna Neoptolemi referam versosque penates
  Idomenei?  Libycone habitantis litore Locros?
  Ipse Mycenaeus magnorum ductor Achivom
  coniugis infandae prima inter limina dextra
  oppetiit:  devictam Asiam subsedit adulter.
  Invidisse deos, patriis ut redditus aris
  coniugium optatum et pulchram Calydona viderem?
  Nunc etiam horribili visu portenta sequuntur,
  et socii amissi petierunt aethera pennis
  fluminibusque vagantur aves, heu dira meorum
  supplicia, et scopulos lacrimosis vocibus implent.
  Haec adeo ex illo mihi iam speranda fuerunt
  tempore, cum ferro caelestia corpora demens
  adpetii et Veneris violavi volnere dextram.
  Ne vero, ne me ad talis impellite pugnas:
  nec mihi cum Teucris ullum post eruta bellum
  Pergama, nec veterum memini laetorve malorum.
  Munera, quae patriis ad me portatis ab oris,
  vertite ad Aenean.  Stetimus tela aspera contra
  contulimusque manus:  experto credite, quantus
  in clipeum adsurgat, quo turbine torqueat hastam.
  Si duo praeterea talis Idaea tulisset
  terra viros, ultro Inachias venisset ad urbes
  Dardanus, et versis lugeret Graecia fatis.
  Quidquid apud durae cessatum est moenia Troiae,
  Hectoris Aeneaeque manu victoria Graium
  haesit et in decimum vestigia rettulit annum.
  Ambo animis, ambo insignes praestantibus armis
  hic pietate prior.  Coeant in foedera dextrae,
  qua datur; ast armis concurrant arma cavete.''
  Et responsa simul quae sint, rex optime, regis
  audisti et quae sit magno sententia bello.'

  Vix ea legati, variusque per ora cucurrit
  Ausonidum turbata fremor:  ceu saxa morantur
  cum rapidos amnis, fit clauso gurgite murmur
  vicinaeque fremunt ripae crepitantibus undis.
  Ut primum placati animi et trepida ora quierunt,
  praefatus divos solio rex infit ab alto:
  'Ante equidem summa de re statuisse, Latini,
  et vellem et fuerat melius, non tempore tali
  cogere concilium.  cum muros adsidet hostis.
  Bellum importunum, cives, cum gente deorum
  invictisque viris gerimus, quos nulla fatigant
  proelia:  nec victi possunt absistere ferro.
  Spem siquam adscitis Aetolum habuistis in armis,
  ponite.  Spes sibi quisque, sed haec quam angusta videtis;
  cetera qua rerum iaceant perculsa ruina,
  ante oculos interque manus sunt omnia vestras.
  Nec quemquam incuso:  potuit quae plurima virtus
  esse, fuit; toto certatum est corpore regni.
  Nunc adeo quae sit dubiae sententia menti
  expediam et paucis, animos adhibete, docebo.
  Est antiquus ager Tusco mihi proximus amni,
  longus in occasum, finis super usque Sicanos;
  Aurunci Rutulique serunt et vomere duros
  exercent colles atque horum asperrima pascunt.
  Haec omnis regio et celsi plaga pinea montis
  cedat amicitiae Teucrorum, et foederis aequas
  dicamus leges sociosque in regna vocemus.
  Considant, si tantus amor, et moenia condant.
  Sin alios finis aliamque capessere gentem
  est animus possuntque solo decedere nostro:
  bis denas Italo texamus robore navis
  seu pluris complere valent, iacet omnis ad undam
  materies, ipsi numerumque modumque carinis
  praecipiant, nos aera manus navalia demus.
  Praeterea qui dicta ferant et foedera firment
  centum oratores prima de gente Latinos
  ire placet pacisque manu praetendere ramos,
  munera portantis aurique eborisque talenta
  et sellam regni trabeamque insignia nostri.
  Consulite in medium et rebus succurrite fessis.'

  Tum Drances idem infensus, quem gloria Turni
  obliqua invidia stimulisque agitabat amaris,
  largus opum et lingua melior, sed frigida bello
  dextera, consiliis habitus non futilis auctor,
  seditione potens (genus huic materna superbum
  nobilitas dabat, incertum de patre ferebat),
  surgit et his onerat dictis atque aggerat iras:
  'Rem nulli obscuram nostrae nec vocis egentem
  consulis, O bone rex:  cuncti se scire fatentur,
  quid fortuna ferat populi, sed dicere mussant.
  Det libertatem fandi flatusque remittat
  cuius ob auspicium infaustum moresque sinistros
  (dicam equidem, licet arma mihi mortemque minetur)
  lumina tot cecidisse ducum totamque videmus
  consedisse urbem luctu, dum Troia temptat
  castra fugae fidens et caelum territat armis.
  Unum etiam donis istis, quae plurima mitti
  Dardanidis dicique iubes, unum, optime regum,
  adicias nec te ullius violentia vincat,
  quin natam egregio genero dignisque hymenaeis
  des, pater, et pacem hanc aeterno foedere iungas.
  Quod si tantus habet mentes et pectora terror,
  ipsum obtestemur veniamque oremus ab ipso:
  cedat, ius proprium regi patriaeque remittat.
  Quid miseros totiens in aperta pericula cives
  proicis, O Latio caput horum et causa malorum?
  Nulla salus bello:  pacem te poscimus omnes,
  Turne, simul pacis solum inviolabile pignus.
  Primus ego, invisum quem tu tibi fingis, et esse
  nil moror, en supplex venio.  Miserere tuorum,
  pone animos et pulsus abi.  Sat funera fusi
  vidimus ingentis et desolavimus agros.
  Aut si fama movet, si tantum pectore robur
  concipis et si adeo dotalis regia cordi est,
  aude atque adversum fidens fer pectus in hostem.
  Scilicet ut Turno contingat regia coniunx,
  nos animae viles, inhumata infletaque turba,
  sternamur campis.  Etiam tu, siqua tibi vis,
  si patrii quid Martis habes, illum aspice contra,
  qui vocat.'

  Talibus exarsit dictis violentia Turni;
  dat gemitum rumpitque has imo pectore voces
  'Larga quidem, Drance, semper tibi copia fandi
  tum, cum bella manus poscunt, patribusque vocatis
  primus ades.  Sed non replenda est curia verbis,
  quae tuto tibi magna volant, dum distinet hostem
  agger murorum nec inundant sanguine fossae.
  Proinde tona eloquio, solitum tibi, meque timoris
  argue tu, Drance, quando tot stragis acervos
  Teucrorum tua dextra dedit passimque tropaeis
  insignis agros.  Possit quid vivida virtus,
  experiare licet; nec longe scilicet hostes
  quaerendi nobis:  circumstant undique muros.
  Imus in adversos:  quid cessas?  An tibi Mavors
  ventosa in lingua pedibusque fugacibus istis
  semper erit?
  Pulsus ego?  Aut quisquam merito, foedissime, pulsum
  arguet, Iliaco tumidum qui crescere Thybrim
  sanguine et Evandri totam cum stirpe videbit
  procubuisse domum atque exutos Arcadas armis?
  Haud ita me experti Bitias et Pandarus ingens
  et quos mille die victor sub Tartara misi,
  inclusus muris hostilique aggere saeptus.
  ''Nulla salus bello.'' Capiti cane talia, demens,
  Dardanio rebusque tuis.  Proinde omnia magno
  ne cessa turbare metu atque extollere vires
  gentis bis victae, contra premere arma Latini.
  Nunc et Myrmidonum proceres Phrygia arma tremescunt,
  nunc et Tydides et Larissaeus Achilles,
  amnis et Hadriacas retro fugit Aufidus undas.
  Vel cum se pavidum contra mea iurgia fingit
  artificis scelus et formidine crimen acerbat.
  Numquam animam talem dextra hac, absiste moveri,
  amittes:  habitet tecum et sit pectore in isto.
  Nunc ad te et tua magna, pater, consulta revertor.
  Si nullam nostris ultra spem ponis in armis,
  si tam deserti sumus et semel agmine verso
  funditus occidimus neque habet Fortuna regressum?
  oremus pacem et dextras tendamus inertis.
  Quamquam O, si solitae quicquam virtutis adesset!
  Ille mihi ante alios fortunatusque laborum
  egregiusque animi, qui, nequid tale videret,
  procubuit moriens et humum semel ore momordit.
  Sin et opes nobis et adhuc intacta iuventus
  auxilioque urbes Italae populique supersunt,
  sin et Troianis cum multo gloria venit
  sanguine, sunt illis sua funera parque per omnis
  tempestas:  cur indecores in limine primo
  deficimus?  Cur ante tubam tremor occupat artus?
  Multa dies variisque labor mutabilis aevi
  rettulit in melius, multos alterna revisens
  lusit et in solido rursus Fortuna locavit.
  Non erit auxilio nobis Aetolus et Arpi:
  at Messapus erit felixque Tolumnius et quos
  tot populi misere duces, nec parva sequetur
  gloria delectos Latio et Laurentibus agris.
  Est et Volscorum egregia de gente Camilla,
  agmen agens equitum et florentis aere catervas.
  Quod si me solum Teucri in certamina poscunt
  idque placet tantumque bonis communibus obsto,
  non adeo has exosa manus Victoria fugit,
  ut tanta quicquam pro spe temptare recusem.
  Ibo animis contra, vel magnum praestet Achillem
  factaque Vulcani manibus paria induat arma
  ille licet.  Vobis animam hanc soceroque Latino
  Turnus ego, haud ulli veterum virtute secundus,
  devovi.  ''Solum Aeneas vocat'':  et vocet oro,
  nec Drances potius, sive est haec ira deorum,
  morte luat, sive est virtus et gloria, tollat.'

  Illi haec inter se dubiis de rebus agebant
  certantes; castra Aeneas aciemque movebat:
  nuntius ingenti per regia tecta tumultu
  ecce ruit magnisque urbem terroribus implet,
  instructos acie Tiberino a flumine Teucros
  Tyrrhenamque manum totis descendere campis.
  Extemplo turbati animi concussaque vulgi
  pectora et adrectae stimulis haud mollibus irae.
  Arma manu trepidi poscunt, fremit arma iuventus,
  flent maesti mussantque patres.  Hic undique clamor
  dissensu vario magnus se tollit in auras
  haud secus atque alto in luco cum forte catervae
  consedere avium piscosove amne Padusae
  dant sonitum rauci per stagna loquacia cycni.
  'Immo,' ait, 'O cives' adrepto tempore, 'Turnus,'
  'cogite concilium et pacem laudate sedentes:
  illi armis in regna ruunt.'  Nec plura locutus
  corripuit sese et tectis citus extulit altis.
  'Tu, Voluse, armari Volscorum edice maniplos,
  duc,' ait, 'et Rutulos.  Equitem Messapus in armis
  et cum fratre Coras latis diffundite campis.
  Pars aditus urbis firmet turrisque capessat,
  cetera, qua iusso, mecum manus inferat arma.'
  Ilicet in muros tota discurritur urbe.
  Consilium ipse pater et magna incepta Latinus
  deserit ac tristi turbatus tempore differt
  multaque se incusat, qui non adceperit ultro
  Dardanium Aenean generumque adsciverit urbi.
  Praefodiunt alii portas aut saxa sudesque
  subvectant.  Bello dat signum rauca cruentum
  bucina.  Tum muros varia cinxere corona
  matronae puerique:  vocat labor ultimus omnis.
  Nec non ad templum summasque ad Palladis arces
  subvehitur magna matrum regina caterva
  dona ferens, iuxtaque comes Lavinia virgo,
  causa mali tanti, oculos deiecta decoros.
  Succedunt matres et templum ture vaporant
  et maestas alto fundunt de limine voces:
  'Armipotens, praeses belli, Tritonia virgo,
  frange manu telum Phrygii praedonis et ipsum
  pronum sterne solo portisque effunde sub altis.'
  Cingitur ipse furens certatim in proelia Turnus.
  Iamque adeo rutilum thoraca indutus aenis
  horrebat squamis surasque incluserat auro,
  tempora nudus adhuc, laterique adcinxerat ensem
  fulgebatque alta decurrens aureus arce,
  exsultatque animis et spe iam praecipit hostem:
  qualis ubi abruptis fugit praesaepia vinclis
  tandem liber equus campoque potitus aperto
  aut ille in pastus armentaque tendit equarum
  aut adsuetus aquae perfundi flumine noto
  emicat adrectisque fremit cervicibus alte
  luxurians, luduntque iubae per colla, per armos.
  Obvia cui Volscorum acie comitante Camilla
  occurrit portisque ab equo regina sub ipsis
  desiluit, quam tota cohors imitata relictis
  ad terram defluxit equis; tum talia fatur:
  'Turne, sui merito siqua est fiducia forti,
  audeo et Aeneadum promitto occurrere turmae
  solaque Tyrrhenos equites ire obvia contra.
  Me sine prima manu temptare pericula belli
  tu pedes ad muros subsiste et moenia serva.'
  Turnus ad haec, oculos horrenda in virgine fixus:
  'O decus Italiae virgo, quas dicere grates
  quasve referre parem?  Sed nunc, est omnia quando
  iste animus supra, mecum partire laborem.
  Aeneas, ut fama fidem missique reportant
  exploratores, equitum levia improbus arma
  praemisit, quaterent campos; ipse ardua montis
  per deserta iugo superans adventat ad urbem.
  Furta paro belli convexo in tramite silvae?
  ut bivias armato obsidam milite fauces.
  Tu Tyrrhenum equitem conlatis excipe signis;
  tecum acer Messapus erit turmaeque Latinae
  Tiburtique manus, ducis et tu concipe curam.'
  Sic ait, et paribus Messapum in proelia dictis
  hortatur sociosque duces et pergit in hostem.
  Est curvo anfractu valles, adcommoda fraudi
  armorumque dolis, quam densis frondibus atrum
  urget utrimque latus, tenuis quo semita ducit
  angustaeque ferunt fauces aditusque maligni.
  Hanc super in speculis summoque in vertice montis
  planities ignota iacet tutique receptus,
  seu dextra laevaque velis occurrere pugnae,
  sive instare iugis et grandia volvere saxa.
  Huc iuvenis nota fertur regione viarum
  arripuitque locum et silvis insedit iniquis.

  Velocem interea superis in sedibus Opim,
  unam ex virginibus sociis sacraque caterva,
  compellabat et has tristis Latonia voces
  ore dabat:  'Graditur bellum ad crudele Camilla,
  O virgo, et nostris nequiquam cingitur armis,
  cara mihi ante alias.'  Neque enim novus iste Dianae
  venit amor subitaque animum dulcedine movit.
  Pulsus ob invidiam regno viresque superbas
  Priverno antiqua Metabus cum excederet urbe,
  infantem fugiens media inter proelia belli
  sustulit exsilio comitem matrisque vocavit
  nomine Casmillae mutata parte Camillam.
  Ipse sinu prae se portans iuga longa petebat
  solorum nemorum:  tela undique saeva premebant
  et circumfuso volitabant milite Volsci.
  Ecce fugae medio summis Amasenus abundans
  spumabat ripis:  tantus se nubibus imber
  ruperat.  Ille, innare parans, infantis amore
  tardatur caroque oneri timet.  Omnia secum
  versanti subito vix haec sententia sedit.
  Telum immane manu valida quod forte gerebat
  bellator, solidum nodis et robore cocto,
  huic natam, libro et silvestri subere clausam,
  implicat atque habilem mediae circumligat hastae;
  quam dextra ingenti librans ita ad aethera fatur:
  'Alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia virgo,
  ipse pater famulam voveo; tua prima per auras
  tela tenens supplex hostem fugit.  Accipe, testor,
  diva tuam, quae nunc dubiis committitur auris.
  Dixit et adducto contortum hastile lacerto
  immittit:  sonuere undae, rapidum super amnem
  infelix fugit in iaculo stridente Camilla.
  At Metabus, magna propius iam urgente caterva,
  dat sese fluvio atque hastam cum virgine victor
  gramineo donum Triviae de caespite vellit.
  Non illum tectis ullae, non moenibus urbes
  accepere neque ipse manus feritate dedisset:
  pastorum et solis exegit montibus aevom.
  Hic natam in dumis interque horrentia lustra
  armentalis equae mammis et lacte ferino
  nutribat, teneris immulgens ubera labris.
  Utque pedum primis infans vestigia plantis
  institerat, iaculo palmas armavit acuto
  spiculaque ex umero parvae suspendit et arcum.
  Pro crinali auro, pro longae tegmine pallae
  tigridis exuviae per dorsum a vertice pendent.
  Tela manu iam tum tenera puerilia torsit
  et fundam tereti circum caput egit habena
  Strymoniamque gruem aut album deiecit olorem.
  Multae illam frustra Tyrrhena per oppida matres
  optavere nurum:  sola contenta Diana
  aeternum telorum et virginitatis amorem
  intemerata colit.  'Vellem haud correpta fuisset
  militia tali, conata lacessere Teucros:
  cara mihi comitumque foret nunc una mearum.
  Verum age, quandoquidem fatis urgetur acerbis,
  abere, nympha, polo finisque invise Latinos,
  tristis ubi infausto committitur omine pugna.
  Haec cape et ultricem pharetra deprome sagittam:
  hac quicumque sacrum violarit volnere corpus,
  Tros Italusque, mihi pariter det sanguine poenas.
  Post ego nube cava miserandae corpus et arma
  inspoliata feram tumulo patriaeque reponam.'
  Dixit; at illa levis caeli delapsa per auras
  insonuit, nigro circumdata turbine corpus.

  At manus interea muris Troiana propinquat
  Etruscique duces equitumque exercitus omnis,
  compositi numero in turmas.  Fremit aequore toto
  insultans sonipes et pressis pugnat habenis
  huc conversus et huc; tum late ferreus hastis
  horret ager campique armis sublimibus ardent.
  Nec non Messapus contra celeresque Latini
  et cum fratre Coras et virginis ala Camillae
  adversi campo apparent hastasque reductis
  protendunt longe dextris et spicula vibrant,
  adventusque virum fremitusque ardescit equorum.
  Iamque intra iactum teli progressus uterque
  substiterat:  subito erumpunt clamore furentisque
  exhortantur equos; fundunt simul undique tela
  crebra nivis ritu caelumque obtexitur umbra.
  Continuo adversis Tyrrhenus et acer Aconteus
  conixi incurrunt hastis primique ruina
  dant sonitum ingenti perfractaque quadrupedantum
  pectora pectoribus rumpunt:  excussus Aconteus
  fulminis in morem aut tormento ponderis acti
  praecipitat longe et vitam dispergit in auras.
  Extemplo turbatae acies, versique Latini
  reiciunt parmas et equos ad moenia vertunt.
  Troes agunt, princeps turmas inducit Asilas.
  Iamque propinquabant portis, rursusque Latini
  clamorem tollunt et mollia colla reflectunt:
  hi fugiunt penitusque datis referuntur habenis.
  Qualis ubi alterno procurrens gurgite pontus
  nunc ruit ad terram scopulusque superiacit unda
  spumeus extremamque sinu perfundit arenam,
  nunc rapidus retro atque aestu revoluta resorbens
  saxa fugit litusque vado labente relinquit:
  bis Tusci Rutulos egere ad moenia versos,
  bis reiecti armis respectant terga tegentes.
  Tertia sed postquam congressi in proelia totas
  implicuere inter se acies legitque virum vir:
  tum vero et gemitus morientum et sanguine in alto
  armaque corporaque et permixti caede virorum
  semianimes volvuntur equi, pugna aspera surgit.
  Orsilochus Remuli, quando ipsum horrebat adire,
  hastam intorsit equo ferrumque sub aure reliquit.
  Quo sonipes ictu furit arduus altaque iactat
  vulneris impatiens arrecto pectore crura:
  volvitur ille excussus humi.  Catillus Iollan
  ingentemque animis, ingentem corpore et armis
  deicit Herminium, nudo cui vertice fulva
  caesaries nudique umeri, nec vulnera terrent:
  tantus in arma patet.  Latos huic hasta per armos
  acta tremit duplicatque virum transfixa dolore.
  Funditur ater ubique cruor; dant funera ferro
  certantes pulchramque petunt per vulnera mortem.

  At medias inter caedes exsultat Amazon,
  unum exserta latus pugnae, pharetrata Camilla,
  et nunc lenta manu spargens hastilia denset,
  nunc validam dextra rapit indefessa bipennem;
  aureus ex umero sonat arcus et arma Dianae.
  Illa etiam in tergum, siquando pulsa recessit,
  spicula converso fugientia dirigit arcu.
  At circum lectae comites, Larinaque virgo
  Tullaque et aeratam quatiens Tarpeia securem,
  Italides, quas ipsa decus sibi dia Camilla
  delegit pacisque bonas bellique ministras:
  quales Threiciae cum flumina Thermodontis
  pulsant et pictis bellantur Amazones armis
  seu circum Hippolyten, seu cum se Martia curru
  Penthesilea refert, magnoque ululante tumultu
  feminea exsultant lunatis agmina peltis.
  Quem telo primum, quem postremum, aspera virgo,
  deicis?  Aut quot humi morientia corpora fundis?
  Eunaeum Clitio primum patre, cuius apertum
  adversi longa transverberat abiete pectus:
  sanguinis ille vomens rivos cadit atque cruentam
  mandit humum moriensque suo se in volnere versat.
  Tum Lirim Pagasumque super; quorum alter habenas
  suffosso revolutus equo dum colligit, alter
  dum subit ac dextram labenti tendit inermem,
  praecipites pariterque ruunt.  His addit Amastrum
  Hippotaden, sequiturque incumbens eminus hasta
  Tereaque Harpalycumque et Demophoonta Chrominque;
  quotque emissa manu contorsit spicula virgo,
  tot Phrygii cecidere viri.  Procul Ornytus armis
  ignotis et equo venator Iapyge fertur,
  cui pellis latos umeros erepta iuvenco
  pugnatori operit, caput ingens oris hiatus
  et malae texere lupi cum dentibus albis,
  agrestisque manus armat sparus; ipse catervis
  vertitur in mediis et toto vertice supra est.
  Hunc illa exceptum, neque enim labor agmine verso,
  traicit et super haec inimico pectore fatur:
  'Silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti?
  Advenit qui vestra dies muliebribus armis
  verba redarguerit.  Nomen tamen haud leve patrum
  manibus hoc referes, telo cecidisse Camillae.'
  Protinus Orsilochum et Buten, duo maxima Teucrum
  corpora, sed Buten aversum cuspide fixit
  loricam galeamque inter, qua colla sedentis
  lucent et laevo dependet parma lacerto,
  Orsilochum fugiens magnumque agitata per orbem
  eludit gyro interior sequiturque sequentem,
  tum validam perque arma viro perque ossa securim
  altior exsurgens oranti et multa precanti
  congeminat:  vulnus calido rigat ora cerebro.
  Incidit huic subitoque aspectu territus haesit
  Appenninicolae bellator filius Auni,
  haud Ligurum extremus, dum fallere fata sinebant.
  Isque ubi se nullo iam cursu evadere pugnae
  posse neque instantem reginam avertere cernit,
  consilio versare dolos ingressus et astu
  incipit haec:  'Quid tam egregium, si femina forti
  fidis equo?  Dimitte fugam et te comminus aequo
  mecum crede solo pugnaeque adcinge pedestri:
  iam nosces, ventosa ferat cui gloria fraudem.'
  Dixit, at illa furens acrique adcensa dolore
  tradit equum comiti paribusque resistit in armis,
  ense pedes nudo puraque interrita parma.
  At iuvenis, vicisse dolo ratus, avolat ipse,
  haud mora, conversisque fugax aufertur habenis
  quadrupedemque citum ferrata calce fatigat.
  'Vane Ligus frustraque animis elate superbis,
  nequiquam patrias temptasti lubricus artis,
  nec fraus te incolumem fallaci perferet Auno,'
  haec fatur virgo et pernicibus ignea plantis
  transit equum cursu frenisque adversa prehensis
  congreditur poenasque inimico ex sanguine sumit:
  quam facile accipiter saxo sacer ales ab alto
  consequitur pennis sublimem in nube columbam
  comprensamque tenet pedibusque eviscerat uncis;
  tum cruor et vulsae labuntur ab aethere plumae.

  At non haec nullis hominum sator atque deorum
  observans oculis summo sedet altus Olympo:
  Tyrrhenum genitor Tarchonem in proelia saeva
  suscitat et stimulis haud mollibus incitat iras.
  Ergo inter caedes cedentiaque agmina Tarchon
  fertur equo variisque instigat vocibus alas,
  nomine quemque vocans, reficitque in proelia pulsos.
  'Quis metus, O numquam dolituri, O semper inertes
  Tyrrheni, quae tanta animis ignavia venit?
  Femina palantis agit atque haec agmina vertit!
  Quo ferrum quidve haec gerimus tela inrita dextris?
  At non in Venerem segnes nocturnaque bella
  aut ubi curva choros indixit tibia Bacchi,
  exspectate dapes et plenae pocula mensae,
  hic amor, hoc studium, dum sacra secundus haruspex
  nuntiet ac lucos vocet hostia pinguis in altos!'
  Haec effatus equum in medios, moriturus et ipse,
  concitat et Venulo adversum se turbidus infert
  dereptumque ab equo dextra complectitur hostem
  et gremium ante suum multa vi concitus aufert.
  Tollitur in caelum clamor, cunctique Latini
  convertere oculos.  Volat igneus aequore Tarchon
  arma virumque ferens; tum summa ipsius ab hasta
  defringit ferrum et partis rimatur apertas,
  qua vulnus letale ferat; contra ille repugnans
  sustinet a iugulo dextram et vim viribus exit.
  Utque volans alte raptum cum fulva draconem
  fert aquila implicuitque pedes atque unguibus haesit,
  saucius at serpens sinuosa volumina versat
  adrectisque horret squamis et sibilat ore,
  arduus insurgens; illa haud minus urget obunco
  luctantem rostro, simul aethera verberat alis:
  haud aliter praedam Tiburtum ex agmine Tarchon
  portat ovans.  Ducis exemplum eventumque secuti
  Maeonidae incurrunt.  Tum fatis debitus Arruns
  velocem iaculo et multa prior arte Camillam
  circuit et quae sit fortuna facillima, temptat.
  Qua se cumque furens medio tulit agmine virgo,
  hac Arruns subit et tacitus vestigia lustrat;
  qua victrix redit illa pedemque ex hoste reportat,
  hac iuvenis furtim celeris detorquet habenas.
  Hos aditus iamque hos aditus omnemque pererrat
  undique circuitum et certam quatit improbus hastam.
  Forte sacer Cybelo Chloreus olimque sacerdos
  insignis longe Phrygiis fulgebat in armis
  spumantemque agitabat equum, quem pellis aenis
  in plumam squamis auro conserta tegebat.
  Ipse, peregrina ferrugine clarus et ostro,
  spicula torquebat Lycio Gortynia cornu;
  aureus ex umeris erat arcus et aurea vati
  cassida; tum croceam chlamydemque sinusque crepantis
  carbaseos fulvo in nodum collegerat auro
  pictus acu tunicas et barbara tegmina crurum.
  Hunc virgo, sive ut templis praefigeret arma
  Troia, captivo sive ut se ferret in auro
  venatrix, unum ex omni certamine pugnae
  caeca sequebatur totumque incauta per agmen
  femineo praedae et spoliorum ardebat amore,
  telum ex insidiis cum tandem tempore capto
  concitat et superos Arruns sic voce precatur:
  'Summe deum, sancti custos Soractis Apollo,
  quem primi colimus, cui pineus ardor acervo
  pascitur et medium freti pietate per ignem
  cultores multa premimus vestigia pruna,
  da, pater, hoc nostris aboleri dedecus armis,
  omnipotens.  Non exuvias pulsaeve tropaeum
  virginis aut spolia ulla peto (mihi cetera laudem
  facta ferent):  haec dira meo dum vulnere pestis
  pulsa cadat, patrias remeabo inglorius urbes.
  Audiit et voti Phoebus succedere partem
  mente dedit, partem volucris dispersit in auras:
  sterneret ut subita turbatam morte Camillam,
  adnuit oranti; reducem ut patria alta videret,
  non dedit, inque Notos vocem vertere procellae.
  Ergo ut missa manu sonitum dedit hasta per auras,
  convertere animos acris oculosque tulere
  cuncti ad reginam Volsci.  Nihil ipsa nec aurae
  nec sonitus memor aut venientis ab aethere teli,
  hasta sub exsertam donec perlata papillam
  haesit virgineumque alte bibit acta cruorem.
  Concurrunt trepidae comites dominamque ruentem
  suscipiunt.  Fugit ante omnis exterritus Arruns,
  laetitia mixtoque metu, nec iam amplius hastae
  credere nec telis occurrere virginis audet.
  Ac velut ille, prius quam tela inimica sequantur,
  continuo in montis sese avius abdidit altos
  occiso pastore lupus magnove iuvenco,
  conscius audacis facti, caudamque remulcens
  subiecit pavitantem utero silvasque petivit:
  haud secus ex oculis se turbidus abstulit Arruns
  contentusque fuga mediis se immiscuit armis.
  Illa manu moriens telum trahit, ossa sed inter
  ferreus ad costas alto stat vulnere mucro:
  labitur exsanguis, labuntur frigida leto
  lumina, purpureus quondam color ora reliquit.
  Tum sic exspirans Accam ex aequalibus unam
  adloquitur fidam ante alias, quae sola Camillae,
  quicum partiri curas; atque haec ita fatur:
  'Hactenus, Acca soror, potui:  nunc vulnus acerbum
  conficit, et tenebris nigrescunt omnia circum.
  Effuge et haec Turno mandata novissima perfer:
  succedat pugnae Troianosque arceat urbe.
  Iamque vale.'  Simul his dictis linquebat habenas,
  ad terram non sponte fluens.  Tum frigida toto
  paulatim exsolvit se corpore lentaque colla
  et captum leto posuit caput, arma relinquunt,
  vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.
  Tum vero immensus surgens ferit aurea clamor
  sidera:  deiecta crudescit pugna Camilla,
  incurrunt densi simul omnis copia Teucrum
  Tyrrhenique duces Evandrique Arcades alae.

  At Triviae custos iamdudum in montibus Opis
  alta sedet summis spectatque interrita pugnas.
  Utque procul medio iuvenum in clamore furentum
  prospexit tristi multatam morte Camillam,
  ingemuitque deditque has imo pectore voces:
  'Heu nimium, virgo, nimium crudele luisti
  supplicium, Teucros conata lacessere bello!
  Nec tibi desertae in dumis coluisse Dianam
  profuit aut nostras umero gessisse sagittas.
  Non tamen indecorem tua te regina reliquit
  extrema iam in morte, neque hoc sine nomine letum
  per gentis erit aut famam patieris inultae.
  Nam quicumque tuum violavit vulnere corpus,
  morte luet merita.'  Fuit ingens monte sub alto
  regis Dercenni terreno ex aggere bustum
  antiqui Laurentis opacaque ilice tectum:
  hic dea se primum rapido pulcherrima nisu
  sistit et Arruntem tumulo speculatur ab alto.
  Ut vidit laetantem animis ac vana tumentem,
  'Cur,' inquit, 'diversus abis?  Huc dirige gressum,
  huc periture veni, capias ut digna Camillae
  praemia.  Tune etiam telis moriere Dianae?'
  dixit, et aurata volucrem Threissa sagittam
  deprompsit pharetra cornuque infensa tetendit
  et duxit longe, donec curvata coirent
  inter se capita et manibus iam tangeret aequis,
  laeva aciem ferri, dextra nervoque papillam.
  Extemplo teli stridorem aurasque sonantis
  audiit una Arruns, haesitque in corpore ferrum.
  Illum exspirantem socii atque extrema gementem
  obliti ignoto camporum in pulvere linquunt,
  Opis ad aetherium pennis aufertur Olympum.

  Prima fugit domina amissa levis ala Camillae;
  turbati fugiunt Rutuli, fugit acer Atinas
  disiectique duces desolatique manipli
  tuta petunt et equis aversi ad moenia tendunt.
  Nec quisquam instantis Teucros letumque ferentis
  sustentare valet telis aut sistere contra,
  sed laxos referunt umeris languentibus arcus,
  quadrupedumque putrem cursu quatit ungula campum.
  Volvitur ad muros caligine turbidus atra
  pulvis, et e speculis percussae pectora matres
  femineum clamorem ad caeli sidera tollunt.
  Qui cursu portas primi inrupere patentis,
  hos inimica super mixto premit agmine turba;
  nec miseram effugiunt mortem, sed limine in ipso,
  moenibus in patriis atque inter tuta domorum
  confixi exspirant animas.  Pars claudere portas:
  nec sociis aperire viam nec moenibus audent
  accipere orantis, oriturque miserrima caedes
  defendentum armis aditus inque arma ruentum.
  Exclusi ante oculos lacrumantumque ora parentum
  pars in praecipitis fossas urgente ruina
  volvitur, immissis pars caeca et concita frenis
  arietat in portas et duros obice postis.
  Ipsae de muris summo certamine matres,
  monstrat amor verus patriae, ut videre Camillam,
  tela manu trepidae iaciunt ac robore duro
  stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis
  praecipites primaeque mori pro moenibus ardent.

  Interea Turnum in silvis saevissimus implet
  nuntius, et iuveni ingentem fert Acca tumultum:
  deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam,
  ingruere infensos hostis et Marte secundo
  omnia corripuisse, metum iam ad moenia ferri.
  Ille furens, et saeva Iovis sic numina pellunt,
  deserit obsessos collis, nemora aspera linquit.
  Vix e conspectu exierat campumque tenebat,
  cum pater Aeneas saltus ingressus apertos
  exsuperatque iugum silvaque evadit opaca.
  Sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur
  agmine nec longis inter se passibus absunt;
  ac simul Aeneas fumantis pulvere campos
  prospexit longe Laurentiaque agmina vidit,
  et saevum Aenean adgnovit Turnus in armis
  adventumque pedum flatusque audivit equorum.
  Continuoque ineant pugnas et proelia temptent,
  ni roseus fessos iam gurgite Phoebus Hibero
  tinguat equos noctemque die labente reducat:
  considunt castris ante urbem et moenia vallant.



  PUBLI VERGILI MARONIS

  AENEIDOS

  LIBER XII

  TURNUS ut infractos adverso Marte Latinos
  defecisse videt, sua nunc promissa reposci,
  se signari oculis, ultro implacabilis ardet
  attollitque animos.  Poenorum qualis in arvis
  saucius ille gravi venantum vulnere pectus
  tum demum movet arma leo gaudetque comantis
  excutiens cervice toros fixumque latronis
  inpavidus frangit telum et fremit ore cruento:
  haud secus adcenso gliscit violentia Turno.
  Tum sic adfatur regem atque ita turbidus infit:
  'Nulla mora in Turno; nihil est quod dicta retractent
  ignavi Aeneadae, nec quae pepigere recusent.
  Congredior, fer sacra, pater, et concipe foedus.
  Aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam,
  desertorem Asiae (sedeant spectentque Latini),
  et solus ferro crimen commune refellam,
  aut habeat victos, cedat Lavinia coniunx.'

  Olli sedato respondit corde Latinus:
  'O praestans animi iuvenis, quantum ipse feroci
  virtute exsuperas, tanto me impensius aequum est
  consulere atque omnis metuentem expendere casus.
  Sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta
  multa manu, nec non aurumque animusque Latino est;
  sunt aliae innuptae Latio et Laurentibus arvis,
  nec genus indecores.  Sine me haec haud mollia fatu
  sublatis aperire dolis, simul hoc animo hauri.
  Me natam nulli veterum sociare procorum
  fas erat, idque omnes divique hominesque canebant.
  Victus amore tui, cognato sanguine victus
  coniugis et maestae lacrumis, vincla omnia rupi:
  promissam eripui genero, arma impia sumpsi.
  Ex illo qui me casus, quae, Turne, sequantur
  bella, vides, quantos primus patiare labores.
  Bis magna victi pugna vix urbe tuemur
  spes Italas; recalent nostro Thybrina fluenta
  sanguine adhuc campique ingentes ossibus albent.
  Quo referor totiens?  Quae mentem insania mutat?
  Si Turno exstincto socios sum adscire paratus,
  cur non incolumi potius certamina tollo?
  Quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet
  Italia, ad mortem si te---Fors dicta refutet!---
  prodiderim, natam et conubia nostra petentem?
  Respice res bello varias; miserere parentis
  longaevi, quem nunc maestum patria Ardea longe
  dividit.'  Haudquaquam dictis violentia Turni
  flectitur:  exsuperat magis aegrescitque medendo.
  Ut primum fari potuit, sic institit ore:
  'Quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro me
  deponas letumque sinas pro laude pacisci:
  et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra
  spargimus; et nostro sequitur de volnere sanguis.
  longe illi dea mater erit, quae nube fugacem
  feminea tegat et vanis sese occulat umbris.'

  At regina, nova pugnae conterrita sorte,
  flebat et ardentem generum monitura tenebat:
  'Turne, per has ego te lacrimas, per siquis Amatae
  tangit honos animum (spes tu nunc una, senectae
  tu requies miserae, decus imperiumque Latini
  te penes, in te omnis domus inclinata recumbit).
  unum oro:  desiste manum committere Teucris.
  Qui te cumque manent isto certamine casus,
  et me, Turne, manent:  simul haec invisa relinquam
  lumina nec generum Aenean captiva videbo.'
  Accepit vocem lacrimis Lavinia matris
  flagrantis perfusa genas, quoi plurimus ignem
  subiecit rubor et calefacta per ora cucurrit.
  Indum sanguineo veluti violaverit ostro
  siquis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multa
  alba rosa:  talis virgo dabat ore colores.
  Illum turbat amor, figitque in virgine voltus:
  ardet in arma magis paucisque adfatur Amatam.
  'Ne, quaeso, ne me lacrimis neve omine tanto
  prosequere in duri certamina Martis euntem,
  O mater; neque enim Turno mora libera mortis.
  Nuntius haec Idmon Phrygio mea dicta tyranno
  haud placitura refer:  cum primum crastina caelo
  puniceis invecta rotis Aurora rubebit,
  non Teucros agat in Rutulos, Teucrum arma quiescant
  et Rutuli; nostro dirimamus sanguine bellum,
  illo quaeratur coniunx Lavinia campo.'

  Haec ubi dicta dedit rapidusque in tecta recessit.
  poscit equos gaudetque tuens ante ora frementis,
  Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia,
  qui candore nives anteirent, cursibus auras.
  Circumstant properi aurigae manibusque lacessunt
  pectora plausa cavis et colla comantia pectunt.
  Ipse dehinc auro squalentem alboque orichalco
  circumdat loricam umeris; simul aptat habendo
  ensemque clipeumque et rubrae cornua cristae.
  ensem, quem Dauno ignipotens deus ipse parenti
  fecerat et Stygia candientem tinxerat unda.
  Exin quae mediis ingenti adnixa columnae
  aedibus adstabat, validam vi corripit hastam,
  Actoris Aurunci spolium, quassatque trementem
  vociferans:  'Nunc, O numquam frustrata vocatus
  hasta meos, nunc tempus adest:  te maximus Actor
  te Turni nunc dextra gerit.  Da sternere corpus
  loricamque manu valida lacerare revulsam
  semiviri Phrygis et foedare in pulvere crinis
  vibratos calido ferro murraque madentis.'
  His agitur furiis; totoque ardentis ab ore
  scintillae absistunt, oculis micat acribus ignis:
  mugitus veluti cum prima in proelia taurus
  terrificos ciet atque irasci in cornua temptat,
  arboris obnixus trunco, ventosque lacessit
  ictibus aut sparsa ad pugnam proludit harena.

  Nec minus interea maternis saevos in armis
  Aeneas acuit Martem et se suscitat ira,
  oblato gaudens componi foedere bellum,
  tum socios maestique metum solatur Iuli,
  fata docens, regique iubet responsa Latino
  certa referre viros et pacis dicere leges.

  Postera vix summos spargebat lumine montis
  orta dies, cum primum alto se gurgite tollunt
  solis equi lucemque elatis naribus efflant:
  campum ad certamen magnae sub moenibus urbis
  dimensi Rutulique viri Teucrique parabant
  in medioque focos et dis communibus aras
  gramineas.  Alii fontemque ignemque ferebant,
  velati limo et verbena tempora vincti.
  Procedit legio Ausonidum, pilataque plenis
  agmina se fundunt portis.  Hinc Troius omnis
  Tyrrhenusque ruit variis exercitus armis,
  haud secus instructi ferro, quam si aspera Martis
  pugna vocet; nec non mediis in milibus ipsi
  ductores auro volitant ostroque decori,
  et genus Assaraci Mnestheus et fortis Asilas
  et Messapus equum domitor, Neptunia proles.
  Utque dato signo spatia in sua quisque recessit,
  defigunt tellure hastas et scuta reclinant.
  Tum studio effusae matres et volgus inermum
  invalidique senes turris ac tecta domorum
  obsedere, alii portis sublimibus adstant.

  At Iuno e summo, qui nunc Albanus habetur,
  tum neque nomen erat nec honos aut gloria monti,
  prospiciens tumulo campum aspectabat et ambas
  Laurentum Troumque acies urbemque Latini.
  Extemplo Turni sic est adfata sororem
  diva deam, stagnis quae fluminibusque sonoris
  praesidet (hunc illi rex aetheris altus honorem
  Iuppiter erepta pro virginitate sacravit):
  'Nympha, decus fluviorum, animo gratissima nostro,
  scis ut te cunctis unam, quaecumque Latinae
  magnanimi Iovis ingratum ascendere cubile,
  praetulerim caelique lubens in parte locarim:
  disce tuum, ne me incuses, Iuturna, dolorem.
  Qua visa est Fortuna pati Parcaeque sinebant
  cedere res Latio, Turnum et tua moenia texi:
  nunc iuvenem imparibus video concurrere fatis,
  Parcarumque dies et vis inimica propinquat.
  Non pugnam aspicere hanc oculis, non foedera possum.
  Tu pro germano siquid praesentius audes,
  perge:  decet.  Forsan miseros meliora sequentur.'
  Vix ea, cum lacrimas oculis Iuturna profudit
  terque quaterque manu pectus percussit honestum.
  'Non lacrumis hoc tempus,' ait Saturnia Iuno:
  'Adcetera et fratrem, siquis modus, eripe morti,
  aut tu bella cie conceptumque excute foedus:
  auctor ego audendi.'  Sic exhortata reliquit
  incertam et tristi turbatam volnere mentis.

  Interea reges, ingenti mole Latinus
  quadriiugo vehitur curru, cui tempora circum
  aurati bis sex radii fulgentia cingunt,
  Solis avi specimen; bigis it Turnus in albis,
  bina manu lato crispans hastilia ferro;
  hinc pater Aeneas, Romanae stirpis origo,
  sidereo flagrans clipeo et caelestibus armis,
  et iuxta Ascanius, magnae spes altera Romae,
  procedunt castris, puraque in veste sacerdos
  saetigeri fetum suis intonsamque bidentem
  adtulit admovitque pecus flagrantibus aris.
  Illi ad surgentem conversi lumina solem
  dant fruges manibus salsas et tempora ferro
  summa notant pecudum paterisque altaria libant.
  Tum pius Aeneas stricto sic ense precatur:
  'Esto nunc Sol testis et haec mihi Terra voeanti,
  quam propter tantos potui perferre labores,
  et pater omnipotens et tu Saturnia coniunx,
  iam melior, iam, diva, precor, tuque inclute Mavors,
  cuncta tuo qui bella, pater, sub numine torques;
  fontisque fluviosque voco, quaeque aetheris alti
  religio et quae caeruleo sunt numina ponto:
  cesserit Ausonio si fors victoria Turno,
  convenit Evandri victos discedere ad urbem,
  cedet Iulus agris, nec post arma ulla rebelles
  Aeneadae referent ferrove haec regna lacessent,
  sin nostrum adnuerit nobis Victoria Martem
  (ut potius reor et potius di numine firment),
  non ego nec Teucris Italos parere iubebo
  nec mihi regna peto:  paribus se legibus ambae
  invictae gentes aeterna in foedera mittant.
  Sacra deosque dabo; socer arma Latinus habeto,
  imperium sollemne socer; mihi moenia Teucri
  constituent, urbique dabit Lavinia nomen.'
  Sic prior Aeneas; sequitur sic deinde Latinus
  suspiciens caelum tenditque ad sidera dextram:
  'Haec eadem, Aenea, terram mare sidera iuro
  Latonaeque genus duplex Ianumque bifrontem
  vimque deum infernam et duri sacraria Ditis;
  audiat haec genitor, qui foedera fulmine sancit.
  Tango aras, medios ignis et numina testor:
  nulla dies pacem hanc Italis nec foedera rumpet,
  quo res cumque cadent; nec me vis ulla volentem
  avertet, non, si tellurem effundat in undas
  diluvio miscens caelumque in Tartara solvat;
  ut sceptrum hoc' (dextra sceptrum nam forte gerebat
  'numquam fronde levi fundet virgulta nec umbras,
  cum semel in silvis imo de stirpe recisum
  matre caret posuitque comas et bracchia ferro,
  olim arbos, nunc artificis manus aere decoro
  inclusit patribusque dedit gesture Latinis.'
  Talibus inter se firmabant foedera dictis
  conspectu in medio procerum.  Tum rite sacratas
  in flammam iugulant pecudes et viscera vivis
  eripiunt cumulantque oneratis lancibus aras.

  At vero Rutulis inpar ea pugna videri
  iamdudum et vario misceri pectora motu;
  tum magis, ut propius cernunt non viribus aequis.
  Adiuvat incessu tacito progressus et aram
  suppliciter venerans demisso lumine Turnus
  tabentesque genae et iuvenali in corpore pallor.
  Quem simul ac Iuturna soror crebrescere vidit
  sermonem et volgi variare labantia corda,
  in medias acies, formam adsimulata Camerti,
  cui genus a proavis ingens clarumque paternae
  nomen erat virtutis, et ipse acerrimus armis,
  in medias dat sese acies haud nescia rerum
  rumoresque serit varios ac talia fatur:
  'Non pudet, O Rutuli, pro cunctis talibus unam
  obiectare animam?  Numerone an viribus aequi
  non sumus?  En omnes et Troes et Arcades hi sunt
  fatalesque manus, infensa Etruria Turno:
  vix hostem, alterni si congrediamur, habemus.
  Ille quidem ad superos, quorum se devovet aris,
  succedet fama vivusque per ora feretur:
  nos patria amissa dominis parere superbis
  cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis.'
  Talibus incensa est iuvenum sententia dictis
  iam magis atque magis, serpitque per agmina murmur;
  ipsi Laurentes mutati ipsique Latini.
  Qui sibi iam requiem pugnae rebusque salutem
  sperabant, nunc arma volunt foedusque precantur
  infectum et Turni sortem miserantur iniquam.
  His aliud maius Iuturna adiungit et alto
  dat signum caelo, quo non praesentius ullum
  turbavit mentes Italas monstroque fefellit.
  Namque volans rubra fulvus Iovis ales in aethra
  litoreas agitabat aves turbamque sonantem
  agminis aligeri, subito cum lapsus ad undas
  cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis.
  Adrexere animos Itali, cunctaeque volucres
  convertunt clamore fugam, mirabile visu,
  aetheraque obscurant pennis hostemque per auras
  facta nube premunt, donec vi victus et ipso
  pondere defecit, praedamque ex unguibus ales
  proiecit fluvio penitusque in nubila fugit.
  Tum vero augurium Rutuli clamore salutant
  expediuntque manus; primusque Tolumnius augur
  'Hoc erat, hoc, votis,' inquit, 'quod saepe petivi.
  Adcipio adgnoscoque deos; me, me duce ferrum
  corripite, O miseri, quos improbus advena bello
  territat invalidas ut aves et litora vestra
  vi populat:  petet ille fugam penitusque profundo
  vela dabit.  Vos unanimi densete catervas
  et regem vobis pugna defendite raptum.'
  Dixit et adversos telum contorsit in hostis
  procurrens:  sonitum dat stridula cornus et auras
  certa secat.  Simul hoc, simul ingens clamor et omnes
  turbati cunei calefactaque corda tumultu.
  Hasta volans, ut forte novem pulcherrima fratrum
  corpora constiterant contra, quos fida crearat
  una tot Arcadio coniunx Tyrrhena Gylippo,
  horum unum ad medium, teritur qua sutilis alvo
  balteus et laterum iuncturas fibula mordet
  egregium forma iuvenem et fulgentibus armis
  transadigit costas fulvaque effundit harena.
  At fratres, animosa phalanx accensaque luctu,
  pars, gladios stringunt manibus, pars missile ferrum
  corripiunt caecique ruunt.  Quos agmina contra
  procurrunt Laurentum, hinc densi rursus inundant
  Troes Agyllinique et pictis Arcades armis:
  sic omnis amor unus habet decernere ferro.
  Diripuere aras, it toto turbida caelo
  tempestas telorum ac ferreus ingruit imber,
  craterasque focosque ferunt.  Fugit ipse Latinus
  pulsatos referens infecto foedere divos.
  Infrenant alii currus aut corpora saltu
  subiciunt in equos et strictis ensibus adsunt.
  Messapus regem regisque insigne gerentem,
  Tyrrhenum Aulesten, avidus confundere foedus,
  adverso proterret equo:  ruit ille recedens
  et miser oppositis a tergo involvitur aris
  in caput inque umeros.  At fervidus advolat hasta
  Messapus teloque orantem multa trabali
  desuper altus equo graviter ferit atque ita fatur:
  'Hoc habet, haec melior magnis data victima divis.'
  Concurrunt Itali spoliantque calentia membra.
  Obvius ambustum torrem Corynaeus ab ara
  corripit et venienti Ebuso plagamque ferenti
  occupat os flammis:  olli ingens barba reluxit
  nidoremque ambusta dedit.  Super ipse secutus
  caesariem laeva turbati corripit hostis
  inpressoque genu nitens terrae adplicat ipsum:
  sic rigido latus ense ferit.  Podalirius Alsum
  pastorem primaque acie per tela ruentem,
  ense sequens nudo superimminet:  ille securi
  adversi frontem mediam mentumque reducta
  disicit et sparso late rigat arma cruore.
  Olli dura quies oculos et ferreus urget
  somnus, in aeternam conduntur lumina noctem.

  At pius Aeneas dextram tendebat inermem
  nudato capite atque suos clamore vocabat:
  'Quo ruitis?  Quaeve ista repens discordia surgit?
  O cohibete iras! Ictum iam foedus et omnes
  compositae leges; mihi ius concurrere soli;
  me sinite atque auferte metus; ego foedera faxo
  firma manu; Turnum debent haec iam mihi sacra.'
  Has inter voces, media inter talia verba
  ecce viro stridens alis adlapsa sagitta est
  incertum qua pulsa manu, quo turbine adacta,
  Quis tantam Rutulis laudem, casusne deusne,
  adtulerit:  pressa est insignis gloria facti.
  nec sese Aeneae iactavit vulnere quisquam.
  Turnus ut Aenean cedentem ex agmine vidit
  turbatosque duces, subita spe fervidus ardet:
  poscit equos atque arma simul saltuque superbus
  emicat in currum et manibus molitur habenas.
  Multa virum volitans dat fortia corpora Leto,
  semineces volvit multos aut agmina curru
  proterit aut raptas fugientibus ingerit hastas.
  Qualis apud gelidi cum flumina concitus Hebri
  sanguineus Mavors clipeo increpat atque furentis
  bella movens immittit equos; illi aequore aperto
  ante Notos Zephyrumque volant; gemit ultima pulsu
  Thraca pedum; circumque atrae Formidinis ora
  Iraeque Insidiaeque, dei comitatus, aguntur:
  talis equos alacer media inter proelia Turnus
  fumantis sudore quatit, miserabile caesis
  hostibus insultans; spargit rapida ungula rores
  sanguineos, mixtaque cruor calcatur harena.
  Iamque neci Sthenelumque dedit Thamyrumque Pholumque,
  hunc congressus et hunc, illum eminus; eminus ambo
  Imbrasidas, Glaucum atque Laden, quos Imbrasus ipse
  nutrierat Lycia paribusque ornaverat armis,
  vel conferre manum vel equo praevertere ventos.
  Parte alia media Eumedes in proelia fertur,
  antiqui proles bello praeclara Dolonis,
  nomine avum referens, animo manibusque parentem,
  qui quondam, castra ut Danaum speculator adiret,
  ausus Pelidae pretium sibi poscere currus;
  illum Tydides alio pro talibus ausis
  adfecit pretio, nec equis adspirat Achillis.
  Hunc procul ut campo Turnus prospexit aperto,
  ante levi iaculo longum per inane secutus
  sistit equos biiugis et curru desilit atque
  semianimi lapsoque supervenit et pede collo
  impresso dextrae mucronem extorquet et alto
  fulgentem tinguit iugulo atque haec insuper addit:
  'En agros et quam bello, Troiane, petisti,
  Hesperiam metire iacens:  haec praemia qui me
  ferro ausi temptare ferunt, sic moenia condunt.'
  Huic comitem Asbyten coniecta cuspide mittit.
  Chloreaque Sybarimque Daretaque Thersilochumque
  et sternacis equi lapsum cervice Thymoeten.
  Ac velut Edoni Boreae cum spiritus alto
  insonat Aegaeo sequiturque ad litora fluctus,
  qua venti incubuere, fugam dant nubila caelo:
  sic Turno, quacumque viam secat, agmina cedunt
  conversaeque ruunt acies; fert impetus ipsum,
  et cristam adverso curru quatit aura volantem.
  Non tulit instantem Phegeus animisque frementem:
  obiecit sese ad currum et spumantia frenis
  ora citatorum dextra detorsit equorum.
  Dum trahitur pendetque iugis, hunc lata retectum
  lancea consequitur rumpitque infixa bilicem
  loricam et summum degustat volnere corpus.
  Ille tamen clipeo obiecto conversus in hostem
  ibat et auxilium ducto mucrone petebat:
  cum rota praecipitem et procursu concitus axis
  impulit effunditque solo, Turnusque secutus
  imam inter galeam summi thoracis et oras
  abstulit ense caput truncumque reliquit harenae.

  Atque ea dum campis victor dat funera Turnus,
  interea Aenean Mnestheus et fidus Achates
  Ascaniusque comes castris statuere cruentum,
  alternos longa nitentem cuspide gressus.
  Saevit et infracta luctatur arundine telum
  eripere auxilioque viam, quae proxima, poscit
  ense secent lato vulnus telique latebram
  rescindant penitus seseque in bella remittant.
  Iamque aderat Phoebo ante alios dilectus Iapyx
  Iasides, acri quondam cui captus amore
  ipse suas artes, sua munera, laetus Apollo
  augurium citharamque dabat celerisque sagittas.
  Ille ut depositi proferret fata parentis,
  scire potestates herbarum usumque medendi
  maluit et mutas agitare inglorius artes.
  Stabat acerba fremens, ingentem nixus in hastam
  Aeneas magno iuvenum et maerentis Iuli
  concursu, lacrimis immobilis.  Ille retorto
  Paeonium in morem senior succinctus amictu
  multa manu medica Phoebique potentibus herbis
  nequiquam trepidat, nequiquam spicula dextra
  sollicitat prensatque tenaci forcipe ferrum.
  Nulla viam Fortuna regit, nihil auctor Apollo
  subvenit; et saevus campis magis ac magis horror
  crebrescit propiusque malum est.  Iam pulvere caelum
  stare vident:  subeunt equites, et spicula castris
  densa cadunt mediis.  It tristis ad aethera clamor
  bellantum iuvenum et duro sub Marte cadentum.
  Hic Venus, indigno nati concussa dolore,
  dictamnum genetrix Cretaea carpit ab Ida,
  puberibus caulem foliis et flore comantem
  purpureo; non illa feris incognita capris
  gramina, cum tergo volucres haesere sagittae:
  hoc Venus, obscuro faciem circumdata nimbo,
  detulit; hoc fusum labris splendentibus amnem
  inficit occulte medicans spargitque salubris
  ambrosiae sucos et odoriferam panaceam.
  Fovit ea volnus lympha longaevus Iapyx
  ignorans, subitoque omnis de corpore fugit
  quippe dolor, omnis stetit imo volnere sanguis;
  iamque secuta manum nullo cogente sagitta
  excidit, atque novae rediere in pristina vires.
  'Arma citi properate viro! Quid statis?' Iapyx
  conclamat primusque animos adcendit in hostem.
  'Non haec humanis opibus, non arte magistra
  proveniunt neque te, Aenea, mea dextera servat:
  maior agit deus atque opera ad maiora remittit.'
  Ille avidus pugnae suras incluserat auro
  hinc atque hinc oditque moras hastamque coruscat.
  Postquam habilis lateri clipeus loricaque tergo est,
  Ascanium fusis circum complectitur armis
  summaque per galeam delibans oscula fatur:
  'Disce, puer, virtutem ex me verumque laborem,
  fortunam ex aliis.  Nunc te mea dextera bello
  defensum dabit et magna inter praemia ducet.
  Tu facito, mox cum matura adoleverit aetas,
  sis memor, et te animo repetentem exempla tuorum
  et pater Aeneas et avunculus excitet Hector.'

  Haec ubi dicta dedit, portis sese extulit ingens,
  telum immane manu quatiens; simul agmine denso
  Antheusque Mnestheusque ruunt omnisque relictis
  turba fluit castris:  tum caeco pulvere campus
  miscetur pulsuque pedum tremit excita tellus.
  Vidit ab adverso venientis aggere Turnus,
  videre Ausonii, gelidusque per ima cucurrit
  ossa tremor:  prima ante omnis Iuturna Latinos
  audiit adgnovitque sonum et tremefacta refugit.
  Ille volat campoque atrum rapit agmen aperto.
  Qualis ubi ad terras abrupto sidere nimbus
  it mare per medium; miseris heu praescia longe
  horrescunt corda agricolis, dabit ille ruinas
  arboribus stragemque satis, ruet omnia late;
  ante volant sonitumque ferunt ad litora venti:
  talis in adversos ductor Rhoeteius hostis
  agmen agit, densi cuneis se quisque coactis
  adglomerant.  Ferit ense gravem Thymbraeus Osirim,
  Archetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates
  Ufentemque Gyas; cadit ipse Tolumnius augur,
  primus in adversos telum qui torserat hostis.
  Tollitur in caelum clamor, versique vicissim
  pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros.
  Ipse neque aversos dignatur sternere Morti
  nec pede congressos aequo nec tela ferentis
  insequitur:  solum densa in caligine Turnum
  vestigat lustrans, solum in certamina poscit.
  Hoc concussa metu mentem Iuturna virago
  aurigam Turni media inter lora Metiscum
  excutit et longe lapsum temone relinquit:
  ipsa subit manibusque undantis flectit habenas,
  cuncta gerens, vocemque et corpus et arma Metisci.
  Nigra velut magnas domini cum divitis aedes
  pervolat et pennis alta atria lustrat hirundo,
  pabula parva legens nidisque loquacibus escas,
  et nunc porticibus vacuis, nunc umida circum
  stagna sonat:  similis medios Iuturna per hostis
  fertur equis rapidoque volans obit omnia curru
  iamque hic germanum iamque hic ostentat ovantem
  nec conferre manum patitur, volat avia longe.
  Haud minus Aeneas tortos legit obvius orbes
  vestigatque virum et disiecta per agmina magna
  voce vocat.  Quotiens oculos coniecit in hostem
  alipedumque fugam cursu temptavit equorum,
  aversos totiens currus Iuturna retorsit.
  Heu quid agat?  Vario nequiquam fluctuat aestu,
  diversaeque vocant animum in contraria curae.
  Huic Messapus, uti laeva duo forte gerebat
  lenta levis cursu praefixa hastilia ferro,
  horum unum certo contorquens dirigit ictu.
  Substitit Aeneas et se collegit in arma,
  poplite subsidens; apicem tamen incita summum
  hasta tulit summasque excussit vertice cristas.
  Tum vero adsurgunt irae; insidiisque subactus,
  diversos ubi sensit equos currumque referri,
  multa Iovem et laesi testatus foederis aras
  iam tandem invadit medios et Marte secundo
  terribilis saevam nullo discrimine caedem
  suscitat irarumque omnis effundit habenas.

  Quis mihi nunc tot acerba deus, quis carmine caedes
  diversas obitumque ducum, quos aequore toto
  inque vicem nunc Turnus agit, nunc Troius heros,
  expediat?  Tanton placuit concurrere motu.
  Iuppiter, aeterna gentis in pace futuras?
  Aeneas Rutulum Sucronem, ea prima ruentis
  pugna loco statuit Teucros, haud multa morantem
  excipit in latus et, qua fata celerrima, crudum
  transadigit costas et cratis pectoris ensem.
  Turnus equo deiectum Amycum fratremque Dioren,
  congressus pedes, hunc venientem cuspide longa,
  hunc mucrone ferit curruque abscisa duorum
  suspendit capita et rorantia sanguine portat.
  Ille Talon Tanaimque neci fortemque Cethegum,
  tris uno congressu, et maestum mittit Oniten,
  nomen Echionium matrisque genus Peridiae,
  hic fratres Lycia missos et Apollinis agris
  et iuvenem exosum nequiquam bella Menoeten,
  Arcada, piscosae cui circum flumina Lernae
  ars fuerat pauperque domus nec nota potentum
  munera conductaque pater tellure serebat.
  Ac velut immissi diversis partibus ignes
  arentem in silvam et virgulta sonantia lauro,
  aut ubi decursu rapido de montibus altis
  dant sonitum spumosi amnes et in aequora currunt
  quisque suum populatus iter:  non segnius ambo
  Aeneas Turnusque ruunt per proelia; nunc nunc
  fluctuat ira intus, rumpuntur nescia vinci
  pectora, nunc totis in Volnera viribus itur.
  Murranum hic, atavos et avorum antiqua sonantem
  nomina per regesque actum genus omne Latinos,
  praecipitem scopulo atque ingentis turbine saxi
  excutit effunditque solo:  hunc lora et iuga subter
  provolvere rotae, crebro super ungula pulsu
  incita nec domini memorum proculcat equorum.
  Ille ruenti Hyllo animisque immane frementi
  occurrit telumque aurata ad tempora torquet:
  olli per galeam fixo stetit hasta cerebro.
  Dextera nec tua te, Graium fortissime Cretheu
  eripuit Turno.  Nec di texere Cupencum
  Aenea veniente sui:  dedit obvia ferro
  pectora, nec misero clipei mora profuit aerei.
  Te quoque Laurentes viderunt, Aeole, campi
  oppetere et late terram consternere tergo
  Occidis, Argivae quem non potuere phalanges
  sternere nec Priami regnorum eversor Achilles;
  hic tibi mortis erant metae:  domus alta sub Ida,
  Lyrnesi domus alta, solo Laurente sepulchrum.
  Totae adeo conversae acies, omnesque Latini,
  omnes Dardanidae, Mnestheus acerque Serestus
  et Messapus equum domitor et fortis Asilas
  Tuscorumque phalanx Evandrique Arcades alae,
  pro se quisque viri summa nituntur opum vi:
  nec mora nec requies, vasto certamine tendunt.

  Hic mentem Aeneae genetrix pulcherrima misit,
  iret ut ad muros urbique adverteret agmen
  ocius et subita turbaret clade Latinos.
  Ille ut vestigans diversa per agmina Turnum
  huc atque huc acies circumtulit, aspicit urbem
  immunem tanti belli atque impune quietam.
  Continuo pugnae adcendit maioris imago:
  Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum
  ductores tumulumque capit, quo cetera Teucrum
  concurrit legio nec scuta aut spicula densi
  deponunt.  Celso medius stans aggere fatur:
  'Nequa meis esto dictis mora; Iuppiter hac stat,
  neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito.
  Urbem hodie, causam belli, regna ipsa Latini,
  ni frenum accipere et victi parere fatentur,
  eruam et aequa solo fumantia culmina ponam.
  Scilicet exspectem, libeat dum proelia Turno
  nostra pati rursusque velit concurrere victus?
  Hoc caput, O cives, haec belli summa nefandi:
  ferte faces propere foedusque reposcite flammis.'
  Dixerat, atque animis pariter certantibus omnes
  dant cuneum densaque ad muros mole feruntur.
  Scalae improviso subitusque apparuit ignis.
  Discurrunt alii ad portas primosque trucidant,
  ferrum alii torquent et obumbrant aethera telis.
  Ipse inter primos dextram sub moenia tendit
  Aeneas magnaque incusat voce Latinum
  testaturque deos, iterum se ad proelia cogi,
  bis iam Italos hostis, haec altera foedera rumpi.
  Exoritur trepidos inter discordia civis:
  urbem alii reserare iubent et pandere portas
  Dardanidis ipsumque trahunt in moenia regem,
  arma ferunt alii et pergunt defendere muros.
  Inclusas ut cum latebroso in pumice pastor
  vestigavit apes fumoque implevit amaro:
  illae intus trepidae rerum per cerea castra
  discurrunt magnisque acuunt stridoribus iras;
  volvitur ater odor tectis, tum murmure caeco
  intus saxa sonant, vacuas it fumus ad auras.

  Accidit haec fessis etiam fortuna Latinis,
  quae totam luctu concussit funditus urbem.
  Regina ut tectis venientem prospicit hostem,
  incessi muros, ignis ad tecta volare,
  nusquam acies contra Rutulas, nulla agmina Turni:
  infelix pugnae iuvenem in certamine credit
  exstinctum et, subito mentem turbata dolore,
  se causam clamat crimenque caputque malorum,
  multaque per maestum demens effata furorem
  purpureos moritura manu discindit amictus
  et nodum informis leti trabe nectit ab alta.
  Quam cladem miserae postquam accepere Latinae,
  filia prima manu flavos Lavinia crinis
  et roseas laniata genas, tum cetera circum
  turba furit:  resonant late plangoribus aedes.
  Hinc totam infelix volgatur fama per urbem.
  Demittunt mentes; it scissa veste Latinus,
  coniugis attonitus fatis urbisque ruina,
  canitiem immundo perfusam pulvere turpans.
  [Multaque se incusat, qui non acceperit ante
  Dardanium Aenean generumque adsciverit ultro.]

  Interea extremo bellator in aequore Turnus
  palantis sequitur paucos iam segnior atque
  iam minus atque minus successu laetus equorum
  attulit hunc illi caecis terroribus aura
  commixtum clamorem adrectasque impulit aures
  confusae sonus urbis et inlaetabile murmur.
  'Ei mihi! Quid tanto turbantur moenia luctu?
  Quisve ruit tantus diversa clamor ab urbe?'
  Sic ait adductisque amens subsistit habenis.
  Atque huic, in faciem soror ut conversa Metisci
  aurigae currumque et equos et lora regebat,
  talibus occurrit dictis:  'Hac, Turne, sequamur
  Troiugenas, qua prima viam victoria pandit;
  sunt alii, qui tecta manu defendere possint.
  Ingruit Aeneas Italis et proelia miscet:
  et nos saeva manu mittamus funera Teucris.
  Nec numero inferior pugnae nec honore recedes.'
  Turnus ad haec:
  'O soror, et dudum adgnovi, cum prima per artem
  foedera turbasti teque haec in bella dedisti,
  et nunc nequiquam fallis dea.  Sed quis Olympo
  demissam tantos voluit te ferre labores?
  An fratris miseri letum ut crudele videres?
  Nam quid ago?  Aut quae iam spondet Fortuna salutem?
  Vidi oculos ante ipse meos me voce vocantem
  Murranum, quo non superat mihi carior alter,
  oppetere ingentem atque ingenti volnere victum.
  Occidit infelix nostrum ne dedecus Ufens
  adspiceret; Teucri potiuntur corpore et armis.
  Exscindine domos (id rebus defuit unum)
  perpetiar, dextra nec Drancis dicta refellam?
  Terga dabo et Turnum fugientem haec terra videbit?
  Usque adeone mori miserum est?  Vos O mihi Manes
  este boni, quoniam superis aversa voluntas!
  Sancta ad vos anima atque istius nescia culpae
  descendam, magnorum haud umquam indignus avorum.

  Vix ea fatus erat:  medios volat ecce per hostis
  vectus equo spumante Saces, adversa sagitta
  saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum:
  'Turne, in te suprema salus:  miserere tuorum.
  Fulminat Aeneas armis summasque minatur
  deiecturum arces Italum exscidioque daturum;
  iamque faces ad tecta volant.  In te ora Latini,
  in te oculos referunt; mussat rex ipse Latinus,
  quos generos vocet aut quae sese ad foedera flectat.
  Praeterea regina, tui fidissima, dextra
  occidit ipsa sua lucemque exterrita fugit.
  Soli pro portis Messapus et acer Atinas
  sustentant aciem.  Circum hos utrimque phalanges
  stant densae, strictisque seges mucronibus horret
  ferrea:  tu currum deserto in gramine versas.'
  Obstipuit varia confusus imagine rerum
  Turnus et obtutu tacito stetit.  Aestuat ingens
  uno in corde pudor mixtoque insania luctu
  et furiis agitatus amor et conscia virtus.
  Ut primum discussae umbrae et lux reddita menti,
  ardentis oculorum orbes ad moenia torsit
  turbidus eque rotis magnam respexit ad urbem.
  Ecce autem flammis inter tabulata volutus
  ad caelum undabat vortex turrimque tenebat,
  turrim, compactis trabibus quam eduxerat ipse
  subdideratque rotas pontisque instraverat altos.
  'Iam iam fata, soror, superant; absiste morari;
  quo deus et quo dura vocat Fortuna, sequamur.
  Stat conferre manum Aeneae, stat quidquid acerbi est
  morte pati; neque me indecorem, germana, videbis
  amplius.  Hunc, oro, sine me furere ante furorem.'
  Dixit et e curru saltum dedit ocius arvis
  perque hostis, per tela ruit maestamque sororem
  deserit ac rapido cursu media agmina rumpit.
  Ac veluti montis saxum de vertice praeceps
  cum ruit avulsum vento, seu turbidus imber
  proluit aut annis solvit sublapsa vetustas;
  fertur in abruptum magno mons improbus actu
  exsultatque solo, silvas armenta virosque
  involvens secum:  disiecta per agmina Turnus
  sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso
  sanguine terra madet striduntque hastilibus aurae,
  significatque manu et magno simul incipit ore:
  'Parcite iam, Rutuli, et vos tela inhibete, Latini;
  quaecumque est Fortuna, mea est:  me verius unum
  pro vobis foedus luere et decernere ferro.'
  Discessere omnes medii spatiumque dedere.

  At pater Aeneas audito nomine Turni
  deserit et muros et summas deserit arces
  praecipitatque moras omnis, opera omnia rumpit,
  laetitia exsultans, horrendumque intonat armis;
  quantus Athos aut quantus Eryx aut ipse coruscis
  cum fremit ilicibus quantus gaudetque nivali
  vertice se attollens pater Appenninus ad auras.
  Iam vero et Rutuli certatim et Troes et omnes
  convertere oculos Itali, quique alta tenebant
  moenia quique imos pulsabant ariete muros,
  armaque deposuere umeris.  Stupet ipse Latinus
  ingentis, genitos diversis partibus orbis,
  inter se coiisse viros et cernere ferro.
  Atque illi, ut vacuo patuerunt aequore campi,
  procursu rapido, coniectis eminus hastis,
  invadunt Martem clipeis atque aere sonoro.
  Dat gemitum tellus; tum crebros ensibus ictus
  congeminant:  fors et virtus miscentur in unum.
  Ac velut ingenti Sila summove Taburno
  cum duo conversis inimica in proelia tauri
  frontibus incurrunt; pavidi cessere magistri,
  stat pecus omne metu mutum mussantque iuvencae,
  quis nemori imperitet, quem tota armenta sequantur;
  illi inter sese multa vi volnera miscent
  cornuaque obnixi infigunt et sanguine largo
  colla armosque lavant; gemitu nemus omne remugit:
  non alitur Tros Aeneas et Daunius heros
  concurrunt clipeis; ingens fragor aethera complet.
  Iuppiter ipse duas aequato examine lances
  sustinet et fata imponit diversa duorum,
  quem damnet labor et quo vergat pondere letum;
  Emicat hic, impune putans, et corpore toto
  alte sublatum consurgit Turnus in ensem
  et ferit:  exclamant Troes trepidique Latini,
  arrectaeque amborum acies.  At perfidus ensis
  Frangitur in medioque ardentem deserit ictu . . .
  ni fuga subsidio subeat.  Fugit ocior euro,
  ut capulum ignotum dextramque aspexit inermem.
  Fama est praecipitem, cum prima in proelia iunctos
  conscendebat equos, patrio mucrone relicto,
  dum trepidat, ferrum aurigae rapuisse Metisci.
  Idque diu, dum terga dabant palantia Teucri,
  suffecit:  postquam arma dei ad Volcania ventumst,
  mortalis mucro glacies ceu futilis ictu
  dissiluit; fulva resplendent fragmina harena.
  Ergo amens diversa fuga petit aequora Turnus
  et nunc huc, inde huc incertos implicat orbes
  undique enim densa Teucri inclusere corona,
  atque hinc vasta palus, hinc ardua moenia cingunt.

  Nec minus Aeneas, quamquam tardata sagitta
  interdum genua impediunt cursumque recusant,
  insequitur trepidique pedem pede fervidus urget:
  inclusum veluti siquando flumine nanctus
  cervum aut puniceae saeptum formidine pinnae
  venator cursu canis et latratibus instat;
  ille autem, insidiis et ripa territus alta,
  mille fugit refugitque vias; at vividus Umber
  haeret hians, iam iamque tenet similisque tenenti
  increpuit malis morsuque elusus inani est.
  Tum vero exoritur clamor, ripaeque lacusque
  responsant circa et caelum tonat omne tumultu.
  Ille simul fugiens Rutulos simul increpat omnis,
  nomine quemque vocans, notumque efflagitat ensem.
  Aeneas mortem contra praesensque minatur
  exitium, si quisquam adeat, terretque trementis
  excisurum urbem minitans et saucius instat.
  Quinque orbis explent cursu totidemque retexunt
  huc illuc; neque enim levia aut ludicra petuntur
  praemia, sed Turni de vita et sanguine certant.
  Forte sacer Fauno foliis oleaster amaris
  hic steterat, nautis olim venerabile lignum,
  servati ex undis ubi figere dona solebant
  Laurenti divo et votas suspendere vestes,
  sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum
  sustulerant, puro ut possent concurrere campo.
  Hic hasta Aeneae stabat, huc impetus illam
  detulerat fixam et lenta in radice tenebat.
  Incubuit voluitque manu convellere ferrum
  Dardanides teloque sequi, quem prendere cursu
  non poterat.  Tum vero amens formidine Turnus
  'Faune, precor, miserere,' inquit, 'tuque optima ferrum
  terra tene, colui vestros si semper honores,
  quos contra Aeneadae bello fecere profanos.'
  Dixit opemque dei non cassa in vota vocavit.
  Namque diu luctans lentoque in stirpe moratus
  viribus haud ullis valuit discludere morsus
  roboris Aeneas.  Dum nititur acer et instat,
  rursus in aurigae faciem mutata Metisci
  procurrit fratrique ensem dea Daunia reddit.
  Quod Venus audaci nymphae indignata licere
  adcessit telumque alta ab radice revellit.
  Olli sublimes armis animisque refecti,
  hic gladio fidens, hic acer et arduus hasta,
  adsistunt contra certamina Martis anheli.
  Iunonem interea rex omnipotentis Olympi
  adloquitur fulva pugnas de nube tuentem:
  'Qua iam finis erit, coniunx?  Quid denique restat?
  Indigetem Aenean scis ipsa et scire fateris
  deberi caelo fatisque ad sidera tolli.
  Quid struis, aut qua spe gelidis in nubibus haeres?
  Mortalin decuit violari volnere divom,
  aut ensem (quid enim sine te Iuturna valeret?)
  ereptum reddi Turno et vim crescere victis?
  Desine iam tandem precibusque inflectere nostris,
  [ni te tantus edit tacitam dolor et mihi curae
  saepe tuo dulci tristes ex ore recursent,]
  ventum ad supremum est.  Terris agitare vel undis
  Troianos potuisti, infandum adcendere bellum,
  deformare domum et luctu miscere hymenaeos:
  ulterius temptare veto.'  Sic Iuppiter orsus;
  sic dea submisso contra Saturnia voltu:
  'Ista quidem quia nota mihi tua, magne, voluntas,
  Iuppiter, et Turnum et terras invita reliqui;
  nec tu me aeria solam nunc sede videres
  digna indigna pati, sed flammis cincta sub ipsa
  starem acie traheremque inimica in proelia Teucros.
  Iuturnam misero, fateor, succurrere fratri
  suasi et pro vita maiora audere probavi,
  non ut tela tamen, non ut contenderet arcum:
  adiuro Stygii caput implacabile fontis,
  una superstitio superis quae reddita divis.
  Et nunc cedo equidem pugnasque exosa relinquo.
  Illud te, nulla fati quod lege tenetur,
  pro Latio obtestor, pro maiestate tuorum:
  cum iam conubis pacem felicibus, esto,
  component, cum iam leges et foedera iungent,
  ne vetus indigenas nomen mutare Latinos
  neu Troas fieri iubeas Teucrosque vocari
  aut vocem mutare viros aut vertere vestem.
  Sit Latium, sint Albani per saecula reges,
  sit Romana potens Itala virtute propago:
  occidit, occideritque sinas cum nomine Troia.'
  Olli subridens hominum rerumque repertor
  'Es germana Iovis Saturnique altera proles:
  irarum tantos volvis sub pectore fluctus.
  Verum age et inceptum frustra submitte furorem
  do quod vis, et me victusque volensque remitto.
  Sermonem Ausonii patrium moresque tenebunt,
  utque est nomen erit; commixti corpore tantum
  subsident Teucri.  Morem ritusque sacrorum
  adiciam faciamque omnis uno ore Latinos.
  Hinc genus Ausonio mixtum quod sanguine surget,
  supra homines, supra ire deos pietate videbis,
  nec gens ulla tuos aeque celebrabit honores.'
  Adnuit his Iuno et mentem laetata retorsit.
  Interea excedit caelo nubemque relinquit.

  His actis aliud genitor secum ipse volutat
  Iuturnamque parat fratris dimittere ab armis.
  Dicuntur geminae pestes cognomine Dirae,
  quas et Tartaream Nox intempesta Megaeram
  uno eodemque tulit partu paribusque revinxit
  serpentum spiris ventosasque addidit alas.
  Hae Iovis ad solium saevique in limine regis
  adparent acuuntque metum mortalibus aegris,
  siquando letum horrificum morbosque deum rex
  molitur meritas aut bello territat urbes.
  Harum unam celerem demisit ab aethere summo
  Iuppiter inque omen Iuturnae occurrere iussit.
  Illa volat celerique ad terram turbine fertur.
  Non secus ac nervo per nubem impulsa sagitta,
  armatam saevi Parthus quam felle veneni,
  Parthus sive Cydon, telum immedicabile, torsit,
  stridens et celeris incognita transilit umbras:
  talis se sata Nocte tulit terrasque petivit.
  Postquam acies videt Iliacas atque agmina Turni,
  alitis in parvae subitam conlecta figuram,
  quae quondam in bustis aut culminibus desertis
  nocte sedens serum canit importuna per umbras,
  hanc versa in faciem Turni se pestis ob ora
  fertque refertque sonans clipeumque everberat alis.
  Olli membra novus solvit formidine torpor,
  adrectaeque horrore comae, et vox faucibus haesit.
  At procul ut Dirae stridorem adgnovit et alas,
  infelix crinis scindit Iuturna solutos,
  unguibus ora soror foedans et pectora pugnis:
  'Quid nunc te tua, Turne, potest germana iuvare?
  Aut quid iam durae superat mihi?  Qua tibi lucem
  arte morer?  Talin possum me opponere monstro?
  Iam iam linquo acies.  Ne me terrete timentem,
  obscenae volucres:  alarum verbera nosco
  letalemque sonum, nec fallunt iussa superba
  magnanimi Iovis.  Haec pro virginitate reponit?
  Quo vitam dedit aeternam?  Cur mortis ademptast
  condicio?  Possem tantos finire dolores
  nunc certe et misero fratri comes ire per umbras!
  Immortalis ego?  Aut quicquam mihi dulce meorum
  te sine, frater, erit?  O quae satis ima dehiscet
  terra mihi Manisque deam demittet ad imos?'
  Tantum effata caput glauco contexit amictu
  multa gemens et se fluvio dea condidit alto.

  Aeneas instat contra telumque coruscat
  ingens arboreum et saevo sic pectore fatur:
  'Quae nunc deinde mora est?  Aut quid iam, Turne, retractas?
  Non cursu, saevis certandum est comminus armis.
  Verte omnis tete in facies et contrahe quidquid
  sive animis sive arte vales; opta ardua pennis
  astra sequi clausumve cava te condere terra.'
  Ille caput quassans 'Non me tua fervida terrent
  dicta, ferox:  di me terrent et Iuppiter hostis.'
  Nec plura effatus saxum circumspicit ingens,
  saxum antiquum ingens, campo quod forte iacebat,
  limes agro positus, litem ut discerneret arvis.
  Vix illud lecti bis sex cervice subirent,
  qualia nunc hominum producit corpora tellus:
  ille manu raptum trepida torquebat in hostem
  altior insurgens et cursu concitus heros.
  Sed neque currentem se nec cognoscit euntem
  tollentemve manus saxumve immane moventem;
  genua labant, gelidus concrevit frigore sanguis.
  Tum lapis ipse viri, vacuum per inane volutus,
  nec spatium evasit totum neque pertulit ictum.
  Ac velut in somnis, oculos ubi languida pressit
  nocte quies, nequiquam avidos extendere cursus
  velle videmur et in mediis conatibus aegri
  succidimus, non lingua valet, non corpore notae
  sufficiunt vires, nec vox aut verba sequuntur:
  sic Turno, quacumque viam virtute petivit,
  successum dea dira negat.  Tum pectore sensus
  vertuntur varii.  Rutulos aspectat et urbem
  cunctaturque metu letumque instare tremescit;
  nec quo se eripiat, nec qua vi tendat in hostem,
  nec currus usquam videt aurigamve sororem.
  Cunctanti telum Aeneas fatale coruscat,
  sortitus fortunam oculis, et corpore toto
  eminus intorquet.  Murali concita numquam
  tormento sic saxa fremunt, nec fulmine tanti
  dissultant crepitus.  Volat atri turbinis instar
  exitium dirum hasta ferens orasque recludit
  loricae et clipei extremos septemplicis orbes.
  Per medium stridens transit femur.  Incidit ictus
  ingens ad terram duplicato poplite Turnus.
  Consurgunt gemitu Rutuli, totusque remugit
  mons circum, et vocem late nemora alta remittunt
  Ille humilis supplexque oculos, dextramque precantem
  protendens, 'Equidem merui nec deprecor,' inquit:
  'utere sorte tua.  Miseri te siqua parentis
  tangere cura potest, oro (fuit et tibi talis
  Anchises genitor), Dauni miserere senectae
  et me seu corpus spoliatum lumine mavis
  redde meis.  Vicisti, et victum tendere palmas
  Ausonii videre; tua est Lavinia coniunx:
  ulterius ne tende odiis.'  Stetit acer in armis
  Aeneas, volvens oculos, dextramque repressit;
  et iam iamque magis cunctantem flectere sermo
  coeperat, infelix umero cum apparuit alto
  balteus et notis fulserunt cingula bullis
  Pallantis pueri, victum quem volnere Turnus
  straverat atque umeris inimicum insigne gerebat.
  Ille, oculis postquam saevi monimenta doloris
  exuviasque hausit, furiis accensus et ira
  terribilis, 'Tune hinc spoliis indute meorum
  eripiare mihi?  Pallas te hoc volnere, Pallas
  immolat et poenam scelerato ex sanguine sumit,'
  hoc dicens ferrum adverso sub pectore condit
  fervidus.  Ast illi solvuntur frigore membra
  vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.





*** End of this LibraryBlog Digital Book "The Aeneid" ***

Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.