Title: Lucifer - Treurspel
Author: Vondel, Joost van den, 1587-1679
Language: Dutch
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.


*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Lucifer - Treurspel" ***


LUCIFER

Treurspel

door

JOOST VAN DEN VONDEL


Met inleiding en aanteekeningen van L. SIMONS


       *       *       *       *       *



    PRAECIPITEMQUE IMMANI TURBINE ADEGIT

    [HIJ DEED HEM NEDERTUIMELEN IN EEN ONTZAGLIJKEN DWARRELWIND"--

                                        VERGILIUS: AENEIS VI, 599]



                'k Zag er ook Salmoneus, Aeols zoon,
    Vervaarlijk pijnigen, die, als een allersnoodste,
    Gods weerlicht, donderkloot en bliksemstraal nabootste.
    Dees liet in Griekenland, en midden door de stad
    Van Elis, daar hij trotsch op zijnen wagen zat,
    Zich met vier paarden door den drang der Grieken roeren
    En, zwaaiende eene toorts, braveeren met rumoeren
    De Goden in de lucht en stak ze naar hun kroon.
    Dees zinnelooze durft de koopren brug uit hoon
    Oprennen met zijn paard en weet met razen, ruischen
    En storm den bliksem en den donder na te kuischen
    Dat niemand ooit vermocht. Maar Gods almogendheid,
    Om fakkel, rookrig licht noch zulk een onbescheid
    Verlegen, schoot met kracht en uit de dikke wolken,
    _Dreef met een dwarrelwind_, ten spiegel aller volken,
    _Hem neder dat hij plofte_.

      Uit VONDELS vertaling van _Vergilius: Aeneis_, VIe Zang


       *       *       *       *       *


VOORWOORD


Vondel en zijn werk te verstaan is daarom voor ons, in dezen tijd, zoo
moeilijk omdat de dichter zoo veelzijdig gerijpt was in een wereld van
weten, denken en gevoelen, die ons niet alleen vreemd is in menigerlei
opzicht, maar die we nauwelijks meer kennen. Schrijvers las hij en
kerkschrijvers kende hij, en autoriteiten eerbiedigde hij, en
gebeurtenissen beleefde hij, wier bestaan ons al te licht ontgaat als
wij zoeken zijn arbeid te verklaren. Een wonderbaarlijke mengeling
leefde in hem van middeleeuwsche opvattingen, klassieke leerstellingen
en histories, en bijbelsch-kerkelijke legenden en dogma's, en dit alles,
naar den weinig kritischen geest van zijn tijd en naar den tot eerbied
gestemden eigen zin, die zoo sterk in hem leefde, aanvaard als niet of
nauwelijks te betwijfelen waarheden. En daarbij hij levend in een eeuw
van geweldige worstelingen: tusschen overgeleverd gezag en
vrijheidsdrang; tusschen vorsten en volkeren; tusschen allerlei
verscheidenheden van Christendom, en tusschen Christendom en
Mohammedanisme.

Vondels _Lucifer_ is dan ook geen louter "bijbelsch" en "Christelijk"
werk. Zonder dat hem "de grijze fabelen van den Reuzenstrijd" of het
verhaal van Salmoneus[1] of de fabel van Faeton door het hoofd gespeeld
hadden, als symbolisch ware worstelingen tegen de oppermacht der wereld,
had hij van de eenvoudige kerklegenden omtrent Lucifers verzet, afval en
val geen aldus gefigureerd treurspel kunnen opbouwen, waarin een strijd
tusschen de oproerige en de standvastige Engelen geteekend wordt, met
wapens, zwaarden en in krijgsorde geschaarde legers. In de voorstelling
van een wereld van Goden en halfgoden, waarin de almacht zelfs van den
Oppermachtige beperkt was door de wereldorde, en die elkaar benijdden en
bestreden, was een worsteling denkbaar als tusschen Zeus en Prometheus,
tusschen Thor en Loki. In een hemel met een werkelijk almachtig God is
de strijd vooruit beslist; een pogen om zich op Zijn plaats te zetten
ondenkbaar, en een worstelen met wapengeweld iets wezenlijk onzinnigs.
Maar geen treurspel, geen drama had kunnen ontstaan, indien Vondel zich
aanstonds en geheel aan deze beschouwing had overgegeven. En ten andere
was Vondel, hoezeer ook ingeleefd in de oude mythologieën en klassieke
overleveringen, te zeer een Christen, om van de worsteling tusschen
hoovaardij en Almacht een zoo sterk, zoo doorleefd, zoo gewijd en
hooggehouden spel, als zijn _Lucifer_ geworden is, te maken, wanneer
hij niet die worsteling geteekend had als begonnen tegenover zijn
eigen, innigst vereerde Godheid en in verband met wat hèm het opperst
wereldgegeven was: de menschwording Gods in Christus. Zijn _Salmoneus_
en zijn _Faeton_ zijn vergelijkenderwijs blasse en bloedlooze werken
gebleven, zonder aanwarming van zijn dieper devotioneel leven als in
zijn _Lucifer_ uiting vond.

       *       *       *       *       *

Is Vondel, behalve door de klassieke wereld en haar overleveringen,
naast de Christelijke, ook nog beheerscht door de historische
gebeurtenissen en door politieke bedoelingen?

Men weet dat èn Jonckbloet èn Van Lennep het betoog geleverd hebben, dat
_Lucifer_ zelfs heel en al niets was, of tenminste voornamelijk, dan een
politieke allegorie op onzen opstand tegen Spanje.

Ik heb aan deze betoogen nooit veel waarde gehecht, al was het
allereerst omdat Jonckbloet--en Van Lennep, ondanks zijn groote
Vondelvereering, toch eigenlijk ook--beiden veel te rationalistisch
waren om Vondel te begrijpen. Jonckbloet, (ik heb als zijn leerling veel
met hem omgegaan) was een eerlijk, humoristisch-satyriek, nuchter-
scherpzichtig, kritisch mensch, maar de fijnere zieleplooibaarheid om
in een andersdenker en -voeler, als Vondel geweest was, zich in te leven,
ontbrak hem geheel; en zijn Vondelbeoordeeling is, zoo goed als die van
Huet en Jorissen, niets dan een groote vergissing geweest. Rationalisten
altemaal! voor wie het katholiek mysticisme iets griezeligs was, en die in
zulk een complexen geest als die van Vondel ganschelijk niet konden komen.
Er trouwens nooit eenige moeite voor deden, Vondel uit Vondel en zijn eigen
bronnen te verklaren, maar hem maten met dogmatische kunstmaat van 18e-19e-
eeuwsche "kunstphilosophie".

Niet dat Vondel buiten staat zou geweest zijn, zich te bedienen van den
allegorischen vorm; hij zelf erkent in zijn _Berecht_, dat hij de
Hoovaardij en Nijdigheid allegorisch doet optreden in het gespan van den
Leeuw en den Draak, vóór Lucifers wagen gespannen. Hij stond trouwens
nog dicht genoeg bij de middeleeuwen ervoor; en had niet Hooft in zijn
vroeg-17e-eeuwsche treurspelen nog zeer sterk geallegoriseerd? Maar
Vondel, hoewel allerminst een psychologisch-analyseerend of
persoonlijk-verbizonderend dichter, heeft toch wel altijd zijn tot typen
gegeneraliseerde figuren zuiver-menschelijk en levend willen houden. Dat
hij, al dichtende het eeuwige spel van den eerzuchtigen opstandeling,
daarbij alles zou hebben uitgesloten aan reflexen van aardsche
bizonderheden, hem uit historie en beleving bekend, is intusschen
geenszins aan te nemen. Hij stond zoo midden in zijn tijd; geen
wereldgebeurtenis of hij bezong ze; hij was partijganger; en zuiver
objectiveeren was allerminst een 17e-eeuwsche eisch. Zoo zal wel
Wallensteins verzet hem door het hoofd gespeeld hebben (_Cramer_),
en ook aan onzen opstand tegen Spanje zal hij gedacht hebben, (zeker vrs
1264 en 1266) en door deze en dergelijke reflexen van het leven zijn
anders licht te ver van de menschen verwijderd "tooneel des hemels" hun
wat dichter hebben willen bijbrengen. 't Is juist het veelkleurige, dat
zijn werk vaak zijn waarde geeft en het is dit menschelijke, waardoor
zijn _Lucifer_ in het bijzonder ons boeien blijft als hèt treurspel van
het verzet der Naijverigheid. Maar dit is alles wat anders dan zij
bedoelen, die hem een politieke allegorie tegen Oranje hebben willen
doen schrijven in een periode, toen hij zelf juist na den dood van Prins
Willem II (dien hij als _would-be_ overweldiger van zijn Amsterdam niet
kon dulden) ook weer met den Oranjestam, verbonden aan de afstammelingen
van den hem sympathieken Jacobus I, in sympathie kwam.

       *       *       *       *       *

Een inleiding tot de _Lucifer_ kan niet ontberen een inwijding van den
lezer in den Hemelbouw en -verhoudingen, gelijk Vondel zich die dacht.
Zijn voorstelling van het Heelal is nog geheel die van Ptolomaeus en
Dante (zie h.o. "De Ploeg" 2e Jaarg.: J. Brandt, _Wereldstelsels_ en
Prof. Hauvette's in onze W.B. verschenen werk over Dante). De aarde
vormt het midden van het wereldruim; er omheen zeven schalen of bogen,
waarlangs de Maan, Mercurius, Venus, de Zon, Mars, Jupiter en Saturnus
in eenparige beweging hun wenteling volbrengen. Als achtste schaal of
boog komt die der vaste sterren; als negende de _kristallen hemel_.
En nog weer daaromheen: het _Empyreum_, of de Hemel van het Volmaakte
Licht: der Hemelen Hemel, waar de zaligen, de Engelen en het Opperwezen
zelf toeven. De Engelenwereld was intusschen, in middeleeuwsch-
katholieke opvatting, verdeeld in drie hiërarchieën (rijen) en elk
dezer weer in drie koren (orden):

1. Serafijnen, Cherubijnen, Tronen;

2. Heerschappijen, Krachten, Machten;

3. Vorstenheden, Aartsengelen, Engelen.

Een verdeeling, die Vondel door Gabriël, ten bate van zijn toehoorders
en lezers, nadrukkelijk laat aangeven:


    "Gij weet hoe 't Engelschdom moet onderscheiden worden
    In drieërhanden rij en negenvoudige orden:
    De hoogste in Serafijn, en Cherubijn en Troon,
    Die zitten in Gods Raad en sterken zijn geboôn.
    De middelrij bestaat uit Heerschappijen, Krachten
    En Machten, die op 't woord van Gods geheimraad wachten,
    Tot 's menschen nut, en heil en hulp in 't algemeen.
    De derde en laagste rij, gewijd uit Vorstenheên
    En groote Aartsengelen en Engelen, moet duiken
    Voor 't woord der middenrij"--


Deze schikking, in verband met het feit dat _Lucifer_ herhaalde malen
(vs 1672, 1704, 1775; zoo ook in Opdracht, het Berecht en den Inhoud)
als _Aartsengel_ wordt aangeduid, zou doen vermoeden dat de hoofdfiguur
van het treurspel tot op een na de laagste orde behoort. Doch Gabriël
(vs 504) spreekt ervan dat God Lucifer ten top van _alle_ hierarchijen
geplaatst heeft, terwijl Rafaël hem er op wijst, hoe hij, Lucifer,
_boven_ duizenden gekroonde Heerschappijen (1e orde der middelrij)
gezalfd is tot Gods Stedehouder. En in vers 834-836 vinden we als L.'s
volgelingen in het verzet genoemd Tronen (3e orde der eerste Rij),
Heerschappijen en Machten. Volgt daaruit niet dat we minder aan het
woord "Aartsengel" te hechten hebben, en ons Lucifer inderdaad moeten
denken als een Engel van de hoogste orde der eerste Rij, den
uitverkoorne Gods onder de Serafijnen?--gelijk de Inhoud hem dan ook
noemt: "opperste en doorluchtigste boven alle Engelen". Aan een mindere
zouden alle Engelen-groepen zich niet, als hun leider, betrouwd hebben;
een mindere zou niet zóó fel en hevig zich teruggezet hebben gevoeld op
het vernemen van Gods bedoeling, den "Zoon des Menschen" naast zich ten
troon te verheffen, d.i. bòven Lucifer; en dus tusschen dezen en God
zelf een nieuwe macht stellend. En van een mindere zou het verzet niet
zóó vreeselijk, de val niet zoo diep geweest zijn. Men stelle zich dus
niet Lucifer voor als een gewonen Aartsengel, maar als inderdaad den
Opperste van _alle_ Hierarchijen. Ook de plaats van Gabriël, Michaël en
Raphaël kan niet gedacht worden onder de 8e orde, die der Aartsengelen.
Zij zijn toegelaten tot Gods Raad, en behooren dus tot een der eerste
drie Orden (van de eerste Rij), Serafijnen en Cherubijnen, waaronder
gèen afvalligen voorkomen. Belzebub, aangesproken als "Raad van Lucifer"
en "Prins", zal tot de 7e orde (of eerste der derde Rei: "Vorstenheden")
te rekenen zijn; Belial en Apollion tot de gewone Engelen, evenals de
Hemelteekenen, die deelnemen aan den strijd: de Leeuw en de Draak als
trekkers van Lucifers wagen; de Reus Orion (vs 1929), Noorsche
Beeren(1932), Hydra (1934), in de beschrijving van Uriël als meêkampende
monsters vermeld.

En heel deze verzetsworsteling om de laatste scheppingsdaad, die de
geruste Engelen naijverig maakt op de van God naar zijn beeld geschapen
menschheid, welke de lagere Engelen verplicht worden te dienen, en wier
toekomstbestemming, als gezegd, den staat der Opperste Engelen bedreigt!
Naijver dus en zucht tot handhaving van bevoorrechte positie, die onder
de fraaie nationalistische leus: "de Hemel voor de Engelen" zich te weer
stellen, en hun doel voorbijschieten;--een geschiedenis uit den hoogsten
Hemel die waarlijk niet mist van de Aarde te wezen, en ons daardoor als
menschelijk, indien al "oppermenschelijk," te boeien. Vooral door de
kracht van Vondels verbeelding; de vastgehouden stoutheid van zijn
verzenvlucht; de levendigheid van de schildering der worsteling; de
pracht van zijn taal en de devotie van zijn Gods-eerbied, tegenover de
felheid van verzetstuw.[2]

       *       *       *       *       *

Voor de aanteekeningen bij den volgenden tekst heb ik natuurlijk ook
gebruik gemaakt van de vonden mijner voorgangers, zonder dat blindelings
te doen. En, evenals voor de andere stukken, niet met het doel
taalgeleerdheid te toonen, maar louter om den hedendaagschen lezer te
helpen zich in Vondels dichtwerk in te leven.

Bij het herdrukken van deze uitgaaf voor onze complete editie zijn
eenige drukfouten hersteld, en eenige nieuwe aanteekeningen opgenomen.


Febr. 1913.	                                                   L. S.


Noten:

[1] Zie aanhaling, achter titel, uit zijn eigen vertaling van de Aeneis.

[2] Voor het overige zie men mijn uitvoerige beschouwing over Vondels
    dramatiek in het algemeen en de "Lucifer" in het bizonder, in mijn
    Inleiding: _Vondels dramatiek_ (1e stuk, 2e deel der complete
    uitgaaf van Vondels Spelen, Nederl. Bibliotheek).


       *       *       *       *       *


OPDRACHT[1]


         DEN ONVERWINNELIJKSTEN VORST EN HEERE
           DEN HEERE FERDINANDUS DEN DERDEN,
  GEKOREN ROOMSCHEN KEIZER, ALTIJD VERMEERDER DES RIJKS


Gelijk de Goddelijke Majesteit in een ongenaakbaar licht gezeten is, zoo
zit ook de Wereldsche Mogendheid, die haar licht uit God schept en de
Godheid afbeeldt, in haren glans verheerlijkt; maar gelijk de Godheid,
of liever de opperste Goedheid, den allerminsten en ootmoedigen, met den
toegang tot haren troon, begenadigt, zoo gewaardigt de tijdelijke
Mogendheid ook den allerkleensten, dat hij zich eerbiedig voor haar
voeten vernedere. Op deze hope verstout zich mijne Zanggodin, van verre,
aan uwe Keizerlijke Majesteit op te offeren dit treurspel van Lucifer,
wiens stijl[2] wel rijkelijk de deftigheid en statigheid vereischt,
waarvan de Poëet spreekt:


    _Omne genus scripti gravitate Tragoedia nincit_:

          Hoe hoog men drave in stijl en toon,
          Het treurspel spant alleen de kroon.


Doch wat aan de hoogdravendheid[3] des stijls ontbreekt, dat zal de
tooneelstof, titel en naam en doorluchtigheid des persoons vergoeden,
die hier, ten spiegel van alle ondankbare staatzuchtigen[4], zijn
treurtooneel, den hemel, bekleedt; waaruit hij, die zich vermat[5]
aan Gods zijde te zitten, en Gode gelijk te worden, verstooten, en
rechtvaardiglijk ter eeuwige duisternisse verdoemd werd. Op dit
rampzalige voorbeeld van Lucifer, den Aarts-engel, en eerst heerlijksten
boven alle Engelen, volgden sedert, bijkans alle eeuwen door, de
wederspannige geweldenaars, waarvan oude en jonge historiën getuigen, en
toonen hoe geweld, doortraptheid, en listige aanslagen der ongerechtigen,
met glimp en schijn van wettigheid vermomd, ijdel en krachteloos zijn,
zoo lang Gods Voorzienigheid de geheiligde Machten en Stammen[6]
handhaaft, tot rust en veiligheid van allerhande Staten, die, zonder een
wettig Opperhoofd, in geene burgerlijke gemeenschap kunnen bestaan:
waarom Gods Orakel[7] zelf, den menschelijken geslachte ten beste, deze
Mogendheid, als zijn eigen, in eenen adem, bevestigt, gebiedende Gode en
den Keizer elk hun recht te geven. Christenrijk doorgaands, gelijk een
schip in de wilde zee, aan alle kanten, en tegenwoordig van Turk en
Tarter, bestormd, en in nood van schipbreuke, vereischt ten hoogste deze
eendrachtige eerbiedigheid tot het Keizerdom, om den algemeenen erfvijand
des Christen naams te stuiten, en den Rijksbodem en zijne grenzen,
tegens den inbreuk der woeste volken, te veiligen en te sterken; waarom
God te danken is, dat het hem beliefde, 't Gezag en de Kroon des H.
Roomschen Rijks, vóór 's Vaders overlijden, op den jongsten Rijksdag, in
den Zone, _Ferdinandus den Vierde_[8], te verzekeren; een zegen, waarop
zoo vele volken moed dragen, en de tooneeltrompet van onze Nederduitsche
Zanggodinne te moediger, voor den troon van Hoog-duitschland, den
overwonnen Lucifer, in Michaëls triomf-staatsie, ommevoert.


   UWE KEIZERLIJKE MAJESTEITS


                                            _allerootmoedigste Dienaar_,

                                                          J. VAN VONDEL.
anno 1653.



Noten:

[1] Dat deze opdracht van Vondel zich richtte tot den Roomschen keizer
vindt begrijpelijke verklaring in het verband, straks door hemzelf
aangegeven, tusschen de stof van zijn _Lucifer_ en diens verzet tegen de
gestelde macht, en den aanslag der Turken op de macht der Christenheid,
voor hem, in het wereldsche, in den Roomschen keizer gesymboliseerd. Dr.
Cramer heeft ook nog gewezen op de betrekking tusschen keizer Ferdinand
III en den oproerigen Wallenstein, aan wiens zelfverheffing Vondel bij
het schrijven van zijn Lucifer gedacht zou hebben.

[2] _Wiens stijl_, voor "welks stijl".

[3] _hoogdravendheid_ heeft bij V. niet de beteekenis van
"gezwollenheid"; maar van "hooggestemdheid"; "verhevenheid".

[4] _Staatzuchtigen_: politiek-eerzuchtigen--_Het treurtooneel
bekleeden_: Vondels geliefkoosde uitdrukking voor: een voorname rol in
het treurspel spelen.

[5] _die zich vermat_: feitelijk kwam het niet tot die daden; dus meer
op te vatten als: "die het waagde te willen".

[6] _Machten en Stammen_: De Koninklijke stam is de dynastie.

[7] _Gods Orakel_: Jezus: "Geef den keizer wat des keizers is".

[8] _Ferdinand IV_, 's keizers zoon, was in 1653 tot Roomsch-koning,
's vaders opvolger, gekozen.


       *       *       *       *       *


    OP DE AFBEELDINGE VAN ZIJNE KEIZERLIJKE MAJESTEIT
                 FERDINANDUS DEN DERDE;


toen Joachimus Sandrart[1] van Stokou mij, uit Weenen in Oostenrijk,
zijn Majesteits afbeeldinge, met haar loofwerk en sieraden[2], vereerde.


    _Deus nobis haec otia fecit._



    De Zon van Oostenrijk verheft haar schoone stralen,
    Uit schaduwen van kunst, veel schooner in elks oog,
    Dewijl ze, in haren troon gestegen hemelhoog,
    Zich niet ontziet zoo laag op ons gezicht te dalen.

    De derde _Ferdinand_, geschapen tot regeeren,
    Gelijk een tweede August, en Vader van de peis,
    Zijn zoon de heirbaan wijst naar 't Hemelsche paleis,
    En leert met wapenen van Vrede triomfeeren.

    Gezegend is het Rijk, gezegend zijn de volken,
    Daar zijn voorzienigheid genadig 't oog op houdt,
    En hem de Weegschaal wordt van 't heilig Recht betrouwd.

    Een arend brocht zijn zwaard en schepter uit de wolken,
    Een kroon versiert het hoofd, ter heerschappij gewijd:
    Dit hoofd versiert de kroon, en schept een gulden tijd.


Noten:

[1] _Sandrart_: een zeer in trek staand schilder van Duitsche herkomst,
die V. zelf meer dan eens schilderde en in zijn werk herhaaldelijk
genoemd wordt. Men kent de beroemde regels van V. op Vossius:


    "Sandrart, bekrans hem vrij met bloemen en met blâren
    Al wat in boeken steekt is in zijn hoofd gevaren."


[2] _loofwerk en sieraden_: Het loofwerk zal waarschijnlijk slaan op de
lijst, in dien tijd vaak aldus versierd. De sieraden Z.M.'s
ordeteekenen.--_Deus nobis haec otia fecit_. (_Virgilius_): een god
heeft ons deze rust verschaft.


       *       *       *       *       *


BERECHT


AAN ALLE KUNSTGENOOTEN, en BEGUNSTIGERS DER TOONEELSPELEN.


Hier wordt u, om uwen kunstijver weder t'ontsteken en uwen geest teffens
te stichten en te verkwikken, het heilig treurtooneel[1], dat den Hemel
afbeeldt, opgeschoven. De groote Aartsengelen, Lucifer en Michaël, elk
met hunne aanhangelingen van wederzijde gesterkt, komen de stellagië
stoffeeren[2] en hunne rollen spelen. Het tooneel en de personagiën
zijn zeker zoodanig, en zoo heerlijk, dat ze eenen heerlijker stijl
vereischen en hooger laarzen[3], dan ik haar weet aan te trekken.
Niemand, die de spraak van d'onfeilbare orakelen des goddelijken Geests
verstaat, zal oordeelen, dat wij een gedichtsel van Salmoneus[4]
bijbrengen, die midden in Elis, op zijnen wagen en metalen brug, Jupijn
braveerende, en met een brandende fakkel den bliksem en donder
nabootsende, van den donder geslagen werd; nochte wij vernieuwen hier
geen grijze fabel van den Reuzenstrijd[5], onder wiens schorse de Poëzy
hare toehoorders reukelooze[6] verwaandheid en godlooze kerkschenderijen
zocht te verleeren, en natuurkennis in te boezemen; namelijk, dat lucht
en winden, in den hollen buik en het zwavelachtige ingewand der aarde
besloten, bijwijlen ademtocht zoekende, met geweld van geborsten
steenrotsen, smook en rook en vlammen, en aardbevingen, en schrikkelijk
geluid, uitbersten, en, hemelhoog opgestegen, in het neerstorten den
grond van land en zee met assche en steenen bestulpen, en ophoopen.
Onder de Profeten verzekeren ons van den afval des Aartsengels en zijnen
aanhang, Isaïas en Ezechiël[7]; bij den Evangelist, Christus, het
allerwaarachtigste orakel, ons met eene stem uit den Hemel bevolen te
hooren; en endelijk Judas Thaddeus, zijn getrouwe Apostel; welker
spreuken waardig zijn in eeuwig diamant, en waardiger, in onze harten
geprint te worden. Isaïas roept: "_O Lucifer, die vroeg opgingt, hoe
zijt ge ter aarde geploft! die de volken kwetste, in uw harte spraakt:
Ik wil in den Hemel stijgen, mijnen stoel boven Gods gestarnte
verheffen, op den berg des verbonds aan de Noordzijde zitten. Ik wil
boven de hooge wolken steigeren, den Allerhoogsten gelijk worden; maar
gij zult ter Helle toe, in den poel des afgronds, vernederd worden_."
God spreekt door Ezechiël aldus: "_Gij zijt een uitgedrukte gelijkenis,
vol wijsheid en volkomen schoon. Gij waart, in de weelde van Gods
Paradijs, bekleed met allerhande kostelijke steenen, sardis, en topazen,
en jaspis, en chrizoliten, en onix, en beril, safier, en karbonkel, en
smaragden; goud was uw sieraad. Op den dag uwer scheppinge waren uwe
schalmeien vaardig. Gij breidde u uit, gelijk een beschaduwende
Cherubijn, en ik zette u op Gods berg. Gij wandelde midden onder de
blakende steenen. Gij waart volschapen in uwen tred, van den dage uwer
scheppinge aan, totdat men u op boosheid betrapte." Beide deze spreuken
zijn, naar den letterlijken zin, d'een van den Koning van Babylon,
d'andere van den Koning van Tyrus te verstaan, die, bij Lucifer, in
hunne heerlijkheid 55 en hoogmoed, geleken, bestraft, en gedreigd
worden. Jezus Christus ziet mede op den val van den weerspannigen
Lucifer, daar hij zegt: "Ik zag den Satan, gelijk een bliksem, uit den
Hemel vallen"; en Thaddeus ontvouwt den afval der Engelen, en hun
misdaad, en de straf daarop gevolgd, zonder eenige bewimpelinge, beknopt
op deze wijze: "_Doch hij heeft de Engelen, die hunne hoogheid niet
bewaarden, maar hun behuizinge verlieten, met eeuwige banden van
duisternisse, tegens het oordeel des grooten Gods bewaard._" Wij stuiten
dan met deze gouden spreuken, en inzonderheid met Judas Thaddeus,
leerling en afgezant des hemelschen Leeraars, en Konings aller Koningen,
gelijk op eenen diamanten schild, alle de pijlen der ongeloovigen, die
de zekerheid van der Geesten afval zouden durven in twijfel trekken.
Behalve dit onderstut ons ten overvloed doorgaans d'eendrachtige en
eerwaardigste aloudheid der godvruchtige oud-vaderen, die in den grond
dezer geschiedenisse overeenstemmen; doch om de kunstgenooten niet op te
houden, zullen we ons met drie plaatsen genoegen; d'eerste getrokken uit
den heiligen Cypriaan, Bisschop en Martelaar te Carthago, daar hij
schrijft: "_Hij, die te voren door een Engelsche[8] Majesteit
ondersteund, Gode aangenaam en waard was, borst, toen hij den mensch
naar Gods beeld geschapen zag, door eenen boosaardigen naijver uit, hem
door ingeven van dien naijver niet eer ten val brengende, voordat hij
zelf door dien naijver ter neer gestort lag, gevangen eer hij ving,
bedorven was eer hij hem bedorf; terwijl hij, van Nijdigheid
aangeprikkeld, den mensche van de genade der onsterfelijkheid, hem
geschonken, beroofde, en zelf ook verloor hetgene hij te voren hadde._"
De groote Gregorius[9] bestelt ons de tweede spreuk: "_Dees afvallige
Engel, geschapen om boven d'andere regementen der Engelen uit te
blinken, is door zijn hoovaardij zulks ter neder gestort, dat hij nu de
heerschappij der standvastige Engelen onderworpen blijft._" Het derde en
leste bewijs scheppen wij uit de predikatiën van den honigvloeienden
Bernardus[10]: "_Schuwt de hoovaardij; ik bidde u, schuwt ze toch!
d'Oorsprong van alle overtredinge is hoovaardij, die Lucifer zelf,
klaarder dan alle starren uitblinkende, met een eeuwige duisternisse
heeft verdonkerd. Zij heeft niet alleen eenen Engel, maar den oppersten
van alle Engelen in eenen Duivel veranderd._" De Hoovaardij en
Nijdigheid, twee oorzaken of aanstokers van dezen afgrijselijken brand
van tweedracht en oorloge, hebben wij uitgedrukt onder het gespan van
twee bestarnde dieren[11], den Leeuw en den Draak die, voor Lucifers
oorlogswagen gespannen, hem tegens God en Michaël aanvoeren; aangezien
deze dieren twee zinnebeelden van deze hoofdgebreken verstrekken; want
de Leeuw, der dieren Koning, gemoedigd door zijne krachten, acht uit
verwaandheid niemand boven zichzelven; en de Nijdigheid kwetst met hare
tong den benijden van verre, gelijk de Draak, met het schieten van zijn
vergift zijnen vijand van verre kwetst. Sint-Augustijn[12], deze twee
hoofdgebreken Lucifer toeëigenende, maalt ons den aard derzelve levendig
af, en zeit, dat Hoovaardij is een liefde tot zijn eigen grootschheid,
maar de Nijdigheid een haatster van eens anders geluk; waaruit klaar
genoeg blijkt wat hieruit geboren wordt: want een iegelijk, zeit hij,
die zijn eigen grootschheid[14] bemint, benijdt zijns gelijken, naardien
ze met hem gelijk staan; of benijdt zijnen minder, opdat die hem niet
gelijk werde; of die grooter zijn dan hij, omdat ze boven hem staan.
Nu dewijl de dieren[14] zelf van verdoemde Geesten misbruikt en bezeten
worden, gelijk in den aanvange de Paradijsslang, en in de heileeuwe de
zwijnskudden, die met een groot gedruisch in zee stortten; en dewijl de
gestarnten, aan den Hemel zelfs bij dieren afgeteekend[15], ook bij de
Profeten gedacht worden; gelijk de Pleiades of Zevenster, en Arcturus,
Orion, en Lucifer, zoo gelieve het u de weligheid en leerzaamheid der
tooneelpoëzye te vergeven, dat de rampzalige geesten zich op ons tooneel
hiermede wapenen en verweren; want den Helschen gedrochten niets eigener
is dan slimme treken, en het misbruik der schepselen en elementen, tot
afbreuk van d'eere en naam des Allerhoogsten, zooverre hij dit gehengt.
Sint-Jan, in zijne Openbaringe, beeldt de Hemelsche geheimenissen, en
den strijd in den Hemel, door een Draak uit, wiens staart nasleepte het
derde deel der sterren, bij de Godgeleerden op d'afvallige Engelen
geduid; waarom men in Poëzye de gebloemde wijze van spreken[16] niet al
te neuswijs behoort te ziften, nochte naar de scherpzinnigheid der
schoollessen te regelen. Ook moeten wij onderscheiden de tweederhande
personagiën, die dit tooneel betreden, namelijk kwaadwillige en goede
Engelen, die een ieder hun eigen rol spelen; gelijk Cicero en de
voegelijkheid zelf ons elk personagië, naar heuren staat en aard, leeren
uitbeelden. Ondertusschen ontkennen wij geenszins, dat heilige stof den
tooneeldichter nauwer verbindt en intoomt, dan wereldsche historiën of
Heidensche verziersels[17]; onaangezien d'oude en befaamde handvest der
poëzy, bij Horatius Flaccus, in zijne Dichtkunste, met deze verzen
uitgedrukt:


    De Schilder en Poëeet ontvingen beide een macht
    Van alles te bestaan, wat elk zich dienstig acht.


Doch hier dient inzonderheid aangeteekend, hoe wij, om den naijver der
hoogmoedige en nijdige Geesten te heftiger t'ontsteken, den Engelen de
geheimenis van het toekomende menschworden des Woords, door den
Aartsengel Gabriël, Gezant en Geheimenistolk der Godheid, eenigszins
ontdekken; hierin (onder verbeteringe) volgende, niet het gevoelen der
meesten, maar sommiger Godgeleerden, naardien dit ons treurtafereel
rijker stof en luister bijzet[18]; zonder dat wij evenwel in dit punt,
noch in andere omstandigheden van oorzaken, tijd, plaatse, en wijze
(waarvan wij ons dienden, om dit treurspel krachtiger, heerlijker,
gevoeglijker en leerzamer uit te voeren) de rechtzinnige waarheid
opzettelijk willen in het licht staan, of iet, naar ons eigen vonden, en
goeddunken, vaststellen. Sint-Pauwels, Gods geheimenisschrijver aan de
Hebreën, verheft zelf, benijdenswaardig genoeg, tot afbreuk van het Rijk
der logenen en verleidende Geesten, de heerlijkheid, macht, en Godheid
van het menschgeworden Woord, door zijn uitstekendheid boven alle
Engelen, in naam, in zoonschap en erfgenaamschap, in het aanbidden der
Engelen, in zijn zalvinge, in zijne verheffinge aan Gods rechtehand, in
de eeuwigheid zijner heerschappij, als een Koning over de toekomende
wereld, en de oorzaak en het einde aller dingen, en een gekroond Hoofd
der menschen en Engelen, zijne aanbidders, Gods boden en Geesten,
gezonden ten dienst der menschen, erfgenamen der zaligheid, welker
natuur Gods Zoon, de Engelen voorbijgaande, in het bloed van Abraham
aanneemt. Bij gelegenheid van deze onschuld[19] achte ik niet ongerijmd
hier ter loop iet aan te roeren tot onschuld van tooneel en
tooneeldichteren, die Bijbelstof voorstellen, naardien ze bijwijlen
opspraak onderworpen zijn[20]; gelijk trouwens 's menschen
zinnelijkheid[21] verscheiden is, en d'ongelijke getemperdheid der
hersenen veroorzaakt, dat d'een trek tot een zelve zaak heeft, die den
anderen tegens het hart steekt. Alle eerlijke kunsten en oefeningen
hebben hare beijveraars en tegenwrijters, ook haar recht gebruik en
misbruik. De heilige treurspeldichters[22] hebben, onder de oude
Hebreën, tot hun voorbeeld den Poëet Ezechiël[23], die den uittocht
der twaalf Stammen uit Egypte in Grieksch nagelaten heeft; onder
d'eerwaardige Oudvaders hebben zij het groote licht uit den Oosten,
Gregorius Nazianzener[24], die zelf den gekruisten Verlosser in
Grieksche tooneelverzen uitbeeldde; gelijk wij nog van wijlen den
Koninklijken Gezant, Hugo de Groot[25], dat groote licht der geleerdheid
en vromigheid onzer eeuwe, Sint-Gregorius' spoor nastrevende, voor zijn
treurspel van den Gekruiste, in Latijn beschreven, en dien onverganklijken
en stichtigen arbeid, eer en dankbaarheid schuldig blijven. Onder
d'Engelsche Onroomschen heeft de geleerde pen van Richard Baker[26],
Lucifer en al den handel der oproerige Geesten ook vrij breed in 't
rijmeloos uitgestreken. Wel is waar, dat de Vaders der oude Kerke de
gekristende tooneelspeelders buiten de gemeenschap der Kerke keerden, en
het tooneelspel van dien tijd heftig bestreden; maar let men er wel op,
de tijd en de reden van dien was heel anders gelegen. De wereld lag toen
nog diep, op vele plaatsen, in Heidensche afgoderij verzonken. De grond
des Christendoms was nog onbestorven, en de tooneelspelen werden Cybele,
der gedroomde Goden moeder, een groote afgodinne, ter eere gespeeld, en
gehouden voor een verdienstig middel om hierdoor landplagen van den hals
des volks af te keeren. Sint-Augustijn getuigt, hoe de Heidensche
Aartspriester, een bedienaar van Numa's instellingen en afgodendienst,
te Rome, ter oorzake van een zware peste, de tooneelspelen eerst
instelde, en door zijn gezag bekrachtigde. Scaliger zelf bekent, dat ze,
om de gezondheid des volks te verwerven, door ingeven van de Sibille
ingesteld waren; in voegen, dat dit spelen eigenlijk strekte tot een
krachtig voedsel van de blinde afgoderij des Heidendoms, en verheffinge
der afgoden; een ingekankerde gruwel, wiens uitroeien den eersten
kruishelden, en de gedurig worstelende Kerke op zooveel zweet en bloed
stond, maar nu lang uitgestorven, geene voetstappen in Europa laat. Dat
de H. Oudvaders die tooneelen hierom, en tegelijk om het bederf der
zeden, en andere openbare en schaamtelooze misbruiken van naakte
jongelingen, vrouwen, en maagden, en andere vuiligheden, bestraften, was
noodig en loflijk, gelijk het in dien gevalle nog zoude zijn. Dit nu
overgeslagen, laat ons het nut en den oorbaar van stichtelijke en
vermakelijke spelen niet te licht wegworpen. Heilige en eerlijke
voorbeelden dienen ten spiegel, om deugd en Godvruchtigheid t'omhelzen;
gebreken, en d'elenden, daaraan gehecht, te schuwen. Het wit en oogmerk
der wettige Treurspelen[27] is de menschen te vermorwen door schrik en
meêdoogen[28]. Scholieren, en opluikende jonkheid worden door spelen,
in talen, welsprekendheid, wijsheid, tucht, en goede zeden en manieren,
geoefend, en dit zet, in de teere gemoeden en zinnen, een plooi van
voegelijkheid en geschiktheid, die hun, tot in den ouderdom toe,
bijblijven en aanhangen[29]; ja, het gebeurt bijwijlen, dat
overvliegende vernuften, bij geene gemeene middelen te buigen noch te
verzetten, door spitsvondigheden[30] en hoogdravenden tooneelstijl
geraakt, en, buiten hun eigen vermoeden, getrokken worden; gelijk een
edele luitsnaar geluid geeft en antwoordt, zoodra heur weêrgade, van
dezelve nature en aard, op eenen gelijken toon en andere luit gespannen,
getokkeld wordt van een geestige hand, die, al spelende, den
tuimelgeest[31] uit eenen bezeten en verstokten Saul drijven kan. De
historiën der eerste Kerke bezegelen dit met de gedenkwaardige
voorbeelden van Genesius en Ardaleo, beide tooneelspeelders, in den
Schouwburg, door den H. Geest verlicht en bekeerd; terwijl ze, onder het
spelen, den Christenschen Godsdienst willende beschimpen, overtuigd
wierden van de waarheid, die ze geleerd hadden uit hun deftige
speelrollen, doorgaands beter gestoffeerd met pit van wijsheid dan laffe
redenen, uren lang in den wind gestrooid, en eer verdrietig dan
leerzaam. Men worpt ons, ten opzichte van Bijbelstoffe, voor, dat men
geen spel met heilige zaken behoorde te spelen; en zeker, dit zou wat
schijns hebben in onze tale, die juist het woord van Spel mede brengt;
maar wie slechts een woord of anderhalf Grieksch kan uitstamelen, weet
wel, dat dit woord bij Grieken en Latijnen geen gebruik heeft in dien
zin; want _Tragoedia_ is een koppelwoord, en beteekent eigenlijk
Bokkezang, naar der herderen wedgezangen, ingesteld om met zingen eenen
bok te winnen, uit welke gewoonte de treurzangen, en sedert de
tooneelspelen, hunnen oorsprong namen; en wil men ons immers dus
ongenadig knuffelen om het woord Spel[32], waar blijven we dan met
orgelspel, Davids harp- en zangspel, en het spel van tien snaren, en
ander fluit- en snarespel, bij verscheidenheid van Onroomschen in hunne
vergaderingen ingevoerd? Wie dan dit onderscheid vat, zal wel, het
misbruik der tooneelkunste bestraffende, het rechtmatig gebruik niet
ongenadig vallen, en dezen heerlijken, ja, Goddelijken vond, een
eerlijke uitspanninge en honigzoete verkwikkinge van 's levens
moeielijkheden[33], de jeugd, en kunstbeminnende burgerije niet
misgunnen; opdat wij, hierdoor gemoedigd, Lucifer met meer ijvers ten
Treurtooneele voeren, daar hij endelijk, van Gods bliksem getroffen, ter
Helle stort, ten klaren spiegel van alle ondankbare staatzuchtigen, die
zich stoutelijk tegens de geheiligde Machten en Majesteiten, en wettige
Overheden durven verheffen.


Noten:

[1] _Het heilig treurtooneel_: tooneel waarop gewijd spel gespeeld
wordt.

[2] _de stellagië stoffeeren_: Uitdrukking verwant aan een andere, bij
V. zeer geliefd: "het tooneel bekleeden": bezetten, vullen. Men sprak
ook van een schilderij stoffeeren, met figuren.

[3] _hooger laarzen_. De Grieksche en Romeinsche tooneelspelers, die op
grooten afstand van de in halven cirkel gezeten toeschouwers optraden,
moesten, om niet te klein te lijken, hun gestalte vergrooten. Zij liepen
dus op _Kothurnen_, door V. vertaald als "tooneellaarzen", ook wel
"brozen". Hoe verhevener het spel, des te hooger, meent hij, ook deze
laarzen.

[4] _Salmoneus_. Zie achter het titelblad. Ook Voorwoord, en Inleiding
van De K., blz. XVII.

[5] _Reuzenstrijd_. Zie ook hierover mijn Voorwoord en de Inleiding van
De K.

[6] _reukeloos_: roekeloos.

[7] Isaias; Jesaja (Statenbijbel).

[8] Engelsche. Bij Vondel vaak gebruikt in verband met _Engel_, niet met
_Engeland_. _Engelsche Majesteit_: Engelen majesteit.

[9] _De groote Gregorius_: Paus Gregorius Magnus, 6e Eeuw--_bestelt
ons_: bezorgt ons.

[10] _Bernardus_ (van Clairvaux), 12e E. bijgenaamd _mellifluus_ =
honingvloeiende, om zijn welsprekenskunst.

[11] _bestarnde dieren_: dieren die als sterrebeelden voorkomen.

[12] _Augustijn_, bisschop Augustinus van Hippo, 4e E.

[13] _grootschheid_: grandezza, heerlijkheid.

[14] _Nu dewijl de dieren_. Het verband tusschen de dieren en deze stof
uitvoerig uitgewerkt in Bilderdijk's _De Dieren_. Zie ook Beets,
_Verscheidenheden_, N.B. II.

[15] _Zelfs bij dieren afgeteekend_: door dieren.

[16] _Waarom men in poezy de gebloemde wijze van spreken_: Dichters,
profeten, bijbelschrijvers gunne men de beeldspraak.

[17] _verzieren_ is: bedenken, verdichten; versieren: opschiken.
Verziersel dus: verdichtsel, verzinsel.

[18] _rijker stof bijzet_. Meer afwisseling geeft.

[19] _onschuld_: verontschuldigingen.

[20] _Naardien ze bijwijlen opspraak onderworpen zijn_. V. had hier een
profetisch oogenblik. Inderdaad heeft zijn ten tooneele brengen van deze
stof de verontwaardiging der predikanten opgewekt, die na de tweede
voorstelling den Amsterdamschen magistraat een verbod van verdere
vertooning wisten te ontlokken.

[21] _zinnelijkheid_, dat waar de zinnen zich op zetten: smaak. "De
smaken zijn verschillend."

[22] _heilige treurspeldichters_. "Heilig" behoort bij treurspel, niet
bij dichters: dichters van gewijde stoffen.

[23] _Poëet Ezechiël_. Niet _profeet_ (2e E. na Chr.).

[24] _Gregorius Nazianzener_. Gregorius van Nazianze (4e Eeuw).

[25] Vondels eerbied voor Huig de Groot, ook als dichter, was
onverwelkbaar. Hier huldigt hij zijn _Christus Pattens_; voor zijn _Adam
in Ballingschap_ inspireerde hem De Groots _Adamus Exul_; diens derde
Latijnsche treurspel: _Solompaneas_ vertaalde hij. Zie mijn Inleiding
pag. 71.

[26] _Sir Richard Baker_ (1568-1643) een Engelsch landedelman, die in
schulden kwam voor familieleden en in de gevangenis _Bespiegelingen_ en
_Overwegingen_ schreef over Bijbelsche onderwerpen (_Chambers_).

[27] _wettige treurspelen_: staat tegenover de onheilige, w.o. V. zoo
juist gesproken heeft. Dus die gewettigd zijn door hun hoog karakter.
Of: die geschreven zijn overeenkomstig de Tooneelwetten?

[28] _de menschen te vermurwen door schrik en mededoogen_. Voor de
beteekenis van deze woorden in de leer van het tragische zie mijn
Inleiding over V.'s dramatiek, pag. 32-45.

[29] _Zooals Vondel ook uitvoerig in zijn Berecht tot zijn (5 jaar
latere) _Jeptha_ den "matigenden" en "manierenden" invloed der
treurspelen zou uiteenzetten; voornamelijk gegrond op den gewekten
schrik.

[30] _spitsvondig_. Niet zoo scherp, en zeker niet ongunstig, op te
vatten als tegenwoordig: Vernuftige vonden, spreuken.

[31] _tuimelgeest_: oproerigen geest; de geest, die de hersenen doet
tuimelen, dazen.

[32] _gestoffeerd_: schoon gevuld met.

[33] Zie over V. en het Treurspel mijn Inleiding, "Vondel's Dramatiek",
pag. 24/25 en 31.


       *       *       *       *       *


INHOUD


Lucifer, d'Aartsengel, opperste en doorluchtigste boven alle Engelen,
hoovaardig en staatzuchtig, uit blinde liefde tot zijn eigen, benijdde
Gods onbepaalde grootheid, ook den mensch, naar Gods beeld geschapen, en
in het welig Paradijs met de heerschappije des aardbodems begiftigd. Hij
benijdde God en den mensch te meer, toen Gabriël, Gods Heraut, alle
Engelen voor dienstbare geesten verklaarde, en de geheimenissen van Gods
toekomende menschworden hun ontdekte; waardoor het Engelsdom
voorbijgegaan, de waarachtige menschelijke natuur, met de Godheid
vereenigd, een gelijke Macht en Majesteit te verwachten stond; waarom de
hoovaardige en nijdige Geest, pogende zichzelven Gode gelijk te stellen,
en den mensch buiten den Hemel te houden, door zijne medestanders[1],
ontelbare Engelen oprokkende, wapende, en tegens Michaël, 's Hemels
Veldheer, en zijne heirkrachten, onaangezien Rafaëls waarschuwinge,
aanvoerde; en afgestreden, na de neêrlaag, uit wrake den eersten mensch,
en in hem alle zijne nakomelingen, ten val brocht, en hij zelf met zijne
weêrspannelingen ter Helle gestort, en eeuwig verdoemd werd.


    _Het Tooneel is in den Hemel_.


Noot:

[1] _door zijne medestanders_: d.w.z. met behulp van zijn medestanders.


       *       *       *       *       *


PERSONAGIEN


BELZEBUB..)
BELIAL....) _Wederspannige Oversten_.
APOLLION..)
GABRIEL, _Gods Geheimenistolk_.
REI VAN ENGELEN.
LUCIFER, _Stedehouder_.
LUCIFERISTEN, _Oproerige Geesten_.
MICHAEL, _Veldheer_.RAFAEL, _Beschermengel_.
URIEL, _Michaëls Schildknaap_.


(_Voor het eerst gespeeld te Amsterdam, op 2 Februari_ 1654.)


       *       *       *       *       *


HET EERSTE BEDRIJF


BELZEBUB, BELIAL, APOLLION[1].


BELZEBUB:

Mijn Belial ging hene op lucht en vleugels drijven,
Om uit te zien waar onze Apollion mag blijven.
Vorst Lucifer zond hem, tot dezen tocht bekwaam,
Naar 't aardrijk, opdat hij eens nader kennis naam'
Van Adams heil en staat, waarin d'Almogendheden
Hem stelden. Het wordt tijd, om weder van beneden
Te keeren hier ter stede; ik gis, hij is niet veer.
Een wakker dienaar vliegt op 't wenken van zijn heer
En stut zijn meesters troon getrouw met hals en schouder.

BELIAL:

Heer Belzebub! gij Raad van 's Hemels Stedehouder,
Hij steigert steil, van kreits in kreits[2], op ons gezicht.
Hij streeft den wind voorbij, en laat een spoor van licht
En glanzen achter zich, waar zijn gezwinde wieken
De wolken breken. Hij begint ons' lucht te rieken,
In eenen andren dag en schooner zonneschijn,
Daar 't licht zich spiegelt in het blauwe kristallijn.
De hemelklooten[3] zien met hun gezicht, van onder,
Terwijl hij rijst, hem na, een ieder in 't bijzonder
Verwonderd om dien vaart en goddelijken zwier,
Die hun geen Engel schijnt, maar eer een vliegend vier.
Geen star verschiet zoo snel. Hier komt hij aangestegen,
Met eenen gouden tak, en heeft de steile wegen
Voorspoedig afgeleid.

BELZEBUB:

Wat brengt Apollion?

APOLLION:

Heer Belzebub! ik heb, zoo vlijtig als ik kon,
Het laag gewest bespied, en offere u de vruchten
Zoo diep beneden ons, in andre zon en luchten,
Gesproten; oordeel, uit de vruchten[4], van het land
En van den hof, door God gezegend en beplant,
Tot wellust van den mensch[5].

BELZEBUB:

                            Ik zie de gouden bladen,
Met perlen van de lucht, den zilvren dauw, geladen.
Hoe lieflijk riekt dit loof, dat zijne verf[6] behoudt!
Hoe gloeit dit vroolijk[7] ooft van karmozijn en goud!
't Waar jammer zoo men dit ontwijdde met de handen.
't Gezicht bekoort den mond. Wie zou niet watertanden
Naar aardsche lekkernij? Hij walgt van onzen dag,
En hemelsch mann'[8], die 't ooft der aarde plukken mag.
Men zou ons Paradijs om Adams hof verwenschen;
't Geluk der Engelen moet wijken voor de menschen.

APOLLION:

Nietwaar, heer Belzebub? Al schijnt de hemel hoog,
Wij liggen veel te laag. Hetgeen ik met mijn oog
Gezien heb, mist me niet[9]. 't Vermaak van 's werelds hoven,
Een eenig Eden gaat ons Paradijs te boven.

BELZEBUB:

Laat hooren wat ge zaagt; wij luistren t'zamen toe.

APOLLION:

'k Verzwijg mijn henevaart, om niet te reppen hoe
Gezwind ik nedersteeg, en zonk door negen bogen[10],
Die, sneller dan een pijl, rondom hun midpunt vlogen.
Het rad der zinnen kan zoo snel niet ommeslaan,
In ons' gedachten, als ik, lager dan de maan[11]
En wolken, afgegleên, bleef hangen op mijn pennen[12].
Om 't Oostersche gewest en landschap t' onderkennen[13],
Op 't aanzicht van den kloot, daar d'Oceaan om spoelt,
Waarin zoo menig slag van zeegedrochten woelt.
Van verre zag men hier een hoogen berg verschieten[14],
Waaruit een waterval, de wortel van vier vlieten,
Ten dale nederbruist. Wij streken steil en schuin
Voorover met ons hoofd, en rustten op de kruin
Des bergs, van waar men vlak de zalige landouwen
Der onderwereld[15] en haar weelde kon aanschouwen.

BELZEBUB:

Nu schilder ons den hof en zijn gestaltenis.

APOLLION:

De hof valt rond[16], gelijk de kloot der wereld is.
In 't midden rijst de berg, waaruit de hoofdbron klatert,
Die zich in vieren deelt en al het land bewatert,
Geboomte en beemden laaft, en levert beken uit,
Zoo klaar gelijk kristal, daar geen gezicht op stuit[17].
De stroomen geven slib, en koesteren de gronden.
Hier worden Onixsteen en Bdellion[18] gevonden.
Hoe klaar de hemel ook van sterren blinkt en barnt,
Hier zaaide Vrouw Natuur in steenen een gestarnt,
Dat onze starren dooft. Hier blinkt het goud in d'aderen.
Hier woû Natuur haar schat in éénen schoot vergaderen.

BELZEBUB:

Wat zweeft er voor een lucht, waarbij dat schepsel leeft?

APOLLION:

Geen Engel, onder ons, zoo zoet een adem heeft,
Gelijk de frissche geest, die hier den mensch bejegent,
Het aangezicht verkwikt en alles streelt en zegent:
Dan[19] zwelt de boezem der landouw van kruid en kleur,
En knop en telg[20] en bloem, en allerhanden geur.
De dauw ververscht ze 's nachts. Het rijzen en het dalen
Der zonne weet zijn maat, en matigt zoo haar stralen
Naar eisch van elke plant, dat allerhande groen
En vrucht gevonden wordt in eenerlei seizoen.

BELZEBUB:

Nu maal me de gedaante en 't wezen van de menschen.

APOLLION:

Wie zou ons Engelsdom voor 't menschdom willen wenschen[21],
Wanneer men schepsels ziet, die 't al te boven gaan,
En onder wiens[22] gezag alle andre dieren staan.
Ik zag den ommegang[23] van honderdduizend dieren,
Die op het aardrijk treên, of in de wolken zwieren,
Of zwemmen in den stroom, zoo ieder is gewend,
En leven schept in zijn bijzonder element.
Wie zou een ieders aard en eigenschappen ramen
Als Adam? want hij gaf ze op eene rij haar namen.
De bergleeuw kwispelde hem aan met zijnen staart,
En loech den meester toe. De tiger lei zijn aard
Voor 's Konings voeten af. De landstier[24] boog zijn horen,
En d'olifant zijn snuit. De beer vergat zijn tooren;
Griffoen en adelaar kwam luistren naar dien man,
Ook draak, en Behemoth, en zelfs Leviatan[25].
Nog zwijg ik welk een lof den mensch wordt toegezongen
En toegekwinkeleerd van 't lustpriëel, vol tongen;
Terwijl de wind in 't loof, de beek langs d'oevers speelt,
En ruischt op een muziek, dat nimmer 't hart verveelt.
Had zich Apollion in zijnen last gekweten,
Hij had ons Hemelrijk in Adams Rijk vergeten[26].

BELZEBUB:

Wat dunkt u van het paar, dat gij beneden zaagt?

APOLLION:

Geen schepsel heeft omhoog mijn oogen zoo behaagd
Als deze twee omlaag. Wie kon zoo geestig[27] strengelen
Het lichaam en de ziel, en scheppen dubbele Engelen[28]
Uit kleiaarde en uit been! Het lichaam, schoon van leest,
Getuigt des Scheppers kunst, die blinkt in 't aanschijn meest,
Den spiegel van 't gemoed. Wat lid mij kon verbazen,
Ik zag het beeld der ziele in 't aangezicht geblazen.
Bezit het lijf iet schoons, dat vindt men hier bijeen.
Een Godheid geeft haar glans door 's menschen oogen heen.
De redelijke ziel komt uit zijn tronie zwieren.
Hij heft, terwijl de stomme en redelooze dieren
Naar hunne voeten zien, alleen en trotsch het hoofd
Ten hemel op naar God, zijn Schepper, hoog geloofd.

BELZEBUB:

Hij looft hem niet vergeefs voor zooveel rijke gaven.

APOLLION:

Hij heerscht, gelijk een God, om wien het al moet slaven.
D'onzichtbre ziel bestaat uit geest, en niet uit stof.
Z' is heel in ieder lid. Het brein verstrekt haar Hof.
Zij leeft in eeuwigheid, en vreest noch roest noch schennis.
Z' is onbegrijpelijk. Voorzichtigheid, en kennis,
En deugd, en vrijen wil bezit ze in eigendom.
Voor hare majesteit staan alle Geesten stom.
De wijde wereld zal eerlang van menschen krielen;
Zij wacht, uit luttel zaads, een rijken oogst van zielen.
En hierom huwde God den man aan zijn mannin.

BELZEBUB:

Wat dunkt u van zijn ribbe[29], en lieve gemalin?

APOLLION:

Ik dekte mijn gezicht en oogen met mijn vleugelen,
Om mijn gedachten en genegendheên te teugelen,
Zoodra zij mij gemoette, als Adam met der hand
Haar leidde door het groen. Bijwijlen hield hij stand,
Beschouwde ze overzij, en, onder dat belonken,
Begon een heilig vier zijn zuivre borst t'ontvonken:
Dan kuste hij zijn bruid, en zij den bruidegom,
Dan ging de bruiloft in, met eenen wellekom
En brand van liefde, niet te melden, maar te gissen;
Een hooger zaligheid, die d'Engelen nog missen.
Hoe arm is eenigheid! Wij kennen geen gespan[30]
Van tweederhande kunne, een jonkvrouw en een man.
Helaas! wij zijn misdeeld; wij weten van geen trouwen,
Van gade of gading, in een Hemel zonder vrouwen!

BELZEBUB:

Zoo wordt er met der tijd een wereld aangeteeld?

APOLLION:

Door een genot van 't schoon, in 's menschen brein gebeeld,
En ingedrukt met kracht van d'opgespannen zinnen.
Dat houdt dit paar verknocht. Hun leven is beminnen
En wederminnen met een onderlingen lust,
Onendelijk gelescht, en nimmer uitgebluscht.

BELZEBUB:

Nu pas me deze bruid naar 't leven af te malen.

APOLLION:

Dit eischt Natuurs penseel[31]: geen verf, maar zonnestralen.
De man en vrouw zijn beî volschapen, even schoon,
Van top tot teen. Met recht spant Adam wel de kroon,
Door kloekheid van gedaante en majesteit van 't wezen,
Als een ter heerschappij des aardrijks uitgelezen;
Maar al wat Eva heeft vernoegt haar bruigoms eisch:
Der leden teederheid, een zachter vel en vleisch,
Een vriendelijker verf, aanminnigheid der oogen,
Een minnelijke mond, een uitspraak, wiens[32] vermogen
Bestaat in eedler klank; twee bronnen van ivoor,
En wat men best verzwijge, eer dit een Geest bekoor';--
Bejegent Engelen, hoe schoon ze uw oog behaagden,
Het zijn wanschapenheên bij 't morgenlicht der maagden.

BELZEBUB:

Het schijnt, gij blaakt van minne om 't vrouwelijke dier[33].

APOLLION:

Ik heb mijn slagveêr in dat aangename vier
Gezengd. Het viel me zwaar van onder op te stijgen,
Te roeien, om den top van Engleburg te krijgen.
Ik scheidde, doch met pijn, en zag wel driewerf om.
Nu blinkt geen Serafijn, in 't Hemelsch Heiligdom,
Als deze, in 't hangend haar, een gouden nis van stralen[34],
Die, schoon gewaterd, van den hoofde nederdalen,
En vloeien om den rug. Zoo komt ze, als uit een licht,
Te voorschijn, en verheugt den dag met haar gezicht.
Laat perle en perlemoer u zuiverheid beloven;
Haar blankheid gaat de perle en perlemoer te boven.

BELZEBUB:

Wat baat al 's menschen roem, indien zijn schoonheid smelt
En endelijk verwelkt, gelijk een bloem op 't veld?

APOLLION:

Zoo lang die hof beneên niet ophoude ooft te geven,
Zal dit gezaligd paar bij zulk een appel leven,
Die daar in 't midden groeit, bevochtigd van den stroom,
Waarbij de wortel leeft. Dees' wonderbare boom
Wordt 's levens boom genoemd. Zijn aard is onbederflijk.
Hierdoor geniet de mensch het eeuwig en onsterflijk,
En wordt den Engelen, zijn broederen, gelijk,
Ja, overtreft ze in 't eind, en zal zijn macht en rijk
Verbreiden overal. Wie kan zijn vleugels korten?
Geen Engel heeft de macht zijn wezen uit te storten
In duizendduizenden, in een oneindig tal.
Nu overreken eens, wat hieruit worden zal.

BELZEBUB:

De mensch is machtig dus ons over 't hoofd te wassen?

APOLLION[35]:

Zijn wasdom zal ons haast verschrikken en verrassen,
Al duikt zijn heerschappij nu lager dan de maan;
Al is die macht bepaald, hij zal al hooger gaan,
Om zijnen stoel in top der Hemelen te zetten.
Zoo God dit niet belet, hoe konnen wij 't beletten?
Want God bezint den mensch, en schiep het al om hem.

BELZEBUB:

Wat hoor ik? een bazuin? gewis, hier wil een stem
Op volgen; zie eens uit, terwijl we hier verbeien.

APOLLION:

d'Aartsengel Gabriël, gevolgd van 's Hemels reien,
Genaakt in 's Hoogsten naam, om uit den hoogen troon
T'ontvouwen, als Heraut, hetgeen hem wierd geboôn.

BELZEBUB:

Ons lust te hooren, wat d'Aartsengel zal gebieden.


    GABRIËL. REI VAN ENGELEN.


GABRIËL:

Hoort toe, gij Engelen! hoort toe, gij Hemellieden!
De hoogste Goedheid, uit wiens boezem alles vloeit,
Wat goed, wat heilig is; die nimmer wordt vermoeid
Door weldoen, noch verarmd van haar genadeschatten,
Tot nog met geen begrijp der schepselen te vatten;
Dees' Goedheid schiep den mensch haar eigen beeld gelijk,
Ook d'Eng'len, opdat zij te zamen 't eeuwig Rijk,
En nooit begrepen goed, na 't vierig onderhouden
Der opgeleide wet, met God bezitten zouden.
Zij bouwde 't wonderlijk en zienelijk Heelal
Der wereld, Gode en ook den mensche te geval,
Opdat hij in dit hof zou heerschen en vermeeren,
Met al zijne afkomst hem bekennen, dienen, eeren,
En stijgen, langs de trap der wereld, in den trans
Van 't ongeschapen licht, den zaligenden glans.
Al schijnt het Geestendom alle andre t'overtreffen;
God sloot van eeuwigheid het Menschdom te verheffen,
Ook boven 't Engelsdom, en op[36] te voeren tot
Een klaarheid en een licht, dat niet verschilt van God.
Gij zult het eeuwig Woord, bekleed met been en âren,
Gezalfd tot Heer en hoofd en rechter, al de scharen
Der Geesten, Engelen, en menschen te gelijk,
Zien rechten, uit zijn troon en onbeschaduwd Rijk.
Daar staat de stoel alreê geheiligd in het midden.
Dat alle d'Engelen Hem passen aan te bidden.
Zoo ras hij innerij, wien 't menschelijk gestalt,
Ook boven ons' natuur verheerelijkt, gevalt.
Dan schijnt de heldre vlam der Serafijnen duister,
Bij 's menschen licht en glans en goddelijken luister.
Genade dooft natuur en al haar glansen uit[37].
Dit 's noodlot, en een onherroepelijk besluit[38].

REI VAN ENGELEN:

Al wat de Hemel stemt[39], zal 't Hemelsch heir behagen.

GABRIEL:

Zoo past[40] u trouw in Gods en 's menschen dienst te dragen,
Naardien de Godheid zelf de menschen zoo bemint.
Wie Adam eert, het hart van Adams vader wint.
De mensch en Engel, beide uit éénen stam gesproten,
Zijn medebroeders, uitgekoren lotgenooten[41],
Des Allerhoogsten zoons en erven, zonder smet.
Een ongedeelde wil en liefde zij uw wet!
Gij weet hoe 't Engelsdom moet onderscheiden worden[42]
In driederhande rij, en negenvoudige orden:
De hoogste in Serafijn en Cherubijn en Troon,
Die zitten in Gods Raad, en sterken zijn geboôn.
De middelrij bestaat uit Heerschappijen, Krachten
En Machten, die op 't woord van Gods Geheimraad wachten
Tot 's menschen nut en heil en hulp in 't algemeen.
De derde en laagste rij, gewijd uit Vorstenheên,
En groote Aartsengelen en Engelen, moet duiken[43]
Voor 't woord der middelrije, en laten zich gebruiken
Beneden het gewelf van zuiver kristallijn,
In hun bijzondren last, zoo wijd 't gestarrent schijn'.
Wanneer de wereld koom' zich verder uit te spreiden,
Wordt elk van deze rij in zijn gewest bescheiden,
Of weet zijn eigen stad en huis, en wat persoon
Zijn zorg bevolen blijft, ter eere van Gods kroon[44].
Getrouwen, gaat dan hene; onsterfelijke Goden,
Gehoorzaamt Lucifer[45], verknocht aan Gods geboden.
Bevordert 's Hemels eer in 't menschelijk geslacht,
Een ieder in zijn wijk, een ieder op zijn wacht.
Laat sommigen voor God de schaal vol wierook branden,
En brengen voor Gods troon der menschen offeranden
En wenschen en gebeên, en zingen 's Godheids lof,
Dat zich de galm verspreie in 't eeuwigjuichend hof.
Een ander draai gestarnte[46] en ronde hemelklooten,
Of zett' den Hemel op, of hou de lucht gesloten
Met wolken, om den berg te zegenen omlaag,
Met eenen zonneschijn, of versche regenvlaag
Van manne en honigdauw, daar God wordt aangebeden
Door d'eerste onnoozelheid[47], de burgerij van Eden.
Wie door de lucht, en 't vier, en aarde, en water rent,
Die matige op zijn pas een ieder element,
Naar Adams wensch, of legg' den bliksemstraal aan banden,
Of breidele den storm, of breek' de zee op stranden.
Een ander sla de treên des menschen gade op 't veld.
De Godheid heeft zijn haar tot op één haar geteld.
Men draag' hem op de hand, dat hij zijn voet niet stoote.
Wordt iemand, als gezant, gezonden van een Groote[48]
Aan Adam, 's aardrijks Vorst, dat hij zijn last verricht.
Zoo luidt mijn last, waaraan de Godheid u verplicht.

    REI VAN ENGELEN[49]:

    ZANG.

    Wie is het, die zoo hoog gezeten,
      Zoo diep in 't grondelooze licht,
    Van tijd noch eeuwigheid gemeten
      Noch ronden, zonder tegenwicht[50],
    Bij zich bestaat, geen steun van buiten
      Ontleent, maar op zichzelven rust,
    En in Zijn wezen kan besluiten
      Wat om en in Hem, onbewust
    Van wanken, draait, en wordt gedreven
      Om 't een en eenig middelpunt[51];
    Der zonnen zon, de geest, het leven;
      De ziel van alles wat gij kunt
    Bevroên, of nimmermeer bevroeden;
      Het hart, de bronaâr, d'oceaan
    En oorsprong van zoovele goeden[52]
      Als uit Hem vloeien en bestaan
    Bij zijn genade, en alvermogen,
      En wijsheid, die hun 't wezen schonk
    Uit niet, eer dit in top voltogen
      Paleis, der Heemlen Hemel, blonk;
    Daar wij met vleuglen d'oogen dekken,
      Voor aller glansen Majesteit;
    Terwijl we 's Hemels lofgalm wekken,
      En vallen, uit eerbiedigheid,
    Uit vreeze, in zwijm op 't aanzicht neder.--
      Wie is het? noemt, beschrijft ons Hem,
    Met eene Serafijne veder.
      Of schort het aan begrijp en stem?

    TEGENZANG.

    Dat 's _God_. Oneindig eeuwig Wezen
      Van alle ding, dat wezen heeft.
    Vergeef het ons, o nooit volprezen
      Van al wat leeft, of niet en leeft;
    Nooit uitgesproken, noch te spreken;
      Vergeef het ons, en scheld ons kwijt
    Dat geen verbeelding, tong, noch teeken
      U melden kan. Gij waart, Gij zijt,
    Gij blijft dezelve. Alle Englekennis
      En uitspraak, zwak, en onbekwaam,
    Is maar ontheiliging en schennis:
      Want ieder draagt zijn eigen naam.
    Behalve Gij. Wie kan U noemen
      Bij Uwen Naam? wie wordt gewijd
    Tot Uw Orakel? wie durf roemen?
      Gij zijt alleen dan die Gij zijt,
    U zelf bekend en niemand nader.
      U zulks te kennen, als Gij waart,
    Der eeuwigheden glans en ader,
      Wien is dat licht geopenbaard?
    Wien is der glansen glans verschenen?
      Dat zien is nog een hooger heil
    Dan wij van uw genade ontleenen;
      Dat overschrijdt het perk en peil
    Van ons vermogen. Wij verouden
      In onzen duur; Gij nimmermeer.
    Uw wezen moet ons onderhouden.
      Verheft de Godheid; zingt Haar eer!

    TOEZANG.

    Heilig, heilig, nog eens heilig,
      Driemaal heilig! eer zij God!
    Buiten God is 't nergens veilig.
      Heilig is het hoog gebod.
    Zijn geheimenis zij bondig[53];
      Men aanbidde Zijn bevel.
    Dat men overal verkondig,
      Wat de trouwe Gabriël
    Ons met zijn bazuin kwam leeren:
    Laat ons God in Adam eeren.
      Al wat God behaagt, is wel.


Noten:

[1] BELZEBUB: vlieg van God; BELIAL: deugniet (beide Hebreeuwsche
namen); APOLLION (Grieksch): verderver.--Deze Engelen zijn dus door
Vondel alvast gekenschetst naar den hun toegeschreven, misdadigen,
duivelschen aard.

BELZEBUB spreekt de eerste 9 regels als alleenspraak; vóór de komst van
Belial. Dat deze uitgezonden werd om te zien waar de naar de aarde
gezonden Apollion mag blijven, toont aanstonds de spanning, waarin de
laatste scheppingsdaad: de vorming van den mensch, den hemel der Engelen
gebracht heeft. De volgende schildering van Apollion's opvlucht brengt
lezers en hoorders in de sfeer der handeling.

[2] _Kreits in kreits_: de negen bogen of sferen, die tusschen den Hemel
der Hemelen en de aarde liggen (_Voorwoord_).

[3] De hemelklooten: bollen, planeten, die rond die bogen loopen (id.).

[4] "Uit de vruchten zult ge den boom kennen". Van: over.

[5] De voorstelling dat het Paradijs door God ten bate der menschheid
geplant is, opent de reeks der de engelen beroerende verkondigingen van
Gods bevoorrechting van dit nieuwe schepsel.

[6] _verf_: kleur.

[7] _vroolijk_: fleurig.

[8] hemelsch _mann_: 't manna dat ten voedsel der Joden in de woestijn
uit den hemel viel.

[9] _mist me niet_: ontgaat me niet, nl.: de beteekenis ervan.

[10] _de negen bogen_: (zie _Voorwoord_).

[11] De maan gleed rond de laagste schaal; dus de laatste, bij de aarde.

[12] _pennen_: vleugels.

[13] de beschrijving van Apollion geeft meer het Paradijs, naar Vondel
en zijn lezers 't zichzelf voorstelden, dan naar 't geen een afgezant
des Hemels 't zou waargenomen en geteekend hebben. Maar objectiveeren in
modernen zin lag niet in den geest van dien tijd.

[14] _verschieten_: in 't verschiet opdoemen.

[15] _onderwereld_: dit is dus uit 't oogpunt der Engelen; niet van de
menschen.

[16] _valt rond_: is rond (uitgevallen).

[17] _daar geen gezicht op stuit_; die gezichten weerspiegelen.

[18] _Bdellion_: (zie Adam in Ballingschap 314), een harts.

[19] _Dan_: daardoor.

[20] _telg_: tak.

[21] : Wie zou den staat van Engel boven dien der menschen willen
wenschen?

[22] _Wiens_: wier.

[23] _ommegang_ der dieren: hun leven en bedrijven.

[24] _bergleeuw, landstier_: voor "leeuw" en "stier". Maar wat zwieriger
en voller, voor 't vers.

[25] _Behemoth, Leviatan_: voorwereldlijke reuzendieren.

[26] : De verklaring van deze door Van Lennep duister genoemde regels
door dr. Cramer lijkt aannemelijk: had Apollion zijn last gekweten en
was hij dus vrij geweest, hij zou op aarde zijn gebleven.

[27] _geestig_: (Wdbk.) "begaafd", "talentvol".

[28] Over de dubbele natuur der Menschen, den vrijen wil enz. zie "Adam
in Ballingschap."

[29] _Zijn ribbe_, waaruit Eva immers geschapen was, klinkt hier vreemd
in Belzebub's mond, die niet op de hoogte is van de Paradijshistorie.

[30] _gespan_: Wat _samen_ in een gareel gespannen is. Thans nog:
"span".


[31] _Dit eischt Natuurs penseel_. Hier spreekt Vondel (en niet
Apollion, zeker!), wien alle poëzie "levende schilderij" was.

[32] _wiens_: welker.

[33] _dier_: schepsel.

[34] : deze schildering van Eva, in de "gouden nis van stralen", van
haar hoofd afhangend, doet denken aan de fraaie kleine schilderij van
Rubbens, in 't Mauritshuis. Of Vondel die kende?

[35] Apollion's schildering van de toekomstige grootheid der menschen
versterkt de onrust in Belzebub. En nu komt Gabriels mededeeling omtrent
Gods bedoeling: om eenmaal den "Zoon des menschen" naast zich ten troon
te verheffen, zoowel als het gebod aan d'Engelen om zich ten dienst der
Menschheid te stellen--heel dramatisch--die onrust tot wrevel aansporen
die evenwel in dit bedrijf nog onderdrukt blijft. Zie V.'s _Dramatiek_
pag. 112.

[36] : _van eeuwigheid_, d.w.z. de menschverheffing is een raadsbesluit
van d'Almacht, reeds lang geleden, van den aanvang af, genomen.

[37] : De orde der Genade, die Gods menschwording en dus 's menschen
verheffing meebrengt, verduistert de orde der natuur, waarin wij,
Engelen, grooter en schooner zijn.

[38] Dit vers is merkwaardig om de verwaarloozing der caesuur, de in
alexendrijnen gebruikelijke rust na den derden voet of zesde
lettergreep; de eerste syllabe van "onherroepelijk" wordt daardoor op
bijzondere wijze beklemtoond.

[39] _stemt_: bestemt, bepaalt, vaststelt.

[40] _passen_, (evenals te voren): zorgen.

[41] In dit vers weer verwaarloozing der caesuur echter met minder
effect dan in noot 38.

[42] Over die verdeeling der Engelen zie _Voorwoord_.

[43] _moet duiken_: moet buigen.

[44] De rol van Wachtengelen, beschermengelen van elk persoon in 't
bizonder, is een Hebreeuwsch-Christelijke voorstelling.

[45] _Gehoorzaamt Lucifer_. Een heel gelukkige gedachte van Vondel om
ons den straks afvallige hier door Gabriël te doen noemen als den
eersten uitvoerder van Gods wil, door de anderen te gehoorzamen.

[46] _Een ander draai gestarnte_. Het was, ook volgens Dante, de taak
der Engelen, de hemellichamen langs hun banen te geleiden (Zie _Ploeg_
II, pag. 41).

[47] _Onnoozelheid_. Nog in de oorspronkelijke beteekenis van
"onschuldig". Adam en Eva kenden nog geen kwaad en goed vóór den
zondeval.

[48] _gezonden van een Groote_: Zie tevoren, dat een Engel der laagste
rij moet buigen voor de bevelen der middelrije, en zich laten gebruiken
voor een aardsche zending.

[49] _Rei van Engelen_. Deze rei is blijkbaar tweeledig gedacht: de
_zang_ wordt aangeheven door de lagere rijen, de _Tegenzang_ door die
der hoogste. Immers de laatste wordt uitgenoodigd te beschrijven met een
_Serafijne_ veder. Maar zelfs de Serafijnen, hoewel gezeten in Gods
Raad, aanschouwen Zijn aanzicht niet. Vandaar:

    Dat zien is nòg een hooger heil,
    Dan wij van uw genade ontleenen.

[50] _noch ronden_. De hemellichamen zijn gebonden aan de _ronden_,
sferen; God niet.--_Zonder tegenwicht bij zich bestaat_: op zich zelf
staat, steunloos; zie ook verder 't zelfde: _Geen steun van buiten
ontleent_.

[51] Al wat draait en wordt gedreven om 't een en eenig middelpunt, is
begrepen, besloten, in Zijn wezen. D.w.z.: God is het _Al_.

[52] _Zoovele goeden_: Wdboek: Zegeningen; volgens dr. Cramer: Al wat
aan de schepping der Engelen (4den Scheppingsdag) voorafging, dus het
licht, het uitspansel, zee en land, die er waren voor den Hemel de
Hemelen. Heel duidelijk is dit dan echter nog niet, uit den mond der
Engelen, voor wie immers deze Scheppingsdaden niet zoo waardevol zijn.
Waarom niet als in _Adam in Ballingschap_ vs. 465, "goede dingen"?

[53] _bondig_. Over dit woord is groot verschil van meening. 't Wdbk.
meent: "verbindend"; Van Lennep geeft: "beknopt"; Cramer:
"raadselachtig." M.i. beteekent het: "besloten, ondoordringbaar."
D.w.z.: "al begrijpen we Gods geheimenis niet; men aanbidde toch zijn
bevel." Dit is geheel in den geest van dezen slotzang die, tegenover het
opdoemend verzet, de aanbiddende onderwerping ook aan 't onbegrepene
uitdrukt.


       *       *       *       *       *


HET TWEEDE BEDRIJF


LUCIFER, BELZEBUB


LUCIFER:

Gij snelle Geesten! houdt nu stand met onzen wagen[1]:
Al hoog genoeg in top Gods Morgenstar gedragen,
Al hoog genoeg gevoerd: 't Is tijd, dat Lucifer
Nu duike, voor de komst van deze dubble star[2],
Die van beneden rijst, en zoekt den weg naar boven,
Om met een aardschen glans den Hemel te verdooven.
Borduurt geen kronen meer in Lucifers gewaad,
Verguldt zijn voorhoofd niet met eenen dageraad
Van morgenstarre en straal, waarvoor d'Aartsenglen nijgen;
Een andre klaarheid komt in 't licht der Godheid stijgen,
En schijnt ons glansen dood; gelijk de zon, bij daag,
De starren dooft, voor 't oog der schepselen omlaag.
't Is nacht met Engelen[3] en alle Hemelzonnen:
De menschen hebben 't hart des Oppersten gewonnen,
In 't nieuwe Paradijs; de mensch is 's Hemels vriend:
Ons' slavernij gaat in. Gaat hene, viert en dient
En eert dit nieuw geslacht, als onderdane knapen.
De menschen zijn om God, en wij om hen geschapen.
't Is tijd, dat 's Engels nek hun voeten onderschraag',
Dat ieder op hen passe, en op de handen draag',
Of op de vleugels voere, op d'allerhoogste tronen[4].
Onze erfenis[5] komt hun als uitverkoren zonen.
Onze eerstgeboorte leit nu achter, in dit Rijk.
De zoon des zesden dags, den Vader zoo gelijk
Geschapen, strijkt de kroon[6]. Met recht is hem gegeven
De groote staf[7], waarvoor alle eerstgeboornen beven
En sidderen. Hier geldt geen tegenspraak; gij hoort,
Wat Gabriël bazuint voor 's Hemels gouden poort.

BELZEBUB:

O Stedehouder van Gods Opperheerschappijen,
Wij hooren 't al te wel, en, midden in 't verblijen
Der Reien, eenen klank, die 't eeuwig feest[8] bedroeft.
De last van Gabriël leît klaar: dat woord behoeft
Geen Cherubijnetong, om ons den zin t' ontvouwen.
Men hoefde Apollion naar d'onderste landouwen
Niet af te vaardigen, om nader ga te slaan,
Wat Adam al bezit, zoo laag beneên de maan:
Het blijkt hoe heerlijk hem de Godheid begenadigt,
Ja door een lijfwacht van veel duizenden verdadigt,
En handhaaft in zijn staat en aanzien, min noch meer
Of hij gehuldigd waar tot aller Geesten Heer.
De poort des Hemels staat voor Adams afkomst open.
Een aardworm, uit een klomp van aarde en klei gekropen
Braveert uw mogendheid. Gij zult het menschdom zien
Zoo verre boven u, en, vallende op uw kniên,
Met nederslachtigheid[9] en neergeslagene oogen,
Aanbidden zijne macht en hoogheid en vermogen.
Het zal verheerelijkt van d'allerhoogste macht,
Zich zetten aan de zij der Godheid, in zijn kracht,
En heerschen, langer en nog wijder dan de ronden[10]
Der endlooze eeuwigheid, aan tijd noch plaats gebonden,
Om God, haar middelpunt en omloop te gelijk,
Zich draaien, zonder rust. Wat hoeft men klaarder blijk,
Dat God de menschen wil verheffen, ons verneêren?
Wij zijn ter dienstbaarheid, de menschen tot regeeren
Geboren. Leg voortaan den schepter uit der hand:
Een lager is er, die de kroon daar boven spant,
Of spannen zal eerlang. Leg af uw morgenstralen
En hulsel voor deez' zon, of pas haar in te halen
Met zangen, en triomf, en Goddelijk sieraad.
Wij zien den Hemel haast veranderen van staat.
De starren zien vast uit, en wijken met verlangen,
Om vol eerbiedigheid dit nieuwe licht t' ontvangen.

LUCIFER:

Dat zal ik keeren, is het anders[11] in mijn macht.

BELZEBUB:

Daar hoor ik Lucifer, en zie hem, die den nacht
Van 's Hemels aangezicht verdrijven kan en jagen.
Waar hij verschijnt, begint het heerlijk op te dagen.
Zijn wassend licht, het eerste en allernaaste aan God,
Vermindert nimmermeer. Zijn woord is 't hoog gebod;
Zijn wil en wenk een wet, van niemand t' overtreden.
De Godheid wordt in hem gediend en aangebeden,
Bewierookt en gevierd; en zou een lager stem
Nu dondren uit Gods troon? gebieden boven hem?
Zou God een jonger zoon, geteeld uit Adams lenden,
Verheffen boven hem? Dat waar het erfrecht schenden
Van 't alleroudste kind, en zijn stadhouderij
Ontluisteren. Naast God is niemand groot als gij.
De Godheid zette u eens in glorie aan haar voeten:
Geen mensch verstoute zich onze orden om te wroeten.
En dit bezworen recht t' ontwijden, zonder reên;
Of al de Hemel raakt in 't harnas tegens een.

LUCIFER:

Gij vat het recht: het past rechtschapen Heerschappijen
Geenszins, hun wettigheid zoo los te laten glijen;
Want d'oppermacht is d'eerste aan hare wet verplicht;
Verandren voegt haar minst. Ben ik een zoon van 't licht,
Een heerscher over 't licht, ik zal mijn recht bewaren:
Ik zwicht voor geen geweld noch aartsgeweldenaren.
Laat zwichten al wat wil: ik wijk niet éénen voet.
Hier is mijn Vaderland. Noch ramp, noch tegenspoed,
Noch vloeken zullen ons vervaren, noch betoomen:
Wij zullen sneven, of dien hoek te boven komen[12].
Is 't noodlot dat ik vall', van eere en staat beroofd,
Laat vallen, als ik vall', met deze krone op 't hoofd,
Dien schepter in de vuist, dien eersleep van vertrouwden
En zooveel duizenden als onze zijde houden.
Dat vallen strekt tot eer en onverwelkbren lof;
En liever d'eerste Vorst in eenig lager hof,
Dan in 't gezaligd licht de tweede, of nog een minder;
Zoo troost ik mij de kans, en vrees nu leed noch hinder.
Maar hier komt 's Hemels tolk en wakkere Heraut,
Met Gods geheimnisboek, zijn zorge toebetrouwd.
Het waar' niet ongeraân hem nader t' ondervragen.
Ik wil hem tegentreên, en aftreên van den wagen.


    GABRIEL. LUCIFER.


GABRIEL:

Heer Stedehouder! hoe? waarhene leidt de reis?

LUCIFER:

Naar u, Heraut en tolk van 't hemelsche paleis!

GABRIEL:

Mij dunkt, ik zoude uw wit aan 't voorhoofd kunnen gissen.

LUCIFER:

Gij, die den duistren grond van Gods geheimenissen,
Door 't licht van uw vernuft ontdekt en openbaart,
Verlicht me met uw komst.

GABRIEL:

                            Wat is 't, dat u bezwaart?

LUCIFER:

Het raadslot en besluit der Godheid, die de waarde
Des hemels lager schat dan 't element der aarde,
den hemel onderdrukt; het aardrijk uit een poel
Door alle starren voert; het menschdom op den stoel
Der englen zet; berooft hun 't recht der eerste gaven;
Gebiedt ze, om 's menschen nut, te zweeten en te slaven.
Het Geestendom, gewijd tot ambtenaars van 't hof
Des Hemels, zal voortaan een aardworm, uit het stof
Gekropen en gegroeid, ten dienst staan, op hem passen,
En, in getal en staat, ons over 't hoofd zien wassen?
Waartoe vernedert ons d'oneindige Genâ
Zoo vroeg? wat Engel paste op zijnen dienst te spâ?
En hoe waar' 't mooglijk, dat de Godheid zich zou mengelen
Met menschen? de natuur der uitgekorene Engelen
Voorbij slaan, en zijn aard en wezen storten in
Een lichaam? d'eeuwigheid verknoopen aan 't begin?
Het hoogste aan 't allerlaagst? den Schepper aan 't geschapen?--
Wie kan uit dit besluit den zin te zamen rapen?
Zal 't eeuwigschijnend licht nu schuilgaan in den nacht
Der wereld? Zullen wij, Stadhouders van Gods macht,
Voor dit geleend gezag, een wulpsch[13] vermogen, knielen?
Ontelbre lichaamlooze en godgelijke zielen
Zien buigen voor een grof en zakkende element[14],
Daar God zijn majesteit en wezen inneprent?
Wij Geesten zijn te grof om dit geheim te vatten.
Gij, die het slot bewaart van Gods geheimnisschatten,
Ontvouw ons, mag het zijn, dit donkere geschil
Uit uw gezegeld boek; ontvouw ons 's Hemels wil.

GABRIEL:

Zooveel 't geoorloofd zij te melden uit Gods bladen.
Veel weten kan altijd niet vordren, somtijds schaden.
De Hoogste ontdekt ons slechts wat hij geraden vindt.
Het al te sterke licht schijnt Serafijnen blind.
De zuivre Wijsheid woû ten deel' haar wil bezegelen[15],
Ten deele ontsluiten. Zich te schikken en te regelen
Naar heur gestelde wet, dat voegt den onderzaat,
Die aan zijn meesters last en wil gebonden staat.
De reden en het wit, waarom wij namaals wachten,
Na 't overleven van een tafel erfgeslachten[16],
Den Heer, die, God en mensch geworden in der tijd,
Den schepter voeren zal, en breed en overwijd
De starren, aarde, en zee, en al wat leeft regeeren,
Verbergt de Hemel u; de tijd wil d' oorzaak leeren.
Gehoorzaamt Gods bazuin; gij hebt zijn wil gehoord.

LUCIFER:

Zoo zal een vreemdeling, een worm, het hoogste woord
Hier boven voeren, en een ingeboren zwichten[17]
Voor vreemde heerschappij? de mensch een zetel stichten
Zoo verre boven God?

GABRIEL:

                           Genoeg u met uw lot
En staat en waardigheid, u toegeleîd van God.
Hij hief u in den top van alle Hierarchijen:
Doch niet om iemands glans en opgang te benijen.
De wederspannigheid verplet haar hoofd en kroon,
Indien ze wederstreef des Oppersten geboôn.
Uw aanzien schept zijn licht alleen uit Gods vermogen.

LUCIFER:

Ik heb tot nog mijn kroon voor God alleen gebogen.

GABRIEL:

Zoo buig ze ook voor 't besluit der Godheid, die het al
Wat wezen heeft uit niet, of namaals wezen zal,
Bestiert tot zeker eind, hoewel wij 't niet beseffen.

LUCIFER:

Den mensch in 't heilig licht der Godheid te verheffen,
Den mensch, zoo hoog met God vergodlijkt in zijn troon
Te zien het wierookvat toezwaaien, op den toon
Van duizend duizenden eenstemmige koralen,
Verdooft de majesteit en diamanten stralen
Van onze morgenstar, die straalt nu langer niet;
En 's Hemels blijschap slaat aan 't kwijnen van verdriet.

GABRIEL:

De zaligheid bestaat in een gerust genoegen,
In 't stemmen met Gods wil, en zich naar Hem te voegen.

LUCIFER:

De majesteit van God en Godheid wordt verkleend,
Indien ze haar natuur met 's menschen bloed vereent,
Vereenigt[18], en verbindt. Wij Geesten grenzen nader
Aan God en Zijn natuur, als zoons van éénen Vader
Geteeld, en Hem gelijk. Indien 't geoorloofd is
Te stellen tegens een deze ongelijkenis
Van een oneindigheid en 't eindig', de bepaalde
Bij d' onbepaalde macht. Indien de zon verdwaalde
Uit hare streke, en zich bekleedde met een smook[19],
Om al den aardkloot toe te lichten, uit een rook
En zwarten damp, hoe zou de vreugd der wereld sterven!
Wat zou het aardsch geslacht al glans en leven derven!
De zon al majesteits ontberen, in haar loop!
Ik zaag den hemel blind, de starren overhoop,
Wanorden orden en geschiktheid overrompelen[20],
Indien de bron van 't licht haar klaarheid kwam te dompelen
In 't graf van een moeras. Verschoon me, o Gabriël!
Indien ik uw bazuin, de wet van 't hoog bevel,
Een luttel wederstreve, of schijn te wederstreven.
Wij ijvren voor Gods eere: om God Zijn Recht te geven,
Verstout ik mij, en dwaal dus verre buiten 't spoor
Van mijn gehoorzaamheid.

GABRIEL:

                          Gij ijvert krachtig voor
De glorie van Gods naam, doch zonder t' overwegen
Dat God het punt, waarin Zijn hoogheid is gelegen,
Veel beter kent dan wij; dies staak uw onderzoek.
De menschgeworden God zal dit geheimnisboek,
Met zeven zegelen gesloten, zelf ontsluiten.
Nu smaakt ge niet het pit, maar ziet de schors van buiten
Dan zal men d' oorzaak zien, de reden, den waarom
Van zijn verholendheên, en diep in 't Heiligdom
Der Heiligdommen gaan. Nu voegt het ons te duiken,
En dezen dageraad t' aanbidden, te gebruiken
Met dankbaarheid, totdat de kennis in haar kracht
De twijfeling verdrijv', gelijk de zon den nacht.
Nu leeren wij allengs Gods wijsheid tegenstappen[21].
Eerbiedig en beschroomd. Zij openbaart bij trappen
Het licht der wetenschappe en kennisse, en begeert,
Dat ieder, op zijn wacht, zich onder haar verneêrt.
Heer Stedehouder! rust, en handhaaf d' eerste ons wetten.
Ik ga, daar God mij zendt.

LUCIFER:

Men zal er scherp op letten.


    BELZEBUB. LUCIFER.


BELZEBUB:

De stedehouder hoort, waar dit plakkaat[22] op draait,
Dat Gabriëls bazuin zoo trotsch heeft uitgekraaid.
Hij gaf Gods oogmerk u, ook scherp genoeg, te ruiken:
Men zal uw mogendheid aldus de vleugels fnuiken[23].

LUCIFER:

Zoo licht niet; neen, gewis, men kan er in voorzien.
Geen minder droome hier zijn meerder te gebiên.

BELZEBUB:

Hij dreigt weêrspannigheid haar hoofd en kroon te pletten.

LUCIFER:

Nu zweer ik bij mijn kroon, het al op een te zetten[24],
Te heffen mijnen stoel in aller Heemlen trans,
Door alle kreitsen hene en starrelichten glans.
Der Heemlen Hemel zal mij een paleis verstrekken[25],
De regenboog een troon; 't gestarrente bedekken
Mijn zalen; d' aardkloot blijft mijn steun en voetschabel.
Ik wil op een karros van wolken, hoog en snel
Gevoerd door lucht en licht, met bliksemstraal en donder
Verbrijzelen tot stof, wat boven of van onder
Zich tegens ons verzet, al waar' 't de Veldheer zelf;
Ja, eer we zwichten, zal dit hemelsblauw gewelf,
Zoo trotsch, zoo vast gebouwd, met zijn doorluchte bogen[26]
Te bersten springen, en verstuiven voor onze oogen;
't Gerabraakt aardrijk zien, als een wanschapen romp
Dit wonderlijk Heelal in zijnen mengelklomp[27],
En wilde woestheid, weer verwarren en verkeeren.
Laat zien, wie Lucifer durf trotsen en braveeren.
Men dage Apollion.

BELZEBUB:

Hier treedt hij voor den dag.


    APOLLION. LUCIFER. BELZEBUB.


APOLLION:

O, Stedehouder van Gods onbepaald gezag,
Orakel, in den Raad der onderdane Goden,
Ik offer u mijn dienst en wacht op uw geboden.
Wat eischt de majesteit van haren onderdaan?

LUCIFER:

Het lust ons, uwen zin en inzien te verstaan,
Op een gewichtig stuk, dat zal me niet mislukken.
Het wit is[28] Michaël de slagveêr uit te rukken,
Opdat ons' toeleg niet op zijn vermogen stuit'.
Hij voert met zijnen arm zoovele Orakels uit,
Als ooit de Godheid heeft met hare hand gedreven
In eeuwig diamant; daar wordt de mensch geheven
In top der Hemelen, door alle kreitsen heen,
En ziet het Engelsdom, zoo diep, zoo laag beneên
Zijn voettapijt, in stof vast grimmelen, als wormen.
Het lust me met geweld dien zetel te bestormen,
En op te zetten bij dat opzet, in één slag,
Al teffens wat mijn staat, en star, en kroon vermag.

APOLLION:

Een loffelijk bestaan: dat uwe kroon vermeere
En aanwasse op dien voet! Ik reken mij tot eere
Te raden, onder u, tot zulk een brave daad.
Hetzij die recht en wel of averechts beslaat[29],
De wil is prijselijk, al woû het niet gedijen.
Maar om niet reukeloos noch radeloos te strijen,
Hoe treedt men allerbest tot zulk een stout bestaan?
Hoe veiligst tegens 't punt van 't raadslot aangegaan?

LUCIFER:

Men kante hier met list onze eigen raadslot tegen.

APOLLION:

Dat zeggen heeft wat in: geleende macht[30] te wegen
In eene zelve schaal met d'Almacht;--haar gewicht
Weegt over[31]. Wacht uw kroon: wij vallen veel te licht.

BELZEBUB:

Zoo licht niet, of de kans zal eerst in twijfel hangen.

APOLLION:

Van wien, of hoe, of waar dien aanslag aangevangen?
Het overpeinzen kwetst alreê Gods majesteit.

LUCIFER:

Men hoû haar ongekwetst, en stappe met beleid
Die steile steilten op, en nooit gebaande rotsen.
Beleid en moed verwint en durf gevaren trotsen.

APOLLION:

Geene Almacht, noch haar kroon: men koom' ze niet te na,
Tenzij men leeren wil met naberouw te spâ.
De minder moet gedwee voor zijnen meerder wijken.

LUCIFER:

Laat d'Almacht rusten[32]; zet gelijkheid en gelijken
Te zamen. Laat eens zien, wiens wapen zwaarder weeg'.
Ik zie ons' vijanden gevlucht, den Hemel leeg
Met eenen slingerslag; ons heiren overladen
Van heerelijken roof: dan wijder zich beraden.

APOLLION:

Gij weet wat Michaël, Gods Veldheer, al vermag:
Gods regimenten staan verplicht aan zijn gezag.
Hij draagt den sleutel van het wapenhuis[33], hier boven.
De wacht is hem betrouwd. Hij houdt op alle Hoven[34]
Getrouw een wakende oog, zoodat er niet een star
Van al het hemelsch heir, in 't minst, zich reppen dar[35],
Noch op dien hemeltocht uit zijn gelid verroeren.
Men vangt haast aan[36], maar zulk een oorlog uit te voeren,
Dat draaft ons macht voorbij, en sleipt een langen staart
Van zwarigheden na. Wat tuig, wat stormgevaart'
Kan tegens hem bestaan, en d'opperbenden sloopen?
Al zette 's Hemels slot zijn diamantpoort open,
Het vreesde list, noch laag, noch overrompeling.

BELZEBUB:

Indien men ons besluit bekrachtig' met de kling,
Ik zie de morgenstar op onzen hoogen standerd
Braveeren[37]; 's Hemels staat en heerschappij veranderd.

APOLLION:

De Veldheer Michaël voert, ruim zoo trotsch en fier,
Gods wonderlijken Naam[38] in 't veld van zijn banier,
De zon in top.

LUCIFER:

             Wat baat een naam met licht geschreven?
Een heldenstuk als dit wordt geenszins doorgedreven
Met tittelen[39] en pracht, maar dapperheid en moed
En treken[40], van vernuft en loosheid uitgebroed.
Gij zijt een meester, tuk om Geesten in te luien[41],
Te rijgen aan uw snoer, te leiden, op te ruien.
Gij kunt bederven zelfs de vroomsten van de wacht;
En leeren weifelen wat nooit op weiflen dacht.
Begin, wij zien Gods heir gereten aan twee deelen;
De hoofden en de leên aan 't woeden en krakeelen;
De meeste macht alreê geblinddoekt en verdoofd,
En oversten en elk vast roepen om een hoofd.
Indien ge een vierde deel op onze zij kunt troonen[42],
Men zal uw kloek beleid met eere en ambten kronen
Ga hene, en overleg dit stuk met Belial:
Het moet er duister zijn, daar hij verdolen zal.
Zijn tronie, glad vernist van veinzen en bedriegen,
In 't mommen niemand kent, die haar voorbij kan vliegen[43],
Ik stijg te wagen: leg het over[44] met u twee.
De Hofraad is vergaârd en wacht ons' komst alreê.
Men zal, zoodra gij komt, u beiden binnen roepen.
Heer Overste, bewaak de hofpoort met uw troepen.


    BELIAL. APOLLION.


BELIAL:

Gods Stedehouder dient zich van ons beide omhoog.

APOLLION:

Wij vliegen te gelijk, als pijlen van zijn boog.

BELIAL:

En doelen op een wit, doch hachelijk te raken.

APOLLION:

Sta vast, de Hemel wil van dezen aanslag kraken.

BELIAL:

Laat kraken al wat wil; het moet er nu op staan.

APOLLION:

Hoe grijpen wij dit stuk[45] met kans en voordeel aan?

BELIAL:

De wapens dienen ons; men moet van 't heir beginnen.

APOLLION:

De hoofden eerst, meteen de stoutsten zien te winnen.

BELIAL:

Door ietwat glimpelijks[46], en met een schijn verbloemd.

APOLLION:

Zoo geef het dan een naam; laat hooren, hoe gij 't noemt.

BELIAL:

Men handhaaf' 't Engelsdom, zijn handvest, eer, en staten,
En kieze een hoofd, waarop zich ieder mag verlaten.

APOLLION:

Dat heb ge recht gevat; ik wensch geen schooner stof,
Noch zaad tot muiterij, om burgerij en hof
Te schennen tegens een[47], en scharen tegens scharen;
Want ieder is gezind zijn staat en eer te waren[48],
En wettigheid, waartoe d'Almogendheid hem riep,
Eer zij de menschen vormde, en zooveel spader schiep.
Het Hemelsche paleis is ons tot erf gegeven.
Den Geesten, die dus hoog op hunne vleugels zweven,
En, vrij van lichamen, niet zakken naar omlaag,
Past beter dit gewest dan 't aardsch geslacht, te traag
Om tegens zijn natuur te kiezen deze bogen.
Hier valt de dag te sterk, te krachtig, en hun oogen
Verdragen geenszins 't licht, ons vroeger aangewend.
De mensch beware[49] dan zijn eigen element,
Als andre dieren; hij genoeg' zich met de palen[50]
Van zijnen rijken hof. Het rijzen en het dalen
Van zon en maan verdeel' de maanden en het jaar.
Hij neem' den ronden loop der heldre starren waar.
Hij nuttige zijn ooft, en al den geur der kruiden,
En keer' zich Oost en West, ten Noorden en ten Zuiden[51].
Dat zij zijn tijdverdrijf, en wat behoeft hij meer?
Wij kennen nimmer hier een aardschen opperheer.
Zoo sluit ik. Kunt ge, help dien zin beknopter uiten.

BELIAL:

Den mensch in eeuwigheid ten Hemel uit te sluiten[52].

APOLLION:

Dat klinkt alle Engelen te wonder wel in 't oor.
Dat vliegt, gelijk een vier, van 't een in 't ander koor,
Door negen Ordens hene, en alle Hierarchijen.

BELIAL:

Zoo zal men allerbest versufte traagheid mijen.
Ons heil en uitkomst hangt aan snelheid en aan spoed.

APOLLION:

Niet min aan kloek beleid, en dapperheid, en moed.

BELIAL:

Die zal, door toeval van ontelbre vanen[53], groeien.

APOLLION:

Zij morren vast; men moet hier heimlijk onder roeien,
Zich mengen in dien hoop, en voeden hun beklag.

BELIAL:

Dan diende Belzebub, een Vorst van groot gezag,
Zijn wapen aan hun klacht en wettigheid te hangen[54].

APOLLION:

Niet plotsling, maar allengs, en als door zijdegangen.

BELIAL:

De Stedehouder met zijn tegenwoordigheid,
Biê zelf de sterke hand aan zulk een trotsch beleid[55].

APOLLION:

Wij zullen in den Raad zijn zin en voorstel hooren:
Hij veinze voor een poos, en geve in 't end de sporen
Aan 't opgeruide heir, verlegen om een hoofd.

BELIAL:

Aan 't hoofd hangt al de zaak. Hoe veel gij hun belooft,
Zij zullen zonder hoofd dien optocht niet beginnen.

APOLLION:

Wat reê gewonnen is, behoeft men niet te winnen.
Wie meest gekwetst wordt in zijn heerlijkheid en staat,
Dien geldt het eerst; die stapp' vooraan, en sla de maat
In zooveel duizenden!

BELIAL:

                        De billijkheid en reden
Vereeren hem dees' kroon; doch eer we dieper treden,
Zoo laat ons al 't gevaar eerst wegen, niets bestaan,
Of al de Hofraad steek' hier zelf zijn zegel aan.

    REI VAN ENGELEN:

                  ZANG.

    Hoe zien de hoffelijke gevels[56]
      Zoo rood? hoe straalt het heilig licht
    Zoo rood op ons gezicht,
    Door wolken en bedroefde nevels?
      Wat damp, wat mist betrekt
      Dat zuiver, nooit bevlekt,
      En loutere saffier?
      Die vlam, dien glans, dat vier
    Van 't heldere Alvermogen?
      Hoe schijnt ons nu de diepe gloed
      Der Godheid toe, zoo zwart als bloed?
        Die flus zoo klaar alle oogen
      Verheugde? Wie begrijpt, wie kent
    Deze oorzaak, onder d' Engelsdommen,
        Die, boven Adams element,
    Nog flus op galm van kelen zwommen;
      Op lucht van Geesten, in den glans,
        Die galerij, en tin, en trans,
      Gewelf van koor en hof verguldde,
      En met een ziel van vreugd vervulde
      Al wat hier boven leeft, en zweeft?
      Wie is er, die ons reden geeft?

                TEGENZANG.

      Toen wij, op Gabriëls bazuinen,
     Ontvonkten, en een nieuwe wijs
      Aanhieven, God ten prijs;
    De rozengaarden, en de tuinen
      Van 't Hemelsch Paradijs,
      Door zulk een dauw en spijs
      Van lof en zang verblijd,
      Ontloken;--scheen de Nijd[57]
      Van onder in te sluipen.
      Een groot getal der Geesten, stom
      En bleek en doodsch, ging, drom bij drom
      Misnoegend henendruipen.
      De winkbrauw hing verslenst op 't oog.
      Het gladde voorhoofd zette een rimpel.
        De Hemelduiven, hier omhoog,
      Onnoozel[58] eerst, oprecht, en simpel,
        Aan 't zuchten sloegen, zoo het scheen;
        Alsof de Hemel viel te kleen
    Voor haar, toen Adam wierd verkoren,
    En zulk een kroon den mensch beschoren,
      Dees' smet ontstelt het oog van 't Licht.
      Z' ontsteekt die vlam[59] in Gods gezicht.

    Wij willen ons uit liefde in 't midden van hun mengen,
    En deze oploopendheid weer tot bedaren brengen.


Noten:

[1] _Gij snelle geesten--trek onzen wagen_: Lucifer is de eenige engel,
van wien we hooren dat hij in een wagen gevoerd wordt; als de geest van
het Licht, (denk aan den "Zonnewagen"!) en hoogste der Engelenscharen?

[2] _deze dubbele star_: Adam en Eva.

[3] _'t Is nacht met Engelen_: 't Wordt duister voor d'Engelen.

[4] _op d'allerhoogste tronen_: tot d'allerhoogste tronen; immers naast
God.

[5] _onze erfenis_: ons erfdeel.

[6] _strijkt de kroon_: gaat met de kroon strijken.

[7] _de groote staf waarvoor alle eerstgeboornen beven_: de staf Gods
zelf: de Engelen zijn voor den mensch geschapen.

[8] _die 't eeuwig feest:_ de blijschap eeuwigdurendlijk.

[9] _met nederslachtigheid_: ootmoedig.

[10] vlgg De ronden der eindelooze eeuwigheid, die in God hun middelpunt
hebben en om wien zij rusteloos draaien, zullen in hun duur en
ruimtegrenzen nog overtroffen worden door den naast God gezeten mensch.

[11] _anders_: althans (Wdbk).

[12] _dien hoek te boven komen_: bij Vondel geliefkoosde zeemansterm;
ook in _Adam in Ballingschap_ aan te treffen.

[13] _een wulpsch vermogen_. Een wulp is een jong dier, in het algemeen,
en V. gebruikt het woord "wulpsch" voor: jong, dartel, ongestadig.

[14] _zakkende element_. Zie vs. 690: "de Engelen" zakken niet; zij zweven,
in tegenstelling tot den mensch.

[15] _Wou haar wil bezegelen_: met zegelen sluiten, bedekt houden. Zie
hiervoor, _op bondig_.

[16] _een tafel erfgeslachten_: een ganschen stamboom.

[17] _Een ingeboren zwichten_. Hier kàn V. gedacht hebben aan de oude
grief der Nederlanders tegen de ingevoerde Spaansche ambtenaren. Maar is
het niet trouwens nog een algemeen gevoeld nationalisme dat de ingeborene
boven den vreemdeling gaat?

[18] _vereent, vereeniqt_: één maakt en innig één doet worden.

[19] _God_: de zon; de smook: de menschheid.

[20] _Wanorden orden en geschiktheid overrompelen_. "Geschiktheid" staat
hier voor: "'t geen wèl geschikt is," dus in denzelfden zin als orde.

[21] _tegenstappen_: tegemoetgaan, bejegenen.

[22] _plakkaat_: ordonnantie; voorschrift.

[23] Belzebub spoort Lucifer's verzet aan door hem vóór te leggen hoe de
menschverheffing geen ander doel heeft dan zijn achteruitzetting.

[24] vlgg. Hier openbaart Lucifer dus feitelijk een bedoeling om zich
zelf naast, indien al niet boven, God te stellen. Zie ook V.'s _Berecht_.

[25] _verstrekken_: zijn tot.

[26] _bogen, ronden; kreitsen_. Zie _Voorwoord_.

[27] Zal het geschonden Aardrijk hier dit heelal zien terugvallen tot
den ouden staat van woestheid. _Mengelklomp_ is Chaos.

[28] _Het wit is_: het doel is.

[29] _bestaan_: uitkomen. Vgl: "zijn beslag krijgen".

[30] _geleende macht_: als van een leenman, die zijn macht ontleent aan
den Leenheer, God.

[31] _haar gewicht weegt over_: voor "overweegt" "is zwaarder".

[32] d.w.z.: Wij strijden tegen Michaël, niet tegen God.

[33] _den sleutel van het Wapenhuis_: een wat te nuchter-realistisch
trekje, in deze hemelsfeer.

[34] _Hij houdt op alle Hoven_: _Hof_ werd in de 16e en 17e E. gebruikt
voor Paradijs (immers de opperste tuin!) en Hemel. Hier dus blijkbaar:
de verschillende Hemelen, de Hemelkringen (Zie Wdbk).

[35] _dar_: durft. Zie in het _Voorwoord_: de Engelen geleiden de
Hemellichamen op hun baan. Zie ook: _een ander draaigestarnte_.

[36] _Men vangt haast aan_: het aanvangen gaat vlug genoeg.

[37] _braveeren_: als _bravade_: pronken, uittartend glansen, als teeken
van overwinning.

[38] _Gods wonderlijken naam_: Wonderbaarlijken.

[39] _tittelen_: titels, gezag, vertoon.

[40] _treken_: listen.

[41] _in te luien_: in slaap te wiegen.

[42] _troonen_: meetronen.

[43] Hier heeft de figuurlijke beteekenis van _voorbij vliegen_:
overtreffen, wel geheel de letterlijke verduisterd. Aan
"voorbijvliegende tronies" heeft V. natuurlijk niet gedacht.

[44] _leg het over_: overleg.

[45] _dit stuk_: aanslag.

[46] _ietwat glimpelijks_: iets dat er een goeden glimp aan geeft.

[47] _te schennen tegens een_: tegen elkaar op te zetten.

[48] _waren_: verdedigen. Verweren. Zie _Gysbrecht_: "ik kom dit
slot bewaren."

[49] _beware_: blijve dan in.

[50] _palen_: grenzen.

[51] De mensch wende zich naar de vier windstreken; doch ga niet van de
aarde.

[52] "De leus zij: de Hemel voor de Engelen." 't Hyper-nationalisme.

[53] _door toeval van ontelbre vanen_: ontelbre regimenten (_vanen_)
zullen ons toevallen; zich bij ons aansluiten.

[54] _Zijn wapen hangen_. Het kenteeken van den Edelman was geborduurd
op zijn wapenrok (d.i. de rok die over zijn harnas hing). Vandaar dat
wapen de dubbele beteekenis kreeg van verdedigingswerktuig en adellijk
insigne, dat ook in het zegel was afgedrukt (Vgl. ook Engelsen: _arms_).
_Zijn wapen hangen_ = zijn zegel hechten.

[55] _trotsch beleid_: trotseerend beleid.

[56] _Hoffelijke gevels_: hemelsche. Fraaie uitbeelding van een
bloedrooden zonsondergang, die als een teeken van naderenden jammer
gold.

[57] _De Nijd_ treedt later nogeens zinnebeeldig op, in den Draak, die
Lucifers wagen trekt; met den Leeuw, de Hovaardigheid.

[58] _Onnoozel_: van kwaad onbewust.

[59] _die vlam_ (van toorn) waardoor "de hoffelijke gevels zoo rood
zien".


        *       *       *       *       *


HET DERDE BEDRIJF


LUCIFERISTEN. REI.


LUCIFERISTEN[1].

Hoe kan men in zijn waan zoo vroeg bedrogen worden!
Hoe is 't alreê verkeerd! wij schatten niemands Orden
Gelukkiger dan d'onze, in dit opgaande Rijk,
Ja, achtten onzen Staat den Oppersten gelijk,
En onveranderlijk, en boven 't aardsch gezegend;
Wanneer[2] ons Gabriël met Gods bazuin bejegent,
En uit de gouden poort verbaast[3] met dit gebod,
Hetwelk al 't Engelsdom versteekt van 't hoogste lot,
Hem uit den vollen schoot der Godheid eerst geschonken.
Daar leggen wij te laag, en zien de schoone vonken
En stralen van onze eere en heerlijkheid gebluscht,
De gansche Hierarchy des hemels ongerust,
Den mensch, in top van staat en macht, zoo trots verheven,
Dat wij, als slaven, voor zijn heerschappije beven.
O onverwachte slag en staatverwisseling!
Och! treurgenooten, zet u hier in eenen ring
In 't ronde! zet u hier te zamen; helpt ons treuren
En zuchten: het is tijd ons feestgewaad te scheuren,
Te klagen; niemand kan ten minste ons dit verbiên.
De blijschap smilt, en zal nu d'eerste droefheid zien.
Helaas, helaas, helaas! gebroeders, hemelreien,
Legt af uw hoofdsieraad; verandert uw livreien[4],
En vroolijkheid in rouw; slaat neer uw aangezicht,
Zoekt schaduwen als wij. De droefheid schuwt het licht.
Een ieder volge ons' stem en bange jammerklachten.
Verdrinkt in jammer: zinkt in droevige gedachten!
Het klagen helpt, en zet de droefheid ook van 't hart.
Nu schept in kermen lust: het kermen heelt de smart.
Nu roept uit eenen mond, en vollegt ons misbaren:
Helaas, helaas, helaas! waar is ons heil gevaren!

REI[5].

Wat weeklacht hoort men hier? onaangename toon!
De hemel ijst hier af. Dees' lucht is niet gewoon
Te hooren een muziek van druk[6] op noten galmen
Door 't juichende gewelf. Triomfen, kransen, palmen,
En harpen passen ons en snaren. Wat wil dit?
Wie of hier hangends hoofds ineengekrompen zit,
Verlaten en bedrukt, en zonder nood beladen?
Wie geeft hun treurens stof? wie kan dees' oorzaak raden?
Mijn Reigenooten, volgt: 't is noodig dat men vraag'
Naar d'oorzaak van hun leed en deze donkre vlaag
Van droefheid, die den glans van onze pracht ontluistert,
Het licht van 't eeuwig feest benevelt en verduistert.
De Hemel is een hof van weelde en vreugd en vreê.
Hier nestelt aan dit dak noch rouw, noch hartewee.
Mijn Reigenooten, volgt, en troost ze in hun bezwaren!

LUCIFERISTEN (_koor_):

Helaas, helaas, helaas! waar is ons heil gevaren!

REI:

Genooten van ons heil en blijschap, broeders, hoe?
O zoons van 't vroolijk licht! hoe dus bedroefd te moê?
Wie geeft u stof aldus te jammeren, te treuren?
Gij hadt begonnen 't hoofd ten hemel op te beuren,
Te bloeien in den dag, die neerstraalt van Gods glans.
De Hemel brocht u voort, om vlug, van trans in trans,
Van 't een in 't ander hof, te steigeren, te zweven,
In 't onbeschaduwd licht, vernoegd, verzaad te leven,
Op een gedurig feest, te smaken 't hemelsch mann'
Van Gods onsterflijkheid, in een gerust gespan
Van feestgenooten. Hoe? dit voegt geen burgerijen
Van Englestad, o neen; dit voegt geen Heerschappijen[7],
Geen Machten, Tronen, nog geen heerschend Hemelsdom.
Gij kropt uw droefheid in, en zit versuft en stom.
Laat hooren wat u deert; ontdekt het uw gespelen.
Ontdekt uw hartkwetsuur, dat wij die mogen heelen.

LUCIFERISTEN:

Och, broeders, vraagt ge nog met errenst wat ons let?
Gij hoort, zoowel al wij, wat Gabriël trompet:
Hoe wij, door 't nieuw bevel, van onzen staat vervielen
In eene slavernij der aarde, en zooveel zielen,
Als uit een luttel bloeds en zaads te spruiten staan.
Wat is bij ons[8] alreê mishandeld of misdaan,
Dat God een waterbel, vol wind en lucht geblazen,
Verheft om d'Engelen, zijn zonen, te verbazen?
Een basterdij verheft, gevormd uit klei en stof?
Wij waren pas gewijd tot pijlers van zijn hof,
Bekleedden onzen plicht[9] als trouwe rijksgenooten,
En worden op een sprong gebannen, en gestooten
Uit deze waardigheid, verdrukt te streng en straf;
De handvest en het Recht, dat ons de Godheid gaf,
Wordt ingetrokken, en, in stede van regeeren
Met God en onder God, zal Adam triomfeeren[10],
En heerschen, in zijn bloed en afkomst, onbepaald.
De zon der Geesten is te plotseling gedaald.
Och, lotgenooten, volgt ons' droefheid en misbaren.
Helaas, helaas, helaas! waar is ons heil gevaren!

REI:

Ontstelt ge u om den last van God en Gabriël?
Dit schijnt een razernij. Wie durf het hoog bevel
Berispen? Wie verwaand de Godheid wederstreven?
Wij zijn gehouden, God zijn Recht en eer te geven,
Te rusten[11] in zijn wet. Wie treedt hier in geschil
Met Gods Almogendheid? Zijn wenk en woord en wil
Verstrekke ons eene wet en maat en vaste regel.
Wie tegenspreekt, die breekt des Allerhoogsten zegel.
Gehoorzaamheid behaagt den Heerscher in dit Rijk
Veel meer dan wierookgeur en goddelijk muzijk.
Gij zijt (och, weest zoo trotsch en hoog niet in uw wapen!)
Tot onderdanigheid, tot heerschen min[12], geschapen.
Och, medebroeders, staakt dit kermen en geklag,
En buigt u onder 't juk van 't eenig hoofdgezag.

LUCIFERISTEN:

Zegt liever: onder 't juk van grimmelende mieren.

REI:

Wanneer het Hem behaag', moet gij u laten stieren.

LUCIFERISTEN:

Wat hebben wij verbeurd? Geeft reden en bescheid.

REI:

Verbeurd? Gij kwetst Gods kroon door ongeduldigheid.

LUCIFERISTEN:

Wij klagen van verdriet en enkel ongenoegen.

REI:

In steê van uwen wil gerust naar God te voegen.

LUCIFERISTEN:

Wij steunen op het recht, ons wettig toegestaan.

REI:

Uw recht en handvest blijv' de Godheid onderdaan.

LUCIFERISTEN:

Hoe kan de meerder voor een minder zich verneêren?

REI:

Die zich gelaten stelt[13]. God dienen is regeeren.

LUCIFERISTEN:

Gewillig, zoo de mensch regeere daar beneên.

REI:

De mensch leeft met zijn lot vernoegd, al is het kleen.

LUCIFERISTEN:

Den mensch is boven dat een hooger lot beschoren.

REI:

Na menige eeuwen wordt zijn opgang eerst geboren.

LUCIFERISTEN:

Een eeuw beneden is omhoog een oogenblik.

REI:

Het ga, zoo 't wil, zoo 't moet, zoo d'Oppermacht dit schikk'.

LUCIFERISTEN:

Men had ons nutter dees' geheimenis gezwegen.

REI:

De Godheid openbaart haar hart, tot u genegen.

LUCIFERISTEN:

Nog milder tot den mensch: Zij zet hem boven aan.

REI:

Verknocht met Gods natuur; een wonderlijk bestaan!

LUCIFERISTEN:

Och, Engelsdom! woû God zich paren met uw wezen!

REI:

Wat God behaagt en schikt, dat wordt met recht geprezen.

LUCIFERISTEN:

Hoe heeft Hij 's menschen peil alreê zoo hoog gemerkt!

REI:

Het is al wel, al goed, wat God bepaalt en werkt.

LUCIFERISTEN:

Hoe wil de mensch de kroon der Engelen verdooven[14]!

REI:

Alle Englen zullen God in 't lichaam zien en loven.

LUCIFERISTEN:

Zij zullen slijk en stof aanbidden in het stof?

REI:

Bewierooken Gods naam, met geur, en prijs, en lof.

LUCIFERISTEN:

Den mensch bewierooken, van hooger hand gedwongen?


    APOLLION. BELIAL. REI.


APOLLION:

Zij mompelen alreê; gij hoort een strijd van tongen[15].

BELIAL:

Wat scharen treuren hier, gedompeld in den rouw,
De sluiers om de borst en lenden; niemand zou
Begrijpen, dat men dus, in 't midden van de Geesten,
Op 't eeuwige banket en d'endelooze feesten,
Kon treuren, zaag' men niet dit jammerlijk getal
Verslensen van verdriet. Wat ramp, wat ongeval
Ontstelt ze? Broeders, hoe? wat 's d'oorzaak van dit kermen?
Beleedigt iemand u? men zal uw Recht beschermen.
Wat deert de Broeders? spreekt: laat hooren, wat u deert.

REI:

Zij klagen, dat de staat der menschen triomfeert
Door Gabriëls bazuin, en opstijgt boven d'Engelen;
Dat God zijn wezen wil met Adams wezen strengelen:
De Geesten onderworpt het menschelijk gebied.
Daar hoort gij, kort en klaar den grond van hun verdriet.

APOLLION:

Zoo groot een ongelijk valt lastig te gedoogen.

BELIAL:

Het overtreft bijkans ons' krachten en vermogen.

REI:

Wij bidden dat gij toch dien twist met ons beslecht.

APOLLION:

Wat raad? Hoe paait men hen? Zij steunen op hun Recht.

REI:

Wat Recht? die wetten geeft, vermag de wet te breken.

APOLLION:

Hoe kan Rechtvaardigheid een onrecht oordeel spreken?

REI:

Bestraft Gods oordeel eens, en schrijft Hem wetten voor.

BELIAL:

De vader leer' het kind hem volgen op zijn spoor.

REI:

Zijn spoor te volgen, is het zelve als Hij te willen.

APOLLION:

Verandring van Gods wil veroorzaakt dees' geschillen.

REI:

Hij zet den eenen van, den andren op den troon.
De minder waardste wijk' voor eenen waarder zoon.

BELIAL:

Gelijkheid van genâ de Godheid best zou passen.
Nu durft de duisternis het Hemelsch licht ontwassen[16].
De kinders van den nacht braveeren zelfs den dag.

REI:

Wat ademhaalt, met recht den Schepper danken mag,
Die elk zijn wezen gaf, en mindre en meerder waarde.
Wanneer het Hem belieft, zal 't element der aarde
Veranderen in lucht of water of in vier;
De Hemel zelf in aarde, een Engel in een dier,
Een mensch in Engleschijn of onbegrepen wonder.
Eén macht regeert het al en keert het bovenste onder.
Wat d'allerminste ontvangt is loutere genâ.
Hier geldt geen willekeur; hier komt vernuft te spâ[17].
In d'ongelijkheid is Gods heerlijkheid gelegen.
Zoo zien we tegens 't lichtste 't zwaarste zwaarder wegen.
Dus steekt het schooner af op 't schoon; de kleur op kleur;
De diamantsteen op turkoosblauw; geur op geur;
Het sterke op flauwer licht; gestarrent tegens starren.
Ons schikken is den Staat van dit Heelal verwarren[18],
Misschikken al wat God geschikt heeft en beleid;
En wat het schepsel schikt, dat is wanschapenheid,
In 't allerminste lid. Men staak' dit murmureeren.
De Godheid kan den Staat van 't Engelsdom ontberen.
Zij is met niemands dienst beholpen. Eeuwig rijk
En heerelijk, behoeft zij wierook noch muzijk,
Noch geur, haar toegezwaaid, noch lof, haar toegezongen.
Ondankbre Geesten, zwijgt; betoomt uw snoode tongen.
Gij weet Gods reden niet; genoegt u met uw lot,
En onderwerpt u Gods en Gabriëls gebod!

APOLLION:

Is dan de staat en 't lot der Geesten onbestendig?
Zoo staan ze glibberig, zoo zijn ze alreede ellendig.

REI:

Omdat een minder zal regeeren in dit Rijk?
Wij blijven die we zijn: geschiedt ons ongelijk?

BELIAL:

Zij zijn de naaste aan God, hun toeverlaat en vader.
En lagen Hem aan 't hart: nu leît een minder nader.

REI:

Zich over 's anders heil bedroeven, is gebrek
Van liefde, en riekt naar nijd en hoogmoed. Laat dees' vlek
Op Englezuiverheid en louterheid niet kleven.
Elkandre in eendracht, liefde en trouw voorbij te streven,
Behaagt den Vader, die het al in orden schiep.

BELIAL:

Zij houden d' orden, daar de Hemel hen toe riep;
Maar kunnen traag verstaan des menschen slaaf te worden[19].

REI:

Dat 's ongehoorzaamheid; zoo spatten ze uit hun Orden.
Gij ziet hoe 't Hemelsch heir, geharrenast in 't goud,
En in 't gelid gesteld, zijn beurt en schildwacht houdt;
Hoe deze star gedaald, en gene, in top daar boven,
De klaarste een minder klare in luister kan verdooven;
Hoe d'eene een kleiner ronde, en d'andre een grooter schrijft;
De laagste Hemel snelst, de hoogste langzaam drijft;
En evenwel verneemt ge, in deze oneffenheden[20]
Van ambten, licht en kreits en stand en trant en treden,
Geen tweedracht, nijd, noch strijd; des Albestierders stem
Geleidt dit maatgezang, dat luistert scherp naar Hem.

BELIAL:

't Gestarrent blijft in staat[21], daar God het in woû scheppen.
Behaagde 't Hem, den Staat der Englen niet te reppen[22]
Zij weken geen gestarnte in eendracht, noch in peis,
Noch steurden met geklag de rust van dit paleis.

REI:

Zie toe, en wacht u wel, deze ongenoegt te stijven.

APOLLION:

Wij wenschen, dat dees' lucht en wolk mag overdrijven
Eer ze uitberste, en 't gewest des Hemels zette in vier.
Zij groeien in getal. Wie stilt ze? Wie komt hier?


    LUCIFERISTEN. BELZEBUB. REI.


LUCIFERISTEN (_koor_):

Helaas, helaas, helaas! waar is ons heil gevaren!

BELZEBUB:

't Gaat wel, wij groeien aan; onze Engelen vergâren!
En steken, vol misbaar, de hoofden vast bijeen.--[23]
Wat port u, Engleburg met kermen en gesteen
T'ontrusten? Kan de bloem der zaligheid verslensen?
Gerust bezitten al wat eenig Geest kan wenschen
Van God, den zegenaâr, vernoegt u dat nog niet?
Zoo staat ge u zelfs in 't licht, en koestert een verdriet,
Waarvan ik d'oorzaak noch beseffen kan, noch raden.
Houdt op van kermen: scheurt veldteekens, en gewaden
Niet langer, zonder reên, maar heldert uw gezicht
En voorhoofd met een straal, o kinders van het licht!
De schelle kelen[24], die met zang de Godheid danken,
Zien om, en belgen 't zich, omdat gij valsche klanken
En basterdtonen mengt in 't goddelijk muzijk.
Uw bittre weeklacht steurt de maat[25] van 't Hemelrijk.
't Gewellef huilt u na. De rouwgalm, in den hoogen
Gestegen, rolt al voort, van d'eene in d'andre bogen;
En zonder misdaad wordt, door zulk een ongeluid,
De wasdom van Gods naam en glorie niet gestuit[26].

LUCIFERISTEN:

Heer Overste, op wiens wenk ontelbre keurebenden
Zich wapenen, gij komt van pas, om onze ellenden
Te zalven, en den smaad en onverdienden hoon
Te schutten[27] door uw macht. Zal Gabriël de kroon
Der heilige Engelen op 't hoofd van Adam zetten,
Door Adams erfgenaam Gods eerstelingen pletten?
Wij waren nutter niet geschapen, eer de zon
Te wagen steeg en licht den Hemel geven kon.
De Godheid koos vergeefs de Geesten tot trouwanten[28]
Van 't onbeweegbre Hof, indien ze zich woû kanten
En spitsen tegens 't recht der Geesten, zonder schuld
Tot wederstand getergd, uit nood en ongeduld[29].
Wij juichten, in den lof der Godheid opgetogen,
Aanbaden, wierookten met schalen, neigden, bogen
Onze aangezichten neêr. De Hemel gaf gehoor,
Verslingerd op den dans des galms, van koor in koor
Ja smolt van volle vreugd op tongmuziek en harpen;
Toen Gabriëls bazuin zich plotseling kwam werpen
Met dezen donderslag in 't midden van Gods eer;
Daar lagen wij verbaasd, verstrooid, verdrukt ter neêr.
De blijschap gaf den geest. De zwangre kelen zwegen.
De jongstgeboren streek de kroon, den staf, den zegen;
En d'oudste zoon, onterfd bij d'Oppermajesteit,
Gemerkt bleef voor een slaaf. Dat valt gehoorzaamheid,
Godvruchtigheid en liefde, en trouwe uit Gods trezoren
Ten deele; dompelt haar in rouwe, ontvonkt den tooren
En wraakzucht, om den mensch, uit een gerechten haat,
Te smoren in zijn bloed eer hij der Englen Staat
Verplette, en zij, geboeid als snoode en arme slaven,
Gedwongen worden naar zijn zweep en wil te draven
Gelijk hij daar beneên de dieren houdt in dwang.
Heer Overste, gij kunt der geesten ondergang
Verhinderen, en bij hun handvest hen bewaren:
Beschut ze door uw macht; wij staan gereed, uw scharen,
Uw standerd en uw heir te volgen: trek maar aan,
't Is eerlijk voor zijn eere, en kroone en Recht te staan.

BELZEBUB:

Mij deert uw ongelijk. O koning aller Heeren,
Verhoê dit liever. Geef geen stof tot muitineeren,
Noch tweedracht. Geef geen stof tot wederspannigheid.
Wat raad? Hoe stil ik u en d'Oppermajesteit?

LUCIFERISTEN:

Zij kwetst het heilig recht, aan d'Engelen geschonken.

BELZEBUB:

Het recht te kwetsen kan den onderzaat ontvonken,
Een vier ontsteken, daar de lucht af branden zou.
O averechtschen loon van onbevlekte trouw!
Hoe zullen wij ons best in dees' vertwijfling dragen?

LUCIFERISTEN:

Men trooste zich een kans, een stouten sprong, te wagen.

BELZEBUB:

Waartoe zich zelfs gewaagd? men ga een zachter gangk.

LUCIFERISTEN:

Hier geldt alleen geweld, en kracht, en wraak, en dwangk.

BELZEBUB:

Men kon, waar 't mogelijk, een veilig middel kiezen.

LUCIFERISTEN:

Met uitstel zal men hier niet winnen, maar verliezen.

BELZEBUB:

Men geef zijn ongelijk met reden te verstaan.

LUCIFERISTEN:

De reden heeft hier uit: men zet ons onderaan.

BELZEBUB:

Met smeeken mocht gij best en eerst uw wensch verwerven.

LUCIFERISTEN:

Het stuk ontdekken, is den handel glad bederven[30].

BELZEBUB:

Men kan dien aanslag nauw ontveinzen voor het Licht[31].

LUCIFERISTEN:

Wij groeien machtig aan, en staan in evenwicht.

BELZEBUB:

De kans begunstigt hun, die met Gods Veldheer vechten.

LUCIFERISTEN:

Hier is met sufferije en schrik niet uit te rechten.

BELZEBUB:

Wat zeit Apollion hiertoe, en Belial?

LUCIFERISTEN:

Zij trouwen onze zijde[32] en sterken het getal.

BELZEBUB:

Hoe heeft men dit verhaast? het is nu ver gekomen.

LUCIFERISTEN:

De Hemel vloeit ons toe vanzelf met volle stroomen.

BELZEBUB:

Betrouwt u op geen heir, vol lichte weifelaars.

LUCIFERISTEN:

Wij zien alreê meer kans en voordeel, min gevaars.

BELZEBUB:

Wie reukeloos begint, beroem' zich van geen voordeel.

LUCIFERISTEN:

Aan d'uitkomst hangt het al, vóór d'uitkomst dwaalt het oordeel.
Dit gansche leger eischt u tot een opperhoofd
En leidsman op dien tocht.

BELZEBUB:

                               Maar wie is zoo beroofd
Van zinnen, dat hij uw gerechtigheid verdadig',
En 's Hemels heirkracht terge? Ay, weest u zelfs genadig.
Verschoon me van dien last; ik kieze geene zij.
Men legge met verdrag deze ongelijkheid bij[33].

REI:

Gebroeders, geeft gehoor. Houdt boven aan met smeeken
Bij God, door middelaars[34]; men wint met tusschenspreken
Gemakkelijker veld dan door dien steilen weg
Van oproer. Handelt koel, met raad en overleg.
Wij willen tegelijk uw Recht omhoog verweren.
Bedaart: gij kwetst de kroon van God, den Heer der heeren!

LUCIFERISTEN:

En gij ons' wettigheid: verstout u hooger niet[35].
Heer Belzebub, aanvaard dit wettige gebied,
En zet de heiren schrap: wij volgen u te gader.

BELZEBUB:

O ijveraars, bedenkt, bedenkt u liever nader.
Ik wil u voortreên naar den troon van 't groot paleis.
En ons gerechtigheid bemiddelen door peis
En onderling verdrag; gewillig, onbedwongen.

REI:

Houdt stil, houdt stil! gij wordt van Michaël besprongen.


    MICHAEL. BELZEBUB. LUCIFERISTEN.


MICHAEL:

Waar zijn we? wat gedruisch verneemt men hier alree?
Dit schijnt een hof van twist en oproer, niet van vreê,
Gehoorzaamheid en trouw. Prins Belzebub, wat reden
Beweegt u, als een hoofd van wederspannigheden,
Dien oploop, zwanger van een goddeloos verraad,
Te stijven tegens God, ons aller toeverlaat?

BELZEBUB:

Genade, o Michaël, gewaardig ons te hooren,
Eer gij een vonnis velt, uit ijverigen tooren,
Ter eere van Gods Naam. Belast ons met geen schuld.

MICHAEL:

Ik zal uw onschuld dan aanhooren met geduld.

BELZEBUB:

De t'zamenrotting van zoo menig duizend troepen,
Gesteurd om 't hoog gebod, ten rijkstroon uitgeroepen,
Op Gabriëls bazuin, vereischte een tusschenspraak,
Tot slissing van dien brand; waarom ik van hun zaak
En klachten kennis koom te nemen, om het muiten,
Bij alle middelen en mooglijkheên, te stuiten;
Zij varen echter voort, al razende en ontzind
Aan 't hollen, buiten spoor, en dringen 't klachtbewind[36]
Met kracht ons op den hals. Ik poog de macht te scheien[37]
(Laat tuigen van mijn trouw dees' Godgetrouwe Reien!)
Te raden, hunne klacht te storten voor Gods stoel;
Maar ijvre vruchteloos, in 't midden van 't gewoel
En oproer, als een zee ten hemel toe verbolgen.
De Veldheer treê nu voor: wij staan gereed te volgen,
Indien hij middel ziet tot slechting van 't geschil.

MICHAEL:

Wie durft zich tegens God en Zijnen heilgen wil
Verzetten? wie dus stout den oorlogsstanderd planten,
In 't Koninkrijk van peis? Indien ge door gezanten
Wilt handelen omhoog, tot voorstand van uw lot,
Wij willen uwen zoen bemiddelen[38] bij God;
Of anders wacht uw hoofd: dit zal u niet gelukken.

LUCIFERISTEN:

Zoudt gij met wapenen ons heilig Recht verdrukken?
Zij zijn den Veldheer niet tot zulk een eind betrouwd.
Wij steunen op ons Recht; Rechtvaardigheid is stout.

MICHAEL:

D'inspanner[39] tegens God is allerminst rechtvaardig.

LUCIFERISTEN:

Wij dienen God: Hij kenne ons tot zijn diensten waardig.
De Hemel blijve maar in zijnen eersten stand.
Men stel geen ambtenaars van 't Hemelsch Vaderland
Beneden 't aardsch geslacht: dat staat de Hierarchijen
De Tronen, Machten, hooge en lage Heerschappijen
Der Geesten, Englen, en Aartsenglen nimmermeer
Te lijden: neen, geenszins; al zoude uw bliksemspeer
Doorstooten borst aan borst, en d'allertrouwste harten:
Wij laten ons geenszins van Adams afkomst tarten.

MICHAEL:

Ik wil, dat elk vertrekke, op 't wenken van mijn hand.
Hij kant zich tegens God en Godheid, wie zich kant
Meineedig tegens ons. Vertrekt naar uwe vanen.
Dat past soldaten, en gehoorzame onderdanen
Des Hemels. Wat geweld, wat moedwil drijft men hier!
Wie anders ooreloogt dan onder mijn banier,
Beoorloogt God, en is een vijand van zijn Rijken.

LUCIFERISTEN:

Wie op zijn Recht staat, hoeft voor geen geweld te wijken.
Naturelijk[40] is elk beschermer van zijn Recht.

MICHAEL:

'k Gebiede u, dat ge fluks de wapens nederlegt.
Door t'zamenrotten wordt uw eer en eed geschonden.

LUCIFERISTEN:

Natuur heeft d'Engelen door eenen band verbonden,
Elkandre bij te staan: ook wordt niet één alleen
Geraakt in dit geschil, maar 't raakt ons in 't gemeen[41].

MICHAEL:

Zoudt gij met wapenen den Hemel dan beroeren?
Die zijn u niet betrouwd om tegens God te voeren.
Misbruikt ge uw macht, zoo vreest des Allerhoogsten macht.

LUCIFERISTEN:

De Stedehouder wordt alle oogenblik verwacht.
Hij is in allerijl gedagvaard en ontboden.
Wij willen al op een, en Goden tegens Goden
Opzetten, liever dan van ons' gerechtigheid
Aftreden door geweld.

MICHAEL:

                   Zoo groot een onbescheid[42]
Verwacht ik nimmermeer van 's Hemels Stedehouder.

LUCIFERISTEN:

Het zweemt naar onbescheid een eersteling, een ouder
Te stellen onder 't juk des jongsten, als een knecht.
Dat d'Engel de natuur der Engelen bevecht',
En tegens zijns gelijk, in staat, en aard, en wezen,
De wapens voere, wordt met onbescheid geprezen[43].

MICHAEL:

Hardnekkige aard[44], gij zijt geen zonen meer van 't licht,
Maar eer een basterdslag, dat voor geen Godheid zwicht[45].
Gij tergt den bliksemstraal en onverzoenbren tooren;
Volhardt ge, wat een ramp en val is u beschoren!
Gij luistert naar geen raad, noch onderwijs: laat zien
Wat d'Allerhoogste stem ons boven zal gebiên.
Welaan, ik wil dat zich d'oprechte en vrome Reien
En scharen daadlijk van rebelle rotten scheien.

LUCIFERISTEN:

Laat scheiden al wat wil; wij houden ons bijeen.

MICHAEL:

Getrouwe Reien, volgt Gods Veldheer.

LUCIFERISTEN:

                                      Trekt vrij heen.


    BELZEBUB. LUCIFER. LUCIFERISTEN.


BELZEBUB:

De Veldheer vaart naar God, om over u te klagen.
Schept moed: Vorst Lucifer, gestegen op zijn wagen,
Wordt herwaart aangevoerd. Gij moet u kort beraân.
Een heirkracht, zonder hoofd, kan nimmermeer bestaan.
Wat mij belangt, die last[46] valt mij te zwaar te tillen.

LUCIFER:

De gansche Hemel waagt en dreunt van uw geschillen.
De keurebenden staan gereten en gedeeld.
Het oproer slaat al voort. De hooge nood beveelt
Hierinne te voorzien, en onheil voor te komen.

LUCIFERISTEN:

Heer Stedehouder, wijk en toevlucht aller vromen,
Wij hopen nimmermeer, dat gij, als Michaël,
Den hals van 't Engelsdom, tot eene voetschabel
Van Adams afkomst, zult verwerpen en verdoemen[47],
En zulk een smaad en hoon vergulden en verbloemen
Met schijn van billijkheid, en stijven door uw macht
Den opgang van den mensch, een grof, een aardsch geslacht.
Wat wierook schenkt hij toch den schaars van hem gezienen[48]?
Waarom belast men ons een snooden worm[49] te dienen,
Te dragen op de hand, te luisteren naar zijn stem?
Schiep God de Heemlen en Eng'len slechts om hem,
Wij waren nutter nooit geschapen noch geworden.
Ontfarm u, Lucifer! Gedoog niet dat onze Orden
Zoo laag vernederd werde[50], en zonder schuld verzink';
De mensch, gelijk een hoofd der Englen, strale en blink'
In 't ongenaakbre licht, waarvoor de Serafijnen,
Al bevende van angst, als schaduwen verdwijnen.
Indien gij u verneêrt zoo groot een ongelijk,
Tot voorstand van ons Recht, te slechten[51] in dit Rijk,
Wij zweren uwen arm eendrachtig t'onderstutten.
Aanvaard dees' heirbijl; help, och help ons Recht beschutten.

LUCIFERISTEN (_koor_):

Wij zweren u met kracht en volle majesteit,
Te zetten op den troon, aan Adam toegeleîd.
Wij zweren uwen arm eendrachtig t'onderstutten,
Aanvaard dees' heirbijl; help, och help ons Recht beschutten[52].

LUCIFER:

Mijn zonen, op wier trouw geen vlek van ontrouw hecht,
Al wat de Godheid wil en van ons eischt, is recht.
Ik ken geen ander Recht; en stutte, als Stedehouder
Der Godheid, zijn besluit en raadslot met mijn schouder.
Den schepter, dien ik voer, ontving mijn rechte hand
Van zijne Almogendheid, als een genadepand
En teeken van Gods gunst en liefde tot ons allen.
Is nu zijn hart en zin op Adam juist gevallen,
En lust het hem den mensch, in volle heerschappij,
Te zetten bovenaan, en boven u en mij
Te kronen, schoon we nooit in onzen plicht bezweken[53];
Wat raad hiertoe? Wie zal dat raadslot tegenspreken?
Indien hij Adam nog een zelve heerlijkheid,
En d'Engelsche natuur gelijk, had toegeleîd,
Dat waar verdragelijk voor alle hemeltelgen,
Gesproten uit Gods stam: nu mochten zij 't zich belgen[54],
Zoo belgzucht geene vlek omhoog gerekend waar'.
Maar hoe men 't vat, dit loopt van wederzij gevaar,
Hetzij men zwichte uit schroomte, of moedig wederstreve:
Ik wensche dat hij u dees' bellegzucht vergeve.

LUCIFERISTEN:

Heer Stedehouder, ay, aanvaard dien heirstaf toch,
En handhaaf 't heilig Recht; wij volgen in uw zog.
Wij volgen, streef vooruit op uw gezwinde veeren.
Wij willen sneuvlen, of zeeghaftig triomfeeren.

LUCIFER:

Dit strijdt met onzen eed, en Gabriëls gebod.

LUCIFERISTEN:

Dat strijdt met God, en zet het menschdom boven God.

LUCIFER:

Laat God zijn eer en stoel en majesteit bewaren[55].

LUCIFERISTEN:

Bewaar uw eigen stoel: wij willen, als pilaren,
U stutten, en den staat der Engelen[56] meteen.
Geen mensch zal onze kroon, Gods kroon, met voeten treên.

LUCIFER:

De Veldheer Michaël, gewapend onder 't zegenen
Van boven[57], wil ons fluks met al zijn heir bejegenen.
Zijn heirkracht bij uw macht, wat is 't een groot verscheel!

LUCIFERISTEN:

Is 't geene helft, gij sleipt een staart van 't derde deel
Der Geesten mede, indien ge u geeft op onze zijde.

LUCIFER:

Dan is de kans gewaagd, ons' gunst verloren bij de
Verdrukkers van uw Recht.

LUCIFERISTEN:

                             De moed, de dapperheid,
De hoon, de smaad, de spijt, de wanhoop, het beleid,
De wraak, het ongelijk, niet anders te beslechten,
En wat hier aanhangt, zal ons stijven onder 't vechten.

BELZEBUB:

Wij hebben 't heilig Rijk alleen in onze macht.
Wat raadslot men besluit', de wapens geven 't kracht
En nadruk, zoo wij slechts ons in slagorden stellen;
Wat nu nog weifelt, straks op onze zij zal hellen.

LUCIFER:

Ik troost me dan geweld te keeren met geweld.

BELZEBUB:

Zoo stijg de trappen op, o allerbraafste Held[58].
Heer Stedehouder, stijg dien troon op, dat we u zweren.

LUCIFER:

Vorst Belzebub, getuig, en gij, doorluchtste Heeren!
Apollion, getuig, getuig, Vorst Belial!
Dat ik, uit nood en dwang, dien last aanvaarden zal,
Tot voorstand van Gods Rijk, om ons bederf te keeren.

BELZEBUB:

Nu brengt den standerd voort, dat wij den stander zweren:
Getrouwigheid aan God en onze Morgenstar.

LUCIFERISTEN:

Wij zweren tegelijk bij God en Lucifer[59].

BELZEBUB:

Nu brengt het wierookvat, gij Godgetrouwe scharen,
Bewierookt Lucifer met wierookkandelaren,
En schalen, rijk van geur. Verheerlijkt hem met licht,
En glans van fakkelen. Verheft hem met gedicht,
Gezangen en muzijk, bazuinen en schalmeien.
Het voegt ons hem aldus met staatsie te geleien.
Heft op[60] een heldren toon,
Ter eere van zijn kroon.

            LUCIFERISTEN:

    Op! trekt op, o gij Luciferisten,
        Volgt dees' vaan.
    Rukt te hoop al uw krachten en listen.
        Trekt vrij aan.
    Volgt dezen God[61], op zijn trommel en trant;
        Beschermt uw Recht en Vaderland,
    Helpt hem Michaëls heirkrachten stuiten,
        Houdt nu moed.
    Helpt den Hemel voor Adam nu sluiten
        En zijn bloed.
    Volgt dezen Held op zijn bazuin en trom.
        Beschut de kroon van 't Engelsdom.--
    Ziet, ay ziet nu de Morgenstar[62] blinken.
        Voor die pracht
    Zal des vijands banier haast verzinken,
        In der nacht[63];
    Wij met triomf kronen God Lucifer,
        Bewierookt hem: aanbidt zijn Star.

    REI VAN ENGELEN:

             ZANG.

    Waar zijn we toe gekomen,
        Dat 's Hemels burgertwist
        De regementen splitst,
    En 't zwaard is opgenomen,
        Te zinneloos en blind?
    Wie is er van ons benden,
        Hij sneuvelt of verwint,
    Gelukkig? die d'ellenden
        Van hunne broedren zien
        En Rijks- en Reigenooten?
        Of die verwonnen vliên,
    In ballingschap gestooten?
        O, zoons van éénen God,
        Waartoe verdwaalt uw lot!

            TEGENZANG.

    Helaas! waartoe verdwalen
        De Geesten? wat verleidt
        Hen, uit de zekerheid
    Van hunnen staat en palen
        Te spatten, zonder nood?
    Zich op het spits te wagen?
        Ons' weelde was te groot,
    Te dertel om te dragen;
        De Hemel niet genoeg
    Om Englen te paaien[64];
        De nijdigheid most vroeg
    Dit zaad van oorlog zaaien,
        In 't vreedzaam Vaderland.
        Wie leît dien twist aan band?

              TOEZANG.

    Is dit krijgsvier niet te smoren,
        Door een macht van hooger hand,
        Wat wil blijven in zijn stand?
    Staatzucht[65] zal alle Orden storen:
        Hemel, aarde, zee en strand
        Zullen staan in lichten brand.
    Staatzucht, eens door triomfeeren
        Als gewettigd, zal verwoed
    God en alle macht braveeren.
        Staatzucht kent noch God, noch bloed.


Noten:

[1] LUCIFERISTEN. Eigenlijk is deze benaming hier nog voorbarig. Eerst
aan het eind van dit bedrijf toch treedt Lucifer op als hoofd der
beweging.

[2] _Wanneer_: tot dat.

[3] _verbaast_: ontstelt.

[4] _livreien_: kleeding.

[5] REI. De Rei van Engelen, die aan het slot van het vorig bedrijf te
verstaan gaf, dat zij wilde pogen de gemoederen te doen bedaren.

[6] _muziek van druk_ (treurmuziek) _op noten galmen_. Het woord "noten"
lijkt overbodig.

[7] _Heerschappijen, machten, tronen_. Vlgg. over de verdeeling der
Engelen. En _Voorwoord_. Uit dezen regel volgt, dat de derde orde der
eerste rij, benevens twee van de tweede rij, tot de ontevredenen
behoorden.

[8] _bij ons_: door ons; _mishandeld_: mis gehandeld.

[9] _onzen plicht bekleeden_. Bekleeden heeft bij V. een zeer ruime
beteekenis. Hier: vervullen.

[10] _in stede van regeeren zal Adam triumfeeren_: Instede dat wij
regeeren, zal Adam triumf vieren.

[11] _te rusten_: berusten.

[12] _tot heerschen min_. Minder tot heerschen.

[13] _Die zich gelaten stelt_: door in Gods wil te berusten.

[14] _de kroon verdooven_: in haar glans verdooven.

[15] APOLLION zegt dezen regel zacht tot BELIAL. DE LUCIFERISTEN zijn in
dit volgende tooneel niet als aanwezig aangeduid. Maar zij _spreken_
alleen niet; blijven wel op den achtergrond, zwijgend. Belials optreden
als van een gansch onkundige is voortreffelijk begrepen. En heel
gelukkig dit aanbod om ze bij te staan tegen rechtsverkrachting; nog
vóór hij, Belial, _schijnt_ te weten wat ze bedreigt. Zoo komt hij
ongezocht waar hij wezen wil.

[16] _Nu durft de duisternis_ (de aardwormen) _het hemelsch licht
ontwassen_ (boven het hoofd groeien).

[17] _Hier komt vernuft te spâ_. Vernuft, 't verstand kan dit niet
begrijpen.

[18] _Ons schikken is ... verwarren_. Gaan wij er ons in mengen, we
brengen verwarring; misschikken alles.

[19] _Maar kunnen traag verstaan des menschen slaaf te worden_; Het valt
hun moeilijk te begrijpen, waarom de Mensch boven hen gesteld moet worden.

[20] _in deze oneffenheden_: ongelijkheden.

[21] _blijft_ in (den) staat.

[22] _den staat niet te reppen_: ongerept, ongestoord te laten.

[23] Ook BELZEBUB vangt met een terzijde aan.

[24] _De schelle kelen_: de klare, heldere kelen der zingende Engelenrei.

[25] _steurt de maat_: verstoort het evenwicht, de harmonie.

[26] Door zulk een wangeluid den groei van Gods glorie stuiten, kan u
niet anders dan als misdaad worden aangerekend.

[27] _te schutten_: te stuiten.

[28] _trouwanten_: trawant, lijfwacht, satelliet. Hier denkelijk
frouwant geschreven om verband te krijgen met _trouw_.

[29] _ongeduld_: wat niet te dulden is.

[30] _Het stuk ontdekken is den handel glad bederven_: door den toeleg
te doen blijken, zou men de actie schade doen.

[31] _Het Licht_: God.

[32] _zij trouwen onze zijde_: hangen onze zijde aan.

[33] men trachte het geschil door een overeenkomst bij te leggen.

[34] _smeeken door middelaars_. Denk aan V.'s roomsche opvatting van de
kracht der bemiddeling, die de kern van zijn _Jepfta_-treurspel geworden
is.

[35] _verstout u hooger niet_: waag niet verder te gaan.

[36] _'t klachtbewind_: bewind over de klagers: 't aanvoerderschap.

[37] _Ik poog de macht te scheien_: beproef als scheidsman, kalmeerder,
op te treden.

[38] _Wij willen uwen zoen bemiddelen_: optreden als bemiddelaar ter
verzoening.

[39] _d'Inspanner_: Opstandeling.

[40] _Naturelijk_: volgens de Natuur. Vgl. Jeptha: "_Naturelijk_ staat
elk in 's doods gewoud": "het is een natuurwet dat ieder aan de macht
des doods onderworpen is".

[41] _'t raakt ons in 't gemeen_: gemeenschappelijk; het treft ons allen.

[42] _onbescheid_: drieste overmoed, vermetelheid (Wdbk.).

[43] "dat één Engel de positie der Engelen bestrijdt, (dit tegen
Michaël, wijl hij aldus gezegd wordt te doen) dit wordt onbescheid
genoemd".

[44] _Hardnekkige aard_, voor: "hardnekkigen van aard".

[45] _dat voor geen Godheid zwicht_: "dat zich niet buigt voor God."

[46] _die last_ (van 't hoofdschap). Kiest dus een ander: Lucifer.

[47] _dat gij den hals van 't Engelschdom tot eene voetschabel zult
verwerpen_: zult verlagen. "Dat gij de Engelen den nek zult doen buigen
onder Adams voet, ten teeken van slavernij."

[48] _den schaars van hem gezienen_: God.

[49] _snooden worm. Snood_ is in 't M. Nedl.: gering, onaanzienlijk.

[50] _werde_: worde.

[51] _Zoo groot een ongelijk te slechten_: zulk een groot onrecht te
beletten.

[52] Dr. Cramer meent dat deze vier regels hier bij ongeluk tusschen den
tekst zouden zijn gekomen, vooral omdat ze de zuivere herhaling zijn.
Maar kan het niet zijn, dat V. zich deze laatste vier regels gedacht
heeft als in _koor_ gesproken, dat dan wat zijn woordvoerder eerst
uiteenzette, bevestigt en herhaalt? Ook het: "Helaas, helaas, helaas,
waar is ons heil gevaren!" van is blijkbaar als "Koor" bedoeld. Ik heb
me veroorloofd dit in den tekst aan te geven.

[53] _schoon we nooit in onzen plicht bezweken_ (te kort schoten). Een
héél gelukkig trekje om Lucifer, terwijl hij schijnbaar tot onderwerping
aanspoort, toch even te laten erkennen dat de grief wegens onbillijke
behandeling eenig recht heeft. Verder neemt hij dan voorzichtig den
draai naar hun zij.

[54] _'t zich belgen; belgzucht: belgen_ is "opblazen"; dus "zich
daarover vertoornen," "er in verzet over komen." _Belgzucht_:
oproerigheid.

[55] Laat God zelf de zorg voor zijn eer, macht en majesteit.

[56] _den staat der Engelen_: de orde der Engelen.

[57] _gewapend onder 't zegenen van boven_: wiens wapens door God
gezegend zijn.

[58] _allerbraafste Held_: aller moedigste.

[59] De eed wordt tegelijk gedaan aan God èn Lucifer, om te doen
uitschijnen dat men zich niet jegens God verzet; gelijk Oranje in het
Wilhelmus in den mond gelegd wordt, dat hij den koning van Hispanje
trouw blijft, al verzet hij zich tegen de krenking der Volksrechten.

[60] _Heft op_: heft aan.

[61] _volgt dezen God_. De Engelen worden zelf ook Goden genoemd.
_Trant_ maat, stap. Vgl. "trant en treden" en "trantelen."

[62] _de Morgenstar_: Lucifer.

[63] _In der nacht_. Nacht was vroeger vrouwelijk.

[64] _paaien_, als nog oorspronkelijk, in samenhang met peis: tevreden
stellen.

[65] _Staatzucht_. Zie Inleiding, pag. 22.


       *       *       *       *       *


HET VIERDE BEDRIJF


    GABRIEL. MICHAEL.


GABRIEL:

De gansche hemel gloeit, in eenen lichten brand
Van oproer en verraad. 'k Verdaag u[1], als Gezant
Van God en zijnen stoel, nu daadlijk op te trekken
Met eenen gloed van vier en ijver deze vlekken
Te branden uit Gods naam, en 't zuiver Hemelsdom.
Vorst Lucifer braveert: hij roert trompet en trom.

MICHAEL:

Is Lucifer, helaas! in zijne trouw veranderd?

GABRIEL:

Des Hemels derde deel heeft reede zijnen standerd,
Die valsche morgenstar, gezworen; zijnen troon
Bewierookt als een God, en met een lastertoon
Van goddeloos muzijk hem eere toegezongen.
Zij komen herwaart aan in volle kracht gedrongen,
En dreigen schrikkelijk de poort van 't wapenhuis
Te rammen met geweld. Een woest, een wild gedruisch
Van onweêr buldert vast, van boven en van onder.
Het weêrlicht, stormt, en raast. De bliksem en de donder
In arbeid[2], schudden vast de pijlers van ons Hof.
Men hoort geen Serafijns, noch wedergalm van lof.
Een ieder zit in druk gedompeld over d'ooren.
Dan zwijgen plotseling, dan huilen al de koren
Der Engelen, van druk en medelijden, om
Den blinden afval van 't gezaligd Engelsdom.
En d'Engelsche natuur. 't Is meer dan tijd om heden
Te kwijten uwen plicht, en op uw heilige eeden,
(Die gij, als Veldheer, op het punt des bliksems zwoert
Bij God en Zijnen naam) te passen[3].

MICHAEL:

                                          Wat vervoert
Gods Stedehouder, dus zich tegens God te kanten,
Als een verwaten hoofd van dolle vloekverwanten?

GABRIEL:

De Hemel weet hoe noode ik Gods gerechte zaak
Verdadige, op dees' wijs. Hoe bitter wil[4] de wraak
Hem treffen! want men weet geen middelen te vinden,
Om dit verdoold geslacht rampzaligen en blinden
Te leiden op de baan, de heirbaan van hun trouw.
Ik zag Gods blijschap zelf zich met een wolk van rouw
Beschaduwen; in 't end de wraak een vlam ontsteken
In d'oogen van het licht[5]; eer, om dien slag te breken,
Het last gaf tot dien tocht. Ik hoorde een wijl het pleit.
Hoe de opperste Genade en Gods Gerechtigheid[6]
Elkandre in wederwicht, met pit van reden, hielen.
Ik zag de Cherubijns, hoe ze op hun aanzicht vielen,
En riepen vast: "Genâ, genâ, o Heer, geen Recht!"
Men had dit zwaar geschil gezoend, en schier geslecht;
Zoo scheen de Godheid tot genade en zoen genegen:
Maar als de wierookstank[7] in top komt opgestegen,
De smook, die Lucifer omlaag wordt toegezwaaid,
Met wierookvat, bazuin, en lofgezangen, draait
De Hemel zijn gezicht van zulke afgoderijen,
Gevloekt van God, en Geest, en alle Hierarchijen.
Genâ had uitgediend. Waak op, in 't harrenas.
De Godheid dagvaardt u, eer 't oproer ons verrass'.
Betem met uwen arm de woeste Behemotten
En Leviathans, die dus godloos t'zamenrotten.

MICHAEL:

Uriël! schildknaap, fluks! men breng den bliksem hier,
Mijn harnas, helm en schild. Breng herwaart Gods banier.
Men blaze de bazuin. Te wapen! fluks te wapen.
Gij Machten, Tronen! wat getrouw is en rechtschapen,
Dat wapen' zich met ons. Gij regementen, voort,
Een ieder in 't gelid: de Hemel geeft het woord.
Men blaze de bazuin: men sla de holle trommels,
Verdagvaarde in der ijl ontelbre dikke drommels[8]
Gewapenden. Blaast op: ik schiet de wapens aan.
Het geldt Gods eer alleen. Het moet er nu op staan.

GABRIEL:

Dit harnas past zoo braaf, als waar' 't u aangeschapen[9].
Hier komt de veldbanier, waarin Gods naam en wapen
U toestraalt, en de zon in top u heil belooft.
Hier komen de Kornels u groeten, als het hoofd
Van 't heir der Hemelen, die Gods baniere zwoeren.
Schep moed, Vorst Michaël: gij zult Gods oorlog voeren.

MICHAEL:

Zoo zal ik. Hoû mijn woord omhoog[10]: wij trekken heen.

GABRIEL:

Wij volgen uwen tocht met wenschen en gebeên[11].


    LUCIFER. BELZEBUB. LUCIFERISTEN.


LUCIFER:

Hoe staat het met ons' heir? hoe is 't er mee gelegen[12]?

BELZEBUB:

Het heir verlangt, gereed, om onder uwen zegen,
Te vliegen regelrecht op 't spits van Michaël.

LUCIFERISTEN:

Zoo doet het: ieder wacht op Lucifers bevel,
Om teffens d'armen en hun vleugels eens te reppen,
Dien grooten vijand lucht en winden t'onderscheppen,
En, als hij legt in zwijm, te ketenen met kracht.

LUCIFER:

Hoe talrijk is het heir? waarin bestaat ons' macht?

BELZEBUB:

Die groeit alle oogenblik, en bruist uit alle transen
Ons toe, gelijk een zee van vier en heldre glansen.
'k Vertrouw het derde deel des Hemels houdt ons' zij,
Is 't niet de halve streek; want Michaëls getij
Verloopt alle oogenblik, en ebt aan alle kanten.
De helleft van de wacht en eerste hoftrouwanten,
Uit ieder Orden, van een ieder Hierarchij,
Verzweren hunnen Heer, Vorst Michaël, als wij.
Men ziet er Cherubijns, Aartsengelen, Serafijnen
De vanen voeren. Zelf het Paradijs, aan 't kwijnen
Geslagen van verdriet, verschiet zijn groente[13] en verf;
En waar men d'oogen keert, daar schijnt een wis bederf
En boven 't hoofd een bui en donkre wolk te hangen.
Dat voorspook spelt ons heil; men heeft slechts aan te vangen.
Gij draagt alreê de kroon des Hemels op uw kruin.

LUCIFER:

Die klank behaagt me meer dan Gabriëls bazuin.
Hoort toe, en geeft gehoor beneden deze trappen[14].
Hoort toe, gij Oversten! hoort toe, gij Ridderschappen!
En luistert wat wij u vermelden, klaar en kort.
Gij weet, hoe verre wij alreê zijn uitgestort
In wraakzucht tegens 't Hoofd der opperste paleizen,
Dat het een dolheid ware, op hoop van zoen, te deizen;
En niemand denken durf deze onuitwischbre smet
Te zuivren door genâ; dies moet de nood een wet,
Een wisse toevlucht van te wanken noch te wijken
Verstrekken; gij, met kracht en zonder om te kijken,
Dien standerd en mijn star verdadigen, meteen
Den vrijgeschapen Staat der Englen in 't gemeen.
Het ga zoo 't wil; volhardt groothartig, onverdrietig;
Geen almacht heeft de macht, dat zij geheel vernietig'
Het wezen, dat gij eens voor eeuwiglijk ontvingt.
Indien ge fel en forsch met uwe heirspits dringt
In 't Hart van 's vijands heir, en komt te triomfeeren,
Zoo zal de tirannij der Hemelen verkeeren
In eenen vrijen Staat, en Adams zoon en bloed,
Gekroond in top van eere, en met een aardschen stoet
Omsingeld[15], uwen hals niet boeien aan de keten
Van slaafsche dienstbaarheid, om hem ten dienst te zweeten
En onder 't koopren juk te hijgen, zonder end.
Indien ge mij voor 't hoofd van uwen vrijdom kent[16],
Gelijk ge uit eenen mond dien standerd hebt gezworen;
Zoo staaft den eed nog eens eenstemmig, dat wij 't hooren,
En zweert getrouwigheid aan onze Morgenstar:

LUCIFERISTEN:

Wij zweren tegelijk bij God en Lucifer!

BELZEBUB:

Maar zie hoe Rafaël, verbaasd[17] en vol meêdoogen,
Met zijnen vredetak van boven komt gevlogen,
Om uwen hals, op hoop van stilstand en verdrag.


    RAFAEL. LUCIFER.


RAFAEL:

Och, Stedehouder, mond van 't goddelijk gezag[18],
Wat heeft u buiten 't spoor van uwen plicht gedreven?
Zoudt gij den Schepper van uw glorie wederstreven?
Lichtvaardig weifelen en wanklen in uw trouw?
Dat hoop ik nimmermeer. Helaas! ik zwijm van rouw
En blijve om uwen hals beklemd, bestorven hangen.

LUCIFER:

Oprechte Rafaël!

RAFAEL:

                      Mijn blijschap, mijn verlangen
Ik bidde u, hoor me.

LUCIFER:

                      Spreek, zoo lang het u behaag'.

RAFAEL:

Genade, o Lucifer[19]! Verschoon u zelven; draag
Geen harnas tegens mij, die treurig smilte en kwijne
Van druk, om uwentwil. Ik koom, met medicijne
En balsem van genâ, gestegen uit den schoot
Der Godheid, die, gelijk ze in haren Raad besloot,
U, boven duizenden gekroonde Heerschappijen,
Gezalfd heeft op den stoel van haar stadhouderijen.
Wat dolheid is het, die uw zinnen dus verrukt?
Zij had haar zegel en gelijkenis gedrukt[20]
Op uw geheiligd hoofd en voorhoofd, overgoten
Met schoonheid, wijsheid, gunst, en wat er komt gevloten
En stroomen, zonder maat, uit aller schatten bron.
Gij blonkt in 't Paradijs, voor 't aanschijn van de zon
Der Godheid, uit een wolk van dauw en versche rozen.
Uw feestgewaad stond stijf van perlen en turkozen,
Smaragden, diamant, robijn, en louter goud.
De zwaarste schepter werd uw rechte hand betrouwd,
Zoodra gij steegt in 't licht, en op bazuin en bommen[21]
Door 't blakende gesternte en steenen kwaamt te brommen[22]:
En zoudt gij reukeloos u storten uit dien troon[23]?
Verreukeloozen al dat heerelijk en schoon?
Zoudt gij uw glansen, die de Hemelen versieren,
Ons licht verduisteren, in eenen knoop van dieren[24],
En mengsel van gedierte en ondier ondereen,
Griffoensklauw, drakenhoofd en andre gruwzaamheên
Misscheppen[25] onbedacht? En zouden 's Hemels oogen,
De starren, u zoo laag[26] beroofd zien van vermogen,
En eere, en majesteit, door 't schenden van uw trouw?
Dat keer' de goede God, wiens aanschijn ik aanschouw
In 't zalig licht, daar wij, geheiligd alle zeven[27],
Hem dienen voor zijn troon, en sidderen, en beven
Voor zulk een Majesteit, die op ons voorhoofd straalt
Verkwikt en leven geeft wat leeft en ademhaalt.
Heer Stedehouder, mag mijn bede uw hart bewegen:
Gij kent mijn zuiver wit en hart, met u verlegen[28].
Ruk af dien trotschen kam, schud uit dit harrenas,
Smijt neder uit dees' hand de heirbijl, de rondas
Uit d'andre! Hooger niet[29]; leg neder, och, leg neder,
Leg neder, strijk vanzelf den standerd, en de veder
Van uwe vleugelen, voor God en zijnen glans;
Eer hij u uit den troon, den allerhoogsten trans
Van eere, nederklinke aan gruis en stof te mortel,
Ja zulks dat van den stam der Geesten tak noch wortel,
Noch geen gedachtenis, noch leven overschiet;
't En ware een leven van ellende, van verdriet,
De Dood, de Wanhoop, en een worm, een eeuwig knagen
En knersetanden mocht den naam van leven dragen[30].
Verneêr u, staak dien tocht[31]; ik offere u genâ
Met dien olijftak; grijp, of echter[32] 't is te spâ.

LUCIFER:

Heer Rafaël, ik verdien noch dreigement noch tooren.
Mijn helden hebben God en Lucifer gezworen,
En, onder 's Hemels eed[33], dien standerd opgerecht.
Men strooie wat men wil den Hemel door: ik vecht
En oorloge onder God, tot voorstand van zijn koren,
De handvest, en het Recht, hun wettig aangeboren,
Eer Adam zijne zon zag opgaan, eer de dag
Zijn Paradijs bescheen. Geen menschelijk gezag,
Geen juk van menschen zal den nek der Geesten plagen;
Geen Engelsdom den troon van Adam onderschragen,
Met zijnen vrijen hals, gelijk een dienstbaar slaaf,
't En zij de Hemel ons in eenen poel begraaf',
Met zooveel scepteren en kronen, glans en vonken,
Als ons de Godheid uit haar boezem heeft geschonken,
Voor eeuwig en altijd. Laat bersten al wat berst;
Ik handhaaf 't heilig Recht, door hoogen nood geperst,
En, na veel wederstands, mij endlijk overdrongen[34],
Op 't klagen en gekerm van duizenden van tongen.
Ga hene, boodschap dit den Vader, onder wien
Ik dus, voor 't Vaderland, den standerd voere en dien'.

RAFAEL:

Och, Stedehouder, wat verbloemt gij uw gepeinzen
Voor 't alziende oog? Gij kunt uw oogmerk niet ontveinzen.
De straal van zijn gezicht verraadt de duisternis,
De staatzucht, daar uw geest zoo grof van zwanger is,
En reede in arbeid gaat, om dit gedrocht te baren.
Waar berg ik mij van schrik! hoe rijzen al mijn haren!
Verdwaalde Morgenstar, verschoon uzelven toch.
Gij kunt d'Alwetendheid niet paaien[35] met bedrog.

LUCIFER:

Wat staatzucht? heeft mijn plicht in eenig deel ontbroken?

RAFAEL:

Wat hebt gij in uw harte al heimelijk gesproken?
Ik wil in 's Hemels top, door alle wolken heen,
En boven Gods gestarnte opstijgen van beneên,
God zelf gelijk, geen macht bestralen met genade,
't Zij ze aan mijnen stoel het leen verheergewade[36].
Geen majesteit braveer' met schepter nochte kroon,
Tenzij ik haar beleene uit mijnen hoogen troon.
Bedekt uw aangezicht; valt neder; strijk uw pennen,
En wacht u, boven ons, een hooger macht te kennen.

LUCIFER:

Hoe nu toe? ben ik dan Gods Stedehouder niet?

RAFAEL:

Dat zijt gij, en ontvingt van 't onbepaald Gebied
Bepaalde mogendheid, en heerscht uit Zijnen name.

LUCIFER:

Helaas, hoe lang? Totdat Vorst Adam ons beschame,
En, boven de natuur der Engelen, zijn lot
Uit 's Hemels schoot ontvange, en aanzitt' neffens God?

RAFAEL:

Wil d'opperste Monarch zijn macht met mindren deelen,
Ja d'eerste kroon den mensch opzetten, en bevelen,
Hem wijden tot een hoofd der Geesten, boven al
Wat kroon en schepter voert, of namaals voeren zal,
Zoo leer ootmoedig u Gods raadslot onderwerpen.

LUCIFER:

Dat is de wetsteen om dees' heirbijl op te scherpen[37].

RAFAEL:

Gij scherpt ze reukeloos voor uwen eigen nek.
Bedenk eens waar wij staan. De Hemel kan geen vlek
Van afgunst, haat en nijd, noch hoogvaardij verdragen.
De wraak des Hemels dreigt dees' schandvlek uit te vagen.
Hier helpt geen veinzen. Och, of voor d'alziende Zon,
Het aldoordringende oog, ik deze lastren kon
Bedekken. Lucifer, waar is uw glans gebleven?

LUCIFER:

Mijn glans is Adam en zijne afkomst lang gegeven.
Men noem' mij langer niet den eerstgewijden zoon,
Den oudsten erfgenaam.

RAFAEL:

                         Vorst Lucifer, verschoon
Uzelven; onderworp u 't opperste behagen.
Gewaardig ons, dat wij die blijde tijding dragen
Naar boven; ieder ziet mijn weerkomst tegemoet.
Ik valle ootmoedig dus uw heerlijkheid te voet.
Om Gods wil, wacht u toch weêrspannigen te stijven,
Die op uw wil en wenk, als op hun aspunt[38], drijven.
Zoudt gij, in wederwil van 't Hemelsche paleis,
Dees' lucht, vol heiligheid, vol vrede, d'eerste reis,
Met duizend duizenden in 't harrenas, beroeren?
Op trommel en trompet den oorlogsstanderd voeren,
En kanten tegens God, den sterksten worstelaar?

LUCIFER:

Men kant zich tegen ons. Was Adams afkomst maar
Een zelven staat en stoel, als d'Engelen, geschonken;
Dat scheen verdragelijk; nu vliegen vast de vonken
Van dezen hemeltwist door alle daken heen.
Zwijg Engelsdom! verhef eerbiediglijk het leen
Van al wat gij bezit aan Adam en zijn neven[39].
Den mensch weêrstreven, is de Godheid wederstreven.
Hoe mag het God van 't hart, dat hij zoo laag, zoo diep
Vernedert, dien hij tot den grootsten schepter schiep?
Een edelmoedigheid, geheiligd tot regeeren,
Voor eenen minder zoo zwaarlijk kan verneêren,
Van heerlijkheid ontkleên, en opstaan uit haar staat
En stoel, dat zij vervloekt den glans en dageraad
Van haren opgangk, ja veel liever had gebleven
Een schaduw, zonder verf, een niet, en zonder leven:
Want niet-zijn overtreft verkleening duizendwerf.

RAFAEL:

Geleende heerschappij staat los, en is geen erf[40].

LUCIFER:

'k Misdank me dan[41] dit leen, als 't immers leen moet heeten.

RAFAEL:

Bewaar uw ambt: of is zijn oogmerk u vergeten?
Het Stedehouderschap uw wijsheid werd betrouwd,
Opdat gij 't al in ruste en orden houden zoudt;
En hebt ge tegens God het pantser aangeschoten,
Als een meineedig hoofd van blinde bondgenooten?

LUCIFER:

Wij schoten slechts, uit nood en noodweer, 't pantser aan;
Zoo luttel wouden wij de Godheid wederstaan.
De reden spreekt, al waar 't dat schild en wapen zwege.
Wij vrijen onzen Staat: benijdt men ons dien zege?

RAFAEL:
Geen zege is heerelijk, daar, in een zelve Rijk,
Slagordens van een Staat bestrijden haars gelijk;
En deerlijk is het, zoo gebroeders van eene Orden
Door hun gebroeders zelfs in 't end verwonnen worden.
Om onzentwil, om God, en Zijn gedreigde straf,
Och, Stedehouder, voer uw regementen af;
Voer af, en laat u toch vermorwen door gebeden.
Ik hoor, 't is schrikkelijk, alreed ketens smeden,
Om, na de neêrlaag, u geketend door de lucht
Te voeren in triomf. Ik hoor alreê gerucht,
En zie allengs het heir van Michaël genaken.
Het is hoog tijd, hoog tijd, dien dollen tocht te staken.

LUCIFER:

Wat baat het, schoon men zich op 't uiterste berâ?
Hier is geen hoop op peis.

RAFAEL:

                              'k Verzeker u genâ,
En stel me, als middelaar, omhoog voor u te pande[42].

LUCIFER:

Mijn Star te dompelen in duisternisse en schande!
Mijn vijanden te zien braveeren op den stoel!

RAFAEL:

Och, Lucifer, waak op. Ik zie den zwavelpoel,
Met opgespalkte keel, afgrijslijk naar u gapen.
Zult gij, het schoonst van al wat God ooit heeft geschapen,
Een aas verstrekken voor het vratige ingewand
Des afgronds, nimmer zat, en nimmer uitgebrand?
Dat hoede God! Och, och! bewillig onze bede:
Ontvang dien tak van pais: wij offren u Gods vrede.

LUCIFER:

Of ergens schepsel zoo rampzalig zwerft als ik[43]?
Aan d'een zij flauwe hoop, aan d'andre grooter schrik:
De zege is hachelijk; de neêrlaag zwaar te mijden.
Op 't onwis tegens God en Gods banier te strijden?
Den eersten standerd op te heffen tegens God,
Zijn hemelsche bazuin, en openbaar gebod?
Zich op te worpen als een hoofd van Gods rebellen,
En tegen 's Hemels wet een wederwet te stellen?
Te vallen in den vloek der snoodste ondankbaarheid?
Te kwetsen de genade en liefde en majesteit
Des rijken Vaders, bron van alle zegeningen,
Die nog t'ontvangen staan, en wat wij reede ontvingen?
Hoe zijn we nu zoo wijd verzeild uit onzen plicht!
Ik zwoer mijn Schepper af. Hoe kan ik voor dat licht
Mijn lasterstukken, mijn verwatenheid, vermommen?--
Hier baat geen deinzen, neen, wij zijn te hoog geklommen.
Wat raad? wat best geraamd in dees' vertwijfeldheên?
De tijd geen uitstel lijdt. Een oogenblik is geen
Genoegzaamheid van tijd; indien men tijd mag noemen
Dees' kortheid, tusschen heil en endeloos verdoemen.
Maar 't is te spâ, en hier geen boete voor ons' smet.
De hoop is uit. Wat raad? Daar hoor ik Gods trompet!


    APOLLION. LUCIFER. RAFAEL.


APOLLION:

Heer Stedehouder, op! het is geen tijd te marren[44];
De Veldheer Michaël, in aantocht met zijn starren
En regementen, daagt u uit in 't vlakke veld.
De tijd gebiedt, dat gij u in slagorden stelt.
Trek op, trek op met ons: wij zien den strijd gewonnen.

LUCIFER:

Gewonnen? dat 's te vroeg: de strijd is niet begonnen.
Men weeg' dien zwaren slag en oorlog niet te licht.

APOLLION:

Ik zag alreê den schrik in Michaëls gezicht,
En al zijn benden doodsch schier omzien naar de hielen.
Wij willen, twijfel niet, haar sloopen en vernielen.
Hier komen d'Oversten met onzen standerd aan.

LUCIFER:

Een ieder in 't gelid: een ieder kenn' zijn vaan;
Nu rustig de bazuin en krijgstrompet gesteken!

APOLLION:

Wij wachten op uw woord.

LUCIFER:

                        Zoo volgt ons op dit teeken.

RAFAEL:

Helaas! hij stond alreede in twijfel en beraad;
Nu voert hem Wanhoop aan. Helaas! in welk een staat
Van jammernissen stort d'Aartsengel al de zijnen!
Nu mag hij nimmermeer in vreugd omhoog verschijnen,
't En zij de Godheid dit meêdoogende belett'[45].
Gij hemelreien, komt, en geeft u in 't gebed:
Misschien of nog dees' slag te schutten waar' met smeeken.
Het bidden kan een hart van diamantsteen breken.


    REI VAN ENGELEN. RAFAEL.


    REI VAN ENGELEN[46]:

      O Vader, die geen wierookvat,
      Noch goud, noch lofzang waarder schat
    Dan Godgelatenheid en stilte
      Van 't schepsel, dat uit needrigheid
      Behagen schept aan uw beleid,
    En in uw wil zichzelf versmilte;
      Gij ziet, o aller telgen stam,
      Hoe 't hoofd der Geesten zijnen kam
    Durf kanten tegens uw behagen;
      Hoe hij trompet en trommel roert,
      En blind, van Staatzucht aangevoerd,
    U tergt op zijnen oorlogswagen.
      Ontferm u over 't lasterstuk,
      En keer, och keer het ongeluk
    Van duizend duizend lotgenooten,
      Die, al te jammerlijk misleid,
      Met zulk een wederspannigheid
    Het harnas hebben aangeschoten.

                RAFAEL:

      Verschoon genadig, och! verschoon
      Den Stedehouder, die de kroon
    Der kronen op zijn hoofd wil zetten,
      Om neffens u en boven al
      Te triomfeeren. Och! wie zal
    Hem zuiveren van zulke smetten?

    REI VAN ENGELEN:

      Gedoog niet, dat de schoonste ziel,
      Waarop uw oog genadig viel,
    Gedoog niet, dat d'Aartsengel sneve.
      Hij boete deze ondankbre daad,
      En blijv' gehandhaafd bij zijn staat;
    Dat uw genâ zijn schuld vergeve.


Noten:

[1] _'k Verdaag u_: roep u òp.

[2] _in arbeid_: in barensnood. Hier meer in den gewonen zin: aan 't
werk.

[3] _op uw heilige eeden ... te passen_: uw eeden nà te komen.

[4] _Hoe bitter wil: wil_, als in 't Engelsch, voor _zal_.

[5] _in d'oogen van 't licht_: het licht, God. Zooals in 't Hebreeuwsch
God wordt aangeduid door: de Naam.

[6] _Genade en Gods gerechtigheid_, eigenschappen van God, hier
allegorisch-symbolisch aangeduid als pleitende krachten.

[7] _Wierookstank_. Immers de afgodische, ter eere van Lucifer gebrand.

[8] _drommels_: Voor _drommen_.

[9] _aangeschapen_. Aangeboren (Jammer dat we de termen ingeschapen ...
aangeschapen; ingeboren ... aangeboren, als tegenstellingen, bijna
verloren hebben. Ze teekenden zoo gevoelig!)

[10] _Hou mijn woord omhoog_: Spreek mij vóór bij God.

[11] Deze regel van Gabriel doet meer denken aan den goedmoedigen toon
van vader Willebrord, uit den _Gijsbrecht_, dan aan dien van een
Aartsengel.

[12] Het tooneel is nu weer in de lagere hemelen. Vol wordt gehouden dat
men zich wapent tegen Michaël, niet tegen God, hoewel de hoofd-grief:
Adams toekomstige heerlijkheid, Michaël allerminst raakt.

[13] _verschiet zijn groente. Groente_: groenigheid; wat groen is. Bij
Cats vinden we o.a. _in de groente zitten_, voor: in het groen zitten.
_Zijn groente en verf verschieten_ zal dus wel hier zijn op te vatten
als: verschiet zijn blijde, frissche kleur.

[14] _beneden deze trappen_: Lucifer, als aanvoerder, staat hooger.

[15] _en met een aardschen stoet omsingeld_. Adams afkomst zou, ten
hemelschen troon verheven, ook aardlingen met zich brengen. 't Zich
omringen van eigen landgenooten was een onzer grieven geweest tegen
Philips II; 't zou, later in de eeuw van Vondel, er een worden van de
Engelschen tegen onzen Willem III.

[16] : als ge mij aanvaardt als hoofd van uw vrijheidsstrijd.

[17] _verbaasd_: als te voren: ontzet.

[18] Dit optreden van Rafaël is een der gevoeligste vonden van onzen
dichter. Hij leent dezen Engel der Liefde inderdaad de zoet-innigste
klanken.

[19] _Genade, o Lucifer!_ Hier is weer _genade_ in den zin van het
fransche: _de grace_.

[20] : de Godheid had u tot haar gelijke gestempeld.

[21] _bommen_, rinkelbommen, waarmee de Godheid geëerd werd. Vgl. Ifis
in _Jeftha_: "Treên we in, op bommen en schalmeîen".

[22] _kwaamt te brommen_. Hier in den zin van: "zich met luiden galm
verheffen".

[23] _Uit dien troon_. Troon, met troonhemel, gedacht als een omheinde
plek, van waaruit de beweging gaat. Daarom niet: _van_ dien troon.

[24] _in eenen knoop van dieren_: mengeling van dieren. Zie later,
Lucifers gestalte-verandering.

[25] _misscheppen_, doen wanvormen.

[26] _zoo laag_: immers in de hel.

[27] _alle zeven_: de zeven Aartsengelen.

[28] _met u verlegen_: om u begaan.

[29] _Hooger niet_: ga niet voort in uw verzet.

[30] "Tenzij een leven van ellende ... leven mocht heeten".

[31] _tocht_: dit optrekken (ten verzet).

[32] _of echter_, of daarna.

[33] _onder 's hemelseed_, d.w.z. trouw zwerend aan den hemel.

[34] _overdrongen_: overdringen, hier: met aandrang doen aannemen (Wdbk)
Thans: opgedrongen.

[35] _paaien_, hier: in slaap wiegen.

[36] _Het leen verheergewaden_: "Tenzij ze aan mijn gezag het hunne
ontleenen." huldigen als leenheer.

[37] "Juist dàt is de prikkel tot ons verzet." Heel teekenachtig
uitgedrukt.

[38] : "wier bewegingsmiddelpunt ge zijt".

[39] _Verhef het leen van wat gij bezit aan Adam en zijn neven!_ "Erken
dat Adam en zijn nakomelingen uw leenheeren zijn." _Neven_ staat hier in
den ruimeren zin, dien het oorspronkelijk had, van "nakomelingen",
"verwanten."

[40] "Wat geleend is, is geen bezit." God kan het u geleende terugnemen;
als de leenheer 't goed van den leenman.

[41] _'k Misdank me dan_. Ik dank er voor. De term "zich bedanken" leeft
nog in de Amsterdamsche volkstaal.

[42] _stel me te pande_: stel mezelf tot borg.

[43] LUCIFERS wankeling is wel echt; ook al spreekt er meer vrees voor
de hachelijke uitkomst dan oprecht berouw uit. 't Is weer een heel mooi
moment in het treurspel.

[44] : _tijd te marren_, tijd tot toeven, aarzelen.

[45] "tenzij God, uit medelijden, belet dat hij nooit meer deel hebbe
aan de hemelsche vreugd." Door de dubbele negatief wat onduidelijk.
Versta dus: tenzij God uit meedoogen belette dat hij balling blijft van
den hemel.

[46] vlgg. Dit gebed is van een waarlijk ontroerende innigheid,
meedoogen en overgaaf; een der zuiverst mooie van Vondels vele mooie
reizangen.


       *       *       *       *       *


HET VIJFDE BEDRIJF


    RAFAEL. URIEL.


RAFAEL:

De gansche Hemel, van den grond tot op de kruin
Der Aartspaleizen[1], juicht op Michaëls bazuin
En zwaaiende banier. De veldslag is gewonnen.
Ons' schilden schitteren, en scheppen nieuwe zonnen[2].
Uit elke schildzon straalt een triomfante dag.
Daar komt Uriël zelf, de Schildknaap, uit den slag,
En zwaait het vlammend zwaard, dat, scherp van wederzijden
Gewet van 's Hemels wrake en gramschap, onder 't strijden,
Door schild en harrenas, en helm van diamant,
Gevaagd heeft, slinks en rechts, al wat de horens kant[3]
En opsteekt tegen Gods doordringende Alvermogen.
Gestrenge Schildknaap, die het scherprecht uit den hoogen
Bekleedt, en 't ongelijk, dat tegens 't eeuwig Recht
Zich opworpt, met één slag rechtvaardiglijk beslecht;
Gezegend is 't geweer, gezegend zijn uwe armen,
Die d'eer van Englestad handhaven en beschermen.
Wat legt ge al prijzen in[4] bij d'Oppermajesteit!
Verhaal ons toch den strijd: ontvouw ons al 't beleid,
En 's Hemels eersten tocht[5]: wij luistren met verlangen.

URIEL[6]:

Uw lust ontvonkt mijn geest, om rustig aan te vangen.
Dien vreeselijken storm t'ontvouwen op een rij[7].
Gelukkig vecht het heir, dat God heeft op zijn zij.
    De Veldheer Michaël (verwittigd uit den hoogen,
Door 's Hemels afgezant, die neder kwam gevlogen,
Nog sneller dan een star, die door de lucht verschiet,
Hoe Lucifer zoo trotsch zich tegens 't hoog gebied[8]
Had opentlijk gekant, gereed hen aan te voeren,
Die hem bewierookten, zijn starre en standerd zwoeren)
Schoot voort, op 't aanstaan[9] van den trouwen Gabriël,
Het schubbig pantser aan, en gaf terstond bevel
Aan al zijn Oversten en hoofden en kornellen,
De heiren, in Gods naam[10], in hun geleên te stellen,
Om met gemeene macht en kracht, op 't luchtig ruim
Van 't zuivre hemelsblauw, al dit meineedig schuim
Te vagen[11], al dit spook[12] in duisternis te dompelen,
Eer zij op 't ongezienste ons mochten overrompelen.
Op dezen last vergaârt Gods heirkracht inderijl
Slagordenswijs, zoo snel, gelijk een vlugge pijl,
Gedreven van de pees. Men zag ontelbre drommen,
In een driekantig heir, aan alle kanten brommen[13],
Gelijk een driehoek steekt en straalt op ons gezicht.
Men zag een enkelheid in een driepuntig licht,
Zoo spiegelglad, gelijk een diamant, geslepen;
Een heirspits, eer van God dan eenig Geest begrepen.
De Veldheer, met den gloed des bliksems in de hand,
Hield, recht voor Gods baniere, in 't hart van 't leger stand.
Wie moed wil houden, en triomf en zege baren,
Die moet vooral het hart verzeekren en bewaren.

RAFAEL:

Waar bleef 't verwaten heir, dat ons bestormen woû?

URIEL:

Het kwam vol moeds ter bane, en had zijn eerste trouw
Gehoorzaamheid en eer en eed en al vergeten,
Te heilloos en verwaand op God en ons gebeten.
Het groeide snel, en wies gelijk een halve maan.
Het wet zijn punten, zet twee horens op ons aan,
Gelijk 't gestarrent van den Stier de hemeldieren
En andre monsters, die rondom hem henezwieren,
Met gouden hoornen dreigt. De rechte horen wordt
Vorst Belzebub, opdat hij ons de vleugels kort',
En zijne wacht betrouwd; Vorst Belial de slinken.
Men ziet hen beide om strijd in hunne rusting blinken.
De Stedehouder, nu Veldmaarschalk tegens God,
Verzekerde den buik des legers, om het slot,
Der regementen knoop, in 't midden te bewaren.
De trotsche standerd, daar de dag scheen op te klaren
Uit zijne morgenstar, werd van Apollion
Gehandhaafd, achter hem, zoo moedig als hij kon,
In zijnen vollen krits, omhoog ten toon gezeten[15].

RAFAEL:

Helaas! wat durf, wat durf d'Aartsengel zich vermeten!
Och, of ik hem bijtijds tot afstand had gebrocht!
Beschrijf me niettemin het aanzicht van dien tocht,
En in wat schijn de Vorst de benden kwam geleien.

URIEL:

Omringd van zijn staffiers en groene livereien[16],
Hij, wreevlig aangevoerd van onverzoenbren wrok[17],
In 't gouden pantser, dat, op zijnen wapenrok
Van gloeiend purper blonk en uitscheen, steeg te wagen
Met gouden wielen, van robijnen dicht beslagen.
De Leeuw en felle Draak, ter vlucht gereed en vlug[18],
Met starren overal bezaaid op hunnen rug,
In 't parelen gareel, gespannen voor de wielen.
Verlangden naar den strijd, en vlamden op 't vernielen,
De heirbijl in de vuist; de scheemrende rondas[19],
Waarin de morgenstar met kunst gedreven was,
Hing aan den slinken arm, gereed de kans te wagen.

RAFAEL:

O Lucifer! gij zult dien hoogmoed u beklagen.
Gij fenix[20] onder al wat God daarboven looft!
Hoe steekt gij, onder 't heir, zoo fier met hals en hoofd,
En helm, en schoudren uit! Hoe heerlijk past u 't wapen,
Als waar 't naturelijk uw wezen aangeschapen[21]!
O, hoofd der Engelen, niet hooger: keer weêrom[22]!

URIEL:

Zoo stonden zij gekant en slagreê, drom bij drom,
Een ieder op zijn lucht en hoefslag[23], en bij rijen
Gesnoerd aan hun gezag[24], om 't schoonst van wederzijen;
Wanneer de dolle trom[25] en klinkende trompet
Zich mengen; het geluid geweer en handen wet[26],
En steigert in den trans van 't heilig licht der lichten;
Een klank, waarop terstond een zwangre wolk van schichten[27]
Geborsten, slag op slag, een gloênden hagel baart,
Een' storm en onweêr, dat de Hemelen vervaart,
De hofpilaren schudt; de kreitsen en de starren,
Verbijsterd in hunne ronde en ommeloop[28], verwarren
Of zwijmen op de wacht, en weten niet waarheen
Te drijven, Oost of West, of boven of beneên.
Al weêrlicht wat men ziet, al wat men hoort is donder.
Wat blijft er in zijn stand? Het bovenste raakt onder.
De heiren, na 't gedreun van 't eerste schutgevaart'[29],
Geraken handgemeen met knots en hellebaard,
En sabel, speer en dolk. Het gaat er op een kerven
En steken. Al wat kan, wat toeleît op bederven,
Op schenden, rept zich nu, bederft, en treft, en schendt.
De broederschap heeft uit, en niemand ziet noch kent
Zijn medeburger meer. Men ziet er parlen huiven,
Gekrolde vlechten hairs, en pluim en pennen stuiven,
En schitteren, in 't vier der bliksemen gezengd.
Men ziet turkoosblauw, goud en diamant gemengd,
En perlesnoer, en wat de hairlok kon versieren;
De vleugels, half geknot, gebroken pijlen zwieren
En zweven door de lucht. Een gruwzaam veldgeschrei
Verheft zich uit den stoet der groene liverei;
Daar lijdt het krijgsheir last, geperst uit nood te deinzen.
De dolle Lucifer hervat den strijd drie reizen,
En stut de flauwte van zijn regement zoo trotsch,
Gelijk het zeegedruisch al schuimende op een rots[30]
Gestuit wordt, reis op reis, en meer niet uit kan rechten.

RAFAEL:

Gewis, het heeft wat in, de Wanhoop af te vechten[31].

URIEL:

De dappre Michaël laat blazen: Eer zij God!
De regementen, op die leus en zijn gebod
Gemoedigd, te gelijk aan 't steigeren en stijgen
Naar boven, om de loef[32] van 's vijands heir te krijgen[33];
Dat stijgt meteen omhoog, maar met een trager vaart,
En raakt in 't ende in lij; alsof men hemelwaart
Een valk zag, van omlaag, op zijne wakkre pennen
Zich geven in de lucht, eer hem de reigers kennen;
Die sidderen van schrik, in 't bosch, bij eenen beemd
Zoodra het hooge nest dien vijand daar verneemt.
De reiger schreeuwt en stijgt, en, bang voor 's vijands pooten,
Verwacht hem op den bek, om door de borst te stooten
Van onder, als hij ploft van boven op den buit.

RAFAEL:

O Lucifer! wat raad? Het ziet er schriklijk uit.
Gij zweeft hier op een vlakte, en zonder poort en wallen.
Een gruwelijke orkaan wil plotsling u bevallen,
En zinken[34] in een poel en afgrond, zonder grond.

URIEL:

Wat gaf 't een schoon verschiet, omlaag een hallef rond
Of halve maan; omhoog een driekant spits t'aanschouwen;
De regementen, die zich sluiten en ontvouwen,
Op 't wenken van hun hoofd, een ieder in zijn vaan,
Te zien zoo pal, gelijk metalen muren staan,
Als op een wederwicht van lucht en eigen zwaarte,
Met al hun slingertuig, geschut, en stormgevaarte[35].
Zij hangen evenals men zich een wolk verbeeldt,
Een wolk, waarin de zon met heure stralen speelt,
En schildert en schakeert door luchte regenbogen.
De hemelsche adelaar, zoo steil in top gevlogen[36],
Bespiedt Gods vijand vast, de haviksvlucht, beneên.
Hij klapt van moedigheid zijn pennen tegens een,
Misgunt ze 't weiden niet, en vruchteloos braveeren,
Terwijl hij vlamt om hem te zitten in de veeren,
Te plonderen eerlang van zijne gladde pluim;
Zoo ras de kromme bek en klauw, op 't luchtig ruim,
Het aas bevalle, of drijf voor wind af, uit zijn oogen.
Dus komen ze afgestort, en stroomen uit den hoogen,
Gelijk een binnenzee of noordschen waterval[37],
Die van de rotsen bruist, en ruischt, met een geschal,
Dat dier en ondier schrikt, in diepgezonken dalen;
Daar steenen van de steilte en dikke waterstralen,
En masten zonder tal, verpletten en vertreên
Wat tegens woest geweld van stroom en hout en steen
Niet opgewassen is. De heirspits treft den navel
Der halve mane fel met roode en blauwe zwavel
En vlammen[38], slag op slag, en donderkloot op kloot.
Dat baart een luchtgeschrei. Het hart van 't heir in nood,
Begint van langer hand den wrevelen t'ontzakken[39].
De boog der halve mane, aan 't kraken en aan 't knakken,
Zoo stijf gespannen staat (want d'einden krommen vast),
Dat hij in 't midden moet bezwijken voor dien last,
En springen, wordt hem fluks geen ademtocht gegeven.
De trotsche Lucifer, dan hier dan daar gedreven,
Schiet toe op dit geschrei, en geeft zich rustig[40] bloot,
Om zijn groothartigheid, in 't nijpen van den nood,
Te toonen voor de vuist[41], op zijnen oorlogswagen.
Dat geeft den flauwen moed. Hij schudt de wreedste slagen[42]
En scheuten op 't gebit van zijn verwoed gespan.
De Leeuw en blauwe Draak aan 't woeden, vliegen van
Zijn hand op elken wenk, met vreeselijke driften.
D'een brult en bijt en scheurt, en d'ander schiet vergiften
Met zijn gesplitste tong; ontsteekt een pest en raast,
En vult de lucht met smook, dien hij ten neuze uitblaast.

RAFAEL:

Hier wil de barrening van boven hem[43] beknellen.

URIEL:

Hij[44] zwaait de heirbijl vast, om Gods banier te vellen,
Die neêrstijgt, en waaruit Gods naam[45] een schooner licht
En schooner stralen schiet, in 't gloên van zijn gezicht.
Men denke eens na, of hij dit voorspook[46] ons benijdde.
De heirbijl in zijn vuist, aan d'eene en d'andre zijde,
Den toescheut stuit[47], en sloopt, of schut ze op zijn rondas,
Totdat hem Michaël, in 't schitterend harrenas,
Verschijnt, gelijk een God, uit eenen kring van zonnen.
"Zit af, o Lucifer! en geef het God gewonnen.
Geef over uw geweer en standerd: strijk voor God!
Voer af dit heilloos heir, dees' goddelooze rot,
Of anders wacht uw hoofd!" Zoo roept hij uit den hoogen.
D'Aartsvijand[48] van Gods naam, hardnekkig, onbewogen,
Ja trotscher op dat woord, hervat in allerijl
Den slag, tot driewerf toe, om met zijn oorlogsbijl
Den diamanten schild, meteen Gods naam[49], te kloven;
Maar wie den Hemel tergt, gevoelt de wraak van boven.
De heirbijl klinkt en springt op 't heilig diamant
Aan stukken. Michaël verheft zijn rechte hand,
En klinkt den bliksemstraal, gesterkt door 't Alvermogen,
Dien wrevelmoedigen, door helm en hoofd, in d'oogen
Al t' ongenadig[50], dat hij achterover stort,
En uit den wagen schiet, die, omgeslingerd, kort[51]
Met Leeuw en Draak en al, den meester volgt in 't zinken.
Den standerd van de star vergaat hierop het blinken;
Zoo ras Apollion mijn vlammend zwaard gevoelt,
Den standerd geeft ten roof, daar 't barrent en krioelt
Van duizend duizenden, om 't hoofd der helsche scharen
In 't vallen, voor den val en neêrsmak, te bewaren.
Hier ijvert Belzebub, daar trotst ons Belial.
Dus wordt de macht ontsnoerd, en met den zwaren val
Des Stedehouders breekt de boog der halve mane
In stukken. Echter komt Apollion ter bane
Met zooveel monstren, als de kloot des Hemels draagt.
De reus Orion[52] schreeuwt, dat al de lucht vertsaagt,
En poogt met zijne knots ons heirspits 't hoofd te kneuzen,
Die op Orions past, noch knotsen, noch op Reuzen[53].
De Noordsche Beren[54] op hun achterklauwen staan,
Om met een dommekracht in 't honderd toe te slaan.
De Hydra[55] braakt vergift, en gaapt met vijftig kelen.
Ik zie een galerij[56] vol oorlogstafereelen,
Geboren uit dien slag, zoo wijd men af kan zien.

RAFAEL:

Geloofd zij God! valt neêr, aanbidt hem op uw kniên!
Och Lucifer! helaas' waar blijft uw valsch betrouwen?
Helaas! in welk een schijn zal ik u lest aanschouwen?
Waar is uw klaarheid nu, die allen glans braveert?

URIEL:

Gelijk de klare dag in naren[57] acht verkeert,
Wanneer de zon verzinkt, vergeet met goud te brallen[58];
Zoo wordt zijn schoonheid ook, in 't zinken, onder 't vallen,
In een wanschapenheid veranderd, al te vuil;
Dat helder aangezicht in eenen wreeden muil;
De tanden in gebit, gewet om staal te knauwen;
De voeten en de hand in vierderhande klauwen;
Dat glinstrend parlemoer in eene zwarte huid.
De rug, vol borstlen, spreidt twee drakevleugels uit.
In 't kort, d'Aartsengel, wien nog flus alle Englen vieren,
Verwisselt zijn gedaante, en mengelt zeven dieren[59]
Afgrijselijk ondereen, naar uiterlijken schijn:
Een' leeuw, vol hoovaardij, een vratig, gulzig zwijn,
Een tragen ezel, een rinoceros, van tooren
Ontsteken, eene sim[60], van achter en van voren
Al even schaamteloos, en geil en heet van aard,
Een' draak, vol nijds, een' wolf en vrekken gierigaard.
Nu is die schoonheid maar een ondier, te verwenschen,
Te vloeken, zelf van God, van Geesten, en van menschen.
Dat ondier ijst, indien 't de blikken op zich slaat,
En dekt met damp en mist zijn gruwelijk gelaat.

RAFAEL:

Dat leert de Staatzucht God naar zijne kroon te steken!
Waar bleef Apollion?

URIEL:

                       Hij zag zijn tij verstreken,
Op 't ondergaan der starre, en vlood: een ieder vlood.
De hemelsche kortouw[61] van boven, schoot op schoot,
Met weêrlicht, bliksemen en donderen aan 't rollen,
De monsters, in het licht geklauterd, holp aan 't hollen,
En groeide in zulk een jacht. Wat was 't een dwarreling
Van buien ondereen! hoe ruischt het hier! wat ging,
Wat ging er een getij! Ons' macht, van God gezegend,
Rukt voort, en treft, en sloopt voorhands wat zij bejegent.
Wat green hier[62] overal, waar 't op een vluchten ging,
Een wilde woestheid, een gestaltverwisseling,
In leden en in leest! men hoort ze brullen, bassen.
D'een jankt en d'ander huilt. Wat ziet men al grimmassen
In Engletroniën nu zweemen naar de Hel,
En helsche gruwzaamheên!--Daar hoor ik Michaël.
Om triomfant in 't licht met Engleroof te pralen[63].
De Reien groeten hem met lofzang en cimbalen,
Schalmeien en tamboer. Zij treden hier vooruit,
En strooien lauwerloof, op 't Hemelsche geluid.


    REI VAN ENGELEN. MICHAEL.


        REI VAN ENGELEN:

            Gezegend zij de Held,
            Die 't goddeloos geweld,
    En zijn macht, en zijn kracht, en zijn' standerd
            Ter neder heeft geveld.
            Die God stak naar zijn kroon,
            Is uit den hoogen troon[64]
    Met zijn macht in den nacht neergezonken.
            Hoe blinkt Gods Naam zoo schoon!
            Al brandt het oproer fel,
            De dappre Michaël
    Weet den brand met zijn hand uit te blusschen,
            Te straffen dien rebel.
            Hij handhaaft Gods banier;
            Bekranst hem met laurier.
    Dit paleis groeit in peis en in vrede:
            Geen tweedracht hoort men hier.
            Nu zingt de Godheid lof,
            In 't onverwinbaar hof!
    Prijs en eer zij den Heere aller Heeren!
            Hij geeft ons zingens stof.

MICHAEL:

Geloofd zij God! de Staat hier boven is veranderd.
D'Aartsvijand[65] leît er toe. Hij laat ons zijnen standerd,
En morgenstar en helm en vanen en rondas,
Dien afgejaagden roof[66], aan 's Hemels heldere as,
Met juichen en triomf en eere en lofgezangen,
Bazuinen en trompet, ten klaren spiegel hangen
Van wederspannigheid en Staatzucht, die de kam
Verheffen tegens God, den onverzetbren stam
En oorsprong en de bron en Vader aller dingen,
Die wezen en natuur en eigenschap ontvingen.
Men zal niet meer den glans der Oppermajesteit
Bezwalkt zien door den damp van snoode ondankbaarheid.
Zij zwerven in de lucht, en tuimelen en woelen,
Heel diep beneden ons gezicht en deze stoelen,
Beneveld en verblind en ijselijk misvormd.
Zoo moet het gaan, die God en zijnen stoel bestormt.

REI:

Zoo moet het gaan die God en zijnen stoel bestrijden,
Den mensch, naar 't Hemelsch beeld geschapen, 't licht benijden.


    GABRIEL. MICHAEL. REI.


GABRIEL:

Helaas, helaas, helaas! hoe is de kans gekeerd!
Wat viert men hier? 't Is nu vergeefs getriomfeerd;
Vergeefs met wapenroof en standerden te brallen.

MICHAEL:

Wat hoor ik, Gabriël?

GABRIEL:

                          Och, Adam is gevallen;
De vader en de stam van 't menschelijk geslacht
Te jammerlijk, te droef alreê ten val gebracht.
Hij leît er toe[67].

MICHAEL:

                Dat is een donderslag in d'ooren.
Al ijze ik, mij verlangt die nederlaag te hooren.
Heeft dan 't verwaten Hoofd het aardrijk ook bestreên?

GABRIEL:

Hij rukte, na den slag, 't verstrooide heir bijeen,
Doch eerst zijn Oversten, die voor elkandre gruwen[68];
En zette zich, om 't licht van 't alziende oog te schuwen,
In een holle wolk, een duistre moordspelonk
Van neevlen, daar geen vier dan uit hun blikken blonk;
En, midden in den ring des helschen Raads gezeten,
Hief uit zijn zetel aan, te helsch op God gebeten:
"Gij machten, die zoo trotsch voor ons' gerechte zaak
Dien afbreuk hebt geleên; nu is het tijd om wraak
Te nemen van ons leed, en listig en verbolgen,
Met onverzoenbren wrok den Hemel te vervolgen,
In zijn verkoren beeld[69], en 't menschelijk geslacht
Te smoren in zijn wieg en opgang, eer het macht
In zijne zenuw krijge en aanwinne in zijne erven.
Mijn wit is, Adam en zijn afkomst te bederven[70].
Ik weet, door 't overtreên der eerstgestelde wet,
Hem aan te wrijven zulk een onuitwischbre smet,
Dat hij, naar lijf en ziel, met zijn nakomelingen
Vergiftigd, nimmer zal ten zetel innedringen,
Waaruit men ons verstiet; edoch gebeurt het al,
Dat iemand bovenstijge, een kleen, een dun getal,
En nog door duizend doôn en arrebeid en lijden,
Zal steigren tot den Staat en kroon, die ze ons benijden.
Ellenden zullen zich terstond, op Adams spoor,
Verspreien zonder end de wijde wereld door.
Natuur zal, van dien slag geteisterd, schier verteren,
En wenschen in een Niet of mengelklomp[71] te keeren.
Ik zie den mensch, die naar het beeld der Godheid zweemt,
Van Gods gelijkenis verbasterd en vervreemd,
In wil, geheugenis, en zijn verstand ontluisterd,
Het ingeschapen licht beneveld en verduisterd,
En wat den dag beschreit, in 's moeders bangen schoot,
Gevallen in den muil der onvermijbre Dood.
Ik wil de tiranny verheffen, altijd stouter,
En u, mijn zoons, gewijd tot Godheên[72], op het outer,
In kerken, zonder tal, tot aan de lucht gebouwd,
Vereeren offervee, en wierookgeur, en goud,
Ja zooveel menschen, als geen tong vermag te noemen,
En al wat Adam teelt in eeuwigheid verdoemen,
Door gruwelstuk op stuk, Gods naam ten trots begaan.
Zoo dier wil hem mijn kroon[73] en zijn triomffeest staan!"

MICHAEL:

Verwaten vloek, zoo trotsch de Godheid nog braveeren!
Wij willen u eerlang dat lasterstuk verleeren.

GABRIEL:

Aldus spreekt Lucifer, en zendt Vorst Belial,
Opdat hij dadelijk de menschen breng' ten val.
Dees schiet[74] de boosheid zelf, de listigste aller dieren,
De slang aan, om met glimp van woorden te verzieren
Het lokaas, 't welk aldus d'onnoozle schepsels ving,
Daar zij geslingerd om den tak der kennis[75] hing:
"Heeft God, op halsstraf, u zoo dier, zoo streng, benomen
Den vrijdom van het ooft, den smaak van 't puik der boomen?
Neen, Eva, simple duif, geenszins; gij zijt verdwaald.
Aanschouw eens, bid ik u, dien appel! Ai, hoe straalt,
Hoe gloeit dit ooft van goud en karmozijn te gader!
Hoe noodt u dit banket! Ai, dochter treê wat nader;
Hier nestelt geen venijn in dit onsterflijk loof.
Hoe lokt dees' vrucht! ai pluk, ai pluk vrij; ik beloof
U wetenschap en licht. Wat deist ge, bang voor schennis?
Tast toe, en word God zelf in wijsheid en in kennis
En wetenschap gelijk, en eere en majesteit,
Hoezeer Hij 't u benij. Zoo vat men 't onderscheid,
Het wezen en den aard en d'eigenschap der zaken."
Terstond begint het hart der schoone bruid te blaken,
T'ontvonken, en zij vlamt op d'aanprezen vrucht.
De vrucht bekoort het oog, het oog den mond, die zucht.
De lust beweegt de hand al bevende te plukken.
Zoo plukt ze en proeft en eet (dat wil haar afkomst drukken!)
Met Adam, en zoodra hunne oogen opengaan,
En zij hun naaktheid zien, bedekken ze, met blaân,
Met vijgenloof, hun schaamte en schande en erfgebreken[77],
En gaan zich in geboomte en schaduwen versteken,
Versteken, maar vergeefs, voor 't aldoordringende oog.
De lucht betrekt allengs. Zij zien den regenboog[78]
Gespannen, als een bode en voorspook van Gods plagen.
De Hemel treurt in rouw. Geen handenwringen, klagen,
Noch schreien helpt den mensch en zijne weêrgade. Ach!
Het weêrlicht reis op reis; het dondert slag op slag[79].
Al wat men hoort en ziet, is schrik en angst en zuchten.
Zij vluchten voor hun schim, maar kunnen niet ontvluchten
Den worm, die 't hart doorknaagt, het overtuigd gemoed.
Zij knikkebeenen beide, en struiklen, voet voor voet.
Het aangezicht ziet doodsch, en d'oogen, diepverdronken
In tranen, zien geen licht. Hoe is de moed gezonken!
Hoe stak hij flus het hoofd zoo moedig in de lucht!
Het ritslen van een blad of beek, een klein gerucht
Verbijstert hen; terwijl een zwangre wolk komt dalen,
Die scheurt, en baart allengs een licht, een glans en stralen,
Daar d'Opperste uit verschijnt, in dien bedrukten staat,
En dondert met zijn stem, die hen ter aarde slaat.

REI:

Och, och! och, och! de mensch waar' nutter nooit geschapen.
Dat leert zich aan een vrucht, een mondvol saps, vergapen!

GABRIEL:

"O Adam!" dondert God, "waar zijt gij toe geraakt?"
"Vergeef me, o Heer! Ik vlucht uw aanzicht, bloot en naakt."
"Wie leerde u," vraagt hem God, "uw schaamte en naaktheid kennen?
Durft gij uw lippen aan verboden vruchten schennen[80]?"
"Mijn gade, mijne bruid, bekoorde mij, helaas!"
Zij zegt: "De slimme slang bedroog me met dit aas."
Dus schuift elk van den hals den oorsprong der gebreken[81].

REI:

Genâ! Wat vonnis wordt op dit vergrijp gestreken?

GABRIEL:

De Godheid dreigt de vrouw, die Adam heeft verleid,
Met weên, en barensnood, en onderworpenheid;
Den man met arbeid, zweet, en zorge, en lastig slaven;
Den akker, die den mensen ten leste zal begraven,
Met onkruid en veel ramp; de Slang, om 't loos misbruik
Van haar doortrapte tong, zal kruipen op den buik
Langs d'aarde hene, en slechts bij stof en aarde leven.
Maar om den armen mensch een' vasten troost te geven,
In zulk een jammernis, belooft de Godheid trouw
Te wekken[82], uit het zaad en bloed van d'eerste vrouw,
Den Sterke[83], die de Slang, den Draak, het hoofd zal pletten
Door erfhaat, van geen tijd noch eeuwen te verzetten.
En schoon dat felle Dier hem naar de hielen bijt[84],
Nog triomfeert de Held met eere, na dien strijd.
Ik koom uit 's Hoogsten naam dat onheil u ontvouwen
Stel daadlijk orden, eer ze ons moeite op moeite brouwen.

MICHAEL:

Uriël[85], Schildknaap, die het heilig Recht bewaart
En reukeloosheid straft, grijp aan uw vlammend zwaard:
Vlieg hene naar omlaag, en drijf ze beide uit Eden,
Die d'eerste wet zoo blind, zoo reukloos overtreden.
Bewaak den ingang van 't ontheiligd Paradijs,
En keer de ballingen met kracht af van de spijs,
Den boom, die 't leven rekt. Gedoog niet, dat ze pluiken
D'onsterfelijke vrucht en 't hemelsch ooft misbruiken.
Gij wordt op schildwacht voor den hof en boom gesteld.
Dat Adam buiten zwerve, en, vroeg en spade, veld
En kleigrond ommeploeg', waaruit hem God bootseerde.
Ozias[86], aan wiens vuist de Godheid zelf vereerde
Den zwaren hamer van geklonken diamant,
En ketens van robijn, en krammen, spits van tand,
Ga hene, vang en span het heir der Helsche dieren,
Den Leeuw en fellen Draak, die tegens ons' banieren
Dus woeden; vaag de lucht van dees' vervloekte jacht[87],
En boei ze aan nek en klauw, en keten ze met kracht.
Dees' sleutel van den put der afgronds[88] en zijn holen
Wordt, Azarias, u en uwe zorg bevolen.
Ga hene, sluit in 't hol al wat ons' macht bestrijdt.
Maceda, neem dees' torts, die vlam is u gewijd:
Ontsteek den zwavelpoel in 't middelpunt der aarde,
En pijnig Lucifer, die zooveel gruwelen baarde,
In 't eeuwig brandend vier, gemengd met kille vorst;
Daar Droefheid, Gruwzaamheid, Versteendheid, Honger, Dorst,
De Wanhoop, zonder troost, de prikkel van 't geweten,
En Onverzoenbaarheid, een straf van 't boos vermeten,
Versteken van den glans der Godheid, in dien rook,
Getuigen 's Hemels ban, geveld op 't heilloos Spook;
Terwijl 't beloofde Zaad[89], verzoenende Gods tooren,
Herstelle uit liefde al wat in Adam werd verloren.

REI[90]:

Verlosser[91]! die de slang het hoofd verpletten zult,
't Vervallen menschdom eens van Adams errefschuld
Verlossen, t'zijner tijd, en weer, voor Eva's spruiten,
Een schooner Paradijs hierboven opensluiten;
Wij tellen d'eeuwen, en het jaar, en dag en uur,
Dat uw genâ verschijn'; de kwijnende Natuur
Herstell', verheerelijke, in lichamen en zielen;
Stoffeerende den troon, daar d'Engelen uit vielen.



Noten:

[1] _van den grond tot op de kruin der Aartspaleizen_: de hemel was
verdeeld in een aantal kringen, bogen, sferen, (_Voorwoord_), hier
gedacht als _verdiepingen_. _Aartspaleis_: Opperst paleis.

[2] _En scheppen nieuwe zonnen_, nl. in hun schittering en weerkaatsing.

[3] _de horens kant_: scherpt, punt. _De horens_, in gelijkenis met
stootende stieren.

[4] _Wat legt ge al prijzen in_: hoeveel prijzen verzekert ge u niet,
vergelijk "wat legt gij een eer in".

[5] _eerste tocht_: strijd.

[6] URIEL. Vondel, zoomin als een der klassieke dichters, laat ooit een
strijd, _zien_, maar beschrijft hem. Want hén dramatische kunst is
allereerst die van het woord en niet van de reëel uitgebeelde handeling.
Dat dit in dit geval juister is dan de Shakesperiaansche methode om wèl
dien strijd ten tooneele te brengen, behoeft geen betoog. Er zou van de
grootschheid der hier nu volgende hemelsche worsteling niets terecht
komen, als we haar in werkelijkheid moesten zien, en niet het beeld
ervan in Vondels vers. (Zie ook Inleiding tot V.'s Dramatiek).

[7] _t' ontvouwen op een rij_: achtereenvolgens uiteen te zetten.

[8] _tegens 't hoog gebied_: tegen d'oppermacht.

[9] _op 't aanstaan_: op 't aandringen.

[10] _in Gods naam_: Natuurlijk niet in onzen alledaagschen zin van:
"omdat hij 't niet laten kon", maar: "in naam des Heeren".

[11] _op 't luchtig ruim ... te vagen_: het schuim leeft òp het ruim en
daarvan moet het weggevaagd worden.

[12] _Al dit spook_: al dit gespuis.

[13] _brommen_. Hier: "zich luidruchtig aanstellen, gereed maken.
--_Driekantig heir_. Het leger van Michaël vormt dus een driehoek; dat van
Lucifer neemt den slagorde-vorm aan van een Halve Maan. Dr. Cramer ziet
in het eerste een toespeling op de heilige Drieëenheid; en in laatste
een op de Turken. Het schijnt inderdaad die eerste opvatting te
bevestigen, doch het volgend verhaal van Uriël doet vermoeden dat Vondel
eer alleen aan het Sterrebeeld van den Stier dan aan de Turken gedacht
heeft, ook al wordt er even van de halve Maan gerept.

[14] _Werd van Apollion gehandhaafd_: werd door A. in de hand gehouden;
hooggehouden.

[15] _In zijnen vollen krits omhoog ten troon gezeten_; Apollion troonde
hoog, in zijn volle glorie.

[16] _groene livereien_: De een ziet in dit "groen", de kleur van de
slang, de ander die van den Turk. Misschien hebben beiden gelijk.

[17] _Wreevlig aangevoerd van wrok_: door wrok wrevelig geworden en nu
opgestuwd.

[18] _De Leeuw en de Draak_: twee sterrenbeelden, (zie _Berecht_); _ter
vlucht gereed en vlug_: gereed en in staat tot vliegen.

[19] _rondas_: rond schild.

[20] _Gij fenix_: Fenix is de uit zijn asch herlevende vogel; beeld der
onsterfelijkheid en dus der hoogste voortreffelijkheid. Zoo noemt Vondel
ook Huigh de Groot wel een Fenix.

[21] Zie hiervoor zoowel over _naturelijk_ als over _aangeschapen_.

[22] Een levendige indruk van 't _gebeurende_ in plaats van 't
beschreven _gebeurde_ geeft die uitroep van Rafael, herhaling van zijn
vroegere bede tot Lucifer.

[23] _Hoefslag_: wachtpost.

[24] _gesnoerd aan hun gezag_: onderworpen aan hun commando.

[25] _dolle trom_: dol, Eng. _dull_: dof.

[26] _het geluid geweer en handen wet_: op dit geluid komen hand en
wapen in gereedheid tot den aanval.

[27] _schicht_: pijl; bliksemschicht.

[28] _de kreitsen ... in hun ronde, de starren ... in hun omloop_.

[29] _schutgevaart_. De bliksem en het onweer stellen in dezen
hemelschen strijd de eerste uitbarsting voor van het schieten, waarmee
op aarde een strijd begint. In de volgende beschrijving spreekt Uriël
alsof hij een van V.'s tijdgenooten was. Maar dit localiseeren in den
eigen tijd was deze periode nog eigen. Ook voor de volgende beeldspraak
van een zee, beukend op een rots, _de toef_ te krijgen, geldt dit.

[30] zie [29].

[31] _de Wanhoop af te vechten_: een wanhopigen strijd te strijden.

[32] zie [29].

[33] Héél levendig moment, dat opstijgen van Michaëls macht, boven die
van Lucifer uit, om den gunstigen wind te krijgen. Ook het volgende
uitgewerkte beeld van de valk en de reigers is krachtig-gevoelig van
teekening; doet alleen in de beschrijving van dèze worsteling wat klein.
Ditzelfde ook voor de waterval-vergelijking, [37] vlgg.

[34] _En zinken_. Feitelijk: _zenken_ d.i. doen zinken.

[35] Uit dezen regel blijkt duidelijk de bevestiging van het opgemerkte
bij [29]: V. denkt zich beide legers voorzien met de aardsche
strijdmiddelen van zijn tijd.

[36] _De hemelsche adelaar en zijn pennen_: De gevleugelde Michaël.

[37] zie [33].

[38] _roode en blauwe zwavel en vlammen_. Hier denkt V. weer aan de
geschutwerking van bliksem en donder.

[39] _het hart ... ontzakt voor_: de moed ontzinkt.

[40] _rustig_ = moedig.

[41] _voor de vuist_: openlijk.

[42] _Hij schut de wreedste slagen_: weert de hardste slagen af.

[43] _hem_ en [44] _hij_ slaan beide op Lucifer.

[45] Gods naam (zie ook [49]), die op Michaëls schild is aangebracht.

[46] _Dit voorspook_: voorteeken.

[47] _den toescheut stuit_, stuit het toeschieten, opdringen; hen, die
opdringen.

[48] _d'Aartsvijand_: d'Opperste vijand, Lucifer.

[49] zie [45].

[50] _Al t' ongenadig_: in zoo sterken mate ongenadig.

[51] _kort_: onmiddellijk.

[52] _De reus Orion_. Hier is Vondels mythologische kennis aan het
woord: de reus Orion, als sterrebeeld met zijn knods, is Grieksch.
Maar ook dezelfde primitieve klassieke herinneringen als hem in de
_Gijsbrecht_ den "Sparre-wouwer reus" aan het gevecht doen deelnemen.
Zonder een reus was deze strijd voor hem niet compleet, ook al verwierp
hij in zijn _Berecht_ het denkbeeld, een goddeloozen Reuzenstrijd te
hebben willen schilderen. (Zie ook _Voorwoord_.)

[53] "die niet geeft om Orions, knodsen of reuzen".

[53] De bekende sterrebeelden van de Beer, dicht bij de Noordster.

[55] De _Hydra_, mythologische draak met vele koppen, òok sterrebeeld.

[56] _Ik zie een galerij_: Gelijksoortige wending als in het verhaal van
den Bode in _Gijsbrecht_: "ik zie de deugden zelf." De verhaler tracht
even door een samenvattend beeld de verbeelding der toehoorders te doen
wijden in een visioen. _Een galerij van oorlogstafereelen_ is zoo echt
Vondeliaansch. Immers waren hém poëzie en schilderkunst zeer nauw
verwant.

[57] _nare nacht. Naar_ (Engelsen narrow): nauw. Vandaar dat "naar" en
"eng", angstig, in beteekenis verwant zijn, en naar ook donker
beteekent, met de bijgedachte "beangstigend."

[58] _vergeet met goud te brallen_, nalaat met goud te pronken, dus:
"eindigt met schitteren."

[59] _mengelt zeven dieren afgrijselijk ondereen_: neemt de
afgrijselijke gedaante aan van een mengeling der zeven dieren: de
_hoofdzonden_: Hoovaardij, gulzigheid, luiheid, wellust, toornigheid,
nijdigheid en gierigheid.

[60] _eene sim_: een aap.

[61] _Kortouw_, kartouw, geschut. Zie de aanteekening bij [29].

[62] _Wat green hier_: green, verleden van _grijnen_, boosaardig kijken
(Wdbk). Voor de gedaanteverwisseling der gevallen Engelen zie men o.a.
de schilderij van Pieter Breughel, te Brussel, afgebeeld in _De Ploeg_,
IIe Jaarg. 120.

[63] _met Engelenroof te pralen_: "Te pralen met 't den Engelen (zie ook
[66]) "ontroofde". Een barbaarsch idee; zeker niet hemelsch.

[64] _troon_: hemel.

[65] _d'Aartsvijand leît er toe_. Ligt onder, is overwonnen. Zie ook [67].

[66] zie [63].

[67] zie [65].

[68] _die voor elkander gruwen_. Na hun gedaanteverwisseling.

[69] _In zijn verkoren beeld_. Immers: God schiep den mensch naar Zijn
Evenbeeld.

[70] _te bederven_: ten verderf te brengen.

[71] _Mengelklomp_, gelukkig Nederlandsen woord voor _chaos_.

[72] _U mijn zoons, gewijd tot Godheên_. De duivelen en de heidensche
afgoden worden in de Christelijke opvattingen vereenzelvigd. Maar ook
kan Vondel hier gedacht hebben aan de duivel-aanbidding, die tot op
onzen tijd voortleeft.

[73] _Mijn kroon_, d.w.z. de mij ontroofde kroon.

[74] _schiet_ (de gestalte van) _de slang aan_.

[75] _tak der kennis voor_: "tak van den boom der kennisse".

[76] _bang voor schennis_: bevreesd het verbod te schenden; zie [80]: uw
lippen schennen: bezoedelen.

[77] _Erfgebreken_: Erfzonden. Zie ook [81].

[78] _Regenboog_. Ietwat vreemd den bijbelvasten Vondel hier den
regenboog te zien aanduiden als een voorspelling van straf, in plaats
van als teeken van Gods verbond met den mensch. Genesis IX, 12-17.

[79] vlgg. Een levendige, aangrijpende schildering van angst en berouw.

[80] zie [76].

[81] zie [77].

[82] _belooft de Godheid trouw te wekken_. Trouw: "zekerlijk."

[83] Zie ook [90]. _De Sterke_ is de Verlosser (En [89]: 't beloofde
Zaad). Immers Jezus overwon het kwaad (_door erfhaat_, ingrondigen haat)
ondanks Satans pogen hem te bestrijden en verleiden [84].

[84] zie [83].

[85] _Uriël_. In _Adam in Ballingschap_ treedt dezelfde Engel op, om
Adam en Eva ter verantwoording te roepen, ze daarna uit Eden te
verjagen. Doch de dramatische toestand is in beide stukken in ieder
opzicht verschillend, en in de _Adam_ moest de hier geschilderde
volgorde en rol der personagiën wel afwijken.

[86] _Ozias, Azarias_ en _Maceda_. Of Vondel deze Engelennamen zelf
verzonnen heeft, dan wel ze aan onbekend gebleven overleveringen
ontleende, is nog niet gebleken. V. was ontzaglijk belezen in de
theologische literatuur van zijn tijd (zie ook mijn studie over zijn
_Jeftha_) en het zou me niet verwonderen als men ook hier den oorsprong
van deze namen nog eens vond. De rol van Ozias doet denken aan die van
Hephaistos in Aeschylos' _Promotheus Geboeid_ (W.B. 182.)

[87] _Vervloekte jacht_, 't Vervloekte wild.

[88] _de put des afgronds en zijn holen_: de Hel met al haar
afdeelingen, waarin 't eeuwige vuur en de felste koude samen wonen, met
al de verdere gruwelen, door Dante beschreven.

[89] zie [83].

[90] vlgg. Plechtiger en vromer kon Vondel zijn gewijd treurspel
moeilijk besluiten dan met deze laatste aanbidding van den Rei. (Zie
_Inleiding_.)

[91] zie [83].


       *       *       *       *       *





*** End of this LibraryBlog Digital Book "Lucifer - Treurspel" ***

Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.