| By Author | [ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z | Other Symbols ] |
| By Title | [ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z | Other Symbols ] |
| By Language |
|
Download this book: [ ASCII | HTML | PDF ] Look for this book on Amazon Tweet |
Title: Punicorum Libri Septemdecim
Author: Silius Italicus, Tiberius Catius
Language: Latin
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.
*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Punicorum Libri Septemdecim" ***
by the Bibliothèque nationale de France (BnF/Gallica) at
http://gallica.bnf.fr)
[Transcriber’s Note:
This text is based on the 1823 Lemaire (Paris) edition, in turn based on
the 1792 Ruperti (Göttingen) edition. The “Ed.” of the Notes is Lemaire.
The poem alone, without notes and commentary, is available separately as
e-text 27219.
This e-text contains characters that require Unicode (UTF-8) file
encoding, including accented Greek and a few words of Hebrew:
Œ œ (oe, always printed as a ligature)
αἴ κέ ποθι Ζεὺς δῷσι πόλιν ἐξαλαπάξαι
[Hebrew] ברק
If any of these characters do not display properly, or if the
apostrophes and quotation marks in this paragraph appear as garbage,
make sure your text reader’s “character set” or “file encoding” is set
to Unicode (UTF-8). You may also need to change the default font.
As a last resort, use the Latin-1 version of the file instead.
In the original book, each page of the poem had three sections: the
poem itself; the Variae Lectiones; and the commentary. For this e-text
the last two items have been reversed, with the commentary placed
immediately after each short section of text, followed by the Variae
Lectiones.
In the Notes and Variae, line numbers in brackets were added by the
transcriber for consistency with the HTML version, where explicit
numbers were needed for linking. Duplicate numbers in the original are
unchanged. Known errors in cross-references are noted in brackets
immediately after each entry. _Not all errors were found._
In the Notes, Variae and Index, punctuation errors such as comma for
period have been silently corrected. Other errors are listed at the end
of each Book.]
* * * * *
BIBLIOTHECA
CLASSICA LATINA
sive
COLLECTIO
AUCTORUM CLASSICORUM LATINORUM
cum Notis et Indicibus
* * * * *
_On souscrit, à Paris,_
Chez N. E. LEMAIRE, Éditeur, boulevard Italien, nº 22, en face des
Bains Chinois.
BARROIS l’aîné, libraire, rue de Seine, nº 10, Faub. St.-Germ.
DEBURE frères, libraires du Roi, rue Serpente, nº 7.
J. DIDOT, l’aîné, Imprimeur du Roi, rue du Pont-de-Lodi, nº 6.
F. DIDOT, Imprimeur du Roi et de l’Institut, rue Jacob, nº 24.
TREUTTEL et WURTZ, libraires, rue de Bourbon, nº 17.
Aug. RENOUARD, libraire, rue de Tournon, nº 6.
MONGIE aîné, libraire, boulevard Poissonnière, nº 18.
BOSSANGE père, libraire, rue de Richelieu, nº 60.
BRUNOT-LABBE, libraire, quai des Augustins, nº 33.
H. VERDIÈRE, libraire, quai des Augustins, nº 25.
ARTHUS-BERTRAND, libraire, rue Haute-Feuille, nº 23.
Et chez tous les libraires de France et des pays étrangers.
* * * * *
CAIUS SILIUS ITALICUS
* * * * *
EXCUDEBAT JULIUS DIDOT
Natu Major, Regis Typographus.
CAIUS SILIUS
ITALICUS.
PUNICORUM
LIBRI SEPTEMDECIM
ad Optimas Editiones Collati
cum Varietate Lectionum
Perpetuis Commentariis
Præfationibus Argumentis et Indicibus
Curante
N. E. LEMAIRE
Volumen Prius
Volumen Secundum et Ultimum.
[Decoration: publisher’s device]
PARISIIS
Colligebat Nicolaus Eligius Lemaire
Poeseos Latinæ Professor
MDCCCXXIII
TABULA
Rerum Quæ in hoc Priori Volumine Continentur.
Pag.
Eruditissimo Lectori s.p.d. N. E. Lemaire. ix
Compendia scripturæ quæ sæpissime occurrunt xiv
C. SILII ITALICI PUNICORUM lib. I. _Argumentum._ 1
lib. II. _Argumentum._ 84
lib. III. _Argumentum._ 151
lib. IV. _Argumentum._ 222
lib. V. _Argumentum._ 288
lib. VI. _Argumentum._ 343
lib. VII. _Argumentum._ 404
lib. VIII. _Argumentum._ 467
lib. IX. _Argumentum._ 547
lib. X. _Argumentum._ 592
lib. XI. _Argumentum._ 640
TABULA
Rerum Quæ in hoc Posteriori et Ultimo Volumine Continentur.
C. SILII ITALICI PUNICORUM lib. XII. _Argumentum._ 1
lib. XIII. _Argumentum._ 70
lib. XIV. _Argumentum._ 144
lib. XV. _Argumentum._ 215
lib. XVI. _Argumentum._ 283
lib. XVII. _Argumentum._ 339
Ad Lectorem Præmonitio. 397
COMMENTATIO DE SILII VITA ET CARMINE. 399
SECTIO PRIMA. _De genere, studiis, honoribus, vita
et morte C. Silii Italici._ 399
SECTIO SECUNDA. _De Carminis indole, de argumenti
tam delectu, quam tractatione; et de auctoribus,
quos poeta secutus sit._ 410
SECTIO TERTIA. _De præstantia carminis Siliani,
et de utilitate ex eo capienda._ 428
SECTIO QUARTA. _Historia literaria carminis Siliani,
et recensus Codicum MSS._ 432
Præfatio Drakenborchii. 432
SECTIO QUINTA. _Catalogus editionum C. Silii
Italici._ 446
SECTIO SEXTA. _De hujus editionis ratione
et consilio._ 463
C. SILII ITALICI VITA, auctore CRINITO. 473
TESTIMONIA VETERUM DE SILIO EJUSQUE CARMINE. 475
TESTIMONIA ET JUDICIA RECENTIORUM. 478
ARGUMENTA XVII LIBRORUM SILII ITALICI, auctore
Hermanno Buschio Pasiphilo. 487
Ambrosii Nicandri Toletani in singulos libros
SILII catalepses. 494
Præfatio Heynii. 497
INDEX universus rerum et verborum in SILIUM ITALICUM. 505
ADPENDIX, sive Diatribe de stylo poetico,
et potissimum SILIANO. 660
ERUDITISSIMO LECTORI
S.P.D.
N. E. LEMAIRE.
Ut in Editione nostra _Livii_ publicanda antesignanum et ducem secutus
sum _Cl. Ruperti_, ita in edendo atque illustrando C. Silii Italici
poemate ad ejusdem auspicia et vexilla volui me convertere, quia, ut
aiebat Heynius in præfatione (quam ad calcem operis rejiciam), ille
in Silio interpretando operam posuit tam doctam et accuratam, ut æqui
judices inter meliores eum habituri sint interpretes, qui criticam
sollertiam cum interpretandi subtilitate præclare conjunxerit.
Mens quidem aliquando mihi fuerat, quum de Silio Italico bene mereri
vellem, in hac editione novum de integro laborem exantlare, perpetuasque
adnotationes proferre, quas ideo ad concinnandas adjutorem quærebam, et
jam virum omni doctrinarum supellectile adornatum, ut in id opus se
accingeret, invitaveram.
Antiquorum enim poetarum, viri docti nullum fere magis, quam Silium,
neglexere, et, qui optime etiam de eo meriti sunt, ad interpretationem
tamen carminis parum contulere, omnemque pæne operam in critica ejus
tractatione posuerunt. Quicumque igitur editionem, Silio dignam,
meditatur, ei nova adeoque lubrica via ingredienda; et non contextus
tantum, quam et accuratissimo et modestissimo potissimum judicio fieri
potest, constituendus, sed poeta etiam perpetuo inprimis commentario
illustrandus est.
Ea sunt quæ Cl. _Ruperti_ sibi proposuit et perfecit: cujus operam quo
attentius legi ac perpendi, eo magis visum est, frustra me operam
impensamque consumpturum, quum tales forent in manibus opes. Sagacissimi
enim ingenii vir, ipsum poetam perpetuis commentariis illustrare, et
lectionem carminis, cujus omnem varietatem enotavit, ad fidem codd.
accuratius constituere, et vulgarem atque antiquam vel revocare et
tueri, vel emendare conatus est. Var. lect. ab interpretatione seposuit,
et inde duplicem commentarii sui partem fecit, ut major lux eniteret,
faciliorque foret alterutrum quærentibus labor.
Hunc itaque optimum ducem existimavi et secutus sum, adjectis quibusdam,
quæ aut necessaria, aut certe bona viderentur: nam præcipua hæc cura
fuit, ut quicumque mea editione uteretur, reliquis omnibus carere
posset, et in ea reperiret, quidquid boni atque utilis ad Silii carmen
explicandum emendandumque alii contulissent. Sæpius quoque loca similia
e gallicis scriptoribus transcripsi, quique easdem res aut tractassent,
aut memorassent, verbi causa, _Bossuet_, _Montesquieu_, eos contuli;
quod præsertim in posterioribus libris deprehendes, quum hic plura sint
Silio et Nostris communia.
Quæ autem Cl. _Ruperti_ ad calcem operis addenda aut corrigenda
subjunxerat, sive ex interpretatione Ernesti et Lenzii, sive ex notis
criticis Withofii excerpta, hæc ego in suum quæque locum retuli,
composui, concinnavi.
Eæ quidem fuerunt causæ, cur paulo fortasse longius excreverit labor;
sed hæc si culpa est, ingenue fateor volens peccasse, et cum ipso
Goettingensi editore sic excusatum habeas velim:
Non defuere, qui nimiam reprehenderent copiam tam exemplorum dictionis
alicujus aut elegantiæ, quam veterum recentiorumque scriptorum, in
rebus historicis, geographicis ac mythicis a me laudatorum. Id tamen
ex vano eruditionis ostentandæ studio profectum existimari nolim, et
res justam excusationem habere videtur. Primum enim haud dissimulo, me
omnem dedisse operam, ut quam plurimis satisfacerem; neque vero
ignorabam, permultos etiam hodie esse viros doctissimos, quibus hæc
rerum verborumque illustrandorum ratio adrideat, quæ olim Nic.
Heinsio, Burmanno, Broekhusio, Drakenborchio aliisque magni nominis
hominibus probabatur: quorum tamen vestigia non ita sequutus sum, ut
exempla tantum exquisitioris loquendi formæ cumularem, nulla habita
ratione originis ejus vel causæ, indolis ac significatus, nec admonito
de iis lectore; nisi forte illa vel ex locis adscriptis satis
intelligi et legentibus jam hac compendiaria via, qua chartæ parcitur,
in memoriam revocari possent, vel ibi ab aliis, quorum editiones ac
libri omnium fere manibus teruntur, jam explicata essent. Deinde in
doctissimo poeta interpretando versabar, in quo adhibendæ talis
eruditionis facultas et major erat, et aptior atque utilior. Denique
id egi, ut non tirones modo, sed eruditos quoque homines et juventutis
potissimum magistros meam Silii editionem consuluisse haud omnino
pœniteret, atque iis, qui longiores disputationes de tot exquisitis
dicendi formulis, rebusque historicis, mythicis ac geographicis,
ubivis in doctissimo poeta obviis desiderarent, (quales passim
inveniuntur) uberiores, unde eas peterent, fontes in promtu essent,
et quidem plerique vel adeo omnes, ut, si hunc vel illum adire non
possent, (quæ tristis multorum sors est) ad alios confugerent.
Commentationem vero de Silii vita et carmine in alterum volumen rejeci:
ibi vir doctiss. de ejus genere, nominibus, studiis, honoribus, vita
ac morte disputat; deinde in carminis indolem, consilium ac fontes, e
quibus poeta hausisse videatur, inquirit; tum de præstantia illius, et
de utilitate quæ percipi possit ex ejus lectione, disserit; quo facto,
codices MSS. et editiones Silii recenset; in fine denique, quale
consilium post virorum doctorum conatus in molienda editione secutus
sit, declarat.
Tum subjungentur testimonia ac judicia; et Catalogus editionum ex
integro concinnatus.
Accedet _Index rerum verborumque_, in quo potissimum desudavit auctor,
et quem pro desperato centies abjectum, reputata tamen utilitate rei, in
poeta potissimum tam docto conspicua, repetiit, et telam, impatientia
toties abruptam, diligenter retexuit. Non defuere quidem editores
poetæ, qui ante ipsum tales conficere indices laboraverint: sed
Drakenborchianus non nisi ad criticas virorum doctorum observationes,
Schmidianus ad notas Drakenb. et Heinsiorum, Ernestinus, qui omnium
uberrimus est, ad sola verba spectat. Dausqueianus, Cellarianus et
Bipontinus tam latinitatis, quam rerum rationem habent, at nimis
manci sunt. Is, vero quem, diligenter toto carmine iterum perlecto,
concinnavit, memorabiles res, voces ac dictiones continet omnes, et
præterea, quidquid vel in notis vel in Var. Lect. illustratur, adpositis
literis _n._ et _V.L._ indicat. Maluit quoque nimiam sibi copiam, quam
brevitatem exprobrari posse, et quædam tenuia nec adeo necessaria
irrepere, quam quidquam prætermitti, quod si non omnibus, certe
nonnullis notatu dignum videri posset.
Indicem excipit _Appendicula_, in juventutis potissimum gratiam adnexa,
quam tamen, nisi lectores passim ad eam auctor remisisset, brevitatis
studio omisissem, quanquam ex ea non minimus fructus percipi potest.
Ea sunt quæ monitum te, lector optime, volui: felix, si mea tibi
adriserit opera, quam foveas et adjuves, precor. Vive, et vale.
N. E. LEMAIRE.
COMPENDIA SCRIPTURÆ
Quæ Sæpissime Occurrunt.
_C. Col._ vel simpl. _Col._ hoc est, codex Coloniensis.
_Oxon._ vel _Ox._ codex Oxonius.
_Tell._ vel _c. T._ vel _T._ codex Tellerianus.
_Put._ vel _c. P._ vel _P._ codex Puteanus.
_R._ 1, vel _Rom. pr._ editio romana princeps.
_Rom._ 2, vel _R._ 2, editio romana secunda vel Pomponii Læti.
_Rom._ 3, vel _R._ 3, editio romana tertia a N. Heinsio collata
et excussa.
_Parm._ editio Parmensis.
_Med._ editio Mediolanensis.
_Ben._ vel _Benes._ editio Benessæ.
_Ind._ vide in _Indice_.
_App._ vel _Adp._ Adpendix, sive diatribe de stylo et idiotismis
Silii.
* * * * *
* * * *
* * * * *
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER PRIMUS.
ARGUMENTUM.
Exposito totius operis argumento; 1-20.
Carthaginis origo describitur, ubi Juno inprimis colebatur; 21-28.
Quæ prospiciens, Romanos, Trojana stirpe oriundos, et plurimum jam
opibus, armis, et potentia valentes, Carthaginem, Romæ æmulam,
aliquando eversuros esse, Pœnis et potissimum Hannibali, quem natura
crudelem, perfidum, fortem, laudis, vindictæ, præliorumque avidum et
sine ulla religione finxerat, ad bellum cum hoc populo gerendum,
animum incendit; 29-69.
Ad idem bellum, ineunte etiam ætate, Hannibal a patre suo Hamilcare,
altaribus admotus, in Didonis templo, coramque sacerdote, quæ ex
victimæ immolatæ extis futura ejus fata et res gestas auguratur,
solenni jurejurando adigitur; 70-139.
Hamilcare mortuo, summa imperii committitur Hasdrubali, ejus genero,
viro crudeli et ad iram proclivi, qui Tagum, Hispaniæ regulum, cruci
subfigit; 140-164.
Famulus autem Tagi cæde Hasdrubalis dominum ulciscitur, et inter
tormenta risu serenaque lætitia exsultat; 165-181.
Quo facto, Hannibal admodum adolescens, a toto exercitu, qui ex Pœnis et
Hispanis constat, imperator salutatur; 182-238.
Iste fortis, animosus, gloriæque cupidus, omni militiæ labore se
exercet, et sæpius ne nocturnum quidem tempus ad quietem sibi
reservat; 239-267.
Quam primum autem militum animos sibi conciliavit, nullam interponit
moram, quin Saguntum, Hispaniæ Tarraconensis urbem, obpugnet, et hanc
causam belli cum Romanis, Saguntinorum sociis, gerendi adripiat;
268-295.
Castra extemplo urbi admovet, et milites suos ad vallum invadendum
murosque superandos hortatu et exemplo incitat; 296-349.
Saguntini oppidum aliquandiu phalarica tuentur, sed testudine hostium
facta, moenia procumbunt, et porta urbis recluditur; 350-375.
Tum Murrus Pœnos subeuntes fortiter et ingenti cæde repellit, donec
tandem ab Hannibale, qui non minorem hostium numerum prostraverat,
confossus perit; 376-517.
Victor autem, dum ad corpus Murri spoliandum adproperat, magna hostium
multitudine circumventus et mortifero vulnere ictus, ex maximo, in quo
versatur, vitæ discrimine Junonis interventu eripitur, et ægre se ad
vulnus sanandum ex acie recipit; 518-555.
Quum itaque, duce Pœnorum sauciato et præterea imminente jam nocte,
prælium dirimeretur, obsessi, ne tam exoptatam rei bene gerendæ
occasionem amitterent, majore animo vires reparant, concilio convocato
de summa belli deliberant, legatosque Romam mittendos decernunt;
556-573.
Isti navibus prospere in Tiberim transvehuntur; 574-607.
Et Senatum populi Rom. in templo, spoliis belli Punici primi ornato,
adeunt; 608-629.
Sicoris adversam suorum fortunam exponit, et Romanos tam fœderis cum
Saguntinis icti religione, quam originis similitudine et communis
periculi metu, ad ineundam belli societatem et Sagunti libertatem
dignitatemque tuendam movere conatur; 630-671.
Oratione ejus finita, legati, scissis vestibus, corpora humo adfligunt,
et patres aliquandiu animi pendent. Cn. Corn. Lentulus auctor est, ut
Hannibal ad meritam pœnam poscatur, Carthaginique, si eum Romanis
dedere recusaret, bellum extemplo indicatur: at Q. Fabius Maximus
Cunctator suadet, ut consideratius rebus suis consulant, et legati
prius mittantur, qui renuntient, utrum dux Pœnorum sua sponte, an
Senatus auctoritate bellum Saguntinis intulerit? Postremo dolor ira
mixtus patres ad consilium Lentuli præferendum impellit; 672-694.
Ordior arma, quibus cælo se gloria tollit
Æneadum, patiturque ferox Œnotria jura
Carthago. Da, Musa, decus memorare laborum
Antiquæ Hesperiæ, quantosque ad bella crearit,
Et quot Roma viros, sacri quum perfida pacti 5
Gens Cadmea super regno certamina movit;
1. _Ordior arma_ ut ap. Grat. Cyneg. 24, et Auson. Protrept. v. 62,
Drak. _Ordior_, incipio, scil. canere _arma_, h. bella, ut in princ.
Æneidos. De elegantia locutionis _ordior arma_, vid. quos Withof.
laudat, Hoogstrat. ad Corn. Nep. Alcib. II extr. et Toll. ad Auson.
Profess. c. 3, p. 151. Cf. Cic. ad Div. V, 12.
--_cælo_, ad, seu in cælum. V. App.
2. _Æneadum_, Romanorum, ab Ænea et Trojanis oriundorum.
--_ferox_, fortis et bellicosa, vel potens. Sic et _sævus_,
_asper_,
_acer_, _atrox_, _dirus_, _horridus_, _insanus_, _improbus_, et
Græcorum θρασὺς, ὀξὺς, δριμὺς, αἰνὸς, τραχὺς, δεινὸς, οὖλος, aliaque
ejusmodi epitheta, ab ira ejusque attributis desumta, quod semel
monuisse sufficiat, vel ad virtutem, vel ad vim et potestatem, vel
denique ad ventos et mare transferuntur, et sæpius tum sive simpl.
ornant, sive per _magnus_, _fortis_, _potens_ exponi possunt, qua
ratione jamdudum Nonius et Serv. ad Virg. Æ. I, 4, voc. _saevum_
explicarunt, quos immerito vanitatis incusabat Gesner. in Thes. vid.
App. et ad v. 58, 101, 251; it. Cel. Heyne ad Virg. Æ. I, 14 et 99.
--_patitur Œnotria jura_, h. in potestatem Romanorum redacta est.
Cf. XV, 5 et 383. _Œnotria_ vetus nomen Italiæ, ab Œnotris,
Pelasgis, priscis ejus incolis, sic dictæ.
--Vide in nostra editione Virg. vol. II, p. 136 et 209, notas et
Exc. XXI ad Æn. I; et in Guthriani operis recensione T. IV, p. 75
sq. _Ed._
3. _Musa_, vid. Heyne ad Virg. Æ. I, 8; VII, 37, 641; IX, 525; et
Kœppen ad Hom. Iliad. α, 1, et β, 484 seq.--_da memorare_, fac ut
memorem, ut αἲ κέ ποθι Ζεὺς δωσι πόλιν ἐξαλαπάξαι ap. Hom. Iliad.
α, 129. Cf. Virg. Æ. VI, 66; XII, 97.
--_decus_, κλέος, _laborum_, gloriam rerum gestarum, multis curis
ærumnisque partam; vel gloriosissimum celeberrimumque omnium, quæ
unquam gesta sunt, bellorum.
--_Labor_, ut πόνος et μόχθος, passim pro pugna.
4. _Hesperiæ_, terræ occidentalis; nomen Italiæ ob situm a Græcis
impositum.
--_Antiquæ_, h. post hominum memoriam jam habitatæ, adeoque nobilis
et fama nominis sui notissimaæ. Quemadmodum enim hominum, quæ vulgo
dicitur, nobilitas ex antiquitate generis fere æstimatur; ita et
antiqua origo sæpe a poetis in magna vel urbium vel terrarum laude
ponitur. Vid. Heyne ad Virg. Æ. I, 12, 375, 531.
5. _perfida pacti_, in pacto servando, h. fœdifraga: græca loquendi
forma, poetis Rom. sed præ ceteris Silio familiaris. Vid. App.
_Perfidia Punica_ tam nota est, ut vel in proverbium abierit eique
_Græca fides_ obposita sit, etsi scriptores Rom. ipsi testantur,
Pœnos causa, fide, religione ac moderatione superiores, nec nisi
fortuna inferiores fuisse.
6. _Gens Cadmea_, Carthaginienses, coloni Tyriorum e Phœnicia, unde
Cadmus originem habuit. Silius urbium populorumque nomina variare,
et hinc passim paulo longius repetere solet. Sic Romani _Dardanii_
et _Rhœtei_, Puteolani _Pherecyadæ_, (XII, 159) Tarentini _Œbalii
nepotes_, Pœni _Agenorides_, Lacones _Tyndarii_ vocantur.
3. _Karthago_ Drak. ubivis, auctore N. Heinsio, edidit. Sed in
numis, inscriptt. et marmoribus orthographia variat, neque
auctoritas eorum tanta est, ut certa inde scribendi regula repeti,
literaque _K_, quæ solis Græcis relinquenda videtur, Romanis
obtrudi possit. Præterea in iisdem non passim modo _Kanna_,
_kastitas_, _kaput_, _kalumnia_, _karina_, _arka_, _evokatus_,
_Volkanus_, _Parkarum_, _merkator_ et _dedikaverunt_, sed
sæpissime etiam _karus_, _karissimus_, _Kalendæ_ et _Kæso_ vel
_K_ legimus, quam tamen scribendi rationem, si duo posteriora
exceperis verba, nemo facile imitandam putet. Alii _Kartago_ vel
_Cartago_ sine adspiratione, ut in quibusdam inscriptt. reperitur,
scribendum præcipiunt. Vera autem veterum pronunciatio parum nobis
nota est; quocirca nihil certi et in quibus tuto adquiescere
possis, statuere licet, semperque lubricum in talibus judicium
esse debet. Vid. tamen Cic. Orat. c. 48.
Quæsitumque diu, qua tandem poneret arce
Terrarum Fortuna caput. Ter Marte sinistro
Juratumque Jovi fœdus conventaque patrum
Sidonii fregere duces; atque impius ensis 10
Ter placitam suasit temerando rumpere pacem.
7. Pœni de principatu contenderunt, diuque dubium fuit, in _qua
arce_ h. urbe, Romæ an Carthagine, _Fortuna caput_ imperii
_terrarum_ constitueret.
7. _Arx_, ut Gr. ἄκρα et ἄκρον, poetis proprie, quidquid altum est,
adeoque montes, vertex montis, (ut XV, 480, et ἄκρα τῶν ὀρῶν vel
ἄκρον Ἴδης ὑψηλῆς, Hom.) colles et promontoria, ut Il. ξ, 36,
deinde quod in colle et editis locis positum est, inprimis
ἀκρόπολις, et quoniam hæc reliquæ civitatis initium et origo esse
solebat, simpl. etiam _urbs_ dicitur, ut Ἰλίου ἄκραι. Vid. Ind.
8. Ter Pœni, fœdere rupto, bellum Romanis intulerunt.
9. _Juratum Jovi_, jurejurando confirmatum per Jovem, fœderis
testem et perjurii vindicem, unde ὅρκιος et ὅρκων ταμίας dicitur,
v.c. Eurip. Med. 170, et Hippol. 1025. Conf. inf. v. 482; VI, 693;
et Schol. Eurip. ad Hecub. 336.
10. _Sidonii_. Pœni, a Phœnicibus oriundi.
11. _ensis suasit rumpere pacem_, pro vulgari, ipsi in animum
induxere, rumpere pacem ense. Nam, quod Perill. Heyne literis,
humaniter ad me datis, monet, a belli cupiditate ductum, quod
arma ipsa stimulare, movere, suadere dicuntur; et egregie gladio
tribuitur, quod eo potius factum est.
--_temerando rumpere_, temere violare: nam _temerare_ est temere
aliquid moliri et agere, vel novi quid tentare; deinde violare,
inprimis res sacras, et usui humano non destinatas, quas _temerare_
dicuntur, qui inrumpunt, quo ire nefas est, vel qui vident, tangunt,
comedunt, faciunt, quæ non licet. Vid. Heins. ad Ovid. Fast. I,
630; ad Ep. ex Ponto II, ii, 27, et ad Amor. I, viii, 19; Burm. ad
Val. Fl. I, 627, 800; et Broukh. ad Tibull. III, v, 7. Conf. ad
II, 472.
9. _patrum_ potius scribendum videtur, ut pacta majorum, non
Senatus, intelligantur.
11. _placitam_, h. quæ tam Pœnis quam Romanis placuit, et de cujus
conditionibus inter utramque partem convenit, ex libris scriptis
restituere Modius et N. Heins. cf. Intpp. ad Virg. Æn. IV, 38 et
inpr. X, 15. Gronov. Gust. ad Stat. Th. VII, 190. Heins. ad Ovid.
Epist. XIX, 208 et Æn. I, 37. Vulgo _placidam_ editur, prob.
Dausq.; sed _placidam pacem_ propr. _turbari_, _placitam_ autem,
h. pactam, sancitam, conventam, _rumpi_ monet Drak. cf. III, 416.
Sed medio finem bello excidiumque vicissim
Molitæ gentes; propiusque fuere periclo,
Quîs superare datum. Reseravit Dardanus arces
Ductor Agenoreas: obsessa Palatia vallo 15
Pœnorum, ac muris defendit Roma salutem.
12. _medio_, secundo, _bello_ Punico.
13. Hæc sunt Liviana XXI, 1: «Adeo varia belli fortuna ancepsque
Mars fuit, ut propius periculum fuerint, qui vicere.» Cf. Flor.
II, 6, pr.
--_datum_, a fatis concessum.
14. _Reseravit_, intravit, cepit; et actus pro conatu. Cf. App.
--_arces Agenoreas_, Phœnicias, ut VII, 642, h. Carthaginem, a
Phœnicibus conditam, quorum rex et auctor, in Græcorum mythis,
Agenor, Beli f. et Cadmi pater, fuisse dicitur: unde et Pœni
_Agenoridæ_ passim vocantur. Vid. Ind. et ad v. 6, 7 et 88.
15. _Dardanus ductor_, Scipio, dux Romanorum, qui a Trojanis, quorum
regem Samothracum fabulæ Dardanum faciunt, orti dicuntur: nisi ipsam
Dardani originem, quæ ad Arcadiam, et, quoniam inde Pelasgi Italiam
venerunt, ad Italiam quoque refertur, respici malis. De Dardano vid.
Heyne Excurs. VI, ad Virg. Æ. III, 167 sq. _Dardanus_ pro
_Dardanius_, ut ap. Virg. Æn. IV, 662, et XI, 287, ubi vid. Heyne.
Sic et Κελτὸς Ἄρης, Θεσσαλὸς λεὼς, Δελφὶς ἄκρα vel πέτρα et alia
vid. Spanhem. ad Callim. H. in Del. v. 173 et 177. Cf. ad v. 252,
V.L.
--_Palatia_, collem Palatinum, h. Romam, a Pœnis obsessam, de
quo v. XII, 510 sqq. _Palatia_, ut apud Virg. Georg. lib. I, v. 499.
13. _periclum_ suspicabatur N. Heins., motus auctoritate Mureti et
Gron., qui in optimis membrr. Livii XXI, 1 (vid. not.), _propius
periculum_, non _periculo_, ut vulgo editur, invenerunt. Vulgaris
quoque lectio ex ant. scriptura _periclô_ vel _periclom_ facile
nasci potuit. Sed quoniam _propior_ et _proximus_ apud Silium
plerumque tertio, non, ut ap. alios (vid Manut. ad Sallust. B. C.
11, et Gron. ad Liv. XXII, 40), quarto casui junguntur, nihil
mutandum censet Drak. Huc adcedit, quod poeta orationem non
variare tantum potuisse, sed, quia mox _datum_ sequitur, ut
κακοφωνίαν vitaret, etiam debuisse videtur. Cave tamen provoces
ad auctoritatem Virg. Æn. VIII, 556, ubi vid. Heyne.
14. _Quîs_, pro _queis_, Col. et Ox. cum priscis edd. unde ubivis
illud revocavit Drak., qui laudat Broukh. ad Prop. II, 10, 47, et
Intpp. ad Virg. Æn. I, 95.
Tantarum causas irarum odiumque perenni
Servatum studio, et mandata nepotibus arma
Fas aperire mihi, superasque recludere mentes.
Jamque adeo magni repetam primordia motus. 20
18. _arma_, bella, _nepotibus_, posteris et quasi Epigonis Pœnorum
Romanorumque a majoribus suis _mandata_, tradita et tanquam
hereditate ad eos translata. Cf. Virg. Æ. IV, 622 sqq. ubi tamen
_nepotes_ non proprio sensu intelligendos monet Heyne.
19. _aperire_, explicare, ut _ape. notitiam_ dixit Cic. Orat. 33, et
_causas_ Prop. IV, x, 1.
--_superasque mentes_, consilia deorum, maxime Junonis, _recludere_,
prodere, ut _reserare_, VII, 436.
20. _repetam primordia motus_, ab initio magnum et memorabile
bellum.
--_adeo_, itaque; vel παρέλκει. Vid. Ind.
19. _superumque_ tacite et invitis libris edidit Cl. Lefeb. Male!
Pygmalioneis quondam per caerula terris
Pollutum fugiens fraterno crimine regnum
Fatali Dido Libyes adpellitur oræ:
Tum pretio mercata locos, nova mœnia ponit,
Cingere qua secto permissum litora tauro. 25
21. Cf Virg. Æ. I, 338... 368, ubi Venus originem Carthaginis, a
Didone conditæ, fusius exponit, in quam tamen adcuratius inquirit
Heyne Exc. I ad Virg. Æn. IV.
--_terris Pygmalioneis_, e Phœnicia, seu Tyro. Cf. Æ. I, 346 sq.
--_cærula_ sc. æquora, seu maria, κυάνεα κατὰ νῶτα, simpl. pro
mari, ob colorem, ut κύανος, et ap. Virg. Æ. III, 208; IV, 583;
VIII, 672.
22. _crimen_, τὸ ἄγος, _fraternum_, Pygmalionis fratris, qui
Sychæum, Didonis maritum, occiderat regnumque vi occupaverat. Fabula
satis nota et græcæ originis narratur auspiciis et ductu Maronis Æn.
I, 365 sq.; IV, 211.
24. _pretio mercata locos_, quocirca Pœnos longo tempore post
tributum quotannis pependisse memorat Justin. IX, 2.
--_mœnia ponere_, ut τιθέναι et _statuere_, ἱδρύειν, ἱστάναι, στῆσαι
πόλιν, ἐστήξειν τεῖχος, Callim. H. in Apoll. 14 al. Cf. Burm. ad
Virg. Æn. II, 295. _mœnia_ Byrsam arcem, in media urbe et arduo loco
sitam, ea parte, _qua permissum_ ei erat _cingere litora_, agrum in
terra mari propinqua, _secto tauro_, corio tauri, in minutissimas
partes dissecto.
25. Hanc fraudem illustravere, a Drak. laudati, Heindreich. reipubl.
Carthag. I, 1, p. 21; et Themist. Orat. XXI, p. 261, ed. Harduini,
similemque narrat Saxo Gramm. hist. Dan. IX, p. 176.
24. _solum_ pro _locos_ Nicander, quem Asulanus aliique secuti
sunt, primus refinxit, haud dubie, quod jam Drak. monnit, ex Virg.
Æn. I, 367, quasi poetam dedeceret orationem variare.
25. _litora_ ubivis pro _littora_, auctoribus N. Heins. et Drak.,
edendum curavi, etsi origo hujus voc. prorsus ignota est, quod
tironum causa moneo, ne fidem habeant Lipsio, qui a _litando_,
vel, quod magis dissuadeo, Lefeb. ad h.l. qui λίτος, _litus_, a
λειόω, vel potius, quam nusquam reperire memini, ant. forma λίω,
_lævigo_, _complano_, _pavio_, descendere putat. De origine ac
propria vi voc. _litus_ vid. Ernesti ad Sueton. Tiber. c. 40.
Hic Juno, ante Argos (sic credidit alta vetustas)
Ante Agamemnoniam gratissima tecta Mycenen
Optavit profugis æternam condere gentem.
26. Hæc adumbrata ex Virg. Æ. I, 15 sqq. _Argos_ et _Mycene_,
Μυκήνη, urbes perantiquæ Argolidis, ubi Juno, quæ a priore sæpius
Ἀργεία et _Argiva_ dicitur, in primis colebatur: unde _gratissima
tecta_, oppida, πολὺ φίλταται πόληες, Hom. Il. Δ, 51. Nam Dii, ex
antiqui sermonis genio, illas terras amare et incolere, vel certe
frequentare dicuntur, quæ iis sacræ sunt, et ubi sacrificiis
templisque coluntur.
[27.] _Mycenen Agamemnoniam_ Silius a Marone mutuatus est, Æn. VI,
839.
28. _profugis_ Tyriis, Didoni ejusque comitibus, _condere gentem_ ut
IV, 767, et ap. Justin. II, 6 et 10; XXII, 5; Virg. Æ. I, 33; Tac.
Germ. 2; Curt. VI, 2; VIII, 10, quæ loca excitarunt Heins. Drak. et
Lef. Sic et κτιστὴς, κτίζειν ἔθνη, νῆσον cet. vid. Cuper. Obss. III,
9, Ernesti et Burm. ad Suet. Aug. 98.
27. _Mycenen_, non _Mycenem_, Oxon. et priscæ edd.
28. _sedem_ pro _gentem_ primus edidit Nicander, et post cum Aldus
aliique. Male!
Verum ubi magnanimis Romam caput urbibus alte
Exserere, ac missas etiam trans æquora classes 30
Totum signa videt victricia ferre per orbem,
Jam propius metuens, bellandi corda furore
Phœnicum exstimulat. Sed enim conamine primæ
Contuso pugnæ, fractisque in gurgite cœptis
Sicanio Libycis, iterum instaurata capessens 35
Arma remolitur. Dux agmina subficit unus
Turbanti terras pontumque movere paranti.
29. Ingeniose Juno, Trojanis et hinc quoque Romanis, qui ab illis
originem ducunt, ob causas vel ex Virg. Æ. I, 25 sq. notas,
inimicissima, Pœnos ad bellum ipsa impulisse dicitur. _Sed poeta et_
h.l. expressit Virg. Æ. I, 19 sq. et Ecl. I, 25.
--_Magnanimus_, vox Maroni familiaris, bellicam virtutem exprimit,
ut μεγαλόψυχος, μεγαλήτωρ, μεγάθυμος, μεγαλόθυμος, μεγαλόνοος,
μεγαλόφρῶν, μεγάφρων.
[30.] _caput exserere_ ut _caput efferre_, VIII, 251. Cf. Ovid.
Fast. I, 300.
32. _propius_, præsentius adeoque majus periculum.
--_furor_, ut semel moneam, omnes animi motus vehementiores,
inprimis furiosam, insanam, acerrimam cupiditatem amoremque
designat, ut _f. decoris_, II, 324; _f. laudum_, III, 146; _furiæ
auri_, II, 500; _furere_, X, 27, quod de militibus propr. adhiberi
monent Burm. ad Petron. 122, et Broukh. ad Prop. IV, vi, 56. Sic et
_insania_, _insanire_, μανία et μαίνεσθαι. Cf. VII, 253, 497; VIII,
26. Intpp. ad Hor. Od. I, 15, 27. Kœppen ad Hom. Il. γ, 39; ζ, 160.
Ill. Beck ad Aristophan. Aves 1096; Schwebel ad Mosch. VII, 2;
Spanh. ad Callim. H. in Cer. 30, et Burm. ad Val. Fl. V, 521.
33. _Sed enim_ ut ap. Virg. Æ. I, 19, al. pro at vero, ut _enim_ pro
_vero_ dixit Virg. Æ. V, 580; VI, 52; VIII, 84; X, 874, ad quæ loca
vid. Heyne. Vel τὸ _enim_ παρέλκει et transitioni servit, ut _at
enim_, _verum enim_, _immo enim_, _enim vero_, etc. _Sed vero_,
_sed enim_, XII, 332.
34. _Contuso_ ut _retuso_, fracto et represso. Vid. Ind. et Jani ad
Hor. Od. IV, iii, 8. Heins. ad Claud. Cons. Hon. IV, 627; VI, 302.
--_pugnæ primæ_, belli Punici I.
--_cœptis Libycis_, Pœnorum.
--_in gurgite Sicanio_, mari Siculo, in quo C. Lutatius Catulus,
A.U. 512, tam splendidam de classe Pœnorum ad Ægates ins., inter
Siciliam et Africam sitas, victoriam reportavit, ut b. Punicum I
finiret. Cf. v. 61, 102; IV, 80; VI, 684 sq.; XI, 530; XIII, 731.
Polyb. I, 60 sq. Flor. II, 2.
36. _Arma_, bellum, _remolitur_, instaurat, renovat.
--_Dux unus_, Hannibal, _subficit_, subpeditat, subministrat,
_agmina_ Junoni, _turbanti_ cet., motus in mari et terra excitanti.
--_Subficit_, ut ap. Virg. Æ. II, 618; IX, 803; et Ge. II, 424,
436.
Withof. interpretatur: unus præstat et quasi repræsentat agmina;
unus instar multorum agminum est. Cf. inf. v. 498, et Eumen. Paneg.
ad Constant. c. 13.
36. _agmine_ Parm. _magnæ_ Col.
37. _terra_ Put. quod N. Heinsio adridebat et receptum est a
Lefeb. coll. XIII, 865, XVI, 50, in fragm. restit. et Virg. Ecl.
I, 12. Drak. vulgatum firmat ex III, 174, et XVII, 357.
Jamque Deæ cunctas sibi belliger induit iras
Hannibal: hunc audet solum componere fatis.
Sanguineo tum læta viro, atque in regna Latini 40
Turbine mox sævo venientum haud inscia cladum,
«Intulerit Latio, spreta me, Troius, inquit,
Exsul Dardaniam, et bis numina capta Penates,
Sceptraque fundarit victor Lavinia Teucris;
38. _sibi induit iras_, eleganter pro, iram mente concipit. Drak.
laudat XV, 739. Stat. Th. VIII, 392. Senec. Epist. 47, et Petron.
c. 4, ubi vid. Burm.
39. Poeta ἐναργῶς exprimit summam audaciam animumque invictum,
Hannibalis, qui ipsis fatis, quibus victoria Romanorum fixa erat et
quorum vi etiam Dii cedunt (vid. ad V, 76), obponitur, cf. IX, 543;
X, 54, 67, 68; XVII, 318.
--_componere_ ut _comparare_, voc. propr. de gladiatoribus, quum
par pari componitur, ut invicem pugnent. Vid. Ind. «Ecce par Deo
dignum, vir fortis cum mala fortuna compositus,» etc. dixit Senec.
Prov. c. 2. Cf. Lucan. III, 195.
40. _Tum_ Juno _læta viro... inquit_, _Intulerit_, etc.
--_Sanguineus_, ut _cruentus_ et αἱματώδης, est sanguinolentus,
cruoris cupidus, αἱμοχαρὴς, φιλαίματος (conf. v. 60); nisi poeta ad
Hannibalem transtulit formam Martis, qui μιαιφόνος dicitur Hom.
Iliad. ε, 844; φ, 402; et sanguineus, Ovid. Rem. Am. 153, et Virg.
Æn. XII, 332, ubi Cel. Heyne illam verbi notionem in dubium fere
vocasse videri potest.
41. _Turbine_ δεινῶς pro impetu, motu.
--_sævo_, vid. ad v. 2.
--_clades_, calamitates, ut _exitia_, _damnum_, _noxa_, πῆμα,
λύμη, ἄτη, λοιγὸς, βλάβη, ἧσσα.
42. Per me, inquit, Æneas Lavinium condiderit, sedemque ibi regni
fixerit, dummodo Romanos, a Trojanis oriundos, per Hannibalem ad
Ticinum, Trebiam, Trasymenum lacum et Cannas ingentibus prosternere
possim cladibus. Hæc magno verborum ornatu et dilectu, si singula
excusseris, expressa videbis: sed poeta vestigia Maronis persecutus
est, Æ. I, 37 sq. Cf. et Æ. VII, 292 sq., 313 sq. Ita jam _Ernesti_:
per me, inquit Juno, Æneas imperium in Italia fundaverit; per me
vincant in fine Romani, dummodo interea sanguinem profundant:
consentanea vox Junonis iratæ, at victoriam Romanorum, ut Dea est,
prævidentis.
43. _Exsul Troius_, Τρώϊος, Æneas, a Troja profugus.
--_Latio_, in Latium.
--_Dardaniam_, Trojam, h. Trojanos eorumque leges et instituta,
ut v. 668 et ap. Ovid. Met. III, 539; Epist. VII, 151; et Fast.
IV, 251.
--_Penates_, sacra et religionem, ut VII, 475. Hæc adumbrata ex
Virg. Æ. I, 6, 68; III, 12; ubi vid. Heyne et in Exc. IX ad Æn.
II, 293.
--_numina_ et religio.
--_bis capta_, h. Trojanorum bis captorum, ab Hercule et
Agamemnone, unde _bis capti Phryges_ et _gens bis victa_ Maroni
dicuntur: quam interpretationem cur tanquam nimis argutam damnaverit
Heyne ad Æ. IX, 599, eo minus adsequor, quum eamdem Vir summus ad
Æ. XI, 402, adsensu suo comprobaverit. Alii, v.c. Theocritus,
Τευκρίδα τρίπορθον, Trojam ter eversam, et quidem tertium ab
Amazonibus, memorant. V. Heyne ad Virg. Æ. I, 490, et ad Apollod.
p. 373, ut de _Lavinio_ Exc. III ad Æ. VII.
39. Voces Punicas, _Hannibal_, _Hamilcar_, _Hasdrubal_, _Hannon_,
_Hammon_, cum adspirat. scribere jubent, auctoritate c. Col. et
numorum moti, N. Heins. et Drak. probb. Cellar. Orthogr. lat.
p. 109 sqq. ed. Ill. Harles., Corte ad Sallust. B. Jug. 5, p. 431
et Cl. Heusing. ad Corn. Nep. Hamilc. c. 1, quos secutus sum, etsi
auctoritas fere par est, et Græci adspirat. respuere solent, ut in
vocc. Ἀδρίακος, Ἀδρίας et Ἰβηρία, in quibus nihilo secius eam
retinui, præeunte Drak., qui tamen _harena_ quoque et _harundo_
scribendum esse, minus mihi persuasit. Vid. ad v. 54, 145, et
VIII, 440. [recte VIII, 438]
40. _tum_ e scriptis recte, puto, restituere Heinsii, quoniam
sententia sic melius procedit: _quæ_ pro _tum_ ex Rom. 2, in
contextum recepit Lefeb. Vulgo _cum_.
41. _haud inscia_ Col. et Ox. cum priscis edd. _haud nescia_
Gryph., Ascens. al. _aut inscia_ Put. _venientum nescia_ Mars.
Nut. al.
43. Interrogationis notam, vulgo post _Dardaniam_, et in sqq.
verss. positam, recte delevit N. Heins.
Dum Romana tuæ, Ticine, cadavera ripæ 45
Non capiant, similisque mihi per Celtica rura
Sanguine Pergameo Trebia et stipantibus armis
Corporibusque virum retro fluat, ac sua largo
Stagna reformidet Trasymenus turbida tabo;
[45.] _Ticinus_ (_il Tessino_) et _Trebia_ (_Trebbia_) fluvii Galliæ
Cisalp., clade Romanorum inclyti. Vid. IV, 81 sqq., 485 sq.
46. _similis_, similiter, _Trebia mihi_ (vid. var. lect.)
_retrofluat_, summa cum vi dictum, pro repleatur. Conf. XIII, 743
--_Celtica rura_, Gallorum agros.
--47. _Sanguine Pergameo_, Trojano, h. Romano.
--_stipantibus_ se, stipatis, densis, cumulatis. Vid. App. et ad
v. 539.
Versus 48 et 49 pulcherrimi dilectu verborum et idearum. Cf. Virg.
Æ. XI, 405, ibique Heyne.
49. _reformidet_, cum horrore videat. Terror Romanorum ad fluvium
translatus, ut III, 463; IV, 445, 602. Vid. ad V, 542.
--_Trasymenus_ lacus Etruriæ (Tusciæ) in agro Perusino, hod. _il
Lago di Perugia_, sen _di Passignano_ et _di Castiglione_;
nobilitatus clade Flaminii, unde ipse prœlii locus _Ossariæ_ nomen
accepit. Vid. V, 1 sqq.
46. _capient_. Tel. _tibi_, scil. Ticino, corrig. Grot. et Gronov.
Obss. II, 9, ed. prior. Nam in poster. sententiam mutavit et jam
ante in gustu ad Stat. Th. V, 579 monuerat, τὸ _mihi_ h.l.
eleganter παρέλκειν. Sic et _tibi_, _nobis_, _vobis_ in omnibus
fere linguis orationi inseruntur, ut plus ei vitæ vigorisque
concilient. Drak. laudat Virg. Æ. V, 391; Liv. præf. med.; Stat.
Th. VIII, 671; Claud. Cons. Hon. VI, 470; Serv. ad Virg. Ge. I,
45; Manut. ad Cic. Ep. ad fam. IX, 2; Heins. ad Claud. bell. Gild.
47; Broukh. ad Tibull. I, 4, 47; Burm. ad Petron. cap. CI, et
Vechner. Hellenol. I, 6; cf. App. Sed præferenda videtur ratio
N. Heins., qui τὸ _mihi_ ad _retrofluat_ refert, ut sit dat.
comm., quia Romanis infesta Juno.
49. _Thrasymenus_ ubivis scripsit Drak. et eo duce Lefeb. Alii
_Thrasumenus_, _Trasimenus_, _Trasumenus_, Romani et Græci in hac
voce scribenda parum sibi constant. Ταρσιμένην, non Θρασιμένην
λίμνην exhibent omnes antt. libri Polyb. III, 82, teste Cl.
Schweigh. Τρασυμένη dicitur Strab. V, p. 157, quem secutus sum.
Dum Cannas tumulum Hesperiæ, campumque cruore 50
Ausonio mersum sublimis Iapyga cernam,
Teque vadi dubium coeuntibus, Aufide, ripis
Per clipeos, galeasque virum, cæsosque per artus
Vix iter Hadriaci rumpentem ad litora ponti.»
Hæc ait, ac juvenem facta ad Mavortia flammat. 55
50. _Cannae_ (_Canna Distrutta_), olim urbs, postea ignobilis vicus
Apuliæ (vid. ad VIII, 624), ad _Aufidum_ fluv. (_Ofanto_) qui in
mare Hadriat. exoneratur.
--_tumulum Hesperiæ_, sepulcrum Italiæ, præclare, quoniam
quadraginta, vel, teste Polyb. III, 117, septuaginta Romanorum
millia ibi perierunt. Bene comparant Catull. ad Manl. LXVIII, 89:
«Troja, nefas, commune sepulcrum Asiæ Europæque;» Propert. II, I,
27: «Civilia busta Philippi;» Claud. bell. Get. 637: «Pollentia,
bustum Barbariæ;» Liv. XXXI, 29: «Capua, sepulcrum ac monumentum
Campani populi.
51. _Ausonio_, Romano.
--_mersum_ ut IX, 189.
--_sublimis_, de cælo.
--_Iapyx_, campus Iapygius, h. Apulus, seu Cannensis: nam Iapygiæ
nomen apud poetas etiam Apuliam, Calabriam et Messapiam
complectitur. Vid. Ind. Silio præivit Virg. Æn. XI, 247, 678; ubi
vid. Heyne.
52. _Aufide_, etc. Conf. VIII, 671; X, 320.
--_vadum_ non modo locus est in aqua, per quem _vadere_ licet, quum
parum sit profundus; sed etiam fontis, lacus, maris, fluvii fundus
vel alveus, per quem aqua _vadit_ vel in quo continetur, etiam in
locis præaltis; et hinc denique aquæ et flumen vel mare ipsum. Vid.
Gronov. Obss. I, 19.
--_vadi dubium_, cujus alveus est dubius.
54. Cf. Virg. Æ. V, 806 sq.
--_Rumpere iter_ pro perrumpere, sibi iter facere, seu viam aperire,
ut _r. cursum_ et _aditus_. Vid. Ind. et Virg. Æ. II, 494. Heins. et
Burm. ad Val. Flacc. I, 3, et ad Ovid. Epist. XVIII, 43.
55. _flammare_, ut _adcendere_ et _incendere_.
54. _Hadriaci_, non _Adriaci_, Col. et lapp. prob. Drak. v. ad v.
39. Broukh. ad Prop. I, 6, 1. Cellar. Geogr. T. I, L. II, 9, et
Intpp. ad Hor. Od. I, 3, 15, 16, 4.
Ingenio motus avidus fideique sinister
Is fuit; exsuperans astu; sed devius æqui.
Armato nullus Divum pudor; improba virtus,
Et pacis despectus honos; penitusque medullis
Sanguinis humani flagrat sitis: his super, ævi 60
Flore virens, avet Ægates abolere, parentum
Dedecus, ac Siculo demergere fœdera ponto.
56. Bene fecit poeta, quod statim initio carminis egregiam veramque
herois sui imaginem intexuit lectorumque oculis subjecit. Cf. v. 239
sqq., et Liv. XXI, 4.
--_motus_, turbarum et bellorum.
--_fidei sinister_, sinistræ, malæ; perfidus.
58. _Armato nullus divum pudor_, metus et religio. Finge tibi virum.
qui hæc dicere possit, «Dextra mihi Deus, et telum, quod missile
libro, nunc adsint;» vel «virtus mihi numen et ensis;» et «adsis
mihi dextera tantum, Tu præsens bellis et inevitabile numen, Te
voco, te solam superum contemtor adoro:» quæ ap. Virg. Æ. X, 773;
Stat. Th. II et XII leguntur. Drak. laudat. v. 117; II, 309; XII,
634; XVII, 318, et Liv. XXI, 4. Add. inf. XI, 183, 4.
--_virtus improba_, h. magna, vel etiam constans, invicta, quæ nulla
fortuna frangitur. Vid. Ind. et ad v. 2; Heyne ad Virg. Ge. I, 146;
Æ. II, 356; IX, 62, et XII, 687. Sic et _virtus horrida_, XI, 205,
421; et atrox, XIII, 369; _fides atrox_, VI, 378; ubi vid. not.
[“XI... 421” recte XI... 419]
59. _pacis despectus honos_, contemtus odiumque pacis, quæ colenda
erat et amanda. Cf. III, 123, et ad IV, 607.
60. _ævi Flore virens_, ut ἄκμη et ἀκμάζουσα ἡλικία, vel ἄνθος ἥβας
ἄρτι κυμαίνει, ap. Pind. Pyth. IV, 281. Cf. ad v. 376, et VII, 691.
61. _abolere Ægates_, h. maculam et memoriam cladis, ad Æ. insulas
Hannoni a Lutatio inlatæ; ut _abo. Sychæum_ dixit Virg. Æn. I, 720.
Cf. ad v. 34, et VI, 684.
62. _Siculo demergere fœdera ponto_, egregie pro delere, et hoc pro
violare, rumpere _fœdus_ in hoc mari ictum. Nam _tradere ventis_,
_flammæ_, _aquæ_ poetis pro delere et irritum facere dicitur.
Καταβρέχειν σιγᾷ, Pind. Isthm. V, 65. Vid. Intpp. ad Tibull. I, ix,
49 sq., et Hor. Od. I, xvi, 3, 4; xxvi, 2, 3.
56. _sinistræ_ primæ edd.
57. _exsuperans_ Ox. et Put. cum Med. Vulgo _exuberans_, perperam
et adversante metro. Cf. Virg. Æ. XII, 19. Ovid. Trist. IV, 4, 2.
Exsuperabat astu et Pœnos et hostes. Cf. v. 188, et Polyb. X, 30,
Drak. _æquis_ R. 2.
59. _penitisque_ conj. Voss. in marg. libri sui.
60. _his super_, h. insuper, præterea, ἐπὶ τούτοις, scripti cum
edd. Marsi, Junt. Ald. Nut. Gryph. et Ascens. Conf. VIII, 21, 652;
XI, 142; XII, 407; XIV, 333; Virg. Æn. I, 29; IX, 274; XI, 685;
_insuper_ ed. Ven. an. 1504 et aliæ, prob. Dausq. _hic super_
R. 2, Parm. et Med.
61. _paternum_ malebat N. Heins. refrag. Drak., qui monet,
Hannonem, non Hamilcarem, ad Ægates ins. superatum esse. _Ægades_,
seu _Ægadas_ scribendum esse putabat Cluver. Sicil. ant. II, 15,
p. 419, repugn. metro et melioribus libris.
62. _detergere_, h. detrahere, abolere ignominiam fœderis, ut ap.
Claud. Eutrop. II, 10, et Gunther Ligur. I, 123 (ubi vid.
Rittershus.); VII, 380, olim conj. N. Heins. sed postea damnavit.
Dat mentem Juno, ac laudum spe corda fatigat.
Jamque aut nocturno penetrat Capitolia visu,
Aut rapidis fertur per summas passibus Alpes. 65
63. _Dat mentem_, θυμὸν, μένος ἔμπνευσε, animum vel iram quoque et
desiderium, hanc ignominiam delendi, in eo excitat. Cf. Virg. Ge.
III, 267, et inf. ad v. 80, et VI, 609.
--_fatigare_, propr. _fatim_, adfatim, frequenter _agere_; hinc
precibus, hortatu, spe, etc. sæpius et vehementer movere, agitare,
vexare. V. Heyne ad Virg. Æn. I, 280; IV, 572; VII, 582; VIII, 94.
64. Egregie sic adumbratur summa, qua Hannibal flagrat, cupiditas,
Romanis bellum inferendi, quibuscum jam in somnis quoque armis
contendit. Nam quæ interdiu cura singulari agimus vel cogitamus,
eorum species nos per somnum agitare solent. Cf. simil. loc. VII,
325 sq. Drak. laudat Accium ap. Cic. Divin. I, 22. Auctor, Octaviæ
v. 740. Petron. Sat. CIV, ubi vid. Gonsal., Aristoph. Nub. I, 1, et
Macrob. Somn. Scip. I, 3.
63. _et cladum_, duo vett. libri, nescio qui, prob. et recip.
Lefeb. coll. v. 41, et VIII, 26. Sed non opus est, vulgatam
sollicitare, quæ potius exquisitior est.
64. _nocturno nisu_. h. ὁρμῇ, quæ in somnis a dormientibus fit,
et Virg. Æn. XII, 910 _conatus_ dicitur, h.l. et II, 621, emend.
D. Heins. ingeniose; sed frustra in contextum recepit Cell.
Sæpe etiam famuli turbato ad limina somno
Expavere trucem per vasta silentia vocem,
Ac largo sudore virum invenere futuras
Miscentem pugnas, et inania bella gerentem.
66. _famuli ad limina_, servi, ut ap. Plin. Ep. VI, 16, 13, _ii
limini obversabantur_; Withof. sed _Lefebvre de Villebrune_ alio
sensu: sunt stipatores, armigeri. Ex Hom. quidem notissimi sunt
θεράποντες et ἑταῖροι heroum, verb. c. Patroclus Achillis, Meriones
Idomenei, Thrasymedes Sarpedonis tam amicus et comes, quam famulus:
quin et heroinis δμωΐδες famulæ, comites tribuuntur, ut Penthesileæ
a Qu. Calab. I, 33. Sed _famuli ad limina_ ab his prorsus diversi
et servili potius conditione sunt, qui ad fores cubiculi excubant,
θυρωροὶ, ἀμφίπολοι, ut in gloss. vett. et ap. Hom. Odyss. ζ, 18,
quod jam monuit Drak. Cf. Lips. ad Tac. Ann. XIV, 44. Si tamen
Silius eos confudisse censendus est, fecit hoc Maronis exemplo Æ.
IX, 648.
67. _vasta_, magna, alta _silentia_ noctis, quæ terrorem augent.
Vid. Virg. Æ. II, 755.
69. _Miscere pugnas_, μιγνύναι ὑσμίνην, pro miscere, conferre manus,
congredi, pugnare. De auctore pugnæ occurrit II, 528 et ap. Tibull.
I, 3, 64.
--_inania bella_ bene dicit, ut σκιαμαχοῦντος, Ern.
66. _ad limina_ scripti, quibus favent Gloss. vett., Virg. Æn. IX,
648, et Appul. Met. II, p. 241, ed Basil. in-8 ubi vid. Beroald.
Vulgo _ad lumina_, h. de nocte, adcensis et inlatis luminibus, ut
ita famuli, clamore Hannibalis territi, lumina intulisse dicantur,
monente Drak. coll. Hor. Ep. II, 2, 97. Prop. III, 6, 1, et Burm.
ad Petron. CIII. Dausq. perperam λυχνούχους s. λυχνάπτας
intelligit.
Hanc rabiem in fines Italum Saturniaque arva 70
Addiderat quondam puero patrius furor: ortus
Sarrana prisci Barcæ de gente, vetustos
A Belo numerabat avos: namque orba marito
Quum fugeret Dido famulam Tyron, impia diri
Belides juvenis vitaverat arma tyranni, 75
Et se participem casus sociarat in omnes.
70. _Saturnia arva_, vid. Virg. Æ. I, 569.
--_Addiderat_, dederat, inspiraverat. Vid. Ind.
71. _patrius furor_, pater furens, iratus: abstr. pro concr. vid.
App.
72. _Sarrana gens_, Tyria, a prisco Tyri nomine _Sarra_, ציר.
V. Gell. XIV, 6.
--_Barcas_, nomen Punicum, quod vulgo ab hebr. ברק, _fulguravit_,
deducitur. Ab hoc gentis auctore et Hamilcar _Barcas_ et factio
Barcina dicta.
73. _Belus_, nomen ab hebr. בעל _dominus_ formatum, priscis et diis
et regibus Assyriæ, Ægypti, Babyloniæ et Phœnices proprium. Cf. ad
v. 87.
74. _Tyrum famulam_, servientem Pygmalioni, tyranno. Cf. Heins. ad
Ovid. Fast. I, 286.
75. _Belides juvenis_, Barcas.
71. Hunc versum a Silii elegantia abhorrere gravique
interpolationis suspicione laborare censebat N. Heins. Sed vellem
rationes hujus judicii adjecisset. Vid. not. _tandem_ Ox. et Put.
cum Parm. et Med. quod recep. Lefeb. cui vox emphatica videtur.
74. _famulis_ Nut. _famulum_ Asc.
75. _Belidæ_ quidam libri impressi.
Nobilis hoc ortu, et dextra spectatus Hamilcar,
Ut fari primamque datum distinguere lingua
Hannibali vocem, sollers nutrire furores,
Romanum sevit puerili in pectore bellum. 80
77. _spectatus dextra_, ut _ferro_, VIII, 263, δόκιμος τὰ πολέμια,
_Spectata_, h. certis experimentis, an proba sint, nec ne, explorata
et cognita, dicuntur propr. metalla, numi, histriones et
gladiatores: unde _spectaculum_, VIII, 556, _spectatio_ et
_spectamen_, pro specimine, experimento. Cf. Ern. Clav. in hh. vv.
et Ill. Harles. ad Val. Fl. I, 100, ad Ovid. Pont. II, 7, 82, et in
Anthol. lat. poet. ad Lucret. I, 141.
78. _distinguere vocem_, verba distincte enunciare, articulatim
loqui.
--Hæc verba non nimis urgenda, et ad pueritiam immaturamque ætatem
Hannibalis significandam generatim ac paulo licentius dicta
existimari debent; Ern. Cf. ad II, 349 sq.
79. _sollers nutrire_, græca formula, satis nota. Vid. App. et
Bentl. ad Hor. Od. I, i, 6.
--_furores_ bellandi, ut v. 32.
80. _bellum_, cupiditatem, cum Romanis bellandi, _sevit_, insevit,
indidit, inspiravit, movit, ἔν φρεσὶν ἐνέφυσεν, Hom. Od. χ, 348,
ἐνῆκε, ἐνέθηκε, ἔμπνευσε μένος; Iliad. ο, 262; τ, 37, 159;
υ, 80, 110; φ, 145.
78. _primaque_ Put. non male: _primas voces_, teste Lefeb., vetus
unus, nescio quis.
80. _sevit_ Ox. Vulgo, _sævit_.
Urbe fuit media sacrum genetricis Elissæ
Manibus, et patria Tyriis formidine cultum,
Quod taxi circum et piceæ squalentibus umbris
Abdiderant, cælique arcebant lumine, templum.
81. Silii oculis et animo observabantur loca Virg. Æ. IV, 457 sq.,
et 494 sq. ad quæ vid. Heyne. Egregie autem fingit, Hannibalem non
in templo Jovis, quod Polyb. III, 11, et Corn. Nep. c. 2 tradunt,
sed Didonis, Trojanis, Romanorum majoribus, infensissimæ, jurasse.
--_sacrum_, sacratum, dedicatum.
--_genetricis_, conditricis urbis.
--_Elissæ_, Didonis unde Pœni _Elissæi_ dicuntur II, 239 al.
82. _patrius_, πάτριος, πατρώϊος, γενναῖος. Vid. Heins. et Burm. ad
Val. Fl. II, 156.
--_formido_ deorum, δεισιδαιμονία, religio, ut _metus_, _timor_,
_horror_, _pavor_ et similia, in omnibus fere linguis obvia. Dausq.
hæc intelligebat de metu paterno, ne filii sorte ducti immolentur,
coll. IV, 767 sq. inpr. 821, 2.
[83.] _squalentibus_, pro squalentes. Cf. ad v. 211.
--_umbris squalentibus_, atris, quales fieri solent ex densis et
nigricantibus frondibus picearum; Ern.
84. _cæli arcebant lumine_, pro cæli lumen, solis radios. a templo
arcebant.
81. Vulgo _Elysæ_, et pessime _Elisæ_. Sed Ἔλισσα dicitur, cf.
Heins. ad Virg. Æ. IV, 335; ad Ovid. Ep. VII, 1, et Claud. laud.
Seren. v. 147.
84. _cælique arcebant lucida templa_, formula Lucret. II, 1037,
conj. P. Scriverius, a Vossio ad marg. libri sui laudatus. Male:
nisi _sacrum_ v. 81, cum Dausq. per _templum_, ἱερὸν, exponendum
statuas, quod tamen non magis probandum videtur.
Hoc sese, ut perhibent, curis mortalibus olim 85
Exuerat Regina loco. Stant marmore mœsto
Effigies, Belusque parens, omnisque nepotum
A Belo series: stat gloria gentis Agenor,
Et qui longa dedit terris cognomina Phœnix.
86. Silio præivit Virg. Æn. I, 453 sq.; VII, 177; et Ge. III, 34 sq.
87. _Effigies_, signa et statuæ. Vid. ad III, 32. Verba _marmore
mœsto_ de colore nigro et ob vetustatem sordido, qui tristem
adspectum præbeat, accipienda esse, per literas mihi humaniter
significavit Cel. Heyne. Sed, nisi me omnia fallunt, poetæ animo
inhærebant potius verba Virg. Ge. I, 480: «Et mœstum illacrimat
templis ebur, æraque sudant:» ubi vid. Heyne. Cf. var. lect. et
v. 98, et ad VIII, 647, 8. Exemplo Virg: Æ. I, 729, et poetarum
Græcorum stirps regum Tyriorum a Belo _parente_, h. auctore ejus
deducitur. De Belo, Agenore et Phœnice vid. Heyne ad Virg, Æ. I,
338. Exc. XXIII, ad Æ. I, 619; et ad Apollod. p. 259 sq., 525 sq.
88. _Stat Agenor_, h. ejus statua, ut ap. Ovid. Epist. II, 67, et ex
Ponto IV, 9, 107. Vid. Burm. ad Anthol. I, 63, 10.
--_gloria gentis_ ut ap. Virg. Æn. VI, 767.
89. _cognomina longa_, cognomen diuturnum, diu usitatum.
85. _curis mortalibus_, h. vita misera, qualis solet esse hominum,
qui inde _ægri_ et _miseri_ Maroni, δειλοὶ et ὀϊζυροὶ βροτοὶ Hom.
Od. δ, 197; λ, 19, Il. ν, 566 dicuntur. Sed suspicor fere poetam
scripsisse _curis mordacibus_, ab amore scil. profectis, quæ
Græcis θυμοβόροι, θυμοδακεῖς, ἀνίαι θυμοφθόροι, Callim. Fragm.
131, coll. Bentl., et γυιοκόροι, vel potius ex emendat. Cel.
Ruhnken. γυωβόροι μελεδῶνες Hesiodo Ἔργ. 66, vocantur. cf. ad
VII, 271. Quidquid tamen legas, sensus est, se tristi vita hic
liberaverat, morte sibi conscita; non vero, in secretum hujus
sacelli _olim_, h. nonnunquam secesserat, ut a curis humanis,
imperii inprimis, animum abduceret, ut interpretatur vir doctus in
Annal. liter. senens. (_All. Lit. Zeit._ 1789, N. 262, p. 551.)
Nam poeta addit, _ut perhibent_, et respexit ad Virg. Æn. IV, 529
sq. inpr. 652, conf. inf. VIII, 128 sq. _Curas_ Didoni amor Æneæ
injecerat. [“ad VII, 271”: in Not.]
86. _mœsto_ non _mœstæ_, omnes scripti, prob. N. Heins. ad h.l.,
ad Claud. Cons. Hon. VI, 379 et Val. Fl. II, 466 ubi inpr. conf.
Burm. Uterque multis exemplis docet, statuas et imagines, summa
arte elaboratas, sæpe a poetis ita laudari, ut eas quasi vivere ac
spirare, et tam lætitiæ, quam mœroris indicia prodere dicant. Id
vero alienum ab h.l., ubi nulla tristitiæ causa est. Vid. not.
Ipsa sedet tandem æternum conjuncta Sychæo: 90
Ante pedes ensis Phrygius jacet: ordine centum
Stant aræ cælique Deis Ereboque potenti.
Hic, crine effuso, atque Hennææ numina divæ,
Atque Acheronta vocat Stygia cum veste sacerdos.
91. _ensis Phrygius_, Trojanus, donum Æneæ. Conf. VIII, 150 sq.
Virg. Æ. IV, 495, 507, 646, 663 sq. Et hæc adumbrata ad exemplum
Virg. Æ. IV, 509 sq.
--_centum_ poetice positum puta, ut ap. Virg. Ge. III, 18; Æ.
I, 416; IV, 199. Argutatur D. Heins., qui numerum centenarium
infernis sacrum, ἑκατὸν τῆς Ἑκάτης, numerum esse monet: præterea et
de cæli diis agitur.
92. _Erebo_, diis inferis.
93. _atque_ geminatur, ut ap. Virg. Ecl. V, 23.
--_numina_ pro numen, et _numen dei_ pro ipso deo poni, nota res
est. Vid. mox v. 118. Virg. Æ. I, 666; III, 359, 543; VII, 310.
--_Henneæ divæ_, Proserpinæ, a Plutone raptæ, in nemore juxta
_Hennam_, urbem, in media Sicilia (unde et ὀμφαλὸς Σικελίας,
_Umbilicus Siciliæ_, dicitur), loco edito et undique præcipiti
sitam, temploque Cereris (quæ inde _Hennæa_ vocatur v. 214 al.) et
Proserpinæ nobilitatam. Confer. Liv. XXIV, 39: Cic. Verr. IV, 106;
V, 187: Heins. et Burmann. ad Ovid. Met. V, 385; et Spanh. ad
Callim. Cer. 15 et 31. 94. _Acheronta_ ut ap. Virg. Æn. VII, 91,
id. quod _Erebus_, v. 92.
--_vocat_, invocat, ut Æ. III, 264; VI, 247. Ibid. IV, 510, gravius
dicitur _tonat_: cave tamen id propterea h.l. substituendum judices.
--_Stygia_, nigra (vid. ad v. 119) vel potius magica, ut apud Val.
Fl. VI, 155; Lucan. VI, 766, et Senec. Œd. 621.
90. Vulgg. _Sichæo_. Sed vid. Heyne ad Virg. Æn. I, 343. 93.
_crinem effusa_, ut ap. Virg. Æ. IV, 509, refingerem, si ubivis
elegantias venari mihi placeret.
--_Æthnææ_ Ox. prob. Barth. Adv. VII, 15; XXI, 8. Alii _Etneæ_,
et, non male, _Ætnææ_ h. Siculæ. _Ætneæ_ Med. et Antw. a. 1566.
_Ennææ_ Asc. Dausq. Cell. al. prob. Gron. Diatr. Stat. c. 59. Gr.
Ἔννα. Sed _Hennææ_ auctoritate numorum et prisc. membrr. defendunt
Drak. ad h.l., Heins. ad Claud. R. Pros. I, 121; Salmas. ad Solin.
p. 77; Spanhem. de V. et P. N. p. 906 et ad Callim. in Cer. 15;
Jac. Gronov. Diss. Epist. in Liv. p. 31. _Henneæ_ scribit Lefeb
cui vox Punica videtur: _nomina_ suspic. D. Heins. ut ad
πολυωνυμίαν deorum referatur, refragg. Dausq. et Drak. Huic
conjecturæ, quæ et nobis in mentem venit, favet locus Virg. Æn.
IV, 508 sq. vid. ibi Heyne et ad Æn. VII, 337; it. Spanhem. ad
Callim. in Dian. v. 7. Sed ex vulgata lectione eadem exsculpi
potest sententia, si meminerimus, _numen_ poetis primum voluntatem
ejusque indicium, monitum et oraculum, deinde potentiam ac
majestatem, vel opem et tutelam Dei, hinc vero ipsum deum, et
denique ejus vel naturam, vel _nomen_ quoque ac titulum dici. Vid.
Heyne ad Virg. Æn. I, 8, 133, 666; II, 123; III, 372; IV, 611; V,
56; VII, 119; VIII, 78; IX, 661; XI, 232.
Immugit tellus, rumpitque horrenda per umbras 95
Sibila; inadcensi flagrant altaribus ignes.
Tum magico volitant cantu per inania manes
Exciti, vultusque in marmore sudat Elissæ.
95. Manifesta Maronis vestigia Æ. IV, 490, et VI, 255 sq.
--_per umbras_: nam sacra magica noctu fiunt.
--_rumpere Sibila_, ἐναργῶς, pro sonum edere, emittere, cum vi et
impetu, ut _rum. vocem_, VIII, 301; _querelas_, III, 558; _gemitum
ad sidera_, IV, 458. Cf. Virg. Æ. II, 129; III, 246; IV, 553. Sic et
Gr. ῥηγνύναι φωνὴν, δάκρυα, seu ῥήξαι κλαυθμὸν, Plutarch. in
Pericl. p. 172; ῥήξαι οἰμωγὴν, Philostr. Icon. II, 9. Hebræi Esai.
LIV, 1 (ubi v. LXX), al. et nos, _in Gesang, Geschrey ausbrechen_.
[“VIII, 301” recte VIII, 299]
96. _inadcensi ignes_, non nisi carmine magico adcensi. Sic v. 103
_flammæ surgentes audito carmine_, ad cantum magicum, quem audire
quasi videbantur; v. 430 _ignis cantatus_, magicus; VIII, 503,
_vocatis silvis_; XI, 447, _aggeribus vocatis_, et XI, 448,
_cantatas turres_, h. muros Thebanos, Amphionis lyra cantuque
exstructos et sponte surgentes: quæ omnia nihil aliud quam summam
carminum vim et præstantiam exprimunt, unde et Orphei cautum saxa
et arbores secutæ dicuntur. Conf. var. lect. et inpr. a D. Heins.
laudatum Pausan. Ἡλιακῶν, lib. V, cap. ult. 97. Cf. Virg. Æ.
VII, 89; Ge. I, 477. [“XI, 447 ... 448” recte XI, 444 ... 445]
97. _per inania_, ut plene _per vacuum aera_, et ἐρήμας δι᾽ αἰθέρος
ap. Pind. Ol. I, 10. Tironibus nota esse debet vis et consuetudo
magorum, præstigiis, herbis, φαρμάκοις, formulis et carminibus,
ἐπῳδαις, inprimis vero lacte, vino et sanguine victimarum in specum
defuso, animas defunctorum ex inferis _exciendi_, ψυχαγωγεῖν, vel
cadavera rogo inposita in vitam revocandi, et tum ab iis responsa de
rebus quæsitis postulandi. Mens enim hominum, futura sciendi cupida,
facile sibi persuadere poterat, ψυχὴν, sc. animam animalem, quæ non,
ut φρὴν, rationalis et divinior hominis pars, in cælum venire, sed
ad inferos descendere credebatur, et pro aere halituque haberi,
indeque _umbra_, _imago_, _simulacrum_, εἴδωλον, et voce Eurip. Hec.
389, φάντασμα dici solebat, victima in scrobem, sc. fossam, sub qua
inferi sunt, cæsa, ad sanguinem ebibendum invitari, eo autem hausto
vocis usum recipere et tum denique, quum animus e corporis
compagibus ac vinculis exemtus acrius eo, qui illis adhuc
includitur, videat et plura cognoscat, de rebus futuris consuli
posse. Tota hæc manium evocandorum superstitio, νεκυομαντεία, seu
νεκρομαντεία et ψυχαγωγία, e somniis forte orta, in quibus imago
defunctorum nonnunquam cernitur; quod deinde homines arte quoque et
mediis quibusdam adhibitis efficere posse sibi videbantur. Nota est
vel ex 1 Sam. 28, 11 sq. et inpr. ex Hom. Odyss. lib. XI, quem inde
νεκυίαν adpellarunt, et Silius imitatus est XIII, 400... 895. Fuere
et olim loca manibus evocandis destinata, ut ψυχοπομπεῖον prope
Heracleam, et Νεκυμάντιον apud Thesprotos. Conf. Orph. Argon. 569
sq. Cuper. Obss. I, 12. Broukh. ad Prop. I, 19, 11; idem et Heyne
ad Tibull. I, ii, 48; IV, i, 68.
98. _marmore_, statua marmorea.
--_sudat_, vid. ad v. 86.
96. _inaccensi_ Ox. Parm. Med. al. conf. Heins. ad Claud. R. Pros.
I, 225. Intpp. ad Sueton. Tib. 14, et Burm. de Jove Fulgerat. c.
9. Vulgo _in accensis_, vel _et accensi_.
Hannibal hæc patrio jussu ad penetralia fertur,
Ingressique habitus atque ora explorat Hamilcar. 100
Non ille evantis Massylæ palluit iras,
Non diros templi ritus, adspersaque tabo
Limina, et audito surgentes carmine flammas.
Olli permulcens genitor caput, oscula libat,
Adtollitque animos hortando, et talibus implet: 105
99. Cf. XIII, 744 seq. _penetrale_ propr. locus secretus, interior
et sanctus in templo, ubi numen ejus præcipua cum vi commoratur, et
sacerdotes, præter quos nemini intrare licet, ab ipso in furorem
aguntur, θεοφορουνται, ἐνθουσιάζουσι, ut _adytum_ Sibyllæ Æ. VI, 98.
Sed forte simpl. Didonis templum innuitur. V. Heyne ad Virg. Æ.
IV, 494.
101. _Massylæ evantis_, Libycæ vatis. Cf. Æ. IV, 483, et ibi Heyne.
--_Evans_ propr. Baccha, seu Mænas, a verbo εὐάζειν, _evare_, seu
_evari_, orgia celebrare, et hoc a voce bacchantium εὐαν, seu εὐοῖ,
pro εὖ οἱ, lat. _evoe_, unde ipse Bacchus Gr. Εὔαν et ὁ Εὔιος,
Romanis _Evan_ et _Evius_ dicitur. Hinc ad quamcunque vatem ἔνθεον,
seu ἐνθουσιάζουσαν transfertur.
--_palluit_ propter _iras_, ut ap. Horat. Od. III, 27, 28. Pers. I,
124.
--_Ira_, ut _furor_, _rabies_, _insania_, ὀργὴ, θυμὸς, etc.
quemvis vehementiorem animi, imbris, cæli, maris, fluvii, venti
motum exprimunt, et sæpius tribuuntur poetis ac vatibus, quorum mens
a corpore abstracta, divino quodam instinctu et vi ita concitatur,
ut iratis furentibusque similes videantur. Hinc et Aristoteles
ὀργιαστικὰ μέλη καὶ ὀργιαστικὴν ἁρμονίαν adpellat, quæ ἐνθουσιασμὸν
ἐμβάλλει τῇ ψυχῇ, καὶ ἡ παρίστησι τὴν ποιητικὴν δύναμιν.
102. _diros ritus_, vid. ad II, 427.
103. _surgentes_ ut VII, 352; XI, 219. Cf. ad v. 96.
104. Silio observabatur imago Jovis placidi, _oscula libantis natæ_
ap. Virg. Æn. I, 254, 256, ubi vid. Heyne.
105. _implet talibus_ vocibus, ut ap. Val. Fl. II, 126, h. hortatur.
Vid. Heins. ad Ovid. Met. VII, 120.
101. _expalluit_ Gryph. _aras_ conj. D. Heins. quoniam ad aras hæc
gesta sunt vid. II, 425 sq. et Liv. XXI, 1. Sed vulgatam, tam
venustam lectionem, a librariis profectam esse, quis sibi
persuadebit?
102. _exspersaque_ suspic. N. Heins. coll. Virg. Æn. III, 625. Sed
ita ipsos auctores vett., non librarios corrigere videbimur.
103. _carmine_ Ox. Vulgo _cardine_.
«Gens recidiva Phrygum Cadmeæ stirpis alumnos
Fœderibus non æqua premit: si fata negarint
Dedecus id patriæ nostra depellere dextra,
Hæc tua sit laus, nate, velis! age, concipe bella
Latura exitium Laurentibus! horreat ortus 110
Jam pubes Tyrrhena tuos; partusque recusent,
Te surgente, puer, Latiæ producere matres.»
106. _recidiva_, quæ post interitum quasi resurgit, restituitur,
viresque amissas recuperat, ut ap. Virg. Æn. IV, 344; VII, 322;
X, 58. Vox vel a _cadendo_ et a seminibus, quæ, etsi temere
cecidisse, et vel penitus adeo interiisse videntur, tamen resurgunt
plantamque instaurant; vel a _cædendo_ et surculis, seu arboribus,
quæ recidendo renascuntur et repullulant, repetita; sed prius ob
brevitatem syllabæ sec. præferendum videtur. Vid. Gesner. Thes.,
Gron. ad Sen. Troad. 472. Heins. ad Ovid. Fast. IV, 45, et ad Claud.
Phœn. 66.
--_Gens recidiva Phrygum_, Trojanorum, h. Romani, quibus quasi
restituta est.
--_Cadmeæ stirpis alumnos_, vid. ad v. 5.
107. _Fœderibus_, finito primo bello junctis. Vid. Polyb. I, 62 sq.
--_non æqua_, pro inique vel iniquis. Romani cum Pœnis injusta
fœdera pepigerunt: quam sententiam vide quam invidiose et infeste
extulerit Hamilcar; Ern. qui etiam monet, in voce _premere_ notionem
latere dedecoris, quod Pœnis ex illa pace et fœderibus adhæreat.
109. _concipe_ animo _bella_, bellicam virtutem, bellandi
cupiditatem. Malim tamen interpretari: _conceptis_ verbis jura
bellum. Conf. XIII, 746, et Varr. L. L. IV, 15. Sic _concipere
fœdus_ (Virg. Æ. XII, 13), _vadimonium_, _jusjurandum_, etc. Cf.
Ern. ad Tac. Hist. IV, 31.
110. _Laurentibus_, Latinis, seu Romanis. _Laurentium_ urbs
Latii, non longe a Tiberi eo loco sita, qui nunc non _S. Lorenzo_,
sed _Paterno_, seu _Torre di Paterno_ dicitur. Sed a poetis toti
Latio designando adhibetur. Vid. Heyne Exc. III, ad Virg. Æn. VII,
v. 108.
110. Sententiarum verborumque vim et ἐνέργειαν quilibet facile, vel
me non monente, sentiet. Cf. III, 73; IV, 731. Horat. Epod. XVI, 8.
112. _Te surgente_, crescente, ut Æn. IV, 274; VI, 364.
--_producere_, edere, vel educare.
106. _recidiva_, ut ap. Virg., Ox. Put. Parm. Med. Junt. Ald.
Gryph. Nut. _rediviva_, Bas. Ascens. al. prob. Dausq. _redeviva_
R. 2, conf. ad X, 257.
108. _patriâ_ Put. Sed reliqui libri vulgatam tuentur, et sic
aurium quoque fastidio occurritur.
109. _Hæc tua laus, si, nate, velis_, conj. D. Heins. _velim_
malebat N. Heins. cui adstipulatur Drak. ut sit hiatus et
cæsura, propter quam litera _m_ producatur, si non absorbeatur.
Vid. Brouch. ad Tibull. I, 5, 33, et ad Prop. II, 12, 1, 23, 101.
Sed vulgata loco non movenda et poetico etiam sermone dignior
videtur, modo ita exponatur: Si mihi forsan ipsi hanc patriæ
ignominiam ulcisci per ætatem non licuerit; utinam _velis_,
cupias, optes, postules, nate, ut hæc gloria tibi sit propria,
tibi soli reservetur! Præter Heins. Drak. et Broukhus. etiam
Oudend. ad Lucan. V, 526, putabat, ecthlipsi neglecta, literam _m_
nonnunquam propter cæsuram produci, non elidi. Sed Schrader in
emendatt. libro p. 136, 137 docet nihil simile Grammaticos,
præstantiores quidem, tradere, atque adeo loca, quibus viri docti
se tueantur, aut suspecta esse, aut perspicue mendosa.
His acuit stimulis; subicitque haud mollia dictu:
«Romanos terra atque undis, ubi competet ætas,
Ferro ignique sequar, Rhœteaque fata revolvam. 115
Non Superi mihi, non Martem cohibentia pacta,
Non celsæ obstiterint Alpes, Tarpeiaque saxa.
113. _acuit_, θήγει, ὀξύνει, h. hortatur, excitat, παροξύνει, ὦρσεν,
ὤτρυνεν, ut ap. Virg. Æ. VII, 330, 406.
--_acuit stimulis_, stimulat, incitat ad bellum, ut _fodere_,
V, 159; VII, 512. Formulæ a stimulo, κέντρῳ, seu σαυρωτῆρι, petitæ,
quo equi, seu boves aratores pungi et incitari solebant, unde
proverb. πρὸς κέντρα λακτίζειν. Vid. Æschyl. Prom. 322. Pind. Pyth.
II, 173, et in N. T. Act. IX, 5. Cf. ad VII, 702.
--_Subicit_, ὑποβάλλει, respondet, sc. Hannibal, ut Æn. III, 314.
_Subicit_ ἀρχαϊκῶς, ut XIII, 298; _inicit_, X, 571; _adicere_,
_proicere_, _obicere_, _obices_, etc. Vid. Munker. ad Fulgent. II,
4, p. 71; III, 6, p. 117. Intpp. ad loc. class. Gell. IV, 17.
Broukh. et Heyne ad Tibull. I, viii (ix), 54. Semper hæsi in h.l. et
offendi: nunc nullus dubito, quin verba _acuit_ et _subicit_ ad idem
subjectum, ad Hamilcarem, filio verba diri jurisjurandi præeuntem,
referenda sint. Dele itaque majorem distinct. ac lege: _His acuit
stimulis_ (sc. Hamilcar filium), _subicitque haud mollia dictu_, et
hanc diram jurisjurandi formulam adjecit, etc. _haud mollia dictu_,
ut _haud mollia fatu_ ap. Virg. Æn. XII, 25.
115. _sequar_, persequar, ut Æn. XI, 674. Ovid. Met. II, 498
--_revolvere_, vel iterum pati et subire, ut ap. Virg. Æ. X, 61,
quem locum male comparat Drak., vel, ut h.l. reducere, denuo moliri.
Nam _volvere_ poetis est, magna cum molestia et difficultate aliquid
vel tolerare, vel perficere, expedire, moliri.
--_fata Rhœtea_, Trojana: nam _Rhœteum_, τὸ Ῥοίτειον, Troadis opp.
et promont. Hinc sensus est: exitium Trojano simile Romanis, Trojana
stirpe oriundis, parabo. Cf. XVII, 230. _Rhœtei_ Silio et Romani,
a Trojanis oriundi, dicuntur: unde Dausq. interpretatur: Romanorum
fata, quæ æternum illis imperium promittunt, retexam, retraham,
h. irrita faciam. Nam _revolvere_ voc. propr. de stamine, ut II,
181, et de filis Parcarum; unde fata mutare significat ap. Stat. Th.
VII, 774. Sen. Herc. fur. 181. Cf. Heins. ad Ovid. Met. II, 654, et
Intpp. ad Prop. IV, vii (viii), 51.
116. Idem orationis color ap. Stat. Th. II, 453 seq. Nulla religio,
nulla fides, nullus labor impediet, vel coercebit; Ern.
117. _Tarpeia saxa_, colles Romæ, quorum præcipuus, Capitolinus,
Jovis sedes, memoratur.
113. _haud mollia dicta_, h. dura, irata, minacia, conj. Burm. et
e R. 1, recepit Lefeb. coll. Virg. Ge. III, 41, et. Æn. IX, 804.
Sed vulgata exquisitior. conf. v. 175. Sic et _seria dictu_ ap.
Horat. Art. P. 107.
--_mirabile dictu_ etc.
114. _competat_ et _conferet_ in antt. edd.
117. _Non c. abstulerint Alp., T. s. Hanc mentem: juro_ etc.
refinxit Nicander in Junt. ed., unde Ald. Gryph. aliasque
occupavit.
Hanc mentem juro nostri per numina Martis;
Per Manes, Regina, tuos.» Tum nigra triformi
Hostia mactatur Divæ, raptimque recludit 120
Spirantis artus poscens responsa sacerdos,
Ac fugientem animam properatis consulit extis.
118. _per numina_ (vid. ad v. 93) _mentem nostri_, h. per Martem
meum, summum hoc, quod veneror, numen; vel _nostri_ est, mihi
faventis, ut _nostro omine_ dixit Plaut. Casin. II, viii, 74; _meos
deos_, Ovid. Epist. XII, 84; αὕτη ὑμῶν ἔστιν ἡ ὥρα, Luc. XXII, 53;
_suos Consules_, Cic. Mil. 33; _ventus suos_, Sen. Agam. 91; quæ
loca laudat Drak. ad XII, 193. Add. inf. v. 480; IV, 650; VI, 707.
Liv. IX, 19 extr. _nostris locis_, Cic. Verr. III, 19, _horis tuis_,
Mart. X, 58, 7, _dies meus_, Polyb. XVII, 18, Σὺ νῦν ἡμέρα, σὸς ὁ
καιρὸς et alia ap. Gron. Obss. I, 2, et ad Liv. 35, 12.
119. Silius more suo legit vestigia Virg. Æn. VI, 242 sq. ubi vid.
Heyne.
--_nigra_, quoniam omnia, quæ ad inferos spectant, vel ibi sunt,
_nigra_, _atra_, _furva_ dici solent. Cf. VIII, 116, 119; XIII, 405,
429. Magis hæc ὁρκωμοσία est et juramentum ἐπὶ τομίων, quam θυσία;
et hic, ut ap. Hom. Iliad. τ, 266 et al., victima juramentum
sequitur; D. Heins.
--_diva triformis_, ut triceps, triplex, _tergemina_, τρίμορφος,
τριπρόσωπος, τρισσοκάρηνος, Hecate, quæ triplicem personam, Lunæ,
Dianæ et Proserpinæ, gerere credebatur, unde hæc nomina in rebus
inferis promiscue usurpantur.
121. Silius habuit, quem sequeretur, Virg. Æn. IV, 63 seq.
--_Spirantes_, ἀσπαίροντας, palpitantes.
121. _Spirantis_, non _spirantes_, Col. ἀρχαϊκῶς, unde recepi.
122. Hunc versum præcedentis glossam esse, ingeniose suspicatur
vir doctus, ad v. 85 laudatus. Sed poeta forte ne quidquam, ut
solet, intactum relinqueret, etiam τὸ _consulit_ ex Virg. Æn. IV,
64, petiit et amplificavit, ut sensus sit: animam victimæ, quum
jam in eo esset, ut aufugeret, extis raptim inspectis, vel
properanter in extis, consulit. Hæc quidem verba salvo sensu
abesse poterant: sed ejusmodi loca in luxuriantis, nec satis
castigati ingenii poeta, qualis Silius est, ubivis occurrunt.
Ast ubi quæsitas artis de more vetustæ
Intravit mentes Superum, sic deinde profatur:
«Ætolos late consterni milite campos, 125
Idæoque lacus flagrantes sanguine cerno.
Quanta procul moles scopulis ad sidera tendit,
Cujus in aerio pendent tua vertice castra!
123. _vetustæ_, nam haruspicina jam Pelasgis in usu fuit et ab
Etruscis, qui maxime eam excoluerunt, ad Romanos pervenit.
124. _Intravit_ sacerdos _mentes Superum_, ut _i. in sensum, mentem,
rerum naturam, terram_, etc. ap. Cic. Or. II, 25; Fin. V, 16; Flacc.
10; Academ. IV, 39; h. exploravit, cognovit fata et consilia, νοῦν
deorum, per extispicii ritus. Drak. laudat Stat. Achill. I, 507,
_irrumpere deos_, et ej. Theb. III, 549, 633. Alio sensu deus vatem
_intrat_. Vid. ad III, 697.
125. Frequens est in poetico sermone usus vaticiniorum, quæ tam per
se, quam propterea quod grandiorem orationem admittunt, multum
habent gravitatis, et quod Gallis _intéressant_ dicitur. Cf. III,
570 sq.; VI, 613 sq.; VII, 435 sq.; XII, 320 sq. Virg. Ecl. IV; Æn.
I, 254; III, 458; VI, 756, et inpr. VI, 86 sq., ubi similiter vates
non modo futura prædicit, sed et omnia ut jam præsentia cernit.
Conf. Jani ad Hor. Od. I, xv, 9.
--_campos Ætolos_, h. Apulos, Cannenses, ut c. _Diomedis_, et
_Graium æquor_, vid. Ind. Nam Diomedes, Tydei, _Ætoliæ_ regis,
filius, redux a Troja, in Daunia, Apuliæ parte, consedisse traditur.
Vid. Heyne Exc. I ad Virg. Æ. XI, 243.
126. _lacus_, lacum Trasymenum.
--_Idæo_, Trojano, h. Romano.
--_flagrantes_ Lefeb. exponit tepentes; melius Burmann. rubentes.
Purpura certe _ardens_ dicitur (vid. ad IV, 270), et genæ, vultus,
oculi _flagrantes_, _ardentes_, _ignei_, _flammei_, αἴθωνες,
φλέγοντες, μαρμαίροντες. Vid. Burm. ad Val. Fl. III, 216. Sed propr.
tum coloris potius fulgor, splendorque (german. _brennende helle
Farbe_, _feurige, glühende Augen_), non rubor innuitur, nisi forte
ad fulgentem ruborem transferri possit. Conf. VII, 486, _fulgebit
strage Metaurus_, quibus verbis vulgata lectio h.l. firmatur.
127. _moles_, Alpes.
128. _pendent_ ob altitudinem, pro vulg. posita sunt. Cf. III, 556;
XII, 531. Heinsii conject. _crepitantia_ improbat etiam Withof. quia
crepitent incendio virgulta aliaque, non mœnia, et sacerdos se
futura cernere fingat, non etiam audire sonos in extis.
123. _vetustæ_ scripti cum R. 3. Parm. Med. Vulgatum _vetusto_
exquisitius videri potest. Sed poetæ epitheta a substant.
sejungere, et librarii ea proximo voc. adcommodare solent.
126. _fragrantes_ Oxon. manifestus error librarr., judicio Drak.,
non nostro. Sic _agros olentes cædem_ dixit Lucan. VII, 821, τοῦ
φόνου ὄζοντας Theophr. H. P. III, c. ult. _stagnantes_ conj.
N. Heins. Possis et _fumantes_, vel cum Drak. ex Virg. Æn. VI, 87,
_spumantes_, et quot non alia? tentare.
128. _Calpes_ R. 1.
Jamque jugis agmen rapitur; trepidantia fumant
Mœnia, et Hesperio tellus porrecta sub axe 130
Sidoniis lucet flammis: fluit ecce cruentus
Eridanus: jacet ore truci super arma virosque,
Tertia qui tulerat sublimis opima Tonanti.
Heu! quænam subitis horrescit turbida nimbis
Tempestas, ruptoque polo micat igneus æther? 135
130. _axe Hesperio_, plaga occidentali.
--_tellus_, Italia.
132. _Eridanus_, Padus, _cruentus_, quia Ticinus et Trebia, sanguine
Romanorum infecti, eo miscentur.
133. Cf. Virg. Æn. VI, 856 sq. et ibi Heyne. Flor, II, 4. Propert.
IV, ii, 39 sq. Res a Marcello in b. Punico II, gestæ satis notæ sunt
ex Liv. inpr. XXIII, 16, 46; XXIV, 35 sq.; XXV, 23 sq., 31, 40, 41;
XXVII, 12, 14, ut ejus mors ex Liv. XXVII, 26 sq. Conf. inf. XII,
278 seq.; XIV, 639 seq.; XV, 390 sq.
--_Tertia opima_ sc. spolia, ut III, 587; VIII, 256; XII, 280.
--_sublimis_, ut ap. Virg. l.c. v. 856, 857, vel in sublimis, in
altum, h. in Capitolium.
--_Tonanti_, ad Jovem Feretrium. Cf. V, 167, 168.
135. _Tempestas_, quæ Pœnum a mœnibus Romæ repulit. Cf. XII, 612 sq.
Liv. XXVI, II.
--_rupto polo_, cælo, _micat ignibus æther_, cf. Virg. Æn. I, 90.
Nubes et cælum fulmine _rumpuntur_, _abrumpuntur_, _scinduntur_.
Vid. Ind. et Heyne ad Virg. Æn. III, 199; XII, 451. Ἀιθέρος
ἀμφιραγέντος ὑπαὶ νεφέων ἐπιδούπων dixit Q. Calab. et οὐρανόθεν
ὑπεῤῥαγη ἄσπετος αἰθὴρ, Hom. Il. θ, 554; π, 300.
129. _crepitantia_ suspic. N. Heins. ut sonus incendii adumbretur.
Ita legi posse concedimus: sed poetam quoque sic revera
scripsisse, quo pignore contendas? Verendum potius, ne Silio
elegantia aliqua, quam aut repudiavit, aut non recordatus est,
obtrudatur: quod si satis secum reputassent Heinsii, Bentleii,
Scaligeri aliique, quorum acumen ingenii admiramur, cautius
criticam exercuissent.
133. _tulerat_ R. 3. Parm. Med. Junt. Ald. Gryph. al. _tulerit_
aliæ.
134. _quianam_ conj. N. Heins. coll. Virg. Æn. V, 13; X, 6, non
improb. Drak. unde recepit Lefeb. Sed vid. ad v. 129.
135. _ignibus_ malebat Drak. ex Virg. Æn. I, 90. Sed cur Silium in
imitatores servum pecus reponere lubet?
Magna parant Superi: tonat alti regia cæli;
Bellantemque Jovem cerno.» Venientia fata
Scire ultra vetuit Juno, fibræque repente
Conticuere: latent casus longique labores.
136. _parant Superi_, ut XII, 555.
--_tonat alti regia cæli_, h. cælum altum. Vid. Heyne ad Virg. Ge.
I, 503; III, 261.
137. _Jovem_, cui proprium est, tempestates ciere et inmittere,
ingeniose poeta pro Romanis pugnantem inducit. Juno autem hisce
Trojanorum posteris inimicissima, ne Hannibalis animus in ipso rerum
gerendarum principio frangatur, _venientia_, μέλλοντα, futura et
novissima ejus fata adversa ex victimæ extis cognosci prohibet. Hinc
_fibræ repente conticuere_, h. exta nihil amplius signi, sc. augurii
exhibuere, non pluribus signis voluntatem deorum declararunt. Sic
_vocem moribundo in corpore quærit_ augur, dixit Lucan., _fibra
locuta deos_, Prop. IV, i, 104; _viscera loquebantur_, Martian.
cap. I, p. 5; et Festus, «Muta exta adpellabant, ex quibus nihil
divinationis animadvertebant;» quæ loca jam excitarunt D. Heins. et
Drak.
Sic clausum linquens arcano pectore bellum, 140
Atque hominum finem Gades Calpenque secutus,
Dum fert Herculeis Garamantica signa columnis,
Occubuit sævo Tyrius certamine ductor.
141. Hamilcar Hispaniam petit ibique perit.
--_Gades_ (_Cadiz_) _hominum finem_, extremam Europæ ins. et opp.
versus occidentem, ἐσχατόωντα Γάδειρα, Dionys. Per. Cf. XVII, 642,
et Horat. Od. II, ii, 10.
--_sequi_, petere, adire locum, ut II, 87. Virg. Æn. IV, 361;
V, 629.
142. _fert columnis Herculeis_, ad columnas Herculeas, τὰς
Ἡρακλείους στήλας, _Calpen_ (_Gibraltar_) Europæ et Abylam
(_Ceutam_) Africæ montem, laborum H. metas et monumenta, ut στῆλαι
Διονύσου in extremis Indiæ montibus, ap. Dionys. per 1164. Montes
illos dirimit fretum Gaditanum, seu Herculeum. (_die Strasse_).
--_signa_, arma, agmina, _Garam._, Libyca, Punica. Vid. ad v. 414.
143. _sævo certamine_, in prælio adversus Vettones. Vid. Polyb.
II, 1. Appian. b. Hannib. c. 2, et b. Hisp. c. 5; Corn. Nep. c. 4;
Frontin. Strateg. II, 4, 17; Zonaras, Ann. VIII, 19. _Castrum altum_
(forte _Cuença_ in Castilla nova) locum ejus cæde insignem fuisse
docet Liv. XXIV, 41. Sed teste Diodor. XXV, 2, cum Helicen
obpugnaret, ab Orisone (al. Orisso) rege Hisp., socio suo, inproviso
obpressus et fluvio, quem equo trajecturus erat, submersus interiit;
unde Dausq. exponit: _sævo_, in undis, quod viris detestabile. Male!
140. _arcano in pectore_ R. 1.
141. _Calpenque_, Parm. non _Calpemque_.
143. _Occubuit_ Put. R. 3. Parm. Sed vulgatum _occumbit_ forte non
deserendum erat, quoniam _fert_ præcedit; nisi id ipsum corrigendi
occasionem præbuit.
Interea rerum Hasdrubali traduntur habenæ,
Occidui qui solis opes, et vulgus Hiberum, 145
Bæticolasque viros furiis agitabat iniquis.
144. _rerum habenæ_, ut alibi _rerum freni_, summa imperii.
--_Hasdrubal_, Magonis f., Hamilcaris gener et successor, diversus
ab Hasdrubale, Hamilcaris f., Hannibalis et Magonis fratre, cui
bello in Italia orto, Hispania decreta provincia, et ab Hasdrubale,
Gisgonis f., alio Poenorum duce in Hispania.
145. Hispania tribus modis designatur.
--_vulgus Hiberum_, populum Hisp., propr. incolas ejus partis, quæ
intra Iberum (_Ebro_) continetur.
146. _Bæticolasque viros_, adcolas Bætis fl. (_Guadalquivir_,
corrupto nomine Arab. _Wadi al Kabir_, h. fluvius magnus) qui
Hispaniæ Bæticæ nomen dedit. Cf. IX, 234.
--Hispanos acerbe et crudeliter _agitabat_, h. vexabat, ut II, 530;
III, 700; XVI, 683. Silium, communi Romanorum de Poenis judicio, de
Hasdrubale nimis inique existimare, et ab aliis ejus comitatem
humanitatemque, qua Hispanos magis, quam bello et armis, sibi
conciliaverit, laudari, jam alii observarunt. Vid. Liv. XXI, 2;
Polyb. II, 36; Appian. rer. Hisp. c. 4 et 6. Silio tamen Fabius ap.
Polyb. III, 8, pr. adstipulatur, de cujus fide adversus Polybium
disputavit Ernesti Opusc. philol. pag. 64 sq.
145. _Hiberus_ et _Hiberia_, ut in monum. antt., ubivis scripsit
Drak. Gr. Ἰβηρία.
146. _furiis_ Col. _fatis_ Ox. Put. et antt. edd. quod minus
poeticam dignitatem spirat. _spatiis_ Dausq. Cell. al.
Tristia corda ducis, simul immedicabilis ira,
Et fructus regni feritas erat: asper amore
Sanguinis, et metui demens credebat honorem;
Nec nota docilis poena satiare furores. 150
147. _Tristia corda_, severa, inexorabilis, crudelis, sæva mens. Sic
_tristia jussa_, h. dura, acerba, II, 2; _dicta_, VII, 548; XI, 84.
Cf. Broukh. et Heyne ad Tibull. III, iii, 35.
148. _fructus regni feritas_, insolentia ejus et crudelitas, imperii
summa ipsi tradita, crevit et effrenata esse cœpit.
--_asper_, flagrans, vel sævus. Vid. Heyne ad Virg. Æ. I, 14.
149. Demeos honorem esse credebat, si metueretur. An _metui_ est
substant., ut sensus sit, honorem metui committebat, firmabat?
150. _Nec nota_, nova, insolita, inaudita. Ingenio valebat ad
insolitas poenas et exquisita supplicia invenienda.
147. _duci_ recte, opinor, corrig. N. Heins. et ex duobus antt.
libris (qui sint, nescio) recepit Lefeb. _iræ... feritas_, quum
Silius secundos casus maxime amet, emend. N. Heins. qui et
vulgatam distinct. _feritas, erat asper_ mutavit.
149. _en! metui_ ex libro ant., nescio quo, recepit Lefeb.
Ore excellentem et spectatum fortibus ausis
Antiqua de stirpe Tagum, Superumque hominumque
Immemor, erecto subfixum robore mœstis
Ostentabat ovans populis sine funere regem.
151. Argute exornantur Liviana XXI, 2. Silius, ut poeta, isque
scenas tristiores gravioresque maxime amplectens, hoc sibi licentiæ
sumsit, ut ex historia mallet ambigua vitiorum Hasdrubalis
documenta, quæque in pejorem adcipi possent, conligere, qnam
expressiora virtutum ejus testimonia sequi. Ern.
153. _robore erecto_, cruce: quo supplicio Pœni non servos tantum,
sed summos æque ac infimos adficere solebant. Drak. laudat. Polyb.
I, 11; Justin. 18, 7; Liv. Epit. XVII. Add. Justin. XXII, 7.
154. _sine funere_, insepultum.
--_Ostentabat_, quod summum olim scelus erat et mos barbarorum, a
quo eos legum latores et philosophi religione sepulturæ reducere et
avocare studebant. Cf. ad IV, 671; V, 156. Heyne ad Virg. Æn. VI,
325 sq.; IX, 485; et Obss. ad Tibull. III, ii, 15. Jani ad Horat.
Od. I, xxviii, 23 sq.
152. _Togum_ emend. Reines. Epist. 35 ad Rupert. et in Comm. ad
Class. I. Inscr. 191. Sed vid. mox v. 155.
153. _suffossum_ antt. edd. Sed conf. v. 165.
Auriferi Tagus adscito cognomine fontis 155
Perque antra et ripas Nymphis ululatus Hiberis.
Mæonium non ille vadum, non Lydia mallet
Stagna sibi, nec qui riguo perfunditur auro
Campum, atque inlatis Hermi flavescit arenis.
155. _Auriferi_, χρυσοῤῥόου, _fontis_, Tagi fl. (_Taio_, seu
_Teio_), in quo nunc quidem non arenæ, sed numi tamen et globuli
aurei aliorumque metallorum partes reperiuntur.
156. _ululatus_, deploratus: _ululare_ de quovis sono et cantu tam
læto quam tristi, usurpatur, ut ὀλολύζειν et ὀλολυγὴ. Vid. Intpp. ad
Callim. H. in Del. 258.
157. _Mœonium vadum_, Pactolum, Lydiæ fl. auriferum.
--_mallet_, magis optaret, seu permutaret, h. permutasset _ille_,
Tagus rex, cum Tagi fl. auro et opibus: h.e. ditissimus rex erat
idemque (v. 160 sq.) fortissimus. Ludit manifeste poeta in _Tago_;
cui nomini quum duplex notio, hominis et fluvii auriferi, adhæreret,
et nunc efferenda esset sententia hæc: «capturam et cædem Tagi
reguli Hasdrubali gratam fuisse,» placuit eam ita enunciare: hic
Tagus Hasdrubali gratior erat, quam Pactolus et Hermus cum toto
eorum auro; Ernesti, et jam olim Marsus. Quia ratione nihil
contortius vidi, _ille_ haud dubie est Tagus rex, ad quem et verba,
quæ tam præcedunt, quam sequuntur, spectant; non Hasdrubal, neque
etiam fluvius aurifer, quem, ut ceteris præstantem designari putat
Lefeb.
--_Stagna Lydiæ_, non Caici, Caystri et aliorum Lydiæ fluminum, sed,
quoniam de auriferis fluviis sermo est, ejusdem Pactoli, qui nunc
_Sarabat_ dicitur æque ac _Hermus_, qui cum eo in Ægæum mare eodem
alveo profluit. Uterque campos Smyrnæ et Phocidis dirimunt et sic
fecundos reddunt, unde forsan aureas arenas, quæ jam Strabonis ætate
frustra quærebantur, traxisse feruntur.
158. _nec qui_, etc., conf. Lucan. III, 210, et Virg. Ge. II, 137;
ubi in nota Heynii pro _Drakenb._ leg. _Dausq._ Nam prior recte
monet, Hermum poetis auriferum dici, et v. 159 _arenas_ in campum,
non a Pactolo in Hermum _inlatas_ innui.
--_auro riguo_, arenis aureis, quæ campum inrigant, vel fluvii,
campum inrigantis. _Riguum_ dicitur, quod inrigatur, et quod rigat.
Cf. Virg. Ge. II, 485.
156. _ululatur_ invitis libris edidit Lefeb. Recte, puto; etsi
vulgata ferri, et forte puncto post _Hiberis_ sublato adjuvari
potest.
Primus inire manu, postremus ponere Martem. 160
Quum rapidum effusis ageret sublimis habenis
Quadrupedem, non ense virum, non eminus hasta
Sistere erat: volitabat ovans, aciesque per ambas
Jam Tagus auratis adgnoscebatur in armis.
160. _Primus_, etc., cf. v. 242. Sic de Hannibale Liv. XXI, 4,
«princeps in prælium ibat, ultimus conserto prælio excedebat.»
161. _habenis effusis_, remissis, _sublimis_ eques magis stans quam
sedens, in concitato equi cursu, Ern.
163. _erat_, dabatur, licebat, ut _est_, _erit_, _fit_, _fuerit_,
_aderit_, ἦν, ἔστι, ἔσται, ἔστω, γένοιτο, ἐνδέχοντο, πάρεσται,
εἶναι, pro ἐξῆν, ἔξεστι vel ἐστι δύναμις, seu θέμις, etc. Vid.
Gronov. Obss. IV, 8, et Heins. ad Ovid. A. A. II, 28.
162. _Quadripedem_ e R. 2, recepit Lefeb. nec est, cur improbet
aliquis. vid. Burm. et Heyne ad Virg. Æn. XI, 614 et 875.
Quem postquam diro suspensum robore vidit 165
Deformem leti famulus, clam conripit ensem
Dilectum domino, pernixque inrumpit in aulam,
Atque inmite ferit geminato vulnere pectus.
At Pœni succensi ira, turbataque luctu
Et sævis gens læta, ruunt tormentaque portant. 170
165. Cf. Liv. XXI, 2 et 6. Justin. XLIV, 2 et 5. Val. Max. III, 3.
166. Livius l.c. Hasdrubalem palam, Appian. de reb. Hisp. c. 8, et
Hannib. c. 2, ex insidiis in venatione, sed Polybius, II, 36, ἐν
τοῖς ἑαυτοῦ καταλύμασι νυκτὸς ὑπὸ τινὸς Κελτοῦ τὸ γένος,
obtruncatum esse tradit.
166. _Deformem leti_ in scriptis, h. deformatum et dehonestatum
propter (ἕνεκα) fœdum et infame mortis genus. conf. Heins. ad Val.
Fl. III, 342. Vulgg. _D. lateri_ etc. _D. lacerum_ Nut. _letho_
R. 3. Parm. _lœto_ Med.
167. _Dilectus_ quædam edd. Male! conf. XVI, 68. Virg. Æn. VII,
640, et Val. Fl. III, 342. _pernixque_ scripti, R. 3. Parm. Med.
_irrupit_ Ox. R. 3. Parm. Vulgo _pernix irrumpit_.
170. _ruunt tormenta parare_ frustra emend. N. Heins. et pluribus
illustrat ad Val. Fl. III, 133 et ad Claud. R. P. III, 387.
Non ignes candensque chalybs, non verbera passim
Ictibus innumeris lacerum scindentia corpus,
Carnificesve manus, penitusve infusa medullis
Pestis, et in medio lucentes vulnere flammæ
Cessavere: ferum visu dictuque, per artem 175
Sævitiæ extenti, quantum tormenta jubebant,
Creverunt artus, atque, omni sanguine rapto,
Ossa liquefactis fumarunt fervida membris.
171. Candentes laminæ in quæstionibus et tormentis adhiberi
solebant. Vid. Cic. Verr. V, 63.
173. _Carnifices manus_, ut _vindices manus_, ap. Prudent. X, 447;
_carnifices epulæ_ et _pedes_ ap. Claud. b. Gild. 179, et Martial.
XII, 48; _virgulta valle_, h. virgultis obsita inf. XII, 354; _grex
minister_, XI, 277; _jussum magistrum_, III, 387 et, quod ibi Drak.
monet, _manus serva_, Ovid. Epist. X, 90; _torus maritus_, ib. II,
41; _ventus pluvius_, Hor. Od. I, xvii, 4; _aræ dominæ_, Stat. Th.
V, 588; _animi mares_, Appul. Met. III, p. 131; et Elmenh.
_tempestas autumna_, Gell. XIX, 7; _genius maritus_, Ennod. Ticin.
I, 4; _vitis autumna_, Tertull. judic. Dom. 4; _juvenca cornua_,
Pith. Catal. p.m. 572. Cf. Gronov. Obss. III, 24; Heins. ad Ovid.
Epist. II, 74; III, 100; IV, 12; IX, 86; XIV, 19 inpr.; XV, 83; ad
ej. Met. III, 728; ad Claud. nupt. Hon. et Marc. 88; b. Gild.
v. 407; laud. Stil. I, 121; et ad Petron. c. 35.
[“XI, 277” recte XI, 274]
[174.] _infusa medullis Pestis_, laminæ ardentes inustæ. _Pestis_,
seu _lues_, quidquid noxium et exitiosum est, ὄλεθρος. Vid. Intpp.
ad Val. Fl. II, 498; et Heins. ad Ovid. Met. IX, 197; h.l. ignis, ut
passim. Vid. Ind. et Virg. Æn. V, 683; IX, 540 al.
175. _ferum visu dictuque_, δεινὸν ἰδεὶν καὶ λέγειν. Cf. Heyne ad
Virg. Æn. III, 621.
176. _extenti_ equuleo. Comparant Senec. Epist. 67; Prudent. hymn.
I, περὶ στεφ. v. 105, et in Romano v. 109.
173. _Carnificæve_ Ox. eum priscis edd. quod voc. nusquam
reperitur.
174. _luctantes_, quæ invitæ quasi ad hunc usum adhibebantur,
R. 3, et Med. probb. N. Heins. et Drak. nude tacite id recepit
Lefeb.
176. _sinebant_ et _videbant_ in aliis edd.
177. _rapto_ scripti. Vulgatum _rupto_ retinuit Lefeb.
178. _liquescentis_ non addicentbus libris emend. Lefeb., qui
gravem hunc errorem a Drak. relictum miratur, quum sensus sit,
ossa servi liquescentis vi tormentorum fumasse in ejus membris.
Sed ex vulgata lectione _liquefactis_ h. consumtis igne et
tormentis, eadem sententia exoritur, nec metrum repugnat: nam
secunda syll. verbi _liquefacio_ non semper corripitur. vid. Ovid.
Met. VII, 161; IX, 175; Catull. 88, 6. _fervida_ Col. cum R. 2.
Bas. Asc. et al. _turbida_ edd. antt. et Gryph. Nut. al. _torrida_
malebat N. Heins. _nervis_ Col. cum ed. Gryph. et al. Non male:
nec tamen minus aptum τὸ _membris_, qua voce etiam caro et inpr.
musculi innuuntur. conf. II, 468.
Mens intacta manet; superat, ridetque dolores,
Spectanti similis, fessosque labore ministros 180
Increpitat, dominique crucem clamore reposcit.
179. _Mens intacta_ scil. doloribus, ut _tangi_ h.e. adfici
_dolore_ dixit Prop. III, vii, 68 (al. III, vi, 34), et alii
_tangi cupidine_, _religione_, etc. Withof. conj. _invicta_. Non
male: sed illud exquisitius. Cf. Liv. XXI, 2.
181. _Increpitat_, reprehendit et objurgat, nisi malis exhortatur,
ut ap. Virg. Æn. I, 738, ubi vid. Heyne. En summa dolorum contemtio!
--_reposcit_ pro simpl. poscit, vel sæpius poscit.
Hæc inter spretæ miseranda piacula pœnæ,
Erepto trepidus ductore exercitus, una
Hannibalem voce atque alacri certamine poscit.
Hinc studia adcendit patriæ virtutis imago, 185
Hinc fama in populos jurati didita belli,
Hinc virides ausis anni fervorque decorus,
Atque armata dolis mens et vis insita fandi.
182. Inter funesta iræ piacula et pœnas, a Tagi famulo sumtas, qui
eas spernebat, etc.
184. Cf. Liv. XXI, 3; et Virg. Æ. VII, 472 sq.
185. _studia adcendit_, favorem ei conciliat. Factiones, σπουδὰς,
exponit Burm. ad Val. Fl. III, 628.
186. _jurati_, quod adversus Romanos se gesturum esse patri
jurasset.
187. _virides ausis anni_, ætas ad audendum resque præclaras
gerendas idonea, ob vigorem; unde _viridis_ plerumque juventus
dicitur. Ἄνθος ἥβας ἄρτι κυμαίνει, dixit Pind. Pyth. IV, 281. Cf.
III, 255; V, 570; et Virg. Æn. V, 295; _viridi juventa_.
185. _Hinc_ ter continue in scriptis. Vulgg. _Huic studia_ militum
_accendit_, conciliavit; prob. Dausq.
186. _didita_ Col. et R. 3 in marg., h. passim vulgata vel sparsa,
ut IV, 1, Virg. Æ. VII, 144; VIII, 132. Drak. laudat Gifan. Ind.
Lucret., Rittershus. ad Gunth. Ligur. p. 144. Grot. ad Martian.
Capell. p. 2, et Heins. ad Prudent. περὶ στεφ. hymn. II, 91.
Vulgg. _dedita_, et _debita_ Med.
187. _anni_, non _animi_, scripti, R. 3. Med. Gryph. Nut. probb.
Modio et Drak., qui monent, _virides animos_ propriam senum laudem
esse, qui plerumque _animis frigent_. conf. v. 60, 216; V, 414;
XVI, 597.
Primi ductorem Libyes clamore salutant;
Mox et Pyrenes populi, et bellator Hiberus: 190
Continuoque ferox oritur fiducia menti,
Cessisse imperio tantum terræque marisque.
Æoliis candens austris et lampade Phœbi
Æstifero Libye torquetur subdita Cancro,
Aut ingens Asiæ latus, aut pars tertia terris. 195
189. Populi tam Africæ, quam Hispaniæ eum imperatorem salutant.
Illorum terra describitur v. 193... 219, horum 220... 238. Ipsi
autem nominatim recensentur III, 231 sqq.
193. Non nisi fines imperii Carth. declarandi erant, quod ex v.
191... 193, intelligitur. Hunc parum apte h.l. totius Lybiæ situs,
termini, cæli solique diversitas, et variæ veterum sententiæ de
terræ divisione memorantur, doctrinæ ostentandæ causa.
195. Conf. Lucan. IX, 411 seq. Non defuisse inter veteres, qui
Africam vel ad Europam, vel ad Asiam referrent, nota res est. Præter
Lucan. l.c., vid. Agathem. II, 2. Sallust. Jug. 17. Varr. R. R. I,
et L. L. IV, 2. Plin. III, 1 Eustath. ad Dionys. Per. 8; et Morus ad
Isocrat. Paneg. cap. 48 pr.
189. _Libyes_, non _Libyci_, scripti et Parm. _Libys_, Λίβυς, pro
_Libycus_, h. Carthaginiensis. vid. Ind.
194. _Pestifero_ Ox. cum priscis edd. _torretur_ Asc. probb.
Dausq., N. Heins. et Drak. qui hoc in contextum recepit. Sed
vulgata _torquetur_, si ex criticis præceptis arbitrium feras,
tanquam difficilior et omnium fere librr. lectio, loco non movenda
est, et poeta, propter conversionem terræ nostræ, _subdita
torquetur_ exquisite pro _s. jacet_, vel _est_, dicere
potuit: τὸ _torretur_ autem languet, quoniam cum _candens,
æstifero s. C._ et _lampade P._ jungitur. Hinc vulgatum
_torquetur_ servavi cum Lefeb., qui illud ex Virg. Æn. VI, 798
(ubi tamen de cœlo agitur) et Cic. Ac. Qu. IV, 39 (_terra circum
axem se torquet_) petitum putat.
195. _mundi_ pro _terris_ quidam libri, teste Dausq. Sed libri
scripti et editi, quos Drak. consuluit, nihil mutant.
Terminus huic roseos amnis Lageus ad ortus
Septeno inpellens tumefactum gurgite pontum:
At qua diversas clementior adspicit Arctos,
Herculeo dirimente freto, diducta propinquis
Europes videt arva jugis: ultra obsidet æquor; 200
Nec patitur nomen proferri longius Atlas,
Atlas subducto tracturus vertice cælum.
196. Sic et Plin. III, 1, et alii. Nam veteres Geographi vel totam
Ægyptum, vel ejus partem Asiæ partibus adjecerunt, excepto Strab. I,
p. 60 sq. qui, Arabico sinu inter Asiam Africamque termino
constituto, eam Africæ adjungit.
--_roseos ad ortus_ sc. solis. ῥοδοδάκτυλος Ἠώς.
--Nilus dicitur h.l. _amnis Lageus_, h. Ægyptius, a Ptolemæo Lagi
f., clarissimo Ægypti rege. Cf. X, 322; XVII, 592, et Lucan. I, 684.
197. _Septeno gurgite_ in mare fluit, h. septem ostiis, quæ adhuc
supersunt, teste Pocockio Itin. T. I, p. 29 sq., 433 sq. vers.
german.
198. _At qua_ parte _clementior_, temperatior calore et frigore,
_adspicit_, sita est versus _Arctos diversas_, Ursam majorem et
minorem, Helicen et Cynosuram, h. septemtrionem.
--_Arctos diversas_, ut _non æquas_, III, 192 ubi vid. not.
199. _diducta_, diremta, divisa, _jugis_, montibus, Calpe et Abyla.
Cf. ad v. 141, 142.
200. _obsidet_, claudit, terminat.
--_æquor_, mare Atlanticum.
201. Atlas in occidentali Africæ ora ejus terminus est.
--_nomen_ Libyæ, h. Libyam ipsam _proferri_, longius protendi.
202. Manifesta imitatio ornatissimi loci Virg. Æ. IV, 246 sq., ubi
vid. Heyne.
--_tracturus_ secum, detracturus cælum, si caput oneri
subtraheret.
196. _roseus_ quædam edd.
202. _tactior_ Tell. _tacturus_ Put. non improb. Lefeb., ut
_subducto_ pro _sursum ducto_ positum sit.
Sidera nubiferum fulcit caput, æthereasque
Erigit æternum compages ardua cervix:
Canet barba gelu, frontemque inmanibus umbris 205
Pinea silva premit; vastant cava tempora venti,
Nimbosoque ruunt spumantia flumina rictu.
Tum geminæ laterum cautes maria alta fatigant;
Atque ubi fessus equos Titan inmersit anhelos,
Flammiferum condunt fumanti gurgite currum. 210
203 sq. Hinc eum κίονα τοῦ οὐρανοῦ λέγουσι οἱ ἐπιχώριοι εἶναι, teste
Herodoto IV, 184. Cf. Heyne l.c.
204. _Erigit_, fert.
206. _Pinea silva_ Atlantis, quem Pausan. Att. 53 dicit ἄβατον ὑπὸ
ὕδατος καὶ δένδρων, ἃ διὰ παντὸς πέφυκε, Ern. Cf. Heyne ad Virg. Æ.
IV, 249.
207. _rictu Nimboso_, ore nimbis ventisque pulsato.
208. _laterum cautes_, h. cautes, sc. brachia Atlantis, quæ ab
utroque ejus latere in mare procurrunt.
--_fatigant_, commovent, turbant. Vid. ad v. 63.
--_cautes_, quod Drak. monet, _maria fatigant_, cum undis undique
inpactis resistunt et impetum fluctuum frangunt, quo sensu _lassare_
et _prædelassare_ dixerunt Ovid. Met. XI, 729, et Lucan. II, 618;
VI, 265; IX, 453.
--_maria alta_, mare Atlanticum, ut mox _gurges_.
209. Cf. Virg. Æ. IX, 913.
210. _fumanti gurgite_ ob. vapores, quos, si procul spectes, sol tum
producere videtur.
206. _quassant_ conj. N. Heins. ad h.l. et Ovid. Fast. V, 83. Non
male; modo ita poetæ placuisse constaret. Conf. tamen Heyne ad
Virg. Æn. IV, 249.
208. _cautes_ Col. quod præter Drak. et Lefeb., olim etiam
probavit N. Heins. ad Ovid. Fast. V, 83, qui tamen ad h.l. conj.
_crates_, ut ap. Ovid. Met. VIII, 806; XII, 370, 396. Virg. Æ.
XII, 508, forte quia imago tum continuatur. Vulgg. _fauces_.
Sed qua se campis squalentibus Africa tendit,
Serpentum largo coquitur fecunda veneno.
Felix qua pingues mitis plaga temperat agros,
Nec Cerere Hennæa, Phario nec victa colono.
211. Sub zona torrida.
--_campis squalentibus_, ut III, 655; IV, 375; XII, 373; XIV, 591,
qui nimio solis et cancri ardore exusti, sordido colore ac nitore
pulverulento obducti, tristes adspectu, inornati, vel inculti et
steriles sunt, ut _horrens_ campus ap. Virg. Ge. III, 161, et
στυφελὴ χθῶν ap. Apoll. II, 1007; III, 411; quam Schol. exponit
τραχεῖαν καὶ σκληράν: nisi poeta simul ad serpentes respexit, quorum
mentio fit v. sq. nam Libyæ _humus serpentibus atris squalet_, ut
utar verbis Ovid. Met. XIV, 410, et Lucan. IX, 384, et _squalere_
est voc. propr. de serpentibus v.c. II, 547, 585; III, 209; XIII,
643; XV, 139. Vid. de hoc verbo Heyne ad Virg. Ge. IV, 91; Æn. X,
314, et XII, 87. Alii, v.c. D. Heins. ad III, 655. Drak. ad XII,
373, et Ern. ad Tac. Ann. XV, 42, _squalentem campum_ interpretantur
τὸ ἄνομβρον πεδίον, ut _squalens_ significet siccum, aridum,
quemadmodum τὸ αὐχμηρὸν sit id. qd. τὸ ῥυπαρὸν vel τὸ ἄνομβρον.
212. _coquitur_ pro tingitur, inficitur; sed vi caloris, quo id
efficitur, simul expressa.
213. _Felix_, fertilis, εὐδαίμων. Strab. II, eadem regio. Cf. ad
IV, 359. [recte IV, 357]
214. Nec Siciliæ, nec Ægypto fertilitate cedit.
--_Cerere Hennæa_, vid. ad v. 93.
--_Pharos_, parva Ægypti ins., cum Alexandria aggere (heptastadio)
et ponte olim juncta, et notissima vel ob turrim excelsam et
marmoream ejusdem nominis, a Ptolemæo Philadelpho per Sostratum
Cnidium exstructam, in qua ignes nocturni erant et speculum arte
elaboratum. Totam Ægyptum designat ap. Lucan. VIII, 433. Stat. Silv.
III, ii, 22 al.
Hic passim exsultant Nomades, gens inscia freni; 215
Quîs inter geminas per ludum mobilis aures
Quadrupedem flectit non cedens virga lupatis.
Altrix bellorum bellatorumque virorum
Tellus, nec fidens nudo sine fraudibus ensi.
215. _exsultant_ equis, ut apud Virg. Æn. XI, 648, 663, exquisite de
gente vaga et feroci.
--_gens inscia freni_, quæ equos sine frenis, virga regit, ut hodie
Mauri in Africa. Cf. II, 64; III, 293; XVI, 200. Intpp. ad Virg. Æn.
IV, 41. Lucan. IV, 682. Herodian. VII, 9.
217. _lupata_, seu _lupi_, λύκοι, frena asperrima, aculeis ferreis
et inæqualibus, instar dentium lupinorum, quibus Galli utebantur ad
equos feroces domandos, ut ap. Virg. Ge. III, 208. Horat. Od. I,
viii, 6 al.
218. _Altrix tellus_, θρέπτειρα, μήτηρ, patria: quæ multa concitavit
bella virosque fortes, Masinissam, Syphacem, Micipsam, Jugurtham et
alios, genuit.
219. _nudo ensi_, μόνῳ τῷ ξίφει, ut γυμνὸς pro μόνος, D. Heins. et
Drak. coll. XIII, 161, 198; Ovid. Met. XIII, 159. Lucan. III, 481;
IX, 593 al. Cf. Burm. ad Petron. cap. 88.
--_fraudes_ de dolis adcipit D. Heins., ut VI, 307; XII, 52. Dausq.
de veneno, quo barbari gladios et tela inficere solent, quod de
Dacis et Getis ex pluribus Ovidii locis notum est. Cf. v. 322, 326,
et Heyne ad Virg. Æn. IX, 773, et X, 140. Drak. comparat Lucan.
VIII, 303, 304.
215. _Nomades_, non _Numidæ_, Col. more Græcorum.
Altera complebant Hispanæ castra cohortes, 220
Auxilia Europa genitoris parta tropæis.
Martius hinc sonipes campos hinnitibus inplet,
Hinc juga cornipedes erecti bellica raptant:
Non Eleus eat campo ferventior axis.
220. Altera, et quidem præstantissima exercitus pars erant Hispani.
Cf. Liv. XXVII, 14.
221. _Europa_, in E.
--_genitoris_, Hamilcaris. _tropæis_, victoriis.
222. Hispania præstantissimos equites et equos præbuit. Hæc quam
ornate splendideque expressit!
--_campos hinnitibus inplet_, ut ap. Virg. Ge. III, 94.
223. _juga bellica_, currum bellicum, cui agitando generosiores equi
olim adhibebantur.
224. _axis Eleus_, currus in Olympiis, quæ Elide, prope Alpheum
agebantur.
--_ferventior_, celerius.
221. _Europa_ scripti et priscæ edd. probb. N. Heins., Drak. et
Lefeb., qui posterior _Europa_ pro _ex E._ positum putat, ut
_prole_ VIII, 535, quem elegantem idiotismum adseruerint Jan.
Gruter. in Criticis et Scalig. Lect. Anson. II, 12, p. 118, ed.
Gryph. Aptius laudasset Virg. Æn. I, 167, V, 663. Propert. I, 2,
2, 4, 13; II, 31, 11; III, 17, 37, τεύχεα χαλκῷ Hom. Il. ζ, 504.
Vulgg. _Europæ_, quo aures minus offenduntur. _Europeis_ Tell.
_Europe_ conj. N. Heins.
222. _hinc s._ et _Hinc juga_ scripti. Vulgo _huic_. Sed _hic
campos sonipes_ et _Hinc juga_ Med.
Prodiga gens animæ, et properare facillima mortem. 225
Namque ubi transcendit florentes viribus annos,
Inpatiens ævi spernit novisse senectam,
Et fati modus in dextra est. Hic omne metallum:
225. Hispanos olim ad αὐτοχειρίαν admodum proclives fuisse, more
eorum, qui, quum natura timidi sint et melancholici, facile malis
adflicti animum despondent, plures testantur v.c. Liv. XXXIV, 17, et
Justin. XLIV, 2.
--_prodiga animæ_, vitam spernens et profundens, tanquam rem vilem.
conf. Hor. Od. I, xii, 38, et quæ loca Drak. laudat, Ovid. Am. III,
ix, 64. Stat. Th. III, lxix, 602 (_largus animæ_). Claud. in Rufin.
II, 183, et Prudent. περὶ στεφ. hymn. II, 17. Sic et _projicere
animam_, _vitam_, etc. Vid. ad V, 226. Sic _saxo_, h.e. præcipitio
mortem adcelerant Cantabri inf. III, 328 sq. Vel alio modo teste
Strab. I. c. et gladio Iazyges, de quibus vid. Val. Fl. VI, 123 sq.
227. _Inpatiens ævi_, vitæ pertæsus, _spernit_, non vult, recusat,
ut ap. Ovid. Met. IX, 117, et Hor. Od. I, i, 21.
228. _Fati modus_, vitæ, fato adsignatæ, finis et terminus,
_in dextra est_, dextra vitæ finem imponit; h. ipsa necem sibi
consciscit. Cf. III, 328. Strab. III, p. 156, 249. Montes Hispaniæ,
quos veteres auctt. miris laudibus prædicant, nunc quoque omnibus
metallis abundant, sed inpr. ferrum effoditur, et aurum argentumque
eorum, quamdiu America utrumque copiose suppeditat, in futura fere
tempora reservatur. De copia et celebritate auri Fodinarum in terris
Callaicorum, Asturum et Cantabrorum, quibuscum Hannibali multæ
gravesque fuerunt pugnæ, (unde _debellata procul_, etc. inf. IV, 59)
Cf. Hens. ad Claud. Cons. Prob. v. 49; et Laud. Seren. v. 75.
Withof.
Electri gemino pallent de semine venæ,
Atque atros chalybis fetus humus horrida nutrit. 230
Sed scelerum causas operit Deus. Astur avarus
Visceribus laceræ telluris mergitur imis,
Et redit infelix effosso concolor auro.
229. _Electrum_, ἤλεκτρον, h.l. non succinum, gemma illa ex resina,
quam nos _Bernstein_, seu _Agtstein_, vocamus, sed nobilius metalli
genus, cujus quatuor partes auro constant et quinta argento, ut ap.
Hom. Od. δ, 73; ο, 459; ς, 295. Ovid. Met. XV, 319, al. Vid. loc.
class. Plin. XXXIII, 4, s. 23, et Intpp. ad Virg. Ge. III, 522, et
Æn. VIII, 402, 624.
--_gemino de semine_, h. auro et argento.
231. Conf. egregius Ovidii locus, Met. I, 137 sqq.
--_Astur_, etc. Comparant verba Plin. XXXIII, 4, «Plurimum _auri_
Asturia gignit; neque in alia parte terrarum tot sæculis hæc
fertilitas.»
233. Silius hunc versum, quod alios jam monuisse video, debet Statio
Silv. IV, 7, 15, 16. Cf. Barth. et Gesn. ad Claud. in Cons. Mall.
Theod. 41.
Hinc certant, Pactole, tibi Duriusque, Tagusque,
Quique super Gravios lucentes volvit arenas, 235
Infernæ populis referens oblivia Lethes.
Nec Cereri terra indocilis, nec inhospita Baccho,
Nullaque Palladia sese magis arbore tollit.
234. _certant tibi_, ut _pugnare_, _contendere_, _bellare_, _luctari
alicui_. Vid. hæc verba in Ind. Id potissimum moneo, ne quis cum
Drak. ad IV, 592 _luctari_ pro _obluctari_ positum, vel cum
N. Heins. ad XIV, 454, _obluctari_ legendum censeat. Est potius
græca loquendi forma, pro _certare_, etc. cum aliquo, ut μάχεσθαι,
vel ἐρίζειν τινὶ h. σύν τινί.
--In _Durio_ (_Duero_) olim aurum, quod nunc frustra in eo, æque ac
in Lethe, quæritur, repertum aureumque inde sceptrum Joannis III,
confectum dicitur.
235. _Gravii_, populus Hispaniæ Tarrac., inter Lethen et Durium.
Conf. V.L. et III, 366. Ubi Silius _Gravios violato_, h. corrupto
_nomine Graium_, adeoque quasi Graios dici, et Græcorum coloniam
esse memorat; captus forte perverso Romanorum studio et more, urbium
populorumque nomina et origines a Græcis repetendi, de. quo vid.
Heyne Exc. IV, ad Virg. Æn. VII, p. 118 sq. ed. prior. Sed vera
quoque historia subesse potest: nam Diomedem certe, priusquam in
Italia consideret, in Hispaniam venisse, testatur Dionys. Per. v.
483 sqq. quem Silii narrationi III, 366 sq. favere jam monuit Drak.
ad XVI, 368: Nollem itaque Cellario miram oscitantiam, et poetæ
turpem errorem exprobrasset Lefeb., qui non minus turpiter errat,
putans, veteres _Grabios_ esse Sarmatas, seu Scythas, quorum nomen
hodie supersit in Polonia et Germania, ubi plura loca nomine
_Grabow_, et Sarmatas in Hispania memorari III, 384. Ab iisdem nomen
_Graviscæ_, seu Grabiscæ VIII, 475, deducendum putat, ut alia
passim. --_lucentes_, aureas. Terra tam agri, quam vini culturæ
idonea.
236. _Lethes_, ὁ Λήθης (vel ὁ τῆς Λήθης Strab., _Oblivionis
fluvius_ Plin.), qui et _Limæas_, _Limæa_, _Limeas_, _Limia_ et
_Limius_, nunc _Lima_ vocatur, Hispaniæ citerioris, seu Tarrac. fl.,
inter Durium et Minium, diversus ab inferorum fluvio, qui _Lethe_,
Λήθη, femin. genere, ἀπὸ τῆς λήθης, h. ab oblivione, dicitur.
Lusitani Celtici, Guadianam s. Anam fl. adcolentes, illum cum
Turdulis, bell; sociis, olim trajecisse, deinde, orta ibi seditione,
ducem communem amisisse, et tandem offensionum oblitos terræque
amœnitate captos, sedem eo loco communem stabilemque fixisse
perhibentur: unde fluvius ille, æque ac Lethe apud inferos, (unde
_referens obliv. I. L._) vi aquis propria, patriæ rerumque
præteritarum oblivionem inducere credebatur et _Oblivio_ nominari
solebat. Quam diuturna et constans hæc fama fuerit, vel ex eo patet,
quod D. Junius Brutus, A.U. DCXVII pro consule huc missus, milites
nec precibus nec minis ad flumen illud transmittendum inpellere
potuit. Vid. Flor. II, 17. Liv. Epit. LV. Mel. III, 1. Ptol. II, 6.
Plin. IV, 22 s. 35. Plutarch. Qu. Rom. p. 272. Strab. III,
p. 153, C; et Appian. de reb. Hispan. c. 71 sqq. ubi vid. Cl.
Schweighæus. T. III, p. 295 sq.
237. _Cereri indocilis_, ut XI, 11.
238. _Palladia arbore_, Palladi sacra, oliva. Conf. III, 324, 405,
ubi vid. not.
--_Olea non alia major in Bætica arbor_, Plin. XVII, 12.
234. _Hic_ recte, opinor, emend. Dausq. et N. Heins.
235. _Gromos_ vel _Grumos_ e c. Ox. (cujus alia excerpta, quæ
Drak. possidebat, et _Groinos_ habebant) et _Gronios_ ex Put.,
quocum ed. Med. congruit, ad marg. Silii notavit N. Heins. Vossius
ad Mel. III, 1, p. 228, monet, h.l. in melioribus Silii libris,
quos vellem nominasset, _Grovios_ inveniri, quam lectionem, in
MSS. quoque Melæ, Plin. IV, 20 s. 34, et Ptolem. III, 6 (ubi
Γρούϊοι) expressam, non improbat N. Heins. ad III, 366, ubi tamen
omnes libri constanter vulgatam tuentur, excepta ed. Veneta, quæ
_Gravidos_ habet, manifesto operarum errore: nam h.l. _Gravios_
exhibet.
Hæ postquam Tyrio gentes cessere tyranno,
Utque dati rerum freni, nunc arte paterna 240
Conciliare viros; armis consulta Senatus
Vertere, nunc donis: primus sumsisse laborem,
Primus iter carpsisse pedes, partemque subire,
Si valli festinet opus: nec cetera segnis,
Quæcumque ad laudem stimulant: somnumque negabat 245
Naturæ, noctemque vigil ducebat in armis;
239. _Tyrio tyranno_. Hannibali, cujus indolem et naturam iisdem
fere coloribus adumbrat Liv. XXI, 4
240. _arte paterna_; πολλὰς πόλεις τῇ πειθῷ προσηγάγετο, de
Hamilcare Diodor. XXV, 2.
--_partem_ laboris, operis.
240. _Atque_ frustra emend. Lef.
241. Non deserenda videtur vulgaris distinctio, _Conciliare viros
armis, c. S. V. n. donis_, h. nunc populos ad belli societatem
sollicitare, nunc, etc. _nunc scita_ pro _consulta_ conj. Dausq.
Sed vid. Gron. ad Liv. III, 37.
246. _Alternum_ pro _Naturæ_ malebat N. Heins.
Interdum projectus humi: turbæque Libyssæ
Insignis sagulo duris certare maniplis:
Celsus et in magno præcedens agmine ductor
Imperium perferre suum: tum vertice nudo 250
Excipere insanos imbres cælique ruinam.
247. _turbæ Libyss_., militum gregariorum. «Multi sæpe militari
sagulo opertum, humi jacentem inter custodias stationesque militum
conspexerunt», Liv. XXI, 4.
248. _duris certare maniplis_, patientia et laboribus certabat cum
milite, molestiis ærumnisque adsueto et ad bellum indurato.
251. _insana_ dicuntur magna, vel quæ modum excedunt, ut ap. Virg.
Æn. II, 776; VI, 135 al. cf. ad v. 2, 58 et 101. Burm. ad Val. Fl.
I, 605; II, 525; IV, 641, et, quos Drak. laudat, Barth. ad Stat. Th.
I, 367, et Intpp. ad Plaut. Trin. III, 2, 47. Valetudinis προξένους,
insalubres imbres intelligit Dausq., eodemque sensu Sardiniæ montes
insanos (Liv. XXX, 39 et Flor. II, 6, 35), dictos putat.
--_cœli ruinam_, ut XII, 630, ventum ac procellam, vel tonitru: nam,
quod Drak. monet, quum tonat, Jupiter, vel cælum et æther _ruere_
dicitur. Vid. Cerda et Heyne ad Virg. Ge. I, 324, et Æn. I, 129.
Heins. et Burm. ad Val. Fl. I, 663; VIII, 334. Broukh. ad Prop. I,
viii, 7. Jani ad Horat. Od. I, xvi, 12. Burm. ad Phædr. IV, xvii,
24. Possis etiam grandinem, vel pluviam, quæ de cœlo ruit, seu
decidit, intelligere, ut VI, 322, et _ruina grandinis_ apud
Lucretium, libro VI, versu 155.
246, 247. Ita distinguit Drak., ut sensus sit, Hannibalem noctu
interdum vigilasse, interdum in terra nuda cubasse, sed semper
armatum. Vulgo post _armis_ colon, et post _humi_ comma ponunt:
quod posterius certe non spernendum videtur. Vid. not.
248. _Insigni_ quædam edd. _Incinctus sagulo_ corrig. N. Heins.,
refrag. Drak., qui monet, Pœnis _sinus cingere_ inadsuetum fuisse
ipsosque propterea passim _discinctos_ vocari (vid. ad II, 56),
Silii vero mentem esse, Hannibalem hoc præter reliquos duces
insigne habuisse, quod gregarii militis habitu semper usus fuerit,
quod etiam memorant Liv. XXI, 4; Frontin. Strat. IV, 3, ex. 7; et
Saresb. Polycr. V, 7. [“ad II, 56”: in Not.]
250. _par ferro_, tanquam dignius tanto duce, suspic. Barth. Adv.
XLIII, 5.
251. _ruinam_ scripti et primæ edd. Vulgo _ruinas_; non male,
conf. Virg. Æn. III, 571 al.
Spectarunt Pœni, tremuitque exercitus Astur,
Torquentem quum tela Jovem, permixtaque nimbis
Fulmina, et excussos ventorum flatibus ignes
Turbato transiret equo: nec pulvere fessum 255
Agminis ardenti labefecit Sirius astro.
252. Sæpe in ipsa tempestate equo vectus conspiciebatur.
253. _Torquentem tela_, ut Διὸς βέλος dixit Pind. et βέλος ἐνέσκηψε
θεὸς Herod.
254. Cf. Lucan. I, 151. Sed poeta h.l. tumet.
--Vulgari sententia, impulsu nubium a ventis, qui in tempestate
dominantur, facto ignes elici putabantur, unde ap. Virg. Æn. II,
648. --_venti Fulminis_, et ib. VI, 594 _turbo_ pro fulmine; ap.
Claudian. Rufin. II, 222. _madidis elisa tonitrua Coris_; Ern.
255. _Turbato equo_, consternato, ap. Virg. Æ. VII, 767.
252. _exterritus Astur_ Ox. et Put. cum priscis editis, prob.
Barth. Adv. VII, 15. Sed exquisitior est lectio Col., R. 2, et al.
edd., _exercitus Astur_, pro Asturicus, h. Hispanicus, ἁπλοῦν et
ἐθνικὸν ἀντὶ κτητικοῦ, simplex pro possessivo, ut _exercitus
Scytha_ dixit Claud. Eutrop. I, 508. _Astur equus_ Martial XIV,
197. Ἕλληνα πόλεμον Thucyd. ap. Thom. Mag. Ἕλληνα στρατὸν,
Σκύθην οἶμον, Ἄραψ τέκτων, ἄνθρωπον ἦθος, Κυζικηνὸς, Τυρσηνοὶ
et similia alii, ut monent D. Heins. et Drak. ad h.l. et XVI, 180,
cf. not. ad v. 14. Bentl. ad Hor. Od. I, 22, 2; II, 13, 8. Broukh.
ad Prop. I, 11, 30. Scalig. ad Virg. Culic. p. 5. Merul. ad Enn.
Ann. 1, p. 42. Barth. ad Claud. Cons. Hon. IV, 310. Heins. ad
Claud. R. Pros. I, 17, ad Ovid. Fast. IV, 362; V, 683, et inf.
III, 339; XVII, 11, al. _exerritus_ Tell.
254. _ventorum ex flatibus_ edd. recentt.
Flammiferis tellus radiis quum exusta dehiscit,
Candentique globo medius coquit æthera fervor,
Femineum putat inventa jacuisse sub umbra:
Exercetque sitim, et spectato fonte recedit. 260
258. _medius fervor_, m. dies, seu meridies, quo tempore sol medium
cæli spatium tenet, μέσον οὐρανον ἀμφιβεβήκει, Il. θ, 68; π, 777.
Vid. Burm. ad Val. Flacc. III, 482, et ad Phædr. III, xix, 8.
--_Candenti globo_ solis, ut ap. Virg. Æ. VI, 725.
260. Comparant Curt. VII, 5, 9 sq. et Lucan. IX, 591 sq.
--_Exercet sitim_, h. exercet se in siti perferenda, tolerat sitim,
ut _ex. curas_, XI, 374. Vid. ad v. 675.
258. _æquora_ priscæ edd., h. campos, propr. apertos et æquabiles.
ut passim; vid. Ind.
259. _umenti j. s. umbra_ Col., unde _humenti_ edidit Drak. et
_uventi_ conj. N. Heins., ut II, 469; III, 522; VII, 650; VIII,
227, 451, 460; IX, 30; XI, 510. Non ignoro quidem, sæpius propter
rorem _noctem humidam_ ejusque _umbram humentem_ dici v.c. II,
469. Virg. Æn. II, 8; III, 589 (ubi vid. Cerda et Heyne) IV, 7,
351; V, 738, 835. Id vero ab h.l. alienum est, et _horrenti_
potius refingerem, nisi satis apta esset vulgaris lectio, _umbra_
arboris _inventa_, h. casu oblata, obvia, ut monent Burm. et
Lefeb.
Idem conreptis sternacem ad prælia frenis
Frangere equum, et famam letalis amare lacerti;
Ignotique amnis tranare sonantia saxa,
Atque e diversa socios arcessere ripa.
261, 262. _equum sternacem_, ferocem qui facile equitem sternit,
effundit: ut ap. Virg. Æn. XII, 364.
--_Frangere equum_, ejus ferociam, h. domare, ut fr. _iram_, _vim_,
_furorem_, _gentem_, _urbem_, etc., ἐπιγνάμπτειν κῆρ Hom. Il. α,
569; ἐνικλᾷν νόημα Il. θ, 408; στρατηγοὺς κλαστήσεις Aristoph.
Equit. p. 596. Drak. laudat Senec. Herc. fur. v. 31, et Gronov. ad
Senec. Herc. Œt. v. 20.
263. _lacerti letalis_, ut _fatiferæ juvenis dextræ_, v. 641.
--_lacerti_, jactus eo inpulsi, ut XVI, 562.
264. _tranare amnis saxa_, h. amnem, in quo sunt saxa _sonantia_,
fluctibus adlisis, ut apud Virg. Æn. I, 200; VI, 551.
262. _Fingere_ conj. Ulit. ad Grat. Cyneg., ut ap. Horat. Ep. I,
2, 64, et Macrob. Sat. VI, 2, conf. Bentl. ad Horat. Od. III, 6,
22, et Burm. ad Petron. c. 128. Sed vid. not. _flammam_ R. 3,
_frameam_ conj. N. Heins. novandi prurigine.
264. _Atque e diversa_ scripti cum Parm. Med. Bas. et al.,
h. adversa, obposita, contraria, ut, monente Drak., VIII, 351;
XIV, 77. Sallust. Cat. 5. Curt. IV, 4, et aliis locis, quæ
excitavit Broukh. ad Prop. I, 3, 31 et ad Tibull. IV, i, 45. Vulgo
_Gaudet et adversa_, verbis forte e v. 270 conflatis. _socios_,
non _populos_, scripti cum Parm. et al. edd. _accersere_ Col. et
omnes libri a Lefeb. consulti, ut XI, 204; XIII, 160 al. Tirones
consulant Cl. Schelleri præc. stili bene lat. T. I, p. 38.
[“XIV, 77” recte XIV, 76]
Idem expugnati primus stetit aggere muri; 265
Et quoties campo rapidus fera prælia miscet,
Qua sparsit ferrum, latus rubet æquore limes.
265. _agger_, quidquid altum est (_Anhöhe_), v.c. vallum et murus,
inf. v. 308, 368, 373, 418; VIII, 629. Virg. Æn. VII, 159 agger ex
terra lignisque confectus, cui turris rotata imponebatur, v. 348.
--_aggeres murorum_ Virg. Æn. X, 24, 144; XI, 381, _a. viæ_ ibid.
V, 273; _a. fluminis_ h. ripa inf. X, 92; _a. æquoris_, h. fluctus,
XVII, 275.
267. _Sparsit ferrum_, huc illuc gladium movit; nisi malis, tela
jecit, misit, ut XI, 390. Virg. Æn. XI, 650; XII, 50. Sic et
_fundere_, II, 109; V, 655; VII, 647; βέλεα χέειν Hom. Ill. ο, 590.
[“XI, 390” recte XI, 388]
--_rubet_ sanguine effuso.
--_limes_, conf. IV, 463, 464; IX, 378, 379; et, quem Silius his
locis imitatus est, Virg. Æn. X, 513, _latumque per agmen ardens
limitem agit ferro_, etc.
267. _lato_ Nut. et al.
Ergo instat fatis, et, rumpere fœdera certus,
Quo datur, interea Romam comprendere bello
Gaudet, et extremis pulsat Capitolia terris. 270
Prima Saguntinas turbarunt classica portas,
Bellaque sumta viro belli majoris amore.
268 seq. Poeta res prius ab Hann. gestas omittit, quia poeticam
tractationem non admittebant.
--_instat fatis_, ut _addere cursum fatis_, XII, 45, _fata
irritare_, V, 234 et _fato urgenti incumbere_ ap. Virg. Æn. II, 653.
Conf. ad II, 407.
--_fœdera_ vid. ad v. 294
270. _extremis terris_, in Hispania, obpugnatione Sagunti.
--_pulsat Capitolia_, δεινῶς ut II, 303.
272. _Bella sumta_, quæsita et adrepta, vel simpl. inchoata,
suscepta ut XIV, 296. Conf. Burm. et Cuper. ad Petron. c. 89 et 122.
Gron. ad Stat. Diatr. c. 57. Heins. ad Ovid. Epist. XVI, 371. _In
causam belli Saguntus delecta est_, Flor. II, 6.
268. _erumpere fœdera_ e R. 2 in contextum recepit Lefeb. coll.
XIII, 865 et Virg. Æn. I, 580, ut sit, omnino et impune solvere.
Verbum _erumpere_ non sexto, sed quarto casui nonnunquam jungi,
nemo negabit. Sed quis umquam _erumpere fœdera_ dixit?
269. Quo Col. Vulgg. _certus_. _Qua datur_ cet. _vallo_ mallebat
N. Heins. pro _bello_, quod voc. mox bis sequitur.
271. _Saguntinas_, non _Sagunthinas_, in priscis edd. et marmm.
Σαγοῦντος Steph. Σαγοῦντον Ptol. Σάγουντον Strab. III, p. 159 et
167. Sic et in optimis membrr. Livii aliorumque, refrag. Schotto
ad Aurel. Vict de vir. illustr. c. 42.
Haud procul Herculei tollunt se litore muri,
Clementer crescente jugo, quîs nobile nomen
Conditus excelso sacravit colle Zacynthos. 275
Hic comes Alcidæ remeabat in agmine Thebas
Geryone exstincto, cæloque ea facta ferebat.
273. Poeta egregie describit originem, situm et fata _Sagunti_,
urbis Hispaniæ Tarrac., ubi nunc _Murviedro_ h. Muri veteres, in
regno Valeniciæ. Conf. Liv. XXI, 6... 15, et Polyb. III, 17 seq.
--_Haud procul litore_ maris mediterr. vel Balearici, a quo alii
bis mille passibus, alii v.c. Liv. et Polyb. ll. cc. septem stadiis
Saguntum distare memorant.
--_muri Herculei_, h. Saguntini, quos ab Hercule exstructos esse
(cf. v. 505; II, 507, 654) et ab ejus comite, Zacyntho, nomen
adcepisse, poeta comminiscitur.
274. _jugo crescente_, colle adsurgente.
--_Clementer_ ut ap. Tac. Ann. XIII, 38, et Germ. I.
275. _Conditus_, sepultus. Cf. II, 581 seqq.
--_sacravit_ pro vulg. dedit, ut ap. Virg. Æn. XII, 141.
--_Zacynthus_, Dardani f., a quo Zacynthus insula et urbs dicta,
notus est ex Dionys. I, 50. Pausan. Arcad. c. 24, p. 491 et Steph.
Byz. in Ζάκυνθος. Alii, v.c. Strab. III, p. 110, ducti eadem
nominis similitudine et more, origines populorum urbiumque a Græcis
repetendi (vid. ad v. 235), Saguntum a Zacynthiis conditam tradunt,
a quibus Silius urbem potius auctam esse v. 288 sq. memorat.
276. Alii Geryonis cædem Herculi Tyrio tribuunt. Sed poetæ omnes,
quamvis diversissimæ indolis, fabulas in Herculem Thebanum
transferunt. Vid. Heyne ad Apollod. p. 325 sq.
--_Alcidæ_ v. Heyne ibid. p. 338 sq.
--_remeabat Thebas_, ut _venere lacus_, IV, 763 et similia, quæ, ut
semel tironum causa id moneam, respondent Gr. ἔρχεσθαι, ἀπάγεσθαι,
οἴχεσθαι, πορεύεσθαι, παραγίνεσθαι, ἥκειν πόλιν, etc., omissa
præpos. εἰς vel κατὰ et πρὸς. Conf. Heyne ad Virg. Æn. I, 2.
Spanhem. ad Callim. in Pall. 18.
277. _cælo ferebat_, ad cælum efferebat _facta_ Herculis. Vid.
Heynium ad Virg. Æneid. lib. X, 548. _Dixerat ille aliquid magnum...
cæloque animum fortasse ferebat_.
275. _Zacynthos_, non _Zacynthus_, scripti et primæ edd. h.l. et
v. 290, conf. Virg. Æn. III, 270. _Zazynthus_ Dausq. et al.
perperam. Gr. Ζάκυνθος.
277. _facta_, non _fata_, Colon. cum R. 3. Parm. Med. _gerebat_
R. 1, male, quoniam mox sequitur.
Tres animas namque id monstrum, tres corpore dextras
Armarat, ternaque caput cervice gerebat.
Haud alium vidit tellus, cui ponere finem 280
Non posset mors una viro, duræque Sorores
Tertia bis rupto torquerent stamina filo.
278. Hæc ad vim et magnitudinem Geryonis exprimendam valent; vid.
Jani ad Horat. Od. II, xiv, 8, et Heyne ad Apollod. p. 385 sq. cf.
inf. III, 422; VI, 629; XIII, 200 sq. Ceterum simile monstrum,
Herilus, eodem fere orationis colore describitur a Virg. Æn. lib.
VIII, v. 563 seq., _cui tres animas... mater... dederat, terna arma
movenda_.
--Paria quidem de Herilo refert Virgil. Sed _tellus_ h.l. sola
Hispania esse videtur; Withof.
281. _duræ sorores_, ut XIII, 74, et _tristes s._ ap. Tibull. III,
3, 35 (ubi vid. Broukh. et Heyne) h. Parcæ severæ, inexorabiles.
281. _virum_ malebat N. Heins. quod nollem tanto viro excidisset.
Nam _haud alium... cui viro_ est exquisitior loquendi ratio pro,
haud alium virum, cui; ut apud Horat. Sat. I, 10, 16, et alios
passim.
Hinc spolia ostentabat ovans, captivaque victor
Armenta ad fontes medio fervore vocabat,
Quum tumidas fauces adcensis sole venenis 285
Calcatus rupit letali vulnere serpens;
Inachiumque virum terris prostravit Hiberis.
284. _medio fervore_, die, ut _medio æstu_ dixit Virg. Ge. I, 297.
--_Armenta... vocabat_; conf. Virg. Æn. VII, 663, et ibi Heyne.
_vocabat_, ducebat.
285. _fauces tumidas veneno_ refer ad serpentem, qui eas _rupit_
(_immani fauces diduxit hiatu_ inf. III, 194) _letali vulnere_, ut
vulnus letale infligeret Zacyntho, non ad Zacynthum; de quo
dubitasse mireris virum doctum in _N. Allgem. deutsch. Biblioth._
T. VIII, P. II, p. 418.
--_letali vulnere_ ad vulnus letale infligendum.
287. _Inachium virum_ Zacynthum, Græcum, ab Inacho, primo Argivorum
rege.
283. _Hinc_, non _Hic_, scripti, h. a quo sc. Geryone, et hoc pro
cujus, ut _unde_ et Gr. ὅθεν pro ἐξ οὗ. Drak. laudat III, 106.
Terent. Adelph. III, 3, 7, et Hecyr. II, 2, 4. Sallust. Jug.
c. 14. Serv. ad Virg. Æn. I, 6; VIII, 71, et Bentl. ad Horat. Od.
I, 12, 19.
Mox profugi ducente Noto advertere coloni,
Insula quos genuit Graio circumflua ponto,
Atque auxit quondam Laertia regna Zacynthos. 290
288. _Noto_ pro quocumque vento: alioquin poeta Eurum potius
nominasset.
289, 290. _Insula Zacynthos_, ex adverso Elidis, in Ionio mari,
inter Strophades et Cephaloniam sita, et olim etiam _Hyrie_ dicta,
nunc vero _Zante_. cf. Plin. IV, 12, et Heyne ad Virg. Æ. III, 270,
et ibid in Exc. I, p. 345 edit. prior. Ex eodem loco Virg. v. 272
Silius.
--_Laërtia regna_ petiit.
288. _advenere_ emend. D. Heins. Male! _Advertere_ sc. se.
h. advertebantur, (vid. not. ad v. 539) vel potius _advertere_
sc. navem, proram, terræ, litori, ut _adpellere_ et Gr. ἀνάγειν,
κατάγειν, ἐπανάγειν, ἐλαύνειν, προσβάλλειν, ἐμβάλλειν, εἰσβάλλειν
scil. τὴν ναῦν ap. Luc. V, 3. Joh. VI, 19. Eurip. Cycl. 99, et
Bacch. 1043. Thucyd. II, 47. Aristoph. Equ. 599 et Ran. 208.
Polluc. I, 9, al. Sic et _advertere_ scil. mentem, προσέχειν,
ἐπέχειν, προσποιεῖσθαι scil. τὸν νοῦν. Cf. Heyne ad Virg. Æn. VII,
35; VIII, 101.
290. _ausit_ Put. _hausit_ R. 3. _aluit_ Parth.
Firmavit tenues ortus mox Daunia pubes,
Sedis inops; misit largo quam dives alumno,
Magnanimis regnata viris, nunc Ardea nomen.
Libertas populis pacto servata decusque
Majorum, et Pœnis urbi imperitare negatum. 295
291. Saguntum amplificavit colonia ab Ardea eo deducta. Conf. Liv.
XXI, 7.
--_Daunia pubes_, Rutuli, seu Ardeates, sic dicti a Dauno, Turni
patre; a quo diversus est Daunus, priscus _Apuliæ Dauniæ_
(_Capitanatæ_, seu _Luceræ_ provinciæ) rex, Diomedis socer (Strab.
V, p. 283 seq. Plin. III, 11. Tzetz. ad Lycophr. p. 60), unde Apulia
_Dauni arva_, IV, 556, _Daunia tellus_, VII, 157, et _Daunia regna_,
IX, 499. Tota vero Italia passim _Daunia_ et Romani _Daunia pubes_,
V, 631 et _Dauni nepotes_, IV, 504, dicuntur. Cf. Heyne Exc. VII,
ad Virg. Æn. VII, et Cluver. Ital. ant. III, 5, p. 970 sq.
292. _Sedis inops, misit_, etc. Conf. v. 667 et ad VIII, 361.
--_Sedis inops_ hominum multitudine abundans, quam Ardea urbs non
caperet; Ern. Pars Ardeatium, ob nimiam incolarum frequentiam, unde
seditiones, potentiorum dominatus et factiones plerumque oriuntur,
urbem patriamque deseruisse censenda est. Ver sacrum, ἔτος ἱερὸν, in
causa fuisse suspicatur Lefeb. Cf. Heyne Op. acad. Vol. I, p. 296
seq.
293. _viris_, Dauno inpr. et Turno, ejus filio.
--_nunc Ardea nomen_, nil præter nomen superest. Silius hæc
mutuatus est a Virg. Æn. VII, 411, 413 ubi vid. Heyne in V.L. Quoad
verba Drak. et alii cf. VI, 478; X, 583. Ovid. Met. XV, 430. Liv.
V, 18; VII, 29. Catal. Pithœi, III, pr. Mel. II, 3. Cfr. Heins. ad
Vellei. Pat. II, 30 et Liv. XXIX, 1.
294. _Cum Hasdrubale_ (Hamilcaris in Hispania successore, XIII annis
post finem b. Punici I, A.U.C. 526, a. Chr. 228) fœdus «renovaverat
populus Rom., ut finis utriusque imperii esset amnis Iberus,» Liv.
XXI, 2. Conf. infr. v. 480, 643; II, 449 seq. Flor. II, 6, ubi vid.
Duker. p. 288. Polyb. II, 13; III, 21, 27. Sagunto dein obpugnata,
Romani, Pœnos perfidiæ arguentes, responsum ab his tulere,
Hasdrubalis fœdus non ratum a Senatu Carthag. factum, nec in eo
Saguntum, versus occidentem ab Ibero situm, exceptum fuisse, cum de
sociis utriusque populi, qui cis Iberum habitarent et qui tum
essent, non de iis, qui, ut Saguntini, post pacem futuri essent,
cautum fuisset. Conf. Liv. XXI, 18. Polyb. III, 29. Appian. Hisp.
c. 7. Hannib. c. 2, et Pun. c. 6 et 67, ubi vid. Cl. Schweigh. et
Heyne in Commentatt. de fœderibus Carthagin. cum Romanis, in Opusc.
Acad. T. III, inpr. p. 73 sq.
294. _populi_ Put.
295. _at Pœnis_ corrig. Modius et Dausq. _ubi imp._ Col. et Put.
Hinc _postquam_ pro _ubi_ in contextum vulgg. edd. e glossa
irrepsisse suspicor. Sed _urbi_ recte, puto, emendavit et post
_negatum_ pro commate punctum posuit N. Heins.
Admovet abrupto flagrantia fœdere ductor
Sidonius castra, et latos quatit agmine campos.
Ipse caput quassans circumlustravit anhelo
Muros sævus equo, mensusque paventia tecta,
Pandere jamdudum portas ac cedere vallo 300
Inperat, et longe clausis sua fœdera, longe
Ausoniam fore, nec veniæ spem Marte subactis;
296. _flagrantia_ cupiditate pugnandi.
297. _castra_, copias.
--Verba _latos quatit agmine campos_ refer simpl. ad incessum
equorum et agmen in campos eductum, vel simul ad agrorum vastationem
incolarumque perturbationem; (cf. Intp. ad Virg. Æn. VIII, 596 et
XI, 513) nam Livius XXI, 7, _Hannibal_, ait, _infesto exercita
ingressus fines, pervastatis passim agris, urbem tripartito
adgreditur_; Ern.
298. _caput quassans_, iratus, ut ap. Virg. Æn. VII, 292.
299. _mensus_ oculis.
301. _longe esse_ eleganter pro, inutile esse, nihil juvare, ut
contra _adesse aliqui_, παρεῖναι, pro opem ferre Drak. ad XVII, 80
laudat Passerat. ad Prop. I, 7, 17. Burm. ad Petron. c. 58. Gronov.
ad Senec. Hippol. v. 974. Heins. ad Ovid. Met. VIII, 435, et
Freinshem. Ind. in Flor. Add. Heyne et Cerda ad Virg. Æ. XII, 52.
Intpp. ad Flor. II, 6. Broukh. et Heyne ad Tibull. I, v, 2.
302. _Ausoniam_, fœdus et auxilium Rom.
297. _latos q. a. campos_ Col. et Oxon. cum ed. Ald. in marg.
Proprie agmen vel equi potius campum quatiunt; quo spectant
exempla a N. Heins. congesta. Vulgg. _lætas q. a. causas_, quæ
Marsus interpretatur: quærebat, Dausq.: movebat causas belli
Romanis inferendi. _Latias causas_ Parm.
Scita Patrum, et leges, et jura, fidemque, Deosque
In dextra nunc esse sua. Verba ocius acer
Intorto sancit jaculo, figitque per arma 305
Stantem pro muro et minitantem vana Caicum.
303. _fidem_, promissa, pacta, vel etiam auxilium.
--_Deos_, fœderis testes, seu religionem et sanctitatem fœderis.
304. _Verba_, quæ modo dixerat, _sancit_, confirmat, ut ap. Virg. Æ.
XII, 200.
305. _jaculo Intorto_, quo hostilitatis initium fecit. Conf. IV, 134
et Virg. Æn. IX, 52, 53.
306. _Stantem, pro muro_, h. in muro, ut ap. Virg. Æn. IX, 575.
306. _minitantem vana Caicum_ Col. h. μάτην ἀπειλοῦντα, vel,
monente D. Heins., μάτην πομπεύοντα καὶ λοιδοροῦντα, sine effectu
ullo conviciis hostes proscindentem, et multa quidem jactantem,
nihil vero præstantem, conf. XII, 662. Horat. Sat. II, 3, 9 et Ep.
I, 8, 3. Ita nihil amplius est, quod in h.l. nos morari possit:
sed magna hic est varietas lectionis, quæ quomodo ex his verbis
orta videri queat, vix adparet. _monstrantem membra_ Bas. Gryph.
al. _monstrantem tela_ Nut. _motantem membra_ quidam libri.
_mutantem membra_ Put. R. 3. Asc. _nutantem membra_ Ox. Cell. al.
_mutantem verba_, altercantem, convicia facientem, malebat
Victorius ad Varr. R. R. II, extr. Melius _nudantem membra_ olim
emend. Heins. ad Claud. bell. Gild. v. 281; ut XIII, 211; XVII,
445, et ap. Virg. Æ. V, 586. Possis et refingere _sudantem
membra_, vel _minitantem magna_, μεγάλα, ἔπος μέγα vel _turgentem
vana_ et _muro atque tumentem vana_, ut XVII, 434, et ap. Virg.
Æn. XI, 854. _Caicum_ Col. cum Med. et Parm. Recte: nam Silius,
Maronis exemplo, nomina militum non modo ab insulis, populis et
urbibus, sed etiam inpr. a fluviis, et plerumque ejus regionis,
unde orti sunt, repetere solet. Sic _Tagus_, _Durius_, _Galæsus_,
_Sicoris_, _Bagrada_, _Cydnus_, _Rhyndacus_, _Farfarus_,
_Metaurus_, _Padus_, _Symæthus_, _Mincius_, ut alia omittam, sunt
nomina fluviorum, quæ in virilia convertit. cf. Gronov. Obss. IV,
18. _Caïcus_ vero, Κάϊκος, est Mysiæ Phrygiæque fl. satis notus
vel ex Virg. Ge. IV, 370 et præterea militis nomen ap. Virg. Æn.
I, 183; IX, 35, et Val. Fl. VI, 688. _Caycum_, _Naicum_ et
_Vaicum_ alii.
Concidit exacti medius per viscera teli;
Effusisque simul prærupto ex aggere membris,
Victori moriens tepefactam retulit hastam.
307. _medius teli_, h. ita transfossus, ut æqua pars teli et a
fronte et a tergo promineret, ut _medius alni_, XIV, 481, vid.
Gronov. ad Liv. XXVIII, 6, ad Senec. Consol. ad Marc. c. 16. Heyne
ad Virg. Æn. IV, 663 in V.L.
--_exacti_, transacti, trajecti. Vid. Ind. et Gronov. ad Senec. l.c.
et in gustu ad Stat. Th. VIII, 468.
--_exacti teli medius_, exacto per media viscera telo, vel mediam
partem teli corpore tenens, hinc mucrone, hinc capulo promiminente;
Ern. coll. Ovid. Met. XII, 484.
308. _aggere_, muro. Vid. ad v. 265.
307. _exacti medius teli_ scripti et priscæ edd. ante Nycandrum,
qui in Juntina primus edidit _injecto medius telo_.
309. _retulit_, non _rettulit_, Col. ubivis, prob. Drak., qui
monet, syllabam _re_ in verbis compositis, quæ a consona
incipiunt, apud veteres ancipitem fuisse, ut contra brevem in iis,
quæ hiatus vitandi causa literam inserebant, ut in _redeo_,
_redoleo_, aliisque; cf. Broukh. ad Prop. IV, 8, 44. Heins. ad
Ovid. Epist. XIV, 46. Doctrinam Drak. falsam esse h.l. monet
Schrader in Emendatt. libro Præf. p. XLIII, ubi docet, ab optimis
poetis primam syll. verborum _refero_, _reperio_, _repello_ semper
produci in præs., et conripi in præter. temp.
At multo ducis exemplum clamore secuti 310
Involvunt atra telorum mœnia nube.
Clara nec in numero virtus latet: obvia quisque
Ora duci portans, ceu solus bella capessit.
311. _nubes_ poetis metaphor. dicitur multitudo, inpr. avium, quæ
instar atræ nubis aerem secant et tenebris quasi involvunt, ut II,
37; IV, 553; VI, 336. Virg. Ge. IV, 60. Æn. VII, 705; VIII, 637. Sic
et _nimbus_ (vid. Ind.), _telorum tempestas ac ferreus imber_, Æn.
XII, 284. _grando_ telorum et lapidum, tela _pluunt_, Gr. νέφος
γεράνων Anthol. III, 25. Epigr. 60. ψαρῶν Hom. Il. ρ, 755. πεζῶν
Il. δ, 274. Τρώων Il. π, 66, et doctius νέφος πολέμοιο Il. ρ, 243
et Pind. Nem. X, 16, unde _nubes belli_, V, 379; XVI, 651, et ap.
Virg. Æn. X, 809 (ubi vid. Cerda et Heyne), et _nubes_ simpl. pro
bello inf. VII, 84. Cf. Weitz. ad Val. Fl. I, 396.
312. Quisque ante ducis oculos tam fortia facta edit, tamquam solus
pugnaret. Contra dixit Val. Fl. VI, 200, _mixta perit virtus_,
h. in tanta militum multitudine facta singulorum dignosci non
possunt.
313. _capessit_ scripti et editi ante Martin Herbipol., quo
præeunte editores recentt. _capessat_ substituerunt.
Hic crebram fundit Baliari verbere glandem,
Terque levi ducta circum caput altus habena 315
Permissum ventis abscondit in aere telum.
Hic valido librat stridentia saxa lacerto:
Huic inpulsa levi torquetur lancea nodo.
314. _fundit_, χέει, jacit, emittit. Drak. monet, _fundere_ esse
voc. propr., quoniam teste Isidoro Orig. XVIII, 10, «funda dicta eo,
quod ex ea fundantur lapides, id est, emittantur.»
--_Baliari_, conf. III, 365.
--_verbere_ scil. fundæ, quæ verberatur, mittitur, ut ap. Virg. Ge.
I, 309.
315. Verba Maroniana; vid. ad Æn. IX, v. 587, vol. IV, nost. edit.
_Ed._
317. _Hic_, ille, _librat_, jacit, mittit. Proprie a fluctuante
libræ motu sursum deorsum movere denotat, unde passim de avibus
adhibetur, quæ alas ita movent. Vid. Ind.
318. _nodo_, amento, loro hastarum et jaculorum, cujus ope fortius
vibrantur. Vid. Ind., Eurip. Androm. v. 1132. Lips. Poliorc. IV, 5.
Barth. ad Stat. Th. IV, 153. Drak. adscripsit verba Isid. Orig.
XVIII, 7, «Lancea est hasta amentum habens in medio: dicta autem
lancea, quia æqua lance, id est, æquali amento, ponderata vibratur.»
314. _Baliari_ pro _Baleari_ ubivis reposuerunt N. Heins. et
Drak., quoniam _Baliaris_ III, 365 in Col., Βαλιαρίδες in Steph.
Byz., Βαλλιαρίδες in Strab., et _Baliares_, teste Tenull., in
plerisque MSS. Frontini II, 3, 16, reperiuntur. cf. Salmas. Exerc.
Plin. p. 199. Plerumque tamen Græcis Βαλεαρεῖς dicuntur.
316. _adscendit_ scripti, _accendit_ conj. N. Heins., quod impense
arridebat Drak. coll. Virg. Æ. IX, 588. Stat. Th. X, 528. Ovid.
Met. XIV, 825, et Lucan. VII, 512. Uterque tamen profitetur,
vulgatam bene se habere, ut sensus sit, glandem funda emissam tam
alte evolasse, ut aciem oculorum effugerit.
Ante omnes ductor, patriis insignis in armis,
Nunc picea jactat fumantem lampada flamma, 320
Nunc sude, nunc jaculo, nunc saxis inpiger instat:
Aut hydro inbutas, bis noxia tela, sagittas
Contendit nervo, atque insultat fraude pharetræ:
320. Conf. Virg. Æn. IX, 535.
322 sq. vid. ad v. 219.
--_hydro_, serpentum veneno.
--_bis noxia_, vulnere et veneno. Stat. Th. VIII, 418 _formidandæ
non una morte sagittæ_.
--_bis noxia_, cuspide et veneno. Drak. comparavit Ovid. ex Ponto,
I, 2, 17. Claud. Laud. Stilic. I, 351. Sidon. Apoll. V, 407. Iscan.
bell. Troj. VI, 233.
323. _Contendit nervo_, arcu, quem nervo, νευρῇ,
intenderat, emittit. conf. Heins. ad Virg. Æ. V, 520.
--_fraude_ ut v. 219.
323. _venenis_ pro _pharetræ_ Tell.
Dacus ut armiferis Geticæ telluris in oris,
Spicula quæ patrio gaudens acuisse veneno 325
Fundit apud ripas inopina binominis Histri.
325. _acuere veneno_ imbuere, ut ap. Virg. Æn. IX, 773, _armare
veneno ferrum_; Ern. _gaudent_ emend. Livin. _patrio veneno_, ut
ap. Claudian. B. Get. 237. Colum. X, 406, et Virg. Æn. XII, 857, ex
ingeniosa emendat. Schraderi in Observatt. p. 18, ubi conj. _Armatam
sævo patrii quam felle veneni_, etc. Withof. h.l. emendat. _Spicula,
quæ patrio gaudet tinxisse veneno, fundit_, etc. coll. II, 610, et
Ovid. ex P. IV, 10, 31. Sed ita nodus ferro secatur.
--_binominis Histri_, ut ap. Ovid. ex P. I, 8, 11, et Stat. Silv.
V, 1, 90, nam idem fluvius veteribus a fonte usque ad Mœsiam, quod
b. Kolerus putabat et forte Mela II, 3 extr.; vel, teste Plin. IV,
24, ad Illyricum, vel denique, si fides habenda Agathem. Geogr.
II, 4, Vindobonam usque _Danubius_, et inde, donec Pontum Euxinum
influit, _Hister_ seu _Ister_ dicebatur.
[326.] _Dacia_, in qua _Getæ_ habitabant, hod. Moldavia, Valachia et
Transilvania.
325. _qui_ pro _quæ_ vel invitis libris scribendum videtur, judice
etiam N. Heins., nisi malis, _gaudet fucasse_, ut ap. Virg. Ge.
II, 465.
Cura subit, collem turrita cingere fronte,
Castelloque urbem circumvallare frequenti.
Heu priscis numen populis, at nomine solo
In terris jam nota Fides! stat dura juventus: 330
Ereptamque fugam, et claudi videt aggere muros.
327. _collem_ cf. v. 274.
--_turrita fronte_, aggere, cui turres imponuntur. Cf. v. 331, et
Lucan. III, 455, 456.
329. ut ap. Virg. Æ. VI, 879. Nota autem est _Fides prisca_, _cana_,
_antiqua_.
330. _dura juventus_, infelix, dura patiens.
329. _at_, non _ac_, Col.
Sed dignam Ausonia mortem putat esse Sagunto,
Servata cecidisse fide. Jamque acrius omnes
Intendunt vires; adductis stridula nervis
Phocais effundit vastos ballista molares, 335
Atque eadem, ingentis mutato pondere teli,
Ferratam excutiens ornum media agmina rumpit.
332. _Ausonia Saguntus_ Modio et Barth. est Romanis addicta eorumque
partes secuta Conf. IV, 650, 703. Ab Ardeatibus exstructam
interpretatur N. Heins. prob. Drak., qui monet, Saguntum duplicis
originis, partim Græcæ, ab Hercule Thebano et Zacynthiis, partim
Latinæ, ab Ardeatibus repetitæ, fuisse, et h.l. _Ausoniam_, Latinam,
in laudem, sed III, 178, _Graiam_ per contemtum dici, ut Neapolin
_Graia munimina_, XII, 41 et Græca seu _Græcula_ passim, de quo vide
Burmann. ad Petronium, caput 46.
333. _omnes_ Saguntini.
334. _stridula_, ut λίγξε βιὸς, νευρὴ δὲ μέγ᾽ ἴαχεν Il. δ, 125.
335. _Phocais_ forte Ionica, Græca, et hinc Saguntina: nam poeta
epithetis paulo longius petitis uti solet, et Saguntus tam Græca,
quam Latina urbs fuit. Vid. ad v. 6, et 332. An _Phocais_ dicta pro
Massiliensis, ut sit epith. orn. (vid. Strab. IV, p. 171 sqq.) an
pro Phocensis? quorum voc. discrimen ne veteres quidem satis
observasse monet Spanhem. ad Callim. H. in Pall. 24. Hinc
quodammodo defendi possit, quod Dausq. et alii monent, Saguntinos
adpellari posse Phocenses propterea, quod Zacynthus, Thebanus, eorum
urbem condiderit, et Phocis a quibusdam referatur ad Bœotiam, vel
ager certe Thebanus Phocidem complectatur. Alioquin _Phocais_,
Φωκαὶς, formatur a _Phocaia_, Φώκαια, Ioniæ seu Phrygiæ minoris
urbe, a qua diversa est _Phocis_, Φωκὶς, parva Ἑλλάδος regio, unde
_Phocenses_, Φωκεῖς, ut a Phocæa _Phocæenses_ vel _Phocæi_,
Φωκαῖοι, vocantur. Marsus suspicabatur, non probabat, Saguntinos
ballistarum usum a Massiliensibus, Phocæorum colonis (vid. ad IV,
52) accepisse, qui Bellicarum machinarum fabricis inclaruerunt.
--_molares_, ut ap. Virg. Æn. VIII, 250. Ovid. Metam. III, 59, et
Stat. Th. V, 561.
337. _Ferratam ornum_, hastam ferro præfixam, ex orno, quæ et
_fraxinus_, μελίη, poetis dicitur: nam orni sunt fraxini silvestres.
332. _Sagunto_ scripti. Vulgo _Saguntum_ prob. Dausq., qui
exponit: universum Saguntum putat, esse suam _mortem dignam
Ausonia_, si ob fidem servatam interirent, quum contra Italiam
violata fide prodituri sibi viderentur, si fœdera refringerent.
_Sagunton_ vel _Ausoniæ... Servata fide_ etiam legi posse observat
N. Heins.
334. _Intendi_ (infin. hist.) corrig. idem. Non male; sed non
necesse. conf. ad II, 333; IX, 645. _eductis_ Put. ut idem et Col.
II, 127. Sed _adducere_ nervos, arcus, etc. (ut ap. Virg. Æn. V,
507; IX, 632; Ovid. Met. I, 455 et aliis locis, a Drak. adductis)
proprie dicitur, ut ἀνέλκεσθαι τόξον ap. Aratum. Qui tamen critica
prurigine laborat, malit forte h.l. legere _ac_ vel _et ductis_,
ut _ducti nervi arcus_, II, 127. _ducere cornua nervo_ Val. Fl.
VI, 376, et Virg. Æn. XI, 860. _ducere remos_ Ovid. Met. I, 294:
ἕλκειν νεῦρα et τόξον Hom. Il. δ, 122; λ, 582. conf. Gron. Obss.
I, 13. Heins. ad Val. Fl. I, 122.
335. Pro _Phocais_ vix temperare mihi possum, quo minus reponam
_Phœnissa_, cujus. voc. syllaba posterior propter elisionem
facile excidere poterat. Ballistæ et fundæ a Phœnicibus inventæ,
si fides habenda Plinio VII, 56, et Strabo VIII, p. 357, Ætolis
quidem fundæ inventionem tribuit, sed p. 167 Baliarium incolas
optimorum funditorum famam tenuisse memorat, ex quo Phœnices hasce
insulas occupaverint. Ab inventoribus autem epitheta rerum peti
solent, unde _tuba Tyrrhena_ aliaque passim obvia.
Alternus resonat clangor: certamine tanto
Conseruere acies, veluti circumdata vallo
Roma foret; clamatque super, «Tot millia, gentes 340
Inter tela satæ, jam capto stamus in hoste?
Anne pudet cœpti? pudet ominis? en bona virtus,
Primitiæque ducis! Taline inplere paramus
Italiam fama? tales præmittere pugnas?»
340. _super_, insuper, ut ap. Virg. Æn. II, 71; XI, 226, 685, vel
desuper, ut ibid. IX, 168; X, 384, e loco altiore, ex aggere.
341. _Inter tela_, arma, _satæ_, natæ, h. bellicosæ, armis
tractandis bellisque gerendis adsuetæ.
--_stamus_, segnes adstamus, hæremus, ut _sedere_.
342. _ominis_, Ovid. Fast. I, 178, _omina principiis inesse solent_.
343. _bonæ primitiæ ducis_, præclarum sane initium imperii, mihi
delati! cf. Virg. Æn. XI, 156 sq. Vim sarcasmi facile senties.
340. _fores_ conj. N. Heins., qui ejusmodi elegantias omnibus
locis intrudere solet. _clamantque_ scripti, quod respuunt, quum
Hannibalis verba sint, quæ sequuntur. Hujus tamen subjecti
ellipsis non minus forte dura est, quam si exponas, Hannibal et
principes Pœnorum undique milites increpant stimulantque: nisi
legere malis, _clamorque_ sc. fuit, resonat. Emendatio, a
N. Heins. proposita, _clamatque_ vel _clamansque super, Tot millia
gentis_ tanto Critico indigna est. Exquisitiorem formulam Silius
Maroni debet Æn. IX, 132, ubi τὸ _gentes_ ex nostro quoque loco
firmari potest. Ceterum vulgo male interpungunt: _clamatque super
tot millia: Gentes... hoste. Anne_, etc.
342. _Nonne_ Col. recte, opinor. _ominis_, non _omnis_ vel
_omneis_, Col cum Med. et al. edd.
344. _promittere_ opinabatur N. Heinsi.
Adcensæ exsultant mentes, haustusque medullis 345
Hannibal exagitat, stimulantque sequentia bella.
Invadunt manibus vallum, cæsasque relinquunt
Dejecti muris dextras. Subit arduus agger,
Inponitque globos pugnantum desuper urbi.
345. _haustus medullis Hannibal_, egregie pro, animo concepta virtus
et audacia H., qui nil nisi bella spirabat; vel pro, vox H. intima
pectora et medullas penetrans; Ern. Cf. Gronov, ad Senec. Thyest. 53
et 242. Intpp. ad Val. Flacc. I, 263. Barth. ad Stat. II, 417 et
loca a Drak. et aliis ad h.l. et VIII, 318, congesta, Juven. Sat.
VIII, 72. Claud. Cons. Mall. Theod. v. 196. Lucan. VIII, 285. Senec.
Troad. 614 al.
346. _sequentia bella_, Romana, cum hoc arte connexa.
347. _cæsasque... dextras_, cf. XIV, 490, 491, Lucan. III, 610 sq.
348. _Subit_, admovetur urbi, _arduus agger_, machina super muros
urbis eminens, unde _globus_, turba militum inscendat, ut ap. Virg.
Æn. II, 47, _machina inspectura domos venturaque desuper urbi_; Ern.
346. _stimulantque_, non _stimulatque_, scripti cum R. 3. Parm.
Med.
Armavit clausos, ac portis arcuit hostem 350
Librari multa consueta falarica dextra,
Horrendum visu robur, celsisque nivosæ
Pyrenes trabs lecta jugis, cui plurima cuspis;
Vix muris toleranda lues, sed cetera pingui
Uncta pice, atque atro circumlita sulfure fumant. 355
351. Similiter a Liv. XXI, 8, et XXXIV, 14, describitur _falarica_,
seu _phalarica_, missile telum, a _falis_, sou _phalis_ sic dictum,
h. turribus ligneis, e quibus catapulta, adeoque _multa dextra_,
emitti solebat. Conf. VI, 214, 273; IX, 339. Festus h.v., Serv. ad
Virgilium Æn. IX, 705, seq. (ubi eam sola Turni manu librari monet
Drak.; sed vid. ibi Heyne) Stewech. ad Veget. IV, 18, p. 377. Lips.
Poliorc. V, 5. Salmas. ad Solin. p. 640 seq. et Casaub. ad Æn. Tact.
34.
353. Telum illud erat hastili abiegno, et cetera tereti, præterquam
ad extremum, unde ferrum quadratum, tres longum pedes, et stuppa
circumligatum inlitumque pice, exstabat, Liv. l.c.
--_cui plurima cuspis_ erat, v. Heyne ad Virg. Æn. I, 419, et
Bentl. ad Hor. Od. IV, 2, 29.
[354.] _lues_ vid. ad v. 174.
355. vid. Liv. et Serv. ll. cc.
351. _Vibrari_ conj. Ulit. ad Grat. Cyneg. v. 342, frustra.
353. _secta_ malebat N. Heins, coll. Virg. Æneid. II, 85; IV, 505;
VI, 214. Idem v. 355 _fumat_ corrig., quod recepit Lefeb. Non
male, ut sensus sit: falarica _fumat_ κατὰ _cetera_.
Fulminis hæc ritu, summis e mœnibus arcis
Incita, sulcatum tremula secat aera flamma.
Qualis sanguineo præstringit lumina crine,
Ad terram cælo decurrens ignea lampas.
356. Conf. Virg. Æn. IX, 705, 706.
357. _sulcatum aëra_, ut Οἷος δὲ οὐρανόθεν πυρόεις ἀναπάλλεται
ἀστὴρ Ὁλκὸν ὑπαυγάζων dixit Apollon. III, 1376.
358. Silius more poetarum sequitur vulgi opinionem de his ἀστέρων
διαδρομαῖς et ἀποῤῥοίαις, stellis transcurrentibus seu διάττουσι.
vid. Intpp. ad Virg. Ge. I, 365. Æn. II, 693 seq. V, 527, et
Spanhem. ad Callim. in Del. 38.
--_præstringere_ est vehementer stringere, et _stringere_ vel
_destringere_, sive leviter adtingere (vid. ad IV, 119), sive arte
et firmiter prehendere, manu premere eaque desuper mota ramos inpr.
exterioribus asperisque partibus, foliis ac frondibus privare,
_streinfein_, _abstreinfein_; (vid. Cuper. Obss. IV, 5.) et hinc vel
_nudare re aliqua_ v.c. gladium vagina (vid. Drak. ad XVII, 164.
Gronov. ad Liv. XXVII, 13. Heins. ad Ovid. Fastor. II, 99, 207.) et
arbores fructibus, (ap. Virg. Ge. II, 368. Ecl. IX, 61.) vel
_minuere_ v.c. rem familiarem ap. Hor. Sat. I, i, 8, et inpr. aciem
oculorum et mentis hebetare, obtundere, ut h.l. et ap. Horat. Od.
II, i, 18. Cic. Sen. 12. Phil. XII, 2, et ad Brut. ep. 18. Stat. Th.
V, 666. Plin. II, 18; XV, 14 extr. Plaut. Mil. I, i, 4. Gell. XII,
13 extr. Senec. ep. 71 extr. Liv. XL, 58, quibus locis in optimis
edd. _præstringere_, non _perstringere_ legitur.
[“ad IV, 199”: in V.L.]
--_sanguineo_, rubente. Conf. v. 461, 462. Plin. II, 25.
--_crine_, flamma ejusque radiis et longo tractu, ut v. 461; VIII,
638. Virg. Ge. I, 367. Æn. V, 528, et Valer. Flacc. I, 205; II, 42.
Sic et _coma_ ap. Senec. Œdip. 311 et Herc. Œt. 727. Catull. LX, 77,
πυρὸς ἀμφήκης βόστρυχος apud Æschyl. in Prom. Conf. de stellarum
comis _Dorville_ ad Charit. p. 746.
--_crinis_ de face, quæ quum habet ignem solutiorem, aeris inpetu
in caudæ criniumque passorum formam extendi solet; unde Artemidor.
II, 28, ἀστέρας παγωνίους _barbatos_ adpellavit; Ern.
358. _perstrinxit_ Put. _perstringit_ priscæ edd. vid not.
_præstringit_ Col. et Oxon. quod multis exemplis Drak. defendit
adversus Lambin. ad Hor. Epist. II, i, 14, ad Lucret. III, 1058,
et ad Cic. pro Rabir. 16, ubi voc. _præstingere_ damnat, eique
ubivis _præstringuere_ substituendum putat. conf. Gifan. Ind.
Lucret., Heins. ad Prudent. περὶ στεφ. II, 86. Grutter. ad Cic. in
Vatin. 10. Taubman. ad Plaut. Mil. pr. Heins. et Oudendorp. ad
Lucan. I, 154, cujus verba, _obliqua præstringens lumina flamma_,
simul docent, causam non esse, cur _nubila_ h.l. pro _lumina_,
auctore N. Heins., reponamus.
Hæc ictu rapido pugnantum sæpe per auras, 360
Adtonito ductore, tulit fumantia membra.
Hæc vastæ lateri turris ceu turbine fixa,
Dum penitus pluteis Vulcanum exercet adesis,
Arma virosque simul pressit flagrante ruina.
361. _tulit_ ut XIV, 491.
362. Conf. Th. IX, 554 sq. Val. Fl. VI, 383, et Virg. Æn. IX, 535
seq. 363. _Vulcanum exercet_, ut _Eurus ignem exercens_ dixit Ovid.
Epist. XV, 9. Rem _exercere_, vel _fatigare_ dicimur, qua multum
utimur, ut quasi lassetur. Vid. Burm. ad Val. Fl. III, 162 et ad
Virg. Ge. III, 529.
362. _quassæ_ pro _vastæ_ malebat N. Heins. _ceu_, non _cum_, Ox.
cum Med. Ald. Junt. Gryph. al.
363. _adustis_ quædam edd. Sed conf. Virg. Æn. IX, 537, et Heins.
ad Ovid. Am. I, 15, 41.
Tandem condensis actæ testudinis armis 365
Subducto Pœni vallo, cæcaque latebra,
Pandunt prolapsam subfossis mœnibus urbem.
365. _condensis_, condensatis. Conf. Virg. Æn. IX, 514.
--_Testudinem_ scutorum, συνασπισμὸν, vulgo h.l.
intelligunt, de qua vid. Liv. XLIV, 9. Sed in obpugnationibus magis
in usu erat altera testudo, machina lignea, tabulis contexta et
coriis vel centonibus obducta, quæ arietes, falces et musculos
continebat, et tegebat eos, qui cuniculos agere murumque subruere
conabantur. vid. Liv. X, 29; XXXIV, 29. Cæs. B. G. V, 42, 52.
Vitruv. X, 19, 21. Lips. Poliorc. I, 8; V, 1.
366. _Subducto vallo_, h. sursum ductis, eductis, evulsis vel
ablatis vallis, aggeri infixis: mox v. 368 _aggere victo_. An
_subducto_ est, simpl. convulso, proruto, ut forma loquendi petita
sit a fundamento, quo subducto, ablato, totum ædificium corruit?
--_cœca latebra_, testudine, ut _tecta acies_, _armorum tegmina_
et _cœcus Mars_ ap. Virg. Æn. IX, 513, 517, 518. Vulgo male de
cuniculis cogitant, quos non tam ad murum subruendum, quam ad urbem
ingrediendam spectare, jam monuit Drak.
365. _arctæ_ scripti et Parm. _apte_ Med. _aptæ_ R. 3. Sed testudo
proprie _agi_ dicitur. vid. loca a N. Heins. et Drak. adscripta,
Virg. Æn. II, 441 (ubi conf. Heyne) IX, 505. Cæs. B. G. V, 43, et
Sallust. b. Jug. c. 94.
Terribilem in sonitum procumbens aggere victo
Herculeus labor, atque inmania saxa resolvens,
Mugitum ingentem cælo dedit. Alpibus altis 370
Aeriæ rupes, scopulorum mole revulsa
Haud aliter scindunt resonanti fragmine montem.
368. Cf. Liv. XXI, 12.
--_in sonitum_, cum sonitu.
369. _Herculeus labor_; vid. ad v. 273.
371. Rupes aeriæ, altæ, ut apud Virg. Ecl. VIII, 39. Georg. III,
474; Æn. VIII, 221, _scindunt montem_, dum revulsæ chasma in monte
faciunt; Ern.
369. _resolvens_, non _revolvens_, scripti, ut III, 643.
370. Male quidam, _cælo dedit Alpibus altis. Aëriæ_ etc.
distinguunt: _cæli dedit_ Col. et Ox. _casu dedit_ Junt. Ald.
Gryph. Male! cf. v. I, 277, 508; II, 353; XII, 410 al.
Surgebat cumulo certatim prorutus agger,
Obstabatque jacens vallum, ni protenus instent
Hinc atque hinc acies media pugnare ruina. 375
373. _Surgebat agger_, e ruina murorum. Conf. Lucan. III, 508.
374. _ni_ vid. Heyne ad Virg. Æn. III, 686.
--_protenus_ non confestim expono, sed porro tenus, porro, ut ap.
Virg. Æn. V, 485; IX, 337 et Ecl. I, 13, ubi vid. Heyne.
--_instent_, insistant, vel incipiant, de quo vid. Græv. ad Cic.
Div. X, 16, et Drak. ad Liv. XXX, 12.
375. _ruina_ valli _media_, quum in medio esset.
373. _certatim_ Col. Vulgo _certantum_, non male. _certantem_
Oxon. _prorutus_, non _protinus_, Col. Asc. Gryph. prob. etiam
Dausq. Drak. laudat III, 642; IV, 602 al. conf. Gronov. ad Liv.
IV, 29, et ad Tac. Ann. I, 68.
374. _ni_ non _ne_, omnes scripti et R. 2, unde cum Lefeb.
reposui: nec adsequor, cur N. Heins. et Drak., qui tamen
archaismos, inter quos vulgo _ni_ refertur, sectari solent, id
spreverint. cf. a Drak. jam laudati Intpp. ad Virg. Æn. III, 686.
Broukh. ad Prop. II, 6, 3, et Noris. ad Cenotaph. Pis. IV, 5,
p. 474.
Emicat ante omnes primævo flore juventæ
Insignis Rutulo Murrus de sanguine: at idem
Matre Saguntina Graius, geminoque parente
Dulichios Italis miscebat prole nepotes.
376. _Emicat_ ut ap. Virg. Æn. V, 319.
377. _Rutulo_ vid. ad v. 291.
379. _Dulichios_, h. Zacynthios, Græcos, qui Saguntum auxerunt.
Conf. v. 288 sq.; II, 603.
--_Dulichium_, maris Ionii ins., prope Zacynthium et Cephaloniam.
Vid. Heyne ad Virg. Æn. III, 271.
376. _primævæ f. i._, ut XVI, 405, emend. N. Heins. cui Drak.
obponit V, 18; VI, 65. Virg. Æn. VII, 162. Senec. Hippol. 620. Sed
vid. ad v. 113.
Hic magno socios Aradum clamore vocantem. 380
Qua corpus loricam inter galeamque patescit,
Conantis motus speculatus, cuspide sistit,
Prostratumque premens telo, voce insuper urguet:
381. In ipsa cervicis vertebra. Cf. Virg. Æn. XI, 691, 692, (ubi
vid. Heyne in V.L.) et XII, 381.
382. _Conantis_ clamare, et hinc caput tollentis.
--_sistit_, clamare, vel progredi prohibet, dum transfigit. Cf.
II, 98.
383. _premens telo_, ut apud Virg. Æneid. II, 530; VIII, 249; IX,
330, 793; X, 347.
--_voce urget_, maledictis insectatur. Conviciis acerbisque verbis,
αἰσχροῖς et ὀνειδείοις ἐπέεσσι, vel χαλεπῷ μύθῳ, et provocare
hostem, et victum inprimis, aut male jam tractatum adhuc incessere,
non magis barbarorum populorum, quam heroum vitæ consentaneum. Conf.
ad v. 398. Burm. ad Val. Fl. IV, 313. Cerda et Heyne ad Virg. Æn.
II, 547; X, 737.
380. _Aradum_ Col. et Ox. cum Med. _Arados_ (hod. _Laraca_)
Phœniciæ, seu Syriæ ins. vel potius petra. vid. ad v. 306. Pœnos
autem, ex quorum numero hic Aradus, ductu Didonis ex Phœnicia in
Africam venisse, monet Drak.
«Fallax Pœne, jaces: certe Capitolia primus
Scandebas victor! quæ tanta licentia voti? 385
Nunc Stygio fer bella Jovi.» Tum fervidus hastam
Adversi torquens defigit in inguine Hiberi;
Oraque dum calcat jam singultantia leto;
«Hac iter est, inquit, vobis ad mœnia Romæ,
O metuenda manus! sic, quo properatis, eundum.» 390
Mox instaurantis pugnam circumsilit arma,
Et rapto nudum clipeo latus haurit Hiberi.
386. Quoniam Jovem Capitolinum bello quasi superare non potuisti,
nunc Jovi Stygio, h. Plutoni, _bella fer_, infer. V. ad III, 365,
in V.L.
387. _in inguine_ v. Hom. Il. ν, 568, 569.
--_Hiberi_, Hispani, ut vulgo putant. Sed nomen proprium est.
388. _singultantia_ in _leto_, ἀποβλύζοντα, emittentia sanguinem
cum singultu.
392. _latus haurit_, ut, V, 524, ubi Drak. comparat Ovid. Met.
V, 126. Senec. Agam. 890. Val. Fl. VI, 554. Stat. Th. VIII, 666;
X, 308. Liv. VII, 10. Curt. VII, 2; IX, 5. Cf. Heyne ad Virg. Æn.
II, 600; X, 314.
387. _in inguen_ R. 3, in marg.
388. _singultantia cæde_ h. sanguine, ut pro φόνος pro αἷμα,
paulo calidior quis conjicere possit, coll. Virg. Æ. IX, 333.
Dives agri, dives pecoris, famæque negatus
Bella feris arcu jaculoque agitabat Hiberus.
Felix heu! nemorum, et vitæ laudandus opacæ, 395
Si sua per patrios tenuisset spicula saltus!
Hunc miseratus adest infesto vulnere Ladmus.
393. _Dives agri_ ut ap. Virg. Æn. X, 563.
--_famæ negatus_, famæ virtutis sibi comparandæ occasione, ob
privatam, quam agebat, vitam, destitutus.
394. _Bella feris agitabat_, venatui operam dabat, Draken. proprie
de bello feris inferendo cogitabat, vel bella feris movebat,
inferebat.
395. _vitæ opacæ_, quæ in nemoribus et venando transigebatur, ut
_quies o._ ap. Stat. Silv. III, 5, 17. Cellar. interpretatur
privatam, a strepitu bellico remotam.
397. _infesto vulnere_, telo, quo vulnus infligitur. ut II, 92;
V, 251. Sed vid. Heyne ad Virg. Æneid lib. II, v. 529, p. 274, T. II
nost. edit. _Ed._
394. _Bella ferens_ scripti cum R. 3. Parm. Med. unde _serens_
omnino legendum putabat N. Heins, qui hanc elegantiam et III, 365,
VIII, 266, sæpiusque sectatur et male comparat sup. v. 80, et Liv.
XXXI, 6, _bella ex bellis serere_. Aptiores sunt dictiones,
_serere certamina_, _discordias_, _mentionem_, _lites_, etc. pro
movere ap. Liv. II, 1; III, 40, 43; XXIV, 31, al. _prælia serere_,
h. conserere, ap. Tac. Hist. V, 11. _vulnera serere_ V, 235, et
ap. Lucret. V, 1292, ut alibi _spargere_ vulnera, tela, de quo
vid. not. ad v. 267. Si quid tamen mutandum h.l., præstat forte,
judice quoque Lefeb., lectio ed. R. 2. _famæque n._ κατὰ _Bella_,
_feras_, etc. _agitabat_, olim, in patria; cujus verbi tempus
imperf. cur plane alienum ab h.l. visum sit viro docto in N.
_Allgem. deutsch. Bibl_. T. VIII, P. II, p. 418. haud adsequor.
Idem v. 403. probat _vibrantem capillum_, ut respondent verbis
_horrentes_ e.c.g.
396. _tenuasset_, h. minuisset, consumsisset paulatim, aliquando
malebat N. Heins. coll. Stat Achill. I, 644. Claud. Cons. Hon.
VI, 128 al.
397. _Lagmus_ et _Lagnus_ alii. _Laudus_ Oxon prob. Drak. quia
_Laudia_ Ptolem. est opp. Mauritaniæ Cæsariensis, et _Laud_ Plinio
Mauritaniæ Tingitanæ fl. Hinc tacite id in contextum recepit
Lefeb. _Latmus_ conj. N. Heins. a Latmo ins., quam mihi ignotam
esse fateor: fuit quidem hujus nominis Ciliciæ fl., et Cariæ, seu
Ioniæ mons et urbs: sed h.l. Pœni mentio fit.
Cui sævum adridens; «Narrabis Hamilcaris umbris
Hanc, inquit, dextram, quæ jam post funera vulgi
Hannibalem vobis comitem dabit:» et ferit alte 400
Insurgens gladio cristatæ cassidis æra,
Perque ipsum tegimen crepitantia dissipat ossa.
398. _sævum adridens_, δεινὸν ἐπιμειδήσας, vel μειδιόων, adject. pro
adverbio. Vid. App. μειδιόων βλοσυροῖσι προσώπασι Hom. Il. η, 212,
laudatus a D. Heins.
--Idem victoris sarcasmus IV, 288 sq.; V, 561 sq.; XI, 258. Præter
Homerum Silio præivit Virg. Æn. II, 547 sq.; IX, 742; X, 829 seq.;
XI, 688 seq., ubi vid. Cerda. Conf. Zinzerl. ad Val. Fl. IV, 313 et
sup. ad v. 383. [“XI, 258” recte XI, 255]
399. _post funera_, stragem, cædem, _vulgi_, militum gregariorum, ut
IV, 266, 267. Sic λαὸς ap. Hom., et _populus_, II, 579.
400, 401. _alte Insurgens_, ἐπερείδων Hom. vel ἀνασχόμενος sc. τὴν
χεῖρα Il. γ, 362. Conf. Virg. Æn. XI, 697, et XII, 902.
--_cassidis cristatæ_, Κόρυθος ἱπποδασείης. _tegimen_ capitis,
galeam.
402. _ossa crepitantia_, quæ _perfracta sonant_, IV, 380.
399. _funera vulgi_ scripti, R. 3. Parm. Med. Paris. Vulgo
_vulnera vulgi_, sono auribus ingrato.
402. _tegimen_, non _tegmen_, in optimis membrr. ubique, prob.
N. Heins., qui tamen ad Virg. Æ. III, 594 et VII, 666, utramque
scripturam damnat, et _tegumen_ defendit.
Tum frontem Chremes intonsam umbrante capillo
Septus, et horrentes effingens crine galeros;
Tum Masulus, crudaque virens ad bella senecta 405
Karthalo, non pavidus fetas mulcere leænas;
404. _horrentes effingens crine galeros_, crines formans in speciem
galeri, quum tot cincinnis implicati essent, ut galero similes
viderentur. Male itaque Dausq. ex h.l. efficit, _galerum_ nativam
quoque comam, non semper adscititiam esse, quod jam monuere Drak.,
et Gronov. Obss. IV, 18.
405. _cruda virens senecta_, ex Virg. Æ. VI, 304.
--_crudus_, ὠμὸς, proprie, non coctus, mollitus, corruptos,
fractus et debilitatus, vel annis, ut h.l. et III, 386; V, 569;
XII, 348, vel voluptatibus, ut III, 303, hinc et rudis, durus, asper
III, 514, crudelis, ut ὠμὸν πρᾶγμα seu βούλευμα, et terribilis
VII, 113, fortis V, 423; X, 98; XIII, 224, et malis insuperabilis
IV, 35.
--Cf. II, 439; III, 289; XVI, 236.
406. _mulcere_, domare.
--_fetas_, non gravidas intelligo; sed enixas, quæ jam pepererunt
(ut ap. Virg. Æn. VIII, 630. Ecl. I, 5 al.) et amori iterum
indulgent: tum enim sævissimas esse eas, notum vel ex Virg. Ge. III,
245 sq.
403. _Chromis i. vibrante_ emend. N. Heins. quoniam vulgata in
leges metricas peccat. Sed _Chromis_ mox v. 439. inter Saguntinos
memoratur. _Chremetes_ corrig. Gronov. Obss. IV, 18, et
_umbrante_, pro vulg. _vibrante_, ex Col. et Ox. recipiendum
putabat, prob. Drak. _ubrante_ Put. Versus 403 et 404 in edd.
Junt. Ald. et Nut. duobus sequentibus postponuntur.
406. _Karthalo_ (pro quo rectius forte _Carthalo_ scripseris; vid.
ad v. 3), Gr. Καρθάλων, non _Harcalo_, vel _Cartalo_, Colon.
probb. N. Heins. et Drak. coll. XV, 453. Liv. XXII, 15, 58.
Justin. XVIII, 7. Polyb. I, 53, et Appian. Hannib. c.49. Add. Liv.
XXVII, 16, et Appian. Pun. c. 68 et 74.
Flumineaque urna cælatus Bagrada parmam;
Et vastæ Nasamon Syrtis populator Hyempsal,
Audax in fluctu laceras raptare carinas;
Una omnes dextraque cadunt iraque peremti. 410
407. Imitat. Virg. Æn. VII, 792. In Bagradæ clipeo expressus sui
nominis fluvius (vel urna potius, ejus emblema), ubi forte patria
ejus, vel unde originem duxit; ut in heroum scutis, eorum origo et
imago, vel historia majorum rerumque ab his et a toto olim populo
præclare gestarum, adumbrari solebat. Conf. II, 158; IV, 153; VIII,
385 sq. (ubi Drak. hæc exempla jam excitavit), X, 175; XIV, 212;
XVII, 397. De Bagrada fl. vid. ad VI, 140 seq.
--_cœlatus parmam urna fluminea_, durior formula pro, parmam
gerens, in qua urna, fluvii emblema, sculpta erat; Ern.
408. _Nasamones_, adcolæ _Syrtis vastæ_ h. majoris, ex navium
captarum spoliis ditescentes. Vid. Plin. V, 5; VII, 2; Lucan. IX,
438 sq., 891; Herodot. II, 32; IV, 172, 183.
409. _Audax raptare_, θρασὺς ἁρπάζειν.
407. _Bagrada_, non _Bragrada_, Col. R. 3. Parm. Med. vid. ad VI,
141.
Nec non serpentem diro exarmare veneno
Doctus Athyr, tactuque graves sopire chelydros,
Ac dubiam admoto sobolem explorare ceraste.
411. _exarmare veneno_, ut contra _armare v._ dixit Virg. Æn. IX,
773.
412. _chelydros graves_, h. gravi fœtore, ut ap. Virg. Ge. III, 415,
ubi lectio vulgaris ex h.l. firmari potest. Vid. ibi Heyne.
--_tactu sopire_; nam præter carmina, etiam manuum tactu serpentes
domare et sopire solebant ἐπῳδοὶ, vel ἀσπιδοθῆραι et ὀφιοδιῶκται.
Conf. III, 302; V, 354; VIII, 498 sq. Heyne ad Virg. Æn. VII, 753
seq. et de utroque modo angues domandi, ut de arte ὀφιοδήκτοις
medendi, Plin. VII, 2; Cels. XXVII, 5; Lucan. IX, 891 sq. 922 sq.
(ubi de Marmaridarum Psyllis, ut inf. III, 302, agitur) Strab. XIII,
p. 588; Gell. IX, 2; XVI, 11; Gronov. Obss. II, 1; Heins. ad Ovid.
A. A. II, 102.
413. Afri et inpr. Psylli, genuinam sobolem ab adulterina, admotis
anguibus, dignoscere et _explorare_, δοκιμάζειν, solent. «Mos
_Psyllis_ liberos genitos protinus objiciendi sævissimis
serpentibus, eoque genere pudicitiam conjugum experiendi, non
profugientibus adulterino sanguine natos serpentibus,» Plin. VII, 2.
«Psylli quum arbitrantur, suppositum aliquem esse in stirpe, ei
admovent, ut pungat, colubram. Quum pupugerit, si de genere sit,
vivere: si non sit, mori.» Varro ap. Priscian. VII, 2; Cf. Lucan.
IX, 891 sq. inpr. 906 sq. Solin. c. 27, p. 52; Tzetz. Chil. IV,
hist. 135, v. 339; Ælian. Hist. Anim. I, 57, et Dio. LI, p. 453,
qui posterior præter alia memorat, serpentes veste puerorum tacta
continuo marcescere. Poetam h.l. agnoscas in variandis serpentum
nominibus.
411. _serpentem_, non _serpentes_, scripti.
412. _Athyr_, non _Atyr_, Col.
Tu quoque fatidicis Garamanticus adcola lucis,
Insignis flexo galeam per tempora cornu, 415
Heu! frustra reditum sortes tibi sæpe locutas
Mentitumque Jovem increpitans, occumbis, Iarbas.
Et jam corporibus cumulatus creverat agger,
Perfusæque atra fumabant cæde ruinæ.
414. Ad Iarbam militem traducta, quæ de Iarba, rege Numidiæ, Jovis
Hammonis f., nota sunt vel ex II, 59 sq. VIII, 54 sq.; Virg. Æ. IV,
36, 196 seq.; Justin. XVIII, 6. al.
--_fatidicis lucis_, in quibus oraculum Jovis Hammonis, de quo vid.
III, 10, 673 sq.
--_Garamanticus_, Libycus; vel Silio, ut aliis, laxior est
geographia. Nam Garamantes longe ab hoc oraculo in Marmarica remoti
erant, et vel inter Æthiopiam et Gætuliam, vel in extrema Africæ
parte ultra Gætuliam, colebant. Septemtrionales autem diversi ab
australibus, qui non nisi 20 dierum iter ab Ammoniis aberant. Vid.
Plin. V, 4. Herodot. IV, 174, 183. Cl. Schlichthorst. Geogr. Afric.
Herod. p. 7, 140, 155. _Garamanticus_ pro Garamantice, ut
_ditissimus_ V, 260 al.
415. Galeam cornibus arietinis, insigni Jovis Hammonis, ornatam
habebat, ut ipse ille deus, IX, 298; et ap. Diod. III, 73; et Nabis,
ejus sacerdos, inf. XV, 682; regesque Macedonum post Alexandrum M.,
qui ejusdem dei filius haberi cupiebat, de quo vid. Spanhem. de Usu
et P. Num. Diss. V, p. 346 sqq. Notus enim veterum mos, vel patriam
et originem, vel illustria majorum facta exprimendi ejusmodi
ornamentis, seu clipei, ut sup. v. 407 (ubi vid. not.), seu galeæ,
ut II, 157; V, 79; Liv. XXVII, 33; Stat. Th. VII, 279; Herodian.
I, 14, quæ loca Drak. ad XV, 682 excitavit. Nec minus nota res est,
Jovi Hammoni, ut et Baccho, Pani aliisque, fluviorum inprimis,
numinibus cornua, ad vim majestatemque declarandam apta, tribui:
quæ idea priscis temporibus, quibus homines pelle serina vestium
loco utebantur, orta et a Macedonum regibus renovata est. Vid.
Lessing. Laoc. c. 8, p. 95, c. 9, p. 103; Broukh. ad Prop. III, 15,
19, 30, ad Tibull. II, 1, 3; Jani ad Horat. Od. II, 19, 30.
416. Oraculum mendax frustra incusabat.
--_sortes_, κλῆρος, oraculum, quoniam oracula olim etiam per
sortes, ψήφους, edebantur.
419. Cædes δεινῶς, depingitur.
--_cæde_, sanguine, ut φόνος pro αἷμα.
--_Perfusæ cæde_, adspersæ sanguine. Ern., exponit, mixtæ et
confusæ cadaveribus, quod usui loquendi minus convenit.
417. _Iarba_, non _Hyarba_ Col. ut II, 58, al. vid. Intpp. ad
Virg. Æn. IV, 36 et 196. _Hiarba_ cum adspirat. Cell. et more suo
Drak.
418. _En, jam_ tacite edidit Lefeb.
419. _Confusæque_ ed. Junt. et inde expressæ Nut. al. prob. Dausq.
Male! _fumabant_, non _fumabat_, vel _fervebat_, scripti et
pleræque melioris notæ edd.
Tum ductorem avido clamore in prælia poscit 420
Fulmineus ceu Spartanis latratibus actus,
Quum silvam occursu venantum perdidit, hirto
Horrescit sætis dorso, et postrema capessit
Prælia, canentem mandens aper ore cruorem,
Jamque gemit geminans contra venabula dentem. 425
420. _ductorem_ Hannibalem _poscit_ Murrus _in prælia_, ad singulare
certamen provocat, more heroum.
421. Splendida comparatio, concinnata ad exemplum Virg. Æ. X, 707,
718, ubi vid. Heyne.
--_Fulmineus_ solemne apri et inpr. ejus dentium epitheton, quod
nonnulli ab exertis utrimque dentibus, fulminis cuspides
referentibus, repetunt; alii, qui ad Ovid. Met. VIII, 289,
provocant, ab ardente et calido oris adflatu; alii vero inde, quod,
ut fulmina non in rectum, sed in obliquum feruntur, sic et aper
_obliquo latrantes dissipat ictu_, ut utar verbis Ovid. Met. VIII,
344; unde σῦς δοχμὸς et λικριφὸς αΐξας apud Hom. Il. μ, 148 et
Odyss. τ, 451. Sed poetis _fulminea_ potius dicuntur, quæcumque
instar fulminis cum impetu ruunt, et tam terrorem incutiunt, quam
omnia contundunt et necant, v.c. _ira_, XI, 99; _juvenis_, IX, 393;
_ductor_, XVII, 549; _Scipiadæ fulmina gentis_ et _belli_, VII, 106;
Lucret. III, 1049; Virg. Æn. VI, 843; IX, 812; _fulmen Carthaginis
Hannibal_, XV, 667; _fulmina belli_ milites Pœnorum, VII, 223;
_patria fulmina_, XV, 408; _fulmen linguæ_, VIII, 412; _f. verborum_
Cic. ad Div. IX, 21, quo teste Orat. c. 9, Periclem fulgere et
tonare dixit Aristoph. Conf. Virg. Ge. IV, 561; ἀστεροπῇ ἐναλίγκιος
Hom. Il. ν, 242; πρηστὴρ κεραύνιος al. [“XV, 408” recte XV, 404]
--_Spartani canes_ præstantius genus. Conf. II, 689; III, 295, et
Heyne ad Virg. Ge. III, 345 et 405.
422. _perdidit silvam_, h. securitatem et latebras in silva,
spemque in ea positam; vel viam et reditum in silvam. Sic _perdere
terga_, XIII, 171; _p. fugam_, viam fugæ amittere Martial. de Spect.
XI, 2. 423. _Horrescit sætis dorso_; nam aprorum sætæ erigi solent,
si ad pugnam se expediunt. Φρίξας εὖ λοφίην Hom. Od. τ, 446. Conf.
Stat. Th. II, 129, XI, 531; Virg. Æn. X, 711, ubi vid. Heyne.
_Horrere_ autem, ut semel moneamus, poetis dicuntur, quæ erecta
sunt, seu eminent v.c. segetes, arma, pili ac sætæ, (quæ in subito
frigore et pavore, vel in ira vehementiore eriguntur) omniaque ea,
quibus aspera est et squalida superficies, non lævor ac nitor. Sic
et φρίσσειν, v.c. κάπρος φρίσσει τρίχας, seu ἐθείραις, λήϊον, vel
ἄρουρα φρίσσει σταχύεσσιν, μάχη ἐγχείῃσι, etc. ap. Hesiod. Scut.
171, 391; Hom. Il. ν, 339, 473, ψ, 599 al. Conf. Heyne ad Virg. Æn.
X, 237; nostræ Collect. Vol. IV, p. 122. et VII, 86. _Ed._
421. _latrantibus_ etiam legi posse monet N. Heins. Sed vulgata
exquisitior, quam Drak. ex Virg. Ge. III, 412. Ovid. Metam. XIII,
806, et Fast. II, 231 firmat.
423. _sætis_, non _sævus_, Col. prob. N. Heins. nisi quod _sætas_
maluerit.
424. _canentem_ Col., h. spuma _cana_ mixtum et mandendo in eam
mutatum, ut _cana aqua_, πολιὴ ἅλς, seu θάλασσα. _Spumas
cruentas_ inversa loquendi forma dixit Virg. Ge. III, 203. Drak.
conf. IV, 252, et Claud. laud. Stil. II, 350, ubi vid. Heins.
_spumantem_ R. 3. Parm. Med. ex interpr. _tenentem_ Ox. et Put.
Vulgg. _candentem_, et quidam _ferventem_.
425. _Jamque gemet geminum c. ven. dentem_ Col. Sic et Oxon. nisi
quod vitiose in eo _decem_ pro _dentem_. Vulgg. _J. gemens geminum
c. v. torquet_; sed τὸ _torquet_, quod nec scripti, nec meliores
editi agnoscunt, grammatici potius acumen sapit, quam _dentem_,
cujus ellipsis dura est. _J. gemens geminum v. c. fertur_ Put. et
R. 3. quam lectionem ex verbis Virg. Æ. IX, 553 margini adscriptis
ortam suspicor. Ad hæc corrigenda viri docti certatim operam suam
contulere. _J. acuens geminum c. v. torquet_ conj. Barth. Adv.
VII, 15. _J. ciet geminum c. v. dentem_, vel _J. fremens genuino
intra v. fertur_, vel _J. fremens genuinum intra v. torquet_, vel
denique, quod ipsi et Drak. præ reliquis placebat, _J. fremens
genuino intrat v. dente_, tentabat N. Heins. _Fremere_ voc. propr.
de feris iratis; _dentes_ vero _genuini_ sunt posteriores et
novissimi in extrema gena, seu gingiva, κραντῆρες et
σωφρονιστῆρες. conf. X, 298 et vid. Fest. h.v., Cic. N. D. II,
54; Plin. XI, 37. _J. gemens gemituque intra v. fertur_, vel
_geminum cornu in. v. torquet_, vel _gemino cornu in v. fertur_
invita Minerva emend. Ulit. ad Grat. 109. _J. gemens genuinum
intra v. torquet_ Scalig. in marg. libri sui. Mea qualicumque
sententia, quam tamen ex VV. DD. judicio, vel stare jubebo, vel
cadere patiar levissima, quam propterea in textum recepi,
mutatione lectionis vetustiss. codd. Col. et Ox. locus haud dubie
corruptus, optime ita reconcinnari potest: _J. gemit geminans_, ut
_capessit mandens_ vs. sup. _gemit_ propter vulnera a venatoribus
canibusque inflicta, ut ap. Hom. in simili loco de leone saucio
Il. υ, 169, ἐν δὲ τέ οἱ κραδίῃ στένει ἄλκιμον ἦτορ, et Il. π, 489,
ὤλετο στενάχων taurus. cf. Avien. fab. 17, et Virg. Ge. III, 226;
ex quibus locis patet, hoc verbum immerito a Scalig. Poetic. V, 15
carpi, quod gemitus non sit iracundi et rabidi, sed mœrentis; quod
Drak. etiam refellit coll. Virg. Æn. VII, 15. Lucan. VI, 688.
Petron. Sat. 115, al. conf. Heins. ad Val. Fl. I, 768, qui tamen
h.l. in Scalig. sementiam discedit. Taceo, cujuscumque generis
sonum et strepitum verbo _gemere_ exprimi, (ut ap. Virg. Ge. III,
133, 183; IV, 173. Æn. V, 806; VI, 413; XI, 138, et Hor. Od. I,
14, 6) quia non video, cur gemitus a feris sauciis alienus sit.
_geminans dentem_, h. dentium ictus, ut ap. Virg. Æ. V, 434, 457;
XI, 698; XII, 714. Hor. Od. I, 16, 8. Hæc scripseram, quum deinde
animadverterem, in eandem fere conject. incidisse Cl. Lefeb., qui
coll. v. 168, 537; Virg. Æ. XI, 698, et Val. Fl. VI, 379, edidit.
_J. gemens geminat c. v. dentem_, quæ lectio probatur in Annal.
liter. Gœttingue., Additam. XVII, p. 262, a. 1782. Et sensu quidem
a nostra non differt, sed ab ea, quam antiquiss. MSS. exhibent,
paulo longius recedit, et perperam certe gall. vertitur, _de ses
broches il déchire à coups redoublés les filets des chasseurs_.
Cæterum non magnopere intercedo, quo minus tota cod. Col. lectio
servetur, excepto verbo _gemet_, in cujus locum varia substituere
possis, quæ tamen nemo præstare ausit, v.c. _terit_, aut _acuit_,
ut ap. Hor. Od. III, 20, 10. Virg. Ge. III, 255, et σῦς seu
Κάπριος θήγει ὀδόντας ap. Hom. Il. λ, 416; ν, 475, et ὑπαὶ δέ τε
κόμπος ὀδόντων Γίγνεται, Il. λ, 417; μ, 149, vel _premit_, ut
_dentes_ in vite premere dixit Ovid. Fast. I, 355, nisi malis
_fremit_, vel, ut ap. Virg. Æn. IX, 552, _furit contra v._ κατὰ
_geminum dentem_, qui in ore apri utrinque prominent, ut ap. Ovid.
Metam. VIII, 400.
At parte ex alia qua se insperata juventus
Extulerat portis, ceu spicula nulla manusque
Vim ferre exitiumve queant, permixtus utrisque
Hannibal agminibus passim furit et quatit ensem,
Cantato nuper senior quem fecerat igni 430
Litore ab Hesperidum Temisus; qui carmine pollens
Fidebat magica ferrum crudescere lingua:
426. _insperata_, ex insperato, contra spem et opinionem.
430. _Cantato_, incantato, carmine incenso, magico, vid. ad v. 96,
et VIII, 497; conf. Prop. IV, 5, 13; Ovid. Am. II, 5, 38 et Met.
VII, 98.
431. _Litore ab Hesperidum_, ut sacerdos illa magici sacri, sup. v.
101, et ap. Virg. Æn. IV, 484. De Hesperidum hortis vid. Heyne ad
Virg. l.c. ad Apollod. p. 406 seq. et Comm. de Theog. Hes. in Cer.
v. 11, et Cl. Hermann. Mythol. T. I, p. 402. Conf. III, 282 sq. IV,
638, VI, 184.
432. _crudescere_, crudius, sævius, et hinc nocentius et efficacius
fieri.
427. _Expulerat_ Asc. et Nut.
431. _Temisus_ Col. _Remsus_ Parm. _Rhemisus_ Med. Ald. Gryph. al.
Hinc librariorum stupore in c. Oxon. irrepsit _remissus_, quod
quum in versus legem peccaret, plerique editores _missus_
reposuerunt, forte etiam obfensi locutione nostra, _Temisus ab
litore A._, quæ tamen passim obvia. cf. Liv. I, 50, pr. Virg. Ge.
III, 2, et, quæ loca Drak. ad V, 271, excitavit, inf. VI, 42; X,
174. Prop. IV, 6, 37, Val. Fl. I, 365, Liv. XXXI, 23. Plura
exempla desideranti satisfacient Intpp. ad Petron. c. 38, et
Heins. ad Ovid. Amor. II, 6, 1. ubi eodem modo etiam mox v. 433
_ab oris_ legendum putabat. Sed cave quidquam mutes.
Quantus Bistoniis late Gradivus in oris
Belligero rapitur curru, telumque coruscans,
Titanum quo pulsa cohors, flagrantia bella 435
Cornipedum adflatu tonat, et stridoribus axis.
433. Comparatio desumta a Virg. Æn. XII, 331 seq. ubi vid. Heyne.
--_Quantus_, h. tantum furit H., quantum.
--_Bistoniis oris_, Thracia, (vid. Plin. IV, 11) propria sede
Martis. Conf. IV, 433; Hom. Od. θ, 361; Virg. Æn. III, 13, 35.
Claud. in Rufin. I, 334 sq. De _curru_ Martis conf. IV, 432 sq. et
Heyne ad Virg. Æn. VIII, 433.
434. _telum coruscans_, vibrans, πάλλων δοῦρα Hom. Il. γ, 19,
ε, 495. Ἄρης στιβαρὸν δόρυ κραδαίνων Anacr. XLV, 9.
[435.] _Titanum_ pro Gigantum, quos seriores inpr. poetæ confundere
solent. Conf. Claud. Gigantom. 75 sq.
--_bella flagrantia_, vehementia et acria, vel ardentia quæ cum
ardore geruntur, ut _flag. comitia_ dixit Plin. H. N. Præf.
436. _adflatu_, anhelitu.
436. _tonat_ R. 3. Parm. Med., h. tonare facit, cum strepitu edit.
cf. Martial. VIII, 2, 14, et Heins. ad Claud. in Cons. Olybr. et
Prob. v. 208. _Prospera vibrati tonuerunt omina nimbi_. Proprie
arma et _belli tonant_, ut XII, 300, vel heros _tonat armis_,
_tonat et fulminat bello_, ut IV, 254; XIV, 299. Virg. Ge. IV,
561. Justin. XXXII, 4. Vulgg. _domat_, quod Lef. cum aliis damnat,
cui tamen Scalig., qui idem fecerat, ineptire videtur. _donat_
Junt.
Jamque Hostum, Rutulumque Pholum, ingentemque Metiscum,
Jam Lygdum, Duriumque simul, flavumque Galæsum,
Et geminos, Chromin atque Gyan, demiserat umbris;
437. Notus est poetarum mos, non numerum, sed nomina occisorum
hostium recensendi, quod ad vim ornatumque narrationis, et ad animum
lectoris in eam intendendum plurimum facit.
[438.] _Flavus_, ut ξανθὸς, solenne epitheton virorum fortium et
heroum, quos et pulchritudo decebat, unde iis ξανθὸς τρίχας, seu
ξανθὴν κόμην tribui notum vel ex Hom. Il. α, 197; β, 642; γ, 284;
Od. ν, 399. _flavus Achilles_ dicitur Claud. Paneg. VIII, 556. Hinc
forte et _flaua coma Bellonæ_ inf. V, 220, ut ξανθὰ Γλαυκῶπις Pind.
Nem. X, 13. _Flavi_ autem _crines_ veteribus non minus ac nobis
placebant, unde _flava Phyllis et Chloe_, _flavus Ganymedes_ etc.
ap. Horat. Od. II, 4, 14; III, 9, 19; IV, 4, 4, ξανθὰς μὲν ἀνήψατο
χερσὶν ἐθείρας Medea ap. Apollon. VIII, 828. Conf. inf. III, 402,
IV, 200.
439. _demittere umbris_, _Orco_, et hinc doctius _neci_, vel _leto_,
ut X, 137; XI, 142; XII, 468; XIII, 459; poetis dicitur pro _d. ad
umbras_, vel _manes_, ut IV, 342; XV, 470, ψυχὰς ἄϊδι πρόϊαψεν Hom.
Il. α, 3, h. εἰς ἄϊδα, vel Ἄϊδος, Ἅδου δῶμα, οἶκον ἴαψε, seu
ἔπεμψε ut Il. φ, 48, h. ἐφόνευσε. Conf. Intpp. ad Virg. Æn. II, 85,
398; IX, 527; XII, 884.
437. _Ostum_ Col. unde _Oscum_ conj. N. Heins. ab Osca, colonia
Rom. in Hispania. Vulgg. _Hoscum_. Sed Hostum ex Oxon. Parm. et
Med. recepit Drak. propterea, quod _Hostus_, et inde _Hostius_ ac
_Hostilius_ nomina fuerint Romanis notissima, (prius avo et patri
Tulli Hostilii, aliisque fuisse, tradunt Macrob. I, 6, Liv. I, 12,
IV, 30) et _Hostus_, Hampsagoræ f., memoretur XII, 347, 403, 413,
qui _Hiostus_, Hampsicoræ f., dicitur Liv. XXIII, 40, conf.
Salmas. ad Solin. p. 24. _Rutilumque_ Dausq. Pessime _rutilumque_
Cell. conf. v. 261 sq. _Metiscum_ vid. Heins. et Heyne ad Virg.
Æn. XII, 469.
438. _Durium_, non _Dyrium_ vel _Dirium_, Col. Ox. Parm. Med.
conf. V, 323, et sup. ad v. 306. _Galæsum_ pro vulg. _Galesum_
reposuit N. Heins. Γαλαῖσος, hod. _Galaso_, Calabriæ fl. juxta
Tarentum. vid. Intpp. ad Virg. Ge. IV, 126. Æn. VII, 535, 575, et
Hor. Od. II, 6, 10.
439. _Chromin_ Col. _Chromim_ Put. _Chronim_ Oxon. Vulgo
_Chronum_. cf. Virg. Ecl. VI, 13, et Æn. XI, 675 ubi Heinsius non
_Chromin_, ut h.l., sed _Chromim_ scribendum putabat. Tantum
itaque abest, ut viri docti in ejusmodi nominibus inter se
consentiant, ut ne ipsi quidem satis sibi constent. _Gyan_, non
_Gyam_, Col. Put. et priscæ edd. conf. Intpp. ad Virg. Æn. I, 222,
612; V, 118, 152; X, 318. _dimiserat_ Put. et Med. quod, nescio
quare, concinnius videbatur N. Heins. ad XI, 142; qui tamen aliis
locis (vid. not.) recte damnavit.
Daunum etiam, grata quo non spectatior alter 440
Voce movere fora, atque orando fingere mentes,
Nec legum custos sollertior, aspera telis
Dicta admiscentem: «Quænam te, Pœne, paternæ
Huc adigunt Furiæ? non hæc Sidonia tecta
Feminea fabricata manu, pretiove parata, 445
Exsulibusve datum dimensis litus arenis;
Fundamenta Deum Romanaque fœdera cernis.»
441. _movere fora_, judices.
--_orando_ causas, agendo, dicendo.
--_fingere_ ut πλάσσειν, propr. ex luto, vel cera aliquid formare;
hinc id. qd. _formare_, docere, et h.l. flectere, movere _mentes_,
ut ap. Cic. Brut. 38 et inpr. Legg. III, 40. Cf. Burm. ad Petron.
117, et, quos N. Heins. et Drak. laudarunt, Virg. Æn. VI, 80; Grat.
105; Stat. Silv. V, 3, 192, et Val. Fl. V, 534 ubi Burm. hærebat.
Sic et _formare_, XI, 452, ubi Drak. contulit Hor. Od. I, 10, 3, ej.
Sat. I, 4, 122, et Epist. II, i, 128 al. Vid. Græv. ad Justin.
XX, 4. [“XI, 452” recte XI, 449]
443. Imitat. Virg. Æn. IX, 601 sq.
444. _non hæc Sidonia tecta_, etc., hæc urbs, quam obpugnas, non est
Carthago, a femina, Didone, condita. Conf. sup. v. 24 sq.
445. _pretio parata_, conf. I, 24.
447. _Fundamenta Deum_, urbem, cujus fundam. Deus, Hercules, jecit.
Vid ad v. 273.
--_Romana fœdera_ urbem fœderatam Romanorum.
441. _figere_ malebat Modius. Male!
443. _Quænam_, non _quonam_, scripti, R. 3. Parm. Med. Forte
_quianam_, h. cur, præstiterit h.l. et II, 645; IV, 647 al.
444. _furiæ_, h. furor, insania, non _Furiæ_ cum Drak. scribendum
videtur, ne de Furiis propr. sic dictis h.l. cogitetur. _Quæ vos
dementia adegit_ ap. Virg. Æn. IX, 601. conf. inf. II, 645; IV,
648; X, 117.
446. _dimensæ litus arenæ_ malebat N. Heins.
Ast illum, toto jactantem talia campo,
Ingenti raptum nisu, medioque virorum
Avulsum inter tela globo, et post terga revinctum, 450
Hannibal ad pœnam lentæ mandaverat iræ.
Increpitansque suos inferri signa jubebat;
Perque ipsos cædis cumulos, stragemque jacentum
Monstrabat furibundus iter, cunctosque ciebat
Nomine, et in prædas stantem dabat inprobus urbem. 455
451. _lentæ iræ mandaverat_, ut _lonqa morte necabat_ ap. Virg. Æn.
VIII, 488.
452. _Increpitans_ vid. ad v. 181.
453. _cædis_, occisorum, ut VI, 603; VII, 614.
454, 455. _cunctos ciebat nomine_, nam quod Drak. jam monuit, magnum
habet momentum ad animos militum duci conciliandos eosque ad
virtutem incitandos, si quisque se duci, qui pro meritis omnes, vel
præmiis, vel pœnis adficere potest, notum videt et ab eo nominatim
adpellatur. Conf. IX, 245 seq. Lucan. VII, 286 sq. Heyne et Cerda ad
Virg. Æn. XI, 731; XII, 758. Heins. ad Claud. Cons. Hon. VI, 255, et
Burm. ad Val. Fl. IV, 649.
455. _stantem_, adhuc salvam, _urbem_ militibus ad prædam proposuit.
Conf. Liv. XXI, 11.
454. _cuneosque_ emend. idem h.l. cf. ad IV, 144. Sed vid. not.
455. _prædam_ Tell. a m. pr. quod recepit Lefeb., qui verba nostra
e Cic. Phil. IV, 9, c. 4, petita putat. Sed vulgata doctior.
Sed postquam a trepidis adlatum, fervere partem
Diversam Marte infausto, Murroque secundos
Hunc Superos tribuisse diem, ruit ocius amens
Lymphato cursu, atque ingentes deserit actus.
456. Similis locus est Virg, Æn. IX, 691 sq.
--_adlatum_, nuncius adlatus, nunciatum, ut, XII, 338.
--_a trepidis_, ab iis, qui formidinis pleni festinabant.
--_fervere Marte_, ut ap. Virg. Æn. VIII, 676.
457, 458. _secundos_, faventes.
459. _ruit ocius amens Lymphato cursu_, oratio turget. Conf. VII,
357; VIII, 153; XII, 545; Virg. Æn. VII, 377.
--_Lymphatus_, νυμφόληπτος, h. ὁ τῇ Νύμφῃ λαμβάνεται, qui ob
Nympham et quodcumque aliud numen, sive conspectum, sive iratum,
furore conripitur; hinc terrore aliquo divinitus
injecto perturbatus, vel simpl. perterritus, et, ut h.l., insanus.
Cf. Cuper. Obss. III, 12, et Burm. ad Val. Fl. III, 46.
459. _ingentes actus_, res alia parte gestas et v. 426, 455
memoratas.
Letiferum nutant fulgentes vertice cristæ: 460
Crine ut flammifero terret fera regna cometes,
Sanguineum spargens ignem; vomit atra rubentes
Fax cælo radios, ac sæva luce coruscum
Scintillat sidus, terrisque extrema minatur.
460. Δεινὸν δὲ λόφος καθύπερθεν ἔνευεν, Hom. Il. γ, 337 et al.
--_Letiferum_ conf. ad v. 398.
--Vim comparationis, quam Silius sublegit Maroni, Æn. X, 270, 275,
nonnulli in cursu, propensione, aut prolapsione, alii vero (quibus
favet locus Virg. ubi vid. Heyne) in fulgore cristarum ac cometæ,
et Drak. denique in eo positam putat, quod, quemadmodum cometæ
adparitio pestem, famem aliaque mala humano generi portendere atque
inmittere credebatur, ita quoque terribilis adspectus Hannibalis
cristarumque in capite ejus nutantium, quæ ipso motu impetum ejus
iramque declarabant, letiferum Saguntinis terrorem incuteret. Confer
VIII, 636; Virg. Ge. I, 488; Plin. II, 25; Sueton. Ner. c. 36, et
Claud. 46; Tibull. II, 5, 71; Cic. de N. D. II, 5; Lucan. I, 526 sq.
Tac. Ann. XIV, 22; XV, 47; Val. Fl. V, 370 sq. ubi vid. Burm.
[461.] _Crine_, vid. sup. ad v. 358.
--_fera regna_, h. barbaros incultosque populos, physicæ rationis
ignaros.
462. _vomit_, emittit.
--_atra_, tristis, perniciosa, terribilis, ut mox _sæva luce_ et
_dirum lumen_.
463. _Fax_ poetis dicitur ignis, inpr. cometæ et stellarum, v.c.
Virg. Æn. II, 694; Val. Fl. l.c. Sen. Octav. 232.
464. _extrema_ sc. mala.
460. _Letiferum nutant_ Col. probb. N. Heins. et Drak. coll. v.
501, 524; II, 399; IV, 353; XVII, 397. Stat. Th. VII, 528; XII,
410. Claud. Cons. Olyb. et Prob. 4, 119 (ubi vid. Heins.) et in
Rufin. II, 355. Hom. Il. ν, 115; ο, 481; π, 138. Vulgg.
_Letiferumque micant_; sed sane satis erat, _fulgentes cristas_
dixisse, monente N. Heins. _Letiferumque nutant_ tacite et vitiose
edidit Lefeb. _Letifero nutant surgentes_ Parm. _Letiferæ_ alii.
463. _læva luce_ suspicari possis, coll. Virg. Æn. X, 275.
Præcipiti dant tela viam, dant signa, virique; 465
Atque ambæ trepidant acies: jacit igneus hastæ
Dirum lumen apex, ac late fulgurat umbo.
Talis ubi Ægæo surgente ad sidera ponto
Per longum vasto Cori cum murmure fluctus
Suspensum in terras portat mare, frigida nautis 470
Corda tremunt: sonat ille procul, flatuque tumescens
Curvatis pavidas transmittit Cycladas undis.
467. _apex_, eminentia, summa pars v.c. galeæ, λοφός, conus ap.
Virg. Æn. X, 270; XII, 492, h.l. hastæ, h. cuspis, αἰχμὴ,
ἐπιδορατὶς, ἀκωκή.
468. Quemadmodum fluctus, _per longum_, in alto, procul a litore,
ubi frangitur, vento tumescens (qui nautis _Hulle_ vel _Surf._
dicitur), ingenti cura impetu sonituque in litus fertur; sic
Hannibal magno armorum strepitu, procul audito, præceps in hostes
ruit. Conf. Lichtenberg. V. Cl. _Magasin für d. physik_ T. II,
P. III, p. 38. Egregia comparatio, repetita inf. IV, 243 seqq. et
VIII, 428, 429, quam tamen Silius non minus debet Virg. Ge. III, 236
seqq. coll. Æn. VII, 528 sq. XII, 365 sqq. hic autem Hom. Il. δ, 422
seqq. (ubi vid. Koppen) coll. ν, 795, 799. Possis etiam vim ejus in
terrore militum et nautarum quærere; sed ornatus tum minus placet.
--_Ægæum mare_ cum dilectu positum, quoniam tam propter insulas,
_Cycladas_ inprimis, et interjecta vada, scopulos ac promontoria
periculosissimum, quam ob aquilones, vehementer in eo spirantes,
procellosissimum est. Conf. Heyne ad Virg. Æn. XII, 366.
469. _Corus_, seu caurus, ἀργέστης, _Nordwest_, ventus vehementior.
vid. Heyne ad Virg. Ge. III, 278; Plin. XVIII, 34.
470. _Suspensum mare_ id. qd. mox _unda curvata_, alias _sinuata_,
h. tumida, in altum sublata, ut XV, 154, κῦμα κυρτωθὲν Hom. Od. λ,
243, vel κυρτὸν Il. δ, 426, et ν, 799. Conf. VV. DD. ad Virg. Ge.
IV, 361, et Æn. III, 564; Burm. ad Val. Fl. I, 615, et Drak. ad h.l.
ubi laudat Nonn. Dion. VI, 127 (Βορείοθεν ἀγκύλον ὕδωρ); Ovid. Met.
XI, 505; XV, 508; Stat. Th. V, 384; XI, 437, et Avien. Descr. Orb.
v. 296.
471. _sonat ille procul_, sæpe si plura milliara abest.
--_flatuque tumescens_, nonnunquam ad altitudinem XX pedum.
472. _pavidas_, quarum incolæ pavidi sunt ob æstum maris.
--_transmittit_, transit, ut IV, 345; VIII, 551 al. Conf. Virg. Æn.
IV, 154.
466. _Æque ambæ_ R. 3, et Parm. Non male.
468. _Talis_, non _Qualis_, scripti. _Egeo_ Dausq. Male! Est
Ἀιγαῖον, cui αἶγες h. τὰ κύματα, fluctus et procellæ nomen
dederunt, monente D. Heins.
472. _Turbatis gravidas_ emend. D. Heins. coll. XIII, 494. Male!
Non cuncta e muris unum incessentia tela,
Fumantesque ante ora faces, non saxa per artem
Tormentis excussa tenent: ut tegmina primum 475
Fulgentis galeæ conspexit, et arma cruento
Inter solem auro rutilantia, turbidus infit:
475. _tenent_, retinent.
--_tegmina galeæ_, propr. capitis, ipsa Murri galea.
476. _cruento_, cruore adsperso, vel rubro, ut ap. Virg. Ge. I, 306.
477. _turbidus infit_, verba Maroniana Æn. XII, 10.
--_turbidus_, ταραχθεὶς, seu τεταραγμένος, turbatus, commotus, ira
furens. Conf. Heyne ad Virg. Æn. IX, 57; X, 648, 763; XI, 742, et
inf. II, 529.
«En, qui res Libycas, inceptaque tanta retardet,
Romani Murrus belli mora! Fœdera, faxo,
Jam noscas, quid vana queant, et vester Iberus. 480
478. Amara irrisio Murri et fœderis, a Romanis cum Hasdrubale
renovati, quo libertas Saguntinorum pacta, et _Iberus_ finis
utriusque imperii constitutus. Vid. Duker. ad Flor. II, 6, et sup.
ad v. 294.
479. _belli mora_ (quæ verba vs. præc. explicantur) ut ap. Virg. Æn.
X, 428, ubi vid. Heyne. _Mora_, is qui moratur, ut _principium_,
princeps, vel is, unde quid principium ducit; _spes_ is, qui sperat;
_palma_ is, de quo victoria restat reportanda; _imperium_ imperator,
quæ comparavit Drak. ad VIII, 33; XV, 749; XVI, 504, 507. Conf.
Intpp. ad Val. Fl. I, 23.
480. _quid queant_, quantum apud me valeant, quam vim habeant.
--_vester Iberus_, qui vobis favet, quoniam nobis per pacta non
licet, eum transire. Conf. ad I, 118 et IV, 648; Barthius Adv. VII,
15, hæc notat: «Quomodo _vester_, qui ab iis contemnebatur? an
_Iberum_ dicit modo a Murro in pugna occisum, ut _vester_ sit, quem
ad urbem vestrum concidi posse speratis?» Sed vid. Gronov. Obss.
IV, 18.
Fer tecum castamque fidem servataque jura:
Deceptos mihi linque Deos.» Cui talia Murrus:
«Exoptatus ades! mens olim prælia poscit,
Speque tui flagrat capitis: fer debita fraudum
Præmia, et Italiam tellure inquire sub ima. 485
Longum in Dardanios fines iter, atque nivalem
Pyrenen, Alpesque tibi mea dextera donat.»
481. _Castus_, purus a vitiis, sanctus, inviolabilis, ut ἁγνὸς pro
ὅσιος, unde _fides casta_, quæ _sancta_ dicitur, II, 479; _sacra_,
XIII, 281, et _alma_, h. venerabilis, Cic. Off. III, 29. Hinc
_castus_ etiam est fidus, qui fidem servat, III, 1, et XVII, 131 ubi
Drak. monet, _castum_ obponi perfido, vel perjuro, v.c. apud Cic.
pro Rosc. Com. c. 7. Conf. Ernesti Clav. Cic. et ad Tac. Germ.
c. 40.
--_Fer tecum_, tibi habe.
--_servata jura_, religionem in pacis legibus servandis. Inpia
verba, sed ab heroum et Hannibalis animo (vid. sup. v. 56, 58) non
aliena.
482. _Deceptos Deos_, per quos pejeravimus, ut VI, 693, unde mox
_fraudum_ pro perjurio.
483. _olim_, jamdudum.
484. _Spe tui capitis_, h. te occidendi.
485. Conf. Virg. Æneid. lib. X, v. 650, p. 164, T. IV, nost. edit.
_Ed._
486. Similis sarcasmus in Homero et Marone passim obvius. Conf. II,
325.
487. _donat_, h. condonat, remittit, (_erspart_) laborem hos montes
transeundi, et per eos in _fines Dardanios_, h. Italiæ contendendi.
Vid. Ind. et cfr. II, 325; Gronov. Obss. III, 23; Jani ad Horat. Od.
III, 3, 33; Heins. ad Ovid. A. A. III, 85; Burm. ad Val. Flacc. I,
473; quosque Drak. ad h.l. et ad XV, 603, citavit; Sen. Œd. 1001;
Lucan. IV, 764; VI, 58; IX, 1091. Val. Flacc. II, 473; Stat. Th.
VII, 557; Ovid. ex Ponto II, 7, 51; Liv. VIII, 35; Græv. ad Cic. Ep.
ad Div. V, 4; Gronov. ad Sen. Med. 1015, et Phœniss. 235, 456.
481. _Fert equum_ scripti, unde _Fer tecum_ ingeniose reposuit
D. Heins. Cf. loca a N. Heins. et Drak. adscripta, Avien. fab.
XLII. Senec. Med. 270. Juven. Sat. III, 276. Quintil. Declam. III,
p. 38. Vulgg. _Ferto equum_, et _Fer æquum_ Parm. _cassamque_,
h. inanem, nil profuturam Saguntinis, ut III, 17; X, 116, malebat
N. Heins.
Hæc inter cernens subeuntem comminus hostem,
Præruptumque loci fidum sibi, conripit ingens
Aggere convulso saxum, et nitentis in ora 490
Devolvit, pronoque silex ruit incitus ictu.
Subsedit duro concussus fragmine muri.
Tum pudor adcendit mentem, nec conscia fallit
Virtus pressa loco; frendens luctatur, et ægro
Scandit in adversam per saxa vetantia nisu. 495
488. _subeuntem_ ex loco inferiori.
489. _fidum_ v. ad IV, 24.
490. _nitentis_, enitentis Hannibalis, conantis adscendere.
491. _prono ictu_, ex loco superiore.
492. _Subsedit_, ὑφιζάνει, delitui sub clipeo; vel potius decidit,
delapsus est. Id non memorant historici.
493. Sunt fere verba Virg. Æn. V, 455, et XII, 666 seqq.
--_conscia Virtus_, conscientia virtutis.
--_fallit_, destituit eum.
494. _pressa loco_, obpressa, victa iniquitate loci.
--_ægro_, ob vulnus
495. _vetantia_, obstantia, adscensu difficilia.
489. Vulgo post _loci_ distinguunt; sed sensus verborum est:
altitudinem loci sibi favere. _Per prærupta loci_ et v. 491,
_actu_ conj. N. Heins.
495. _vetantia_ Col. quod coll. IX, 262. Claud. in Ruffin. II, 184
et Gronov. Diatr. Stat. c. 45, tuetur N. Heins. etsi _negantia_
quoque scribi posse monet. Vulgg. _minantia_; alii _mutantia_,
_micantia_, _nutantia_. _nisu_, non _nixu_, Col. Parm. Med., ut
ubivis scribendum præcipiunt N. Heins. et Drak.
Sed postquam propior vicino lumine fulsit,
Et tota se mole tulit, velut incita clausum
Agmina Pœnorum cingant, et cuncta paventem
Castra premant, lato Murrus caligat in hoste.
496. Subita animi perturbatio ingensque terror, propiore hostis
adcessu, Murro injectus omnia in Hannibale augent, ut fortior subito
majorque adpareat, et Murrus caligat, ἀμβλυώττει, occæcatur, tantam
repente oculis caliginem pavore obfusum sentit, ut universo Pænorum
exercitu cinctus sibi videatur. _Caligant_ oculi _vicini luminis_
fulgore. Conf. XIV, 89, et ad II, 299.
--_lumine_, splendore armorum. Sed cf. Virg. Æn. I, 588.
497. _tota se mole tulit_, ut ap. Virg. Æn. III, 655; V, 373 et
inpr. VIII, 199 ad quæ loca vid. Heyne, et Burm. ad Val. Flacc. VI,
104.
499. _hostis latus_, πλατύνωτος, ευρύνωτος, cujus humeri sunt lati,
ὤμοι εὐρέες, quales decent heroem, qui ἀνὴρ πελώριος ἠΰς τε μέγας
τε esse solet. Vid. Ind. v. _latus_ et _ingens_, Intpp. ad Virg. Æn.
I, 589; VI, 413; Clark. ad Hom. Il. γ, 226 et Drak. ad h.l. Sed h.l.
potest etiam _hostis latus_ esse, qui Murro paventi geminatus quasi
videbatur. Conf. Virg. Æn. IV, 470, ibique Heyne. Quod proprie ad
insaniam spectat, poeta ad terrorem transtulit.
496. _propior_, non _propius_, scripti R. 3. Parm. Med.
499. _læto_ corrig. Dausq. Male!
Mille simul dextræ, densusque micare videtur 500
Ensis, et innumeræ nutare in casside cristæ.
Conclamant utrimque acies, ceu tota Saguntos
Igne micet: trahit instanti languentia leto
Membra pavens Murrus, supremaque vota capessit:
«Conditor Alcide, cujus vestigia sacra 505
Incolimus, terræ minitantem averte procellam,
Si tua non segni defenso mœnia dextra.»
503. Conf. Virg. Æn. III, 140.
505. _Conditor_ Sagunti. Vid. sup. ad v. 273.
--_vestigia_, locum, in quo ejus vestigia sunt.
--_sacra_, divina, Dei. Cf. ad VII, 9.
506. _terræ minitantem averte procellam_, ut ap. Virg. Æn. III, 620.
501. _innumera_ conj. N. Heins.
503. _ingenti_ pro _instanti_ Tell. unde _urgenti_ reposuit Lefeb.
coll. Virg. Æn. II, 653. Non male, sed frustra.
506. _sacra terra_, vel _terræ huic_ suspic. N. Heins.
507. _defendo_ Col.
Dumque orat cæloque adtollit lumina supplex;
«Cerne, ait, an nostris longe Tirynthius ausis
Justius adfuerit: ni displicet æmula virtus, 510
Haud me dissimilem, Alcide, primoribus annis
Agnosces, invicte, tuis: fer numen amicum;
Et, Trojæ quondam primis memorate ruinis,
Dexter ades Phrygiæ delenti stirpis alumnos.»
509. _ait_ scil. Hannibal, per ludibrium ejusdem Herculis auxilium
implorans, cui se comparare solebat. Vid. Liv. XXI, 41, inf. II,
356; IV, 4 al.
512. _fer numen_, h. auxilium, ut ap. Virg. Æn. I, 666 (conf. V.L.
ad v. 93.), vel præsta te mihi propitium.
--_amicum_, benignum, ut contra _male amicum_ ap. Virg. Æn. II,
735.
513. _Trojæ quondam primis memorate ruinis_. Res satis nota, vel ex
Hom. Il. ε, 638 seqq. Ovid. Met. XI, 194 sq. et Apollod. II, 6, iv.
Conf. sup. ad v. 43.
514. _Dexter_, propitius, _ades_, fer opem mihi, populum Romanum
Trojana stirpe oriundum _delenti_, evertere conanti. Conf. ad v. 14.
Sic Pœnus, pressumque ira simul exigit ensem, 515
Qua capuli statuere moræ; teloque relato
Horrida labentis perfunditur arma cruore.
[515.] _pressum_, _inpressum_, _exigit_, pro simpl. transadigit, sc.
in Murri corpus. Conf. ad v. 307 et 383.
516. _Qua_, quatenus, quousque, _moræ capuli_, (ut _m. loricæ_, et
_clipei_ ap. Virg. Æn. X, 485 et XII, 541)
--_statuere_, voluere, jussere, permisere. Conf. Burm. ad Grat.
110.
--_relato_, extracto ex vulnere.
515. _utero_, vel _humero_, pro _ira_, suspic. N. Heins., qui
tamen vulgatam lect. quodammodo ferri posse fatetur, coll. IX,
382.
516. _mora_ Parm. _Qua c. stant ære moræ_ conj. Livineius, et _Qua
capulus dat in ære moras_ N. Heins. coll. Stat. Th. IX, 104 et
327. Lenior forte medicina. _Qua c. voluere moræ_, vel _Qua
c. datur ob moras_.
517. _labentis_ sc. Murri, scripti et priscæ edd. Vulgo _labenti_,
probb. Barth. et Dausq.
Ilicet ingenti casu turbata juventus
Procurrit: nota arma viri corpusque superbo
Victori spoliare negant: coit aucta vicissim 520
Hortando manus, et glomerata mole feruntur.
518. Si quem splendor quidam orationis et audacior spiritus
delectat, eum hic locus inprimis tenebit, quo singula instar
miraculorum aucta verbis, inpr. Junonis adparentis machinatio, quæ
in Hannibalis favorem facta est. Ern.
--_ingenti casu_, gravi malo, vel morte ingentis, magni viri.
520. _negant_, vetant, inpediunt.
521. _feruntur_, φέρονται, inruunt.
--_mole_, multitudine.
Hinc saxis galea, hinc clipeus sonat æreus hastis;
Incessunt sudibus, librataque pondera plumbi
Certatim jaciunt: decisæ vertice cristæ,
Dereptumque decus nutantum in cæde jubarum: 525
Jamque agitur largus per membra fluentia sudor,
Et stant loricæ squamis horrentia tela;
Nec requies, tegimenve datur mutare sub ictu.
Genua labant, fessique humeri gestamina laxant.
522. Hæc adumbrata ex Marone, qui Turnum simili periculo exponit,
Æn. IX, 806 sqq. ubi vid. Heyne.
525. _cæde_, sanguine, ut φόνος.
[526.] _fluentia_, pro fluens. Cf. Virg. Æn. III, 626.
527. _horrentia_ vid. ad v. 422. [recte 423]
528. _tegimen_ pectoris, h. loricam, telis ubique transfixam.
--_mutare_ cum alia adhuc integra, non _datur_, conceditur.
529. _gestamina_, θώρηκα, ὃν φορέεσκε. Conf. Virg. Æn. III, 286.
524. _decisæ vertice_ Col. Parm. Med. prob. N. Heins. qui tamen et
_decussæ_, vel _detersæ_, vel _præcisæ_ scribi posse observat. _et
dempsæ vertice_ Put. _et densæ v._ Ox. et R. 3. Vulgg. _decisæ in
v._
525. _Dereptumque_, pro _direptumque_, reposui cum Lefeb., qui id
in veteribus quibusdam, quos vellem nominasset, reperiri testatur.
_Deripere_ est deorsum rapere, detrahere sc. auferre per vim;
_diripere_ vero in partes et loca diversa rapere, distrahere,
discindere: cujus differentiæ N. Heins., quem h.l. vulgata lect.
non obfendisse videtur, rationem habuit ad IX, 29; X, 319, 599;
XI, 377; XII, 309; ad Virg. Æn. I, 211; X, 475; XI, 743, ad Ovid.
Amor. I, 5, 13, 14, 12, et Mett. III, 52; VI, 566; XI, 29.
527. _Extant_ corrig. N. Heins. Sed τὸ _stant_, h. hærent in
squamis, iis infixa, firmat Drak. ex. IV, 142. conf. ad II, 639.
Tum creber, penitusque trahens suspiria, sicco 530
Fumat ab ore vapor, nisuque elisus anhelo
Auditur gemitus, fractumque in casside murmur.
Mente adversa domat, gaudetque nitescere duris
Virtutem, et decoris pretio discrimina pensat.
530. Non muliebriter suspirat et gemit Hannibal, quod putat Ern.,
sed immani labore, cui fortiter omnibusque animi viribus resistit,
obpressus, suspiria, anhelitum gemitumque de alto pectore ducit,
quod ab herois dignitate animique magnitudine non abhorret. Neque
tamen diffiteor hanc displicere mihi orationis luxuriem, qua Silius
exornavit verba Virg. Æn. IX, 812, 814.
--_creber_, crebro.
531. _ab ore sicco_, sitiente, ἀφ᾽ αὑαλέων στομάτων ap. Callim.
H. in Cer. v. 6. Conf. Virg. Æn. V, 199; IX, 812 sq.
--_nisu elisus anhelo_, vix et difficulter editus.
532. _fractum in casside murmur_, sonus cassidis fractæ, vel potius
sonitus non continuus, modo fortior, modo remissior. Conf. Heyne ad
Virg. Ge. IV, 72, et Stat. Theb. X, 323.
533. _domat_, superat, fortiter ferendo.
--_gaudet_, animum recipit reputans etc.
534. _decoris pretio discrimina pensat_, ex gloriæ magnitudine
pericula æstimat; pericula laude, quæ inde redundare possit,
ponderat, et cum ea confert, ut _adversa secundis_, et _nova
maleficia veteribus pensare_ dixit Liv. XXVII, 40; et XXXVII, 1.
Huic mentis constantiæ et herois dignitati _gemitus_ male convenire
videtur. Sed cf. Hom. φ, 272 sqq. Val. Fl. V, 311 al.
533. _gaudetque_ scripti et R. 3. Parm. Med. _suadetque_ primus
edidit Marsus, qui exponit, suadetque sibi. Dausq. militibus,
inquit, exemplo suo suadet, et facit, ut duris enitescere ament,
quoniam efficacius res gestæ, quam verba suadent.
Hic subitus scisso densa inter nubila cælo 535
Erupit quatiens terram fragor; et super ipsas
Bis Pater intonuit geminato fulmine pugnas.
535. Jupiter, fœderis rupti vindex, triste Pœnis dat augurium, et
_lanceam_, (_tragulam_ apud Liv. XXI, 7.) quasi de cælo missam, ita
dirigit, ut Hannibal ea saucietur. Egregium phantasma et commentum
poetæ, quod ad nobilitandum vulnus Hannibali inflictum, magnumque
hujus rei momentum declarandum, et hinc ad animos legentium
excitandos permultum valet. Conf. Liv. l.c.
--_scisso_ vid. ad I, 135. Sic _findi_ ap. Liv. XXI, 1, et in
sacris quoque libris σχιζόμενοι οὐρανοὶ Marc. I, 10, οὐρανοὶ
ἀνεῴχθησαν Matth. III, 26. Conf. Hard. ad Plin. lib. II, 26, et
Heins. ad Ovid. Fast. III, 371.
--_densa inter nubila_, triste augurium, ut lætum, cælo sereno.
Cf. Virg. Æn. VII, 141. Αἴσιον δ᾽ ἐπί οἱ Κρονίων Ζεὺς πατὴρ ἔκλαγξε
βροντὰν; Pind. Pyth. IV, 40 sqq. 343 sq.
Inde inter nubes ventorum turbine cœco
Ultrix injusti vibravit lancea belli,
Ac femine adverso librata cuspide sedit. 540
538. _turbine cœco_ Conf. V, 401, et Virg. Æn. XII, 320.
[539.] _lancea vibravit_ scil. se, h. vibrata est, passive, absolute
et intransit. ut passim. vid. Ind. Sic et _advertere_ sup. v. 288,
ubi vid. V.L. _convertit_, IX, 645, ubi Drak. monet, similiter dici
_vertit_ Liv. II, 62; V, 18, 49. Claud. in Eutrop. I, 251:
_præcipitavere_ Liv. V, 18: _mutans_ Tac. Ann. XII, 29: _effringet_
inf. I, 647. Ita quoque μεταβάλλειν ap. Aristot. παρακινήσαντα ap.
Aristoph. in Βατραχ. et κεύθει ap. Sophocl. in Œd: Tyr. quos
laudavit D. Heins. ad h.l. ut ναίω, ναιετάω aliaque omittam. Conf.
Duker. ad Liv. III, 6. Cortii Exc. VI, ad Sallust. b. Jug. c. 85;
Ernesti clav. Cic. vid. _vibrare_ et _convertere_, Heins. et Heyne
ad Virg. Æn. I, 104; II, 208; X, 857. VV. DD. ad Hor. Od. IV, 10, 5,
et Burm. ad Petron. c. 47.
540. _sedit_ hasta, vulnus, etc. vid. Ind. et Heins. ad Ovid. Met.
lib. XV, vers. 162. Burman. ad Lucanum lib. I, vers. 31.
540. _femine_, non _femore_, Col. vid. Heins. ad Virg. Æ. X, 788,
et, quos Drak. laudat, Gell. VII, 12. Plaut. Mil. II, 2, 48. Varr.
R. R. III, 9. Plin. XXVIII, 2. Gron. ad Liv. XXX, 18. Broukh. ad
Tibull. I, 9, 26 al.
Tarpeiæ rupes, Superisque habitabile saxum;
Et vos, virginea lucentes semper in ara,
Laomedonteæ Trojana altaria flammæ;
Heu! quantum vobis fallacis imagine teli
Promisere Dei? propius si pressa furenti 545
Hasta foret, clausæ starent mortalibus Alpes,
Nec, Trasymene, tuis nunc Allia cederet undis.
541. Vobis, o Romani, quanta nunc spes adfulgebat, evitandi clades,
a Pœno olim adcipiendas?
541. _Tarpeiæ rupes_, plur. pro sing. ut II, 33; VII, 56; VIII, 341;
XI, 267.
--_Superis_, a Jove, Junone et Minerva, _habitabile_, dignum quod
habitetur, vel habitatum: _saxum_ Tarpeium, scilicet mons
Capitolinus.
542. _ara virginea_, virginis, Vestæ.
543. _flammæ Laomedonteæ_, Trojanæ, ignis et sacra Vestæ, quæ Æneas,
capta Troja, secum in Italiam abduxisse credebatur. Cf. V, 82; XIII,
620, et Heyne Exc. IX, Virg. Æn. II.
--En insignem tautologiam luxuriamque poetæ, qui _Laomedonteæ_ et
_Trojana_, _aram_ et _altaria_ jungit.
544. _fallacis_, quod Saguntinorum spes fefellit, quia Pœnum non
necavit.
545. _propius_, altius; _pressa_, inpressa, infixa.
546. _starent_, essent, seu forent.
--_Alpes_, via per A., quam post Herculem primus hominum munivit.
547. Nec Trasymenus lacus nobilior clade Romanorum factus esset,
quam _Allia_, parvus fl. de quo vid. Heyne Exc. VIII, ad Virg. Æ.
VII, 717. Clades Alliensis satis nota vel ex Liv. V, 37 sq.
Sed Juno, adspectans Pyrenes vertice celsæ
Nava rudimenta, et primos in Marte calores,
Ut videt impressum conjecta cuspide vulnus, 550
Advolat, obscura circumdata nube, per auras,
Et validam duris evellit ab ossibus hastam.
548. In hunc locum omnino transferri possunt, quæ disputavit Heyne
ad Virg. Æn. IX, 802; XII, 134, et inpr. in Exc. ad Æn. IX, 638,
unde adparebit, Silium etiam vitia Maronis imitari.
549. _calores_, ardorem bellandi, primos conatus juvenis ferventis
animo.
549. _Nava_, h. strenua (unde _navare_), fortia, Col. cf. ad v.
560, IV, 485; V, 412; VII, 350; XVII, 126. Heins. ad Ovid. ex
P. I, 10, 12, et Trist. V, 3, 37. Vulgg. _Vana_, prob. Dausq.,
qui primos inritosque conatus Hannib. in Sagunto expugnanda
intelligit. [“v. 560 ... XVII, 126” recte v. 561 ... XVII, 125]
550, 551. Hos versus, vulgo omissos, e c. Coll. restituit Modius,
qui recte monet, a Junone, quæ in vertice Pyrenes stare fingitur,
hastam ex H. corpore non potuisse evelli. Præterea v. 552. _Et
validam_ in omnibus scriptis et edd. Med. Marsi et Martini
Herbipol. legitur, unde nonnulla hic excidisse adparet. Hinc
Nicander primus in Juntina _Invalidam hastam_ dedit, quam nonnulli
explicant valde validam, ut _incana menta_ ap. Virg. Ge. III,
311, Dausq. autem, quæ, licet duris ossibus inpacta, tamen Pœnum
non necare valuerit, ut _fallax telum_ v. 544. _Evalidam_ R. 3, et
Parm. prob. Gesnero in Thes. philol. qui non satis validam
exponit, ut _edurus_, _egelidus_, _exalbidus_. _Et calidam_,
sanguine tepefactam, malebat Burm.
Ille tegit clipeo fusum per membra cruorem,
Tardaque paulatim et dubio vestigia nisu
Alternata trahens, aversus ab aggere cedit. 555
554. _vestigia_, pedem, _Alternata trahens_, ὀλίγον γόνυ γουνὸς
ἀμείβων, Hom. Il. Λ, 546. Conf. Virg. Æn. IX, 797, XII, 386 et Val.
Fl. II, 93 ubi vid. Burm.
--_nisu_, vi. Cf. Ind.
555. _aversus_, Col. et Ox. cum plerisque editis. _adversus_ Put.
et priscæ edd.
Nox tandem optatis terras pontumque tenebris
Condidit, et pugnas erepta luce diremit.
At duræ invigilant mentes, molemque reponunt
Noctis opus: clausos acuunt extrema pericli,
Et fractis rebus violentior ultima virtus. 560
558. Saguntinos per noctem urbem, quantum potuerint, muniisse
murosque refecisse, apte ad miserationem singulatim tradit poeta;
Livius vero XXI, 8 et 11, per aliquot dies quietem Saguntinis ab
certaminibus datam esse, quam sententiam Silius inf. v. 581, 583,
expressit. Ern.
--_mentes duræ_ sunt, vel obduratæ, pertinaces, obfirmatæ, quæ
flecti non poterant, et in fide erga Romanos obstinate manebant (ut
ap. Val. Fl. IV, 175, ubi Burm.), vel induratæ ad bellum, laborem et
quævis mala ferenda, ut III, 161; VIII, 516, 608, et ap. Virg. Ge.
II, 170 et Æ. III, 94, V, 730; Liv. XXVII, 48 (_Ligures durum in
armis genus_); Hor. Od. II, 12, 11; Ovid. Trist. V, 5, 51. Conf.
inf. ad VI, 308.
--_molem_, muros, et aggerem, ut v. 579.
--_reponunt_, reficiunt, iterum exstruunt; nam _ponere_ est
condere.
Vid. sup. ad v. 24, et Heins. ad Ovid. Fast. II, 63.
559. Vis desperationis exprimitur, ut X, 218 sq. et ap. Stat. Th.
VII, 699.
--_acuunt_, ad virtutem strenuamque urbis defensionem adcendunt.
Cf. ad v. 113.
Hinc puer, invalidique senes, hinc femina ferre
Certat opem in dubiis miserando nava labori,
Saxaque mananti subvectat vulnere miles.
561. Verba Maroniana, Æn. XII, 131 seq. quem locum ex Hom. Il. Σ
514, 515, adumbratum suspicor. Ceterum singula h.l. ad miserationem
faciendam apta sunt.
562. _in dubiis_ rebus, in ancipiti fortuna belli et ambiguo rerum
exitu.
561. _puer_ et mox _nava_, non _pueri_ et _vana_, Col.
Jam Patribus clarisque senum sua munia curæ:
Concurrunt, lectosque viros hortantur, et orant, 565
Defessis subeant rebus, revocentque salutem,
Et Latia extremis inplorent casibus arma.
564. _clari senum_, gr. pro _clari senes_, h. γέροντες ἀριστῆες,
Hom. Il. β, 404.
565. Amplificavit brevem narrationem Liv. XXI, 6 et 7. Proprie
homines sunt _defessi_, seu _fessi rebus_ adversis, vel simpl.
_fessi_ (cf. Ind. et Virg. Æn. II, 285; Horat. Od. II, 4, 11) qui
malis, longaque inprimis obpugnatione et diuturno bello premuntur,
viribusque exhauriuntur, ut ap. Virg. Æn. I, 157, 178; II, 109.
Deinde ipsæ calamitates poetis _res fessæ_ dicuntur v.c. II, 492;
X, 275, et Virg. Æn. III, 145. Nam _rebus_ h.l. sexto casu positum
putare, paulo durius videtur. [“X, 275” recte X, 274]
566. _subeant defessis rebus_, auxilio, ut ap. Plin. II, 7.
_Vespasianus fessis rebus subveniens._
567. _Latia arma_, auxilium Romanorum.
564. _carisque_ Put.
566, 568. Ita hunc locum e c. Col. restituit Modius. In Oxon. et
Put. non nisi verba _Defessis s. r., revocentque_ leguntur. Quæ in
vulgg. edd. adduntur, _revocentque Sagunto Sidonias flammas, nunc
ite, impellite puppim_, a manu Pomponii Læti esse, in Vatic.
quodam cod. adnotatum vidit N. Heins. Sed in edit. Pomponii vacuum
relinqui locum, adeoque famam ejus inmerito ab Heins. lacessi
monet Lefeb.
«Ite citi, remis velisque inpellite puppim,
Saucia dum castris clausa est fera: tempore Martis
Utendum est rapto, et grassandum ad clara periclis. 570
Ite citi, deflete fidem murosque ruentes,
Antiquaque domo meliora arcessite fata.
Mandati summa est: dum stat, remeate, Saguntos.»
569. _fera_ δεινῶς Hannibal dicitur, ut _Libycus leo_, VII, 401, ubi
vid. not. Conf. v. 638.
--_tempore rapto_, quod properanter præterit, vel simpliciter
raptim, festinanter _utendum_, vel denique, quæ ratio ceteris
præstat, commodum tempus adripiendum, occasio amplectenda est, ut
contra _tempus amittere_. Cf. VII, 531, et Virg. Æn. XI, 459.
_Rapere_, seu _corripere_ et _carpere_, Græce ἁρπάζειν, viam, iter,
fugam, gradum, gressus, urbem, castra, letum, dies, tempus, campum,
pugnam, poetis est raptim facere, seu perficere, et adcelerare, vel
celeriter occupare et in usum suum convertere. Vid. Ind. et quæ loca
adposuit Drak. Jos. Iscan. b. Troj. V, 358, _cum tempore rapto
Imperiale tonans_, etc. (ubi v. Dresem.) et Lucan. X, 507, «Cæsar
semper feliciter usus præcipiti cursu bellorum et tempore rapto.»
Conf. Heins. et Burm. ad Val. Flacc. II, 252, et ad Ovid. Epist.
XIX, 74; Gronov. ad Liv. VI, 23.
570. _ad clara_, ἔνδοξα, claritatem nominis, ad gloriam,
_grassandum_, omni studio contendendum est: ut _ire periclis ad
decus_, IV, 36, at _ad gloriam virtutis via grassari_ ap. Sallust.
b. Jug. c. I.
571. _deflete_, etc. tristem eorum sortem exponite.
572. _Antiqua domo_, Roma, vel ex Latio, unde Rutuli Ardeates
coloniam Saguntum deduxere. Vid. ad v. 291, _domus_, patria, ut II,
75, et X, 95, ubi Drak. laudat Cerdam ad Virg. Æ. VIII, 114.
569. _sacris_ pro _castris_ Parm. _clathris_ conj. N. Heins.,
qui hac voce, qua lignum, seu ferrum innuitur, quo transverso
cancellorum instar caveæ, januæ et fenestræ muniuntur
sepiunturque, gr. κλεῖθρον, magnopere delectatur. vid. eum ad
Claud. de laud. Stilic. III, 272. _tempore M. rapto_ Col. et
plerique editi, _rupto_, h. interrupto, propter vulnus H. et
noctis tenebras (vid. Liv. XXI, 8) Ox. R. 3. Parm. Med. et al.
_tempore Marti rapto_, h. quod veluti rapitur Marti, dum quiescit
H., satis confidenter edidit Lefeb. male provocans ad verba Stat,
Th. VII, 611, _præceps tempore Tydeus utitur_, quæ vulgatæ potius
lectioni favent.
572. _accersite_, quædam edd. vid. ad v. 264.
Ast illi celerant, qua proxima litora, gressum,
Et fugiunt tumido per spumea cærula velo. 575
Pellebat somnos Tithoni roscida conjux,
Ac rutilus primis sonipes hinnitibus altos
Adflarat montes, roseasque movebat habenas.
577. _rutilus sonipes_, equi Auroræ, cui non minus ac soli noctique
equi et currus tribuuntur.
578. _Adflarat montes_, locutio Virg. Ge. I, 250, ubi vid. Heyne.
--_roseas habenas_. Nota est Ἠὼς ῥοδοδάκτυλος, seu ῥοδόπηχυς
(Hom. Il. α, 477. Theocrit. II, 148) h. pulchra, pulchritudine,
more poetarum, per aliquam ejus partem, colorem roseum, expressa.
Vid. ad VII, 448.
Jam celsa e muris exstructa mole juventus
Clausam nocturnis ostentat turribus urbem. 580
Rerum omnes pendent actus, et milite mæsto
Laxata obsidio, ac pugnandi substitit ardor,
Inque ducem versæ tanto discrimine curæ.
580. _nocturnis_, noctu exstructis.
581. _Pendere_, ut _hærere_, intermitti, desinere, differri, v.c.
ap. Virg. Æn. IV, 88.
--_Rerum actus_, obsidio. Poeta ante oculos habuit Liv. XXI, 8, sed
eamdem sententiam triplici modo expressit.
579. _et structa_ Tel.
583. _tanto d. c._, non _tanto in d. c._, libri veteres.
Interea Rutulis longinqua per æquora vectis
Herculei ponto cœpere exsistere colles, 585
Et nebulosa jugis adtollere saxa Monœci.
584. _Rutulis_, Saguntinis. Cf. ad v. 291 sq.
585. Rupes et promont. cum portu et templo _Herculis Monœci_,
Μονοίκου λιμὴν, in Liguria erat, prope mare mediterr., ubi nunc
Monaco est, inter Nicæam (_Nizzam_) et Genuam vid. Strab. IV,
p. 139, 140, et VV. DD. ad Virg. Æn. VI, 831. Plin. III, 5, et
Lucan. I, 405 sqq.
585. _exsistere_, emergere, in conspectum repente venire, et hinc
eminere, conspici, ut _exstare_, _surgere_, _exsurgere_, _erigi_, et
h.l. _adtollere_ se, de montibus, etc. Conf. Heins. et Burm. ad
Ovid. Met. II, 264. Drak. ad Liv. XXV, 21, et, a quo hos jam
laudatos video, Ernesti clav. Cic.
[586.] _Nebulosus_, νεφώδης, altus.
586. _Menœci_ quidam vitiose.
Thracius hos Boreas scopulos inmitia regna
Solus habet, semperque rigens nunc litora pulsat,
Nunc ipsas alis plangit stridentibus Alpes;
Atque ubi se terris glaciali fundit ab Arcto, 590
Haud ulli contra fiducia surgere vento.
587. Egregia aquilonis pictura, in cujus singulis partibus summum
πάθος et exquisitiores imagines effulgent, quæ tamen in vss. 593,
594, nimis audaces videri possunt.
--_Boreas_ h.l. _Thracius_, ut VII, 570, _Odrysius_, X, 11,
_Hæmonius_, (quæ vox tam ad Thraciam, quam ad Thessaliam spectat,
quoniam Hæmus mons utramque dividit) et Virg. Æ. XII, 365, _Edonus_
dicitur exemplo Græcorum; quibus _Thracia_, ἀνέμων οἰκητήριον, a
septemtrione est. Cf. VV. DD. ad Hesiod. Ἔργα v. 507; Hom. Il. Ι, 5;
Hor. Od. I, 25, 11; IV, 12, 11, Epod. XIII, 3. Burm. ad Val. I, 611;
VI, 340, et inpr. Spanhem. ad Callim. H. in Dian. v. 114, et in
Del. v. 26 et 65.
588. _Solus regna habet_, non solus ibi flat, sed regnat, h. quam
maxime sævit. cf. Lucan. I, 406 sqq.
589. _Alas_, velocitatis exprimendæ causa, ventis, ut VIII, 478
fulmini, a poetis adsignari, nota res est.
591. Nullus ventorum audet, cum eo pugnare. Conf. VII, 556 sq.
589. _plangit_ Col., h. tundit, percutit, πλήσσει, κόπτει, quod
proprium est alarum. conf. Heins. ad Ovid. Metam. V, 675.
_tangit_ Ox. et Put. cum priscis edd. Vulgg. _frangit_; non male,
et majore cum vi, de conatu conf. Virg. Ge. II, 441.
Vorticibus torquet rapidis mare, fractaque anhelant
Æquora, et injecto conduntur gurgite montes:
Jamque volans Rhenum Rhodanumque in nubila tollit.
Hunc postquam Boreæ dirum evasere furorem, 595
Alternos mæsti casus bellique marisque,
Et dubium rerum eventum sermone volutant.
592. _anhelant_ exquisite pro sonant. Conf. ad III, 471.
--_fracta æquora_, ad scopulos adlisa et repercussa.
594. _Rhenum Rhodanumque_, fluctus in iis. Nomina fluviorum ad
ornatum spectant.
595. Disserunt inter se de discrimine urbis et eventu belli; quæ
apte inventa est oratio hominum, patriam urbem desperatam et
obsidione pressam relinquentium; Ern.
596. _Alternos_, alterne, ἀμοιβαίως.
597. Verba Virg. Æn. VI, 157.
«O patria! o Fidei domus inclyta, quo tua nunc sunt
Fata loco? sacræne manent in collibus arces?
An cinis, heu Superi! tanto de nomine restat? 600
Ferte leves auras, flatusque ciete secundos,
Si nondum insultat templorum Pœnicus ignis
Culminibus, Latiæque valent subcurrere classes.»
598. _Fides_ a Saguntinis præ reliquis diis culta. Nam, ut Livii
verbis utar, fidem socialem usque ad perniciem suam coluerunt; et
Florus II, 6, eorum urbem fidei erga Romanos magnum quidem, sed
triste monumentum adpellat. Conf. ad II, 479.
--_quo sunt Fata loco_, ut ap. Virg. Æn. II, 322; IX, 723.
599. _arces_ vid. ad v. 7.
--_sacræ_ conf. ad v. 505.
601. Conf. Virg. Æn. III, 529, ibique Heyne.
602. _Pœnicus_ Col., antiqua forma, ut ap. Gruter. in fastis
triumphal. p. 297. col. 2. Sic et _mœnera_, _mœrus_, etc. vid.
quos Drak. laudat, Gifan. Ind. Lucret. vid. _pœniceus_ et _mœrus_,
Lambin. ad Lucret. I, 30. Heins. ad Ovid. Am. III, 7, 29, et Met.
XII, 104. Add. Heins. et Heyne ad Virg. Æ. X, 24, 144; XI, 382.
_penitus_ Ox. proxime verum. Vulgo _protinus_ prob. Dausq. qui
explicat continue, jugiter, ut ap. Virg. Æn. III, 416.
Talibus inlacrimant noctemque diemque querelis,
Donec Laurentes puppis defertur ad oras, 605
Qua pater, adceptis Anienis ditior undis,
In pontum flavo descendit gurgite Thybris.
605. _Laurentes_, Italiæ, vel Laurenti, urbis Latii, haud procul ab
Ostia, ubi Tiberis in mare Inferum, seu Tyrrhenum influit. Vid. ad
v. 110.
606. _patres_, quod prisco sermone honoris, reverentiæ, amoris
religionisque vocabulum fuit, dicuntur Dii, reges et fluvii majores.
Cf. V.L. ad III, 126, et VV. DD. ad Virg. Æn. I, 155. Val. Fl.
I, 11, et Petron. c. 41.
--_Anio_, seu _Anien_, hod. _Teverone_, _ditior u._ V. Burm. ad
Val. Fl. IV, 720.
607. _flavo_ v. Heins. ad Ovid. Met. XIV, 447, et Jani ad Hor. Od.
I, 2, 13.
607. Alii _Tybris_ et _Tibris_, conf. Virg. Æn. VIII, 330 sqq.
Hinc consanguineæ subeunt jam mœnia Romæ.
Concilium vocat augustum, castaque beatos
Paupertate Patres, ac nomina parta triumphis 610
Consul, et æquantem Superos virtute Senatum.
608. _consanguineæ_, ob communem originem. Cf. v. 655 et 671.
609. Præclara priscæ Romanorum simplicitatis, frugalitatis
virtutisque descriptio, cui comparentur suavissima loca Hor. Od. I,
12, 33 seqq. II, 5, 10, 20. Juven. XIV, 160 seq. Ovid. Fast I, 197
sq. et Propert. IV, 1, quibus locis vetus simplicitas potissimum nos
delectat eo, quod cum magnificentia elegantiaque serioris ævi
comparatur.
--Admodum languere hunc locum censet vir doctus in N. _Allgem.
deutsch. Bibl._ T. VIII, P. II, p. 418. Suffecisset sane simpl.
memorasse, senatum a consulibus coactum esse. Sed quis ita poetam
quasi in ordinem coget, et quis obfendetur imagine, in quam ille
facile incidere poterat, quæque lectores tam jucundis adficit
sensibus?
--_casta beatos Paupertate Patres_ cf. VI, 633, et Virg. Æn. VIII,
105.
--_beatos_, felices, vel etiam divites et contentos re modica, non
lauta, ut μάκαρες ap. Hesiod. Ἐργ. 549, vel μακάριοι et εὐδαίμονες.
Conf. mox v. 615. Cuper. Obss. III, 1; Heins. ad Ovid. Amor. I, 15,
34, et, quos Drak. citavit, Varr. L. L. V, p. 24 et Claud. Cons.
Olyb. et Prob. v. 46.
--_casta_, integra et pura a scelere, paucis juste paratis
contenta, nec divitiis per malas artes inhians.
610. _Paupertas_ h. loco, non inopia est, sed fortuna mediocris,
quæ nec lauta, nec tenuis et despecta est, vita simplex sine quæstus
opumque cupiditate, Sen. Ep. 87 «Paupertas est, non quæ pauca
possidet, sed quæ multa non possidet.» Conf. Jani ad Hor. Od. I, 1,
18, et, quos Drak. laudat, Lucan. X, 151; Hor. Serm. VI, 71; Val.
Max. IV, 8, 2. (_Fabius paupertatem inopia mutavit_) et Broukh. ad
Tibull. I, i, 3, et 5.
--_nomina parta triumphis_, viros triumphis claros, abstr. pro
concr. vid. App. Capitolinos, Torquatos, Corvinos, Coriolanos,
Fidenatas, Messalas, qui tum temporis cognominibus inclaruerant,
indicari observant Dausq. et Drak.
Facta animosa viros, et recti sacra cupido
Adtollunt, hirtæque togæ, neglectaque mensa,
Dexteraque a curvis capulo non segnis aratris;
Exiguo faciles, et opum non indiga corda, 615
Ad parvos curru remeabant sæpe penates.
613. _Adtollunt_, claros et venerabiles reddunt.
--_hirtæ togæ_, v. V.L.
--_neglecta mensa_, frugalis, qualis M. Curii Dentati, Q. Ælii
Tuberonis et aliorum fuit, de quibus vid. Juven XI, 78 seqq. Val.
Max. IV, 3, et Aurel. Vict. de vir. ill. c. 33.
614. _Dextera_ per aratrum non segnis, inutilis facta _capulo_, ad
gladii usum, ad bellum. Conf. loc. sim. VIII, 398, et Claud. in
Eutrop. II, 395.
--Exemplo sunt C. Atilius Serranus et L. Quinctius Cincinnatus, de
quibus vid. Virg. Æn. VI, 845; Liv. III, 26; Plin. XVIII, 3 seu 4.
Alios laudat Sen. Ep. 86, et Flor, I, 11.
615. _Exiguo faciles_, qui tenuem victum, facilem paratu, parabilem
habent, qui facile inveniunt pauca, quæ ad vitam sustentandam
necessaria sunt, ut fere _priscis introitu facilis_, V, 52, et
_victu facilem_ ap. Virg. Æn. I, 445, ubi vid. Heyne in Var. Lect.
et in Exc. XIV. Possint etiam _faciles_ esse contenti: nam _facilis_
dicitur argilla, seu cera, quæ fingi et tractari potest; (v.c.
Tibull. I, 1, 40, ubi vid. Heyne) unde ad hominem transfertur, qui
facile flectitur, qui εὐκίνητος est, commodus, comis, humanus, et
hinc contentus, αὐτάρκης, ut _difficilis_ est inexorabilis, durus,
pertinax, morosus; ἀργαλέος, δύσκολος, δυσχερὴς, χαλεπός. Sic fere
εὔκολοι ταῖς διαίταις ap. Plut. et _contentus vivere parvo_ ap.
Tibull. I, 1, 25. Nisi malis accipere, ut _facilis soli_ XV, 718;
_periculis_, XII, 464; _morti_ ap. Lucan. IV, 506; _injuriæ_ ap.
Quintil. Decl. I, 16, et _inanibus_ ap. Tac. Ann. II, 27, ut
innuantur ad fortunam mediocrem, cui adsueti sunt, perferendam
idonei.
--_Exiguum_ et _parvum_ dicitur res modica, fortuna mediocris, v.c.
Virg. Ge. II, 472 (_exiguo adsueta juventus_) et Æn. VI, 844; IX,
607. Tibull. l.c. et Horat. Od. II, 16, xiii.
616. _parvos penates_, humiles ædiculas, casas, in quibus et parva
Penatium signa: Cf. VII, 173; Heins. ad Ovid. Metam. VIII, 637;
Bentl. ad Hor. Ep. I, 7, 58, et VV.DD. ad Virg. Æn. VIII, 543.
--_curru_ sc. triumphali, sententia Marsi, Cell. et N. Heins. vid.
ad III, 614; Drak. convenientius esse videtur, currus intelligere,
quibus senatores, rure evocati, in curiam venerint, et inde domum
redierint, unde sellæ curules ortæ. Sed poeta expressit Liv. III,
68; «præda parta, agro ex hoste capto, pleni fortunarum gloriæque
simul publicæ, simul privatæ, triumphantes domum ad Penates
redibatis.» Præclare autem _parvos penates_ obposuit _currui_.
613. _hirtæque togæ_ (vestitus incomtus) e Col. recepi cum Modio
et Lefeb. qui bene laudant Tac. Dial. de Orat. c. 26, pr., inpr.
Lucan. II, 386 ubi Cato dicitur _Hirtam membra super romani more
Quiritis Induxisse togam_, et Propert. IV, i, 11. _Curia,
prætexto quæ nunc nitet alta senatu, Pellitos_ (pellibus vestitos)
_habuit rustica corda patres_. Add. Theogn. Sent. v. 55. Prudent.
Psychom. 226, et Ernesti clav. Cic. vid. _pellitus_. Nec tamen
spernenda est vulgata lectio, _hirtæque comæ_. Priscis enim
temporibus Romani crinem et barbam alere solebant, nec seriori ævo
deerant, qui hunc morem servarent, et tam intonsi quam barbati
essent, v.c. Regulus, VI, 426 seq. Pompeius M. XIII, 861 seq. et
ap. Lucan. VIII, 679 sq. Cato ap. Horat. Od. II, 15, 11, et Lucan.
II, 372 seq. Curius ap. Horat. Od. I, 12, 41. Hinc _imagines
hirsutas_, h. vetustas, dixit Martial. IX, 48, 2. cf. Ovid. Fast.
II, 30; VI, 264, et Intpp. ad Tibull. II, i, 34, et Plin. VII, 59.
614. _ad curvi capulos non segnis aratri_, vel _a curvi capulo non
segnis aratri_, conj. N. Heins. Idem v. 618 _Captivæ exuviæ_
scribendum putabat, ne _currus_ bis repeteretur. Sed quot poetarum
loca sollicitanda essent, si ad hanc normam ea exigere liceret!
v. a Drak. laudatus Barth. ad Stat. Th. X, 449.
In foribus sacris, primoque in limine templi
Captivi currus, belli decus, armaque rapta
Pugnantum ducibus, sævæque in Marte secures,
Perfossi clipei, et servantia tela cruorem, 620
Claustraque portarum pendent: hic Punica bella,
Ægates cernas, fusaque per æquora classe
Exactam ponto Libyen testantia rostra:
617. In templis olim senatus haberi, legatique excipi solebant. Cf.
Intpp. Virg. Æn. I, 505 sq. et VII, 192 seq. inf. VI, 454; XI, 72;
Cic. Cat. I, 13; II, 6; III, 9. Legatis plerumque extra urbem, in
æde Martis, seu Bellonæ, seu Apollinis senatus dabatur.
--_templum_ etiam dicitur omnis locus inauguratus et sanctus, et
proprio is, quem augures certo ritu capiunt: hinc tribunal, rostra
et curia. Cf. Liv. I, 30; XXXVII, 52, 53; XLI, 15, et Ernesti clav.
Cicer. voc. _templum_. Ceterum Silius h.l. ante oculos habuit Virg.
Æn. VII, 170 sq. inpr. v. 183, 186, ubi vid. Cerda et Heyne. Conf.
etiam Perizon. Anim. hist. c. 7.
621. _Punica bella, Ægates_, spolia ex b. Punico I, pugna ad Ægates
insulas finito; Cell. _Ægates Punica bella_ Drak. putabat esse
_prœlium_ cum Pœnis ad Ægates commissum, cujus pictura in foribus
templi dedicata fuerit. Sic _bellum_ et Gr. πόλεμος passim
occurrunt. Vid. Ill. Harles. ad Ovid. Trist. V, 10, 26. Cort. ad
Sallust. b. Cat. c. 9, et Casaub. ad Polyb. p. 147, ed. Gronov. Sed
_bella_ etiam pro _bellum_, et hoc proprie adcipi potest, more
poetarum, qui generali notione præmissa, specialem, quæ illam
explicet, adjiciunt.
--Verba _Punica bella_ et _Ægates_ non de pictura intellexerim,
sed de tropæis et rostris navium, quorum adspectus victoriæ illius
memoriam instauraverit; Ern. Recte opinor.
623. _Exactam ponto Libyen_, Pœnos in mari profligatos, et omnibus
insulis, quotquot inter Italiam et Siciliam sunt, excedere jussos.
Conf. Polyb. I, 62 et 63, 624, 626. Historia notissima vel ex Liv.
V, 34, 49, et Flor. I, 13; cf. IV, 150 sq.
621. _vela_ pro _bella_ malebat N. Heins., h. vexilla navalia,
quibus non minus, ac rostris, inter tropæa erat locus.
Hic galeæ Senonum, pensatique inprobus auri
Arbiter ensis inest, Gallisque ex arce fugatis 625
Arma revertentis pompa gestata Camilli:
Hic spolia Æacidæ, hic Epirotica signa,
Et Ligurum horrentes coni, parmæque relatæ
Hispana de gente rudes, Alpinaque gæsa.
624. _pensati inprobus Arbiter_, iniquo ponderi explendo adjectus.
Conf. Liv. V, 48 ext.
626. _pompa_, triumpho. Vid. Liv. V, 49.
627. Hic versus ad _Pyrrhum_, Epiri regem, a Pyrrho, seu Neoptolemo,
Achillis filio, _Æaci_ pronepote, et regni Epirotici conditore,
genus paternum, ab Hercule maternum ducentem, (unde _Æacides_,
dicitur Cic. de Div. II, 56; Off. I, 13. Ep. ad Div. IX, 25.)
referendus videtur. Sed _Æacides_ etiam esse possit _Perses_, seu
_Perseus_, ultimus Macedoniæ rex, a L. Æmilio Paulo, qui LXX urbes
Epiri una die solo æquavit, in triumpho ductus, et ab eodem Achille,
Æaci nepote, oriundus. Conf. ad XV, 291 seq. Prop. IV, II, 39, et
inpr. Heyne ad Virg. Æn. VI, 840.
628. _Liguria_ (nunc Genua et Lucca) varia cum Romanis bella, quæ
Livius pluribus locis et Noris. Cenot. Pis. Diss. I, 1, copiose
descripserunt, gessit, ut et _Hispania_; sed neutra ante b. Punici
II tempora: unde Silius tempora turbasse, et forte Ligures cum
Gallis Insubribus confudisse censendus est, æque ac Florus II, 3;
cujus historia de rebus bellisque adversus Ligures non multo post
belli Punici I finem gestis impeditissima est, et ad seriora tempora
spectare videtur, quibus Fulvium, Bæbium et Postumium, quibus Floro,
Livio aliisque testibus Ligures vicere, Consules fuisse constat.
--_parmæ rudes_, informes, vel nulla pictura et cælatura ornatæ, ut
_p. alba_ et _pura_, ap. Virg. Æn. IX, 548, et XI, 711, ad quæ loca
vid. Heyne. An sunt scuta, ex coriis tantum, sine ferro, confecta,
ut minoris essent ponderis, qualibus Numidæ utebantur? Vid. Sallust.
b. Jug. c. 94 pr. et Suid. πάρμαι, δερμάτινοι θυρεοὶ παρά
Καρχηδονίοις. Utrumque infra ad III, 234, jam laudavit Dausq. qui
h.l. verba Strab. III, p. 106 (ubi ἀσπίδιον Lusitanorum, quod sine
fibulis, aut ansis erat, describitur) adposuit et hæc notavit: «Ubi
Romani hactenus Hispanos debellarunt? Suspicio est, Hispanos fuisse
in auxiliis Pænorum b. Punico I, devictosque in Sicilia. Sed quomodo
_rudes parmæ_? Suspicio est fuisse tectas corio ἀδεψήτω: nisi iis
carere subsidiis est, parmam esse rudem, et erudito expertove
bellatori sat commodam, quo inclino.»
629. _Alpina gæsa_ sumsit ex Virg. Æn. VIII, 661, 662, ubi v. Intpp.
_Alpina_ Cell. putabat esse, ex arboribus Alpinis, ut durioribus,
confecta; Dausq. erepta Senonibus in obsidione Capitolii, aut
Celtis, quos b. Punico I, in Pœnorum castris stipendia fecisse,
Appianus in Libycis tradit; Drak. erepta Gallis Insubribus, Alpium
adcolis, et a Romanis tempore inter b. Punicum I, et II, devictis.
Vid. Flor. II, 3 et 4.
--_gæsa_ etiam Afris tribuuntur ap. Liv. XXVI, 6, et inf. II, 444
(ubi Drak. notat, his locis vulgatam lect. Polluc. VII, 156,
vindicari posse) sed plerumque Gallis, vel Hispanis. V. Barth. ad
Stat. Th. IV, 64.
628. _horrentes coni._ Col., h. galeæ, ut _cristæ capitum_ apud
Virg. Æn. VII, 185. et _galeæ Senonum_ sup. v. 624. _horrentes
tonsæ_, h. remi, Oxon. prob. N. Heins. ad h.l. et ad Claud. Cons.
Honor. VI, 48, cui Drak. obponit, Romanos nunquam captarum navium
remos in templis suspendisse, neque in toto bello Ligustico vel
semel pugnam navalem commisisse. Vulgata lectio _horrentesque
comæ_ ab h.l., ubi de spoliis et tropæis agitur, abhorret, nec
juvatur Dausq. distinctione, _hic E. signa, Et Liguram_, (signa)
_horrentesque comæ_.
Sed postquam clades patefecit et horrida bella 630
Orantum squalor, præsens adstare Sagunti
Ante oculos visa est extrema precantis imago.
Tum senior mæsto Sicoris sic incipit ore:
«Sacrata gens clara fide, quam rite fatentur
Marte satam populi ferro parere subacti, 635
Ne crede emensos levia ob discrimina pontum.
631. _Orantum squalor_, h. legati squalentes, seu squalidi.
Squalorem et sordes tam reorum, quam lugentium et supplicantium, ad
miserationem movendam pertinere, vel tironibus nota res est. Cf. v.
673, 674.
632. _extrema_, humillimis verbis, vel opem in extremis suis rebus.
634. Oratio gravissima, et ad vim malorum declarandam mentesque
miseratione permovendas aptissima.
--_fide sacrata_, sacra et inviolata; vel templo Fidei publice
sacrato.
635. _subacti_, non _coacti_, Col. Put. Parm. Med. quod Drak.
firmat ex XIII, 709; XVII, 576. Virg. Æn. III, 257; VII, 214, al.
conf. Heins. ad Virg. Ge. IV, 85, ad Claud. in Rufin. II, 314, et
Ovid. Met. VI, 497.
636. _emensum_ Ox. Put. Parm. Med. passivo sensu, ut III, 648.
Virg. Æ. II, 181. Appul. Met. VI, pr. Ita Drak. conf. Heins. ad
Ovid. Met. XV, 226. Lefeb. id recepit, nec male, quoniam doctius
est.
Vidimus obsessam patriam, murosque trementes:
Et, quem insana freta, aut cœtus genuere ferarum,
Vidimus Hannibalem: procul his a mœnibus, oro,
Arcete, o Superi, nostroque in Marte tenete 640
Fatiferæ juvenem dextræ: qua mole sonantes
Exigit ille trabes? et quantus crescit in armis?
638. Similiter Dido de Ænea ap. Virg. Æn. IV, 366 sq. Cf. sup.
v. 569.
--_insana_ vid. ad v. 101 et 252.
640. Verba generosa, et ad benevolentiam adliciendam idonea!
--_tenete_, h. detinete, ut XI, 450, ubi plura exempla congessit
Drak.
641. _Fatiferæ_, ut II, 116, et _fatalis_ II, 400, θανατηφόρου.
Conveniunt fere verba Virg. Æn. XI, 283, 284.
--_mole_, vi; vel quam magnas.
642. _quantus crescit_ ut XII, 719.
--_crescit in armis_, semper majora audet, Schmid. Sed poeta ad ea,
quæ sup. v. 496 sqq. dixerat, respexit, vel sensus est: quanto major
videtur in armis, si arma cepit, seu in bello. Cf. V.L.
642. _Exigit_, h. jacit, emittit, Ox. Parm. et Med., quod multis
exemplis illustrant N. Heins. et Drak. conf. not. ad v. 307.
_Erigit_ Put. _Exycit_ Col. Vulgg. _Conjicit_, ex glossa, _in
arma_ suspicari quis possit, ut _quantus In clypeum adsurgat_ ap.
Virg. Æn. XI, 284 ubi v. Heyne.
Trans juga Pyrenes, medium indignatus Hiberum,
Excivit Calpen, et mersos Syrtis arenis
Molitur populos, majoraque mœnia quærit. 645
Spumeus hic, medio qui surgit ab æquore, fluctus,
Si prohibere piget, vestras effringet in urbes.
643. Ferocissimas gentes sibi conciliavit: quod sortem nostram
adgravat.
--Iberum superavit, et extra terminos egressus est, _indignatus_,
fluvium esse _medium_ inter Pœnorum et Rom. imperium, et utriusque
finem. Conf. ad v. 294.
[644.] _Excivit_ in bellum adversus Romanos _Calpen_, Hispanos,
fretum Herculeum adcolentes.
--_mersos_, obrutos, fortius quam habitantes.
645. _Molitur_, parat, movet, excitat ad bellum. Nam _moliri_ de
omni motu, opere, aut conatu usurpatur. Vid. Ind. et ad VII, 264.
--_majora_, quam Saguntina, _mœnia quærit_, ad spem Romæ expugnandæ
adspirat, et hujus rei occasionem quærit.
646. Conf. Senec. Med. v. 393 sq.
--_medio qui surgit ab æquore_, qualem poeta descripsit sup. v. 468
sq.
647. _effringet_ vid. ad v. 539. Æstuantis instar fluctus in Italiam
inruet, nisi mature cœptis ejus obviam iveritis.
647. _nostras_ Ox. _vestra se franget in urbe_ emend. et recepit
Lefeb. forma loquendi vulgari, quam Ciceronianam vocat, poeticæ
substituta. _vestras se franget in urbes_ malebat Barth. Adv. VII,
15. _vestras se inpinget in u._ N. Heins.
An tanti pretium motus, ruptique per enses
Fœderis, hoc juveni, jurata in bella ruenti,
Creditis, ut statuat superatæ jura Sagunto? 650
Ocius ite, viri, et nascentem exstinguite flammam,
Ne seræ redeant post aucta pericula curæ.
649. _jurata bella_ conf. sup. v. 118.
650. _statuat jura_, leges det.
652. Ne sero et frustra ad propulsandum periculum adnitamini, si
nimis creverit.
650. _superatæ_ Col. Vulgo _superata_, quod fraudi fuit Cellar.,
hanc ex verbis, _ut jura statuat_, sententiam exsculpenti: ut quæ
dudum rupit fœdera, deleta Sagunto, vobis custodiat sanctius et
finem ponat potentiæ?
Quamquam o! si nullus terror, non obruta jam nunc
Semina fumarent belli: vestræne Sagunto
Spernendum consanguineam protendere dextram? 655
Omnis Hiber, omnis rapidis fera Gallia turmis,
Omnis ab æstifero sitiens Libys inminet axe.
653. Quod si vobis quoque nihil metuendum esset, et si belli, vobis
inminentis, flamma non jam erumpere quasi e cineribus inciperet:
nonne fœderis religio originisque similitudo vos ad opem nobis
ferendam incitare debet?
--_Quamquam o!_ ut ap. Virg. Æn. V, 195, et XI, 415.
656. Tota nunc Hispania, Gallia et Africa vestro imperio exitioque
inminet.
657. _sitiens_, commune epitheton populorum _æstifero axi_,
h. calidiori cælo subjectorum: v.c. ap. Virg. Ecl. I, 65; et Ge. IV,
425.
656. Ita veteres scripti editique, prob. N. Heins., quoniam Ἰβὴρ
posteriorem producit: præterea h.l. est cæsura. Plures, versui
metuentes, ordinem verborum mutarunt: _Omnis H. rapidis, omnis
f. G. t._
Per vos culta diu Rutulæ primordia gentis,
Laurentemque Larem, et genetricis pignora Trojæ,
Conservate pios, qui permutare coacti 660
Acrisioneis Tirynthia culmina muris.
658. _vos_ scil. oramus (quod in hac precum formula sæpius omitti,
docent exempla, in V.L. laudata) per sacra communia, quæ diu
coluistis, et nos Saguntum ex Italia nobiscum deduximus. Conf. mox
v. 666 sqq.
--_primordia_, communem originem, a Rutulis ductam.
--_culta diu_, quæ diu vobis quasi sacra fuit et venerabilis. An
_primordia_ sunt sacra arcana et antiqua, ut _initia_ et μυστήρια?
Cf. Tac. German. c. 39.
--_Rutulæ gentis_, cf. sup. v. 291 sq. Dausq. nota est hæc:
«_culta_ sc. ab Ardeatibus, Saguntinorum patribus, qui templo
Veneris, quod erat Latio commune, præfuerunt, teste Strab. V,
p. 160.»
--_Primordia gentis Rutulæ_ de primis conditoribus, Ænea inprimis,
unde et Rutuli, Ardeates, et ipsi Saguntini coloni; Ern. Sed quomodo
Rutuli ab Ænea oriundi?
659. Hæc ad Penates et Palladium, quæ Æneas Troja abstulisse
credebatur, spectare videntur; nisi _pignora Trojæ_ æternum forte
ignem Vestæ innuunt. Cf. Heyne Exc. IX ad Virg. Æn. II.
--_Laurentemque_, Italum, _larem_, ut _Pergameum larem_ dixit Virg.
Æ. V, 744, ubi vid. Heyne. Cf. sup. ad v. 110.
--_pignora_ imperii æterni.
--_genetricis_, unde originem ducitis.
660. _Conservate_, adjuvate _pios_ et fideles socios vestros.
--_qui permutare coacti_, etc. Cf. mox v. 667 et sup. ad v. 291 sq.
661. _Acrisionei muri_, Ardea, Sagunti μητρόπολις (v. 291 sq.), quæ
a Danae, Acrisii, regis Argivorum, filia vulgo condita putabatur.
Vid. Heyne ad Virg. Æn. VII, 409-412 in V.L. et ibid. in Exc. VII.
--_Tirynthia culmina_, mœnia Saguntina, ab Hercule exstructa.
658. _Per vos culta_, non _Vos per culta_, scripti editique
antiquiores, quod concinnius est et in obtestationibus usitatum.
cf. V, 82; XII, 79, 80. Virg. Æn. IV, 314; V, 597. Lucan. X, 370.
Plaut. Rud. III, 2, 13, et Bacchid. IV, 8, 64. Tibull. I, 5, 7,
III, 1, 15; Ovid. Met. X, 29, et Epist. X, 73. Senec. Herc. fur.
1183 in Medea 285 et Agam. 929. Val. Fl. VIII, 266. Stat. Th. VI,
170. Liv. XXIII, 9. Curt. V, 8. Appul. Met. IV, p. 156. Præter hæc
exempla, a N. Heins. ad h.l. et Drak. ad V, 82, congesta, vid.
alia ap. Scalig. Catal. p. 71. Gronov. ad Liv. XXIX, 18, et Intpp.
ad Virg. Æn. X, 369 et 903.
Vos etiam Zanclen Siculi contra arma tyranni
Juvisse egregium; vos et Campana tueri
Mœnia, depulso Samnitum robore, dignum
Sigeis duxistis avis. Vetus incola Dauni, 665
Testor vos, fontes et stagna arcana Numici,
Quum felix nimium dimitteret Ardea pubem,
Sacra domumque ferens, et avi penetralia Turni,
Ultra Pyrenen Laurentia nomina duxi.
Cur, ut decisa atque avulsa a corpore membra, 670
Despiciar, vesterque luat cur fœdera sanguis?»
662. _Zancle_, vetustissimum Siciliæ opp. (Herodot. VII, 164) a
Messeniis ex Peloponneso, teste Strab. VI, p. 178 et 185 sqq.
conditum, vel certe amplificatum, et ab Anaxila, Rheginorum tyranno,
ex Messene oriundo, nova colonia auctum (Thucyd. VI, 1); unde
_Messanæ_, hod. _Messinæ_, nomen adcepit. Seriori ævo Mamertini,
populus Campaniæ, quam olim Opici, Opsci, seu Osci, vetus Ausonum
gens, incoluere (de quo vid. Heyne in Exc. VIII ad Virg. Æn. VII,
732), Messanam occuparunt, quocirca _civitas Mamertina_ vocatur Cic.
Verr. II, 5. Conf. inf. XIV, 194 sqq. Priscum nomen a situ loci et
curvitate litoris, seu portus, falcis formam referentis, (nam
ζάγκλη, seu ζάγκλον, in lingua Siculorum τὸ δρέπανον, falcem
significat) Thuc. VI, p. 413; Ovid. Fast. IV, 474, et alii repetunt,
sed Silius XIV, 48 sq. inde, quod falx Saturni, qua Cæli patris
pudenda amputasse fingitur, ibi abjecta et inventa fuerit. Cf.
Macrob. Sat. I, 8, extr. Prior ratio hunc mythum peperisse videtur,
qui propter Siciliæ fertilitatem facile priscorum hominum animis
subnasci potuit. Saturnus enim, quem fabulæ antiquissimum Latii
regem faciunt, ab initio nihil aliud, quam almæ naturæ vitæque
mitioris, cujus initia agriculturæ, sationi messique debentur,
symbolum fuit. Ceterum hæc urbs belli Punici I causa fuit, ope
Romanorum a Mamertinis adversus Hieronem, _Siculum tyrannum_,
et Pœnos, inplorata ac præstita. Vid. Polyb. I, 8-11.
663. _egregium duxistis_; non tam egregium, quam utile potius et
necessarium; de quo vid. Polyb. I, 10 sq.
--_Campana mœnia_, h. Capuam, a _Samnitibus_ dolo occupatam. Vid.
Liv. IV, 37; VII, 38 sqq.; Flor. I, 16.
664, 665. _dignum Sigeis avis_, communi origine, a Trojanis ducta:
nam Sigeum, Σίγειον, promont. Trojæ; unde Romanus etiam IX, 203,
_Sigeus_ dicitur.
665. Ego et ipse non peregrinus, sed, ut Mamertini et Campani,
Italus origine, vel Rutulus, _vetus incola Dauni_, ab Ardea
oriundus. Vid. ad v. 291. Sicoris, princeps legatorum, personam
Saguntinorum sustinet, unde v. 669 non ita intelligendus est, quasi
ipse coloniam Ardeatium Saguntum deduxerit. Cf. v. 671. Testatur
_Numicum_, seu _Numicium_, Latii fl. inter Lavinium et Laurentum,
quia in finibus _Rutulorum_ defluit, ejusque nomini religio aliqua
inest.
666. _fontes et stagna arcana Numici_, h. _sancta_, sacra ἱερὰ,
quoniam Anna Perenna et Æneas in eo interiisse, et tanquam
numina, habitare credebantur. Cf. ad VIII, 28 sqq. et inpr. Heyne in
Exe. III, et in not. ad Virg. Æn. VII, 150, 242, 797, et ad Tibull.
II, v, 43.
667. Cf. sup. v. 291 sq.
668. _Sacra_ videtur genus esse, cui, ut ap. Virg. Æn. II, 293 et
320, species subjunguntur, _domus_ et _avi penetralia Turni_,
h. sacra domestica et publica, Penates privati et publici. _Sacra
ferens_, cf. II, 604, et Heyne ad Virg. Æn. VI, 810.
--_avi_, prisci.
--_Turni_, pro Ardea, ut _Dauni_, v. 665.
--_penetralia_ signa, ut XIII, 62, h. penates, ut _dii penetrales_
ap. Senec. Œd. 265, et Phœniss. 340.
669. _Laurentia nomina_, Latinos.
671. _vester sanguis_, Saguntini, consanguinei vestri (cf. v. 608 et
655), vobis cognati et ejusdem originis, ut III, 97; VIII, 405; et
XI, 177; ubi plura exempla desideranti suppeditabit Drak.
--_luat fœdera_ ut ap. Virg. Æ. XII, 695... _me verius unum Pro
vobis fœdus luere_, etc.
--Sensus h.l. est: cur Saguntini (_vester sanguis_, v. not.), pœnas
dent Pœnis, et deleantur propter fœdus vobiscum ictum? et cur id tam
patienter feretis?
--_vestrique tuam cur fœdera sanguis_, emend. vir doctus in
N. Allgem. deutsch. Bibl. T. VIII, P. II, pag. 418. Sed quo sensu
hæc ab eo capta sint verba, vel capi queant, vix habeo dicere.
662. _Zanclen_, non _tandem_. Col. _Vos etiam tandem Siculos_
emend. Scaliger ad oram libri sui. _Vos_ et _Mamertem_ conj.
Baptista Pius.
665. _Sigæis_ scripsere Drak. et Lefeb. Sed est Σιγείοις.
667. _nimiam_ emend. N. Heins. ad h.l. et ad Val. Fl. VII, 21,
idque recepit Lefeb. Parum interest. _Numidum_ Put.
669. _nomina_ scripti. Vulgg. _numina_; non male. _duxi_ Col. et
Ox. nam legatus in persona quasi urbis loquitur. _duxit_ Put.
Vulgo _vexit_.
670. _a corpore_, non _e c._, scripti.
[671.] _Despiciat_ quidam libri. _vesterque luam_ corrig.
N. Heins., quoniam ipsa urbs ore legatorum loquitur. _nosterque
luat_ e libris quibusdam vett. recepit Lefeb. et _luat sua_ e
R. 2. Sed vulgata ponderosior, et _cur_ ἐναργῶς repetitur; nec
fœdus a Saguntinis, sed a Romanis ictum.
Tandem, ut finitæ voces, miserabile visu!
Submissi palmas, lacerato tegmine vestis,
Adfigunt proni squalentia corpora terræ.
Inde agitant consulta Patres, curasque fatigant. 675
673. _Submittere_, ut ἀνιέναι et ἀναπέμπειν, sursum mittere,
emittere, tollere. Vid. Ind. et Burm. ad Petron. c. 127; et ad Val.
Fl. III, 528; Passerat. ad Prop. I, ii, 9.
--_Submissi palmas_, græce pro palmis submissis, h. sublatis.
674. _squalentia corpora_, cf. ad v. 211 et 631.
675. _curas fatigant_, h. _fatim_, crebro, _agunt_, agitant; ut
μοχθεῖν ὕπνον, δεσμὸν, κήδεσι, etc. ap. Hom. Il. κ, 106, et al. cf.
ad v. 63. Proprie curæ nos fatigant et vexant, vel curis nos
fatigamus. Sed exquisitius nos curas fatigare dicimur, ut _exercere
curas_, XI, 374, et _sitim_ supra 260.
673. Hunc versum, a Marso aliisque, cum secutis, omissum agnoscunt
Col. et Put. cum edd. Parm. Med. et aliis. _Submissis palmis_ Col.
Vulgata doctior.
674. _Adfligunt_ conj. Gifan. in Ind. Lucret. vid _adfigere_. Non
male. Hæc verba a librarr. centies confusa esse, docent Gronov.
Obss. IV, 8. Broukh. ad Prop. III, 5, 15. Bentl. ad Hor. Serm. I,
i, 81, et Heins. ad Claud. in Eutrop. II, 171, et ad Ovid. Metam.
XII, 139, ubi Gifanii emendat. probat, quam in not. ad h.l.
damnavit, coll. Corippo Africano III, 259. _Adfigere corpora
terræ_ est humi procumbere, eumque habitum aliquamdiu retinere:
sed _adfligere c. t._ s. ad terram, cum vi et impetu
humi prosternere, terræ adlidere, προσουδίζειν, vel οὔδει
ἐρείδειν. Utrumque huic loco convenit, sed posterius forte
nervosius, et propter verba, _miserabile visu et lacerato t. v._,
aptius: nam in magno luctu, et vestes scindi, et terræ corpora
adfligi, solumque capite et pectoribus tundi solet. Vide a Drak.
cum reliquis jam laudatum Bentl. ad Hor. Sat. II, 2, 79, et cf.
VII, 613; IX, 631; X, 181, 208; XI, 83. Lucan. II, 31, et Appian.
de reb. Pun. c. 81, ubi legati Pœnorum ἔς τε γῆν σφῆς ἐῤῥίπτουν,
καὶ χερσὶ καὶ κεφαλαῖς αὐτὴν ἔτυπτον.
Lentulus, ut cernens adcensæ tecta Sagunti,
Poscendum pœnæ juvenem, celerique negantis
Exuri bello Carthaginis arva jubebat.
676. Cf. Liv. XXI, 6. Nomina Patrum, qui diversarum sententiarum
auctores fuerant, poeta addidit, et cum delectu posuit.
--_ut cernens_, etc., præclare de ferventis animi viro.
677. _Poscendum pœnæ_, ad pœnam, ut _petere pœnæ Hann._ II, 29, et
alibi simpliciter _poscere_, _deposcere_, _exposcere_.
--_negantis_, recusantis eum tradere.
At Fabius, cauta speculator mente futuri,
Nec lætus dubiis, parcusque lacessere Martem, 680
Et melior clauso bellum producere ferro,
Prima super tantis rebus pensanda: ducisne
Ceperit arma foror, Patres an signa moveri
Censuerint; mittique viros, qui exacta reportent.
679. Q. Fabii Maximi artem bellandi et cognomen Cunctatoris poeta
variis modis expressit.
680. _Non lætus dubiis_, periculo inminente.
--_lacessere Martem_, ut _pugnam et bella_ ap. Virg. Æn. V, 429;
X, 10, (ubi vid. Heyne) et XI, 254,
681. _melior_, peritior belli caute gerendi.
684. _Censuerint_ voc. propr. de Patribus, ut II, 375; VII, 513;
XI, 565.
--_exacta reportent_, ut _exacta referre_ apud Virgilium Æn.
I, 309.
679. _At_, non _Ast_, omnes scripti.
680. _parcusque_, non _parvisque_ sc. ex causis, Col. conf. VIII,
462. _pernixque_, repetita negatione, nec pernix, etc., conj.
Dausq. coll. Hor. A. P. 165, quia vitiosum _pervisque_ in ed. Nut.
invenerat.
Providus hæc, ritu vatis, fundebat ab alto 685
Pectore præmeditans Fabius surgentia bella.
Ut sæpe, e celsa grandævus puppe magister,
Prospiciens signis venturum in carbasa Corum,
Summo jamdudum substringit lintea malo.
685. _ritu vatis_, Conferunt Liv. XXX, 28, ubi pariter de Fabio,
«Locum nimirum, non periculum, mutatum, cujus tantæ dimicationis
vatem, qui nuper decessisset, Q. Fabium haud frustra canere solitum,
graviorem in sua terra futurum hostem Hannibalem, quam in alia
fuisset.»
687 sqq. Fabius ingeniose cum perito et cauto navis gubernatore
comparatur, ut Flaminius cum inperito inf. IV, 713 seq. Conf. II,
289 seqq.
--_grandævus_, adeoque usu peritus; epith. cum delectu positum.
Hanc venustam comparationem infra etiam invenies lib. II, vers. 289:
«Ut, qui stelligero speculatur sidera cælo, Venturam pelagi rabiem,
Corique futura Prædicit miseris haud vanus flamina nautis.» Cf.
etiam Quintil. Instit. Orat. lib. XII, c. XI, «Hos ille formabit
tanquam eloquentiæ parens, et ut vetus gubernator litora et portus,
et quæ tempestatum signa, quid secundis flatibus, quid adversis
ratis poscat, docebit.»
688. _Corum_, vid. ad vers. 469.
689. _substringit lintea malo_, ut ap. Martial. XII, 29, quo sensu
_stricta carbasa deducere_ dixit Lucan. II, 697, et _contrahere
vela_ Hor. Od. II, x, 23. Conf. supra ad vers. 358.
Sed lacrimæ, atque ira mixtus dolor inpulit omnes 690
Præcipitare latens fatum: lectique Senatu,
Qui ductorem adeant: si perstet surdus in armis
Pactorum, vertant inde ad Carthaginis arces;
Nec Divum oblitis indicere bella morentur.
691. _Præcipitare fatum_, vid. ad IV, 731.
692. _ductorem_ Pœnum.
--_surdus pactorum_, ad pacta, fœdus nil curans, pro nihilo ducens,
ut _s. votorum_, X, 554.
693. _vertant_ se, vel iter. Cf. ad v. 539.
--_arces_ ut sup. v. 7.
694. _oblitis Divum_, quos scil. fœderis testes fecerint, adeoque
Pœnis perjuris.
* * * * *
* * * *
Errata: Liber I
7n. Pœni de principatu... [6.]
54v. _Hadriaci_, non _Adriaci_, Col. et lapp. [_sic scriptum_]
-- Hor. Od. I, 3, 15, 16, 4 [i.e. I, iii, 15 et I, xvi, 4]
109v. Vid Broukh. ad Tibull. I, 5, 33 [Brouch]
129v. quod si satis secum reputassent Heinsii [Heiusii]
133n. Propert. IV, ii, 39 sq.
[_incertum vel undecim (11) vel duo (ii)_]
173n. Claud. nupt. Hon. et Marc. 88
[_sic scriptum: “Marcia” pro “Maria”?_]
185n. _studia adcendit_, favorem ei conciliat. [couciliat]
214n. Stat. Silv. III, ii, 22 [III, ii 202]
225n. Stat. Th. III, lxix, 602 (_largus animæ_)
[_sic scriptum: recte III, 603_]
248v. Pœnis _sinus cingere_ inadsuetum fuisse
[_“inadsuetum” italice scriptum_]
252v. Prop. I, 11, 30.
[_incertum vel undecim (11) vel duo (ii)_]
267n. Hom. Il. ο, 590. [Ill.]
334n. λίγξε βιὸς, νευρὴ δὲ μέγ᾽ ἴαχεν [νευρὴ δη]
357n. _streinfein_, _abstreinfein_
[_sic scriptum: pro “streifen, abstreifen”?_]
383n. Virg. Æneid. ... IX, 330, 793 ... [IX, 330, 793, 793]
425v. Annal. liter. Gœttingen. [Gœttingue.]
477n. [377]
484n. [384]
499n. Sed h.l. potest etiam _hostis latus_
[“Sed h.l. Sed h.l. Sed h.l. potest etiam _hostis latus_”]
505. «Conditor Alcide ... [_« incertum_]
569n. [469]
* * * * *
* * * *
* * * * *
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER SECUNDUS.
ARGUMENTUM.
Q. Fabius Maximus et L. Valerius Flaccus, legati Romanorum, in Sagunti
portum invehuntur, et inde ab Hannibale repulsi Carthaginem petunt;
1-24.
Hac occasione usus, dux Pœnorum milites ad periculum sibi inminens
propulsandum, urbem totis viribus obpugnandam, et bellum ipsis deinde
Romanis inferendum exstimulat; 25-55.
Asbyte, Iarbæ, Gætulorum regis, filia, virgo fortissima venatuique
adsueta, cum grege mulierum Pœnis auxilio venit; 56-88.
Hujus impetum fortiter reprimit Mopsus, Cretensis, sagittandi
peritissimus, qui, magna prius edita hostium strage, in ipsam virginem
inruit, et Harpen, ejus comitem, occidit; sed propter necem Dorylæ et
Icari, filiorum suorum, animum despondet, dolorisque inpatientia e
muro se præcipitat; 89-147.
Tum Theron, Herculis sacerdos, pugnæ succedens, clava sua magnam
hostium multitudinem prosternit, ipsamque Asbyten, curru excussam,
interficit, et caput, hastæ adfixum, ostentat; 148-205.
Cujus rei dolore et ira percitus Hannibal, virginis cædem vindicare
parat, et Saguntini, ejus adspectu consternati, fugam capessunt;
Theron autem, dum suos revocare et mœnibus hostem prohibere conatur,
gladio per pectus adacto perit, ejusque corpus ter circa rogum Asbytes
raptatur; 206-269.
Interim Senatus Carthaginiensium, adventu legatorum Rom. perculsus,
frequens in curiam venit, et de responso iis reddendo consilia capit.
Ibi Hannon et Gestar mutuis se verborum contumeliis lacerant. Ille,
inveterato Hannibalis odio incensus, auctor est, ut superbia
temeritasque juvenis merito castigetur; nec Romani, qui tantum virtute
valeant, novo injustoque bello lacessantur; 270-326.
Hic vero, factioni Barcinæ, quæ apud milites plebemque plurimum gratia
valebat, addictus, Hannonis oratioriem refellit, et ad bellum Romanis,
duce Hannibale, fortissimo reique militaris peritissimo juvene,
inferendum, Patribus animum incendit; 327-375.
Quibus orationibus habitis, Hannon res Saguntinis reddendas et
Hannibalem Romanis dedendum censet: quæ sententia omnium fere, qui
adsunt, indignationem movet. Fabius itaque, sinu effuso, bellum Pœnis
indicit, et cum reliquis legatis Romam redit; 376-390.
Hæc dum Carthagine geruntur, Hannibal, aliquot populis, qui
defecerant, repente obpressis, omnibus copiis Saguntum obpugnare
perseverat, et lætus adcipit clipeum, aliaque arma, ab Hispanis sibi
dono missa, in quibus præter alia origines et fata Carthaginis,
singulari opera et artificio expressa, miratur; 391-456.
Saguntini jam unicam spem, in adventu classis Romanorum, qui tam
procul erant, positam abjiciunt; et longa obsidione inopia omnium ita
crescit, ut corticibus et frondibus arborum coriisque aqua mollitis
famem tolerare cogantur; 457-474.
Hanc urbis fortunam commiseratur Hercules, ejus conditor, et clam
Junone, noverca sua, Fidei auxilium inplorat, quæ, ejus precibus mota,
fractum Saguntinorum animum adeo erigit, ut vel ultima experiri non
recusent; 475-525.
Sed conatus Fidei non fugit Junonem, quæ præter opinionem prope urbem
est, et extemplo Tisiphonen ab inferis evocat; 526-542.
Hæc Furia formam adspectu terribilem exuit, et in Tiburinæ, morte
Murri viduatæ, speciem conversa, Saguntinos hortatur, ut, quum nihil
jam spei reliquum sit, morte voluntaria æternum servitium effugiant;
543-579.
Tum petit tumulum, ex quo serpens prorepit, et ad mare contendit;
580-591.
Hoc prodigio perterriti Saguntini, Genios jam urbe excedere sibi
persuadent, et Tisiphones ope ex desperatione in rabiem vertuntur; qua
instincti, arma, vestes, aurum, et quidquid publicarum, vel privatarum
rerum superest, in rogum ingentem, ad id raptim exstructum,
conjiciunt; et deinde parentes seque invicem jugulant: quo facto,
Hannibal urbem capit; et Furia ad inferos revertitur; 592-707.
Cæruleis provecta vadis jam Dardana puppis
Tristia magnanimi portabat jussa Senatus,
Primoresque Patrum. Fabius, Tirynthia proles,
Ter centum memorabat avos, quos turbine Martis
Abstulit una dies, quum Fors non æqua labori 5
Patricio Cremeræ maculavit sanguine ripas.
1. _vadis_, mari. Vid. ad I, 52.
--_Dardana_ ut I, 14.
2. _Tristia_ cf. ad I, 147.
3. _Primores Patrum_, Fabium et Poplicolam. Priorem nominat etiam
Flor. II, 6, 7, ubi vid. Duk. Sed Q. Bæbium Tampilum et P. Valerium
Flaccum, qui a nostro Poplicola non diversus est, missos tradunt
Cic. Phil. V, 10, et Liv. XXI, 6, qui c. 18 novæ legationis, cui
Fabius interest, mentionem facit.
--_Tirynthia proles_. Nam Fabius, auctor gentis Fabiæ, ex Herculis
cum Vinduna, Evandri filia, concubitu natus dicitur. Conf. Vaill.
Numism. Cons. Gent. Tab. VIII, et inf. VI, 627, 636; VII, 36, 44;
VIII, 217; Plut. vit. Fab. M., Juven. VIII, 14; Ovid. Fast. II, 237,
375 sq. et ex Ponto III, 3, 99; Prop. IV, i, 26; ubi v. Intpp.
4. Conf. VI, 637 sq.; VII, 40 sq. et Perizon. Animadv. hist. c. 5,
p. 194 sqq. Res vel tironibus nota ex Liv. II, 48 sq.; Dionys.
IX, 22; Flor. I, 12; Ovid. Fast. II, 193 seq.
--_Ter centum_, numero rotundo et poet. pro CCCVI, quot periisse
omnes fere memorant.
--_turbine Martis_, infelici pugna, ut passim. Vid. Ind. _vortex
pugnæ_ IV, 230.
5. _Fors non æqua_, iniqua, adversa, _labori_, conatui et virtuti.
Conf. ad v. 364, et III, 2.
1. _Cæruleis_, quod usitatum maris epitheton est, Col. et omnes
edd. teste Drak. Sed, si Lefeb. fides potius habenda est, in
quibusdam edd. _æruleis_, et in R. 2, _hæruleis_ exstat.
_Herculeis_ Ox. et Put. Non male, si non, ut I, 199, fretum
Gaditanum, quo legati, Romam petentes, non transmittebantur, sed
mare Sagunto, vel Monœco proximum intellexeris. Conf. I, 273, 585;
_porrecta_ R. 2.
4. _numerabat_ Tell. quod arridebat Cell. et arridere potest,
coll. I, 72, 364, et Virg. Ge. IV, 209. Sed _memorare_ idem fere
esse, quod numerare, recensere, jam monuit Drak.
5. _atra dies_ quosdam legere, ad oram Silii notavit N. Heins.
conf. Virg. Æn. VI, 429; XI, 28. Sed poetam h.l. in oppositione
vocum _ter centum avos_ et _una dies_ ludere, observat Drak., ut
Ovid. ex P. I, 2, 4, et Fast. II, 236.
Huic comes æquato sociavit munere curas
Poplicola, ingentis Volesi Spartana propago.
8. _Poplicola_, seu _Publicola_ (v. V.L.) notum cognomen, quod
P. Valerius, L. Bruti collega, in locum Tarquinii Collatini, primi
Cos., subfectus, _a populo colendo_ primus adceperat, quum fasces
populo in concione submisisset, secures teste Plut. ab iis
sustulisset, legemque de provocatione a Consulibus ad populum
dedisset. Cf. Liv. II, 7 et 8; Flor. I, 9 (ubi vid. Duker. p. 80.);
Dionys. L. V. _Valerius_ noster, vir consularis, legatus ad Pœnum
missus, propr. cognomen _Flacci_ habuit, sed poeta ei longe nobilius
majorum cognomen tribuit, ut inf. VI, 62, Atilius, M. Reguli filius,
_Sarranus_ dicitur, etsi idem, quod pater, nomen habuit: quod recte
jam monuit Periz. Anidmadv. hist. c. 1, p. 24. Valerium _Volesum_,
seu Volusum, P. Valerii Poplicolæ, prisci Cos., patrem, ex Sabinis
oriundum, cum Tatio, Sabinorum rege, Romam venisse, refert Dionys.
Halic. II, 46. Inde h.l. _Spartana propago_, quia Sabini originem
ducunt a Spartanis, e quibus quosdam acerbis Lycurgi legibus ad
patriam deserendam commotos, et cum Sabinis permixtos fuisse, idem
Dionys. II, 49, 51, et Plut. Qu. Rom. 15, tradit; quod jam
animadvertit Drak., qui etiam comparavit inf. XV, 546 _Amyclæum
nepotem_, h. Claudium Neronem, quod Claudia quoque gens a Sabinis
Romam translata, unde idem Nero VIII, 412; similiter Therapnæo
(Spartano) _a sanguine Clausi_ ortus dicitur.
8. _Poplicola_ ex fide marmm. (v.c. ap. Gruter. p. 150, inscr. 7
et bis p. 296.) et auctorum Græcorum, Dionysii, Plut. et Dionis,
scribendum putabant N. Heins., Drak., Sigon. ad Liv. II, 8, et
Schott. ad Auctor. de Vir. Illustr. c. 15. Omnes tamen libri h.l.
habent _Publicola_, vel _Poblicola_, ut in numo ap. Mediobarb.
p. 31. et in Fastis Capitol. ap. Gruter. p. 289. Præterea a
_populus_ formatur _populicus_ et _populicola_, (h. populum
colens, δημοκηδὴς ap. Dionys. L. V. et Plut.) pro quo olim non
modo _poplicus_ et _Poplicola_, sed et molliore forma _publicus_
et _Publicola_ dicebatur. Conf. Vorst. ad Val. Max. IV, i, ex. 1.
_Folci_ Col. _Volesi_ nomen legitur etiam inf. XIII, 244, et ap.
Liv. I, 58; II, 30; Juven. VIII, 182. Dionys. Halic. II, 46.
Plutarch. et Gruter. p. 6 et 460. _Volusus_ est ap. Rutil. Itin.
I, 169, in Inscript. Aræ Terentinæ, in Fastis Capitol. et in numo
gentis Valeriæ ap. Patin. Zosimus, a Cell. laudatus, lib. II, pr.
Valeriorum originem a _Valeso_ quodam Sabino repetit; unde
_Valesius_, et postea _Valerius_, judice Pompon. Leg. II, D. de
orig. jur. n. 36. Conf. Spanhem. de U. et P. N. p. 60 et Heins. ad
Ovid. ex P. III, 2, 105.
Is, cultam referens insigni nomine plebem,
Ausonios atavo ducebat consule fastus. 10
9. Versus, qui nimio doctrinæ ostentandæ studio debetur.
10. Sensum huj. vers. non percepit Ern. qui eum ita interpretatur
«in fastis Rom. post avum consul inscriptus, seu in annalibus Rom.
illius nepos denominatus; quam formulam luculentius elatam vid. ap.
Hor. Od. III, 4, 5.» _atavo consule_, uno ex majoribus, Valerio
Publicola; Volesi f. et Bruti collega; _atav._ non propr. dicitur:
nam Valerius noster non quinto, sed nono gradu primi Publicolæ domum
contingebat.
--_fastus Ausonios_, annales Rom.
--_ducebat_, incipiebat, h. ejus nomen in principio fastorum inter
primos Consules legebatur. Sic fere _ducere orationem_, _causam_,
etc. dicitur. Durior videtur Schmid. explicatio «longam seriem
majorum habebat, qui fuerant Consules.»
9. _Insculptum_ Ox.
10. _fastus_, non _fasces_, Ox. Put. et a m. pr. Tell. _Fastus_ et
_fastos_ recte dici monent Bentl. et Jani ad Horat. Od. III, 17,
iv; IV, 14, iv, et, quos Drak. laudat, Heins. ad Ovid. Fast.
I, 11, ad Claud. Cons. Honor. IV, 155, et Cons. Mall. Theod. v. 2;
Gronov. ad Senec. Consol. ad Polib. c. 33; Scalig. Emend. Temp.
p. 501; Priscian. Gramm. VI, p.m. 197 al.
Hos ut depositis portum contingere velis
Adlatum Hannibali, consultaque ferre Senatus,
Jam medio seram bello poscentia pacem,
Ductorisque simul conceptas fœdere pœnas;
Ocius armatas passim per litora turmas 15
Ostentare jubet minitantia signa, recensque
Perfusos clipeos, et tela rubentia cæde.
«Haud dictis nunc esse locum; strepere omnia, clamat,
Tyrrhenæ clangore tubæ, gemituque cadentum.
11. Conf. Liv. XXI, 9.
--_depositis_, deductis, contractis, _velis_, ἱστία στείλαντες, ut
remis in portum ageretur navis.
14. _conceptas_, verbis conceptis inter pacis conditiones relatas.
18. _strepere omnia clangore tubæ_ pro, clangorem tubæ ubivis
strepere, resonare, ut ap. Virg. Æn. VI, 709.
19. _tuba Tyrrhena_, σάλπιγξ Τυῤῥηνὴ pro Τυῤῥηνικὴ, a Tyrrhenis,
h. Tuscis, seu Etruscis, inventa. Conf. ad V, 12 sq., VIII, 488;
Cerda ad Virg. Æn. VIII, 526; et Diodor. V, 40.
17. _Perfossos_ malebat D. Heins. _Pertusos_ N. Heins., refragg.
Dausq. et Drak., qui voc. _cæde_ tam ad _perfusos_, quam ad
_rubentia_ referunt.
19. _Tyrrheno c. t._, ut ap. Virg. Æn. VIII, 526, et Stat. Th.
III, 650, suspicari possis, quia et doctius est, et aures minus
obfendit. Sed vid. ad I, 123.
Dum detur, relegant pontum, neu se addere clausis 20
Festinent: notum, quid cæde calentibus armis,
Quantum iræ liceat, motusve quid audeat ensis.»
Sic ducis adfatu per inhospita litora pulsi,
Converso Tyrios petierunt remige Patres.
20. _relegant pontum_, ut simpl. _legere æquora_, etc. v. Bentl. ad
Hor. Od. I, xxxiv, 5.
23. _inhospita litora_, quia ab iis _repellebantur_ legati.
24. _Converso petierunt remige_, h. navi Carthaginem. Male πρύμναν
κρουσάμενοι explicabat Scalig. ad Manil. V, 38; ut nautæ mutato
situ, navem aversam in puppim inpulerint, non, ut antea, in proram.
Hæc refutarunt a Drak. laudati Gronov. Obss. IV, 26; Scheffer. Mil.
Nav. III, 4, et Salmas. Ep. 113 et 114.
--Eodem modo Virg. Æn. XI, 713 _conversas habenas_ pro equo dixit;
Ern.
Hic alto Pœnus fundentem vela carinam 25
Incessens dextra; «Nostrum, pro Jupiter! inquit,
Nostrum ferre caput parat illa per æquora puppis.
Heu! cæcæ mentes, tumefactaque corda secundis!
Armatum Hannibalem pœnæ petit inpia tellus.
25. Egregia et adfectus plena oratio viri irati, suæque virtutis
sibi conscii.
--_fundentem_, solventem, expandentem.
26. _Incessens dextra_, persequens, h. dextram intendens ad navem,
ut milites in eam oculos converterent; qui minantis et irati gestus
est.
27. _Nostrum_ ἐναργῶς repetitur, ut passim alia verba. Drak. laudat
inf. v. 302, 531; XV, 362; Virg. Æn. VIII, 84; Lucan. I, 203; Stat.
Th. III, 62; Heins. ad Claud. in Rufin. II, 402; Bentl. ad Horat.
Od. III, xxiv, 25; et Gronov. Diatr. Stat. cap. 20.
29. _pœnæ petit_, ut mox _deposce_ sc. in pœnam. Conf. ad I, 677.
--_Hannibalem_ δεινῶς pro _me_. Drakenb. comparat XII, 198; Virg.
Æn. V, 194; Ovid. Met. VII, 11; Lucan. I, 202; Senec. Thyest. 180;
ubi vid. Gronov.
26. Hunc versum e c. Col. restituere Carrio et Modius, extruso
alio, _Insequitur, verbis amens trepidantia castra_, quem Nicander
in ejus locum substituerat, ut loco mutilo mederetur: nam priscæ
edd. neutrum agnoscunt.
Ne deposce, adero: dabitur tibi copia nostri 30
Ante exspectatum; portisque focisque timebis,
Quæ nunc externos defendis, Roma, Penates.
Tarpeios iterum scopulos præruptaque saxa
Scandatis licet, et celsam migretis in arcem,
Nullo jam capti vitam pensabitis auro.» 35
31. _Ante exspectatum_, ut ap. Virg. Georg. III, 348 (ubi vid.
Intpp.) et Ovid. Met. IV, 789; VIII, 5; Drak.
--_portisque_, etc. Tuæ urbi timebis, o Roma, quæ nunc peregrinam
Saguntum defendis.
33. Licet iterum in Capitolium, confugiatis, ut olim, quum Galli
Senones in urbe essent; nullo tamen captivi _auro vitam pensabitis_,
h. auro penso, ut tum temporis, redimetis, ut XII, 428; Confer ad
lib. I, vers. 624.
29. _petis_ malebat N. Heins. cui sequentia favent.
Incensi dictis animi, et furor additus armis;
Conditur extemplo telorum nubibus æther,
Et densa resonant saxorum grandine turres.
Ardor agit, provecta queat dum cernere muros,
Inque oculis profugæ Martem exercere carinæ. 40
36. _furor additus_, verba Virg. Æn. II, 355.
--_armis_, armatis.
37. _telorum nubibus_, vid. ad I, 311.
39. _Ardor agit_, (ut ap. Virg. Æn. VII, 293.) incitat Pœnos,
_exercere M._, ad obpugnationem strenue continuandam.
--_provecta_ sc. carina: quod verbum ex vers. seq. repetendum
monent
Drakenborch ad h.l. et Gronovius in Gustu ad Stat. Thebaid. lib. I,
vers. 112.
39, 40. Hi versus transponendi, auctore N. Heins. Post _muros_
hunc versum, _Navis: festinantque ruuntque ante ora suorum_, aut
alium ejusmodi excidisse putabat Dausq. Sed vid. not.
Ipse autem incensas promissa piacula turmas
Flagitat, insignis nudato vulnere, ductor,
Ac repetens questus furibundo personat ore:
«Poscimur, o socii! Fabiusque e puppe catenas
Ostentat, dominique vocat nos ira Senatus. 45
41. Ipse Hannibal ab incensis militibus promissam flagitat ultionem,
et vulnus, adverso femori in obpugnatione urbis inflictum, nudat, ut
animi eorum benevolentiæ misericordiæque sensu adficiantur.
--_piacula_, ultionem ducis sui pœnasque a Romanis petendas.
--_promissa_, quod v. 36 satis innuitur. Et quis poetam ad
annalium
formulam et subtilitatem exiget?
--Ernesti V. Cl. non persuasit mihi hanc explicationem: «Oratio
Hannibalis, callida quadam ironia se ipsum fœderis rupti _piaculum_
Romanis obferentis, atque ita, nudato insuper vulnere, quod nuper
adceperat, milites ad odium Rom. suique commiserationem incitaturi,
a Silio ficta est et nititur ipsis H. verbis v. 29, 31. Ergo
_promissa piacula_, h.e. pœnam Romanis a se ipso promissam, _milites
flagitat_, dum postulat ab iis, ut id promissum ipsi exsequantur,
seque Romanis, ut hi volebant, tradant, quo pertinent verba seq.
vss. 47, 48. Ut igitur milites acrius sentiant iniquitatem
Hannibalis hostibus tradendi, irasque majores adversus Romanos
concipiant (v. 54, 55.), his veluti τέχναις utitur, vulnus
ostentans, virtutis suæ documentum, et Romanos victores adpellans.»
44. Orationem gravissimis adfectibus insurgere, ecquis est qui non
sentiat?
--_Poscimur_, poscor ad pœnam, ut _flagitor_.
--_catenas_ quasi _ostentat_, præclare, quoniam ducem ipsum in
pœnam
fœderis rupti deposcebat.
45. _domini_, dominici, dominantis, superbi, ut nostrum _herrisch_,
_gebieterisch_, et κύριος pro κυριακός. Sic hasta, manus, mensa,
terra _domina_, quibus obponuntur _famulæ_ aquæ, manus etc. Confer
ad I, 173; Heins. ad Ovid. Epist. II, 74; III, 100, et Fastor.
I, 286. --_vocat_ in jus, et ad rationem reddendam.
Si tædet cœpti, culpandave movimus arma,
Ausoniam ponto propere revocate carinam;
Nil moror: evincta lacerandum tradite dextra.
Nam cur, Eoi deductus origine Beli,
Tot Libyæ populis, tot circumfusus Hiberis, 50
Servitium perferre negem? Rhœteius imo
Inperet æternum, et populis seclisque propaget
Regna ferox: nos jussa virum nutusque tremamus.»
49. _Eoi_, orientalis regis, _Beli_. Conf. I, 73 et 87.
51. _Rhœteius_, Romanus. Vid. ad I, 115.
53. _tremere_ aliquid, ut VIII, 60; XVI, 666. V. Burm. ad Val. Fl.
V, 520; Heins. ad Claud. in Rufin. II, 125.
48. _evincta_ Col. ut inf. v. 341, et ap. Virg. Æ. V, 269, 365,
494, 774; VIII, 286; Tibull. I, 7, vi; Vulgg. _en vincta_; alii
_et vincta_, _victa_, _vita_.
51. _præferre_ R. 3; Parm. Marsi Veneta, Junt et al.
52. _æternum Imperet_, _et_ Col. et Ox., unde _Æternum imperitet
populis_ recte, opinor, emend. N. Heins., quod et probavit Drak.,
et recepit Lefeb. _seclisque_ Col. Ox. R. 3; Parm. quod ad
diuturnitatem, ut τὸ _populis_ ad magnitudinem imperii
spectat. Vulgo _sedisque_, solemni librarr. incuria, qua, literas
_cl_ sæpius in _d_ coaluisse, et contra literam _d_ in _cl_
divisam esse, exemplis docet Drak.
53. _Regna_ e c. Col. restituere Modius, N. Heins. et Drak., non
improbb. Dausq. Cell. et Lefeb., qui vulgatam lect. _Signa_
servarunt, h. exercitum victorem, arma victricia late proferat.
Effundunt gemitus, atque omina tristia vertunt
In stirpem Æneadum, ac stimulant clamoribus iras. 55
54. Nota est superstitio veterum, qui, quum aliquid mali omnis
adcidisset, aut dictum esset, ejus eventum hostibus inprecari, et
formula, _omen Dii auertant_, uti solebant. Cf. ad v. 377. Casaub.
ad Theophr. περὶ δεισιδαιμ. p.m. 212; Heyne ad Tibull. III, iv, 1;
ad Virg. Georg. III, 513, et, quos Drak. citavit, Daniel. proph.
IV, 16, Ovid. Amor. III, ii, 16; Art. Am. III, 247; Met. VI, 212;
Fast. III, 494; Broukh. ad Prop. III, vi, 20.
[“v. 377” recte v. 380]
54. _omina_, non _omnia_, scripti et priscæ quædam edd.
Discinctos inter Libyas populosque bilingues,
Marmaricis audax in bella Œnotria signis
Venerat Asbyte, proles Garamantis Iarbæ.
56. Ad Asbyten Silius transtulit multa ex iis, quæ de Camilla
memorat Virg. Æn. VII, 803 sqq. et XI, 552 sqq.
--_Discincti_ propr. dicuntur, qui veste laxiore, aut fluente
utuntur, et hinc, qui negligenter, molliter et luxuriose vivunt.
Silio h.l. præivit Virgilius Æneid. VIII, 724; ubi Cel. Heyne
dubitat, an is proprius Afrorum habitus fuerit. Sed inf. certe
III, 236, Afris, etiam pugnantibus, _sinus cingere inadsuetum_
fuisse, poeta memorat, et Liv. XXXIV, 11, _Nomadum discinctus
eques_, ut Auson. Grat. Act. c. 14, _discincta Carthago_ dicitur.
--_bilingues_, ut ap. Virg. Æn. I, 661; δίγλωσσος, vel δίπτυχος
γλῶσσα ap. Eurip. Troad. v. 286; german. _zweyzüngig_. _Pœnus
bisulcilingua_ ap. Plaut. Pœn. V, 2, 74. Alia exempla vid. ap. Drak.
ad XVI, 157.
57. _Marmarica_, inter Cyrenaicam et Ægyptum, contra Cretam, hodie
_Barca_.
58. _Garamantis Iarbæ_ conf. ad I, 414 et seqq. et Virgilii Æneid.
lib. IV. vers. 198 et seqq. quem locum Silius hic ante oculos
habuit.
56. _Libyas_ Col. _Libyes_ Ox. _Libycas_ Put. Vulgo _Libycos_.
Vid. ad I, 189.
58. _Hasbytæ_, _Hasbitæ_ aberrat. Nomen illud Drak. deductum putat
ab _Asbytis_, Libyæ populo, qui Ἀσβύται dicuntur Ptol. IV, 4, sed
Ἀσβύσται Herodot. IV, 170. Steph., Prisciano in Perieg. v. 195;
Dionys. v. 211; ap. Tzetz. in Lycophr. p. 122; et Plin. V, 5; ed.
Hard. cf. Intpp. ad Virg. Æn. XII, 362, et Salmas. Exerc. Plin.
p. 270. _Iarbæ_ Col. vid. ad I, 417, Vulgg. _Hyarbæ_, et Drak.
_Hiarbæ_.
Hammone hic genitus, Phorcynidos antra Medusæ,
Cinyphiumque Macen, et iniquo e sole calentes 60
Battiadas late imperio sceptrisque regebat;
59. _Medusæ_ pater erat Φόρκυν, al. Φόρκος et Φόρκυς, unde ipsa
_Phorcynis_ dicitur. Poeta autem, quod alii jam observarunt, h.l.
expressit Lucan. IX, 624 seqq. quem vide, ut de Phorcydum et
Gorgonum genere, nominibus et sede, quam poetæ antiquiores in
extrema Occidente marisque Atlantici insula, seriores vero in terra
continente Libyæ iis adsignant, Heyne ad Apollod. I, 2, p. 24 sq.;
II, 4, p. 295, 305; et Comment. de Theog. Hesiodi, p. 142 sq. it.
Cl. Hermanni Mythol. Hom. et Hes. p. 38 et 401.
--_antra Medusæ_ conf. X, 174; et Ovid. Met. IV, 771 sqq.
60. _Macæ_, οἱ Μάκαι, populus Syrticus. Conf. III, 275; IX, 11;
Plin. V, 5.
--_Cinyphius_, al. _Cinyps_, Κίνυφος et Κίνυψ, Libyæ fl.,
fertilibus, qui adjacent, agris celebratus, inter duas Syrtes per
Macas in majorem _Syrtin_ (_il Golfo di Sidra_) influit, et nunc
_Wadi-Quaham_ dicitur. Conf. III, 275: _d’Anville Geogr. Anc. III_,
p. 71; _Mémoires de l’Acad. des Inscr._, T. XXVI, p. 78; Herodot.
IV, 175 et 198. 61. _Battiadas_, Cyrenæos, ut III, 253, et Βαττιάδαι
ap. Pind. Pyth. V, 73, et Callim. H. in Apoll. v. 96. Hinc et
Callimachus passim _Battiades_ dicitur, vel quia a Batto originem
ducebat. V. Burm. ad Ovid. Amor. I, xv, 13.
--_iniquo sole_, nimio æstu, ut ap. Virg. Æn. VII, 227. _iniqua_
dicuntur ea omnia, quæ nimis, vel parva, vel magna sunt. Ager autem
Cyrenarum, etsi in desertioribus Libyæ locis situs, propter
fertilitatem, quam potissimum fontibus debet, prædicatur. Vid.
Spanhem. ad Callim. H. in Apoll. v. 65. Ceterum _Cyrene_ et mox
_Barce_ per πρόληψιν h.l. sed exemplo Virg. Æ. IV, 43 (ubi vid.
Heyne) nominantur; nam Battus ejusque nepotes, harum urbium
conditores, longo tempore post Iarbam vixere. Conf. ad I, 628, et
VV. DD. ad Herodot. IV, 160.
59. _arva Medusæ_ suspicari possis coll. Lucan. IX, 626. Sed et
vulgata bene se habet. Vid. not. _arva Medusæ_ pro _antra_ etiam
conj. Schrader in observatt. p. 26, 27, quoniam voces illæ passim
confundantur, (vid. Burm. ad Lucan. VI, 408) et sic Hammonis filio
præclarius imperium reddatur.
60. _iniquo sole_ Junt. Ald. Gryph. Antwerp. al. _i. a sole_ Med.
Vulgatam lect. tuetur Drak. coll. Terent. Andr. I, 5, 33, et Cic.
pro Cluent. c. ult. ubi vid. VV. DD.
Cui patrius Nasamon, æternumque arida Barce,
Cui nemora Autololum, atque infidæ litora Syrtis
Parebant, nullaque levis Gætulus habena.
62. _Nasamon_ vid. ad I, 408.
--_patrius_, ejusdem patriæ, circa lucos Hammanis in Marmarica,
quem vulgarem errorem geograph. notat Cellar. ad Curt. lib. IV,
7, 19.
--_Barce_ urbs mediterr. Cyrenaicæ, et etiamnunc caput regni
Barcani, inde denominati, quod inter Ægyptum regnumque Tunetanum
litori prætenditur.
--_arida_ cf. III, 251; Virg. Æ. IV, 42; Claud. bell. Gild.
v. 160. Tota regio Barcana soli asperitate et siccitate sterilis,
latrociniisque infesta est.
63. _Autololes_, populus Mauritaniæ Tingitanæ et Gætuliæ ad montem
Atlantem oramque maris Atlantici. Cf. III, 306 seq., XI, 192, Plin.
V, 1, 2.
--_infidæ_, latrociniis et naufragiis infestæ.
64. _Gætulus levis_, agilis ad cursum et ad equos regendos _nulla
habena_. Vid. ad I, 215. An _levis_ est vagus et palans, more
Nomadum, et _habena_ h.l. imperium? Gætuli certe, ut verbis Sallust.
Bell. Jug. c. 18 utar, neque moribus, neque lege aut imperio
cujusquam regebantur: vagi, palantes, etc. Sed alterum magis h.l.
convenit.
64. _Getulus_ quidam. Male! Gr. Γαιτούλοι.
Atque is fundarat thalamos Tritonide nympha, 65
Unde genus, proavumque Jovem regina ferebat,
Et sua fatidico repetebat nomina luco.
65. _is_, Iarbas, et mox _regina_ Asbyte.
--_fundari_ et _fulciri_ familia dicitur, uxore ducta liberisque
ex ea susceptis, quibus mortuis δόμος ἡμιτελὴς Il. β, 701. Filii
patrum σθένος, vel στύλοι οἴκων ap. Eurip. in Taur. v. 57; Troad.
570; al. conf. Burm. et Weitz. ad Val. Fl. I, 721; VI, 689; et quos
Drak. laudat, Stat. Silv. IV, vii, 30; Auct. Octaviæ v. 532; Prop.
IV, ii, 69; Appul. Met. VII, p. 136; ubi v. Pric. (et p. 350); Virg.
Æn. XII, 59.
--_nympha Tritonide_, h. Tritonidis paludis et fl. prope Syrtim
minorem. Conf. Virg. Æn. IV, 198. Cellarius suspicabatur, Silium
adlusisse ad Amazonidas Afras, quas circa hunc lacum habitasse
tradit Diodor. III, 53.
66. _proavum_ si proprie dixit poeta, vel _proles_ v. 58 non filia,
sed neptis est, vel avi materni pater innuitur, ut Asbyte tam
paternum, quam maternum genus a Jove fingatur duxisse, quod ad
summam ejus nobilitatem valeret.
67. Vereor, ut hic versus sit a Silii manu; languet certe et
versus præc. sententiam repetit.
Hæc ignara viri, vacuoque adsueta cubili,
Venatu et silvis primos defenderat annos:
Non calathis mollita manus, operatave fuso, 70
Dictynnam, et saltus, et anhelum inpellere planta
Cornipedem, ac stravisse feras inmitis amabat.
68. Conf. Virg. Æn. VII, 805 sq. Pind. Pyth. IX, 33 seq.
--_ignara_, expers, _viri_, ut ap. Hor. Epist. II, i, 132; ἄνδρα
οὐ γινώσκω Luc. I, 34. Musæi locutionem γάμων ἀδίδακτος cf.
D. Heins.
70. _mollita_, mollis facta, vel effeminata _calathis_ flectendis,
vel lana trahenda et facienda. Conf. Virg. l.c.
--_operari_, operam dare, v.c. textis, Musis, sacris, etc. Cf.
v. 674; Heyne ad Tibull. II, i, 65; iii, 36; Bentl. ad Horat. Od.
III, xiv, 6.
71. _Dictynna_ prop. Britomartis, Nympha et Dianæ socia, h.l. ipsa
Diana. Vid. Heyne Exc. ad Virg. Cir. v. 200, et Spanhem. ad Callim.
H. in Dian. v. 190, 197, 205.
--_planta_, calcaribus, _inpellere_, ut _p. fodere_ VI, 212;
VII, 67; VIII, 556; Virg. Æn. VI, 882.
72. _stravisse_, ἀορίστως.
69. Vulgg. _assueverat_, quod primus Nicand. ap. Junt. dedit,
verbo perperam ex v. præc. repetito: _defenderat_ scripti et
priscæ edd. quod Cellar. exponit, quasi transmittendo et
transigendo arcuerat; et Drak., venatu defenderat virginitatem ab
illecebris procorum. Sed _defendere_ vitam est forte id. qd.
tueri, h. servare, tolerare eam. N. Heins. conf. v. 673 hujus
libri qui tamen ad sententiam h.l. expediendam nihil omnino valet.
Idem conji. _exegerat_. Propius ad literarum ductum accedit
emendatio Burm. _impenderat_; proxime vero, quod reposuit Lefeb.
_dependerat_, h. impenderat, ut ap. Lucan. X, 80: Conf. idem
VIII, 100, et Colum. IV, vii, 22; X, i, 20. Sed utrumque cum
tertio casu jungi solet. Fortassis _deferverat_ κατὰ
_annos_, vel _duraverat_, vel _diffuderat_, et, nescio quid,
scripsit poeta: _extenderat_ suspic. Schmid. coll. v. 103. Sed ibi
est longius tolerare, ut v. 524; III, 96 et al.
70. _molita_ Tell. R. 3. Ben. Ald., non improb. Lefeb. si legatur,
_non calathos molita manu_.
Quales Threiciæ Rhodopen Pangæaque lustrant
Saxosis nemora alta jugis, cursuque fatigant
Hebrum innupta manus: spreti Ciconesque, Getæque, 75
Et Rhesi domus, et lunatis Bistones armis.
73. Comparatio petita ex Virg. Æn. I, 316 sq. et XI, 659 sq. ipsa
autem Thraciæ, cujus montes populique h.l. recensentur, descriptio
ex ejusd. Georg. IV, 461 seqq. conf. inf. VIII, 428 seq.
--_Threiciæ_ (Θρηΐκιαι, ex forma Ion. Θρήϊξ pro Θρᾶξ) sc.
virgines, vel Amazones, quæ cur _Thraciæ_ dicantur, docet Heyne ad
Virg. Æ. XI, 659.
74. _cursuque fatigant_ v. Heyne ad Virg. Æn. VII, 807: _fatigare_,
fatim agere, sæpius tractare, exercere, frequentare (vid. ad I, 63
et 675.) v.c. _amnem remis_, h. crebro movere _silvas venatu_,
sæpius pererrare, ap. Virg. Æn. VIII, 94, et IX, 605; ad quæ loca
vid. Heyne. Sic _cursu Hebrum_, maximum Thræciæ, quæ hiemis sedes
est, flumen, glacie scil. adstrictum, _fatigare_ significat, cursu
eum frequenter transmittere. Conf. Hor. Epist. I, iii, 3, et, quos
Lefeb. jam laudavit, Virg. Æn. XI, 660, _Amazones flumina
Thermodontis pulsant_, et Martial. VII, 6, _Et ungularum pulsibus
calens Ister_. Hæc ratio linguæ convenientior videtur, quam si
_cursu fatigare_ simpl. pro cursu vincere, superare, accipias.
Conf. tamen Virg. Æn. V, 253, et inpr. Æn. I, 317 _volucrem fuga
prævertitur Hebrum_, quæ lectio nostro forte loco firmari potest.
Vid. ibi Heyne.
75. _Hebrum... fatigant_, Schmid. interpretatur campos Hebro
adjacentes ut _arare fluvium_, et similia, quæ illustrat Burmannus
ad Grat. Cyn. 314
--_innupta manus_: «Amazones cum contemtu virorum se tuentur.»
Justin. loco class. II, 4. Ἀμαζόνας ἀντιανείρας Hom. Il. γ, 189; ζ,
186; Ernesti: sed Homerus alio sensu eas ita dicit; eo, quo Virg.
Æneid. lib. I, 493, _audetque viris concurrere virgo_.
--_Spreti Ciconesque_, etc. pro, quæ spernunt connubia et
consuetudinem Thracum.
--_Cicones_, Thraciæ populus prope _Hebrum_ fl., qui nunc
_Marizza_ dicitur.
--_Getæ_ Thracibus adnumerantur exemplo Virg. Ge. III, 462 et
IV, 463; ad quæ loca vid. Heyne et Voss.
76. _domus_ conf. ad I, 572.
--_Rhesi domus_ v. Heyne ad Virg. Ge. IV, 461 et Æn. I, 469.
--_lunatis armis_, h. peltis, scutis parvis, Amazonum inprimis,
quæ formam mediæ, vel corniculatæ lunæ referebant. Cf. Virg. Æn.
I, 490; XI, 663; Senec. Hippol. v. 400; Lips. Mil. Rom. III, 1 et 2,
et loc. class., a Drak. adpositum, Quint. Cal. I, 146 sq.
75. _Hæmum_, Thraciæ montem, pro _Hebrum_, substituendum censebant
Burm. et Drak. coll. Claud. de laud. Stilic. III, 307, 308, quia
nemo per flumina currit. Non male: sed vulgata quoque lectio
defendi potest. Si quid tamen mutandum, scriberem _cursuque
fatigant Eurum_ (vid. Heyne ad Virg. Æn. I, 317.), vel _pulsuque
fatigant_. Vid. not. _Geræque_ quidam codd., teste et prob.
Dausq., qui Geras sibi non nescios dicit, sed forte cum _Gerrhis_
eos confudit, quod et suspicatur Drak.
Ergo habitu insignis patrio, religata fluentem
Hesperidum dono crinem, dextrumque feroci
Nuda latus Marti, ac fulgentem tegmine lævam
Thermodontiaca munita in prælia pelta, 80
Fumantem rapidis quatiebat cursibus axem.
78. De _Hesperidibus_ vid. ad I, 431.
--_donum Hesperidibus_ est aurea fascia, seu reticulum, ab Hesp.
adceptum: poetam autem puto cogitasse de aureis pomis in hortis
Hesperidum crescentibus, qui quum siti essent in finibus Mauretaniæ,
obvia fictionis illius occasio fuit, inpr. Silio, qui his
adlusionibus e longinquo repetitis delectatur; Ern. _nodo_ omnino
legendum putabat etiam Withof.
--_dextrum_ κατὰ _latus_, mammam, _nuda Marti_, ad pugnam, ut eo
expeditius pugnaret. Cf. VV. DD. ad Virg. Æ. I, 492, et Heyne ad Æ.
XI, 649; cujus explicatio nostro quoque loco comprobatur.
79. _tegmine_, pelta, quæ lævum latus tegebat.
80. _Thermodontiaca_, Amazonia. Vid. ll. cc. in var. lect.
81. _Fumantem_, ut VIII, 282. Cf. Virg. Ge. III, 107 et Hor. Od. I,
i, 4.
78. _dono crinem_, non _crinem dono_, Col. _nodo_ conji. D. Heins.
probb. N. Heins. Drak. (qui speciem Amazonæ, crinibus nodatis
ornatæ, ex Gronov. Thes. Antt. Gr. T. I, exibuit) et Lefeb. qui τὸ
_nodo_ recepit, coll. Virg. Æn. IV, 138, et Senec. Hipp. v. 399,
ut adeo Hasbyte eodem, quo Hesperides, modo crines _nodo_, h. in
nodum _religaverit_, retro collegerit; vel religaverit nodo,
h. retiolo aureo, κρωβύλῳ Hesperidum, quem fortasse ab ipsis dono
acceperit. Si posterius verum est, non est quod vulgatam lect.
sollicitemus; si prius, vox _Hesperidum_ importuna est, et
crediderim fere, poetam _H. modo_, vel, præeunte Virg. Æn. I, 320,
_Harpalyces modoque_, vel _nodoque sinum_ scripsisse: etsi ad
morem Hesperidum, crines in nodum cogendi, Silius etiam inf.
III, 284 respexisse videtur, et, si vel maxime ignotus est, locus
tamen noster non majore interpolationis suspicione laborat, quam
similis Horat. Od. II, 11, extr. ubi vid. Bentl. et Jani.
79. _fulgentem_, non _fulgenti_, Col. et Ox. _lævam_, non _lævum_
Col.
80. _Thermodontiaca_, non _Thermodoontiaca_, Put. Θερμώδων, οντος,
dicitur Ponti fl. qui Ponto Euxino miscetur. Conf. VIII, 433, et,
quos Drak. laudat, Stat. Silv. I, 6, 56. Intpp. ad Virg. Æn.
XI, 659; ad Prop. III, 12, (al. 13) 16; Heins. ad Claud. de R. P.
II, 66; ad Ovid. Met. II, 249. Add. Intpp. ad Val. Fl. IV, 601 et
al.
Pars comitum bijugo curru, pars cætera dorso
Fertur equi; nec non Veneris jam fœdera passæ
Reginam cingunt: sed virgine densior ala est.
Ipsa autem gregibus per longa mapalia lectos 85
Ante aciem ostentabat equos, tumuloque propinquo,
Dum sequitur gyris campum, vibrata per auras
Spicula contorquens summa ponebat in arce.
84. _virgine densior ala est_, quædam mulieres, quæ Asbyten
comitabantur, etiam nuptæ erant, sed major pars virgines. Male intp.
quidam «major pars virginum equo merebat.»
85. _mapalia_ h.l. sunt forte vici et pagi, qui ex mapalibus
constant, ut ap. Sallust. b. Jug. c. 18 et 46. De _mapalibus_,
tuguriis Nomadum, Hamaxobiorum, quæ plaustris inponunt, v. Heyne ad
Virg. Ge. III, 340, et Æn. I, 421.
--_longa_, longinqua, remota.
87. _Dum tumulum propinquum_ arci Sagunt. circumequitat, unde _gyri_
efficiuntur: nam _campum sequitur_ (ut apud Virg. Æn. II, 737,
v. 629), qui in ipso campo progreditur eumque emetitur; Ern. Vid.
var. lect.
86. _tumuloque propinquum_ conj. Best, et recepit Lefeb. prob.
Drak., ut sensus sit: dum, equos in gyrum flectens, _sequitur_,
h. petit (ut I, 141; Virg. Æn. V, 629; Ovid. Epist. VII, 10, et
Fast. VI, 109; Cic. ad Att. X, 18 ubi vid. Græv.) campos colli, in
quo Saguntus condita, propinquos. Non male: at, qui in campo sunt,
tela in urbem alte sitam frustra mittere videntur. _Dum secat in
gyros campum_ emend. N. Heins. coll. inf. v. 171. Sed vulgatam
forte lectionem non male ita expedias: Electissimum
pulcherrimumque equitatum Asbyte ipsa ante prima signa ducit, et,
dum in campo circa urbem longius procedit, (vel in campo _viam_,
seu _iter sequitur_, ut ap. Ovid. Pont. I, 4, 38; II, 10, 18;
Virg. Æn. II, 737) collem, vel tumulum, (τύμβον, ut ap. Virg. Æn.
XI, 849 sq.) urbi propinquum, conspicit et occupat, unde jacula in
superiores urbis, celli inpositæ, partes mittit.
Hanc, hasta toties intrantem mœnia, Mopsus
Non tulit, et celsis senior Gortynia muris 90
Tela sonante fugat nervo, liquidasque per auras
Dirigit aligero letalia vulnera ferro.
90. _Gortinia Tela_, h. Cretica: nam Gortyna, seu Gortynæ (nunc
_Gurtina_) urbs Cretæ (_Candiæ_) ex qua insula Mopsus Saguntum
venerat. Conf. mox v. 101. Epitheton simpl. ornat, ut _harundo
Cydonea_ X, 261, et _Dictæa_ XIII, 184; XV, 634. Cydon, vel Cydonia
(hod. Canea) urbs, et Dicte mons Cretæ. Λύκτιον, seu Λύττιον ἀεμμα
ap. Callim. H. in Apoll. v. 33; ubi vid. Spanhem. Poetæ a
præstantiore aliquo genere epitheta repetere solent: Cretenses autem
nobilissimi olim sagittarii fuere, quorum hinc ope Romani sæpius usi
sunt, Cretaque abundabat canna, sagittis aptissima.
91. _fugat_, jacit, _sonante nervo_. λίγξε βιὸς, νευρὴ δὲ μέγ᾽
ἴαχεν, Hom. Il. δ, 125.
92. _Dirigit vulnera_, h. sagittam, vulneris infligendi causa, ut
ap. Sen. Herc. Œt. v. 159; Virg. Æn. X, 140; XI, 654; XII, 490.
Conf. ad I, 397.
--_aligero ferro_, ut πτερόεντες ὀϊστοὶ, ἰὰ πτερόεντα. Conf.
v. 95.
92. _Deligit_ Col. unde _Derigit_ suspic. Drak., quod Lef. edidit,
ut sit pro, mittit e muris, non id. qd. _dirigit_, quæ verba
communiter olim usurpata putabat Drak. ad IV, 676. Ego potius
crediderim, verbum _derigere_ soli librarr. fraudi et incuriæ
deberi. Conf. ad IV, 540; VI, 228; IX, 583; Virg. Ge. II, 281; Æn,
I, 401, et loca in notis laudata.
Cres erat, ærisonis Curetum advectus ab antris,
Dictæos agitare puer levioribus annis
Pennata saltus adsuetus arundine Mopsus. 95
93. _Curetum_, de quibus vid. loc. class. Strab. X, p. 310, 326, al.
p. 465 seq. Conf. Heyne ad Apollod. p. 15, 16. Spanhem ad Callim.
H. in Jov. v. 52, 53.
--_antris_, antro Dictæo.
--_ærisonis_, χαλκοφώνοις, χαλκοκτύποις, propter Κνώσσια ὀρχήματα,
vel πυῤῥίχην et ἐνόπλιον, quam saltationem armatam invenisse, et
nato quoque Jove instituisse feruntur. Vid. Spanhem. l.c.
94. _agitare saltus_ (propr. feras in iis v.c. ap. Virg. Æn.
IX, 686) ut _fatigare_ dixit Virg. Æn. IX, 605.
94. _armis_ malebat N. Heins. suffrag. Drak. Non male: certe
vulgata friget.
Ille vagam cælo demisit sæpe volucrem,
Ille procul campo linquentem retia cervum
Vulnere sistebat; rueretque inopina sub ictu
Ante fera incauto, quam sibila poneret arcus.
Nec se tum pharetra jactavit justius ulla, 100
Eois quamquam certet Gortyna sagittis.
96. Innuitur dexteritas et impetus, quo telum emittitur. Gron.
Diatr. Stat. c. 16, v. 98 per hypallagen interpretatur: ante rueret
fera incauta sub inopino ictu. Sed _incautum_ h.l. et ap. Lucan.
IV, 719 non modo eum dici, qui sibi non caveat, sed etiam, qui non
caveatur, putant Barth. Adv. XXXV, 3, et Drak. ad h.l. ubi multis
exemplis probat, plura adjectiva, quæ vim activam habeant, v.c.
_nescius_, _ignarus_, _dubius_, _incredulus_, _surdus_, _cæcus_,
_infestus_, passive, et contra _ignotus_, _notus_, _suspectus_,
_innocuus_ et alia active sumi. Conf. quos laudat VV. DD. ad Phædr.
I, 11, et ad Gell. IX, 12; Gronov. ad Sen. Œd. v. 1; Boxhorn. ad
Plaut. Rud. I, v, 17; Heins. ad Ovid. Met. VII, 672; Hottom. ad Cic.
Verr. I, 7; Pric. ad Appul. Med. IX, p. 190; Æmil. Port. in Lex.
Ion. Vid. Ἄκριτος et al. Add. Intpp. Tac. Ann. I, 50, et Cort. ad
Sallust. b. Jug. c. 49, 5.
[99.] _poneret_, deponeret, finiret.
100. Nec ullus Cretensium Mopso tum arte jaculandi antecellebat.
101. _Eois certet sagittis_, de arte sagittandi contendat cum
Orientalibus, forte Parthis. Cf. Virg. Æn. XII, 858, et Lucan.
VIII, 300, 311.
96. _dimisit_ Put. et Parm. _divisit_ (h. jaculo transfixit, ut
ἐδάϊξε Hom. Il. φ, 147, et βάλε μέσσην Il. ψ, 875) R. 3, et Med.
quod probavit N. Heins. ad Claud. in Rufin. II, 25, et recepere
Cell. et Drak. qui posterior _demittere_ de eo tantum dici posse
existimabat, qui in loco superiori ipse est et in inferiorem
mittit; quo sensu _fundæ_ VIII, 526, vel tela aliaque avem cælo
demittere dicantur, non autem homo, qui tela jaculatur. Sed vid.
Val. Fl. I, 94. Similiter _dejicere_ dixit Virg. Æn. V, 542 et
XI, 580, unde _dejecit_ h.l. emend. N. Heins., quod ne ipsi quidem
Drak. displicuit, cui nec Burm. conj. _defixit_ spernenda
videbatur. Nos vulgatam lectionem servavimus cum Lefeb. et
Schmidio, qui posterior monet, fundam et tela non semper ave esse
superiora, et hominem semper aliquo instrumento uti, quo quid
dejiciat, adeoque funda, seu telis avem demittere posse.
98. _rueratque_, vel _ruere atque_, h. ruebat, maluerit N. Heins.
99. _in cantu_ R. 2, unde _fera, incautus... arcus_, h. a quo non
cavebatur, reposuit Lefeb. Non male, si _inopina s. i._ pro
_inopino s. i._ dictum acceperis.
Verum ut opum levior venatu extendere vitam
Abnuit, atque artæ res exegere per æquor,
Conjuge cum Meroe natisque inglorius hospes
Intrarat miseram fato ducente Saguntum. 105
Coryti fratrum ex humeris calamique paterni
Pendebant, volucerque chalybs, Minoia tela.
102. _levior opum_, ut contra _largus opum_.
103. _artæ res_, ut _angustæ_ ap. Hor. Od. II, x, 21.
104. _inglorius_ ut ap. Virg. Æn. XI, 793 ubi v. Heyne.
106. _Cozytus_ in Gloss. ap. Reines. Inscr. p. 106; θήκη δερματινὴ
βέλων, adeoque pharetra, ut ubivis fere ap. poetas, etsi propr.
arcuum, non sagittarum theca est, si fides habenda Schol. ad Hom.
Od. φ, 54; Lutat. ad Stat. Th. IX, 730, et Serv. ad Virg. Æ. X, 169;
ubi vid. Heyne in V.L.
--_fratrum_, Dorylæ et Icari, filiorum Mopsi. Cf. v. 126 et 133
sq.
107. _tela_, arma, _Minoia_, Cretensia.
103. _artæ_, non _arctæ_, semper in Col. et optimis quibusque
codd. occurrit teste Drak. ad VII, 280, ubi laudat Pier. ad Virg.
Æ. I, 293; II, 146; Castal. ad Rutil. Itin. II, 20; Lambin. ad
Lucret. I, 71; Gronov. ad Senec. Œd. 277, et Broukh. ad Tibull.
I, 5, 53; Add. Stœber. ad Manil. p. 525, et Ill. Harles. ad
Cellar. Orthogr. p. 180.
104. _Merone_ ed. Lefeb. vitiose. Nomen ab ius. Nili in Æthiopia
ejusque urbe ductum.
107. _chalybs_ et _calami_ sunt synonima, unde hic versus languet,
et vel plane ejiciendus videtur, vel _validusqae chalybs_, aut
simile quid legendum est, ut _chalybs_ sit ensis.
Hic medius juvenum Massylæ gentis in agmen
Crebra Cydoneo fundebat spicula cornu.
Jam Garamum, audacemque Thyrum, pariterque ruentes 110
Gisgonem, levemque Bagam, indignumque sagittæ,
Inpubem malas, tam certæ obcurrere Lyxum
Fuderat, et plena tractabat bella pharetra.
108. _medius juvenum_, inter filios.
--_Massylæ gentis_ conf. ad I, 101.
[109.] _Cydoneo_ vid. ad v. 90, et conf. Virg. Ecl. X, 59, et Æ.,
XII 858 ubi vid. Heyne.
111. _levis_ penult. longa, propr. politus, λεῖος,
non asper tactu; hinc mollis, tener, inberbis, inpubes. Cf. Tibull,
I, viii, 31, et Hor. Od. II, ii, 6, ubi vid. Jani. Drak. putat,
Bagam fingi inpilem, qui barbam sibi vellat exemplo mollium virorum,
quod et Cæsarem aliosque fecisse constat.
112. _et Lyxum_, _inpubem_ κατὰ malas, ideoque
_indignum occurrere_ (græce pro, ut, vel qui occurreret) _sagittæ
tam certæ_, cujus ictus tam certus erat, quæ non fallebat et
aberrabat, adeoque digna erat, quæ virum fortiorem majoremque natu
interimeret. Cf. Virg. Æn. XI, 767; Hor. Od. I, xii, 23 al. ἰοὺς
ἀφύκτους adpellat Sophocl. Phil. 105. Vid. Valcknar. ad Eurip. Hipp.
p. 317.
113. _Fuderat_ humi, pro straverat, ut ap. Virg. Æ. I, 193, κέχυνται
Hom. Il. ε, 141.
109. Vulgg. _Cydonæo_.
110. _Garamum_ scripti et Med., a Garamantibus sic dictum. Vulgo
_Gravium_, prob. Dausq. Sed reliqua Afrorum nomina, Gravios vero
Hispaniæ populum esse (vid. I, 235.), monet Drak. _Granium_ Parm.
_Thyrum_, non _Tyrum_, scripti et priscæ edd.
111. _Gisgonem_, non _Gisconem_, Put. et Med. _levemque_ a Gr.
λεῖος, non _lævemque_, recte scribitur, judice Drak. _lævumque_
scripti et Med. aliæque antt. edd., quæ lectio forte non
deserenda, nec cum N. Heins. in _sævumque_ mutanda. _Lævus_ et Gr.
σκαιὸς propr. est sinister, et deinde, vel tardus, inperitus,
stupidus, ἀμαθὴς, vel infelix, ut III, 94, ubi vid. not. forte et
perversus, pravus, et hinc malus, inprobus, ut σκαιὸς, et
_sinister_.
112. _Lyxum_ scripti et priscæ edd. Vulgg. _Lixum_, forte rectius
a Lixo, Africæ urbe. Vid. III, 258; V, 401.
Tum, vultum intendens telumque in virginis ora,
Desertum non grata Jovem per vota vocabat. 115
Namque ut fatiferos converti prospicit arcus,
Obposito procul insidiis Nasamonias Harpe
Corpore præripuit letum, calamumque volantem,
Dum clamat, patulo excipiens tramisit hiatu,
Et primæ ferrum a tergo videre sorores. 120
114. _vultum intendens_, τιτυσκόμενος D. Heins.
--_vultum intendens telumque_ ut ap. Virg. Æn. V, 508.
115. _per vota vocabat_ ut _votis_, et _in vota_ ap. Virg. Ge.
I, 42. et Æ. V, 234, ubi v. Heyne. Frustra invocabat opem Jovis, ab
ipso contemti, quoniam Cretam, natale hujus Dei solum, deseruerat.
Conf. v. 141. Ita Cell. et Dausq. quem... nescio quare... nihil h.l.
vidisse pulabat N. Heins. ad Ov. Met. XIII, 707. Nil potius vidit
Barth. Adv. VI, 25, ubi intelligit Jovem desertum Hannibali ejusque
militiæ, ut sæpe _temeratus_ dicitur violato foedere; _per vota non
grata_, quia puella erat Asbyte, et Jupiter magnus mulierum amator.
116. _converti_ scil. in Asbyten.
117. Cf. XIII, 657.
--_insidiis_, ictui clandestino Mopsi.
--_Nasamontas_, vid. V.L. et ad I, 408.
118. _letum_ reginæ intentatum _præripuit_, telum suo corpore
recipiens.
117. _Nasamonias Harpe_ Col. et Parm. ne improb. quidem Dausq. Est
græca forma, qua ab adjectivis gentilibus, in _ius_ desinentibus,
alia et quidem feminina, in _ias_ exeuntia, deducuntur. Vid.
exempla, a Drak. adlegata, inf. XIII, 494; XIV, 253, 270; Virg.
Ge. IV, 463; Ovid. A. A. I, 556; II, 382; Senec. Herc. Œt. 192, et
alia ap. Jani ad Horat. Od. I, 22, xiv, et Heins. ad Ovid. Epist.
XV, 164, ubi _Arpe_ hic legendum monet, refrag. Drak. ob consensum
codd. et quia _Harpe_ nomen virginis bellatricis est ap. Val. Fl.
VI, 375, et equæ inf. XVI, 365. _Nasamonius Harpe_ Ox. Put. Med.
proxime verum. Vulgg. _Nasamonia Serpe_.
119. _hiatu. En_ tacite reposuit Lefeb. ut passim.
At comitis frendens casu labentia virgo
Membra levat, parvaque oculos jam luce natantes
Inrorat lacrimis, totisque adnisa doloris
Viribus intorquet letalem in mœnia cornum.
Illa volans humerum rapido transverberat ictu 125
Conantis Dorylæ, junctis jam cornibus arcus,
Et ducti spatium nervi complente sagitta,
Excutere in ventos resoluto pollice ferrum.
121. _virgo_, Asbyte.
122. _oculos natantes_, dubio motu fluctuantes, modo labentes, modo
iterum se aperientes, ut dormitantium ebriorum et moribundorum oculi
esse solent. Cf. VV. DD. ad Virg. Ge. IV, 496, et Æn. IV, 691
(_oculis errantibus Quæsivit lucem_); V, 856; Ov. Met. V, 71, et
Fast. VI, 673; Stat. Th. II, 638.
123. _totisque adnisa_, etc. Drak. Conf. inf. v. 627; V, 325; Virg.
Æ. IX, 744, et Ovid. Met. V, 32, 33.
124. _cornus_, hasta, ut alia quoque belli instrumenta ex corno, quæ
arbor _bellis adcommoda_ dicitur: Claud. R. P. II, 107. Vid. Virg.
Ge. II, 447.
126. Conf. Virg. Æ. IX, 622 sq. et inpr. XI, 859 seq. Hom. Il. δ,
122 seq.
--_Conantis excutere in ventos_, h. qui in eo jam erat, ut
sagittam emitteret. Similiter intento jam arcu occiditur Cleades
VII, 659.
127. _complere_ et _implere_ artis sagittatoriæ vocabula esse docent
a Drak. laudati Savar. ad Sidon. Apollin. I, 2, eoque præeunte Cerda
ad Virg. Æn. XI, 860.
--_ducti_ vid. V.L.
128. _resoluto_, sublato, _pollice_ relaxante nervum, quem
adstrinxerat.
121. _At c. f. casu_ e Col. Put. et R. 3, recepit Drak. Vulgo _At
c. casum frendens_, quod exquisitius est. _Ad c. casum_ conjectura
Scalig., quam amplexus est Cell.
123. _annisa_, non _annixa_, Col. ut v. 629; IV, 290, 586; IX,
379; X, 197, 257; XV, 578, probb. N. Heins. et Drak. conf. Serv.
ad Virg. Æn. I, 144, 506. Intpp. ad Val. Fl. III, 193. Cel.
Harles. ad Cellar. Orthogr. p. 298.
125. _umerum_, ut _umens_, _umidus_, _umectare_, semper in c. Col.
scribi monet Drak. qui laudat Quintil. Inst. Orat. I, 5, et
Broukh. ad Tibull. I, 4, 44.
127. _Educti_ Col. Put. Med. prob. Modio. _Adducti_ conj.
N. Heins. qui tamen nec vulgatam lect. damnat, quam servavi, quia
et doctior est, et verba sine particula et minus cohærent. Conf.
ad I, 334.
Tum subitum in vulnus præceps devolvitur altis
Aggeribus muri, juxtaque cadentia membra 130
Effusi versa calami fluxere pharetra.
Exclamat paribus frater vicinus in armis
Icarus, ulciscique parat lacrimabile fatum:
Atque illum, raptim promentem in prælia telum,
Hannibal excussi prævertit turbine saxi. 135
Labuntur gelido torpentia frigore membra,
Deficiensque manus pharetræ sua tela remisit.
129. _in vulnus devolvitur_ conf. Virg. Æn. X, 488, ubi vid. Heyne.
131. Sagittæ ex pharetra, quum de muro decideret, versa effluxere.
--_fluere_ et _defluere_, decidere. Vid. si tanti est, N. Heins.
et Ind.
132. _paribus in armis_, pariter armatus, ut _in ferro_, _in
Tyriis_, _in Cois_, _in hasta_, vel _in toga laxa esse_; Drak.
laudat IV, 380; Virg. Æ. V, 550, Appul. Met, III, p. 46; Val. Flacc.
I, 641; V, 463; Stat. Th. IV, 221; Salmas. ad Pollion. Tyrann.
XXX, 32; Gronov. in Gustu ad Stat. Achill. I, 558; Broukh. ad Prop.
IV, ii, 28, et ad Tibull. I, ix, 70, et II, iii, 78; ubi cf. Heyne.
134. _Atque_ pro _atqui_ positum videtur, ut in periodorum initiis
et transitionibus, ap. Cic. Arch. 7; Phil. III, 9, et Catil. III, 2;
ap. Terent. Andr. I, iii, 20; v, 65; IV, i, 16, et ap. Plaut. Cas.
II, vi, 12, et Bacch. I, i, 53; V, ii, 68; nisi potius his locis cum
Cl. Schellero in Lex. _atqui_ legendum censeas, ut et ap. Virg. Æ.
VI, 162.
--_promentem_ ex pharetra.
135. _turbine saxi_, ut ap. Virg. Æn. XII, 531. Vid. Heyne.
137. _remisit_, reddidit _tela_, nondum depromta.
131. _fluxere_ scripti et antt. edd. nisi quod _flexere_ exhibet
Med. Vulgata lectio _fulsere_ debetur Marso, et, quum _fluendi_
notio jam verbo _effusi_ expressa sit, præferenda videbatur
Dausq., cui Drak. similia loca Senec. Herc. Œt. 1228 et Furii ap.
Macrob. VI, 4, obponit.
At pater in gemino natorum funere Mopsus
Conreptos arcus ter moesta movit ab ira:
Ter cecidit dextra, et notas dolor abstulit artes. 140
Pœnitet heu! sero, dulces liquisse penates,
Adreptoque avide, quo concidis, Icare, saxo,
Postquam ævum senior percussaque pectora frustra
Sentit, et, ut tantos compescat morte dolores,
Nil opis in dextra, vastæ se culmine turris 145
Præcipitem jacit, et delapsus pondere prono
Membra super nati moribundos explicat artus.
138. Eximia suavitas et δεινότης horum versuum, qui summum amoris
paterni adfectum animique perturbationem spirant. Sed præivit Virg.
Æn. VI, 32 seq. ubi vid. Heyne.
139. _ab ira_, ira motus. Vid. Ind. et si tanti est, Drak. ad
XI, 246; ubi præter alios laudat Gronov. ad Liv. XXIV, 30; XXVI, 1.
[“XI, 246” recte XI, 244]
140. _notas artes_ v. sup. v. 96 sq.
141. _penates_, patriam, Cretam.
--Apta nunc patriæ cogitatio: si in patria mansissem, filios non
perdidissem; sed absonum videtur, quemquam, ut sibi ipse mortem
consciscat, saxum adhibere: ergo ad doloris perturbationem, et
mortis adcelerandæ cupiditatem Mopsi consilium referendum est; Ern.
147. _explicat_, extendit, in longum porrigit.
138. _in g._ scripti cum R. 2, Ald. Junt. Nut. in deest in R. 1,
aliisque antt. edd. Hinc, ut metro consuleret, _e_ inseruit
Martinus Herbipol., quem secuti sunt alii.
Dum cadit externo Gortynius advena bello,
Jam nova molitus stimulato milite Theron,
Alcidæ templi custos aræque sacerdos, 150
Non exspectatum Tyriis effuderat agmen,
Et fera miscebat reserata prælia porta.
148. Cf. Virg. Æn. X, 317 seq. (ubi vid. Heyne) et Hom. Il. η, 136
sq. _Gortynius advena_ Mopsus Cretensis vid. ad v. 90.
150. Sacerdotes pugnantibus quoque intersunt, ut V, 175 sq. et ap.
Virg. Æn. X, 637, et XI, 768, ubi vid. Heyne.
--_custos_, minister, antistes, sacra curans, ut v. 237, et ap.
Virg. Æ. VIII, 270; coll. Macrob. Sat. III, 6.
151. _Non exspectatum Tyriis_, (h. Pœnis) junge et conf. X, 301.
--_effuderat_, catervatim emiserat, ut ap. Virg. Æn. VII, 522.
Proprie agmina effundunt se, vel effunduntur, ἐκχύονται, ἐκχέονται,
seu ἐπιχύονται Hom. Il. θ, 158; ubi v. Schol. π, 295; Od. θ, 515,
al. h. instar fluvii et torrentis cum impetu ruunt, ut IV, 520 sq.
et XII, 185. Conf. Ind. et loca a Drak. congesta. Sic et simpliciter
_fundi_, seu _fundere se_ VI, 572, 648; Val. Fl. I, 610; II, 662.
149. _Theron_ pro _Teron_ reposuere Dausq. Drak. et Villebr.,
quoniam idem nomen ap. Virg. Æn. X, 312; Stat. Th. II, 304, 572,
et alios occurrit. Sic et in c. Col. scribi infra sæpius testatur
N. Heins. qui h.l. silet. _Thero_ Ox. inf. v. 192, et XVI, 501,
quod pluribus exemplis defendit Gronov. ad Senec. Agam. v. 514, et
ad Plin. XX, 21. Conf. a Drak. ad v. 192, et XVI, 335, citati
Quintil. Inst. Orat. I, 5, et. Pier. ad Virg. Æn. X, 322.
151. _Ante exspectatum_ forte præstiterit, ut et inf. X, 301. Vid.
not. ad v. 31. _offuderat_ conj. N. Heins. Male!
[“X, 300” recte X, 300]
Atque illi non hasta manu, non vertice cassis,
Sed fisus latis humeris et mole juventæ
Agmina vastabat clava, nihil indigus ensis. 155
Exuviæ capiti inpositæ tegimenque leonis
Terribilem adtollunt excelso vertice rictum.
153. Imitat. Hom. Il. η, 140.
154. _mole juventæ_, h. corporis juvenilis. Cf. Virg. Æ. V, 430 sq.
155. Theron, qui Herculis sacerdos est, ejus quoque arma gerit, ut
Aventinus, Herculis filius, ap. Virg. Æn. VII, 655 sqq. quem locum
Silius imitatione expressit.
155. _clava_ etiam omnino heroes utuntur, quibus poeta insignes et
Herculeas vires tribuunt. Comparant Hom. Il. η, 141;
Virg. Æ. X, 318; Stat. Th. XI, 45.
156. Utebatur rictu leonis pro galea, ut alii aliarum ferarum
exuviis. Cf. IV, 559; V, 132; VIII, 493; Stat. Th. VII., 276, et
Virg. Æ. VII, 666 sq. ubi vid. Heyne. Pelle autem ferina cingebatur,
more barbarorum et heroum. Conf. VII, 288; VIII, 523, 570; Virg. Æn.
II, 722; V, 37; VIII, 553; Hom. Il. κ, 23, 29, 326, al. vid. ad
I, 415, et Burm. ad Val. Fl. I, 34.
--_tegimen leonis_ nihil differt ab exuviis. Conf. VV. DD. ad
Virg. Æ. I, 275, 323; VII, 666.
155. _nil_ Dausq. forte operarum errore.
156. Vulgg. _tegmenque_. Vid. ad I, 402.
Centum angues idem Lernæaque monstra gerebat
In clipeo, et sectis geminam serpentibus Hydram.
Ille Jubam, Thapsumque patrem, clarumque Micipsam 160
Nomine avi, Maurumque Sacen, a mœnibus actos
Palantesque fuga præceps ad litora cursu
Egerat, atque una spumabant æquora dextra.
158. Verba Virg. Æn. VII, 657, 658. De forma clipei v. ad I, 407. In
numero autem anguium capitumque quæ tribuuntur hydræ L., quam Silius
tribus loquendi formis designat, veteres variare, satis notum est.
Vid. Heyne ad Virg. l.c. et ad Apoll. II, v, 2, p. 345; Heins. ad
Ovid. Met. IX, 70; Schol. et VV. ad Hesiod. Theog. v. 312, et quos
Drak. laudat, Tristan. Comment. hist. T. II, p. 301, et Spanhem. de
V, et P. N. Diss. III, p. 233 sq.
159. _geminam_, quia uno capite reciso duo renascebantur.
162. _Palantes fuga Egerat_, ut IV, 571, et ap. Virg. Æ. V, 265;
XI, 734.
163. _æquora_, h.l. vel campus, vel mare.
158. Ita scripti et Parm. Vulgo _idem cælatum insigne gerebat_. In
ed. Med. totus deest versus. _Lerneia monstra_, per adpositionem,
suspic. N. Heins., cui certe locus Virg. Æn. VII, 658, magis
favet, quam., quod Drak. putat, adversatur. Vid. ibi Heyne.
159. _exsectis_ Benessa, quem frustra secutus est Lefeb. coll.
III, 32.
160. Vulgg. _Tapsum_. Sed Θάψος est Africæ urbs,
III, 261. Plin. V, 4. _patris_ sc. nomine clarum, non male conj.
N. Heins., quod tacite recepit Lefeb.
161. _Macen_, a Macis populo Africæ, (vid. sup. v. 60) suspic.
Dausq. quum Saces in Asia sint. Sed _Sacen_ esse nomen propr.
militis, ut ap. Virg. Æ. XII, 651, monet Drak. Miror tamen,
neminem obfensum voce _actos_, quæ cum _egerat_ jungenda est.
Forte leg. _altis_, vel _arctos_.
163. _fumabant_ malebat N. Heins. Sed vid. ad I, 126, 129, et
conf. VI, 12, 705; Virg. Æn. VI, 87, al.
Nec contentus Idi leto, letoque Cothonis,
Marmaridæ nec cæde Rothi, nec cæde Jugurthæ, 165
Asbytes currum et radiantis tegmina lænæ
Poscebat votis, gemmataque lumina peltæ,
Atque in belligera versabat virgine mentem.
166. _læva radians_ est splendens auro intertexto, ut sup. v. 79
_fulgens tegmine læva_, et ap. Val. Fl. III, 98 _stellantia
tegmina_; Ern.
--_lænæ_, χλαίνης, _radiantis_, purpureæ, ut _Tyrio ardebat murice
læna_ ap. Virg. Æn. IV, 262.
167. _lumina_, pulchritudinem et splendorem v.c. clipei ut mox
v. 211 et ap. Claud. Cons. Prob. el Ol. v. 95; vel ferri ap. Val.
Fl. III, 100; ubi vid. Burm.
--_lumina peltæ_, splendidam, fulgentem peltam.
--_gemmata lumina peltæ_, peltam gemmis fulgentem, in margine vel
ὀμφαλῷ, umbilico.
166. _lænæ_, scripti et Med. conf. ad XV, 424. Vulgg. t. _lævæ_,
h. clipeum, seu peltam, gemmis ornatam, quam læva manu gerebat, ut
sup. v. 79, unde retinerem, nisi mox peltæ mentio fieret. _lene_,
et v. 167, _geminata_ quidam vett. [“XV, 424” recte XV, 421]
Quem ruere ut telo vidit regina cruento,
Obliquos detorquet equos, lævumque per orbem 170
Fallaci gyro campum secat, ac, velut ales,
Adverso rapitur sinuata per æquora curru.
Dumque ea se ex oculis aufert, atque ocior Euro,
Incita pulveream campo trahit ungula nubem,
Adversum late stridens rota prolerit agmen, 175
Ingerit et crebras virgo trepidantibus hastas.
170. Lævam in partem equos flectit, ut hoc _fallaci gyro_ ictum
Theronis effugeret, simulque lævam pelta tectam, et dextram ad tela
in hostem conjicienda expeditam haberet. Conf. Virg. Æn. X, 885
ibique Heyne.
171. _secare campum_, æthera, viam, τέμνειν ὁδὸν, τρίβον, κέλευθον,
ἀέρα, θάλασσαν, formæ loquendi a sulcis agrorum petitæ.
--_velut ales_, celeriter, _rapitur per æquora sinuata_, per
campum, quem sinuosis flexibus percurrit. Ita _campus sinuatur_ ap.
Tac. Ann. II, 16.
174. _pulveream nubem_, ut et νέφος et ὁμίχλη κονίης ap. Hom. Conf.
ad I, 311.
173. Vulgo _ocius Euro_. Sed _ocior E._ scripti, quod doctius est,
et ex I, 496; XIII, 242; XVI, 191; Virg. Æn. VIII, 2, 3; XII, 733,
et Stat. Th. VI, 521, a Drak. firmatur.
Hic cecidere Lycus, Thamyrisque, et nobile nomen
Eurydamas, clari deductum stirpe parentis,
Qui thalamos ausus quondam sperare superbos,
Heu demens! Ithacique torum, sed enim arte pudica 180
Fallacis toties revoluto stamine telæ
Deceptus, mersum pelago jactarat Ulixem:
178. _Eurydamas_ ille, a quo noster originem ducit, unus ex procis
Penelopes erat, quorum principes Antinous et Eurymachus notiores
sunt: unde Dausq. hunc Eurydamanta ex stirpe Eurymachi fuisse
suspicatur. Sed Eurydamantis quoque mentionem facit Hom. Od. ς, 296
et, quem locum a Drak. jam notatum video, Od. χ, 283; ubi Ulyssis
manu periisse traditur.
--_parentis_, cujusdam ex majoribus.
180. _Ithaci_, Ithacii Ulyssis, ut ap. Virg. Æ. II, 104 et 128. Cf.
ad I, 14, et App.
--_arte_, quæ notissima est ex Hom. Od. β, 93 seqq. et
τ, 149.
--_pudica_, pudicæ Penelopes.
181. _Fallacis toties telæ_, quæ toties procorum spes fallebat.
--_revoluto_, retexto. Cf. ad I, 115; Heins. ad Ovid. Metam.
II, 654, et VV. DD. ad Prop. IV, vii (al. 8.), 51.
182. Id tamen non nisi de Eurymacho memoratur Homer. Od. β, 182 sqq.
--Quum non sit credibile, lectionem bis depravatam fuisse,
existimo Silium memoria lapsum Eurydamantem pro Eurymacho, de cuius
cæde vid. Odyss. χ, 81 seqq., posuisse; Ern.
178. _Eurymachus_ corrig. N. Heins., quum inter sponsos Penelopes
nullus fuerit _Eurydamas_, et hic paulo post denuo interficiatur.
Sed vid. not. ad h.l. et v. 185, ubi idem Heins. frustra conj.
_Gens e. feri_, vel _austri_, vel etiam _G. e. virum c. delentur
I. Eurydamæ Nomados dextra_.
Ast Ithacus vero ficta pro morte loquacem
Adfecit leto, tædæque ad funera versæ.
Gens extrema viri campis deletur Iberis 185
Eurydamas Nomados dextra; superinstrepit ater,
Et servat cursum perfractis ossibus axis.
184. _tædæque ad funeta versæ_, faces nuptiales in sepulcrales
mutatæ, h. in ipso nuptiarum adparatu occisus est. Conf. XIII, 547.
185. _Gens extrema_, h. ultima proles, soboles, progenies, γένος
(ut ap. Virg. Æn. X, 228; XI, 305 et aliis locis, quæ tam in Ind.
quam a Drak. ad h.l. et a Gronov. ad Sen. Hippol. 900 laudantur)
adeoque ultimus ex posteris _viri_, Eurydamantis illius, ab Ulysse
interemti, _campis Iberis_, in Hispania.
186. _Nomados_, Asbytes, Afræ.
186. Post _Eurydamas_ quidam distinguunt. _Nomades_ Col. _ater_,
h. atro sanguine infectus, scripti et R. 2. Conf. ad III, 463;
V, 154, 619; VI, 107; IX, 365; XIII, 429. Vulgo _acer_, h.
δεινὸς, vehemens, incitatus, celer; quod forte non spernendum.
Conf. Virg. Ge. III, 141.
Jamque aderat remeans virgo, inter prælia postquam
Distringi Therona videt, sævamque bipennem
Perlibrans mediæ fronti, spolium inde superbum 190
Herculeasque tibi exuvias, Dictynna, vovebat.
Nec segnis Theron tantæ spe laudis in ipsos
Adversus consurgit equos, villosaque fulvi
Ingerit objectans trepidantibus ora leonis.
189. _bipennem_, quam Camillæ etiam tribuit Virg. Æn. XI, 651.
191. _Herculeasque exuvias_, h. leonis, quales gerebat Hercules.
Conf. v. 150 et 156.
--_Dictynna_ vid. ad v. 71.
193. Conf. ad v. 157. [recte 156]
189. _Destringi_ reposuit Lefeb., ut sit artissime stringi, premi,
quemadmodum _depugnare_, _devincere_, _decertare_, _depræliari_
pro acerrime pugnare, etc. passim occurrunt. Sed cur pessime et
sine ullo sensu _distringi_ legatur, non adsequor. Significat enim
vel in diversas partes distrahi, ex utraque parte lacessi, ut ap.
Liv. XXXV, 18; XLIV, 35; vel impediri, occupatum esse, premi v.c.
_bellis_ ap. Nep. Hannib. 13, et _circa mala_ ap. Flor. IV, 12.
Neutrum vero ab h.l. abhorret.
190. _Prælibrans_ conj. N. Heins.
Adtoniti terrore novo rictuque minaci 195
Quadrupedes jactant resupino pondere currum.
Tum saltu Asbyten conantem linquere pugnas
Occupat, incussa gemina inter tempora clava,
Ferventesque rotas turbataque frena pavore
Disjecto spargit conlisa per ossa cerebro, 200
Ac rapta properans cædem ostentare bipenni,
Amputat e curru revolutæ virginis ora.
Necdum iræ positæ: celsa nam figitur hasta
Spectandum caput; id gestent ante agmina Pœnum
Inperat, et propere currus ad mœnia vertant, 205
Hæc cæcus fati, divumque abeunte favore,
Vicino Theron edebat prælia leto.
198. _Occupat_, prævenit, antevertit, vel obprimit.
199. _turbata frena_, frena equorum turbatorum, adtonitorum.
206. _cæcus_, ignarus, _fati_, mortis sibi imminentis.
--_divumque abeunte favore_: Comparant Virg. Æn. VII, 584, et
Stat. Th. II, 540.
207. _Vicino_, ipsi instante.
192. _Thero_ Oxon. vid. ad v. 149.
200. _spargit_, et mox _Ac rapta_ Col. et Ox. Vulgg. _sparsit_ et
_At rapta_.
205. _Temperat_ Oxon.
206. _serus fati_ R. 2, ut _seri studiorum_ ap. Horat. Sat. I, 10,
21, prop. Lefeb. qui et _serus voti_ tentat. Sed cave quidquam
mutes. _Cæcus fati_ græce dicitur pro nescius f., ut ap. Lucan.
II, 14, et _c. futuri_ ap. Claud. de R. P. I, 138; _cæcus fato_
Tell. _adeunte_ quidam codd. teste Barth. ad Claud. Cons. Hon.
IV, 166, et sic Cellar.
Namque aderat toto ore ferens iramque minasque
Hannibal, et cæsam Asbyten, fixique tropæum
Infandum capitis furiata mente dolebat. 210
Ac simul ærati radiavit luminis umbo,
Et concussa procul membris velocibus arma
Letiferum intonuere, fugam perculsa repente
Ad muros trepido convertunt agmina cursu:
210. _furiata mente_, ut ap. Virg. Æ. II, 407.
211. _umbo ærati luminis_, h. clipeus, bractea ærea inductus et
fulgurans. Conf. ad v. 167.
214. _agmina_ Saguntinorum, qui cum Therone eruperant.
208. _Jamque_ conj. N. Heins. ad marg. Silii, coll. Virg. Æn.
II, 662. Mox _iramque_ Col. et Ox. Vulgatum _irasque_ Lefeb.
firmat ex I, 38, monetque in R. 2, esse _ira_, et _a_ in codd. pro
_as_, _am_, _an_, _ar_ occurrere.
213. _perculsa_, non _percussa_, scripti. Recte; nam _concussa_
modo præcessit, et verbum _percelli_ de graviore re et adfectu, de
torpore, terrore, metu, stupore, clade, ruina, _percuti_ vero de
admiratione, probabilitate, inani cogitatione et leviore omnino
adfectu adhiberi solet: etsi hoc discrimen, culpa forte
librariorum, sæpe negligitur, et Gr. ἐκπλήσσεσθαι utroque certe
sensu usurpatur. Grammaticis autem, qui _percuti_ ad corpus,
_percelli_ ad animum referunt, fides non habenda. Vid. quos Drak.
laudat, Lambin. ad Lucret. I, 13. Id. et Bentl. ad Horat. Epod.
XI, 2; Heins. ad Ovid. Met. IV, 138. Id. et Pier. ad Virg. Ge.
IV, 357, et Æn. I, 513; V, 372; VI, 475; IX, 292; Burm. ad Petron.
c. cxi, p. 516; Græv. ad Cic. pro Dejot. c. 6. Conf. inf. ad
VIII, 388.
Sicut agit levibus per sera crepuscula pennis 215
E pastu volucres ad nota cubilia Vesper;
Aut, ubi Cecropius formidine nubis aquosæ
Sparsa super flores examina tollit Hymettos,
Ad dulces ceras, et odori corticis antra
Mellis apes gravidæ properant, densoque volatu 220
Raucum connexæ glomerant ad limina murmur.
215. Conf. Virg. Ge. IV, 434.
217. Comparant Hom. Il. β, 87 sqq. π, 259
seq. Add. Virg. Æn. I, 430 sq. VI, 707 sq. et Apollon. I, 879 sq.
--_Cecropius_, mons Atticæ, qui cum dilectu ponitur.
217. _formidine nubis aquosæ_ conf. VV. DD. ad Virg. Ge. IV, 166 et
191 seqq.
218. _tollit_, propr. aves se tollunt ex monte.
219. _corticis_ vid. Intpp. Virg. Ge. II, 453, et IV, 33.
--_antra_, alvearia, caveas.
221. Conf. Virg. Ge. IV, 257.
216. Pro _vesper_ scripsi _Vesper_.
221. _convexæ_ scripti. Sed innuuntur apes βοτρυδὸν, instar uvæ,
conglobatæ, unde _apum nubes_ VII, 635, et _uva_ ap. Juven.
XIII, 68, et Plin. XI, 17. Conf. Hom. Il. β, 89, et, quos
N. Heins. et Drak. excitarunt, Senec. Œd. 602; Lucan. IX, 286;
inpr. Virg. Ge. IV, 257, 558, et Æn. VII, 64 sqq.
Præcipitat metus adtonitos, cæcique feruntur.
Heu blandum cæli lumen! tantone cavetur
Mors reditura metu, nascentique addita fata?
222. _feruntur_, φέρονται, fugiunt.
223. Poeta h.l. ex Stoicorum disciplina, qua imbutus mortem sibi
ipse tædio vitæ adceleravit, de stulto vitæ amore et fato
philosophatur. Cf. XIII, 883 seq. et Virg. Æn. XII, 646.
--_Heu blandum cæli lumen_ ut XVI, 73, conf. Virg. Æn. III, 600;
VI, 363.
224. _reditura_, συνθετὸν ἀντὶ ἁπλοῦ, pro ventura, (quam metus et
fuga non remorantur) D. Heins. refrag. Dausq. qui hæc habet: «Mors
fugacium istarum oculis obversabatur, advenerat, jam fugitant: verum
(certior paratiorque per fugam et metum) reventura est.»
--_fata_, fatum, μοῖρα, mors _addita nascenti_, cuivis homini, dum
nascitur, jam destinata, ut III, 134, 135, et ap. Manil. IV, 16, a
Barth. Adv. VI, 25 citatum: _Nascentes morimur, finisque ab origine
pendet_. Conf. Clark. ad Hom. Odyss. δ, 208, et Spanhem. ad Callim.
H. in Lav. Pall. v. 104.
224. _Mors, reditura, metu, n. a. fato_, h. homini a fato
destinata, emend. et edidit Lefeb. Non male, etsi vulgatum quoque
ferri potest.
Consilium damnant, portaque atque aggere tuto 225
Erupisse gemunt: retinet vix agmina Theron,
Interdumque manu, interdum clamore minisque,
«State, viri: meus ille hostis: mihi gloria magnæ,
State, venit pugnæ! muro tectisque Sagunti
Hac abigam Pœnos dextra: spectacula tantum 230
Ferte, viri: vel, si cunctos metas acer in urbem,
Heu deforme! rapit, soli mihi claudite portas.»
228. Cum ipso animi fervore incalescit oratio, et homini conturbato
auxiliumque præsentissimum efflagitanti egregie convenit. Cf. Val.
Fl. VI, 29, et inf. V, 636 sq.
225. _Consilium damnant_ Col. C. _clamant_ Ox. et Put. _portisque_
Col. _portaque_ Ox. Put. et Med. Vulgo _Auxilium clamant, portis
atque_, quod perperam tuetur Dausq. Conf. sup. v. 152, et ad
v. 52.
231. _Ferte_ Col. h. perferte, ut simili loco XI, 324; ad pugnam
certe spectandam sufficite. Vulgo _spectacula t. Este_, h.
spectatores. Vide not. ad III, 383, et conf. IV, 407, 408: _tanta_
Ox. _spect. tanta Ferte_ conj. Barth.
At Pœnus rapido præceps ad mœnia cursu,
Dum pavitant trepidi rerum fessique salutis,
Tendebat: stat primam urbem murosque patentes 235
Postposita cæde et dilata invadere pugna.
Id postquam Herculeæ custos videt inpiger aræ,
Emicat, et velox formidine prævenit hostem.
Gliscit Elissæo violentior ira tyranno.
234. _trepidi rerum_, ut ap. Liv. XXXVI, 31, et Virg. Æ. XII, 589;
ubi vid. Heyne, et ad Æn. I, 178, 462, conf. inf. XII, 13. Similiter
_fessi salutis_ sc. defendendæ causa.
--_fessi rerum_ ap. Virg. Æ. I, 178.
--_fessi bellique viæque_ ap. Stat. Th. III, 398.
235. _stat_ scil. consilium, seu sententia, ut III, 68; VI, 510, et
ap. Virg. Æn., II, 750; XII, 678.
237. _Herculeæ custos aræ_, Theron. cf. v. 150.
238. _Emicat_, prosilit, et subito se ostentat.
239. _Gliscit_, crescit, augetur, _ira_, ut ap. Virg. Æn. XII, 9;
ubi vid. Heyne, et Burm. ad Val. Fl. II, 278.
--_Elissæo tyranno_ Hannibali, Pœnorum duci vid. ad I, 81.
234. _fessi rerum trepidique salutis_ suspicari possis. Vid. not.
235. Vulgg. _primum_. Sed _primam urbem_ scripti, R. 3. Parm.
Med., h. non προάστειον, sed primum, præcipue, ante omnia, ut
passim adjectiva, vel adverbiorum vicem explent, vel κατ᾽ ἔννοιαν
ad aliud substant. sunt referenda. Vid. App. et Heins. ad Virg.
Æn. VI, 811; XII, 103, ad Val. Fl. III, 257, et ad Claud. in
Ruffin. I, 302; Gronov. Obss. I, 7; Heyne ad Virg. Æn. IV, 3.
237. _aras_ Col. _arcis_ conj. N. Heins. Male! conf. sup. v. 150.
239. Vulgg. _Elisæo_, vel _Eliseo_. Sed vid. ad I, 81.
«Tu solve interea nobis, bone janitor urbis, 240
Supplicium, ut pandas, inquit, tua mœnia leto.»
Nec plura effari sinit ira, rotatque coruscum
Mucronem: sed contortum prior impete vasto
Daunius huic robur juvenis jacit; arma fragore
Icta gravi raucum gemuere, alteque resultant 245
Ære inlisa cavo nodosæ pondera clavæ.
240. _bone janitor_ ironice, ut ap. comicos _bone vir_, _bone
custos_, _bona libertas_, Drak. qui conf. I, 342; VIII, 269;
XI, 570; Stat. Th. II, 460; Add. Ter. Andr. III, v, 10; Cic. Rosc.
Am. 2, et Verr. V, 6; Virg. Æn. XI, 344. Theron autem ad portam
urbis stabat. [“XI, 570” recte XI, 567]
244. _Daunius juvenis_, Theron: nam Saguntini ab Ardeatibus, quorum
rex olim Daunus fuisse dicitur, originem trahunt. Vid. ad I, 291
seq.
--_huic_, in hunc Hannibalem.
--_robur_, clavam. conf. v. 155 et mox 246; Virg. Æn. VIII, 220.
245. _alteque resultant_, etc. pro vulgari, clava resilit ab _ære
cavo_, hoc est, clipeo, ut ap. Virgilium Æneid. lib. III, vers. 286.
246. _pondera clavæ_ scripti et Med. Ald. Gryph. Nut., h. clava
ponderosa, gravis, ut _p. conti_ VI, 277; XV, 687; _p. plumbi_
I, 523; _p. pili_ IX, 335; _p. baltei_ ap. Virg. Æn. X, 496. Vulgo
_pondere clavæ_. [“XV, 687” recte XV, 684]
At viduus teli, et frustrato proditus ictu,
Pernici velox cursu rapit incita membra,
Et celeri fugiens perlustrat mœnia planta.
Instat atrox terga increpitans fugientia victor. 250
Conclamant matres, celsoque e culmine muri
Lamentis vox mixta sonat: nunc nomine noto
247. _viduus teli_ ut III, 601; XII, 370, et Lucret. V, 841.
--_prodere_, decipere, deserere, rem sibi creditam destituere;
unde _ictus prodit_, quum non perficit, quod intendebat is, qui
inferebat. Ita N. Heins. et Drak. ad XVI, 621; ubi id firmant ex
V, 571; XV, 712; XVI, 433; XVII, 138, 450; Virg. Æn. XII, 42, et al.
conf. Heins. ad Ovid. Fast. III, 113; IV, 715, et. Met. XII, 596;
Gronov. Obss. III, 20; Muncker ad Hygin. fab. CCL. et Gesner in
Thess. [“XV, 712” recte XV, 709]
248. Luxuriantis ingenii verba.
251. Cf. Virgilium Æneid. lib. XI, v. 877 sqq. 891 sq. Feminæ viros
pugnantes e muris prospectant, prisco more, satis noto vel ex Homero
Il. γ, 141 seq. 383. Confer Burmannum ad Valerium
Flaccum, lib. VI, vers. 484.
247. _et_, quod in Col. Ox. et R. 2 exstat, vulgo omittitur, prob.
Lefeb., ut citatiore cursu feratur oratio.
249. _ter lustrat_ conj. N. Heins. coll. v. 266. Sed simili loco
III, 160 vulgatam tuetur Drak.
Adpellant, seras fesso nunc pandere portas
Posse volunt: quatit hortantum præcordia terror,
Ne simul adcipiant ingentem mœnibus hostem. 255
Incutit umbonem fesso, adsultatque ruenti
Pœnus, et ostentans spectantem e mœnibus urbem,
«I, miseram Asbyten leto solare propinquo.»
Hæc dicens, jugulo optantis dimittere vitam
Infestum condit mucronem, ac regia lætus 260
Quadrupedes spolia abreptos a mœnibus ipsis,
Quîs aditum portæ trepidantum sepserat agmen,
Victor agit, curruque volat per ovantia castra.
256. _umbo_, ὀμφαλὸς ἀσπίδος, quo hostes propellebantur.
257. _urbem_, cives, ut πόλις, Ἄργος, Ἑλλὰς, etc. Conf. Cl. Facius
ad Eurip. Orest. v. 46.
258. _solare_, ejus cædem expia; vel eo, quod te tam cito visura sit
in locis inferis.
260. _regia Quadrupedes spolia_, equos currumque Asbytes, quos
Theron ad urbem duci jusserat sup. v. 205.
255. _urguentem_ malebat N. Heinsius. Sed vid. not. ad lib. I,
vers. 499.
257. _ostentans_, non _obtestens_, scripti et priscæ edd.
At Nomadum furibunda cohors miserabile humandi
Deproperat munus, tumulique adjungit honorem, 265
Et rapto cineres ter circum corpore lustrat.
Hinc letale viri robur tegimenque tremendum
In flammas jaciunt, ambustoque ore, genisque,
Deforme alitibus liquere cadaver Iberis.
264. _Nomadum_, Afrarum, cohors, exercitus Asbytes.
265. _Deproperat_, σπεύδει, properanter perficit.
--_honorem tumulique_ ut ap Virg. Æ. V, 58; X, 493.
266. _rapto corpore_ Theronis _circum cineres_ Asbytes _ter_, ut ap.
Hom. Iliad. ω, 14 sqq. et Virg. Æn. I, 483.
--_lustrat_, circumit, ut in lustratione fieri solebat.
267. De Theronis clava et exuviis leonis cf. v. 150, 155, 244.
266. _lustrant_ Tell. R. 3; Parm. Med. Beness. probb. N. Heins. et
Lefeb.
Pœnorum interea quîs rerum summa potestas, 270
Consultant bello super, et quæ dicta ferantur
Ausoniæ a populis, oratorumque minaci
Adventu trepidant: movet hinc fœdusque, fidesque,
Et testes Superi, jurataque pacta parentum;
Hinc popularis amor cœptantis magna juventæ; 275
Et sperare juvat belli meliora: sed olim
Ductorem infestans odiis gentilibus Hannon,
Sic adeo increpitat studia incautumque favorem:
270. Confer Liv. XXI, 18.
275. _juventæ_, Hannibalis.
276. Hanno, qui jam _olim_ censuerat, Hannibalem militari disciplina
non imbuendum, nedum in Hispaniam mittendum esse, nunc auctor est,
ut Romanis dedatur. cf. Liv. XXI, 3 et 9 sqq. Idem odium in H.
expromit inf. IV, 770 seqq. et XI, 542 sq. Duæ factiones, in quas
senatus Carthag. divisus erat, Barcina et Hannonis, satis notæ sunt
vel ex Livio, XXI, 2 sqq.
278. Juvenes comparent Liv. XXI, 10, ut intelligant, quantum poeta
ab historico scriptore differat.
--_studia et favorem_, quo Barcina factio Hannibalem
amplectebatur, ut v. 275 _amor c. m. j._
272. _a_ in Col. A reliquis libris abest.
273. _Movet_ Col. Ox. Put. et Med. _Monet_ Tell. et edd. vulgg.
275. _cœptantis_, non _captantis_, Col. et Ox. ut IX, 320;
X, 254, 259.
276. _bello_, vel _bellis meliora_, sc. quam pace, conj. Burm.,
non improb. Drak. qui tamen _meliora belli_ pro bellum felicius,
ut _dura rerum_, _iniqua viarum_ et similia, dici posse monet.
_Dapis meliora_ dixit Hor. Sat. II, 6, 89.
277. _Hannon_, non _Anno_, vel _Hanno_, Col. ubivis et XVI, 675
Put.
278. _furorem_ duo scripti, teste Lefeb.
«Cuncta quidem, Patres, (neque enim cohibere minantum
Iræ se valuere) premunt formidine vocem. 280
Haud tamen abstiterim, mortem licet arma propinquent.
Testabor Superos, et cælo nota relinquam,
Quæ postrema salus rerum patriæque reposcit.
Nec nunc obsessa demum et fumante Sagunto
Hæc serus vates Hannon canit: anxia rupi 285
Pectora; ne castris innutriretur et armis
Exitiale caput, monui, et, dum vita, monebo,
Ingenitum noscens virus, flatusque paternos;
279 sqq. Recte conferunt Virg. Æ. XI, 344, 350.
281. _propinquent_ ut ap. Virg. Æn. X, 254; ubi vid. Heyne.
282. _cælo_, diis, _nota reliniquam_, silentio prætermittam (ut ap.
Cic. Verr. III, 44, et Provinc. 3.)
283. _Quæ_, etc. Silius expressit Maroniana Æn. XI, 343 seq. «Rem
nulli obscuram, nostræ nec vocis egentem... Quid fortuna ferat
populi», etc.
284. Cf. Liv. XXI, 3 et 10.
288. _virus_, propr. vis odoris, seu saporis et vini, h.l. animi
vis, æstus, vehementia. Conf. IX, 476 et XI, 560.
--_flatus_, arrogantiam, elatos spiritus, ut _tumor_, (vid. Ind.
hh. vv.) et φύσημα, φυσίωσις, (2 Cor. XII, 20; ubi vid. Intpp.)
ὄγκος, οἴδημα, οἰδαίνειν, Apollon. III, 383; πνοαὶ Euripid. Phœniss.
457. Conf. Burm. ad Val. Fl. III, 631, et Intpp. ad Virg. Æn.
XI, 346.
279. _Cuncti equidem_ non male corrig. Dausq. et N. Heins. ad
marg. Silii, quod recepit Lefeb. ut sensus sit: omnes præ timore
silent., ut ap. Virg. Æn. XI, 344 sq. Sed vulgatum quoque non
spernendum videbatur Drak.
282. _nota_, non _vota_, Col. et Nutii ed. Antwerp.
Ut, qui stelligero speculatur sidera cælo,
Venturam pelagi rabiem, Caurique futura 290
Prædicit miseris haud vanus flamina nautis.
Consedit solio, rerumque invasit habenas.
Ergo armis fœdus, fasque omne abrumpitur armis:
Oppida quassantur, longeque in mœnia nostra
Æneadum adrectæ mentes, disjectaque pax est. 295
Exagitant Manes juvenem furiæque paternæ,
Ac funesta sacra, et conversi fœdere rupto
In caput infidum Superi, Massylaque vates.
289. Præclara comparatio, cui fere similem legimus I, 687 sq. Sed
ab adfectu et indole æstuantis animi, qui impetum suum sequi, neque
ornatum sectari solet, aliena videri potest.
292. Invidiam Hannibali conciliaturus, regiam dicit potestatem
adfectare; Cellar.
293. _fasque omne abrumpitur armis_ ut ap. Virg. Æ. III, 55; ubi
vid. Heyne.
296 sq. Furorem Hannibali et insanam cæcamque bellandi cupiditatem
injiciunt Manes, etc. Cf. I, 78 sq., 101 et 119 sq.
296. _furiæ_, bellandi furor, vel ira in Romanos. Cf. ad I, 32.
289. _speculatur_, non _speculantur_, scripti: _speculatus_
opinabatur N. Heins.
An nunc ille, novi cæcus caligine regni,
Externas arces quatit? haud Tirynthia tecta, 300
(Sic propria luat hoc pœna, nec misceat urbis
Fata suis) nunc hoc, inquam, hoc in tempore muros
Obpugnat, Carthago, tuos, teque obsidet armis.
299. _novi cæcus caligine regni_, ut XIV, 89.
--Vir doctus in _Algem. litt. Zeit. a._ 1796, n. 139, p. 276,
emend. _Heu, nunc ille, novi cæcus c. regni_, E. a. _quatiens,
Tirynthia tecta_, etc. ut congruant verba Liv. XXI, 10. «Juvenem,
flagrantem cupidine regni ad exercitus misistis... Saguntum vestri
circumsident exercitus, unde arcentur fœdere: mox Carthaginem
circumsidebunt Romanæ legiones.» Withof. conj. «Haud nunc ille, novi
c. c. regni, E. a. quatit, haud T. tecta, sed (propria luat... Fata
suis) nunc hoc, hoc inquam t. m., etc.» Ernesti tuetur vulgatam
lect. «Exagitant manes Massylaque vates. Annuit. Ille novi c. c. r.
E. a. q. ut T. tecta, sic propria... Fata suis: nunc hoc, etc.» hoc
sensu: _adnuit_, sequitur Hannibal furorem, quo manes paterni,
funesta sacra, et ira Deorum eum exagitant: sed quemadmodum propria
novi regni libidine motus Saguntum vexat, ita etiam fas est, ut eam
libidinem propria pœna luat; iniquum autem, ut pœnam, quam ipse
meruit, in Carthaginem convertat. At quis poetæ tam scabram obtrudet
orationem?
[302.] _hoc in tempore_ N. Heins. adcipit, ut _in tempore tali_ VII,
228, et XII, 311.
303. Ut sup. I, 270.
299... 303. Silius expressit Liviana XXI, 10; _Carthagini nunc
Hannibal vineas turresque admovet, Carthaginis mœnia quatit
ariete. Sagunti ruinæ (utinam falsus vates sim!) nostris capitibus
incident_. Sed vulgo male legitur, _Massylaque_, vel vitiose
_Massillaque vates Annuit. ille novi ... quatit ut T. tecta, Sic
propria luat hæc pœna, n. m. u. F. suis: inquam hoc, inquam, nunc
tempore_, etc. Drak., qui h.l. prorsus silet, a vulgg. lect. in
v. 299 et 300 non discessit, nisi quod στιγμην τελειαν post
_vates_ posuit, et v. 299 asterisco notavit. Prius et Dausq.
placuisse videtur, qui certe exponit: _Adnuit_ Hannon, motu
capitis indicat, se vera loqui; gestu fidem facit, more oratorum.
_Adnuite_ quidam, et vel _ac T. tecta_ malebat Dausq. _aut T.
tecta_ Ox. et R. 2. Vulgatum _ut_ genuinum et transpositum
putabant Barth. et Cell. hoc sensu: _ut externas a. q. T. tecta_,
sicut Hannibal Saguntum, ab Hercule conditam (vid. I, 273, 509),
ut externas arces quatit; sic luat hæc, etc. Mox _nunc hoc,
inquam, hoc tempore_ Ox. et Put. cum priscis edd. _inquam_, _hoc
nunc_, _inquam_, _tempore_ alii. _nunc hoc_, _hoc_, _inquam_,
_tempore_ ex emendat. Modii recepit Cell. Ipse reduxi lectionem
cod. Colon., quæ nulla mutatione indigere videtur, modo ea, qua
feci, ratione interpungatur; nisi forte v. 299 _En nunc_ refingere
malis. Nec tamen multum abest, quin præferam emendationem
N. Heinsii, _Haud nunc ille, novi c. c. r., E. a. quatit, haud T.
tecta: (Sic ... Fata suis) nunc hoc_, etc., quam recepit Lefeb. et
adsensu suo comprobavit Ill. Heyne, qui literis ad me datis
significavit, olim in libris _haut nunc_, et per compend. _at ne_
scriptum fuisse, et verbis poetæ magnam inesse vim: Hannibal non
Saguntum, sed ipsam Carthaginem obpugnat, vel obpugnare putandus;
quod utinam ipsi male vertat! conf. I, 270, et Liv. l.l. Tum _sic_
ut in diris et precibus, de quo vid. Lambin et Jani ad Horat. Od.
I, 3, 1; Heyne ad Tibull. I, 4, 1; II, 5, extr., inf. V, 179 seq.
Ovid. Epist. IV, 167 seq. XX, 3; Hor. Sat. II, 3, 300. Sed primum
ex lectione cod. Col. eadem sententia erui, et deinde ex _an nunc_
facilius vulgatum _annuit_ ortum videri potest: præterea _sic_ in
obtestatione adhibetur _vel_ ita, ut ab altero quid petamus, et,
quo facilius id consequamur, ea illi adprecemur, quæ optatissima
ei esse novimus, ut adeo significet hac lege et conditione, _vel_
ut _ita_, seq. _ut_, v. c. ap. Ovid. Met. VIII, 866, unde fere
suspicari possis, h.l. legendum esse, _Haud nunc ... quatit, haud
T. tecta. Sic propria ... Fata suis, nunc hoc, inquam, hoc ut.
t._, etc., nisi forte præstiterit, _At nunc ille ... E. arces
quatiat T. tecta, Si propria_, etc.
Lavimus Hennæas animoso sanguine valles,
Et vix conducto produximus arma Lacone. 305
Nos ratibus laceris Scyllæa replevimus antra,
Classibus et refluo spectavimus æquore raptis
Contorta e fundo revomentem transtra Charybdin.
304. Campos Siciliæ (ubi princeps b. Punici I, theatrum fuit)
milites nostri animosi sanguine suo inbuerunt. Hæc cladium olim
adceptarum commemoratio spectat ad Pœnos a novo bello absterrendos.
--_Hennæas_ vid. ad I, 93.
305. _produximus arma_, bellum duximus, traximus.
--_Lacone_, Xanthippo. Cf. VI, 301 sq.
306. Hæc spectant ad pugnas navales, quibus victi sunt Pœni in freto
Siculo, in quo _Scylla_ et contra eam Charybdis, quæ naves _refluo
æquore raptas_ suisque vorticibus in gyrum tractas absorbet, et
fractas earum partes ad litus Tauromenitanum, quod inde _Copria_,
Κοπρια, dicebatur, evomit. cf. inf. ad XIV, 254 sqq. Lucan. IV, 455,
et Hom. Od. μ, 73 seqq. de Scylla et Charybdi Heyne ad Virg. Æ.
III, 420 sq. et Hermanni Mythol. Hom. et Hes. p. 373 sq. de ipsa
vero re Polyb. I, 21, 23, 24, 25, 28, 60, 61, et Flor. II, 2, 36.
--_antra_, κοῖλον σπέος, ἐνθα δ᾽ ἐνὶ Σκύλλη ναίει, etc. Hom. Od.
μ, 84 sq. 93 sq.
--_spelunca_ ap. Virg. Æn. III, 424.
307. _spectavimus_ tantum, non malum etiam depulimus, Dausq.
perperam. Ipsum potius Hannonem his præliis interfuisse putabat
Drak. coll. V, 322 sq. Ne hoc quidem necessarium existimem, quia
Hannon oratoris partes agit, et fortunæ civium suorum particeps est.
Sed conf. v. 322. Verba _classibus raptis_ ad ferreas manus et
corvos, quibus classis Pœnorum a Romanis, Duillio duce, tam dilata,
quam dilacerata sit, male refert Dausq. cui Charybdis indoles parum
nota fuisse videtur, quam multis poetarum locis citra necessitatem
declarat Drak.
304. _Hennœas_ Col. Vulgo _Ætnæas_. Vid. ad I, 93. _Henneas_
Lefeb. _Ætneas_ alii.
307. _satiavimus_, vel simile quid suspic. Heins. frustra.
Respice, pro demens! pro pectus inane Deorum!
Ægates, Libyæque procul fluitantia membra. 310
Quo ruis? et patriæ exitio tibi nomina quæris?
Scilicet immensæ, visis juvenalibus armis,
Subsident Alpes! subsidet mole nivali
Alpibus æquatum adtollens caput Apenninus!
309. Æstuantis animi adfectu abreptus ipsum Hannibalem, tanquam
præsentem, adloquitur.
--_pectus inane Deorum_, religionis fœderumque contemtor.
310. _Ægates_, h. cladem, ad has insulas adceptam. conf. I, 34.
--_membra Libyæ_, corpora Pœnorum e Libya. Sed. vid. V.L. _Membra
Libyæ_ egregie classem adpellat, in qua Carthaginis vis omnis et
robur consistebat, N. Heins. Ita vocat Pœnos, in classe militantes,
Drak. qui male provocat ad I, 670; nam cives reipubl. quidem,
tanquam corporis, non terræ membra dici solent.
312. Acerba irrisione perstringit audax juvenis consilium, Alpes et
Apenninum transeundi.
--_Scilicet_, num utique _subsident Alpes_? Sed præstat, puto,
ironice et cum vi dictum adcipere, ut ap. Virg. Æn. IV, 379; Hor.
Od. III, v, 25; Cic. Sull. 24; _freylich, es versteht sich_! Hinc
notas exclam., non interrog. posui.
[313.] _mole niuali_, etc. ut ap. Virg. Æn. XII, 703.
--_subsidet_, decrescet quasi, et se submittet, ut expeditius sit
iter tuum.
310. _Libyaque procul_ quin poeta scripserit vix est quod
dubitemus.
311. _mœnia_ alii, inepte; _nomina_, ut III, 71, et al. eleganter
pro gloria, fama, ut gr. ὄνομα.
312. Hunc versum Carrion et Modius restituerunt e membrr. Col., in
quibus et _juvenalibus_, non _juvenilibus_, legi testatur et
probat N. Heins. Id recepi, quia et rarior vox poetam decet, et
Maro eadem uti solet. Vid. Æneid. II, 518; V, 475; VIII, 163 et
Intpp. ad hh.ll.
Sed campos fac, vane, dari; num gentibus istis 315
Mortales animi? aut ferro flammave fatiscunt?
Haud tibi Neritia cernes cum prole laborem.
Pubescit castris miles, galeaque teruntur
Nondum signatæ flava lanugine malæ.
Nec requies ævi nota, exsanguesque merendo 320
Stant prima inter signa senes, letumque lacessunt.
315. Sed fac, _campos_ et in iis pugnandi facultatem tibi _dari_,
montibus superatis, num Romanos timidi humilisque animi esse putas?
316. _Mortalis_, oppos. τοῦ _divinus_, egregius; vel,
qualis mortalium esse solet; vel ejus, qui vinci potest. conf. mox
v. 338.
--_fatiscere_, lassescere, fatigari, hinc debilitari, vi, cui
impar sis, cedere.
317. Cernes tibi non cum Saguntinis rem esse.
--_Neritia proles_, Saguntini, coloni a Zacyntho aliisque insulis,
quibus Ulysses imperabat, deducti. Cf. I, 290 seq. _Neritos_, Ithacæ
mons et vicina maris Ionii insula. Vid. VV.DD. ad Virg. Æn.
III, 271; Strab. X, p. 312 seq. Hom. Il. β, 632; Ovid.
Metam. XIII, 712, 318, 319; Comparant IV, 425 seq. X, 64 seq. Virg.
Æn. X, 324.
320. _ævi_, senectutis, _requies_ et otium a bello ac negotiis _non
nota_ Romanis res est.
--_exsangues merendo_, militiæ laboribus fracti et debilitati.
321. _letum lacessunt_, mortem ultro adeunt, se ei obferunt. Vid.
Heyne ad Virg. Æn. X, 10.
317. _Naritia_ Put. Parm. Med., quod a Dorico Νάριτος pro Νήριτος
deduci posse monet Drak. Cf. omnino Heins. ad Ovid. Rem. Am.
v. 264.
318. _cristis_ Put. non improb. Lefeb.
Ipse ego Romanas perfosso corpore turmas
Tela intorquentes conrepta e vulnere vidi;
Vidi animos mortesque virum, decorisque furorem.
Si bello absistis, nec te victoribus obfers, 325
Quantum, heu Carthago! donat tibi sanguinis Hannon?»
322. _Ipse ego vidi_, cum emphasi, ut v. 340, et ap. Stat. Silv. V,
ii, 113; Drak.
323. _Tela_ e corpore suo tracta, quum alia deficerent, in hostem
mittentes vidi.
324. _decoris_, του κλέους, gloriæ _furorem_.
Vid. ad I, 32.
326. _donat_ conf. ad I, 487.
323. _retorquentes_, ut _remissurus_ ap. Ovid. Met. V, 95, emend.
Burm. prob. Drak.
325. _obsistis_ scripti præter Tell., et priscæ edd., nisi quod in
R. 3 _abistis_.
Gestar ad hæc: namque inpatiens asperque coquebat
Jamdudum inmites iras, mediamque loquentis
Bis conatus erat turbando abrumpere vocem:
327. Turni exemplum Drancem refutantis ap. Virg. Æn. XI, 376 seqq.
sequutus est poeta: Livius XXI, 11; aliique historici non definiunt,
quinam Hannoni nominatim contradixerint; Ern.
--_Gestar_, aliquis ex Barcina factione, quæ apud milites
plebemque plurimum valebat. Ipsum nomen a poeta effictum.
--_asper_, τραχὺς, iratus.
--_coquere iram_ eleganter pro lente parare eam, ut v. 540;
VII, 404; πέπτειν, seu πέσσειν χόλον Hom. Il. δ, 513; πέσσειν κήδεα
μυρία Il. ω, 639. Contra dolor, vel ira _decoqui_, h. defervescere,
deflagrare dicitur ut χόλον καταπέπτειν Hom. Il. α, 81; ubi v.
Schol. et Kœppen Drak. laudat Claud. in Eutrop. II, 350; Isean.
bell. Troj. III, 131, et Gronov. Diatr. Stat. c. 14. Hinc etiam
_coquere consilia_, _bellum_, _extrema cœpta_, pro parare X, 430;
XVI, 3; et ap. Liv. et clam moliri, inf. III, 36; VIII, 3; XL, 11.
Exquisitius vero ipsa _ira_ nos _coquere_, h. vexare dicitur, ut
IV, 538; XIV, 103, et Virg. Æ. VII, 345; ubi vid. Heyne. Ratio harum
locutionum in eo quærenda, quod gravis ira acerrimum motum
ebullientis sanguinis, et in primis oleosarum ejus partium, a quibus
bilis in jecore secernitur, excitat, quo fit, ut bilis largius ex
jecinore effluat. Vid. inf. ad v. 626; in V.L., _Platner’s Briefe
ein. Arztes über d. menschl. Körper_, T. II, p. 460. et Jani ad Hor.
I, xiii, 4.
«Concilione, inquit, Libyæ, Tyrioque Senatu, 330
Pro Superi! Ausonius miles sedet? armaque tantum
Haud dum sumta viro? nam cetera non latet hostis.
Nunc geminas Alpes, Apenninumque minatur,
Nunc freta Sicaniæ, et Scyllæi litoris undas;
Nec procul est, quin jam Manes umbrasque pavescat 335
Dardanias: tanta adcumulat præconia leto
330. Num concilio nostro Romanus interest, qui tantum non arma
cepit? nam quoad ceterea, alioquin hostis speciem satis manifestam
præbet Hannon. τά γὰρ ἄλλα ἐχθρός οὐ λανθάνει ὤν; quæ solemnis
Græcorum locutio. D. Heins.
333. _geminas Alpes_ Dausq. perperam exponit _fissas_ ab Hannibale,
quasi duas ex unis factas: sed melius N. Heins. et Drak. Alpes ipsas
et Pyrenen, ut ap. Sidon. Apoll. V, 593, et _binæ A._ ap. Prudent.
Pass. Laurent. v. 438.
335. Nec multum abest, quin Romanos etiam occisos pertimescat.
336. _adcumulat præconia leto_, ut ap. Ovid. Fast. II, 122.
330. _Concilio, en_, sublata interrogat. nota, et mox _arma
Quiritum_, malebat N. Heins.
332. Vulgo _nam cætera (non latet) hostis_.
333. _minati_ Oxon. _minaci_ Put. unde _minari_ conj. N. Heins.
vid. ad lib. I, vers. 334. Non male!
Vulneribusque virum, ac tollit sub sidera gentem.
Mortalem, mihi crede, licet formidine turpi
Frigida corda tremant, mortalem sumimus hostem.
Vidi ego, quum, geminas artis post terga catenis 340
Evinctus palmas, vulgo traheretur ovante,
Carceris in tenebras, spes et fiducia gentis
Regulus Hectoreæ: vidi, quum robore pendens,
Hesperiam cruce sublimis spectaret ab alta.
338. _Mortalem... hostem_: cf. sup. v. 316; Virg. Æn. X, 375; Hom.
Il. π, 622; φ, 568, 569. Gestar oratoria arte singula fere Hannonis
argumenta adsertaque refellit, et iisdem sæpe verbis utitur.
340 seq. Hæc obponit iis, quæ Hannon v. 322 seq. dixerat, et vim
virtutemque hostium non magnopere extimescendam esse, probat ex eo,
quod Pœni Regulum, summum Romanorum ducem, captivum duxerint.
[342.] _gentis Hectoreæ_, Trojanæ, et hinc Romanæ, ab illa oriundæ.
343, 344. Vide notas Argum. Lib. VI, subnexas.
337. _ac tollit sub sidera gentem_, Col., quod Draken. firmat
coll. Virg. Æneid. III, 422, 576; IV, 504. Vulgg. _tollitque ad s.
g._ Post _gentem_ distinguitur in ed. Parm., probb. N. Heins. et
Drak., ut vox _mortalem_ cum emphasi repetatur. Vulgo _gentem
Mortalem: mihi_, etc.
341. _Evinctus_ ex Col. recepi cum Lefeb. vid. sup. ad v. 48.
Vulgo _Succinctus_.
344. _spectabat_ Put. et priscæ edd.
Nec vero terrent puerilia protenus ora 345
Sub galea et pressæ properata casside malæ.
Indole non adeo segni sumus! adspice; turmæ
Quot Libycæ certant annos anteire labore,
Et nudis bellantur equis! ipse, adspice, ductor,
Quum primam tenero vocem proferret ab ore, 350
Jam bella et lituos, ac flammis urere gentem
Jurabat Phrygiam, atque animo patria arma movebat.
345. Refutat et irridet verba Hannonis sup. v. 318 seq.
346. _properata_, ante justam militaremque ætatem sumta.
348. _annos anteire labore_ plus laboris et ante, quam ætas
patiatur, suscipere. Drak. conf. IV, 426; Stat. Theb. XI, 34, et
Silv. V, ii, 13 seq.
349. _nudis_, infrenatis, _equis_. Vid. ad I, 215.
--forte etiam, sine stragulis. Conf. inf. XVII, 64, 65.
--Conf. I, 78 sq. et XIII, 744 seq. ubi tamen decimo ætatis anno
Hannibal jurasse dicitur, ut nono Liv. XXI, 1; Polyb. II, 1;
III, 11 al.
350. _primo ab ævo_ inf. v. 428.
[352.] _patria arma_, bellum adversus Romanos, quod pater jam
meditabatur, _animo movebat_. Conf. ad VII, 586.
345. _Nec nõ_ Tell. et R. 2, vitiose pro _võ_, h. vero.
352. _animo patrio_, qualem pater habebat, Ox. et Put. quod non
displicet N. Heins. coll. sup. v. 288, et Ovid. A. am. I, 191.
Post hunc versum in editis, non scriptis, exemplaribus legitur
alius, inepti versificatoris manu adsutus, _ultor erit cædis jam
te spectante propinquæ_, quem jam Carrion et Modius obelo
transfixerunt, quibus nec ipse Dausq., ut solet, obstrepit.
Proinde polo crescant Alpes, astrisque coruscos
Apenninus agat scopulos; per saxa nivesque,
(Dicam etenim, ut stimulent atram vel inania mentem) 355
Per cælum est qui pandat iter: pudet Hercule tritas
Desperare vias, laudemque timere secundam.
353. Hæc spectant ad verba Hannonis v. 312 sq.
--_Proinde_, ut ap. Virg. Æ. XI, 383; ubi vid. Heyne.
--_coruscos_, quia Apenninus est ὄρος νιφόεν, vel ei inminent
silvæ, seu arbores _coruscæ_, de quibus vid. Heyne ad Virg. Æn.
I, 164 et XII, 701.
355. _stimulent_ ad virtutem, reficiant, confirment, _mentem atram_
h. tristem et timidam, ut _nigram_; (vid. Cerda ad Virg. Æn.
IX, 719; et Burm. ad Petron. c. 82.) nisi malis, _stimulent_, ad
iram, vel vexent, crucient, _mentem atram_, invidam, malam, gloriæ
virtutique Hannibalis obtrectantem, ut ap. Hor. Epod. VI, 15;
VIII, 3; Epist. I, xix, 30, et Sat. I, iv, 85.
--Ernesti maluerit, _ut stimulent_, sic paulisper adtollant,
_artam_, timidam, _vel inania_, aucta in miraculum et hyperbolica,
_mentem_.
356. _Hercule_, qui primus Alpes transiit, unde et ara ei sacra in
ipsarum valle erat. Conf. Ind. it. Barth. Adv. VI, 15; Liv. V, 34;
Plin. III, 17; Diodor. IV, 19 sq. et al.
357. _timere_, non sperare, ad eam non adspirare.
353. _Propinquæque_, vel, teste Lefeb., _Pro quinque que polo_
Put. _Proinde paulo_ Dausq. et al., utrumque contra metri leges.
_Satque polo_ R. 2. _Proinde_ duabus syllabis efferendum, ut ap.
Lucret. III, 1049, 1066; IV, 652, 998; Virg. Æn. XI, 383. Conf. ad
III, 16: _accrescant_ corrig. N. Heins. Sed vulgatum doctius, ut
mox _astris agat_. Conf. App. _astrisqe_, non _altusque_, Col et
Ox.
357. _Despectare_ R. 3.
Sed Libyæ clades, et primi incendia belli
Adgerat, atque iterum pro libertate labores
Hannon ferre vetat: ponat formidinis æstus, 360
Parietibusque domus inbellis femina servet
Singultantem animam: nos, nos contra ibimus hostem,
Quîs procul a Tyria dominos depellere Byrsa,
Vel Jove non æquo, fixum est: sin fata repugnant,
358. _incendia belli_ ut ap. Virg. Æ. I, 566.
359. _Aggerat_ conf. v. 304 sqq.
361. _inbellis femina_ Hannon dicitur, sarcasmo satis noto, ut adeo
non opus sit tot exemplis, quot laudarunt Dausq. et Drak.
362. _Singulantem animam_ D. Heins. docte magis, ut solebat, quam
vere explicabat cessantem, otioque torpentem, ut in lacrimantibus
fieri soleat, quibus a singultu subinde vox inhibeatur, ἀμβλήδην
σχολάζουσαν καὶ ἀργοῦσαν cum adverb. Hom. Innuit potius summam
tristiam mortisque timorem: singultant enim vel lacrimantes vel
morientes.
363. _Tyria Byrsa_, ut ap. Virg. Æn. I, 367; ubi vid. Intpp.
--_dominos_ ut sup. v. 45. Summa vis et πάθος in
his, et qui sequuntur, versibus, ut in tota oratione!
364. _Jove non æquo_, iniquo, irato, invito et non favente, ut
contra _æquus_ est propitius. Cf. Ind. et ad III, 2; Virg. Æ.
I, 479; VI, 129. Jovis autem ira metuenda, quoniam ὅρκιος est. Vid.
ad I, 9.
362. _nostros_ pro _nos, nos_ Put. Male, etsi _hostes_ refingas.
364. _repugnant_, non _repugnent_, scripti et antt. edd.
Et jam damnata cessit Carthagine Mavors, 365
Obcumbam potius; nec te, patria inclita, dedam
Æternum famulam; liberque Acheronta videbo.
365. Hæc Dausq. ad h.l. et Drak. ad XII, 517 referunt ad vulgarem
veterum opinionem, Deos tutelares geniosque locorum expugnanda et
expugnata urbe excedere vel omnino rebus adversis suos deserere, et
ad hostes transire; unde ab his evocari, (Liv. V, 21; Plin.
XXVIII, 2.) sed ab oppidi incolis in tuto arcanoque loco recondi, et
catenis etiam constringi solebant. Conf. v. 590 seq. Tac. Hist.
V, 13; Plut. Alex. c. 41; Curt. IV, iii, 21; Drak. l.c. et Intp. ad
Virg. Æ. II, 351 seq. Sic contra Dii _præsentes esse_, vel _adesse_,
quibus favent, et _redire_ dicuntur, (v.c. VIII, 235, et Val. Fl.
II, 485) fortuna mutata, cœptisque nostris iterum adspirante. Sed hæ
loquendi formulæ etiam sensu forensi et poetico adcipi possunt; ut
h.l.
365. _Mavors_ de belli fortuna. Altera interpretatio præferenda, si
Carthago Martem præ ceteris diis coluit; quod poeta etiam I, 118,
innuisse videri potest. Idem Marsus colligebat ex portento capitis
equini, inter fundamenta urbis inventi. Sed vid. Heynii Exc. XIV, ad
Virg. Æn. I, et conf. sup. I, 26 sqq.
367. _liberque Acheronta videbo_ ut ap. Ovid. Met. XIII, 465; Senec.
Troad. v. 144 seq. et Lucan. VII, 612; Drak.
366. _dedam_ Col. Vulgo _dudum_, prob. Dausq., qui in verbis
_patria inclita dudum_ et _æternum famulam_ elegantem antithesin
inesse putabat, quæ potius in verbis _famulam_ et _liber_
quærenda. Pessime tamen Barth. jungebat, _dudum famulam non videbo
æternum_.
367. _subibo_ maluerit N. Heins. poeticæ dictioni substituens
vulgarem. Drak. confert VII, 739; XIII, 709, Hom. Il. ο, 252; Hor.
Od. II, 13, 22, xiv, xvii et al.
Nam quæ, pro Superi! Fabius jubet? ocius arma
Exuite, et capta descendite ab arce Sagunti;
Tum delecta manus scutorum incendat acervos, 370
Uranturque rates, ac toto absistite ponto.
Dî procul, o! merita est numquam si talia plecti
Carthago, prohibete nefas; nostrique solutas
Ductoris servate manus!» Ut deinde resedit,
Factaque censendi, Patrum de more, potestas; 375
Hic Hannon reddi propere certamine rapta
Instat, et auctorem violati fœderis addit.
373. _prohibete nefas_, ut ap. Virg. Æn. V, 197; ubi vid. Intpp.
--_solutas manus_, libertatem.
376, 377. Cf. Liv. XXI, 10, extr.
368. Post _jubet_ pro commate interrog. notam posuit N. Heins.
372. _nunquam si_ scripti. Vulgo _si nunquam_ et _nusquam_ Tell.
_si numquam in talia plecti_ emend. Barth. Adv. VI, 25. Male!
_Talia_ ut gr. τοιαῦτα, vel ταῦτα pro οὕτω, κατὰ ταῦτα in hunc
modum, taliter. Marsus per talia, et Cell. ob talia, διὰ ταῦτα,
interpretatur. Pro _plecti_ poetam _felix_, vel simile scripsisse
suspicabatur Withof.
374. _ut_ scripti et primæ edd. Vulgatum _tum_ servavit Lefeb. Sed
_tum deinde_ vix quisquam dixerit, et _tum_ mox sequitur.
375, 377. Hi tres versus desunt cod. Col. et inducendi videbantur,
ut inepti et adulterini, Modio et D. Heins. dissentt. Dausq.,
N. Heins. et Lefeb. quibus ea, quæ sequuntur, favent. _Patribus_
corrig. Burm. et mox _addi_ N. Heins. Illud recepit Lefeb., hoc
Drak.
Tum vero adtoniti, ceu templo inrumperet hostis,
Exsiluere Patres, Latioque id verteret omen
Oravere Deum. At postquam discordia sentit 380
Pectora, et infidas ad Martem vergere mentes;
378. _Templo_ vid. ad I, 617.
380. _Oravere Deum_, in cujus templo erant, ut omen in Latium
converteret. Conf. Virg. Æn II, 190, et sup. ad v. 54. Conf. omnino
Liv. XXI, 18, extr. Flor. II, 6; ubi vid. Salmas. Appian. Hisp. c.
13, et Polyb. III, 33.
378. _templa irrumperet_, ut II, 692, V, 450; XIII, 79, etiam legi
posse monent N. Heins. et Drak. qui tamen _irrumpere_ et cum
tertio casu IX, 365; X, 368; XII, 490; XIII, 176 et al. jungi
docent. Sic et _intrare_, de quo vid. ad VI, 498. Conf. Burm. et
Heyne ad Virg. Æn. VI, 528.
380. _sensit_ e Col. recepit Drak. Vulgatam retinui, quia
_exposcit_, _imperat_, etc. sequuntur.
Non ultra patiens Fabius rexisse dolorem,
Concilium exposcit propere, Patribusque vocatis
Bellum se gestare sinu pacemque profatus,
Quod sedeat legere, ambiguis neu fallere dictis 385
Inperat, ac, sævo neutrum renuente Senatu,
Ceu clausas acies gremioque effunderet arma,
«Adcipite infaustum Libyæ, eventuque priori
Par, inquit, bellum:» et laxos effundit amictus.
Tum patrias repetit pugnandi nuntius arces. 390
382. _Non patiens_, μή δυνάμενος.
385. _sedeat_, ut _stat_ II, 235; pro _sedeat animo_, h. statutum
cum animo ac deliberatum habeant, certum sit ac decretum. Nam
_sedere_ est firmum et inmobile esse, v.c. VIII, 648. Cf. Ind. et
Virg. Æn. II, 660; IV, 15; V, 418; XI, 551.
390. Poeta omittit, quæ Livius libro XXI, 19; tradit.
382. _rexisse_ scripti et antt. edd. ante Juntinam, in qua
_texisse_ primus dedit Nicander, sensu parum diverso.
383. Hunc versum ingenio inepti hominis procusum et adsutum esse
arbitror. Nam primum languet; deinde eo extruso sententia bene
procedit; denique non adsequor, cur Fabius, qui et iræ impatiens
est, et senatui interest, novum exposcat concilium, neque extemplo
pacis conditiones ferat, quod teste Livio XXI, 18 fecit.
387. Etiam hic versus ejiciendus videtur tamquam insititius. Non
minus certe languet, et verbum _effundere_ mox repetitur.
389. _effundit_, non _effudit_, scripti et primæ edd.
Atque ea dum profugæ regnis agitantur Elissæ,
Adcisis velox populis, quîs ægra lababat
Ambiguo sub Marte fides, prædaque gravatus
Ad muros Pœnus revocaverat arma Sagunti.
392. _Adcisis_, obpressis, _populis_, Olcadibus, Oretanis
Carpetanisque, qui delectus acerbitate consternati metum defectionis
præbuerant. Vid. Liv. XXI, 11, et Polyb. III, 13, 15.
--_Adflictis_, h.e. male mulctatis, emend. Withof. quia Livius
illos populos tantum obpressos dicat celeritate Hannibalis. At vid.
var. lect.
--_labare_, ut Drak. verbis utar, est deficere, labefactari,
minari ruinam, nutare, propemodum labi, nondum tamen labi, ut
egregie notavit Gronovius a Livii Præfationem, et ejus librum XXII,
cap. 61.
--_ægra_, infirma.
391. Vulgo _Elisæ_. Sed vid. ad I, 81.
392. Vulgatam lect. _Accitis_ ab h.l. alienam esse, et alii jam
dudum monuere, et ex notis adparet. _Adscitis_ conj. Dausq., quo
tamen difficultas non tollitur. Melius _Attritis_ N. Heins. ad
h.l. et ad Claud. Epithal. Honor. v. 179, coll. inf. VI, 301;
VII, 247; XII, 83; XV, 3; XVI, 454. Proxime tamen ad vulgatam
adcedit emendatio Barth. Adv. VI, 25 _Adcisis_, quam et Heins. non
improbavit, et nos cum Lefeb. recipere non dubitavimus. _Adcisæ_
propr. dicuntur _res_ tenues, extenuatæ, inminutæ, consumtæ,
debilitatæ, adflictæ, inpr. malis et calamitatibus; unde _populi
adcisi_ sunt virium exhausti, adflicti et obpressi, vel quorum
res, opes et vires adcisæ, seu fractæ sunt et infirmatæ. Prior
dictio in deliciis potissimum est Livio, v.c. III, 10 (ubi vid.
Intpp.); VI, 5; VII, 29; VIII, 29 al. Burmanno neque τὸ
_Adtritis_, neque τὸ _Adcisis_ placebat, quia illud de lento
bello, non de subito impetu, qualis Hannibilis fuerit; hoc autem
de rebus quidem et _robore_, non vero de populis dicatur. Quod ad
posterius adtinet, primum analogia nobis favet, et deinde
contrarium patet ex Silii VIII, 588, et Liv. VIII, 11. Conf. Heyne
Obss. in Tibul. IV, i, 189.
Ecce autem clipeum, sævo fulgore micantem, 395
Oceani gentes ductori dona ferebant,
Callaicæ telluris opus, galeamque coruscis
Subnixam cristis, vibrant cui vertice coni
Albentis, niveæ tremulo nutamine pennæ;
395. Splendidum hunc locum de Hann. clipeo Silius tractavit ad
exemplum Virg. Æ. VIII, 626 sqq. Varia de hoc episodio dicenda
essent, nisi otium nobis fecissent Ill. Heyne in Exc. IV, ad Virg.
Æn. VIII, et Cl. _Schlichtegroll über den Schild des Herc._ quorum
observationes ad h.l. transferre magni nec negotii nec ingenii est.
Conf. ad VI, 653 sq.
--_sævo_, δεινῷ summo. Conf. ad I, 2, et Perizon. ad Ælian. V. H.
I, 1.
397. _Callaicæ telluris_ dona sunt, quoniam ea metallis, maxime
auro, abundabat. vid. Martial. X, 16; XIV, 95, et 139, extr.
_Callaici_, Καλλαϊκοὶ ap. Ptol. et Strab., vulgo Καλλαίκοι,
_Callæci_, populus Hispaniæ Tarrac. inter Durium et Minium fluvios,
versus _Oceanum_, ubi nunc fere Gallæcia, seu Gallicia est, et
superior Portugaliæ pars. Nomen adcepisse dicitur ab ant. urbe
_Calle_, cujus portus adhuc nomine _Puerto_, vel _Port a Port_
insignis est, unde Portugalia denominata. Hinc minus recte _Gallæci_
et _Gallœci_ adpellantur.
398. _Subnixam_, conf. Heyne ad Virg. Æn. IV, 217; Heins. ad Ovid.
Met. VI, 715, et Gronov. Diatr. in Stat. c. 55.
399. _Albentis coni_, propr. clari, vel splendidi, λευκοὶ, et hinc,
vel ænei, vel aurei, ut _fulva cassis_ V, 78; VII, 637, _aurea
galea_, Virg. Æn. IX, 50: κόρυθες λαμπροῖσι φάλοισι Hom. Il. ν, 132.
399. _Albentis_ ἀρχαϊκῶς, non _Albentes_, Col. _coni Flaventis_,
hoc aurati, conjectura N. Heinsius audacter et frustra: _tutamine_
Oxon. vitiose. Vid. ad lib. I, 460.
Ensem unum, ac multis fatalem millibus hastam; 400
Præterea textam nodis, auroque trilicem
Loricam, nulli tegimen penetrabile telo.
Hæc, ære et duri chalybis perfecta metallo,
Atque opibus perfusa Tagi, per singula lætis
Lustrat ovans oculis, et gaudet origine regni. 405
400. _multis fatalem_: elegantissime: πολλοὺς ἀναιρησομένη;
D. Heins.
401. _Lorica texta_, contexta, _nodis_, χιτὼν λεπιδωτος, vel
στρεπτος Hom. Il. ε, 113, φ, 31, et _conserta hamis_ ap. Virg. Æn.
III, 467; ubi vid. Heyne. Nam _nodi_ dicuntur quæcumque vincula, et
h.l. catenulæ, (conf. Virg. Æ. I, 296.) annuli, seu circuli, inter
se inplexi, quibus squamæ junguntur, quique Maroni et inf. V, 140,
_hami_ vocantur; _bilicem Loricam_ (ut θώρηξ διπλόος ap. Hom. Il. δ,
133.) memorat Virg. Æ. IX, 707, et XII, 375; sed _trilicem_, Æn.
III, 467; V, 259, et VII, 639; ad quæ ll. vid. Heyne.
404. _opibus Tagi_, auro vid. ad I, 155, 234.
--_per singula lustrat_, pro, perlustrat singula, Draken.
--Conf. Virg. Æn. VIII, 617 seq. et 730.
405. _gaudet origine regni_ h. cælatura armorum, clipei in primis,
originem Carthaginis adumbrante. Male Schmid. dona illa futuri regni
putat indicia.
400. _unam_ Col. et Oxon. _una_, hoc simul donum ferebant, recte,
puto, emend. Barth. Adv. VI, 25, et N. Heins.
401. _texam_ Col. _intextam_ conj. N. Heins. Præstiterit forte
_nexam_, vel _lectam_, hoc conlectam, ut apud Virg. Æneid. lib. I,
v. 320. Sed vid. not.
402. _Loricam_, _nulli_, non _l. et nulli_, Col. Recte; nam
_tegimen_ de ipsa lorica intelligendum.
405. _et gaudet o. r._ Col. _gaudetque et_ Put. Vulgo _gaudetque
in o. r._
Condebat primæ Dido Carthaginis arces,
Instabatque operi subducta classe juventus.
Molibus hi claudunt portus, his tecta domusque
Partiris, justæ Bitia venerande senectæ.
Ostentant caput effossa tellure repertum 410
Bellatoris equi, atque omen clamore salutant.
406. Argumentum clipei exponit poeta, et vv. 406, 425; in epitomen
redegit, quæ Maro de Ænea et Didone pluribus verbis refert.
_Condebat_, _Instabat_, _claudunt_, etc. eleganter pro, in clipeo
videbat imaginem Didonis arcem C. condentis, etc.
--_primæ_, vel ut _primam_ sup. v. 235, ubi vid. V.L., vel
antiquioris C. Nam est quoque _Carthago Nova_ in Hispania, de qua
vid. ad III, 368.
407. _Instabat operi_ ut ap. Virg. Æ. I, 423 et 504.
--_subducta classe_ in litus, ut contra _deducere_, more veterum
satis noto. Conf. Heyne ad Virg. Æn. I, 551.
408. _Molibus_ lapidum _claudunt portus_ vid. Heyne ad Virg. Æn.
I, 427; nostræ ed. vol. I, p. 122. _Ed._
409. _Bitias_ nomen Punicum: teste Serv. ad Virg. Æn. I, 738:
_classis Punicæ fuit præfectus, ut docet Livius_. Βιθύας memoratur
Appian. Pun. c. 111, 114, 120; Draken.
410. Conf. Virg. Æn. I, 441 sq. ubi vid. Heyne in Not. et Exc. XIV.
Hinc Carthago etiam Κακκάβη olim dicta. Vid. quos Drak. laudat,
Berkel. ad Steph. Byz. Vid. Καρχηδὼν, Bochart. Geogr. S. II, I, 24,
et Patin. num. ær. Imper. p. 12.
411. _omen clamore salutant_ ut XV, 146, et ap. Virg. Æn. III, 524,
et XII, 257; ubi vid. Heyne.
409. _justæ B. v. senectæ_ scripti plerique et primæ edd.,
Græcorum loquendi forma. Vid. App. _juste B. v. senecta_ Wolfius
Basil. 1522 primus edidit.
Has inter species orbatum classe, suisque,
Ænean pulsum pelago, dextraque precantem
Cernere erat: fronte hunc avide regina serena.
Infelix, ac jam vultu spectabat amico. 415
413. _dextra_ porrecta _precantem_, qui dextram precantem, supplicem
protendebat. Cf. V.L. Poeta respexit Virg. Æn. I, 519, 525, 597
seqq. ut in vss. 414, 415; Virg. Æ. I, 575 sq. 613 sq. IV, 1 sqq.
413. _Ænean_ Græco more pro _Æneam_ cum Drak. scripsi, suadente
N. Heins. quem vid. ad Ovid. Epist. VII, 26: _pulsum p. terraque,
precantem_ volebat D. Heins. refragg. Dausq. et Drak., cum dextram
protendere perpetuus sit supplicantium mos, unde frequenter
_dextra precans_ et _supplex_ dicatur v. c. Virg. Æ. XII, 930.
Vid. Heins. et Burm. ad Ovid. Met. III, 721.
Hinc et speluncam, furtivaque fœdera amantum
Callaicæ fecere manus: it clamor ad auras,
Latratusque canum; subitoque exterrita nimbo
Occultant alæ venantum corpora silvis.
416. Conf. Virg. Æn. IV, 124 sq. 165 seq.
417. _manus Callaicæ_, Callaicorum. Conf. v. 397.
--Conf. Virg. Æn. IV, 129 seqq. Hæc sunt verba Virg. Æn. V, 257
ubi vid. Heyne. Ernesti nota hæc est: «quæri non debebat, quomodo
hæc arte effingi potuerint. In his, si cum poeta res est, non est
argutandum. Possunt sane figuræ ita effingi, ut, qui spectet, sciat,
utrum clament, nec ne, an aliud quid agant. Sed habet etiam hoc præ
artifice præcipuum poeta, quod actiones continuare dicendo, et vitæ
documenta dilucidius exprimere orationis ornatu potest, quam
artifex, qui unum tantum actionis momentum et veluti punctum figere
valet. Sic ap. Stat. Theb. I, 550 sq. et Val. Flac. II, 410 sqq. ubi
in multis frustra argutati sunt intpp.»
--_it clamor ad auras_, h. putes ire clamorem ad auras, videtur ire
clamor ad auras. Ita N. Heins. ab acerba censura Barth. Adv. VI, 25
vindicat poetam. Vid. Gronov. Diatr. Stat. c. 4, et Drak. ad h.l.
ubi conf. inf. 429, 430, Anacr. XXVIII, 6 seq., Ovid. Met. XIII,
689, Stat. Th. I, 525 sq. et alia loca, ubi poetæ, incredibilia
narraturi, ea additis vocc. _pæne_, _credas_, _ putes_, _videntur_
aliisve mollire solent. Cf. Virg. Æn. VIII, 646, 656, 717, et alia,
quæ magis ad præstantiam artis, qua in ære expressa sunt, et ad
ornatum poetæ pertinent, quam ad præcepta artis exigenda sunt. Vid.
Heyne in Exc. IV, ad Virg. Æn. VIII, p. 229 sq. edit. prior. et
Lessing Laocoon.
419. _Occultant alæ_, etc., venantes latebant post alas indaginum,
pinnas in formidine; ut interpretatur Heyne ad Virg. Æn. IV, 121.
Marsus et alii _alas_, turbam, _venantum_ intelligunt.
Nec procul Æneadum vacuo jam litore classis, 420
Æquora nequidquam revocante petebat Elissa.
420, 421. Confer, quæ sint ibi var. lect., et vide Virg. Æ. IV, 393
sq. 571 sq.
421. _nequiquam_ scribendum putabant præter Festum Broukh. et alii
ad Propert. II, 4, 5: _petebat_ Col. et omnes post Marsum edd.,
quod, ut ap. Senec. Troad. v. 165, pro repetebat positum, at, quum
classis _vacuo litore_ non _petierit_ mare, sed jam in eo fuerit,
ab h.l. alienum videbatur Drak. Mens vero poetæ etiam hæc esse
potest: classis litus, in quod subducta erat, deserebat et jam
æquora petebat. Ex _petebat_ stupore librarii ortum videtur
_peribat_ in c. Put., et hinc _preibat_, _præibat_ in Oxon. R. 3.
Parm. _redibat_ conj. Barth. Adv. VI, 25: _iterabat_ N. Heins.
coll. Hor. Od. I, 7, 32, cui tamen magis arrisit _operibat_, cum
classis sæpe poetis _tegere_ et _abscondere mare_, _æquor_ vero
_sub classibus latere_ dicatur. Hoc non inprobabat Drak., qui
tamen præferendam censebat emendat. Burm. _tenebat_ coll. Virg.
Æn. V, 1, 8: _premebat_ edidit Lefeb. Possis et _secabat_ aliaque
tentare. Sed omnibus his non est opus. Cl. Hæufft in Periculis
poet. a. 1788 editis et ab Ern. laudatis defendit vulg. _petebat_
coll. simili loco Val. Fl. I, 136: _operibat_, vel _secabat_ conj.
etiam Withoff.
Ipsa pyram super ingentem stans saucia Dido
Mandabat Tyriis ultricia bella futuris,
Ardentemque rogum media spectabat ab unda
Dardanus, et magnis pandebat carbasa fatis. 425
422. Conf. Æn. IV, 504 seq.
--_saucia_ vel gravi cura, ut ap. Virg. Æ. IV, 1; vel ense, ut ib.
v. 646, 663.
423. Cf. Virg. Æn. IV, 584 sq. inpr. 622, 629.
424. Vid. Virg. Æ. V, 1 sq.
425. _Dardanus_, h. Dardanius, Trojanus Æneas. Vid. ad I, 14.
[recte I, 15]
--_magnis pandebat carbasa fatis_, ut _fatis vela dare_ dixit
Virg. Æn. III, 9.
--_fatis_ per oracula et prodigia monstratis, vel bonis ominibus
et spe magnæ felicitatis, ad quam eum fata sua ducebant, vel, quod
malim, mandato magni Jovis, ut ap. Virg. Æn. IV, 614.
Parte alia, supplex infernis Hannibal aris,
Arcanum Stygia libat cum vate cruorem,
Et primo bella Æneadum jurabat ab ævo.
At senior Siculis exsultat Hamilcar in arvis;
Spirantem credas certamina anhela movere: 430
Ardor inest oculis, torvumque minatur imago.
426. Conf. I, 93 seq. 119 seqq.
--_infernis aris_, h. deorum infernorum, τῶν καταχθονίων.
427. _cruor Arcanus_, quod D. Heins. observavit, potest esse, qui
Apollonio μυδάλεος et Virg. Æn. IV, 455: _obscænus_ dicitur, vel
potius, in fossam magicam fusus. In sacris enim, præcipue magicis
omnia, quibus vis quædam occulta et divina inesse putabatur, quia in
vulgus nota non sunt, arcana, ἀπόῤῥητα, κρυπτα _seclusa_, _sacra_
vocantur. Conf. Burm. ad Val. Fl. IV, 15; VI, 477. Cellar. et alii
existimant, poetam h.l. respexisse ad ritum illum, quo juramenta
olim, in conjurationibus inprimis, potione sanguinis horrenda et
sancta facere solebant; v.c. Lydi et Medi Herodot. I, 74. Catilina
Sallust. b. Cat. c. 22; insulani Atlantici Plat. in Crit. extr.
reges Asiatici Tae. Ann. XII, 47; (ubi memorat, id fœdus _arcanum_
haberi, quasi mutuo cruore sacratum) Scythæ Lucian. in Toxari, seu
de Amicitia c. 37, T. V, p. 273; ed. Schmid. et Mel. II, 1, 7;
Armenii Val. Max. IX, 11; ext. 3, et alii. Conf. Lips. ad Tac. l.c.
et Michaelis Colleg. crit. ad Psalm. XVI, 4, p. 107 sqq. et ejusd.
Jur. Mos. §. 70, et 206; Hinc Sil. sup. I, 102: _diros templi
ritus_, et inf. III, 140 _sacra horrida_ dixisse videri potest.
429. _exsultat_ ut VIII, 413 et ap. Virg. Æn. XI, 648, quia dux
erat, vel ob equum ferociorem.
430. Viventi similis bella gerere videbatur. Sic _spirantia signa et
vivos vultus_ dixit Virg. Ge. III, 34; et Æn. VI, 848; _animosa
signa_ Prop. III, 7, (al. 9) 9.
--Spirare, ut πνεῖν Il. ρ, 447; al. pro vivere. Cf. Drak.
431. _torvum minatur_, ὑπόδρα ἰδῶν.
Nec non et lævum clipei latus aspera signis
Inplebat Spartana cohors: hanc ducit ovantem
Ledæis veniens victor Xanthippus Amyclis.
Juxta triste decus pendet sub imagine pœnæ 435
Regulus, et fidei dat magna exempla Sagunto.
Lætior at circa facies, agitata ferarum
Agmina venatu, et cælata mapalia fulgent.
Nec procul usta cutem nigri soror horrida Mauri
Adsuetas patrio mulcet sermone leænas. 440
432. _aspera signis_, ut V, 141, et XI, 279; locutio Virg. Æn.
V, 267; ubi vid. Heyne. Conf. Heins. ad Ovid. Met. XIII, 235, et
XII, 700. Propr. clipei latus _asperum signis_ erat.
[“I, 279” recte XI, 277]
433. Conf. loc. class. Polyb. I, 32, et inf. VI, 301 seq.
434. _Ledæis Amyclis_ ubi Leda habitasse dicitur. Conf. IV, 356.
435. _pendet sub imagine pœnæ_ cf. Gronov. Obss. II, 15, p. 335, et
sup. v. 343.
440. Cf. ad I, 406.
--_Adsuetas_ hominibus.
436. _magnæ_ conj. Huetius, quod prosaicum est.
437. _contra_ pro _circa_ Puteol.
It liber campi pastor, cui fine sine ullo
Invetitum saltus penetrat pecus: omnia Pœnum
Armenti vigilem patrio de more sequuntur,
Gæsaque, latratorque Cydon, tectumque, focique
In silicis venis, et fistula nota juvencis. 445
Eminet excelso consurgens colle Saguntos,
Quam circum inmensi populi condensaque cingunt
Agmina certantum, pulsantque trementibus hastis.
441. Conf. III, 290 sq. et, cujus vestigia Silius pressit, Virg. Ge.
III, 339 seq. ubi vid. Heyne.
--_It liber campi_, etc., h. sine ullis terminis et quousque
libet, pecus libere in saltibus pascitur.
444. _Gæsa_ vid. ad I, 629.
--_latratorque Cydon_, canis Cydonius, Cretensis: epitheton ornat.
Conf. ad v. 689, et sup. ad v. 90.
--_tectum_, mapalia.
--_foci_ h. ignis, _in silicis venis_, ut ap. Virg. Ge. I, 135, et
Æn. I, 174 sq. et VI, vi, 7.
441. _liber campi_ Col. et Oxon., hoc liberum campi spatium
habens, cui non peculiaris campus est adsignatus, sed qui modo
hunc, modo illum occupat, et libere vagatur. Confer inpr. Stat.
Silv. IV, 2, 24, et Ovid. Ep. Her. I, 80. Vulgatum _campis_ tuetur
Schmid., putans, verba _liber campi_ non commodum habere sensum,
et prius sæpe quidem cum genit. jungi, sed semper, ubi liberatio a
re molesta, invidiosa et ingrata innuatur, quo utique spectant
V, 212; Lucan. lib. IV, v. 384; VII, 818, et Senec. Hippol. 492,
quæ loca Drak., et alia, quæ Heins. ad Virg. Æneid. X, 154, ad
Claud. Laud. Stil. I, 151, et Gronov. Diatr. Stat. c. 2
congesserunt.
445. _juvencis_ Col. Parm. Med. _juventis_ Ox. _juventis_ Put.
_viventis_ quædam edd. _jumentis_ Martin. Herbipol., et post eum
alii, contra metri leges.
447. _circa_ R.2.
Extrema clipei stagnabat Iberus in ora,
Curvatis claudens ingentem flexibus orbem. 450
Hannibal, abrupto transgressus fœdere ripas,
Pœnorum populos Romana in bella vocabat.
Tali sublimis dono, nova tegmina latis
Aptat concutiens humeris, celsusque profatur:
«Heu quantum Ausonio sudabitis, arma, cruore! 455
Quas, belli judex, pœnas mihi, Curia, pendes!»
449. Iberus extremam clipei oram obit, ut Oceanus ap. Hom. Il. ς,
607, et Hesiod. Sc. Herc. v. 314; quorum rationem secutus est
Silius, rejecta ea, quæ perperam placuit Virg. Æn. VIII, 671 sq. ubi
mare inter terram, quæ in medio clipei est, et infera loca ponitur.
Sed incidit in Scyllam, dum voluit vitare Charybdim. Subtile certe
artis judicium non magis in eo, quod fluvius orbem clipei ambit,
quam quod ibi trajicitur, declarasse videtur.
451, 452. Vid. ad I, 294.
453. _sublimis_, superbus, elatus.
454. _celsus_, capite erecto et obstipo, h. in tergum nimis
reclinato, cervice rigida, qui habitus est hominis superbi et sibi
admodum confidentis. Sic «celsus hæc corpore, vultuque ita læto, ut
vicisse jam crederes, dicebat» ap. Liv. XXX, 32; ubi vid. Duker.
Conf. Cic. Tusc. V, 14, et Or. I, 40.
455, 456. Imitat. Virg. Æ. II, 582, et VIII, 537 sqq. ad quæ loca
vid. Heyne et Cerda.
449. _pugnabat_ Put.
456. _judex_, non _vindex_, Col. Ox. R. 2: quod præter Barth.
defendit N. Heins. coll. Lucan. I, 227; VII, 263 al. ut in
invidiam Senatus Rom. dicatur, eum sibi arbitrium belli Saguntini
arrogasse, quod ipse Hannibal ei exprobrat ap. Liv. XXI, 44.
Adstipulatur ei Drak., qui tamen _judicem_ a _vindice_ nonnunquam
parum differre monet, præsertim quum _judicis_ sit, ea, quæ contra
legem fiunt, _vindicare_, unde _belli vindex_ possit esse curia,
quæ puniendos belli, adversus fœdera inlati, auctores censeat.
Jamque senescebat vallatis mœnibus hostis,
Carpebatque dies urbem, dum signa manusque
Exspectant fessi socias: tandem æquore vano
Avertunt oculos, frustrataque litora ponunt, 460
457 sq. Poeta illuc, unde v. 395 abierat, redit.
--_senescere_, debilitari, fame, vigiliis aliisque malis consumi,
ut γηράσκειν ap. Theocr. XII, 2, et Hom. Il. θ, 360; _vallatis_,
vallo Pœnorum cinctis.
--_hostis_, Saguntini.
458. _dies_, tempus, temporis spatium.
--_Carpere_, ut φθίνειν et φθινύθειν, adtenuare, adterere,
consumere paulatim et minuere. Cf. Drak. ad h.l. et Gronov. ad Sen.
Herc. Fur. 874.
--_signa manusque socias_, auxilia Romanorum.
459. _fessi_ v. ad I, 566.
--_æquore vano_, quod vana et inania promittebat, quod frustra
pollicebatur, classem Romanorum mox adventuram esse. Cf. Heyne ad
Virg. Æn. I, 392. Sic et _frustrata litora_, quæ frustrabantur spem
Saguntinorum; vel passive, quæ decepta sunt frustra exspectando
classem Romanorum, ut litoribus tribuatur, quod ad ipsos Saguntinos
spectat, et illa quasi frustra sperasse fingantur. Ita per
prosopopœiam dici, monet Lefeb. coll. Ovid. Met. VIII, 293.
460. _litora ponunt_ h.c. cogitationes de litore; Withof. coll.
Valer. Fl. I, 632 _seponite fluctus_. Exempla ibi ab intpp. et h.l.
ab Heins. laudata parum convenire, idem recte monuit.
--_ponunt_, pro certo, tamquam exploratum et verum sumunt, vel, si
malis, putant, existimant, ut passim, et ap. Græcos τιθέναι
N. Heinsius conferebat inf. IV, 397; VIII, 95; XI, 157, et
XIII, 473, adeoque adcepisse videtur pro deponunt spem in litoribus,
h. in adventu classis Rom. frustra positam, vel, ut Schmid.
explicat, omittunt spectare litora, unde auxilium Rom. speraverant.
Sed hæc ratio durior videtur iis, quas proposui, etsi nec in his
satis adquiesco. Conf. V.L.
457. _vallatus_ ex Col. reponendum putabat Modius, refragg.
Dausq., N. Heins. et Lefeb.
458. _quies_, h. belli immunitas, conj. D. Heins. quod recte
damnant Dausq. et Drak.
459. _vani_ ex conj. edidit Lefeb., h. qui in rebus vanis spem
ponunt, qui inania sibi persuadent. Vid. Heyne ad Virg. Æn.
X, 631. Sed conf. not. _æquore vanos A. o., f. lumina p._ emend.
Burm. suffrag. Drak. Pro _ponunt_ forte leg. _plorant_, vel simile
quid.
Et propius suprema vident: sedet acta medullis
Jamdudum, atque inopes penitus coquit intima pestis.
461. Egregia et ornata descriptio urbis, fame et inopia in summas
angustias detrusæ. Sed poeta nimium fere diu tristibus inmoratur
phantasmatibus, ad quæ horremus. Juvenes harum deliciarum studiosi
comparent Ovid. Met. VIII, 799 seq., 824 seq. Claud. b. Gildon. Vid.
21 seq. et Juven. Sat. XV, 98 seq.
--_acta medullis_, per medullas, ut _fusa medullis_ inf. v. 515 et
_sitis acta omnibus venis_ ap. Virg. Ge. III, 483.
462. _inopes_ victus.
--_pestis_, h. fames. Conf. ad I, 174.
--_coquit_, vexat, lente consumit. Vid. ad v. 327. Sic et mox
_exurit fames_, ut ap. Quintil. XII, 9; ubi c. 8 _ignea f._ dicitur,
ut λιμὸς αἴθον Callim. H. in Cer. v. 67; ubi vid. Spanh. 463.
463. _Est_, ἐσθίει, _viscera durantia_, h. obdurantia, seu
perferentia malum, ut ap. Virg. Æn. VIII, 577. Conf. Ind. et quos
N. Heins. laudat, Stat. Silv. I, ii, 91; II, i, 141; V, ii, 153;
Val. Flacc. I, 237; (ubi vid. Burm.) VII, 338; Lucan. II, 256;
IV, 52, 519; VI, 93; Hor. Od. I, xiv, 7. Drak. interpretatur: fames
diu celata consumebat viscera, quæ tamen durabant, quoniam non
repentino, sed lento malo exedebantur.
--_tabum_ et _tabes_ dicitur lenta corruptio et consumtio cujusvis
rei et corporis, cujus causa est fames, vel morbus, venenum,
putredo, pestis, liquatio, etc.
461. _En_ reposuit Lefeb. sine auctoritate. _Ut_ suspic. N. Heins.
Est furtim lento misere durantia tabo
Viscera, et exurit siccatas sanguine venas
Per longum celata fames: jam lumina retro 465
Exesis fugere genis; jam lurida sola
Tecta cute, et venis male juncta trementibus ossa
Exstant, consumtis visu deformia membris.
466 sq. _Exesis_ conf. Bentl. ad Hor. Epod. V, 37.
--_lurida sola Tecta cute ossa_; conf. Horat. Epod. XVII, 22,
ibique Bentl. Conf. Theocrit. II, 88 sq. Callim. Hymn. in Cer.
v. 93, 94, ubi vid. Spanh. Drak. comparavit Senec. Controv. I, 1.
Quintil. Declam. XII, p. 210, et Claud. bell. Gild. v. 21 seq. 471.
Conf. Sen. de Ira III, 20; Liv. XXIII, 19 et 30; Cic. Verr. V, 33,
38.
--_frustra_ cum _casso labore_, et verba _rores noctis_ cum _terra
madentem_ juncta languent. Nugatur D. Heins. cujus hæc nota est:
«Mirum, siccitatem fami opponi. Ita tamen, ut hæc omnia magis
loquendi genera esse, quam ad historiam pertinere, cognoscas: Græci
certe insigni elegantia ξηροφαγεῖν de homine egeno dicunt et
famelico, et ἀναξηραίνειν Callim. H. in Cer. 114, et ἐπὶ ξηροῖσι
καθιξεῖν Theocr. I, 50.»
463. _misere_, non _miseris_, Col. _rurantia_, h. rorantia, conj.
N. Heins. coll. Stat. Th. I, 618 ubi _liquentia viscera tabo_
legendum docet.
467. _nervis_ scripsit Lefeb. libris non addicentibus, hoc est,
tendinibus, musculis, ligamentis, quæ a Græcis, in quibus rudis
sit Drakenborch., qui absurde _venis_ ediderit, τένοντας et νεῦρα
vocari nos docet. Sed vir doctus ignorare videtur, _venas_ poetis
v.c. Virg. Georg. IV, 238, et aliis etiam cutem totumque adeo
corpus dici, et verba _venis exstant_ jungi posse.
468. _membris_, non _nervis_, scripti. Vid. ad I, 177.
[recte I, 178]
Humentis rores noctis terramque madentem
Solamen fecere mali, cassoque labore 470
E sicco frustra presserunt robore succos.
Nil temerare piget: rabidi jejunia ventris
Insolitis adigunt vesci, resolutaque, nudos
Linquentes clipeos, armorum tegmina mandunt.
472. _Nil temerare piget_, non piget, omnia, corium, etc. temerare,
h. edere, vel, ut N. Heins. exponit, violare morsu res eas, quæ
victui humano non sunt destinatæ, quod Drak. confirmat loco Ovid.
Met. XV, 75. Nam _temerare_ est aliquid facere, quo nobis
interdictum est, vel esse videtur. Conf. ad I, 11, et III, 501.
--_rabidi jejunia ventris_ ut fere ap. Virg. Æn. II, 356;
Ἀτέλεστον λύσσαν ἀεὶ βούβρωστιν ἀναιδέϊ γαστρὶ φυλάσσει dixit
Oppian. Ἁλιευτ. II, 207.
473, 474. Pelles, vel coria _resoluta_ h. clipeis detracta,
comedebant, relictis nudis clipeorum cratibus: ut Drak. jam
exposuisse video. Sed malim fere _resoluta_ adcipere de liquefactis,
vel aqua mollitis pellibus, ut «Casilinates obsidione Hannibalis
clausos, lora, necessariis vinculorum usibus subducta, eque scutis
detractas pelles, ferventi _resolutas_ aqua, mandere» coactos
fuisse, tradit Val. Max. VII, 6, 2. Eosdem «lora detractasque scutis
pelles, ubi fervida mollissent aqua, mandisse» memorat Liv.
XXIII, 19.
469. _Umentis_ Col. vid. ad v. 125. _Viventis_ Ox. unde _Uventis_
conj. Barth. Adv. VI, 25, et N. Heins. qui id passim poetis
obtrudit. Sed ut taceam, quod Drak. monet, τὸ
_viventis_ propius ad _umentis_, quam ad _uventis_ adcedere, quum
literæ _iu_ et _m_ in Longobard. scriptura vix discerni possint,
quid quæso vulgatum mutare nos cogit? vid. ad I, 259.
472. _tentare_ volebat Barth. l.c. Male!
473, 474. Vulgata lectio plane inepta videbatur N. Heins., qui
varia proponebat, _r. nudo Liquantes_ (h. liquefacientes, seu aqua
mollientes) _clipeo taurorum tegmina_ (coria) _mandunt_, vel _r.
nudo Ingentum clipeo taurorum t. m._, vel denique, quod ceteris
præferebat, _r. nudo Liquentum_ (h. aqua fervida liquefactorum)
_clipeo taurorum t. m._ Sed vid. not.
Desuper hæc cælo spectans Tirynthius alto 475
Inlacrimat fractæ nequidquam casibus urbis.
Namque metus magnique tenent præcepta parentis,
Ne sævæ tendat contra decreta novercæ.
Sic igitur, cœpta occultans, ad limina sanctæ
Contendit Fidei, secretaque pectora tentat. 480
475. Hercules deus tutelaris Sagunti. Conf. I, 273 seq.
476. _Inlacrimat_, quod nec diis, nec heroibus indignum est. Vid.
Köppen ad Hom. Il. α, 349; Riccii Diss. Hom. XIII. Lessing. in Laoc.
p. 6, et Ill. Harles. ad Val. Flacc. IV, 42; ubi idem Hercules
lacrimas fundit, ut ap. Virg. Æn. X, 465; ubi vid. Heyne. Conf.
inf. V, 204, 205.
477. _tenent_ retinent, impediunt quo minus ipse Saguntinis opem
ferat.
478. _novercæ_, Junonis.
479. Etiam hæc ingeniose fingit poeta. Cf. ad I, 598, et quem
N. Heins. jam laudavit, Val. Max. VI, ext. 1. «Crediderim tum ipsam
Fidem, humana negotia speculantem, mæstum gessisse vultum;
perseverantissimum sui cultum, iniquæ fortunæ judicio, tam acerbo
exitu damnatum cernentem.»
480. _secretaque pectora tentat_, secreto ejus animum tentat.
479. _sacræ_ Med. ut XIII, 282. Vulgatum Drak. tuetur loco Virg.
Æn. VII, 365; conf. not. ad I, 481.
Arcanis Dea læta, polo tum forte remoto
Cælicolum magnas volvebat conscia curas,
Quam tali adloquitur Nemeæ pacator honore:
481. _Arcanis læta_, forte solitudinem pro solatio petens. Tum
_remoto_ dictum pro remota a diis. Sed malim ita explicare:
_arcanis_ deorum consiliis delectabatur, _polo remoto_, ἐν ἀκροτάτῃ
κορυφῇ τοῦ Ὀλύμπου, ubi concilia deorum haberi solent; v.c. ap.
Hom. Il. θ, pr. An _polus remotus_ est simpl. μακρὸς, αἰπὺς, ἀκρος
Ὀλυμπος? et _arcanis læta_, cui arcana credi solent?
483. _tali honore_, ut X, 572, et apud Virgil. Æneid. III, 474.
«multo compellat honore.»
--_Nemeæ pacator_, ut contra leo _vastator Nemeæ_ dicitur Stat.
Silv. IV, vi, 40. Ita N. Heins. quem vid. ad Virg. Æ. VI, 804, et ad
Claud. laud. Stil. III, 284. Cfr. quæ Drak. notavit loca, inf.
XVI, 246; Stat. Th. IV, 250; Ovid. Epist. IX, 15; Sen. Herc. Œt.
v. 282; inpr. 1990, et de Benef. c. 13; ubi _orbis terrarum marisque
pacator_ vocatur Hercules, ut _pacifer_ in numis ap. Beger. Thes.
Brand. T. II, p. 779, 780, et in marm. ap. Gruter. p. 49, 1, et
1113, 4.
481. _solo t. f. remota_ conj. El. Putschius, prob. D. Heins.
coll. v. 496 seq. Verum non _tum forte_, sed jam diu ante, Fidem
terra relicta in cælum aufugisse, monent Dausq. et Drak. _sorte_
contra omnium librr. consensum reposuit Lefeb., quoniam olim nil
sine sorte actum, unde _sortiri_ etiam sit obtinere, licet sine
sorte. Quæ recondita doctrina vereor ut sint, quibus adsensum
extorqueat.
483. Ita Col. et Oxon. Recte, judice etiam Dausq. qui tamen, ne
Modio concederet, commodum quoque sensum, quem vellem declarasset,
inesse contendebat vulgatæ lect., _Quam tamen alloquitur veniæ
pacator honoræ_, in qua interpretanda nugabatur Marsus, si quis
unquam. _Neme_ Tell. propius verum.
«Ante Jovem generata, decus Divumque hominumque,
Qua sine non tellus pacem, non æquora norunt, 485
Justitiæ consors, tacitumque in pectore numen,
Exitiumne tuæ dirum spectare Sagunti,
Et tot pendentem pro te, Dea, cernere pœnas
Urbem lenta potes? moritur tibi vulgus, et unam
Te matres, vincente fame, te mœsta virorum 490
Ora vocant, primaque sonant te voce minores.
Fer cælo auxilium, et fessis da surgere rebus.»
[484.] Verbis _ante Jovem generata_, Silius _canam, priscam,
antiquam Fidem_ declarare voluisse videtur, quibus tamen epithetis
prisca potius religio innuitur, quam quod ante Jovem nata sit, quo
sensu Vesta _cana_ dicitur. Ex theogoniis certe id non constat, nisi
poeta forte Fidem cum Themide confudit, quæ fœderibus et feriendis,
et religiose _servandis præfice solet_. Cf. Heyne ad Virg. Æ.
V, 744, et mox v. 494.
486. _Justitiæ consors_; vid. Jani ad Hor. Od. I, xxiv, 6.
489. _lenta_ in ope ferenda, secura et parum sollicita; ut VII, 440;
et XII, 567. Cf. Heins. ad Ovid. Trist. II, 514, et inpr. ad ej.
Epist. XV, 169, et XIX, 81.
491. _minores_, ut _parvi_, infantes.
--_vocant_ et _sonant_, h. invocant, tuum auxilium inplorant et
præstolantur.
492. _cælo_, de cælo.
--_fessis rebus_ vid. ad I, 566.
485. _norint_, et mox, _tacitoque_, volebat N. Heins.
489. _unam_, non _una_, scripti.
Hæc satus Alcmena, contra cui talia virgo:
«Cerno equidem, nec pro nihilo est mihi fœdera rumpi,
Statque dies, ausis olim tam tristibus ultor. 495
Sed me pollutas properantem linquere terras
Sedibus his, tectisque novis succedere adegit
Fecundum in fraudes hominum genus: inpia liqui
Et, quantum terrent, tantum metuentia regna,
Ac furias auri, nec vilia præmia fraudum, 500
Et super hæc ritu horrificos ac more ferarum
Viventes rapto populos, luxuque solutum
Omne decus, multaque obpressum nocte pudorem.
495. _Stat_, constituta est.
--_tristibus_, horrendis, nefariis.
496. Dii, ætate aurea inter homines commorati, postea inpietate
eorum commoti terram cum cælo commutarunt: quæ prisca fabula ex
Hesiod. Ἐργ. v. 174, 201, et Ovid. Met. I, 125, 150,
nota est.
497. _Sedibus his_ δεικτικῶς.
[498.] _Fecundum in fraudes hominum genus_, ut _fecunda culpæ
secula_ dixit Horat. Od. III, vi, 17.
499. _Qui terret, plus ipse timet_, Claud. Cons. Honor. IV, 289.
Cell. Plures ejusmodi sententias congessit Barth. Adv. XLVIII, 11.
500. _furias auri_ vid. ad I, 32.
--_liqui furias auri_, etc. h. populos, vel homines cupidos auri,
et malis artibus felices.
502. _luxu solutum_, sublatum, _Omne decus_, decorum et honestum.
503. _nocte_, concubitu, ut III, 429; vel propr. etsi sensus idem
est. Vitiorum caligine, Mars. 504. Cf. XI, 183; ubi Drak. comparavit
Lucan. I, 175; Sen. Herc. fur. v. 253; et in Hippol. v. 543.
497. _novis_, scil. superis, non _Jovis_, scripti, Parm. Med.
502. _luxoque_ Mars. vitiose in textu, non in comment.
Vis colitur, jurisque locum sibi vindicat ensis;
Et probris cessit virtus: en, adspice gentes: 505
Nemo insons; pacem servant commercia culpæ.
Sed secura tua fundata ut mœnia dextra
Dignum te servent memorando fine vigorem,
Dedita nec fessi transmittant corpora Pœno,
Quod solum nunc fata sinunt seriesque futuri; 510
Extendam leti decus, atque in secula mittam,
Ipsaque laudatas ad Manes prosequar umbras.»
506. _commercia_, societas, _culpæ_ h. socii sceleris. His solis
invicem pax est.
511. _Extendam leti decus_, efficiam, ut eorum interitus memorabilis
et gloriosus sit.
--_mittere_, ut _dimittere_, _tollere_, _diffundere_, _efferre_,
_aperire in sæcula_ (IX, 341) _vulgus_, _ævum_, _populos_, _ora_,
_diem_, etc., ἱέναι φωνὴν, ἐκφέρειν ἐς ἀνθρώπους, vel φανερὰ
καταστήσειν ἐς ἀνθρώπους τὰ ἔργα, (ap. Arrian. expedit. Alex. I, 12)
pro, in cognitionem omnis ævi, omnium populorum et hominum adducere,
efficere ut semper prædicetur aliquid, vel omnibus innotescat, palam
facere, divulgare. Similiter _ire_, _abire_, _volare_, _volitare_,
_ferri_, _venire_, _nasci_ (h. crescere, VIII, 371) _in sæcula_, _in
ora_, et _per ora hominum_, vel _in ore omnium esse_ de eo, qui tam
notus fit, vel est, ut omnes et omni tempore de eo loquantur. Conf.
Drak. ad III, 135; VI, 711; XII, 312; Gronov. Obss. I, 15; Heins. et
Burm. ad Val. Fl. II, 439. VV. DD. ad Virg. Ge. III, 9, et Æn.
IV, 195; XII, 235; Broukh. ad Prop. II, 1, 2; Heyne Obss. ad Tibull.
IV, 1, 200.
505. _cessat_ R. 2, non inprob. Lefeb.
507. _Sed si cura_, h. si tibi curæ est, ex emend. N. Heins.
recepit Lefeb. Totus versus ob ὁμοιόπτωτα auribus est ingratus.
510. Vulgo parenthesis post _sinunt_ clauditur.
Inde severa levi decurrens æthere virgo
Luctantem fatis petit inflammata Saguntum;
Invadit mentes, et pectora nota pererrat, 515
Inmittitque animis numen: tum fusa medullis
Inplicat, atque sui flagrantem inspirat amorem.
Arma volunt, tentantque ægros ad prælia nisus.
Insperatus adest vigor, interiusque recursat
Dulcis honos Divæ, et sacrum pro virgine letum. 520
512. Eleganter pro, faciam, ut Saguntini etiam post mortem
celebrentur. Cf. Ovid. Epist. XI, 119; ubi vid. Heins.
--_prosequi_ est voc. exsequiale.
513. _severa_, irata.
514. _Luctantem fatis_, δεινῶς, ut _componere fatis_
I, 39.
516. _numen_ pro se.
--_fusa medullis_ vid. ad v. 461.
--_medullis inplicat amorem_, ut _ossibus inplicet ignem_ ap.
Virg. Æn. I, 660; ubi vid. Heyne.
518. _Arma volunt_, moræ inpatientes, prœliique cupidissimi, ut
IX, 7; ubi Drak. Conf. XIII, 318; Virg. Æ. VII, 340; IX, 539; Stat.
Th. III, 664, et Val. Fl. I, 67; ubi vid. Burm.
--_ægros nisus_, vires tenues.
519. _interius recursat_, ut _animo recursat_ dixit Virg. Æ. I, 662,
et IV, 3.
520. _sacrum pro virgine letum_, mors egregia, laudabilis et honesta
(v. ad VII, 9) pro fide servanda.
513. _levi_ Col. recte, ut ap. Virg. Ge. I, 489. Vulgg. _severa
Jovi_, h. irata J., ob cladem Saguntinis inminentem, quos præmio,
non pœna adficere, Jovis erat, fœderum præsidis. Ita Barth. Adv.
VI, 25. Male Marsus, quæ etiam ipsum Jovem ad fidem servandam
coegit, quod tamen contra Modium defendit Dausq., cui nec
displicet Gossuini conj. _Jovis d. a. v._, quia Jupiter præses
istius regionis.
It tacitus fessis per ovantia pectora sensus,
Vel leto graviora pati, sævasque ferarum
Adtentare dapes, et mensis addere crimen.
Sed prohibet culpa pollutam extendere lucem
Casta Fides, paribusque famem compescere membris. 525
521. _fessis_ vid. ad I, 566.
522. _Vel leto graviora pati_; quum quis non capit generosæ virtutis
stimulos, mortem ipsam contemnit, Barth. Adv. X, 24. Sed verba hæc
spectant potius ad _sævas ferarum dapes_, quas propter ea, quæ poeta
v. 523 et 525 adjecit, recte exponunt, carnes humanas, quas feræ
invadant, quasque Euripidi Hecub. v. 1072: θοίναν ἀγρίαν θηρῶν,
Senec. Thyest. 150 _dapes feras_, Minuc. Fel. in Octav. c. 8
_inhumanos cibos_, et Tertull. Apolog. c. 9 _feram libidinem_, dici
monent D. Heins. et Drak. Rem ipsam permultis obsessarum urbium
exemplis illustrarunt Dausq. et Drak.
525. _Casta Fides_ vid. ad I, 481.
--_paribus_, humanis: unde _crimen et culpa_. Conf. vid. 635.
521. _It_, non _Et_, Col. ut III, 215; XII, 244; Virg. Æn.
II, 173; Stat. Th. I, 494; V, 239, et aliis locis, quæ excitarunt
N. Heins., Drak. et Gronov. Obss. IV, 18.
522. _fœdasque_ conj. Burm.
Quam simul invisæ gentis conspexit in arce
Forte ferens sese Libycis Saturnia castris,
Virgineum increpitat miscentem bella furorem,
Atque, ira turbata gradum, ciet ocius atram
Tisiphonen, imos agitantem verbere manes, 530
526 seq. Facile adnoscas imitatorem Virg. Æn. VII, 323 sqq. ubi vid.
omnino Heyne, et conf. Æn. XII, 845 seq.
528. _miscentem bella_ vid. ad I, 69.
529. _ira turbata_, commota, incitata, κατὰ _gradum_,
irate gradum adcelerans. Conf. V.L. et ad I, 477.
--_ciet_, ut ap. Virg. Æ. VII, 325; ubi vid. Heyne.
530. _agitantem_ vid. ad I, 146.
--_imos agitantem verbere manes_ conf. Virg. Æn. VI, 555 sq. inpr.
v. 570, 571.
526. _conspexit_, non _prospexit_, Col.
528. _miscentis_, vel _miscenti_ malebat N. Heins.
529. _ira_ Colon. et Put. ut v. 617, 642, et IX, 23, Drak. _ita_
antt. edd. [“v. 617” recte v. 619]
Et palmas tendens; «Hos, inquit, Noctis alumna,
Hos muros inpelle manu, populumque ferocem,
531. Cerda ad Virg. Æn. VII, 330, Silium reprehendit, quod præter
decorum neglexerit majestatem regiam Junonis, quam Furiis
supplicasse, seu palmas tetendisse fingat. Contra poetam consulto
potius ad tam indignas preces demisisse Junonem, ut eo magis
elucesceret acerrimum ejus in Romanos odium, coll. Ovid. Met.
IV, 444, 445 et 471, suspicabatur Drak. Mihi potius viri docti
argutari, nec preces, modo nimis supplices non fingantur, vel, ut
in simili loco Ovid. Met. IV, 471, et mox v. 533, cum mandatis
misceantur, dignitatem Junonis dedecere videntur. Conf. Hom. Il.
ξ, 232 seq. Virg. Æn. I, 64 seq. et al. Forte etiam Juno h.l. manus
non tetendisse censenda est, ut supplicaret, sed ut urbem Furiæ
ostenderet, quod ex verbis ejus, δεικτικῶς pronuntiatis, _hos
muros_, etc. probabile fit. Si vero jure vituperatur poeta, cur id
non feramus in Silio, quum et bonus quandoque dormitet Homerus? vid.
V.L.
--_Noctis alumna_ Conf. Heyne ad Virg. Æn. VI, 250; VII, 331;
XII, 846, 860.
532. _muros inpelle_ prorue, _manu_, magnifice, ut _montem Inpulit
in latus_ Æolus ap. Virg. Æn. I, 82, ubi vid. Heyne.
531. _Et palma ostendens_ corrig. N. Heins., quod nimis forte
cupide adripuit Drak., ut Juno non supplicet, sed Saguntum digito
monstrans satis dictarorie eam protinus exscindere jubeat; quasi
non codem modo explicari possit vulgata. Antiquitas autem _palm’
ostendens_, vel _palmostendens_ scriptum putabat, refrag. Lefeb.,
qui in priscis libris _palma tendens_ se reperisse testatur, et
hinc _palmam tendens_ edidit.
Dextris sterne suis; Juno jubet: ipsa propinqua
Effectus studiumque tuum de nube videbo.
Illa Deos summumque Jovem turbantia tela, 535
Quîs Acheronta moves, flammam inmanesque chelydros
Stridoremque tuum, quo territa comprimit ora
Cerberus, ac, mixto quæ spumant felle, venena,
Et quidquid scelerum, pœnarum quidquid et iræ
Pectore fecundo coquitur tibi, congere præceps 540
In Rutulos, totamque Erebo demitte Saguntum.
Hac mercede Fides constet delapsa per auras.»
535. Omnia graviter horrendisque imaginibus expressa, nec minus
præclare ad animi æstum, cui ipse quoque verborum sonus respondet.
--_tela_, arma, quæ mox nominantur.
536. _Acheronta_, ut ap. Virg. Æn. VII, 91, 312.
--_moves_, concutis, vel terres, vel vexas.
--_flammam_, faces.
537. _Stridorem tuum_, sibilum serpentum tuorum, vel serpentes tuos
sibilantes. Eumenides ὀφιοπλόκαμοι, de quo vid. Cl. Hermanni Mythol.
T. II, p. 488. Serpentes autem ac flammæ proprie _stridere_,
h. argutum sonum edere dicuntur. Vid. Ind. et Heyne ad Virg. Æ.
VI, 288; Broukh. ad Tibull. I, iii, 72.
540. _Pectore fecundo_, ut ap. Virg. Æn. VII, 338.
--_coquitur tibi_, a te. Conf. ad v. 327.
541. _Rutulos_ ut I, 584.
--_Erebo demitte_, vid. ad I, 439.
542. _Hac mercede constet_, hanc m. habeat.
--_Fides delapsa per auras_, h. Fidei descensus. Conf. v. 513 sq.
ἀνεμώλιος, vana, D. Heins. Male!
533. _suis_, non _tuis_, Col.
534. Vulgo perperam legitur, _ipsa propinqua Effectus: studiumque
tuum quo comprimit ora Cerberus_, etc., prob. Dausq., ut
_propinqua_ sit verbum, pro depropera, ut v. 281. et Virg. Æn.
X, 254. Sed tres versus, tamquam avulsa a corpore membra, recte
VV. DD. ex membrr. Colon. restituere.
537. _Stridoremque jubæ_, h. comæ, frustra emend. N. Heins.
Sic voce instimulans, dextra Dea concita sævam
Eumenida incussit muris, tremuitque repente
Mons circum, et gravior sonuit per litora fluctus. 545
Sibilat insurgens capiti, et turgentia circum
Multus colla micat squalenti tergore serpens.
543. Magnifica hæc, et ad potentiam Junonis declarandam adcommodata.
Præterea poetam decet, non verba Furiæ, sed ipsam extemplo rem
memorare. Confer lib. IV, 430 seq. Heyne et Cerda ad Virgilium,
Æneid. lib. VII, 341, et Burmann ad Valerium Flaccum, IV, 80. Nec
Juno Furiam mittit, vel immittit urbi, sed _dextra incutit muris_.
His et seqq. verbis multum lyrici spiritus inest. Splendide
adumbratur vis Junonis, et celeritas Eumenidum, quæ ὠκύδρομοι ὥς τε
νόημα dicuntur Orph. H. LXVIII, 9; de quo vid. Hermann. l.c.
--_concita_ ira, irata, vel potius celeriter, repente.
546. _Sibilat insurgens capiti_, ut ap. Virg. Æ. XI, 754, 755, et
Ge. III, 553.
547. _squalenti_ vid. V.L.
546. _circa_ Col. Oxon. R. 3. Parm. Med. unde vel recipiendum, vel
ex _circu_ ortum videtur.
547. _squamoso_ Junt. et Ald. quod glossam redolet. Nam _squalens_
vulgo putant esse squamosum. Sed vid. Heyne ad Virg. Æneid. lib.
X, vers. 314. _tergore_, non _pectore_, scripti.
Mors graditur, vasto pandens cava guttura rictu,
Casuroque inhiat populo: tunc Luctus, et atri
Pectora circumstant Planctus, Mœrorque, Dolorque, 550
Atque omnes adsunt Pœnæ, formaque trifauci
Personat insomnis lacrimosæ Janitor aulæ.
548. Similis Tisiphones comitatus ap. Ovid. Met. IV, 483 seqq. quem
locum Silius ante oculos habuisse videtur, ut Virg. Ge. III, 552.
Singulæ, quas poeta duxit, lineæ horrorem nobis incutiunt, maxime
imago _mortis_, ingluviem suam dilatantis, rictum in immensum
diducentis, et insatiabili cupiditate omnia devorantis. Ipsam
gradientem, faucesque ejus quasi apertas cernimus. Eadem imago
poetis Orientalium familiaris est. Conf. v.c. Habac. II, 5, et Esai.
V, 14; ubi vid. Lowth.
551. _Pœnæ_, Ποιναὶ Deæ ultrices, quæ prop. τοὺς φονεῖς sequuntur et
puniunt, unde ἐμποίνιμοι dicuntur Sophocli in Ajace; D. Heins.
Quidam eas a Furiis distinguunt. Vid. Burm. ad Val. Fl. VII, 147;
Barnes. ad Eurip. Suppl. 490; Ernesti Clav. Cic. Markland. Epist.
crit. p. 125, et, quos Draken. laudat, Scalig. ad Virg. Culic.
v. 218; Delr. ad Sen. Med. v. 13; Barth. Adv. XXI, 9, et 20, et ad
Stat. Th. VIII, 25. Vulgarem tamen vocis vim non spernendam putabat
Drak.
--_formaque trifauci Personat_; doctius _latratu trifauci
personat_ dixit Virg. Æn. VI, 417.
552. _Janitor aulæ_ ut ap. Hor. Od. III, ii, 16.
548. _cava pandens guttura_ Col. quod forte non spernendum.
549. Hunc versum VV. DD. e MSS. Col. et Ox. revocarunt. Voces
autem _luctus_, _planctus_, _mœror_, _dolor_ et _pœnæ_ majoribus
literis scripsi, quoniam pictura efficitur vividior et magis
poetica, si abstracta cogitentur personata. Cf. Virg. Ge.
III, 552, ubi vid. Heyne et Voss.
550. _circumstant_, non _circumdant_, scripti et R. 2.
Protinus adsimilat faciem mutabile monstrum
Tiburnæ, gressumque simul, sonitumque loquentis.
Hæc bello vacuos et sævi turbine Martis 555
Lugebat thalamos, Murro spoliata marito;
Clara genus, Daunique trahens a sanguine nomen.
553. Tisiphone formam mutat, ut Alecto ap. Virg. Æn. VII, 415 seqq.
ubi vid. Heyne ad v. 328, et de vulgari poetarum ratione, qua Deos,
humana forma indutos, noti fere alicujus et familiaris, ad mortales
adcedere fingunt, ej. Exc. XIII, ad Æn. I. Ipsa specie divina ac
terribili videndam se præbet Tisiphone ap. Ovid. Met. IV, 485 sqq.
554. _Tiburnæ_, viduæ Murri, de quo cf. I, 376 sqq.
555. _turbine Martis_ cf. ad II, 4.
[557.] _Dauni_ cf. ad I, 291. [556]
553. _adsimilat_ pro _adsimulat_ edidi, usu quidem invito, sed
etymologia ac vi verbi id postulante, et faventibus libris,
nonnunquam omnibus v.c. Tac. Germ. c. 9. Adsentiuntur nobis Heins.
et Heyne ad Virg. Æn. XII, 224; Scheller. in Lex. et præceptis
styli; Barth. ad Claud. Ruf. II, 81, ad Stat. Th. IV, 261; et
alii. Sed refragantur inpr. Gron. Diatr. Stat. c. 6, et Ernesti ad
Cic. Invent. I, 28, ad Tac. Germ. 9, et vit. Agric. c. 10.
557. _Daunique_, non _clarumque_, Col. et Ox. _Daunique t. ab
origine n._ ad oram Aldini cod. ex ant. exemplari notatum vidit
N. Heins. Idem v. 558 _cultus_ malebat, quoniam vultus jam antea
mentio facta. Sed Drak. recte jam monuit, orationem ita procedere:
Huic itaque Tiburnæ pares vultus quum induisset Tisiphone,
dispersis crinibus sectisque genis, etc. _inducta_ Put.
Cui vultus induta pares disjectaque crinem
Eumenis in medios inrumpit turbida cœtus,
Et mœstas lacerata genas; «Quis terminus, inquit? 560
Sat Fidei proavisque datum! vidi ipsa cruentum,
Ipsa meum vidi lacerato vulnere nostras
Terrentem Murrum noctes et dira sonantem:
Eripe te, conjux, miserandæ casibus urbis,
Et fuge, si terras adimit victoria Pœni, 565
Ad manes, Tiburna, meos: cecidere Penates,
Occidimus Rutuli, tenet omnia Punicus ensis.
Mens horret, nec adhuc oculis absistit imago.
Nullane jam posthac tua tecta, Sagunte, videbo?
559. _turbida_, perturbata mente, vel acriter, inpetuose, violenter.
560. _Quis terminus_ calamitatis vestræ erit? quando miseram
finietis vitam?
561. _Sat Fidei proavisque datum_, jam omnia præstitistis, quæ ad
fidem socialem gloriamque majorum tuendam a vobis fieri exigique
poterant. Vid. V. L.
562. _meum Murrum_, suaviter et ad amoris adfectum apte. Conf. ad
VIII, 122.
563. _noctes_, somnum, proprie me noctu. Conf. III, 216; ubi Drak.
laudat X, 348, Virg. Æn. IV, 530; Stat. Th. IX, 600. Contra _somnus_
pro nocte ponitur. Vid. ad III, 200.
564 sqq. Confer Virgilium, Æneid. II, 289, sq.
568. _imago_, εἴδωλον.
561. _Sat F. p. datum_ Col. quod firmatur verbis Virg. Æn. II,
291; IX, 135, et Val. Fl. III, 688. _Sat datum_ etiam Oxon. si
fides habenda Barth. Adv. VI, 25, sed _Stat datum_, teste
N. Heins. Vulgo _Stat F. p. datus_, et _Stat datur_ R. 3.
562. _funere_ ingeniose conj. Lefeb. coll. Virg. Æn. IX, 492 ubi
_lacerum funus_ dicitur cadaver dilaniatum. Vid. not. ad v. 647.
Mihi vero ipsa quoque vox _lacerato_ suspecta videtur, quia modo
præcessit. Forte poeta scripsit _laniato funere_, vel _laniatum_
(_laniatu_) _vulnere_.
Felix, Murre, necis, patriaque superstite felix. 570
At nos, Sidoniis famulatum matribus actas,
Post belli casus vastique pericula ponti,
Carthago adspiciet victrix, tandemque supremum
Nocte obita Libyæ gremio captiva jacebo.
570. Imitat. Virg. Æ. XI, 158 sq.
574. _Nocte obita_, ut _morte obita_ ap. Virg. Æ. X, 641.
--_Libyæ gremio_, in Libya (ut III, 878; IV, 786; XII, 203)
adeoque in terra peregrina et hostili, procul a patria, ut _captiva
jacebo_, moriar et sepeliar: quod non minus fere miserum veteribus
videbatur, quam sepulcro prorsus carere; quod vel ex Ovidio
tironibus notum. Cf. X, 547; XIII, 875, et Drak. ad IV, 77.
[“III, 878 ... XII, 203” recte III, 678 ... XII, 204]
--_jacere_, ut κεῖσθαι, de mortuis et sepultis centies obvium:
quod multis exemplis probant Drak. inf. ad v. 594; Passerat. et
Broukh. ad Prop. I, vii, 24; Heins. ad Ovid. Trist. III, i, 50;
Burm. ad Phædr. I, 24, et ad Petron. III, p. 666.
574. _Nocte_ Col. Ox. R. 2. Vulgo _Morte_, quod nec ipsum
elegantia sua carere judicabat Drak. coll. Virg. Æ. X, 641; Lucr.
I, 135 al. Sed haud dubie glossema sapit: nam ut _vita_ passim
_lux_, ita _mors_ poetis, vulgari euphemismo, _nox_, _somnus_,
_sopor_, _tenebræ_ dicitur, κελαινὴ νὺξ et σκότος Hom. Il. δ, 461;
ε, 310; ὕπνος χάλκεος, νήδυμος, νήγρετος, vel τανηλεγὴς θάνατος
Il. θ, 70; χ, 210. Hinc et somnus θανάτοιο συνέμπορος, et mors
παλαιότερος κασίγνητος ap. Coluth. rapt. Hel. v. 357, 359. ὕπνος
γείτων et κασίγνητος θανάτοιο Hom. Il. ξ, 231; Virg. Æ. VI, 278,
et Hesiod. Theog. 755, ubi uterque Νυκτὸς quoque παῖδες vocantur.
Sexcenta poetarum exempla congesserunt et librarior. fraudem
notarunt Drak. ad V, 526, X, 173; XIII, 129, 708. Cerda ad Virg.
Æn. X, 745; Ill. Harles. ad Coluth. l.c. Broukh. ad Prop. II, 13,
17, et 15, 24; Lambin. et Jani ad Horat. Od. I, 4, 24; 24, 5; 28,
15; III, 11, 38.
Sed vos, o juvenes, vetuit quos conscia virtus 575
Posse capi, quîs telum ingens contra aspera mors est,
Vestris servitio manibus subducite matres.
Ardua virtutem profert via: pergite primi
Nec facilem populis, nec notam invadere laudem.»
575. _vetuit_, prohibuit.
--_conscia virtus_ ut ap. Virgilium, Æneid. lib. V, 455; X, 872;
XII, 668.
576. Stoice disputat, ut XI, 186 seqq. ubi Drak. laudat verba Sen.
Herc. Œt. 111, _miser non est, qui mori potest_.
--_telum_ dicitur quodcumque instrumentum, quo nos defendimus:
hinc remedium, tutela, præsidium, vel adjumentum, ut VI, 359;
XVI, 62; Cic. Læl. c. 17, et ad Div. VII, 16; Liv. III, 55, 69;
IV, 28; VI, 35. Similiter ἀσπὶς ap. Æschyl. Agam. 1446; ἕρκος,
ἐρεισμα, πύργος, κίων, ἕρμα ap. Hom. Il. α, 284; δ, 117, 137; π,
549, al. _murus_ inf. XVI, 68; ubi. Drak. monet, sic et _murum_ dici
Ovid. Met. XIII, 281; Claud. Cons. Hon. IV, 109; _pericli turrim
clipeumque_ Claud. in Rufin. I, 267; _clipeum_ eid. laud. Stilic.
II, 62; et Cons. Hon. IV, 433.
578. _via Ardua_, difficilis, δυσχερὴς, _virtutem profert_, palam
facit, ad eam ducit. Conf. ad IV, 603.
579. _populis_, vili humilique turbæ. Vid. ad I, 399, et Burm. ad
Val. Fl. I, 10.
--_laudem invadere_, ad eam adspirare, occasionem ejus comparandæ
cupide amplecti, ut IX, 12, et ap. Virg. Æn. IX, 186.
--_nec notam laudem_, insolita virtutis documenta.
578. _præfert_ conj. N. Heins.
His ubi turbatas hortatibus inpulit aures, 580
Inde petit tumulum, summo quem vertice montis
Amphitryoniades spectandum ex æquore nautis
Struxerat, et grato cineres decorarat honore.
580. _inpulit aures_ ut ap. Virg. Æn. XII, 618, et Ge. IV, 349.
--_Inpellere_, ut _pellere_, _quatere_, _ferire_, _pulsare_,
_percutere_, _verberare_ aures, vel oculos: de quo v. Drak. ad
III, 694, et IV, 7; Burm. ad Quintil. Declam. 301, p. 584, et ad
Val. Fl. I, 743.
581. _tumulum_, sepulcrum, quod Hercules Zacyntho, socio et comiti
suo, exstruxerat. Conf. I, 274 sqq.
Excitus sede (horrendum) prorumpit ab ima
Cæruleus maculis auro squalentibus anguis. 585
584. Serpentis portentum, et ipsa quoque verba petita sunt ex Virg.
Æn. V, 84. sqq. coll. II, 203 seq. ad quæ loca vid. Heyne. Ab
omnibus fere antiquis populis, et primum quidem, ut videtur, a
Phœnicibus et Ægyptiis, (de quibus vid. Philo apud Euseb. Præp.
Evang. I, 10, p. 40 seq. ed. Vales., Bochart. Hieroz. P. II, p. 429;
Ælian. H. Æn. XI, 17; Herodot. II, 72; Barth. ad St. Th. V, 460)
serpentibus aliquid divini tribui, ipsique ἀγαθοὶ δαίμονες et Dii
quoque haberi solebant. Eorum symbolis genios inprimis hominum et
locorum adumbratos fuisse, docent præter Heyn. l.c. et D. Heins. ac
Drak. ad h.l., Seguin. Diss. de Agathodæm. et in Select. Numism.
p. 85. Gorius ad Donii Incr. antt. p. 44; Meurs. ad Lycophr.
Cassandr. v. 1473; Spanh. de Usu et Pr. N. Diss. III, p. 173, 192.
Acta Erudit. A. 1723, p. 84 seq. Conf. inf. ad VI, 283 seq. Nec
cuiquam id mirum videbitur, qui meminerit, serpentes olim τὸ
ἐγχώριον, ubertatem, potentiam, felicitatem, (vid. Seguin. et Spanh.
ll.cc.) sapientiam, (unde Apollonium, quamvis, ut Pythagoræus, a
comedendis carnibus abstinuerit, δρακόντων καρδίας δήπου καὶ ἥπατος
ἀπογεύσασθαι, ὡς ἂν καὶ τῆς παρὰ τούτοις κοινωνήσοι σοφίας, tradit
Philost. in ej. vita I, 14, et III, 3) immortalitatem denique et
æternitatem, propter orbem suum, innuisse: ut taceam, veteres ipsis
vim sanandi, (quocirca Æsculapio sacri fuere, de quo vid. Ælian. H.
Æn. XI, 2; Macrob. I, 20, et Festus voc. _dracones_) et vaticinandi
incantandique adsignasse, maxime in Oriente, ubi augures propterea
magicis eos carminibus fascinabant. De hac ὀφιομαντείᾳ et ὀφιολατρε
vid. præter laudatos VV. DD. Hermann. de mythis Lyricorum, not. 900;
Bochart. Hieroz. I, i, 3, p. 21 et II, iii, 6 et 14; Zornii Bibl.
Antiq. T. II, p. 679 seqq. Selden. de diis Syris II, 17; Voss.
Theol. gent. IV, c. 63. Nieubov. Itiner. Sinens. p. 56, 61, 92; al.
Kircher. China Illustr. p. 25, 32, 41. --_ab sede_, tumuli parte,
_ima_, ut _ab imis adytis_ ap. Virg. Æn. V, 84.
585. _auro squalentibus_ v. ad I, 211, et Heyne ad Virg. Æn. X, 314.
584. _prorumpit_, non _prorupit_, scripti.
Ignea sanguinea radiabant lumina flamma,
Oraque vibranti stridebant sibila lingua:
Isque inter trepidos cœtus mediamque per urbem
Volvitur, et muris propere delabitur altis,
Ac similis profugo vicina ad litora tendit, 590
Spumantisque freti præceps inmergitur undis.
587. _lingua vibrans_ se, celeriter huc illuc se movens, adeo ut
triplex esse videatur, quod notat Serv. ad Virg. Æn. II, 211; unde
_trifida_ et _trifulca_ poetis dicitur. Conf. ad I, 539, et VI, 222;
Heins. ad Ovid. Met. III, 34.
--_stridebant_ v. ad v. 537.
587. _Oreque, vibranti_, etc. edidit Lef., operarum forte incuria,
lectore certe ne admonito quidem.
Tum vero excussæ mentes, ceu prodita tecta
Expulsi fugiant Manes, umbræque recusent
Captivo jacuisse solo: sperare saluti
Pertæsum, damnantque cibos; agit addita Erinnys. 595
592. Conf. sup. ad v. 365.
593. _Manes_ tectorum præsides poeta facit: Lares enim et Manes pro
iisdem ab antiquis colebantur, quod vel ex Festo voc. _Pilæ_ patet;
unde et _Maniam Deam_ matrem Larum colebant (v. Macrob. Sat. I, 4),
et primo omnium in urbium obsidionibus manes excantabant, cantuque
eliciebant, D. Heins. Conf. Macrob. Sat. I, 7; Apul. de Deo Socr.
p. 50, et Martian. Cap. II, p. 40; ubi docet, _Manes_ ac _Lemures_,
si vitæ prioris adjuti fuerint honestate, in _Lares_ domorum
urbiumque verti: si autem depraventur ex corpore, _Larvas_ vocari ac
_Manias_. Plura vid. ap. Guther. de jure Manium, et Noris. Cenot.
Pis. Sed possis etiam _tecta_ de tumulo Zacynthi (v. 581), vel de
aliorum mortuorum cæsorumque tumulis, vel de tota urbe, et _Manes
umbrasque_ de animabus, circa tumulos suos vagantibus, adcipere.
Vid. Heyne Obss. ad Tibull. III, ii, 15.
594. _Sperare saluti_, ut X, 630 _desperaverit urbi_, et ap. Thucyd.
ἐλπίζειν τῇ τύχῃ Lefeb.
595. _damnant_, recusant, spernunt, ut III, 331; VII, 105. Cf.
V, 60.
--_agere_ et _agitare_, h. stimulare, incitare, vel angere,
vexare, Furiæ passim dicuntur. Ernesti monet, voce _addita_ etiam
simpl. vim adverbii _insuper_ exprimi posse, hoc sensu: non satis
est, Saguntinos de salute desperare, et damnare cibos, sed agit eos
_insuper_ Erinnys, furore et amentia inbuens, ut eo alacrius mortis
consilium capiant. Cf. inf. XIII, 291 sqq.
592. _excussæ mentes_ probb. Modio et Heinsiis, coll. Stat. Th.
III, 93; Lucan. IV, 536; Plin. Ep. I, 18. _Excuti_, pro percuti.
concuti, percelli, terreri, ut ἐκπλήσσεσθαι ap. Hom. Il. ς, 225;
Od. ς, 230: _excussi_ (κατὰ) _mentes_ (ut ἐκπλήσσεσθαι φρένας
dixit Hom. Il. ν, 394, et π, 403), emend. Gron. Diatr. Stat. c.
43, et ad Senec. de ira I, 7, quod doctius est et V, 54; IX, 644,
alibique occurrit, sed N. Heins. minus placet, quia τὸ _expulsi_
mox sequitur: _excussi mentem_ reposuit Lefeb. Pro vulgata
_excussi amentes_, quæ glossema videtur Drak., quum _amens_ sit,
cui _mens excutitur_, perperam stat Dausq., qui cum Cell.
interpretatur: _excussi_, prolapsi domo in publicum, compita,
forum, rogum, quasi extra mentem terrore positi.
594. _jacuisse_ Colon. ut v. 574. Vulgo _latuisse_. Utrumque bene
et ἀοριστῶς dicitur.
595. _damnantque cibos_ Col. et Parm. _clamantque c._ Put. vid. ad
v. 52; _damnatque c._ Mart. Herbipol. _damnare cibos agit_ Gryph.
et Nut. non improb. N. Heins. Vulgo _damnant cibos_, contra metri
leges: _addita_ (h. infesta, non, ad cetera mala accedens, ut vult
Schmid.) Put. cui favet auctoritas Virg. Æn. VI, 90, ubi vid.
Heyne. Cf. etiam Burm. ibid. et ad Val. Fl. V, 286; Gronov. ad
Senec. Herc. F. 1237. Vulgg. _abdita_, quod accipiunt pro,
occultata in Tiburnæ specie.
Haud gravior duris Divum inclementia rebus,
Quam leti proferre moras: abrumpere vitam
Ocius adtoniti quærunt, lucemque gravantur.
Certatim structus subrectæ molis ad astra
In media stetit urbe rogus; portantque trahuntque 600
Longæ pacis opes quæsitaque præmia dextris,
Callaico vestes distinctas matribus auro,
Armaque Dulichia proavis portata Zacyntho,
Et prisca advectos Rutulorum ex urbe Penates.
597. _moras proferre_, ut _moras trahere_ dixit Virg. Æ. X, 888, et
_moras producere_ Terent. And. III, v, 9.
--_moræ_ propr. non proferuntur, sed meta, finis, Schmid.
--_abrumpere vitam quærunt_ ut ap. Virg. Æ. IV, 631, _invisam
quærens abrumpere lucem_. Locutio a Parcarum filo petita. Conf. ad
VII, 33.
598. _gravantur lucem_ tolerare, vel propter lucem; βαρύνονται τὸν
βίον, ægre ferunt vitam, ipsis gravem et molestam. _Gravamur re_,
quam quum maxime sustinemus et utcumque ægre ferimus; at _gravamur
rem_, quam, si jam ferimus, tentamus excutere, vel nondum susceptam
recusamus ac procul habemus: quod pluribus docent, a Drak. laudati,
Gronov. ad Sen. Thyest. v. 106, ad Liv. XXI, 23, et in Diatr. Stat.
c. 24, et Græv. ad Justin. XX, 2.
599. Conf. Liv. XXI, 14 et Appian. Hisp. c. 12.
--_struere_ voc. propr. de acervo et rogo: unde _strues_.
600. _stetit_ ut ap. Virg. Æ. III, 63, et Val. Flacc. I, 98.
601. _Longæ pacis opes_, longa pace quæsitas, quæ eleganter _mites
opes_ vocantur XIV, 653; Draken.
602. _Callaico_ conf. ad v. 397.
603. _Dulichia Zacyntho_ vid. ad I, 289 et 379.
604. _Rutulorum_ conf. I, 291 seq.
597. _perferre_ Put. et R. 2.
598. _luceque_ Put.
601. _Longæ_ Col. Vulgo _Longas_ prob. Dausq., ut longa series
comportantium opes fuerit, aut longo tempore comportarint. Male!
Huc quidquid superest captis, clipeosque, simulque 605
Infaustos jaciunt enses, et condita bello
Effodiunt penitus terra, gaudentque superbi
Victoris prædam flammis donare supremis.
605. _captis_, mox capiendis, vel qui sibi jam capti videbantur. Qui
brevi in hostium potestate erant futuri, Schmid. Conf. V.L.
606. _condita_ aurum argentumque _bello_, in belli usum, et belli
tempore.
608. _flammis supremis_, rogo, ut _ignis supremis_ ap. Ovid. Am. I,
xv, 41.
605. _raptis_ quidam antt. _superest parti_, h. rerum partarum,
vel _gazæ_ conj. N. Heins. _carptim_ refinxit Lefeb. Propius ad
literarum ductum accederet _raptim_, et ita Liv. XXI, 14, _in
ignem ad id raptim factum conjicientes_, etc.
607. _penitis terræ_ conj. nescio quis, a Drak. refutatus.
_terra_, non _terræ_, Col. quod et conj. Dausq.
608. _damnare_ tanquam efficacius malebat N. Heins.
Quæ postquam congesta videt feralis Erinnys,
Lampada flammiferis tinctam Phlegethontis in undis 610
Quassat, et inferna superos caligine condit.
Inde opus adgressi, toto quod nobile mundo
Æternum invictis infelix gloria servat.
610. Loca simil. infra XII, 714; et Claud. in Rufin. I, 121, 122.
Drak. qui etiam _lampada_ proprium Furiarum gestamen esse notavit
coll. Prop. I, iii, 70 (ubi v. Broukh.); Sen. Thyest. 251, et Med.
15, al.
611. _superos_, homines, vel locos, ut contra _inferi_.
612. Ornatissima urbis fame confectæ, hominumque a desperatione
omnium rerum ad rabiem versorum, imago, lineis quasi et coloribus
variis, iisque fortissimis, distincta: et hanc animus magis
abhorret, quam justo miserationis sensu contemplatur, ita nihil fere
eorum, quæ ad fœditatem rei facinorumque atrocitatem declarandam
augendamque valere possint, poeta prætermisit. Ipsa Tisiphone,
adscititia specie abjecta, horrendam Furiæ formam resumit,
miserosque homines, in furorem conjectos, ad cædes cognatorum
perpetrandas concitat. Si Appiano b. Hisp. c. 12, fides habenda,
Saguntini, noctu eruptione in Pœnorum stationes facta, omnes occisi
sunt, et tum mulieres, obtruncatis prius liberis, vel suspendio
vitam amiserunt, vel ex tectis se præcipitarunt.
--_opus_, suicidium et combustionem.
--_nobile_, memorabile, clarum.
613. _invictis_, quorum mens et fides erga Romanos invicta fuit.
610. _tinctam_, hoc accensam, _Phlegethontis in undis_ scripti.
_tractam Phlegethontis ab undis_ editi.
613. _in victis_ libri antt. teste Lefeb. _Æternum victis infelix
g. servet_ frustra conj. N. Heins.
Princeps Tisiphone, lentum indignata parentem,
Pressit ovans capulum, cunctantemque inpulit ensem, 615
Et dirum insonuit Stygio bis terque flagello.
Invitas maculant cognato sanguine dextras,
Miranturque nefas aversa mente peractum,
Et facto sceleri inlacrimant: hic, turbidus ira,
Et rabie cladum, perpessæque ultima vitæ, 620
Obliquos versat materna per ubera visus:
614. Furiæ tribuitur, quod insania et furor efficit:
--_lentum_ et _cunctantem_, quia debilis senum manus, ipsique a
tam diro facinore abhorrent.
615. _Pressit_, inpressit, infixit altius, adjuvit manum in gladio
alte, capulo tenus, infigendo. Conf. VI, 703.
616. Cf. Virg. Æn. VI, 570 sq.
614. _parentem_ Col. et Oxon. Vulgo _parentum... capulum_ probb.
Dausq. Cell. Lefeb. Nihil fere interesse videtur. _parente_ Parm.
_parentẽ_ R. 2. _letum indignata parentem_ corrig. D. Heins.
_lentum i. pavere capulum_, vel _paventum_, vel _letum, ind.
paventes_ tentabat N. Heins.
618. _aversa mente_, Col., h. alio versa, alienata, judice Modio;
vel aversa a scelere, abhorrente ab eo, repugnante, _invita_.
Vulgo _adversa_, quam renitentem, cum fatali Tisiphones impulsu
pugnantem interpretatur Dausq. qui male provocat ad Plaut. Pseud.
I, iii, 8; ubi non _animo adverso_, sed _re adversa_ legendum.
620. _perpessusque_ emend. et recepit Lefeb.
621. _nisus_ malebat D. Heins. cf. I, 64. Dausq. contra monet,
aciem oculorum ab iratis obliquari, eosque limis intueri. Sed
melius forte vulgata lectio vindicari potest, coll. Ovid. Met.
VII, 340 _haud tamen ictus Ulla suos spectare potest, oculosque
reflectunt; Cœcaque dant sævis aversæ vulnera dextris_.
Hic, raptam librans dilectæ in colla securim
Conjugis, increpitat sese, mediumque furorem
Projecta damnat stupefactus membra bipenni.
Nec tamen evasisse datur: nam verbera Erinnys 625
Incutit, atque atros insibilat ore tumores.
623. _increpitat sese_, damnat et abominatur facinus peractum, _et
damnat medium furorem_, in medio actu crimen suum adnoscit; Ern.
--_medium furorem damnat_, h. cædem semiperfectam. A contextu et
usu loquendi abhorret Schmidii explicatio: summum f. priusquam
incipiat decrescere.
624. _stupefactus_, torpens, κατὰ _membra_.
625. _Nec tamen evasisse_, effugere cædem, ea abstinere, _datur_
marito: nisi malis _evasisse_ mortem _datur_ conjugi.
--_verbera Incutit_, ut ap. Virg. Æn. VII, 336 et 451. Furia
acrius urgebat, et furorem ardoremque, qui resederat, rursus
excitabat ad cædem perficiendam.
626. _insibilat ore_, præclare pro vulg. inspirat, anguium quasi
sibilo inmittit. Cf. v. 546 sq.
626. _tumores_, ed. Parm. egregie, h. iram et furorem. Nam _rabie
fera corda tument_ Virg. Æn. VI, 49: οἰδάνεται κραδίη χόλῳ et
_fervens difficili bile tumet jecur_. Vid. not. ad v. 327. Jani ad
Horat. Od. I, xiii, 4. Heins. ad Claud. Ep. ad Hadrian. v. 7.
Gronov. ad Liv. XXXIII, 11. Bentl. ad Horat. A. P. 197. Burm. ad
Virg. Æn. VIII, 40, et ad Lucan. V, 53; ubi monet, _tumere_ de
omni graviore animi motu, inpr. de ira usurpari, metaphora ab
irato mari ducta, quod _tumere_ dicatur, Vulgo _atros ...
timores_, quibus μελαγχολίαν, furorem et insaniam, innui putabat
D. Heins. quod tamen locus Hor. Od. II, xix, 5, mihi certe non
persuasit.
Sic thalami fugit omnis amor, dulcesque marito
Effluxere tori, et subiere oblivia tædæ.
Ille jacit, totis connisus viribus, ægrum
In flammas corpus, densum qua turbine nigro 630
Exundat fumum piceus caligine vertex.
628. _Effluere_ ex animo, vel _excidere_ et _decidere pectore_
dicuntur, quæ obliviscimur. Vid. Broukh. ad Tibull. III, i, 20.
631. Cf. v. 659. _Exundat_ κατὰ _fumum vertex piceus
caligine_, h. atra fumi nubes simul cum flamma emergit: nam flamma
et fumus undæ modo, seu fluctuatim exsurgunt: unde poetis _undæ_ et
_undare_, seu _exundare_, ac _fluere_ dicuntur. Vid. Ind. et cf.
Virg. Ge. I, 472, et Æn. II, 609; VIII, 257; inpr. XII, 673. Plura
exempla desideranti suppeditabunt N. Heins. ad VII, 355; et Burm. ad
Val. Fl. II, 196.
--_vertex_ flammæ ut IV, 306; VII, 355; VIII, 655. Sic et _apex_,
X, 558; et ap. Virg. Æn. II, 683, ubi vid. Heyne. _Sordidum flammæ
trepidant rotantes Vertice fumum_, Hor. Od. IV, xi, 11, ubi vid.
Jani.
629. _connisum_, non _connixum_, Col. Hoc Dausq., illud N. Heins.
et Drak. tuentur. Vid. ad v. 123.
631. _fumum_ Col. _sumas_, vel _summa_ vett. libri, unde _fumans_
recentt. quod perperam servavit Lefeb. _vortex_ forte leg., ut ap.
Virg. Æ. XII, 673, si verum est, quod vulgo putant, _verticem_ de
cujusvis rei summitate, κορυφῇ, _vorticem_ de fluvio et omni alia
re in orbem acta, ut δίνη, seu δῖνος proprie dici. Sed vid. not.
ad III, 475; _picea caligine torrens_ emend. Ill. Herd. in literis
ad me missis. Non male, opinor, si v. 630 _flammans_ reponatur.
Sed vulgata lectio exquisitior videtur.
At medios inter cœtus pietate sinistra,
Infelix Tymbrene, furis; Pœnoque parentis
Dum properas auferre necem, reddentia formam
Ora tuam laceras, temerasque simillima membra. 635
Vos etiam primo gemini cecidistis in ævo,
632. _pietate sinistra_, perversa. Conf. Ovid. Met. VII, 339 sq., et
VIII, 477. Patrem ipse interimit, ne ab hoste occidatur.
633. _parentis necem_, ejus occidendi potestatem.
634. _reddentia formam_, etc. Cf. Jani ad Hor. Od. IV, v, 23.
635. _temerasque_, vid. ad I, 11.
636. Poeta more suo legit vestigia Virg. Æn. X, 390 sqq. ubi vid.
Heyne. Sed vss. 640... 649 luxuriantis sunt ingenii, et magis
Ovidii lusibus, quam epicæ gravitati congruunt. Conf. tamen Bulæus
et Burm. ad Val. Fl. I, 368. Barth. ad Stat. Theb. IX, 295, et, quos
Drak. laudat, Plaut. Prolog. Menæchm. v. 18 sq. Quint. Declam. VIII,
p. 129 et 138; Gronov. Diatr. Stat. c. 9; et Iscan. bell. Troj.
II, 176, ubi vid. Dresem.
634. _reddentia_ Col. et Ox. ut _referre_ vultum, faciem, etc.
Recte, nec opus est tot exemplis, quot congessere Heins. et Drak.
Vulgg. _redolentia_, inepte; etsi non prorsus male olere videbatur
Dausq.
Eurymedon fratrem, et fratrem mentite Lycorma,
Cuncta pares; dulcisque labor sua nomina natis
Reddere, et in vultu genetrici stare suorum.
Jam fixus jugulo culpa te solverat ensis, 640
Eurymedon, inter miseræ lamenta senectæ:
Dumque malis turbata parens, deceptaque visis,
Quo ruis? huc ferrum, clamat, converte, Lycorma;
Ecce simul jugulum perfoderat ense Lycormas.
637. _mentitus_, referens speciem, similis, ψευδαλέος, μιμηλὸς,
ἐεισάμενος, ἀποματτόμενος, ut ap. Val. Fl. VII, 155, 211. D. Heins.
Add. quos Drak. laudat, Claud. in Rufin. 136; Cons. Hon. III, 141;
de laud. Stil. II, 249; bell. Get. v. 320; de rapt. Pros. I, 255;
Erhard. ad Petron. c. 100 al.
638. _dulcis labor_, ut _gratus parentibus error_ apud Virg. l.c.
639. _in vultu suorum stare_, hærere, eum continuo observare, ut
filios certis signis dignoscere disceret.
--_stare_ Marsus exponit, non dubitare.
640. Gemini necem sibi ipsi consciscunt, quo facto mater super
filiorum corpora concidit, quorum nomina etiam post mortem commutat.
--_culpa_, ne matrem occideres, ut patrem Tymbrenus. Cell.
641. _senectæ_, matris senectute jam confectæ.
643. _huc_, in me.
644. _jugulum_ suum.
639. _stare_ libri scripti et editi ante Nicandrum, qui in Junt.
primus edidit _hærere_, quod interpretat. τοῦ _stare_, esse,
N. Heins. et Drak. ad h.l. et ad VII, 398 permultis poett. locis
evincunt, quibus tamen _stare_, ut ἱστάναι, plerumque simpl.
_esse_ significat. Confer Heyne ad Virg. Æn. I, 646; VII, 553,
et Burm. de Jove Fulgerat. c. 14, p. 322 sq.
642. _mali turbata_ Put. prob. N. Heins. quasi ubique inculcanda
sit hæc elegantia, quam poeta passim respuit. Idem conj. _visu_,
vel græce, _visus_.
Sed magno, quinam, Eurymedon, furor iste? sonabat 645
Cum planctu, geminæque nota decepta figuræ,
Funera mutato revocabat nomine mater;
Donec, transacto tremebunda per ubera ferro,
Tunc etiam ambiguos cecidit super inscia natos.
647. _Funera_, cadavera, mortuos filios, ut ap. Virg. Æn. VI, 510;
IX, 492; cf. Burm. ad Val. Flacc. VII, 643, et ad Quintil. Declam.
XII, 26.
--_revocabat_ ad vitam, more veterum, quo mortui conclamantur et
_vocantur_. Conf. Lucret. III, 470; et Heyne ad Virg. Æn. II, 644;
et ad Tibull. III, 2, 15.
645. _Quinam_ Col., h. quisnam, qualis, ut _qui_ mollius pro
_quis_. Conf. Drak. ad VII, 538, et IX, 651, ubi laudat X, 117;
XIII, 450; XV, 668; Heins. ad Virg. Ecl. II, 19; ad Ovid. Met.
XIV, 162, et ad Prudent. Apotheos. v. 418; Bent. ad Horat. Serm.
I, iv, 41; v, 79; Gronov. Obss. ad script. eccles. c. 21.
_Quianam_ reposuit Lefeb. vid. ad I, 134. Vulgo _Quonam_. Quidam
_quoniam_ et _quam_. Scaliger ad marg. Silii emend. _Sed, Mago,
quonam_. Male! [“XV, 668” recte XV, 665]
646. _nota_ Col. Vulgatum _notis_ ad aurem suavius.
647. Sic scripti et Parm. Vulgo _Nomine m. r. funera_. Proxime
verum _Funere m. r. nomina_ Med. _revocabat_, scil. et spectaculum
et dolorem funeris, perperam edidit Lefeb. coll. Virg. Æ. II, 3,
vid. not.
649. _Tunc etiam a._ Col., h. quos ne moriens quidem dignoscere
potuit propter formæ similitudinem. Vulgo _Cessit et ambiguos_.
Quis diros urbis casus, laudandaque monstra, 650
Et fidei pœnas, et tristia fata piorum
Inperet evolvens lacrimis? vix Punica fletu
Cessassent castra, ac miserescere nescius hostis.
650. Silio ante oculos observabantur duo Maronis loci, Æn. II,
6... 8, et v. 361 sqq. Conf. inf. V, 420 sqq.
--_monstra_ dicuntur omnes res insolitæ et portentosæ, vel quæ
præter naturam fiunt, v.c. monstrosa phænomena ap. Virg. Æn.
III, 583, ostenta et prodigia, τέρατα, ibid. II, 172; III, 59;
V, 659; _monstra pœnae_, h. pœnæ insolitæ et inmanes, infra VI, 583;
_monstra_, ἄτοπα, indigna, ingloria, X, 61. Hinc _monstra_ h.l.
possunt esse insolita facinora et atrocia, cædes cognatorum,
_laudanda_, quia ex fidei constantia manarunt: nisi malis jungere
_monstra fidei_, h. rara et insolita fidei specimina, δείγματα, ut
_virtutum monstra_ dixit Flor. I, x, 8, et _miraculum audaciæ_, Liv.
II, 10; cf. Grut. ad Hist. Aug. p. 4. Cell. _laudanda_ putat esse ex
disciplina Stoicorum, qui talia facinora laudabant. Dausq. exponit
memorabilia, quale memoret Plin. VII, 3, extr. «in uterum protinus
reversus infans Sagunti, quo anno ab Hannibale deleta est.»
652. _Evolvere_, ab initio repetere, et hinc exponere, narrare, ut
apud Virg. Ge. IV, 509; Æn. IX, 528; Stat. Th. I, 2; cf. Ind.
--_vix Punica ... hostis_. Cf. Virg. Æ. II, 6, 7; XI, 259 (ubi
vid. Cerda et Heyne), et, quos Draken. laudat, Ovid. in Ibin. v. 207
seq., et Trist. III, ix, 59; Sen. Agam. v. 521.
653. _miserescere nescius hostis_, ut X, 491, qui locus ad verbum
expressus ex Virg. Ge. IV, 470.
651. _fata_, non _facta_, Col. Neutrum ab h.l. alienum.
652. _Imperet_ scripti cum R. 2 et 3; ut _imperare amori_,
_menti_, _iræ_, _libidini_. Vid. si tanti est, Drak. _imperare
velit_ glossa in c. Tell. Vulgo _Temperet_, quod ex Virg. Æ.
II, 8, margini adscriptum irrepsisse videtur.
Urbs, habitata diu Fidei, cæloque parentem
Murorum repetens, ruit inter perfida gentis 655
Sidoniæ tela, atque inmania facta suorum,
Injustis neglecta Deis: furit ensis et ignis;
Quique caret flamma, scelerum est locus! Erigit atro
Nigrantem fumo rogus alta ad sidera nubem.
Ardet in excelso proceri vertice montis 660
Arx, intacta prius bellis: hinc Punica castra,
Litoraque, et totam soliti spectare Saguntum:
Ardent tecta Deum; resplendet imagine flammæ
Æquor, et in tremulo vibrant incendia ponto.
654. Bene transtulit locum Virg. Æn. II, 363 sqq.
655. _Murorum parentem_, conditorem, auctorem (de quo, si tanti est,
vid. Drak. ad h.l. et Bentl. ad Hor. Od. III, iii, 65, qui ad
fastidium docti sunt) scil. Herculem. Cf. I, 273 sqq.
657. _neglecta Deis_ ut ap. Hor. Od. I, ii, 35.
658. _scelerum est locus_, cædibus polluitur.
663. Cf. XII, 732, et Heyne ad Virg. Ge. II, 281; Æn. II, 312, inpr.
VII, 9 (ubi cf. Cerda); VIII, 22 sq., et Burm. ad Val. Flacc.
III, 558, et ad Petron. 127.
664. _vibrant_, vid. ad v. 587, et ad I, 539.
656. _fata_ Col. ut v. 651, prob. N. Heins. Vulgatum præferebat
Drak.
662. _solita hinc spectare_ (scil. arx, hinc castra P. et litus,
hinc Saguntum) emend. N. Heins. _solita inspectare_ scripsit
Lefeb., qui posterius voc. in antiquis deprehendit. Sed nihil
forte est, quod in vulgata sperni et displicere possit, si verba,
_hinc_ (h. inde, ex hac arce), _Punica... Saguntum_, parenthesi
includantur et voc. _soliti_ ad Saguntinos referatur.
663. _resplendet_ Col. et Ox. cum priscis edd. vid. not. Marsus
primum edidit _respondet_, in quo nescio quid occultioris
philosophiæ inesse putabat Dausq.
Ecce inter medios cædum Tiburna furores, 665
Fulgenti dextram mucrone armata mariti,
Et læva infelix ardentem lampada quassans,
Squalentemque erecta comam, ac liventia planctu
Pectora nudatis ostendens sæva lacertis,
Ad tumulum Murri super ipsa cadavera fertur. 670
665. Scena postrema, non minus ornate, et ad mœroris furorisque vim
apte expressa. Tiburna iterum in conspectum prodit, sed sup. v. 614
seq. ipsa Tisiphone. quæ itaque denuo formam mutasse videtur.
668. _erecta comam_, furentis habitus. Cf. Heyne ad Virg. Æn.
VI, 48, et Burm. ad Val. Fl. II, 213.
--_Squalentem_ cruore, vel quia squalor sordesque lugentibus
tribuuntur.
668. _arrecta_ Tell. quod recepit Lefeb. et ad exemplum Virg. Æ.
IV, 280, tam h.l., quam VII, 686; IX, 595; alibique passim
legendum censebat N. Heins. nescio cui bono? Vulgatam exemplis
tuentur Drak. ad hh.ll. et Burm. ad Val. Fl. II, 213.
Qualis, ubi inferni dirum tonat aula parentis,
Iraque turbatos exercet regia Manes,
Alecto, solium ante Dei sedemque tremendam,
Tartareo est operata Jovi, pœnasque ministrat.
671. Cf. Virg. Æn. VI, 555 seq., 570 seq.; Hom. Il. ι,
565 sq.
672. _Ira regia_, regis, h. iratus rex inferorum.
--_exercet_, vexat.
674. _Jovi Tartareo_, ut _Jovi Stygio_, I, 386; _nigro_, VIII, 116,
ubi vid. Drak. Ζεὺς χθόνιος et καταχθόνιος ap. Orph. H. XVII, 1, et
Hom. Il. ι, 457.
--_operata est_ ἀορίστως pro operatur, h. operam dat, vel operari
solet. Vid. ad v. 70.
674. _pœnisque m._ suspic. N. Heins. ut _ministrare velis_ dixit
Virg. Æ. VI, 302; X, 218; _telis et habenis_ Stat. Th. VII, 752;
_vitiis_ Grat. Cyneg. 314. Non male: sed nec vulgata spernenda.
Conf. XIII, 295, et Virg. Æ. I, 213, ubi vid. Burm. et Heyne.
Arma viri, multo nuper defensa cruore, 675
Inponit tumulo inlacrimans; Manesque precata,
Adciperent sese, flagrantem lampada subdit.
Tunc rapiens letum, «Tibi ego hæc, ait, optime conjux,
Ad Manes, en, ipsa fero.» Sic ense recepto
Arma super ruit, et flammas invadit hiatu. 680
675. _Arma nuper defensa_, cf. I, 519 sqq.
678. _rapiens letum_, vid. ad I, 569.
--_hæc_ arma, δεικτικῶς.
679. _ense recepto_ sc. in viscera, vel corpore, ut X, 7, et ap.
Cic. Rosc. Am. 12.
680. _hiatu_, patulo quasi ore, cupide haustura. Cf. IV, 336.
Semiambusta jacet nullo discrimine passim
Infelix obitus, permixto funere, turba.
Ceu, stimulante fame, quum victor ovilia tandem
Faucibus invasit siccis leo, mandit hianti
Ore fremens inbelle pecus, patuloque redundat 685
Gutture ructatus large cruor: incubat atris
Semesæ stragis cumulis; aut, murmure anhelo
Infrendens, laceros inter spatiatur acervos.
681. Non penitus cinefieri dedecorosum et inominale, Dausq.
682. _Infelix obitus_, ut v. 570.
--_funere_, ut v. 647.
683. Ornatissima comparatio, quam Silius, ut multi alii, mutuatus
est a Virg. Æ. IX, 339 sqq., et X, 723 sq. Conf. etiam Æn. IX, 59
sqq., et Burm. ad Val. Fl. VI, 613 sq. Sed h.l. ad confusam
semiambustorum mortuorumque stragem spectat. Utraque scena non magis
fœda, quam miserabilis.
686. _atris_, infelicibus; vel ob atrum cruorem. Vid. ad V, 165.
688. _laceros_, lacerarum ovium.
684. _invasit_, non _invadit_, scripti cum Parm. et Med.
688. _interspatiatur_ una voce legendum videbatur Dausq.
Late fusa jacent pecudes, custosque Molossus,
Pastorumque cohors, stabulique gregisque magister; 690
Totaque vastatis disjecta mapalia tectis.
Inrumpunt vacuam Pœni tot cladibus arcem.
Tum demum ad Manes, perfecto munere, Erinnys
Junoni laudata redit, magnamque superba
Exsultat rapiens secum sub Tartara turbam. 695
689. Canes Molossi, ex Epiro, robore insignes, et non minus ad
custodiam gregis, quam ad venationem idonei erant. Poetæ autem
epitheta a præstantiori aliquo genere repetere solent. Vid. ad
I, 421.
692. Cf. Liv. XXI, 24, 25.
694. _superba_, læta prospero rei eventu. De Furiæ reditu ad Orcum
pauca dixit, non ausus in certamen descendere cum Virg. Æneid. lib.
VII, vers. 540 seq.
691. _septis_ pro _tectis_ volebat N. Heins. quia ovile ac bovile
poetis passim _septa ovium_ et _boum_ dicuntur. Vulgatum defendit
Drak. coll. sup. v. 444.
At vos, sidereæ, quas nulla æquaverit ætas,
Ite, decus terrarum, animæ, venerabile vulgus,
Elysium et castas sedes decorate piorum.
696. Eximium epiphonema, quod ad sensum commiserationis, cui ipsum
poetam indulgere videmus, augendum, et, inde a v. 699, ad invidiam
Hannibali faciendam, permultum valet. Cf. IV, 396, et Virg. Æn.
IX, 446 sqq.
--_sidereæ_, divinæ, eximiæ.
--_quas nulla æquaverit ætas_, quibus nulli unquam mortales æqui,
æquales, pares fuerint scil. fide et constantia, adeoque gloria.
697. _Ite, decorate_, sine copula media, ut sæpe fit, Drak. qui
laudat Heins. ad Claud. de R. P. I, 92.
698. De _Elysio_, v. Herman. Mythol. Lyric. p. 473 sqq. Heyne ad
Virg. Æn. VI, 637 sqq., et ibid. Exc. VIII; it. Opusc. Academ. T. I,
p. 395. sqq.
--_castas sedes_, ubi sunt animæ _castæ_ a vitiis et peccatis,
adeoque piæ, sanctæ, ut _castum agmen_ ap. Claud. de Rapt. Pr.
II, 322; cf. ad I, 481.
697. _venerabile vulgus Elysio_ conj. N. Heins. Sed Draken. solam
distinctionem mutavit, commate post _vulgus_ posito. Conf. Virg.
Æn. V, 734, 735.
Cui vero non æqua dedit victoria nomen,
(Audite; o gentes, neu rumpite fœdera pacis, 700
Nec regnis postferte fidem!) vagus exsul in orbe
Errabit toto, patriis projectus ab oris;
Tergaque vertentem trepidans Carthago videbit.
Sæpe Saguntinis somnos exterritus umbris
Optabit cecidisse manu; ferroque negato, 705
Invictus quondam Stygias bellator ad undas
Deformata feret liventi membra veneno.
699. Poeta eodem artificio usus est, quo Maro Æn. X, 501 sq. ubi
vid. Heyne. Cf. inf. XIII, 874 sqq.
--_non æqua_, injusta.
701. _exsul_ Hannibal in Syria, Creta et Bithynia, quod vel ex Liv.
XXXIII, 47, 49; XXXIV, 60; XXXVII, 23, 24, et XXXIX, 51, notum.
704. Olim credebant, interfectorum animas eos, quorum scelere
perierant, hostiliter persequi, Drak. qui laudat XVII, 161 sqq.
Claud. in Rufin. II, 324 sq., et Broukh. ad Tibull. I, vi, 15. Add.
Virg. Æ. IV, 385 sq.
705 sqq. Optabit in pugna, ut virum fortem decet, cecidisse, et, hac
morte negata, indigno modo necem sibi veneno consciscet. Illud optat
ipse infra XVII, 265 sq. Cf. XIII, 892, et Liv. XXXIX, 51.
--_manu_, non sua, sed hostium, ut ap. Virg. Æn. II, 645 (ubi vid.
Burm. et Heyne), vel in pugna, ut ap. Virg. Æn. II, 434 et passim,
etiam in prosa. De manu viri fortis, qua cecidisse heroibus maximum
mortis solatium fuerit, præter Dausq. accipit Drak. ad IV, 672, ubi
V, 561 sq.; IX, 426; X, 303; Virg. Æn. X, 829; et alia loca confert,
ut ad hoc loco verba Sen. Agam. v. 515. _Felix vocatur, cadere qui
meruit manu_, unde ap. Virg. Æn. II, 434, verba _ut caderem manu_
jungenda putat.
699. _Cui_ Col. prob. N. Heins. ut ad Hannibalem referatur. Vulgo
_Quis_, vel _Queis_.
700. _ne_ Lefeb. vitiose.
* * * * *
* * * *
Errata: Liber II
85n. quæ plaustris inponunt [inponnunt]
99v. si _inopina s. i._ pro _inopino s. i._ dictum acceperis.
[_“pro, inopino s. i.,” scriptum_]
107v. vel _validusque chalybs_ [validusqae]
112n. Vid. Valcknar. ad Eurip. Hipp. p. 317. [_sic scriptum_]
299... 303v. [299, 303]
327n. Kœppen [Cœppen]
364n. quoniam ὅρκιος est. [ὄρκιος]
367v. Hor. Od. II, 13, 22, xiv, xvii et al.
[i.e. II, xiii, 22 et II, xiv, 17]
421v. etiam Withoff. [_sic scriptum_]
525n. Conf. vid. 635. [_sic scriptum_]
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER TERTIUS.
ARGUMENTUM.
Sagunto diruta, Bostar in Libyam mittitur, ut de eventu belli Romanis
inlati oraculum Jovis Hammonis in Marmarica consulat; 1-13.
Hannibal ipse Gades petit, ubi in templo Herculis, cujus labores in
foribus sculptos contemplatur, donaria Deo vota suspendit; 14-44.
Et recessum adcessumque maris admiratur; 45-60.
Inde Himilcen, uxorem suam, quamvis invitam cum filiolo lactente in
Africam amandat; 61-157.
Curis vero et laboribus fessus, nocte adpetente, somno altiore
obprimitur, in quo ei obfertur species Mercurii, qui ipsius
cunctationem increpat, seque ab Jove ducem in Italiam ei missum
memorat; 158-213.
Hoc visu lætus extemplo copias ex hibernis educit, quæ sigillatim
recensentur; 214-405.
Has per Pyrenæum saltum Bebrycumque fines traducit, et ex Volcarum agro
Rhodanum ac deinde Druentiam, qui et ipse Alpinus amnis longe omnium
Galliæ fluviorum difficillimus transitu est, trajicit; 406-476.
Tum per Gallias, fusis, qui iter morari atque impedire conabantur, ad
Alpes contendit, in quarum jugum milites, pugnando et tædio laborum
malorumque fessi, sed promissis et oratione ducis confirmati,
duodecimo demum die evadunt; 477-556.
Gravissimo labore jam præter omnium opinionem exantlato, Venus de
periculo, Romanis inminente, cum patre conqueritur; 557-569.
Jupiter contra, spe belli fortiter a Romanis gerendi feliciterque olim
finiendi, filiæ dolorem levat, et futuram Romæ fortunam splendidumque
Flaviæ gentis imperium, vaticinantis in modum, exponit; 570-629.
Interea Hannibal, Alpibus per varios casus et tot discrimina rerum
superatis, in Italiam degreditur, et in Taurinis, quæ Gallis proxima
gens est, castra ponit; 630-646.
Eodem Bostar, ex Africa reversus, pervenit, et oraculo Jovis Hammonis,
cujus situm et originem describit, prosperum futuri belli eventum
portendi nuntiat, quo militi ad dimicandum animus incenditur; 647-714.
Postquam rupta fides Tyriis, et mœnia castæ,
Non æquo Superum genitore, eversa Sagunti;
Extemplo positos finiti cardine mundi
Victor adit populos, cognataque limina Gades.
1. Conf. Liv. XXI, 21.
--_castæ_, vid. ad I, 481.
2. _Non æquo_, quod Drak. monet, vel cum Marso exponi potest,
injusto Jove, qui ejus eversionem permisit (cf. II, 657 et 699); vel
præter fas et æquum, quemadmodum _æquo Jove_ fieri dicitur, quidquid
recte et ordine fit (v.c. Horat. Ep. II, i, 68); vel denique, cum
Cell., invito, irato, quæ ratio ceteris præstare videtur: nam
Jupiter ὅρκιος est. Vid. ad I, 9; et II, 364. Sic _Jove non
probante_ dixit Hor. Od. I, ii, 19, ubi vid. Intpp.
--_eversa_ post octo, vel novem menses Vid. Polyb. III, 17; Liv.
XXI, 15; Flor. II, 6.
3. _Extemplo adit Gades_, sed, teste Liv. XXI, 21, 22, primum
Carthaginem novam. Cf. ad v. 159.
--_cardine_, termino, vel extrema parte mundi, tunc temporis
cogniti. Cf. ad I, 141.
--_positos_, κειμένους. Vid. Heins. ad Ovid. ex Ponto I, v, 78.
4. _limina_, aedes, urbes.
--_cognata_ Carthagini: nam Phœnices, et quidem Tyrii, a Rubro mari
profecti, utramque urbem condidere. Vid. Strab. III, p. 116, al.
221; Curt. IV, 4; Vellei. I, 2; Diodor. V, 20; Isidor. Orig. XV, 1;
Plin. IV, 22; et V, 19; ubi vid. Hard. Fest. Avien. Descr. Orb. v.
611 sq. et alii, qui tradunt, insulam, prius Κοτινοῦσαν dictam, a
Phœnicibus Ἐρυθίαν (quam Strabo l.c. et p. 257. C. aliique a Gadibus
distinguunt), et a Pœnis Γάδειρα, גדר h. sepem, marinis objectam
fluctibus, vocatam esse. De Carthaginis originibus vid. ad I, 21
sqq.
4. _litora_ Put. solemni varietate.
Nec vatum mentes agitare et præscia corda 5
Cessatum super imperio: citus æquore Bostar
Vela dare, et rerum prænoscere fata jubetur.
Prisca fides adytis longo servatur ab ævo,
Qua sublime sedens, Cirrhæis æmulus antris,
Inter anhelantes Garamantas corniger Hammon, 10
Fatidico pandit venientia secula luco.
Hinc omen cœptis, et casus scire futuros
Ante diem, bellique vices novisse petebat.
5. _agitare_, explorare.
6. _imperio_ orbis terrarum.
8. Oraculum Hammonis (de quo vid. ad I, 414, et inf. v. 666 sqq.)
_æmulum_ Delphico, h. tam antiquum et celebre, ut cum Delphico de
principatu quasi contendat.
9. _sublime sedens_, vid. Heins. ad Ovid. Ep. IX, 129, et Burm. de
Jove Fulgerat, p. 322 sqq. Dausq. hæc verba eo spectare putabat,
quod Hammonis simulacrum, quum responsum petitur, navigio aurato
gestant sacerdotes, si fides habenda Curt. IV, 7, et Diodor.
XVII, 50.
--_Cirrha_, Phocidis urbs et navale Delphorum, unde pro ipsis
Delphis, et _antra Cirrhæa_ pro oraculo Delphico, quod ex specu edi
solebat, ponuntur.
10. _anhelantes_ ob sitim, qui æstu solis torrentur.
13. _Ante diem_, ut ap. Virg. Æn. IV, 620, et Ovid. Met. I, 148.
--_novisse petebat_, quærebat, optabat, ut ap. Horat. Ep. I, xi, 29,
et Martial. V, 51.
8. _adyti_ reposuit Lefeb. quasi poetæ non centies numero plur.
pro sing. utantur. Idem mox _Cyrrhæis_ scripsit, et _Cyrrheis_
Dausq. Sed Κίῤῥαν quis nescit?
Exin clavigeri veneratus numinis aras
Captivis onerat donis, quæ nuper ab arce 15
Victor fumantis rapuit semiusta Sagunti.
14. Hannibal Gades petit, et adcedit templum Herculis Gaditani, ut
apud Liv. XXI, 21. Locus noster class. est de hujus dei sacris, de
quibus aliunde parum nobis constat, et de templo, quod ultra XII
M.P. a Gadibus aberat teste Strab. III, p. 117, al. 169, et summæ
semper religionis fuit, unde Romani etiam, aliique populi sæpe illud
voti causa adiere; de quo vid. Diodor. V, 20. Opes ejus et ornamenta
magno sibi usui fuisse memorat Cæsar b. Civ. II, 18. Illud duæ
inprimis columnæ quadratæ ex auro argentoque conflatæ (sed si Strab.
fides habenda, χαλκαὶ ὀκτοπήχεις, ἐν αἷς ἀναγέγραπται τὸ ἀνάλαμα τῆς
κατασκευῆς τοῦ ἱεροῦ), cum scriptura Phœnicia ornasse, et fabulæ
etiam de duabus Herculis columnis locum dedisse dicuntur. Conf.
Arrian. de Expedit. Alex. M. II, 16; Appian. Hisp. c. 2 (qui in hoc
templo, a Phœnicibus condito, horum ritu Herculem Tyrium, non
Ægyptium, vel Thebanum, sua etiamnum ætate cultum fuisse tradunt),
Mela III, 6; Diodor. V, 20; Macrob. Sat. I, 20; Eustath. ad Dionys.
Perieg. v. 65; inpr. Philostr. vit. Apollon. V, 5, p. 190, 191;
Bochart. Chan. I, 34, p. 675 sq.; Gyrald. Synt. X, 333; Tristan.
Comm. hist. p. 378, 382 sq., et 486. Ceterum Silius ad sacra
Herculis Gaditani nonnulla, quæ proprie ad sacra hujus dei apud
Ægyptios et in Italia pertinent, transtulisse, et v. 32 sqq. ubi res
ab eo gestas recenset, Herculem Gaditanum cum Thebano confudisse
videtur.
--_aras onerat_ (scil. Hannibal, non Bostar, quod Barth. putabat)
_donis_, ut ap. Virg. Æn. V, 101; et X, 620.
14. _cornigeri_ emend. Modius. Male! Poeta enim non amplius de
Jove Hammone, sed de Hercule Gadit. agit, et voce _Exin_ sermonis
seriem abrupit. Numum Hadriani, qui Herculem Gadit. _clavigerum_,
κορυνηφόρον, exhibet, ex Tristani Comm. histor. T. I, p. 486,
exprimendum curavit Drak.
16. _semusta_, et IX, 123, _semanimi_, auctore N. Heins. scripsere
Drak. et Lefeb. Sed vid. Pier. Heins. et Heyne ad Virg. Æn.
III, 578; V, 697; X, 396. _Semiambusta_ sup. II, 681. Conf. inf.
ad v. 495, et ad II, 353. Vel pueris nota est συνίζησις.
Vulgatum, nec cassa fides, ab origine fani
Inpositas durare trabes, solasque per ævum
Condentum novisse manus: hinc credere gaudent
Consedisse Deum, seniumque repellere templis. 20
17. Vulgaris, nec vana quoque fama est, templum non saxo, sed
trabibus asseribusque exstructum esse, nec unquam refectionem
desiderasse. Πετρῶδες δὲ αὐτῆς οὐδὲν, ἀλλὰ βαλβῖδι ξεστῇ εἴκασται.
Ceterum Marsus monet, poetam ad hoc templum traduxisse, quod de
templo Apollinis Uticensi et Dianæ Saguntino memoret Plin. XVI, 40,
eorum scil. «trabes etiam nunc durare, ita ut positæ fuerint prima
urbium origine.»
19. _gaudent_, solent, ut _amant_, φιλοῦσι.
20. _Consedisse_, sedem ibi ac domicilium constituisse, vid. V.L.
21, 22. Sacerdotes a sacris et ara H. feminas arcent, ut in
Italia, vid. Macrob. Sat. I, 12. Gell. II, 6; et Prop. IV, iv, (al.
ix), 21... 70.
19. _Hinc_, non _hic_, Col. et Put. cum Ven. Marsi et all. edd.
prob. N. Heins. Tum suppl. hic, sc. hoc in templo, quod durum est.
Ego potius crediderim legendum esse, _Hic c. g. Concessisse_ sc.
vita, seu fato et naturæ. h. mortuum esse, ut ap. Tac. Ann.
IV, 38; XIII, 30. Nam teste Mela III, 6, _ut sanctum sit templum,
ossa Herculis ibi sita efficiunt_.
Tum, quîs fas et honos adyti penetralia nosse,
Femineos prohibent gressus, ac limine curant
Sætigeros arcere sues: nec discolor ulli
Ante aras cultus; velantur corpora lino,
Et Pelusiaco præfulget stamine vertex. 25
23. Id Herculi Ægyptio proprium fuisse notat Dausq. et ab Ægyptiis
ortum, qui sues et subulcos aversabantur ut inpuros, quod vel ex
Herodoto II, 47, notum. Sed aliis locis porcos Herculi inmolatos
esse, patet ex Sext. Empyr. Pyrrh. hypotyp. III, 24, p. 155; et
Phædr. Fab. V, 4, quos citavit Drak.
--_curant arcere_, pro arcent, Drak. qui laudat Barth. ad Stat. Th.
II, 360, cf. Virg. Æn. IX, 518.
--_nec discolor_, unus idemque.
24. _velantur lino_, h. vestibus lineis, quarum usus sacris Isidis
proprius. Vid. Broukh. ad Tibull. I, iii, 30. Cave tamen existimes,
his verbis, lectionem vulg. loci Virg. Æ. XII, 120. confirmari.
25. _Pelusiaco stamine_, Ægyptio lino: nam _Pelusium_ urbs Ægypti,
nunc _Tineh_, non _Damiata_. Epitheton ornat et cum dilectu positum
est: de hujus enim lini candore et mollitia vid. inf. v. 374; Plin.
XIX, 1, et Grat. Cyneg. v. 41 sq. _Stamen_ vero h.l. est vitta, seu
infula, ut ap. Prop. IV, ix, 52. Frontes sacerdotum Ægypt. vitta
forte linea, non, ut vulgo, lanea, cingebantur. Vide Heyne ad
Virgilium, loco citato.
25. _Et_, non _Ex_, scripti et priscæ edd.
Discinctis mos tura dare, atque e lege parentum
Sacrificam lato vestem distinguere clavo.
Pes nudus, tonsæque comæ, castumque cubile:
Inrestincta focis servant altaria flammæ.
Sed nulla effigies, simulacrave nota Deorum 30
Majestate locum, et sacro inplevere timore.
26, 27. Poeta ad Herculem traduxisse videtur, quæ solis cultui
apud Phœnices propria erant. Heliogabalus certe, Bassianus olim
dictus, et Emesæ in Phœnicia natus, ibi ut solis sacerdos προῃει
σχήματι βαρβάρῳ, χιτῶνας χρυσοϋφεῖς καὶ ἁλουργεῖς χειριδωτοὺς καὶ
ποδήρεις ἀνεζωσμένος, τά τε σκέλη σκέπων πάντα ἀπ᾽ ὀνύχων ἐς μήρους,
ἐσθῆσιν ὁμοίως χρυσῷ καὶ πορφύρᾳ πεποικιλμέναις, et, quum Imperator
esset ac Nicomediæ hiemaret, τὴν ἱερωσύνην τοῦ ἐπιχωρίου θεοῦ, ᾗ
ἐντέθραπτο, περιεργότερον ἐξώρχητο· σχήμασί τε ἐσθῆτος
πολυτελεστάτης χρώμενος, διά τε πορφύρας χρυσοῦ ὑφάσμασι,
περιδεραίοις τε καὶ ψελλίοις κοσμομένος·-- ἦν τε αὐτῷ τὸ σχῆμα
μεταξὺ Φοινίσσης ἱερᾶς στολῆς καὶ χλιδῆς Μηδικῆς: unde et principes
Romanorum Heliogabalo et Soli sacra faciebant, ἀνεζωσμένοι χιτῶνας
ποδήρεις καὶ χειριδωτοὺς, νόμῳ Φοινίκων (ut fere h.l. _e lege
parentum_) ἐν μέσῳ φέροντες μίαν πορφυραν ὑποδήμασι τε λίνου
πεποιημένοις ἐχρῶντο, ὥσπερ οἱ κατ᾽ ἐκεῖνα τὰ χωρία προφητεύοντες.
Vid. Herodian. V, 3 et 5. Non ad manum mihi est, quem ex eodem
Herod. docte h.l. illustrasse N. Heins. notavit, Rubenius rei
vestiar. I, 17.
27. _latus_ itaque _clavus_ etiam sacerdotum insigne fuit, et
Baliares, Gaditanis vicini, πλατυσήμους χιτῶνας invenere. Vide quos
Dausq. laudavit, Strab. III, p. 116, al. 169; et Eustath. ad Dionys.
Per. Vid. 65.
28. Ἀνυποδησία in sacris plurium populorum usitata erat. Vid. Spanh.
ad Callim. H. in Cer. vers. 125, et Sagittar. de Nudipedal. vett.
29. Hercules ut in Græcia roboris, sic in Oriente et inpr. Phœnicia,
ubi origo totius fabulæ et ideæ, quam veteres sibi de hoc deo
informarunt, quærenda est, Solis symbolum fuit: unde ignis æternus,
ut in templo Vestæ. Vide Selden. de Molocho in Synt. I. de Diis
Syris c. 6. Cl. Herman. Mythol. Lyricor. pag. 293 seqq.; Voss.
Theol. Gent. II, 15; et quos Drak. laudat, Tristan. Comm. hist.
T. I, p. 494; T. II. p. 165; et Beger. Thes. Brand. T. III, p. 46.
30. Comparant Philostr. vit. Apoll. V, 5, ubi refert, in hoc templo
Herculi Ægyptio et Thebano aras esse, ἀγάλματα δέ αὐτοῖν οὐκ εἶναι·
βωμοὺς δὲ τοῦ μὲν Αἰγυπτίου δύο χαλκοῦς καὶ ἀσήμους, ἕνα δὲ τοῦ
Θηβαίου. Huic loco alium, non minus aptum et memorabilem adjicio ex
Herodiano V, 3, ubi de Phœnicio Solis templo agitur: ἄγαλμα μὲν οὖν,
ὥσπερ παρ᾽ Ἑλλησιν ἢ Ῥωμαίοις (ut h.l. _simulacra nota_ sc. Romanis
atque recepta) οὐδὲν ἐστηκε χειροποιητὸν θεοῦ φέρον εἰκόνα· λίθος δὲ
τίς ἐστι μέγιστος, κάτωθεν περιφερὴς, λήγων εἰς ὀξύτητα. Κωνοειδὲς
αὐτῷ σχῆμα, μέλαινά τε ἡ χροιὰ. διοπετῆτε αὐτὸν εἶναι σεμνολογοῦσιν,
ἐξοχὰς δὲ τινας βραχείας καὶ τύπους δεικνύουσιν· εἰκόνα τε Ἡλίου
ἀνέργαστον εἶναι θέλουσιν, οὕτω βλέποντες. Herculem sub symbolo
ignis inrestincti, non arboris, quod ex v. 691, perperam Dausq.
colligebat, cultum fuisse suspicabatur Drak.
31. _timore_, vide ad I, 82.
26. Non _thura_, a θύω, sed _tura_, a voc. Celt. _tyr_, resina,
recte scribi notat Lefeb. male rem, ex Arabia adlatam, a Celtis
repetens. Servius ad Virg. Ge. I, 57; a _glebis tunsis_, quibuscum
tus de arboribus fluens coalescat, sed melius alii a _tusis_
granis tus dictum putant.
30. _nullæ e. s. vota D._ utique corrigendum censebat N. Heins.
contra sentiente Drak. quo judice mens poetæ est, in hoc templo
simulacrum Herc. non nosci ejusque effigiem non exstare. Vid. not.
In foribus labor Alcidæ Lernæa recisis
Anguibus hydra jacet, nexuque elisa leonis
Ora Cleonæi patulo cælantur hiatu.
Ast Stygius, sævis terrens latratibus umbras, 35
Janitor, æterno tum primum tractus ab antro,
Vincla indignatur, metuitque Megæra catenas.
32. In foribus templi labores Herculis (Thebani) expressi, non vero
pictis tabulis, ut VI, 653 sqq. sed _cælatura_, vel sculptorio et
anaglypho opere (_en bas relief_) quod ex v. 34 intelligitur, et ex
Philostr. l.c. nisi quod hic in ara et columnis τὰ δώδεκα Ἡρακλέους
ἐργα ἐκτετυπῶσθαι λίθου ὄντα, memorat: quæ Silius, Maronis vestigia
premens, ad fores templi transtulit, quæ ita olim ornari solebant.
Drakenb. laudat Cic. Verr. IV, 56; Val. Fl. V, 417; Claud. Cons.
Hon. VI, 44; Ovid. Met. II, 4; Prop. II, xxiii, 2. Cf. Heyne Exc.
XV, ad Virg. Æn. I, 453 sq.; et Not. ad Ge. III, 26 sq; et Æn. VI,
20 sq. Posteriorem locum poeta noster etiam in eo expressit, quod
otium fecit Hannibali ad argumentum sculpturæ perlustrandum, misso
Bostare, qui oraculum consuleret, quemadmodum Æneas interea Achaten
ablegaverat ad Sibyllam adducendam. Qua occasione utitur ad
narrationem de sacris Herculis rebusque ab eo gestis, quæ alioquin
ab h.l. aliena videri possit, carmini suo intexendam. Præterea ad
Virgilii ductum sculpturæ argumentum divisisse videtur. Nam in unis
forium valvis expressa, puto, hydra Lernæa, leo Nemeæus et Cerberus,
v. 32... 37. _Juxta_ vero, h. in alteris valvis (_contra_ ap. Virg.
Æn. VI, 23; et Val. Fl. I, 137), reliqua v. 38... 44. Facile autem
adparet, Silium non nisi sex Herculis _labores_, ἄθλους,
recensuisse, et pugnas cum Antæo, Centauris et Acheloo ad alias res
ab eo gestas spectare. Quis vero poetam ad ejusmodi subtilitatem
exiget?
32. Cf. ad II, 158; et de ipso mytho Cl. Herman. Mythol. Homeri et
Hes. p 75.
33. _leo Cleonæus_, vulgo Νέμεος, vel Νεμεαῖος: nam _Cleone_, seu
_Cleonæ_, Κλεωναὶ, op. Argol. non longe a silva Nemea aberat.
34. _hiatus_, χάσμα ὀδόντων Anacr. II, 4. --_patulus_, ut _Nemeæus
magnus hiatus_ ap. Lucret. V, 24: cf. Burm. ad Val. Fl. I, 34; et
Drak. ad h.l. qui _patulum_ dici monet ob guttur elisum, non ob
malas divulsas, quod Marsus putabat. 35. De Cerbero, et descensu H.
ad inferos vid. Heyne ad Apollod. II, 5, 12. p. 428 sqq.; et Herman.
Mythol. Homeri et Hes. p. 147 et 404. Ipsa verba Silius mutuatus est
a Virg. Æn. VI, 395, 400, 401; et VIII, 296, quod a lectione
sollicitanda VV. DD. revocare debebat. Sed vid. V.L.
37. _Megæra_ pro Furiis.
--_metuit catenas_ præclare ad vim Herculis declarandam.
33. _nixuque_ h.c. magno conamine, Nut. et al. Male! _Ora nexu_,
ἅμμασι, _elisa_, more Herculis, cujus præcipua vis in brachiis
erat, quibus arte adductis leonem ab eo _elisum_ fuisse
(ἀγχθῆναι), omnes fere numi et poetæ declarant. Conf. Drak. ad
h.l. et Heyne ad Apollod. p. 342; sed de vi et usu verbi _elidere_
Bentl. ad Hor. Od. III, xxvii, 60, et voc. _nexus_ Gronov. Diatr.
Stat. c. 25; Gesn. et Burm. ad Quintil. II, viii, 13, et c. 12 pr.
34. _cælantur_ pro _celantur_ recte emend. Bentl. et N. Heins.
35. _Ast, Stygias_, etc. conj. Burm. et mox _inferno tum primum
abstractus_ N. Heins. ad h.l. et ad Ovid. Met. VII, 413. Sed
_æternum antrum_ est, quod jam Drak. col. IX, 118; XIII, 611, et
XVII, 471, docuit, unde numquam abstrahendus erat, ubi æternum
manere debebat.
Juxta Thraces equi, pestisque Erymanthia, et altos
Æripedis ramos superantia cornua cervi.
Nec levior vinci Libycæ telluris alumnus 40
Matre super, stratique genus deforme bimembres
Centauri, frontemque minor nunc amnis Acarnan.
Inter quæ fulget sacratis ignibus Œte,
Ingentemque animam rapiunt ad sidera flammæ.
38. _Equi Thraces_, h.e. Diomedis, Thraciæ regis, ἀνδροφάγοι. Vid.
Heyne ad Apollod. II, 5, 8, p. 370 sqq.
--_pestis E._ aper in Erymantho, monte Arcadiæ. Vid. Heyne l.c. p.
350; _pestis_, ut _p. Lernæa, Nemeæa_, πῆμ᾽ ἀνθρώποις ap. Hesiod.
Theog. v. 329. cf. ad I, 174. [“ad I, 174”: in Not.]
39. _cervus_, vel _cerva Cerynitis_ a poetis fingitur χρυσόκερως,
vel quia Dianæ sacra fuit et omnia divina sunt aurea, vel propter
summam cornuum pulchritudinem; eadem _æripes_, χαλκόπους, ob
præcipuum robur et velocitatem pedum. Vid. Diodor. IV, 13; Qu.
Calab. VI, 223; Heyne ad Virg. Æn. VI, 803; et ad Apollod. II, 5, 3,
p. 348 sqq.
40. Intell. _Antæus_, cujus regia Irasa ad Tritonidem paludem in
Cyrenaica fuit, quique hospites ad luctam provocasse, et tactu
terræ, matris suæ, novas vires collegisse dicitur. Vid. Heyne ad
Apollod. II, v, 11, p. 417 seq.; et ad Pind. Pyth. IX, 185.
41. De Centauris, qui poetis _bimembres_, _biformes_, _semiferi_,
_semihomines_, διφυεῖς, vocantur, et de Herculis pugna cum iis, res
nota vel ex Ovid. Met. XII, 198 sq. vid. Heyne ad Virg. Æn. VII,
674; VIII, 293; ad Apollod. p. 351... 9; et ad Pind. Pyth. II, 41.
42. _amnis Acarnan_, Achelous, fl. Acarnaniæ, quam ab Ætolia
dividit. De ejus lucta cum Hercule vid. Ovid. Met. IX, 8 sq. Herman.
Myth. Lyricor. p. 288 sqq. Heyne ad Apollod., p. 461; et
_Antiquarische Aufsätze_ P. I. De cornibus fluviorum, quæ originem
locumque huic fabulæ dederunt vide ad I, 415.
--_frontem minor_ græce dicitur, qui alterum cornu amisit et frontem
habet truncam. N. Heins. et Drak. contulere Juven. Sat. VIII, 4,
_Curios jam dimidios, numerosque minorem Corvinum_, et Lucan. II,
717, _Rapta puppe minor subducta est montibus Argo_. Add. Val. Fl.
I, 582, _Nec scopulos, aut antra minor tellus_.
--_nunc_, post Herculis luctam, quum antea, ut taurus et ut deus
fluvii, duo cornua haberet. Sic de eadem re Val. Fl. I, 36, _ambobus
jam cornua fracta juvencis_.
43. _Œte_, Οἴτη, mons Thessaliæ, Herculis rogo nobilitatus. Vid.
Heyne ad Apollod. II, 7, 7, p. 480... 6.
--_sacratis ignibus_, fulmine, quo Hercules raptus et inter Deos
relatus est. (Nam in inferis est ejus Εἴδωλον, αὐτὸς δὲ μετ᾽
ἀθανάτοισι θεοῖσι Τέρπεται ἐν θαλίῃς, ut utar verbis Homer. Od. λ,
601.) Cf. Soph. Philoct. 1427. Apollod. l.c. et Diodor. IV, 38 et
39, ubi vid. Wessel.
39. _cervi_ Col. Ox. R. 2, 3; Parm. Med. unde cum Lefeb. recepi.
Sic et ap. Hygin. Fab. 30; Plaut. in Persa I, i, 3; Martial.
IX, 101, et alios, quos laudat Drak., qui tamen vulgatum _cervæ_
retinuit, cui favent Virg. Æ. VI, 803, et quos excitavit Muncker.
ad Hygin. l.c. Nec negari potest, verba ἡ ἔλαφος, ἡ ἵππος, ἡ
πάρδαλις, τίγρις, κύων, ἄρκτος, ut _cerva_, _bos_, _canis_,
_equa_, _panthera_, _tigris_, _leo_, promiscue de utroque sexu
usurpari, et Græcos certe sæpius femin. genere uti. Vid. Muncker.
l.c. Heyne ad Virg. Ge. I, 59; Burm. ad Val. Fl. VI, 70, 71, 347;
Græv. et Spanh. ad Callim. H. in Dian. 102; Ernesti ad Hom. Il. υ,
221 et ad Callim. in Lav. Pall. v. 2; Spanh. de V. et P. N. p. 163
seq. et Drak. ad h.l. qui posterior ita quoque factum monet, ut
alii Herculem Geryonis boves masculos, alii feminas ex Hispania
abduxisse, (vid. ad VI, 629, et Cerda ad Virg. Æ. VIII, 203) et
alii eum equis, alii equabus suis Diomeden objecisse tradiderint.
Vid. Heins. ad Ovid. Epist. IX, 68, et Met. IX, 194. Hinc et
_cornua cervæ_ facile defendi possunt, etsi cornigeras cervas
inveniri negarunt jam olim Aristot. hist. anim. IV, extr. et alii,
quibus suffragantur Swart. Analect. I, 2; Bochart. Hieroz.
III, 17, et Salmas. Exerc. Plin. p. 157; sed reclamant Græv. et
Spanhem. l.c. Schol. ad Eurip. Herc. fur. 375; Scalig. de re poet.
III, 4 et 9; Wessel. ad Diodor. p. 258, 72; conf. Heyne ad
Apollod. p. 349. Omnino in talibus non argutandum, neque poeta ad
physicorum subtilitatem exigendus est.
42. Vulgo male legitur, _frontemque timet minor omnis A._, quæ
verba Cell. ad Acheloum cujus frontem parvuli Acarnanum timuerint,
referebat: Dausq. autem. cujus nugis Barth. temere subscribit, ad
Abantas ὀπισθοκόπους, qui postea in Ætoliam translati et Acarnanes
dicti fuerint. Vid. Hom. Il. β, 542; Plut. Thes. p. 2; Strab. X,
p. 714, A. _frontemque minor nunc omnis A._ Col. _f. timet nunc
omnis A._ Oxon. _f. illinc_ (ab altera parte) _minor amnis A._
conj. Bentl. non improb. Drak. _f. minor truncam amnis A._
indubitate scribendum videbatur N. Heins. ad h.l. et ad Sabini
Epist. III, 91; quod recepere Drak. et Lefeb. Nec dissimulo,
literas _am_ in _truncam_ facile excidere potuisse, quia et
eliduntur, et in initio sq. voc. repetuntur. Sed non adsequor, cur
respuamus τὸ _nunc_, quod non modo optimorum libb. auctoritate
firmatur, sed minus quoque languet, quam _truncam_, cujus vis et
notio voce _minor_ satis declaratur. Itaque revocavi lectionem c.
Col., nisi quod pro _omnis_ reposui _amnis_, cui medelæ, per se
satis obviæ, boni etiam libri favent.
Postquam oculos varia inplevit virtutis imago, 45
Mira dehinc cernit: surgentis mole profundi
Injectum terris subitum mare, nullaque circa
Litora, et infuso stagnantes æquore campos.
Nam qua cæruleis Nereus evolvitur antris,
Atque imo freta contorquet Neptunia fundo, 50
Proruptum exundat pelagus, cæcosque relaxans
Oceanus fontes torrentibus ingruit undis.
45. Vide, quo studio poeta ornatum sectetur. Postquam Hannibal res
præclaras, ab Hercule gestas, in foribus templi expressas viderat,
æstus marinos contemplabatur, et miraculo rei stupebat; ut Syphax
inf. XVI, 195 seqq. Vss. 46... 54 adcessus, et v. 55 sq. recessus
sc. defluxus maris describitur.
--_inplevit_, ad satietatem delectavit.
46. _molem profundi_ (τοῦ βάθους) pro aquarum inmani copia nova
phrasi dictum videbatur Barth. Adv. XXI, 15. Sed quamvis non modo
magnitudinem et difficultatem, sed copiam quoque poetis _molem_
dici, vel tironibus nota res est. Vid. Ind.
49... 50. Cfr. Virg. Æn. II, 419.
49. _cæruleis antris_, ut mox _imo fundo et cæcos_ (reconditos,
profundos) _fontes_.
51. _Proruptum pelagus_, vide Heinsium ad Claudian. de laud.
Stiliconis, II, 462; Heyne ad Virgilium, Æneid. I, 246, in V.L.; et
Exc. VII; Burmann. ad Valerium Flaccum, IV, 507.
45. _variæ_ malebat N. Heins. frustra.
47. _Injectum_ Col. Tell. et omnes fere edd. _Inventum_ Put.
_Innectum_ Parm. _Invectum_ Ox. quod præter Barth. prob.
N. Heins., qui et _Ingestum_ legi posse monet.
51. _Proruptum_, non _Præruptum_. Col.
52. _Oceanus_ scripti et editi ante Marsum, qui primus dedit
_Oceani_, in quo adquiescit Lefeb.
Tum vada, ceu sævo penitus permota tridenti,
Luctantur terris tumefactum inponere pontum.
Mox remeat gurges, tractoque relabitur æstu, 55
Ac ratis erepto campis deserta profundo,
Et fusi transtris exspectant æquora nautæ.
53. _sævo tridenti_, ut ap. Virg. Æn. I, 138, ubi vid. Heyne.
--_tridenti_ sc. Neptuni, quamvis et Nereo tribuitur a Virg. Æn.
II, 418.
55. _æstu_, fluctibus.
--_tracto_, retracto, rejecto. Virg. Æn. X, 307, _retrahitque pedem
simul unda relabens_.
56. _ratis_ et _nautæ exspectant æquora_, æstum maris, quo a terra
continente repellantur.
--_deserta_, relicta in _campis_, litore, terra _erepto p._ recessu
maris.
55. _fractoque_ corrig. N. Heins. ad h.l. ad Val. Fl. VII, 583, et
ad Ovid. Met. XI, 729. Tacite id receptum a Lefeb., nec
displicuisse videtur Draken. qui multis certe exemplis ostendit,
undam, fluctus, æstum, mare _frangi_, quum impetus eorum litore,
scopulis, aliove impedimento retundatur. Plura qui desiderat,
consulat Burm. ad Val. Fl. III, 36, ad Ovid. Epist. VII, 69, et ad
Petron. c. 123. Enimvero mare non ad scopulos, vel litora frangi
solet, quum sponte in recessu post æstum relabitur et residet, sed
quum intumescit. Quare si quid mutandum, _stratoque_ potius
legerem. _Sterni_, ut στορεῖσθαι et καταστορεῖσται, dicitur mare
planum et tranquillum, quod prius intumuerat. Vid. Heyne ad Virg.
Ecl. IX, 57, et Æn. V, 763. Possis etiam _tractutque r. æstus_
refingere, ut _tractus_ undarum ap. Lucan. III, 551; V, 565;
X, 257; et flammarum ap. Virg. Ge. I, 367; Lucret. II, 207, al.
Sed vid. not.
56. _Stat ratis_ conj. N. Heins. et Gron. Obss. IV, 17. quod
iterum, lectore non admonito. recepit Lefeb. nec intercederem,
nisi a vulg. lect. nimis recederet et hæc utique ferri posset.
57. _Et fusi_, quod Dausq. jam divinaverat. Col. et Ox. Vulgo
_Effusi_. Sed _Et fusis in transtris_, h. sedentes, seu jacentes,
a manu ipsius Silii fuisse putabat N. Heins., quod impense
adridebat Drak. coll. VII, 303, et Virg. Æn. I, 214. Plura exempla
vid. ap. Heins. ad Claud. bell. Gild. 327; Burm. ad Val. Fl.
I, 252, et ad Petron. c. 130. Sed nostra forte lectio eodem modo
explicari potest.
Cymothoes ea regna vagæ, pelagique labores
Luna movet: Luna, inmissis per cærula bigis,
Fertque refertque fretum, sequitarque reciproca Tethys. 60
58. Causam æstus, vel fluxus et refluxus maris, jam olim ante
Cartesium quidam, v.c. Pytheas Massiliensis ap. Plut. de plac.
philos. III, 17, a sole, sed plerique rectius a luna repetebant;
quorum sententiam firmarunt potissimum Newton. philos. nat. princip.
mathem. quique hunc excerpsit Edm. Halley _in the true theory of the
tides, in the philos. Transact. N. 226, art. 2_. Cf. _Recueil des
pièces qui ont remporté le prix à l’Acad. roy. des Sciences_, T. IV;
VV. DD. ad Virg. Georg. II, 479; Strab. III, p. 117 sq. loc. class.
Plin. II, 97 (ubi vid. Intpp.), et, quos Drak. laudat, Mand. II, 90;
Claud. Cons. Hon. VI, 499; in Paneg. Mall. Theod. v. 107; Sidon.
Apoll. XXII, 107; et, qui plures causas jungunt, Lucan. I, 412 sq.,
et Mela III, 1.
--_Cymothoes_ (Nereidis ap. Virg. Æn. I, 144. al.), _regna_, h.e.
mare.
--_vagæ_ vid. Broukh., et Heyne ad Tibull. I, 3, 39; et II, 6, 38.
--_labores pelagi_, eleganter pro æstu et recessu maris.
59. _bigis_, vid. Heyne Exe. II, ad Virg. Æn. II.
60. _reciproca T._ ut _revoluta_ ap. Claud. in Ruf. I, 132.
60. _Tethys_, Τηθὺς, priscæ edd. Vulgo _Thetis_, et Lefeb.
_Thetys_, claudicante versu. Draken. laudat Bentl. et Davis. ad
Cæs. b. G. III, 12, et Richter. Specim. Obss. Crit. p. 74.
_Tethys_ ut XVII, 244 et al. pro mari, ut _Thetis_, etsi Deæ sunt
diversæ.
Hæc propere spectata duci: nam multa fatigant.
Curarum prima exercet, subducere bello
Consortem thalami, parvumque sub ubere natum.
Virgineis juvenem tædis, primoque Hymenæo
Inbuerat conjux, memorique tenebat amore. 65
At puer, obsessæ generatus in ore Sagunti,
Bissenos lunæ nondum compleverat orbes.
[61.] _fatigant_ vid. ad I, 63 et V.L.
62. Dulcissimi versus, qui amorem conjugalem et parentis adfectum
spirant. Juvenes harum deliciarum studiosi comparent Hom. Il. ζ, 394
sq. inpr. v. 440 sq., et 474 sq. Lucan. V, 722 sq. Virg. Æn. XII,
435 sq. ubi vid. Heyne. Scalig. Poet. V, 16.
63. _parvum sub ubere natum_, ὑπομάζιον, ut IX, 71. Virg. Æn. V,
285. Stat. Th. III, 683; al. Drak.
64. Conf. XVII, 73, ubi Drak. monet, amorem primum majorem
acrioremque putari secundo.
65. _memori amore_, ut _memori ira_ XIII, 71, ubi Drak. laudat Ovid.
Epist. XXI, 9; et Met. XII, 583; Liv. IX, 29; et Virg. Æn. I, 4, ubi
vid. Heyne.
61, 62. Ita scripti et editi ante Nicandrum, qui in. Junt. primum
vulg. lect. protulit, _nam multa fatigant Pondera curarum, primum
subducere bello_, quæ et ipsa suas veneres habet, et latini
leporis gustum præ se fert. Sed alteram præferunt Mod. Barth.
N. Heins. et Drak. (qui conf. IX, 134; XI, 379; XIII, 468;
XVII, 76) quidquid obloquatur Dausq.
66. _in ore_ scripti et editi ante Marsum, qui dedit _in ora_,
idque exposuit, in regione Saguntina. Quod quum metri legibus
repugnare videret Nicander, reposuit _ad ora_, ut vulgo legitur.
Male! _In ore_ est coram, prope, in conspectu, v.c. _urbis_ ap.
Flor. II, xv, 7; Drak. laudat X, 464, et Senec. de Ben. VII, 19;
conf. Heins. ad Claud. Honor. IV, 270, et ad Ovid. Epist. X, 126:
_more_ R. 2.
Quos, ut seponi stetit et secernere ab armis,
Adfatur ductor: «Spes o Carthaginis altæ,
Nate, nec Æneadum levior metus, amplior, oro, 70
Sis patrio decore, et factis tibi nomina condas,
Quîs superes bellator avum, jamque ægra timoris
Roma tuos numeret lacrimandos matribus annos.
Ni præsaga meos ludunt præcordia sensus,
Ingens hic terris crescit labor: ora parentis 75
Agnosco, torvaque oculos sub fronte minaces,
Vagitumque gravem, atque irarum elementa mearum.
69 sqq. Cf. Val. Fl. I, 267 sq. _amplior sis patrio decore_, major
patre tuo claro: πατρὸς πολλὸν ἀμείνων Hom. l.c. v. 479.
[“Hom. l.c.” i.e. Il. ζ: vid. ad 62 supra]
71. _nomina condas_, famam pares, ut IV, 37.
73. Cf. I, 110 sq., et IV, 729.
--_numeret_, augurans et timens futura pericula.
75. _crescit_ ut ap. Flor. II, 6. «Scipio, qui in exitium Africæ
crescit» Drak.
--_labor_, calamitas, ut πόνος, μόχθος, κόπος: vel qui Romanis
multorum laborum et exitii causa, erit ut _metus Æneadum_, et contra
_spes Carth._ Cf. IV, 815, 816, et ad I, 479.
77. _Vagitum gravem_, signum futuræ fortitudinis, iracundiæ et
fervidi ingenii, unde _Felix_ (terra) _quæ tantis sonuit vagitibus_
dixit Martial. IX, 21, adulator Domitiani.
--_elementa irarum mearum_, prima indicia indolis bellicæ et
virtutis paternæ.
72. _Quîs_ scripti et editi ante Marsum, qui primum _Qui_ male
intulit: _jam gesta timoris_ Oxon. unde _jam justa timoris_, h.
quæ jam timendi causam habeat, suspic. Barth. Adv. VI, 15, et _jam
certa t._, h. quæ jam noverat, olim sibi timendum esse, N. Heins.
qui tamen vulgatum exemplis, a se congestis ad XV, 135, et ad Val.
Fl. III, 737, defendi posse recte monet.
75. _Ingens hic malis_ Oxon. teste Barth. l.c. qui inde non male
conj. _Italis_. Nullam in cod. suo discrepantiam scripturæ ex
Oxon. notatam vidit N. Heins., qui quidem _Ingens Hesperiæ_, vel
_I. hic Teucris_ legi posse, sed vulgatam quoque bene se habere
fatetur, adsent. Draken., qui monet, _terras_ IX, 59; XIII, 790,
893; Val. Fl. I, 631 (ubi vid. Intpp.); Virg. Æ. VI, 870; Sen.
Herc. fur. 250, et al. homines dici, in terra viventes, et
Hannibalem sperasse, Carthaginem non modo Italiæ, sed et totius
terrarum orbis caput a se relictum iri.
Si quis forte Deum tantos inciderit actus,
Ut nostro abrumpat leto primordia rerum;
Hoc pignus belli, conjux, servare labora! 80
Quumque datum fari, duc per cunabula nostra;
Tangat Elissæas palmis puerilibus aras,
Et cineri juret patrio Laurentia bella.
78. Drak. laudat Lucan. V, 659, _licet ingentes abruperit actus_ (ut
et inf. X, 136) _Festinata dies fatis_.
--_Incidere_, abscindere, præcidere, impedire, tollere, id. quod
_abrumpere_ vs. seq. quo eadem sententia exprimitur.
80. _pignus belli_, puerum, qui bellum a me inchoatum continuet;
Ern.
81. Cf. I, 78 sqq.
--_duc per cunabula nostra_, eum puerum sic forma et institue, ut
ego in pueritia institutus sum.
82. _Tangat aras_, ritu eorum, qui precantur et jurant, ut ap. Virg.
Æ. IV, 219; XII, 201; Hor. Od. III, xxiii, 17; Prop. III, xx, 25.
78. _tantis inviderit actis_ conj. Bentl. non improb. Drak. quia
Dii VI, 84, 340; VII, 61; XV, 514, et al. nimium felicibus hominum
rebus invidere, eorumque fortunam omni conatu abrumpere dicantur.
79. _Et_ non male corrig. Bentl., quod prob. Drak. et tacite
recepit Lefeb. _nostra_ maluerit N. Heins. et v. 80 _bellis_, non
male, judice etiam Schmidio, cui tamen _pignus belli_ videtur
esse, qui magnorum bellorum futurus est administrator.
82. Vulgo _Elisæas_, vel _Eliseas_. Vid. ad I, 81.
Inde, ubi flore novo pubescet firmior ætas,
Emicet in Martem, et calcato fœdere victor 85
In Capitolina tumulum mihi vindicet arce.
84. _flore novo_, κουριδίῳ ἄνθει, D. Heins. πρὶν σφῶϊν ὑπὸ
κροτάφοισιν ἰούλους Ἀνθῆσαι, πυκάσαι τε γένυν εὐανθέϊ λάχνῃ Hom.
Od. λ, 318; conf. ad I, 61.
85. _Emicet_, inruat, _in Martem_, ut XV, 158; XVI, 524.
--_calcato fœdere_ ut ap. Stat. Th. III, 208. _Calcare_, ut πατεῖν
pro ὑπερβαίνειν. D. Heins. Tum _calcare fœdus_, ut ὑπερβασίῃ ὅρκια
δηλειν dixit Hom. Il. γ, 107; et, κατὰ δ᾽ ὅρκια πιστὰ πάτησαν, Il.
δ, 157. Sed verbum _calcare_ notionem potius spernendi exprimit, et
nostra dictio petita est a victoris more, quo contemtus et
insultationis causa collum, vel pectus et caput devictorum olim
calcabat, λὰξ ἐν στήθεσι βαίνων Il. ν, 618; de quo copiose
disputavit Barth. ad Stat. Th. II, 713. Ἐχθροῖσιν αὐτοῦ ζῶντ᾽
ἐπεμβῆναι ποδὶ, et οὐ γὰρ θανόντι και προσεμβῆναι σε χρὴ dixit
Sophocl. in Electra et Ajace. Hinc πατεῖν pro καταφρονεῖν v.c. ap.
Anacr. XLVI, 6, Σοφίη, Τρόπος πατεῖται, et ap. Aristophan. Equit.,
p. 596, Βουλὴν πατήσεις καὶ στρατηγοὺς κλαστήσεις, cf. ad VI, 414
et 550.
86. _tumulum_ inanem sc. honararium, cenotaphium, ut ap. Tac. Ann.
II, 7; Virg. Æn. VI, 380, 506; et Suet. Claud. I; conf. XV, 807.
86. _dedicet_ omnino scribendum censebat N. Heins. coll. vet
epigr. ap. Trebell. Pollion. in vita Aureoli (_pontem Aureoli
dedicat et tumulum_) et Gruter. Inscr. p. 931. Sed Drak. putat,
vulgata lect. non male exprimi jactantiam Hannibalis, qui in
Capitolio locum, quasi ad se pertineat et injuste a Romanis
possideatur, sibi _vindicari_ velit, ut in eo sepeliatur: proprie
enim _vindicari_ a nobis ea, quæ nostra sint, sed quorum
possessione exciderimus.
Tu vero, tanti felix quam gloria partus
Exspectat, veneranda fide, discede periclis
Incerti Martis, durosque relinque labores:
Nos clausæ nivibus rupes, subpostaque cælo 90
Saxa manent, nos, Alcidæ mirante noverca,
Sudatus labor, et, bellis labor acrior, Alpes.
Quod si promissum vertat Fortuna favorem,
Lævaque sit cœptis, te longa stare senecta
Ævumque extendisse velim: tua justior ætas, 95
Ultra me inproperæ ducant cui fila Sorores.»
88. _fide_ Drak. et Lefeb. non male adcipiunt pro _fidei_, ut
_segnitie_ IX, 6; cf. II, 409, IV, 574, XVI, 249, et de ipso
archaismo VV. DD. ad Hor. Od. III, 7, 4; et Sat. I, 3, 95, ad Virg.
Ge. I, 208; Gell. IX, 14; Heins. et Burm. ad Ovid. Met. III, 341.
90. _subposta cælo Saxa_; Alpes tam altæ, ut cælum ferre videantur.
Cf. I, 202; XI, 136, 217; XII, 73.
91. _Alcidæ noverca_, Junone, conf. ad II, 356.
93. Similis color orationis ap. Virg. Æn. IX, 211 sq.
94. _Lævus_, ut _sinister_ et σκαιὸς, adversus; cf. VV. DD. ad Virg.
Ge. IV, 7; Burm. et Heins. ad Val. Fl. I, 370, IV, 540.
--_stare_ vid. ad II, 639, in V.L.
95. _justior_, ut δίκαιος pro ἄξιος, D. Heins, _tua vita dignior
ætas_, Virg. Æn. IX, 212.
96. _cui fila ducant Ultra me_, longiora meis, h.e. cui longiorem,
quam mihi, vitam dent.
--_Sorores_, Parcæ, _inproperæ_, tardæ in filo rumpendo, ut _Sorores
pigræ_ ap. Stat. Silv. II, 3, 21; ex emendat. Heinsii, quem vid. ad
Ovid. Met. IV, 470, Drak.
94. _longæ instare senectæ_ conj. N. Heins.
Sic ille: at contra Cirrhæi sanguis Imilce
Castalii, cui materno de nomine dicta
Castulo Phœbei servat cognomina vatis,
Atque ex sacrata repetebat stirpe parentes: 100
97 sqq. Imilce nata _Castulone_, (Liv. XXIV, 41), urbe Punico bello
clarissima, (vid. Liv. XXIII, 19, 20), in finibus Hispaniæ Bæt. et
Tarrac. ad ripas Bætis sita, hod. forte _Cazlona_, vel _Cazorla_.
Poeta in gratiam uxoris tanti viri, vel veterem aliquam famam
secutus, vel sola nominum similitudine ductus, tradit, Castalium
quemdam Cirrhæum h. ex Phocide (ubi _Cirrha_ urbs Delphis vicina, et
_Castalius_ fons, Musis sacer in Parnassi radicibus, est) vel, si
Marianæ II, 9, fides habenda, Cirrhæum Castalium, h.e. Phocensem,
oppidum illud condidisse, et Castulone matris nomine _Castulonem_
(quæ inde inf. v. 391 _Parnassia_ vocatur) adpellasse, ibique
Milichum, Satyri et Myrices Nymphæ filium, unum ex Imilces
majoribus, regnasse: quod etiam a Dausq. laudatus Mariana I, 12,
memorat. Cellarius Geogr. ant. II, 1, p. 124, hæc notat: «Castulo
sive vera Phocensium colonia fuit, sive fictum ita est a poetis;
quod tamen non ratione caret. Nam ut Lud. Nonius c. 64 tradit, mons
urbis bivertex est, ut Parnassus: ab uno latere tenuis scaturigo,
non impar Castalio fonti: etiam numismata ibi reperta, quæ alatum
Pegasum referebant. Sed lusum ita esse, vera nominis origo, a
Bocharto tradita, ostendit, quippe a crepidine fluvii (Arab. קשטלת)
derivat, et ex Strab. confirmat, qui Bætim ad hanc urbem propter
ῥάχεις ὀρῶν rupes amni imminentes, negat esse navigabilem.»
99. Pro _vatis_ forte leg. _fontis_, vel _nati_, ut intelligatur
Castalius fons, vel, unde huic nomen inditum tradunt Probus ad
Virg. Ge. III, 293 et alii, Castalius, Apollonis f.
Tempore quo Bacchus populos domitabat Iberos,
Concutiens thyrso atque armata Mænade Calpen,
Lascivo genitus Satyro nymphaque Myrice,
Milichus indigenis late regnarat in oris,
Cornigeram adtollens genitoris imagine frontem. 105
Hinc patriam clarumque genus referebat Imilce,
Barbarica paulum vitiato nomine lingua.
101. Bacchum in expeditionibus suis in Hispaniam quoque venisse,
ibique a Luso, comite ejus, Lusitaniam, ut a Pane Hispaniam, nomen
adcepisse, memorant Marian. VI, p. 203; Sosthenes ap. Plut. de
flumin. p. 1159; et Varro ap. Plin. III, 1; cf. Diodor. III, 62; et
Voss. Theol. gent. I, 33.
102. _armata_ thyrso et hasta, conf. Ovid. Met. VI, 592 sqq.
105. Vid. ad I, 407 et 415.
106. _Hinc._ ὅθεν, h.e. ἀφ᾽ οὗ, vid. ad I, 283, in Var. Lect.
107. _vitiato nomine_, ut infra, v. 366 _violato_.
103. Leg. f. _Lascivo et genitus_.
104. _Milichus_ scripti, prob. etiam Dausq. quoniam idem nomen ap.
Tac. Ann. XV, 54, 55, 71, et Martial. II, 63 occurrat, idemque
vocis origo (Μείλιχος) prope flagitet. Vulgo _Milicus_, ut ap.
Marian. I, 12.
Quæ tunc sic lacrimis sensim manantibus infit:
«Mene, oblite tua nostram pendere salute,
Abnuis inceptis comitem? sic fœdera nota 110
Primitiæque tori, gelidos ut scandere tecum
Deficiam montes conjux tua? crede vigori
Femineo: castum haud superat labor ullus amorem.
Sin solo adspicimur sexu, fixumque relinqui,
Cedo equidem, nec fata moror: Deus adnuat, oro. 115
109. Suavissima contentio, cujus exemplum poeta petiit a Virg. Æn.
IX, 199 sqq. conf. etiam Lucan. V, 739 sq., 761 sq. Hom. Il. ζ, 407
seq. et inf. VI, 500 sq.
110. _Sic fœdera nota Primitiæque tori_, sic me ab initio conjugii
nostri expertus es, ut credas, me a latere tuo discessuram, utque
justa tibi causa sit, cur me deseras? cf. Virgilium, Æn. II, 44,
_sic notus Ulysses_; et Lucan. V, 767 seq.
112. _crede vigori_, confide audaciæ et viribus meis.
114. Si solam sexus imbecillitatem, non amorem conjugalem et, quos
hic dat atque habet, vires respicis.
--_adspicimur_, dijudicor.
115. _adnuat_, faveat cœptis tuis.
109. _salute_ Col. et Vulgg. _salutem_. Nihil interest.
111. _gelidos ut scandere_ Col. Ox. Parm. probb. Barth. N. Heins.
et Drak. _sic scandere_ Med. et al. Vulgatum _gelidosne scandere_,
Nicandri ingenio procusum, more suo tuetur Dausq. nec deseruit
Lefeb. Metri tamen leges ei non adversantur: (vid. ad VII, 618)
unde frustra _gelidosne escendere_ conj. Davis. ad Cæs. B. G.
VII, 27, prob. Richter. Spec. Obss. crit. p. 74: _gelidos ut s. t.
Deficiar_ emend. N. Heins. ad h.l. et _gelidos nec s. t. Deficior_
idem ad Ovid. Epist. V, 150; ubi usum verbi pass. _defici_ pro
_deficere_ multis quidem exemplis confirmat, sed _defici_ simpl.
sic poni non probavit.
114. _fixumque relinqui_ scripti et editi ante Nicandrum, qui in
Junt. perperam edidit _sexumque relinquis_, quod ipsi Dausq.
displicuit.
I felix, i numinibus votisque secundis,
Atque acies inter flagrantiaque arma, relictæ
Conjugis et nati curam servare memento.
Quippe nec Ausonios tantum, nec tela, nec ignes,
Quantum te, metuo: ruis ipsos acer in enses, 120
Objectasque caput telis, nec te ulla secundo
Eventu satiat virtus: tibi gloria soli
Fine caret, credisque viris ignobile letum
Belligeris in pace mori: tremor inplicat artus,
Nec quemquam horresco, qui se tibi conferat unus. 125
Sed tu, bellorum genitor, miserere, nefasque
Averte, et serva caput inviolabile Teucris.»
116. Cf. Virg. Æn. VI, 546.
118. _memento_, μέμνησο, _servare_ pro serva, sed majore cum vi, ut
passim ap. Horat. _curam servare memento_, ita scil. ut non tui
tantum, sed nostri quoque causa vitæ tuæ parcas, nec temere periculo
te obferas.
120. Quantum tibi metuo, ne quid gravius tibi adcidat, Cell. Male.
_te_ scil. tam audacem gloriæque cupidum; nimiam audaciam tuam
mentisque fervorem. Conf. v. 146; Δαιμόνιε, φθίσει σε τὸ σὸν μένος,
Hom. Il. ζ, 407.
122. _gloria_, gloriæ cupiditas, conf. Ern. clav. Cic.
123 sq. Cf. I, 59, et XIV, 630 sq., et inf. ad v. 145; _ignobile
letum_, ut _mors inhonorata_, _inhonesta_, _ingloria_, _turpis_,
_ignava_, cujus contr. _pulchra_, _honesta_, _honora_, _egregia_,
_speciosa_, quæ manu viri fortis infertur; vid. Ind. et Drak. ad
IV, 607. Sic et _ignobilis_, _inglorius_, δυσκλεὴς dicitur, qui
ruri, vel in otio et pace vitam agit, Homer. Il. ι, 22. Virg. Ge.
II, 486; IV, 564, et Æn. X, 52. Ὁ μέγας δὲ κίνδυνος ἄναλκιν οὐ φῶτα
λαμβάνει. Θανεῖν δ᾽ οἷσιν ἀνάγκα, τί κέ τις ἀνώνυμον γῆρας ἐν σκότῳ
Καθήμενος ἕψοι μάταν, ἁπάντων καλῶν ἄμμορος; Pind. Olympic. I,
129 sq.
125. _se tibi_, suam virtutem tuæ, _conferat_, vel, ut _componat_,
tecum pugnet, ut ap. Virg. Æn. X, 735.
126. _nefas_ ἐναργῶς pro opprobrio, ut _prohibete nefas_ ap. Virg.
Æn. 197.
127. _inviolabile Teucris_ (h. Romanis) junge et cf. ad V, 602.
121. _nec ulla_ R. 3; Parm. Med. _non ulla_ Put.
125. _conferet_ Ox. et. Put.
126. _Sed tu, Bele, oro, genitor, miserere_ coll. I, 73; III, 650;
VIII, 31, et Virg. Æn. I, 626 corrig. Bentl. ad Hor. Od. I, xxxv,
29; ubi vulgatam lect. inter meras nugas refert, quærens, ex qua
uxore, vel amica Mars bella genuerit? Sed _genitor_, vel _pater_
sæpius etiam dicitur vel _auctor_, vel _præses_ alicujus rei, quam
amore et cura quasi paterna complectitur, unde patris instar
colendus est. Sic Jupiter _deorum hominumque pater_, Augustus
_pater patriæ_, Romulus _Romanæ pater urbis_, Ovid. Fast. III, 72;
_Æolus ventorum pater_ Hor. Od. I, iii, 3; Neptunus _genitor
profundi_ Ovid. Metam. XI, 202; Mars νίκης εὐπολέμοιο πατὴρ Hom.
η, in Mart. v. 4. Ita et _genitor fraudum_ inf. XIII, 738: _g.
vitiorum_ Plin. XV, 4; conf. ad I, 606, et Burm. ad Virg. Æn,
I, 155. Schmidio _bellorum genitor_ est, qui bella ex bellis
serit, hisque solis delectatur.
Jamque adeo egressi steterant in litore primo,
Et promota ratis, pendentibus arbore nautis,
Aptabat sensim pulsanti carbasa vento; 130
Quum, lenire metus properans, ægramque levare
Adtonitis mentem curis, sic Hannibal orsus:
«Ominibus parce et lacrimis, fidissima conjux!
Et pace et bello cunctis stat terminus ævi,
Extremumque diem primus tulit: ire per ora 135
Nomen in æternum paucis mens ignea donat,
Quos Pater æthereis Cælestum destinat oris.
129. _ratis_ (proprie nautæ) pandebat vela vento inflanda.
132. _Adtonitis_, quæ mentem uxoris adtonitam, sollicitam faciebant,
ut apud Virg. Æn. VI, 53, _Adtonitæ magna ora domus_, ubi vid.
Heyne. Sic _sollicito labori_ inf. v. 161, ubi vid. not. Quoad
sensum, ad _mentem_ quoque referri potest.
133. Hæc expressa ex Hom. Il. ζ, 486, sq. et Virg. Æn. XII, 72 sq.,
ubi vid. Heyne.
134. Silius variavit Maroniana Æn. VI, 128 sq. et V, 467 sqq.
--_stat_ pro _est_. Vid. ad v. 94.
135. _Extremumque diem primus tulit_, ut _Primus dies dedit
extremum_ ap. Sen. Œd. v. 988. Drak. Cf. ad II, 224. Schmidius male
exponit: extremus dies sc. finis belli qualis sit futurus, primo die
est significatum. Hannibal potius h.l. propositum consiliumque suum
tuetur brevitate vitæ, qua ad materiam gloriæ mature quærendam
incitemur.
--_ire per ora_ v. ad II, 511.
136. _mens ignea_, ut _ardens virtus_ ap. Virg. Æ. VI, 130; et
_ignea virtus_ ap. Lucan. IX, 7. Conf. VI, 209, _donat_, al. _dat_,
ut v. 597.
129. _pandentibus_, vel _tendentibus_, sc. carbasa, in mentem
veniebat. N. Heins. quod languet, quoniam hæc idea jam verbis
_aptabat c._ exprimitur. Idem tamen monebat, vulgatam _pendentibus
arbore_, h. a malo, loco Lucani II, 697, firmari.
134. _æque_ pro _ævi_ suspicit N. Heinsius.
135. _ille per ora_ duo codd. teste Dausq. _ire per auras_ corrig.
Modius. Male.
An Romana juga, et famulas Carthaginis arces
Perpetiar? Stimulant manes, noctisque per umbras
Increpitans genitor: stant aræ atque horrida sacra 140
Ante oculos, brevitasque vetat mutabilis horæ
Prolatare diem: sedeamne, ut noverit una
Me tantum Carthago? et, qui sim, nesciat omnis
Gens hominum? letique metu decora alta relinquam?
138. _juga_, jugum servitutis, a Romanis nobis inpositum.
--_famulas_ cf. ad I, 74.
139. _manes et genitor_, h. manes genitoris mei.
140. _aræ atque horrida sacra_ cf. I, 81 seqq., et ad II, 426 sqq.
141. «Vitæ summa brevis spem nos vetat inchoare longam,» Horat. Od.
I, 4, 22.
--_mutabilis horæ_, temporis modo felicis, modo infausti.
142. _Prolatare diem_ ut ap. Sallust. Cat. 43 ubi vid. Corte.
--_Sedere_ ut καθῆσθαι ap. Hom. Il. ω, 403; et al. pro negligentem,
ignavum, otiosum esse, obscuram agere vitam. Vid. Ind. et Ern. clav.
Cic.
144. _decora alta_, gloriam magnam et præclaram, ut ap. Virg. Æn. X,
737, 875.
143. _sum_ R. 2, non improb. Lefeb. _ut, qui sim, ne sciat omnis_
conj. N. Heins. Tum _ut ne_ pro _ut non_, vel simpl. _ne_, ut
passim ap. Cic. et alios. Vid. Gronov. a Draken. laud. ad Cic. Ep.
ad Qu. fratrem I, 1.
Quantum etenim distant a morte silentia vitæ? 145
Nec tamen incautos laudum exhorresce furores:
Et nobis est lucis honos, gaudetque senecta
Gloria, quum longo titulis celebratur in ævo.
Te quoque magna manent suscepti præmia belli:
Dent modo se Superi, Thybris tibi serviet omnis, 150
Iliacæque nurus, et dives Dardanus auri.»
145. _silentia vitæ_, ut _mutum ævum_ v. 579, vita obscura et
ignobilis, vel hominis otiosi, qui latet et nihil memorabile agit,
qui _vitam silentio peragit_ (Sallust. Cat. pr.), vel _in tenebris
trahit_ (Virg. Æn. II, 92); ut. _vitæ tenebræ_ inf. XV, 70.
Comparant Hor. ad Od. IV, 9, 29. «Paullum sepultæ distat inertiæ
Celata virtus,» et Claud. Cons. Hon. IV, 222. «Vile latens virtus:
quid enim submersa tenebris Proderit obscuro?» cf. ad v. 123.
146. _laudum furores_ vid. ad I, 32.
147. _Et nobis est lucis honos_, τιμη etiam ego non vile vitæ
pretium statuo, non sperno eam. Refellit verba uxoris v. 119 sq.
149 sqq. Nihil aptius dici poterat ad animum muliebrem movendum,
ejusque dolorem mitigandum. Nec tamen minus placent verba Hectoris
apud Homerum, Il. ζ, 454 sq. ubi metu captivitatis uxorem flectere
studet.
150. _Dare se alicui_, sc. faciles dicuntur, qui ad ejus voluntatem
se adcommodant, eique vel omni officiorum genere grati esse student,
vel favent. Cf. Heins. ad Ov. Epist XVI, 161; et Gronov. Diatr.
Stat. c. 20.
--Italia triplici modo designatur, respectu ad Trojanam Romanorum
originem habito.
146. _Nec tamen_, non _Ne tamen_, Col. et Oxon.
147. _Est nobis, est lucis honos_, tamquam ἐνεργητικώτερον,
malebat Dausq.
Dumque ea permixtis inter se fletibus orant,
Confisus pelago celsa de puppe magister
Cunctantem ciet: abripitur divulsa marito.
Hærent intenti vultus, et litora servant, 155
Donec, iter liquidum volucri rapiente carina,
Consumsit visus pontus, tellusque recessit.
156. _iter liquidum_, ὑγρὰ κέλευθα θαλάσσης.
--_rapiente_ vid. ad I, 569.
157. _Consumsit pontus visus_, forte ademit adspectum; _consumere_
vocem dixit Tac. Hist. I, 42; vel finiit conspectum amantium, ut IX,
47; et XV, 411. Sed vid. V.L.
157. Ita scripti, quorum lectionem tuentur N. Heins., Gronov.
Diatr. Stat. c. 40, et Draken. cujus verba sunt: _Pontus visum
consumit_, quum in medium mare provecti nautæ nil nisi undas
undique cernunt, postquam terra jam ex oculis evanuit: (conf. not.
ad v. 538) _recedere_ autem _terra_ dicitur, a qua recedimus, ut
ap. Virg. Æn. III, 72; Ovid. Metam. XI, 466; Val. Fl. II, 8; Stat.
Th. I, 550. Sic et _diffugere et discedere maria_ dixit Val. Fl.
IV, 655: _tellus transit_, quam nos transimus, id. II, 431;
V, 121; conf. Gronov. ad Senec. Med. 164. Ita Drak. qui ad
XV, 215, observat, eodem modo passim dici _rem adtolli et
crescere_, quo propius eam accedamus, et _decrescere_ (v.c. ap.
Claud. R. Pros. I, 190) quo quis longius decedat. Vulgo male h.l.
legitur, _C. visus, tellus pontusque r._ quod misere torsit Barth.
Adv. VI, 15; ubi postremo ad conj. _tellus pone usque recessit_,
confugit.
At Pœnus belli curis avertere amorem
Adparat, et repetit properato mœnia gressu.
Quæ dum perlustrat, crebroque obit omnia visu, 160
Tandem sollicito cessit vis dura labori,
Belligeramque datur somno componere mentem.
159. _mœnia_ putant esse Carthaginem Novam; nec ignoro, eo
Hannibalem, Sagunto capta, in hiberna concessisse, et, quum Gades
profectus Herculi vota exsolvisset, rediisse, teste Liv. XXI, 21 et
22. Sed quoniam nulla hujus urbis ante mentio facta est, crediderim
potius, eum a litore post discessum conjugis, mœnia Gadium
repetiisse; cf. ad v. 3.
161. _vis dura cessit labori_, ab eo victa et fatigata est; Withof.
coll. v. 549.
161. Sensum h.l. non perspexere N. Heins. et Drak. Itaque ille
emend. _solliciti cessit vix cura laboris_; hic vero _solliciti c.
vis dura laboris_, h.e. durus labor, qui sollicitudinem ei
creabat, vel etiam _solliciti c. vix cura sopori_, ut ap. Stat.
Th. VI, 237, _seris vix cessit cura tenebris_. Sed nulla mutatione
opus. Sententia h.l. est: Hannibal (cujus singularis constantia in
laboribus cujuscumque generis ferendis sup. I, 242, et al.
laudatur) tandem curis ærumnisque belli defessus, somno
obprimebatur. _Vis dura_, pertinax et indurata ad laborem (vid.
not. ad I, 558) _labori cessit_, succubuit, ut εἴκειν μαργοσύνῃ
dixit Apollon. III, 795: εἴκειν κακοῖς Æschyl. Prom. 320; _cedere
malis_ Virg. Æn. VI, 95, et alia, quæ vid. ap. Burm. ad Quintil.
Declam. VI, 16; _labori sollicito_, curis belli, quæ animum ejus
sollicitum, inquietum reddebant, eum vexabant, cruciabant, ut
_sollicitus metus_ dicitur Ovid. Trist. III, 11, 10; _amor_ Virg.
Ecl. X, 6 (ubi vid. Heyne); _dolor_ Ovid. Fast. V, 372; _opes_
Hor. Serm. II, vi, 79; _curæ_ Stat. Th. IX, 603: Gr. μέρμερα ἔργα,
μέρμερον κακὸν, vel ἔθνος, etc. conf. ad v. 132. Dura est et ab
h.l. aliena Marsi ratio: _vis dura_, vehemens amoris affectus
cessit post longam belli cogitationem et studium. Lefeb. hæc
adnotat: _durus_, ut in Virg., h. _infatigable_, _opiniâtre_.
165. Vulgo inepte distinguunt _labores Præcipitat, consulta viri,
segnemque_, etc.
Tum pater omnipotens gentem exercere periclis
Dardaniam, et fama sævorum tollere ad astra
Bellorum meditans, priscosque referre labores, 165
Præcipitat consulta viri; segnemque quietem
Terret, et inmissa rumpit formidine somnos.
Jamque per humentem noctis Cyllenius umbram
Aligero lapsu portabat jussa parentis.
163. Hoc H. somnium memorant etiam Liv. XXI, 22; Cic. de Div. I, 24;
Val. Max. I, 7, ext. 1, et Zonaras: sed partes, quas omnes isti
juveni cuidam divina specie tribuunt, Silius sapienter ad Mercurium,
Jovis nuntium somniorumque præsidem, transtulit. Videtur etiam ante
oculos habuisse Virg. Æn. IV, 222 sq., 258 sq. Conf. tamen Polyb.
III, 48, ubi hanc aliasque fabulas, de Hannibalis itinere ejusque
difficultate fictas ridet.
--Drak. monet, ingeniose a poeta causam reddi, cur Romani, quibus
imperium in Pœnos fatis deberetur, initio hujus belli adversissimam
experti sint fortunam. Conf. v. 576; et IX, 348.
165. _priscos referre labores_, bellum Punicum reducere. Ita malim
adcipere, quam cum Drak. de calamitate Gallica.
166. _Præcipitat consulta viri_, stimulat eum ad consilia belli
gerendi et incepta strenue exsequenda.
167. _formidine_, nocturno visu, qui formidinem ei injiciebat.
168. Verba Jovis, quibus Mercurio hoc negotium ab eo injunctum,
omittuntur, quæ narrandi brevitas poetam decet.
--_humentem noctis umbram_ cf. ad II, 469, in V.L.
Nec mora: mulcentem securo membra sopore 170
Adgreditur juvenem, ac monitis incessit amaris:
«Turpe duci totam somno consumere noctem,
O rector Libyæ; vigili stant bella magistro.
Jam maria effusas cernes turbare carinas,
Et Latiam toto pubem volitare profundo, 175
Dum lentus cœpti terra cunctaris Ibera.
170. _mulcentem sopore_, θελγοντα ὑπνῳ.
172. Comparant Hom. Il. β, 24 et 61, Οὐ χρὴ παννύχιον εὕδειν
βουληφόρον ἄνδρα.
173. _stant_, constant, vel nituntur, ut _fama bella stant_ dixit
Curt. III, viii, 7; regnum, vel resp. _stat concordia_, _virtute_,
_disciplina_, etc. Liv. IV, 40; VIII, 7; XV, 19, al. conf. VII, 743;
XVII, 401; Virg. Æn. II, 163; Valer. Flacc. III, 673.
--_stare_ omnino dicitur, quidquid durat, vel firmum, stabile,
immobile, (ut VIII, 649), constans ac certum est, adeoque
observatur, ut _cadere_, quod infirmum est et violatur v.c. _fides_
VI, 472; Val. Fl. VIII, 249; _vultus stans_, h.e. constans et
immotus, XV, 29; et Lucan. V, 214; _voluptas stans_ (stabilis) _et
movens_ Cic. Fin. II, 10, coll. 23; _pax_ Val. Fl. II, 84; ubi vid.
Burm. et ad Petron. 3; et Quinctil. Decl. III, 13. Possis etiam
τὸ _stant_ exponere, dignitatem et auctoritatem obtinent, rebus
prosperis opibusque florent, _vigent_, ut _socio stant castra
labore_ inf. v. 377; conf. Virg. Æn. I, 268; et II, 88; ubi vid.
Heyne.
--_magistro_, duce, imperatore, ut _magister equitum_ etc. Cf.
N. Heins. et Drak. ad h.l. ad VII, 47; et VIII, 389.
174. _maria turbare_ ut ap. Virg. Æn. IV, 566.
176. _lentus cœpti_ conf. Bentl. ad Horat. A. P. v. 172.
171. _ac monitis_, non _monitisque_, scripti cum Parm. ac Med.
Scilicet, id satis est decoris, memorandaque virtus,
Quod tanto cecidit molimine Graia Saguntos?
En age, si quid inest animo par fortibus ausis,
Fer gressus agiles mecum, et comitare vocantem: 180
Respexisse veto; monet hoc pater ille Deorum:
Victorem ante altæ statuam te mœnia Romæ.»
178. _Saguntos_, una urbs.
--_Graia_ epithet. ornans, vid. ad I, 332. Drak. contra notat,
_Græca_ et _Græcula_ Romanis plerumque per contemtum dici, ut XII,
41; et Petron. Sat. c. 46; (ubi vid. Burm.) unde sensus h.l. fit,
nullum adhuc decus partum expugnatione Sagunti, urbis Græcæ et
inbellis, sed id omne in obsidione Romæ positum esse.
181. Hæc de non respiciendo superstitio in sacris mortuorum
inferorumque non ignota est, ut ἀμεταστρεπτεὶ aliquid fieri jubeant,
et ad eam adludunt Hom. Od. κ, 527, 528; Virg. Ecl. VIII, 102 (ubi
vid. Cerda); Theocr. XXIV, 91 sq. (unde Maronis locus originem
cepit) Æschyl. Χοηφόροις v. 97; aptissime autem a Mercurio, qui
νεκροπομπὸς est, hæc præsertim in somnis dicuntur; D. Heins. qui
plura docte, sed intempestive, ut solebat, et parum apte disputavit.
Ceterum idem memorant historici ad v. 163, laudati. _ille_ cum
emphasi hic et alibi poni monent Drak. ad. h.l. et ad Liv. I, 24;
Heins. ad Virg. Æ. VII, 110; et ad Claud. Cons. Hon. IV, 284;
Broukh. ad Tibull. I, 4, 23; ubi tamen vid. Heyne in Obss.
--_pater ipse Deorum_ non male conji. Livin. ad verba _respexisse
veto_ cf. etiam Ovid. Met. X, 51; et quæ de Loti uxore tradunt libri
sacri; Ern.
[182.] _altæ mœnia Romæ_ ut ap. Virg. Æn. I, 7.
179. _En age, si quid inest animi, par fortibus ausis Fer gressus_
corrig. Burm. Non male.
Jamque videbatur dextram injectare, graduque
Lætantem trahere in Saturnia regna citato;
Quum subitus circa fragor, et vibrata per auras 185
Exterrent sævis a tergo sibila linguis;
Ingentique metu Divum præcepta paventi
Effluxere viro, et turbatus lumina flectit.
Ecce jugis rapiens silvas, ac robora vasto
Contorta amplexu, tractasque per invia rupes, 190
Ater letifero stridebat turbine serpens.
183. _dextram injectare, et trahere_ modo accusatoris, qui reum in
jus rapit; quo Silius respexisse videtur.
184. _Saturnia regna_ ut I, 70; _fragor_ cæli. Conf. v. 196, 197; et
Liv. XXI, 22.
188. _Effluxere_, vid. II, 628.
189. _rapiens_ sc. evellens, evertens arbores.
191. Pulcher versus dilectu verborum. _Alter_ cf. Bentl. ad Hor.
Serm. II, 8; extr. _stridere_ vid. ad II, 53; _turbine_, gyro, vel
sonitu.
Quantus non æquas perlustrat flexibus Arctos,
Et geminum lapsu sidus circumligat anguis:
Inmani tantus fauces diducit hiatu,
Adtollensque caput nimbosis montibus æquat. 195
192 sqq. Eadem comparatione ingentis serpentis cum cœlesti angue sc.
dracone utuntur etiam, ab aliis jam laudati, Stat. Th. V., 529
seqq.; et Ovid. Met. III, 46 sq.
--_Arcti non æquæ_, h. inæquales magnitudine, ut _Arcti diversæ_ I,
198. Ursa major et minor, inter quas Serpens volvitur; cf. Virg. Ge.
I, 244 sq.
--_perlustrat_, vid. ad II, 266.
193. _circumligat_, alteram Arcton capite, alteram cauda
amplectitur: quem poetarum errorem notat Drak. nam propr. non nisi
Helices caput cauda tangit, et circa Cynosuram vertitur.
--Rationem illam multi poetæ sequuti, v.c. Virg. Ge. I, 124; Ovid.
Met. III, 45; et Manil. I, 305; qui adcommodate ad veritatem
astronomicam utrasque Arctos a Dracone potius divisas et sejunctas
retulerunt; Ern. coll. Ernesti ad Hom. Il. ς, 488.
194, 195. Quam ornate pro, tantus erat hic serpens!
192. _non æquis_ malebat N. Heins. vel _non siccas_, ut hic
serpens cælestem illum magnitudine etiam superare dicatur. Sed
vid. not.
Congeminat sonitus rupti violentia cæli,
Imbriferamque hiemem permixta grandine torquet.
Hoc trepidus monstro, (neque enim sopor ille, nec altæ
Vis aderat noctis, virgaque fugante tenebras
Miscuerat lucem somno Deus) ardua quæ sit, 200
Scitatur, pestis; terrasque urgentia membra
Quo ferat, et quosnam populos deposcat hiatu.
196. _sonitus_, tonitru, (sonitus ex adtritu orbium cælestium ortus)
Drak. coll. Prop. II, xiii (al. xvi), 49; ubi vid. Broukh. Sed malim
fere interpretari: auget sonitum, a serpente excitatum.
--_rupti_ vid. ad I, 135.
197. _hiems_, ut χειμὼν, tempestas. Cf. Noris. Cenot. Pis. Diss. II,
p. 136.
--_torquet hiemem_, ut ap. Virg. Æn. IX, 671; ubi vid. Heyne.
199. Virga, ῥάβδος, Mercurii satis nota vel ex Virg. Æn. IV, 242 sq.
Cf. Cl. Hermann. Mythol. Hom. et Hes., p. 128; et Lyricorum, pag.
180.
200. _somno_, nocte, ut _nox_ pro _somno_ v. 216, et II, 563; ita D.
Heins. et Drak. qui præterea monent, hæc verba ad fidem visis et
prædictioni adstruendam pertinere, quum somnia matutina vulgo
veriora crederentur vespertinis, quorum suspecta fides esset. Vid.
quos Drak. laudat, Cic. de Div. I, 28; Horat. Sat. I, x, 33; Ovid.
Epist. XIX, 196; Stat. Th. II, 120; et Quint. Cal. I, 133 sq. Adde
Broukh. ad Tibull. III, iv, 1... 7; et Eustath. ad Homer. Od. δ,
841. Sed Mercurius _soporem_ potius discussit et _lucem somno
miscuit_, ita ut H. somniantium more cuncta cernere sibi videretur:
nam _alta nocte_, h.e. alto somno obpressi nil vident.
--Marsus bene: «quoniam videbat, quamvis esset nox.» Ernesti: «non
crepusculum matutinum describitur, verum mihi parenthesis omnis huc
redit, non verum et profundum soporem fuisse, in quo omnia obscura
sint, sed Deum _miscuisse lucem somno_, h.e. effecisse, ut, quamvis
oculis clausis, lucida omnia adparerent Hannibali, ut fit in
somniis.»
201. _urgentia_, vexantia, infestantia.
196. _rupti_ Col. Vulgo perperam _rapti_ legitur et comma ponitur
post _æquat_.
197. _permixtam_ Col. et Tell. non improb. Drak. Sed _permixta_
Ox. et Put. cum R. 3; Parm. Med. quod exquisitius est, et firmatur
locis Virg. Æ. IV, 120, 161; cf. Bentl. ad Hor. Od. IV, i, 24, et
Epod. IX, 5.
202. _depascat_ conj. N. Heins. quem vid. ad Claud. Laud. Stil.
II, 115. Vulgatum defendit Draken. coll. I, 677; II, 30, 44;
confer ad XVI, 681. [“XVI, 681” recte 680]
Cui gelidis almæ Cyllenes editus antris:
«Bella vides optata tibi: te maxima bella,
Te strages nemorum, te moto turbida cælo 205
Tempestas, cædesque virum, magnæque ruinæ
Idæi generis, lacrimosaque fata sequuntur.
Quantus per campos populatis montibus actas
Contorquet silvas squalenti tergore serpens,
Et late humectat terras spumante veneno: 210
Tantus, perdomitis decurrens Alpibus, atro
Involves bello Italiam, tantoque fragore
Eruta convulsis prosternes oppida muris.»
203. Cf Virg. Æn. VIII, 138, 139.
--_Almum_ dicitur, quidquid vel _alit_, vel recreat, adeoque gratum,
beneficum, bonum, sanctum et venerabile est. Conf. Heyne ad Virg.
Æn. I, 306; et Tibull. I, x, 67.
207. _Idæi generis_, cf. ad I, 126.
211. _Bellum atrum_ est horridum (vid. ad IV, 431), vel triste
potius et infaustum, ut _ater dies_, _atra cura_, _formido_ etc.
_niger metus_ Val. Fl. III, 404; ubi vid. Weitz. Cf. Burm. ad
Petron. c. 82 et 89. Cerda ad Virg. Æn. IX, 719.
--_perdomitis_, superatis.
205. _moto_, non _toto_, scripti et R. 2, ut XV, 145; conf. Heins.
ad Ovid. Fast. III, 347.
211. _decurrens... Involves_, non _decurres Involvens_, Col.
et Ox.
His ægrum stimulis liquere Deusque soporque:
It membris gelidus sudor; lætoque pavore 215
Promissa evolvit somni, noctemque retractat.
Jamque Deum regi Martique sub omine fausto
Instauratus honos; niveoque ante omnia tauro
Placatus meritis monitor Cyllenius aris.
Extemplo edicit convellere signa, repensque 220
Castra quatit clamor permixtis dissona linguis.
214. _ægrum_ animo, anxium et sollicitum.
--_stimulis_, visis nocturnis, quibus ad bellum stimulabatur.
215. _It membris_, per membra, ut _per artus_ ap. Virg. Æ. II, 173.
--_pavore_, δεισιδαιμονίᾳ D. Heins. Sed. conf. Ovid. Metam. X, 287;
inf. VI, 572; inpr. XVI, 432; ubi N. Heins. hæc notat: «Videtur
_pavor_ esse aliquid medium inter spem metumque: _lætum horrorem_
dixit Stat. Th. I, 493; et _lætum pudorem_ id. Silv. V, iii, 218;
qui locus huic illustrando egregie facit: elegans autem descriptio
læti hujus pavoris ap. Stat. Th. VI, 392 sq., 802 sq.» _Pavebat_
adhuc propter horrendum visum (v. 198), et _lætus erat_, quoniam
læta omnia eo portendi Deus dixerat.
217. _omine_, ostento, prodigio.
218. _Instaurare honorem_ ut ap. Virg. Æ. V, 94, cf. Æ. III, 62; IV,
63; VII, 146.
--_honos_, ut τιμὴ dicitur omne id, quo Dii placantur et quod in
eorum honorem fit, sacrificium, libatio, etc. conf. Drak. ad VII,
90. Burm. ad Grat. v. 458; ad Petron. Fragm., p. 636; et ad Anthol.
vet. lat. T. I, lib. I, Ep. lxiii, 8; Cuper. Obss. II, 3; Broukh. ad
Tibull. IV, vi, 1.
221. _permixtis dissona linguis_ propter variarum gentium copias,
non quia Pœni _bilingues_ et _Migdilibyes_, quod Dausq. in mentem
venit.
218. _Instauratus_, non _Instauratur_, Ox. R. 2, 3; Parm. Med.
Ald.
219. _Placatus_, non _Placatur_, scripti cum R. 3; Parm. Med.
Prodite, Calliope, famæ, quos horrida cœpta
Excierint populos, tulerintque in regna Latini;
Et quas indomitis urbes armarit Iberis,
Quasque Parætonio glomerarit litore turmas 225
Ausa sibi Libye rerum deposcere frenos,
Et terris mutare jugum: non ulla, nec unquam
Sævior it trucibus tempestas acta procellis;
Nec bellum raptis tam dirum mille carinis
Acrius infremuit, trepidumque exterruit orbem. 230
222. Catalogus copiarum Hannibalis manifestam prodit imitationem
Virg. Æn. VII, 641 sqq.; ubi vid. not. ill. Heynii, quæ paucis
mutatis ad h.l. transferri potest. Conf. Liv. XXI, 21 et 22.
--_Calliope_ princeps Musarum.
223. _Prodere famæ_, ut _prodere memoriæ_.
224. _Iberis_ pro Iberorum, ut mox _terris_ pro terrarum.
225. _Parætonius_, Παραιτόνιος ap. Strab. lib. ult. sed Παραιτόνιον
apud Ptol. IV, 5; Plin. V, 6; al. Libyci Nomi urbs, Hammonia, inter
Cyrenaicam et Ægyptum, cum magno portu: unde _Parætonius_ est vel
Ægyptius, ut ap. Lucan. X, 9; vel Lybicus, ut h.l. XVII, 450; et V,
356; ubi Syrtis major ita dicitur, etsi inter eam et Parætonium tota
Cyrenaica jacet.
226. _rerum freni_ vid. ad I, 144.
227. Conf. Virg. Æn. VII, 222 sqq., et inf. VIII, 618 sqq.
--_terris mutare jugum_, imperium populorum, vel orbis terrarum;
Romanis eripere et ad se transferre.
229. _raptis_ in hostem, sc. Trojam, vel raptim collectis, vel
denique raptim remorum ventorumque vi actis.
--_mille carinis_ ut VIII, 628; XV, 277; et ap. Virg. Æn. II, 198;
(ubi vid. Cerda et Heyne), Ovid. Epist. VIII, 26; XIII, 97; et
Metam. XII, 6; XIII, 93; Sen. Troad. 27; et Agam. 40; Petron. c.,
89; Liv. XLV, 27; Drak. [“VIII, 628” recte VIII, 621]
222. Vulgg. _Prodito_, quod præter Dausq. tuetur Cell., qui forte
non ita sensisset, nisi a Modio _prodita_ præferri falso putasset.
_Prodite_ Col. et Ox. cum Med. et Junt., ad exemplum Virg. Æ.
IX, 525. Nam poetæ aliique scriptores, quum verba ad collegium,
aut plures conjunctos faciunt, unum adloqui, et addito plur.
numero reliquos simul innuere et respicere solent: quæ vulgo
enallage, vel syllepsis et synthesis numeri dicitur. Vid. Cerda ad
Virg. l.c. Burm. ad Val. Fl. VIII, 178; Heins. ad Ovid. Rem. Am.
v. 164, et ad h.l. ubi conf. inf. v. 288, 369; XII, 390 (_Sed vos,
Calliope_, etc.); XVI, 212; quibus locis add. VI, 292, 562.
224. _Hiberas_ Col. non improb. N. Heins. qui tamen malebat _in
domitis Hiberis_, quod R. 2, exhibet. Idem tamen fatetur, pro
vulgata facere v. 327; conf. etiam Horat. Od. IV, v, 27; 14, 50.
226. _Libyæ_ Dausq. et alii.
228. _Sævior hac_ volebat N. Heins. Sed vulgata doctior, et Silius
tam imaginem, quam ipsa verba debet Maroni Æn. VII, 222 seqq.
229. _ruptis_ Col. et Oxon. _rapidis_ conj. D. Heins. _raptis in
Trojam mille e._ Salmas. Epist. 85; _raptis in Pergama mille c._
N. Heins. ad marg. Silii. Mitior forte medicina: _raptis Graiorum
mille c._ nisi malis _Argivum_, vel _Actiacum_ refingere pro
_Acrius_, ut verba _tam dirum infremuit_ jungantur. Vulgatam
defendit Drak. putans, non necessariam esse h.l. _Trojæ_
mentionem, quum _mille carinæ_ Trojanum bellum intelligi satis
declarent; _tam dirum_ autem _bellum_ esse maximopere dirum,
dirissimum: quod tamen loca Terent. Andr. III, v, 2; et Adelph.
II, iv, 10; mihi certe non persuasere.
Princeps signa tulit Tyria Carthagine pubes,
Membra levis, celsique decus fraudata superbum
Corporis; at docilis fallendi, et nectere tectos
Nunquam tarda dolos: rudis his tunc parma; brevique
Bellabant ense; at vestigia nuda, sinusque 235
Cingere inadsuetum; et rubræ velamine vestis
Ars erat in pugna fusum occuluisse cruorem.
Vss. 231 sqq. recensentur Libyæ, et 325... 405 Hispaniæ populi et
civitates, ex quibus Hannibal exercitum conscripserat: sed de
ordine, quo geographi progrediuntur, parum sollicitus est poeta.
232. Conf. VI, 304 sq. _Numquam tarda nectere dolos_, πλέκειν
μηχανὰς, παλάμας, λόγους, προφάσεις, etc. h. δολοπλόκος.
234. _Rudis parma_ vid. ad I, 629.
235. _vestigia nuda_, pedes non ocreati, ut ap. Virg. Æn. VII, 689.
236. _sinus cingere inadsuetum_ vid. ad II, 56.
--_rubræ... cruorem_, ob quam causam et terribilem præterea
adspectam, puniceis quoque vestibus utebantur Iberes, teste Polyb.
III, et Spartani, de quibus vid. Ælian. V. H. VI, 6; et Val. Max.
ii, 2, ubi Vorstius idem de Persis notat. Conf. a Drak. laudati
Cragius de republ. Laced. L. III, tab. 6, c. 6; et Meurs. Misc.
Lacon. II, 19.
233. _at_, non _ac_, Col. et ed. Rapheleng.
234. _his tum_ Put. vid. ad VI, 299; _radiis tum_ R. 3; _rude
sutum parma_, h.e. rudi opere suta, conj. N. Heins. quem vid. ad
Virg. Æn. X, 313.
235. _at_, non _ac_, Col.
His rector fulgens ostro super altior omnes
Germanus nitet Hannibalis, gratoque tumultu
Mago quatit currus, et fratrem spirat in armis. 240
239. _Grato_ Magoni _tumultu_, ut ἵππων καὶ σακέων ἁδομένα πατάγῳ
ap. Callim. H. in Lav. Pall. v. 44, de Pallade; Drak.
240. _fratrem spirat_, ejus virtutem adfectat et præ se fert. Sic
πνείειν μένεα dixit Hom. Il. β, 536; γ, 8; πνέειν Ἄρη Æschyl. Agam.
387; ἐμπνέειν ἀπειλῆς καὶ φόνου Act. XI, 1; φυσᾷν πόλεμον, πνεῖν
δόρυ καὶ λόγχας (Aristoph. in Ran.), πνεῖν θυμὸν, seu φόνον,
(Theocr. Id. XXII, 82.) πνεῖν et φυσᾷν μέγα, vel μεγάλα pro μέγα
φρονεῖν etc., conf. Heins. ad Ovid. Met. V, 348; et Vulp. ad Prop.
II, xv, 53.
238. _Hos_ malebat N. Heins. et mox _patrioque tumultu_. Neutrum
vulgatæ lect. præferendum: nam _his nitet_ exquisite pro, his est,
dicitur, et _gratus tumultus_, quod jam Drak. monuisse video, est
strepitus Magoni gratus, quo delectabatur; quod viri fortis et
bellicosi indicium est.
Proxima Sidoniis Utica est effusa maniplis,
Prisca situ, veterisque ante arces condita Byrsæ.
Tum, quæ Sicanio præcinxit litora muro,
In clipei speciem curvatis turribus, Aspis.
Sed dux in sese converterat ora Sychæus, 245
Hasdrubalis proles, cui vano corda tumore
Maternum inplebat genus, et resonare superbo
Hannibal haud unquam cessabat avunculus ore.
241. _Utica est effusa maniplis_ h. copiæ ejus effunduntur,
effundunt se, vid. II, 151.
--_Sidonios manipulos_ Dausq. ad Uticenses refert, propter originem:
nam Utica fuit colonia Tyria. Sed Drak. rectius connectit verba
_proxima Sidoniis maniplis_ h.e. Carthaginiensibus, ut voc.
_proxima_ (quod absolute etiam pro _proxime_ positum videri potest)
more Silii tertio casui jungatur. Secundæ post Carthaginem partes
merito Uticæ tribuuntur, quia hæc urbs et dignitate et magnitudine
secunda a Carthagine, et hac diruta caput totius Africæ,
Romanorumque receptaculum et statio ad res Libyæ componendas fuit.
242. _situ_, vetustate, ut ap. Ovid. Met. VII, 303.
--_Byrsæ_ vid. ad I, 24. Utica a Tyriis (Plin. V, 9, Mel. I, 7.
Justin. XVIII, 4); paucis post Gades annis, Codri, adeoque Saulli
temporibus; teste Velleio I, ii, 9; et, si Aristot. de Mirabil.
fides habenda, 287 annis ante Carthaginem condita est.
243. _Sicanio muro_, structo ab Agathocle, Siciliæ rege καθ᾽ ὃν
καιρὸν ἐπέπλευσε τοῖς Καρχηδονίοις, Strab. XVII, p. 1191; Diodor. et
Oros. monente Dausq.
244. _Clupea_, seu _Clypea_, Κλυπέα, Græcis Ἀσπὶς dicta, urbs
maritima Africæ, in promont. Mercurii (nunc _Cabo di Bona_ in regno
Tunitano) sita, quæ a clipei forma numen adcepisse dicitur, et prima
fuit ex urbibus Libyæ, quam romani b. Punico I, expugnarunt. Polyb.
I, 29; Fl. II, 2. Κλυπέαν et Ἀσπίδα distinguit Ptol. IV, 3, quem
errorem jam notavit a Drak. laudatus Salmas. Exerc. Plin., p. 227.
--_Turres_ pro ædificiis, et urbe in universum: collem etiam nomine
Aspis ibidem situm Strabo XVII, p. 1191, docet; Ern.
246. Similis orationis color XIV, 94 sq.; et XV, 291 sq.
--_tumore_ vid. ad II, 288.
247. _Maternum genus_: nam ejus mater Hannibalis soror fuit.
243. _Tunc_ Cell. Lefeb. et alii.
248. _usquam_ alii.
Adfuit undosa cretus Berenicide miles,
Nec tereti dextras in pugnam armata dolone 250
Destituit Barce sitientibus arida venis.
Nec non Cyrene Pelopei stirpe nepotis
Battiadas pravos fidei stimulavit in arma.
Quos trahit antiquo laudatus Hamilcare quondam,
Consilio viridis, sed belli serus, Ilertes. 255
249. _Berenice_, urbs Pentapoleos, seu Cyrenaicæ, unde _Berenicis_
scil. regio, ut ap. Lucan. IX, 524; tractus Cyrenaicæ prope et circa
eam, juxta mare mediterr., et Syrtim majorem; hinc _Undosa_, de quo
voc. vid. Heyne ad Virg. Æ. III, 693.
250. _dolon_ Dausq. Cell. et aliis est pugio, quibus favent Plut. in
Graccho (ξιφίδιον λῃστρικὸν, ὁ δόλωνα καλοῦσιν), Hesychius (δόλωνες
ξιφίδια ἐν ξύλοις ἀποκεκρυμμένα) et Serv. ad Virg. Æn. VII, 664, ubi
vid. tamen Heyne.
[251.] _Barce arida_ vid. ad II, 62.
252. _Cyrene_, seu _Cyrenæ_, caput Cyrenaicæ et urbs quondam
Carthaginis æmula, cujus conditor Aristoteles, seu _Battus_ Theræus
III, ortus ex posteris Theræ, quo duce colonia Spartanorum ex
Peloponneso (unde h.l. _Pelopei stirpe nepotis_), deducta in Theram,
Ægæi maris insulam, a Cadmo primum et Phœnicibus inhabitatam. vid.
Herodot. IV, 150, 170; Pindar. Pyth. IV et V; Apollon. IV, 1750 seq.
inpr. Spanh. ad Callim. Cyrenæi vatis H. in Apoll. v. 65... 75, 83
sq., et quos Cl. Schlichthorst, Collega conjunctiss., Geogr. Africæ
Herodot., p. 139 seq. laudavit, _Hardion_, _Mém. de l’Acad. des
Inscrip._, T. IV; et _Bouhier_, _Recherches et Diss. sur Hérodote_,
c. 12 pag. 134 sq. Conf. inf. IV, 628; et VIII, 57 sq.
253. _Battiadus_ vid. ad II, 61.
--_pravos fidei_, perfidos vid. V.L.
--De _Cyrenes_ origine, de Theræis et Batto vid. Strab. XVII, p.
1194; valde durum et fere absurdum foret, si poeta perfidiæ notam,
quæ ex Drakenb. rationibus ad solum Battum pertinebat, ad Cyrenaicos
ideo transferre voluerit, quod ab illo Battiadæ dicti fuerint; Ern.
254. _trahit_, ducit.
255. _consilio viridis_, cui _serus_ obponitur, est promtus ad
consilia capienda, conf. ad I, 187.
--_serus belli_, quia senex erat.
--_seri studiorum_ apud Hor. Sat. I, x, 20. _Ed._
252. Vocis _Cyrene_ prima syllaba producitur, ut IV, 628, et
VIII, 57, alias corripitur. Vid. Spanhem. ad Callim. H. in
Apoll. 73.
253. _parvas fidei_ Put. _parvos f._ Parm. et Med. _Battiadæ
proavos_ conj. D. Heins. _gnavos fidei_ Barth. Adv. VI, 15; coll.
VIII, 57 seqq. Drak. nihil mutandum censebat et suspicabatur,
Silium his verbis vel ad perfidiam Batti, qui Annam, Didonis
sororem, cui dextram, fidei signum, tetenderit, audito fratris
ejus, Pygmalionis, adventu ejecerit (v. VIII, 62 seq.),
respexisse; vel ad historiam, nunc nobis ignotam, adlusisse; vel
denique duos Battos, alterum Laconem, Cyrenarum conditorem,
alterum pastorem, quem ob perfidiam a Mercurio in lapidem indicem
mutatum esse copiose memoret Ovid. Metam. II, 676 seq. confudisse,
quales poetarum errores notaverint Heins. ad Sabin. Epist. I, 33;
Broukh. ad Prop. III, xviii, 25; Gronov. Diatr. Stat. c. 55. Per
eundem lapsus videtur poeta inf. VIII, 57; ubi multo juniorem
Cyrenarum conditorem confundit cum Batto, Melites rege, cujus in
eadem historia mentionem facit Ovid. Fastor. III, 567 sq. ubi vid.
Burm. et Neapol. Conf. ad v. 423. Sed in illis Drak. conjecturis
non facile adquiescas. [“ad v. 423”: in Not.]
255. _belli_ non _bello_, scripti, prob. N. Heins. cui non
_Consilii_ quoque in mentem venisse mireris. _Ilerces_ Col.
Sabratha tum Tyrium vulgus, Sarranaque Leptis,
Œaque Trinacrios Afris permixta colonos,
Et Tingin rapido mittebat ab æquore Lixus.
256. _Sabratha_, _Œa_ et _Leptis_ magna, urbes Africæ propr. sic
dictæ, ex quibus conflata Tripolis illa Africana, vel vetus, hod.
_Tripoli vecchio_; vid. Solin. c. 27 et 40. Posterior propius Syrtim
majorem, priores ad Syrtim minorem sitæ.
--_Sabratha_ (nunc _Sabart_) dicitur _Sabrata_ Plin. IV, 3, Antonin.
Itiner., p. 227, et aliis; sed Σαβάθρα Ptol. IV, 3; qui ab ea urbem
mediterran. Σαβράταν distinguit.
--_Tyrium vulgus Sarranaque Leptis_, nam Sabratha et Leptis Tyriorum
coloniæ; vid. Sallust. b. Jug. c. 19 et 77. Cf. ad I, 72. _Leptis_
magna, Phœnicibus _Leptis_ h.e. statio dicta, (Lucan. IX, 948)
Romanis vero _Neapolis_ (Ptolem. IV, 3; Strab. XVII, p. 835); et
hod. _Lebeda_. A Neapoli diversam putant Plin. V, 4; et Mela I, 7.
Cave tamen eam confundas cum altera Neapoli in Zeugitana (Plin.
V, 3), vel cum Lepti parva juxta Adrumetum et Syrtim minorem, nunc
_Lemta_, vel, ut alii putant, _Susa_ in regno Tunitano, de qua vid.
Ptol. IV, 3; Plin. V, 4.
257. _Œa_, Ωἴα, aliis _Œea_ Ωἴεα, hod. _Tripoli_; vide Wesseling. ad
Antonin. Itin., p. 63; et VV. DD. ad Tac. Hist. IV, 50.
--_Œa_ colonia jam a veteribus dicta; unde _Trinacrios colonos_, ex
Sicilia eo delatos; Ern.
258. _Tingis_ et _Lixus_, nunc _Tinja_ et _l’Arais_, vulgo _Tanger_
et _Larache_, urbes Mauretaniæ, non Cæsariensis, sed Tingitanæ
(_Fez_ et _Marocco_), et coloniæ Romanorum, a Claudio Cæsare
deductæ, quarum prior Traducta Julia est dicta, et parti Mauretaniæ
cognomen dedit. Vid. Plin. V, 1, et ibi Harduin.
--_Lixus_, aliis _Lixum_, _Tinga_, _Linga_, _Linx_, Λὶγξ, Strab. II,
p. 68; XVII, p. 825; et Λίξα, Ptolem. IV, 1, dicitur.
--_rapido ab æquore_ quia oram Oceani adjacet.
--_mittebat Tingin_, ejus forte imperio olim subjectam. Non
defuerunt certe inter Romanarum rerum scriptores, qui Lixum
prævalidam urbem ipsaque Carthagine majorem fuisse traderent, quos
merito vituperat Plin. V, 1.
256. _Sabratha_ scripti, probb. N. Heins. et Drak. quum vicina
oppida sint Œa et Leptis magna. Rectius forte _Sabrata_ Marsi
Ven., Junt. et al. Vid. not. _Sabraca_ Med. In ed. Basil. primum
Drak. invenit vulgatam _Tabraca_, quæ est urbs maritima Numidiæ,
et Ptol. IV, 3: Θάβρακα, Plin. V, 3, _Tabracha_ dicitur.
257. _Œaque_ Col. _Oraque_, _Æaque_, _Eaque_ aberratt.
Tum Vaga, et antiquis dilectus regibus Hippo,
Quæque procul cavit non æquos Ruspina fluctus, 260
Et Zama, et uberior Rutulo nunc sanguine Thapsus.
Ducit tot populos ingens et corpore et armis,
Herculeam factis servans ac nomine famam,
Antæus, celsumque caput super agmina tollit.
259. _Vaga_, Οὐάγα, Ptol. IV, 3; aliis _Vacca_, hod. _Vegja_, opp.
Numidiæ prope Cirtam, notissimum ex Sallust. bell. Jug. c. 29, 47,
66 sq., ubi vid. Cort. et Cell. Aliam hujus nominis urbem in Byzacio
memorat Plin. V, 4.
--_antiquis dilectus regibus Hippo_, h.e. Hippo regius, nunc _Bona_,
urbs Numidiæ, sedes olim regni (Strab. XVII, p. 832), et postea D.
Augustini episcopi; a qua differt Hippo Zarytos, vel propr.
διάῤῥυτος, h.e. irriguus, hod. _Ben Zert_, in Zeugitana, prope
Uticam.
260. _Ruspina_, urbs Byzacii, inter Adrumetum et Leptin parvam, nunc
forte _Susa_ in regno Tunitano.
--_non æquos_, exundatione noxios, ut ap. Virg. Ge. II, 225; III,
546; et inf. V, 477. Conf. ad I, 101; et II, 364.
--_procul_, nam a portu II M.P. abest, Cell. coll. Hirt. bell.
Afric. c. 10.
261. _Zama_, hod. _Zamora_, urbs Numidiæ mediterr., Jubæ regia,
satis nota ex Liv. XXX, 29; Sallust. b. Jug. 57; Flor. III, 1; et
Strab. XVII, p. 831.
--_Thapsus_, nunc _Demsas_, oppid. marit. Byzacii, non procul a
Syrti minore et Lepti parva. Dion. I, 43; Liv. XXIX, 30 al.
--_Rutulo_, Romano, _nunc sanguine uberior_, h. pinguior et
fecundior. Cf. XIV, 130; et Virg. Ge. I, 491. Non multo post pugnam
Pharsalicam, Cæsar ibi copias Scipionis, Afranii et Jubæ, qui
Pompeii partibus studebant, ingenti clade prostravit. Vid. Flor. IV,
2; et Hirt. b. Afric. c. 28, 44, et 79.
262, 264. _Antæum_ ex posteris gigantis illius, de quo vid. ad v.
40, fuisse fingit.
259. _Tam vaga_ Col. _Tinuaga_ Put. et Med.
260. _cavit_, non _cernit_, Col. et Ox. _spernit_ conj. N. Heins.
261. _Rama_ R. 3; _Rutulo nunc s._ Col. _Rutulamine s._ Ox. et
Put. _Rutulonun_ Put. in marg. _Rutulo de s._ priscæ edd., Vulgg.
_Rutulorum s._, quod per πρόληψιν intell. _Dapsus_ Col. Vulgo
_Tapsus_. Sed _Thapsus_ recte emend. N. Heins. Θάψος dicitur
Ptol. IV, 3; Strab. XVII, p. 572; al. 834; Plin. V, 4, et Liv.
XXIX, 30; ubi vid. Sigon.
263. _ac_, non _a_, scripti.
Venere Æthiopes, gens haud incognita Nilo, 265
Qui magneta secant: solis honor ille metalli,
Intactum chalybem vicino ducere saxo.
265. _Æthiopes_ sunt vel occidentales et Hesperii, in Africa
interiore et ad mare Atlanticum, vel orientales, supra Ægyptum,
usque ad sinum Arabicum, habitantes: sed Æthiopia veteribus passim
tota interior Libya dicitur.
--_Nilo_, cujus fontes Mela, III, 9, in Æthiopia occident., Ptol.
IV, 9, et alii in Æthiopia orient. et quidem in Lunæ montibus, alii
vero alibi quæ rendos putarunt, quosque nuper Cl. _Bruce_ invenisse
creditur.
266. Vid. V.L.
--_metalli_, lapidis.
267. _chalybem ducere saxo_, ex montium visceribus proferre, Schmid.
Sed _ducere_ est adtrahere, ut _ducere ferrum_ apud Lucret. VI, 907,
ubi plura de magnete disputat, ut de ejus vi v. 1098 sq. Cf. Plin.
XXXIV, 14; XXXVI, 16; Claud. Epigr. XIV, de magnete, ubi vid. Barth.
p. 998 sq.
266. In hoc versu, de quo Intpp. tacent, semper hæreo. Putaveritne
poeta, _solis_ Æthiopibus magneta esse? An potius legendum, _soli
est honor_ (vis) _ille metallo_ (magneti), vel _solis metallis_
scil. his, pro huic metallo soli? Hunc certe lapidem etiam in
Magnesia, Thessaliæ parte, (quæ Plinio, Lucretio et aliis magnetis
patria dicitur, unde nomen quoque adceperit) in Cantabria, India
(vid. Ptol. VII, 2) alibique reperiri, docent Barth. et vett.
auctt. quos in not. laudavi.
His simul, inmitem testantes corpore solem,
Exusti venere Nubæ: non ærea cassis,
Nec lorica riget ferro, non tenditur arcus; 270
Tempora multiplici mos est defendere lino,
Et lino munire latus, scelerataque succis
Spicula dirigere, et ferrum infamare veneno.
268. _simul_ pro cum, ut _una_, _pariter_, ὁμῶς, ὁμοῦ, et ἅμα, ap.
Hom. Iliad. α, 226; Odyss. α, 331 al. Cf. Drak. ad VIII, 395; Burm.
et Heins. ad Ovid. Fast. I, 567; et ad Val. Fl. IV, 88.
269. _Nubæ_ populus Libyæ interioris, vel, teste Strab. XVII, p.
786. Æthiopiæ ad sinistrum, seu occident. flexum Nili. Contra Nubæ
Plinii VI, 30, Agathem. et Ptol. IV, 8, non longe absunt ab Arabiæ
latere, Nili ripa orient. et mari Rubro.
270. Galeæ et loricæ Nubarum non aheneæ, sed linteæ. Milites
λινοθώρακες noti vel ex Corn. Nep. Iphicr. 1; Hom. Iliad. β, 529,
830; Plin. XXIX, 1; Xenoph. Cyrop. VI, iv, 2; Liv. IV, 20 et al.,
quos laudavit Dausq. Cf. IV, 291; et IX, 587, quibus tamen locis
_multiplex linum_ non galeam, ut h.l. sed, quod Drak. jam notavit,
thoracem, ex variis linis invicem inpositis compactum, significat.
Cf. Cuper. Obss. II, 12; Casaub. ad Sueton. Galb. c. 19; Lips. Mil.
Rom. III, 6; Ferrar. rei vestiar. II, iv, 11; et inpr. Nicet.
Choniat. hist. p. 247; in Script. Byzant. ed. Paris. 1647.
--_riget_ exquisite pro, est illis.
272, 273. _Spicula scelerata_, noxia, _succis_ herbarum
venenatarum, h.e. veneno imbuta. Cf. 219, 324. Sic _sceleratum
frigus_, Virg. Ge. II, 256; _sinapis_, Plaut. Pseud. III, ii, 28;
_herba_, Apul. de herbis, c. 8.
269. _Exusti v. Nubæ_ Col. et Put. quod etiam conj. Ortel. et
Dausq. _Nube_ Oxon. _Mibe_ plures antt. Vulgg. _Exusto Mibæ_.
Pessime _Mybæ_ R. 2.
270. _non tenditur_ Col. unde recepi. Vulgo _nec t._
273. _inflammare_ ingeniose corrig. N. Heins. ad h.l. et ad Val.
Fl. I, 108; idque recepit Lefeb.
Tum primum castris Phœnicum tendere ritu
Cinyphii didicere Macæ: squalentia barba 275
Ora viris, humerosque tegunt velamine capri
Sætigero; panda manus est armata cateia.
274. Imitat. Virg. Ge. III, 311 sq., ubi vid. Heyne.
--_tendere_, scil. tentoria, ut ap. Virg. Æ. II, 29 al.
275. _Cinyphii Macæ_, vid. ad II, 60.
276. Pro _velamine capri_ pellem struthionum Macis tribuit Herodot.
IV, 157, Drak.
277. _cateia_, ut ap. Virg. Æn. VII, 741, ubi vid. Heyne, et Lips.
Poliorc. IV, 4.
--_panda_, incurva, inflexa, ob longitudinem; vel cujus lignum est
lentum.
276. _velamine Sætigero_ scripti et priscæ edd. Vulgatum _velamina
Sætigeri_ in ed. Marsi, qui in Comment. _velamine_ agnoscit, culpa
typogr. irrepsisse, et hinc ad reliquas promanasse monet Drak.
Versicolor contra cætra, et falcatus ab arte
Ensis Adyrmachidis, ac lævo tegmina crure.
Sed mensis asper populus, victuque maligno: 280
Nam calida tristes epulæ torrentur arena.
278. Etiam hæc petita ex Virg. Æn. VII, 732, ubi Servius monet,
_cætram_ esse scutum loreum, quo utantur Afri et Hispani.
279. Ἀδυρμαχίδαι, Ægyptiis confines, oram totius Nomi Libyci in
Marmarica obtinebant. De eorum sedibus moribusque conf. IX, 223 sq.;
Herod. IV, 168 seq., et Schlichth. Geogr. Afric. Herod. p. 119 sq.
--_tegmina_, ocreæ, in sinistro pede. Conf. VIII, 419; et Heyne Exc.
VIII ad Virg. Æn. VII, 689, p. 135, ed. pr.
280. _asper mensis_, ut _asper victu_, ap. Virg. Æn. VIII, 318; et
contra _facilis victu_, Æn. I, 442, ubi vid. Heyne in V.L. et Exc.
XIV.
--_victum_ proprie dici parva aridaque que alimenta, observat Burm.
ad Val. Fl. IV, 459.
--_maligno_, cui _benignus_ obponitur, exili, parco, tenui, ut
_malignus aditus, ignis, lux_, etc., apud Virg. Æ. VI, 270; XI, 525;
Martial. X, 96.
278. _cætra_ Col. h.l. et v. 548. Conf. Intpp. ad Virg. Æn.
VII, 732, et Drak. ad Liv. XXI, 21; XXVIII, 5. Vulgo _cetra_, quod
defendit Pier. ad Virg. l.c. et h.l. Lefeb., cui voc. Punicum, et,
si ad originem spectes, _cethra_ potius scribendum videtur.
_falcatus in harpen_ emend. N. Heins. quod prob. Drak. et recepit
Lefeb. qui verbis _ab arte_ vix sensum inesse putat. Sed hæc
lectio a vulgata nimis recedit et mihi potius languere videtur:
nam inter ἅρπην et falcatum ensem nihil differt. _Ab arte_ autem
est artificiose, vel pro simpl. arte, ut ap. Tibull. I, v, 4 et
ix, 66; ubi vid. Heyne.
279. _Adyrmachidis_ Col. et Ox. quod et conj. Dausq.
_Achimaridis_, vel _Achimaradis_ in reliquis membrr. et priscis
edd. Vulgo _Adyrmachidæ_.
Quin et Massyli fulgentia signa tulere,
Hesperidum veniens lucis domus ultima terræ.
Præfuit intortos demissus vertice crines
Bocchus atrox, qui sacratas in litore silvas, 285
Atque inter frondes revirescere viderat aurum.
282. _Massyli_, vid. ad I, 101.
283. De _Hesperidibus_ earumque hortis ac pomis cf. IV, 636 sq.; VI,
184; Spanh. ad Callim. H. in Cer. v. 11; Hermann, Mythol. Hom. p.
402; Heyne ad Virg. Æ. IV, 480 sq.; ad Apollod. p. 406 sq.; et Comm.
de Theog. Hes. pag. 141.
--_domus_, alias stirps, familia, h.l. totus populus; quo sensu vix
alibi reperitur.
--_ultima terræ_, in extremo occidentali Africæ litore.
--Bocchus Hesperidum hortos viderat, h. ex Mauretania advenerat.
Conf. IV, 636 sq.
284. _intortos_, crispatos, ut apud Martial. VIII, xxxiii, 9.
--_demissus crines_, comis promissis.
285. _atrox_, fortis (vid. ad I, 2); nisi forte poeta respexit ad
Bocchum, Mauretaniæ regem, et vel generum, vel socerum Jugurthæ,
quem L. Sullæ vivum tradidit.
--_sacratas_, vid. Heyne ad Virg. Æ. IV, 485.
283. _Vicini Hesperidum lucis_, vel _Hesperidum venam_ (argenti et
auri) e _lucis_ conj. N. Heins. forsan quia Hesperidum horti h.l.
in Mauretania collocantur. Sed vid. Heyne ad Virg. Æ. IV, 484, et
ad Apollod. p. 408 sq. Ego potius _gens ultima terræ_ legendum
crediderim.
Vos quoque desertis in castra mapalibus itis,
Misceri gregibus Gætulia sueta ferarum,
Indomitisque loqui, et sedare leonibus iras.
Nulla domus; plaustris habitant: migrare per arva 290
Mos, atque errantes circumvectare penates.
Hinc mille alipedes turmæ, velocior Euris
Et doctus virgæ sonipes, in castra ruebant.
287 sq. Vid. ad II, 85, et 441 sq.; Sallust. b. Jug. c. 18 et inpr.
Jani ad Horat. Od. III, xxiv, 9 sq.
289. Vid. ad I, 406.
293. _doctus virgæ sonipes_, conf. ad I, 215.
288. _Gætulia sueta_ Col. Conf. V, 217; sup. ad v. 222, Heins. ad
Ovid. Rem. Am. 164, et Fast. I, 393; _Gætule adsuete f._ emend.
Gronov. de pecun. vet. II, 4, quod recepit Cell. Sic sup. v. 222,
_Gætuli adsueti gregibus miscere ferarum_ conj. Dausq. _Gætula
sueta_ Ox. et Put. cum R. 3; quod proxime ad veram lectionem
accedit; _Gætula adsueta_ Med. In vulgata _gregibus, Gætuli,
adsueta f._ adquiescit Barth. Adv. VI, 15; ubi _adsueta_ ad
_castra_ refert, quo non omnis difficultas removetur.
292. _Hinc_ Col. et Ox. Vulgo _His_.
293. _ruebant_, non _ruebat_, scripti.
Ceu pernix quum densa vagis latratibus inplet
Venator dumeta Lacon, aut exigit Umber 295
Nare sagax e calle feras, perterrita late
Agmina præcipitant volucres formidine cervi.
Hos agit haud læto vultu, nec fronte serena,
Asbytes nuper cæsæ germanus, Acherras.
294. _vagi_ proprie sunt ipsi canes.
295. _Lacon_ et _Umber_, vid. ad I, 421; et II, 689.
[296.] Spartanæ canes non minus erant _nare sagaces_, εὔρινες (vid.
Sophocl. Ajac. v. 8; Grat. Cyneg. v. 171 sq.; et Voss. ad Val. Fl.
VI, 420), quam _pernices_, θάσσονες αὐράων, Callim. H. in Dian. v.
94, ubi vid. Spanh.
297. _formidine_, ut ap. Virg. Ge. III, 372; et Æ. XII, 750, ad quæ
II. vid. Cerda et Heyne.
298. _haud læto_, etc., ob mortem Asbytes, de qua vid. II, 56 sq.,
et 197, ut de morte Acherræ, X, 76, et Iarbæ, qui utriusque pater
fuit, I, 414, Drak.
299. _Acherras_ Colon. ut VII, 338, in omnibus libris. Vulgg.
_Acheras_, ut in Col. inf. X, 76; ubi _Acerram_ vulgo legitur et
_Acherram_ scribendum suspic. Drak. quia _Acherres_ notus Ægypti
rex.
Marmaridæ, medicum vulgus, strepuere catervis; 300
Ad quorum cantus serpens oblita veneni,
Ad quorum tactum mites jacuere cerastæ.
Tum, chalybis pauper, Banjuræ cruda juventus,
Contenti parca durasse hastilia flamma,
Miscebant avidi trucibus fera murmura linguis. 305
300... 302. _Marmaridæ_, vid. ad II, 57.
--_medicum vulgus_, qui ὀφιοδήκτοις medentur. Vid. de toto h.l. ad
I, 412.
303. _Banjuræ_, Βανίουραι, populus Mauretaniæ Cæsar., ap. Ptol. IV,
1, et Plin. V, 2, ubi vid. Hard.
--_Bajuræ_ dicuntur Ammian. Marcell. XXIX, 5, aliis Βανιουροι et
Βανιουρβαι.
--_cruda_, vid. ad I, 405.
302. _tactum_ revocavit N. Heins. e cod. Col., in quo tamen
_tactus_ invenere Modius Novant. Lect. Ep. 98, et Gronov. Obss.
II, 1; _tactū_ R. 2; _tactus_ Put. Vulgatum _cantus_ defendit
Dausq. qui vel silices, opinor, concoquere maluisset, quam Modio
suffragari. Cf. ad I, 412. [“ad I, 412”: in Not.]
303. _Banjuræ_ Colon. _Bamuræ_, _Bamure_, _Bamurre_ aberratt.
_Banjuræ et cruda j._ corrig. N. Heins.
Nec non Autololes, levibus gens ignea plantis,
Cui sonipes cursu, cui cesserit incitus amnis;
Tanta fuga est! certant pennæ, campumque volatu
Quum rapuere, pedum frustra vestigia quæras.
Spectati castris, quos succo nobilis arbor 310
Et dulci pascit lotos nimis hospita bacca.
306. _Autololes_, vid. ad II, 63; _vagi_, dicuntur Lucan. IV, 677.
--_ignea_, ut VI, 209; et ap. Virg. Æn. XI, 718, ubi vid. Heyne.
308. _certant pennæ_, vid. ad I, 234.
--_pennæ_, cum avibus, ut v. 344.
--_campum rapuere_, vid. ad I, 569.
--_volatu_, cursu.
309. _pedum_, etc., ut ap. Virg. Æ. VII, 808 sq. Plura exempla
desideranti suppeditabit Drak. ad IV, 147.
310. Intell. _Lotophagi_, non longe a Syrti minore et Meninge ins.
quæ inde Λωτοφαγῖτις dicitur Ptol. IV, 3; Strab. I, p. 25, al. 44;
III, p. 157, al. 233; XVII, p. 834, al. 1191; Plin. V, 7; et ἡ τῶν
Λωτοφάγων νῆσος, Polyb. I, 39.
311. _lotos nimis hospita_, tam dulcis, ut vescentes non nisi inviti
discedant et patriæ obliviscantur. Cf. Virg. Culic. v. 123 sq.
(_Impia lotos... quæ hospita nimis tenuit dulcedine captos_); et
Plin. XIII, 17. Loca class. Hom. Odyss. ι, 84 seq.; et Herodot. IV,
177, 178. Conf. et Athenæus XIV, 18; et de loto, quæ Arab. _Seedra_
vocatur et in Barbaria abundat, vid. Salmas. Exerc. Plin. p. 728
sq.; Riccii Diss. Hom. T. III, p. 74. sq.; Spanh. de U. et P. N. VI,
p. 301 sq.; Wesseling ad Diodor. T. I, p. 40; et _Shaw Voyages_, T.
I, p. 292 seq., et n. 270 coll. _Travels of M. Bruce_ in Præf.
310. _quos_ scripti et antt. edd. _quo_ ed. Junt. et quæ inde
fluxerunt.
Quique atro rabidas effervescente veneno
Dipsadas inmensis horrent Garamantes arenis.
Fama docet, cæsæ rapuit quum Gorgonis ora
Perseus, in Libyam dirum fluxisse cruorem; 315
Inde Medusæis terram exundasse chelydris.
Millibus his ductor spectatus Marte Choaspes,
Neritia Meninge satus, cui tragula semper
Fulmineam armabat, celebratum missile, dextram.
313. _Dipsas_, serpens, διψὰς, vel πρηστὴρ et καῦσος dicta, quoniam
ejus morsu oritur tumor quidam solutus sitisque inexplebilis, unde
indesinenter bibentes mox dissiliunt. Vid. Dioscor. VIII, 119; Cæl.
XXV, c. ult. Ælian. H. A. VI, 51; Lucan. IX, 610, 718, 738 seq.;
Plin. XXIII, 8; XXXV, 5.
314 sq. Fabula satis nota vel ex Ovid. Met. IV, 616 sq., et, quos
alii laudant, Lucan. IX, 619 sq.; et Apollon. IV, 1513 sq.
318. _Meninx_, ins. maris mediterr. postea _Girba_, nunc _Zerbi_
dicta. Cf. ad v. 310.
--_Neritia_, Ulyssis ara et adventu inclita. Vid. Strabo XVII,
p. 834; Eustath. ad Hom. Iliad. β, 632; et Odyss. ρ, 217; cf. ad
II, 317.
312. _rabidas_, non _rapidas_, scripti et R. 2, quod et conj.
Dausq.
315. _Libyam_, non _Libya_, Col.
317. _Coaspes_ alii. Sed a Persiæ vel Indiæ fl. nomen ductum
videtur.
319. _libratum_ emend. N. Heins. _liberandum_ c. Tell., unde
_librandum_ reposuit Lefeb. Vulgatum tuetur Drak. ut sit telum
celebre, satis notum, propter ingentia, quæ inferebat, vulnera.
Vid. Lips. Poliorc. IV, 4.
Hinc coit æquoreus Nasamon, invadere fluctu 320
Audax naufragia, et prædas avellere ponto:
Hinc, qui stagna colunt Tritonidos alta paludis,
Qua virgo, ut fama est, bellatrix edita lympha
Invento primam Libyen perfudit olivo.
320. Cf. I, 408 seq.
321. _naufragia_, naufragas naves.
323. Vid. Heyne ad Virg. Æn. II, 171; et ad Apollod. p. 40 et 747.
Cf. inf. IX, 297; et ad II, 65.
324. De _olivo_ a Minerva _invento_, vid. Bentl. et Jani ad Hor. Od.
I, vii, 7; et Spanh. ad Callim. H. in Pall. v. 26. Confusæ h.l.
vulgari poetarum errore Pallas Libyca et Ἀθήνη Atheniensium.
320. _Huic_ Col. in quo v. 322; _Huc_, quod bis scribendum putabat
N. Heins. et recepit Lefeb. _æquoreo fluctu_ malebat N. Heins. et
N. Heins. et recepit Lefeb.
--_æquoreo fluctu_ malebat N. Heins. et vs. sq. _averrere_, coll.
Horat. Sat. II, iv, 37; (ubi vid. Bend.), vel etiam _avertere_,
coll. Virg. Æn. X, 78. Illud significat ita auferre, ut nihil
relinquatur; hoc abigere, per fraudem inpr. auferre et in rem
suam convertere, νοσφίζεσθαι. Posteris recte, puto, præferendum
videtur Drak., qui laudat Gronov. Obss. IV, 5; Lindenbr. ad
Ammian. Marcell. XIV, 2, et Muret. ad Catull. nupt. Pel. et Thet.
v. 5. Add. Burm. ad Virg. Æn. I, 472.
Nec non totus adest vesper, populique reposti. 325
Cantaber ante omnes, hiemisque æstusque famisque
Invictus, palmamque ex omni ferre labore.
Mirus amor populo, quum pigra incanuit ætas,
Inbelles jam dudum annos prævertere saxo,
Nec vitam sine Marte pati: quippe omnis in armis 330
Lucis causa sita, et damnatum vivere paci.
325. Recensentur populi Hispaniæ, et quidem 325... 377, Hisp.
Tarrac., seu citerioris (mentione simul insularum v. 362... 365
inserta); 378... 383, Lusitaniæ; et 384... 405, Hisp. Bæticæ, vel
hodiernæ Andalusiæ et Granadæ.
--_vesper_ populus Hesperiæ, h.e. Hispaniæ.
326. _Cantaber invictus_, cf. V, 195 sq.; et Jani ad Hor. Od. II,
vi, 2; III, viii, 22.
328 seq. Cf. I, 225 sq.; et Lucan. II, 105.
329. _prævertere_, vid. ad IV, 804, in V.L. [recte 802]
331. _damnatum vivere paci_, dedecori est et contemtui, in pace
vivere, ut VI, 448; vel nolunt, recusant, ut V, 60; vel inprobant,
ut XI, 285.
--_vivere paci_ (dat comm.), ut pacis artes exerceant.
325. _motus_ placebat N. Heins.
329. Forte leg. _taxo_, h.e. veneno. Taxi baccis in Hispania
præcipue venenum letale inesse testatur Plin. XVI, 10.
Venit et Auroræ lacrimis perfusus in orbem
Diversum, patrias fugit quum devius oras,
Armiger Eoi non felix Memnonis Astyr.
His parvus sonipes, nec Marti notus: at idem, 335
Aut inconcusso glomerat vestigia dorso,
Aut molli pacata celer rapit esseda collo.
Cydnus agit, juga Pyrenes venatibus acer
Metiri, jaculove extendere prælia Mauro.
332. Venerunt et Astures, oriundi ab _Astyre_, Memnonis armigero,
post domini mortem ex Oriente in Hispaniam profecto: quod poeta
propter nominis similitudinem, ut solet, comminiscitur.
334. _lacrimis_, cf. Ovid. Met. XIII, 621, 622.
--_Auroræ lacrimis perfusus_, vivens in extremis orientis partibus.
--De _Memnone_, Tithoni et Auroræ f. Æthiopum duce, vid. Quint. Cal.
lib. II; et Heyne ad Apollod. p. 756; et Exc. XIX, ad Virg. Æn.
I, 489.
335. Plinius VIII, 42: «In Hispania, inquit, Gallaica gens et
Asturica equini generis, quos Thieldones vocamus, minori forma
adpellatos Asturcones, gignunt, quibus non vulgaris in cursu gradus,
sed mollis alterno crurum explicatu glomeratio: unde equis tolutim
(h.e. volutim, volubiliter, si fides habenda Nonio I, 12, nec potius
_volutim_ substituendum) carpere incursus traditur arte.» Ejusmodi
Asturco, gradarius, seu tolutarius equus, βαδιστὴς, Gallis dicitur
_guilledin_, vel _haquenée_, _qui va l’amble_, nobis _Passgänger_,
_Zelter_. Cf. XVI, 349 sq., et 584; Martial. XIV, ep. 199, et, quos
Drak. laudat, Ulit. ad Grat. v. 514; Gron. et Burm. ad Petron.
c. 86.
336. _inconcusso dorso_, molli lenique incessu.
--_glomerat vestigia_, ut ap. Plin. l.c., et Virg. Ge. III, 117, ubi
vid. Intpp.
--_glomerat vestigia_ equus, quum passibus brevioribus incedit, ut
faciunt parvi equi; Ern.
337. Conferenda et ex h.l. explicanda sunt verba Virg. Ge. III, 204.
--_pacatum_, pacis usui inserviens, _essedum_, cujus contr. currus
bellicus.
338. _Cydnus_ Asturas _agit_, h.e. ducit, ut mox v. 354.
--_acer metiri_, δεινὸς διοδεύειν, ut ap. Lucan. I, 146.
--_metiri juga_, ut _metiri æquor_, Virg. Ge. IV, 389; et μετρεῖν
πέλαγος, Hom. Odyss. γ, 179, dixit.
339. _jaculo Mauro_, vid. Heins. ad Ovid. Fast. V, 580; Bentl. et
Jani ad Hor. Od. I, xxii, 2.
--_extendere prælia_, eminus pugnare; Schmid.
334. _Astur_ R. 3. Sed _Astyres_ quoque in antt. marmorr. reperiri
monet N. Heins.
335. _natus_ ex ingeniosa emend. N. Heins. recepit Lefeb. Sic gr.
πεφυκὼς. Drak. laudat VI, 341; XV, 464; Intpp. ad Hor. Od. I,
xxvii, 1; Broukh. ad Prop. II, ii, 93; Gronov. Obss. IV, 17;
Heins. ad Ovid. Rem. Am. 220.
337. _rapit_, non _trahit_, Col. et Ox.
338. _Cydnus_ Col. Κύδνος Ciliciæ fl. vid. ad I, 306; _Erdnus_ Ox.
_Ervus_ Put. _Erdus_ e R. 2 et 3 recepit Lefeb. quod plures hujus
nominis fluvii olim apud Celtas fuerint, et hodie prope Nannetes
sit fl. _Erde_. Alii _Ardus_, _Arvus_, _Ergus_, _Herdus_.
Venere et Celtæ sociati nomen Iberis. 340
His pugna cecidisse decus, corpusque cremari
Tale nefas: cælo credunt Superisque referri,
Inpastus carpat si membra jacentia vultur.
340. Celtiberos in parte australi Hispaniæ Tarrac., qui a _Celtis_,
dextram _Iberi_ fl. ripam occupantibus, nomen originemque habent,
περιφράζει, ut Lucan. IV, 9, nam versus natura ipsum nomen non
admittit. Celtas autem et Iberos, seu Hispanos post multas pugnas
postremo in unum nomen populumque coaluisse, nota res est. V. quos
laudant Appian. Hisp. c. 2 (ubi vid. Schweigh. V. Cl.); Strab. I, p.
33; Diodor. V, pag. 309.
341. Nefas iis videtur, _corpus tale_, h.e. ejus, qui pugna cecidit,
cremari, Drak. coll. XIII, 471 seq.
342. _cælo credunt referri_, etc., in cælum redire putant animam,
si, etc. Quare? forte quia aves cælo diisque adeo propiores esse
fingebantur, ex qua rudi notione auguria quoque orta, et quod in
apotheosi Cæsarum aquila animam defuncti in cælum portare
credebatur. Caspii, teste Strab. XI, si mortuos ab avibus dilaniari
viderent, prædicabant beatos, sin a feris aut canibus, non item.
Stob. Ecl. 122, Diogenem dixisse testatur, si canes cadaver suum
dilacerarent, Hyrcanam fore sepulturam; si vultures, Iberam. Barcæi
Iberi, seu Hispani eos, qui in prælio ceciderant, ut summa virtute
ornatos, vulturibus objiciebant, quod eas aves sacras putabant, de
quo vid. Ælianus H. A. X, 22. Conf. Kirchman. de funer. Rom. Append.
c. 2, p. 595 sq.
341. Vulgo post _cremari_ διαστίζεται, ut sensus sit: cremant
cadavera cæsorum, quia piaculum putant, a feris ea lacerari. Male,
et repugnante usu loquendi.
342. _Tabe nefas_ emend. N. Heins. quo indice excidit versus, qui
innuerit _corpus resolvi Tabe nefas_. _Vile_ pro _Tale_ legendum
esse non male opinabatur Withof. quem vide in Spec. ad Guntheri
Ligurinum, p. 60 et 61. N. Heins. mox _In pastus_ conj. Sed conf.
VII, 129; Virg. Æn. IX, 339; X, 560.
Fibrarum, et pennæ, divinarumque sagacem
Flammarum misit dives Callæcia pubem, 345
Barbara nunc patriis ululantem carmina linguis,
Nunc, pedis alterno percussa verbere terra,
Ad numerum resonas gaudentem plaudere cætras.
344. _pennæ_, aves, ut ἀγαθαὶ πτέρυγες, ap. Callim. H. in Lav. Pall.
v. 124.
345. _dives Callæcia_, vid. ad II, 397. Triplex divinandi genus
jungitur, extispicium, vel haruspicina, augurium ex volatu, cantu ac
tripudio avium, et auspicium ex tonitru et _divinis flammis_, h.
fulmine. Drak. jam comparavit Virg. Æ. X, 179 sq.; Lucan. I, 587
sq.; Val. Fl. I, 231 sq., ubi vid. Burm. et Tibull. I, viii, 3, ubi
vid. Broukh. Strabo, III, p. 232, de Lusitanis in genere similia
habet; Ern.
346. Hæc, quod jam Drak. monuisse video, spectant ad morem
barbarorum, quo saltantes et cætras percutientes virorum fortium,
seu heroum laudes canunt, quum prælium ineunt, vel eo finito
quiescunt et Diis sacra faciunt, vel _sacras_ epulas festis diebus
celebrant. Conf. VIII, 420 seq.; Liv. XXXVIII, 17; et Virg. Æn. VII,
698, ubi vid. Heyne. Drak. ad X, 230, comparat Liv. XXI, 28; Val.
Fl. VI, 92 sq.; Lucan. I, 447 sq.; Tac. Ann. II, 88, et Mor. Germ.
2; Ammian. Marcell. XV, 9. Observa autem h.l. dilectum verborum.
346. Cf. Lips. analect. ad mil. rom. III, 1; Opp. T. III, p. 430;
ubi etiam similis Diodori locus de Hispanis laudatur: Ἐν δὲ τοῖς
πολέμοις πρὸς ῥυθμοὺς ἐμβαίνουσι, καὶ παιᾶνας ᾄδουσιν, ὅταν ἐπίωσι
τοῖς ἀντιτεταγμένοις.
--_carmina barbara_, more barbarorum incondita ad celebrandum
auctorem stirpis.
347. _pedis alterno verbere_, pede in numerum, alterne posito.
348. _Ad numerum_, πρὸς ῥυθμὸν, ut VI, 363; et ap. Virg. Ecl. VI,
27; et Ge. IV, 175: ἀμβολαδὶς τετύποντες, Cyclopes ferrum cudentes
ap. Callim. H. in Dian. v. 61, ubi vid. Spanh.
--_cætras plaudere_, saltare Pyrrhichen, τὴν ἐνόπλιον χορείαν, de
qua vid. D. Heins. ad h.l. Ern. et Spanh. ad Callim. H. in Jov. v.
52, 53; in Dian. v. 241, 242; et in Del. v. 136, 137; Cf. inf. X,
230 sq.; et Lucret. II, 635 sq. _Armati in numerum pulsarent æribus
æra_, etc.
345. _Callæcia_ antt. membrr. Alii _Gallæcia_ et _Gallecia_, vid.
ad II, 397. [“ad II, 397”: in Not.]
Hæc requies ludusque viris, ea sacra voluptas.
Cetera femineus peragit labor: addere sulco 350
Semina, et inpresso tellurem vertere aratro
Segne viris: quidquid duro sine Marte gerendum,
Callaici conjux obit inrequieta mariti.
Hos Viriathus agit, Lusitanumque remotis
Extractum lustris; primo Viriathus in ævo, 355
Nomen Romanis factum mox nobile damnis.
349. _ludus_, παιδιὰ, animi relaxatio.
--_sacra_, in sacris epulis et festis diebus.
350 sq. Idem de Scythis, Celtis, Thracibus et Artabris memorant
Strab. III, p. 250, et alii quos laudat Dausq. 356.
354. _Viriathus_ Lusitanus, qui serius cum Romanis bellum gessit,
notus ex Liv. Epit. 52; Flor. II, 17; Cic. Off. II, 11 al. Vid. V.L.
356. Silius forte eo respexit, quod Viriathi nomen ignobile antea
fuit, quia ex pastore venator, ex venatore latro, et mox justi
exercitus dux factus est; Ern. Cf. X, 220 sq.
349. _cara voluptas_, vel _sera_, post bellum, maluerit N. Heins.
Vid. not.
350. _abdere_ Put. Sed _addere_ pro simpl. dare, vel tradere
centies occurrit. Vid. Ind.
352. _gerendum_, non _gerendum est_, scripti.
354. _Viriathus_ Col. h.l. et X, 220; ubi Drak. monet, ita etiam
esse in ant. marm. ap. Gruter. p. 871, n. 2, (quod tamen Scaligero
spurium videbatur) et Οὐιρίαθος in excerptis Dion. p. 614; ed.
Vales. probb. Fabric. ad Cic. Off. II, 11, et Schott. ad Aurel.
Vict. de viris ill.c. 71. Vulgo _Viriatus_ forte rectius ut ap.
Gruter. p. IX, 4; XII, 11; et Gr. Οὐϊρίατος. _Viriatthus_ quædam
edd., ut Οὐρίατθος et Οὐιρίατθος apud Appian. Hisp. c. 60, 74; ed.
Schweigh. (nam in aliis Οὐριάθος) et ap. Diodor., v.c. in
excerptis p. 346, ed. Vales. et al. conf. Drak. ad Liv. Epit. 52;
et quos Reimar. ad Dion. T. I, p. 32 sq. laudavit.
356. _Omen_ R. 2.
Nec Cerretani, quondam Tirynthia castra,
Aut Vasco, insuetus galeæ, ferre arma morati.
Non, quæ Dardanios post vidit, Ilerda, furores,
Nec, qui Massageten monstrans feritate parentem, 360
Cornipedis fusa satiaris, Concane, vena.
357. _Cerretani_ et _Vascones_, populi Hisp. Tarrac. in hodierna
Catalonia et Navarræo regno, ad Pyrenæi radices habitantes. Plin.
III, 3.
--_Tirynthia castra_, quod Hercules tradebatur per Cerretanos ad
Pyrenæos versus iter fecisse; Ern. Coll. v. 421 sq.
358. _insuetus galeæ Vasco_, cf. V, 197; IX, 232.
359. _Ilerda_, urbs Hispaniæ Tarrac., hod. _Lerida_, ad Sicorim fl.
(_Segre_) quæ mala belli civilis, a Cæsare et Pompeio gesti, experta
est. Vid. Cæs. b. Civ. I, 43... 59; Lucan. IV, 11 sq.; Flor. IV, 2.
360, 361. Concani (vid. V.L.) imitantur morem Massagetarum vel
Scytharum, qui sanguinem equinum bibunt, de quo vid. Dausq. ad h.l.
VV. DD. ad Martial. spect. 3, 4; Barth. ad Claud. in Rufin. I, 311,
et Stat. Achill. I, 307; Cerda ad Virg. Ge. III, 463, et Burm. ad
Val. Fl. II, 157. _Lætum equino sanguine Concanum_, dixit Hor. Od.
III, iv, 34, ubi vid. Jani.
--_parentem_, conditores urbis, teste Tarapha, Dausq.
--_Massagetæ_, inclita Scythiæ orientalis gens, Parthis vicina.
Plin. VI, 19; Herodot. II, 201.
357. _Cerretani_ Col. Κεῤῥητανοὶ Strab. III, p. 111, al. 162;
Martial. XIII, 54, et Plin. III, 3; _Terretani_ Ox. Put. R. 3;
Vulgo _Ceretani_, ut in vet. marm. Κερήτανοι ap. Dion. l. 48;
p. 382. Sed Κεῤῥοιτανοὶ Ptol. II, 6.
359. _Non_ Col. Vulgo _Nec_.
361. _Concane_, non _Concave_, scripti. Κόγκανα Ptol. II, 6; (in
cod. Palat. pro Κούκανα) urbs mediterr. Cantabrorum, hod. _Cangas
de Onis_, Κωγκανοὶ ap. Strab. III, p. 107, al. 159, ubi ita pro
Κωνιακοὶ legendum putabat a Drak. laudatus, Delrius ad Senec.
Hippol. 110; cf. Jani ad Hor. Od. III, iv, 34.
Jamque Ebusus Phœnissa movet, movet Arbacus arma,
Aclyde, vel tenui pugnax instare veruto:
Jam cui Tlepolemus sator, et cui Lindus origo,
Funda bella ferens Baliaris et alite plumbo; 365
Et quos nunc Gravios violato nomine Graium
Œneæ misere domus Ætolaque Tyde.
362. Pityusæ, Πιτυοῦσαι, insulæ maris Balearici prope Hispaniam, a
piceis, quibus abundant, sic dictæ (nam πίτυς est pinus) quarum
major _Ebusus_, minor Ὀφιοῦσα, hodie _Iviça_ et _Formentara_.
Posterior tam parva est, ut a quibusdam nulla ejus ratio habeatur.
Livius XXVIII, 37, _Pityusam_ sing. num. dixit, et Plin. III, 5,
extr. _Pityusæ a Græcis dictæ: nunc Ebusus vocatur utraque.
Phœnissa_, Phœnicum, vel Pœnorum colonia, quibus יבושה _Jebuso_, a
_siccatis ficubus_, dictam suspicabatur Bochartus.
--_Ebusus_ Diodoro V, 16, Ἔρεσος, et Dioni Cass. XLIII, p. 258,
Ἔβεσος dicitur; Ern. Ἄρταβροι, seu Ἄρταβραι, memorantur etiam
Eunap. p. 99. Cf. _d’Orville_ ad Chariton VI, 7, p. 549; ed. Lips.
363. _Verutum_, jaculi genus, de quo vid. Lips. Pol. IV, 4; Heyne ad
Virg. Ge. II, 168; Æ. VII, 665.
364, 365. Moverunt arma Baliares, qui a Rhodiis originem ducunt.
Nam τινὲς μετὰ τὴν ἐκ Τροίας ἔφοδον τὰς Γυμνησίας νήσους (h.
_Baliares_, hod. _Majorca_ et _Minorca_) ὑπὸ τῶν Ῥοδίων κτισθῆναι
λέγουσιν, teste Strab. XIV, quocum consentiunt Timæus et alii.
--_Tlepolemus_, Herculis f. qui, Licymnio Argis occiso, exsul venit
Rhodum ins. ibique _Lindum_, Jalyssum et Camirum condidit, quæ loca
in unam postea urbem, Rhodum, coaluere, vid. Hom. Iliad. β, 653...
671; Pind. Ol. VII, 49 sq.; Strab. XIV, p. 655, al. 749 sq.;
Diodor. IV, 58... 60; V, 19, et Heyne ad Apollod. II, vii, 6, et
II, viii, 2. Verba _cui Tlepol. s._ Dausq. et Cell. ad _Rhodam_,
Ῥόδην, (nunc _Roses_) Hisp. Tarrac. urbem, ad Pyrenæum sitam,
referunt; paulo durius, opinor, etsi hoc oppidum a Rhodiis conditum,
et postea a Massiliensibus restitutum tradit Strabo l.c.
366, 367. _Gravios_ dicit nomen et originem habere a _Graiis_ s.
Græcis, quorum dux Diomedes, _Ætoliæ_ rex, _Tydei_ f. et _Œnei_
nepos, Hispaniam quoque adiit (cf. Dionys. Perieg. v. 483 sq.),
_Tydenque_, Graviorum urbem, condidit et ex patris nomine vocavit;
vid. ad I, 235, et cf. XVI, 369, ubi _Tinde_, quæ Diomedis Thracis
regia fuit, pro _Tyde_ reponebant Salmas. ad Solin. p.m. 631, al.
898, et Gronov. Diatr. Stat. c. 55, p. 364, ut Sil. Diomedem Ætolum
cum Thracio confuderit. Refragantur Drak. et N. Heins. ad l.c. et
Voss. ad Mel. p. 133. Cf. de Diomede Heyne ad Apollod. I, viii, 4...
6, et Exc. I, ad Virg. Æn. XI. Τοῦδαι urbs Γρουΐων in Hispania ap.
Ptol. III, 6; _Tyde_ eorum castellum Plin. IV, 20. _Tude_ Antonin.
hodie _Tuy_ in Gallicia.
362. _Ebosos_, secunda correpta, malebat N. Heins. ut Ἐβοῦσος,
Ἔβοσος et _Ebosia_ ap. Stat. Silv. I, vi, 15. Vid. quos Drak.
citavit, Gevart. Lectt. Papin. I, 41, et Gronov. Diatr. Stat. c.
14. Sed _Ebusus_ dicitur Plin. III, 5, extr. Mel. II, 7; Livius
XXII, 20, et, producta media, Avien. descr. orbis 621; Gr.
Ἔβουσος, Ἔβυσος (Strab. III, p. 240 et 254) et Ptol. Ἔβυσσος.
Mox _Arbacus_ Col. prob. N. Heins. quoniam Ἀρβάκη ap. Steph. Byz.
urbs Celtiberiæ, _Arbachi_, vel _Arbaci_ ap. Aurel. Vict. de viris
illustr. c. 61, et _Arrebaci_ ap. Plin. III, 3; ubi tamen Harduin.
recte edidit _Arevaci_, quibus _Arevam_ fl. nunc _Arlanzo_ nomen
dedisse, Plinius ibid. extr. tradit. Ἀρεουάκοι Strab. III, p. 112
al. 162 et 246. Ἀρεουάκαι Ptol. II, 6; _Arbatus_ Put. R. 3; Parm.
_Arbutus_ Ox. Vulgatum _Artabrus_ respuit N. Heins. quoniam gentem
Artabrum nullam esse manifeste prodat Plin. IV, 22, quem tamen
refellit Resendius Antiq. Lusit. I, 22; _Artabrus_ certe Lusitan.
prom. (nunc _Cap de Fineterre_) memoratur Plin. II, 108; IV, 21,
et _Arrotrebæ_ atque _Arrotrebarum_ vel Celticum prom. IV, 20, et
bis c. 22. Hoc Strab. III, p. 106, al. 154 et Ptol. II, 6: Νέριον
ἄκρον dicitur: sed ille adcolas ejus Ἀρτάβρους et Ἀροτρέβας (al.
Ἀρετρέβας) sua ætate adpellatos tradit, hic juxta illud Ἀρταβρῶν
λιμένα ponit. Præterea uterque cum Plin. IV, 22; consentiunt in
eo, quod e regione hujus promont. fuerint insulæ, Græcis a stanno,
κασσιτέρω, _Cassiterides_ dictæ, ad quas Silius forte h.l.
respexit, ubi de insulis Hispaniæ agit, quamvis eæ nusquam fuisse
videntur. Conf. et Mela III, 1.
363. _Aclyde_, non _Aclide_, Col. ut VIII, 550; vid. Intpp. ad
Virg. Æn. VII, 730, et ad Val. Fl. VI, 99; Lips. Poliorc. IV, 4,
et Salmas. ad Trebell. Claudium c. 14; _tereti veruto_ emend.
Cerda ad Virg. Æ. VII, 665. Sed differentiam forte inter _veru
Sabellum_ Maronis et _verutum Arbacorum_ Silii fuisse, idemque
_tenue_ simul et _teres_ esse posse, monet Drak.
364. _Lyndus_ alii, etiam Drak. et Lefeb. Sed est Λίνδος;
vid. not.
365. _Funda_, non _Fervida_, scripti; prob. etiam Dausq. propter
copulum _et_; _ferens_, h.e. inferens, movens, ex c. Col. et
priscis edd. restitui, idque non spernendum videbatur Drak., qui
conf. I, 386; X, 68; Stat. Th. III, 665; VIII, 76; add. Ovid.
Epist. VIII, 26. Sic et _ferre tela_ IX, 545; _vulnera_ forte
V, 235; certe ap. Virg. Æn. XI, 749; _f. plagam_ Æn. X, 797;
XII, 299: φέρειν πόλεμον, φόνον, θάνατον, ἄρεα, πῆμα, etc. Vulgo
_gerens_. Sed _serens_ ex emendat. N. Heins. recepere Drak. et
Lefeb. vid. ad I, 394; 235. _Baliaris_, non _Balearis_, Col.
Βαλλιαρίδες certe Straboni esse et Βαλιαρίδες Steph. Byz. monet
N. Heins. et Drak. laudat Tenull. ad Frontin. III, iii, 16, et
Salmas. exerc. Plin. p. 199.
366. _Gravidos_ ed. Ven. vid. ad I, 235.
Dat Carthago viros, Teucro fundata vetusto,
Phocaicæ dant Emporiæ, dat Tarraco pubem
Vitifera, et Latio tantum cessura Lyæo. 370
368. _Carthago_ Nova, quæ, Polybio Καινόπολις Polyæno _Phœnissa_, et
a sparti copia in vicinis campis _Spartaria_ et ἡ Σπαρταγενὴς Plin.
XXXI, 8; Anton. Itin. p. 396, ed. Wess. et Appian. Hisp. c. 12,
nobis vero _Cartagena_ dicitur, ab Hasdrubale paulo ante b. Punicum
II condita; vid. Polyb. II, 13; Strab. III, p. 157 sq., Bochart.
Chan. I, 35; Hard. ad Plin. XIX, 2, et Schweigh. V. Cl. ad Appian.
t. III, p. 218 sq.; Silius vero h.l. et XV, 192, Teucrum urbis
conditorem facit, ut Justin. XLIV, 3. Quosdam Teucri comites, non
ipsum huc venisse tradit Strabo l.c. De Teucro ejusque exsilio vid.
Heynii Exc. XXIII, ad Virg. Æn. I, et Jani ad Hor. Od. I, vii, 21.
De situ, dignitate, et interitu urbis vid. Livius XXVI, 42.
369. _Emporiæ_, Ἐμπορίαι Ptol. II, 6, nunc _Ampurias_, urbs Hisp.
Tarrac. prope Pyrenæos et mare mediterr. sita.
--_Phocaicæ_; cf. Liv. XXVI, 19. A Massiliensibus eam conditam
memorant Strab. III, p. 110, al. 159; Scylax in Periplo p. 2; Steph.
Byz. et alii: nam Massilia etiam Phocæensium colonia fuit. Cf.
omnino Liv. XXXIV, 9, et Plin. III, 3, seu 4, ex quibus etiam
intelligitur, cur _Emporiæ_ in plur. dicantur et Ἐμπορεῖον Δίπολις
Strab. l.c.
--_Tarraco_, hod. _Tarragona_, in ora Cataloniæ, unde pars Hispaniæ
olim Tarraconensis dicta: nam fuit quondam urbs in his oris
maritimarum opulentissima, teste Mela II, 6, ævoque Strabonis numero
civium ne ipsi quidem Carthagini cessit.
370. Cf. Plin. XIV, 6.
--_Tarraco Campano tantum cessura Lyæo_ iisdem fere verbis dixit
Martial. XIII, 118. _Lyæo Latio_, vinis Latii, quæ olim generosa
fuere, ut Falerna, Massica, etc.
369. _dant T._ R. 3, et Med. quod arridebat N. Heins. vid. ad v.
222 et 288.
370. _Lyeo_ quidam. Sed est Λυαϊος, quoniam vinum λύει, solvit
curas.
Hos inter clara thoracis luce nitebat
Sedetana cohors, quam Sucro rigentibus undis
Atque altrix celsa mittebat Sætabis arce,
Sætabis et telas Arabum sprevisse superba,
Et Pelusiaco filum componere lino. 375
Mandonius populis, domitorque insignis equorum
Inperitat Cæso, et socio stant castra labore.
371. _Thoracis_ linei, Drak. ad IX, 587; cf. ad v. 270.
372. _Sedetani_ prope Celtiberiam, cujus gentis caput Cæsaraugusta,
nunc _Saragossa_. Plin. II, 3; Ptol. II, 6.
--_Sucro_ oppidum apud Antonin. et Liv. XXVIII, 24 (hod. _Alzira_),
sed fluvius inter Saguntum et Carthaginem, nunc _Xucar_, ap. Plin.
III, 3; Ptol. II, 6, et Strab. III, p. 159.
--_rigentibus undis_, ut v. 671.
373. _Sætabis_, hod. forsan _Xativa_ in regno Valentiæ, ad fluvium
ejusdem nominis, qui in Sucronem influit.
--_altrix_, vid. ad I, 218.
--_celsa arce_, quia in colle sita.
374. _A Sætabi tertia in Europa lino palma_, etc. Plin. XIX, 1. Hinc
_sudaria Sætaba_, ap. Catull. epigr. XXV, cf. Casaub. ad Strab. III,
p. 99.
--Cf. ad v. 24, 25, et Plin. l.c.
375. _filum componere_, vid. ad I, 39.
376. _domitor equorum_, ut apud Virg. Æ. VII, 651 et 691, ubi vid.
Heyne.
377. _socio stant castra labore_, vid. ad v. 173.
372. _Sedetana_ Col. et Put. probb. N. Heins. et Draken.
_Hedetana_ emend. Modius. Veteres auctt. admodum variant.
_Sedetani_ memorantur Livio XXVIII, 24; XXIX, 1, 2; XXXI, 49;
XXXIV, 20: Σηδητανία Appian. Hisp. c. 77; _Edetani_, seu
_Hedetani_, Ἠδητανοὶ Ptolem. II, 6, et Plin. III, 3; Σιδητανοὶ
Strab. III, p. 112; _Editani_ Gruter. p. 481. Vulgatum _Sedentana_
tuentur J. Marca in Marc. Hispan. II, 6, et Dausq. Sed nemo
Sedentanorum mentionem facit.
373. _Sætabis_ Col. ut in marmorr., in numo ant. ap. Anton.
Augustin. Dial. VII, et in vetustis codd. Grat. Cyneg. 41;
Σαιταβὶς etiam Ptol. II, 6. Ita N. Heins. et Drak. Conf. Inscript.
ap. Murator. p. 1077, n. 4. Vulgo _Setabis_, ut et XVI, 475;
Σέταβις Strab. III, pag. 110 al. 160. Sic et ap. Plin. Præf. pr.
et III, 3; XIX, 1; _arte_, pro _arce_, quidam.
374. _sprevisse_ (ἀοριστῶς pro spernere) _superba_, scripti cum
R. 3; Parm. Med. quod et Dausq. amplectabatur. Vulgo _superbas_.
375. _linum c. lino_, vel _filum c. filo_ malebat Vlit. ad Grat.
Cyn. 41.
At Vettonum alas Balarus probat æquore aperto.
Hic adeo, quum ver placidum flatusque tepescit,
Concubitus servans tacitos, grex perstat equarum, 380
Et Venerem occultam genitali concipit aura.
Sed non multa dies generi, properatque senectus,
Septimaque his stabulis longissima ducitur æstas.
378. _Vettones_ populus Lusitaniæ circa Tagum, inter Durium et Anam.
--_probat_, pro ducit, ut sup. _agit_, _rapit_, _raptat_, _trahit_;
(nam poeta variat) propr. forte lustrat. _Probare_ certe est
examinare, inspicere v.c. opus, athletas, hostias apud Cic. Agr. II,
34; Verr. I, 54; Off. I, 40; _p. villam publicam_, ap. Liv. IV, 22,
ubi vid. Drak. Schmidius interpretatur: re ipsa demonstrat, egregios
esse in planis campis milites.
379. Cf. XVI, 365, 366. Constat, in Lusitania, circa Olisiponem opp.
(_Lisbonam_) et Tagum amnem, equas _Favonio flante_ obversas
animalem concipere spiritum, idque partum fieri et gigni
pernicissimum ita: sed _triennium vitæ_ non excedere. Ita Plin.
VIII, 42; cf. Varr. R. R. II, i, 9; Colum. VI, xxvii, 3 sq., et
Solin. c. 23. Silius pro triennio septem annos habet exemplo Virg.
Ge. III, 271 sqq., ubi vid. Cerda et Heyne. Verba Justini XLIV, 3,
hæc sunt: «Fabula ex equarum fecunditate et gregum multitudine nata,
qui tanti in Gallæcia et Lusitania, ac tam pernices visuntur, ut non
immerito vento ipso concepti videantur.»
380. _servans_, observans, ut VI, 384... 563; VII, 442... 522; VIII,
351; N. Heins. Add. V, 45; XV, 217; XVI, 317.
383. _stabulis_, h. equis stabulantibus, vel qui stabulis quam bello
aptiores sunt, ut _naufragia_, _servitia_, _aucupia_, etc. Ita
Dausq. cujus altera ratio: _his_ equis in _stabulis_, minus
probanda.
378. _Vectonum_ Col. h.l. et XVI, 366, ut in antt. exempl.
Cæsaris; Livii et Plinii. Sed _Vettonum_ reposui, quam scripturam
etiam defendit N. Heins. ad h.l. et ad Prudent. περὶ στεφ.
III, 187, etsi inf. XVI, 366, Dausq. carpit, qui idem sentiebat.
Gr. Οὐέττονες, et sic quoque ap. Gruter. p. 383, n. 7, et p. 591;
_Vasconum_ Parm. Vulgo _Vetonum. præit æquore_ conj. N. Heins. non
invito metro. Præstiterit _alis volat_, vel potius _alas rapit_,
ut ap. Virg. Æ. VII, 725; X, 178. Sed vid. not.
380. _perstat_ (h.e. stat, ut ap. Virg. Ge. III, 273.) Col. prob.
N. Heins. qui conf. v. 686, et VI, 385; sed ante hunc versum
nonnihil excidisse putabat; _præstat_ Ox. et Put. Vulgo _prostat_,
quod retinuit Lefeb. _prostrat_ quidam.
383. _Tertiaque_ nonnulli, quos Modius refutat ad Justin. XLIV, 3;
vid. not. _in stabulis_ corrig. D. Heins. _æstas_, non _ætas_,
Col. ut ap. Virg. Georg. III, 190; IV, 207; unde ne Dausq. quidem
displicebat.
At non Sarmaticos adtollens Uxama muros
Tam levibus persultat equis: hinc venit in arma 385
Haud ævi fragilis sonipes, crudoque vigore
Asper frena pati, aut jussis parere magistris.
Rhyndacus his ductor; telum sparus: ore ferarum
Et rictu horrificant galeas; venatibus ævum
Transigitur, vel, more patrum, vis raptaque pascunt. 390
384. Quæ de vitæ genere et armis notantur, Sarmatica sunt; Ern.
coll. Strab. VII, p. 480; ubi et equi Scythici ὀξεῖς καὶ δυσπειθεῖς
adpellantur, unde h.l. _crudus vigor_, ferocitas et contumacia
nondum arte domita.
385. _Tam levibus_, ad cursum agilibus; nam equi Ἴβηρες ἔασι θοοὶ
πόδας ἠνεμόεντας teste Oppiano, quem laudat Dausq. cf. ad v. 379.
--_persultant_ proprie equi.
386. _crudo_, vid. ad I, 405.
387. Cf. Virg. Ge. III, 208.
--_jussis magistris_, vid. ad I, 173, et Heins. ad Ovid. Epist.
XV, 83.
388. _sparus_, ut VIII, 521, εἶδος ἀκοντιοῦ in Gloss. Labb. Drak.,
qui laudat Donat. ad Liv. XXXIV, 15, et Pontan. in Gloss. prisco
Gall. h.v. cf. Heyne ad Virg. Æ. XI, 682.
--_ore ferarum_, etc.; cf. II, 156.
390. _rapta pascunt_ Sarmatas et Iberos, Dausq.
384. _Suvana_ Put. _Saunia_ Parm. Vulgo _Susana_, cujus nemo
meminit. _Suxama_ Col. unde _Uxama_ emend. N. Heins. quod recepi
cum Drak. et Lefeb. qui posterior _Sarmaticam_ urbis originem,
Heinsio ignotam, a _Jaxamatis_, gente Sarmatica, repetit. _Uxama_
memoratur Plin. III, 3; duplex Οὔξαμα ἀργέλλαι, et Οὔξαμα Βάρκα
Ptol. II, in Gallæciæ litore Marianæ III, 18, et Antonino in
itinere ab Asturica Cæsaraugustam; nunc forte _Osma_ ad Durium, in
vet. Castilia. Sed si poeta non omnem prorsus ordinem neglexit,
quod in urbibus quidem, non vero in partibus Hispaniæ describendis
fecit, h.l. vel Lusitaniæ, vel Hisp. Bæt. urbem designare debebat.
Forsan itaque leg. _Sucrana_, de qua v. Plin. III, 1; vel
_Cartama_, cujus opp. pulcherrima monumenta præclare exposuit
Carter. _Reise von Gibraltar nach Malaga_ p. 204 sqq.
387. _jussis magistri_ emend. Dausq. et recepit Cell.
388. _Rhyndacus_; non _Rindacus_, in priscis libris. Ῥύνδακος
Mysiæ fl.
Fulgent præcipuis Parnasia Castulo signis,
Et celebre Oceano atque alternis æstibus Hispal,
Ac Nebrissa Dionyseis conscia thyrsis,
Quam Satyri coluere leves, redimitaque sacra
Nebride, et arcano Mænas nocturna Lyæo. 395
391. _Parnasia Castulo_, vid. sup. ad v. 97.
392. _Hispal_, seu _Hispalis_, nunc _Sevilla_, Andalusiæ caput, urbs
Hisp. Bæticæ, ad dextram ripam Bætis, qui non procul ab ea in sinum
Gaditanum fluit, et hinc æstum marinum statis vicibus adcipit.
--_Hispalis_ ad Bætin fl. ubi sunt æstuaria ex oceano Gaditano
confluentia, de quibus, vid. Strab. III, p. 206 sq., et Plin. II,
97; Ern.
--_celebre Oceano_, h. magna, quam faciebat, mercatura.
--_alternis æstibus_, ἀψοῤῥόῳ ὕδατι, ut ap. Prop. II, xxvi, 54; cf.
XV, 226... 237.
393. _Nebrissa_, hodie _Lebrixa_, inter Hispalin et mare sita. Quæ
de sacris, vel orgiis Bacchi, ibi agitatis, memorantur, ad lusum
ingenii, ex similitudine voce. _Nebrissa_ et _nebris_ ortum,
referenda videntur. cf. tamen ad v. 101 sq., et ad VII, 171. Res,
vel loca _conscia_ dicuntur eorum, quæ in ipsis fiunt, vel quæ in se
continent. cf. mox v. 399; (ubi vid. Drak.) V, 23; VIII, 531; Heyne
ad Tibull. I, vii, 48, et Burm. ad Val. Fl. I, 5.
394. _Satyri leves_, agiles et veloces, vel leviter saltantes ac
salientes, ἐλαφροὶ, κοῦφοι, vel etiam hilares, læti, jocosi,
φιλοπαίγμονες, quibus _graves_, βαρεῖς, obponuntur. cf. Jani ad Hor.
Od. I, i, 31; II, xi, 6, et Burm. ad Val. Fl. I, 389.
395. _Nebris_, νεβρίς, pellis hinnuli, νεβρου, quam Bacchus et
Bacchæ gestabant, unde ille βασσαρεὺς, νεβρώδης, νεβριδόστολος, seu
νεβριδόπεπλος, hæ βασσαρίδες dicuntur. vid. Cl. Hermann. Mythol.
Lyricorum p. 261, 262, et Jani ad Hor. Od. I, xviii, 11.
--_Mænas nocturna Lyæo_, sacra nocturna celebrans, νυκτελοῦσα τὰ
Ὄργια, in honorem Bacchi, qui inde Νυκτέλιος, νύκτερος Orph. H.
LI, 4, et Virg. Georg. IV, 521, _nocturnus_ vocatur. Sed vid. V.L.
--_Lyæo arcano_, ut ἄῤῥητος et κρύφιος apud Orph. H. XXIX, 3, cujus
τελετὰς effari nefas est, vel cujus sacra secreto et noctu aguntur,
cujusque orgiis et mysteriis secessus, a profanis remoti et
phantasiæ incendendæ apti, conveniunt. Forte et poeta respexit ad
λικνοφόρους, vel κανηφόρους, quæ vannum mysticam Iacchi pluresque
cistas (λίκνα, seu κανᾶ) ferebant, in quibus τὰ μυστικα Bacchi, vel
Cereris erant recondita, de quibus vid. Spanh. ad Callim. H. in Cer.
v. 127.
391. _Fulgent_ ex. Put. recepi cum Drak. auctore N. Heins. Vulgo
_Fulget_, quod non minus probum. _Parsania_ Col.
393. _Dei Nysæis conscia_, vel etiam _concita_ pro _conscia_, quod
voc. mox sequitur, conj. N. Heins., quoniam secunda syll. in
_Dionysius_ corripi solet. Bacchus vero non tantum Διόνυσος, sed
etiam Διώνυσος et Διώνυσσος poetis dicitur v.c. Hom. Il. η, 132,
135; Odyss. ω, 74, et H. in Bacch. I, pr. Hesiod. Theog. vss. 940,
946. Callim. II. in Cer. v. 71, et Fragm. 171.
395. _arcano_ Col. et quidam alii, quod recepit Drak. non repugn.
N. Heins. Quos secutus sum, etsi tertium casum cum _nocturna_
junctum vix alibi reperias, unde non levis me suspicio tenet, pro
_arcano_ poetam _acclan̅s_, h.e. _acclamans Lyæo_, (clamans, io
Bacche! Evoe!) vel _orgia agens_, vel simile quid scripsisse, et
compendium scripturæ fraudi fuisse librariis; _hortando_ R. 3, et
Parm. Vulgatam lect. _Hortano_ ab Horta urbe, prope Nebrissam
sita, cujus tamen nemo mentionem facit, repetebat Marsus.
_Ortano_, h.e. _Oretano_, conj. Rosweidus, laudatus a Dausq., qui
ipse _hortanti_ proponebat; _Orthano_, vel rectius _Orthanæ_ h.e.
Baccho, ingeniose tentabat N. Heins. et prius valde arridebat
Drak. Ὀρθανὴς deus Atheniens. Priapo similis, et ab erecta, ὀρθῆ,
ut putant, virilitate dictus: Priapus vero Bacchi comes, (_B.
rustica proles_ Tibull. I, iv, 7) qui cum eo a quibusdam
confunditur. Vid. Meurs. Ath. Act. II, 14; quosque Heins. et Drak.
citarunt. Strab. XIII, p. 404, al. 587; Hesych. v. Ὀρθανὴς (non
Ὀρηθανὴς) Plat. in Phaone ap. Athen. Deipn. X, p. 441; Tzetz. ad
Lycophr. Alex. v. 538 (ubi Ὀρθανὴν leg. pro Ὀρθάγην) Palmer.
Exerc. in auctt. Gr. p. 783; Athen. I, 23, p. 30, et Voss. ad Mel.
II, 11, p. 133. Sed non ipse Bacchus Ὀρθανὴς dicitur, et tum duo
certe h.l. sum Bacchi nomina: _Lyæus_ enim, etsi propr. adject.
est, semper simpl. Bacchus vocatur. _Orthana_ tamen exhibet ed.
Genev. quod perperam ab editorr. Amstelod. in _Hortano_ mutatum
monebat Salvinius, a Drak. in fine Præfat. laudatus. _Orthane_,
græca forma, scripsit Lefeb. qui male interpretatur: redimita s.
n. et in O. Lyæo, h.e. cum orthane, phallo Ebræorum, quem gestat
in extremo thyrso. _Menas_ Dausq. Lefeb. et alii. Sed est Μαινὰς.
398. _Ter quinos decies_ conj. Mariang. Accurs. ad Auson. Epist.
X, 5, non improb. Lef.
Arganthoniacos armat Carteia nepotes.
Rex proavis fuit humani ditissimus ævi,
Ter denos decies emensus belliger annos.
Armat Tartessos, stabulanti conscia Phœbo,
Et Munda, Emathios Italis paritura labores: 400
Nec decus auriferæ cessavit Corduba terræ.
396. _Carteia_, ad Calpen promont. in ora oceani Gaditani (Liv.
XXVIII, 30), urbs olim inclita, metallis abundans (Diodor. VI, 9),
et primum a Phœnicibus inhabitata, deinde a Pœnis capta, quæ Græcis
quondam _Tartessos_ dicta, si fides habenda Plin. III, 1; Mell. II,
6; Pausan. Hellad. VI, p. 378, et Strab. III, p. 148, C, et 151, B;
quia forte post Tartessi excidium ejus mereatura et nomen Carteiam
translatum, quod suspicatur _P. Flores in Espanna Sagrada P. IX_.
Silius omnino utramque urbem distinguit, et Arganthonium Carteiæ
regem facit, non, ut alii, Gaditanum, et, ut plerique, Tartessiorum
regem: nam Carteiæ, Tartessi et Gadium nomina a veteribus permisceri
solent. Wessel. ad Antonin. Itin. p. 407, Carteiam putat esse, quæ
nunc _Rocadillo_ adpellatur. Carteiam vero Calpen esse, et,
Tartessus quæ fuerit, non constare, monet Vales. ad Exc. Peiresc.
pag. 72. Confer Schweigh. V.C. ad Appian. Hisp. c. 2, et inpr.
Carteri Itin. (_Reise von Gibraltar nach Malaga_), pag. 30... 69,
ubi copiose de fatis et situ Carteiæ disputat.
396... 398. _Arganthonium_ CL annos vixisse tradunt Anacr. ap. Plin.
VII, 48; Strab. III, p. 225; Phlegont. de longævis c. 4 (ubi vid.
Meurs.), Censorin. et Lucian. in Macrobiis; sed CXX annos memorant
Herodot. I, 163 (ubi vid. Wessel.); Lycophr. Schol. p. 94; Cic. de
Sen. c. 19, et Asin. Pollio ap. Val. Max. VIII, 13, ext. 4.
399. _Tartessus_, portos Hispaniæ, Phœnicum navigationibus
celeberrimus, inter duo Bætis ostia, cujus ne vestigium quidem ullum
Strabonis ætate reliquum fuit. Sed jam Salomonis ævo hæc urbs, vel,
quod Carter l.c. probabilius fecit, Carteia, tum תרשׁישׁ dicta,
mercatura inclaruit; vid. Bochart. Geogr. S. III, 7, p. 160... 165;
et Michaelis Spicileg. Georg. ext. hebr. post Bochartum P. I. p.
82 sq.
--_stabulanti conscia Phœbo_, ubi sol equorum stabula habet, et ad
hæc eos disjunctos ducit, h.e. occidit. Cf. VI, pr. X, 538, et Ovid.
Met. XIV, 416.
--_conscia stabulanti Phœbo_, quia ad Oceanum occiduum ultra
Hispaniam sita est; Ern. coll. v. 411, et Virgil. Æneid. lib. XI,
v. 913.
--_conscia_, vid. ad vers. 393.
400. _Munda_ ab hodierna ejusdem nominis urbe tertio Hispanorum
milliario aberat. De priscis ejus monumm. vid. Carter. l.c. p. 190
sqq. Prope eam Cæsar atroci prœlio cum Pompeii M. filiis conflixit,
vid. Strab. III; Dion. XLIII, p. 233; Liv. Epit. CXV; Flor. IV, 2;
Hirt. b. Hisp. c. 29 seqq.
--_labores Emathios_, calamitatem, qualem experti sunt in Emathia,
h.e. Macedonia, ad Philippos et Pharsalum, vid. Heyne ad Virg. Ge.
I, 489 sqq.
401. _Corduba_, nunc _Cordova_, Lucani et utriusque Senecæ patria.
--_auriferæ terræ_, Hispaniæ. Cf. I, 155... 228 sqq., et inpr. a
Drak. laud. Martial. IX, 61.
400. _Hemathios_ scripsere Drak. et Lef.
401. _æriferæ_ ex Plin. XXXVIII, 2, adfectate corrigi posse
notabat Dausq.
Hos duxere viros flaventi vertice Phorcys,
Spiciferisque gravis bellator Arauricus oris,
Æquales ævi; genuit quos ubere ripa
Palladio Bætis umbratus cornua ramo. 405
402. _flaventi vertice_, juvenis, vel pulcher. vid. ad I, 438.
403. _Spiciferis oris_, cultis terris agrisque, quibus Hispania
maxime Bætica excelluit, _gravis_, noxius et timendus, ut I, 412;
_aves cultis graves_ dixit Ovid. Fast. I, 683; de Bæticæ regionis
fertilitate vid. Plin. III, 1; ibid. XVII, 12, _olea non alia major
in Bætica arbor_. Ern.
405. _Palladio ramo_, oliva (vid. ad v. 324, et I, 238.) qua utraque
Bætis ripa consita est. Bene comparant Martial. XII, 100.
--_cornua_, vid. ad I, 415.
402. _Phorcys_ Col. nomen a Deo marino desumtum, qui Φόρκυς, seu
Φόρκυν, sed et Φόρκος (ut _Phorcus_ inf. X, 174) dicitur. Vulgo
_Phorcis_.
403. _Arauricus_ Col. ut V, 557. Ab _Araurio_, Galliæ Narbon. fl.,
qui aliis Rauraris vocatur, nomen deductum suspicabatur N. Heins.
_Aranticus_, _Aranthicus_, _Avaricus_ in reliquis libris.
405. _Bætis_, Βαῖτις, in membranis. Vulgg. _Bethis_, vel _Bætes_.
Talia Sidonius per campos agmina ductor
Pulvere nigrantes raptat, lustransque sub armis,
Qua visu comprendere erat, fulgentia signa,
Ibat ovans, longaque umbram tellure trahebat.
Non aliter, quoties perlabitur æquora curru, 410
Extremamque petit, Phœbea cubilia, Tethyn
Frenatis Neptunus equis; fluit omnis ab antris
Nereidum chorus, et sueto certamine nandi
Candida perspicuo connectunt brachia ponto.
407. _raptat_, raptim ducit, ut _rapit_ ap. Virg. Æn. VII, 725,
et X, 178.
408. _erat_, ἐξῆν.
409. Longe _umbram_, h.e. densam pulveris nubem excitat, exercitu
iter faciente.
410. Comparatio ad ducem, et, quæ eum sequuntur, copias spectat.
Conf. Virg. Æn. V, 816 sqq.
--_perlabitur æquora curru_, ut ibid. I, 147, 155, 156.
411. _Extremam Tethyn_, occident. Oceanum, cf. v. 60.
--_Phœbea cubilia_, cf. Ovid. Met. II, 68 seq.
412. _antris_, ut v. 49.
407. _lustransque_ scripti; _lustrasque_ R. 2. Vulgo _lustratque_.
410. _curru_ Colon. et Ox. Vulgatum _cursu_ male defendit Dausq.
414. _connectunt_ e Col. restituendum censebat N. Heins. ad h.l.
et ad Ovid. Epist. V, 48. Sed vulgata _convertunt_ loco forte non
movenda erat, judice etiam Drak., quia magis natantium, ut
_nectere_, vel _jungere brachia_ saltantium gestus exprimit.
At Pyrenæi frondosa cacumina montis 415
Turbata Pœnus terrarum pace petebat.
Pyrene celsa nimbosi verticis arce
Divisos Celtis late prospectat Iberos,
Atque æterna tenet magnis divortia terris.
415 sq. De transitu H. per Pyrenæum saltum cf. Polyb. III, 35, 40,
et Liv. XXI, 22.
418. _Prospectare_ et _spectare_ de situ urbium montiumque; vid.
Burmann. ad Phædr. II, 5.
--Montes Pyrenæi Hispaniam a Gallia dirimunt.
419. _æterna divortia_, δεινῶς de tantis montibus.
418. _late_ scripti. Vulgatum _alte_ tuetur Dausq., ut sit ὑψόθεν,
ex alto.
Nomen Bebrycia duxere a virgine colles, 420
Hospitis Alcidæ crimen; qui, sorte laborum
Geryonæ peteret quum longa tricorporis arva,
Possessus Baccho, sæva Bebrycis in aula
Lugendam formæ sine virginitate reliquit
Pyrenen, letique Deus, si credere fas est, 425
Causa fuit leti miseræ Deus: edidit alvo
Namque ut serpentem, patriasque exhorruit iras,
Confestim dulces liquit turbata penates.
420. Pyrenæi montes, quos Strabo III, fulminum ictu, et Diodor. V,
35 (ubi vid. Wessel.), ab igne pastorum, quo combusti sint, dictos
tradit, nomen h.l. adcepisse finguntur a Pyrene, Bebrycis, in his
montibus regnantis, filia, ab Hercule compressa, et a feris
discerpta. «Quæ de Hercule ac Pyrene traduntur, fabulosa in primis
arbitror,» Plin. III, 1.
422. Cf. I, 277 sq.
--_longa_, longinqua, longo spatio remota, vid. Drak. ad IV, 374; V,
9; VI, 628, et ad Liv. IV, 18; Heins. ad Ovid. Rem. Am. vers. 595,
et Broukh. ad Tibull. I, iv, 18.
423. Aula Bebrycis ultra Hispaniæ limitem in finibus Volcarum
quærenda, cf. v. 443 sq., et XV, 497. Bebryces postea Narbonenses
dicti, et diversi ab Asiaticis in Mysia. vid. Tzetz. ad Lycophr.
Cassandr. v. 516, et 1305.
--_Possessus Baccho_ ebrius. Vox _sæva_ vulgo refertur ad
crudelitatem Amyci, Bebrycum ad Pontum Euxinum regis, de quo vid.
Heyne ad Apollod. I, ix, 20, et II, v, 9. Tum poeta nomina
fabulasque confudit, ut sup. v. 253, et forte mox v. 427.
424. _formæ_, ἕνεκα.
422. _Geryonæ_, ut XIII, 201, scripti cum priscis edd. _Gerionis_
primus edidit Buschius in ed. Wolfii Basil. Gr. Γηρυόνης et
Γηρυὼν. Vid. Heyne ad Apollod. p. 386, et, quos Drak. laudat,
Heins. ad Virg. Æn. VIII, 202; ad Ovid. Epist. VIII, 9; ad Vellei.
Pat. I, 1; Gronov. ad Senec. Herc. fur. v. 1170, et Agamemn.
v. 841; Serv. ad Virg. Æn. VII, 662.
426. Vulgatam distinct. _miseræ, Deus edidit alvo. Namque_, etc.
mutavit N. Heins., qui et τὸ _patriasque_ pro _patrias_ ex
scriptis et editis ante Marsum libris restituit. Tum Pyrene
serpentem peperisse dicitur: quod quia offendit VV. DD., quum
tamen hæc narratio, teste, quem Drak. excitavit, Plin. III, 1, et
ipso quoque Silio v. 425, fabulosa inprimis fuerit; ex ingenio
hunc locum sanare conati sunt. Davis. ad Cæs. b. G. III, 20,
tentabat _edit ut alvo_, et Barth. _miseræ Deus: edita ut alvus
(Namque, ut serpentem, patrias e. i.) Confestim_, etc. Dausq.
_Deus: edidit_, vel _dumque edidit alvo_; (scil. Galaten f., ab
Hercule ex Celtici regis filia genitum, teste Diodor. V, 25,
p. 210) _Confestim dulces l. t. penates: Namque, ut serpentem, p.
e. i._, ut alias, _cane pejus et angue_. Docte Salmas. Epist. 85,
conj. _edidit alvo Namque ut Cenchream_; ut librarius _serpentem_,
cujus genus quoddam, maculis sparsum, instar milii granorum,
Κεγχρίης, Κεγχρίνης, seu Κεγχρίτης dicatur, ad oram notaverit,
idque postea in contextum irrepserit. Quod si verum est, vel poeta
Πυρήνην, Bebrycis regis f., ab Hercule compressam, cum Πειρηνῃ
Acheloi quæ ex Neptuno Κεγχρείαν peperit, confudisse, vel Salmas.
hunc errorem ei obtrudisse censendus est. Illud Lefeb., hoc
Draken. nobisque probabilius videtur.
Tum noctem Alcidæ solis plangebat in antris,
Et promissa viri silvis narrabat opacis; 430
Donec mœrentem ingratos raptoris amores,
Tendentemque manus, atque hospitis arma vocantem
Diripuere feræ: laceros Tirynthius artus,
Dum remeat victor, lacrimis perfudit, et amens
Palluit invento dilectæ virginis ore. 435
429. _noctem_, concubitiun, ut II, 503; _solis_ pro sola; nisi malis
antra deserta ab incolis, ut _desolata_ XII, 12, et οἰοπόλος passim
ap. Hom. interpretari cum Drak. qui laudat. IV, 560; Ovid. Epist. X,
129; XI, 84; ej. Am. III, vi, 50, et Rem. Am. 579; Val. Fl. IV, 5;
Sen. Hippol. 66, et Agam. 436; Gifan. Ind. Lucret. et VV. DD. ad
Tibull. I, ii, 35, et ad Prop. I, ii, 11; II, xv, 7.
430. Cf. Virg. Ecl. II, 5.
434. _Dum remeat victor_, occiso Geryone. Cf. I, 276, 283.
435. virgo, ut _puella_ et Gr. παρθένος, quæcumque in flore ætatis
est, etsi vel nupta est, vel jam peperit. vid. Gesner in Thes. hh.
vv. Jani ad Hor. Od. II, viii, 23; III, xi, 35, et xxii, 2; quique a
Drak. laudatur Serv. ad Virg. Ecl. VI, 47, et Æn. XI, 687. Sic et
νύμφη pro nupta. vid. Cl. Kœppen ad Hom. Iliad. γ, 130, et Heyne
Obss. ad Tibull. III, i, 21.
429. _in auris_ R. 3, et Med. _arvis_ quædam edd. antt. prob.
N. Heins.
At voce Herculea percussa cacumina montis
Intremuere jugis: mœsto clamore ciebat
Pyrenen; scopulique omnes ac lustra ferarum
Pyrenen resonant: tumulo tum membra reponit,
Supremum inlacrimans; nec honos intercidit aevo, 440
Defletumque tenent montes per secula nomen.
436. _percuti_, _feriri_, _quati_, _ici_, _pulsari_, _verberari_
dicuntur montes, vel loca clamore, voce, rumoribus, etc., vid. Drak.
ad IV, 7, Burm. ad Val. Fl. I, 743; II, 91; V, 273, et ad Ovid.
Fast. III, 741.
436. _At_, non _Ac_, Col. et Put. _motis_ malebat N. Heins.
_summis_ Burm. ad Val. Fl. II, 91.
439. _resonant_ scripti, et R. 2. Sed teste Lefeb. non nisi duo
MSS. id exhibent, et duo alii (qui sint, ut solet, tacuit)
_reboant_, quæ vulgata lectio tum omnino præferenda est, et
placuit etiam Drak. ut firma et stentoria Herculis vox declaretur;
_memorant_ Parm. et Med.
440. _intercidet_ duo scripti et R. 2; teste Lefeb. qui id
recepit.
Jamque per et colles, et densos abjete lucos
Bebryciæ Pœnus fines transcenderat aulæ.
Inde ferox quæsitum armis per inhospita rura
Volcarum populatur iter, tumidique minaces 445
Adcedit Rhodani festino milite ripas.
Aggeribus caput Alpinis, et rupe nivali
Proserit in Celtas, ingentemque extrahit amnem
Spumanti Rhodanus proscindens gurgite campos,
Ac propere in pontum lato ruit incitus alveo. 450
444. Hannibal, peragrato Volcarum agro, Rhodanum trajicit, cf.
Polyb. III, 41... 43, et Liv. XXI, 26... 28. _Volcæ_ in Gallia
Narbonensi sunt vel Tectosages, vel Aricomici, qui posteriores ad
Rhodanum usque, teste Strab. IV, p. 129, vel ad utramque ejus ripam
habitarunt, si fides habenda Liv. l.c.
445. _iter populatur_, hoc est, facit cum vastatione agrorum, ut
apud Virg. Æn. XII, 525. Lenz.
447. Ex Alpibus _caput proserit_, oritur, ut _extrahit amnem_. Cf.
Virg. Æn. VI, 831, et V.L.
448. _Proserit_ Col. ut ap. Lucan. IV, 412; Plaut. Asin. IV, i,
50; Avien. descr. orb. 342; 702; _exserere_ sup. I, 30; Sen. Herc.
fur. 594, et Œdip. 532. Ita N. Heins. et Drak. _Procidit_ Put.
Vulgo _Prosilit_.
449. _vortice_ coll. Virg. Ge. I, 481, conj. Lefeb. pro _gurgite_,
quod voc. mox vss. 452 et 457, repetitur. Drak. v. 452, commendat
Burm. emendat. _vorticibus anhelis_ coll. Claud. R. P. I, 25, ubi
tamen Heinsius ex MSS. et nostro loco _gurgitibus anhelis_
reposuit.
Auget opes stanti similis, tacitoque liquore
Mixtus Arar; quem gurgitibus complexus anhelis
Cunctantem inmergit pelago, raptumque per arva
Ferre vetat patrium vicina ad litora nomen.
Invadunt alacres inimicum pontibus amnem: 455
Nunc celso capite et cervicibus arma tuentur,
Nunc validis gurges certatim frangitur ulnis.
451. Rhodanus præter alios fluvios _Ararim_ ad Lugdunum, (vid. Liv.
XXI, 31; Polyb. III, 49) et, propior ostiis, _Druentiam_ (v. 468
sq.) excipit.
--_Auget opes_, confer ad I, 606.
452. _Arar_, vel _Araris_, (nunc _Saone_) ex Vogeso monte ortus,
tanta lenitate, ut cernere non possis, in utram partem labatur,
(vid. Cæs. b. Gall. I, 12.) Rhodanus vero rapido cursu fluit. Cf.
XV, 504; Plin. III, 4; Claud. Cons. Mall. Theod. vers. 53, in Rufin.
II, 111, et in Eutrop. II, 267; Lucan. I, 433; VI, 475.
454. Arar Rhodani nomen adcipit.
455. Conf. Polyb. et Liv. II. cc.
--_inimicum pontibus_, inpatientem pontis.
456. _arma tuentur_ scilicet ab aquæ injuria, scripti et editi
ante Nicandrum, qui primus _tenentur_ edidit; quod servavit Lefeb.
457. _undis_ Oxon. et Puteol. cum R. 3; Parm. Med.
Fluminea sonipes religatus ducitur alno,
Bellua nec retinet tardante Libyssa timore:
Nam trabibus vada, et injecta tellure repertum 460
Connexas operire trabes, ac ducere in altum
Paulatim ripæ resolutis aggere vinclis.
458. _Equorum pars magna nantes loris a puppibus trahebantur_,
Liv. l.l.
--_alno_, scapha, ex trunco alni excavatæ, ut IV, 491, et XII, 522,
ubi vid. Drak.
459. _Bellua Libyssa_, elephanti.
--_retinet_, remoratur transitum.
460. _vada_, flumen, vid. ad I, 52.
461. _trabes_, naves, pontis in modum junctas, cf. Polyb. III, 46,
et Liv. XXI, 28.
--_ducere in altum_, alveum fluminis, _aggere ripæ_, ab rate, a
terra in amnem porrecta, et parte superiore ripæ religata,
_resolutis vinculis_, quibus altera ratis huic erat copulata; ita
Liv. loc. laud. _gregis fremebundo_, fremebundi, _inlapsu_ in
fluvium (ut apud Liv. _excidere sævientes quidam in flumen_), vel
potius in ratem, _territus Rhodanus, stagnisque_, etc., aquis e
fundo fluvii erutis torquendo et agitando undas murmur emisit. Lenz.
460. _ratibus vada_ edd. Paris. prob. Dausq.
461. _operire rates_, quod et nobis in mentem venit, emend.
N. Heinsius qui et vers. 462, _revolutis_ malebat. Sed conf. Liv.
XXI, 28.
At gregis inlapsu fremebundo territus acris
Expavit moles Rhodanus, stagnisque refusis
Torsit arenoso minitantia murmura fundo. 465
463. Terror egregie ipsi fluvio tribuitur, cf. ad I, 48, et Virg.
Æn. VIII, 240, et IX, 125.
--_gregis_, ut _gregem elephantorum_ dixit Plin. V, 1; _equorum_,
Cic. Verr. II, 7; _asinorum_, Varr. R. R. II, 6; _armentorum_, Cic.
Phil. III, 12; _ducem gregis_, taurum, Ovid. A. A. I, 326. Conf.
Cerda ad Virg. Æn. I, 185.
--_acris Rhodanus_, ut _ferox_ IV, 61.
--Tum _acris_ est masc. gen. ut _somnus acris_ dicitur Ennio ap.
Priscian. Sed præstiterit jungere _gregis acris_, vel _acris_, h.e.
acres, _moles_, fortes et magnos elephantos.
464. _stagnis refusis_, vid. N. Heins. ad XIV, 349; Burm. ad Val.
Fl. V, 255; Heyne ad Virg. Georg. II, 163, et Æneid. I, 126.
465. _murmura_, fluctus sonantes.
463. _inlapsu_ Col. et Ox. _et lapsu_ Put. Vulgo _allapsu_. Mox
_atras Exp. moles_ conj. N. Heins. quod summopere blandiebatur
Drak. qui conf. Sidon. Apollin. XXII, 58, _nigrantes elephanti_;
Claud. laud. Stil. III, 351, _nigra cervice_; Lucan. VI, 208,
_squalenti tergo_; Avien. descr. orb. v. 777, _tætros elephantos_;
et Græv. ad Flor. II, 6; Add. inf. IV, 618, et IX, 240. Sed vid.
not.
Jamque Tricastinis intendit finibus agmen,
Jam faciles campos, jam rura Vocuntia carpit.
Turbidus hic truncis saxisque Druentia lætum
Ductoris vastavit iter: namque Alpibus ortus,
Avulsas ornos, et adesi fragmina montis 470
Cum sonitu volvens, fertur latrantibus undis,
Ac vada translato mutat fallacia cursu,
Non pediti fidus, patulis non puppibus æquus:
Et tunc, imbre recens fuso, conrepta sub armis
Corpora multa virum spumanti vertice torquens, 475
Inmersit fundo laceris deformia membris.
466. Imitat. Liv. XXI, 31.
--_Tricastini_ et _Vocontii_ inter Rhodanum et Druentiam, in
Delphinatu, habitabant.
467. _faciles campos_, ubi iter facile est, nec montibus impeditur,
ut _facilem adiri planitiem_ XII, 163. _Haud usquam impedita via,
priusquam ad Druentiam fl. pervenit_, Liv. l.c.
--_carpit_, vid. ad I, 569.
468. _Druentia_ (hod. _Durance_, cujus fons in _Mont Genevre_) non
nisi ad _Cabellionem_ (_Cavaillon_) navium patiens est.
--_Druentia_ hoc loco masculini generis, ut apud Strabonem ὁ
Δρουεντίας.
--_lætum_, hucusque prosperum et jucundum, _iter vastavit_, vastum,
h.e. asperum et durum fecit, vel vexavit, turbavit, ut _mentem
vastare_ dixit Sallust. Cat. 15, ubi vid. Corte. Sed cf. V.L.
471. Fluctus et venti _latrare_, _clamare_, _plangere_, _anhelare_,
_gemitum edere_ dicuntur: κῦμα βοάα dixit Hom. Iliad. ξ, 394; μεγάλα
βρέμει, Iliad. δ, 425; μεγάλ᾽ ἴαχε, Iliad. α, 482; Odyss. β, 428;
στόνῳ βρέμουσιν ἀντιπλῆγες ἀκταὶ Sophocl. Antig. v. 603, cf. I, 592;
V, 397, 398, IX, 516; Drak. ad hunc locum, et IV, 524; Burmann. ad
Valer. Flacc. lib. I, vers. 590; Virgil. Georg. lib. III, vers. 261,
et Æneid. lib. VII, vers. 588.
473. _æquus_, ut apud Virg. Georg. lib. III, v. 546.
474. Verba petita e Virg. Æn. I, 100 sq., et 116 sq.
--_sub armis_, armata.
475. _vertice_, id. qd. _vortice_, quæ antiqua scriptura est, ut
_vorsus_, _vortere_, etc. Drak. adscripsit verba Quintil. Inst. Or.
VIII, ii, 7: «Vertex est contorta in se aqua, vel quidquid aliud
similiter vertitur: inde propter flexum capillorum pars est summa
capitis; et ex hoc, quod est in montibus eminentissimum.» Cf. eund.
I, vii, 25; Var. L. ad II, 631; IV, 230; V, 513; VV. DD. ad Virg.
Æn. I, 117; VII, 31; Cellar. Orthogr. lat. T. II, p. 85; ed. III.
Harles. Drak. ad. h.l. et Heins. ad Val. Flacc. VIII, 332.
466. _intendit_ Put. h.e. tendit, contendit, ut in eadem
narratione _tetendit_ ap. Liv. XXI, 31, vel _intendit_ se, seu
iter, ut ap. Liv. IV, 19; X, 43; XXI, 29, 30; Cic. Mur. 9; extr.
Terent. And. II, ii, 6, et al. Conf. Heins. et Burm. ad Val. Fl.
VI, 540, 600; VII, 114; _incendit_ Ox. Vulgo _incedit_.
467. _Vocontia_ alii. Οὐοκόντιοι dicuntur Strab. IV, p. 128, sed
Οὐοκούντιοι p. 140.
469. _tardavit_ conj. N. Heins. _vexavit_, h.e. impedivit, Burm.
ut ap. XXXVI, 30; XLIII, 21. Id recepit Lefeb. coll. Gell. II, 6.
Withof. conj. _ductoris tristavit_, vel _lassavit_, ut apud Ovid.
Met. XI, 730; vel _stitit acris iter_.
Sed jam præteritos ultra meminisse labores
Conspectæ propius demsere paventibus Alpes.
Cuncta gelu canaque æternum grandine tecta
Atque ævi glaciem cohibent: riget ardua montis 480
Ætherei facies, surgentique obvia Phœbo,
Duratas nescit flammis mollire pruinas.
Quantum Tartareus regni pallentis hiatus
Ad manes imos atque atræ stagna paludis
A supera tellure patet: tam longa per auras 485
Erigitur tellus, et cælum intercipit umbra.
477. Memoriam priorum calamitatum delevit majus periculum novusque
terror, conspectis Alpibus incussus, de quarum transitu cf. Liv.
XXI, 32... 38, et Polyb. III, 49... 56.
479 sqq. Imago Alpium earumque altitudinis, quam pluribus, et
nimiis fere passimque obviis, coloribus poeticis exornavit, commode
præmittitur descriptioni periculosissimi et memoria dignissimi
itineris, quod Hann. primus hominum ingressus est.
480. _glaciem ævi_, æternam, perpetuam.
481. _surgenti obvia Phœbo_, præclare ad summam altitudinem
declarandam. Sol quam primum exoritur, et antequam adscendit,
adspicit jam Alpes occidentales, nec tamen radiis suis, qui montem
per totum diem feriunt, æternam glaciem liquefacit. Lenz.
483. Cf. Hom. Iliad. θ, 13 seq. Virg. Ge. II, 291, et Æn. VI, 577
seq.
486. _cælum_, lucis radios.
480. _Æquam ævi glaciem_ tentabat Barth. Adv. VI, 15; et _Æquævam
g._, scil. cum grandine, Dausq. et, qui præterea _tectæ_, ut
græcismus esset, malebat N. Heins. _Atque cui_ Ox. _Pæne ævi
glaciem_ conj. Withof.
481. _Ætheriæ_ in ed. Paris. 1531, irrepsit errore typogr. quem
D. Heins., Dausq., Cell. et alii temere descripserunt.
Nullum ver usquam, nullique æstatis honores:
Sola jugis habitat diris, sedesque tuetur
Perpetuas deformis hiems: illa undique nubes
Huc atras agit, et mixtos cum grandine nimbos. 490
Jam cuncti flatus ventique furentia regna
Alpina posuere domo: caligat in altis
Obtutus saxis, abeuntque in nubila montes.
487. _honores_, munera, fruges ac proventus, ut ap. Virg. Ge. II,
404; Cf. Burm. ad Grat. 376; Bentl. et Jani ad Horat. Od. I, xvii,
16. Τῶν Ἄλπεων τὰ μὲν ἄκρα καὶ τὰ πρὸς τὰς ὑπερβολὰς ἀνήκοντα,
τελέως ἄδενδρα καὶ ψιλὰ πάντ᾽ ἐστὶ, διὰ τὸ συνεχῶς ἐπιμένειν τὴν
χιόνα καὶ θέρους καὶ χειμῶνος· τὰ δ᾽ ὑπὸ μέσην τὴν παρώρειαν ἐξ
ἀμφοῖν τοῖν μεροῖν, ὑλοφόρα καὶ δενδροφόρα, καὶ τὸ ὅλον οἰκήσιμά
ἐστιν. Polyb. III, 55 extr.
492. Iterum poeta in altitudine Alpium exprimenda ingenio suo
indulget.
--_caligat obtutus_, ut fere _caligans fenestra_, quæ tam alta est,
ut despici vix sine oculorum vertigine possit, ap. Juvenal. VI, 31.
Mixtus Athos Tauro, Rhodopeque adjuncta Mimanti,
Ossaque cum Pelio, cumque Hæmo cesserit Othrys. 495
Primus inexpertas adiit Tirynthius arces:
Scindentem nubes, frangentemque ardua montis
Spectarunt Superi, longisque ab origine seclis
Intemerata gradu magna vi saxa domantem.
494. _Mimas_ altissimus Ioniæ mons, prope Chium ins. vid. Hom.
Odyss. γ, 172; Strab. XIII, pag. 645; Plin. V, 29; Ptol. V, 2, et
inpr. Spanh. ad Callim. H. in Del. v. 67.
495. _cesserit_ Alpibus altitudine.
496. Vid. ad II, 356. Verba _scindentem_, _frangentem_ et _domantem_
ad operosum ornatum spectant.
499. _Intemerata gradu_, nullis vestigiis humanis profanata, Drak.
coll. XV, 532, et XVII, 501 seq. _Perseus temeravit nubila volatu_
dixit Stat. Th. III, 463, et _oculis temerare profanis_ Claud. b.
Get. v. 102; _temerato litore_ Lucan. III, 194; conf. ad I, 11, et
II, 472. _Intemerata_, quoniam _sacri_ sunt _fines_, v. 501. _Sacra_
autem dicuntur maria, fontes, fluvii, arbores, et inpr. montes alti
cæloque propiores, propter numina, quæ in iis habitare credebantur:
homines enim, subtiliore quadam naturæ scientia destituti, totum hoc
universum, sidera, aerem, flumina, etc. dæmonibus, seu numinibus,
tanquam motus et agitationis auctoribus, plenum putant, cf. Spanh.
ad Callim. H. in Apoll. v. 112, et inf. IV, 70.
494. _Mimanti_ pro _Minanti_ e Col. revocavit N. Heins. coll.
Ovid. Met. II, 222, et Lucan. VII, 450; v. not.
495. _Phlegeo_ e Col. recepit Lef. et. ad gallicum edit. suæ
indicem, qui mihi ad manus non est, provocat. _Pholoe_ conj.
N. Heins. coll. Stat. Achill. I, 238, et al. Add. inpr. Lucan.
VII, 449. _Pindo_ volebat Dausq. ex Ovid. Met. II, 225, et Plin.
IV, 8; quod recepit Cell. putans vulgatam lect. _Pelio_ legibus
metricis repugnare. Vocatur quidem Πήλιον, sc. ὄρος; sed
δισσύλλαβος vox per συνίζησιν occurrit ap. Catull. a Dausq. laud.
et Virg. Ge. I, 281; Conf. Bentl. ad Hor. Serm. II, viii, 1; et
Gronov. ad Senec. Thyest. v. 233. Similiter _sinuatis_ inf.
VI, 226; VII, 503; X, 182. Conf. sup. ad v. 16. An leg. _Phiceo_,
vel _Phicio_? Τὸ Φίκειον, vel Φίκιον ὄρος in Bœotia, sedes
Sphingis; vid. Heyne ad Apollod. p. 601; _Æmo_ pro _Hæmo_
substituebat Spanhem. ad Callim. H. in Cer. 87.
At miles dubio tardat vestigia gressu, 500
Inpia ceu sacros in fines arma per orbem,
Natura prohibente, ferant, Divisque repugnent.
Contra quæ ductor (non Alpibus ille, nec ullo
Turbatus terrore loci; sed languida monstris
Corda virum fovet hortando, revocatque vigorem): 505
501. _Sacros fines_ Barth. Adv. X, 24, exponit, remotos ab usu
hominum; Cell. in quos non liceat hominibus penetrare. Sic _vetitas
vias_ adcipio IV, 788, et _inlicitas tentare vias_, ap. Val. Fl. I,
197; vel _inlicitas temerare undas_, ib. v. 627, ubi vid. Intpp.
502. _Natura prohibente_, ipsa invita, quse hanc ob causam arduos
montes esse jussit, ne pedibus humanis calcarentur. Lenz.
505. _fovet_, incendit, excitat, ut θάλπειν ἔρωτα, etc.
«Non pudet, obsequio Superum fessosque secundis,
Post belli decus atque acies, dare terga nivosis
Montibus, et segnes submittere rupibus arma?
Nunc, o! nunc, socii, dominantis mœnia Romæ
Credite vos, summumque Jovis conscendere culmen. 510
Hic labor Ausoniam, dabit hic in vincula Thybrim.»
506 sq. Cf. Liv. XXI, 30.
--_obsequio Superum_, etc., favore deorum perpetuaque rerum fortuna
_fessos_, emollitos, ut _f. luxu_ XII, 83.
507. _dare terga_, ut XII, 329, et ap. Prop. III, ix, 6, forma
loquendi, a bellica re petita, ut mox _submittere arma_.
509 sq. Cf. Liv. XXI, 35; Polyb. III, 54, et inf. IX, 213 sqq.
510. _Jovis culmen_, arcem, Capitolium.
--_mœnia Romæ summumque Jovis culmen_ etiam ipsas Alpes dici posse
existimat Lenz. coll. Polyb. III, 54, ἀκροπόλεως φαίνεσθαι διάθεσιν
ἔχειν τὰς Ἄλπεις τῆς ὅλης Ἰταλίας. Sed _Jovis culmen_ non bene Alpes
dixeris, et sublimior est sensus ille, quem et Liv. XXI, 35,
similiter expressit: _mœnia eos jam_ (ita pro _tum_ legendum
crediderim) _transcendere non Italiæ modo, sed etiam urbis romanæ:
uno, aut summum altero prælio arcem et caput Italiæ in manu ac
potestate habituros_.
504. _mæstus_ e scriptis recepit Drak. Sed tum H. simul mœstus et
nullo terrore turbatus fingitur, et vulgatum _monstris_, quod
multo aptius et concinnius est, indoctis librariis deberi, quis
sibi persuadeat? conf. Virg Æn. III, 307; V, 659; VII, 376, et
Heyne ad h.l. Hinc illud servavi ei parenthesin induxi; quod et
tacite Lefeb. fecisse video.
511. _et dabit hic_ Colon.
Nec mora: commotum promissis ditibus agmen
Erigit in collem, et vestigia linquere nota
Herculis edicit magni, crudisque locorum
Ferre pedem, ac proprio turmas evadere calle. 515
Rumpit inadcessos aditus, atque ardua primus
Exsuperat, summaque vocat de rupe cohortes.
514. Adroganter jubet, asperis locis inferri pedem, et propriam a
quovis sibi viam muniri.
--_crudis locorum_ græce pro, cr. locis, h. non perviis, seu nondum
calcatis, cf. ad I, 405: _cruda loca_, nondum trita, ut _rudis
Amphitrite_ Catullo LXIII, 11, mare navibus intactum.
515. _proprio_, quem primus ipse aperuit; N. Heins.
516. _Rumpit aditus_, vid. ad I, 54. Graviter ita et prima et
difficilis rei molitio exprimitur.
517. _Summa rupes_, non summum cacumen Alpium, sed primum, quod
Hannibal adscenderat, montis jugum. Lenz.
512. _quum motum_ emend. N. Heins. et vers. 515, _prono calle_,
quia agmen jam in collem erectum. Sed in Alpium cacumen nondum
evasisse, monet Draken.
Tum, qua durati concreto frigore collis
Lubrica frustratur canenti semita clivo,
Luctantem ferro glaciem premit: haurit hiatu 520
Nix resoluta viros, altoque e culmine præceps
Humenti turmas operit delapsa ruina.
518 seq. Bene comparant Petron. 123. «Sed postquam turmæ nimbos
fregere ligatos, Et pavidus quadrupes undarum vincula rupit,
Incaluere nives; mox flumina montibus altis Undabant modo nata; sed
hæc quoque justa putares. Tum vero malefida prius vestigia lusit,
Decepitque pedes: passim turmæque virique Armaque congesta strue
deplorata jacebant.» Cf. et Liv. XXI, 35 et 36.
--_concreto frigore_, ut ap. Virg. Ge. II, 376.
--_qua lubrica semita frustratur_ sc. pedem (nisi malis Hannibalem),
certum vestigium terræ imponere non sinebat _canens clivus_, nive
obductus, Hannibal _premit glaciem_ sc. pedibus, incedit cum
exercitu super glaciem, _luctantem ferro_, quæ armis et militibus
resistebat, eos quasi subplantabat et prosternebat, etc., quas
ærumnas Pœni in descensu potius passi sunt teste Liv. XXI, 36. Lenz.
521. _e culmine_, non _a c._ scripti.
522. _Umenti_ Col. vid. ad II, 125. _Viventi_ Oxon. _Viventis_
Put. Hinc _Uventi_ legendum putabant N. Heins. ad h.l. et ad Ovid.
Amor. III, v, 6, et Gronov. Diatr. Stat. c. 24. Sed vid. ad
II, 469. _Undanti_ audacter reposuit Lefeb. qui male provocat ad
Petron. v. 122. Vulgatum _Viventes turmas_ mordicus tenebat Dausq.
quia viventes efficacius, quam si mortuos operiri dicas.
Interdum adverso glomeratas turbine Corus
In media ora nives fuscis agit horridus alis:
Aut rursum inmani stridens avulsa procella 525
Nudatis rapit arma viris, volvensque per orbem
Contorto rotat in nubes sublimia flatu.
524. _fuscis alis_, ut XII, 617, quæ atras nubes adducunt, unde et
venti dicuntur _nigri_, _picei_, etc. Cf. Val. Fl. VI, 494, et quos
ibi Ill. Harles. laudat, Broukh. ad Tibull. II, i, 89, et Stanley ad
Æschyli Prom. v. 88.
525. Invertit Maroniana Æn. I, 102.
527. _Contorta flatu_, turbine.
523. _glomeratas_, non _glomeratus_, Colon.
525. _sursum rapit_ conj. N. Heins.
526. _Nudatis viris_, non _Audacis viri_, Col.
Quoque magis subiere jugo, atque, evadere nisi,
Erexere gradum, crescit labor: ardua supra
Sese aperit fessis, et nascitur altera moles, 530
Unde nec edomitos exsudatosque labores
Respexisse libet; tanta formidine plana
Exterrent repetita oculis, atque una pruinæ
Canentis, quacumque datur permittere visus,
Ingeritur facies. Medio sic navita ponto, 535
Quum dulces liquit terras, et inania nullos
Inveniunt ventos securo carbasa malo,
Inmensas prospectat aquas, ac victa profundis
Æquoribus fessus renovat sua lumina cælo.
530. _altera moles_, laboris species et molestia, _nascitur_,
oritur, adparet.
531. _Unde_, ex qua altitudine; quæ tanta erat, ut vix sine quadam
oculorum animique vertigine despicere possent.
--_altera moles_, novus collis, _unde_, de quo. Lenz.
533. _pruinæ_, gelu, seu nivis, ut IV, 744, et ap. Virg. Ge. II,
376; III, 368; IV, 518.
534. _permittere_, mittere. Ubivis nil nisi nivem conspiciunt, qua
totus mons obrutus est, et acies oculorum obtunditur: quod egregia
comparatione illustratur.
536. _inania_, vento non inflata.
537. _securo_, a vi ventorum, quoniam hi quiescunt.
538, 539. Oculos _lassare_, _vincere_ et _consumere_ dicuntur
æquora omniaque ea, quibus videndis diu intenti sunt, quia tum eadem
semper rerum facies redit, nec quidquam novi et jucundi obfertur,
cujus varietate oculi reficiantur quasi et recreentur: παπταίνων
ἐμόγησα dixit Musæus Amor. Leandr. et Herus v. 78. Cf. v. 157, ad
VII, 470; Burm. ad Val. Fl. III, 661, et VI, 174. --ἔκαμον δὲ μοι
ὄσσε Πάντη παπταίνοντε πρὸς ἠεροειδέα πέτρην, dixit Homerus, Odyss.
μ, 232. Lenz.
538. _victa_, fessa.
539. _renovat_, recreat.
--_cælo_, ejus adspectu.
529. _Erepsere gradus_, h.e. lento gradu et quasi repentes montem
transcenderunt, suspic. N. Heins. et _Erepsere gradu_ edidit
Lefeb. Cf. XIII, 332; XV, 617; Hor. Sat. I, v, 79, Stat. Th.
VII, 451. Enimvero Pœni nondum superaverant Alpes, sed _evadere
nituntur_ et in adscendendo clivo _gradum erigunt_, h.e. altius
tollunt: ut taceam, nos _gradu_ non repere.
532. _plana_, quæ arduis et præruptis obponuntur, non _plena_,
Col. et Ox. idemque jam conj. Dausq. conf. Heins. ad Ovid. A. A.
II, 243.
534. _promittere_ Col. quod prob. N. Heins. et recepit Lefeb. ut
sit, extendere oculos, ut _p. capillum ac barbam_ ap. Liv. VI, 16;
_p. tela_ in veterr. ed. Rom. Hirt. B. G. VIII, 9; _p. ramos_ ap.
Colum. V, 6, et ibid. VII, 8; _trans maria promitti_ ex emendat.
N. Heins. quam et adhibet ap. Lucret. IV, 687, 694.
Jamque, super clades atque inportuna locorum, 540
Inluvie rigidæque comæ squalore perenni
Horrida semiferi promunt e rupibus ora;
Atque effusa cavis exesi pumicis antris
Alpina invadit manus, adsuetoque vigore
Per dumos, notasque nives, atque invia pernix 545
Clausum montivagis infestat cursibus hostem.
Mutatur jam forma locis: hic sanguine multo
Infectæ rubuere nives: hic, nescia vinci,
Paulatim glacies sedit tepefacta cruore;
Dumque premit sonipes duro vestigia cornu, 550
Ungula perfossis hæsit comprensa pruinis.
540 seq. Cf. Liv. XXI, 33; Polyb. III, 51... 53.
542. _semiferi_, barbari homines montani.
547. _sanguine multo_ ob stragem Pœnorum Alpinorumque.
550 seq. Cf. Polyb. III, 55, et Liv. XXI, 36, extr.
--_premit vestigia_, ut ap. Virg. Æn. XI, 788.
540. _super cautes_, vel _calles_ scribendum videbatur N. Heinsio.
Sed _super clades_ est, præter stragem, vel ærumnas et
calamitates; vid. ad lib. I, v. 40.
543. _effusa_ scripti; vid. not. ad II, 151. Vulgatum _evulsa_
perperam præferebat Dausq. ut sit emphasis eos notans, qui vi
quadam de novo adsumta, vel expromta se alicunde agunt; quum
potius invitum ac difficilem motum innuat.
549. _cruori_ malebat N. Heins.
551. Vulgg. _compressa_. Sed _comprensa_, vel _deprensa_ corrig.
N. Heins. et prius cum Lefeb. recepi, quia _premit_ proxime
præcessit.
Nec pestis lapsus simplex: abscisa relinquunt
Membra gelu, fractosque asper rigor amputat artus.
Bis senos soles, totidem per vulnera sævas
Emensi noctes, optato vertice sidunt, 555
Castraque præruptis suspendunt ardua saxis.
552, 553. Nec jumentorum lapsus unica calamitas fuit, sed adcessit
etiam hæc, ut pedes, in acuta et rigida glacie hærentes,
frangerentur.
554. Nono id die factum, Polyb. III, 53, et Liv. XXI, 35, tradunt,
et forma orationis ut ap. Virg. Æn. III, 203. Drak.
--_per_, inter, _vulnera_, quæ ad membra fracta et vulnerata,
pugnasque cum montanis initas spectant.
555. _optato vertice sidunt_, ut ap. Virg. Æn. VI, 203.
556. _suspendunt_, vid. ad I, 128.
552. _lapsu_ ex emend. N. Heins. tacite recepit Lefeb. _abscisa_,
non _abscissa_, scripti, ut X, 52, 148. _Abscidere_, vel
_abcidere_ (unde _abscisus_, vel _abcisus_ et _abscidit_, seu
_abcidit_, media producta), ex _abs_, vel _ab_ et _cædere_;
_abscindere_ vero (unde _abscissus_ et _abscidit_, media correpta)
ex _ab_ et _scindere_ compositum est; vid. quos Drak. ad XV, 473,
laudat, Heins. ad Val. Fl. I, 837; ad Prudent. Apotheos. v. 945;
Gronov. ad Liv. XLIV, 5; ad Sen. Phœniss. 194, et Muncker. ad
Fulgent. I, 2; Add. Heins. ad Virg. Ge. II, 23; Æ. IV, 590, et
conf. inf. ad VII, 643.
554. _per scrupea_, vel _lubrica_ conj. N. Heins.
556. _proruptis_ ed. Lefeb. qui id in quibusdam libris antt.
reperiri testatur; _ostendunt_ Med.
At Venus, ancipiti mentem labefacta timore,
Adfatur genitorem, et rumpit mœsta querelas:
«Quis pœnæ modus, aut pereundi terminus, oro,
Æneadis erit? et quando terrasque fretumque 560
Emensis sedisse dabis? cur pellere nostros
A te concessa Pœnus parat urbe nepotes?
Alpibus inposuit Libyen, finemque minatur
Imperio: casus metuit jam Roma Sagunti.
557 sqq. Similis oratio Veneris ap. Virg. Æn. I, 229 sq., et inpr.
X, 16 sqq. Dea Romanis suis timet et de periculo ipsis inminente
queritur, quasi hostis jam ad mœnia urbis esset.
--_mentem labefacta_, ut ap. Virg. Æn. IV, 395.
558. _rumpit querelas_, vid. ad I, 95.
561. _sedisse_ h.e. fixas sedes et pacem.
563. _Libyen_, παθητικῶς, pro exercitu Pœnorum, ut II, 311, et ap.
Virg. Æn. I, 68. Auget rem, ut magis moveat Jovem; Mars.
560. _ecquando_ non male conj. N. Heins. et recepit Lefeb. Cf.
Intpp. ad Virg. Æn. III, 341. Val. Fl. II, 395.
Quo Trojæ extremos cineres, sacramque ruinam, 565
Assaracique larem, et Vestæ secreta feramus,
Da sedem, genitor, tutisque jacere: parumne est,
Exsilia errantes totum quæsîsse per orbem?
Anne iterum capta repetentur Pergama Roma?»
565, 566. Hæc quoque δεινῶς et cum mœroris sensu dicta. Cf. Heyne
ad Virg. Æn. V, 787; IX, 259, et Exc. IX, ad Æn. II.
--_sacra ruina_, ut _Trojæ cineres_, vel potius Palladium διϊπετὲς,
quod cum Penatibus et igne sacro etiam conjunxit Lucan. IX, 990 sq.
Cf. ad I, 251.
568. Cf. Æn. III, 4.
569. Possis hæc ita explicare: An fata Trojæ bis captæ (vid. ad I,
43.) repetentur, Roma bis capta, quam primum Galli expugnarunt? an
Romanis eadem, quæ Trojanis, obtingent? vel: an, Roma iterum capta,
Troja restaurabitur et Pergama recidiva erunt? vel etiam: _an iterum
repetentur Pergama_, h.e. an iterum Romani, a Trojanis oriundi,
Trojam revertentur, Roma capta.
569. _repetuntur_ R. 2.
His Venus; et contra genitor sic deinde profatur: 570
«Pelle metus, neu te Tyriæ conamina gentis
Turbarint, Cytherea: tenet, longumque tenebit
Tarpeias arces sanguis tuus: hac ego Martis
Mole viros spectare paro, atque expendere bello.
570. Manifesta imitatio Maronis Æn. I, 254 sqq., ubi vid. Heyne, et
Exc. XIV, ad Virg. Æn. VI, p. 669. Silium tamen cum eo et novis
sententiis imaginibusque, et verborum ornatu contendisse videbis.
Forte et respexit Æ. VI, 766... 888. Conf. ad I, 125.
573, 574. Hoc tam gravi bello Romanorum virtutem exercere et
explorare, vel ex ejus eventu æstimare constitui. Causam vid. inf.
IV, 603, 604, et cf. sup. v. 163 sq., et Flor. I, 13.
570. _Sic Venus_ malebat Withof. _at contra_ ex emend. N. Heins.
reposuit Lefeb. coll. Virg. Æn. I, 325; X, 16.
571. _ne_ refinxit Lefeb. pro _neu_, quod non nisi pro _neve_ et
post _ne_ poni putat. Sed _neu_, seu _neve_, μήτε, vel _ne_ et
_aut ne_, præmisso _ne_, sive _ut_; vel, quod non minus usitatum
est, _nec_, _neque_, _et non_ significare, quodvis lexicon eum
docere poterat.
Gens ferri patiens, ac læta domare labores, 575
Paulatim antiquo patrum desuescit honori;
Atque ille, haud unquam parcus pro laude cruoris,
Et semper famæ sitiens, obscura sedendo
Tempora agit, mutum volvens inglorius ævum,
Sanguine de nostro populus, blandoque veneno 580
Desidiæ virtus paulatim evicta senescit.
575 seqq. Romani ab antiqua virtute et severiore majorum
disciplina paulatim desciscunt. Conf. præclara loca Hor. Od. II, 15,
tota, et Juven. XIV, 160 seq.
--_ferri_, belli ejusque ærumnarum.
--_læta domare labores_, φιλόπονος, φιλοκίνδυνος, φιλοπόλεμος.
578. _sedendo_, vid. ad v. 142.
579. Verba Maroniana, ex h.l. explicanda, Æn. XII, 397, ubi vid.
Heyne in Exc. IV. Conf. sup. ad v. 123 et 145.
--_mutum_, ut _surdum_ et _cæcum_. Cf. ad VI, 75, et Ernesti clav.
Cic.
--_volvens_, doctius quam agens, ut apud Virgil. Georgic. lib. II,
vers. 295. Proprie anni se volvere, seu volvi dicuntur v.c. Æneid.
lib. I, v. 234, 269; et lib. IX, v. 7; περιτελλομένων ἐνιαυτῶν, Hom.
Iliad. β, 551; θ, 404.
580. _Blandum venenum_ præclare tribuitur _desidiæ_, quæ in mentes
hominum, illecebris ipsius inretitas delinitasque, sensim, instar
veneni, se insinuat. Cf. VII, 260; XI, 550; XIII, 536.
581. _senescit_, conf. ad II, 457.
581. _effeta_ in mentem veniebat N. Heins. Nihil mutat Drak., qui
monet, _evicta_ esse penitus victa. Conf. Broukh. ad Prop. IV,
vii, 2; Intpp. ad Hor. Od. I, v, 8 al. Nec tamen hæc emphasis, ut
vulgo fit, nimis sectanda est.
Magnæ molis opus, multoque labore parandum,
Tot populos inter, soli sibi poscere regna.
Jamque tibi veniet tempus, quo maxima rerum
Nobilior sit Roma malis. Hinc nomina nostro 585
Non indigna polo referet labor: hinc tibi Paulus,
Hinc Fabius, gratusque mihi Marcellus opimis.
584. Ad consilium Silii sufficiebat, non nisi viros bell. Pun. II
claros, gentemque Flaviam, poetæ temporibus regnantem, laudasse.
--_maxima rerum_, ut ap. Virg. Ge. II, 534, ubi vid. Burm. et Heyne.
585. _Nobilior sit Roma malis_, ipsis malis cladibusque animosior,
major et illustrior. Drak. laudat Sidon. Apoll. V, 65; VII, 6 (ubi
vid. Savar.), et verba Liv. XXVI, 41: «Ea fato quodam data nobis
sors est, ut magnis omnibus bellis victi vicerimus.» Add. Liv. XXII,
37, pr. XXVII, 14, et inpr. splendid. loc. Hor. Od. IV, 53... 68,
ubi vid. Jani.
586. _Paulus_, L. Æmilius Paulus, Macedonici pater, _animæ magnæ
prodigus, superante Pœno_, Hor. Od. I, xii, 37.
587. _gratusque mihi Marcellus opimis_, vid. ad I, 133.
585. _huic_ R. 3.
587. _gratisque_ malebat N. Heins.
Hi tantum parient Latio per vulnera regnum,
Quod luxu, et multum mutata mente nepotes
Non tamen evertisse queant. Jamque ipse creatus, 590
Qui Pœnum revocet patriæ, Latioque repulsum
Ante suæ muros Carthaginis exuat armis.
Hinc, Cytherea, tuis longo regnabitur ævo.
590 sq. Jam natus est P. Scipio Africanus; cf. var. lect. et VII,
487 sq.
593. Postea Imperatores, seu Augusti diu summæ rerum præerunt.
591. _revulsum_ conj. Drak. et recepit Lefeb. coll. VII, 489, et
XVI, 636; quum Scipio, bellum in Africam transferendo, Hannibalem
ab Italia invitum abstraxerit (_extorserit_ Flor. II, 6, extr.),
non vero repulerit, numquam in Italia cum eo congressus. Sed
quoties _repellere_ δεινῶς pro arcere, avertere, dicitur?
Exin se Curibus virtus cælestis ad astra
Efferet, et sacris augebit nomen Iulis 595
Bellatrix gens baccifero nutrita Sabino.
594. Sequitur nunc Flaviæ gentis elogium, splendidissimo verborum
ornatu expressum, et v. 607 sqq. ubi de Domitiano agitur, quo
regnante poeta carmen hoc composuit, in summam turpemque adulationem
compositum, quæ eo magis displicet, quod Jupiter loquitur.
Quodammodo tamen, si non defendi, certe excusari potest, si miseram
illorum temporum hominumque doctorum conditionem reputaveris. Hinc
similia poetarum loca v.c. Val. Fl. I, 7 sq., et inpr. Statii passim
obvia. Huc adcedit, quod Silius h.l. res Romanas vaticinio exponit,
unde facile ad graviorem spiritum adsurgere, resque amplificare et
ad miraculum evehere poterat.
--Tum regnabit «gens Flavia, obscura illa quidem, ac sine ullis
majorum imaginibus, sed tamen reipubl. nequaquam pœnitenda,» ex
Sabinis orta, quorum princeps urbs Cures, vid. Sueton. Vesp. c. 1, 2
et 12.
595. Augebit numerum _sacrorum_ h.e. Divorum, consecratorum Cæsarum;
nisi malis _sacris_ pro substant. et _Iulis_ pro Iuliis, seu Iuleis
adcipere, ut sensus sit: augebit numerum sacrorum imperialium (ut
_Iuleæ olivæ_ et _habenæ_, ap. Martial. IX, xxxvi, 9, et civ, 15),
vel flaminum, quales primum D. Julius Cæsar, et deinde Cæsares Juliæ
gentis habuerunt, addito Flavialium collegio, quod una cum templo
splendidissimo patri fratrique sacravit Domitianus. De utroque vid.
Suet. Domit. 4, 15 et 17. VV. DD. ad Val. Fl. I, 15; Panuin. Civ.
Rom. c. 27; Reines. Inscr. 49; et Spanh. de V. et P. N. p. 611 (T.
II, p. 276).
596. _Sabino_ agro _baccifero_, olivis abundante; cf. Martial. IV,
iv, 10; Virg. Æn. VII, 711; Juven. III, 85.
--_Sabinum_ de Vespasiano, et mox _patrem_ de Marte, vel Romulo
adcipit Lefeb. Male!
595. Versus hic in edd. Marsi operarum errore, (nam in Comment.
eum illustravit) et hinc temere in aliis prorsus omittitur, in
Parm. autem et Med. sequenti postponitur. _Exseret_ Col. et R. 3;
quod respuit N. Heins. sed restituit Lefeb. et placere potest,
quia ignobilitatem gentis Flaviæ, nunc primum in lucem quasi
protractæ, vividius exprimit; vid. not. et ad I, 30. Forma tamen
orationis paullo insolentior est et durior; _sacris Iülis_ Parm.
vid. Heins. ad Val. Flacc. I, 9; _Iulus_ scripti, R. 3. Med. Vulgo
_Iuli_. [“ad I, 30”: in Not.]
596. _bacifero_ quidam, prob. N. Heins. ad VIII, 134, et XV, 535;
quibus locis Drak. monet, utroque modo scribi posse, etsi non
desint, qui ita distinguant, ut _bacca_ sit fructus arboris,
_baca_ vero gemma, unio. Utrumque tamen in optimis MSS. plerumque
_baca_ dicitur; _pacifero_ edidit D. Heins. et conj. Voss. ad
marg. ed. Junt. Male! [“XV, 535” recte XV, 532]
Hinc pater ignotam donabit vincere Thulen,
Inque Caledonios primus trahet agmina lucos:
Compescet ripis Rhenum, reget inpiger Afros,
Palmiferamque senex bello domitabit Idumen. 600
597. _pater_, Vespasianus, vincet _Caledonios_ (in Britannia
barbara, nunc Scotia), h.e. Britannos. Vid. Sueton. Vespasian. cap.
4; Tacit. vit. Agricol. cap. 13 et 17; Valer. Flacc. lib. I, 7 seq.
--_donabit vincere_, al. _dabit_, δώσει, Hom. Conf. supra vers. 136.
--_Thule_ extremi septemtrionis insula, veteribus _ignota_, quorum
alii Schetlandiam, alii Islandiam, alii denique Scandinaviæ penins.
(Sueciam et Norwegiam) intellexisse putantur. Cf. Ill. Voss. ad
Virg. Ge. I, 30; Dietz. ad Mel. III, 6, p. 57, _Schwedische
Bibliotek_, P. I, §. 12, p. 22 seq.; Cel. Schlözer. _Allgem. Nord.
Gesch._ (_Allgem. Welthistorie_, T. XXXI), p. 14... 20, 62, 70, 160
seq., 201 sq. «Insulam Vecten, Britanniæ proximam, in ditionem
redegit,» teste Suet. c. 4. Pro ea _Thulen_ posuit poeta.
598. _lucos_, silvam Caledoniam, notam ex Ptol. Flor. I, 17; Plin.
IV, 16; Cæs. b. Gall. III, 10.
599. «Legatus legionis in Germaniam missus est, et sortitus Africam
integerrime, nec sine magna dignatione, administravit,» Sueton.
c. 4.
--_Rhenum_, ejus adcolas.
600. Senex Judæam in provinciæ formam rediget. Vid. Suet. c. 4; Tac.
Hist. I, 10; III, 4; V, 10.
--_Palmiferam Idumen_, cf. VII, 456; et Virg. Ge. III, 12, ubi vid.
Heyne.
597. _Hinc_, non _Huic_, scripti et edd. antt.
Nec Stygis ille lacus, viduataque lumine regna,
Sed Superum sedes, nostrosque tenebit honores.
Tum juvenis, magno præcellens robore mentis,
Excipiet patriam molem, celsusque feretur,
Æquatum imperio tollens caput: hic fera gentis 605
Bella Palæstinæ primo delebit in ævo.
At tu transcendes, Germanice, facta tuorum,
Jam puer auricomo præformidate Batavo.
601, 602. Cf. Virg. Ge. I, 503; Æn. I, 289, 290; et Hor. Od. I, ii,
45 sq.
--_viduata lumine regna_, ut ap. Virg. Cul. v. 372, ubi vid. Intpp.
603. _juvenis_, Titus.
--_præcellens robore mentis_, cf. Suet. Tit. c. 3; Tac. Hist. II, 1.
604. _molem patriam_, paterni imperii; vel majestatem et potentiam
patris. Vide Gronovii Observat. I, 21 extr.
606. Confer Sueton. ibid. cap. 5; Tacit. Histor. lib. V, i, 10 seq.;
et Joseph. de b. Jud.
607. Laudes Domitiani, ut XIV, 687 sq.
--Vers. 607, quod jam Drak. monuit, spectat ad expeditionem, quam
anno Chr. LXX et ætatis circiter XIX, in Germanos suscepit, et ad
duplicem de iis triumphum cognomenque _Germanici_ propter victoriam
imaginariam a. Chr. LXXXI, ab ipso sumtum. Vid. Dodwell. Annal.
Stat. §. 8; Suet. Dom. 2, 6, 13; Tac. Agr. 39 sq.; et Hist. IV, 85
sq.; Martial. II, 2; VIII, 26 al.; Stat. Silv. I, 1; IV, 1 al.
--_transcendes_, ut apud Sen. Troad. 702, et Thyest. 912.
608. _puer_ ex usu Romanorum dicitur. Cf. IV, 130, 454; Duker. ad
Flor. II, 6, p. 296, et simil. loc. Martial. II, 2.
--_auricomo Batavo_, Germanis, quibus, æque ac Gallis, crinis tam a
natura, quam ab arte rutilus est; cf. IV, 202, et Tac. Germ. c. 4,
ubi vid. Lips.
602. _sedem_ scripti; _superam sedem_, et v. 604, _celsoque_
malebat N. Heins.
607. _transcendes_ Oxon. Vulgo _transcendens_.
608. _præformidate_, non _performidate_, scripti. _Britanno_
scripti et priscæ edd. Tum sensus h.l. est, Britannos, quibus
_rutilæ comæ_ a Tac. Agric. c. 11, tribuuntur, timuisse, ne
Domitianus olim, patris exemplo, (de quo vid. not. ad v. 598)
bellum ipsis inferret. Sed vulgata aptior, judice etiam Drak.
_Batano_ R. 2.
Nec te terruerint Tarpeii culminis ignes:
Sacrilegas inter flammas servabere terris; 610
Nam te longa manent nostri consortia mundi.
Huic laxos arcus olim Gangetica pubes
Submittet, vacuasque ostendent Bactra pharetras.
609. Cf. Suet. Dom. 1, ubi vid. Ern. et Tac. Hist. III, 69... 74.
--_culminis_, templi, ut ap. Stat. Silv. III, 202; Claud. R. P. I,
68, et laud. Stil. II, 401.
610. _Sacrilegas flammas_, vid. Heyne Obss. ad Tibull. III, v, 11.
611. _Mundus_, totius universi compages, hic pro terra adcipitur,
unde _nostri mundi_, Drak. Sed hanc ipsam ob causam præstiterit,
cælum interpretari et _longa_, longinqua, sera, remota. Cf. mox v.
626, 627.
--_mundum_ pro cælo dici, observant Drak. ad XII, 336; Broukh. Vulp.
et Heyne ad Tibull. III, iv, 18; Ill. Harles. ad Val. Fl. I, 246
(_ipse suo voluit commercia mundo Jupiter_, etc.), 563, et in
Anthol. lat. poet. p. 9 et 164.
612, 613. Silius imitatur morem poetarum seculi Augustei, qui in
Augusti gratiam de rebus ejus _Parthicis Indicisque_ magnifice
loquuntur; quorum tamen adulatio honestior est, quoniam Augustus
arma certe contra Parthos paravit, eoque tantum iis metum incussit,
ut signa militaria restituerent. De Domitiano ne hoc quidem constat.
Cf. tamen Dio. Fragm. 49; Stat. Silv. IV, iii, 154 al. Dausq.
mentionem facit nummi ap. Occonem, quo Domitianus Cos. V, et Parthus
signa reddens cusus est.
613. _obtendent_ ingeniose emend. N. Heins. prob. Drak. Cf.
XIII, 69, 341; Virg. Æn. VIII, 116, 128; Ovid. Trist. II, 227.
Vulgatum defendit Schmid. et interpretatur: ostendent Parthi
pharetras suas vere vacuas, et sine fraude se agere.
Hic et ab Arctoo currus aget axe per Urbem,
Ducet et Eoos, Baccho cedente, triumphos. 615
Idem, indignantem transmittere Dardana signa,
Sarmaticis victor compescet sedibus Istrum.
614. Innuitur duplex triumphus de Cattis Dacisque, vid. Suet. c. 6;
Stat. Silv. I, i, 7; ii, 180; iv, 89 sq.; Martial. VIII, 65.
--_currus_ triumphales, ut I, 616; VI, 546 (ubi vid. Heins. et
Drak.); VII, 558; IX, 635.
615. _Eoos_ de Indis et Parthis.
--_Baccho cedente_, cf. XVII, 648; Herman. Mythol. Lyricorum, p.
262; et Virg. Æn. VI, 805.
616, 617. De Sarmatico bello vid. Suet. c. 6; Stat. Th. I, 19 al.
Cf. var. lect.
617. _cætibus_ Put. _sectibus_ Oxon. _legibus_, vel _cædibus_
conj. Dausq. et posterius quoque N. Heins. repug. Gronov. Diatr.
Stat. c. 2; ubi hanc docet esse poetæ mentem: _perdomabit Istrum
sedibus S._, h.e. Sarmatas in sua ripa, transgressus Istrum
indignantem, non illos transgressos in ripa Romana.
Quin et Romuleos superabit voce nepotes,
Quîs erit eloquio partum decus: huic sua Musæ
Sacra ferent; meliorque lyra, cui substitit Hebrus, 620
Et venit Rhodope, Phœbo miranda loquetur.
618. Eloquentia iis quoque Romanis antecellet, qui ea maxime
inclaruere, cf. Suet. c. 20. Minervæ filium se jactabat, teste
Philostr. vit. Apoll. VII, 12; VIII, 10. Sapientia Palladi Jovique
par dicitur Stat. Silv. I, i, 37 sq.; et Martial. VI, 10.
619. Studium ejus poeticum turpiter laudant multi v.c. Quintil.
Inst. Or. IV; Proœm. et X, i, 91; Val. Fl. I, 12 sq. (ubi vid.
Heins.); Tac. Hist. IV, extr. Plin. in Præf. Stat. Ach. I, 14.
--_huic sua Musæ Sacra ferent_, poetæ in ejus honorem carmina
scribent, vel tanquam fautor et princeps poetarum coletur. Sed
proprie hæc intelligere, a reliqua adulatione vix abhorret.
620. _melior lyra_, etc., vincet ipsam Orphei Thracii lyram, quæ
tamen fluviorum retardavit cursum, et montes silvasque secum duxit;
cf. Hor. Od. I, xii, 7 sq., et a Drak. laudatum Occonis numisma
XVII, cum duabus lyris.
619. _Qui ferit_ Col. _Qui serit e. patrum decus_ Put. _Bisque
erit_ corrig. N. Heins.
Ille etiam, qua prisca, vides, stat regia nobis,
Aurea Tarpeia ponet Capitolia rupe,
Et junget nostro templorum culmina cælo.
Tunc, o nate Deum, Divosque dature, beatas 625
Imperio terras patrio rege. Tarda senectam
Hospitia excipient cæli, solioque Quirinus
Concedet, mediumque parens fraterque locabunt:
Siderei juxta radiabunt tempora nati.»
622. Capitolium, incendio absumtum (v. 609), et a Vespasiano jam
instauratum, (Suet. Vesp. 8; Tac. Hist. IV, 53) sed de cælo tactum
iterum restituit. Vid. Suet. c. 5; Stat. Silv. I, 6, extr. IV,
iii, 16.
623. _Aurea Capitolia_ dixit exemplo Virg. Æn. VIII, 348, ubi vid.
Heyne.
624. Hæc inprimis spectant ad splendida ingentiaque templa, quæ
Flaviæ genti Jovique Custodi, in Capitolio, sacravit, vid. ad v.
595; Suet. c. 5; Tac. Hist. III, 74; Martial. IX, 4 (_Addita quid
Latio Flavia templa polo_, etc.) et 35, ubi aliarum quoque ædium
mentio fit. Cf. Virg. Æn. VIII, 99.
625. Comparant Virg. Æn. IX, 642, et Stat. Silv. I, i, 76. Statio et
Martiali passim _Deus_, _Jupiter_, _Tonans_, dicitur. Vota Jovis
personam dedecent.
--_dature_, geniture, ut VII, 492.
626. _Tarda senectam Hospitia excipient cæli_, sero Dii senem in
consortium recipient. Cf. Hor. Od. I, ii, 45 seq. Sed poeta iterum
personæ, quam loquentem ipse induxit, inmemor fuisse videtur.
Jupiter certe falsus fuit vates: nam Domitianus anno ætatis XLV
occisus est. Nec _Divos_ quoque _dedit_; sed unicum habuit filium.
627. _Hospitia_, ut XIII, 278.
--_solioque Q. Concedet_, cedet, vel decedet, adsurget, honoris
causa.
629. Post apotheosin, Cæsares eorumque liberi sidera nova fieri
putabantur. Vid. Burm. ad Val. Fl. I, 19, et Ovid. Trist. V, ii, 52.
Corona autem, vel caput radiatum divinitatis, sive consecrationis
signum. Vid. Suet. Aug. 94; Flor. IV, 2; Plin. Paneg. c. 52, ubi
vid. Schwarz. Lucan. VII, 458. Cf. Stat. Theb. I, 27 sq.
--_tempora_, caput, _nati_, qui inmatura morte defunctus et
consecratus est. Vid. Græv. et Ern. ad Suet. c. 3. Vocem _nati_
pluraliter capiebat Dausq. qui Domitiano quoque filiam fuisse,
Domitiam Longinam, cum Cell. et aliis putabat. Sed hanc potius
uxorem ejus, ex Suet. Dom. c. 1 notam, fuisse, nec aliorum Domitiani
liberorum mentionem facere Stat. Silv. I, i, 99 sq. aliosque, sed
tantum patrem, filium, fratrem ac sororem memorare, jam monuit Drak.
qui etiam h.l. exprimendum curavit nummum Domitiani, a Tristan.
Comment. Hist. T. I, p. 348, illustratum, in quo filius stellatus
conspicitur, orbique insidet, ut pater ap. Occonem, quem laudavit
Dausq.
622. _Ille_ Med., ut conj. N. Heins. et Scalig. _vides_ Col. et
Ox. Vulgatam lect. _Illa etiam q. p. Fides_, etc. propugnat
Dausq., quia _Fides_ passim _prisca_ dicitur et in Capitolio
colebatur. Male! Cf. quos Drak. et Heins. citarunt, Noster inf.
IV, 425, 665; IX, 528; XII, 708, XIII, 733, 825; Virg. Æ. VI, 760,
Gron. Obss. IV, 17.
625. _Tuque o n. Deum_, vel _Dei_ malebat N. Heins.
Dum pandit seriem venturi Juppiter ævi, 630
Ductor Agenoreus, tumulis delatus iniquis,
Lapsantem dubio devexa per invia nisu
Firmabat gressum, atque humentia saxa premebat.
Non acies, hostisve tenet; sed prona minaci
Prærupto turbant, et cautibus obvia rupes. 635
Stant clausi, mœrentque moras et dura viarum;
Nec refovere datur torpentia membra quiete.
Noctem operi jungunt, et robora ferre coactis
Adproperant humeris, ac raptas collibus ornos.
630. Cf. Liv. XXI, 36, 37, qui copiosius planiusque eadem memorat.
--_seriem_ al. ordinem. Vid. Burm. ad Val. Fl. II, 218; IV, 449.
633. _humentia_ nive.
635. _obvia_ forte contraria, adversa, _cautibus_, propter saxa
aspera et abrupta; cf. VV. DD. ad Virg. Æ. III, 499.
--_rupes obvia_ cum _cautibus_, ad perpendiculum fere declivis;
Lenz. Sed vid. var. lect.
638. _Noctem operi jungunt_, ut ap. Virg. Æn. VIII, 411, ne noctu
quidem ab opere cessant.
--_coactis_, densis, pluribus oneri submissis; vel incurvis, ut
_vertice coacto pinus_, ap. Sen. Hippol. 1223.
635. _turbant_, non _turbat_, Col. et Oxon. _ovia_ Puteol. _abvia_
Tell. _obsita_ conj. N. Heins. _invia_ Burm. _avia_ reposuit
Lefeb. Quæ omnia et mihi in mentem venerunt. _Cautes Alpium inviæ_
dicuntur Plin. XXXVII, 2, _et cursibus_, vel potius _et cuntibus
obvia rupes_ emend. Withof. coll. sup. v. 481, 530 sq.; IV, 518,
651; VII, 147, 307; IX, 272; Ovid. Met. III, 91, 568; VIII, 548;
XI, 138; quibus locis _obvium_ dicitur, quod conatui alicujus
obstat.
Jamque ubi nudarunt silva densissima montis, 640
Adgessere trabes; rapidisque adcensus in orbem
Excoquitur flammis scopulus: mox proruta ferro
Dat gemitum putris resoluto pondere moles,
Atque aperit fessis antiqui regna Latini.
His tandem ignotas transgressus casibus Alpes, 645
Taurinis ductor statuit tentoria campis.
640 sq. Montes _nudari_, _exui_, _spoliari_ arboribus, ut contra
_amiciri_ iis et _vestiri_ dicuntur. Vid. Burm. ad Val. Fl.
III, 332.
--Mireris Silium non fecisse mentionem rei multo mirabilioris,
aceti, quo infuso ardens rupes refrixerit, et magis putrefacta sit:
tota quoque hæc historia, propter silentium Polybii, difficultatem
adgerendarum arborum, quæ in superioribus Alpium jugis frustra
quæruntur, aliasque rationes, in dubium vocata est nuper a Matthiæ
in Obss. ad Liv. lib. XXI, p. 40 sq. sed defensa a Boettigero in
Ephemerid. Brunsvic. Lenz.
643. _pondere_, saxo, _resoluto_, diviso, vel putrefacto igni et
infuso aceto; unde _putris moles_, montes igne exesi, πέτρα ψαφαρὰ,
ap. Appian. b. Hannib. c. 4, quem vide et Liv. XXI, 37.
644. _aperit regna Latini_, ostendit Latium, et viam in hanc terram
pandit.
646. Cf. Polyb. III, 60; et Liv. XXI, 38, 39.
--_Taurini_ in Italia Transpadana ad Alpium radices habitabant,
eorumque urbs, _Augusta Taurinorum_, nunc _Turinum_ vocatur et
Pedemontii caput est. Plin. III, 17.
--_statuit tentoria_, quinto vel sexto mense, postquam ex Hispania
moverat, Alpibus die XV superatis. Vid. Appian. l.c. et Liv. XXI, 38
pr. Quanam parte Hannibal Alpes transierit, ne inter antiquos quidem
scriptores constitit. Vide Liv. XXI, 38; Lips. Epist. ad Belgas
Cent. I, Ep. 93; Opp. T. II, pag. 826 sqq., et _Folard_ ad Polyb.
643. _putris_ Col. Vulgo _patiens moles_, quod Dausq. venuste
dictum putabat pro rupes reluctari nescia, cedens et cædua, quum
antea esset incædua et non nisi Herculi pervia. Male!
Interea, voces Jovis atque oracula portans,
Emensis aderat Garamantum lætus arenis
Bostar, et ut viso stimulabat corda Tonante:
«Maxime Belide, patriis qui mœnibus arces 650
Servitium dextra, Libycas penetravimus aras.
Nos tulit ad Superos perfundens sidera Syrtis:
Nos pæne æquoribus tellus violentior hausit.
647 sqq. Cf. sup. v. 6... 13, et ad I, 414.
650. _Belides_, Hannibal, cf. II, 49.
652. Cf. Lucan. IX, 447... 497, et de campis Bactrianis Curt. IV, 7,
et VII, 4.
--Cf. Virg. Æn. III, 564 sq. ubi vid. Heyne.
653. _violentior_, ob arenas et ardorem solis.
650. Ita scripti et priscæ edd. Vulgo _Belidæ, patriis qui a m.
a._ Sed _Belida_ edidit Lef. quæ forma græca et N. Heinsio in
mentem venerat. Cf. ad XII, 258; XIII, 71, 796; XVI, 192; Heins.
ad Ovid. Epist. III, 87, et ad Virg. Æ. III, 475; VI, 126.
[“XVI, 192” recte XVI, 191]
651. _aras_, h.e. templum Hammonis, non _oras_, Col. et Ox.
Ad finem cæli medio tenduntur ab orbe
Squalentes campi: tumulum natura negavit 655
Inmensis spatiis, nisi quem cava nubila torquens
Construxit turbo, inpacta glomeratus arena:
Vel si, perfracto populatus carcere terras,
Africus, aut, pontum spargens super aera, Corus
Invasere truces capientem prælia campum, 660
Inque vicem ingesto cumularunt pulvere montes.
654. Ad occasum a meridie porriguntur. Cf. Cellar. Geogr. I, 1, 2,
p. 7, 8; Lucan. IX, 351, 496.
655. _Squalentes_, cf. ad I, 211.
656. Ut ap. Hom. Iliad. μ, 157.
658. Conf. VII, 569 sq.
--_carcere_, cf. Virg. Æn. I, 54; et Burm. ad Val. Fl. I, 584.
659. _Africus_ et _Corus_ venti contrarii.
660. _capientem prælia_, iis aptum, patentem.
654. _panduntur_ conj. Burm. _orbe_ scripti, R. 3; Med. Vulgatum
_ore_ ortum ex errore typogr. in ed. Marsi, qui in Comment.
nostram lect. illustravit.
657. _Constrinxit_ Put.
659. _surgens_ Oxon. non improb. N. Heins. ut sit pro surrigens,
ut _porgens_ pro porrigens; _aera_, non _æthera_, scripti; _aut_
(populatus) _pontum, surgens super æquora, Corus_ perperam
reposuit Lefeb., quo judice absurdam huic loco medicinam facit
N. Heins., nec altius sapit Drak. quod nollem ei excidisset!
661. _montes_ Colon. Vulgata _montis_ non spernenda tamen, si
ἀρχαϊκῶς scripta censeatur.
Has observatis valles enavimus astris:
Namque dies confundit iter; peditemque profundo
Errantem campo, et semper media arva videntem,
Sidoniis Cynosura regit fidissima nautis. 665
662. Commentarii loco sint verba Lucan. IX, 493 sqq.; Curt. VII, 4,
§. 28, 29; Plin. IV, 5; Arrian. III, 1; VI, 5.
--_enare_ pro evadere, transire, quoniam via per hos campos, ut in
mari, ad astra dirigitur, quod jam monuit Drak. coll. XV, 375, et
XVI, 335; Add. XVII, 370, et vid. inf. ad v. 682.
663. _dies confundit iter_, incertum reddit, quoniam astra non
conspiciuntur.
665. _Cynosura_, h.l. pro quovis sidere, et reliqua ad ornatum
spectant. Nam _Cynosura_ proprie est ἄρκτος, vel Ursa minor, quæ
Phœnicum, ut major, vel Helice Græcorum navigationem dirigebat, cf.
Ovid. Fast. III, 107; Epist. XVIII, 149; et Trist. IV, iii, 1; Val.
Fl. I, 17; Manil. I, 299 seq.; Strab. I, p. 3; Schwarz. ad German.
Arat. v. 40, et Scheffer. milit. nav. vet. IV, 6.
Verum ubi defessi lucos nemorosaque regna
Cornigeri Jovis, et fulgentia templa subimus,
Exceptos hospes tectis inducit Arisbas.
Stat fano vicina (novum et memorabile!) lympha,
Quæ nascente die, quæ deficiente tepescit, 670
Quæque riget, medius quum sol adcendit Olympum,
Atque eadem rursum nocturnis fervet in umbris.
666 sq. De templo Jovis Hammonis cf. Curt. IV, 7. Lucan. IX, 511
sqq.; Diodor. I, 13; XVII, 50; Herodot. II, 42; IV, 181. De
vestigiis ejus etiamnum reliquis, vid. _Grammaye_ Afric. illustr.
p. 10.
669 sq. De _Solis fonte_, vid. Curt. l.c. Ovid. Met. XV, 309 sq.;
Plin. II, 103; V, 5, ubi vid. Hard. Mel. I, 8; Diodor. XVII, 50,
pag. 528, al. 589, B; Herodot. IV, 181; Arrian. III, 4, et inpr.
Lucret. VI, 848 sq., ubi in causas hujus miraculi inquirit, Silioque
præivisse putatur.
671. Cf. Virg. Ge. IV, 401. Sed _adcendit_ h.l. est, illustrat; Cf.
XV, 681; Claud. Cons. Mall. Theod. 78, et Burm. ad Val. Fl. III,
411, et V, 370.
--_medius sol_, vid. ad I, 258.
667, 668. Ita Col. et Oxon. Vulgo novus versus, ab infaceto
versificatore procusus, inseritur: _fulgentia t. columnis
Advenimus_ (_Advehimur_ ant. ed. Ven. quod reponere præstat, quam
_attigimus_, vel _adpulimus_, similiusve cum Dausq.) _magnis, quam
læta fronte_ (_mente_ Put.) _sacerdos Exceptos, hospes_, etc. Hunc
versum vel propterea delendum monet Drak., quod Arisbas hospes
est, non sacerdos, a quo v. 694, distinguitur.
671. _medius... accendit_ Col. et Put. Vulgo _medium_: Non male,
et ne opus quidem videtur, ut tum, vel _adscendit_ coll. Hom.
Iliad. θ, 68, et Virg. Æn. VIII, 97; corrigas cum N. Heins., vel
_adcedit_ cum Drak. qui et _medius sol adscendit O._ ex Val. Fl.
II, 444; defendi posse notat, licet ei lectio c. Col. propter
antithesin, quam Silius hoc et seq. vs. captaverit, præferenda
videtur.
Tum loca plena Deo, dites sine vomere glebas
Ostentat senior, lætaque ita mente profatur:
«Has umbras nemorum, et connexa cacumina cælo, 675
«Calcatosque Jovi lucos prece, Bostar, adora.
«Nam cui dona Jovis non divulgata per orbem,
«In gremio Thebes geminas sedisse columbas?
«Quarum, Chaonias pennis quæ contigit oras,
«Inplet fatidico Dodonida murmure quercum. 680
673. _loca plena Deo_, sc. silvas, in quibus oraculum erat. Cf.
Lucan. IX, 522.
--_dites sine vomere glebas_, sponte frugiferas, cf. Lucan. IX, 420
seq.; Curt. IV, 7, §. 16.
675. _cacumina_ nemorum.
676. _Calcatos_, sæpius visitatos, quia locus ipsi sacer; vel, quod
D. Heins. jam monuit, habitatos, ut χορεύων ap. Musæum, v. 48, pro
ναίων.
677. De origine oraculi cf. Herodot. II, 54... 57, Jac. Gronov. ad
Steph. Byzant. Fragm. de Dodone, Strab. VII, p. 329, al. 506.
Triglandi Conjectan. in Thes. Antiq. Gr. T. VII; Parrhas. ad Claud.
de R. P. I, 31; Serv. ad Virg. Ecl. IX, 13, et D. Heins. ad h.l. qui
omnes fere fabulam inde ortam putant, quod πελειάδες et columbæ et
mulieres fatidicæ dicuntur, et columbæ fuerunt subjectum τῶν ἐνταῦθα
μαντευομένων, singularisque earum in vaticiniis usus, vid. et Tiraq.
ad Alex. ab Alex. VI, 2, et Aristoph. in Avib. 720 sq.
678. _In gremio Thebes_, ἐν Θήβῃσι, sed ταῖς Αἰγυπτίῃσι, ut κόλπους
λειμώνων ap. Aristoph. in Ranis, D. Heins. Cf. Drak. et ad II, 574.
Sunt vero etiam, qui fabulentur, has columbas e gremio Thebes,
virginis, evolasse. Lefeb. hæc notat: «An hæc ficta e _Theba_ q.d.
arca Noachi, qui columbas emisit? Valde suspicor.» Sed veremur, ut
multis id adrideat.
679. _Chaonias oras_, Epirum. cf. Intp. ad Virg. Ecl. IX, 13; Ge. I,
8, et Prop. I, ix, 5.
680. _Dodonida_ R. 2; prob. Lefeb. _murmure_, non _munere_,
scripti et editi ante Marsum, ne improb. quidem Dausq. Conf.
v. 698. _Chaonis quercus loquax_ Sen. Herc. Œt. 1623, de silva
Dodonæa, in qua columbæ oracula reddunt, quod vel ex Hom. Odyss.
ξ, 328; π, 233, notum.
«At quæ, Carpathium super æquor vecta, per auras
«In Libyen niveis tranavit concolor alis,
«Hanc sedem templo Cythereia condidit ales:
«Hic ubi nunc aram lucosque videtis opacos,
«Ductore electo gregis, (admirabile dictu!) 685
«Lanigeri capitis media inter cornua perstans
«Marmaricis ales populis responsa canebat.
681. Mare _Carparthium_ pars maris Ægæi, a Carpatho ins. (hod.
_Scarpanto_) inter Cretam et Rhodum sic dicta. Sed quare columba tam
late vagatur? Poeta forte v. 678, Thebas Bœotiæ perperam innuit, non
Ægypti urbem, a qua Hammonii non nisi decem dierum iter aberant,
teste Herodoto IV, 181.
682. _niveis_, vid. V.L. Nota D. Heins. hæc est: «Nigræ πελειάδες
sunt: πέλον enim τὸ μελανίζον χρῶμα, nigricans color; unde et bovem
nigram πέλλην dicunt, et πελίωμα τὸ μέλαν.»
--_concolor_ Afris fuscis, sed Lefeb. judice, quia voc. _Libye_, ab
orientali _Lub_, significat _nigrum_, _ustum_.
--_tranare_, ut _nare_, seu _enare_, pro volare. Cf. XII, 95; XIII,
185, 238. Hinc _pennarum_ et _alarum remi_ XII, 98; Ovid. Met. V,
558; _remigium alarum_ Lucret. VI, 743; Virg. Æn. I, 301, et VI, 19,
ubi vid. Heyne. εἰρεσία πτερῶν Lucian. in Timone, T. I, p. 183,
edit. Schmid. (Chrestom. Gr. Stroth. p. 166.) Cf. ad v. 662; Cerda
ad Virg. Ge. IV, 59, et Æn. IV, 245; VI, 16; Heins. ad Ovid. A. A.
II, 47, et Drak. inf. ad XII, 98, ubi verba Aristophan. in Avib. τὼ
πτέρυγε ναυστολεῖν et Nonn. Dionys. XXXI, 15: νηχόμενος πτερύγεσσι
excitat, et contra _volare_ de navi monet dici, ut διαπτᾶσθαι Eurip.
Med. 1, unde ἐρετμὰ, τάτε πτερὰ νηυσὶ πέλονται ap. Hom. Odyss. λ,
124; de quo vid. Cerda ad Virg. Æn. III, 520, et Barth. ad Claud.
Cons. Hon. VI, 38.
683. _Cythereia ales_, columba, Veneri sacra.
685... 687. De columba, quæ medio arietis capiti insidens oracula
ediderit, vid. Turneb. Advers. XIV, 18; Dempster. paralip. ad Rosini
Antt. Rom. II, 5, et inpr. Beger. Thes. Brandenb. T. III, p. 221
sq., unde Drak. gemmam h.l. exprimendam curavit.
682. Vox _niveis_ et contextui et fabulæ adversatur; vid. Herodot.
II, 57 al. Hinc _furvis_ conj. N. Heins. ad h.l. et ad Ovid. Met.
III, 273; _piceis_ Burm. _nigris_ Drak. et Beger. Thes. Brandenb.
T. III, p. 222, quod et mihi in mentem venit et a Lefeb. receptum
video; _liveis_ Dausq. voce inaudita et metro contraria.
683. _templo_, non _primo_, Col. et Oxon. non repug. Dausq.
684. _nunc arma_ scripti constanter, unde _aram_ cum Drak. dedi,
suadente N. Heins. Vulgo _aras_.
685. _Ductori_ non male emend. N. Heins.
Idem v. 690, malebat _tenuere_ scil. æthera. Sed vid. not. Ibid.
_pavore_ in scriptis, suffrag. Dausq. vid. ad v. 31, et ad I, 82.
Vulgo _favore_, quod operarum errore in ed. Lefeb. relictum.
[“ad v. 31, et ad I, 82”: in Nott.]
«Mox subitum nemus atque annoso robore lucus
«Exsiluit, qualesque premunt nunc sidera quercus,
«A prima venere die: prisco inde pavore 690
«Arbor numen habet, coliturque tepentibus aris.»
688. _subitum_, subito enatum, unde _exsiluit_.
689. _premunt_, alias feriunt, vel tangunt vertice.
690. _venere_, provenere, crevere, ut ap. Virg. Ge. I, 54, et
II, 11.
--_pavore_, vid. ad I, 82.
691. _Arbor numen habet_, vid. ad v. 499, 673, et cf. X, 167;
Gronov. Obss. I, 13, pag. 111, et Intpp. ad Virg. Ge. II, 16.
Dumque ea miramur, subito stridore tremendum
Inpulsæ patuere fores, majorque repente
Lux oculos ferit: ante aras stat veste sacerdos
Effulgens nivea, et populi concurrere certant. 695
Inde ubi mandatas effudi pectore voces,
Ecce intrat subitus vatem Deus: alta sonoro
Conlisis trabibus volvuntur murmura luco,
Ac major nota jam vox prorumpit in auras:
694. _ferit_, vid. ad II, 580, et Drak. ad h.l.
697. Cf. Virg. Æn. VI, 45 sq., 77 sq. Deus dicitur _intrare_ (Stat.
Achill. I, 514.) ut _insidere_, _inrumpere_ (Lucan. V, 167; Stat.
Th. X, 341), _possidere_, _inplere_, _inhabitare_, _incolere_ vatem,
qui ita _plenus_ et _totus Dei_, ὅλος τοῦ θεοῦ, vel κάτοχος ἐκ τοῦ
θεοῦ et ἔνθεος fit, (_Phœbo intrata sacerdos_ XII, 323.) et _deum
pectore adcipit_, _tenet_, vel _suspirat_ (IV, 777), ut contra,
furore cessante, _excutit_. Cf. ad I, 124; Burm. ad Val. Fl. I, 207;
IV, 445; VI, 673; Heyne ad Virg. Æn. V, 679.
--_alta murmura_, ut _alta vox_.
698. _Conlisis trabibus_, arboribus sono quasi percussis et
repercussis.
699. _major nota vox_, ut ap. Val. Fl. II, 226.
«Tenditis in Latium, belloque agitare paratis 700
«Assaraci prolem, Libyes: cœpta aspera cerno,
«Gradivumque trucem currus jam scandere, et atram
«In latus Hesperium flammam exspirare furentes
«Cornipedes, multoque fluentia sanguine lora.
700. Cf. ad I, 125, et Virg. Æn. VI, 83 seqq.
--_agitare_, cf. ad I, 146.
701. _Assaraci prolem_, cf. v. 566, et Virg. Æn. I, 284. _Libyes_,
o Pœni, vid. ad I, 189.
702, 703. _flammam atram_, atri belli, et æstum furoris.
701. Vulgarem distinctionem, _prolem: Libyes cœpta_, etc. sustulit
N. Heins.
«Tu, qui pugnarum eventus, extremaque fati 705
«Deposcis, claroque ferox das vela labori,
«Invade Ætoli ductoris Iapyga campum:
«Sidonios augebis avos, nullique relinques,
«Altius Ausoniæ penetrare in viscera gentis;
«Donec victa tibi trepidabunt Dardana regna. 710
«Nec ponet pubes unquam Saturnia curam,
«Dum carpet superas in terris Hannibal auras.»»
705. _extrema_, finem, eventum.
706. _Deposcis_, scire cupis.
--_dare vela labori_, ut famæ ap. Martial. VIII, 70; pro studere,
operam dare; vel summo studio ad laborem perficiendum
adcelerandumque ferri, quo forte sensu _vela dare fatis_, h.e.
mandatis consiliisque deorum, dixit Virg. Æn. III, 9, et contra
_vela contrahere_ Hor. Od. II, 10, extr.
707. Pete Cannas, vid. ad I, 51 et 125.
708. _augebis avos_, h.e. majorum gloriam, ut αὔξειν, ὀφέλλειν.
--_nulli relinques_, sc. gloriam et famam, h.e. permittes, concedes,
adeoque nemo poterit.
711. Romani non sine timore et bello erunt.
712. Cf. Virg. Æn. I, 387, 388.
--In hoc Hammonis oraculo, sicut in toto Silii poemate, continuam
Virgilii imitationem deprehendere est, quæ, licet aliquando
felicior, sæpius tamen ibique præsertim pallet, et quasi Maroniani
solis radios caliganti orbe jam debiles remittit. Non ita profecto
vaticinatur Cumæa illa sacerdos, quum, vere Deo præsente plena, nec
jam _mortale sonans_, divina voce, _Horrendas canit ambages,
antroque remugit_. _Ed._
Talia portabat lætis oracula Bostar,
Inplebatque viros pugnæ propioris amore.
* * * * *
* * * *
Errata: Liber III
26-27n. ἱερᾶς στολῆς καὶ χλιδῆς [κα]
42n. _Antiquarische Aufsätze_ [Auffätze]
97 sqq. n. [97 solum]
176n. [175]
222n. [122]
236n. Val. Max. ii, 2 [sic scriptum: vel pro II. vi. 2?
Val. Max. II. vi. 2 “punicis in proelio tunicis utebantur”]
239n. Callim. H. in Lav. Pall. [h. in ...]
278v. _falcatus in harpen_ emend. N. Heins. quod prob. Drak. [qnod]
362n. colonia, quibus יבושה, _Jebuso_ [יכושה]
374v. ἀοριστῶς [ἀοριςτῶς]
380v. [330]
395v. Voss. ad Mel. II, 11, p. 133
[incertum vel II.ii vel II.11]
396n. Pausan. Hellad. VI, p. 378 [Pausan. Eliac.]
479n. periculosissimi [periculossimi]
712. ... in terris Hannibal auras.»» [auras.»]
* * * * *
* * * *
* * * * *
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER QUARTUS.
ARGUMENTUM.
De Hannibalis tam audaci trajiciendarum Alpium consilio, et felici ejus
effectu, tristes nuntii Romam veniunt, unde summa quidem in urbe et
agriis trepidatio oritur, sed Patribus auctoribus magno quoque animo
bellum comparatur; 1-38.
Interea Hannibal, quum Gallos, Padi adcolas, donis ad defectionem
sollicitasset, castra ex Taurinis movet, et P. Cornelii Scipionis
consulis, cui ex Massilia redeunti obviam venerat, vestigia persequens
ad Ticinum amnem raptim contendit; 39-55.
Ibi duces militum animos ad pugnam adcendunt; 56-89.
Et, ad exploranda circa loca cum parte equitum progressi, ad prælium se
expediunt; 90-100.
Primus omnium Bogus auspex, ex læto prodigio certam victoriæ spem
augurans, telum in Romanos emittit; 101-142.
Quo facto in prima Pœnorum acie pugnam capessunt Boii, duce Cryxo, qui
magnam hostium stragem edit; 143-188.
Quam dum ulcisci conatur Quirinus, a Vogeso interficitur; 189-215.
Impetum vero Gallorum, quibus multo successu audacia crescit, fortiter
propulsat Scipio consul, qui ingenti eos cæde prosternit; 216-247.
Et Cryxum, insolentius se jactantem, in singulari, ad quod eum
provocaverat, certamine, hasta trajicit; 248-299.
Ubi Gallos, ducis nece consternatos, terga vertere videt Magus, equites
Pœnorum in primam aciem deducit: quo facto, diu dubio utrimque eventu
pugnatur; 300-323.
Postremo Hannibal suis auxilio adcurrit, magnumque hostium numerum
cædit; 324-354.
Forte in utroque tum exercitu trigemini erant fratres, qui inter duas
acies infestis armis concurrunt, et mutuis vulneribus confossi cadunt;
355-400.
Mox fœdam Romanorum fugam sistit Scipio, et in confertissimos hostes
inruit; 401-416.
Præsentissimum Consulis periculum repellitur auxilio Martis, a Jove
missi, et interventu tum primum pubescentis filii, qui, Deo adjuvante,
per densos hostes viam sibi ferro facit, multisque occisis patrem,
gravi vulnere saucium, in conspectu Pœnorum, admiratione tam egregii
spectaculi obstupefactorum, humeris suis ex acie reportat; 417-479.
Noctis interventu prælium dirimitur, et quarta ejus vigilia Scipio
tacito agmine profectus ad Trebiam fluvium, in colles, equiti
inpeditiores, aciem erigit, ubi Ti. Sempronius Longus Consul,
compositis Siciliæ rebus, collegæ conjungitur; 480-497.
Ibidem Hannibal, secunda fortuna ferox, trajecto Pado, castra communit;
et, ne quod rei gerendiæ præmitteret tempus, hostes ad novam pugnam,
elicit, quam et Sempronius, vir fortis gloriæque cupidus, non
detrectat; 498-524.
Magna tum cæde ab utroque perpetrata, Romani postremo pedes referunt,
ripamque fluvii, qui nocturno imbri adcreverat, petunt, ubi alii inter
cunctationem ingrediendi ab hostibus trucidantur, alii vero nive,
nimbo, intoleranda vi frigoris, paludibus et undis absumuntur; 525-597.
Terror stragesque augetur, ubi elephantos quoque aquam ingredi vident,
quos tamen mox, Fibreni exemplo incitati, verutis fortiter conjectis
necant; 598-621.
Quin ipsam Romanorum pugnam restituit Scipio consul, qui licet vulnere,
ad Ticinum adcepto, adhuc debilitatus, suis repente auxilio venit, et
Trebiam hostium cadaveribus replet; 622-637.
Fluvius, id graviter ferens, magna vi ac mole aquarum super ripas
effunditur; et in Consulem inruit, quem Vulcanus, precibus Veneris
motus, præsenti periculo eripit, flamma undique excitata, qua vis
undarum coercetur; 638-697.
Uterque deinde exercitus in hiberna concedit; et Romæ C. Flaminius, vir
temerarius, et victoria, in priore consulatu a Boiis reportata, ad
intolerabilem superbiam inflatus, Consul creatur; 698-721.
Lætus hic nuntius a Junone, in deum præsidem Trasymeni lacus conversa,
ad Hannibalem perfertur, qui extemplo Apenninum quoque transire
conatur, et, vi tempestatis in paludibus, præter homines et jumenta,
altero etiam oculo amisso, in Etruria ad Trasymenum lacum castra
locat; 722-762.
Dum hæc in Italia geruntur, Carthagine Patres, Hannonis sententia et
sorte commoti, parvum Hannibalis filium Saturno inmolandum decernunt;
sed Imilces lamentatione ad misericordiam adducti, patris arbitrio
permittunt, sortemne respuere malit, an adcipere? 763-807.
Hannibal, legatis benigne exceptis, pro filio, cujus mortem deprecatur,
se aliquot hostium millia diis patriis inmolaturum esse vovet, et,
exercitu quadrifariam diviso, ad pugnam se expedit; 808-829.
Fama per Ausoniæ turbatas spargitur urbes,
Nubiferos montes, et saxa minantia cælo
Adcepisse jugum, Pœnosque per invia vectos;
Æmulaque Herculei jactantem facta laboris
Descendisse ducem: diros canit inproba motus, 5
Et gliscit gressu, volucrique citatior Euro
Terrificis quatit adtonitas rumoribus arces.
2. _saxa minantia cælo_, ut ap. Virg. Æn. I, 162; cf. Burm. ad Val.
Fl. IV, 178.
3. _Adcepisse jugum_, h.e. superata esse.
4. Cf. I, 510; II, 356; III, 91, et Liv. XXI, 41.
--_jactantem_, v.c. II, 356; XI, 136, ap. Liv. XXI, 41 et 48, quæ
loca jam laudavit N. Heins.
--_Herculei labores_, ut ap. Horat. Od. I, iii, 36, vid. inf. ad
v. 599.
[5.] _inproba_ fama, quæ mala et tristia vulgat.
6. Hæc petita e Virg. Æ. IV, 173 sq.
7. _arces_, vid. ad I, 7.
4. Ita in c. Col. legitur; _Herculeo labori_ in mentem veniebat
N. Heins. _jactatum fama_ Put. _jactantem fama_ ed. Lefeb.
operarum haud dubie incuria. Vulgo _jactatur fama_.
5. _diro c. i. motu_ malebat N. Heins.
7. _aures_ ant. ed. Veneta, prob. N. Heins. Cf. ad II, 580.
Vulgatum confirmat Drak. similibus locis Val. Fl. I, 743; II, 122;
V, 273; et inpr. Virg. Æ. IV, 187. Cf. not. ad III, 436. Schmidio
videtur elegans esse traductio ab ariete, qui propr. quatit muros.
[“ad II, 580”: in Not.]
Adstruit auditis, docilis per inania rerum
Pascere rumorem vulgi, pavor: itur in acres
Bellorum raptim curas; subitusque per omnem 10
Ausoniam Mavors strepit, et ciet arma virosque.
8. Subitus belli adparatus, metusque Hannibalis adventu incussus,
magno orationis ornatu et copia adumbratur. Silio autem ante oculos
fuit Virg. Æn. VII, 623... 640.
--_Adstruit_ ut _adnectit_ XI, 604; XV, 808, pro adfingit, plura
addit, ut metus solet. Drak. cf. VI, 557; Claud. b. Get. v. 227, et
verba Liv. XXIX, 3, _Omnia in majus metu augente_, etc.
8. _verum rumorem_ placebat aliquando N. Heins. coll. Claud.
Eutrop. II, 470.
Pila novant, ac detersa rubigine sævus
Induitur ferro splendor; niveumque repostæ
Instaurant galeæ coni decus: hasta juvatur
Amento; revocantque nova fornace bipennes. 15
13. _ferro_, gladio, cujus splendida acies terrorem incutit
mortemque minatur, unde _sævus_.
14. _hasta juvatur Amento_, hastis amentum addebatur, ut eo fortius
et majori cum impetu adigi possent, Drak. Conf. ad I, 318.
13. _niveumque... coni_ (φάλου) _decus_, Colon. et Tell., h.
cristas, seu jubas, λόφον, ut _gloria coni_ ap. Stat. Th. VIII,
706, et inf. X, 400. Vulgatam lect. _juvenumque_, quæ errore
typogr. in ed. Lefeb. remansit, prob. Dausq. (qui tamen
_juvenesque_ malebat) et Barth. quod juvenes armorum ornatu maxime
(an vero et soli?) capiantur, nec omnes cristæ nivei coloris
fuerint. Neuter vidit, _niveum_ esse epith. ornans, ut II, 399;
ap. Stat. Th. IV, 130, al. _reposti_ frustra volebat N. Heins,
quum conus, non galea reponatur.
15. _revocantque_ Col. Ox. R. 2, h.e. reficiunt; vid. Gronov.
Obss. II, 19; _recoquuntque_ ingeniose corrig. Bentl. ad Hor. Od.
I, 35, 38; prob. Drak. cui nostra lectio inaudita et ex antiqua
scribendi ratione _recocunt_ orta videbatur, quod firmari potest
loco Virg. Æ. VII, 636. Vulgo _renovantque_; in quo Dausq.
adquiescit, quum tamen _novant_ modo præcesserit; _recoquuntque
novas_ conj. Lefeb. Male!
Conseritur tegimen laterum inpenetrabile, multas
Passurus dextras atque inrita vulnera, thorax.
Pars arcu invigilant, domitat pars verbere anhelum
Cornipedem in gyros, saxoque exasperat ensem.
Nec vero muris, quibus est luctata vetustas, 20
Ferre morantur opem: subvectant saxa, cavasque
Retractant turres, edit quas longior ætas.
16. _Conseritur_, ut ap. Virg. Æn. III, 467.
17. _dextras_ et _vulnera_ h.e. ictus.
18. _arcu invigilant_, arcubus fabricandis operam dant. Cf. Virg.
Ge. IV, 158, et Æn. IX, 605.
--_domitat in gyros_, cf. Heyne ad Tibull. IV, i, 94, et Virg. Ge.
III, 191.
19. _exasperat_, acuit, ut _asperare saxo pugionem_, et _ossibus
sagittas_ dixit Tac. Ann. XV, 54, et Germ. 46; Drak. comparat Lucan.
VII, 139 sq.
16. _inultas_ emend. N. Heins. quia _irrita vulnera_ subsequuntur.
Sed ita ταυτολογίαν poetæ obtrudi monet Drak.
Hinc tela adcipiunt arces; ac robora portis
Et fidos certant obices arcessere silva:
Circumdant fossas: haud segnis cuncta magister 25
Præcipitat timor, ac vastis trepidatur in arvis.
Deseruere larem: portant cervicibus ægras
Adtoniti matres, ducentesque ultima fila
Grandævos rapuere senes: tum crine soluto
Ante agitur conjux; dextra lævaque trahuntur 30
Parvi, non æquo comitantes ordine, nati.
Sic vulgus traduntque metus, nec poscitur auctor.
23. _robora_, obices ligneos, ut _ferratæ robora portæ_ dixit Stat.
Th. X, 505.
[24.] _fidos obices_, ut _fidus ensis, fidelis lorica_, ap. Virg.
Æn. VII, 640; IX, 707, et _firma objice_, ap. Ovid. Metam. XIV, 780;
cf. I, 489, XIII, 252.
25. ut VII, 349 seq. Comparant verba Ciceronis Philipp. II, 36,
_timor non diuturnus magister officii_; et Plinii Epistol. VII, 17,
_timor est emendator acerrimus_.
--Confer Lucan. lib. I, v. 484 sq., et Valer. Flacc. lib. II, v. 163
sq.
28. _ducentes ultima fila_, quæ propr. Parcæ ducunt. Conf. Virg. Æn.
X, 815.
30, 31. Cf. Virg. Æn. II, 723, 724.
32. Sic vulgus metu fugaque sua timorem injicit aliis, nec quæritur,
quisnam sit auctor rumoris. Cf. Lucan. l.c. Possis etiam _tradunt
metus_ interpretari, narrant metuenda. Cf. Val. Fl. II, 166, ubi
vid. Burm.
23. _ast_ contra omnes libros scripsit Lefeb. ne admonito quidem
lectore.
26. _agris_ Col. _armis_ Ox.
32. _Sic vulgus_ (sc. facit); _traduntque metus_, vel _Dira
serunt, creduntque metu_, vel _Sic vulgus; crescuntque metus_
conj. Withof.
At Patres, quanquam exterrent inmania cœpta,
Inque sinu bellum, atque Alpes et pervia saxa
Decepere, tamen crudam contra aspera mentem 35
Et magnos tollunt animos: juvat ire periclis
Ad decus, et dextra memorandum condere nomen,
Quale dedit nunquam rebus Fortuna secundis.
34. _In sinu_, in intima Italia, ut VI, 652; Tac. Hist. III, 38;
Sallust. Catil. 52 (al. 56), §. 35, et Claud. Eutrop. II, 575.
35. _crudam_, vid. ad I, 405.
[36.] _juvat ire_, etc. Cf. I, 570.
37. _condere_, vid. ad III, 71.
34. _nec pervia_, vel _impervia saxu_ emend. Schmid. quum Alpes ut
non perviæ semper jactentur, et, si perviæ sint, in iis non poni
possit spes, Pœnum eas non transcensurum. Sed Alpes, quas Hannibal
primus præter omnium opinionem _pervias_ fecerat, _decepere_, quia
eas hominibus impervias esse putaverant.
35. _Decepere_ scripti et editi ante Martin. Herbipol., qui primum
_Accepere_ dedit. Conf. Gronov. Obss. III, 20.
Sed Libyæ ductor tuto fovet agmina vallo,
Fessa gradum, multoque gelu torpentia nervos; 40
Solandique genus, lætis ostentat ad Urbem
Per campos superesse viam, Romamque sub ictu.
At non et rerum curas, consultaque belli
Stare probat, solusque nequit perferre quietem.
39. _fovet_ Liv. XXI, 37, _quies fessis data triduo_.
41. Cf. Liv. XXI, 35.
--_Solandique genus_, ut fere ap. Virg. Æn. VIII, 487, et Val. Fl.
II, 195.
42. _Per campos_, patentem et expeditam.
--_sub ictu_, in præsentissimo periculo et tam propinquam, ut fere
sub ictum quasi detur. Cf. I, 528; V, 46, 549; VIII, 309. Similiter
_sub cuspide_ XII, 277.
43. _At non et_, ut _sed non et_, ac contra _sed tamen et_, de quo
vid. Heins. ad Ovid. Metam. IV, 273, et ej. Epist. III, 4; ad Claud.
Cons. Hon. IV, 500.
44. _Stare_, quiescere, cessare, ut I, 341; XII, 41; XIII, 37.
40. _gradu_ e Col. recepit Lefeb. et exponit _erependo gradu_,
_gravissant sur les roches_; respiciens forte ad III, 529. Sed
olim potius _gradu_ scriptum, vel ultima litera voc. _gradum_ a
prima vocis seq. absorpta, judice Drak.
Armiferæ quondam prisca inter tempora gentes 45
Ausonium invasere latus, sedesque beatas,
Et metui peperere manu: mox inpia bella
Tarpeius pater et capti sensere Quirites.
45 sq. _Armiferæ gentes_, ut XV, 172, sunt Galli, qui _priscis
temporibus_ Tarquinii Prisci Italiæ partem, quæ postea Gallia
Cisalpina dicta est, occuparunt, ac fortitudine sua circumjacentibus
populis terrorem injecerunt, mox et Romanos adgressi ipsam Romam
expugnarunt, Drak. Mireris, Dausq. de Siculis, Aboriginibus,
Pelasgis, Lydis, Tyrrhenis cogitasse. Hannibal quietem, quam
exercitui dederat, ipse non capit; sed hoc temporis spatio utitur ad
Gallos sibi jungendos, et junxisset, ni subito eos adventus Consulis
obpressisset. Liv. XXI, 39.
[47.] _metui_, metum, _peperere manu_, perfecere ut metuerentur, ut
fere XVI, 15.
48. _Tarpeius pater_, Jupiter Capitolinus, pro ipso Capitolio, quod
a Gallis obsidebatur.
Hic dum sollicitat donis, et inania corda
Ac fluxam morum gentem fovet, armaque jungit; 50
Jam consul, volucri pervectus litora classe,
Scipio Phocaicis sese referebat ab oris;
Ingentesque duces, pelagi terræque laborem
Diversum emensos, propiora pericula vallo
Jungebant, magnæque aderant primordia cladis. 55
49, 50. Similiter Galli dicuntur _corde leves_ inf. v. 708, _ingenio
fluxi, vaniloquum genus ac mutabile mentis_, VIII, 16, 17. Cf. Liv.
XXI, 39, 52; XXII, 1.
[50.] _fluxam_, nimis mutabilem, parum firmam et constantem, ut
_f. fides, res_, etc.
51. Cf. Liv. XXI, 26, 32, 39; Polyb. III, 41, 49, 56, 61. Poeta
nimis abrupte in hæc incidit, neque certiorem fecit lectorem, cur
Scipio, cujus nomen hoc loco primum legitur, Massiliæ fuerit.
52. _Phocaicis ab oris_, a Massilia (_Marseille_), urbe Galliæ
Narbonensis, condita a Phocæis, seu Phocæensibus, incolis Phocææ,
urbis Ioniæ (conf. XV, 168, 172 seq.; Plin. III, 4; Mel. II, 5;
Strab. IV, p. 125; Tacit. vit. Agricol. cap. 4; Liv. V, 34;
XXXIV, 9), non a Phocensibus, quos Justin. XXXVII, 1; XLIII, 1; et
Lucan. III, 340; IV, 256, cum Phocæis confudisse videntur, errore
antiquo et vulgari, de quo cf. ad I, 335.
53. _labores pelagi_, ad Scipionem, et _terræ_ ad Hannibalem
spectant.
49. _Sic_ conj. Dausq. Male!
51. _prævectus_ corrig. N. Heins. ut et VIII, 126: non male; etsi
vulgata quoque ferri potest, si suppl. _ad_, ut V, 204; XVI, 519
al.
Namque ut, conlatis admoto consule castris,
Sustulerat Fortuna moras, signumque furoris
Adcensæ viso poscebant hoste cohortes;
Debellata procul, quæcumque vocantur Iberis,
Ingenti Tyrius numerosa per agmina ductor 60
Voce sonat; non Pyrenen, Rhodanumve ferocem
Jussa adspernatos, Rutulam fumasse Saguntum,
Raptum per Celtas iter, et, qua ponere gressum
Amphitryoniadæ fuerit labor, isse sub armis
Pœnorum turmas, equitemque per ardua vectum 65
Insultasse jugo, et fremuisse hinnitibus Alpes.
57. _signum furoris_, furiosi impetus, pugnæ, h.e. classicum.
59. Longior est H. oratio apud Polyb. III, 63, et Liv. XXI, 43, 44.
Hispaniam debellatam esse jactat.
63. _Raptum iter_, vid. ad I, 569.
64. Cf. III, 513, 514, et ad II, 356.
66. _Insultasse jugo_, ut ap. Virg. Ge. III, 117.
--_fremuisse hinnitibus Alpes_, ut ap. Virg. Æn. IV, 668, et XII,
922.
56. _Namque en_ tacite refinxit Lef. puncto post _cohortes_
posito.
57. _furore Adcensæ_ conj. Schmid. quod et nobis in mentem venit.
Sed vid. not.
59. _coluntur_ volebat N. Heins. _habitantur_ Drak. _quacumque
vagantur Iberi_ Livineius. Contra _vocari_, _audire_, _cluere_ pro
_esse_, XII, 709 et al. poni, monet Lef. At _vocari alicui_ simpl.
pro _ei esse_ nemo facile dixerit, sed potius pro _vocari ab
aliquo_. Præterea non omittendum est, quid et quomodo hoc, vel
illud vocetur, seu audiat. Vulgata itaque lectio omnino suspecta
videtur. Withof. varia tentabat: _locantur Iberis_, vel _vocantur
Ibera I. T. n. tot agmina_, vel _morantur Iberi_, seu _Iberos_,
(h.e. Pyrenen aliaque, quæ ipsi superare timent) vel _lavantur
Ibero_ (ut V, 161, 271; IX, 185, 195), vel _armantur Iberis_ (ut
III, 224; XI, 144), vel _occantur Iberis_, vel denique _cavantur
Iberis_, ut adludatur ad auri fodinas Hispaniæ.
60. _numerosa_, non _nemorosa_, Col. Ox. Parm. _memor ausa per a._
frustra conj. Barth. Adv. VI, 3; quum meminerit Hannibal, quid
quisque et quovis tempore gesserit.
61. _ferocem_ Col. prob. N. Heins. ad h.l. et ad Claud. Cons.
Mall. Theod. v. 53. Vulgo _furentem_, non minus recte.
62. Alii _rutulam_, vel _rutilam_. Conf. I, 291, 584.
Contra pulchra suos vocat ad discrimina consul:
«Hostem, miles, habes fractum ambustumque nivosis
Cautibus, atque ægre torpentia membra trahentem.
67. Conf. Polyb. III, 64, et Liv. XXI, 40, 41. Sed ibi castris jam
ad Ticinum positis loquitur.
--_pulchra_ gloriosa; quia certam victoriæ spem ostendit.
[68.] _amburi_, _uri_, καίεσθαι, ἀποκαίεσθαι, _frigore_, nota
phrasis, vid. Drak. ad h.l. et Cerda ad Virg. Ge. I, 93. _Præusti
artus_, _membra torrida gelu_, etc., ap. Liv. l.c.
En age, qui sacros montes, rupesque profundas 70
Transiluit, discat, quanto stat celsius arce
Herculea vallum; et majus sit, scandere colles,
An vestros rupisse globos: det inania famæ,
Dum magna fuso pugna, retroque ruenti,
Qua ventum est, obstent Alpes: super ardua ductum 75
Huc egere Dei, Latios ut sanguine fines
Inbueret, tellusque hostilis conderet ossa.
70. _sacros montes_, vid. ad III, 501.
71. _arce Herculea_, Sagunto. cf. I, 273, vel Alpibus; vid. III,
496.
--_celsius_, expugnatu difficilius, _stat_, est.
72. _colles_ contemtim dicit Alpes.
73. _det inania famæ_, vanas res a se gestas laudibus efferat et
celebret, Drak. qui confert VII, 217; XI, 140; XVI, 44, et monet,
alio sensu ita dixisse Hor. Sat. II, 2, 95, ubi vid. Bentl.
75 sq. Hæc δεινῶς dicta.
77. Cf. ad II, 574.
71. _Transiliunt, discant_ Put. _stet_, vel mox _et majus si
scandere_ corrig. N. Heins. reclam. Lefeb., quia mutatio modorum
passim sit obvia.
73. _vestros_, non _nostros_, Col. et R. 2.
74. _fusa_ ed. Paris. Colinæi, errore typogr., quem D. Heins. et
Dausq. fideliter descripsere.
Scire libet, nova nunc nobis atque altera bellum
Carthago, anne eadem mittat, quæ, mersa sub æquor,
Ægates inter vasto jacet obruta ponto.» 80
78 sq. Liviana verba c. 41, _Experiri juvat, utrum_, etc.
78. _nova num_ corrig. N. Heins. citra necessitatem. Conf. v. 72,
806, et quos Drak. laudat Perizon. Diss. de Dict. Cret. §. 40, et
Bentl. ad Hor. Serm. II, iii, 166; _vobis_ R. 2.
Hæc ait, atque agmen Ticini flectit ad undas.
Cæruleas Ticinus aquas, et stagna vadoso
Perspicuus servat turbari nescia fundo,
Ac nitidum viridi lente trahit amne liquorem.
Vix credas labi; ripis tam mitis opacis 85
Argutos inter volucrum certamine cantus,
Somniferam ducit lucenti gurgite lympham.
81. Amplificavit narrationem Liv. XXI, 45 sq., et Polyb. III, 65.
82... 84. Notio aquæ liquidæ variis modis exornatur more Silii.
85. _ripis_, inter ripas.
--_mitis_, lenis, placide manans, ut VIII, 537; XVI, 642, et ap.
Virg. Æn. VIII, 88.
86. _Cantus arguti_ dicuntur _volucrum certamine_, h.e. certatim,
vel magno concentu canentium volucrum: quo sensu voces _agmen_ et
_certamen_ a poetis usurpari, nota res est; Ern. Præstiterit,
opinor, vulgata lectio _Argutos inter, volucrum certamina, cantus_,
ut _cantus_ per adpositionem dicantur _volucrum certamina_, quatenus
hæ certatim canant.
87. _Somniferam lucenti_, propter cantum avium et lene murmur aquæ,
Drak. Conf. Horat. Epod. II, 28, al.
86. _certamine_ Col. Put. Parm. Vulgatum _certamina_ servavit
Lefeb. Recte opinor.
Jamque sub extremum noctis fugientibus umbris
Lux aderat, Somnusque suas confecerat horas.
Explorare locos consul, collisque propinqui 90
Ingenium, et campis quæ sit natura, parabat.
Par studium Pœno, similesque in pectore curæ.
Ergo aderant, rapidis equitum comitantibus alis.
89. _suas_, justas.
91. _Ingenium_, ut _natura_, indoles, situs, φύσις, ut XIV, 284.
Plura exempla dabit Drak. ad h.l. et ad XVI, 46, it. Duker. et
Freinsh. ad Flor. II, 6, n. 6.
88. _fugientibus_ prisci tantum non omnes; nec opus tot exemplis,
quot congessit Drak. _fulgentibus_ R. 3, et alii recentt. probb.
Barth. et Dausq. quia abeunte nocte splendor auroræ umbris
intermicet.
89. _duas horas_ conj. uterque Heins., h.e. vigilias. Sed hanc
notionem incertam esse, et noctem apud Romanos quatuor vigiliarum
fuisse, nec minus æstate quam hieme duodecim horas habuisse, docet
Drak. conf. not. ad VII, 154 sqq.
91. _campi_ frustra emend. Burm. ob præc. _collis_: quasi poetam
non deceret orationem variare.
Verum ubi commoto docuerunt pulvere nubes,
Hostem ferre gradum; et propius propiusque sonoro 95
Quadrupedum cornu tellus gemit; ac simul acer
Vincentum lituos hinnitus sævit equorum:
Arma, viri, rapite arma, viri; dux instat uterque.
Ambobus velox virtus, geminusque cupido
Laudis, et ad pugnas Martemque insania concors. 100
94. Cf. Liv. XXI, 46; et similia loca Virg. Aen. IX, 33... 39; XI,
597... 607, et 908 seq.
95. _ferre_, inferre, _gradum_, adcedere.
97. _sævit_, ut XIII, 600, et ap. Virg. Æn. V, 257; cf. Heins. ad
Val. Fl. IV, 455.
98. Cf. XII, 169; N. Heins. ad XI, 133, vel, ubi eadem exempla
congessit, ad Ovid. Met. XI, 377, et Cerda ad Virg. Æn. VII, 460.
99. _velox virtus_, alibi _ignea_ et _vivida_.
--_geminus_, similis, par, ut passim ap. Cic. Sic et mox _concors_.
Ter eadem sententia exprimitur.
98. _capite_ Col. ut VIII, 275; XII, 169. Sed τὸ _rapite_, ut VI.
210, efficacius esse, monet N. Heins. ad h.l. et ad Ovid. Met. II,
603.
100. _consors_ conj. N. Heins. et v. 101: _dirimebat, adacto
Quantum inp. valet deprendere_, ut ap. Cæs. B. Civ. III, 51. Sed
telum tormentumve, non nodum adigi, a Schmid. jam notatum video:
_et prendere_ Put.
Haud mora: jam tantum campi dirimebat ab ictu,
Quantum inpulsa valet comprendere lancea nodo;
Quum subitum liquida, non ullis nubibus, æthra
Augurium mentes oculosque ad sidera vertit.
Accipiter, medio tendens a limite solis, 105
Dilectas Veneri, notasque ab honore Diones,
Turbabat violentus aves; atque unguibus idem,
Idem nunc rostro, duris nunc ictibus alæ,
Ter quinas dederat sæva inter vulnera leto.
101. Cf. XII, 651; Virg. Æn. XI, 608 seq., et loca Hom. Iliad.
ο, 357; π, 589; φ, 251, quæ jam comparavit Drak. qui docet, hoc
spatium δουρηνεκές dici Iliad. κ, 357, ut, quod longius sit,
μεταίχμιον, de quo vid. Schol. Eurip. ad Alcest. 91, et Phœniss.
1246.
102. _nodo_, vid. ad I, 318.
103. sq. Variavit et in usum suum convertit locum Virg. Æn. XII, 244
sq. Alia prodigia, quæ Romanis terrorem injecerint, memorat Liv.
XXI, 46.
105. _medio a limite solis_, a m. spatio, seu via, quæ soli
conficienda est, adeoque a medio cælo, seu meridie.
106. _Dione_, mater Veneris, et ipsa quoque Venus, vid. Barth. ad
Stat. Silv. III, 5, 79; et Schwebel. ad Bion. I, 93.
105. _limine_ R. 3; Parm. Med. non improb. N. Heins. Cf. eum et
Burm. ad Virg. Æ. VI, 255. Sed quis unquam dixit, a _medio_ limine
solis venire?
106. _ab honore_ scripti et editi ante Nicandrum, qui primus _in
h._ dedit.
Nec finis, satiasve, novi sed sanguinis ardor 110
Gliscere; et urgebat trepidam jam cæde priorum,
Incertamque fugæ, pluma labente, columbam;
Donec Phœbeo veniens Jovis ales ab ortu
In tenues tandem nubes dare terga coegit.
Tum victrix lætos signa ad Romana volatus 115
Convertit; prolesque ducis qua parte decora
Scipio quassabat puerilibus arma lacertis,
Clangorem bis terque dedit, rostroque coruscæ
Perstringens conum galeæ, se reddidit astris.
115. _lætos_, Romanis fausta portendentes.
116, 117. Ornate pro, ubi Consulis filius armatus stabat. Confer
infra ad vers. 456 seq.
110. _satiasve_ corrig. Dausq. quod prob. N. Heins. et recepere
Drak. ac Lefeb. Recte, puto, quia _saties_, si dubiam lectionem
loci Plin. VIII, 51, exceperis, non nisi ap. Juvenc. I, 637; III,
216, occurrit.
115. _jactos volatus_ R. 3; _lævos_ conj. N. Heins. h.e.
a sinistra conspectos, quod felix augurium videbatur Romanis, ut a
dextra Græcis. At _lætum_, seu faustum omen erat potius fuga
accipitris, non aquilæ volatus; quod Drak. jam adnotasse video.
119. _Præstringens_ ex Oxon. recepit Drak. auctore N. Heins. qui
ubivis hanc scripturam intrudunt; vid. ad I, 358, et conf. v. 352;
V, 24, 274; Virg. Æn. X, 344 al.
Exclamat Liger (huic Superos sentire monentes 120
Ars fuit, ac penna monstrare futura magistra):
«Pœne, bis octonos Italis in finibus annos,
Audaci similis volucri, sectabere pubem
Ausoniam, multamque feres cum sanguine prædam:
Sed compesce minas; renuit tibi Daunia regna 125
Armiger ecce Jovis: nosco te, summe Deorum:
Adsis o, firmesque tuæ, Pater, alitis omen.
Nam tibi servantur, ni vano cassa volatu
Mentitur superos præpes, postrema subactæ
Fata, puer, Libyæ, et majus Carthagine nomen.» 130
120. Liger (quod nomen, a Galliæ fluvio ductum, occurrit etiam ap.
Virg. Æn. X, 596), ex numero columbarum, ab accipitre occisarum,
auguratur æque ac Calchas ap. Hom. Iliad. Β, 321 sq., et Ovid. Met.
XII, 13 sq., quod Drak. jam observasse video.
--_Superos sentire_, voluntatem deorum cognoscere.
--_monere et monita_ vocabb. propria de vatibus, oraculis et diis,
qui vel somniis, vel prodigiis aliisque signis futura significant,
vid. Ind. et Drak. ad V, 117, et X, 373; quibus locis laudat Heins.
ad Ovid. Met. XIII, 216; Gronov. Diatr. Stat. c. 56, et Broukh. ad
Tibull. I, vi, 50; III, iv, 2; Add. Burm. ad Val. Fl. I, 29, 231, et
ad Ovid. Met. II, 639. [“X, 373” recte X, 372]
121. _penna magistra_, ut _natura magistra ac duce_, et alia.
--_penna_ pro avibus earumque volatu, vid. ad III, 344.
125. Aquila innuit, Jovem tibi imperium Italiæ recusare.
126. _Nosco te_, ut ap. Virg. Æn. XII, 260.
127. Hæc desumta ex Virg. Æn. VIII, 78; Drak. lectores remittit ad
Turneb. Adv. XIII, 16, et Burm. Jov. καταιβ. c. 9.
130. _puer_, cf. ad v. 454.
--_majus Carthagine nomen_, cognomen Africani, quod Africam, non
solam Carthaginem, armis subactam declarabat. Cf. Bentl. ad Hor.
Epod. IX, 25.
Contra læta Bogus Tyrio canit omina regi,
Et faustum accipitrem, cæsasque in nube volucres
Æneadis cladem et Veneris portendere genti.
Tum dictis comitem contorquet primus in hostes,
Ceu suadente Deo, et fatorum conscius, hastam. 135
133. _Veneris genti_, Romanis, qui in Veneris tutela sunt, ut
columbæ.
134. Cf. Virg. Æn. IX, 52, et XII, 266 sq.
--_dictis comitem_, ἐμμαπέως, ut I, 304, et IX, 569; Drak. Cf.
Burm. ad Val. Fl. V, 601.
131. _omina_ R. 3; Parm., Veneta tam Marsi quam Martini Herbipol.,
et Junt. probb. Heinsiis, Draken. et Lefeb. Vulgo _læta omnia_ ut
ap. Liv. XXXI, 7, et _fœda omnia_ ibid. c. 12.
Illa volans patuli longe per inania campi
Ictum perdiderat spatio, ni, fusus habenas,
Dum primæ decus adfectat decerpere pugnæ,
Obvia quadrupedis præceps Catus ora tulisset.
137. _Ictum perdiderat_, h.e. perdidisset hasta, ut, ἅλιον βέλος
ἔκφυγε Iliad. Λ, 376.
--_Perdere_ dicimur, quæ inrita sunt et fine suo excidunt, vel quæ
sine utilitate profundimus, nec in rem nostram convertimus,
quorumque eventus et spes nos frustratur, v.c. _vulnera_, Stat. Th.
VIII, 415; _lacrimas_, _ævum_, _jactus_, ibid. II, 656; V, 136; X,
393; _ictus_ Lucan. VI, 197; _mortem p._ (h.e. inultum mori, ut nec
amicis id expediat, nec hostibus noceat), inf. v. 605, ubi N. Heins.
et Drak. laudant Senec. Agam. 519; Lucan. III, 706; Stat. Th. IX,
58; Auct. ad Herenn. IV, 44 (_Decius amisit vitam, at non
perdidit_), et Burm. ad Petron. 82.
--_fusus habenas_, pro _fusis habenis_, ut XIII, 172; sic _fusa
comas_ XIV, 570; Val. Fl. III, 315; _f. barbam_, Virg. Æn. X, 838.
138. _decerpere decus_, ut δρέπειν τιμὴν ap. Pind. Pyth. I, 95.
137. _Ictum_ Col. Vulgo _Letum_; quod non minus probum. Dausq.
interpretatur: vires _leti_ inferendi perdiderat, ut contra
dicitur hasta _letum ferre_, προπέμπειν φόνον; vid. not.
Sic elanguescens, ac jam casura, petitum 140
Invenit vulnus, cædemque adcepit ab hoste
Cornus, et oblatæ stetit inter tempora frontis.
Incurrunt acies, magnoque fragore per æquor
Suspendunt cuncti frenis sublime reductos
Cornipedes, ultroque ferunt: erectus in auras 145
It sonipes, rapidaque volans per aperta procella
Tenuia vix summo vestigia pulvere signat.
141. _adcepit cædem_, vulnerandi et occidendi occasionem, _ab
hoste_, qui sagittæ occurrebat.
144. _cuncti_ equites _suspendunt_ equos, h.e. habenas ita
adducebant, ut equi in priores pedes se elevarent et quasi
penderent. Drak. citat Stat. Th. VI, 504.
146. _procella_, impetu.
147. Drak. comparat III, 308; XIII, 327; XIV, 508; Hom. Iliad. Υ,
226; Virg. Æn. VII, 808 sq.; Stat. Th. VI, 638 sq.; Ovid. Met. X,
654; Claud. Cons. Hon. III, 197, et al.
--_summo vestigia pulvere signat_, verba Maroniana, Ge. III, 171;
cf. inf. XVI, 485.
141. _accepit_ Col. Vulgo _recepit_, quod Cell. exponit: hasta,
jam invalidior spatio facta, non tam intulit cædem, quam recepit
et admisit ex occursu Cati.
144. _cunei_ opinabatur N. Heins. ut v. 516; I, 454; XV, 739; quum
de equitatu etiam et copiis navalibus hæc vox adhibeatur a Claud.
in Rufin. II, 352, et Cons. Hon. IV, 625; Stat. Th. V, 426, et
inf. XIV, 540. Nihil muto cum Drak.
145. _ultroque ruunt_ conj. N. Heins. Vulgatum contra eleganter
dictum videbatur Barth. Adv. VI, 3, quasi ferentes ipsi ultro
denuo ferant.
Boiorum ante alias, Cryxo duce, mobilis ala
Arietat in primos, obicitque inmania membra.
Ipse, tumens atavis, Brenni se stirpe ferebat 150
Cryxus, et in titulos Capitolia capta trahebat;
148. _Boios_ in Gallia olim Celtica, seu Lugdunensi, et quidem in
Burbonio potissimum agro habitasse, eorumque alios Sigoveso duce
Boiohemum et, a Marcomannis inde pulsos, Vindeliciæ ac Norici
partem, quæ ab illis Boioaria, seu Bavaria dicitur, expugnasse;
alios vero, de quibus h.l. agitur, partem Galliæ Cisalpinæ, inter
Padum et Apenninum sitam occupasse, et in partibus Pœnorum stetisse,
ex Livio aliisque nota res est.
--_Boios_ a Romanis ad Pœnos defecisse, eorumque regulum _Magilum_,
vel _Magalum_ fœdus cum Hannibale junxisse, memorant Polyb. III, 40,
44, et Liv. XXI, 29; eos vero in prælio ad Ticinum (de quo vid.
_Guischard, Mém. milit._ T. I, c. 5) adfuisse, nemo memoriæ prodidit
præter Silium, qui vel alios, quorum scripta interciderunt, vel suum
quoque ingenium sequutus est, quo spectant etiam ea, quæ de Cryxo,
ejus nomine, habitu et certamine cum Scipione tradit, quæ ex
historia pugnæ Virdomari, Gallorum regis, cum Marcello (vid. Plut.
Marcell. p. 300. sq.) hausisse videtur; Lenz.
149. _Arietat_, inruit, ut ap. Virg. Æn. XI, 890.
--_in primos_, Romanorum προμάχους.
--_inmania membra_, conf. ad V, 110 sq.
150. Historia notissima (cf. ad I, 624 sq.) et insculpta clipeo, in
Britannia reperto, quem Drak. delineandum curavit.
--_Brenni_, Gallorum Senonum ducis.
151. _in titulos trahebat_, sibi gloriæ ducebat.
--_Capitolia capta_, de conatu et jactanter pro, obpugnata, ut
_tenebant_ ap. Virg. Æn. VIII, 657.
148. _Cryxo_ ex emend. N. Heins. recepit Drak. _Crixo_ scripti et
edd. antt. In recent. _Chrixo_ et _Chryxo_. Forte leg. _Brixo_, a
_Brixello_, Boiorum opp. in Gallia Cispad.
150. Vulgatam distinct. _membra Ipse tumens, atavi B._ mutavit
N. Heins. qui et _atavis_ pro _atavi_, et mox _in titulis_
legendum monuit. Prius recepit Draken. quem secutus sum; _tumens
satavi_ Med.
Tarpeioque jugo, demens! et vertice sacro
Pensantes aurum Celtas umbone gerebat.
Colla viri fulvo radiabant lactea torque,
Auro virgatæ vestes, manicæque rigebant 155
Ex auro, et simili vibrabat crista metallo.
153. Vid. ad I, 407.
--_umbone_, clipeo, qui Gallis oblongus est.
--_gerebat_ insculptos.
154. Hæc sublecta Virg. Æn. VIII, 659 sqq., ubi vid. Heyne.
Comparant etiam Æn. IV, 138 sq.; VI, 144.
--_Colla lactea_, ut XVI, 520 et ap. Virg. Æn. VIII, 660; X, 137,
alias _nivea_, _marmorea_, _eburnea_, etc.; conf. N. Heins. et Drak.
ad XII, 245, 246; Jani et Bentl. ad Hor. Od. I, xiii, 2.
--_fulvo_, aureo.
[155.] De _vestibus virgatis_, ῥαβδωτοὶς (nobis _gestreifte
Gewänder_), cf. Diodor. V, 30; XII, 21; Burm. ad Val. Fl. II, 159,
et, quos Drak. laudat, VV. DD. ad Virg. Æn. VIII, 660; Scalig. ad
Varr. L. L. p. 67; Salmas. ad Vopisc. Carin. c. 20; Spanh. ad
Callim. H. in Dian. v. 12; Jungerm. ad Polluc. VII, §, 53. Perperam
Lefeb. exponit gall. _galonnées_, a _virga_, _galon_, germ. _Band_,
_Borte_.
156. _crista_ non λοφος, sed κόρυς, quod inutili eruditionis
adparatu probat Daniel Heinsius.
--_vibrabat_, vid. ad I, 539. 157. _Camertes_, seu _Camerini_,
Umbri, quorum urbs Camers, seu Camerinum (hod. _Camerino_) in
montibus qui Picenum ab Umbria dirimunt.
153. _gerebat_, non _ferebat_, Col. et Put.
156. _rubrabat_ Ox. _rutilabat_ ed. Nutii Antwerp.
Sternitur inpulsu vasto perculsa Camertum
Prima phalanx; spissæque ruunt conferta per arma
Undæ Boiorum: sociata examina densent
Infandi Senones; conlisaque quadrupedantum 160
Pectoribus toto volvuntur corpora campo.
159. _Undæ_ ut ap. Virg. Ge. II, 462; Juv. III, 244; Stat. Th. II,
224, et aliis locis, a Drak. cit. Sic quoque _torrens_ XIII, 760, et
_undans vulnus, unda sanguinis_, etc.; X, 240, 245.
160. _Infandi Senones_, cf. I, 624 sq.
159. _et sociata_ conj. N. Heins.
--_densent_ scripti et priscæ edd. vid. Intpp. ad Virg. Georg. I,
248, 419; Æn. VII, 794; X, 432; XI, 650; XII, 264; Bentl. et Jani
ad Horat. Od. I, xxviii, 19; Creech. ad Lucret. I, 393, et, quos
Draken. laudat, Gifan. Ind. Lucret., Prisc. Gramm. VIII, p.m.
336; Heins. ad Ovid. Met. XIV, 369; et Fast. III, 820; ad Val. Fl.
III, 207; VII, 629; ad Claud. Cons. Hon. IV, 325; et ad Prudent.
Cathemer. hymn. V, 53. Vulgatum _densant_ primus Wolf. Basileæ
edidit.
Arva natant, altusque virum cruor, altus equorum
Lubrica belligeræ sorbet vestigia turmæ.
Seminecum letum peragit gravis ungula pulsu,
Et circumvolitans tetros a sanguine rores 165
Spargit humo, miserisque suo lavit arma cruore.
Spicula prima, puer, tumidi, Tyrrhene, Pelori
Purpureo moriens victricia sanguine tingis.
162. Deformitas rei nimis fere ad vivum resecatur.
--_natant_, cruore submersa sunt, Drak.
163. _sorbet_, abscondit, ita replet, ut conspici et cognosci
nequeant. Propr. vestigia sorbent cruorem. Durior, judice Drak.
locutio, quam alibi non notavit. Cf. tamen Lucan. III, 261; IV, 100.
164. _letum peragit_, eos prorsus necat.
165. Verba Maroniana Æn. XII, 339.
167, 168. Sensus est, quod Drak. jam monuisse video, Tyrrhenum
tubicinem, adhuc _puerum_, h.e. juvenem (vid. ad III, 608), occisum
esse a Peloro juvene, qui nunc _prima spicula_ miserit, vel primum
ad bellum venerit. Barth. Cell. et alii _puerum_ male exponunt
filium Pelori: tum _spicula prima_ essent, quæ primum in hoc bello
conjecta sunt. Sed vid. v. 134.
--_tumidi_ tibicinis, buccas inflantis, Cell. Sed est potius,
superbi: nam tibicen h.l. Tyrrhenus esse fingitur, cujus nomen, æque
ac Miseni ap. Virg. more poetarum (vid. ad I, 306, in V.L.)
effictum, et quidem exquisite, quia Tyrrheni tubam invenere.
166. _arma_ Put. Vulgo _ora_, et quidam _ore_.
167. _dumidi_ Colon. _Numidæ_ emend. N. Heins. non improb. Drak.
_Tyrrhena_ R. 2; _Tirena_ Put. _Thyrrhene_ ed. Lefeb.
Nam tibi, dum stimulas cornu, atque in prælia mentes
Adcendis, renovasque viros ad vulnera cantu, 170
Hæsit barbaricum sub anhelo gutture telum,
Et clausit raucum letali vulnere murmur.
At sonus, extremo morientis fusus ab ore,
Flexa pererravit mutis jam cornua labris.
169 seq. Comparant Virg. Æn. VI, 165; et cum v. 171, Æn. VII, 533.
Sed observa h.l. operosum ornatum.
173, 174. «Quumque caput caderet, carmen tuba sola peregit, Et,
pereunte viro, raucum sonus ære cucurrit,» verba Ennii, ex quibus
hunc locum, et Stat. Th. XI, 55 (ubi vid. Barth.), desumtum notat
Drak. qui etiam inf. XV, 473, ibique Sen. Thyest. 728 sq., et Iscan.
b. Troj. V, 253 sq., comparat.
169. _dum_, non _quum_, scripti et priscæ edd.
174. _Flexa_ scripti, ut ap. Ovid. Met. I, 98, et Fast. IV, 181;
Virg. Æ. VII, 513; Sen. Œd. 733; Draken. Vulgo _Fessa_, prob.
Dausq. ut sit viribus destituta, flatore ipso conatum destituente.
Male!
Cryxus Picentem Laurumque, nec eminus ambo; 175
Sed gladio Laurum; Picenti rasilis hasta,
Ripis lecta Padi, letum tulit: avia namque
Dum petit, ac lævo meditatur fallere gyro,
Hasta viri femur et pariter per anhela volantis
Ilia sedit equi, et geminam dedit horrida mortem. 180
176. _rasilis_, polita, ξεστὸς.
178. Cf. Virg. Æn. X, 885.
175. _ambos_ corrig. Barth. Adv. VI, 3. Sed _ambo_ est ant. accus.
ut XVII, 427, ubi Draken. laudat Serv. (add. Pier. et Heins.) ad
Virg. Ecl. VI, 18; Ge. IV, 88; Æn. XII, 342; Gronov. ad Liv. VIII,
3; XXXV, 21.
176. _Dat gladio Laurum_ conj. Barth. _Sed gladius Lauro_
N. Heins. At nihil h.l. deest, modo subintell. ἀπὸ κοινοῦ
_occidit_, vel simile verbum; vid. Gronov. l.c.
179. _femore_ coll. I, 540, suspic. N. Heins. qui plura exempla
congessit ad Ovid. Met. XV, 162. Sed τὸ _per_ ad utrumque
substant. referri potest; _per nuda_ Col. et R. 2; quod recepit
Lefeb. non improb. N. Heins.
180. _et_, quod in Put. est, vulgo omittitur.
Idem, sanguinea Venuli cervice revellens,
Sternit præcipitem tepido te, Farfare, telo;
Et te sub gelido nutritum, Tulle, Velino,
Egregium Ausoniæ decus, ac memorabile nomen,
Si dent fata moras, aut servent fœdera Pœni. 185
182. _Farfare_, a Farfaro, seu Fabari (hod. _Farsa_), Sabinorum fl.
vid. ad I, 306, in V.L.
183. _Velinus_ amnis et lacus in Sabinis, nunc _Lago di Rieti_, quia
Reate urbs adjacet; _gelido_, quoniam inter montium juga est. Cf.
Heyne ad Virg. Æn. VII, 517, et ibid. Exc. VIII, ad v. 712.
185. _dent_ et _servent_, pro dedissent et servassent.
182. _tepido_ Col. et Ox. Vulgo _trepido_, vulgari variatione.
Tum Remulum, atque olim celeberrima nomina bello
Tiburtes Magios, Hispellatemque Metaurum,
Et Clanium, dubia meditatus cuspide vulnus.
187. Cf. V.L.
--_Hispellum_, urbs Umbriæ, in qua etiam _Metaurus_ fl. unde
_Metauri_ nomen ductum, cf. ad VII, 486, et VIII, 457.
188. _cuspis dubia_, quod Drak. recte contra Barth. Adv. VI, 3,
monet, non est utrimque acuta, ut _anceps ferrum_ et _securis_, quæ
ἀμφίτυπος Q. Calabr. I, 158, dicitur, sed, quam manu tenet homo
dubitans et secum deliberans, quem primum inpetat, ut _dubia cœna,
fames, ala, arcus_ ap. Terent. Phorm. II, ii, 28; Hor. Serm. II, ii,
77; Sen. Thyest. v. 715; Val. Fl. I, 401; IV, 527, ubi vid. Burm.
Ernesti emend. _haud dubia meditatus c. v._ Nec tamen damnat
vulgatam lectionem, quam ita interpretatur: Cryxus collimans, et
cuspidem studiose dirigens; nam qui collimat, is meditatur veluti
vulnus, et adhuc dubius est, feriat scopum, nec ne. Rationem Drak.
quam nos sequuti sumus, improbat V. Cl. quod hic sensus in Cryxum
non cadat, qui non unum præcipue, sed omnes trucidasse dicatur. Enim
vero verba nostra commode referri possunt ad magnam hostium
multitudinem; quam qui adgreditur, ambigere solet, quem primum armis
petat. Malim tamen _meditatum_ legere, de quo vid. Varias lectiones.
182. _tepido_ Col. et Ox. Vulgo _trepido_, vulgari variatione.
186. _Remulum_ Parm. Junt. Ald. Gryph. Nut., ut apud Virg. Æn.
lib. IX, v. 360, 593, 633; XI, 636. Vulgo _Romulum_.
187. _Tyburtes_ Dausq. Lefeb. et alii. _Magios_ e scriptis, R. 3,
et Parm. revocavit N. Heins. Vulgo _Tiburtes magnos_. Poeta autem,
ut v. 184, gentem Tulliam. ita h.l. fratres Tiburtes respexit,
Tiburnum, seu Tiburtum, Coram et Catillum, seu Catilum, Amphiarai
filios, olim _bello_ Æneæ _claros_, et _Tiburis_ (_Tivoli_) prope
Anienem conditores, de quo conf. v. 224, 225; VIII, 364; Heyne
Exc. VIII, ad Virg. Æn. VII, 670 sqq. Cluver. Ital. ant. p. 958;
Solin. c. 2; Jani ad Horat. Od. I, vii, 13; xviii, 2; II, vi, 5;
_Hispellatesque M. Et Clanium_ conj. N. Heins. et recepit Lefeb.
_Metaurum_ Colon. _Mataurumque_ Put. vid. ad VII, 486. Vulgo
_Metaurumque_. Tum versus est hypermetros, ut XVII, 400, et passim
ap. Virg. Ovid. aliosque.
188. _Clanium_ Col. vid. not. ad VIII, 535. _Davium_ R. 3; Parm.
Med. Vulgata lectio _Damum_ debetur Marso; _meditatum_ emend.
Barth. Adv. VI, 3, et recepit Lefeb. ut non ad Cryxum, sed ad
Clanium referatur, qui, dum ferire dubitat, ipse ictum recipit.
Non male, judice etiam Drak.
Nec locus est Tyriis belli, pugnæve, sed omnem
Celticus inplevit campum furor: inrita nulli 190
Spicula torquentur, statque omne in corpore ferrum.
Hic inter trepidos inmane Quirinius audens,
Cui fugere ignotum, atque invicta mente placebat
Rebus in adversis exceptum pectore letum,
Cuspide flammat equum, ac dispergit gæsa lacerto; 195
Si reserare viam, atque ad regem rumpere ferro
Detur iter; certusque necis petit omnibus ausis,
Quod nequeat sentire, decus: cadit inguine fosso
Teutalus, et vasto quatitur sub pondere tellus.
190, 191. Drak. bene comparat Stat. Th. VIII, 419.
194. Conf. ad V, 594.
195. _Cuspide flammat_, calcaribus incitat; _gæsa_, ut I, 629.
196. _rumpere iter_, cf. ad I, 54.
--_regem_, Cryxum, ducem Boiorum, ut _tyranno_, v. 709, et βασιλῆα
Iliad. π, 660. _Reges_, βασιλεῖς, ἄνακτες, dicuntur omnino potentes
et divites, deinde duces et heroes, regio inprimis sanguine orti, ut
rex _Æneas_, etc., etiam Dii, ut ἄναξ Ἀπόλλων.
198. _decus_ occisi Cryxi, _quod_, cujus fructus, _nequeat sentire_,
percipere, quia _certus necis_ erat.
191. _omni_ volebat Modius.
198. _sancire_ conj. N. Heins.
Obcumbit Sarmens, flavam qui ponere victor 200
Cæsariem crinemque tibi, Gradive, vovebat
Auro certantem, et rutilum sub vertice nodum.
Sed Parcæ intonsa non exaudita voventem
Ad Manes traxere coma: per candida membra
It fumans cruor, et tellus perfusa rubescit. 205
200 sq. Sarmenti Gallo apte adfingitur votum Germanis usitatum, de
quo vid. Cluver. ant. Germ. et Lips. ad Tac. Hist. IV, 61, et Germ.
c. 31, _victor_ si foret.
--_ponere_, ἀνατιθέναι, consecrare. D. Heins. et Lefeb. male
exponunt, suspendere in arbore, quæ inde _capillata_, vel
_capillaris_ dicta, teste Festo. Ad eam non nisi Vestalium virginum
capillus deferebatur, vid. Plin. XVI, 44, seu 85.
202. _Nodus_ κορώνη γένος ἐμπλοκῆς. D. Heins.
--_nodum rutilum_, rutili crinis, (qualis Gallis est, de quo vid.
Liv. XXXVIII, 17, et sup. ad III, 608) nisi malis de _aureo nodo et
circulo_ adcipere, de quo vid. Heyne ad Virg. Æn. X, 138, et IV,
138; conf. ad II, 78, in V.L.
--_sub vertice_, posteriore, circa occiput. Commentarii loco sint
verba Tac. Germ. c. 38. «Insigne gentis, obliquare crinem, nodoque
substringere... horrentem capillum retro sequuntur, ac sæpe in ipso
solo vertice religant,» vid. ibi Intpp.
203. _non exaudita_ a Marte _voventem_, vanum irritumque votum
nuncupantem.
205. _It cruor per membra_, ut VIII, 186; XII, 243, et ap. Virg. Æn.
IX, 434. Confer Draken. ad XI, 396; Heins. et Burmann. ad Valer.
Flacc. II, iii, 233; IV, 217; VI, 724.
At, non tardatus jaculo obcurrente, Ligaunus
Inruit, adversumque viro rotat obvius ensem,
Et ferit insurgens, humero qua brachia lenti
Adnectunt nervi, decisaque vulnere læva
Laxatis paulum moribunda pependit habenis; 210
206. Ligaunus Quirinii manum, Vosegus collum amputat.
207. _adversum ensem_, ut IX, 626, vid. Burmann. ad Valer. Flacc.
lib. VI, v. 256.
208. _insurgens_, vid. ad v. 610.
209. _vulnere_, ictu.
210. Conf. Virg. Æn. X, 341.
206. _Ligaunus_ scripti. _Licaunus_ et _Lycaunus_ in editis.
_Lygaunus_ ed. Lefeb. qui Celticam putat esse vocem, quæ _nigrum_
et _corvum_ significet.
209. _dextra_ scripti, R. 3; Parm. Med. Sed _læva_ frenum regi
monet Drak. coll. v. 416; Sen. Hippol. 1259, et Barth. ad Stat.
Silv. I, i, 37. Has autem voces sæpius a librariis permutari docet
Gron. ad Sen. l.c. et ad Liv. XXXIII, 9. At manus quoque
simpliciter _dextra_ dicitur.
Dumque micans tremulo conatu lora retentat,
Flectentem adsuetos imitatur nescia frenos.
Demetit aversi Vosegus tum colla, jubaque
Suspensam portans galeam, atque inclusa peremti
Ora viri, patrio Divos clamore salutat. 215
211. Ludit exemplo Virg. Æn. X, 396 (ubi vid. Intpp.), ut alii, v.c.
Ovid. Met. V, 117; VI, 558 seq. quem contulit Drak.
--_micans_, ut V, 285, et Virg. Æn. X, 398, tremens, palpitans.
--_retentat_, retinet, vel potius iterum tentat, ut in simili loco
Ovid. Met. V, 117; cf. Burm. ad Val. Fl. III, 97.
213. _Demetit_, ut ἔκειρε dixit Sophocl. Ajac. 55, et Apollon. III,
415; ἤμησε Hesiod. Theog. 181; ἐθέρισε et ἀπέθρισε Anthol. L. III,
et alibi. Cf. Drak. ad X, 147; (ubi ex Hom. Iliad. λ, 67, hujus
locutionis colorem ductum putat) Cerda ad Virg. Æn. X, 513; Heins.
ad Ovid. Met. V, 104; Burm. ad Val. Fl. III, 670.
[“X, 147” recte X, 146]
215. Victor exsultabundus exclamat in ipso prælio et ἐπινίκιον, vel
pæana et hymnum canit, more heroum. Cf. v. 262; X, 231, XV, 691;
Virg. Æn. X, 738, ubi vid. Heyne. [“XV, 691” recte 688]
213. _Vesegus_ Ox. et Put. _Vesogus_ Parm. Vulgo _Vesagus_, et
_Vosegus_ Colon., quem secutus sum, etsi admodum probabilis est
emend. N. Heins. _Vogesus_, quam Drakenb. et Lefeb. recepere.
Corruptela forte inde orta, quod Vogesus Galliæ mons, unde nomen
ductum videtur, scriptoribus medii ævi, v.c. Venant. Fort. VII, 4,
et Gregor. Turon. _Vosagus_ et _Vosacus_ dicebatur. Apud Cæs.
B. G. IV, 10, _Vosego_ exstat in ed. Junt. et Oudend.
Dumque ea Gallorum populi dant funera campo,
Adcitas propere castris in prælia consul
Raptabat turmas, primusque ruebat in hostem,
Candenti sublimis equo: trahit undique lectum
Divitis Ausoniæ juvenem, Marsosque, Coramque, 220
Laurentumque decus, jaculatoremque Sabellum,
Et Gradivicolam celso de colle Tudertem,
Indutosque simul gentilia lina Faliscos;
218. _Raptabat_, ut _rapere_ passim, vid. Ind. et Virg. Æn. VII,
725; X, 178.
220. _Divitis Ausoniæ_, vid. Virg. Georg. II, 136... 166.
--_Cora_, hod. _Core_, Latii opp. in Volscis, vid. Heyne ad Virg.
Æn. VI, 776, et Cluver. Ital. ant. pag. 1017.
221. _Laurentum_, vid. ad I, 110.
--_decus_, electos juvenes.
--_jaculatorem Sabellum_, vid. Heyne ad Virg. Æn. VII, 665.
222. _Tuder_, seu _Tudertum_ (nunc _Todi_) opp. Umbriæ, in colle
situm, cf. VI, 645; Plin. III, 14.
--_Gradivicolam_, cf. VIII, 462, et, quem Drak. laudat, Gruter.
p. 423, n. 1.
223. _Faliscos_ in Etruria, qui _Æqui_ dicuntur VIII, 488, exemplo
Virg. Æn. VII, 695, ubi vid. Heyne, et in Exc. VIII, ad Æn. VII, 722
sq. _Faliscos_ populum, et _Falerios_ oppidum adpellant Livius et
alii, sed urbem memorat Eutrop. I, 18, quæ hodie _Falari_ dicitur,
vel potius _Civita Castellana_, vid. Fontanin. Antiq. Hortæ colon.
Etrusc. pag. 80 (in Graev. Thes. Ant. Ital. T. VIII). De _linis
Faliscis_ auctore Drak. consule Ulit. ad Grat. Cyneg. v. 40.
220. _Coræque... decus_ malebat N. Heins.; et v. 223, _Indutosque
humeris_; audacter et frustra; nam _simul_ pendet a verbo
_trahis_.
Quosque sub Herculeis taciturno flumine muris
Pomifera arva creant Anienicolæ Catilli; 225
Quosque in prægelidis duratos Hernica rivis
Mittebant saxa, et nebulosi rura Casini.
224. Intell. Tibur, de quo vit. ad v. 187, in V.L.
--_taciturno flumine_, Aniene, ut ap. Horat. Od. I, xxxi, 8. Cf.
V.L.
--_Herculeis muris_, ob cultum templumque Herculis, τὸ Ἡράκλειον,
unde _Hercules Tiburtinus_ in marmorr. priscis memoratur; vid. quos
Drak. laudat, Gruter. p. 49, n. 6; p. 1013, n. 3, et Rader. ad
Martial. I, 13. Cf. etiam Strab. V, p. 164; Prop. II, xxxii, 5; IV,
vii, 82.
225. De _pomiferis arvis_ Tiburis, vid. Bentl. et Jani ad Horat. Od.
I, vii, 14, et Sat. II, iv, 70, quosque Drak. jam citavit, Heins. ad
Ovid. Amor. III, 6, 46, et Broukh. ad Prop. IV, vii, 81.
226. _Hernica saxa_, cf. VIII, 391; Cluver. Ital. ant. p. 979, et
Heyne ad Virg. Æn. VII, 684.
--_duratos in rivis_, cf. Virg. Æ. IX, 603 sq.
227. _Casinum_, seu _Cassinum_, Latii municipium (vid. Gruter. Insc.
p. 351 et 431) in Volscis, trans Lirim.
--_nebulosi_, in alto monte siti; Mars. ob viciniam Simbruinorum
stagnorum; Dausq. Sed ea nimis distant. _Sub Casinum stativa
habita_, Liv. XXVI, 9, non longe ab hodierno _Monte Cassino_.
224. _taciturno murmure_ Oxon. Put. R. 3; Parm. Med. prob. Barth.
Adv. VI, 3. Id quominus in contextum reciperem, vix mihi temperare
potui. Vulgatam quidem lect. firmat Draken. auctoritate c. Colon.
et ipsius Silii, qui inf. XII, 539, _leniter sine murmure labi_
Anienem memorat. Sed is locus, nisi argutari velis, cum nostro
facile conciliari potest. Præterea idem fluvius variis sæpe locis
sine et cum murmure labitur, et ipse _Anio_, seu Anien
(_Teverone_), leniter alias fluens, prope _Tibur_ de scopulo cum
murmure ruit, unde _præceps_ dicitur Hor. Od. I, vii, 13 (ubi vid.
Jani), et _murmur tumidamque rabiem_ ipsi tribuunt Prop. IV, vii,
4; et Stat. Silv. I, iii, 21, ut taceam, de fluminibus poetas sæpe
diversa prodere. Conf. Burm. ad Val. Fl. V, 180; Heyne Obss. ad
Tibull. I, vii, 14; et ad Virg. Æn. I, 317. _Taciturno_ autem
_murmure_ dici potest, ut _tacito rumore Mosellæ_ ap. Auson.
Mosell. v. 22, laudatum a Drak. qui ad XI, 421, in his verbis
acumen quoddam captatum putat, ut in _concordia discors_ ap.
Lucan. I, 98; _discordia concors_ ap. Manil. I, 42, et in aliis,
quæ notaverint Ciofan. ad Ovid. Met. I, p. 19; Victor. Var. Lectt.
X, 12; Lambin. ad Hor. Od. I, xxxiv, 2; Intpp. ad Cic. Phil. I, 2;
et Martin. var. lect. III, c. 9, 11. Sed simpl. lene murmur innui
crediderim.
225. _Anienicolæ_, non _Antenicolæque_, scripti, prob. N. Heins.
ad h.l. et ad Ovid. Epist. IX, 141; quia et Maro Æn. VII, 672, et
Noster VIII, 366, primam in _Catillo_ syllabam produxere, etsi
corripuit Stat. Silv. I, iii, 100.
Ibant in Martem terræ dominantis alumni,
Damnati Superis, nec jam reditura juventus.
Scipio, qua medius pugnæ vorat agmina vertex, 230
Infert cornipedem, atque instinctus strage suorum
Inferias cæsis mactat Labarumque Padumque,
Et Caunum, et multo vix fusum vulnere Breucum,
Gorgoneoque Larum torquentem lumina vultu.
228. _terræ dominantis_, Italiæ, etsi tum hoste tenebatur, unde
immerito lectio videbatur suspecta Barth. Adv. VI, 3. Nec est, quod
poetam ad sua tempora respexisse cum Drak. censeas.
230. _medius vertex pugnæ_, media acies, similis fluctuum rapido
vertici, naves voranti. Conf. Virg. Æneid. lib. I, v. 117, et ad
II, 555.
232. Confer v. 261; XV, 823; Virg. Æneid. lib. X, v. 519 seq., ubi
vid. Heyne.
233. _fusum_, vid. ad II, 113.
234. _Gorgoneo_ exquisite pro torvo, seu obliquo, ob iram et
furorem. Cf. Virg. Æn. VIII, 438, ubi vid. Intpp.
228. _mortem_ conj. Burm. quod arridet Drak., qui argutam tum et
elegantem in hoc versu obpositionem inesse putabat.
230. _notat_ Put. R. 3; Parm. Med. unde _rotat_ conj. N. Heins.
Vulgatum confirmat Drak. locis Virg. Æn. I, 117. et Val. Fl. VIII,
332; _vertex_, non _vortex_, scripti et priscæ edd. cf. ad III,
475. [“ad III, 475”: in Not.]
233. _Caunum_, non _Camum_, Col. Caunus Hispaniæ mons ap. Liv. XI,
50; _vix visum_ in mentem veniebat Burm. _Breucum_ Col. Vulgo
_Brennum_, unde _Breunum_ conj. Lefeb., quia _Breuci_ in Pannonia
fuere, _Breuni_ vero inter Alpinas gentes. Sed hi Alpium
Rhæticarum incolæ varie scribuntur, _Brenni_, _Breuni_, _Brenci_,
_Breuci_, _Breones_, _Briones_: vid. Casaub. ad Strab. IV, p. 142,
et Intpp. ad Hor. Od. IV, xiv, 11; Plin. III, 25; Suet. Tib. 9;
Flor. IV, 12, pr.
Occidis et tristi, pugnax Lepontice, fato: 235
Nam dum frena ferox objecto corpore prensat,
Atque æquat celsus residentis consulis ora
Ipse pedes, frontem in mediam gravis incidit ensis,
Et divisum humeris jacuit caput: at Batus, amens
Qui luctatur equo, parmaque incursibus obstat, 240
Ictu quadrupedis fulva porrectus arena
Elisa incussis amisit calcibus ora.
239. _caput jacuit_ in _humeris_, ut ap. Virg. Æn. IX, 754, 755.
242. _amisit ora calcibus_, h.e. calcibus equi Scipionis conculcatus
adeo est, ut confusis lineamentis nosci non potuerit, quis foret,
Drak. coll. IX, 397 sq., et Luc. II, 167.
235. _Occidit, tristi pugnas L. f._ quidam Marsum secuti; _pugnax_
scripti cum Parm. et Med. Vulgatum _pugnans_ debetur Martino
Herbip. _Leopontice_ Nut. Sed Lepontii populus Alpinus in Rhætia;
vid. Plin. III, 20.
236. _prensat et æquat_ scripti cum R. 3, Parm. Med. Vulgo
_prensas_ et _æquas_; non male.
238. _occidit_ Put. Tell. R. 3; Parm. Hinc _accidit_ scribendum
videbatur N. Heins. ad h.l. et ad Ovid. Fast. V, 360.
239. _at Batus_ Col. _ad Batus_ R. 2; _Achbatus_ Put. _Achutus_
Ox. _Acatus_ R. 3; _Arcatus_ Parm. Vulgo _Abbatus_. 240. _Ut
luctatur_ malebat N. Heins.
Perfurit Ausonius turbata per æquora ductor,
Ceu Geticus Boreas, totum quum sustulit imo
Icarium fundo victor mare; navita vasto 245
Jactatur sparsus lacerata classe profundo,
Cunctaque canenti perfunditur æquore Cyclas.
243 sqq. cf. ad I, 468 sq., ubi _Ægæum mare_ pro quovis mari
procelloso; sed cum dilectu positum, ut h.l. _Icarium_, pars Ægæi,
inter Samum et Myconum, ab Icaria ins. quam adluit, sic adpellata,
ut _Myrthoum_, _Carpathium_, etc.
247. _Cuncta Cyclas_, omnes Cyclades insulæ; cf. ad I, 472, et Hor.
Od. I, i, 15; _Luctantem Icariis fluctibus Africum_, etc.
244. Vulgg. _gelidus Boreas_, ut passim ap. poetas. Sed _Geticus
Boreas_ Oxon. et Put. quod exquisitius est, ut _Sarmaticus_,
_Edonus_, _Scythicus_, _Arctous_, _Hæmonius_, _Odrysius Boreas_.
Cf. Gron. Obss. IV, 17.
245. _Icaru_ Tell. _Irarum_ Ox. R. 3; Parm. Med. unde _Iratum
mare_, h.e. turbatum conj. N. Heins. non improb. Drak. quia
Africo, non Boreæ imperium in mare Icarium tribuunt Hor. Od. I, i,
15, et alii. Sed vid. not. Si quid mutandam, legerem _rector_ pro
_victor_; ut _arbiter_ et _dux Hadriæ_ ap. Horat. Od. I, iii, 15;
III, iii, 5.
Cryxus, ut in tenui spes, exiguumque salutis,
Armat contemtu mentem necis: horrida barba
Sanguinea rutilat spuma, rictusque furentis 250
Albet, et adfuso squalent a pulvere crines.
Invadit Tarium, vicino consule pugnas
Miscentem, sævisque virum circumtonat armis.
250, 251. Horrida facies hominis desperatis rebus sævientis. Cf.
v. 277 seq., et V, 434 seq.
--_Sanguinea spuma... Albet_, ut _canens cruor_ I, 424. Spumat
furore, sed _spuma rutilat_ sanguine cæsorum, qui de sua quoque
barba destillat. Lenz.
248. Huic versui vulgo subjungitur alius, _Jam videt esse suæ
mortemque adstare propinquam_, quem tamen non agnoscunt scripti et
edd. ante Juntinam, quare tanquam a Nicandro procusum omisi cum
Lefeb. Saltem _esse super_ Burm. et _instare_ N. Heins. scribendum
videbatur.
251. _adfuso_, non _effuso_, scripti, de quo verbo plura
disputavit N. Heins. ad V, 66; VI, 572, 686; et ad Val. Fl. I,
762.
252. _Darium_, vel _Clarium_ Colon. _Tarrum_ quædam edd. _Marium_
conj. N. Heins. ut sit Rom. nomen. _Dasium_ (vid. ad XIII, 32),
vel _Clanium_ (quo tamen nomine Silius jam sup. v. 188, usus est)
tentabat Drak. Sed idem _Tarium_ quoque notum in Italia nomen
fuisse, ex Plin. XVIII, 6, et Sen. de Clem. I, 13, probat.
Volvitur ille solo: nam pronum effundit in armos
Fata extrema ferens abies, rapiturque pavore 255
Tractus equi, vinctis connexa ad cingula membris.
Longa cruor sparso linquit vestigia campo,
Et tremulos cuspis ductus in pulvere signat.
255... 257. Tarius, Cryxi hasta equo dejectus, cingulo illius
impeditur, et sic, membris ad connexa cingula vinctis, ab equo per
terram trahitur, Drak. Male Barth. Adv. VI, 3, ex h.l. colligit,
veteres, ut eo firmius equis hærerent, cingulis sese eorum
adligasse.
--_abies_, ut ἐλάτη ap. Hesiod. Scut. Herc. 188, 190. Sic et μελία,
_fraxinus_ et _taxus_; vid. Ind.
--_Fata ext. ferens_, ut _fatifera_, _letifera tela_.
--_pavore equi_, ab equo consternato.
258. _ductus signat_, sulcos facit; conf. Virg. Ge. III, 171, et Æn.
I, 478.
--_Tremula_ proprie est hasta. Lenz. comparat Stat. Theb. VII, 595,
596; XI, 514.
257. _linquit_, non _liquit_, Col.
Laudabat leti juvenem, egregiosque parabat
Ulcisci consul manes, quum dira per auras 260
Vox venit, et Cryxum ferri clamoribus audit,
Haud notum vultu: surgit violentior ira
Comminus, atque oculos optato in corpore figit.
259. _Laudabat leti_, ἐμακάρισε τοῦ θανάτου, D. Heins.
261. _Vox dira_, magna, ingens. Cf. VIII, 384, et Heyne ad Virg. Æn.
VIII, 350; IX, 185.
--_ferri_, φέρεσθαι, se ferre, incedere, inruere, ut I, 65, 497,
521; II, 527; inf. v. 519; V, 492; VIII, 72; XIV, 317. (cf. Burm. ad
Virg. Æn. V, 373), vel ferri in cælum, tolli ad cælum, efferri,
celebrari, _clamore_, adclamatione et plausu laudantium, vid. ad
v. 215.
--_dira vox_ clamantium, Cryxum adesse, et consul _clamore_ suorum
_audit_, cognoscit, Cryxum _ferri_, inruere. Lenz.
262. _surgit_ ei _violentior ira_, ut _sævæ jamque altius iræ
Dardanio surgunt ductori_ ap. Virg. Æn. X, 813.
260. _auris_ Ox. et R. 2, _aures_ Put. quod placet Lefeb. non
mihi. Conf. X, 366, ubi Drak. conf. XIII, 283; XVII, 42; Virg. Æn.
IX, 112.
262. _iræ_ malebat N. Heins. quia Silius secundos casus amat. Sed
vid. not.
Tum, stimulans grato plausæ cervicis honore,
Cornipedem adloquitur: «vulgum Martemque minorem 265
Mox, Gargane: vocant Superi ad majora: videsne
Quantus eat Cryxus? jam nunc tibi præmia pono
Illum, Sidonio fulgentem ardore, tapeta,
Barbaricum decus; et fulvis donabere frenis.»
264. Drak. comparat XVI, 357; Virg. Ge. III, 185 sq., et Æn. XII,
85, 86 (quibus locis vid. Cerda); Nemesian. Cyneg. v. 296, et Auson.
Lud. VII; Sapient. pr. Add. Ovid. Met. II, 867, ubi vid. Heins.
265. Adloquitur _Garganum_, equum suum (cujus nomen a monte Apuliæ
ductum), ut Iberus Panchaten XVI, 390; Hopleus Tydei equum ap. Stat.
Th. IX, 211, et Mezentius Rhœbum suum ap. Virg. Æn. X, 860 seq., ubi
vid. Heyne. Cf. ad V, 166.
--_vulgum_, vid. ad I, 399. Lenz. vocem _vulgum_ e glossa inrepsisse
suspicatur, et h.l. ita emend. _Cornipedem adloquitur: tu Martem
linque minorem:_ (vel _tu mortes linque minores_, id est, desine
stragem edere ignobilium). _Nos, Gargane, vocant Superi_ ad majora,
h.e. ad Cryxum adgrediendum. Meo qualicumque judicio non
sollicitanda est lectio, quæ auctoritate omnium librorum tam
scriptorum quam editorum ante Nicandrum firmatur, et adfectui
loquentis convenientior est.
267. _eat_ pro sit, ut _incedo_ ap. Virg. Æn. I, 46, vel potius
_quantus eat_ pro, quam superbe incedat.
--_præmia pono_, propono, _tapeta_, ut XVI, 459, et apud Virgilium
Georg. 268. Cf. Virg. Æn. VII, 277 sq.
[268.] _ardore Sidonio_, purpura Tyria, II, 382, 530; Æneid. V, 292.
--propr. ejus splendore. Nam _ardere_, φλέγειν, αἴθειν, αἴθεσθαι, de
fulgore coloris et splendore purpurae, auri, armorum, etc.,
usurpantur, vid. XI, 679; XVII, 396; Virg. Ge. IV, 99, et Æn. IV,
262; XI, 602; Val. Fl. III, 340; VI, 526, ubi vid. Heins. Similiter
_purpura mixto incenditur auro_ dixit Stat. Th. X, 60; _purpura
flammatur_ id. Achill. I, 297; _igneus vibrat_, vel _micat auro et
ostro, ignea purpura_ et _chlamys_, etc., id. Th. IV, 265; Val. Fl.
I, 427; II, 342; VI, 708; _vestis candet cocco rubro tincta_ Hor.
Serm. II, vi, 102; conf. sup. ad I, 126.
[“XI, 679”: locus incertus; “XVII, 396” recte XVII, 395]
269. _Barbaricum decus_, vid. VV. DD. ad Virg. Æ. II, 504, et
XI, 777.
--_fulvis_, aureis.
265. Post hunc versum Nicander alium primus exhibuit in Juntina,
_Hactenus, et leto dedimus sine nomine gentem_. Conf. ad VIII,
508. Eum omnino barbarum et ταυτόλογον esse, sed, quum sensus eo
omisso non constet, alium ejus loco excidisse putabant N. Heins.
et Drak. dissent. Lefeb., qui male reposuit _vulgum, Martique
minore Hactenus, et... gentem, Mox_, etc. coll. XVII, 511. Quis
enim umquam _Marti_ pro _Marte_ dixit? Nos totum versum delevimus,
quia omnibus scriptis et editis ante Nicandrum abest, nec abrupta
ejusmodi oratio ab ardore impetuque animi abhorret. _Mox_, scil.
adoriemur, vel occidemus, vel simile quid. Sed _Martem minorem_
quomodo explicabimus? Forte viros minus fortes, ut sit id. qd.
_vulgus. Minor_ quidem _Mavors_ dicitur, V, 457; ubi tamen _minor_
est pro minus. Aliquando conjiciebam _partemque_, quod nunc minus
mihi placet. Præstiterit _sordemque_, vel _fæcemque virorum_, ut
_sordem urbis et fæcem_ dixit Cic. ad Att. I, 16, et similia alii.
Sed vereor, ne sic poetam, non librarios, correxisse videar. _Nos_
pro _Mox_ idem Nicander scripsit. _Nunc_ suspic. N. Heins. Sic
_hactenus... nunc_ ap. Virg. Ge. II, i, 2; Ovid. A. A. I, 263;
Plin. XXVIII, 8; XXXI, 6; quod moneo, quoniam _hactenus_ pro
adhuc, ad hoc usque tempus, latine dici posse Drak. et alii
dubitant: quod tamen ex his locis et inpr. ex Liv. VII, 26, et
Tac. Agric. 10, intelligitur. [“ad VIII, 508”: in Not.]
Sic fatus, magno Cryxum clamore ciebat 270
In pugnam, ac vacuo poscebat prælia campo.
Nec detrectantem par ira adcenderat hostem.
Ut jussæ cessere retro, spatiumque dederunt
Hinc atque hinc alæ, et medio stetit æquore pugna:
Quantus Phlegræis telluris alumnus in arvis 275
Movit signa Mimas, et cælum exterruit armis;
Tantus semifero Cryxus sub pectore murmur
Torquet, et horrisonis ululatibus erigit iras.
270. _ciebat_, vocabat, provocabat.
271 et 273. Cf. Virg. Æ. X, 444; XII, 696.
275. Similis locus de Mezentio Virg. Æ. X, 762 sq.
276. _Mimas_ sup. III, 494, montis nomen, h.l. _telluris alumnus_,
γηγενὴς (ut ap. Virg. Æn. VI, 595), unus gigantum, cui _Prochyte_
insula (de qua vid. ad VIII, 542) inposita dicitur XII, 147. Conf.
Sen. Herc. Fur. v. 981; Claud. R. P. III, 347, et Gigant. 85 sq.;
Hor. Od. III, iv, 53. [“ad VIII, 542” recte VIII, 540]
--Campi _Phlegræi_, τὸ φλέγραιον, seu φλεγραῖον πεδίον, vel
_Phlegra_, ἡ φλέγρα, contr. pro φλεγυρὰ, sc. γῆ (unde _Phlegræus_,
φλεγραῖος, et φλέγυρος, igneus, VIII, 655), ubi sedes et pugna
Gigantum cum Diis fuit. Hoc nomen a poetis ad varia loca, terræ
motibus ignibusque cæcis obnoxia, in Thessalia, Thracia, Macedonia
et Italia prope Cumas, traducitur; vid. Heyne ad Apollod. p. 69 sq.,
et Gesner. ad Orph. v. 1123; cf. VIII, 540; IX, 305; XVII, 650.
--_Movit signa_, ut ap. Virg. Ge. III, 236, et Æn. XII, 6.
277. _Torquet murmur_, ut III, 465; X, 246, et _t. sibila_ VII, 424,
ubi v. not., 279, 280. Cf. sup. v. 150, 151.
274. _et_ Col. In vulgatis libris omittitur.
276. _signa minax_ Ox. Put. Parm. Med. et al. Cf. ad III, 494.
278. _exigit_ R. 3; _egerit_ conj. N. Heins. coll. Stat. Silv. IV,
iv, 79; Ovid. Trist. IV, iii, 38; et Lucan. II, 64. Sed _erigit_
est auget, excitat, liberius exerit, ὤρσεν, ὤτρυνεν: unde _ira
surgere_ dicitur. Conf. Virg. Æn. II, 381 (ubi vid. Heyne), et
quos Drak. laudat, Virg, Æ. XI, 452; Lucan. VII, 384, et Gronov.
Obss. II, 21; Val. Fl. II, 165, et inf. V, 105.
«Nemone incensæ captæque superfuit urbi,
Ut tibi, quas Brenni populus ferremus in arma, 280
Narraret, dextras? disce en nunc, inquit;» et una
Contorquet nodis et obusto robore diram
Vel portas quassare trabem: sonat illa tremendum,
Ac nimio jactu servasse inprovida campi
Distantis spatium, propiorem transvolat hostem. 285
Cui consul: «ferre hæc umbris proavoque memento,
Quam procul occumbas Tarpeia sede, tibique
Haud licitum sacri Capitolia cernere montis.»
282. _nodis et obusto robore_, ut ap. Virg. Æn. XI, 553.
--_diram quassare_, satis magnam (vid. ad v. 260), vel idoneam et
satis validam ad quassandum. Græcis τὸ δεινὸν est ἱκανὸν καὶ
δυνατὸν, D. Heins.
283. _trabem_, ut _telum trabale_ ap. Virg. Æn. XII, 294.
284, 285. Hasta ab inprovido Cryxo, qui non satis spatii modum
observabat, nimia vi conjecta, Scipionem, propius adstantem,
transvolabat, seu supervolabat, ὑπέρπτατο, ut apud Virg. Æn. X, 522,
et Hom. Iliad. Ν, 408; Χ, 275.
286 sq. Sarcasmus qualis I, 398 sqq.
--_ferre umbris_, ad umbras, vel simpl. referre, dicere iis.
--_ferre memento_, ut III, 118.
--_proavo_ Brenno. Cf. v. 150.
283. _quassare_ scripti. Vulgo _quassasse_; ἀοριστῶς. Non male!
286. _hæc_, non _hoc_, libri vett., ut et mox _Tarpeia sede_, non
_T. a sede_.
Tum nodo cursuque levi simul adjuvat hastam,
Dignum mole viri nisus: fugit illa per oras 290
Multiplicis lini, subtextaque tegmina nervis,
Atque altum tota metitur cuspide pectus.
289. _nodo adjuvat hastam_, vid. ad I, 318.
--_adjuvat_, Cf. V, 325, et, si tanti est, N. Heins. et Drak. ad
VII, 354; XIV, 422, et Burm. ad Val. Flacc. II, 528.
290. _Dignum mole viri nisus_, tantum adnisus, ut conatus ille
dignus esset mole viri, quem hasta trajicere volebat, Drak. Idem
comparat V, 521; Virgil. Æn. X, 588; XII, 924; Add. Æn. X, 476 sq.
et 783.
291. _Multiplicis lini_, vid. ad III, 272.
--_subtextaquue tegmina nervis_, h.e. clipeum multiplici corio
taurino compactum. Cf. V.L. et ad V, 318.
292. _altum_, intimum _pectus_, vel alte, profunde, ut ap. Virg. Æn.
IX, 699, al.
--_metitur_, trajicit. vid. ad III, 339.
290. _Dignum_ Col. Vulgo _Dignam_ prob. Dausq., qui exponit ἀξίαν,
parem, quæ satis virium habet sternendæ tantæ moli; _nisus_, non
_nixus_ Col. vid. ad II, 123; _oras_, non _ora_, scripti cum antt.
edd.
291. _subtextaque_ Col. _subjectaque_ Tell. Vulgo _subtectaque_.
Pro _nervis_, vel _tergis_, vel _tauris_, h.e. _pelle taurina_,
(quin etiam _aheno_, vel _ferro_), legendum putabat N. Heins. ut
clipeus innuatur, ut ap. Virg. Æn. X, 784, 785; Stat. Th. III,
592; VII, 310; Lucan. IV, 132, et aliis locis a Draken. laudatis,
qui tamen _nervos_ a Tac. Ann. II, 14, eodem sensu adhiberi monet.
Procumbit lata porrectus in arva ruina,
Et percussa gemit tellus ingentibus armis.
Haud aliter, structo Tyrrhena ad litora saxo, 295
Pugnatura fretis subter cæcisque procellis,
Pila, inmane sonans, inpingitur ardua ponto.
293. _lata ruina_, ob magnam Cryxi molem.
--_porrectus_, mortuus, τανυσθεὶς ap. Hom. Iliad. π, 485, al. Cf.
Burm. et Voss. ad Val. Fl. VI, 553.
294. Totus hic locus concinnatus ex Virg. Æn. IX, 708... 716, ubi
vid. Heyne. Cf. etiam Jani ad Hor. Od. II, xviii, 20 sq. et III, i,
33 sq.
295. _Tyrrhena_, maris Tyrrheni, seu Inferi, cui Campania et
Baianum, amœnissima ejus regio, adjacent.
297. _inpingitur_, inmergitur, in altum demittitur.
293. _arva_, non _arma_, scripti et R. 3, reclam. Dausq.
Inmugit Nereus, divisaque cærula pulsu
Inlisum adcipiunt irata sub æquora montem.
Ductore amisso pedibus se credere Celtæ: 300
Una spes anima, tantusque pependerat ardor.
298. _Nereus_, mare, a saxi ruina æstuans.
299. _irata æquora_, ut ap. Val. Fl. II, 63; VII, 582; Cf. ad I,
101; VV. DD. ad Hor. Epod. II, 6, et Broukh. ad Tibull. II, iv, 10.
300. Ut ap. Hom. Iliad. π, 659 Dausq. Celtæ, metu perterriti, fugere
cœperunt, ut feræ et armenta, quæ incendio diffuso trepide monte
decurrunt, et undique ad imas valles confluunt. Pulchra illa
comparatio quam poeta, nescio cui, debet. Loca Virg. Æn. X, 405 sq.,
et XII, 521 sq., 587 sq., non satis conveniunt.
299. _mirata_ conj. N. Heins.
301. _anima_, non _animæ_, scripti cum Parm. et Med., adsent.
etiam Dausq., hoc est, ab, vel ex unius vita. Comparant VII, 743;
XVI, 19 (ubi vid. not.); XVII, 405; Virg. Æneid. lib. X, vers.
592; Curt. V, 4; Val. Flac. V, 20; _Celtusque p. a._ Oxon. quod
Barthio Adv. VI, 3, placuisse mireris.
Ac veluti summo venator densa Picano
Quum lustra exagitat, spissisque cubilibus atram
Inmittit passim dumosa per invia pestem;
Dum tacitas vires et flammam conligit ignis, 305
Nigranti piceus sensim caligine vertex
Volvitur, et pingui contorquet nubila fumo;
Mox subita in tanto lucent incendia monte.
Fit sonitus; fugere feræ, fugere volucres,
Atque ima longe trepidant in valle juvencæ. 310
302. _Picanus_, mons Apuliæ, Mars. _nemorosi maxima cernes Culmina
Picani_, Avien. Descript. Orb. v. 499, ubi mediam Picentinorum
regionem designari suspicatur, et primam voc. _Picani_ syllabam
produci monet Drak.
303. _lustra exagitat_, ut VIII, 565, ubi vid. V.L.
304. _pestem_, ignem, ut I, 174.
In v. 305 Silio præivisse videtur Virg. Ge. II, 304... 309.
306. _piceus vertex_, ut supra II, 631.
308. _in monte tanto_, permagno, ut VI, 262; X, 234, ubi vid. Drak.
Cf. Heins. ad Val. Fl. VII, 132.
302. _Piceno_ emend. Scalig. vid. not.
308. _tanto_, non _toto_, Col.
310. _ima longe_ Col. et Oxon. _una longe_ conj. Dausq. Vulgo _una
longæ_, inepte.
At Mago, ut vertisse globos primumque laborem,
Qui solus genti est, cassum videt, arma suorum
Ac patrium in pugnas equitem vocat: undique nudi
Adsiliunt frenis, infrenatique manipli.
311. _Mago_, Hannibalis Hasdrubalisque frater.
--_primumque laborem, Qui solus genti est_ Drak. comparat VIII, 16
sq., et Liv. X, 28, ubi Gallos «dicit primo impetu feroces esse,
quos sustineri sat sit... primaque eorum prælia plus quam virorum,
postrema minus quam feminarum esse.» Add. quoque Liv. V, 44; «gens
est, cui natura corpora animosque magna magis quam firma dederit: eo
in certamen omne plus terroris, quam virium ferunt.» Ibid. libro
XXXVIII, 17. «Jam usu hoc cognitum est; si primum impetum, quem
fervido ingenio et cæca ira effundunt, sustinueris, fluunt sudore et
lassitudine membra, labant arma: mollia corpora, molles, ubi ira
consedit, animos sol, pulvis, sitis, ut ferrum non admoveas,
prosternunt.» Polyb. lib. II, 33, pr.: τοῖς τε θυμοῖς κατὰ τὴν
πρώτην ἔφοδον, ἕως ἂν ἀκέραιον ᾖ, φοβερώτατόν ἐστι πᾶν τὸ Γαλατικὸν
φῦλον. Cf. et Appian. T. I, p. 75, 81, 82, ed. Schweigh. et Flor.
II, 4.
313. _nudi frenis_, sine f., ut γυμνὸς, seu ψιλὸς ὅπλων, ἐσθῆτος,
ἱππέων, σαρκῶν, σκεύους, etc., vid. Ind. it. Wesseling. Diss.
Herodot. pag. 99, et Ill. Harles. Anthol. Gr. Poet. pag. 283.
--_infrenati_, quod Intpp. jam observasse video, non modo dicuntur
equi et equites infreni, vel qui frenos non habent, ut ap. Liv. XXI,
44 (ubi Hannibal _frenatos et infrenatos equites pugnaturos_
sperat), sed etiam frenati; nam _infrenare_ propr. est frena dare et
inponere. Cf. VV. DD. ad Virg. Æn. XII, 287; Sigon. et Gron. ad Liv.
XXXVII, 20 (ubi _infrenare_ et _infrenatus_ eo sensu occurrunt), et
Burm. ad Quintil. Decl. XIII, 8, p. 281.
314. _Adsiliunt_, advolant (vid. Heins. et Drak. ad XV, 695, et
Ind.) equites Africani, tam _nudi frenis_ h.e. Numidæ (vid. ad I,
215), quam _infrenati_ h.e. Carthaginienses.
--_manipli_ de equitibus, ut ap. Apul. Met. IX, p. 221, ed. Elm.
313. _patrium_, h.e. Libycum, Col. et Ox. Vulgatam lect. _primum_
tuetur Dausq. tanquam consentaneam legi militaris disciplinæ, ex
qua primum eques, tum pedes pugnet, ut ad Cannas ap. Liv. XXII,
47. Sed, ut de hac lege taceam, _primum_ modo præcessit, et tota
ad Ticinum pugna fuit equestris. Cf. sup. v. 93; _nudis_ Ox. et
Put.
314. _Adsiliunt frameis_, vel potius _phaleris_ corrig. N. Heins.
qui _nudos frenis_ ab _infrenatis_ non differre putabat. Sed vid.
not. _undique nudos Adsiliunt in equos infrenatosque manipli_,
Benessa.
Nunc Itali in tergum versis referuntur habenis; 315
Nunc rursus Tyrias retro pavor avehit alas;
Aut illi dextros lunatis flexibus orbes,
Aut illi lævos sinuant in cornua gyros:
Texunt alterno glomerata volumina cursu,
Atque eadem refuga cedentes arte resolvunt. 320
315. Conf. VII, 644 seq. Virg. Æn. V, 583 sq.; XI, 618... 630.
Luxurioso ornatu singula expressit poeta, et respexisse videtur
locum Polyb. III, 72, ubi tradit, τοὺς Νομάδας ἀποχωρεῖν (Numidas
terga vertere) μὲν εὐχερῶς καὶ σποράδην, ἐπικεῖσθαι δὲ (in hostem
inruere) πάλιν ἐκ μεταβολῆς (fronte conversa) τολμηρῶς καὶ θρασέως·
τὸ γὰρ τῆς Νομαδικῆς μάχης ἴδιόν ἐστι τοῦτο.
--_in tergum referuntur habenis_, ut ap. Virg. Æn. XI, 623, h.e.
tergum vertunt, seu dant, ut VII, 623; X, 17. Sic _in terga revolvi_
et _redire_ dixit Stat. Th. IV, 460, et X, 194, quæ loca excitavit
Drak. ad IX, 507; _in tergum recessit_ Virg. Æn. XI, 653.
319, 320. Utrobique in cursu orbem faciunt, per orbem concurrunt; et
eadem arte orbem resolvunt, h.e. refugiunt.
316. _avehit_, non _advehit_, Col. et Ox.
318. _Aut illi lævo sinuantes cornua gyro_, vel _Aut illi in lævos
sinuatim cornua gyros Texunt_ suspic. N. Heins. frustra.
320. _Atque eadem refuga_ Col. _Atque sedem refugam_ Ox. et Put.
Pro vulgata _Ac cædem refugam_ stat Dausq.
Hac pontum vice, ubi exercet discordia ventos,
Fert Boreas, Eurusque refert, molemque profundi
Nunc huc alterno, nunc illuc, flamine gestant.
321... 323. Drak. expressum putat locum Virg. Æn. XI, 623 sq., qui
tamen nostro parum respondet. Paulo similior est Æn. II, 416 sq.,
ubi vid. Heyne.
Advolat aurato præfulgens murice ductor
Sidonius, circaque Metus, Terrorque, Furorque. 325
Isque ubi Callaici radiantem tegminis orbem
Extulit, et magno percussit lumine campos,
Spes virtusque cadunt, trepidaque a mente recedit
Vertere terga pudor: nec leti cura decori,
Sed fugere infixum est, terræque optantur hiatus. 330
324 sq. _aurato murice_, veste purpurea, cui fila auri intexta sunt,
ut apud Stat. Theb. X, 60, _purpura mixto incenditur auro_; Lenz.
Nihil sublimius et ad dignitatem Hannibalis adumbrandam aptius fingi
potest hac ejus specie, qua instar Martis in aciem descendit,
subitoque pavore Romanorum animos percellit. Δεῖμος, Φόβος, Ἔρις
Martis comites ap. Homer. Iliad. δ, 440, ejusque filii et aurigæ
Iliad. Ο, 119. Hesiod. Theog. v. 933, et Scut. Hercul. 195 et 463,
quos exemplo Virg. Æn. XII, 335, poetæ variare solent: vid. Burm. ad
Val. Fl. II, 204, et cf. inf. ad v. 438 sq.
326. _Callaici tegminis_, clipei. Cf. II, 395 sq.
[327.] _percussit_, vid. ad III, 436.
330. _terræ optantur hiatus_, vulgare votum eorum, qui suæ saluti
desperant. Drak. laudat Virg. Æn. XII, 883; Ovid. Her. VI, 144, et
Fast. III, 609; Petron. c. 81; cf. Heyne ad Virg. Æ. IV, 24, et X,
675.
Sic, ubi Caucasiis tigris se protulit antris,
Linquuntur campi, et tutas petit omne latebras
Turbatum insano vultu pecus: illa pererrat
Desertas victrix valles, jamque ora reducto
Paulatim nudat rictu, ut præsentia mandens 335
Corpora, et inmani stragem meditatur hiatu.
331 sq. Præclara admodum comparatio, et v. 334 sq., eximia naturæ
imitatio. Cf. Hom. Iliad. ο, 323 sq., ubi tamen vix tenuissimas
lineas reperias. Forte ante oculos quoque habuit et variavit loca
Virg. Æn. IX, 59 sq., et X, 723 seq.
--_Caucasus_, notus Asiæ mons, pars Tauri ferisque frequens, unde τὸ
_Caucasiis_ cum dilectu positum, ut apud Virg. Æn. IV, 367.
334. _reducto_, diducto.
335. _ut præsentia_, tanquam præsentia forent, _mandens Corpora_,
pecora: venuste, ut passim ap. poetas. N. Heins. laudat Val. Fl. I,
272; III, 589, ubi vid. Intpp.; VII, 197, 315, 466; Varium ap.
Macrob. VI, 2; Lucan. V, 319; VII, 767; Petron. c. 123, ubi vid.
Burm. Stat. Th. II, 133, 687; III, 569; V, 88; VI, 401. Claud. b.
Gild. 351, et alios, quibus Drak. addit Virg. Æn. IX, 63 (ubi vid.
VV. DD.); Sid. Apoll. XXIII, 334, et Gunther. Ligur. III, 124.
333. _insano adsultu_ in mentem veniebat N. Heins.
334. _Desertas_ Col. et R. 2, non improb. Dausq. qui tamen
maluerit _Dejectas_, h.e. humiles et submissas. _Distectas_ Put.
Vulgo _Disjectas_, prob. Barth. Adv. VI, 3; ubi interpretatur
_disjectas_ cursu armentorum.
335. _mandans_ Col. unde _mandens_ emend. Modius Nov. Lectt. Ep.
88; quod cum Drak. et Lefeb. recepi. _mandet_ Ox. et Put. _mandat_
editi tantum non omnes; _atque absentia mandit_ conj. N. Heins.
Sed ex nostra lectione eundem sensum oriri monet Drak. vid. not.
Non illum Metabus, non illum celsior Ufens
Evasere tamen, quamvis hic alite planta,
Hic ope cornipedis totis ferretur habenis.
Nam Metabum ad Manes demisit cuspide fulgens 340
Fraxinus; Ufentem conlapsum poplite cæso
Ensis obit, laudemque pedum cum sanguine ademit.
Jamque dedit leto Sthenium, Laurumque, domoque
Collinum gelida, viridi quem Fucinus antro
Nutrierat, dederatque lacum tramittere nando. 345
338. _alite planta_, πόδας ὠκὺς.
341. _poplite cæso_, succiso, ut V, 347; X, 38, et aliis locis, quæ
congessit Drak.
344. _Fucinus_, lacus in Marsis (nunc _Lago di Celano_), quem Jul.
Cæsar et Claudius in Tiberim emittere conabantur; vid. Ern. Excurs.
ad Suet. Claud. c. 20.
341. _cæso_, non _flexo_, Colon.
343. _Sthenium_ Oxon. quod etiam conj. Dausq. et prob. N. Heins.
coll. Virg. Æn. X, 388, ubi tamen olim _Sthenelum_ defenderat.
_Sthenum_ Put. Vulgo _Stemium_.
--_Larumque_ Col.
344. _viridi_ ex. scriptis, R. 2, 3, aliisque edd. revocavit
Lefeb. quem secutus sum, quia tanta auctoritate nititur, et
commodum præbet sensum. Conf. V, 20. Vulgatum _vitreo antro_
præferunt N. Heins. et Drak. coll. Ovid. Met. V, 48, et Stat.
Silv. III, ii, 16, et arridere omnino potest. _Vitreus_, ut
ὑάλινος, ὑαλόεις, viridis, color vitri antiqui et maris. Conf.
Virg. Ge. IV, 350; Æ. VII, 759 (_vitrea Fucinus unda_); inf. VII,
413; VIII, 191; Jani ad Hor. Od. I, xvii, 20; Heins. ad Ovid. Met.
V, 48, et ad Claud. Fescenn. v. 75.
Fit socius leti conjecta Massicus hasta,
Vitiferi sacro generatus vertice montis,
Et Liris nutritus aquis; qui fonte quieto
Dissimulat cursum, ac, nullo mutabilis imbri,
Perstringit tacitas gemmanti gurgite ripas. 350
346. _Massicus_, mons Campaniæ, vini nobilioris ferax.
[347.] _sacro_, vid. III, 501.
348. _Liris_ fl. olim _Clanis_, seu _Glanis_, (Strab. V, p. 161,
237; Plin. III, 5) nunc _Garigliano_ dictus: ex Apennino effusus,
præter alia flumina prope Arpinum, ubi Ciceronis villa et patria
erat, frigidum _Fibrenum_ recipit, (vid. VIII, 398) et Latium a
Campania dirimit.
--_fonte quieto_, etc. Conf. VIII, 396; Hor. Od. I, xxxi, 7; Cic.
Leg. II, 1 et 3.
350. _Perstringere ripas_, ut XVI, 478. Sic _stringere_ dixere Virg.
Æn. VIII, 63, et Stat. Th. I, 39; _terere_ Claud. Cons. Olyb. 260,
ubi vid Heins.; _radere_ Lucret. V, 257; Lucan. II, 425; VIII, 246;
_lambere_ et _mordere_ Hor. Od. I, xxii, 7; xxxi, 8, ubi vid. Jani.
Cf. ad I, 358; V, 24, 274; Heins. et Drak. ad XIII, 4, et Broukh. ad
Tibull. IV, i, 142.
--_tacitas_, κατ᾽ ἔννοιαν ad fluvium refer.
350. _Præstringit_ conj. N. Heins. et Livin. Conf. ad I, 358, et
IV, 119, in Var. Lect.
Exoritur rabies cædum, ac vix tela furori
Subficiunt; teritur junctis umbonibus umbo,
Pesque pedem premit, et nutantes casside cristæ
Hostilem tremulo pulsant conamine frontem.
351. Poeta immemor esse videtur turpis fugæ a Romanis modo captæ,
v. 328 sq. Lenz.
352, 353. Drak. comparat V, 219; IX, 322 sq.; Virg. Æn. X, 361, ubi
vid. Intpp. Ennii Fragm. pag. 303, ubi vid. Column. Ovid. Met. IX,
44, 45, et al. Cf. et Clark. ad. Hom. Iliad. Ν, 130 sq.
Tergemini primam ante aciem fera prælia fratres 355
Miscebant, quos Ledæo Sidonia Barce
Xanthippo felix uteri inter bella crearat.
Res Graiæ, ductorque parens, ac nobile Amyclæ
Nomen, et injectus Spartanis colla catenis
Regulus, inflabant veteri præcordia fama. 360
355 sqq. Ejusmodi scenæ, quum varios ornatus admitterent, et
misericordiæ admirationisque sensu animos movere possent, nullus
fere poetarum Rom. exstitit, quin similibus carmen distingueret:
geminos saltem fratres multi, ut Silius sup. II, 636 sq.; Virg. Æn.
X, 390 sq.; Lucan. III, 603; Stat. Theb. VI, 340; IX, 292 sq., et
Ovid. Metam. V, 107, produxerunt. Ern. Hanc vero pugnam trigeminorum
Noster adumbravit fere ad certamen Horatiorum et Curiatiorum, ex
Liv. I, 24 sq., notum.
355. _Tergemini fratres_, ut _gemini f._ XVI, 534, ubi Drak.
adposuit verba Quint. Inst. Or. IX, 4; _fratres addere non est
necesse_.
357. _felix uteri_, εὔτεκνος, fecunda, D. Heins. Sic _felix arbor_
est frugifera, et _infelix_ sterilis, ut, monente Drak. apud Liv. V,
24, et Apul. Apolog. p. 288, ed. Elm. Conf. V, 465, et Heyne ad
Virg. Ge. I, 154, 345; II, 81.
--_Barce_, Sychæi nutrix ap. Virg. Æn. IV, 632, h.l. _Sidonia_,
Carthaginiensis, uxor _Ledæi_, Spartani, _Xanthippi_. Cf. II, 434;
VI, 303 sq., 680 sq.
358. _Res Graiæ_, h.e. a Spartanis gestæ, duce Xanthippo, Pœnorum
socio, qui Regulum vivum cepit.
--_Amyclæ_, Xanthippi patria.
355. _sacra prælia_ Col. prob. Lef. ut sint _detestanda_, propter
Regulum, quem corum pater captivum Pœnis tradiderit; _sata p._
conj. N. Heins. ut _serere bellum_. Male!
358. _Graias_ Col. _Amyclæ_ idem. Vulgo _Amycle_, ut _Mycene_ et
alia, græce.
359. _insertus colla c._ conj. Burm. qui tamen vulgatum quoque a
Græcorum usu loquendi non abhorrere recte monuit.
360. _inflabat_ Colon. et quædam edd.
Marte probare genus, factisque Lacona parentem
Ardebant; gelidosque dehinc invisere montes
Taygeta, et tandem bellis innare subactis
Eurotan patrium, ritusque videre Lycurgi.
362. Cupiebant, finito bello in patriam suam redire: quod his vss.
et v. 365, variis modis exprimitur.
363. _Taygetus_ mons, a mari per totam Laconicam procurrens,
notusque propter Orgia Bacchi et venationes. Ad ejus radices sita
est Sparta, quam adluit Eurotas amnis, nobilitatus certaminibus et
exercitat ad eum habitis. Cf. ad VI, 311 sq.; Cic. Tusc. V, 34;
Propr. III, xiv, 15 sq., et Meurs. Miscell. Lacon. II, 9.
--_Taygetus_ sc. mons, Ταΰγετος Straboni et aliis τὸ Ταΰγετον ὄρος
dicitur, unde _Taygeta_ sc. juga, τὰ Ταΰγετα ὄρη; vid. Burm. ad Val.
Fl. II, 359, et Intp. ad Virg. Ge. I, 103. Sic τὰ Δίνδυμα, Παγγαῖα,
Ῥίπαια, Κεραύνια, Κύβελα, _Dindyma_, _Pangæa_, _Rhipæa_, _Ceraunia_,
_Mænala_, _Gargara_, _Ismara_, etc.
--_bellis subactis_, forte confectis, finitis, fere ut _exercere_ et
_fatigare diem_, etc., de quo vid. Heyne ad Virg. Æn. VIII, 94, et
XI, 808. Proprie homines dicuntur _subacti atque durati bellis_,
v.c. Liv. XLII, 52, metaphora a farina et luto, vel a terra, quæ
crebro aratur et colitur, petita, quæ ad ingenium quoque, usu sæpe
exercitatum et excultum, transfertur.
363. _Taygetæ_ Put. _bellis juvat ire_ Put. Tell. et priscæ edd.
unde recepit Lefeb. Sed τὸ _innare_ exquisitius est, judice etiam
Drak. _subacti_ (sc. _Ardebant_) forte legendum, vid. not.
364. _Eurotan_, non _Eurotam_, scripti.
Sed Spartam penetrare Deus, fratresque negarunt 365
Ausonii, totidem numero; quos miserat altis
Egeriæ genitos inmitis Aricia lucis,
Ætatis mentisque pares: at non dabat ultra
Clotho dura lacus, aramque videre Dianæ.
365. _fratres Ausonii_, alii tergemini ex Romanis.
--Versus 367 et 369, cum nomine _Virbii_, v. 380, desumti e loco
classico de _Aricia_ Virg. Æn. VII, 762 sq., ubi vid. Heyne in notis
et Exc. VIII; conf. etiam Heins. ad Ovid. Met. XIV, 331.
367. _Aricia_, nunc est _Nemi_, vicus a nemore Dianæ sic dictus; in
quo nemore erat fons _Egeriæ_; Liv. I, 21, Ovid. Met. XV, 487 sq.,
547 sq.
--_inmitis_ ob cultum Scythicæ, vel Tauricæ Dianæ, cui homines
mactabantur. Cf. VIII, 362; et Ovidius ex Ponto III, 2, 71.
369. _lacus_ Triviæ ante Aricinum nemus et lucum Dianæ, τὸ
Ἀρτεμίσιον, vid. Heyne ad Virg. Æn. VII, 516, Strab. V, p. 165 et
239 (366, ed. Alm.), VV. DD. ad Horat. A. P. 16; Ovid. Fast. III,
263 sq.; Suet. Jul. 46; Plin. XXXV, 7; Casaub. ad Pers. Sat. VI,
p. 501; Salmas. Exerc. Plin. p. 48.
365. _Spartam remeare_ maluerit N. Heins. _negarunt_, non
_negabant_, Col.
369. _Cloto_ edidere multi, etiam Cell. et Drak. Sed est Κλωθὼ.
Namque ut in adversos, inpacti turbine pugnæ, 370
Eumachus et Critias, et lætus nomine patris
Xanthippus, junxere gradus; ceu bella leones
Inter se furibunda movent, et murmure anhelo
Squalentes campos et longa mapalia complent:
Omnis in occultas rupes atque avia pernix 375
Maurus saxa fugit, conjuxque Libyssa profuso,
Vagitum cohibens, suspendit ab ubere natos;
Illi dira fremunt; perfractaque in ore cruento
Ossa sonant, pugnantque feris sub dentibus artus.
370. _inpacti_, inpulsi, acti, ut ap. Virg. Æn. V, 805; Tac. Hist.
II, 41; III, 22; Lucan. VI, 406. Cf. Ind.
372. _junxere gradus_ gradibus, congressi sunt; cf. Ill. Harles. ad
Val. Fl. I, 198.
372 sqq. Eximia comparatio, quam Silius, leonibus in taurorum locum
substitutis, ni fallor, Virg. Æn. XII, 715 sq., sublegit. Nam locum
Homeri, quem Dausq. et Cell. comparant, Iliad. π, 756 sqq., ubi
leones, fame compulsi, de cerva occisa pugnant, poeta expressit
potius inf. v. 563 sq. ubi nemo id observavit. Feras non nisi in
diversa genera sævire, contendunt Horat. Epod. VII, 11, 12 (ubi vid.
Bentl.); Juvenal. XV, 159 sq.; Plin. VII, 1, et alii. Sed cf. VV.
DD. ad hh. ll. et Scaliger. Exercit. 240, adversus Cardanum p. 737.
374. _Squalentes campos_ vid. ad I, 211.
--_longa mapalia_ ut III, 422.
376. _profuso ubere_, quod lacte manat et abundat.
378. _dira fremunt_, ut δεινὸν pro δεινῶς, vide App. et ad lib. I,
398; Clark. not. ad Homerum Iliad. β, 269, et viros doctos ad
Virgil. Æneid. lib. IX, v. 791.
379. _artus pugnant_, membra moventur ac resistunt.
371. _Critias_, nomen græcum, quod ex scriptis et priscis edd.
restituit N. Heins. In vulgatis libris _Clitias_ et _Clytias_.
376. _profundo_ R. 3, prob. Lefeb. qui græcum βαθύκολπος ei
respondere putat.
378. _perfectaque_ Col. unde _præsectaque_ conj. N. Heins.
379. _feri_ scripti cum R. 3, et Med. quod prob. N. Heins. et
recepit Lef. cui substant. esse videtur; _ferri_ Put.
Haud secus Egeriæ pubes, hinc Virbius acer, 380
Hinc Capys, adsiliunt, paribusque Albanus in armis.
Subsidens paulum perfossa proruit alvo
Albanum Critias (ast illi cuncta repente
Inplerunt clipeum miserando viscera lapsu);
Eumachus inde Capyn: sed tota mole tenebat 385
Ceu fixum membris tegimen; tamen inprobus ensis
Adnexam parmæ decidit vulnere lævam,
Inque suo pressa est non reddens tegmina nisu
Infelix manus, atque hæsit labentibus armis.
381. _paribus in armis_, vid. ad II, 132.
382. _Subsidens_, ὑφιζάνων, _proruit_, prosternit.
386. _tegimen_, clipeum.
387. _lævam Adnexam parmæ_, loro, seu ansæ, ὀχάνῳ, τελαμώνι,
insertam. Nam veteres scutum ex sinistro humero suspendebant, et
dextra hostem adoriebantur; unde ἐπ᾽ ἀσπίδα et ἐπὶ δόρυ, ad
sinistram et dextram, se convertere dicebantur; cf. V, 319; Hom. Il.
π, 106; Virg. Æn. II, 671; XI, 693; Ælian. V. H. XI, 9.
--_vulnere_, ictu, ut ap. Virg. Æ. V, 433.
388. In ipso nisu, dum niteretur parmam reddere, decisa est, Schmid.
Imo h.l. sententia, luxuriose expressa, hæc est: manus amputata in
nisu, quo lorum clipei tenebat, firmiter huic adhæsit, nec illud
reddidit, non missum fecit.
388. _prensa est_ recte, opinor, emend. N. Heins.
Ultima restabat fusis jam palma duobus 390
Virbius: huic trepidos simulanti ducere gressus
Xanthippus gladio, rigida cadit Eumachus hasta,
Et tandem æquatæ geminato funere pugnæ.
Inde alterna viris transegit pectora mucro,
Inque vicem erepta posuerunt prælia vita. 395
390. _fusis_, vid. ad II, 113.
--_palma_, ut XVI, 504, 573, et ap. Virg. Æn. V, 339, vid. ad I,
479.
391. _huic_, hujus manu.
--_trepidos ducere gressus_, timide et lento gressu fugere, ne tres
victores simul inpetum facerent, ut _ducere lympham_ pro lente
fluere sup. v. 87.
394, 395. Critias et Virbius se invicem jugulant. Apud Liv. loc. l.
unus Horatiorum, Curiatiis cæsis, superior discedit.
391. _stimulanti_ in scriptis; _adducere_ malebat N. Heins. h.l.
et X, 18, h.e. contrahere, ut _a. cutem_ dixit Ovid. Met. III,
597; _a. artus_ Virg. Ge. III, 483, et _colligere gradum_ poeta
noster VII, 695.
393. _Ut tandem_ præstiterit, judice N. Heins.
Felices leti, pietas quos addidit umbris!
Optabunt similes venientia secula fratres,
Æternumque decus memori celebrabitur ævo;
Si modo ferre diem, serosque videre nepotes
Carmina nostra valent, nec famam invidit Apollo. 400
396 sqq. Cf. Virg. Æn. IX, 446 sq., et sup. ad II, 696. Sed h.l. vix
est, quod ad mentem miseratione adficiendam valeat.
--_pietas_ in patriam.
399, 400. Silius et Maro modestius, quam Horat. Od. III, ult. et
Ovid. Met. XV, 871, de carminum suorum vita præsumsere, Drak.
--_ferre diem_, ut _ferre annos_ dixit Ovid. ex Ponto IV, viii, 51,
et _ferre vetustatem_, id. Trist. V, ix, 8, de scriptis, ut Cic.
Amic. 19, de vino.
396. _allicit_ Put. R. 3; Parm. Med. unde _adjicit_ emend.
N. Heins. dissent. Drak.
398. _Æternumque_, non _Extremumque_, scripti et R. 2.
399. _serosque_ est ex emend. Dausq. N. Heins. et al. _vestrosque_
Parm. In reliquis libris, tam scriptis quam editis, legitur
_miserosque_, vulgari permutat.; _in serosque venire_ conj. Barth.
Adv. VI, 3; coll. II, 511; VI, 711; XII, 312; Add. inpr. Val. Fl.
VIII, 398. Sed nostra lectio præferenda, judice etiam N. Heins.
At consul toto palantes æquore turmas
Voce tenet, dum voce viget: «quo signa refertis?
Quis vos, heu! vobis pavor abstulit? horrida primi
Si sors visa loci, pugnæque lacessere frontem;
Post me state, viri, et pulsa formidine tantum 405
Adspicite! has dextras capti genuere parentes.
403. _vos_ ἐναργῶς pro, animum et virtutem vestram; cf. Claud. Cons.
Mall. Theod. 196; Stat. Th. II, 417, et Silv. I, ii, 168; Sen.
Thyest. 53, et 242, ubi vid. Gronov.
404. Si nimis timetis in prima acie pugnare. Cf. Virg. Æn. V, 429.
406. _Adspicite_, vid. ad II, 230, in V.L. [“II, 230” recte 231]
--_dextras_, viros.
--_capti_ primo bello Punico. Detrahit hostibus, ut magis impellat
suos. Mars.
402. Pro _dum_ in antt. libris reperitur _quam_, _qutū_, _quum_,
teste Lefeb. qui propterea _quam_, h.e. quantum, reposuit.
406. In vulgatis libris _Adspicite has dextras. Capti g. parentes
Quos fugitis_ legitur. _Adspicite hanc dextram_ corrig. N. Heins.
qui tamen malebat _Adspicite; has dextras c. g. p. Quas fugitis_.
Idem non improb. τὸ _Quo_, quod ex ed. Parm. recepi cum Drak.
_Qua_ scripti cum R. 3, et ed. Lefeb.
Quo fugitis? quæ spes victis? Alpesne petemus?
Ipsam turrigero portantem vertice muros
Credite submissas Romam nunc tendere palmas.
Natorum passim raptus, cædemque parentum, 410
Vestalesque focos exstingui sanguine cerno.
Hoc arcete nefas!» Postquam inter talia crebro
Clamore obtusæ crassoque a pulvere fauces,
Hinc læva frenos, hinc dextra conripit arma,
Et latum objectat pectus, strictumque minatur 415
Nunc sibi, nunc trepidis, ni restent, comminus ensem.
408. Imitat. Lucan. I, 186 seq.
409. _submissas palmas_, vid. ad I, 673. Sed huic rei ornata Romæ
descriptio parum apta. Lucan. longe præstat, VII, 369. _Ed._
410, 411. Romæ jam captæ imago ante oculos mihi obversatur. In copia
et ornatu totius orationis summa vis et brevitas, ad animum
percellendum aptissima.
411. _sanguine_, cæde sacerdotum. Cf. simil. loc. Ovid. Met. XV,
778. Graviter vero et præclare, ad augendam rei atrocitatem,
Vestalium potius, quam aliarum virginum, mentio fit.
409. _summissas_ omnino scribendum monet Lefeb. qui tamen sup. I,
673; rectius _submissi_ edidit.
410. _Natarum_, h.e. virginum, _raptus_ malebat Burm. Sed virginum
potius in seq. vs. mentio fit, ut h.l. juvenum, qui in servitutem,
vel ad mortem rapiuntur.
Quas acies alto genitor dum spectat Olympo,
Consulis egregii movere pericula mentem.
Gradivum vocat, et patrio sic ore profatur:
«Magnanimi me, nate, viri, ni bella capessis, 420
Haud dubie extremus terret labor: eripe pugnæ
Ardentem, oblitumque sui dulcedine cædum.
Siste ducem Libyæ: nam plus petit inprobus uno
Consulis exitio, tota quam strage cadentum.
417. Legentium sensus splendido commento et conversione ad Scipionem
Africanum inclinatur, cujus primum virtutis documentum poeta
præclare exornavit, ut Q. Fabii inf. VII, 710 sqq.; cf. Liv. XXI,
46.
419. _patrio ore_, quia Mars Jovis filius est, non, quod Dausq.
putabat, quia Jupiter vulgo creditus Scipionis Africani pater, ut
hac oratione filii honori consuleret; Drak.
422. Cf. Virg. Æ. III, 629.
423. _Siste_, reprime conatus Hannibalis, ut XII, 699.
--_plus_ commodi _petit_, consequi studet et sperat; vel ad majora
tendit et adspirat, si unum Scipionem occidere, quam si totum
exercitum delere conatur.
422. _oblitumve_ rectius videbatur N. Heins. Ego potius post
_cædum_ semper putavi distinguendum esse, in quo Lefeb. nunc mecum
consentire video. Vulgo ne comma quidem post _cædum_ ponitur. Sed
_oblitus sui_ est Consul, dum nimio pugnæ ardore summo mortis
periculo se committit.
Præterea (cernis) teneræ qui prælia dextræ 425
Jam credit puer, atque annos transcendere factis
Molitur, longumque putat pubescere bello;
Te duce primitias pugnæ, te magna magistro
Audeat, et primum hoc vincat, servasse parentem.»
426. _annos transcendere factis_, ut ap. Stat. Silv. V, i, 12 seq.;
Cic. Phil. XIV, 10; Sen. Ben. III, 33; Drak.
428. Imitat. Virg. Æn. VIII, 515 seq., ubi vid. Heyne.
429. _primum_ (κατὰ) _hoc vincat_, hæc prima sit ejus victoria.
Singula prorsus divina, sententiarum verborumque gravitate!
Hæc rerum sator: at Mavors in prælia currus 430
Odrysia tellure vocat: tum fulminis atri
Spargentem flammas clipeum, galeamque Deorum
Haud ulli facilem, multoque labore Cyclopum
Sudatum thoraca capit, quassatque per auras
Titanum bello satiatam sanguinis hastam, 435
Atque inplet curru campos: exercitus una
Irarum, Eumenidesque simul, letique cruenti
Innumeræ facies, frenisque operata regendis
Quadrijugos atro stimulat Bellona flagello.
430. Mars non respondet, sed extemplo mandata exsequitur; vid. ad
II, 543, et de _curru Martis_ ad I, 434.
431. _Odrysia tellus_, Thracia, Martis sedes (vid. ad I, 433), cujus
potentiores olim populi post Edonas fuere Bessi et Odrysæ.
--_fulminis atri_, terribilis, ut _atra formido_, _tigris_, _acies_,
_ira_, _vipera_, etc., ap. Lucret. VI, 253; Virg. Ge. IV, 407, et
Æn. VII, 525; Val. Fl. II, 205; Hor. Od. III, iv, 17; cf. ad III,
211, et V, 165.
432 sq. De armis et insignibus Martis in numis, vid. Spanh. ad
Callim. in Del. v. 64 et 136.
433. _Haud facilem_, non facile gestandum, propter pondus. Præclare
ad vim et robur Martis declarandum. _Facilis_, ut _habilis_ v.c.
ensis VIII, 374: εὐμεταχείριστος, qui facile regi, tractari, fingi
potest, ut _coma_ VIII, 559, _cera_, _lutum_, etc. De utraque voce,
vid. Heyne ad Tibull. I, i, 40; ix, 7, et ad Virg. Æn. I, 318; IX,
365; XI, 555; XII, 431.
--_Cyclopibus_ et Vulcano opera præclaræ artis, ἡφαιστότευκτα, ea in
primis, quibus Dii utuntur, tribui, nota res est.
434. _Sudatum_, multo sudore h.e. labore confectum, elaboratum,
Drak. citat III, 92, 531; Liv. V, 5; Stat. Th. V, 189 (ubi vid.
Barth.), et Jac. Gothofr. ad l. 7, Cod. Theod. de lustr. collat.
--_quassat hastam_, cf. ad I, 434.
435. _Titanes_, h.l. ut passim confusi videntur cum Gigantibus, in
quorum pugna cum Diis præcipuæ Martis fuere partes; vid. Claud.
Gigant. v. 75 sq.
--_satiatam sanguinis_, sanguine; vid. ad V, 274.
436. _implet campos curru_, h.e. strepitu currus, ut mox v. 444. Nam
βρισάρματος Ἄρης κεκληγὼς ἐπόρουσεν ut utar verbis Hesiodi Scut. H.
441, vel Homeri μέγα δ᾽ ἔβραχε φήγινος ἄξων Βριθοσύνῃ· δεινὸν γὰρ
ἄγεν θεὸν, Iliad. Ε, 838.
--Silius duo Maronis loca ante oculos habuit, Æn. VIII, 700 sq., et
XII, 331 sqq.
[437.] _Furor_, _Ira_, ac _Pavor_, ap. Stat. Th. III, 424, et
_Bellona_, _Pavor_ atque _Formido_, ap. Claud. in Rufin. I, 344 sq.
Martis sunt comites et aurigæ. Cf. ad v. 324. et _Bellona_ Hom.
Iliad. Ε, 333, al. et inf. V, 220 sq.
438. _operata_, vid. ad II, 674.
[439.] _atro flagello_, sanguineo, quale ei tribuit Virg. Æn. VIII,
703 (ubi vid. Cerda), et Lucan. VII, 568; cf. Broukh. ad Tibull.
I, vi, 46; Heins. ad Ovid. Ibin, v. 159, et Burm. ad Val. Fl. VIII,
20. Hastam ei pro stimulo dat Statius, Thebaid. lib. VII, vers. 73.
433. Vulgata lectio _illi_ ex errore typogr. in Marsi ed. orta.
436. _implet cursu_, h.e. emetitur, ed. Parm. quod recepit Drak.
prob. N. Heins. quia _currus_ v. 430, præcessit. Sed tam levem ob
causam nil mutandum.
Fertur ab inmenso tempestas horrida cælo, 440
Nigrantesque globos et turbida nubila torquens
Involvit terras: quatitur Saturnia sedes
Ingressu tremefacta Dei, ripasque relinquit,
Audito curru, fontique relabitur amnis.
440 sqq. Numinis adventum, seu ἐπιφάνειαν et descensum in terram
tempestate motuque inprimis terræ indicari, olim omnium fere
populorum opinio fuit, iisque tam familiaris, ut ne a vulgari quidem
prosæ orationis usu abhorreret, quod vel ex Act. Apost. XVI, 25,
intelligitur; cf. Virg. Æn. III, 90 sq.; VI, 255 sq.; Apollon. II,
681; Sophocl. Œd. Col. v. 95; Callim. H. in Apoll. 2 et 7, ubi vid.
Spanh. Petron. c. 124, ubi vid. Intpp. Eodem spectant permulta
sacrorum poetarum loca et imagines, quæ vulgo male ubivis a descensu
Dei in montem Sinam et augusta illa latæ legis scena Exod. XIX,
arcessuntur, unde et totam hanc ideam a gentilibus petitam esse,
parum probabilis est conjectura; Drak. Ceterum Martis _currum_ non
minus fere exornavit poeta, quam Miltonus currum tonantem, a Deo
post rem ab angelis male gestam filio suo concessum, qui eo vectus
summum repente hostibus terrorem incutit eorumque agmen prosternit.
Forte et Martem h.l. κεραυνοβόλον finxit, ut Virg. Æn. I, 42,
Minervam.
442... 444. Summa δεινοτης et majestas in his vss. ut in toto loco a
v. 430. Cf. magnifica loca Hom. Iliad. α, 530; θ, 199, 443; ξ, 285,
inpr. ν, 18 sq. Hesiod. Scut. H. 437 sq. et Theog. 841 sq., inf.
VII, 458 sq.; IX, 300; Virg. Æn. XII, 334; Miltonus: _under his
burning wheels The stedfast Empyrean shook throughout, All but the
throne itself of God_, etc.
443, 444. Præclare terror etiam _amni_ (_Ticino_) tribuitur, isque
strepitum currus _audire_ fingitur; vid. ad I, 49; III, 463; et cf.
Virg. Æn. XI, 405.
440. _incenso_ volebat Burm.
Ductorem Ausonium telis Garamantica pubes 445
Cinxerat, et Tyrio regi nova dona parabat,
Armorum spolium, et rorantia consulis ora.
Stabat Fortunæ non cedere certus, et acri
Mole retorquebat crudescens cædibus hastas.
Jamque suo, jamque hostili perfusa cruore 450
Membra madent: cecidere jubæ, gyroque per orbem
Artato, Garamas jaculis propioribus instat,
Et librat sæva trajectum cuspide ferrum.
445. Scipionem cinxerant Pœni.
447. _rorantia_ sanguine, roris instar guttatim destillante, ut ap.
Virg. Æn. VIII, 645, et XI, 8; et inf. VII, 181, 324; X, 263.
448. _acri mole_, vi, vel multitudine, vel etiam magnitudine, vid.
Ind. et Gronov. Obss. I, 21.
449. _crudescens_, crudior, h. crudelior, sævior factus,
exacerbatus, ut XI, 89, et contra _molliri_, vel _mitescere_. Cf.
Virg. Æn. VII, 788; XI, 833, et vid. sup. ad I, 405 et 432.
451. _cecidere jubæ_, crista galeæ, vel galea ipsa capite delapsa,
aut ab hoste dejecta est; Lenz, qui tamen id h.l. languere
existimat, et ingeniose conj. _cecinere_ tubæ, ut Numidæ signo dato
Scipionem undique jaculis petierint.
--_gyroque per orbem Artato_, vid. Heyne ad Tibull. IV, i, 94.
453. _trajectum_ Col. non improb. N. Heins. quem vid. ad Virg. Æn.
X, 587. Hoc in contextum recepi cum Lefeb., qui vulgatum lect.
_conjectum_ sine sensu, et mentem poetæ hanc esse putat: librat
ferrum, quod trajicit sua cuspide.
Hic puer ut patrio defixum corpore telum
Conspexit, maduere genæ, subitoque trementem 455
Conripuit pallor, gemitumque ad sidera rupit.
Bis conatus erat præcurrere fata parentis,
Conversa in semet dextra: bis transtulit iras
In Pœnos Mavors: fertur per tela, per hostes
Intrepidus puer, et Gradivum passibus æquat. 460
454 seq. Similis locus Maronis de Lausi in Mezentium patrem pietate,
Æn. X, 789 sq. Conf. etiam Æn. lib. X, 680, 686. Ipsa historia satis
nota vel ex Liv. lib. XXI, 46; Flor. II, 6; Senec. de Ben. III, 33;
et Polyb. X, 3, pag. 804, edition. Gronovii, ubi decimo septimo
ætatis anno Scipio Africanus patrem servasse dicitur. Nam _puer_
vers. 130 et 460; est juvenis; vid. ad III, 608.
456. _gemitum rupit_ vid. ad I, 95.
457. _Bis... bis_, ut ap. Virg. Æn. VI, 32. Alias _ter... ter_ ut
VIII, 156; Æn. IV, 690; Τρὶς μὲν ἐπειρήθη, τρὶς δ᾽ ἔσχετο Apollon.
III, 654.
Continuo cessere globi, latusque repente
Adparet campo limes: metit agmina tectus
Cælesti clipeo, et sternit super arma jacentum
Corporaque auctorem teli, multasque paternos
Ante oculos animas, optata piacula, mactat. 465
461. _Latus limes_ sumtus e Virg; Æn. IX, 323, et X, 513; ubi vid.
Heyne. Conf. inf. IX, 379, 610, et ad V, 269.
462. _metit_ ut v. 213.
463. _Cælesti_, Martis.
464. _auctorem teli_, qui patrem vulneraverat; _piacula_, in
ultionem patris vulnerati. Ern.
464. Ita scripti cum Parm. et Med. nec est, quod _fertur super
ipsa jacentum Corpora_ cum Livineio substituamus; _Corpora
auctorem_ in ed. Marsi errore typogr. unde _Corpora et auctorem_
emend. Martin. Herbip. quem reliqui editt. secuti sunt: quod jam
monuit Drak.
Tunc, rapta propere duris ex ossibus hasta,
Innixum cervice ferens humeroque parentem,
Emicat: adtonitæ tanta ad spectacula turmæ
Tela tenent; ceditque loco Libys asper, et omnis
Late cedit Iber: pietasque insignis et ætas 470
Belligeris fecit miranda silentia campis.
Tum celso e curru Mavors, «Carthaginis arces
Exscindes, inquit, Tyriosque ad fœdera coges.
466. Nemo facile erit, cujus animus dulcedine hujus loci non
tangatur, eaque pietate percutiatur, qua h.l. et hostes percussos
videmus. Poetæ autem animo et oculis obversabatur Lausus ap. Virg.
Æn. X, 800, et Æneas Æn. II, 721 sq. quem similiter a Græcis,
pietate ejus obstupefactis, incolumem esse dimissum memorant,
a Drak. laudati, Auctor de Orig. Gent. Rom. c. 9, et poeta in
Anthol. Gr. I, 87, Epigr. 2; Cf. IX, 432; Lycocophr. 1264 seq. et
Sophocl. ap. Dionys. Hal. I, 48.
467. _Emicat_, ex acie profugit. Conf. ad II, 238.
471. _Belligeris campis_, passive, in quibus bellum geritur.
472. seq. Ingeniose usus est loco Virg. Æn. IX, 638 sq. ubi Apollo
minus opportune, quam h.l. Mars, juvenem laudat et adhortatur.
467. _Innisum_ scripsit Lef. Vid. ad II, 123; _Innexum_ quædam
exemplaria, teste Dausq.
Nulla tamen longo tanta exorietur in ævo
Lux tibi, care puer: macte, o! macte indole sacra, 475
Vera Jovis proles; et adhuc majora supersunt:
Sed nequeunt meliora dari.» Tum nubila Mavors
Ætheraque, emenso terras jam sole, capessit,
Et fessas acies castris clausere tenebræ.
474. _tanta lux_, tam felix dies, qui tantæ tibi laudi esse possit,
quam hic, quo patrem servasti.
--_longo in ævo_; non constat, quonam ætatis anno mortuus sit Scipio
Afric. v. Liv. XXXVIII, 56, et XXXIX, 52; anno LVI putabat Vellei.
II, 4.
475. _macte_, vid. Heyne ad Virg. Æ. IX, 641, et Burm. ad Val. Fl.
VI, 547. Repetitio vocis adfectui egregie convenit.
--_indole sacra, Vera Jovis proles_; nam Scipio Afric. ex Jove, in
anguem mutato, et Pomponia natus vulgo credebatur; quam divinæ
originis famam, quum tantus vir esset, consequebatur, et ipse,
Alexandri exemplo, augebat. Cf. XV, 187; VII, 148; et inpr. XIII,
615 sq. 642 sq. Liv. XXVI, 19; Gell. VII, 1; Plut. vit. Scip. et
Plin. VII, 9; XXVI, 43.
476. _majora_, virtutis documenta; _meliora dari nequeunt_,
insignius generosæ indolis pietatisque exemplum a te edi, vel ejus
declarandæ optatior occasio et facultas tibi dari non potest.
474. _longe_ Put. quod non spernendum putat Lefeb.
Condebat noctem devexo Cynthia curru, 480
Fraternis adflata rotis, et ab æquore Eoo
Surgebant roseæ media inter cærula flammæ.
At consul tristis, campos Pœnisque secundam
Planitiem metuens, Trebiam collesque petebat.
480. _Condebat noctem_, finiebat, _Cynthia_ h.e. Luna, _curru
devexo_, cursu declivi, nocte jam exacta.
481. _adflata rotis_, equis, et _roseæ flammæ_ vid. ad I, 578.
--_Fraternis_ conf. VIII, 175; Virg. Ge. I, 396.
483. _campos... metuens_, quia Pœnus equitatu melior erat, Drak.
Conf. Liv. XXI, 47, pr. et 48; Polyb. III, 66, pr. et 67, extr.
480. _cornu_ Parm. non improb. N. Heins.
484. _evadens_, vel _vitans_, vel _evitans_, vel denique _campo P.
secunda Planitie cedens_ frustra tentabat N. Heins.
Jamque dies rapti cursu navoque labore, 485
Et medio abruptus fluitabat in amne solutis
Pons vinclis, qui Dardanium transvexerat agmen,
Eridani rapidas aderat quum Pœnus ad undas.
485. A Scipione «castra ab Ticino mota, festinatumque ad Padum est,
ut ratibus, quibus junxerat flumen, nondum resolutis, copias
trajiceret... Hannibal transire non potuit pontem, ut extrema
resoluta erant, tota rate in secundam aquam labente», Liv. et Polyb.
ll. cc.
--_dies rapti_, quibus raptim iter fecerant. Conf. ad I, 569.
488. _Eridani rapidas undas_ Conf. Virg. Ge. I, 481 sq.
485. _raptus_, ut intercursantes acies diem sibi non senserint
eripi, vel _actus_ conj. Dausq. Utrumque ab h.l. alienum;
_vanoque_ Col. Put. R. 3; Parm. Med. unde _navo_ emend. N. Heins.
quod cum Drak. et Lefeb. recipere non dubitavi; vid. ad I, 549.
Vulgo _varioque_.
487. _prævexerat_ Put. unde _travexerat_ suspic. N. Heins. prob.
Drak. qui laudat Gronov. ad Liv. XXXII, 6. Sic mox v. 492;
_travehat_ in scriptis, _tramitto_ sup. v. 347; inf. VII, 383;
VIII, 552; XII, 460.
Dumque vada et molles aditus, per devia flexo
Circuitu petit, et stagni languentia quærit, 490
Interdum rapta vicinis saltibus alno
Flumineam texit, qua transvehat agmina, classem.
489. _aditus molles_, vada, transitus faciles, ut _clemens clivus_
I, 274; Drak. qui laudat Ovid. Fast. III, 13; Claud. in Rufin. II,
102, et in Apono v. 12. Conf. Burm. ad. Val. Fl. VI, 239.
490. _Circuitu_ vid. Liv. l.c.
491. _Interdum_, interim, interea, ut contra hæc pro _interdum_
ponuntur; Drak. ad VI, 30, et VII, 395.
Ecce aderat, Trebiæque simul vicina tenebat
Trinacrio adcitus per cærula longa Peloro,
Gracchorum proles, consul: gens inclita magno 495
Atque animosa viro, multusque in imagine claris
Præfulgebat avus titulis bellique domique.
493 seq. Cf. Liv. XXI, 51, et Polyb. III, 68.
494. _Peloro_ pro tota Sicilia, cujus res composuerat: nam proprie a
Lilybæo promontorio Ariminum venerat, si Livio et Polyb. fides
habenda.
495. _Gracchus_ cognomen Semproniorum, _inclitæ gentis_, ex qua orti
quatuor Consules, b. Punico II clari, Ti. Sempronii Longi, pater,
A.U. 536 (de quo h.l. agitur), et filius, A.U. 559; P. Sempr.
Tuditanus A.U., 549, et Ti. Sempr. Gracchus A.U. 538; cujus
pronepotes fuere fratres nobilissimi, Caius et Tiberius Gracchi, qui
propter leges nimium populares perierunt.
496. _multus avus_, multi majores.
497. _titulis_ magistratuum, triumphorum, rerumque gestarum, quibus
imagines ornabantur.
495. _Graccorum_ scribendum videbatur N. Heins. quia numi jubent.
Sed adspiratio usu recepta; vid. quos Drak. citavit, Cic. Orat. c.
48; Quintil. Instit. Orat. I, 5, et Charis. Instit. Gramm. I, p.m.
78.
Nec Pœni, positis trans amnem in gramine castris,
Deerant: namque animos stimulabant prospera rerum,
Increpitansque super ductor: «Quis tertius Urbi 500
Jam superest consul? quænam altera restat in armis
Sicania? en omnes Latiæ, Daunique nepotum
Convenere manus: feriant nunc fœdera mecum
Ductores Italum, ac leges et pacta reposcant,
At tu, donata tela inter Martia luce, 505
Infelix animæ, sic, sic vivasque, tuoque
Des iterum hanc laudem nato: nec fine sub ævi
Obpetere in bello detur, quum fata vocabunt.
499. _prospera rerum_, ut _subita_, vel _fortuita belli_ et similia.
Conf. Heins. ad Claud. b. Gild. v. 103.
500. _Quis tertius Urbi_, etc. bene comparant Liv. XXI, 53, et 57,
etsi neutro loco Hannibal loquitur.
501. _quænam altera Sicania_, unde Consul cum exercitu revocari
possit?
502. _Dauni nepotum_, Romanorum; vid. ad I, 291.
505. Acerba orationis conversio ad Scipionem.
506. _Infelix animæ_, qui vitam tuam filii, non tuæ virtuti debes.
--_sic, sic_ δεινῶς, ut IX, 25; et XVI, 125.
508. _Obpetere_ ut ap. Virg. Æ. I, 96; ubi v. Heyne.
--_in bello_, quod virum fortem decet. Conf. ad II, 705.
--_fata vocabunt_ te, h.e. tibi moriendum est, ut _vocat lux ultima
victos_ ap. Virg. Æn. II, 668. Cf. inf. X, 523. Sic _bella_, _ira_,
_præda vocant_, monente Drak. ad X, 112; in quibus tamen loquendi
modis verbo _vocare_ invitandi potius notio inest, ut in his,
_venti_ et _fluctus vocant vela_, καιρὸς καλεῖ πλοῦν, Sophocl.
Philoct. 472.
Pugnantem cecidisse meum est.» Hæc personat ardens:
Inde levi jaculo, Massylumque inpiger alis 510
Castra sub ipsa datis irritat, et elicit hostem.
510. Conf. Liv. XXI, 54, et Polyb. III, 71, extr. Poeta omittit
pugnam equestrem, in qua Sempronius superior fuerat, et hinc
ferocior factus. Liv. XXI, 52, 53; Polyb. III, 69, 70.
--_Massylum_; vid. ad I, 101.
511. _Castra_ Romana.
--_datis_, missis.
511. _allicit_ quidam libri. Male!
Nec Latius vallo miles debere salutem
Fas putat, aut clausas pulsari cuspide portas.
Erumpunt, cunctisque prior volat aggere aperto
Degener haud Gracchis consul: quatit aura comantes 515
Cassidis Auruncæ cristas, humeroque refulget
Sanguinei patrium saguli decus: agmina magno
Respectans clamore vocat, quaque obvia densos
Artat turba globos, rumpens iter æquore fertur.
512 sqq. Cf. omnino Liv. XXI, 53 et 55.
515. _comantes cristæ_, ut XVI, 167.
--_galea comans_, κόρυς, seu κυνέη ἵππουρις, ἱπποκόμος, ἱπποχαίτης,
ἱπποδάσεια.
517. _sagulum Sanguineum_, paludamentum purpureum, vestis
imperatoria, _insigne velamen_ v. 536; _fulgens_ XVII, 529; _rubens_
IX, 420; ubi tamen sagum, vestem militarem, intelligit Drak. et cum
Gronov. ad Liv. XLI, 10; contra Lips. Mil. Rom. II, 12; et Abraham.
ad Cic. Or. in Pis. p. 780; contendit, lictores, magistratuum ad
bella proficiscentium comites, non in paludamentis, sed in sagis
fuisse. Enim vero _paludatos lictores_ Liv. XLV, 39, et _milites_
Sidon. Ep. V, 7, dixit: Αὐτοῦ δ᾽ ἠγοῦνται τοῦ στρατηγοῦ ῥαβδοῦχοι
φοινικοῦς χιτῶνας ἐνδεδυκότες, Appian. de reb. Pun. c. 66; Conf.
Liv. I, 26 (ubi paludamenti Curiatiorum mentio fit); Plin. IX, 36;
Varr. L. L. VI, 3
519. _rumpens iter_ vid. ad I, 54.
514. _cuneisque prior_ conj. N. Heins.
515. _Gracchis_, h.e. a G., non _Gracchus_, scripti.
516. Vulgo _Cassidis auricomæ_, ingrata verborum repetitione;
_aurivomæ_ corrig. D. Heins. sup. ad v. 156. Sed rectius _Auruncæ_
Col. Put. R. 2, h.e. _Ausoniæ_, nisi forte ipsa hæc vox reponenda.
Sic _cassis Sidonia_ XVI, 452; _c. Ætola_ ap. Stat. Th. VIII, 704;
cf. ad VII, 295; XIV, 536; Heins. ad Virg. Æn. XII, 94.
Ut torrens celsi præceps e vertice Pindi 520
Cum sonitu ruit in campos, magnoque fragore
Avulsum montis volvit latus; obvia passim
Armenta, inmanesque feræ, silvæque trahuntur;
Spumea saxosis clamat convallibus unda.
520. Comparatio passim obvia, Conf. XII, 184 sq. XVII, 122 seq. Hom.
Iliad. ε, 87 seq. λ, 491 seq. Virg. Æn. X, 603; XII, 523 sq. et
quoad ornatum Æ. II, 305 sq. Ovid. 496 sq. Fast. II, 219 sq. Alia
exempla, a Dausq. et Drak. prolata, v.c. Virg. Æn. XII, 684; Hom.
Iliad. ν, 137, al. cum h.l. minus congruunt.
--_torrens_, χείμαῤῥος, χαράδρα.
524. _unda clamat_, βοᾷ, v. ad III, 471.
522. _monti_ malebat N. Heins.
Non, mihi Mæoniæ redeat si gloria linguæ, 525
Centenasque pater det Phœbus fundere voces,
Tot cædes proferre queam, quot dextera magni
Consulis, aut contra Tyriæ furor edidit iræ.
525 sqq. Poetæ, rem memorabilem relaturi, plura sibi ora pluresque
linguas optare solent. Conf. IX, 340 sq. Silio præivit Virg. Ge. II,
43, et Æn. VI, 625 sq. XII, 500 sq. ut huic Hom. Iliad. β, 488 sq.
quibus locis Drak. addit Ovid. Trist. I, iv, 53 sq. Val. Fl. V, 218
sq. VI, 36 sq. Claud. de laud. Stil. 185, et Cons. Hon. VI, 436, et
Cons. Olybr. et Prob. v. 55 sq. ubi vid. Barth. De ipsa pugna cf.
Liv. XXI, 55, 56, et Polyb. III, 71, 74; vide etiam _Guischard Mém.
mil._ tom. I, ch. 6.
--_Mæonius_, seu _Mæonides_ dicitur Homerus a Mæone patre, vel
potius a patria Colophone, seu Smyrna, oppidis Mæoniæ h.e. Lydiæ,
quæ olim Ioniam quoque, vel certe partem ejus complectebatur.
528. _Tyriæ furor iræ_, h.e. iratus Hannibal. Cf. ad v. 601, et
I, 71.
526. _fundere_ scripti, probb. N. Heins. et Drak. Vulgatum
_rumpere_, quod c. Tell. et antt. edd. habent, retinuit Lef. Cf.
ad I, 95. [“ad I, 95”: in Not.]
Murranum ductor Libyæ, ductorque Phalantum
Ausonius, gnaros belli, veteresque laborum, 530
Alter in alterius fuderunt comminus ore.
Monte procelloso Murranum miserat Anxur,
Tritonis niveo te sacra, Phalante, profundo.
530. _laborum veteres_, peritos, diu in iis versatos, qui longa
experientia usuque labores belli et perficere et tolerare
didicerant. Sic _vetus operis ac laboris, v. scientiæ
cærimoniarumque, vetus regnandi_ ap. Tac. Ann. I, 20, extr. (ubi
vid. Lips. et Ern.); VI, 12, et 44. Cf. inf. VI, 616; XI, 26; XVII,
297, et ad VI, 254, in V.L. [“XVII, 297” recte 292]
531. _fuderunt_ vid. ad II, 113.
--_in ore_, conspectu, ἐν ὄψει.
532. _Anxur_ Volscum nomen urbis Latii ad mare, quæ postea Græcis ac
Romanis _Tarracinæ_, seu _Tarracina_ et, ut nunc, _Terracina_
dicebatur; (Plin. III, 5; Liv. IV, 59) quæque hodie quidem ad
radices montis, sed olim in ipso ejus vertice sita erat, in quo
etiamnum reliquiæ ædium et murorum reperiuntur. Hinc _monte
procelloso_ dixit poeta. Cf. VIII, 390; Hor. Sat. I, v, 26; Lucan.
III, 81; Stat. Silv. I, iii, 86; Cluver. Ital. ant. pag. 1009; Heyne
ad Virg. Æ. VII, 799.
533. _Tritonis_, palus Libyæ, _sacra_ Palladi, (vid. ad III, 322.)
vel ut κρήνης ἱερὸν ῥόον ap. Apollon. I, 1208; Theocr. VIII, 33, et
alia passim obvia. Vid. ad III, 501.
532. _Monte salebroso_, vel _e præcelso_, conj. N. Heins. Sed
_procellosus_ est epith. alti montis, ut _nubifer nivalis_, etc.
_Axur_ emend. Lef. quia _atzur_ in lingua Punica _rupes_ dicatur;
cf. ad VIII, 390.
533. _Libyco_ pro _niveo_ malebat N. Heins. prob. Drak. coll. IX,
297. Sed hoc nimis a literarum ductu recedit, et _nivea aqua_ est,
quæ alias _nitida_, _lucida_, _argentea_ vocatur v.c. Martial.
VII, xxxi, 11; Sen. Hippol. 504, et Œdip. 427; _Sarra_ pro
_sacra_ R. 3; quod recepit Lefeb. quoniam _Pallas Libycis
Tritonidos edita lymphis_ IX, 297, dicitur; _Sarrani_ autem sint
_Libyes_. Sed _Sarra_ est priscum Tyri nomen (vid. ad I, 72),
_Triton_ vero fluvius et _Tritonis_ palus Africæ, non Asiæ; cf.
not. [“ad I, 72”: in Not.]
Ut primum insigni fulsit velamine consul,
Quanquam orbus partem visus, unoque Cupencus 535
Lumine subficiens bellis, citat inprobus hastam,
Et summæ figit tremebundam margine parmæ.
Cui consul, namque ira coquit: «Pone, inprobe, quidquid
Restat in ore fero, et truncata fronte relucet.»
Sic ait, intorquens directo turbine robur, 540
Et dirum tota tramittit cuspide lumen.
534. _insigni velamine_ cf. ad v. 517.
535. _orbus partem visus_, μονόφθαλμος.
536. _citat_, vibrat, movet, concitat, ut _gladium_ IX, 592; _arma_
ap. Stat. Th. VIII, 144.
538. _ira coquit_ vid. ad II, 327.
--_inprobus_, audax, ut ap. Virg. Æn. XI, 512.
539. Observa variationem ejusdem sententiæ.
--_quidquid Restat_, etc. h.e. alterum oculum.
--_truncata_, vel _trunca frons_ IX, 400, in qua aliquid deest.
540. _intorquens turbine_ ut ap. Virg. Æn. XI, 284. Cf. ad II, 135.
535. _Cupencus_, non _Cupentus_, Col. vid. Intpp. ad Virg. Æn.
XII, 539.
536. _improbus_ mox repetitur. Vellem _impiger_, vel simile quid
scripsisset poeta.
537. _agit_ Put. unde _affigit_ conj. N. Heins.
539. _feri_ malebat Livin. vel Corte: _reducet_ Ox. _reluce_ Parm.
_relucta_ R. 3, unde _relictum est_ suspic. N. Heins. quod admodum
languet.
540. _derecto_ Col. ut et VI, 228, et IX, 583, quod prob. Drak. et
recepit Lefeb. Conf. ad II, 92.
Nec levior dextra generatus Hamilcare sævit:
Huic cadit infelix niveis Varenus in armis;
Mevanas Varenus, arat cui divitis uber
Campi Fulginia, et patulis Clitumnus in arvis 545
Candentes gelido perfundit flumine tauros.
543. _niveis_, splendidis.
544. _Mevania_, hodie _Bevagna_, Umbriæ Cisapenninæ urbs, prope quam
_Tiniæ_ fl. qui nunc _Topino_ dicitur, miscetur _Clitumnus_,
(_Timia_) cujus aqua pota olim putabatur _candidos boves_ facere,
quorum in his locis magna copia erat, quique in _victimarum_
inprimis usum alebantur. Conf. VIII, 450, 452; VV. DD. ad Virg. Ge.
II, 146 sq. quem locum Silius ante oculos habuit, Claud. Cons. Hon.
VI, 506 seq. Prop. II, xix, 25, 26, inpr. Plin. Ep. VIII, 8; Cluver.
Ital. ant. II, 10, p. 701; Oberlin. V.C. ad Vib. Sequestr. p. 101
sq. 211 sq. Keyssleri Itin. p. 887, ed. pr. et de Mevania inf. VI,
645 sq. Cluv. l.c. p. 628.
544. _divitis uber Campi_ ut tota Umbria, teste ejus alumno Prop. I,
22, extr.
545. _patulis_ ut _latis arvis campis_ VI, 645.
--_Fulginia_, seu Fulginium, urbs vicina, ad Tiniam sita, hod.
_Foligno_, seu _Fuligno_. Conf. VIII, 460, et Cluver. l.c. p. 628.
546. _perfundit flumine_ ut VIII, 450, ex Virg. Ge. II, 147
--_gelido_, nam _rigor aquæ certaverit nivibus_; _nec color cedit_,
teste Plin. l.c.
542. _levior dextræ_, ut _opum levior_ II, 102, volebat N. Heins.
qui hanc loquendi formam pluribus exemplis illustravit ad V, 363;
VIII, 515; et XII, 563. Sed ubivis vulgatam tuetur Drak. Junge
h.l. _levior sævit_.
543. _Hinc_ Rom. 3; _Huc_ Put. Male: ἀυτῷ πίπτει pro ἐπ᾽ αὐτοῦ, ut
sup. v. 391 et al. passim. _Varenus_, non _Varrenus_, Col. et Ox.
Nomen notum vel ex Cic. Or. pro Vareno.
544. _Mevanas_ Col. ut _Hispellas_, _Privernas_, _Arpinas_,
_Larinas_, _Aquinas_ et alia, quæ vid. in Ind. et ap. Heins. ad
Claud. Eutrop. II, 248, et Salmas. ad Pollionis Gallien. c. 2,
quos laud. Drak. Cf. Jani ad Hor. Od. I, xvi, 14; _Mevano_ Ox.
Put. R. 3; Parm. Vulgo _Mevanus_.
546. _perfundit_ scripti et priscæ edd. vid. not. Vulgata
_profundit_ ex Juntina in alias edd. venit et metro contraria est.
Sed tristes Superi, atque ingrata maxima cura
Victima Tarpeio frustra nutrita Tonanti.
Instat Iber levis, et levior discurrere Maurus.
Hinc pila, hinc Libycæ certant subtexere cornus 550
Densa nube polum; quantumque interjacet æqui
Ad ripas campi, tantum vibrantia condunt
Tela, nec artatis locus est in morte cadendi.
547. _tristes_, adversi, vel duri; vid. ad I, 147.
--_maxima Victima_, taurus, ut ap. Virg. Ge. II, 146; ubi _gregibus_
obponitur.
550. _pila_ propria Romanorum tela, quæ vel majora, vel minora,
(utrumque autem legionarius ferebat) et vel rotunda, ut plane manum
inplerent, vel quadrata, ambitu quatuor digitorum, erant. Majoris
pili lignum æque ac ferrum, quod hamatum et crassitie digiti unius
ac dimidii esse solebat, tricubitale erat, ita tamen, ut dimidia
ferri pars hastæ infixa esset; vid. Heyne ad Virg. Æn. VII, 664;
XII, 121; ad Tibull. IV, i, 90; Veget. II, 15; Plut. vit. Marii pag.
419, D; de forma Lips. Mil. Rom. III, 4, et, qui eam ex numo
exhibuit, Guther. de vet. jure Pontif. III, 16, p. 329. Cf. inf.
v. 631 sq. (ubi locus class. Dionys. lib. V, a Dausq. laudatur) V,
216; IX, 336.
--_cornus_, vid. ad II, 124. Ipsam vocem, si arborem significet, et
secundæ et quartæ declinationis esse, monet Drak. ad X, 132; coll.
Stat. Th. VII, 647, et Ovid. Her. X, 107.
--_subtexere nube polum_ ut ap. Virg. Æn. III, 582; ubi vid. Heyne.
Cf. ad I, 311.
552. _vibrantia_ v. ad I, 539.
553. Comparant Lucan. II, 201 sq. et Stat. Th. VIII, 422.
547. _ingratæ_ (quia inutilis est et nil proficit) _maxima curæ_
corrig. N. Heins. Non male!
Allius, Argyripa Daunique profectus ab arvis
Venator, rudibus jaculis et Iapyge campum 555
Persultabat equo, mediosque invectus in hostes
Appula non vana torquebat spicula dextra.
Huic horret thorax Samnitis pellibus ursæ,
Et galea annosi vallatur dentibus apri.
554. _Argyripa_, Ἀργύριππα, seu Ἄργος ἵππιον, alias _Arpi_, urbs
Apuliæ, a Diomede condita. Cf. XIII, 30; XVII, 326, et Heyne in not.
et Exc. I ad Virg. Æn. XI, 246.
--_Dauni_ vid. ad I, 291.
555. _Iapyge_ conf. ad I, 51.
556. _Persultabat_ ut ap. Virg. Ge. III, 117, et Æn. XI, 600.
557. _non vana dextra_, certo ictu.
558. Ad Allium bene transtulit habitum venatorium Ornyti ap. Virg.
Æn. XI, 677 sq. ubi vid. Heyne. Cf. et Æn. V, 37; VII, 666 sq. Hom.
Iliad. κ, 263 sq. et sup. ad II, 156.
--_horret_ exquisite pro, est. Conf. ad I, 423.
--_Samnitis ursæ_, ut _Sabellicus sus_ ap. Virg. Ge. III, 255.
559. _vallatur_ ut ap. Sen. Herc. Œt. IV, 1935; Ovid. Her. IV, 159,
et Fast. III, 449.
Verum ubi turbantem, solo ceu lustra pererret 560
In nemore, aut agitet Gargano terga ferarum,
Hinc Mago, hinc sævus pariter videre Maharbal,
Ut, subigente fame, diversis rupibus ursi
Invadunt trepidum gemina inter prælia taurum,
Nec partem prædæ patitur furor: haud secus acer 565
Hinc atque hinc jaculo devolvitur Allius acto.
561. _Garganus_, Apuliæ mons, silvis abundans, nunc _Monte di S.
Angelo_. Conf. Virg. Æn. XI, 247; Hor. Od. II, ix, 7.
--_terga_, corpora, ut ap. Virg. Æn. VII, 20, «in vultus ac terga
ferarum».
562. _Mago_ in insidiis collocatus ap. Liv. XXI, 54, 55; Polyb. III,
71.
563 seq. Egregia comparatio, sed translata ex Hom. Iliad. π, 756 sq.
nam in Marone eam legere non memini.
565. _partem prædæ_ h.e. eam partiri, dividere.
566. _devolvitur_ sc. ex equo.
It stridens per utrumque latus Maurusia taxus:
Obvia tum medio sonuerunt spicula corde,
Incertumque fuit, letum cui cederet hastæ.
Et jam, dispersis Romana per agmina signis, 570
Palantes agit, ad ripas, miserabile! Pœnus
Inpellens trepidos, fluvioque inmergere certat.
567. _taxus_ v. ad v. 255.
--_Maurusia_, Afra. Cf. tamen ad III, 339.
--_stridens_ ut ap. Virg. Æ. IX, 419, 632 (ubi vid. Heyne); XI, 863.
568. Comparant Lucan. III, 585, 589, qui nimis in hac re lusit.
569. _letum cui_, etc. cuinam hastæ esset _letum_ h.e. honos quasi
et gloria mortis inlatæ. Schmid. τὸ _cederet_ explicat traderet,
permitteret.
569. _crederet_ malebat idem, non improbante Drakenb. Sed vellem
sensum quoque, qui tum verbis inest, simul nos docuissent, qui ex
tot, quot adferunt, exemplis non satis perspicitur; vid. not.
570. _En_ tacite dedit Lefeb. ut passim.
Tum Trebia infausto nova prælia gurgite fessis
Inchoat, ac precibus Junonis suscitat undas.
Haurit subsidens fugientum corpora tellus, 575
Infidaque soli frustrata voragine sorbet;
Nec niti, lentoque datur convellere limo
Mersa pedum penitus vestigia: labe tenaci
Hærent devincti gressus, resolutaque ripa
Inplicat, aut cæca prosternit fraude paludis. 580
573 seq. Hic, non sine aliqua jucunditate, exornavit verba Liv. XXI,
54, et 56, qui memorat, aquam Trebiæ nocturno imbri pectoribus tenus
auctam fuisse, et, qui flumen petierint, aut inter cunctationem
ingrediendi ab hostibus obpressos, aut gurgitibus haustos periisse,
quum orti solis calore, liquescente nive, increvisset amnis, ut nec
stare propter aquæ altitudinem, nec nare ob arma possent: præterea
imbrem nive mixtum et intolerandam vim frigoris homines multos et
jumenta absumsisse. Cf. Polyb. III, 72, et Appian. b. Hannib. c.
6, 7.
[574.] In verbis _precibus Junonis_ poetam agnosce.
575. _tellus subsidens_, vestigiis cedens, mollis, propter _limum_
et liquefactam nivem: hinc et frustrabatur _infida voragine soli_.
Sic ap. Curt. VIII, 14, pr. «imber violentius quam alias fusus
campos lubricos fecerat, gravesque currus inluvie et voraginibus
hærebant... aliorum turbati equi in voragines lacunasque
præcipitavere curricula, etc.» Schmid. jungit verba, _tellus soli
frustrata_, quæ frustra credita est solum.
577. _convellere_, evellere, extrahere.
--_lento limo_ id. qd. mox _tenaci labe; lento_ Lefeb. explicat
γλίσχρῳ, viscoso, unde _lentor_ de humoribus viscosis apud medicos,
et eodem forte sensu _tabo lento acrique_ II, 463.
578. _labe_, limo, vel quod facile laberentur, vel potius, quod
esset causa perniciei; Schmid.
579. _resoluta_ imbri _ripa_, propr. nix in ripa. Sic mox _putri
cespite_.
578. _Labes_, ut _pestis_, quævis res noxia et mala. Sed
præstiterit, puto, _tabe tenaci_, hoc est humore fœdo et lutulento
e nive liquefacta. Sic _fluentem tabem liquescentis nivis
ingrediebantur... et in levi glacie tabidaque nive volutabantur_
dixit Liv. XXI, 36; ubi vid. Gronov. _tabes nivis_ Lucan. lib. X,
v. 225; _humor calore tabescit_, h.e. liquefit, Cic. Nat. D. II,
10.
Jamque alius super atque alius per lubrica surgens,
Dum sibi quisque viam per inextricabile litus
Præripit, et putri luctatur cespite, lapsi
Obcumbunt, seseque sua pressere ruina.
Ille, celer nandi, jam jamque adprendere tuta 585
Dum parat, et celso connisus corpore prensat
Gramina summa manu, liquidisque emergit ab undis,
Contorta ripæ pendens adfigitur hasta.
Hic hostem, orbatus telo, complectitur ulnis,
Luctantemque vado permixta morte coercet. 590
581. _super atque_, ἐπὶ καὶ, et insuper.
583. _Præripit_, præoccupat.
585. Conf. Virg. Æn. VI, 358.
590. _Luctantem_, qui emergere conabatur.
--_permixta morte_, promiscua; simul cum eo moriens.
582. _inextricabile_ scripti et R. 3. Vulgatum _inexplicabile_
metro adversatur.
586. _connisus_, non _connixus_, Col. vid. ad II, 123. Forte leg.
_pressat_, quoniam _adprendere_ modo præcessit.
590. _Luctantemque_ duo scripti. Vulgo _Undantemque_ prob. Dausq.
ut ἀντίθεσις sit, et alter _adfixus ripæ_ moriatur, alter _undans
vado_, fluitans, jactatus, huc illuc pulsus.
Mille simul leti facies. Ligus occidit arvis;
Sed projecta viri lymphis fluvialibus ora
Sanguineum hauserunt longis singultibus amnem.
Enabat tandem medio vix gurgite pulcher
Irpinus, sociumque manus clamore vocabat; 595
Quum rapidis inlatus aquis, et vulnere multo
Inpulit asper equus, fessumque sub æquora mersit.
591. _facies_, spectacula, vel genera, ut ap. Virg. Ge. I, 506, et
_formæ_ Æn. VI, 626; conf. Ind. et Drak. ad h.l. Burm. ad Val. Fl.
VI, 279.
593. _longis singultibus_ ut ap. Virg. Ge. III, 506, et Æn. IX, 505.
--_Sanguineum amnem_, aquam sanguine mixtam.
595. _socium_, sociorum, _manus vocabat_, non, quod Cell. putabat,
_clamore manus_, gestu et indicio manu facto, Drak.
597. _Inpulit_, ut mox v. 650, et ap. Virg. Æn. XII, 380.
--_asper_, exasperatus, incensus.
595. _Irpinus_, non _Hirpinus_, Col. _Pulcher_ (nom. propr.)
_Hirpinus_ (a patria) conj. N. Heins.
596. _Quem_ emend. Burm. ut v. 649, non improb. Drak. quos mireris
omissione pronom. _eum_ offensos fuisse.
597. _fessusque_ priscæ edd.
Adcumulat clades subito conspecta per undas
Vis elephantorum turrito concita dorso.
Namque vadis præceps rapitur, ceu proruta cautes 600
Avulsi montis, Trebiamque insueta timentem
Præ se pectore agit, spumantique incubat alveo.
598. Conf. Appian. b. Hannib. c. 7, et Liv. XXI, 55, 56, ubi tamen
elephanti non in fluvio pereunt, et aversi inprimis sub caudis
fodiuntur.
599. _turrito dorso_, cf. IX, 239 sq.
--_Vis elephantorum_, h.e. multitudo eorum, vel, ut abstractum pro
concr. positum sit, multi, sive robusti elephanti, ut _vis canum_
ap. Virg. Æn. IV, 132 (ubi vid. Heyne), βίη Ἑλένοιο, et doctius βίη
Ἡρακληείη, ἱερὸν μένος Ἀτρείδαο, Ἄρηος, μένος ὀξὺ θυμοῦ, πυρὸς
δεινὸν, et ἀνέμων, ἱερὴ ἴς Τηλεμάχοιο, ἴς ἀνέμοις, σθένος Ὠρίωνος
ap. Hom. Iliad. β, 658 (ubi vid. Kœppen et ad v. 851); γ, 105; ξ,
182; λ, 268; ν, 758; ς, 264, 485; Odyss. β, 409; ε, 478; ν, 276, al.
Conf. App. et ad I, 71; VI, 338; VII, 523; Jani ad Hor. Od. I, iii,
36; III, v, 13; xxi, 11, et id. in Arte poet. lat. p. 475; Weitz. ad
Val. Fl. I, 561. Vulgo putant, substantiva _vim_, βίην, μένος et
alia ejusmodi redundare, vel periphrasi cuidam servire. Sed vid. Cl.
Schelleri præcept. stili bene lat. T. I, p. 304.
600. Cf. Virg. Æn. XII, 684 sq. _insueta_, ut ap. Virg. Æn. VIII,
248 (vid. ad v. 378), vel pro insuetos, nunquam antea visos
elephantos.
601. _timentem_, cf. ad I, 48.
601. _timentem_ scripti. Vulgo _trementem_, vulgari, sed non
infelici variatione.
Explorant adversa viros, perque aspera duro
Nititur ad laudem virtus interrita clivo.
Namque inhonoratam Fibrenus perdere mortem 605
Et famæ nudam inpatiens, «Spectabimur, inquit,
Nec, Fortuna, meum condes sub gurgite letum.
603. _Explorant adversa viros_, ut _secunda felices, adversa magnos
probant_ dixit Plin. Paneg. c. 31, ubi vid. Intpp. et ad Plin. Ep.
IX, xxvi, 4; Lucret. III, 55; Sen. de Prov. 4, et. al. Cf. sup. ad
III, 574.
--_per aspera duro_, etc. Cf. II, 578; VI, 120, et ipsa Virtutis
verba XV, 101 sqq., quæ ex pulcherrimo loco Hes. Ἔργ. 289 sq.,
petita sunt. Add. Sen. de const. Sapientis c. 1; Xenoph. Memorab.
Socr. II, §. 20 sq.; Stat. Achill. II, 376, ubi vid. Barth.
604. _Nititur_, enititur, ut ap. Virg. Ge. II, 428, et Æn. II, 443.
605. _perdere mortem_, vid. ad v. 137.
--_inhonoratam mortem_, vid. ad III, 123.
606. _Spectabimur_, spectata erit virtus nostra, vid. ad I, 77, et
III, 574.
607. _meum condes sub gurgite letum_, non perficies, ut obscuram et
_inhonoratam mortem_ in undis inveniam, vid. ad III, 123, et inf. ad
v. 671 sq.
605. _perdere mortem_ scripti, (nisi quod in Puteol. _pendere_
legitur) et editt. antt. ante Juntinam, in qua Nicander primus
_cernere m._ dedit, quod putant dictum pro oppetere, vel propr.
decernere mortem, seu moriendi certum esse.
606. _famæ undam_ Col. et Ox. unde _nudam_ recte emend. Modius.
Vulgg. _famæ mundam_, quod nemo facile cum Dausq. defendere ausit,
quamvis formarum loquendi καθαρὸς ἀδικίας, καθαραὶ ψόφων ὁδοὶ,
ἁγνὸς φόνου, γάμων, ἀφροδισίων, Δήμητρος _sceleris purus_, etc.
memor sit. _Spectabitur_ Col. et R. 3; _Spectabimus_ in aliis.
Experiar, sitne in terris, domitare quod ensis
Non queat Ausonius, Tyrrhenave permeet hasta.»
Tum jacit adsurgens, dextroque in lumine sistit 610
Spicula sæva feræ, telumque in vulnere linquit.
Stridore horrisono penetrantem cuspidis ictum
Bellua prosequitur, laceramque cruore profuso
Adtollit frontem, ac lapso dat terga magistro.
610. _adsurgens_ in hastam, ut in ensem et ictum, ap. Virg. Æn. V,
443; X, 797; XI, 284, ubi vid. Heyne. Sic ἐρείδειν, ἐπερείδειν τὸ
ἔγχος ap Hom. Iliad. γ, 358; ε, 856, al. cf. v. 208; I, 400.
Similiter quoque _insurgere_ et _incumbere remis_ dixit Virg. Æn.
III, 207, 560; V, 15, 189: ἐπεῤῥώοντ’ ἐλάτῃσι Apollon. II, 663;
ἐμβαλεῖν κώπαισι Pind. Pyth. IV, 356.
612. Junge _prosequitur ictum stridore_, percussa horrendum clamorem
edidit: quem elephanti clamorem Florus quoque I, xviii, 12,
_stridorem_ dixit.
609. _Tyrrhenave permeet_ Col. _Tyrrhenave pervidet_ Put. Vulgo
_Tyrrhenaque pernecet_. Citra necessitatem _perneget_, vel
_Tyrrhena nec enecet_ conj. N. Heins.
611. _in lumine_ Ox. et Put. cum plerisque edd. antt. quod non
displicuit Drak. Equidem in Ovidio, qui in ejusmodi repetitt.
ludere solet, ferrem, non in poeta epico; _linquit_, non _liquit_,
Col. et Ox.
Tum vero invadunt jaculis crebraque sagitta, 615
Ausi jam sperare necem, inmensosque per armos
Et laterum extentus venit atra cuspide vulnus.
Stat multa in tergo et nigranti lancea dorso,
Ac silvam ingentem concusso corpore vibrat,
Donec, consumtis longo certamine telis, 620
Concidit, et clausit magna vada pressa ruina.
617. _laterum extentus_, ut _laterum passus_ (qs. pansus,
expansiones), et _tractus_ ap. Stat. Silv. I, i, 29, et Theb. IV,
173.
--poeta in mente habuit loca Virg. Æn. X, 892; XI, 638 sq., et
_laterum extentus_ sunt latera vasta, extenta, ut _obtentus frondis_
apud Virg. Æn. XI, 66, pro frondibus obtentis. Ern.
618. _nigranti dorso_, vid. ad III, 463, in V.L.
619. Drak. comparat Stat. Th. V, 533. Sed huic et nostro poetæ
præivit Virg. Æn. X, 887.
621. _vada_, Trebiam fl. vel ejus aquas (vid. ad I, 52) et quidem
h.l. earum cursum mole sua _clausit_, præclusit, obstruxit, ut VI,
708; XI, 138, et ap. Virg. Æn. XI, 298.
--_pressa_, ut _corporibus premitur Peuce_ dixit Claud. Cons. Hon.
IV, 630.
617. _extentus_, non _extensus_, scripti et Parm.
621. Ita Col. Vulgo _magna depressa ruina_ prob. Dausq. qui
_clausit_ positum putat pro defecit, vel potius _clausa_, occœcata
est bestia, coll. v. 612. Vide ad quam duras rationes more suo
confugiat, ne Modio et veritati victas manus dare cogatur. Ceterum
ὁμοιοτέλευτα auribus parum grata.
Ecce per adversum, quanquam tardata morantur
Vulnere membra virum, subit inplacabilis amnem
Scipio, et innumeris infestat cædibus hostem.
Corporibus, clipeisque simul, galeisque cadentum 625
Contegitur Trebia, et vix cernere linquitur undas.
Mazæus jaculo, Gestar prosternitur ense;
Tum Pelopeus avis Cyrenes incola Telgon.
Huic torquet rapido conreptum e gurgite pilum,
Et, quantum longo ferri tenuata rigore 630
Procedit cuspis, per hiantia transigit ora.
622. Scipionem huic prælio interfuisse negat Liv. XXI, 52, 53 et 57;
sed adfirmat Nepos Hannib. c. 4. quod jam alii monuere.
623. _Vulnere_, ad Ticinum accepto.
628. _Pelopeus avis_, h.e. propter majores, Cyrenarum conditores,
vid. ad III, 252.
629 seq. Cf. ad v. 550.
630. _ferri rigore_, pro ferro rigido, et hoc simpl. pro ferro, ut
ap. Virg. Ge. I, 143.
631. _Procedit_, prominet.
627. _Mazæus_, non _Mezeus_, scripti et priscæ edd. Μαζαῖοι, ἔθνος
τῶν Παννονίων, ap. Strab. VII, p. 217.
Versus 628, 669, in comment. quidem illustravit, sed in contextu
prorsus omisit Dausq.
629. _Huic_, non _Hinc_, scripti et R. 2. Idem conjecerat Dausq.
_Intorquet_ olim in mentem veniebat N. Heins.
Pulsati ligno sonuere in vulnere dentes.
Nec leto quæsita quies: turgentia membra
Eridano Trebia, Eridanus dedit æquoris undis.
Tu quoque, Thapse, cadis, tumulo post fata negato. 635
Quid domus Hesperidum, aut luci juvere Dearum,
Fulvos aurifera servantes arbore ramos?
633. Cf. V.L.
--_turgentia_, aqua absorpta.
[634.] _æquoris_ Hadriatici.
636, 637. Cf. III, 283 sq. et de tota orationis forma Virg. Æn. X,
319 sq., ubi vid. Heyne.
633. _leto_ ex Col. bene restituit Modius, ut ne in morte quidem
invenerit quietem, sed fluctibus jactatus sit; _jacta_ Ox. Vulgg.
_jacto_, quod tuetur Dausq. ut sit projecto, vel jactato.
635. _Thapse_ Col. vid. ad III, 261; _Tapse_ Ox. R. 3; Parm. Med.
_Taxe_ Put. _Lanse_ ed. Martini Herbipol. _Lapse_ Mars. et post
eum alii.
637. _Sacros_ præstiterit, ut ap. Virg. Æn. IV, 485; _Fulvos_
certe languet, quia cum _aurifera_ jungitur.
Intumuit Trebia, et stagnis se sustulit imis;
Jamque ferox totum propellit gurgite fontem,
Atque omnes torquet vires: furit unda sonoris 640
Vorticibus, sequiturque novus cum murmure torrens.
638. Manifeste h.l., quod jam alii viderunt, imitatur Hom. Il. φ,
136... 384, inpr. v. 234 seq., ubi Xanthus in Achillem insurgit.
Silii figmentum inde ortum notat Drak. quod fluvius imbri
increverit, de quo vid. ad v. 573. Similem locum Stat. Th. IX, 404
sq., comparari jubet Lefeb.
--_stagna_, maris, seu fluvii profunda, vid. Heyne ad Virg. Æn. I,
126.
640. _omnes torquet vires_, ut VII, 529, h.e. movet, vel effundit,
ut _torquere bella_, _hastam_, _murmura_, _sibila_, quæ vid. in Ind.
nisi malis cum Schmidio interpretari: intendit, quoniam contorta
sunt validiora.
641. _novus torrens_, quatenus ad fluctus inusitatos excreverat et
ante non visos. Ern.
638. _Intonuit_ Ox. et Put. quod, judice Drak., ex Hom. Iliad. φ,
237, defendi quodammodo potest; conf. Burm. ad Ovid. ex. P. II,
iii, 27, et Heins. ad Ovid. Met. I, 187.
Sensit, et adcensa ductor violentius ira,
«Magnas, o Trebia, et meritas mihi, perfide, pœnas
Exsolves, inquit: lacerum per Gallica rivis
Dispergam rura, atque amnis tibi nomina demam, 645
Quoque aperis te fonte, premam; nec tangere ripas,
Inlabique Pado dabitur: quænam ista repente
Sidonium, infelix, rabies te reddidit amnem?»
642 seqq. Non tam animosus fingitur Achilles ab Hom. l.c.
[“Hom. l.c.” = Iliad. φ 136-384]
644 sq. Similiter, quod Drakenb. monet, Sicorim fl. punit Cæsar ap.
Lucan. IV, 141 sq., et Gyndem Cyrus ap. Sen. de ira III, 21.
--_lacerum_, etc., in rivos diducam.
646. _premam_, obturabo, fontes tuos obstruam; quod tamen ab his quæ
Scipio vss. 644, 645, minatur, abhorrere putat Lenz. Equidem non
video, cur utrumque locum habere non possit; alioquin _quove_ pro
_quoque_ substituerem.
--_nec tangere ripas_, retinere ripas suas. Lenz ad ripas Padi
refert.
648. _Sidonium_, Sidoniis h.e. Pœnis faventem, ut _undis socialibus_
v. 701. Cf. ad I, 118. Schmidius expressa putat Gr. μηδίζειν,
φιλιππίζειν.
--_infelix_, vid. ad II, 667.
642. _violentius_ Ox. et Put. cum priscis edd. _violentior_ R. 2,
Basil., Colinæi et aliæ edd. quas secuti sunt D. Heins. Cell. et
Lefeb. Nostra lectio, fateor, glossa videri potest, sed ad aures
gratior est, et auctoritate MSS. nititur: nam de c. Col. nihil
h.l. dixere Modius et N. Heins.
643. _mi_ ex emendat. Scalig., et Voss. recepit Cell. ut suavius
inter tot dactylos. Drak. adposuit simil. loc. Propert. II, iv
(al. 5), 3; _meritas in perfide_ Med. _meritas_, _imperfide_
quidam alii.
647. Forte leg. _quianam_; vid. ad I, 443.
Talia jactantem consurgens agger aquarum
Inpulit, atque humeros curvato gurgite pressit. 650
Arduus adversa mole incurrentibus undis
Stat ductor, clipeoque ruentem sustinet amnem.
Nec non a tergo fluctus stridente procella
Spumeus inrorat summas adspergine cristas.
649. _jactantem_, ut ap. Virg. Æ. I, 102.
650. _Inpulit_, ὦσε ap. Hom. l.c. v. 235; conf. ad v. 597.
--_curvato gurgite_, vid. ad I, 472.
651. _Arduus adversa mole stat_, elegantius quam στῆναι ἐναντίβιον
ap. Hom. l.c. v. 266; cf. Virg. Æn. X, 771.
--_adversa undis_, quam undis obponit.
653. _stridente procella_, ut ap. Virg. Æn I, 102.
654. _inrorat_, adspergit, aqua roris instar guttatim destillante.
649. _agger_, non _aggere_, scripti.
651. _incurrentibus_, non _irrumpentibus_, Col. _adverso cumulo_
aliquando tentabat N. Heins. ut ad Trebiam referri possit; quod
vel sinc lect. mutatione licet. Sed vid. not.
652. _sustulit_ scripti et R. 3. Sed recte præferunt vulg. lect.
_sustinet_; ut _retinere amnem manibus et clipeis_ dixit Flor.
III, 3.
Ire vadis, stabilemque vetat defigere gressum 655
Subducta tellure Deus; percussaque longe
Raucum saxa sonant; undæque ad bella parentis
Excitæ pugnant, et ripas perdidit amnis.
655. _stabilemque vetat defigere gressum_, ὀυδε πόδεσσιν εἶχε
στηρίξασθαι ap. Hom. v. 241, et _Suducta tellure_, κονίην δ᾽
ὑπέρεπτε ποδοῖϊν, v. 271.
656. _Deus_, Trebia, ut Xanthus μέγας θεὸς ap. Hom. v. 248.
657, 658. _ad bella parentis Excitæ_, a parente ad auxilium sibi
præstandum advocatæ.
--_ripas perdidit amnis_, exspatiatus est supra ripas; Lenz.
--_parentis_, Trebiæ, non Eridani, quod Dausq. putabat; vid. ad
I, 606.
655. _Nare vadis_ corrig. N. Heins. Sed nare quidem poterat,
subducta tellure, non vero ire et stabilem gressum defigere: quod
jam monuit Draken.
657. _parentis_, non _patentes_, Col. Oxon. R. 3, Parm. cf. Gron.
Obss. IV, 17.
Tum madidos crines, et glauca fronde revinctum
Adtollit cum voce caput: «Pœnasne superbas 660
Insuper, et nomen Trebiæ delere minaris,
O regnis inimice meis? quot corpora porto
Dextra fusa tua! clipeis galeisque virorum,
Quos mactas, artatus iter cursumque reliqui.
Cæde, vides, stagna alta rubent, retroque feruntur. 665
Adde modum dextræ, aut campis incumbe propinquis.»
659. Cf. Virg. Æn. VIII, 31 sq.; X, 205, et inf. v. 726.
660. _cum voce_, ut X, 432, et ap. Virg. Æn. X, 667, «cum voce manus
ad sidera tendit.»
662. _regnis_, v. Burm. ad Val. Fl. II, 621.
663. _fusa_, vid. ad II, 113.
--Cf. Hom. l.c. 217 sq. Virg. Æn. V, 806 sq.
664. _Adde modum_, fac finem, _dextræ_, cædibus.
666. _incumbe_, ut ap. Virg. Georg. II, 311, et Æn. I, 84, ubi
videndus Heyne.
760. _Pœnosne superbos_ conj. D. Heins. Sed cf. sup. v. 645:
_superbus_ emend. N. Heins. quod merito placet Draken.
662. _quot_, non _tot_, Col. et Ox.
666. _aut_, non _et_. Put. et prisci libri ante Marsum editi.
Sensus verborum est: fac modum, seu finem cædibus, aut, si pugnare
cupis, non in alveo meo pugna, sed in campis.
Hæc, Venere adjuncta, tumulo spectabat ab alto
Mulciber, obscuræ tectus caligine nubis.
Ingravat ad cælum sublatis Scipio palmis:
«Di patrii, quorum auspiciis stat Dardana Roma, 670
Talin’ me leto tanta inter prælia nuper
Servastis? fortine animam hanc exscindere dextra
Indignum est visum? redde o me, nate, periclis;
667, 668. Conf. Hom. Iliad. φ, 328 sq. Junonis partes Silius detulit
Veneri, Romanis faventi.
669. Similes preces ac vota Achillis ap. Hom. l.c. v. 272 sq., et
Ulyssis Odyss. ε, 298 sq., ex quo loco desumta est oratio Æneæ ap.
Virg. Æn. I, 93 sq., ut ex hac Hannibalis verba inf. XVII, 260 seq.,
ubi Drak. monet, veteres vehementer mortem in undis exhorruisse, tum
quod animam igne constare (vid. Virg. Æn. VI, 130 sq.), adeoque aqua
exstingui putarent; tum quod naufragio absumtis raro sepultura
obtingere posset. Cf. ad I, 154; Jani ad Hor. Od. I, xxviii, 23;
viros doctos ad Valerium Flaccum, I, 633; Burm. ad Petron. c. 103 et
114; Cuper. Obss. I, 8; Guther. de jure man. I, 10.
--_Ingravat_, ut ap. Virg. Æn. XI, 220, eodemque sensu _asperare_
inf. v. 774, et _acerbare_ VI, 116; Drak.
670. _Dardana_, vid. ad lib. I, 14.
671. _Taline leto_, tam fœdæ morti in undis; λευγαλέῳ θανάτῳ dixit
Homerus Iliad. φ, 281; Odyss. ε, 312.
672. _fortine_, etc., cf. ad II, 705.
673. _redde_, etc., ut apud Virg. Æn. II, 669; X, 61.
--_nate_, qui me ad Ticinum servasti.
672. _fortine_, non _fortunæ_, Col. et Mars.
Redde hosti! liceat bellanti arcessere mortem,
Quam patriæ fratrique probem.» Tum percita dictis 675
Ingemuit Venus, et rapidas direxit in amnem
Conjugis invicti vires: agit undique flammas
Dispersus ripis ignis, multosque per annos
Nutritas fluvio populatur fervidus umbras.
675. _fratrique_, Cn. Corn. Scipioni Calvo, qui notus est ex Liv.
XXI, 32, 60.
--Conf. Hom. Il. φ, 328... 384.
676 sq. _Ingemuit_, gravius μέγ᾽ ἄϋσε Hom.
679. _umbras_, arbores, Trebiæ ripam obumbrantes, ut ap. Virg. Ecl.
V, 40; Ge. I, 157; IV, 511, al. cf. Ind.
676. _direxit_ Col. ἐς ποταμὸν τρέψε φλόγα παμφανόωσαν dixit
Hom. Iliad. φ, 349; _detexit_ Ox. et Put. unde _derexit_ olim
scriptum fuisse suspicabatur Drak. quod tacite edidit Lefeb. conf.
ad II, 92. Vulgg. _detrusit_.
677. _inviti_ malebat N. Heins. quia Vulcanus semper Trojanis ac
proinde Romanis infensus fuerit. Sed ut alias Junoni, matri suæ,
sic nunc uxori obsequi potuit, et Silius, puto, expressit τὸ
ἀκάματον πῦρ Hom. Iliad. ς, 225, et φ, 341, unde et Virg. Æn. V,
680, _vires indomitas flammarum_ hausit, ut Noster VII, 370,
_indomitos ignes_: Ἥφαιστ᾽, οὔτις σοί γε θεῶν δύνατ᾽ ἀντιφερίζειν,
etc. dixit Hom. Iliad. φ, 357; conf. mox v. 681; Burm. vulgatam
lect. præferebat, quia Vulcanus ipse lampadem jacit v. 693 seq.
_flammas_, non _flammam_, Col. et Oxon. quos secutus sum.
679. _umbras_, non _undas_, iidem scripti cum priscis edd.
Uritur omne nemus, lucosque effusus in altos 680
Inmissis crepitat victor Vulcanus habenis.
Jamque ambusta comas abies, jam pinus et alni;
Jam, solo restans trunco, dimisit in altum
Populus adsuetas ramis habitare volucres.
Flamma vorax imo penitus de gurgite tractos 685
Absorbet latices, sævoque urgente vapore
Siccus inarescit ripis cruor: horrida late
Scinditur in rimas, et hiatu rupta dehiscit
Tellus, ac stagnis altæ sedere favillæ.
681. Conf. Virg. Æn. V, 662, et Georg. II, 307; inf. XVII, 96, et ad
VI, 556.
--_crepitat_, vid. Bentl. ad Hor. Od. IV, xi, 11.
682 sq. Imitat. Hom. Iliad. φ, 350 seq.
--_comas_, frondes, vel folia, ut χαίτη ap. Anacr. XXII, 3, et
Callim. H. in Del. v. 81: κόμη, τρίχες, τριχῶδες, seu τριχομανὲς de
arboribus et plantis, ὄρος κεκομημένον ὕλῃ, ap. Callim. H. in Dian.
v. 41, ubi vid. Spanh.
684. _Populus_, definite pro quav. arbore.
685. Conf. Ovid. Met. II, 211, et ad vss. 691... 695, ibid. v. 264
sqq., quem locum Silius expressit; Lenz.
--_imo de gurgite_, fundo, βυσσόθεν, absorbet, ἀναῤῥοιβδεῖ. Reliqua
minus ornata, quam ap. Hom. l.c. v. 361 sq. ubi Xanthus aheno, igne
ebullienti, comparatur.
686. _vapore_, ut ap. Virg. Æn. V, 683; τεῖρε δ᾽ ἀϋτμὴ Hom. l.l.
366.
[687.] _horrida_, squalida.
686. _sævumque_ conj. N. Heins. Non male.
Miratur pater æternos cessare repente 690
Eridanus cursus; Nympharumque intima mæstus
Inplevit chorus adtonitis ululatibus antra.
Ter caput ambustum conantem adtollere, jacta
Lampade, Vulcanus mersit fumantibus undis:
Ter conrepta Dei crines nudavit arundo. 695
690. Ipse Padus, in quem Trebia influit, magnam incendii, quo hic
ardebat, vim sensit: quod præclare poeta expressit.
--_pater_, vid. ad I, 606, et cf. IX, 187, et Virg. Ge. I, 482.
--_cursus æternos_, ut ἀΰπνους Sophocl. de fontibus; D. Heins.
691. _Nympharum_, Nereidum.
695. _Arundo_, sertum ex ea, tegens caput Dei fluvialis, _nudavit
crines Dei_, quia _conrepta_ est flammis, vel combusta. Conf.
v. 659.
693. _jactu_ Put. In aliis _tacta_.
Tum demum admissæ voces et vota precantis,
Orantique datum ripas servare priores;
Ac tandem a Trebia revocavit Scipio fessas
Munitum in collem, Graccho comitante, cohortes.
698, 699. Cf. ad v. 483, et Liv. XXI, 56.
696. Cum Lefeb., qui Virg. Æn. IV, 460, comparat, in contextum
recepi ingeniosam emendat. Gronov. ad Liv. XXXI, 5, quæ etiam a
N. Heins. et Drak. probatur, nititurque auctoritate c. Oxon., nisi
quod in eo _voce_ pro _vota_ legitur. _admissæ_ Col. Ox. R. 2,
h.e. exauditæ, ab effectu, quod jam notavit Drak. coll. Senec.
Consol. ad Marc. c. 2; _voces_ Ox. et Put. Vulgaris lectio _amissæ
vires et voce precantis_ idoneo sensu destituitur, quanquam τὸ
_vires_ sive ad Vulcanum, sive ad Trebiam (ut Ξάνθοιο δάμη μένος
ap Hom. Iliad. φ, 383) retuleris, vel _admissæ vires_ cum Drak.
reposueris: nec difficultates tollit conj. Barthii _devota
precanti_; vel Cell. _et voce precanti_.
698. _Sic tandem_ omnino legendum videbatur Withofio.
At Pœnus, multo fluvium veneratus honore, 700
Gramineas undis statuit socialibus aras,
Nescius heu! quanto Superi majora moverent,
Et quos Ausoniæ luctus, Trasymene, parares.
700. _honore_, vid. ad III, 218.
701. _Gramineas aras_, e cespite, βωμοὺς ἀυτοσχεδίους, ut ap. Virg.
Æn. XII, 118; Ovid. Met. VII, 240, al. cf. Ind.
--_undis socialibus_ cf. ad v. 648.
703. Silius silentio prætermittit prælia, hiberno tempore prope
Placentiam commissa, de quibus vid. Liv. XXI, 57 et 59.
701. _statuit_ Col. trahit Put. Vulgo _stravit_.
Boiorum nuper populos turbaverat armis
Flaminius, facilisque viro tum gloria belli, 705
Corde levem atque astus inopem contundere gentem.
Sed labor haud idem Tyrio certasse tyranno.
Hunc, lævis Urbi genitum ad fatalia damna
Ominibus, parat imperio Saturnia fesso
Ductorem, dignumque virum veniente ruina. 710
704 sq. C. Quinctius Flaminius Nepos Cos. A.U. DXXX, adeoque sex
annis ante alterum consulatum, in quo ad Trasymenum lacum, quod nunc
poeta memorabit, periit, victoriam de _Boiis_ reportaverat, quam
tamen tribunis suis debebat temerarius imperator, qui imperitia sua
eam pæne prodiderat. Eam ob causam, et quoniam auspicia, prodigia ac
literas, quibus Romam revocabatur, spreverat, non nisi privatus et
plebe indignante triumphabat. Cf. V, 107 sqq., 646 sq.; Liv. XXI,
63; XXII, 6; Oros. IV, 13; Flor. II, 4; inpr. Polyb. II, 31... 34,
et Plut. in Marcell. p.m. 299, et in Flamin.
706. _Corde levem_, v. ad v. 50.
--_contundere_ gravius quam vincere, domare, ut ap. Virg. Æn. I,
264, «populosque feroces Contundet, etc.» cf. Broukh, ad Tib. III,
vi, 14.
708. _lævis Ominibus_, adversis fatis: vel _omina_ ad Flaminii
genesin, seu horoscopum spectant.
709. _Saturnia_, cui poeta omnium, quæ Romanis contingunt, malorum
causam adtribuere solet.
--_fesso_, malis, cladibus, bello; conf. ad I, 566.
710. _ruina_, insigni clade.
705. _dum_ Col. _data gloria_, vel _facilisque v. tum gloria,
bellis_, etc. emend. N. Heins. _facilique bello_, ut ap. Justin.
VII, 3, conj. Burm. ut _tum_ facili bello hostes contundere ei
gloriæ fuerit, quam nunc ipsi fortuna denegaverit. Vulgatam lect.
tuetur Lefeb. et explicat: facilis ei fuit gloria in hoc bello,
contundere, etc.
Inde ubi prima dies juris, clavumque regendæ
Invasit patriæ, ac sub nutu castra fuere;
Ut pelagi rudis, et pontum tractare per artem
Nescius, adcepit miseræ si jura carinæ,
Ventorum tenet ipse vicem, cunctisque procellis 715
Dat jactare ratem: fertur vaga gurgite puppis
Ipsius in scopulos dextra inpellente magistri.
711. _prima dies juris_, calendæ Januariæ, quibus consulatum iniit.
713... 717. Cf. ad I, 687 sq.
--_artem_ κατ᾽ ἐξ. esse peritiam navis gubernandæ, monent Barth. ad
Stat. Th. III, 29, et Drak. ad h.l. et ad XIV, 454.
714. _jura carinæ_, ut _regna_ et _imperium navis_, ap. Val. Fl. I,
418 (ubi vid. Burm.), et V, 14.
715. _Ventorum tenet vicem_, est loco ventorum, et imperitia sua
facit, quod venti solent.
716. _Dat jactare_, cf. ad V, 324; Virg. Æn. I, 319. «dederatque
comas diffundere ventis.»
717. _magistri_, gubernatoris navis, inter quos Liv. quidem XXIX,
25, et XLV, 42, non vero poetas distinguere, monet Drak.
712. _ac_, non _et_, Col. Quinque, qui sequuntur, versus turbati
sunt in c. Puteol.
714. _miser ut si_ corrig. Barth. Adv. X, 24. Sed _misera_ est
navis, quia tali committitur gubernatori.
Ergo agitur raptis præceps exercitus armis
Lydorum in populos, sedemque ab origine prisci
Sacratam Corythi, junctosque a sanguine avorum 720
Mæonios Italis permixta stirpe colonos.
719 sq. Etruriam intellige, et de _Lydorum populo_, a quo, vulgari
Romanorum a Græcis adscito errore, Etruscorum, seu Tyrrhenorum origo
repetitur; vid. Heyne ad Virg. Æn. VIII, 479; IX, 11, et Exc. III,
ad Æn. VIII; Lips. et Ernesti ad Tac. Ann. IV, 55; de _Corytho_
autem, Etruriæ principe ac conditore _Cortonæ_ urbis (unde montes
_Cortonenses_, quos Trasymenus subit, mox v. 823.) Heyne ad Æn. III,
170; IX, 10; X, 719, et Exc. VI, ad Æn. III; it. Cluver. Ital. ant.
p. 590 sq. Cf. V, 9 sq., et ad VIII, 472.
721. _Mæones_, prisci Lydiæ coloni, et hinc Etrusci; cf. Virg. Æn.
VIII, 499; XI, 759; Herodot. I, 7, et Ind.
720. _Corithi_ et _Coriti_ vulgo vitiose scribitur; vid. Heyne ad
Virgil. Æneid. lib. III, v. 170, et IX, 10.
Nec regem Afrorum noscenda ad cœpta moratur
Laude super tanta monitor Deus: omnia somni
Condiderant, ægrisque dabant oblivia curis,
Quum Juno, in stagni numen conversa propinqui, 725
Et madidæ frontis crines circumdata fronde
Populea, stimulat subitis præcordia curis,
Ac rumpit ducis haud spernenda voce quietem.
722. vid. V.L.
--_miscenda ad cœpta_, h.e. turbanda consulis consilia, suspicatur
vir doctus in _Allg. Lit. Zeit._ 1796, _N._ 139.
723. _Deus_, vel omnino est numen divinum, vel pro dea, ut ἡ θεὸς;
cf. Virg. Æn. II, 632; VII, 498, et Vulp. ad Tibull. I, vi, 43.
--In his poetæ animo oculisque obversabatur locus Virg. Æn. VIII,
26... 67, ubi vid. Heyne, et ad Æn. II, 268 seq.
724. _curis ægris_, quæ ægros, miseros faciunt homines, cf. ad I,
85, in V.L.
725. _stagni_, Trasymeni lacus.
726. Cf. Virg. Æn. VIII, 31 sq., et sup. v. 659.
722. _nascenda_ scripti et priscæ edd. ante Basil., in qua primum
_noscenda_ reperitur. Prius recepit Lefeb. et exponit, mox futura.
Male! _pascenda_ conj. N. Heins. non improb. Drak. coll. sup.
v. 9, et VII, 497. Neutrum vulgatæ lect. præferendum, cujus hæc,
puto, sententia est: Juno Hannibalem non moratur, quominus, h.e.
exhortatur, (nam λιτότης esse videtur) ut consulis cœpta, seu
conatus propius noscat, eumque in Etruriam subsequatur, _super
T. laude_, propter tantam, quam sibi ita parare possit, gloriam:
nisi verba _laude s. t. monitor_ jungere malis. Sed vix dubito,
quin _molienda_ legendum sit, hoc sensu: Juno adhortatur H. ad
præclara, sed gravis moliminis facinora obeunda pro tanta, quæ
inde redundet, laude et gloria. Ita Silius plane exscripsit Virg.
Æn. IV, 233; sed et præter poetarum morem primam syllabam
corripuit, vel tribus vocem syllabis extulit, ut _Pelio_ sup. III,
495, et alia.
725. _numen_ Col. Pro vulgata _juvenem_ male pugnat Dausq.
727. Vox _curis_ modo præcesserat. Forte poeta scripsit _jussis_,
ut ἔπεα πτερόεντα ap. Hom.
728. Hic versus merito ejiciendus videbatur N. Heins. qui bene
monebat, dormienti hæc Hannibali, non vigilanti oblata esse, et
frigere illud _haud spernenda voce_. Lente contra hunc versum, pro
majestate Divæ, procedere putat Lefeb. et interpretatur: Juno
turbat quietem somni voce plurimi facienda; κατ᾽ ἀντίφρασιν, ut
_morum non spernendus_ ap. Tac. Ann. XIV, 40.
«O felix famæ, et Latio lacrimabile nomen,
Hannibal, Ausonia si te Fortuna creasset, 730
Ad magnos venture Deos! cur fata tenemus?
Pelle moras: brevis est magni fortuna favoris.
729. _Latio lacrimabile nomen_, cf. I, 110 sq., et III, 73.
--_nomina_, ut ὀνόματα, pro hominibus ponuntur, ut VI, 298; XI, 513,
al.; cf. Heyne ad Tibull. III, iv, 61, et Bentl. ad Hor. Od. III,
xxvii, 34. Passim quoque _nomen_ redundat; v. ad V, 161.
[“XI, 513” recte XI, 511]
730. Qui Deus olim futurus esses, si in Italia nasci tibi
contigisset, ubi tales viri, qualis tu es, in Deorum numero referri
solent. Drak. comparat inf. VII, 36, 37, et Cic. pro Muræna c. 36,
«gratias egit Diis... quod ille vir in hac republica potissimum
natus esset;» add. inf. XVII, 403, 404.
731. _cur fata tenemus_, retinemus, remoramur? ut _fatis currentibus
obstare_ VII, 307, et contra _urgere fata_ VII, 224; _fata irritare_
V, 234; _incumbere fortunæ_ VII, 241; _Præcipitare fatum_ I, 691;
_lacessere fata_ XV, 36, vel _fato urgenti incumbere_ ap. Virg. Æn.
II, 653.
730. _Ausoniæ_; conj. Dausq. et N. Heins. Prior tamen et Draken.
_Ausonia_ etiam pro _in A._ dici posse monent; _fortuna favoris_,
ut v. 732, Col. culpa librarii male festinantis. Conf. ad VIII,
468.
731. _cur_ Col. et Put. _cui_ Ox. Vulgo _quum f. t._ quod Cell.
exponit: dum per fata nobis licet nocere Romanis; _cur tanta_ Put.
Quantum vovisti, quum Dardana bella parenti
Jurares, fluet Ausonio tibi corpore tantum
Sanguinis, et patrias satiabis cædibus umbras. 735
Nobis persolves meritos securus honores.
Namque ego sum, celsis quem cinctum montibus ambit
Tmolo missa manus, stagnis Trasymenus opacis.»
734. _Jurares_, cf. I, 113 sq.
735. _satiabis_, placabis, ut ap. Virg. Æn. II, 587.
736. Imitat. Virg. Æn. VIII, 61 sq.
738. _Tmolo_, ex Lydia, cujus mons est Tmolus.
--_missa manus_, h.e. Etrusci, cf. ad v. 719, et VII, 210.
736. _meritos_ scripti et editi ante Marsum, qui primus _merito_
refinxit; _persolve emeritos_ in mentem veniebat N. Heins.
738. _stagni opaci_ corrig. idem.
His agitur monitis, et lætam numine pubem
Protinus aerii præceps rapit aggere montis. 740
Horrebat glacie saxa inter lubrica, summo
Piniferum cælo miscens caput, Apenninus.
Condiderat nix alta trabes, et vertice celso
Canus apex structa surgebat ad astra pruina.
Ire jubet: prior exstingui labique videtur 745
Gloria, post Alpes si stetur montibus ullis.
739. _numine_, ejus monitis. Cf. ad I, 93, in V.L.
741. Cf. omnino Liv. XXI, 58, cujus narrationem cur tam strictim
adtigerit Silius mireris, quum tamen poeticum ornatum et res
admittat, et ipse diligenter sectetur.
--_Horrebat_, etc. Cf. Virg. Æn. IV, 249, 251; XII, 702 sq.
744. _pruina_, vid. ad III, 533.
746. Si, post Alpes superatas, aliis iisque minoribus montibus iter
impediatur et obstruatur.
739. _lætus_ edidit Lefeb. invitis membrr. quasi non exercitus
quoque hoc visu lætari possit.
744. _structa_, non _stricta_. Colon. quod multis exemplis
illustrarunt Drak. et, quos laudavit, Salmas. ad Tertull. de Pall.
p. 286 seq. Zinzerl. Promuls. crit. c. 49; Gonsal. ad Petron. c.
CX, et Gronov. Diatr. Stat. p. 90.
745. _lubet_, vel _juvat_ malebat N. Heins.
Scandunt prærupti nimbosa cacumina saxi,
Nec superasse jugum finit, mulcetve laborem.
Plana natant, putrique gelu liquentibus undis
Invia limosa restagnant arva palude. 750
748. _mulcet laborem_, minuit, ut XII, 220.
--Delet hunc versum Col. Imo vero ex eo quodammodo pendent
sequentia, cum quibus cohæret: dicit enim, superato jugo jam nondum
finitum fuisse laborem (_superasse jugum_, græco more pro superatus
montis adscensus), sed quasi novum ex paludibus in plano campo
objectum. Ern.
749 sq. Nam Apenninum transgressos _plana natantia_ h.e. planities,
seu campi paludosi (quos Silius solita verborum luxuria depingit)
remorabantur. Liv. XXII, 2, «Propiorem viam (in Etruriam) per
paludem petit, qua fluvius Arnus per eos dies solito magis
inundaverat.» Proprie hoc iter non continuo H. ingressus est, simul
atque Apenninum superavit; vid. Liv. XXI, 59. Sed poeta res levioris
momenti omittere solet.
--_putri_, resoluto, nondum indurato _gelu_ impediti rivi se late
diffundunt; ut solent, quæ calore liquescunt; Cellar. coll. Virg.
Ge. I, 43.
748. Totus deest versus c. Col. prob. N. Heins. qui ejus loco unum
alterumque desiderari, vel certe _finis cumulusque laborum_
legendum putat. Sed recte, opinor, hunc versum vindicat,
codicemque Col., teste Modio, suas quoque lacunas habere monet
Lefeb. cf. mox ad v. 750; _mulcetve_, non _mulcetque_, Put. quod
recepi cum Lefeb.
749. _liquentibus_, non _linquentibus_, Parm. Bas. Mars. Junt.
Ald. Gryph. Nut. prob. etiam Dausq.
750. Totus versus abest. c. Col. _Invia_ Ox. Put. Tell. et editi
ante Marsum, qui primus _Invida_ dedit, quod tamen jam in R. pr.
legi testatur Lefeb. _Invia_ jam conj. Dausq. vel _Uvida_, quod in
mentem quoque venit N. Heins. ut et mox _duci nudus_.
Jamque ducis nudus tanta inter inhospita vertex
Sævitia quatitur cæli, manante per ora
Perque genas oculo: facilis sprevisse medentes,
Optatum bene credit emi quocumque periclo
Bellandi tempus: non frontis parcit honori, 755
Dum ne perdat iter: non cetera membra moratur
In pretium belli dare, si victoria poscat;
751 seq. Hannibal, quod jam Drak. observasse video, Apenninum
transgressus, sæva tempestatis vi, in via per paludem et profundas
Arni fl. voragines, alterum amisit oculum, testibus Polyb. III, 79;
Liv. XXII, 2, et Corn. Nep. c. 4; (qui tamen non omnino cum illis
consentit, de quo vid. ej. Intp. et Drak. ad Liv. l.c.) non a
frigore in Alpibus, quod Schol. Juven. ad Sat. X, 153, adnotavit.
751. _tanta inhospita_, tam i. loca, ut VI, 308.
753 sq. «Quia medendi nec locus nec tempus erat, altero oculo
capitur,» Liv. et Polyb. l.c. quæ poeta exornavit.
--_facilis sprevisse_ (ἀοριστῶς) h.e. facile spernebat, ut I, 225;
VIII, 59.
754. _bene_, h.e. vili pretio, parvi _emi_; quam locutionem, vel
tironibus notam, magna exemplorum copia illustravit Drak. ad h.l. ad
V, 601, et VII, 620.
755. _frontis honos_, possit esse decora facies, ut ap. Stat. Silv.
I, ii, 113. Sic _honor capitis_, ap. Plin. Paneg. 8, id. qd., _caput
honestum_, ap. Virg. Ge. II, 392. Sed h.l. est frontis decus h.e.
oculi, ut cornua Tacito _gloria frontis_ dicuntur Germ. c. 5;
_honores_, pulchritudo, _formæ_ inf. XII, 243; _h. togæ_ VI, 394;
_h. croceus_, color rutilus et pulcher VIII, 442; cf. Heyne ad Virg.
Æn. I, 591, et Jani ad Hor. Od. II, xi, 9.
753. Vulgo distingunt, _Perque genas, oculo f. sprev. medentes.
Optatum_, etc. quod præferendum videtur Schmid.
756. _moretur_ volebat N. Heins.
Satque putat lucis, Capitolia cernere victor
Qua queat, atque Italum feriat qua comminus hostem.
Talia perpessi tandem inter sæva locorum 760
Optatos venere lacus; ubi deinde per arma
Sumeret amissi numerosa piacula visus.
761. _lacus_, ad Trasymenum lacum.
762. _piacula_, solatia.
759. _petat_ pro _queat_ R. 2, Benes. et alii, teste ac prob. Lef.
ut _petat cernere_ sit pro _eat c._, ut _ite precari_ inf. v. 793.
Sed quis unquam ita locutus est, vel ex forma dicendi _petere
locum_ hoc efficiet?
Ecce autem Patres aderant Carthagine missi:
Causa viæ non parva viris; nec læta ferebant.
Mos fuit in populis, quos condidit advena Dido, 765
Poscere cæde Deos veniam, ac flagrantibus aris
(Infandum dictu!) parvos inponere natos.
765. Poeta, ornatus et variationis studiosissimus, facile in
episodium hoc incidere poterat, memor libri III, 64 seq.
--_Mos_, Pœnis a Phœnicibus, quorum Moloch a Saturno parum diversus
fuisse videtur, traditus, pluribusque barbaris gentibus communis, de
quo vid. præter VV. DD. ad h.l. Column. ad Ennii Ann. I, p. 28; Ill.
Meiners de relig. varior. popul.; Hendreich de republ. Carthag. II,
i, 4; Bryant. de sacrif. hum. et Michaelis Jus Mos. T. V, §. 247.
Notandum vero ex v. 768, sacrificium hoc annuum fuisse sortique
commissum.
--_condidit_, vid. ad I, 28, in V.L.
766. _Poscere Deos veniam_, vel _pacem_, pro gratiam et opem ab iis
petere, vel simpl. illos placare, ut in formulis precum, inpr.
pontificum, passim occurrit. Conf. XV, 437; Virg. Æn. III, 261; IV,
50; Liv. I, 16; VII, 2, al.
Urna reducebat miserandos annua casus,
Sacra Thoanteæ ritusque imitata Dianæ.
Cui fato sortique Deum de more petebat 770
Hannibalis prolem discors antiquitus Hannon.
Sed propior metus armati ductoris ab ira,
Et magna ante oculos stabat genitoris imago.
768. _annua_ quotannis.
--_casus_, sacrificium.
769. _Diana Thoantea_, ut XIV, 260, et ap. Val. Fl. VIII, 208, h.e.
Taurica, seu Scythica, cui hostiæ humanæ mactabantur; quem deæ
cultum, ex fabulis de Iphigenia, Oreste ac Pylade notissimum,
_Thoas_, rex Taurorum, primus instituisse dicitur; vid. Herodot. IV,
103; Strab. V; Diodor. IV, 45; Pausan. III, 16; IX, 19; VV. DD. ad
Ovid. ex Ponto III, ii, 45... 96, et Trist. IV, iv, 63... 82; Hygin.
fab. 98, et 120; Serv. ad Virg. Æn. II, 116; Spanh. ad Callim. H. in
Dian. v. 173, 174; Muncker. ad Antonin. Liberal. fab. 27, et Eurip.
Iphig. v. 39.
770. _petebat_, destinabat. Cf. II, 29.
771. _discors Hannon_, cf. ad II, 277.
772. _metus propior_, cf. I, 32.
773. _genitoris_, non _redeuntis_, Col.
Asperat hæc fœdata genas, lacerataque crines,
Atque urbem complet mæsti clamoris Imilce. 775
Edonis ut Pangæa super trieteride mota
It juga, et inclusum suspirat pectore Bacchum.
774. Præclare adfectus materni vis singulis Imilces factis verbisque
exprimitur.
--_Asperat_, auget, _hæc_, metum hujus iræ paternæ, Imilces,
conjugis, mœror, ut _asperare ignes_ dixit Val. Fl. V, 369; _a.
iram_ Tac. hist. II, 48; cf. ad v. 669.
776 sq. Conf. Virg. Æn. IV, 300 sqq. (ubi vid. Heyne de _orgiis
trietericis_ et _motis sacris_), et Lucan I, 674 sq.
--_Edonis_, Baccha, ab Edonis, populo Thraciæ, ubi orgia Bacchi
potissimum celebrabantur. Conf. Intpp. ad Theocr. VII, 111; Bentl.
ad Hor. Od. III, xxv, 9, et viros doctos, in V.L. laudatos.
--_Pangæa juga_, ut II, 73.
777. _suspirat_, ἀναπνεῖ, pro spirat, πνεῖ, ut XII, 136, et XIII,
426; D. Heins. Similiter _totum spirant præcordia Phœbum_, Drak.
monente, dixit Claud. de R. P. I, 6; cf. ad III, 240 et 697; Burm.
ad Val. Fl. II, 278.
774. _Asperat_ Col. Recte. _Asperad_ Oxon. Vulgo _imago Aspar: ad
hæc_, etc. ut _Aspar_ sit Hannibalis filius et nomen Punicum, ut
_Bostar_, _Gestar_, _Hamilcar_, et alia. _Aspera ad hæc_ conj.
Dausq. et Scalig. quod recepit Cell.
776. In _Edonis_, Gr. Ἠδωνίς, ut alii in _Bistonis_ et _Sidonis_,
secundam corripuit etiam Lucan. I, 675, ubi _Odonis_ scribendum
putabat Salmas. ad Solin. c. 9, pag. 153, al. 109, quia Ὀδονὲς
ἑλκεσίπεπλοι Dionysio sunt populus Thraciæ, quod probavit Berkel.
ad Steph. Byz. Ethn. voc. Ἠδωνοί. Sed vid. Heins. et Burm. ad
Virg. Æn. XII, 365; ad Ovid. Rem. Am. v. 593; Oudendorp. ad Lucan.
l.c. Heyne ad Virg. Cir. v. 165, et quos Drak. laudat, Silium
nostrum V, 463; VIII, 57, 412, 578, 579; XV, 15, 337, (quibus
locis eadem utitur licentia) Heins. ad Ovid. Trist. IV. i, 42;
Broukh. ad Prop. I, iii, 5; IV, ii, 61; Spanhem. ad Callim. H. in
Apoll. v. 73; Bentl. ad Hor. Od. I, xxv, 11; III, xxv, 9; Barth.
ad Stat. Silv. I, vi, 64, et Theb. V, 78, Serv. ad Virg. Æ. I,
343, et Intpp. ad Catull. Nupt. Pel. et Thet. v. 37; conf. sup. ad
III, 252, et ad VI, 303.
Ergo inter Tyrias, facibus ceu subdita, matres
Clamat, «Io conjux! quocumque in cardine mundi
Bella moves, huc signa refer: violentior hic est, 780
Hic hostis propior! tu nunc fortasse sub ipsis
Urbis Dardaniæ muris, vibrantia tela
Excipis intrepidus clipeo, sævamque coruscans
Lampada, Tarpeiis infers incendia tectis.
778. _facibus subdita_, propr. facibus subditis, igni admoto
combusta, unde _clamat_; vel simpl. pro incitata sc. furore, ut
_faces subjicere invidiæ_, _bellis_, etc., et _subdere ignem
seditioni_ Liv. VIII, 32: vel _subdita_, subjecta, permissa, adeoque
stimulata _facibus_, h.e. ceu Mænas, quæ adcensis facibus noctu per
montes ac nemora cum clamore discurrit. Ejusmodi certe faces
contextui aptiores sunt. Cf. V.L.
779 seq. Tota oratio spirat furentem ac bacchicum mentis fervorem,
quo instincta Imilce in absentem maritum acerrime invehitur; et
gravissimæ indignationis adfectum, qui, elevata herois laude ac
gloria, tenerrimos paterni amoris sensus agitat et v. 787 sq., cum
amara inrisione permiscetur; sed, quod minus exspectes et probes,
nimis abrupte v. 791, (ubi τὸ _porro_ ῥητορικῶς magis, quam δεινῶς
dictum) ad pios philosophicosque, etsi præclaros, sensus descendit,
quibus enthusiasmi impetus, qui subito v. 796, iterum effervescit,
interrumpitur.
--_Io conjux_, ut _Io Bacche!_ cf. ad V, 634, in V.L.
--_cardine mundi_, plaga, seu regione.
781. _propior_ tibi, tanquam patri; ad te magis spectat.
782. _vibrantia_ se, vibrata; vid. ad I, 539.
778. _concita_, vel simile quid legendum semper putavi cum Burm.
In vulgata certe lect. quocumque te vertas (vid. not.), duri quid
inest, cujus tamen rei culpa in ipso forte poeta residet. De
facibus Bacchicis agi videtur; unde non satisfaciunt Schmid. et
Lefeb. qui Vulgatam defendunt ex VII, 351; X, 228; XVII, 224; ut
sit hypallage et græcismus.
Interea tibi prima domus atque unica proles 785
Heu! gremio in patriæ Stygias raptatur ad aras.
I nunc, Ausonios ferro populare penates,
Et vetitas molire vias! I, pacta resigna
Per cunctos jurata Deos! sic præmia reddit
Carthago, et tales jam nunc tibi solvit honores! 790
788. _molire vias_, ut ap. Virg. Æn. X, 477, et VI, 477; ubi vid.
Heyne.
--_vetitas_, vid. ad III, 501.
--_pacta resigna_, irrita fac, rumpe, propr. sigillo ablato. Schmid.
adcipit pro simpl. _signa_, firma.
[789 sq.] Vis verborum _sic_ et _tales_ voce et gestu declaranda.
786. _gremio in p._ scripti; _gremio e. p._ malebat N. Heins. h.l.
et XI, 587. Vulgg. _gremio patriæ_ prob. Lefeb.
790. _solvit_ Col. _fovit_ Ox. et Put. _vovit_ libri editi.
Quæ porro hæc pietas, delubra adspergere tabo?
Heu primæ scelerum causæ mortalibus ægris,
Naturam nescire Deum! justa ite precari
Ture pio, cædumque feros avertite ritus.
791. Notum est, priscos homines sanguinis effusionem religioni
habuisse, iisque morem fuisse θεοὺς καρποῖς, h.e. ἀπαρχαῖς ἀγάλλειν,
hisque frugum primitiis ac libaminibus solum deinde tus sine hostiis
addere. Cf. loc. class. Ovid. Fast. I, 337... 454, et IV, 409 seq.
792. _ægris mortalibus_, ut ap. Virg. Ge. I, 237; cf. ad I, 85, in
V.L.
794. _Ture pio_, quo pietatem in Deos testamini, ut ap. Tibull. II,
ii, 3; III, iv, 10, et Virg. Æn. IV, 637; V, 745.
795. Conf. Intpp. ad Act. Apost. XVII, 28, 29; Dausq. citat Cic.
Leg. I, 8; Epictet. I, iii, 9; Polyb. Ecl. 25, et al.
--_hactenus_, id tantum, _sit satis_; sufficiat certe animalia, non
homines mactasse. Conf. XIII, 270, et IX, 347, ubi Drak. laudat
Gronov. Obss. I, 15, et Obss. in Script. Eccles. c. 22. Lefeb. qui
vers. 791, _tabum_ etiam de sanguine humano intellexerat, h.l.
vertit: _contentons-nous à l’avenir de n’immoler que des animaux sur
les autels_. Ernesti toto h.l. non victimas humanas, sed in genere
cruenta sacrificia reprehendi putat, quoniam his sublatis et illæ
tollantur, ideoque jungit _hactenus sit satis_, hoc sensu: desinite
nunc tandem cruentis sacrificiis Deos colere; aut si firmiter vobis
persuasistis, Superis tale nefas placere posse, me immolate. Neuter
mihi quidem sententiam suam persuasit.
793. _ite precati_ Col. Ox. R. 3, Parm. Med. Sed exquisitius est
vulgatum _ite precari_ h.e. precatum, ut _veni sperare_, _ruit
animare_, et similia græce dicuntur; vid. quos Drak. laudat. Prop.
I, i, 12; Stat. Silv. V, iii, 11; Ovid. Am. II, ii, 21; Vulp. ad
Prop. I, vi, 34; Heins. ad Claud. R. P. III, 386, 387, et in
Rufin. II, 98; conf. sup. ad I, 170, et inf. ad XIV, 581; ubi
Drak. citat Stat. Th. VII, 177.
Mite et cognatum est homini Deus: hactenus, oro, 795
Sit satis ante aras cæsos vidisse juvencos;
Aut si, velle nefas Superos, fixumque sedetque,
Me, me, quæ genui, vestris absumite votis.
797. _nefas_, nefaria hæc sacrificia, sc. humana.
--_fixumque sedetque_, cf. Virg. Æ. IV, 15.
798. _absumite_, perdite, mactate, _vestris votis_, victima vota,
vel votorum, quæ fecistis quorumque rei estis, solvendorum causa.
Cf. Virg. Æ. III, 279, et ibi Heyne.
796. _fudisse_ conj. N. Heins. quod languet, quia vox _cæsos_
eandem exprimit notionem.
798. _absumite_, non _assumite_, Col. et Put.
Cur spoliare juvat Libycas hac indole terras?
An flendæ magis Ægates, et mersa profundo 800
Punica regna forent, olim si sorte cruenta
Esset tanta mei virtus prærepta mariti?»
799. _hac indole_, hoc puero tantæ indolis.
800. _Ægates_, ut I, 61.
--_mersa Punica regna_, jactura tot navium hominumque, qua simul
imperium maris nobis ereptum, et populus nomenque Pœnorum ad
internecionem prope redactum est.
802. _virtus mariti_, ut μένος Ἄρηος, etc., vid. ad v. 599.
801. _sorte_ non _forte_, Col. R. 3, Parm. Med.
802. _præcepta_ Ox. h.e. ante diem intercepta, propr. ante capta,
ut _prævertere_ III, 329, et _præsumta_ V, 209; VI, 300; prob.
N. Heins. quem vid. ad Val. Fl. IV, 341, 751; ad Virg. Æ. X, 277;
ad Claud. Cons. Mall. v. 262; ad Ovid. Epist. XVII, 107, et Fast.
IV, 940; cf. ad VI, 300; XV, 659; XVI, 338, et Gronov. ad Liv.
XXII, 41. [“XV, 659; XVI, 338” recte XV, 656; XVI, 337]
Hæc, dubios vario Divumque hominumque timore,
Ad cauta inlexere Patres; ipsique relictum,
Abnueret sortem, an superum pareret honori. 805
Tum vero trepidare metu vix compos Imilce,
Magnanimi metuens inmitia corda mariti.
803. _Hæc_, verba.
804. _cauta_, consilia.
--_ipsique_, Hannibali. An ut αὐτὸς ἔφα?
803. _hominisque_ Ox. Put. R. 3, Med. h.e. Hannibalis, cujus
vindictam, filio cæso, non minus quam deorum iram, sacrificio
neglecto, extimescebant. Id probavit Barth. Adv. VI, 3, et recepit
Lefeb. nec spernendum crediderim, quia tum τὸ _ipsique_ v. seq.
minus durum est, et facilius intelligitur, cur v. 810, ipse
Hannibal _æquatus Superis_ sibi videatur; _Superum Hannibalisque
favore_ conj. Heins. Lenior certe medicina foret, _Divum
Hannibalisque timore_, vel _Divumque ducisque t._, nisi malis
_regique_ pro _ipsique_ refingere.
806. _sui_ pro _metu_ scribendum censebat N. Heins. ut _sui_
exciderit ob cognatas literas voc. _vix_. Equidem leviori
mutatione reponerem _trepidat mentis_. Pro vulgata lect. stat
Lefeb., quum _compos_ absolute dicatur inf. XVII, 226. Sed ibi
v. 222, integra loquendi forma _mentis compos_, quæ repetitur,
præcesserat, et præterea τὸ _metu_ merito supposititium videbatur
N. Heins. quum _metuens_ mox subsequatur. Itaque aut versus 806 et
807 corruptos, aut, quo magis fere sententia mea qualiscumque
inclinat, a mala manu insertos laciniasque esse, e margine
adsutas, necesse est.
His avide auditis ductor sic deinde profatur:
«Quid tibi pro tanto non inpar munere solvat
Hannibal æquatus Superis? quæ præmia digna 810
Inveniam, Carthago parens? noctemque diemque
Arma feram; templisque tuis hinc plurima faxo
Hostia ab Ausonio veniat generosa Quirino.
809 seq. Oratio bene convenit ingenio Hannibalis, quod in gratia
quoque referenda superbiæ indicia prodit.
810. _Hannibal æquatus Superis_, quod divina res et sacrificii causa
ejus arbitrio permittitur; Cellar. coll. Plinio, Epist. I, 7, pr.
Non male. Confer tamen ad v. 803, in variis lectionibus.
813. _ab Ausonio Quirino_, a populo Romuli, h.e. Romano.
809. _nunc impar_ rectius putabat N. Heins. ut imparem se
fateatur. Sed Drak. monet, vulgatæ lect. eundem sensum esse: Quid
tibi solvam pro tanto munere, quod ei non inpar sit?
813. _veniet_ R. 2, non inprob. Lefeb. coll. Terent. Eunuch. II,
ii, 53, _faxo insultabis_, pro _insultes_.
At puer armorum et belli servabitur heres.
Spes, o nate, meæ, Tyriarumque unica rerum, 815
Hesperia minitante, salus, terraque fretoque
Certare Æneadis, dum stabit vita, memento.
Perge, patent Alpes; nostroque incumbe labori.
Vos quoque, Dî patrii, quorum delubra piantur
Cædibus, atque coli gaudent formidine matrum, 820
Huc lætos vultus totasque advertite mentes.
Namque paro sacra, et majores molior aras.
817. _stabit_, vid. ad II, 639, in variis lectionibus.
--_certare memento_, confer ad III, 118.
820. _formidine matrum_, præclare pro cædibus et sacrificiis, quæ
matres potissimum horrent et reformidant.
822 seqq. Color orationis fere ut apud Virg. Æneid. XI, 515 sq.
--_sacra_ majora, stragem Romanorum.
816. _nutante_, vel _titubante_ conj. N. Heins. invita Minerva.
Nam, quod Drak. jam bene animadvertit, nulla duci gloria nascitur
ex eo, quod saluti sit patriæ suæ adversus hostem vel _nutantem_,
vel _titubantem_.
822. _Namque operosa sacra_ emend. N. Heins. qui vulgatam frigere
putabat; _majores_, non _meliores_, Col. Put. et R. 2. Inter hunc
et sq. versum nonnulla λείπειν, Scaliger notavit ad marg. Silii
sui.
Tu, Mago, adversi conside in vertice montis:
Tu lævos propior colles adcede, Choaspe:
Ad claustra et fauces ducat per opaca Sychæus. 825
Ast ego te, Trasymene, vago cum milite præceps
Lustrabo, et Superis quæram libamina belli.
Namque haud parva Deus promissis spondet apertis,
Quæ spectata, viri, patriam referatis in urbem.»
823... 827. Conf. Liv. XXII, 2, et inpr. 4; Polyb. III, 82, extr.
823. _mons_ et _colles_ sunt montes Cortonenses, cf. ad v. 720. De
_Sychæo_ et _Choaspe_, cf. III, 245, 317.
825. _claustra_ et _fauces_, angustiæ saltus et montium. Cf. V, 42
sqq.
826. _vago milite_, expedito.
827. _libamina belli_, cf. v. 822.
828. _Deus promissis spondet apertis._ Confer v. 722 sqq., 733 sq.
829. _viri_, legati.
824. _lectos_ R. 3, et Med. _bivios colles_ conj. N. Heins. quem
vid. ad Ovid. Epist. XVII, 178.
* * * * *
* * * *
Errata: Liber IV
13v. (φάλου) [_) deest_]
91n. [90]
213n. [212]
341n. [340]
530n. Cf. inf. VI, 616 ... ad VI, 254, in V.L. [IV, 616 ... IV, 254]
653n. [652]
660v. [760]
704n. [706]
* * * * *
* * * *
* * * * *
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER QUINTUS.
ARGUMENTUM.
Hannibal solis occasu loca insidiis nata, ubi maxime montes Cortonenses
Trasymenus subit, militibus obsederat; 1-23.
Flaminius autem postero die, vix dum satis certa luce, agmine
incomposito, et majore lixarum fere quam militum numero, angustias
superat; 24-52.
Quo facto, confestim pugnæ signum proponit, et, neque variis prodigiis
territus, neque Corvini aliorumque, qui salutaria magis, quam speciosa
suadebant, monitis precibusque motus a proposito deflectit; 53-104.
Quin potius inanem hostis et periculi metum graviter increpat,
omnibusque jam ad prælium rite præparatis animum suorum, magna ex
parte fractum, verbis confirmat; 105-185.
Hannibal ubi, id quod petierat, hostem lacu montibusque clausum habet,
suis quoque copiis tuba signum dat simul invadendi: quo audito, omnes
ex pluribus vallibus pariter decurrunt, et Romanis, quorum sortem Dii
quoque, excepta Junone, lugent, undique circumfunduntur; 186-207.
Tum Picentes pugnam capessunt, et Pœnis secunda fortuna, Romanis ira ac
desperatione adcensis, diu dubia utrimque victoria dimicatur; 208-228.
Ex Romanis Lateranus et Lentulus in medios hostes ruunt; 229-257.
Nerius et Volunx pereunt; 258-267.
Inter reliquos vero eminet Appius juvenis, qui in fortissimum quemque
impetum facit; sed postremo a Magone, qui ad mortem Isalcis, generi
sui, vindicandam adproperat, hasta trajicitur; 268-332.
Nec minus tristem vitæ exitum habet Mamercus, qui, dum cæso signifero
Lusitano vexilloque ei erepto fœdam suorum fugam sistit, permultis
vulneribus confossus cadit; 333-343.
Magonem ab Appio vulneratum ex pugna subducit Hannibal, ut a Synhalo in
castris sanetur; 344-375.
Quos ubi ex acie excedere videt consul, optatam sibi rei bene gerendæ
occasionem oblatam ratus, animum recipit, et Bogum, Pagasum, Othryn,
giganti similem, ingentemque aliorum Pœnorum numerum prosternit;
376-456.
Dum hæc in campo geruntur, multi Romanorum et Siculi, auxilio ipsis ab
Hierone missi, in colles et silvas confugiunt, ubi Sychæus Tauranum
aliosque trepidos cædit, et arbores, in quas conscenderant, vel
bipenni succidit, vel igne circumdat, donec eum successu elatum
consul, gladio per latus adacto, jugulat; 457-529.
Interim, Hannibal cum fratre sanato in prælium redit, et præter alios
Fontanum, Butam, Lævinum, Viridasium, Fadum, Labicum et Herminium
obtruncat; 530-583.
Qua hostium strage edita, ex mæsto vultu et clamore Pœnorum, qui
exanimum Sychæi corpus in castra deferunt, jacturam tanti viri animo
præsagit, cujus ulciscendi causa Flaminium ad singulare certamen
provocat, quod et temerarius hic vir non detrectat; 584-610.
Sed repente ingens terræ motus oritur, qui duces, ad impetum faciendum
jam paratos, dirimit, Romanosque metu perculsos in fugam convertit;
611-631.
Quos dum revocat consul, Ducarius, Insuber eques, facie eum noscitans,
populares suos ad vindicandam cladem, olim ab eo acceptam, incitat:
quo facto Flaminius magno telorum numero, et fortissimorum juvenum,
qui omni spe abjecta voluntariam sibi mortem consciscunt, acervo
obruitur; 632-666.
Prælio ita confecto, Hannibal cum fratre campum perlustrans, signa
virtutis Romanæ, in mortuorum quoque vultu corporibusque conspicuæ,
admiratione spectaculi obstupefactus suis commendat, et inminente jam
nocte in castra redit; 667-678.
Ceperat Etruscos occulto milite colles
Sidonius ductor, perque alta silentia noctis
Silvarum anfractus cæcis insiderat armis.
1 sq. Cf. Liv. XXII, 4, et Polyb. III, 83.
3. _cæcis armis_, insidiis. _Cæca_ passive dici occultata, ἀόρατα,
obscura, quæ non videntur, seu latent, et hinc quoque ignota,
obscura, ignobilia, multis exemplis probarunt Heinsii et Drak. ad
h.l. et ad VI, 7. Plura desideranti suppeditabunt Burm. ad Val. Fl.
VI, 422; Heins. ad Ovid. Fast. II, 214, et Met. I, 307; III, 490;
XI, 517, ad Val. Fl. VIII, 329, et Gifan. Ind. Lucret. Cf. inf. ad
VI, 75, et Ind.
1. _occulto limite_ malebat N. Heins. ut conveniat cum _latebrosis
collibus_ v. 192, et _opacis_ IV, 825. Sed Draken. jam recte
monuit, quosdam milites non occulta tantum via missos fuisse, sed
occultatos quoque et in insidiis latentes consedisse.
3. _insiderat_, non _insederat_, Col. el Put. quod recepere Drak.
et Lefeb. Omnino quidem diversa sunt verba _insideo_, h.e. sedeo,
seu sum alicubi, locum teneo obsessum, et _insido_, sessum eo,
demitto me ad sedendum, seu quiescendum, sedem capio, occupo. Sed
præteritum utriusque verbi est _insedi_, si fides habenda
lexicographis, nec potius vulgaris est error, a stupore
librariorum profectus, qui ubivis hæc verba confundunt; vid. Burm.
ad Petron. c. 96, p. 458, ad Ovid. Metam. I, 367, ad Lucan. III,
407; Heins. et Burm. ad Virg. Æn. I, 719; III, 565; et, quos Drak.
laudat, Gronov. Obss. IV, 16, 17, et ad Liv. XXII, 30; XXVI, 45;
Broukh. ad Prop. III, vii, 37; Heins. ad Ovid. Met. I, 307; XI,
517; ad Val. Fl. VIII, 329; conf. inf. ad VII, 132.
At parte e læva, restagnans gurgite vasto,
Effigiem in pelagi lacus humectabat inertis, 5
Et late multo fœdabat proxima limo:
Quæ vada, Faunigenæ regnata antiquitus Arno,
Nunc volvente die Trasymeni nomina servant.
5. _in Effigiem_, in modum, instar.
8. _volvente die_, ut ap. Virg. Æn. I, 269, et Ge. II, 402, ad quæ
loca vid. Heyne. Cf. sup. ad III, 579.
4. _parte e dextra_, quod Lefeb. edidit, legendum, vel poetam
humani quid h.l. passum esse, ut IX, 268, bene suspic. Drak. Nam
_colles lævi_ dicuntur IV, 824; quare non litus quoque Trasymeni
Pœnis ad lævam esse potuit; et præterea idem lacus Romanis quoque,
qui Pœnis obversi erant, ad lævam est inf. v. 95; ubi propterea
_dextra_ corrig. Cluver. Ital. ant. II, 3, p. 585; qua tamen
ratione difficultas ex lib. IV, 824, mota, non tollitur; _vasti...
pelagi_ Ox. Non male.
5. _humectabat_ Col. (in quo propr. _umectabat_, de quo vid. ad
II, 125) Parm. Benes. Junt. Ald. Gryph. Nut. ut ὑγραίνειν et
ὑδραίνειν, quod multis locis, Virg. Ge. IV, 126; Æn. XI, 90;
Claud. R. P. II, 121; et aliis illustrant N. Heins. et Drak. conf.
Ind. _invetabat_, vel _innetebat_ Ox. unde _incedebat_ parum
feliciter corrig. Barth. Adv. V, 15; ut tarditas sensim
progredientis exprimeretur; _invitabat_ Put. R. 3; Med.
_inundabat_ Veneta Marsi et Martini Herbip. claudicante metro,
unde _exundabat_ edit. Basil. Wolfii et quæ inde fluxerunt;
_pelagi inertis_ ex emendat. Barth. et N. Heins. recepi cum Drak.
et Lefeb. Sic _iners aqua_ ap. Ovid. Epist. XVIII, 121; _iners
Styx_ ap. eund. Met. IV, 434; _iners humor_ et _tarda palus unda_
ap. Virg. Ge. IV, 25, 479, et, quæ Drak. comparavit, _lenta
stagna_, _iners Bosporus_, _tarda palus_, _piger Avernus_,
_ignavum flumen_, _lentum marmor_, inf. VIII, 605; Lucan. V, 436;
Varr. Atac. ap. Serv. ad Virg. Ge. I, 375; Stat. Th. XI, 588;
Appul. Met. IV, p. 145; Virg. Æn. VII, 27. Sed vulgatum _inerti_
etiam servari potest, si _multum_ relingas, ut verba _inerti limo_
jungantur. _Iners_, gravis, immobilis, vel inutilis, ut _i.
terra_, _gleba_, etc. ap. Hor. Od. III, iv, 45; Virg. Ge. I, 94 et
al. Conf. ad VI, 146. [“ad VI, 146”: in Not.]
7. _Arno_ Col. et R. 2, h.l. et VI, 109; quod cum Lefeb. recipere
non dubitavi, ut _Arnus_ sit heros ἐγχώριος Etruriæ, quam secat
_Arnus_ fl. (hod. _Arno_) ex Apennino ortus, de quo ex instituto
egit Ferd. Marozzi in _Raggionamento istorico dello stato antico e
moderno del fiume Arno_, etc. Conf. Heyne ad Virg. Æn. XI, 700; in
Varr. L. _Auno_ Tell. et editi tantum non omnes, quod defendunt ex
Virg. l.c. ubi tamen de Liguria agitur; _auro_ Ox. et Put. in
cujus marg. _auno_ legitur; _Anno_ corrig. Rupert. ad Sallust.
p. 144; sed Merula ad Ennii Ann. I, p. 95, _Amno_, qui, teste
Manethone, Aboriginum rex fuit, Fauni prisci filius, Martis Itali
pater.
Lydius huic genitor, Tmoli decus, æquore longo
Mæoniam quondam in Latias advexerat oras 10
Tyrrhenus pubem, dederatque vocabula terris;
Isque insueta tubæ monstravit murmura primus
Gentibus, et bellis ignava silentia rupit.
Nec modicus voti natum ad majora fovebat.
9 seqq. Cf. ad IV, 719.
9. _Tmolus_, Lydiæ urbs (ap. Herodot. I, 84, et Tac. Ann. II, 47,
ubi vid. Ern.) et mons, vino generoso, sed et croco abundans, de quo
dubitat quidem Heynius ad Virg. Ge. I, 56. Sed vid. Columel. III,
viii, 4, ibique Gesn.
12. Hanc inventionem Tyrrheno Pisæo tribuit Plin. VII, 56; Tyrrheno
Herculis f. Hygin. fab. 274, ubi vid. Muncker. incolis Vetuloniæ
Sil. VIII, 488; alii aliis populis, sed plerique omnino Tyrrhenis;
vid. ad II, 19.
13. _bellis ignava silentia rupit_, sustulit, morem belli segnius
gerendi sine tubarum cantu, qui milites ad pugnas adcendit, Drak.
Cf. IV, 169 sq.
--_ignava silentia_, ignavos milites reddentia: nam tubis alacres ad
pugnam animi fiunt. Ern.
9. _æquore longo_, h.e. longinquo, ut I, 584, emend. N. Heins.
quod recepere Drak. et Lef. Non male, vid. not. ad III, 422. Sed
vulgata non minus ferri et eodem sensu accipi potest; _longas_
Oxon.
12. _tubæ_, non _tuba_, Col. _primis_ Oxon. quod doctius videri
potest.
Verum ardens puero, castumque exuta pudorem, 15
(Nam forma certare Deis, Trasymene, valeres)
Litore conreptum stagnis demisit Agylle,
Flore capi juvenum primævo lubrica mentem
Nympha, nec Idalia lenta incaluisse sagitta.
15. _puero_, Trasymeno juvene, Tyrrheni f.
--_ardere aliquo_, ut _tepere_, _calere_, _perire_ et mox v. 19,
_incalescere_. Veteres _ardere in aliquo_, _aliquem_ (propter a.),
_in aliquem_, sed plerumque _aliquo_ dixisse, monet Drak. Conf.
Broukh. ad Prop. I, iv, 12.
17. _stagnis demisit_, more Naiadum.
--_Agylle_, Nympha Trasymeni lacus, unde dicta putatur _Agylla_,
Tuscia urbs, quæ etiam _Cære_, et nunc _Cervetere_ vocatur; vid.
Plin. III, 5, et Heyne Exc. III, ad Virg. Æn. VIII, 478 sqq.
--Formosos juvenes a Nymphis aliisque Diis rapi, satis nota res est.
De origine et sensu hujus mythi vide Heyne in _Antiq. Aufsätzen_
Fasc. I; et commentat. meam in S. V. Henkii _Magazin für Religions
philosophie_, vol. VI, Fasc. I, p. 194... 210.
18. _lubrica capi_, quæ facile raptimque capiebatur.
19. _sagitta Idalia_, hoc est Veneris, cui sacrum erat Idalium,
Cypri opp. et mons. vid. Intpp. ad Virg. Æn. I, 681.
--_sagitta incaluisse_, ἀοριστως et venuste: nam amor, igni et
flammæ similis, urit ac torret, (Anacr. X, 15; XXI, 7; Theocr. II,
40; III, 17, al.) unde etiam poetæ Cupidini ἰοὺς πυρφόρους tribuunt,
_ardentes sagittas_ Hor. Od. II, viii, 15 (ubi vid. Jani), ὀϊστοὺς
πυριπνεύστους Musæus v. 88; πυρόεντα βέλη Anthol. IV, 470, et
πυριβλήτους (forte, πυριφλέκτους) ἀκίδας auctor carm. Meleagri. Cf.
inf. XI, 391 et 398, ubi Drak. laudat Mosch. I, 23.
[“XI, 391 et 398” recte XI, 389 et 396]
17. _demersit_ malebat N. Heins. prob. Drak. Sed vulgata
exquisitior; vid. not. ad I, 439.
18. _juvenem mentem_ Col. et Tell. quod probavit Modius Epist. 59,
et recepit Cell.
Solatæ viridi penitus fovere sub antro 20
Naides, amplexus undosaque regna trementem.
Hinc dotale lacus nomen, lateque hymenæo
Conscia lascivo Trasymenus dicitur unda.
20 seq. Naiades consolabantur Trasymenum, qui undas extimescebat et
amplexus Nymphæ, quæ mox ei lacus imperium in dotem dabat.
--_fovere_, metum et dolorem levarunt, ut vulnus, cui fomenta
adhibentur.
--Respexit Silius ad hæc Theocriti, Ειδ. ΙΓ, 53 sq.
Νύμφαι μὲν σφετέροις ἐπὶ γούνασι κοῦρον ἔχοισαι
Δακρυόεντ᾽, ἀγανοῖσι παρεψύχοντ᾽ ἐπέεσσιν.
Quod apud nos carmine suaviori imitatus est egregius ille veterum
æmulator, morte infelicissima Musis et Patriæ ereptus juvenis,
Andreas _Chénier_:
_Sur leur sein, dans leurs bras, assis au milieu d’elles,
Leur bouche en mots mielleux, où l’amour est vanté,
Le rassure, et le loue, et flatte sa beauté.
Leurs mains vont caressant sur sa joue enfantine
De la jeunesse en fleur la première étamine,
Ou sèchent en riant quelques pleurs gracieux,
Dont la frayeur subite avait rempli ses yeux._
Idyll. Hylas. --Ed.
22. _dotalis_ propr. ipse lacus, qui _nomen_ inde adcepit.
23. _Conscia_, vid. ad III, 395.
--_lascivo hymenæo_, ut _lasciva licentia_ et _lascivi amores_, ap.
Hor. Od. I, xix, 3, et II, xi, 7.
20. _Solatæ_, non _Sollicitæ_, scripti et Parm.
21. _Naïdes_, Ναΐδες, non Naiades, Ναϊάδες, quod quadrisyllabum
est, Put. quod recte in textum recepit Drak. qui laudat Pier. ad
Virg. Eclog. X, 10; Gronov. ad Senec. Hippol. v. 778, et Heins. ad
Claud. R. P. II, 55; Add. Burm. ad Grat. Cyneg. v. 17.
23. _Trasymenia_, vel _Trasymenis unda_ volebat N. Heins. quod
magis poeticum est, ut _Thybris unda_ et alia, quæ notavit ad
Ovid. Epist. VII, 145; conf. sup. ad I, 14. Posterius probavit
Drak. et recepit Lefeb. _Thrasymentis_ c. Tell. _diditur_, coll.
I, 186, conj. idem Heins. ne poeta bis idem dicat.
Et jam curriculo nigram nox roscida metam
Stringebat, nec se thalamis Tithonia conjux 25
Protulerat, stabatque nitens in limine primo,
Quum minus abnuerit noctem desîsse viator,
Quam cœpisse diem: consul carpebat iniquas,
Prægrediens signa ipsa, vias, omnisque ruebat
Mixtus eques; nec discretis levia arma maniplis, 30
Insertique globo pedites, et inutile Marti
Lixarum vulgus, præsago cuncta tumultu
Inplere, ac pugnam fugientum more petebant.
24. Vario ornatu expressa crepusculi matutini descriptio. Dausq.
comparat Ovid. Her. XIV, 21, 22, et Met. IV, 399 sq. et Amor. I, v,
5; Apollon. II, et alios, quibus Drak. addit Ovid. Met. VII, 706, et
Sen. Herc. Fur. 671. Flaminium _vix dum certa luce_ et εὐθέως ὑπὸ
τὴν ἑωθινὴν angustias superasse, memorant Liv. XXII, 4, et Polyb.
III, 83, extr.
--_metam_, ut ap. Virg. Æn. V, 835, ubi vid. Heyne et Exc. II, ad
Æn. II, de noctis curru et equis. Forma loquendi _stringere metam_
petita a circo, ubi currus proxime metam ita flectendus erat, ut
tamen eam non tangeret; περὶ νύσσαν Ἀσφαλέως κάμπτοντα τροχῷ σύριγγα
φυλάξαι Theocrit. XXIV, 118; conf. VIII, 48; XIII, 299, et inpr.
XVI, 361, 362, ubi Drak. laudat Nonn. Dionys. XXXVII, 195, et
Sophocl. Electr. 746. Eodem sensu _meta teri_, vel _radi_ dicitur
poetis et εὖ περὶ τέρμαθ᾽ ἑλίσσειν, στρέφειν ἐγγύθεν et μάλ᾽
ἐγχρίμψαι νύσσῃ Hom. Iliad. ψ, 306... 348. Cf. ad IV, 350; Heins. ad
Ovid. Am. III, xv, 2, et Jani ad Hor. Od. I, i, 4.
26. _nitens_ ore, nitida, pulchra, nisi malis pedem figens, ut ap.
Virg. Æn. II, 380.
--_in limine primo_, ut ibid. v. 269, et inf. XVI, 230.
30. _levia arma_, ut ap. Virg. Æn. XI, 512.
32. Τηλικοῦτον γὰρ προενεβεβλήκει κατελπισμὸν τοῖς ὄχλοις, ὥστε
πλείους εἶναι τῶν τὰ ὅπλα φερόντων τοὺς ἐκτὸς παρεπομένους, τῆς
ὠφελείας χάριν, κομίζοντας ἁλύσεις καὶ πέδας, καὶ πᾶσαν τὴν τοιαύτην
παρασκευήν Polyb. III, 82.
33. _fugientum more_, sine ordine.
24. _En_ tacite, ut passim, dedit Lefeb. etsi non male.
27. _abnuerit_, non _adnuerit_, vel _annuerit_, Col. et Ox.
Tum super ipse lacus, densam caligine cæca
Exhalans nebulam, late conruperat omnem 35
Prospectum miseris, atque atræ noctis amictu
Squalebat pressum picea inter nubila cælum.
34 sq. _Orta ex lacu nebula, campo quam montibus densior sederat_,
Liv. XXII, 4. Cf. Polyb. III, 84.
--_super_, insuper.
37. _cælum pressum_, circumdatum, ut XII, 131, vel tectum, opertum,
_amictu_, nigro quasi peplo noctis.
--_picea nubila_, νέφος μελάντερον ἠΰτε πίσσα Il. δ, 277. Cf. V.L.
--_Squalebat_, vid. ad I, 211.
37. _spissum_ malebat N. Heins. _Spissæ_ quidem et _piceæ nubes_,
_tenebræ_, _caligo_, etc. passim occurrunt, nec opus erat tot
exemplis quot congessit Drak. Sed _spissum amictu_ legere haud
memini.
Nec Pœnum liquere doli: sedet ense reposto
Abditus, et nullis properantem obcursibus arcet.
Ire datur; longeque patet, ceu pace quieta, 40
Incustoditum, mox inremeabile, litus.
Namque sub angustas artato limite fauces
In fraudem ducebat iter, geminumque receptis
Exitium, hinc rupes, hinc undæ claustra premebant.
38. Cf. Liv. XXII, 4, et Polyb. III, 83.
--_Nec Pœnum liquere doli_, Hannibal, fecundum in fraudes ingenium,
sua arte fallendi usus est. Male Marsus exponit: doli Pœnorum non
patuere.
--_sedet Abditus_, ἐνεδρεύων, vel potius quietus in castris, quæ in
aperto ac patentiori campo locaverat, nec prohibet Romanos, in
angustias, inter lacum et montes, quos leviter armatis obsederat,
ingredi, et propius ad castra sua, quæ spernebant, adcedere; ut ita
vario discrimine, quod angustiæ, montes, lacus et insidiæ
minabantur, undique urgerentur Cf. v. 93 sq., 198 sq.
44. _undæ claustra_, lacus obstans.
40. Hic versus abest a R. 3, et aliis edd.
At cura umbroso servabat vertice montis 45
Hostilem ingressum, refugos habitura sub ictu.
45. _cura_, Pœnus curiosus et ad omnia intentus; vel, notante
N. Heinsio, excubitorum et speculatorum custodia ac statio.
46. _sub ictu_, vid. ad IV, 42.
45. _At cura_ Col. probb. Lef. et N. Heins. qui tamen _Par cura_
malebat, quod placet Drak. _At castra u. servabant_ vetus ed. Non
male. _At circa_ Ox., ut inf. v. 94, non improbb. Barth. et
N. Heins. _servabat_, h.e. observabat, (vid. not. ad III, 380)
scripti. Vulgo _At contra u. servabant_. Hunc versum sequenti
postponendum putabat Dausq. ut minus durum esset, τὸ _habitura_ ad
_claustra_ referre, quo non opus est, si _cura_ legas; _turma_,
h.e. equites, ingeniose pro _cura_ conj. Schrader in Obss. libro
(Franeq. 1761, 4.) coll. Liv. XXII, 4, 3; (_Equites ad ipsas
fauces saltus, tumulis apte tegentibus, locat. ut, ubi intrassent
Romani_, objecto equitatu, _clausa omnia lacu ac montibus essent_)
et ipsius Silii loc. sim. VII, 273, 278, ubi etiam _turma palus_,
seu _undæ_, et _rupes_ junguntur.
46. _refugos habet ira_, virtus, _sub ictu_, acie gladii, quum
hostem circumire posset Pœnus, corrig. Barth. Adv. V, 15; Male.
Haud secus ac vitreas sollers piscator ad undas,
Ore levem patulo texens de vimine nassam,
Cautius interiora ligat, mediamque per alvum,
Sensim fastigans, compressa cacumina nectit, 50
Ac fraude artati remeare foraminis arcet
Introitu facilem, quem traxit ab æquore, piscem.
47 sq. Egregia comparatio, cui similem vid. inf. VII, 500 sq. «Non
aliter, quam qui sparsa, etc.»
[48.] _nassa_, calathus vimineus angusti colli, ἐκ σχοίνων
λαβύρινθοι Theocr. XXI, 11, κύρτος, de quo v. Oppian. Ἁλιευτ. III,
85 et 341 sq. Draken. adposuit verba Sapph. in Anthol. Gr. III,
iv, 1, et Festi, «piscatorii vasis genus, quo quum intravit piscis,
exire non potest.» Hæc _nassa_ γραφικῶς h.l. definitur.
50. _fastigans_, acuens, in artum contrahens. Hoc verbum ubivis fere
in optimis codicibus, quibus lex metri h.l. faveat, _fastigare_, non
_fastigiare_, scribi, et vel a _fastu_, vel a _fastigio_ formari,
copiosius docuit Drakenb.
--_cacumina_, τὰ ἄκρα, vimina summa.
52. _Introitu facilem_, active, qui facile intrat. Cf. ad I, 615.
50. _vestigans_ priscæ edd. _castigans_, h.e. angustiora reddens,
premens, emend. Withof. coll. XII, 355; Stat. Silv. II, i, 43, et
Theb. IX, 687; Brit. Philipp. VII, 80.
Ocius interea propelli signa jubebat
Excussus consul fatorum turbine mentem,
Donec flammiferum tollentes æquore currum 55
Solis equi sparsere diem: jamque, orbe renato,
Diluerat nebulas Titan, sensimque fluebat
Caligo in terras nitido resoluta sereno.
53. Consul signa, quæ convelli non possunt (v. 66 sq.), jam
præcesserat v. 29 sq., adeoque nunc iterum, ut moverentur, edixisse
videtur. Teste Liv. XXII, 3, signa effodi jusserat, antequam agmen
incedere et in angustias intrare cœpisset. Ibid, tamen c. 4, quum
pridie solis occasu ad lacum pervenisset, inexplorato, postero die,
vix dum satis certa luce, angustiis superatis, in patentiorem campum
agmen pandit.
54. _Excussus mentem_, vid. ad II, 592, in V.L.
--_fatorum turbine_, cursu, vid. ad IV, 731.
55. Teste Liv. XXII, 4 et 6, non nisi inclinata re, adeoque prælio
finito, nebula incalescente sole dispulsa diem aperuit.
56. _orbe renato_, ut _luce renata_, ap. Sen. Herc. Fur. 127. Cf.
Virg. Æn. IV, 119.
58. _sereno_, αἰθρίᾳ, serenitate, ut XII, 4, ubi Virg. Ge. I, 393;
Lucan. I, 530; VI, 55, Stat. Th. IX, 135, et alia loca conferunt
Dausq. et Drak.
58. Semper hæsi in verbis: _fluebat C. in terras_, h.e. defluebat,
decidebat, quoniam udæ sunt nebulæ, ut ap. Virg. Æn. XI, 828 et
al. Nam caligo et nebulæ h.l. non demum in terram demissæ, sed
solis radiis resolutæ dicuntur. Hinc legendum videtur, _fluebat C.
in terris_, h.e. diffluebat, vel discedebat, fugiebat, ut ap.
Virg. Æn. II, 169; Cic. Marc. 8; Or. 3 al. conf. Gronov. ad Liv.
XXVII, 17; Burm. ad Virg. Ge. III, 67.
Tunc ales, priscum populis de more Latinis
Auspicium, quum bella parant, mentesque Deorum 60
Explorant super eventu, ceu præscia luctus,
Damnavit vesci, planctuque alimenta refugit.
Nec rauco taurus cessavit flebile ad aras
Inmugire sono, pressamque ad colla bipennem
Incerta cervice ferens, altaria liquit. 65
59. Hæc pugnæ præsagia et historici memorant. Cf. ad VIII, 624 sq.
et de ostentis, prodigiis ac monstris omnino Heyn. Opuscul. Acad.
Vol. III, p. 198... 215, pag. 255... 275, et ad Virg. Ge. I, 466
sq., ad Tibull. II, v, 71.
--Hujus prodigii Cic. de Div. I, 35, mentionem facit; eodemque
contemto, P. Claudium b. Punico I male pugnasse, notum ex Liv. Epit.
XIX, et Flor. II, 2, quod jam alii notarunt. Loco ejus aliud memorat
Liv. XXII, 3.
62. _Damnavit_, vid. ad II, 595, et III, 331.
63 sq. Idem omen evenisse Syphaci inf. XVI, 264 sq., et Pompeio ap.
Lucan. VII, 165; sed Flaminio ante hanc pugnam, quum magistratum
iniret, teste Liv. XXI, 63, jam monuit Drak. Poeta autem ante oculos
habuit Virg. Æn. II, 223 sq., ubi vid. Heyne.
65. _Incerta cervice ferens_, vulnere non certo et letali adcepto.
61. _eventum_ Colon. _eventus_ Dausq.
Signa etiam adfusa certant dum vellere mole,
Teter humo lacera nitentum erupit in ora
Exsultans cruor, et cædis documenta futuræ
Ipsa parens miseris gremio dedit atra cruento:
66. Notum est hoc prodigium ex Liv. XXII, 3; Fl. II, 6 (qui apum
quoque examen signis insedisse tradit, de quo vid. ad VIII, 635), et
Cic. de Div. I, 35. Sed poeta illud ornat augetque, respiciens forte
fabulam Virg. Æn. III, 26 sq.; cf. ad v. 91. De causa portenti et de
rivis sanguinis vid. Heyne Opusc. Acad. T. III, p. 265 sq., et
p. 213, not. i.
--_vellere_, ut VIII, 240; nam signa terræ infigebantur in castris,
hisque movendis evellebantur.
67. _humo lacera_, convulsa, effossa.
--_nitentum_, qui convellere conabantur.
69. _parens_, terra.
66. _affusa mole_ militum, scripti, R. 3, Parm. Med. prob.
N. Heins. vid. ad IV, 251; _effusa mole_ Tell. et plurimæ edd.
quod præferunt Drak. Lef. et Burm. qui _effundere_ propr. de
conante (sed plerumque frustra conante, qui omnibus viribus
laborat, nec quidquam proficit) dici docuit ad Val. Fl. VII, 34.
Hinc iidem viri docti, præeunte Marso, exponunt: omni vi et
conatu, totis viribus effusis. Simplicius forte est, de _mole_
militum _effusa_ intelligere, ut sup. II, 151, vel ut _labor
effusus_ ap. Virg. Ge. IV, 492, h.e. frustra consumtus.
Ac super hæc Divum genitor, terrasque fretumque 70
Concutiens tonitru, Cyclopum rapta caminis
Fulmina Tyrrhenas Trasymeni torsit in undas,
Ictusque ætherea per stagna patentia flamma
Fumavit lacus, atque arserunt fluctibus ignes.
70. Hujus prodigii non alius meminit, nisi forte cum Dausq. et Drak.
huc referre velis verba Plin. II, 107. «Trasymenum lacum arsisse
totum Valerius Antias narrat.» Causa ejus ab ignibus subterraneis,
sub aqua ardentibus, repetenda; vid. Heyne l.c. Forte lacus ejusdem
fere naturæ est, vel fuit, cujus nunc est _Lago di bagni_, seu
_Solfatora_. Hujus aqua sulphurea est, et perpetuo fervet. Cf.
Cluver. Ital. ant. II, 3, p. 589, et sup. IV, 677. Eadem res vario
ornatu exponitur.
71. _Cyclopum caminis_, fabricis. Cf. Virg. Ge. IV, 170 sq. et Æn.
VI, 630.
73. _Ictusque_ scripti et R. 3; _Littusque_ Parm. et Med. proxime
verum. Vulgatum _Litus et_ tuentur Barth. et Dausq. qui tamen
suspic. _Intus et_, ut _Latus et_ N. Heins. _ætherea_, non
_ætheria_, Colon. quod rectius videtur Drak. qui laudat Pier. ad
Virg. Æn. V, 517.
Heu vani monitus, frustraque morantia Parcas 75
Prodigia! heu fatis Superi certasse minores!
75. Justo poeta dolori indulget ob ferociam consulis, hæc prodigia
spernentis.
--_Parcas_ fatum.
--_morantia_, de conatu.
76. _fatis Superi certasse minores_, ut _tanto certare minorem_
dixit Hor. Serm. II, 3, 313, ubi vid. Bentl. Sic et ἥττων ὀργῆς et
alia; vid. Burm. ad Val. Fl. VII, 349. Fatis autem Dii quoque
inpares credebantur. Nota sunt Pittaci verba, ἀνάγκῃ δὲ οὐδὲ θεοὶ
μάχονται ap. Plat. Leg. VII, pag. 818, et alios; Liv. IX, 4,
«necessitas, quam ne dii quidem superant.» Δοῦλοι βασιλέων εἰσιν, ὁ
δὲ βασιλεὺς θεῶν, ὁ Θεὸς Ἀνάγκης, dixit Philiscus ap. Stob. Serm.
LX, p. 33; πρὸς τὴν Ἀνάγκην ουδ᾽ Ἄρης ἀντίσταται Sophocles, et
similiter alii ap. eund. l.c. et Ecl. Phys. c. 8, p. 10, et in
Excerptis p. 127. Conf. inf. v. 201; IX, 543; Menag. ad Laert. I,
p. 48; Burm. ad Ovid. Her. I, 28; Spanh. ad Callim. H. in Del. 122,
et de P. et U. N. XIII, p. 639 (IX, p. 839, ed. 2), ubi _Fata
Victricia_ ex numis illustrat.
76. _certare_ Col. et Tell. probb. N. Heins., Lefeb., qui id
recepit, et Drak. qui cum Bentl. putat, hæc verba ex Horatio
petita esse; vid. not. Sed _certasse_ doctius est et ἀοριστῶς
positum.
Atque hic, egregius linguæ, nomenque superbum,
Corvinus, Phœbea sedet cui casside fulva
Ostentans ales proavitæ insignia pugnæ,
Plenus et ipse Deûm, et socium terrente pavore, 80
Inmiscet precibus monita, atque his vocibus infit:
77. Sic omnes frustra in concilio salutaria suadent ap. Liv. XXII,
3, et Polyb. III, 82, quorum verba Silius amplificavit.
--_egregius linguæ_, ut Drances _linguæ melior_ dicitur Virg. Æn.
XI, 338, ex emendat. VV. DD. Poeta autem respexisse videtur M.
Valerium Messalam Corvinum, summum oratorem, philosophum et
historicum, nec minus rei civilis, quam militaris peritissimum, de
quo vid. Jani ad Horat. Od. III, 21, in Argum., Ernesti Clav. Cic.
et Heyne ad Tibull. I, iii, 1, et alibi passim.
--_nomen_, vid. ad IV, 729, et cf. XI, 514. [recte XI, 511]
78. Corvinus fingitur unus esse ex posteris M. Valerii M. F.
Corvini, seu Corvi, cujus pugna cum Gallo et cognomen a corvo, in
galea ejus considente, ipsi inditum vel tironibus notum est ex Liv.
VII, 26; Flor. I, 13; Val. Max. VIII, 15, et Gell. IX, 11, qui et
statuæ meminit, ab Augusto ei positæ, ad quam, nescio quare, poetam
respexisse suspicatur Drak.
--_Phœbea ales_, corvus, vid. Spanh. ad Callim. H. in Apoll. v. 66,
et Ælian. V. H. I, 48.
79. _Ostentans_, etc., cf. ad I, 415.
80. _Plenus Deûm_, perturbatus prodigiis, vel ἔνθεος, vid. ad III,
698. [“III, 698” recte III, 697]
78. _furva... ales_ volebat D. Heins. Sed verba _casside fulva_,
h.e. aurata, seu ærea, jungenda esse, jam notarunt Dausq. et alii;
cf. not. ad II, 399.
80. _Deum, et s._, non _Deum s._, scripti.
«Iliacas per te flammas, Tarpeiaque saxa,
Per patrios, consul, muros, suspensaque nostræ
Eventu pugnæ natorum pignora, cedas
Oramus Superis, tempusque ad prælia dextrum 85
Opperiare: dabunt idem camposque diemque
Pugnandi; tantum ne dedignare secundos
Exspectare Deos: quum fulserit hora, cruentam
Quæ stragem Libyæ portet, tum signa sequentur
Nulla vulsa manu, vescique interritus ales 90
Gaudebit, nullosque vomet pia terra cruores.
82. Conf. Virg. Æn. IX, 258 sqq.
--_Iliacas flammas_, sacra Vestæ, vid. ad I, 543.
83. _suspensa_, sollicita; vel suspensa ex eventu, quorum salus ex
eo pendet.
86. _camposque diemque_, h.e. locum et tempus ad prælia aptum. Cf.
V.L. Utrumque v. 88... 96, illustratur.
91. Cf. sup. v. 67 sq., et VIII, 644, 645, ubi Drak. laudat Liv.
XLV, 16; Curt. IV, 2; Appul. Met. IX, p. 201, ed. Pric.
82. _per te_, non _te per_, Colon. et Oxon. vid. ad lib. I,
v. 658.
86. _camposque_, non _tempusque_, Colon. probb. N. Heins. et
Drakenborch. Ille monet, _tempus_ proxime præcessisse; hic vero,
non solum tempus Hannibalis adgrediendi infaustum memoratis ante
prodigiis declaratum, sed etiam callido Pœnorum imperatori locum
circa Trasimenum lacum ponendis insidiis nimis commodum fuisse; de
quo utroque Flaminium monuerit Corvinus in sequentibus: præterea
_campos_ memorari a Silio, quod exercitus Romanus,
circumjacentibus montibus cinctus, locum aciei explicandæ aptum
non habuerit. Vulgatam lect. præter Dausq. et virum doctum, qui,
teste Draken., ad marg. Silii locum Corn. Nep. (vid. Pelop. c. 2)
adscripsit, et ad Bosium ibi consulendum provocavit; propugnat
Schmidius, qui docet, easdem voces sæpius repeti, et nihil eo
tempore magis timendum fuisse Romanis, quam campos patentes et
apertos, quia equitatu potissmum valuerit Hannibal, cujus nullus
usus in montanis. Sed h.l. agitur de temerario duce, qui ejusmodi
periculum spernebat. Conf. etiam v. 92 sq.
89. _portet_, non _poscet_, Col. _adportet_ conj. N. Heins.
vulgare substituens poetico et exquisitiori. Nec adsentior Lefeb.
qui τὸ _portet_ interpretatur, portendat, coll. Virg. Æn. III,
539.
An te præstantem belli fugit, inproba quantum
Hoc possit Fortuna loco? sedet obvius hostis
Adversa fronte; at circa nemorosa minantur
Insidias juga, nec læva stagnantibus undis 95
Effugium patet, et tenui stant tramite fauces.
92. _inproba fortuna_, ut ap. Virg. Æn. II, 80.
93 sqq. Cf. v. 38 sq.
92. _præstantem belli_ Col. prob. N. Heins. coll. Virg. Æn. XII,
19. Vulgo _p. bellis_, ut inf. v. 175.
94. _at_, non _ac_, Col.
95. _dextra_ conj. Cluver. de quo vid. ad v. 4; _lævam_ scilicet
versus, edidit Lefeb. qui in tribus antiquis _læva_ reperit.
96. _instant_ conj. N. Heins. Sed _stant_ poeta dixit pro, sunt;
vid. ad III, 94.
Si certare dolis et bellum ducere cordi est,
Interea rapidis aderit Servilius armis,
Cui par imperium, et vires legionibus æquæ.
Bellandum est astu: levior laus in duce dextræ.» 100
97. _ducere_, trahere, protrahere, differre.
98. _Cn. Servilius_, alter consul, qui placandis Romæ diis
trahendoque delectui operam dabat; vid. Liv. XXII, 1 et 2, pr.
100. Lefeb. adscripsit verba Val. Fl. IV, 622: _sæpe acri potior
prudentia dextra_, et Hor. Od. III, iv, 65; _vis consilii expers
mole ruit sua_.
97. Ita scripti cum edd. Marsi et Martini Herbip. _Sic... cordi
est_ R. 3, Parm. Med. Vulgata _Sit certare dolis et bellum ducere
cordi_ auctorem habet Nicandrum; alioquin non inepta est.
98. _raptis armis_ in mentem veniebat N. Heins. Vulgatum ex XII,
482, firmat Drakenb.
100. _in duce dextræ_ Col. et Put. quod et conjecerat Dausq. _in
duce dextra_ Ox. prob. Barth. Adv. V, 15; idque recepit Lefeb.
Parum interest, utrum præferas. Vulgo _indice dextræ_, quod Dausq.
exponit, cujus index est dextra, et Cellar. si actiones bellicæ,
priusquam fiant, digito quasi indice, hostibus præmonstrentur;
_vindice dextra_ dedit Rapheleng.
Talia Corvinus, primoresque addere passim
Orantum verba, et divisus quisque timori
Nunc Superos, ne Flaminio, nunc deinde precari
Flaminium, ne Cælicolis contendere perstet.
104. Cf. Liv. XXI, 63.
102. _Oranti_, scilicet Corvino, malebat N. Heins. Sed ex vulgata
idem fere sensus exoritur, et _orantum verba_ sunt preces;
_diversus quisque timori_, h.e. pro suo timore, ex R. 2, recepit
Lefeb. quo judice vulgatum est glossema. Mihi potius contrarium
probabilius videtur, et _divisus_ ni fallor. est δαϊζόμενος κατὰ
θυμὸν διχτάδι, ut ap. Hom. Iliad. ξ, 20, et ἀμφὶς φράζεσθαι Iliad.
β, 67; conf. Heyne ad Virg. Æn. IV, 285; Heins. ad Ovid. Met. III,
381, et ad Claud. in Rufin. II, 25. Si quis tamen _timore_
scribendum censuerit, non repugnem.
103. _ne Fl._ ex emendat. Dausq. et N. Heins. cum Drak. recepi,
reclamante Lefeb., qui tamen vulgatum _de F._ adducto loco Cic. in
Pis. c. 20, §. 46, mihi non persuasit.
104. _ni c._ Tell. prob. Lefeb. vid. ad I, 374.
Acrius hoc adcensa ducis surrexerat ira, 105
Auditoque furens socias non defore vires:
«Siccine nos, inquit, Boiorum in bella ruentes
Spectastis, quum tanta lues vulgusque tremendum
Ingrueret, rupesque iterum Tarpeia paveret?
106. In hac oratione singularum sententiarum vim, verborum dilectum,
ferocisque animi signa et adfectum quilibet facile percipiat. Primæ
quasi lineæ reperiuntur in verbis Flaminii ap. Liv. XXII, 3 (unde
expressi v. 121 sq.), et Polyb. III, 82.
--_Auditoque_, quum audivisset, ablat. absol. vid. App. et Drak. ad
XIV, 97.
107. Cf. ad IV, 706.
--_Siccine nos Spectastis_, tales nos cognovistis, etc. Conf. Turni
oratio ap. Virg. Æn. XI, 396 sq., in qua etiam a v. 392, non minus
omnia in majus augentur.
108. _lues_, ut _pestis_, pernicies, ab hoste timenda, vid. Ind.
109. _iterum_, ut olim, quum Galli Senones Romam diriperent et
incenderent.
105. _se erexerat_, ut IV, 278; malebat N. Heins. Vulgatam
præferendam ducebat Drak. coll. Virg. Æn. XII, 494; et Val. Fl.
II, 165. Præstiterit _duci s. ira_, ut ap. Virg. Æn. X, 814.
Quas ego tunc animas dextra, quæ corpora fudi, 110
Irata tellure sata, et vix vulnere vitam
Reddentes uno! Jacuere ingentia membra
Per campos, magnisque premunt nunc ossibus arva.
110. _corpora Irata tellure sata_, monstra corporum: nam Γαῖα, omnia
fere, quæ unquam exstitere, monstra genuisse fingitur. Cf. VI, 151,
254; Barth. ad Stat. Th. V, 506; Heins. ad Ovid. Met. III, 102;
Intpp. ad Virg. Æn. IV, 178; Cl. Hermann Mythol. Lyric. p. 31... 35.
Poetam tamen potissimum procreationem Gigantum respexisse, Draken.
inde probat, quod Galli Ὀψίγονοι Τιτῆνες, Titanes serius nati, vel
Gigantum posteri, dicuntur Callim. H. in Del. v. 174. His bene
comparari possunt tam ob bellum, Brenno duce, Jovi quasi Capitolino
et Delphico Apollini inlatum, quam ob corporum inprimis
proceritatem, de qua præter h.l. vid. sup. IV, 149; Liv. XXXVIII,
17; Flor. I, 13; (ubi hæc gens corporum mole, armis ingentibus et
omni genere adeo terribilis fuisse dicitur; _ut plane nata ad
hominum interitum videretur_) App. de reb. Gall. T. I, p. 73, 74,
78, ed. Cl. Schweigh. quem vid. T. III, p. 171; Pausan. X, p. 647;
Cæs. B. Gall. II, 30, et alios ap. Dausq.
111. _vix vulnere_, etc. Cf. I, 280 sq., et Virg. Æn. VIII, 566.
112. _uno_ scripti, Parm. et Med. quod ad immensa Gallorum corpora
spectat; vid. not. Vulgg. _imo_, quod placet Lef. ob locum Flori
II, 7, _vulnera ultra mortem patebant_. Mallet forte critica
prurigine laborans aliquis hic legere _ullo_, ut Silius ad
Alcyoneum, Antæum similiaque Terræ monstra respexerit.
Scilicet has sera ad laudes Servilius arma
Adjungat, nisi diviso vicisse triumpho 115
Ut nequeam, et decoris contentus parte quiescam?
Quippe monent Superi: similes ne fingite vobis,
Classica qui tremitis, Divos: sat magnus in hostem
Augur adest ensis, pulchrumque et milite dignum
Auspicium Latio, quod in armis dextera præstat. 120
114. _Scilicet_ per ironiam et amaritudinem negat cum et sine
interrogatione, ut ap. Virg. Æn. IV, 379, et al.
--_laudes_, ut κλεα, facta laude digna et quibus laus parari solet
ac potest; vel decus et præmia victoriæ; cf. Heyne ad Virg. Ecl. IV,
26, et Æn. I, 461; V, 355; VIII, 273; IX, 197, 252; X, 825; XI, 708.
117. _Quippe_ est indignantis et cum amara irrisione sibi quid
opponentis, vel aliorum objectiones repetentis, ut VII, 397, et ap.
Virg. Æn. I, 39.
--_monent_, vid. ad IV, 120.
118... 120. Ex virtute pendet victoria, non ex diis et auspiciis.
Cf. v. 126; Liv. XXII, 5, et quos comparant Virg. Æn. X, 773 (ubi
vid. Cerda), Apollon. I, 466 sq., et Stat. Th. III, 615, 648... 668.
Nec tamen hunc locum ex illo Maronis adumbratum crediderim cum
Drak., sed potius cum Dausq. ex Homerico Iliad. μ, 243, ubi Hector
his verbis, Εἷς οἰωνὸς ἄριστος, ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης, Polydamantem
auspicem objurgat, et v. 237 sq., auguria spernit ac ridet, ut
Flaminius h.l. et v. 162 sq.
117. _movent_ Parm.
An, Corvine, sedet, clausum se consul inerti
Ut teneat vallo? Pœnus nunc occupet altos
Arreti muros, Corythi nunc diruat arcem?
Hinc Clusina petat? postremo ad mœnia Romæ
Inlæsus contendat iter? deforme sub armis 125
Vana superstitio est: Dea sola in pectore Virtus
Bellantum viget. Umbrarum me noctibus atris
Agmina circumstant, Trebiæ qui gurgite, quique
Eridani volvuntur aquis, inhumata juventus.»
121. Cf. Liv. XXII, 3.
--_sedet_, vid. ad II, 385.
123. _Arretium_, _Cortona_ et _Clusium_ (hod. _Arezzo_, _Cortona et
Chiusi_) in numero XII antiquorum Etruriæ oppidorum erant.
--_altos muros_, quoniam pars Arretii in colle, pars vero in
planitie sita.
--_Corythi arcem_, vid. ad I, 7, et IV, 719. Cf. Liv. XXII, 2... 4.
124. _Clusium_, olim Camers dictum, Porsenæ regia.
129. _Eridani_, quia Ticinus et Trebia eo miscentur.
--_inhumata juventus_, vid. ad IV, 669.
126. _Una superstitio_ Col. prob. N. Heins. ut mens poetæ sit:
deforme armato est, soli se superstitioni dare. Sed non minus viro
forti turpe est, vana et anili superstitione nimis imbutum esse et
terreri, quo majorem potius prodigiorum contemtum innui monet
Drak. Quis vero sibi persuadeat, Silium cogitasse Maronianum illud
Æn. XII, 817? Ibi eadem quidem verba (ut nostra Æn. VIII, 187) sed
longe alio sensu adhibentur; _est_ ex scriptis addidit Drak.
Nec mora: jam medio cœtu signisque sub ipsis 130
Postrema aptabat nulli exorabilis arma.
Ære atque æquorei tergo flavente juvenci
Cassis erat munita viro; cui vertice surgens
Triplex crista jubas effundit crine Suevo:
132. Conf. Virg. Æn. XI, 486 sq., ubi vid. Heyne.
--Non minus galeam Ulyssis ornat Hom. Iliad. κ, 261 sq.
--Cassis ærea erat tecta pelle vituli marini, seu phocæ. Morem
ferinas pelles in galeas formandi, Dausq. et Draken. illustrarunt
multis vett. scriptt. locis, v.c. Virg. Æn. VII, 688 (ubi vid.
Cerda); X, 680; Strab. I, et VII, de Albanis, Amazonibus et
Roxolanis, Ovid, Met. XII, 380, et al.; cf. ad II, 156. Κυνέη
ταυρείη, κτιδέη, etc., ex Homero nota.
134. _Triplex crista_, τριλοφία, τρυφάλεια. Cf. Heyne ad Virg. Æn.
VII, 785; Barth. ad Stat. Th. IV, 130; Val. Fl. III, 62, et inpr.
Kœppen ad Hom. Iliad. γ, 371, ubi τριφάλεια scribendum putat.
Ferrem, nisi toties libri ad lectionem τρυφάλεια conspirarent, unde
probabilius videtur, galeam innui, cujus conus sit perforatus, seu
politus, a τρύειν.
--Dausq. docet, innui vel veras jubas, sed crine Suevo concolores,
h.e. flavas (vid. Lucan. II, 51), vel cristas ex _crine Suevo_,
præduro et prælongo, quod præferendum videbatur Drak. Conf. Tac.
Germ. 38; Claud. Cons. Hon. IV, 655, et Diodor. V, de Gallis,
παχύνονται γὰρ αἱ τρίχες ἀπὸ τῆς κατεργασίας, ὥστε μηδὲν τῆς τῶν
ἵππων χαίτης διαφέρειν. Flaminium autem bello Gallico hanc cassidem
reportasse, et in eo Boios ac fortasse Suevos fuisse suspicatur
Dausq. Lipsius de Mil. Rom. III, 5, putat Flaminio _Suevum_, sc.
Germanicum crinem adfingi, quia triumphaverit de Gallis, qui a
poetis hujus ævi confundantur cum Germanis.
134. _crine severo_ Col. et Put. _Sueno_ Ox.
Scylla super, fracti contorquens pondera remi, 135
Instabat, sævosque canum pandebat hiatus:
Nobile Gargeni spolium, quod rege superbus
Boiorum cæso capiti inlacerabile victor
Aptarat, pugnasque decus portabat in omnes.
135. _Scylla_, ut Chimæra in Turni galea ap. Virg. Æn. VII, 785;
conf. ad II, 306.
137. _Gargeni spolium_ Drak. comparat inf. v. 323, et Virg. Æn. XII,
94; conf. Heyne ad Æn. V, 260 sq.
137. _Gargævi_ Col. quod in contextum recepit Lefeb., quia urbs
Galliæ _Gergeau_, vel _Jargeau_ ad Ligerim, ubi antiquæ Boiorum
sedes; _Gargæni_ R. 2; _Gargheni_ Put. _Gergani_ Ox. _Gergeni_
R. 3, et Parm. _Gargani_ Dausq. et al. quod fuit montis nomen sup.
IV, 561; _Gargeni_ plerique, Aldum et Marsum secuti. Non absurde
forsan corrigas _Gergovi_ a Gergovia, Boiorum urbe ap. Cæs. B. G.
VII, 10.
138. _impenetrabile_, ut II, 402, et IV, 16, vel _interebrabile_
conj. N. Heins. Vulgatam lect. Draken. bene firmat ex Virg. Æn.
XII, 98, et Sophocl. Ajac. flagell. v. 578, ubi ἄῤῥηκτον σάκος.
139. _portarat_ R. 2.
Loricam induitur; tortos huic nexilis hamos 140
Ferro squama rudi, permixtoque asperat auro.
Tum clipeum capit, adspersum quem cædibus olim
Celticus ornarat cruor, humentique sub antro,
Ceu fetum, lupa permulcens puerilia membra,
Ingentem Assaraci cælo nutribat alumnum. 145
140. Cf. ad II, 401, et Virg. Æn. IX, 707; et XI, 487 sq.
--_nexilis_, propter _hamos tortos_, h.e. annulos, catenulas.
141. _squama_, laminæ.
--_rudi permixtoque auro_, intell. loricam auro bilicem, seu
trilicem.
--_asperat_, cf. ad II, 431. [“II, 431” recte II, 430]
142 sq. Clipeum ornabat Celticus, seu Boiorum cruor, et lupa
(proprie cælata ejus imago), quæ nutriebat Romulum _cælo_, h.e. ut
in cælum aliquando reciperetur.
--_cædibus_, ut I, 525.
145. _Assaraci alumnum_, vid. ad III, 566 et 702. [recte 701]
142. _capit_ quatuor scripti et R. 2. Vulgatum _quatit_ propugnat
Lefeb. coll. II, 454, et arridere potest.
145. _nutrivit_ Tell. et R. 2; _nutriebat_ et _Assarici_ in
aliquot edd.
Hinc ensem lateri, dextræque adcommodat hastam.
Stat sonipes, vexatque ferox humentia frena,
Caucasiam instratus virgato corpore tigrim.
Inde exceptus equo, qua dant angusta viarum,
Nunc hos, nunc illos adit, atque hortatibus inplet: 150
146. Drak. comparat Virg. Æn. II, 393, et gladium, belli certe
Punici temporibus, ad dextrum latus ab humeris pependisse, probat ex
Polyb. VI, 21, cui alii auctores et numi quoque adversantur. Conf.
quos laudat, Salmas. ad Spart. Sever. c. 6; Barth. ad Stat. Silv. I,
i, 43; Fabrett. ad Column. Trajan. c. 2, et, qui Romanos mutasse et
aliter atque aliter gladios gestasse putat, Lips. Milit. Rom. III,
3.
147. Verba Virg. Æn. IV, 135.
148. _virgato corpore_, pelle longis macularum ductibus lineata,
Drak. coll. Sen. Hippol. 344. et Herc. Œt. 146; Claud. Laud. Stil.
I, 66, et Salmas. Exerc. Plin. p. 148.
--_tigrim_ sub Augusto demum in Italia visam tradit Plinius VIII,
18. Sed poetæ in ornatu orationis ad talia non respiciunt, neque ad
eam subtilitatem sunt exigendi. Conf. Heyne ad Virg. Æn. V, 37.
Præterea pellem ignotæ feræ advehi potuisse monet Lips. Mil. Rom.
III, 7.
149. _exceptus equo_, ut ap. Virg. Æn. X, 867. Drak.
--_dant_, διδοῦσι, permittunt.
150. _hortatibus inplet_, cf. ad I, 105.
--_subfixa_, adfixa hastis.
147. _spumantia_, vel _undantia_ malebat N. Heins. prob. Drak.
coll. X, 320; XII, 254; et Virg. Æn. IV, 135. Sed cur poetæ
variare non liceat.
«Vestrum opus est vestrumque decus, subfixa per Urbem
Pœni ferre ducis spectanda parentibus ora.
Unum hoc pro cunctis sat erit caput: aspera quisque
Hortamenta sibi referat: meus, heu! meus atris
Ticini frater ripis jacet: at meus alta 155
Metitur stagna Eridani sine funere natus.
153 sq. Quisque graves iræ causas, quibus sponte ad pugnam et
virtutem excitetur, a morte cognatorum repetat: 157, sed cui vestrum
non privata doloris causa est, _ingentia_ sc. hortamenta _e medio_
certe, h.e., e publico et communi, e rebus, quæ ad totam remp.
spectant, sumat, perfractas sc. Alpes, eversionem Sagunti etc. An _e
medio_ est, ex rebus vulgaribus, satis notis? Sic _verba e medio
tollere_ h.e. verbis vulgaribus uti, dixit Cic. Or. III, 45, et _non
quæsita ex occulto, sed sumta de medio_: id. pro Domo 54, pr.
154. _atris_, vel funestis, vel sanguineis; Drak.
156. _Metitur_ corpore, ut ap. Virg. Æn. XII, 360.
--_sine funere_, exsequiis, quo rei acerbitas augetur. Conf. ad I,
154, et IV, 669.
154. _atris_, non _acris_, scripti, Med. et Benes.
155. Iidem _at meus_, non _ac m._ Sed _et_, _meus_, etc. (ut duo
hortamenta distinguantur) conj. Cel. Ern., qui etiam v. 161,
_limen Iberi_ tentat.
156. _sine vulnere_ etiam legi posse notat N. Heins. ut undis eum
occubuisse innuat. Sed vulgata haud dubie præstat; vid. not.
Hæc sibi quisque: sed est vestrum cui nulla doloris
Privati rabies, is vero ingentia sumat
E medio, fodiant quæ magnas pectus in iras;
Perfractas Alpes, passamque infanda Saguntum, 160
Quosque nefas vetiti transcendere nomen Iberi,
Tangere jam Thybrim: nam dum vos augur, et extis
Quæsitæ fibræ, vanusque moratur haruspex,
Solum jam superest, Tarpeio inponere castra.»
[159.] Formam dicendi _fodere pectus in iras_ Dausq. repetit a
leone, qui, pugna adpetente, osseo stimulo, qui in cauda est, latera
fodicat, μαστίεται, irasque suscitat, ut ap. Hom. Il. υ, 170, et
Hesiod. Scut. H. 430. Sed vid. sup. ad I, 113.
161. Conf. ad I, 294.
--_nomen Iberi_ græce pro, Iberum. Cf. ad IV, 729; Drak. ad h.l. et
ad XIV, 70; Burm. ad Petron. c. 80 et 123. Sed vid. V.L.
157. _sed et_ emend. N. Heins. prob. Drak. Sed nulla mutatione
opus, modo minor distinctio post _est_, et major post _iras_
v. 159, deleatur; vid. not.
161. Pro _nomen_ forte leg. _flumen_, seu _flumina_, h.e. aquas,
vel _limitem_. Cf. ad v. 155, _limen Iberi_ conj. Ern.
Turbidus hæc, visoque artis in millibus atras 165
Bellatore jubas aptante: «Est, Orphite, munus,
Est, ait, hoc certare tuum; quis opima volenti
Dona Jovi portet feretro suspensa cruento?
Nam cur hæc alia pariatur gloria dextra?»
165. _Turbidus_, vid. ad I, 477.
--_atras jubas_, forte rubras, judice quoque Drak., ut _rubra
crista_ ap. Virg. Æn. IX, 50, 270; XII, 88, _sanguineæ jubæ_, ibid.
IX, 731, et inf. XII, 171, _puniceæ_ ap. Stat. Th. IV, 218. Sic et
_atrum vinum_, _ater_, vel _niger cruor_, seu _sanguis_, (vid. Drak.
ad IX, 365) αἷμα κελαινόν et μέλαν, ap. Hom. Iliad. γ, 828, 844; υ,
470. Forte ita quoque _atrum fulmen_ sup. IV, 431, et _ater ignis_
XVII, 181, et IX, 441, ubi Drak. comparat πυρὸς μέλαιναν αἴγλαν
Eurip. Troad. v. 547, et _atros ignes_ Virg. Æn. XI, 186. Sed vid.
ibi Heyne, et Burm. ad Val. Fl. II, 236; cf. sup. ad IV, 431, et
III, 211.
--Hoc etiam probat Ernesti, apud quem «Flaminius facta ad milites
adhortatione pugnam inchoaturus, tribus militibus, suis cuique
meritis insignibus, mandata dictat, _Orphito_ (_aptanti jubas_,
cristas galeæ, _atras_ sive ob colorem, sive terribiles, sævas, quia
maxime serviebant terrori augendo), ut ducem Pœnorum maxime petat,
_Murrano_, ut angustas vias patefaciat, _Æquano_, ut in copias
hostiles inruat.»
[166.] _jubas_, cristas, λόφον ἵππειον, seu ἱππιοχαίτην, unde κόρυς
ἱπποδάσεια et ἵππουρις. Male Cell. _jubas_ proprie capit, quibus
erectis equus bellator signum alacritatis dederit. Dausq. exponit:
viso hoste, leni manu jubam equi componente. Sed judice Drak. poeta
_jubas aptare_ dixit, ut XII, 170; et Virg. Æn. XII, 88.
--_Orphitus_ nomen equi _bellatoris_, quem Flaminius adloquitur,
judicio Modii, Buschii, Dausq. Cell. et Lefeb. Cf. ad IV, 265. Sed
nomen viri _bellatoris_ esse putant N. Heins. et Drak. qui spolia
opima non a duce solum, sed a quovis etiam milite referri potuisse,
modo duci hostium detracta essent, a Perizon. hist. anim. c. 7,
probatum docet. Sed vid. Liv. IV, 20, etsi probabilis hæc sententia
videri potest, quia consul mox Murranum Æquanumque similiter ad
virtutem incitat.
167, 168. Cf. ad I, 133.
--_Jovi volenti_, propitio, ut VII, 174, et _serenato_ mox v. 181.
Nota est solennis precum formula, _volens propitius_, vel ex Liv. I,
16; VII, 26; XXIV, 21, 38; Cf. Burm. ad Val. Fl. II, 324, et Heyne
ad Virg. Ge. II, 41. Stolida autem Flaminii ferocia, qui, omnibus ad
perniciem jam profligatis et perditis, ne spoliorum quidem opimorum
spem abjicit.
169. _alia dextra_, sc. quam tua. Qui Orphitum de equi nomine
adcipiunt, supplent, quam mea.
165. _hirtas jubas_ volebat N. Heins. qui _atris jubis_ militem
Romanum fuisse usum non putabat, quod ater color esset ominosus.
Possis et _albas_, _altas_, vel _rubras_ tentare. _Afro
Bellatore_, h.e. Hannibale, ex c. Tell. recepit Lefeb. cui lect.
versus 167, 169, magnam probabilitatis speciem conciliant; vid.
not.
166. _tubas_ Basil., Nutii Antuerp. et al. operarum errore, ut VI,
8, et IX, 505; _En_ pro _Est_ tacite dedit Lefeb.
167. _Est, ait, o certare tuum_ corrig. N. Heins.
Hinc prævectus equo, postquam inter prælia notam 170
Adcepit vocem; «Procul hinc te Martius, inquit,
Murrane, ostendit clamor, videoque furentem
Jam Tyria te cæde: venit laus quanta! sed, oro,
Hæc angusta loci ferro patefacta relaxa.»
171. _Martius clamor_, quo milites ad virtutem incendis.
174. Angustias et fauces, cæsis hostibus, _relaxa_, aperias; cf.
v. 269, et VI, 319.
170. _prævectus_, ante suos vectus, in scriptis, ut VII, 117; IX,
572; conf. Heins. ad Claud. R. P. II, 122, et ad Virg. Æn. VII,
166; _profectus_ Med. Vulgo _provectus_.
171. _vocem procul, Hic_ malebat N. Heins. ne τὸ _hinc_ inconcinne
repetatur.
Tum Soracte satum, præstantem corpore et armis, 175
Æquanum noscens, patrio cui ritus in arvo,
Quum pius Arcitenens adcensis gaudet acervis,
Exta ter innocuos lætum portare per ignes:
175 sq. Totum hunc locum poeta concinnavit ex Virg. Æ. XI, 785 sq.
ubi vid. Heyne. Conf. ad II, 150. Hæc sacra non Apollini, sed Deæ
Feroniæ fieri docet Strabo V, pag. 226 (al. 156). Sacerdotes autem
sæpius pugnantibus interesse, monui ad II, 149.
[“II, 149” recte 150]
--_Soracte_, seu _Sorax_ (_Monte di S. Silvestro_, seu _Tresto_),
mons Etruriæ in Faliscis, Apollini sacer. Conf. Ind. et Hor. Od. I,
ix, 2.
177. _pius Arcitenens_, τοξοφόρος, ut ap. Virg. Æn. III, 75, ubi
tamen _pius_ alio verborum contextu dicitur, quem Silius forte non
respexit. Cellar. explicat _pium_ in matrem Latonam, quod Pythonem,
ad eam persequendam a Junone immissum, occiderit.
178. «Sacrificio annuo, quod fit ad montem Soractem Apollini, super
ambustam ligni struem ambulantes non aduruntur,» Plin. VII, 2; qui
locus class. est. Conf. Eckhard de ritu antiq. per ignes et carbones
candentes incedendi, in _Magazin für Philologen_, T. II, p. 36...
48; _Brem._ 1797.
«Sic in Apollinea semper vestigia pruna
Inviolata teras, victorque vaporis ad aras 180
Dona serenato referas solennia Phœbo;
Concipe, ait, dignum factis, Æquane, furorem
Vulneribusque tuis: socio te cædis et iræ
Non ego Marmaridum mediam penetrare phalangem
Cinyphiæque globos dubitarim inrumpere turmæ.» 185
179. _Sic_, ut οὕτως, solennis obtestandi formula, de qua vid. ad
II, 301, in V.L. et Jani ad Hor. Od. I, iii, pr. ubi æque ac h.l.
preces votis postponuntur. Nam vulgaris ratio fuisset: _Æquanum
noscens--ait, Concipe furorem--sic_ h.e. ea conditione vicissim
opto, ut _teras_, etc.
--_teras vestigia_, ut _premere vestigia_, ap. Virg. Æn. XI, 788, de
lento incessu, ubi ex Silio et MSS. _victores_ pro _cultores_ reponi
jubet Lefeb. frustra.
180. _victor vaporis_, ne quidem prunarum adflatum sentias; Dausq.
Sed _vapor_, ut apud Virgilii Æneid. lib. V, 683, 698. Mens autem
Silii et Maronis, D. Heins. monente, est, sic sacer semper et
inviolatus sacerdos maneas: experimentum enim, quo sacerdotes a
profanis, pios ab impiis distinguebant, erat ignis, cui salvi si
insistebant, puri erant et a noxa alieni. Ita Heins. coll. Sophocl.
Antig. 269, et aliis. Sed vid. Intpp. ad Virg. l.l.
181. _serenato_, placato, benevolo, ut γαληνιόων, ap. Orph.
D. Heins.
185. _Cinyphiæ_, vid. ad II, 60; III, 275. Dausq. conf. Hom. Iliad.
κ, 246.
181. Vulgo post _Phœbo_ punctum ponitur, quod male retinuit Lefeb.
cujus tamen parenthesin expressi, ut sententia loci magis in
oculos incurrat.
182. _fatis, A., f. Numinibusque tuis_ ingeniose conj. N. Heins.
et _fatis... Muneribusque_ Burm. quem secutus est Lefeb. ut ad
vatum furorem adludatur, et _fatis_ sit pro _effatis_, quod tamen
exemplis adductis nemini facile persuadebit. Equidem vulgatam
scripturam non omnino spreverim: nam, ut alia taceam, Æquanus vir
fortis esse, et forte, in bellis adversus Boios, vel alios hostes
gestis, specimina virtutis dare potuit, etsi Silius rerum ab eo
gestarum haud meminit. Videtur autem omnino ficta esse persona, ut
Murranus et tot alii, qui non minus fortes finguntur more poetæ,
qui hominem, nominum rerumque varietate lectores delectare studet.
Ceterum vulgatæ non obstat, quod sacerdos fuit; vid. not.
185. _pugnæ_ R. 3.
Nec jam ultra monitus et verba morantia Martem
Ferre valet, longo Æneadis quod flebitur ævo.
Increpuere simul feralia classica signum,
Ac tuba terrificis fregit stridoribus auras.
188 sq. Cf. Liv. XXII, 4, et Polyb. III, 84.
--_Increpuere_, etc., ut ap. Virg. Æn. IX, 503.
189. _Ac_, non _At_, scripti et Parm.
Heu dolor, heu lacrimæ, nec tot post secula seræ! 190
Horresco ut pendente malo, ceu ductor ad arma
Exciret Tyrius: latebrosis collibus Astur,
Et Libys, et torta Baliaris sævus habena
Erumpunt, multusque Maces, Garamasque, Nomasque:
191. _Horresco referens_, ut ap. Virg. Æn. II, 204, ac si nunc malum
illud nobis inpenderet, et Hannibal suos contra nos duceret, Cellar.
Poeta paucis quidem, quibus dolor uti solet, verbis, sed gravibus
deplerat tristem sortem tot civium, qui consulis temeritate pereunt.
193. _torta habena_, ut _verbere torto_, ap. Virg. Ge. III, 106, et
Tibull. I, vi, 46; ix, 22; cf. Ind. et ad I, 315.
[“I, 315” recte I, 305?]
190. _post prælia_ R. 2; _secula longæ_ Tell.
191. _Ut pendente malo horresco_ R. 2; _Horresco impendente m._
conj. N. Heins. Lenior forte oratio procedit, si refinxeris:
_Horresco ut p. m._ vel _impendente malo. Quum ductor_, etc.
192. _Exciret_ Col. et Ox. quod multis exemplis, quibus non opus
est, vindicant N. Heins. et Drak. Vulgo _Excitet_, media, ut in
_exitus_, producta, judice Dausq. qui et _Excieat_, vel _Excutiat_
substitui posse censebat; _Excitet hic Tyrius_ Parm. et Med. ut
metro consulatur; _Excipiet_ Nut.
Tum, quo non alius venalem in prælia dextram 195
Ocior adtulerit conductaque bella probarit,
Cantaber, et galeæ contemto tegmine Vasco.
Hinc pariter rupes, lacus hinc, hinc arma, simulque
Consona vox urget, signum clamore vicissim
Per colles Tyria circumfundente corona. 200
195. De Cantabris, bellicosissima natione, cf. ad III, 326 seq.
--_venalem_, etc. Drak. comparat XV, 502 sq.
196. _conducta bella_; propr. milites mercede conducuntur.
197. _galeæ contemto tegmine Vasco_, conf. ad III, 358.
198 sq. Cf. Liv. XXII, 4, et ad v. 38 seq.
--_arma_, armati in castris, quæ Hannibal in patentiore campo inter
montes et lacum posuerat.
--_simulque Consona vox_, militum levis armaturæ, qui _per colles_,
in monte, de quo jam undique decurrunt, _signum_, scilicet signa,
exercitum Romanorum (unde _signis_ forte legendum est)
_circumfundebant_, h.e. circumdabant: nisi forte sensus est, _Tyriam
coronam_, nimirum ipsos Pœnos, in monte circumcirca locatos,
_signum_ invadendi, ab Hannibale datum, _percolles_ cum _clamore
circumfudisse_, h.e. circum cecinisse, ut fere _fundere_ vocem,
preces, sonos, etc.
[199.] _urget_, vid. Heyne ad Tibull. II, i, 79.
--_Arma_ et _consona vox_ explicantur adjectis verbis: _Tyria
corona_, Pœnis, _circumfund._ spargentibus _signum_; arma sua, una
cum _clamore_; Lenz.
199. _signum clangorque vicissim_ corrig. N. Heins. prob. Drakenb.
ut non ad _clamorem_, quem poeta per _consonam vocem_ jam
designarit, sed ad tubas referatur, quae utrimque simul
increpuerint. Conf. vers. 188. Sed quare verborum luxuries ac
variatio in Silio nos offendat? et nonne, illa conj. admissa,
inter verba _signum et clangor_ nihil differret, adeoque hæc
lectio non minus langueret? Lenior forte medicina foret
_clangore_, vel potius _signum_ Hannibalis _clamorque_ Pœnorum
_vicissim_ tanquam vox consona urget, _Tyria corona
circumfundente_ Romanos. Nec tamen video, cur non feramus τὸ
_clamore_, quum Silius verba _signum clamore... corona_ ad
_consonam vocem_ explicandam adjecisse videri possit, modo comma
post _vicissim_ deleatur, ut _circumfundente_ ad signum spectet:
etsi forte præstiterit _circumlatrante_, vel _circumvolvente_, vel
_circumstridente_: nisi malis _signum... circumvellente_. Pro
vulgata etiam pugnat Lefeb. et τὸ _clangorque_ ineptum putat.
Avertere Dei vultus, fatoque dederunt
Majori non sponte locum: stupet ipse tyranni
Fortunam Libyci Mavors; disjectaque crinem
Inlacrimat Venus; et Delum pervectus Apollo
Tristem mærenti solatur pectine luctum. 205
Sola, Apennini residens in vertice, diras
Exspectat cædes inmiti pectore Juno.
201. Ipsi dii, crudeli Junone excepta, sortem Romanorum, necessitate
fatorum, quam solvere quidem et rescindere cupiunt, nec tamen
possunt, constitutam lugent, et a spectaculo tam lugubri oculos
avertunt. Non poterat fortius exprimi adfectus doloris, cui poeta
ipse jam v. 75 et 189, indulserat.
--_fato Majori_ cesserunt, vid. v. 75.
204. _Inlacrimat Venus_, ut apud Virg. Æneid. lib. I, 228, et
Apollo, doloris leniendi causa, procul a tristi pugnæ loco, lyram
plectro pulsat. Utraque pictura dulcissima et miserationis plena!
Conf. ad II, 476.
206. Conf. Virg. Æn. XII, 134 sq., et Heyne Exc. ad Æn. IX, 638.
207. _Exspectat cædes_ tanquam rem desiderabilem et exoptatam, Drak.
recte, ut VIII, 5; Liv. XXVIII, 27 (ubi vid. Gronov.); Terent.
Adelph. V, 4, 20, et al. Pro adspectat (ut ap. Stat. Silv. V, ii,
23, et Petron. 17, ubi vid. Burm.), vel potius pro _espectat_, h.e.
spectando e vertice præstolatur, positum existimat Lefeb. qui
præterea Junoni comparat Ἐριν Hom. Iliad. λ, 73 sq.
202. _stupet_ Col. probb. N. Heins. et Drak. idque recepi cum
Lefeb. Præclare Mars ipse tam admiratione Hannibalis, quam metu et
dolore, ob calamitatem Romanis, quorum pater est, inpendentem,
defixus et adtonitus quasi torpere dicitur; _Stupet fortunam_ ut
ap. Virg. Æn. II, 31. et, quos Drak. laudat, Val. Flac. V, 96;
Stat. Th. IV, 448; VIII, 150, et Petron. c, 29; ubi vid. Burm.
Vulgo _timet_.
206. _diras_, non _duras_, Colon.
207. _Adspectat_ conj. Casaub. ad marg. ed. Gryph. quæ in
biblioth. Lugd. servatur. Sic Virgil. Æneid. lib. X, v. 4, et XII,
136; _Despectat_ corrig. N. Heins. h.l. ut VI, 185, et VII, 421;
Possis et _Inspectat_ legere, ut εἰσορόων ap. Hom. Iliad. θ, 52,
et λ, 82. Sed vid. not. _immiti_ Col. Vulgg. _inimico_, non minus
bene.
Primæ Picentum, rupto ceu turbine fusa
Agmina et Hannibalem ruere ut videre, cohortes
Invadunt ultro, et pœnas pro morte futura, 210
Turbato victore, petunt adcensa juventus;
Et, velut erepto metuendi libera cælo,
Manibus ipsa suis præsumta piacula mittit.
208. _Picentum_, cf. VIII, 424 sq.
--_rupto turbine_, ut ap. Virg. Æn. II, 416.
--_fusa_, effusa e montibus, _ruere_.
211. _turbato victore_, turbando victorem, impetu in hostes facto;
Lenz.
212. _metuendi libera_, h.e. a metu libera, vid. ad II, 441, in V.L.
et Burm. ad Ovid. Her. I, 80.
--_erepto cælo_, cæli lumine, luce, vita et ejus spe.
213. _ipsa mittit piacula_, inferias, _præsumta_, ante mortem suam
(cf. VI, 300, et ad IV, 802, in V.L.) _Manibus suis_; et _pœnas
petunt pro morte futura_, quam cæsis hostibus in antecessum ulcisci
conantur.
211. _ductore_ Med.
212. _Et_, ut mox _Manibus ipsa suis_ et _mittit_ scripti cum
priscis edd. Recte: nam _manes_ h.l. intell., quod et vidit Dausq.
Vulgo sic editum: _At velut e. m. l.c. Ipsa suis manibus p. p.
mittens, Inferias mactat bellis accensa juventus. Primæ
Picentum... Turbato v. petunt, Martemtque reposcunt. Funditur
unanimo_, etc. Sed meliorem verborum ordinem ex c. Oxon. et Put.
restituere N. Heins. et Gronov. Obss. IV, 17. Verba _Inferias
mactat b. a. i._ sunt laciniæ, a Nicandro adsutæ.
Funditur unanimo nisu et concordibus ausis
Pilorum in Pœnos nimbus, fixosque repulsi 215
Submittunt clipeos curvato pondere teli.
Acrius hoc rursum Libys, ut præsentia sævi
Exstimulat ducis, hortantes se quisque vicissim
Incumbunt, pressoque inpellunt pectore pectus.
215. _Pilorum nimbus_, vid. ad I, 311, et IV, 552.
--_repulsi_, Pœni.
--_clipeos fixos_, transfixos telis curvatis et magni ponderis vix
sustinere possunt. Cf. V.L.
217... 219. _Libys incumbunt_, nituntur, vel inruunt; vid. Ind. et
ad III, 288, in V.L.
219. _pressoque_, etc. Cf. ad IV, 352.
215. _fixoque_ Put. Mox _curvato_, non _curvati_, scripti et antt.
edd. _fixoque r. S. c. curvatos p. t._ conj. N. Heins. Sed
hastilia, cuspidibus clipeo infixis, non clipei curvantur.
217. _ut_ h.e. postquam, pro _et_, ex emend. Dausq. et N. Heins.
recepit Drak. Forte τὸ _et_ ferri potest, si verba _et
præsentia ... ducis_ παρενθετῶς sumseris.
--_Libyes (præsentia s. E. d.) hortantes_, etc. edidit Lefeb., ne
admonitis quidem lectoribus: sed ob similem locum Virg. Æn. IX,
73, arridere potest.
220. _fluidamque e sanguine m._ ut ap. Virg. Æn. IX, 651; emend.
N. Heins. cf. Bentl. ad Horat. Epod. XVI, 33; _ac fœdam_, vel
_atramque a s. m._ tentabat Burm. _furvam_ satis confidenter, etsi
non male, scripsit Lefeb. de quo voc. copiose ct docte egit Heins.
ad Ovid. Met. III, 273; cf. ad I, 119. Possis et _fulvam_ (ut
_fulva nubes_ et _caligo_ ap. Lucret. VI, 460; Virg. Æn. XII, 792,
et Stat. Th. IX, 727) et quot non alia? substituere. Sed omnibus
forte his non opus est; vid. not. ad I, 438.
Ipsa facem quatiens, ac flavam sanguine multo 220
Sparsa comam, medias acies Bellona pererrat.
Stridit Tartarea nigro sub pectore Divæ
Letiferum murmur, feralique horrida cantu
Buccina lymphatas agit in certamina mentes.
220. Locus class. de figura Bellonæ. Cf. ad IV, 440; Hom. Iliad. ε,
592, inpr. Quint. Smyrn. lib. VIII, (ap. Barth. ad Stat. Th. VII,
73) et Stat. Th. IV, 5 sq., ubi et _facem_ hastamque in signum belli
quatit.
221. _acies pererrat_, ut ap. Virg. Æn. X, 761, «Tisiphone media
inter millia sævit.»
222. _Tartareæ Divæ_, quæ in Tartaro sedem habet. Drak. coll. Claud.
in Eutrop. II, 144, (_quid dudum inflare moraris Tartaream, Bellona,
tubam_) et Petron. c. 124, ubi vid. Burm. De _tuba_ Bellonæ, vid.
Intpp. ad Val. Fl. III, 61.
His iras adversa fovent, crudusque ruente 225
Fortuna stimulus spem projecisse salutis:
Hos dexter Deus, et læto Victoria vultu
Adridens acuit, Martisque favore fruuntur.
225. _His_, Romanis.
--_iras fovent_, adcendunt, vid. ad III, 505.
--_crudus_, acer, seu acerbus iis _stimulus_ erat desperatio. Cf. ad
I, 405, et IV, 35.
226. _projicere spem_, _vitam_, _animam_, etc., tanquam rem nullius
pretii, pro nihilo habere, spernere, ut _abjicere vitam_, ap. Cic.
Att. III, 19, pr. et Gr. ἀπορῥίπτειν κίνδυνον, παραβάλλειν ἑαυτὸν,
et ap. Plut. προΐεσθαι τὸν ἑαυτοῦ βίον. Cf. ad I, 225; Drak. ad X,
42, et Intpp. ad Virg. Æn. VI, 436.
227. _Hos_, Pœnos.
--_Deus dexter_, propitius, vid. Ind.
225. _monent_ corrig. Burm. quod merito rejecit Schmid. quum iras
jam gesserint, quæ itaque non erant movendæ, sed potius _fovendæ_,
h.e. augendæ.
Abreptus pulchro cædum Lateranus amore,
Dum sequitur dextram, in medios penetraverat hostes. 230
Quem postquam florens æquali Lentulus ævo
Conspexit, nimium pugnæ, nimiumque cruoris,
Infestas inter non æquo Marte catervas
Fata inritantem, nisu se concitat acri;
229. _Abreptus_, ut _oblitus suî dulcedine cædum_ IV, 422, et
_auferri_ alias dicitur. Conf. Drak. et quos laudat Gronov. ad Liv.
XXXV, 11; Heins. ad Ovid. Her. XV, 140, et ad Claud. Cons. Olybr. et
Prob. v. 153.
230. _sequitur dextram_, faustis cædibus instat, Barth. Adv. V, 15.
232. _nimium_, nimis cupidum.
233. _non æquo Marte_, non parem hostibus, quia solus inruerat.
234. _Fata inritantem_, temere in discrimen se inferentem, vid. ad
I, 268 et IV, 731.
229. _Abreptus_ Col. et quædam edd. antt. _Abrectus_ Marsi ed.
_Arrectus_ Put. R. 3; Med. prob. Dausq. qui et mox _dextra_
legendum, vel post _sequitur_ distinguendum putabat. Vulgo
_Arreptus_.
Inmitemque Bagam, qui jam vicina serebat 235
Vulnera pugnantis tergo, velocior hasta
Occupat, et socium duris se casibus addit.
Tunc alacres arma adglomerant, geminaque corusci
Fronte micant; paribus fulgent capita ardua cristis.
237. _Occupat_, φθάνει πλήξας, ut ap. Virg. Æneid. lib. IX, 770; X,
699.
235. _Bogam_ Put. Parm. Med. Alius _Bagas_ sup. II, 111, et
_Bogus_ mox v. 403, memoratur; Draken. _serebat_ scripti et R. 2;
cf. ad I, 394; _Vulnera_ de telis intelligit Lefeb. de quo vid. ad
I, 397. Vulgatum _ferebat_ non modo Dausq. et Cell., sed, nisi
scripti libri repugnarent, etiam Drak. præferendum videbatur, qui
bene monet, _seri_ vulnera, vel tela, si passim et in diversos
hostes mittantur, hic autem Bagan unius Laterani _tergo vicina
ferre vulnera_; vid. ad III, 365.
236. _velociter_ alii.
238. _inglomerant_ ex R. 3; coll. Stat. Th. I, 350, recepit Lefeb.
cui tamen lectio c. Put. _glomerant_ verissima videtur, ut
posterior syllaba voc. _arma_ propter seq. _gl._ longa sit;
_coruscis_ Col. et Ox. _geminique corusca_ mavult Lefeb.
239. _fulget_ Col.
Actus in adversos casu (namque obvia ferre 240
Arma quis auderet, nisi quem Deus ima colentum
Damnasset Stygiæ nocti?) præfracta gerebat
Syrticus excelso decurrens robora monte;
Et quatiens acer nodosi pondera rami,
Flagrabat geminæ nequidquam cædis amore. 245
240. _adversos_, Lateranum et Lentulum.
242. _Stygiæ nocti_, conf. ad II, 574, et Heins. ad Ovidii
Metamorph. III, 695.
245. _geminæ_, Laterani et Lentuli.
242. _perfracta_ Put. et priscæ edd. ante Basil. Marsum in notis
_præfracta_ legere, sed male dura et inflexibilia exponere monet
Drak., quum potius sint robora parte superiori fracta, ut ap.
Ovid. Metam. XII, 360; _regebat_ Put. Parm. Med.
«Non hic Ægates, infidaque litora nautis,
O juvenes, motumque novis sine Marte procellis
Fortunam bello pelagus dabit: æquoris olim
Victores, media sit qualis discite terra
Bellator Libys, et meliori cedite regno.» 250
246 sq. Non ut olim in mari, nunc in campo victores eritis.
250. _meliori regno_, nobiliori victoriæ Pœnorum, quam Romanorum
apud Ægates; Cl. Ernesti. Cf. V.L.
250. _cedite cunctis_ Col. _regnis_ Ox. Male, etsi nec vulgata
satis placet. Suspicor potius, τὸ _regno_ ex interpolat. ortum et
ex vestigiis veterrimi cod. reponendum esse: _meliori_ (mihi uni,
sed fortiori viribusque superiori) _cedite juncti_, vos ambo; quod
melius cum anteced. cohæret.
Ac simul infesto Lateranum pondere truncæ
Arboris urgebat, jungens convicia pugnæ.
Lentulus huic frendens ira: «Trasymenus in altos
Adscendet citius colles, quam sanguine roret
Iste pio ramus.» Subsidensque ilia nisu 255
Conantis suspensa fodit: tum fervidus atro
Pulmone exundat per hiantia viscera sanguis.
253. Sic passim ἀδύνατον exprimitur in omnibus fere linguis; Drak.
laudat Ovid. Her. V, 29, et Trist. I, vii, 1 sq.; Prop. II, xii, 33
sq.; III, xvii, 5 sq.; Sen. Phœniss. 85 sq., et Claud. in Eutrop. I,
350 sq.; Cf. Cerda ad Virg. Ecl. I, 60; VIII, 27; Burm. ad Lotich.
II, xv, 45; IV, i, 23; Jani ad Hor. Od. I, xxix, 10; xxxiii, 7, et
Intpp. ad Theocr. I, 132 sq. Shakesp. in Romeo, _then shall water be
turned in fire_.
254. _sanguine pio_, gravius quam nostro, ut innuantur Romani, pium
bellum gerentes, et fide ac religione superiores Pœnis inpiis,
perfidis, fœdifragis.
255. _Subsidens_, ὑφιζάνων, _fodit ilia_, corpus Syrtici, _conantis_
arborem in Lateranum conjicere, unde _suspensa ilia_, h.e.
prominentia, vel tenta, ut ap. Virg. Georgic. III, 507, «imaque
longo Ilia singultu tendunt.»
251. _pondere_ Col. Put. Tell. R. 2; Med. probb. Modio, Cell. et
Lefeb. Vulgatum _vulnere_, quia _pondera rami_ (sed interpositis
demum sex versibus), præcessere, retinuerunt Dausq. N. Heins. et
Drak. qui _vulnus_ de telo accipiunt, ut I, 397, ubi vid. not. Hæc
ratio merito dura videbatur Burm. qui _verbere_ scribendum
censebat.
255. _subsidensque_, non _subsidens_, Col.
Nec minus adcensis in mutua funera dextris
Parte alia campi sævit furor. Altus Iertes
Obtruncat Nerium; Rullo ditissimus arvi 260
Obcumbis, generose Volunx; nec clausa repostis
Pondera thesauris, patrio nec regia quondam
Præfulgens ebore, et possessa mapalia soli
Profuerunt. Quid rapta juvant? quid gentibus auri
Numquam exstincta sitis? modo quem Fortuna fovendo 265
Congestis opibus donisque refersit opimis,
Nudum Tartarea portabit navita cymba.
259. _Parte alia campi_, apud Romanos.
260, 261. _Rullo Obcumbis_, ab eo interficeris; vid. Burm. ad Val.
Fl. VI, 286.
--Ad opes Volusii ap. Tac. Ann. XIV, 56, adludi putabat Lips. ad
l.c. Drak. autem, quia _Volunx_ h.l. Afer est, ad Bocchi Maurorum
regis filium, qui _Volux_ vocatur Sallust. b. Jug. c. 105 sq., unde,
vel ibi _Volunx_, vel h.l. _Volux_ dicendus sit.
262. _patrio_, Africano.
264 seq. Ita sæpius philosophatur Horatius, v.c. Od. I, iv, 7, 9;
II, iii, 11, 14; Cf. XIII, 777, ubi Drak. comparat Prop. III, iii,
35; Claud. R. Pros. II, 300 sq.; Auson. Epigr. 54, ubi vid. Vinct.
266. _Congerere opes_ de avaris proprie dici notum est, vid. Drak.
267. _Nudum_ opibus. Conf. simil. loc. Tibull. III, iii, 10 sq.
259. _Iërtes_, non _Hiertes_, Col. _Hiantem_, Nut.
260. _arvi_ Colon. unde recepi, etsi vulgatum _agri_ eundem præbet
sensum et exemplis citra necessitatem confirmatur a Draken.
261. _Volux_ tacite et libris non addicentibus edidit Lefeb. vid.
not.
264. _Profuerunt_ Col. et Ox. quod jam conjecerat Dausq. nec
obstat metrum. Conf. loca a Drak. adscripta, X, 61; XIII, 304;
XIV, 46; XV, 280; XVI, 698; Virg. Ecl. IV, 61; et quæ addit Heins.
ad Val. Fl. IV, 432; ad Claud. laud. Stil. I, 372; ad Ovid. Epist.
II, 141; VII, 166, et Met. IV, 225; X, 55. Vulgo _Profuerint_. Mox
_parta juvant? quid habentibus_, h.e. divitibus, vel _mentibus_
suspic. N. Heins. Sed _rapta_ majori cum vi dictum, et _gentes_
poetis vocantur homines, ut Horat. Od. I, iii, 28; II, xiii, 20.
267. _portabit_ Put. probb. N. Heins. Draken. et Lefeb. Vulgatum
tamen _portavit_ non prorsus ineptum videtur.
Juxta bellator juvenilibus Appius ausis
Pandebat campum cæde; atque, ubi plurima virtus,
Nullique adspirare vigor, decus inde petebat. 270
269. _Pandebat campum_, viam patefaciebat, ut _laxare campum ferro_
VI, 319; _laxare cuneos_ IX, 364; _angusta relaxare_ V, 174. Sic et
_limitem agere_ IX, 379. Cf. ad IV, 462.
--_ubi plurima virtus_, ubi maximus fortissimorum virorum numerus
erat.
270. _nullique adspirare vigor_, h.e. _nec cuiquam propius adcedere
virtus_, ut utar verbis Virg. Æn. X, 712. Sic _adspirare_ passim
occurrit, v.c. inf. v. 442, et ap. Cic. Sull. 18; Pis. 5, et Tusc.
Qu. V, 5.
268. Poeta forte _juvenalibus_; scripsit; vid. ad II, 312.
Obvius huic Atlas, Atlas a litore Ibero,
Nequidquam extremæ longinquus cultor arenæ
Inpetit os hasta; leviterque e corpore summo
Degustat cuspis generosum extrema cruorem.
273. _leviterque e corpore summo_ (capite, ob v. 277.)
274. _Degustat_, ἀκρότατον δ᾽ ἄρ᾽ ὀϊστὸς ἐπέγραψε χρόα φωτὸς Hom.
Iliad. δ, 139; η, 187; λ, 388; ν, 553: _umbonem detersit ictu_ inf.
v. 297; _parce perstrinxit corpus_ XV, 760; _parco summum violasset
vulnere corpus_ XVI, 111; cf. IV, 119; 350 (ubi vid. not.); IX, 523;
Virg. Æneid. X, 344, 478, et inprimis XII, 376, ubi videndus omnino
Heyne. Similiter γεύεσθαι, apud Homerum, Iliad. υ, 258; _bibere_
inf. VI, 293; (ubi Drak. laudat XV, 632; Virg. Æn. XI, 804, et
Anthol. I, 22; Epigr. I, et 4: ἀσπὶς et βέλος αἷμ᾽ ἔπιεν) _libare_
et _delibare_ h.e. leviter perstringere inf. IX, 523, ubi Drak.
citat Stat. Th. V, 587; VIII, 527; Iscan. b. Troj. V, 322; VI, 311,
337, et al. Hinc _exsatiare enses cruore_ VII, 535; _satiata
sanguinis hasta_ IV, 435; _sitit hasta cruorem_ XII, 264; βέλη
λιλαιόμενα χροὸς ἆσαι Homer. Iliad. ο, 317; ἐγχείη ἱεμένη χροὸς
ἄμμεναι ἀνδρομέοιο Iliad. φ, 70.
271. _Atlas a. l. I._ quatuor scripti (nisi quod _Athlans_ in
Oxon. est), et R. 2; vid. quos Drak. laudat, Prop. IV, vi, 37;
Val. Fl. I, 365; Liv. XXXI, 23; Intpp. ad Petron. c. 38; conf.
sup. ad I, 431; _Atlas a sanguine I._ R. 3, Parm. Med. Vulgo _a
sanguine clarus I._
274. Vox _extrema_, h.e. extrema parte, aptissima quidem et
genuina videtur, sed, quia modo præcessit, minus placet. An leg.
_externa_, ut ap. Val. Fl. VII, 422?
Intonuere minæ, violentaque lumina flammis 275
Exarsere novis: furit et diffulminat omnem
Obstantum turbam; at clausum sub casside vulnus
Martia commendat mananti sanguine membra.
275. _lumina flammis exarsere_, conf. ad I, 126, et Heyne ad Virg.
Æn. VI, 300 (in V.L.), et XII, 101, 102.
276. _diffulminat_, dissipat et contundit, instar fulminis; vocab. a
poeta effictum.
278. _commendat_, ornat sanguis membra, pulchriora facit, Mars. 279
sq. Similis locus Hom. Iliad. γ, 30... 37, ubi Paris, conspecto
Menelao, _in sociis se condit_, ἀψ ἑτάρων εἰς ἔθνος ἐχάζετο, et
αὖθις καθ᾽ ὅμιλον ἔδυ Τρώων. Cf. et. Iliad. π, 813, et ε, 596 sq.,
ubi Diomedes Hectorem ἰδών ῥίγησε καὶ ἀνεχάζετο. Comparationes,
quibus poeta utitur, passim reperias.
277. _turbam_ scripti et priscæ edd. ante Marsum, qui primus
_turmam_ habet, quod ne Dausq. quidem placuit; _at_ Col. _ac_
reliqui scripti et edd. antt. Vulgo _et_, quod prorsus omisit
Cell. sed servavit Lefeb.
Tum vero adspiceres pavitantem, et condere semet
Nitentem sociis juvenem; ceu tigride cerva 280
Hyrcana quum pressa tremit; vel territa pennas
Conligit accipitrem cernens in nube columba;
Aut dumis subit, albenti si sensit in æthra
Librantem nisus aquilam, lepus ore citato.
Ense ferit tum colla viri, dextramque micantem 285
Demetit, ac mutat successu sævior hostem.
281, 282. _Hyrcana_ ornat, ut ap. Virg. Æn. IV, 367.
--Conf. Hom. Iliad. φ, 493 sq.
--_pressa_, vid. varias lectiones.
--_pennas colligit_, forte alas, ad volatum jam expansas, contrahit,
in columbarium recedit et volatum cohibet, ut fere _colligere
gradum_ VI, 399; VII, 695, nisi potius poeta expressit Maroniana,
_Radit iter liquidum, celeres neque commovet alas_, Æn. lib. V, 217,
ubi videndi sunt interpretes.
--_territa pennas Colligit_, ut πτώσσειν, vel πτήσσειν et
ὑποπτήσσειν de avibus animalibusque, quæ frigoris, vel metus causa
pennas et membra contrahunt. Conf. Kœppen ad Hom. Iliad. β, 312; δ,
476; ε, 634, et _Ephemerid. Goetting. a._ 1795, p. 84.
285. _micantem_, jactantem, quatientem, Schmid. Sed vid. ad IV, 211.
286. _mutat hostem_, uno dimisso alium adoritur, ut VI, 238; Conf.
Burm. ad Val. Fl. VI, 614; Heins. ad eund. VII, 587, et ad Ovid.
Met. XIII, 937.
279. _adspiceres_ Col. et R. 2; conf. loca, a Drak. citata, VI,
684; XVI, 501; Virg. Æn. VIII, 650; Ovid. Met. VI, 23; Stat. Th.
V, 596; Claud. in Rufin. II, 176; Petron. c. 7; ubi vid. Intpp.
Vulgg. _adspiciens_; Male! _credere_ emend. N. Heins. vel mox _in
sociis_, quod Drak. recepit. Sed τὸ _in_ centies omittitur a
poetis in formis loquendi _condere se silvis_, _aquis_, _umbris_,
_terra_, etc.
281. _prensa_ R. 3, Parm. Mediol. Sed notionem _premendi_, hoc est
urgendi, instandi, persequendi, aptiorem hoc loco esse, quam
_prehendendi_, vel capiendi, docet Drak. Mox _pennis Remigat_
quondam in mentem mihi veniebat.
283. _dumis_ scripti et (si Mediol. exceperis, in qua vitiose
_divini_ scriptum) omnes edd. antt. ante Basil. in qua primum
_dumos_ exstat. Utrumque recte dici exemplis evincunt Drak. ad
h.l. et Heins. ad Ovid. Met. XIII, 611. Sed _dumis_ per se doctius
est; vid. Heyne ad Virg. Æn. VII, 161.
284. _nisus_ scripti, prob. Draken. quum _librare visus_ sit
undique circumspicere, at _librare nisus_ intentius et omni nisu
volare. Nam _librari_ propr. dicitur hasta, quæ impetus augendi
causa libratur et vibratur: unde ad volatum avium traducitur; vid.
not. ad I, 317. Sed vulgata lect. _visus_ non prorsus contemnenda
propter locum Homeri, qui Silio ante oculos fuisse videtur, Iliad.
ρ, 674 seqq. Πάντοσε παπταίνων, ὥστ’ αἰετὸς, ὅν ῥά τε φασὶν
Ὀξύτατον δέρκεσθαι ὑπουρανίων πετεηνῶν, etc. _orbe citato_ corrig.
Barth. Adv. V, 15; quod non displicet N. Heins. et Drak. ita
tamen, ut non ad aquilam referatur, sed ad leporem, per multos
gyros orbesque refugientem. Ego potius olim suspicabar, poetam
scripsisse _ore levato_, quo sensu _sublimi fugere anhelitu_ dixit
Hor. Od. I, xv, 31. Nunc video, eundem sensum vulgatæ tribui a
Lefeb. quod tamen ab usu loquendi abhorret.
Stabat fulgentem portans in bella bipennem
Cinyphius; socerique miser Magonis inire
Optabat pugnam ante oculos, spe laudis, Isalces,
Sidonia tumidus sponsa, vanoque superbus 290
Fœdere promissæ post Dardana prælia tædæ.
Huic inmittit atrox violentas Appius iras,
Conantique gravem fronti librare securim,
Altior insurgens, galeam super exigit ictum:
At fragilis valido conamine solvitur ensis 295
Ære in Cinyphio; nec dispar sortis Isalces
Umbonem incerto detersit futilis ictu.
288. _Cinyphius_, vid. ad II, 60, nisi h.l. et v. 296, simpl. est
Libycus.
290. _vano_, ob inminentem sponsi mortem.
294. _insurgens_, vid. ad I, 400.
295. _solvitur_, confringitur, dissultat, _in ære_ galeæ.
296. _dispar sortis_, vid. Heins. ad Sabini Epist. I, 35.
292. _Atrox_ Col. Parm. Benes. _atras_ Put. Vulgo _ovans_. Non
male!
295. _At_, non _Et_, Col. adsent. Dausq.
297. _detersit_ scripti et antt. edd. probb. N. Heins. et Drak.
qui coll. XIV, 383, interpretatur: perstrinxit vano ictu, quem
Appius super scutum excepit. Recte: nam Isalces _non dispar
sortis_ fuit, h.e. eodem irrito conatu, quo Appius, ictum dedit.
Conf. not. sup. ad v. 273; _detorsit_ Med. Marsi Veneta et
recentt. edd., h.e. repellere conatus, ut gladio nudum latus
hauriret.
Tum quod humo haud umquam valuisset tollere saxum,
Ni vires trux ira daret, contorquet anhelans
Appius, et lapsu resupino in terga cadentem 300
Mole premit scopuli, perfractisque ossibus urguet.
Vidit conjuncto miscens certamina campo
Labentem socer; et lacrimæ sub casside fusæ
Cum gemitu; rapidusque ruit: data fœdera nuper
Adcendunt animos exspectatique nepotes. 305
298 sq. Comparant Virg. Æn. XII, 896 sq., ubi vid. Cerda ct Heyne.
302. _conjuncto_, propinquo, vicino; vid. Gronov. ad Liv. XXII, 20,
in gustu ad Stat. Th. VI, 250, et Diatr. ad Stat. c. 43.
303. Femina ita generi jacturam excusatius queritur; Ernesti V.C.
Sed non graviores ob causas heroes passim ap. Hom. lacrimant, et
ipse Hercules apud Virgilium, Æn. X, 465, «... magnumque sub imo
Corde premit gemitum, lacrymasque effudit inanes.»
--_socer_, Mago.
304. _data fœdera_, sponsalia facta.
298. _tollere_, non _vellere_, Col.
299. _contorquet_ et _resupino_ Col. et R. 2. Vulgo _torquebat_,
ut ap. Virg. Aen. XII, 901, et _resupina_.
304. _rata_ conj. N. Heins. h.l. et ad Ovid. Met. II, 757. Sed
recte vulgatam ex VI, 517, firmari posse arbitratur; conf. Heyne
ad Tibull. I, ix, 2.
Jamque aderat, clipeumque viri atque inmania membra
Lustrabat visu; propiorque a fronte coruscæ
Lux galeæ sævas paulum tardaverat iras.
Haud secus, e specula præceps delatus opaca,
Subsidens campo submissos contrahit artus, 310
Quum vicina trucis conspexit cornua tauri,
Quamvis longa fames stimulet, leo; nunc ferus alta
Surgentes cervice toros, nunc torva sub hirta
Lumina miratur fronte; ac jam signa moventem,
Et sparsa pugnas meditantem spectat arena. 315
306... 308. Non male: si coll. v. 268 sq. et 329 sq., reputaveris,
quantus vir Appius fuisse fingatur.
309... 313. Cf. Virg. Æn. X, 454 sq., ubi vid. Heyne.
314, 315. _signa moventem. Et sparsa_, etc. Maroniana Ge. III, 234,
236, et Æn. XII, 106, ubi vid. Heyne.
310. _Subsidet_ Puteol. _Subsidit_ Colon. et Oxon. quod recepit
Lefeb. nec refragatur N. Heins. modo _et_ post _campo_
interponatur, quod probabilius est.
313. _sub irca_ Oxon. unde _hirqua_ suspic. Barth. Adv. V, 15;
quam nugacem correctionem ei in mentem venire potuisse mirabatur
N. Heins.
315. _Et sparsa in pugnas m._, ut inf. XVII, 439, et ap. Virg. Æn.
X, 455, aliquando conjiciebam, et nunc idem N. Heinsio, qui
præterea _exspectat_ scribendum putat, in mentem venisse video.
Exquisitior certe loquendi forma est, quam illustravit Heyne ad
Virg. l.c. et non intellexit Lefeb. qui hunc versum sic male
lacessi existimat.
Hic prior intorquens telum sic Appius infit:
«Si qua tibi pietas, ictum ne desere fœdus;
Et generum comitare, socer.» Per tegmina velox
Tunc ærisque moras lævo stetit hasta lacerto.
316. _infit_, paucis et amaris verbis, ut irati solent et heroes.
318. _generum_ in spe, cum irrisione.
--_tegmina_, ut al. terga boum, corium taurinum, clipeo inductum,
quod multiplex esse solebat, unde βοείας θαμειὰς dixit Hom. Iliad.
μ, 296; σάκος ἑπταβόειον Ajacis, Iliad. η, 220; σάκος τετραθέλυμνον
Teucri Iliad. ο, 479; πέντε σάκεος πτύχες Achillis Iliad. ς, 481.
Cf. Heyne ad Virg. Æn. X, 783 sq.; Drak. ad h.l. Ernesti ad Callim.
H. in Dian. 53, et inpr. Obss. Miscell. T. I, p. 32.
319. _æris moras_, æs clipei, quod hastam morari poterat, ut IX,
218; Virg. Æn. XII, 541,
--«nec clypei mora profuit ærei.» Val. Fl. VI, 97 (ubi vid. Burm.),
al. Drak. qui et recte monet, a Marso perperam _æris moras_ ad
loricam et galeam referri, quum hasta _in lævo lacerto stet_; vid.
ad IV, 387, et I, 479.
316. _Huic_, ut v. 292, conj. N. Heins.
317. _dictum fœdus_, ut _dicere legem_ et similia, emend. Burm.
dubitans. num _ici fœdus_ de sponsalibus recte dicatur. Sed vid.
Heyne ad Tibull. I, v, 7; ut taceam, in filiabus olim consensu et
pacto signato despondendis non minus, quam in nuptiis coemtione,
ἕδνοις vel usu et confarreatione contrahendis, fœdus quoddam
initum fuisse, vel conseq. pro anteced. poni posse, unde Isalces
quoque jam gener vocatur.
319. _Cunta ærisque_ vetus ed. teste N. Heins. unde _Cuncta_, in
quod facile quis incidet, emend. Drakenb. quod recepit Lefeb. ut
telum omnia tegmina, clipeo Magonis inducta, æreamque laminam
tegminibus subtextam perforaverit. A vulgata lect. nimis abeunt
conjecturæ N. Heins. _Suta ærisque moras_, (vid. eum ad Virg. Æn.
X, 313) vel _Per tunicæque moras_, vel denique _Thoracisque m._
Præterea h.l. de clipeo agi, recte monet Drak. cui _Per cratisque
moras_ in mentem venit; _ferrique_ pro _ærisque_ c. Tell. a m.
sec. quod et in textum R. 2, in qua _Tunc æris ferrique moras_
exstat, inrepsit, etsi inepta merito glossa videtur Lefeb. qui
copiose docet, quod vel tironibus notum est, veteribus æs pro
ferro in usu fuisse, ut et hodie Siberiæ et Americæ populis.
At contra non dicta Libys, sed fervidus hastam 320
Perlibrat, magni donum memorabile fratris,
Cæso quam victor sub mœnibus ille Sagunti
Abstulerat Durio, ac spectatæ nobile pugnæ
Germano dederat portare in prælia pignus.
321 sq. Hastam donum Hannibalis (is enim _frater_ est et _victor_)
facit, more poetarum, qui ita heroum arma ornant et commendant. Cf.
XII, 224 sq.; XV, 260, XVI, 459 sq. inpr. Virg. Æn. V, 260 sq.; IX,
359; X, 700, ad quæ loca vid. Heyne.
323. _Durio_, vid. I, 438.
324. _dederat portare_, ut _donat habere_, δῶκε φέρειν, seu φορῆναι,
δωκεν ἄγειν, seu ἔχειν et ἀρέσθαι, ὄπασσε κομίζειν et ὀπάσαιμι
φερέσθαι, ap. Hom. Iliad. ο, 532; φ, 297; ψ, 151, 612; ω, 581, et
al. Virg. Æn. V, 262; IX, 362; X, 701.
Telum ingens, perque arma viri, perque ora, doloris 325
Adjutum nisu, letalem pertulit ictum;
Exsanguesque viri conantis vellere ferrum
In vulnus cecidere manus: jacet æquore nomen
Clarum Mæonio, atque Italæ pars magna ruinæ
Appius: intremuere lacus, corpusque refugit 330
Contractis Trasymenus aquis; telum ore cruento
Exspirans premit, atque admorsæ inmurmurat hastæ.
325, 326. _doloris Adjutum nisu_, conf. ad II, 123.
328, 329. _æquore Mæonio_, campo Etrusco. cf. ad IV, 721.
--_Clarum nomen_, etc. cujusmodi nominibus clarissimorum suæ
superiorisque ætatis virorum carmen suum poeta exornare solet, inpr.
lib. VIII.
--_Italæ pars magna ruinæ_, ut ap. Virg. Æn. X, 737, et inf. VIII,
426; X, 223; Dausq. conf. Virg. Æn. II, 6; VII, 707; X, 427.
330. _Appius_ autem prænomen fuit antiquissimæ et nobilissimæ gentis
Claudiæ, quæ et patricia fuit et plebeia, acerrimaque majestatis
Patrum propugnatrix, quod vel tironibus ex Livio et Sueton. Tib. 1,
2, notum est. Cf. VIII, 412 sq.
--Cf. ad I, 49, et III, 463. Ipsa oratio nimis fere turgida; sed
v. 332, præclare summa adumbratur indignatio et rabies. Similiter
Meges ψυχρὸν ἕλε χαλκὸν οδοῦσιν, ap. Hom. Iliad. ε, 75.
332. _inmurmurat hastæ_, ut _terræ_, ap. Stat. Th. XI, 63; _iræ_
inf. VII, 156; _insibilat ori_ et _membris_ IX, 517; XII, 616.
326. _Admissum_ Put. _Adjunctum_ Med. _pertulit_, non _protulit_,
scripti præter Tell. Cf. cum Drak. Virg. Æn. X, 786; XII, 907.
327. _viro conanti_ malebat N. Heins.
330. _tortusque_ ex c. Tell. recepit Lefeb. coll. v. 625. Non
male!
334. _hastæ_ etiam legi posse notat N. Heins.
336. _cæsi_ Col. cum R. 2, et recentt. edd. _teli_ Oxon. et Put.
cum priscis edd. quod præferunt Dausq. et Scalig. si signiferi
nomen sit, unde _Teli_ dedit Cell.
Nec fati melior Mamercus corpore toto
Exsolvit pœnas, nulli non saucius hosti.
Namque per adversos, qua Lusitana ciebat 335
Pugnas dira manus, raptum cum sanguine cæsi
Signiferi magna vexillum mole ferebat,
Et trepida infelix revocabat signa suorum.
Sed furiata cohors, ausisque adcensa superbis,
Quodcumque ipsa manu gestabat missile, quidquid 340
Præbebat tellus, sparsis vix pervia telis,
Injecit pariter; pluresque in corpore nullo
Invenere locum perfossis ossibus hastæ.
333. _corpore toto_, nullo non corporis membro saucius; Drak. coll.
X, 513.
334. _pœnas_, quarum causa v. 336 sqq. adfertur.
341. _sparsis vix pervia telis_, tantum telorum in terra sparsum
erat, ut vix iri posset; Barth. Adv. V, 15.
341. _pervid_ Ox. quare _pervida_, quæ per tela vix cerni potest,
suspic. Barth. Adv. V, 15, merito propterea vapulans censura
N. Heins. qui conj. _quidquid... sparsi teli_, et mox, _Ingessit
pariter_.
342. _nullum_ omnes libri scripti, teste et prob. Drak. ut non ea
poetæ mens sit, neminem pluribus telis vulneratum esse, quam
Mamercum; sed tot tela in corpore ejus stetisse, ut pluribus locus
non fuerit. Non male! Sed τὸ _nullo_ etiam ferri potest, quod in
c. Col. et Tell. reperiri contendit Lefeb.
343. Modius ex Col. restituit hunc versum, qui reliquis MSS.
priscisque edd. deest, et in cujus vicem in edd. Basil., Colin. et
Dausq. successit alius: _Unius hæserunt Romani militis hastæ_, qui
acumen interpolatoris, lacunam utcumque explere conantis, redolet.
Advolat interea fraterni vulneris ira
Turbatus Libyæ ductor, visoque cruore, 345
Num lateri cuspis, num toto pondere telum
Sedisset, fratremque amens sociosque rogabat.
344. Manifesta imitatio Virgilii, Æneid. lib. X, v. 383... 424, ubi
videndus est Heyne et Excursus IV. Sed non minus Silio ante oculos
fuisse videtur Homer. Iliad. δ, 148... 219, ubi Agamemnon similiter
ad fratris vulnus expavescit, et Menelaus, data fide, illud non
letale esse, metum ejus levat.
347. _fratremque_ scripti et R. 2. Pro vulgata _fremuitque_
perperam stat Dausq.
Utque metum leti procul, et leviora pavore
Cognovit, proprio tectum gestamine præceps
Ex acie rapit, et tutis a turbine pugnæ 350
Constituit castris. Medicas hinc ocius artes,
Et senioris opem Synhali vocat: unguere vulnus
Herbarum hic succis, ferrumque e corpore cantu
Exigere, et somnum tacto misisse chelydro,
Anteibat cunctos: nomenque erat inde per urbes 355
Perque Parætoniæ celebratum litora Syrtis.
348. _leviora pavore_, vulnus levius esse, quam metuebat.
349. _gestamine_, clipeo.
353. Veteres ἰατροὶ, quod notum, sola fere vulnera sanabant, et
quidem _herbarum succis_, φαρμάκοις (Hom. Iliad. δ, 191, 218; ε,
900; λ, 829), et _cantu_, h.e. incantatione (ut sup. III, 301),
ἐπαοιδῇ Hom. Odyss. τ, 457; Pind. Pyth. III, 91.
354. _Exigere_, extrahere et innoxium facere carmine magico; Schmid.
--_somnum tacto misisse chelydro_, cf. ad I, 412.
355. _Anteibat ungere_, ut _Martem regere haud cederet Hannibali_
VI, 307 sq., διαφέρει τὸ φρονεῖν, et alia.
356. _Parætoniæ Syrtis_, vid. ad III, 225.
352. _Synhali_, non _Synali_, Col. ubique.
354. _tacto_ scripti; vid. ad I, 412, et III, 302. Vulgatum _toto_
contradicendi studio tuetur Dausq. _torto_, scilicet in gyros, vel
orbes, corrig. Marsus et D. Heins. _tacito_ Parm. _immisisse_
conj. N. Heins. Sed. vulgata doctior.
Ipse olim antiquo primum Garamanticus Hammon
Scire pater dederat Synhalo, morsusque ferarum,
Telorumque graves ictus sedare medendo.
Atque is deinde suo moriens cælestia dona 360
Monstravit nato, natusque heredis honori
Tramisit patrias artes; quem deinde secutus
Haud levior fama Synhalus, Garamantica sollers
Monstrata augebat studio, multaque vetustum
Hammonis comitem numerabat imagine patrem. 365
357. _Garamanticus Hammon_, confer ad lib. I, vers. 414. Is
Synhalum, hujus Synhali proavum, quoniam in arte medica excelluerat,
ipse eam docuisse fingitur, ut Chiron Machaonem Iliad. δ, vers. 219,
et Apollo lapidem Virgilii, Æneid. lib. XII, 391.
358. _Scire dederat_, vid. ad v. 324.
361. _heredis honori_; claro heredi, ut _virtus Catonis_, _sapientia
Lælii_, etc. (vid. ad IV, 599), vel heredi, in ejus honorem, seu
tanquam munus.
363, 364. _Garamantica Monstrata_, ut supra, _cælestia dona_ et mox
_proavita medicamina_, quorum usum _monstraverant_, vel docuerant
Hammon et proavus.
361. _Monstravit_ scripti, quod testatur N. Heins. sed negat
Lefeb. qui propterea vulgatam _Monstrarat_ revocavit.
363. _Haud melior_ Put. R. 3, Med. _lenior famæ_ suspic. N. Heins.
qui ejusmodi elegantias ubivis sectatur; vid. ad IV, 542; _forma_
Ox. et Put. cum R. 3; et Med.
365. _patrum_ emend. N. Heins vel v. 358, _patri_. Sed auctor
etiam generis, et proprie forsan, _pater_ dicitur.
Tum proavita ferens leni medicamina dextra
Ocius, intortos de more adstrictus amictus,
Mulcebat lympha purgatum sanguine vulnus.
At Mago, exuvias secum, cæsique volutans
Hostis mente necem, fraternas pectore curas 370
Pellebat dictis, et casum laude levabat:
«Parce metu, germane; meis medicamina nulla
Adversis majora feres: jacet Appius hasta
Ad manes pulsus nostra: si vita relinquat,
Sat nobis actum est; sequar hostem lætus ad umbras.» 375
366. ἤπια, vel ὀδυνήφατα φάρμακα πάσσων Iliad. δ, 218; η, 900; λ,
829.
367. _de more_ medicorum, quo expeditiores essent vulneribus
sanandis; Draken. qui laudat Gevart. Lection. Papin. c. 34, et
Gonsal. ad Petron. c. 19. Cf. inpr. Virg. Æn. XII, 400 sq., et ibi
Heyne Exc. IV.
368. Cf. Hom. Iliad. λ, 828, 844, et inf. ad VI, 91.
371. _laude_, vid. ad v. 114.
372. _Parce metu_, ut ap. Virg. Æn. I, 257.
373. _Adversis meis_, mihi in calamitate mea non melius remedium et
solatium adferes morte Appii. Cf. X, 44, 45.
Quæ dum turbatos avertunt æquore campi
Ductores, valloque tenent; ex agmine Pœnum
Cedentem consul tumulo speculatus ab alto,
Atque atram belli castris se condere nubem,
Turbidus extemplo trepidantes milite mæsto 380
Invadit cuneos, subitoque pavore relaxat
Jam rarescentes acies: tum voce feroci
Poscit equum, ac mediæ ruit in certamina vallis.
376 sqq. Similiter Turnus, Ænea saucio ex pugna subducto, plenus
spei in hostes inruit, Æn. XII, 324 sq.
--_æquore campi_, ut Æn. VII, 781.
379. _Atra belli nubes_, Hannibal cum fratre et comitibus, qui nubem
telorum sparserant, vel potius Hannibal solus, ut Μάντιν Οἰκλείδαν
πολέμοιο νέφος dixit Pind. Nem. X, 16, et _fulmina belli_ Virg. Æn.
VI, 843; cf. sup. ad I, 311.
380. _milite mæsto_, vel ad Pœnos (quæ ratio præstat), ob discessum
Hannibalis vulnusque Magonis tristes, vel ad Romanos, propter Appii
mortem mæstos, referri posse, monet Drak. De ira adcipit Lefeb.
coll. Val. Fl. V, 568.
381 sq. _relaxat Jam rarescentes acies_, dissolvit jam minus densos
militum ordines, ut XVII, 427; Cf. Heyne ad Virg. Æn. III, 411.
377. Hunc et seqq. versus Marsus in ed. Veneta a. 1492, inf.
libro VI, intexuit, et lib. VI, vss. 96, 141, huc retraxit, quem
errorem, quales in ed. Dausq. passim deprehendas, primum a se
notatum miratur Lefeb. Ceterum vulgo male post _Pœnum_, non post
_tenent_ distingui monuit N. Heins. qui v. 380, _milite lecto_
conj. ut _multo_ Burm. non improb. Drak.
Sic ubi torrentem crepitanti grandine nimbum
Inlidit terris, molitur Juppiter altas 385
Fulmine nunc Alpes, nunc mixta Ceraunia cælo,
Intremuere simul tellus, et pontus, et æther,
Ipsaque commoto quatiuntur Tartara mundo.
384. Poeta egregie in rem suam convertit, et magis exornavit locum
Virg. Ge. I, 328 sq., ubi vid. Heyne.
--_crepitanti_ in tectis, ut ap. Virg. Ge. I, 449.
385. _moliri_ h.l. est vel simpl. movere, quo sensu centies obvium
est, (vid. ad I, 645) vel jacere, (v.c. monente Drak. _molitus
sagittas_ et _robora_ dixere Ovid. Met. V, 367, et Stat. Th. VI,
539) et hoc exquisite pro ferire, percutere, _nach etwas werfen_, ut
passim βάλλειν, ἀκοντίζειν, et _jaculari_, ut _rubente dextera
sacras jaculatus arces_, ap. Hor. Od. I, ii, 3, quæ verba nostris
ita prorsus responderent.
386. _Ceraunia_, τὰ Κεραύνια (vid. ad IV, 363), vel _Ceraunii
montes_ (hod. _il monte della Chimera_) a κεραυνῷ, fulmine, quo
propter altitudinem sæpius percutiuntur, sic dicti, qui in Epiri
litore in mare procurrunt, et prominente jugo, seu promont. Ionium
mare ab Hadriatico dirimunt. Cf. ad VIII, 630, et Jani ad Horat. Od.
I, iii, 20, ubi _alta Ceraunia_, ut h.l.
--_mixta cælo_, et ὄρη ἠλίβατα, ap. Dionys. Per. 389. Alii _montes
Ceraunii_ sunt in Asia inter Euxinum et Caspium mare.
385. Formam loquendi _Alpes fulmine moliri_, quæ proprie a
fundamentis et radicibus cruere ac transponere significet, non
concoquebat Burm. et ad exemplum Virg. Ge. I, 329, emendabat,
_molitus J. alto_ (ex cælo) _Fulmina_; _nunc Alpes, nunc m. C. c.
Intremuere_; _simul_, etc. quod probare videtur Drak. et recepit
Lefeb. _Fulmina_ Put. et R. 3; vid. not. _Jaculatus_ conj. Withof.
391. _conspecti_, non, ut vulgo, _conspectus_, scripti cum R. 3,
Parm. Med. Veneta Marsi et Martini Herbip. _conspectu_ volebat
Davis. ad Cic. Tusc. Qu. III, 22. Sed τὸ _conspecti_ doctius.
Incidit adtonitis inopino turbine Pœnis
Haud secus inprovisa lues, gelidusque sub ossa 390
Pervasit miseris conspecti consulis horror.
It medius, ferroque ruens densissima, latum
Pandit iter: clamor vario discrimine vocum
Fert belli rabiem ad Superos, et sidera pulsat.
389. _turbine_ gravius quam impetu.
390. _lues_, ut _pestis_ et λοιμὸς, calamitas, pernicies, vel ipse
consul, vir pestifer.
392. _ruere_ transitive est facere ut aliquid ruat, agere, movere,
eruere, prosternere, inpellere, perrumpere. Conf. Lucr. I, 173;
Virg. Æn. I, 35; XI, 211; Ge. I, 105; II, 308, et Intpp. ad Val. Fl.
III, 102.
--_densissima_, hostium globos ordinesque densissimos.
393. _Clamor_ et Pœnorum, et victorum, qui παιαν᾽ ἐφύμνουν, ut ap.
Æschyl. Pers. 393.
394. _sidera pulsat clamor_, ut _lacessit_ XVII, 387, et _ferit
sidera_, Virg. Æn. II, 488; V, 140.
Ceu pater Oceanus quum sæva Tethye Calpen 395
Herculeam ferit, atque exesa in viscera montis
Contortum pelagus latrantibus ingerit undis.
395 seq. Clamorem pugnantium fragori ventorum et undarum, scopulis
litorique inlisarum, comparat Silius, exemplo Homer. Iliad. ξ, 394
sq.
--_pater Oceanus_, cf. ad I, 606, et Virg. Ge. IV, 382.
--_Tethys_, Oceani soror et conjux.
--_sæva_, maris epith. ut alibi _alta_, _cana_, _vaga Tethys_.
--_Calpen ferit_, cf. Lucan. I, 554.
396. _Herculeam_, quia una ex columnis Herculis. Cf. I, 141.
397. _pelagus_, fretum Gaditanum, ut v. 400 _gurges_.
--_latrantibus undis_, vid. ad III, 471.
395. _sævior æthere C._ libri editi; _sævo sub æthere_ Put. _scene
cetre_ Oxon. si fides habenda Barth. Adv. V, 15. Sed _sævæ cetre_,
teste N. Heins. _sæva cethye_ Col. unde _sæva Tethye_ ingeniose
corrig. idem Heins. quod cum Draken. et Lefeb. recipere non
dubitavi; conf. Heins. ad Ovid. Met. VII, 297, et ad Claud. R. P.
II, Præf. v. 45.
396. _atque_ scripti et R. 2. Vulgo _et_, quo in metrum non
peccari putabat Dausq. coll. IX, 335; Claud. Gigant. v. 60, et
Ovid. Epist. XVI, 141, quæ loca ulceribus, librariorum manu
inflictis, fraudi ei fuisse, ad illa et ad h.l. docuit N. Heins.
qui tamen _exesi_ malebat, cui conject. non tam exempla, a Drak.
congesta, favent, quam mos librarr., adjectiva et partic. ad
propius vocab. flectendi. Sed nec vulgata male se habet.
Dant gemitum scopuli; fractasque in rupibus undas
Audit Tartessos latis distermina terris,
Audit non parvo divisus gurgite Lixus. 400
398. _Dant gemitum scopuli_, στόνῳ βρέμουσι δ᾽ ἀμφιπλῆγες ἀκταὶ
Sophocl. Antig. v. 603; Ὄχθαι δ᾽ ἀμφὶ περὶ μεγάλ᾽ ἴαχον, Hom. Il. φ,
10.
399. Hyperbole, qualis IX, 468, 469, et XVII, 596; vid. Burm. ad
Val. Fl. II, 620.
--_Tartessos_, cf. ad III, 399.
400. _non parvo gurgite_, Herculeo freto.
--_divisus_ a Colpe.
--_Lixus_, fl. et urbs; vid. ad III, 258.
398. Forte leg. _fractosque in r. æstus_, et vox _undas_, quæ modo
præcessit, ex interpretam. et marg. in textum irrepsit.
Ante omnes jaculo tacitas fallente per auras
Obcumbit Bogus, infaustum qui primus ad amnem
Ticini rapidam in Rutulos contorserat hastam.
Ille sibi longam Clotho; turbamque nepotum
Crediderat, vanis deceptus in alite signis. 405
Sed non augurio Parcarum inpellere metas
Concessum cuiquam: ruit inter tela cruentis
Suspiciens oculis cælum, Superosque reposcit
Tempora promissæ media jam morte senectæ.
401 sqq. Cf. IV, 131 seq.
--_jaculo fallente_, ut ap. Virg. Æn. X, 754, ubi vid. Heyne. Sic
_tacita penna_ v. 446.
404. Imitat. Virg. Æn. X, 548 sq.
--_Clotho_, vitæ filum, quod Clotho κλώθειν, nere credebatur.
405. _vanis in alite signis_, vano augurio. Cf. XIII, 820.
406. Orationis color qualis ap. Hom. Iliad. β, 858 sq.; Virg. Æn.
VII, 756; IX, 327, 328; ad quæ loca vid. Heyne et Cerda.
--_metas Parcarum_, terminum vitæ fatalem, ut _metas mortis_, _ævi_,
etc.; cf. V.L.
--_inpellere_, propellere, procul amovere, prorogare.
--_augurio_ et ejus interpretatione.
407. _cruentis_, iratis, vel pro _cruentus_, cruoris cupidus.
405. _navis_ Ox.
406. _Parcarum telas_ conj. N. Heins. Non male! Insolentior certe
duplex metaphora, a Parcis et meta circi petita, nec uspiam
_Parcarum metas_ reperire memini.
Nec Pagaso exsultare datur, ne inpune relictum 410
Consulis ante oculos vita spoliasse Libonem.
410. Cf. Virg. Æn. X, 550.
--_ne_ possit esse pro _ne quidem_, vid. Davis. ad Cic. Fin. I, 16,
et Burm. ad Sueton. Aug. 35. Sed præstat adcipere pro _nedum_, μήτι,
μὴ γὰρ, μὴ δῆτα, μὴ οἷον, μὴ ὅτι, et jungere cum verbis.
411. _Consulis ante oculos_, quæ summa Pagasi audacia erat, et digna
quæ puniretur. Sic τὸ _ne_ occurrit ap. Cic. ad Div. IX, extr. et
Verr. IV, 23; conf. Gron. ad Liv. III, 52, extr. et Cort. ad
Sallust. b. Cat. 11, fin.
--_Libo_ cognomen Scriboniæ gentis, de qua vid. Ern. clav. Cic.,
Indices Tac. et Livii, et, quos Dausq. laudat Prop. IV, ii, 31; Sen.
Ep. 70; Plin. XXXVI, 15; Eutrop. II, 9, extr. Dion. et Cassiod.
410. _Pagaso_ Col. quo nomine a Virg. Æ. XI, 670, adpellatur comes
Æneæ, qui eum forte ex Africa secutus est, et ad quem Silius
respicere potuit, judice Drak. _Bigaso_ Ox. Put. R. 3 Parm. Med.
Vulgo _Basago_, vel _Bagaso_. Vocem _ne_, quæ c. Oxon. deest,
prorsus explodendam censebat Barth. Adv. V, 15, ut _Pagasus_
exsultare voluerit, cædem Libonis impune sibi relictam. _Nec P.
e., datur ne i. r._ Col. quod et conjecerat Dausq. _Nec P. e.
datum, atque i. r._ audacter emend. N. Heins. quod tamen recepit
Draken. Vulgatam lect. recte, puto, servavit Lefeb. nisi forte
_datum_ præstiterit; vid. Obs.
411. _vita_, non _victum_, scripti.
Laurigeris decus illud avis navaque juventa
Florebat: sed Massylus subciderat ensis
Pubescente caput mala, properoque virentes
Delerat leto bellator barbarus annos. 415
Flaminium inplorasse tamen jam morte suprema
Haud frustra fuit: avulsa est nam protinus hosti
Ore simul cervix; juvit punire feroci
Victorem exemplo, et monstratum reddere letum.
412. _Laurigeris avis_, majoribus triumphalibus.
--_decus_ Italiæ, ut ap. Virg. Æn. XI, 508. Juventutis notio variis
modis declaratur.
418 sq. _Ore simul_, vid. ad III, 268.
--_juvit punire Victorem_ audaci, quod ille præbuerat, exemplo, et
eodem leti genere, quod ipse monstraverat, quo Libonem adfecerat.
--_feroci exemplo_, crudeli morte, avulsa nimirum cervice: nisi
mavis jungi _victorem feroci exemplo_ h.e. simpl. ferocem, sævum,
quasi dicas exemplar victoris ferocis; Ern. Sed hæc ratio durior
est, et h.l. _monstratum letum_ respondet _feroci exemplo_.
412. _navaque_ Col. vid. ad I, 549. Vulgo _vanaque_, quia juvenis
interiit, Dausq. et Cell. Male!
416. _voce suprema_ conj. N. Heins. Sed conf. quos Drak. laudat.
Virg. Æn. II, 447; Stat. Th. III, 69; Gonsal. ad Petron. c. 89, et
inpr. Bentl. ad Horat. Epist. II, ii, 173.
417. _jam_ Col. Locus de mendo suspectus videbatur N. Heins.
419. _Auctorem_, qui auctor ejus exempli fuerat, suspic. N. Heins.
quo auctore etiam τὸ _et_, quod omnibus libris deest, invexi cum
Drak.
Quis Deus, o Musæ, paribus tot funera verbis 420
Evolvat, tantisque umbris in carmine digna
Quis lamenta ferat? certantes laude cadendi
Primævos juvenes, mortisque in limine cruda
Facta virum, et fixis rabiem sub pectore telis?
Sternitur alternus vastis concursibus hostis: 425
Nec spoliare vacat, prædæque advertere mentem.
420. Imitat. Virg. Æn. II, 6...8, et 361 seq.
--Cf. sup. II, 650 seq.
421. _tantis umbris_, tantorum virorum morti, cf. ad VIII, 146.
[“VIII, 146” recte VIII, 145]
423, 424. _cruda facta_, vid. ad I, 405, et observa h.l. copiam
verborum.
421. _Evolvat_ Col. Vulgo _Evolvet_, et quidam _Evolvens_.
423. _limina_ Ox. _cruda_, non _crudæ_, Col. et Ox.
424. _sub pectore_ Col. Vulgo _s. pectora_, prob. Lefeb. Conf.
Virg. Æn. VI, 101; VII, 457; IX, 718; ubi vid. Heins. et Heyne.
Urget amor cædum, clausis dum detinet hostem
Fraternum castris vulnus, funditque ruitque
Nunc jaculis, nunc ense, modo inter millia consul
Bellantum conspectus equo, modo Marte feroci 430
Ante aquilas et signa pedes. Fluit inpia rivis
Sanguineis vallis, tumulique et concava saxa
Armorum sonitus, flatusque imitantur equorum.
427. _hostem_, Hannibalem.
431, 432. _inpia vallis_, Lefeb. dicta videtur, ut lib. VII, v. 48;
_porta scelerata_ (propter cædem Fabiorum, qui ea exierant) et ap.
Stat. Th. VIII, 141, _currus humus inpia sorbet_. Drak. quoniam
gentilem Romanorum sanguinem tam avide bibit, quod Africa non nisi
_invita_ fecisse dicitur XVII, 417. Omnino tenendum est, _inpia_
poetis etiam dici tristia, noxia, abominanda, v.c. Ovid. Am. I,
viii, 104; Plaut. Most. II, ii, 73; Horat. Od. II, xvii, 22, ubi
vid. Jani et Lambin. Similiter _inprobus_, ap. Virg. Ge. I, 119,
388, 431; Æn. II, 80; IV, 412, al.
433. _imitantur_, ut ap. Virg. Ge. IV, 72, unde Echo ibid. v. 50, et
Horat. Od. I, xii, 4; xx, 8; _vocis imago_ dicitur.
--_flatus_, ut ap. Virg. Æn. XI, 911, «flatusque audivit equorum.»
429. Major distinctio post _ense_ tollenda videtur, ut verba
_funditque ruitque consul_ jungantur.
431. _intima_ malebat N. Heins. vel _invia_, ut sup. v. 341; quod
non improbat Draken. Sed. vid. not.
Miscebat campum, membrorum in prælia portans
Celsius humano robur, visaque paventes 435
Mole gigantei vertebat corporis alas
Othrys Marmarides: lati super agmen utrumque
Ingens tollebant humeri caput: hirtaque torvæ
Frontis cæsaries, et crinibus æmula barba
Umbrabat rictus; squalore huic hispida diro, 440
Et villosa feris horrebant pectora sætis.
434 sq. _Miscebat campum_, h.e. prælia, vel agmina in campo, vid.
ad I, 69, et Heyne ad Virg. Æn. X, 721.
437. _Othrys_, mons, et h.l. magnæ molis homo, cujus species,
luxurioso ornatu depicta, non minus terribilis, quam Cryxi sup. IV,
250 sq., 277 sq.
440. _hispida_ et _villosa pectora sætis_, ut Caci, ap. Virg. Æn.
VIII, 266; λάσιον κῆρ, στήθεα λασία et λαχνήεντα, ap. Hom. Iliad.
α, 189; β, 743 et 851, ad quæ loca vid. Kœppen.
440. _hic_ Put. Non male, si mox _horrebat_ e c. Col. recipias.
Adspirare viro propioremque addere Martem
Haud ausum cuiquam: laxo ceu bellua campo,
Incessebatur tutis ex agmine telis.
442... 444. Comparant IX, 611, et, quem Silius utroque loco
expressit, Virg. Æ. X, 712 sq.; cf. sup. ad v. 269.
--_propiorem addere Martem_, cominus pugnare.
--_tutis_, ex tuto remotoque loco emissis.
442. _mortem_ quædam edd.
443. _ausum_, non _visum_, scripti et R. 2; _Haud virtus cuiquam_
conj. Withof. quasi imitator Virgilii ipsis ejus verbis utatur
necesse sit.
444. _tutis_ Col. _cutis_ R. 2, proxime verum. Vulgo _cunctis_.
Sed τὸ _tutis_ aptius est et confirmatur loco Virg. Æn. X, 713.
Tandem, vesanos palantum in terga ferenti 445
Cum fremitu vultus, tacita per nubila penna
Intravit torvum Gortynia lumen arundo,
Avertitque virum. Fugientis ad agmina consul
Intorquet tergo jaculum, quod tegmine nudas
Inrupit costas, hirtoque a pectore primum 450
Mucronem ostendit: rapidus convellere tentat
Qua nasci ferrum fulgenti cuspide cernit,
Donec, abundanter defuso sanguine, late
Procubuit moriens, et telum vulnere pressit:
Spiritus exundans vicinum pulvere moto 455
Perflavit campum, et nubem dispersit in auras.
445. _palantum_, fugientium Romanorum. Cf. ad II, 162.
446. _tacita penna_, vid. sup. ad v. 401.
447. _Intravit_, penetravit.
--_Gortynia arundo_, vid. ad II, 90, 101.
450.
_a pectore_, e pectore prominentem, exstantem, ut contra _a tergo_
II, 120.
452. _nasci_, se ostendere, adparere, exstare, prominere.
453. _late Procubuit moriens_, κεῖτο μέγας μεγαλωστὶ, Hom. Iliad. π,
776; ς, 26; Odyss. ω, 40.
454. _telum vulnere pressit_, ut _ore_ sup. v. 332, vel _ore tenet
presso_ VII, 719, corpori vulnerato inpressit, vel denique vulnere
condidit, texit, ut ap. Virg. Æn. IV, 147; IX, 612, al.
450. _Irrupit_ et _ostendit_ scripti. Vulgg. _Irrumpit_ et
_ostentat_; _e pectore_ maluerit N. Heins. et v. 451, _rabidus_,
h.e. vulneris accepti dolore furens: quod feritati hujus semiferi
exprimendæ magis conveniat. Vulgatam e VI, 256, firmari docet
Drak. _rapidus_ est pro rapide, raptim.
454. _telum in v. p._ volebat N. Heins. _pondere_ reposuit Lefeb.
coll. Lucan. III, 725; unde perperam id petitum putat.
Nec minor interea tumulis silvisque fremebat
Diversis Mavors, variaque per ardua pugna,
Et saxa et dumi rorantes cæde nitebant.
Exitium trepidis, letique et stragis acerbæ 460
Causa Sychæus erat: Murranum ille eminus hasta
Perculerat; quo non alius, quum bella silerent,
Dulcius Œagrios pulsabat pectine nervos.
461. _Sychæus_, cf. III, 245 seqq.
463. _nervos Œagrios_, lyram, qualis erat Orpheo Thraci: nam Œagrus
Orphei pater, (vid. Hyg. f. 14; Ovid. in Ibid. 482; Apol. I, 25, et
alios ap. Dausq.) vel certe Thraciæ rex.
458. _Diversis_ scripti et R. 2, probb. N. Heins. Drak. et Lef.
coll. XVII, 547. Vulgo _fremebat Diversus_, h.e. a diversis
partibus sæviebat, ut _minor_ pro minus.
459. _tepebant_ maluerit N. Heins. ut alius forte _natabant_, vel
_rubebant_, vel _madebant_. Sed _dumi cæde_, φονῳ, sanguine,
_nitent_, ut caput unguentis, et humeri oleo (Æn. V, 135),
_nitere_, h.e. madere, vel ut purpura fulgere et ardere dicitur.
Cf. ad I, 126, et Jani ad Hor. Od. I, iv, 13; II, vii, 7.
463. _Œbalios_ conj. N. Heins. quia Græci et Romani secundam syll.
voc. _Œagrius_ producere solent. Sed vid. ad IV, 776; _pulsavit_
Col.
Obcubuit silva in magna, patriosque sub ipso
Quæsivit montes leto, ac felicia Baccho 465
Æquana, et Zephyro Surrentum molle salubri.
Addiderat misero comitem, pugnæque ferocis
Gaudebat tristi victor novitate Sychæus.
465. _quæsivit montes patrios_, quia oculus morientis vix adhuc res
externas cognoscere potest.
--_felicia Baccho_, feracia uvis, vid. ad IV, 357. Surrentini colles
vitiferi, et vinum Surrent. in generosis Italiæ; vid. Stat. l.c.
v. 4 sq.; Plin. XIV, 8; XXIII, 1; Hor. Sat. II, iv, 55; Ovid. Met.
XV, 710, et Martial. XIII, 110.
486. _Surrentum_, Murrani patria, urbs Campaniæ maritima (hod.
_Sorrento_), prope quam est vicus Æquensis, unde h.l. _Æquana_,
scilicet juga; vid. Cluver. Ital. ant. IV, 3, pag. 1161, et Holsten.
in Ortel. pag. 6; Locus class. est Stat. Silv. II, 2, tot.
--_molle Zephyro_, cf. Stat. l.l. v. 26 sq.
467. _Addiderat misero_ Murrano _comitem_ mortis Tauranum, ut apud
Virgil. Æneid. XII, 362.
468. _novitate_, insolentia _pugnæ_ ac cædis, quæ v. 473, 474,
describitur.
465. _felicia Bacchi_, ut _f. famæ_, _uteri_, _necis_, _leti_,
etc. Heinsio non in mentem venisse mireris.
Palantes nam dum sequitur, pervaserat altam
In silvam, et priscæ reclinis ab ictibus ulmi 470
Terga tuebatur trunco, frustraque relictos
Tauranus comites suprema voce ciebat.
Transegit juvenem, ac perfossis incita membris
Hæsit in obposito cuspis Sidonia ligno.
471. _Tauranus, reclinis trunco priscæ ulmi... frustraque ciebat
comites relictos_, quos sequutus, sed nondum adsequutus erat; Lenz.
474. _Exit_ Oxon.
470. _reclinis_ scripti, quod jam conjecerat Dausq. Vulgo
_reclivis_, quod de loco, ut illud de homine adhiberi docet Drak.
et, quos laudat, Intpp. ad Virg. Æn. X, 835; Heins. ad Val. Fl.
II, 92; ad Ovid. Met. XV, 737; Barth. ad Stat. Th. I, 388, et
Silv. I, ii, 161, etc.
Quid vobis? quænam ira Deûm, vel mente sinistra 475
Quæ sedit formido, viri? qui, Marte relicto,
Ramorum quæsistis opem: non æquus in artis
Nimirum rebus suasor metus: arguit asper
Exitus eventu pravi consulta timoris.
475. Commentum poetæ, ad quod lectores prologo quodam præparavit, ad
animos eorum rerum varietate excitandos, et ad magnitudinem
formidinis adumbrandam aptissimum. Conf. VII, 667 sq. et, ne totam
hanc scenam ab ipsa rerum natura narrationisque probabilitate
alienam, vel adeo absurdam censeas, Tac. Ann. II, 17, extr. ubi
timor idem intutum subfugium suasisse dicitur Cheruscis, quorum
«quidam turpi fuga in summa arborum nisi, ramisque se occultantes,
admotis sagittariis, per ludibrium figebantur; alios prorutæ arbores
adflixere.» Ibid. Gronov. locum simil. Dionis laudavit.
476. _Marte_ pro campo.
477. _Non æquus_, iniquus, malus, vel noxius (vid. ad III, 260).
478. _suasor metus_, ut, monente Drak. _Pessimus in dubiis augur
timor_, ap. Stat. Th. III, 6, ubi vid. Barth.
475. _Quæ vobis?_ malebat N. Heins.
477. _artis_, non _arctis_? Col. ubivis et passim optimi quique
codd. vid. Stœber. ad Manil. p. 525; Ill. Harles. ad Cellar.
Orthog. p. 180; et, quos Drak. ad VI, 194, et VII, 280, citavit,
Bentl. ad Hor. Od. III, xii, 11; Pier. ad Virg. Æneid. I, 293; II,
146; Gron. ad Sen. Œd. v. 277; Broukh. ad Tibull. I, v, 53;
Lambin. ad Lucret. I, 71; Castal. ad Rutil. Itin. II, 20. Rectius
tamen _arctus_ scribi crediderim, ab _arceo_, h.e. contineo.
479. Forte poeta scripsit, _arguit asper_, infelix, _Exitus
inventa et pravi c. t._ vel _inventi_, vel _eventi_.
Annosa excelsos tendebat in æthera ramos 480
Æsculus, umbrosum magnas super ardua silvas
Nubibus insertans altis caput, instar, aperto
Si staret campo, nemoris, lateque tenebat
Frondosi nigra tellurem roboris umbra.
Par juxta quercus, longum molita per ævum 485
Vertice canenti proferre sub astra cacumen,
Diffusas patulo laxabat stipite frondes,
Umbrabatque coma summi fastigia montis.
485. _molita_, vid. ad I, 645.
486. _Vertice canenti_, ob senectutem.
488. _coma_, conf. ad IV, 682. Ceterum in toto h.l. a v. 480... 488,
expende varios altitudinis designandæ modos.
480. _in_, non _ad_, scripti.
481. _Æsculus_, non _Esculus_, Col. et priscæ edd. Conf. Heins. ad
Virg. Ge. II, 16. et Serv. ad Ge. II, 291.
483. _tegebat_ emend. D. Heins. frustra.
484. _nigra_ Col. Put. R. 2.
Huc Hennæa cohors, Triquetris quam miserat oris
Rex, Arethusa, tuus, defendere nescia morti 490
Dedecus, et mentem nimio mutata pavore,
Certatim sese tulit, adscendensque vicissim
Pressit nutantes incerto pondere ramos.
489. Poeta, ne Romanorum virtuti labem adspergeret, Siculos, auxilio
ipsis ab Hierone rege, sed, Livio teste, post hanc demum pugnam
(vid. ad VIII, 613 sq.) missos, præ metu in arbores adscendisse
comminiscitur.
--_Hennæa_, vid. ad I, 93.
--_Triquetra_, nomen Siciliæ, a tribus promont. ut _Trinacria_, vel
a figura potius triquetra, teste Plin. III, 8, pr. _Triquedram_ a
tribus quadris dicendam putabat Schol. ad Hor. Sat. II, vi, 55;
conf. Quintil. I, vi, 30.
490. _Arethusa_, notus Siciliæ fons ad Syracusas; vid. ad XIV, 53
sqq.
--_defendere_, arcere, prohibere, propulsare, ut passim, vid. Drak.
ad VII, 170, et XIII, 99. _Defendere dedecus morti_, a morte
avertere, ut _dedecus leto arcere_ IX, 370, vel pro, defendere
mortem a dedecore h.e. fortiter in pugna cadere. Sic ἀρῆξαι φόνον
τέκνοις, dixit Eurip. in Med. et ἀμύνειν νηυσὶ πῦρ, Hom. Iliad. ι,
435; ἀρὴν ἑτάροισιν ἀμύναι, Iliad. μ, 334; ἀνδράσι λοιγὸν ἀμύναι,
Iliad. ο, 736; conf. et Odyss. θ, 525; Heyne ad Virg. Ecl. VII, 47;
Jani et Lamb. ad Hor. Od. I, xvii, 3; Intpp. ad Plaut. Mostell. IV,
ii, 20, et inpr. Heins. ad Ovid. Her. V, 16, et ad Claud. Cons.
Stilic. III, 171.
491. _mentem mutata_, ἀλλοιόφρων, ἔκφρων, Schmid.
489. _Hennea_ Col. _Henea_ Ox. _Æneam_ Put. Vulgo _Ætnæa_; vid. ad
I, 93.
490. _morti_, non _morte_, Col. et R. 2; vid. not.
Mox alius super, atque alius consistere tuto
Dum certant, pars excussi; nam fragmine putri 495
Ramorum, et senio male fida fefellerat arbor:
Pars trepidi celso inter tela cacumine pendent.
495. _pars excussi_, collective et respectu generis nobilioris, ut
_mixti cohors_ VIII, 489; _pars inplevere divisi_ IX, 301; _animæ,
qui_ XV, 503; τέκεα ἐπαναβοῶντες pro ὑιοὶ ἐπ. ap. Aristoph. Plut.
v. 292 (ubi Küster hanc constructionem πρὸς τὸ σημαινόμενον, non
πρὸς τὸ ῥητὸν, aliis exemplis illustrat) _dextera, quem_ inf.
X, 307, ubi vid. Drak. Conf. Gronov. ad Liv. I, 59; XXIX, 12, ad
Sen. Herc. fur. 1157, et Obss. I, 16; Intpp. ad Valerium Flaccum
I, 15. [“X, 307” recte X, 306]
494. _Mox_, non _Moxque_, Col.
Turbatos una properans consumere peste
Conripit æratam jam dudum in bella bipennem,
Deposito clipeo mutatus tela, Sychæus. 500
499. _æratam_, ære præfixam, _in bella_, ad belli usum, ut _ærata
securis_, ap. Virg. Æn. XI, 656. Ita et interpretatur V.D. in
_Allgem. Lit. Zeit._ a. 1796, N. 139.
498. _una peste_ Col. Parm. Med. Vulgo _ima p._, arbore ab imo
excisa, Mars.
499. Vulgg. _in colla_, quod probat N. Heins. si auctore Gron.
Obss. I, 13, _elatam_ refingatur pro _æratam_, quod adstruit ex
Val. Fl. V, 614, ubi vid. Burm. _in colle_ ed. Basil. quod non
displicebat Dausq. Utrumque, certe posterius, languet, nec verbis
_jam dudum_ satis convenit; _in bella_ scripti, quod cum Modio
recte, opinor, amplectuntur Dausq. Cell. Drak. et Lefeb. qui tamen
male interpretatur: «_jamdudum_, h.e. statim corripit bipennem ex
ære, (ut αὐχένα κόψας χαλκείῳ πελέκει dixit Apollon.) quam in, vel
ad bella gerebat; ut _aqua in potum_, _panis in cibum_, _pecunia
in bellum_, etc. Notus idiotismus et locus clarus, licet non
intellectus Gronovio nec aliis.» Præstat Dausq. ratio: olim in
usus belli præparatam; etsi vix dubito, quin poeta scripserit,
_aptatam jamdudum in bella_, ad belli usum, non ad arbores
cædendas, vel _ad rura factam_, ut VIII, 550; Ill. Ernesti
simplicius putat dicere, omnem formulam instar epith. orn. elatam,
pro bipenni bellica, _ærata_ securi Æn. XI, 656.
Incumbunt sociæ dextræ, magnoque fragore
Pulsa gemit, crebris subcumbens ictibus, arbos.
Fluctuat infelix concusso stipite turba;
Ceu Zephyrus quatit antiquos ubi flamine lucos,
Fronde super tremuli vix tota cacuminis hærens 505
Jactatur, nido pariter nutante, volucris.
Procubuit tandem multa devicta securi
Subfugium infelix miseris, et inhospita quercus,
Elisitque virum spatiosa membra ruina.
501 sqq. Silio ante oculos fuisse videtur locus Virg. Æn. II, 626
sq., cujus tamen pulchritudinem non adsecutus est. Verba _vix tota
hærens_ et _nido pariter nutante_ argute ac frigide dicta notat Ill.
Ernesti.
504 sqq. Conf. Virg. Ge. II, 209.
508. _inhospita quercus_, quæ parum tutum præbuit refugium.
505. _Fronte_ Col. prob. Modio.
506. _Jactatur_, non _Luctatur_, Col. _nutante_ id. et Ox. ut ap.
Lucan. I, 141; Stat. Th. IX, 535; Sen. Thyest. 464 et 654, quos
laudat N. Heins. _mutante_ R. 2. Vulgo _luctante_.
509. Ita Colon. et ed. Veneta Marsi prior, ut altera in comment.
ejus; _virum s. magna r._ Ox. et Put. vulgo _viros s. magna
ruina_.
Inde aliæ cladum facies: contermina cædis 510
Conlucet, rapidoque involvitur æsculus igni.
Jamque inter frondes, arenti robore gliscens
Verticibus sævis, torquet Vulcanus anhelos
Cum fervore globos flammarum, et culmina torret.
Nec tela interea cessant: semiusta gementum, 515
Atque amplexa cadunt ardentes corpora ramos.
510. Imitat. Virg. Georg. II, 303 sq.
--_cladum_ vid. ad I, 41.
--_facies_ vid. ad IV, 591.
513. _Verticibus_, ut II, 631.
510. _cædi_ recte forsan ex ed. Veneta a. 1483, recepit Lefeb.
_tædis_ vel invitis membranis scribendum credebant N. Heins. et
Casaub. ad marg. ed. Gryph. Vocem _conterminus_ cum secundo casu
junxit, citatus a Draken. Apul. Met. VI, p. 118 et 120, ed.
Pricæi, vel p. 178 et 180, ed. Elmenh. Sed _cæsis_ neminem
conjecisse, merito miratur Cl. Ernesti.
513. _Vorticibus_ Med. et al. vid. ad II, 631, et not. ad III,
475.
514. _lumina torret_ duo scripti cum R. 3, Parm. Med. _robora t._
Veneta prior.
515. _semusta_ Drak. et Lefeb. Sed. vid. ad III, 16.
Hæc inter miseranda virum certamina consul
Ecce aderat, volvens iram exitiumque Sychæo.
At juvenis dubio tantæ discrimine pugnæ
Occupat eventum telo tentare priorem; 520
Cui medio leviter clipeo stetit æris in ora
Cuspis, et obpositas vetita est tramittere crates.
518. _volvens_, moliens, machinans; (vid. Heyne ad Virg. Æn. I, 9,
et 23.) vel volvens animo, pectore, _volutans_; vid. Ind. et conf.
sup. v. 369. _Bellum adversus nos volverat_ dixit Tac. Ann. III, 38.
520. _Occupat_, etc. φθάνει πλήξας monente Heyn. ad Virg. Æn. XII,
300.
521. _æris ora_, ἄντυξ, ἴτυς χάλκειος. Conf. Hom. Iliad. υ, 275, et
sup. IV, 290 seq.
522. _vetita est_, non potuit.
--_crates_ ut ap. Virg. Æn. VII, 633. Conf. Intpp. ad Val. Fl. III,
199.
--Cito tentat prius mortem Flaminio inferre telo; _Cui_ Sychæo, h.e.
cujus cuspis stetit in Flaminii _clipeo medio_, _in ora_, in summa
superficie _æris_, et non potuit _tramittere crates_, æris laminas;
Lenz.
519. _dubio_ omnes scripti et editi ante Marsum, qui primus
_subito_ dedit.
520. _eventu_ Parm. _priori_ malebat N. Heins.
Sed non et consul misso concredere telo
Fortunam optatæ cædis parat, ac latus ense
Haurit; nec crudæ tardarunt tegmina parmæ. 525
Labitur infelix, atque adpetit ore cruento
Tellurem exspirans: tum, diffundente per artus
Frigore se Stygio, manantem in viscera mortem
Adcipit, et longo componit lumina somno.
525. _Haurit latus ense_; vid. ad I, 392.
--_crudæ_, e crudo corio.
526. _adpetit ore cruento Tellurem expirans_, ut alias _morsu
adprendere_, _mordere_, _mandere humum_, ὀδὰξ λάζεσθαι, seu ἑλεῖν
οὖδας, vel γαῖαν Hom. Iliad. β, 418, (ubi vid. Kœppen) λ, 748, al.
Conf. Heins. et Drak. ad h.l. et IX, 383; XVII, 264; Heyne in V.L.
ad Virg. Æn. X, 489; Jani et Lamb. ad Hor. Od. II, vii, 12.
527. Cf. Virg. Æn. X, 745, 746.
528. _manantem in viscera mortem_, conf. Virg. Cir. vers. 182.
529. _componit_, claudit, ut ap. Val. Flacc. VII, 247, et inf. VII,
204; X, 343.
--_longo somno_ vid. ad II, 574.
524. _at_ emend. Dausq. et Barth. Adv. V, 15; quod præter Cell.
tacitus recepit Lef.
526. _appetit_ Col. et Put. cum ed. Veneta a. 1483. Vulg.
_oppetit_ tuetur Lef. et exponit: facie ob terram prona, hanc ore
mordet. Male! v. not.
Atque ea dum variis permixtus tristia Mavors 530
Casibus alternat, jam castris Mago relictis,
Jam Libyæ ductor properantia signa citato
Raptabant cursu, et cessata reponere avebant
Tempora cæde virum, ac multo pensare cruore.
It globus intorquens nigranti turbine nubem 535
Pulveris, et surgit sublatis campus arenis,
Quaque ferens gressum flectit vestigia ductor,
Undanti circum tempestas acta procella
Volvitur, atque altos operit caligine montes.
533. _Raptabant_, cf. ad IV, 218.
--_reponere_, ut _pensare_, restituere tanto majore strage, ut X,
487, et al. vid. Drak. _cessata_, intermissa a cæde.
534. _pensare_, ut I, 534.
535. Omnia in majus auxit. Cf. Virg. Æn. IX, 33.
--_nubem pulveris_ cf. ad I, 311, et II, 174.
536. _campus_, propr. pulvis e campo.
538. _Undanti procella_, ut _pulveris nube_, qui _undare_ dicitur,
ut flamma sup. II, 631; στροφάλιγγι κονίης.
533. _Raptabant_, non _Raptabat_, scripti et R. 2; _havebant_ Col.
_habebant_ Ox. et Put.
Obcubuere femur Fontanus, Buta canorum 540
Transfixi guttur, pressoque e vulnere cuspis
Prospexit terga: hunc tristes luxere Fregellæ
Multiplicem proavis, hunc mater Anagnia flevit.
541. Cuspis inpressæ sagittæ a tergo exstabat. Conf. I, 383, 397;
II, 120.
542. Similia loca, ubi silvis, mari, terræ aliisque rebus inanimatis
tristitia luctusque tribuitur, VI, 284; XIV, 513 sq. et alia laudant
Drak. h.l. Cerda ad Virg. Æneid. VII, 759; Schwebel ad Bion. I, 32,
et Ill. Harles. Anthol. Gr. poet. p. 111. Conf. ad I, 49, et III,
463.
--_Fregellæ_, Volscorum urbs in Latio ad ripam Liris, quum a Romanis
defecisset, diruta; vid. Strab. V, p. 164; Liv. VIII, 22; IX, 12.
543. _Anagnia_, hod. _Anagni_, princeps Hernicorum urbs; vid.
Cluver. Ital. ant. p. 981, et Heyne ad Virg. Æn. VII, 684.
--_Multiplicem proavis_ comparant Vellei. II, 105.
540. _femur_ scripti et edd. antt. Vulg. _simul_ primus edidit
Nicander, vel potius, teste Lef. Benessa. _Buta_ e scriptis
recepere Cell. Drak. Lef. _Butes_ memoratur Virg. Æn. V, 372, et
alius Æn. IX, 647; XI, 691; _Bura_ R. 3; _Butta_ plurimæ ex.
priscis edd. Vulgo _Bucca_. Sed _Buca_ Marsus et Martinus Herbip.
probb. Dausq. N. Heins. et Draken. quoniam _Buca_ cognomen Æmiliæ
gentis, et urbs Italiæ, de qua vid. ad VIII, 564.
542. _luxere_, non _misere_ Col. et Oxon. cum R. 2; vid. not.
Haud dispar fortuna tibi, Lævine; sed auso
Non eadem: neque enim Tyrio concurrere regi 545
Tentas; sed lectus par ad certamen Ithemon,
(Autololum moderator erat) quem poplite cæso
Dum spolias, gravis inmiti cum turbine costas
Fraxinus inrupit, conlapsaque membra sub ictu
Hoste superfuso subita cecidere ruina. 550
548. _inmiticum turbine_, sævo, magno cum impetu.
550. _Hoste superfuso_, super te cadente: nam, dum Ithemonem,
poplitibus semet excipientem, nec tamen toto jam corpore prolapsum,
spoliat, hasta Hannibalis ictus concidit, hoste superfuso. Ill.
Ernesti explicat: tibi, Lævine, super hostem fuso, seu cadenti. Sed
tum _hosti superfuso_, vel _hostem super fuso_ dicendum erat.
546. _Ithemon_, non _Hiremon_, Col. _Irhemon_ R. 2. Comma et
parenthesin tacite delevit Lefeb.
548. _spoliat_ scripti.
549. _irrupit_, non _irrumpit_, scripti.
Nec Sidicina cohors defit. Viridasius armat
Mille viros, nulli victus vel ponere castra,
Vel junxisse ratem, duroque resolvere muros
Ariete, et in turrim subitos inmittere pontes.
551. _Sidicini_ incolehant _Teanum Sidicinum_, coloniam et opp.
Campaniæ, (nunc _Teano_, seu _Tiano_) _a Teano Apulo_ diversum. Cf.
VIII, 511; XI, 176; XII, 524; Strab. V, p. 248, al. 237.
--_armat_, ducit armatos.
552. _nulli victus_, secundus, a nullo superatus, _ponere_, in arte
ponendi, etc. Conf. VI, 142; VII, 223.
553. _ratem_ Dausq. adcipit de jungendis navibus, ut turres,
sambucæ, similesque machinæ inponantur: melius N. Heins. et Drak. de
ponte ex ratibus _juncto_ ad flumina transeunda, de quo vid. Lips.
Poliorc. II, 5.
554. De ejusmodi ponte, seu exostra vid. Veget. de re mil. IV, 17 et
21; Lips. l.c. II, 4, et Hard. ad Plin. VII, 45.
551. _Viriasius_ Col. et R. 2.
552. _nulli victus_ Col. quod et placebat Dausq. qui vulgatum _n.
melius_ explicabat: nulli melius fuit, magis profuit.
Quem postquam Libyæ ductor virtute feroci 555
Exsultare videt (namque illi vulnere præceps
Terga dabat levibus diffisus Arauricus armis);
Acrius hoc pulchro Mavorte adcensus in iram,
Et dignum sese ratus in certamina sævo
Comminus ire viro, referenti e corpore telum 560
Advolat, et fodiens pectus, «Laudande laborum,
Quisquis es, haud alia decuit te obcumbere dextra.
556. _Exsultare_, γαυριᾷν.
560. _referenti_, Viridasio evellenti e _corpore_ Araurici fugientis
_telum_, quo eum vulneraverat.
561. Cf. Virg. Æn. X, 825 sq. et sup. ad I, 398.
--_Laudande laborum_ χάριν, ἕνεκα, h.e. ob res præclare gestas,
πόνον μάχης, ut VII, 28, al.
557. _Arauricus_ Col. cum R. 3, Parm. Med. _Araucus_ Put. In aliis
_Avaricus_ et _Auraricus_; vid. ad III, 403.
559. _certamina_, non _certamine_, duo scripti et R. 2.
560. _referens_ scil. Hannibal, male et invitis libris, neque
admonitis quidem lectoribus, edidit Lefeb.
Ad manes leti perfer decus: Itala gentis
Ni tibi origo foret, vita donatus abires.»
Hinc Fadum petit, et veterem bellare Labicum, 565
Cui Siculis quondam terris congressus Hamilcar
Clarum spectato dederat certamine nomen.
Inmemor annorum, seniumque oblitus, in arma
Ille quidem cruda mente, et viridissimus iræ
Ibat; sed vani frigentem in Marte senectam 570
Prodebant ictus: stipula crepitabat inani
Ignis iners, cassamque dabat sine robore flammam.
563. _leti decus_, quia manu mea peris.
565. _Labicum_, nomen ductum ab urbe, de qua vid. ad VIII, 366.
--_veterem bellare_, ut VI, 616. Cf. ad IV, 530.
567. _spectato_, singulari et insigni.
569 sq. Mente quidem juvenili, sed corpore et viribus senilibus;
Drak. qui _crudos_ dici fere juvenes et puellas, nuptiis nondum
maturas, monet; vid. ad I, 187, 405, et conf. Virg. Æn. V, 394 seq.
VI, 304; IX, 610 sq.
571. _Prodebant_, indicabant, ut X, 116, nisi malis destituebant, et
ita periculo, ab hoste inminenti, objiciebant; vid. ad II, 247.
572. Imitat. Virg. Ge. III, 99.
--_iners_, languidus. Cf. ad VII, 629.
--_cassam_, vid. Heins. ad Ovid. Fast. VI, 406, et Rem. Am. v. 446.
--_robore_, viribus; ut acer ejus animus sine corporis robore.
565. _Fadium_ malebat N. Heins. quod tacitus recepit Lefeb.
Quem postquam adcepit patrio monstrante superbus
Armigero Pœnum ductor, «Certamina primæ
Hic lue nunc, inquit, pugnæ: te notus Hamilcar 575
Hac trahit ad manes dextra.» Tum librat ab aure
Intorquens jaculum, et versantem in vulnere sese
Transigit: extracta fœdavit cuspide sanguis
Canitiem, ac longos finivit morte labores.
573. _adcepit_ forte pro excepit, scilicet occurrentem; an, ut
κατέλαβε, invenit, seu invasit? Lef. interpretatur, animadvertit,
quod vellem exemplis firmasset.
--_patrio_ Hamilcaris, quocum b. Punico I, pugnasse fingitur v. 566,
567, quæ _prima_ ejus _pugna_ fuit.
576. _librat ab aure_, etc. Maronianum Æneid. IX, 417, ubi vid.
Cerda.
577. _versantem in vulnere sese_ ex eodem Virg, Æn. XI, 669, ubi
vid. Heyne in V.L.
--_versantem_, quum jaculo jam transactus esset, quod video jam
monuisse Ill. Ernesti.
573. _aspexit_ conj. Burm. _accessit_, vel _agnovit_ Drak. Posses
etiam _excepit_, ut ap. Virg. Æn. III, 332 et al.
578. _exacta_ Tell.
Nec minus Herminium primis obtruncat in armis, 580
Adsuetum, Trasymene, tuos prædantibus hamis
Exhaurire lacus, patriæque alimenta senectæ
Ducere suspenso per stagna jacentia lino.
580. _primis in armis_, vid. Heins. ad Ovid. Met. VIII, 313, et
A. A. I, 181. Conf. ad IV, 167.
582. Plurimum hoc ad miserationem lectoris movendam valet.
--_alimenta ducere_, victum quærere.
583. _stagna_ bene et apte _jacentia_ dicuntur: nam in tranquillo
mari facilius libentiusque piscaberis, quam in turbido.
583. _jacentia_, non _latentia_, Col. h.e. tranquilla, non
commota, ut locis, a N. Heins. adscriptis, Lucan. I, 261; III,
524; V, 434, 443; Val. Fl. III, 731; VI, 211; Stat. Silv. II, ii,
29, 74, et Theb. VII, 87; Martial. V, 1; _cubat unda_, Grat.
Cyneg. 434; _stagna sedent_, et al. Epitheton tamen h.l. languet,
et præstiterit _patentia_ h.e. late extenta, vel _virentia_.
584. _exanimum_ Parm. sed sono minus grato; conf. VV. DD. ad Virg.
Æ. I, 484; IV, 8; IX, 444, 451; X, 496.
Interea exanimem mæsti super arma Sychæum
Portabant Pœni, corpusque in castra ferebant. 585
Quos ubi conspexit tristi clamore ruentes
Ductor, præsago percussus pectora luctu,
«Quinam, inquit, dolor, o socii, quemve ira Deorum
Eripuit nobis? num te, dulcedine laudis
Flagrantem et nimio primi Mavortis amore, 590
Atra, Sychæe, dies properato funere carpsit?»
584. Conf. Virg. Æn. X, 841 sq. (ubi vid. Cerda) et v. 506. Huc
pertinere illud Laconicarum matrum, filiis clipeum tradentium, ἢ
τὰν, ἢ ἐπὶ τὰν, notat Drak.
587. _percussus_, vid. ad II, 213, in V.L.
--_præsago luctu_, ut ap. Virg. Æn. X, 843; ubi tamen de patre
agitur, qui, conspectis militibus, cadaver cum gemitu portantibus,
primum omnium filii mortem animo præsagit; sed quæ præcipue causa
est, cur Hannibal confestim Sychæi necem suspicetur? Hinc ab Ill.
Ernesti jam monitum video, Silium non tam rei naturam secutum, quam
verba Maronis imitatum, et hinc ineptam illam H. interrogationem
v. 589 sq. ortam esse. Non desunt tamen argumenta, quibus poeta
defendi possit. Nam primum Sychæus inter reliquos duces eminebat.
Deinde Hannibal ejus avunculus erat: (vid. III, 245 seq.) et in toto
ejus exercitu nemo erat cujus jactura ac mors acerbiorem ei dolorem
incutere poterat, si Magonem exceperis, qui tamen nunc demum in
aciem cum fratre redierat.
591. _carpsit_, abstulit. Propr. vita carpitur, h.e. sensim
consumitur. Cf. XIII, 627, et ad II, 458.
588. _quemve_ Col. quod et conj. Dausq. Vulgo _quæve_. Modius
suspic. _quæ te_.
Utque, dato gemitu, lacrimæ adsensere ferentum,
Et dictus pariter cædis mærentibus auctor;
«Cerno, ait, adverso pulchrum sub pectore vulnus
Cuspidis Iliacæ: dignus Carthagine, dignus 595
Hasdrubale ad manes ibis; nec te optima mater
Dissimilem lugebit avis, Stygiave sub umbra
Degenerem cernens noster vitabit Hamilcar.
592. _lacrimæ_, non verba: vox enim deficit eos, qui dolori
subcumbunt, et _curæ leves loquuntur_, _ingentes stupent_, ut utar
verbis Sen. Hippol. 604. Cf. Clark. ad Hom. Od. κ, 246.
594. Viri fortis est, hostem semper adversum spectare, adeoque
_adverso_, non _averso_ ab hostibus corpore, hoc est, pectore, non
in tergo, ut fugientes solent, vulnerari. Cf. IV, 194, et mox
v. 639, 642, 669 sq. (ubi v. Dausq.) IX, 368 seq. X, 7; Ovid.
Fastor. II, 211; Intpp. ad Curt. III, ii, 9; Klotz. ad Tyrt. II,
xix, 20; Gell. II, 11; Virg. Æn. XI, 55; Plin. VII, 28, et inpr.
Hom. Iliad. ν, 288 sq. ρ, 166 sqq.
595. _Iliacæ_, Romanæ.
596. _Hasdrubale_ patre tuo, (vid. III, 246) _avis_, avo Hamilcare.
598. _Degenerem_ conf. Virg. Æn. II, 549.
592. _Utque_ scripti et priscæ edd. ante Marsum, qui primus edidit
_Atque_, quod Dausq. et Cell. interpretantur _continuo_, _statim_;
de qua particulæ vi cf. Gronov. ad Liv. XXVI, 39; Duker. et Drak.
ad Liv. XXVII, 21; Davis. ad Cic. Legg. II, 4; Burm. et Heyne ad
Virg. Ge. I, 203, et Æn. VI, 162; conf. sup. not. ad II, 134.
At mihi Flaminius, tam mæsti causa doloris,
Morte sua minuet luctus: hæc pompa sequetur 600
Exsequias, seroque emtum volet inpia Roma,
Non violasse mei corpus mucrone Sychæi.»
600. Elegantissime: ut enim pompa sequitur defunctum, ita Flaminius
Sychæo submittetur, Schmid. qui tamen non omnem sententiæ vim
adsecutus videtur: nam _pompa_ eo spectat, quod Flaminius Romanorum
Dux et Consul est, cujus morte Sychæum ulcisci parat.
601. Imitat. Virg. Æn. X, 503; Conf. X, 287.
--_emtum_ scilicet magni, seu magno pretio (vid. ad IV, 754); quod
absolute ita dictum haud reperire memini.
--_sero_, frustra; vid. Broukh. et Heyne ad Tibull. I, viii, 41
--_volet_, optabit, scilicet propter magnas, quas nunc ab illis
expetam, pœnas. Cf. loca similia VII, 620; (ubi vid. Drak.) IX, 372;
X, 287; Virg. Æ. V, 230; Claud. R. P. III, 194.
--_pompa_, funus Flaminii in pompa ferendum; _seroque volet emtum_,
velit Roma quovis pretio infectam facere posse Sychæi cædem; Lenz.
602. _violasse_, ut _lædere_, et hinc _inviolabilis_, et _inlæsus_;
vid. Ind. et Draken. ad X, 261; XV, 764, et XVI, 111.
599. _Fit_ pro _At_, Put. unde _Sic_ reposuit Lef. ut sit pro
utinam, de quo vid. ad II, 301. Idem _minuat_ ex Col. Put. et
R. 2; recepit. Sed quis non videt locum ita languere?
601. _careque emtum_ pro _seroque e._ recte, opinor, conj.
Schrader in Obss. p. 27, 28, ubi monet, illud _emtum_ sic nude non
poni, sed solemnia verba esse _emere care_, (ut ap. Hor. Ep. II,
i, 238) _magno_, _parvo_, _minimo_, _morte_, (v. Drak.) literasque
_s_ et _c_ millies a librariis permisceri, vel ultimam præcedentis
vocis literam, adhærentem initio sequentis sic exaratæ _cr_,
causam vitii fuisse.
Sic memorans torquet fumantem ex ore vaporem,
Iraque anhelatum proturbat pectore murmur,
Ut multo adcensis fervore exuberat undis, 605
Clausus ubi exusto liquor indignatur aheno.
603. Silio præivit Virg. Æn. VII, 462 seq. ubi vid. Heyne.
605. _adcensis_, calefactis, ut _adolere_, Drak. qui laudat Gronov.
ad Sen. Med. 666. Weitz. spicil. ad auctor. Moreti v. 39, et Noris.
Cenot. Pis. III, 5, p. 393.
606. _indignatur_, ut ap. Virg. Ge. II, 162, et Æ. VIII, 728.
603. _Hæc memorans_ tacite scripsit Lefeb.
606. Vulgg. _aheno_; conf. Gell. II, 3; Intpp. Virg. Æ. II, 470,
et Hor. Od. I, xxxiii, 11.
Tum præceps ruit in medios, solumque fatigat
Flaminium incessens. Nec dicto segnius ille
Bella capessebat, propiorque insurgere Mavors
Cœperat, et campo junctus jam stabat uterque; 610
Quum subitus per saxa fragor, motique repente
(Horrendum) colles, et summa cacumina totis
Intremuere jugis: nutant in vertice silvæ
Pinifero, fractæque ruunt super agmina rupes.
607. _fatigat incessens_, probris sæpius vexat, more heroum, et ad
pugnam singularem provocat. Conf. ad I, 63. Lefeb. exponit fatigat
se, incessens, invadens F. solum.
608. _Nec dicto segnius_, ut ἐμμαπέως ap. Hom. Iliad. ε, 836, et
_dicto citius_ ap. Virg. Æn. I, 142, ubi vid. Heyne.
609. _propior insurgere Mavors_, ut supra v. 442, ubi vid. not.
611 seqq. Jam duces utrimque in singulare certamen descendunt, quod
animum lectoris magna exspectatione suspendit. Hunc nodum poeta
solvit terræ motu, de quo vid. Liv. XXII, 5; Cic. de Div. I, 35,
Flor. II, 6; Plin. II, 84; Plut. in Fabio, et Heyne Opuscul. Acad.
Vol. III, p. 259.
607. _medios_, non _medium_, Col. Tell. R. 2; _solumque_ Col. et
Oxon. quod ex Virg. Æn. XI, 220, et XII, 466, petitum putabant
Barth. et Drak. Vulgatam lect. _cælumque_ defendit Dausq. et
explicat: querelis et minis auras implet. Ortam potius crediderim
ex loco Maronis Æn. I, 280, margini adscripto.
608. _dicto_, non _dictu_, omnes libri prisci ante Wolfii Basil.
prob. Dausq.
Inmugit penitus convulsis ima cavernis 615
Dissiliens tellus, nec parvos rumpit hiatus;
Atque umbras late Stygias inmensa vorago
Faucibus ostendit patulis, Manesque profundi
Antiquum expavere diem. Lacus ater, in altos
Sublatus montes et sede excussus avita, 620
Lavit Tyrrhenas ignota adspergine silvas.
617 seq. Præivit Virg. Æ. VIII, 243 sq. ubi vid. Cerda et Heyne.
Conf. Ovid. Met. II, 260 sq. V, 356 sq. quosque Drak. et Lefeb.
comparant, Lucret. VI, 575, 599; Stat. Th. VIII, 31, 80; Petron. c.
122, et Claud. R. P. II, 193 seq.
619. _Antiquum_, quem olim viderant, quum in vivis essent.
--_Lacus ater_, turbidus, vel sanguine infectus.
621. _Tyrrhenas silvas_ montes Cortonenses in Etruria. Cf. ad IV,
719.
--_ignota_, insolita.
615. _concussis cavernis_ conj. Schmid.
Jamque eadem populos magnorumque oppida regum
Tempestas et dira lues stravitque tulitque.
Ac super hæc reflui pugnarunt montibus amnes,
Et retro fluctus torsit mare. Monte relicto 625
Apenninicolæ fugere ad litora Fauni.
623. _stravitque tulitque_, ut _rapiunt feruntque_ dixit Virg. Æn.
II, 374; ubi vid. Cerda et Heyne.
624. _reflui montibus_, ad montes, unde oriuntur, ut _relabi
montibus_ apud Hor. Od. I, xxix, 11.
624. _refugi_ tacite, et contra omnes libros reposuit Lefeb. Voces
_pugnare_ et _mons_ mox iterantur, unde saltem _fontibus_ legendum
putabat N. Heins. Non male, etsi displicet Schmidio, qui male
_pugnarunt fontibus_ jungit, et vulgatam lect. exponit: retro
fluentes amnes et insurgentes pugnant montibus obpositis.
Pugnabat tamen (heu belli vecordia!) miles,
Jactatus titubante solo, tremebundaque tela,
Subducta tellure ruens, torquebat in hostem,
Donec pulsa vagos cursus ad litora vertit 630
Mentis inops, stagnisque inlata est Daunia pubes.
627 sq. Livius, Plin. aliique memorant, tantum fuisse ardorem
animorum, ut nemo pugnantium hunc terræ motum senserit.
629. _Subducta_, subsidente.
630. Hæc fuga propr. non ante Flaminii mortem exorta; vid. Liv.
XXII, 6, et Polyb. III, 84.
631. _Daunia pubes_ conf. ad IV, 502.
631. _illata est_ Col. Put. Tell. R. 2; ut IV, 596; XI, 245, et
aliis locis, a N. Heins. adpositis; conf. Gronov. Obss. II, 8; _in
alta_, vel _inalta est_ Oxon. Vulgo _latebat_, pro quo, ut solet,
digladiatur Dausq.
Quis consul terga increpitans (nam turbine motæ
Ablatis terræ inciderat) «Quid deinde, quid, oro,
Restat, io, profugis? vos en ad mœnia Romæ
Ducitis Hannibalem: vos in Tarpeia Tonantis 635
Tecta faces ferrumque datis. Sta, miles, et acres
Disce ex me pugnas: vel, si pugnare negatum,
Disce mori! dabit exemplum non vile futuris
Flaminius, ne terga Libys, ne Cantaber umquam
Consulis adspiciat: solus, si tanta libido 640
Est vobis rabiesque fugæ, tela omnia solus
Pectore consumo, et moriens, fugiente per auras
Hac anima, vestras revocabo ad prælia dextras.»
632 seq. Conf. Liv. XXII, 5. In ipsa oratione summa vis inest et
gravitas. Nota Lefeb. hæc est: «Noluit Silius, ut ambo duces, præter
historiæ fidem, _viritim_ inter se certarent; atque in eo patet
poetæ ars ingeniosa.»
--_terga_, fugam, ut ap. Ovid. A. A. I, 209; ubi _terga pectoribus_,
h.e. virtuti obponuntur.
633. _inciderat_, obviam venerat, _turbine motæ terræ_ propter motum
terræ; _Ablatis_ fuga, raptim fugientibus, φερομένοις, ut VI, 57,
257; (ubi Heins. et Drakenborch laudant Ovid. Metam. lib. I, 306;
Valer. Flacc. III, 636, et Gronov. ad Livium XXXV, 11); X, 72, 280.
Conf. Burmann. ad Val Fl. l.c. et Barth. ad Stat. Thebaid. X, 149.
--_Ablatis_, qui se abstulerant, aufugerant, _inciderat turbine motæ
terræ_ inlatus, jactatus est concussione terræ; Lenz.
634 sq. Cf. et verba Flaminii ap. Liv. liv. XXII, cap. 3.
638. _futuris_, ἀνθρώποισι ἐσσομένοισι Homer. Iliad. ζ, 358, et
ἐπεσσομένοις γενοίμεθα πᾶσιν ἀοιδὴ Theocr. XII, 11; Dausq.
639, 641. Conf. ad v. 594. Repetitio voc. _solus_ magnam vim habet.
642. _consumo_, excipio, sustineo, ut præter me nemo feriatur, ut X,
129.
--_tela omnia solus Pectore consumo_, pectore excipiendo omnia
hostium tela consumam, id est faciam, ut hostes in me uno omnem
telorum adparatum consumant; Lenz.
633. _Ablatus_ Col. et Tell. a m. pr. cum R. 2; quod recepit
Lefeb. qui hæc notavit: «Drak. non magis quam alii capit.
_Ablatus_ nempe Flaminius a pugna cum Hannibale, terræ motu, _in
hos milites_ inciderat. Subintelligit hic poeta pronomen ut
solet.» Sed vereor, ut multi sint, qui sapere virum doctum plus
quam ceteros arbitrentur.
634. _jam_ pro _ïo_ conj. Dausq. cui fraudi fuisse suspicatur
Draken. quod voc. _ïo_ lætantis semper et triumphantis esse
crediderit, quum et invocantis sit, etiam in luctu, ut IV, 779,
et ap. Ovid. Met. III, 713; conf. Tibull. II, iv, 6, et Heins. ad
Ovid. l.c. et V, 625.
Dumque ea commemorat, densosque obit obvius hostes,
Advolat ora ferus mentemque Ducarius: acri 645
Nomen erat gentile viro, fusisque catervis
Boiorum quondam patriis, antiqua gerebat
Vulnera barbaricæ mentis; noscensque superbi
Victoris vultus, «Tune, inquit, maximus ille
Boiorum terror? libet hoc cognoscere telo, 650
Corporis an tanti manet de vulnere sanguis.
Nec vos pœniteat, populares, fortibus umbris
Hoc mactare caput: nostros hic curribus egit
Insistens victos alta ad Capitolia patres.
645 seq. Conf. Liv. XXII, 6.
646. _Nomen_ hoc, nimirum Ducarii, _acri viro erat gentile_, apud
gentiles suos, Boios; et _gerebat vulnera barbaricæ mentis_, vulnus
menti feroci per Flaminii victoriam inflictum; Lenz.
[647.] _Boiorum_ conf. v. 107 sq. et ad IV, 704.
--_antiqua gerebat vulnera_ ut ap. Virg. Æ. I, 36, et Lucret. I, 35.
651. Lefeb. putat, adludi ad ἰχὼρ Hom. Iliad. ε, 340, 416.
652. Cf. Liv. l.c.
654. Vid. ad IV, 704.
646. _fususque_ omnes scripti, quod recepit Lefeb. qui præterea
tacite et invitis libris dedit _in patriis_, ut sententia h.l.
sit: fusus etiam ipse inter catervas suorum fusas.
650. _licet_ Col.
653. _nostris hic curribus_ h.e. carpentis, Put. Tell. R. 2; Male!
654. _vinctos_ refinxit Lefeb. Non male, sed frustra.
Ultrix hora vocat.» Pariter tunc undique fusis 655
Obruitur telis, nimboque ruente per auras
Contectus, nulli dextra jactare reliquit
Flaminium cecidisse sua. Nec pugna peremto
Ulterior ductore fuit: namque agmine denso
Primores juvenum, læva ob discrimina Martis 660
Infensi Superis dextrisque, et cernere Pœnum
Victorem plus morte rati, super ocius omnes
Membra ducis stratosque artus certamine magno
Telaque, corporaque, et non fausto Marte cruentas
Injecere manus. Sic densi cædis acervo, 665
Ceu tumulo, texere virum. Tum, strage per undas,
Per silvas sparsa, perque altam sanguine vallem,
In medias fratre invectus comitante catervas
Cæsorum juvenum Pœnus, «Quæ vulnera cernis?
Quas mortes? inquit: premit omnis dextera ferrum, 670
Armatusque jacet servans certamina miles.
655 sq. Polyb. III, 84. Flaminium προσπεσόντες τινὲς τῶν Κελτῶν
ἀπέκτειναν. Ducarius ipse Consulem occidit, teste Liv. XXII, 6, unde
poetam vero decorum anteposuisse, putabat Cell.
--_Ultrix hora vocat_ ut fere ap. Virg. Æ. II, 668.
--_fusis_ et _nimbo_ vid. ad I, 267 et 311.
657. Non passus est gloriari quemquam, h.e. nemo gloriari potuit,
Flaminium sua manu periisse. Virg. Æn. XII, 322; cf. Mars.
659, 663. Hinc Flaminii corpus non invenit Hannibal; vid. Livius
XXII, 7; Plut. in Flam. et Fab.
664. _corpora_ sua.
--_cædis acervo_, magna super et cum eo occisorum copia.
665. Egregia laus virtutis Romanorum, cujus signa, in mortuis quoque
conspicua, Hannibal cum Magone admiratur, militibusque suis
commendat. Bene comparant loca simil. Flor. I, xviii, 17, et Eutrop.
II, 6, extr.
669. _Quæ vulnera?_ scilicet adversa. Cf. ad v. 594.
671. _servans certamina_, vultum trucem pugnantiumque habitum in
ipsa morte retinens.
657. _Confectus_ conj. Burm., ut aliqua certe mortis Flaminii
mentio fiat; _relinquit_ Puteol. et R. 2.
660. _læva ob discrimina Martis_, non _sæva ad d. M._, Colon.
_lævi_, h.e. adversi (ut _Mars sinister_ I, 8) malebat N. Heins.
h.l. et XII, 208; quod merito placuisse videtur Drak.
665. _Sic_ de mendo suspectum Cl. Ernesti, nescio quare. _densæ
cædis_ conj. N. Heins. et v. 671, _Armatique_.
Hos, en, hos obitus nostræ spectate cohortes!
Fronte minæ durant, et stant in vultibus iræ.
Et vereor, ne, quæ tanta creat indole tellus
Magnanimos fecunda viros, huic fata dicarint 675
Imperium, atque ipsis devincat cladibus orbem.»
673. _Fronte minæ durant_, ut XIII, 733, ubi Drak. comparat Sen.
Œd. 618; Val. Fl. II, 21; Claud. de Rapt. Proserpinæ III, 340; et
Flor. I, 18.
672. _Hostesne hos obitus?_ suspic. Dausq.
673. _perstant_, vel _restant_, frustra (vid. ad II, 639) emend.
N. Heins. sed mox melius _Ut vereor!_ Lefeb. _En, vereor_ tacitus
reposuit, ut passim; _exstant_ conj. Withof.
676. _ne vincat_ conj. N. Heins. Sed _devincere_, quod Lefeb.
grave verbum videtur, pro simpl. _vincere_ accipit Draken. quo
sensu centies occurrit.
Sic fatus cessit nocti, finemque dedere
Cædibus infusæ subducto sole tenebræ.
678. _offusæ_ malebat N. Heins. ut XI, 271, Drak. voci
exquisitiori substituentes vulgarem et tritam Lefeb. conf. V, 57.
[“XI, 271” recte XI, 269]
* * * * *
* * * *
Errata: Liber IV
17n. _Antiq. Aufsätzen_ [Auffätzen]
212n. II, 441, in V.L. [I, 441]
220n. Quint. Smyrn. [“S” incertum]
550n. nec tamen toto jam corpore prolapsum [prolabsum]
549. conlapsaque [conlabsaque]
594n. Hom. Iliad. ν, 288 sq. [Illiad.]
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER SEXTUS.
ARGUMENTUM.
Postero die, ubi primum inluxit, patet fœda hominum equorumque
strages, et lacus cruore spumans cernitur; 1-13.
Inter semianimes Romanos duo in primis omnium oculos in se convertunt,
Bruttius et Lævinus; quorum ille aquilam, quam in acie tulerat, in
terram defodit, ut mortuus eum corpore tegat, Pœnisque ejus captæ
gloriam subtrahat; hic ira in rabiem versus, dentibus mortuum hostem
laniando exspirat; 14-53.
Dum Pœni his spectaculis oculos animumque pascunt, Romani, passim per
agros et silvas omnemque Etruriam palati, trepide fuga salutem
quærunt: ex quibus Serranus, M. Atilii Reguli filius, Perusiam noctu
sine comite venit, ubi fessus itinere deversari statuit, et cæco ac
mirifico casu fores casæ pulsat, in qua habitat Marus, qui Reguli
miles et armiger fuerat. Is benigne eum hospitio excipit et vulnera
fovet; 54-100.
Tum juvenem, de fœda suorum clade querentem, exhortatur ad animi
magnitudinem et imitationem parentis, quem memorat in Africa ad
Bagradam cum serpente magnitudinis portentosæ, et deinde cum Pœnis
feliciter pugnasse; 101-302.
Sed postremo a Xanthippo, Spartanorum duce, per insidias captum esse;
303-345.
Et quum aliquot annis post a Pœnis, ut de pace, et si eam non posset
impetrare, de captivis certe commutandis ageret, Romam missus esset,
jurassetque se rediturum, utrumque negandi auctorem Patribus fuisse,
et repudiatis amicorum conjugisque precibus, exquisita supplicia
subire maluisse, quam fidem jurejurando hosti factam fallere;
346-551.
Interim Romæ ad primum nuncium cladis, ad Trasymenum lacum adceptæ;
ingens trepidatio et tumultus oritur, matronæque in primis, vagæ per
vias, quæ suorum exercitusque fortuna sit, obvios percunctantur;
552-573.
Una ex iis, Marcia, Reguli quondam conjux, nunc vidua, conspecto
filio, quem Marus domum reduxerat, lætitia exsultat, Diisque gratias
agit, quod hunc certe, licet vulneratum, sibi reddiderint, 574-589.
Patres autem, qui soli nihil, quod a dignitate sua abhorreat,
committunt, de republ. consultant; et advocata populi concione
adversus Hannibalem, qui a consilio Romam obpugnandi sæva
tempestate, a Jove ipsi inmissa, deterretur, ejusdem Dei instinctu
Dictator creatur Q. Fabius Maximus Cunctator, vir genere et
nobilitate civitatis suæ facile princeps, qui singulari prudentia
cautisque consiliis se parem Hannibali ducem præstat; 589-640.
Pœnus interea per Umbriam et agrum Picenum aliasque Italiæ regiones
exercitum præda onustum ducit, et postremo castra in Campaniam
movet, ubi templum Liternensium ejusque porticus, in quibus bellum
Punicum primum in Carthaginis ignominiam tabulis expressum cernit,
dirui jubet; 641-716.
* * *
Totus fere hic liber ad bellum Punicum I, spectat, cujus et brevis
historia in fine adjicitur v. 653, 697. Nec reprehendendus est
Silius in eo, quod hanc narrationem rerum, cum iis, quas tractat,
arto nexu copulatarum, carmini suo intexuit: in quo potius non minus
prudenter et cum judicio egisse videtur, quam Virgilius in excidio
Trojæ exponendo. Scriptor historicus eam toti forte operi
præmisisset: sed poeta quamvis opportunam occasionem, ad hanc rem
sibi oblatam, amplecti; et lectores non solum ornatu, sed etiam
variatione novoque rerum vel narrationis ordine delectare solet.
Quo vero judicio insertum dicemus episodium de Regulo v. 117, 551?
Hoc enim, licet summa arte elaboratum, non modo nimis longum et ab
ingenio, ad fastidium luxuriante, profectum, sed alieno quoque loco
interpositum videri potest. Non desunt tamen argumenta, quæ si non
ad laudandum, saltem ad excusandum poetæ institutum consiliumque
plurimum valeant. Primum enim Regulus non rerum modo, in bello
Punico I gestarum, maxima fuit pars et auctor, sed insigne etiam
utriusque fortunæ exemplum, quique fractos Romanorum animos in
primis ad bellum strenue persequendum confirmavit. Propterea Silius
ex tota istius belli historia nullum facile argumentum seligere
poterat, quod ad poeticam tractationem epicamque dignitatem et vim,
quæ in elegantiore phantasmatum narrationisque forma cernitur, et in
memorandis factis fatisque virorum, vel virtute, vel fortitudine et
audacia conspicuorum versatur, magis adcommodatum esset; et ad
animum legentis non tantum admiratione, voluptate et miseratione
tenendum, sed etiam virtutis simul sensu imbuendum majorem vim
haberet. Omnino autem hoc egregie et summorum poetarum exemplo fit
ac more, ut aptissima ornatus materia, qua et oratio variari et
lectoris animus non minus delectari quam moveri possit, manibus non
dimittatur. Deinde hoc episodium per se quidem a rei summa alienum
est; sed ex historia tamen prioris belli petitum: quam quum in
carmen suum inferre apud animum constituisset poeta, facile
phantasia ejus magnis hisce imaginibus, quæ ante animum
obversabantur, tam fortiter feriri et tam vivide adfici poterat, ut
paulo diutius iis indulgeret, et longius, quam par erat, a via
deflecteret. Præterea non commodiori profecto tempore ab argumento
primario ita quodammodo aberrare, et rerum varietate lectores
delinire poterat, quam quum tres jam insigniores Romanorum clades
memorasset, et non nisi quarta superesset; res vero ab Hannibale
paulo ante pugnam Cannensem variis Italiæ locis gestæ minoris fere
momenti essent, nec satis poeticum ornatum admitterent. His itaque
silentio prorsus prætermissis, rem locumque, epica tractatione
digniorem, adripuit, et, ne fastidium moveret continuata præliorum
narratio, historia hac carmini inserta et cum ipso argumento
ingeniose coagmentata varietatem sectatus est. Denique animus poetæ,
delinitus venerandis ejusmodi priscæ virtutis imaginibus atque
exemplis, quorum ætas sua inops erat, sæpe iis diutius inmorari
solet; nec facile erit, qui id ægre ferat, quum nihil fere magis
delectet. Romanorum certe lectorum animos præclara hæc antiquioris
disciplinæ, virtutis morumque severitatis imago summa vi percusserit
necesse est. Ceterum quod Maro, qui Reguli miles fuerat, narrantis
partes adsignavit Silius, in eo consecutus est hoc commodi, ut tota
narratio et majorem haberet fidem, quum res ab eo, qui ipse iis
interfuit, exponantur, et magis etiam exornari atque amplificari
posset, quia senes in suis potissimum, vel amicorum fatis factisque
recensendis loquaces esse solent, quod, vel Nestoris exemplo
intelligitur, cujus memoriam animo poetæ obversatam esse non
inprobabili forte judicio suspicari possis.
Sed jam dudum videri possum opera inani in defendendo poetæ episodio
defunctus esse, siquidem dimidia ejus pars, a v. 346, 551,
commentitia est fabula, in qua itaque tantopere ornanda ingenii
vires frustra consumsisse censendus sit. Quod si verum est, non tam
Silius peccasse videtur, quam magnus ille historicorum numerus,
quorum auctoritatem secutus est. Meminerimus quoque, nos in poeta
legendo versari, cui, in famæ narrationisque diversitate et delectu,
non minor fere delectationis ornatusque idonei ratio habenda est,
quam summæ veritatis, ad quam singula exigat, modo ne ea, quæ
narrat, vel a fide abhorreant, vel infirma auctoritate nitantur.
Neutrum vero argumenta, a viris doctis adlata, mihi quidem
persuaserunt. Hæc ceteris præivit Palmerius, qui Exercitatt. in
auctores Græc. p. 151 sqq. tam ex miro scriptorum Rom. dissensu,
quam ex Polybii silentio, et potissimum ex Diodori Fragm. lib. XXIV,
p. 273 seq. ed. Vales. et T. II, p. 566, edit. Wesseling. ingeniose
conjecit, Regulum omnino Romam a Carthaginiensibus non missum, et in
captivitate morbo mortuum, totam vero illam de ejus supplicio
narrationem confictam ab uxore ejus et vulgatam fuisse, ut hæc
crudelitatem suam in Pœnos captivos, suæ filiorumque suorum custodiæ
traditos, excusaret. In hanc sententiam discesserunt Gesn. in
Chrestom. Cic. p. 547; Jani ad Horat. Od. III, v, 49; Wesseling. ad
Diodor. l.c. Lefeb. ad Sil. VI, 539; J. Toland. in _Collection of
several pieces_, Lond. 1726, T. II, p. 28 seq. Hofmannus, Lloid et
Iselin in Lexicis suis, quique majori eandem eruditionis adparatu,
nec tamen novis fere rationibus commendarunt, _Beaufort_ in fine
Diss. _sur l’incertitude des cinq premiers siècles de l’histoire
romaine, à Utrecht_, 1738, in-8vo, et Cl. Roos in Diss. de
suppliciis, quibus Regulus Carthagine traditur interfectus, Giess.
1790, quæ inserta est Repertorio scholis publicis destinato
(_Magazin für öffentl. Schulen, Bremen_ 1791) T. II, P. I, p. 50 sqq.
ubi a p. 61, 71; ipso, quo hæc scribo, tempore adjiciendum curavi
Epimetrum, et censuram hujus prolusionis. Quæ copiosius ibi
disputavi, nunc summatim quidem, sed aliis additis, aliis emendatis,
colligere liceat.
Primum quidem non diffiteor, Rom. scriptores non inter se tantum,
sed a se quoque dissentire. Nam Cicero de Fin. II, 20; V, 27; Pis.
c. 19, et Off. III, 27; Sen. de Prov.c. 3; Val. Max. IX, 2; ext. 1;
Tudit. et Tubero ap. Gell. VI, 4; Silius VI, 539 seq. Aurel. Vict.
de vir. ill. c. 40, et Zonar. Ann. T. I. Atilium resectis palpebris,
vigiliis et inedia, Seneca l.c. et Epist. 98; Silius II, 343, 344 et
435; Flor. II, 2; in cruce, et denique Sen. de Prov.c. 3, de
tranquill. animi c. 15, et Epist. 67; Cic. Pis. 19; Val. Max. IX, 2;
ext. 1; Aurel. Vict. et Zonar. ll. cc. Silius VI, 539 seq. Oros. IV,
8; Augustin. de Civit. Dei I, 15; Appian. de reb. Pun. c. 4, et
inpr. Exc. II, ex Lib. V, de reb. Sic. T. I, pag. 93, edit. Cl.
Schweighäus. in arca angusta, seu machina lignea, ferreis clavis
undique intus sic munita, ut stare cogeretur, vigiliis ac fatigari
corporis laceratione, eum periisse memorant. Cf. Reimar. ad Dion.
Cass. T. I, pag. 62, et Duker. ad Flor. II, 2. Sed nihil est, quod
hoc dissensu offendamur, si Regulum variis exquisitisque tormentis
excruciarunt Pœni, quod præter eos, quos modo laudavi, Horat. Od.
III, v, 49; Cic. Parad. II, de Sen. c. 20, et pro Sext. c. 59; Liv.
Epit. XVIII; Val. Max. I, i, 14; Eutrop. II, 14, ibique Pæan. et
alii testantur. Res quoque aliqua omnino vera esse potest, quamvis
inter testes, nuntios et scriptores discrepet; et fama eundo vires
adquirere soleat. Mitior præterea et benignior interpretatio
præferenda est odiosæ, et, quod æquitatis est, non temere quisquam
repugnantiæ coarguendus. Diversas autem auctorum, quos citavi,
narrationes facile inter se conciliari posse, jam dudum viderunt a
Drak. inf. ad v. 539, laudati Lips. ad Senecæ ll. cc. Salmas. de
Cruce Epist. II, p. 491, et Gronov. ad Sen. de Prov. c. 3.
Posterior, cui Drak. et Cl. Roos suffragantur, non dubitat, quin
veteres auctores ipsam illam machinam ligneam, ferreis clavis
præfixam et supplicio Reguli comparatam, _crucem_ adpellaverint, quæ
conjectura etiam Dausq. inf. ad v. 539, in mentem venit, sed a locis
Silii II, 343 et 435, prorsus aliena videtur. Inepta certe est
Dausq. nota: «Crux machina ipsa est, non crux immissa, non commissa:
_pendet_ autem Regulus, non quode cruce pependerit; sed quia in alto
mutabundus (forte nutabundus), aut propensione sua casum
minitaretur, ut _pendentes e rupe capellæ_.» Ego potius Atilium,
variis tormentis prius excarnificatum, vel in cruce obiisse cum
Lipsio, vel post mortem, exempli et majoris ignominiæ causa, cruci
subfixum esse, cum Salmas. crediderim.
Quod ad Diod. l.c. adtinet, tradit ille, uxorem Reguli, obitu mariti
comperto, _Pœnorum incuria eum mortuum putasse_, et propterea filiis
suis auctorem fuisse, ut Bostarem Hamilcaremque, captivos Carthag.
duces, suæque custodiæ commissos, crudeliter tractarent. Hinc potius
suspicari possis, Romanos amicosque Marciæ veram atrocis, quam
Atilius obierit, mortis rationem ab ea occultasse, ne dolori prorsus
subcumberet. Præterea mirum videri potest, captivos Pœnos et ipsos
duces, Regulo adhuc vivente, mulieris et juvenum custodiæ traditos
fuisse. Minus quis hærebit in loco Gellii VI, 4. «Tuditanus somno
diu prohibitum Regulum, atque ita vita privatum refert; idque ubi
Romæ cognitum est, nobilissimos Pœnorum captivos liberis Reguli a
Senatu deditos... interiisse.» Vide etiam Plinium, lib. IX, cap. 33.
Superest, ut tertium argumentum, a Polybii silentio desumtum, paucis
refellam. Primum ex XL libris, quos scripsit, non nisi quinque
integri restant, eumque alio, qui periit, libro et loco de hac re
egisse, ex ejus Fragm. IX, (καὶ οὔτε τὴν γυναῖκα ἐς λόγους ἐδέξατο,
scilicet Regulus) et ex tota historiæ Polybianæ natura ac indole
probabiliter colligere mihi videor. Nam Regulus jam A.U. 499,
captus, sed demum post cladem, Pœnis A.U. 503, a Metello Cos.
inlatam, anno eodem, vel seq. C. Atilio et L. Manlio Coss., Romam
missus est, quod intelligitur tum ex Liv. Epit. XVIII, coll. cum
init. Epit. XIX, tum ex Eutrop. II, 11; Oros. IV, 10; Zonara VIII,
15 et Dione Cass. Tom. I, p. 62; Exc. 149, ubi vid. Reimar., et Cl.
Schweigh. ad Appian. T. III, pag. 189 sq. Polybius autem chronicam
composuit historiam, et hanc Pœnorum legationem non modo hanc ob
causam rebus a Regulo usque ad captivitatem gestis non adnectere,
sed postea quoque justo loco et tempore eo facilius omittere potuit,
quum prorsus inutilis fuerit, nec ad fortunam Pœnorum mitigandam,
vel ad res mutandas quidquam habuerit momenti. Deinde sola fere
prælia, in b. Punico I edita, solasque propemodum res, ab ipsis
ducibus, et ne quidem ab omnibus, v.c. a L. Cornelio Scipione in
Sardinia et ab aliis gestas, nunquam vero eorum fata, vel prospera,
vel adversa, memorare solet; unde historiam quoque annorum ab V.C.
499, 503, quam paucissimis absolvit, et insignes honores, C. Duilio
a S.P.Q.R. habitos, Bostaris Hamilcarisque tam captivitatem quam
supplicia, et quot non alia? silentio prætermittit. Ad hæc, quæ
dixi, confirmanda multum valent verba Polyb. I, 36: λέγεται δὲ καὶ
ἕτερος ὑπὲρ τῆς ἀπαλλαγῆς τῆς Ξανθίππου λόγος, ὃν πειρασόμεθα
διασαφεῖν, οἰκειότερον λαβόντες τοῦ παρόντος καιρόν. Cf inf. ad
v. 680 seqq. et VII, 558. Præterea non facile quisquam, nisi
præjudicata opinione imbutus, sibi persuadebit, solo Polybii
silentio solaque Diodori auctoritate, quæ nec adeo magna est, nec
vulgari quoque sententiæ adversatur, fidem tot scriptorum, qui ne
inprobabilia quidem, nedum absurda commemorant, (Tudetani inprimis
et Tuberonis, quorum alter cum M. Aquilio Consul et Polybii æqualis
fuit; alter, cujus historia a Dionysio, Livio aliisque passim
laudatur, belli civilis initio ex SCto Africam provinciam sortitus
est, unde rem, de quo quæritur, ex Pœnorum non minus, quam Romanorum
actis publicis cognoscere potuit) penitus labefactari, neminemque,
vel eorum, vel Romanorum tunc temporis viventium, in veram rei
rationem inquisivisse, sed omnes rumori plebis nugisque anilibus
temere credidisse. Quam parum firma sunt argumenta, a silentio
scriptorum petita! Et nonne eadem ratio ad fidem Diodori
convellendam pertinet? Nam Bostaris Hamilcarisque et reliquorum, quæ
Diodorus narrat, nec Polybius, nec quisquam alius mentionem facit.
Denique ponamus, totam de Reguli supplicio narrationem esse fabulam,
quam vel uxor ejus, vel, quod Cl. Roos suspicatur, ipsi Romani sint
commenti. Num vero iidem finxerunt etiam, Atilium Romam venisse, et
Carthaginem rediisse? id quod Tubero, Cicero et tot alii, ne Polybio
quidem excepto, ut ex Frag. supra adlegato adparet, testantur,
quodque non mirum videbitur ei, qui meminerit, qualis quantusque vir
fuerit Regulus, et quam confidenter Pœni, eo Romanis reddito,
captivorum commutationem mitioresque pacis conditiones sperare
potuerint. Num et hoc in commentis numerandum est, cui tamen non
magis Romani tum viventes fidem habere dubitaverint? cui nemo
contradicere ausus sit? quum non clam ille et occulte in urbem
venerit, sed frequenti curiæ interfuerit? Silices concoquere potest,
qui ad hæc credenda pronum se esse profitetur. Quod si vero Regulus
revera Romam profectus est, et non modo non censuit captivos
redimendos, verum etiam dissuasit, adeoque summam unicamque hostium
spem fefellit: crudelitas, quam Pœni in ipsum redeuntem, et
vindicta, quam postea Romani in captivos hostium duces exercuisse
dicuntur, quam maxime probabilis est. Ceterum qui propterea forte
iter et legationem Atilii in dubium vocare sustinet, quod stulti sit
hominis, ea suadere, quibus sibi ipse pestem machinetur, et ad
exquisita potius supplicia redire, quam jurisjurandi religionem
fallere, eum remitto ad Cic. Off. III, 26 seqq. et tempora respicere
jubeo, quibus respublica Romana sanctissima fuit, et bonis exemplis
ditissima.
Jam, Tartessiaco quos solverat æquore, Titan
In noctem diffusus equos jungebat Eois
Litoribus, primique novo Phaethonte retecti
Seres lanigeris repetebant vellera lucis.
1. _Tartessiaco quos solverat æquore_ occidentali Oceano. Conf. X,
538, et ad III, 399.
--_solverat_, _Titan_.... ut XII, 681.
3, 4. Sol prima luce salutabat _Seres_, extremi orientis populum,
(in parte Schensi, seu Chensi, provinciæ Sinensis, cujus urbs Sera
nunc Kantschu dicitur, de quo v. Ill. Bruns _in d. Handbuch d. alten
Erdbeschr._ T. II, p. 267 seq.) qui _repetebant vellera_, sericum, ut
depecterent foliis, de quo serici parandi modo vid. Dausq. ad h.l.
et XIV, 664; Cerda et Heyne ad Virg. Georg. II, 121; Intpp. ad
Claud. Cons. Olybr. et Probi v. 180 seq. et ad Val. Fl. VI, 699;
Salmas. ad Solin. c. 63, et ad Tertull. Pall. p. 198 sq. 233 sq.
Hard. ad Plin. VI, 17; XI, 23; XII, 11. Cf. V.L.
--_Seres_ in occident. finibus Sinæ, _Tungut_, si fides habenda
_Sprengel._ in _Gesch. d. geogr. Entdeck._ p. 126.
--_lanigeris lucis_, δένδρα ἐριοφόρα ap. Theophr. H. P. IV, 9. Cf.
Herodot. III, 106; Plin. XII, 10, et Claud. l.c.
2. _urgebat_ Ox. et Put. cum priscis edd. Sed _jungebat_ obponitur
τῷ _solverat_.
3. _refecti_ conj. N. Heins. Ut vero nox terras tenebris, quasi
_amictu_, _velis_, _peplo_, _palla tegere_, sic sol _retegere_
dicitur, quod Draken. illustrat locis Sil. V, 36; XII, 613; XV,
284; Stat. Th. II, 527; III, 416; V, 396; inpr. Virg. Æn. IV, 120;
V, 65; Ovid. Met. VIII, 1; et Lucan. IV, 529; conf. Gronov. ad
Liv. I, 57.
4. _relegebant_ emend. Burm. ut _legere vellera, fila, ramis_,
etc. Sed minima mutatione _lanigeri r. v. luci_ legi posse, et de
voce _repetere_ hoc sensu consulendum esse Gronov. Diatr. Stat. c.
34, monet Drak. Ego potius _pectebant_ scribendum esse olim
putavi, et nunc idem editum video a Lefeb. qui in antiquis
_petebant_ inveniri testatur, et hinc male _repetebant_ emendatum
existimat, ne versus claudicaret. Conf. not. Nec tamen prorsus
damnanda est lectio vulgata.
Et fœda ante oculos strages, propiusque patebat 5
Insani Mavortis opus: simul arma virique
Ac mixtus sonipes, dextræque in vulnere, cæsi
Hærentes hastis: passim clipeique, jubæque,
Atque artus trunci capitum, fractusque jacebat
Ossibus in duris ensis: nec cernere deerat 10
Frustra seminecum quærentia lumina cælum.
5. Cf. Liv. XXII, 6. Poeta autem ad hanc stragem transtulisse
videtur, quæ idem Liv. XXII, 51; de Cannensi refert. Conf. ad v. 47.
6. _Insani Mavortis opus_ atrox bellum ejusque eventus. Cf. Virg. Æ.
VIII, 516, ubi v. Heyne.
10. _nec cernere deerat_, ut al. _erat_, scilicet copia, seu
facultas, licebat, ἦν h.e. ἐξῆν ἔτι ἰδεῖν, ut ap. Tibull. IV, i,
100. Cf. ad v. 488, et I, 163.
11. Cf. Virg. Æn. IV, 691, et ad II, 122.
5. _En_ iterum reposuit Lefeb. Non male, sed contra libros. _At_
vel _Stat_ malebat N. Heins.
7. _d. in pulvere cæsæ H. h._, quæ, etsi abscissæ, etiamnum hastas
tenebant, emend. Burm. Non male, judice etiam Drak. conf. V, 670;
XIII, 693; _in vulnere cæco_ conj. N. Heins. conf. not. ad V, 2;
_dextræque in funere_ (in ipsa morte) _cæsæ_ confidenter edidit
Lefeb. _dextræque in v.cæsi H. hostis_, h.e. manus abscissæ
etiamnum telum tenentes in corpus hostile inpressum, conj. Cel.
Ernesti. Vulgata forte lectio, si verba _dextr. in vulnere_, ut
reliqua, quæ præcedunt et sequuntur, substantiva ad _jacebat_
retuleris, ferri potest; vel si distinctione post _vulnere_
sublata, verba sic junxeris, _cæsi h. hostis in vulnere d._, ut
paulo durius id dictum sit pro, cæsorum dextræ hastarum loris, seu
amentis inhærentes, inplicatæ. [“not. ad V, 2” recte V, 3]
8. _jubæque_, h.e. galeæ, Oxon. vel potius, teste Lefeb. tres
scripti cum R. 1 et 2, quod et Dausq. placuit. Vulgo _tubæque_;
cf. ad V, 166.
Tum spumans sanie lacus, et fluitantia summo
Æternum tumulis orbata cadavera ponto.
13. Vid. ad I, 154; IV, 669, et V, 156.
14. _fuerat tota_ Col. unde _ruerat tota_ ingeniose corrig.
N. Heins. quod recepit Lefeb. quum virtus fracta quidem fuerit,
nec tamen tota ruerit; conf. ad XV, 739; _ruerat fracta_ multo
elegantius foret, judicio Ill. Ernesti, quum fracta, h.e. adfecta
fuerit virtus Romana, sed veluti se erexerit, non corruerit.
[“ad XV, 739” recte 736: in Not.]
Nec tamen adversis fuerat fracta Itala virtus.
Bruttius ingenti miserandæ cædis acervo, 15
Non æquum ostentans confosso corpore Martem,
Extulerat vix triste caput, truncosque trahebat
Per stragem, nervis interlabentibus, artus,
Tenuis opum, non patre nitens linguave; sed asper
15. _Bruttius_ et Volscorum gente, et aquilifer Flaminii in bello,
adversus Boios gesto, fuisse fingitur.
16. _non æquum_, non propitium sibi et Romanis. Conf. ad II, 364;
III, 2, 260.
18. Proprie artus ipsi interlabuntur, nervis succisis, e v. 13; Ern.
19. _patre_, nobili genere.
--_lingua_, arte dicendi.
--_nitens_, clarus, inclitus.
--_asper Ense_ cf. v. 480, et Heyne ad Virg. Æn. I, 14.
15. _Bruttius_, Col. Vulgo _Brutius_, ut Βρούτιοι, Βρύτιοι et
Βρέτιοι in scriptis quibusdam Græcorum libris, prob. Cluver. Ital.
aut. IV, 15, p. 1283; conf. VIII, 568; XI, 10. Sed Βρούττιοι et
Βρουττία ap. Steph. Byz. qui ab hoc Calabriæ populo _Brettios_,
Tyrrheniæ gentem, distinguit. Sic et ap. Gruter. p. 196, 199;
Reines. Inscr. Cl. VI, 12, et in optimis codd. Livii aliorumque:
Βρέττιοι et Βρεττία Polyb. IX, 7, et plerisque Græcis dicuntur;
vid. inpr. Strab. VI, p. 176 al. 255, et Diodor. VI, 15, qui
originem hujus nominis exponunt; Βρύττιοι ap. Appian. Hannib. c.
54; ubi vid. omnino Cl. Schweigh. T. III, p. 379 sq.
Ense, nec e Volsca quisquam vir gente redemit 20
Plus ævi, nec magnanima puer addere sese
Pubescente gena castris optarat, et acri
Flaminio spectatus erat, quum Celtica victor
Obrueret bello Divis melioribus arma.
20. _redemit_, virtute sibi paravit.
--_ævum_, αἰὼν, æternitas, immortalitas famæ. Ill. Ernesti opinatur,
adolescentulum designari, tam strenue se gerentem, ac si provectus
ætate miles esset, adeoque quod ætati desit, redimentem h.e.
compensantem factis et virtute.
21, 22. Dura est et contorta interpretandi ratio, a Draken.
proposita: puer magnanimus _nec_ h.e. nondum pubescente gena (ut
_dorsum citatum_ h.e. equi citati, X, 469, et _duro lacte lupæ_ apud
Propert. II, vii, 14; ubi vid. Broukh.) jam optarat, militiæ nomen
dare, ad quod propter ætatem cogi non poterat. Gesner. in Thes. voc.
_abdere_ et Lefeb. ad h.l. ex antea dictis τό _plus_ repetunt: nec
puer pubescente gena magnanima plus optarat, etc. Videntur itaque et
hi τό _magnanima_ κατ᾽ ἔννοιαν ad puerum retulisse: sed _plus_ h.l.
pro _magis_ adcipi, grammatici minus concedent.
23, 24. Quum Flaminius Boios bello obprimeret, vid. ad IV, 704.
--_melioribus_, benignioribus, magis propitiis, ut ap. Val. Fl. I,
675; II, 369; VI, 676, et Virg. Æn. XII, 179.
21. _magna anima_ ex emend. Dausq. recepit Cell. coll. vers. 40,
et Horat. Od. I, xii, 37; _addere_ scripti et Parm. Vulgo
_abdere_, quod proprie significat a se dare, ἀποδίδοσθαι, amovere,
excludere, adeoque contr. τοῦ _addere_; vid. Heyn. ad Tibul. II,
i, 82, et ad Virgil. Georg. lib. III, vers. 96; it. Gronov. de
Pec. vet. IV, 8; p. 308; ubi _abdere sese castris_ interpretatur,
exesse castris. Contra Dausq. tutius in castris agere et
delitescere; _nec magnanimis puer addere sese P. g. c. cessarat_,
vel _dubitarat_, vel _tardarat_, vel _vitarat_ conj. N. Heins.
Levior forte medicina, _nec magnanimis puer abdere sese...
optarat_. Oratio tamen lenior fere profluere videtur, si post
_puer_ interpungatur, vel etiam verba, _nec e Volsca... puer_,
parenthesi includantur. Tum _magna anima_, seu _magnæ animæ_, seu
_magnanimus_ reponendum, et τό _addere_ e scriptis recipiendum.
Sed præstat ingeniosa Ill. Ernesti emendatio: _nam magno animo_,
vel _magni animi puer addere_, etc. ut ratio eorum, quæ præcedunt,
reddatur.
22. _acri_, non _acer_, scripti.
Inde honor ac sacræ custodia Marte sub omni 25
Alitis; hinc causam nutrivit gloria leti.
Namque necis certus, captæ prohibere nequiret
Quum Pœnos aquilæ, postquam subsidere fata
Viderat et magna pugnam inclinare ruina,
Occulere interdum et terræ mandare parabat. 30
Sed, subitis victus telis, labentia membra
Prostravit super, atque injecta morte tegebat.
25, 26. _Alitis sacræ_, aquilæ, quæ numinis instar ad aram in ejus
honorem in principiis positam, coli, jurari et adorari solebat; vid.
Dausq. ad v. 37, Lips. Mil. Rom. IV, 3 seq. V, 4, et ad Tac. Ann. I,
39; II, 17, Intpp. ad Stat. Th. X, 170 seq.
--_Marte sub omni_ perpetua.
--_gloria_ et honos, quem virtute sibi paraverat, _nutrivit_, ut
alias _fovit_, _aluit_, h.e. servavit, e manibus hostium eripuit, et
hoc pro, inpulit eum, ut religiosissime curaret ac custodiret, summa
cura tueretur _causam leti_, aquilam, quæ mortis ipsi causa fuit,
quoniam in prima acie signa in hostem feruntur, isque illa
potissimum capere nititur.
27, 28. _prohibere aquilæ_, ut κωλύειν et εἴργειν τινὰ τινὸς, quod
jam monitum video a N. Heins. et Drak. Similiter _defendere_ V, 490,
ubi vid. not.
--_subsidere_, recedere, vel eorum favorem decrescere, minui.
30. _interdum_, interea, Drak. conf. ad IV, 491.
--_parabat_: nam morte puniebatur, qui signa amiserat.
32. _morte_, cadavere, vel se mortuo. Conf. Acc. ap. Non. 2, n. 328;
Plin. XIV, 19; Prop. II, xiii, 22; Cic. Mil. 32, pr. coll. c. 13.
Cf. V.L.
32. _injecta_ Col. Vulg. _illecta_ Barth. explicat, omnes in cædem
suam illiciens tam forti facinore, et Cell. adpetens mortem, quæ
nondum aderat proxime; _efficta morte_ conj. Burm. et _injecta
mole_ scilicet corporis, N. Heins. Utrumque arridere potest;
_infecta_, vel _inficta morte_ tentabat Lefeb. _illæta_ non nemo
teste Dausq.
Verum ubi lux nocte e Stygia miseroque sopore
Reddita, vicini de strage cadaveris hasta
Erigitur, soloque vigens conamine late 35
Stagnantem cæde et facilem discedere terram
Ense fodit, clausamque aquilæ infelicis adorans
Effigiem, palmis languentibus æquat arenas.
Supremus fessi tenues tum cessit in auras
Halitus, et magnam misit sub Tartara mentem. 40
35. _Erigitur_, se ipsum erigit.
36. _Stagnantem cæde_ ut XII, 43. Proprie aqua stagnat. Cf. Gron.
Diatr. Stat. c. 28.
--_facilem discedere_ quia cæde stagnabat.
--_discedere_ vid. Heins. ad Ovid. Fast. III, 371.
37. _clausam_ inclusam terræ, vel, Voss. judice, sacello, ἀετῷ, ὃς
ἐστὶ νεὼς μικρὸς, ἐν ᾧ ἀετὸς χρυσοῦς ἐνίδρυται, teste Dione XL,
p. 128. Prior ratio simplicior est et satis apta contextui. Neutra
tamen Drak. satisfecit. Cf. V.L.
38. _æquat_, æquas, planas facit, ne tumulus sit indicio rei
defossæ.
40. ἰφθίμον ψυχὴν ἄϊδι προΐαψε Il. α, 3.
--_misit sub Tartara_ ut ap. Virg. Æn. IV, 243.
35. _vigens_, non _ingens_, Col.
37. _cassamque_, h.e. nil proficientem, quam nequidquam
venerabatur, suspic. N. Heins. Possis et _flavamque_, h.e. auream.
Juxta cernere erat meritæ sibi poscere carmen
Virtutis sacram rabiem. Lævinus ab alto
Priverno, vitis Latiæ præsignis honore,
Exanimum Nasamona Tyren super ipse jacebat
Exanimis: non hasta viro, non ensis; in artis 45
Abstulerat Fors arma: tamen certamine nudo
Invenit Marti telum dolor. Ore cruento
Pugnatum, ferrique vicem dens præbuit iræ.
42. _Virtutis sacram rabiem_ vid. ad VII, 9.
--_Lævinus_ conf. V, 544 seq.
--_ab alto Priverno_ conf. ad I, 431, in V.L.
43. _Privernum_, Volscorum opp. in Latio, hod. _Piperno_, in colle
situm, unde h.l. _altum_ dicitur, quod Dausq. male exponit antiquum,
coll. Virg. Æn. XI, 540.
--_vitis_ vel baculus e vite erat insigne centurionis Romani, (unde
_Latia_) quo milites ob leviora delicta cædere solebat, quare
_vitis_ pro ipso centurionatu ponitur. Cf. XII, 395, 465; Plin. XIV,
1, extr. Tac. Ann. I, 23; Liv. Epit. 57; Juven. VIII, 247; XIV, 193;
Lucan. VI, 146; Casaub. ad Spartian. Hadrian. 10; Lips. Mil. Rom. V,
et, quos Drak. ad XII, 395, laudat, Quintil. Decl. III, p. 43;
Euseb. hist. eccles. VII, 15; P. Fabrum Sem. I, 17, et Ursin. famil.
Rom. in gente Didia.
45. _artis_, scilicet rebus. Conf. ad V, 477.
46. _nudo_, sine armis.
47 seq. Comparant Liv. XXII, 51, extr. Val. Max. III, 2, ex. 2;
Stat. Th. VIII, 760; ubi vid. Barth. Cf. ad v. 5. Sed quod Livius de
Pœno tradit, Silius in Romanum transtulit, fœdamque scenam nimis ad
vivum resecavit.
41. _meritæ_ Col. et Ox. Vulgatam _merito sibi_ defendit Lefeb. ut
_merito_ scilicet Lævino poeta dixerit (hæc ejus verba sunt)
mutatione regiminis ad nobilius genus; conf. not. ad V, 495.
42. _Lævinus_, non _Levinus_, Col.
43. _præsignis_ scripti, Med. et Martin. Herbip. non repugn.
Dausq. Vulgo _persignis_, solenni aberratione, ex ταχυγράφων
compendio scripturæ orta, cujus exempla dat Drak.
45. _Exanimus_ tacite reposuit Lef. Mox vulgg. _arctis_, vid. ad
V, 477.
Jam laceræ nares, fœdataque lumina morsu,
Jam truncum raptis caput auribus, ipsaque diris 50
Frons depasta modis, et sanguine abundat hiatus:
Nec satias, donec mandentia linqueret ora
Spiritus, et plenos rictus mors atra teneret.
51. _inundat_ maluerit N. Heins. col. Virg. Æn. X, 24.
52. _satias_ Oxon. conf. ad IV, 110; _satia_ Col. _satiat_ Put.
R. 3; Med. _saties_, _satis est_, et _satis es_ in editis.
Talia dum præbet tristis miracula virtus,
Diverso interea fugientes saucia turba 55
Jactantur casu, silvisque per avia cæcis
Ablati furtim multo cum vulnere solos
Per noctem metantur agros: sonus omnis et aura
Exterrent, pennaque levi commota volucris.
Non sopor, aut menti requies: agit asper acerba 60
Nunc Mago adtonitos, nunc arduus Hannibal hasta.
57. _Ablati_ cf. ad V, 633.
58, 59. Imitat. Virg. Æn. II, 728; ubi vid. Cerda.
--_metari_, fuga peragrare, ut alias _metiri_. Conf. Sen. Hippol.
505, et sup. ad III, 339. [“III, 339” recte 338]
61. _arduus_, ut apud Virg. Æn. IX, 53.
Serranus, clarum nomen, tua, Regule, proles,
Qui longum semper fama gliscente per ævum,
Infidis servasse fidem memorabere Pœnis,
Flore nitens primo, patriis heu! Punica bella 65
Auspiciis ingressus erat, miseramque parentem,
62. _Serranus_, h.e. M. Atilius Regulus, cujus patri idem nomen
erat, vid. ad II, 8.
65, 66. _patriis Auspiciis_, æque infeliciter, ac pater, Cell. 680.
62. Gentis Atiliæ cognomen in numis et marmm. _Sarranus_ et
_Saranus_ scribi, a devictis _Sarranis_, Tyriis, h.e. Pœnis, (vid.
ad I, 72) vel potius a _Sarrano_, antiquo Umbriæ oppido, unde
_Sarranates_ dicti Plin. III, 14, monent Draken. ad h.l. et, qui
de familia Atilia doctissime egit, multosque vulgares errores
refutavit, Perizon. Animadv. hist. c. 1, p. 2 et 33. Vulgatam
scripturam _Serranus_ tuentur Heins. ad Virg. Æn. VI, 845, et
alii, qui propter historiam, ex Cic. Rosc. Amer. c. 18, Plin.
XVIII, 3, et Val. Max. IV, iv, 5, notissimam, _Serrano_ hoc nomen
a _serendo_ inditum putant. Sed inde potius _Serenus_, vel
_Seranus_ certe dicendus videtur. [“ad I, 72”: in Not.]
Et dulces tristi repetebat sorte penates
Saucius. Haud illi comitum super ullus, et atris
Vulneribus qui ferret opem: per devia, fractæ
Innitens hastæ, furtoque ereptus opacæ 70
Noctis, iter tacitum Perusina ferebat in arva,
68. _super_, scilicet erat, vel superstes erat, ut ap. Virg. Æn.
III, 489.
--_atris Vulneribus_, ut ap. Virg. Æn. IX, 700, propter sanguinem
atrum. Confer Drak. et ad V, 165.
70. _Innitens hastæ_, ἔγχει ἐρειδόμενος, Hom. Il. ξ, 38, et ς, 49.
Conf. Virg. Æn. XII, 386, 398.
--_ereptus_, se eripiens, fugiens.
--_furtum Noctis_ ut apud Curt. IV, xiii, 9, et _furtum diei_ ap.
Liv. XXVI, 51.
--_furari_, ut κλέπτειν est, clam altero quid facere, vid. Perizon.
ad Ælian. V. H. III, c. ult. Cf. ad VII, 487.
71. _Perusia_, hod. _Perugia_, urbs Etruriæ, juxta Tiberim, ab
altero latere Trasymeni lacus, qui nunc _Lago di Perugia_ dicitur.
Ac fessus parvi (quæcumque ibi fata darentur)
Limina pulsabat tecti; quum membra cubili
Evolvens non tarda Marus (vetus ille parentis
Miles, et haud surda tractarat prælia fama) 75
Procedit, renovata focis et paupere Vesta
Lumina prætendens, utque ora agnovit, et ægrum
Vulneribus duris, ac (lamentabile visu!)
Lapsantes fultum truncata cuspide gressus,
Funesti rumore mali jam saucius aures: 80
72. _quæcumque ibi fata darentur_ quemcumque casum fors ferat.
Nescius, hostis inde, an amicus proditurus sit, Cell.
75. _surdus_, ut κωφὸς, passive dicitur, qui non auditur, et tacet;
hinc de quo nihil auditur, ignotus, obscurus, ignobilis, v.c. _herbæ
surdæ et ignobiles_ apud Plin. XII, 2; conf. Intpp. ad VIII, 248;
Broukh. ad Prop. I, vii, 18, et Barth. ad Stat. Th. IV, 359.
Similiter _mutus_ et _cæcus_ passim occurrunt; vid. ad III, 579, et
V, 2.
76. _renovata_, adcensa.
--_Vesta_, ἑστία, ignis, vel focus.
--_paupere_, exigua, qualis pauperum esse solet.
79. Cf. Virg. Æn. XII, 386, «Alternos longa nitentem cuspide
gressus.» et sup. v. 70.
80. Similiter _gravior ne nuntius aures Vulneret_ dixit Virg. Æn.
VIII, 582, ubi vid. Burm.
72. _Ac_, non _Hic_, Col. et R. 2; mox _ibi_, non _hic_, vel
_heic_; et v. 73, _cum_, non _tum_, in scriptis.
74. _jam tarda_ ob senectutem corrig. Barth. Adv. I, 13, quod
recepit Cell. quia cum _Evolvens_ jungitur.
76. _veste_ Marsus, et quidam alii, vulgari errore; vid. quos
Draken. laudat VV. DD. ad Ovid. Fast. VI, 234, et Broukh. ad Prop.
II, xxii, 27.
78. _Vulneribus crudis_, h.e. recentibus, malebat N. Heins. Non
male; sed non necesse est.
«Quod scelus, o nimius vitæ, nimiumque ferendis
Adversis genitus cerno? te, maxime, vidi,
Ductorum, quum captivo Carthaginis arcem
Terreres vultu, crimen culpamque Tonantis,
Occidere, atque hausi, quem non Sidonia tecta 85
Expulerint eversa meo de corde, dolorem.
82. Præclara ad Regulum patrem apostrophe, qua Marus, dolore et
indignatione incensus, Deos, malorum auctores, graviter adcusat.
Draken. ad v. 84, duplex inpietatis gentilium specimen notat, qui,
ubi quid infausti piis, et contra inprobis fausta quævis evenire
viderint, Deorum id crimine et invidia contingere putaverint, et
Deos esse, vel res humanas curare, negaverint. Hæc loquendi et
cogitandi ratio, quam _inpiæ gentilium priscorum nationi_ familiarem
fuisse, multis exemplis ostendit, minus offendet eos, qui Homeri
veterumque poetarum lectione imbuti sunt.
83. _captivo vultu_, quamvis captivus esses.
84. _crinem culpamque Tonantis_ ut _dedecus_ v. 340. _Diis facere
invidiam_ ap. Quintil. Decl. VIII, 14; ubi vid. Burm. p. 180. Conf.
ad III, 78, in V.L. et Cuper. Obss. II, 4.
85. Cepi inde dolorem, quem ne Carthaginis quidem eversio lenire et
depellere possit.
81. _nimius vitæ_, qui nimis diu vixi, Colon. non refrag. Dausq.
Vulgatam _nimium vitæ... genitus_ male defendit Barth. Adv. I, 13;
ut sit, qui vixit diu, ut videret, quæ maxime omnium nollet.
85. _ausi_ quidam recentt.
86. _Expulerant_ Ox.
Estis ubi en! iterum, Superi? dat pectora ferro
Regulus, ac stirpem tantæ perjura recidit
Surgentem Carthago domus.» Inde ægra reponit
Membra toro, nec ferre rudis medicamina (quippe 90
Callebat bellis) nunc purgat vulnera lympha,
Nunc mulcet succis: ligat inde, ac vellera molli
Circumdat tactu, et torpentes mitigat artus.
87. _Superi_ justi.
89. _Surgentem_, v. ad I, 112.
90. Non ignarus artis medendi, quippe quam plurium bellorum usu et
experientia _callebat_, didicerat. Ita jam Draken. sensum hujus loci
cepit, qui N. Heinsio contaminatus videbatur. Conf. v. 99.
--_quippe_, nam. Virg. Æn. XII, 422, male comparavit N. Heins.
91. Sanguis non modo ablui, sed et sisti solebat aqua frigida, ut
calida dolor mitigari: quod Draken. probat coll. v. 98 sq. Athen.
Deipnos. II, 4; Cels. de re med. V, 26, §. 21; cf. etiam sup. V,
368; Heyne ad Virg. Æn. X, 833, 834, et Hippocr. Aphorism. V, 22,
25.
92. _succis_ conf. V, 353.
--_vellera_, infulas vittasque laneas, ut ap. Virg. Æn. IV, 459, et
Stat. Th. II, 95, vel sicca linamenta, quibus inplendum est vulnus,
auctore Celso l.c.
87. _eu_, h.e. heu, conj. N. Heins.
88. _Regulus, ac stirpem_ scripti et R. 2. Vulgo _Regulus? an
stirpem... domus?_ Male _peritura_ Nut. et al.
90. _medicamina opemque C. belli_ (ut _nec rudis belli_ sit, longa
militia exercitus), vel _Callebat telis_ emend. N. Heins.
Exin cura seni, tristem depellere fesso
Ore sitim, et parca vires arcessere mensa. 95
Quæ postquam properata, sopor sua munera tandem
Adplicat, et mitem fundit per membra quietem.
Necdum exorta dies, Marus instat vulneris æstus
Expertis medicare modis, gratumque teporem,
Exutus senium, trepida pietate ministrat. 100
94, 95. Cf. XV, 813, et verba Celsi l.l. §. 25, a Draken. adscripta,
qui recte monet, Mari quoque paupertatem innui posse.
[“XV, 813” recte XV, 810]
97. Cf. Virg. Æn. I, 691, 692, ubi v. Heyne.
99. _teporem_ Barth. exponit naturalem calorem, placato æstu
reductum; Cell. fomenta, et Drak. aquam tepidam mitigando dolori.
100. _Exutus senium_, inmemor senectutis, supra ætatis vires. Cf.
XIII, 120, ad VII, 496; Heins. ad Ovid. Her. IX, 111. Cuper. Obss.
I, 8.
--_trepida_, sollicita de amici vita: nisi ad Mari senectutem
referre malis.
95. Vulgo _accersere_; vid. ad I, 264.
Hic juvenis, mæstos tollens ad sidera vultus,
Cum gemitu lacrimisque simul: «Si culmina nondum
Tarpeia exosus damnasti sceptra Quirini,
Extremas Italum res, Ausoniamque ruentem
Adspice, ait, genitor; tandemque adverte procellis 105
Æquos Iliacis oculos. Amisimus Alpes,
Nec deinde adversis modus est. Ticinus, et ater
Stragibus Eridanus, tuque insignite tropæis
Sidoniis Trebia, et tellus lacrimabilis Arni.
105. _genitor_, Jupiter. Conf. ad 606. [“606”: I, 606?]
106. _Alpes_, Italiæ quasi propugnaculum, _amisimus_, via per eas
patefacta.
107 sq. _ater Stragibus_, sanguine cæsorum infectus. Conf. ad V,
129.
109. _tellus lacrimabilis Arni_, Etruria, vid. ad V, 7 in V.L.
106. _Æquus_ Colon. _Æquior_ volebat N. Heins. Vulgatum ex.
Virgil. Æneid, lib. IV, vers. 372, et Valer. Flacc. IV, 1, firmat
Drak.
109. _Arni_ ex Col. et R. 2, restituit Lefeb. quem secutus sum;
vid. ad V, 7; _Arvi_ Ox. et Benes. _Auni_ Put. et Tell. cum R. 3,
et Med. quod et h.l. viri docti præferunt. _Hanni_ Marsus, et
quidam alii.
Sed quid ego hæc? gravior quanto vis ecce malorum! 110
Vidi crescentes Trasymeni cædibus undas,
Prostrataque virum mole: inter tela cadentem
Vidi Flaminium. Testor, mea numina, Manes,
Dignam me pœnæ tum nobilitate paternæ
Strage hostis quæsisse necem, ni tristia letum, 115
Ut quondam patri, nobis quoque fata negassent.»
110. _Sed quid ego hæc_ abrupta oratio, seu ἀποσιώπησις hominis, vel
irati, vel queruli et lamentantis. Drak. ad h.l. et ad IX, 55,
laudat VII, 248; X, 290; Heins. ad Ovid. Her. XIII, 135; XV, 207, et
Fast. IV, 83; Barth. ad Stat. Th. III, 87. Conf. etiam Intpp. ad
Virg. Æn. I, 135; II, 101.
113. Cf. Virg. Æn. II, 432 seq.
--_Manes_ parentis, quos _numinis_ instar colo.
114. _pœnæ paternæ_; de qua vid. inf. v. 539 sq.
115. _letum_ viri fortis in pugna.
112. _prostratoque virum cumulo_ corrig. N. Heins. qui tamen
_molem_ pro corpore h.l. et alibi passim dici sup. ad v. 32,
monuerat.
Cetera acerbantem questu lenire laborans
Effatur senior: «Patrio, fortissime, ritu
Quidquid adest duri et rerum inclinata feramus.
117. _acerbantem quæstu_ acerbe querentem. Confer. ad Valerium
Flaccum VI, 655, et vide varias lectiones.
119. _rerum inclinata_, ut _res inclinatæ_ ap. Liv. IX, 12_.
117. _acervantem_ Ox. et Put. cum Parm. ac Med. ex more ævi
recentioris; vid. quos Drak. laudat, Pier. ad Virg. Æ. XI, 407;
Barth. ad Stat. Th. III, 214; XII, 75, et Carr. ad Val. Fl. VI,
655.
119. _Quidquid id est_, et _en_ pro _et_ e c. Tell. recepit Lefeb.
Prius etiam conjecerat N. Heins. prob. Drak. qui citant inf.
v. 582; Virg. Æ. II, 49; V, 710; Ovid. Epist. VII, 71; XIX, 203,
et ex P. I, i, 21; vi, 25; II, ix, 77; Senec. Thyest. v. 827, 963;
Martial. VI, 68; Nemes. Cyneg. v. 219; Rutil. Itin. I, 311. Sed
viri docti non viderunt, omnibus his locis illam loquendi formam
absolute poni, et h.l. voc. _duri_ adjici.
Talis lege Deum clivoso tramite vitæ 120
Per varios præceps casus rota volvitur ævi.
Sat tibi, sat magna, et totum vulgata per orbem
Stant documenta domus: sacer ille, et numine nullo
Inferior, tuus ille parens decora alta paravit
Restando adversis, nec virtutem exuit ullam 125
Ante, reluctantes liquit quam spiritus artus.
120, 121. Pulchri versus! conf. ad lib. IV, v. 603.
--_clivoso_, difficili, laborioso, unde _in medio clivo laborare_
dixit Petron. c. 47, ubi vid. Burm. et Salmas. Exerc. Plin. p. 544;
Drak.
--Verba _rota volvitur ævi_ Barth. petita putabat ex Anacr. IV,
vii, 8: Τρόχος ἅρματος γὰρ οἷα Βίοτος τρέχει κυλισθεὶς. Vid. ibi
Barnes. et Rittersb. ad Oppian. Cyneg. I, 231. Ill. Harles Anthol.
Gr. poet. p. 8. Fortunam alii rotæ insistere fingunt. Vid. Broukh.
et Heyne ad Tibull. I, v, 70: Κύκλος τὰ ἀνθρώπινα prov.
123. _Stant_, sunt, _documenta_ virtutis, quibus Reguli _domus_
inclaruit. Drakenb. comparat XIII, 671.
125. _Restando_, resistendo, ut VII, 130, cf. Broukh. ad Prop. III,
6, (al. 8) 31, et Gronov. ad Liv. IV, 58.
125. _illam_ recte, opinor, emend. N. Heins.
Vix puerile mihi tempus confecerat ætas,
Quum primo malas signabat Regulus ævo.
Adcessi comes, atque omnes sociavimus annos,
Donec Dîs Italæ visum est exstinguere lumen 130
Gentis, in egregio cujus sibi pectore sedem
Ceperat alma Fides, mentemque amplexa tenebat.
128. Cf. Ovid. Met. XIII, 754.
--_primo ævo_, lanugine.
130. _lumen_, ornamentum et præsidium, ut IX, 532. Cf. Ernesti clav.
Cic.
132. _alma Fides_ vid. ad III, 203. Quam præclare hoc ad exprimendum
Reguli animum, qiii ad exquisita supplicia redire malebat, quam
fidem hosti datam fallere!--136. _Marus est_ pro, ego sum, ut
v. 261.
Ille ensem nobis magnorum hunc instar honorum
Virtutisque ergo dedit, et, sordentia fumo
Quæ cernis nunc, frena, sed est argenteus ollis 135
Fulgor; nec cuiquam Marus est post talia dona
Non prælatus eques. Verum superavit honores
Omnes hasta meos; cui me libare Lyæi
Quod cernis latices, dignum est cognoscere causam.»
138. _libare Lyæi latices_, vinum, h.e. divino honore colere hastam,
de quo vid. Intpp. ad Justin. XLIII, 3; Burm. ad Val. Fl. III, 707,
et Cerda ad Virg. Æ. X, 773, et XII, 95 sq.
133. _hunc_ Col. _nunc_ Ox. et R. 2. Vulgo _en_, et quidam _ni:
instat_ Ox.
«Turbidus arentes lento pede sulcat arenas 140
Bagrada, non ullo Libycis in finibus amne
Victus limosas extendere latius undas,
Et stagnante vado patulos involvere campos.
140 seq. _Bagrada_, Βαγράδας, fl. Africæ propriæ in Zeugitana
regione, qui ex Manepsaro monte ortus, prope Uticam et Carthaginem
in mare mediterr. fluit, et nunc _Beierda_, vel _Megierda_ et
_Megarada_ vocatur, etsi eum etiamnum nomen retinere contendit
Olivar. ad Mel. I, 7. Nec tamen tantus est, quantum Silius eum h.l.
et Ptolem. faciunt, unde Claud. Bruns (_Handbuch der alten
Erdbeschr._ T. II, P. II, p. 160.) suspicatur, eos vel errasse, vel
in inter. Africa alium ejusdem nominis fluvium esse, qui in Usargala
monte oriatur; vid. _d’Anville, géogr. ancienne_ III, 74, et in
_Mém. de l’Acad. des Inscr._ T. XXVI.
--_lento pede sulcat_. Conf. v. 677, et inpr. Lucan. IV, 588.
--_pede_, aqua fluente, quæ poetis _ire_ et _currere_ dicitur. Drak.
laudat Lucret. VI, 638; Hor. Epod. XVI, 48; Virg. Col. 17, et
Broukh. ad Tibull. I, x, 36.
142. _Victus extendere_ cf. ad V, 552.
141. _Bagrada_ scripti tres, R. 2 et 3, ut I, 407, et in optimis
codd. Ptolem., Liv. XXX, 25; Cæs. B. C. II, 24; Plin. VIII, 14;
Gell. VI, 3, et al. conf. Cl. Schweighaus. ad Appian. b. civ. II,
45. Vulgo _Bragada_, quod etymo Punico proprius esse monet Lefeb.
Βαγάδρας dicitur Strab. XVII, p. 572; _non ulli amni victus_, ut
V, 552; malebat N. Heins. et v. 145, _riguis arvis_, et v. 149,
_furvoque_ coll. v. 161. De hac voce docte egit ad Ovid. Met. III,
273. Vulgatum _curvoque_ firmat Drak. ex Val. Fl. III, 636, et
Claud. Cons. Olybr. et Prob. v. 209, quibus locis Virg. Ge. II,
216, addit Lefeb.
Hic studio laticum, quorum est haud prodiga tellus,
Per ripas læti sævis consedimus arvis. 145
Lucus iners juxta Stygium pallentibus umbris
Servabat sine sole nemus, crassusque per auras
Halitus erumpens tetrum exspirabat odorem.
144. Eandem historiam memorant Gell. VI, 3; Val. Max. I, 8, extr.
Plin. VIII, 14; Flor. II, 2; Liv. Epit. XVIII, et Sen. Epist. 82.
Sed narrationis ornamenta et colores, in quibus tamen poetæ ingenium
nimis luxuriatur, Silius æque ac alii poetæ in similibus locis
(inpr. Ovid. Met. III, 28... 100, et Stat. Th. V, 505 sqq.) petiit
ex Virg. Æn. II, 209 sq. et VIII, 193 seq. ad quæ loca vid. Cerda et
Heyne.
145. _sævis arvis_, ubi sævus serpens erat, ut mox v. 153, _letalis
ripa_, vel _sæva aula_ III, 423, et similia passim obvia, vid. Drak.
ad h.l. Bentl. et Jani ad Hor. Od. III, iv, 6.
146. _Lucus iners_, ut ap. Stat. Th. X, 86, quietus, vel inutilis,
inadcessus, quo nemo facile venit. Cellar. nulli usui patens,
propter pestiferum halitum, et dirum monstrosi serpentis
habitaculum. Conf. ad V, 5, in V.L.
Intus dira domus, curvoque inmanis in antro
Sub terras specus, et tristes sine luce tenebræ. 150
Horror mente redit: monstrum exitiabile et ira
Telluris genitum, cui par vix viderit ætas
Ulla virum, serpens centum porrectus in ulnas
Letalem ripam, et lucos habitabat Avernos.
151, 152. _ira Telluris genitum_ vid. ad V, 111.
[“V, 111” recte V, 110]
153. _centum_, numero rotundo. Longitudinem CXX pedum ei tribuunt
auctores sup. laudati.
154. _lucos Avernos_ h.e. exitiosos, (ut _Stygius_ v. 146 et 219,
vel _Tartareus_ mox v. 175) ob pestiferam exhalationem; vel similis
lucis Avernis prope lacum, qui _Avernus_ h.e. ἄορνος dicitur, quia
aves supervolitantes fœtore suffocantur, et decidunt. Conf. mox
v. 158, 159; XII, 120 sq. Lucret. VI, 738, 839; Virg. Ge. IV, 493;
(ubi vid. Cl. Voss.) Virg. Æn. VI, 118, 139, 237 sqq. et Heyne ibid.
Exc. II.
150. _Sub terra_ corrig. N. Heins. in quod facile quis incidat; et
proclivis error, quoniam litera _s_ sequitur. Sed præpos. _sub_
non semper sexto casui jungitur, si de quiete in loco, et quarto,
si de motu ad locum agitur. Sic Livius, ut alios omittam, dixit
_sub jugum_ et _sub jugo mittere, sub terram necari, sub terra
demitti, sub terra edere pugnam_, et alia lib. I, 26, III, 28;
XXII, 17, 57; XXXVIII, 7; cf. Burm. et Heyne ad Virg. Ge. IV, 43,
et Aen. II, 472, in V.L.
152. _viderit_, non _viderat_, Col. et Put. quod suadente
N. Heins. cum Lef. recepi.
Ingluviem inmensi ventris, gravidamque venenis 155
Alvum deprensi satiabant fonte leones,
Aut acta ad fluvium torrenti lampade solis
Armenta, et tractæ fœda gravitate per auras,
Ac tabe adflatus volucres. Semesa jacebant
Ossa solo informi, lateque repletus et asper 160
Vastatis gregibus nigro ructabat in antro.
155. Conf. Virg. Ge. III, 431, et Æn. II, 471 seq. et ad utrumque
loc. Heyne.
158. _fœda gravitas_, ὀσμὴ βαρεῖα, Drak. qui laudat Virg. Æn. VI,
201, et Ge. IV, 270; Liv. XXV, 26, (_locis gravibus_ et _gravitate
loci_) Dioscor. III, 97. Cf. sup. ad I, 412.
159. _tabe_, halitu venenato. Cf. v. 240.
160. sq. Cf. Virg. Æn. III, 630, «Nam simul expletus dapibus,
vinoque sepultus... saniem cructans, etc.»
162. _incendia_, fervorem stomachi, vel sitim aqua restinguebat.
Cellar. interpretatur: ubi aqua sedabat sitim, conceptam ex cibo,
qui, dum conficitur, in stomacho fervet. Lefeb. hæc adnotavit:
«_ferventi pastu_ a fermentantibus cibis in ventriculo pro veterum
opinione, quæ nostris hodie se probat chymicis; sed _fermentatio_ et
_effervescentia_ inter se differunt.» _Ferventi pastu_, cibo et
carne vivorum animalium.
155. _veneni_ R. 3; Parm. Med. ut II, 220; quod cur N. Heins., qui
Silianos Græcosque loquendi modos captare solet, minus h.l.
quadrare censeat mireris.
156. _defusi_ R. 3. Error ortus ex compendio scripturæ _depusi_,
quod in R. 2, deprehendit Lef. qui v. 158, _tactæ_ refinxit. Sed
_tractæ_ sunt detractæ, adtractæ, delapsæ propter fœtorem, qui eos
adflabat enecabatque.
160. _informidate_ Put. Tell. R. 2; _eandemque repletus_ R. 3;
_eademque r._ Med. _tandem_ Benes. Hinc _saniemque_... (h.e.
sanguinem, vel venenum) _eructabat_ ingeniose conj. N. Heins. cui
locum Virg. Æn. III, 632, a Silio expressum, favere jam monuit
Draken. Vulgatam lectionem, quæ utique ferri potest, nollem Lefeb.
his verbis defendisset: «Ineptit H. qui vult _saniem_: prope
assentit incautus Drak. in notis»; _sanieque_, vel _tandemque_
conj. Withof.
Isque ubi ferventi concepta incendia pastu
Gurgite mulcebat rapido, et spumantibus undis,
Nondum etiam toto demersus corpore in amnem
Jam caput adversæ ponebat margine ripæ. 165
Inprudens tantæ pestis gradiebar, Aquino
Apenninicola atque Umbro comitatus Avente:
Scire nemus, pacemque loci explorare libebat.
164, 165. Comparant Stat. Th. V, 516.
166. _Inprudens_ h.l. ignarus, qui ignorat, quod scire nequit.
168. _pacem_, quietem, ut VII, 258: vid. Burm. ad Val. Fl. IV, 20,
et Barth. ad Stat. Th. VII, 87.
162. _ab æstu_ pro _pastu_ suspic. N. Heins.
165. _aversæ_ ed. Drak. errore typogr.
167. _Avente_, non _Havente_, Col.
168. _faciemque locis_ conj. Burm. Male!--169. _tacitos in artus_
maluerit N. Heins. vid. similia in Ind. sed conf. Heyne ad Virg.
Æn. VII, 446, et respice verba seq. _occulto frigore_. _Tacitus
Horror_, et _occultum frigus_ est ille terror, quem animus veluti
præsagiens periculum concipit, cujus tamen rationem certam reddere
sibi non potest, _eine bange schauderhafte Ahndung_. Ita bene jam
a Cl. Ernesti expositum video. Conf. VIII, 485.
Jamque propinquantum tacitus penetravit in artus
Horror, et occulto riguerunt frigore membra. 170
Intramus tamen, et Nymphas numenque precamur
Gurgitis ignoti, trepidosque et multa paventes
Arcano gressus audemus credere luco.
171 sq. Cf. Virg. Æn. VII, 133, 140, (ubi v. Cerda et Heyne) et,
quos Drak. laudat, Ovid. Met. III, 24 seq. et Val. Fl. V, 195.
173. _credere_ ut v. 201.
--_Arcano luco_, quem nemo ingrediebatur.
171. _nomenque_ Col.
Ecce e vestibulo, primisque e faucibus antri
Tartareus turbo, atque insano sævior Euro 175
Spiritus erumpit, vastoque e gutture fusa
Tempestas oritur, mixtam stridore procellam
Cerbereo intorquens. Pavefacti clade vicissim
Adspicimus: resonare solum, tellusque moveri,
Atque antrum ruere, et visi procedere Manes. 180
175. Ventus exitialis, et pestifer halitus erumpit.
--_insano_; vid. ad I, 101.
177, 178. _stridore Cerbereo_, qualem Cerberus edit, in cujus capite
serpentes strident; cf. ad II, 537.
179. Omnia in majus aucta, ut timor fingere solet. Locum autem hunc
ex Virg. Æn. VI, 255 seqq. desumtum jam monuit Drak.
179. _Adspicimus_ scilicet ludibrio phantasiæ pavore concitatæ, ut
mox, _visi_ nobis sunt _manes procedere_, videbamur nobis in medio
Tartaro versari. Ita recte jam sensum h.l. declaravit Ill. Ernesti.
180. _visi procedere Manes_ conf. ad VIII, 642.
176. _gutture_, non _gurgite_, Oxon. et Put.
179. Post _Adspicimus_ punctum ponit N. Heins. prob. Lefeb. qui
infinitivos histor. sequi putat. Possunt et omnia a voc. _visi_
pendere, et hoc pro _auditi_ simul positum videri, quoniam non
solum cum uno verbo, unde generalis notio petenda est, plura ab
illo per se aliena jungi solent, ut _flere fata et luctus_ inf.
v. 314, et similia, vel in prosa oratione centies obvia; (vid.
Jani ad Hor. Od. III, x, 7 et 8, et inpr. Stroth. ad Liv. III, 68)
sed etiam verba sensuum, ut εἰδεῖν, ὁρᾷν, _videre_, et alia,
sæpius permutantur, de quo vid. VV. DD. ad Prop. II, 13, al. xvi,
49. (_Vidistin’ toto sonitus procurrere cœlo?_) Wesseling. ad
Herodot. p. 155, n. 96; Klotz. lectt. Venus. p. 308. Krebs. Obs.
in N. T. p. 412, et inpr. Schrader. ad Musæi v. 5, p. 5 sqq.
Posteriorem ob causam Drak. non displicet major distinctio, quam
post voc. _solum_ ponendam putabat Burm. quum nihil alioquin sit,
quod adspexerint. Certe verba _resonare solum_ cum _Adspicimus_
jungere, minus durum est, quam supplere _nos_, (etsi h.l. egregie
id timori conveniat) vel τό _vicissim_, h.e. per vices, cum Lefeb.
interpretari, alter alterum; vid. not.
Quantis armati cælum petiere Gigantes
Anguibus, aut quantus Lernæ lassavit in undis
Amphitryoniaden serpens, qualisque comantes
Auro servavit ramos Junonius anguis;
Tantus disjecta tellure sub astra coruscum 185
Extulit adsurgens caput, atque in nubila primam
Dispersit saniem, et cælum fœdavit hiatu.
181 seq. Conf. III, 192, et Stat. Th. V, 529 seq. Triplex autem h.l.
serpentis comparatio, cum anguibus, Gigantum pedibus, (vid. Apollod.
I, vi, 1; Ovid. Fast. V, 37; Claud. Gigant, 8, 81; Val. Fl. II, 28;
ubi vid. Inttp.) cum hydra Lernæa (vid. ad III, 32.) et cum dracone,
horti Hesperidum custode, qui Ladon dicebatur, et de quo vid.
Hesiod. Theog. v. 333 sq. Apollon. IV, 1396; Apollod. II, v, 11;
(ubi vid. Heyne p. 412 sq.) Virg. Æn. IV, 484 seq. Lucan IX, 357 sq.
184. Vid. ad III, 283.
--_Auro_, aureis foliis et malis, _comantes_, κομῶντας, comatos, ut
_comantes flamma_ h.e. ardentes X, 550; XIV, 420; ἡ γῆ φυτοῖς κομῶσα
ap. Aristot. Nota est _coma_ arborum et flammæ: vid. ad I, 461, et
IV, 682.
--_Junonius anguis_ qui custodiebat poma aurea, Junoni a Terra pro
nuptiali munere data: vid. Heyne l.c. pag. 410 seq.
187. _sanies_, sanguis, ut v. 237, vel humor lentus et glutinosus,
(_Gauche_) quæ propria et vulgaris verbi vis est: nisi venenum
potius significat h.l. et v. 276, 677; XII, 10, ubi Draken. laudat
XIII, 571; Virg. Æn. II, 221; Heins. ad Vellei. II, 87, Broukh. ad
Prop. III, iv, 27, al.
--_cælum_, aerem.
184. _Junonis et anguis_ Col. Male: cf. Heins. ad Ovid. Fast. I,
55.
185. _despecta tellure_ opinabatur N. Heins. quod multis exemplis
citra necessitatem illustravit Drak. Vulgatam lect. tuetur Schmid.
et explicat, prodiens, erumpens e terra; quum non adpareat,
quomodo dici possit _extulit caput_, si præcesserit _despecta
tellure_, et ratio poscat, ut dictum sit, extulit caput, et
despexit terram, scilicet jam elatus, seu erectus; _disjuncta_
Tell. unde recte forsan _disjuncta_ reposuit Lefeb.
Diffugimus, tenuemque metu conamur anheli
Tollere clamorem; frustra: nam sibila totum
Inplebant nemus. At subita formidine cæcus, 190
Et facti damnandus Avens (sed fata trahebant)
Antiquæ quercus ingenti robore sese
Occulit, infandum si possit fallere monstrum.
188. _tenuemque_ Col. Oxon. R. 2, quod ut legamus, rem ipsam
suadere monet Modius, quum ea sit natura metus inopinati et magni,
ut clamandi facultatem adimat. Conf. Intpp. ad Phædr. I, ii, 26,
et Virg. Æn. III, 48. Vulgatam lect. _Diffugimus tamen, atque_,
quam ex comp. script. _tn_ ortam putat Lefeb., defendit Dausq. qui
non male notat, clamorem propter sibila serpentis, non ob metum,
_frustra_ sublatum esse. Idem sensisse videtur N. Heins. qui _jam
sibila_ scribendum suadet, etsi Dausq. graviter taxat. Sed τό
_nam_ etiam ad _Diffugimus_ referri potest.
190. _At_, non _ac_, scripti et Med.
193. _possit_, non _posset_, R. 3; Parm. et Med.
Vix egomet credo: spiris ingentibus arte
Arboris abstraxit molem, penitusque revulsam 195
Evertit fundo, et radicibus eruit imis.
Tum trepidum, ac socios extrema voce cientem
Conripit, atque haustu sorbens et faucibus atris
(Vidi respiciens), obscœna condidit alvo.
194. Verba _Vix egomet credo_ et v. 199, _Vidi respiciens_, ut
omnino tota orationis forma, egregie conveniunt rem miram narranti.
Cf. Virg. Æn. III, 623 sq.
196. Vid. Heyne ad Virg. Æn. V, 449, in V.L. Vol. III, p. 47; et VI,
p. 313; Edit. nostræ.
194. _spiris stringentibus_, vel quod Lefeb. recepit _cingentibus
arcte_, ingeniose conj. N. Heins. quia _ingenti_ modo præcessit.
_arctæ_ Gryph. _artæ_, typorum forsan errore, in ed. Drak. qui et
_altæ_ legi posse monet. Sed τό _artæ_ etiam nunc repositum video
ab Ill. Ernesti, qui jungit _spiris ing. artæ_, h.e. arcte
circumvolutæ voluminibus caudæ, quibus eam _abstraxit_, h.e.
inflexit. Cf. ad V, 477.
195. _adstrinxit_ forte præstiterit, ne poeta ter idem dicat.
Infelix fluvio sese, et torrentibus undis 200
Crediderat, celerique fuga jam nabat Aquinus.
Hunc medio invasit fluctu, ripæque relatos
(Heu genus infandum leti!) depascitur artus.
203. Plures ita periisse memorant Val. Max. et alii, vid. ad v. 144.
--_depascitur artus_, confer Cerda et Heyne ad Virgil. Ge. III, 458,
et Æn. II, 215.
202. _ripaque_ Colon. _relatos_, non _relatus_, scripti et ed.
Parm.
«Sic dirum nobis et lamentabile monstrum
Effugisse datur. Quantum mens ægra sinebat, 205
Adpropero gressum, et ductori singula pando.
Ingemuit, casus juvenum miseratus acerbos.
206. _ductori_, Regulo.
204. _Vix_ suspic. N. Heins.
206. _Et propero_ Ox. prob. Barth. Adv. I, 13.
Utque erat in pugnas, et Martem, et prælia, et hostem
Igneus, et magna audendi flagrabat amore,
Ocius arma rapi, et spectatum Marte sub omni 210
Ire jubet campis equitem. Ruit ipse, citatum
Quadrupedem planta fodiens, scutataque raptim
Consequitur jusso manus, et muralia portat
Ballistas tormenta graves, suetamque movere
Excelsas turres inmensæ cuspidis hastam. 215
208. Insignem ταυτολογίαν h.l. VII, 249, notandam dicit Drak. Sed
adfectui loquentis ea congruit.
209. _Igneus_, vid. ad III, 306.
212. _planta fodiens_, cf. ad II, 71.
213 sqq. Cf. auctores ad v. 144, laudati.
215. Intellig. falarica, Draken. Conf. v. 273, et ad I, 351 sqq.
208. _pugnas_ scripti; _pugnamque_ editi, nisi quod _pugnam_ extat
in ed. Parm. _in pugnam Martemque_ volebat Dausq.
209. _magna_, ut IV, 430, non _magno_, Col. non contra sentiente
Dausq. Alioquin _audere_ etiam simpl. pro audere egregia et fortia
poni docet Drak. ad h.l. et ad IX, 452.
210. _capi_ Oxon. vid. ad IV, 98.
213. _Consequitur jusso_ scripti, R. 2, 3, Med. _C. jussum_ Parm.
_Obsequitur jussu_ in editis recentt. _rapto C. passu_ non male
conj. Burm. sed frustra, judice Schmidio, quum τό _jusso_
absolute explicari possit, ut _audito_ et similia.
Jamque ubi feralem strepitu circumtonat aulam
Cornea gramineum persultans ungula campum;
Percitus hinnitu serpens evolvitur antro,
Et Stygios æstus fumanti exsibilat ore.
Terribilis gemino de lumine fulgurat ignis: 220
At nemus adrectæ et procera cacumina saltus
Exsuperant cristæ; trifido vibrata per auras
Lingua micat motu, atque adsultans æthera lambit.
216 sq. Nimio fere ornatu singula expressit.
--_aulam_ Barth. et Drak. exponunt antrum, ut αὐλὴ apud Orph. Arg.
v. 391, coll. v. 377 et 388. Ill. Ernesti hoc vocabulum positum
putat non satis apta imitatione Virg. Æneid. I, 140, qui tamen Caci
specum simili modo _regiam_ dixerit Æn. libro VIII, 242. Possis
etiam hoc loco intelligere lucum et nemus circa antrum serpentis.
Cf. sup. v. 146 seq.
218. _evolvitur_ vocab. propr. de motu anguis. Conf. v. 227.
220. Conf. Virgil. Æn. II, 475; Ge. III, 433, 439; Heins. ad Ovid.
Met. III, 34.
222, 223. _trifido Lingua motu_, conf. v. 263, et ad II, 587.
--_æthera lambit_, ut apud Stat. Th. V, 524, et Virg. Æn. III, 574.
218. _hinnitu_, non _immani_, Col.
221. _Ac_ Nut.
Ut vero strepuere tubæ, conterritus alte
Inmensum adtollit corpus, tergoque residens 225
Cetera sinuatis glomerat sub pectore gyris.
Dira dehinc in bella ruit, rapideque resolvens
Contortos orbes directo corpore totam
Extendit molem, subitoque propinquus in ora
Lato distantum spatio venit: omnis anhelat 230
Adtonitus serpentis equus, frenoque teneri
Inpatiens, crebros exspirat naribus ignes.
224... 226. Cf. Ovid. Met. III, 77, 78.
232. Conf. Virg. Ge. lib. III, 85, «....volvit sub naribus ignem.»
ubi vid. Cerda et Heyne.
226. _sinuatis_ lege tribus syllabis; vid. ad III, 495.
228. _derecto_ Col. vid. ad II, 92. Id tacitus recepit Lef. et
prob. N. Heins. ut sit _erecto_, quod rejicit Schmid. quum serpens
erectus sit quasi stans, et sensus postulet, eum in longitudinem
extensum et diductum fuisse.
230. _anhelat_, non _anhelans_, scripti, R. 3, et Parm.
231. _A. serpentis equus_ scripti et priscæ edd. ante Nicandrum,
qui primus _A serpente et equus_ Silio obtrudit. Conf. ad X, 370,
et XIV, 246; _A. serpens et equus_ ed. D. Heins.
Arduus ille super tumidis cervicibus altum
Nutat utroque caput: trepidos inde incitus ira
Nunc sublime rapit, nunc vasto pondere gaudet 235
Elisisse premens. Tunc fractis ossibus atram
Absorbet saniem, et tabo manante per ora
Mutat hians hostem, semesaque membra relinquit,
Cedebant jam signa retro, victorque catervas
Longius avectas adflatus peste premebat; 240
234. _Nutat caput_, capite, _utroque_, in utramque partem, ut Virg.
Æn. V, 469.
238. _Mutat hostem_, conf. ad V, 286.
239. _signa_, milites.
240. _adflatus peste_, ut vers. 159.
--_premebat_, persequebatur.
234. _Nutat_ Colon. quod verbum, quia intransit. est, respuit
Lefeb. et _Mittit_ e c. Tell. recepit, Coll. Virg. Æn. V, 469;
unde potius _jactat_ refingerem. Sed _nutat_ κατὰ _caput_
exquisitius est, ut ap. Val. Fl. VIII, 88, et al. passim; conf.
Heins. ad Claud. bell. Gildon. v. 220 et 281; _Mutat_ Ox. et Put.
cum priscis edd. quod minus displiceret, nisi mox sequeretur,
_Motat_ ed. Junt. et quæ inde expressæ sunt: non infelici vel
errore vel emendat. Nam verba _mutare_ et _motare_ centies vim
_movendi_ habere, et a librariis tam inter se, quam cum _nutare_
confundi, docent VV. DD. ad Virg. Ecl. V, 5; VI, 28; Æ. III, 581;
V, 702; XII, 37, et, quos Drak. laudat, Heins. ad Ovid. Met. XIII,
937, ad Claud. bell. Get. v. 595; Scalig. ad Catull. carm. XXII,
et inpr. Gronov. Obss. III, 1.
236. _tunc_, non _nunc_, Col. et Ox. _tum_ tacite dedit Lefeb.
vid. ad VI, 299.
239. _victorque_ scilicet serpens, non _victasque_, scripti et
R. 2.
240. _arreptas_ R. 2; _arrectas_ Tell.
Quum ductor, propere revocatam in prælia turmam
Vocibus inpellens, «Serpentine, Itala pubes,
Terga damus, Libycisque parem non esse fatemur
Anguibus Ausoniam? Si debellavit inertes
Halitus, ac viso mens ægra effluxit hiatu; 245
Ibo alacer, solusque manus componere monstro
Subficiam.» Clamans hæc, atque interritus hastam
Fulmineo volucrem torquet per inane lacerto.
242 seqq. Drak. comparat II, 226 sq. IV, 402 seq. V, 640.
245. _mens effluxit_, mente capti estis, mens sana, vel virtus metu
victa vos destituit. Conf. Cic. Brut. c. 61; Livius VII, 14.
246. _manus componere_, vid. ad I, 39.
247. _hæc clamans, atque imperterritus_ malebat N. Heins.
248. _per inane_ Col. vid. not. ad I, 97; _p ma ve_ Oxon. quod
eodem ducit. Hinc ortæ aberratt. _primave_, _primamve_,
_primamque_ et _primumque_.
Venit in adversam non vano turbine frontem
Cuspis, et, haud paulum vires adjuta ruentis 250
Contra ardore feræ, capiti tremebunda resedit.
Clamor ad astra datur, vocesque repente profusæ
Æthereas adiere domos. Furit ilicet ira
Terrigena, inpatiens dare terga, novusque dolori,
Et chalybem longo tum primum passus in ævo. 255
249. _non vano turbine_, non irrito ictu.
250, 251. Cf. IV, 136 sq. Drak.
254. _Terrigena_, vid. ad v. 152.
--_dare terga_, exquisite pro superari.
--_novus dolori_ qui ejusmodi dolorem nondum senserat. Conf. V.L.
251. _ferri_ refinxit Lefeb. coll. v. 268, tamquam exquisitius.
252. _datur_, non _datus_, scripti et R. 2.
253. _iræ_ volebat N. Heins. ut _iræ inpatiens_, vel _iræ dare
terga inpatiens_ jungantur. Sed num serpens iræ inpatiens _terga
dabit_? an _iræ quis terga dare_ potest? Quid vero causæ est, cur
τό _ira furere_ displiceat? Studium captandi exquisitiores
loquendi modos, (_iræ impatiens_, et _furit dare_) ut sæpe, fraudi
fuisse videtur viro doctissimo.
254. _novusque doloris_ conj. Burm. conf. not. ad IV, 530. Sed
vulgata quoque bene se habet; vid. Ernesti ad Tac. Agric. c. 16,
et Ann. I, 3, pr. c. 20, extr. et II, 66, ex quibus tamen locis
fere conjicias, _dolore_ legendum esse.
Nec frustra rapidi, stimulante dolore, fuisset
Inpetus, ablato ni Regulus arte regendi
Instantem elusisset equo, rursusque secutum
Cornipedis gyros flexi curvamine tergi
Detortis læva celer effugisset habenis. 260
257... 260. Ornate pro: nisi Regulus eum gyris modo ad dextram, modo
ad lævam factis elusisset, et sic tandem effugisset.
--_ablato_, φερομένῳ, celeri, conf. ad V, 633.
256. _rapidi_ scripti et priscæ edd. _rapidi_ e R. 2, recepit
Lefeb. Non male; sed etiam τό _rapidi_ (hoc est _instantis_,
rapide seu raptim inruentis) ferri potest; conf. ad lib. V,
v. 451. Vulgata _rapido_ ex Nicandri ingenio profecta.
Præstitisset saltem _rabido dolore_, vel _rapidi fuissent
impetus_.
257. _ablato_ Col. cum R. 2, et Veneta a. 1492, in comment. Marsi.
Conf. ad V, 633, et h.l. not. _allato_ Put. Vulg. _alato_.
258. _rursusque_ tres scripti cum R. 2; Parm. et Benes.
_cursusque_ Tell. et Med. unde vulgatam _cursuque_ ortam putat
Drak.
260. _lævam_ h.e. ad l. manum seu partem, recte, puto, rescripsit
Lefeb. quem secutus est Ill. Ernesti. Possis et _lævum_ reponere.
Sed quodammodo defendi potest vulgata, si exponatur: manu sinistra
detortis; vel, læva parte effugisset; _effudisset_ scripti et
priscæ edd. ante Basil. Wolfii. qui primus veram lect. revocavit.
«At non spectator Marus inter talia segni
Torpebat dextra: mea tanto in corpore monstri
Hasta secunda fuit. Jam jamque extrema trisulca
Lambebat lingua fessi certamine terga
Quadrupedis: torsi telum, atque urgentia velox 265
In memet sævi serpentis prælia verto.
Hinc imitata cohors certatim spicula dextris
Congerit, alternasque ferum diducit in iras,
Donec murali ballista coercuit ictu.
261, 262. Exquisite pro: at ego non segnis spectator eram. Cf. V.L.
263. _extrema terga Quadrupedis_, scilicet Reguli.
265. _urgentia prælia_, h.e. urgentis, instantis serpentis.
268. Facit, ut serpens non in me solum, sed modo in hunc, modo in
illum iras evomat, et irruat.
--_ferus_ absolute serpens dicitur. Conf. Intpp. ad Phædr. I, xii,
9, et Virg. Æn. II, 51.
269. _murali ictu_, qualis e muro impingitur, vel quo muri
diruuntur, ut _murali turbine_ IX, 568.
262. _Torpebam_ emend. Burm. vid. eundem ad Virg. Æn. V, 355;
Broukh. et Heyne ad Tibull. III, iv, 50. Sed conf. inf. v. 600,
sup. v. 136. et ad II, 29; _tanti_ emend. Withof.
265. _urguentia_ scripti et R. 2. Sic ubique in Col. aliisque cod.
scribi monent Drak. et, quem laudat, Pier. ad. Virg. Æn. V, 202.
Vulgg. _ingentia_.
Tum fractus demum vires: nec jam amplius ægra 270
Consuetum ad nisus spina præstante rigorem,
Et solitum in nubes tolli caput, acrius instat.
Jamque alvo penitus demersa falarica sedit,
Et geminum volucres lumen rapuere sagittæ:
270, 271. _spina ægra_, vulnerata.
270. _jam_ scripti et priscæ edd. Hæc vox primum in ed. Marsi
omissa est operarum vitio, quod alii temere servarunt. Wollius
autem, ut metro consuleret, _enim_ intexuit; _non amplius_ conj.
Voss. ad marg. ed. Junt. Ceterum verba _nec jam amplius_ bis
sumenda, et tam ad _præstante_, quam ad _instat_ referenda, vel
_nec jam amplius, ægra_ (hoc est ægre, nisi ipsa hæc vox
substituenda) distinguendum, vel denique vers. 272, _instat_
scilicet se, scribendum videtur, ut ita certe iram prodiderit
serpens, quum vires eum ad altius se a terra tollendum deficerent.
Conf. v. 275, et not. ad I, 539. Hac conj. admissa, verba _nec
jam... caput_ etiam parenthesi includere possis, quod, lectione
non mutata, perperam fecit Dausq. Quum hæc jam scripsissem, video
Cel. quoque Ernesti in alteram, a me propositam, rationem
incidisse, eique legendum videri: _nec jam amplius, ægre... caput,
acrius instat_.
271. _rigorem_, non _vigorem_, scripti cum R. 3, et Parm.
272. _Ut solito in n. tollit_ perperam edidit Wolfius, quem tamen
secuti sunt Colin. D. Heins. Dausq. et Cell. qui posterior
meliora, quæ noverat, non restituit, etsi vix serpentem illum tam
saucium fuisse ballistis putat, quam hunc locam.
Jam patulis vasto sub vulnere faucibus aer 275
Tabificam exspirat saniem: spes ultima jamque
Ingenti cauda, et jaculis, et pondere conti
Hæret humi, lassoque tamen minitatur hiatu;
275. _aer_, halitus pestilens.
277. _pondere conti_, gravibus contis, vid. ad II, 246.
[“ad II, 246”: in V.L.]
275. _atrum_ nonnulli pro _aer_.
276. _spes ultima_ c. Tell. cum edd. recentt. forte et Col. ac
Put. quorum certe lectionem h.l. silentio prætermiserunt viri
docti. Hoc recepi cum Lefeb. et Cl. Ernesti, qui et _Ingentis
caudæ_ ex ed. R. 3, et Med. reposuere, quæ ratio durior videtur,
quam si ita exponas verba: _cauda, spes ultima_, in qua extremam
posuerat spem, _ingenti_ serpenti (quæ forte vox non supplenda
est, sed substituenda) _hæret humi_. Vulgo _specus ultima_, post
quæ verba colon ponunt, et de _specu_ (hiatu) vulneris cogitant,
coll. Virg. Æn. IX, 700. Utrumque displicuit Barth. Adv. I, 13, et
Drak., qui post _saniem_ distinguunt, et _specum ultimam_ putant
esse imum ventrem. Ille frustra provocat ad Virg. l.c. hic ad
Phædr. IV, v, 10 (ubi vid. Burm.) ad Prudent. hym. VII, Cathemer.
115, et Avien. descr. orb. v. 791. Sed tum quoque _Ingens ac
cauda_, vel _Ingenti_ serpenti _ac cauda_ rescribendum videtur;
_ultima specula_ conj. Dausq. _pars ultima_, vel _spira ultima
jamque Ingentis caudæ jaculis_ N. Heins. Mox _pondere contis_
Barth. ut _pondere_ saxa ingentia ballistis expulsa intelligantur,
quoniam conti cuspide, non pondere noceant. Sed copula certe sic
repetenda erat, et vid. not.
278. _lassoque_ scripti et priscæ edd. _laxoque_ Marsus, et deinde
alii; _lapsoque_ e R. 2, recepit Lefeb. qui graphice ita caput
humi repens exprimi arbitratur; conf. Heins. ad Virg. Æn. IX, 436.
Donec tormentis stridens, magnoque fragore
Discussit trabs acta caput, longoque resolvens 280
Aggere se ripæ, tandem exhalavit in auras
Liventem nebulam fugientis ab ore veneni.
280. _trabs_, hasta, ap. Stat. Th. V, 566; IX, 124; Virg. Æn. XII,
294, sed h.l. falarica; conf. ad v. 215, et Virg. Æn. IX, 705 sq.
281. _Aggere ripæ_, ut apud Virg. Æn. VII, 106, et Val. Fl. VI, 149.
282. _Liventem_, nigram, vel propr. subfusci coloris, vid. Ind.
282. _Lucentem_ Med.
«Erupit tristi fluvio mugitus et imis
Murmura fusa vadis; subitoque et lucus, et antrum,
Et resonæ silvis ulularunt flebile ripæ. 285
Heu quantis luimus mox tristia prælia damnis!
Quantaque supplicia et quales exhausimus iras!
Nec tacuere pii vates, famulumque sororum
Naiadum, tepida quas Bagrada nutrit in unda,
Nos violasse manu seris monuere periclis. 290
283. Propter occisum serpentem, qui genius loci, vel Nympharum certe
_famulus_ erat, (de quo vid. Heyne ad Virg. Æn. V, 84 et 95; Burm.
ad Val. Fl. I, 303; IV, 520 et sup. ad II, 584 sq.) Romani multa
subiisse mala finguntur, ut Cadmus ap. Ovid. Met. III, 31 seq. 95
seq. quod jam observavit Drak. qui etiam contulit Stat. Th. V, 511
sq. 578 sq. et Flor. II, 2, ubi _quasi in vindictam Africæ nata_
serpens dicitur.
285. Conf. ad V, 542.
--_ulularunt_ ut ap. Virg. Æn. II, 488, ubi vid. Heyne; conf. tamen
ad V, 542.
287. _exhausimus iras_, pœnas luimus.
288. _pii vates_ ut ap. Virg. Æn. VI, 662. Hi nimis diu tacuerant.
283. _Erumpit_ tacite refinxit Lefeb. et minus recte, quoniam
_ulularunt_ mox sequitur.
289. _trepida_ Col. repug. Drak. qui _undam_ docet _tepidam_ dici
propter ardorem solis, qui in Africa ferventissimus sit, ut _Nilum
tepentem_ Prop. II, xxiv, 3, et Martial. XI, 12; cf. sup v. 140.
--_Bragada_ vulgo scribitur; vid. ad v. 141. Mox _Non violasse_
scripti, ut inf. v. 399, 400, et ap. Virg. Æn. VI, 620. Ita
N. Heins.
«Hæc tunc hasta decus nobis pretiumque secundi
Vulneris a vestro, Serrane, tributa parente,
Princeps quæ sacro bibit e serpente cruorem.»
291, 292. Cf. v. 62 et 138 sq.
--_Vulneris secundi_, conf. sup. v. 263.
--_vestro_, tuo, ut _nostra_ pro mea v. 481; Drak.
293. _bibit cruorem_ vid. ad V, 274.
Jamdudum vultus lacrimis atque ora rigabat
Serranus, medioque viri sermone profatur: 295
«Huic si vita duci nostrum durasset in ævum,
Non Trebia infaustas superasset sanguine ripas,
Nec, Trasymene, tuus premeret tot nomina gurges.»
298. _nomina_ cf. ad IV, 729.
Tum senior, «Magnas, inquit, de sanguine pœnas
Percepit Tyrio, et præsumta piacula mortis. 300
299 sq. De rebus, prospere a Regulo in Africa gestis, ubi Pœnos
ubivis premebat, et dura iis imperabat, vid. Polyb. I, 26... 31; et
Flor. II, 2; vid. infra v. 672 sq.
300. _Percepit_, cepit, petiit, sumsit, vel habuit _pœnas magnas_ a
Pœnis.
--_præsumta piacula mortis_ ultus est mortem suam, edita prius magna
hostium strage. Cfr. V, 213.
299. _Tum_, non _Tunc_, Tell. et Benes. quod recepi cum Lefeb.
etsi _tunc_ idem valere putant ap. Liv. XXII, 29, pr. Stat. Th. I,
497; Claud. Cons. Hon. III, 33, et aliis locis, ubi tamen libri
variant, vel errori tam proclivi eadem forte medicina adhibenda
est; conf. ad v. 600 et al.
300. _Percepit_, non _Præcepit_, quatuor scripti cum R. 3, et Med.
prob. N. Heins. quia _præsumta p._ sequitur, ne poeta bis idem
dicat: quæ tamen ratio in Silio minus me movet, quam librorum
auctoritas.
Nam defecta viris et opes adtrita, supinas
Africa tendebat palmas, quum sidere diro
Misit Agenoreis ductorem animosa Therapne.
301. _defecta viris et opes adtrita_, inops copiarum et pecuniæ.
--_supinas tendebat palmas_, supplex pacem petebat.
302. De Xanthippo ejusque cum Regulo pugna cf. Polyb. I, 32... 34;
Flor. II, 2; Eutrop. II, 11... 14; Appian. Punic. c. 3, 4; Frontin.
Stratag. II, ii, 2, et iii, 10; Cic. Off. III, 26 sq.
--_diro sidere_, fato, ut apud Prop. I, 6, extr. et Ovid. Trist. V,
x, 45. Nota est veterum superstitio de vi siderum, et res futuras ex
iis computandi consuetudo. Vid. Jani ad Hor. Od. I, 11.
303. _ductorem_, Xanthippum. Cf. II, 305, 433.
--_Agenoreis_, vid. ad I, 15.
--_Therapne_ urbs Laconicæ prope Spartam, in sinistra Eurotæ ripa,
Xanthippi patria; h.l. pro ipsa Laconica.
303. _Theramne_ priscæ edd. ut apud Plin. IV, 5: Θεράμναι ap.
Steph. Byz. p. 303. Sed Θεράπνη dicitur et Θεράπναι Suidæ, Pausan.
Lacon. 14 et 20; Pind. Isthm. I, 43; Melæ II, 3; Statio et aliis;
conf. Meurs. Miscell. Lacon. IV, 12, et Cl. Scheller in Lex. lat.
cui _Theramne_ vitiosa videtur pronuntiatio, ut ὄμμα ab ὄπτομαι,
τέτυμμαι a τέτυφα, etc. Secunda corripitur quidem VIII, 412, et
XIII, 43; sed passim quoque producitur; vid. ad IV, 776; Heins. ad
Ovid. Met. XIII, 430; Salmas. Exerc. Plin. p. 33, et Voss. art.
gram. II, 12.
Nulla viro species, decorisque et frontis egenum
Corpus; in exiguis vigor (admirabile) membris 305
Vividus, et nisu magnos qui vinceret artus.
304. Cf. III, 232 sq.
--_decus_ et _frons_, dignitas corporis et oris.
305. _in_, non _at_, scripti et R. 2. Vulgo male post _membris_
punctum, et post _artus_ comma ponitur.
Jam Martem regere, atque astus adjungere ferro,
Et duris facilem per inhospita ducere vitam,
Haud isti, quem nunc penes est sollertia belli,
Cederet Hannibali. Vellem hunc, o tristia nobis 310
Taygeta, hunc unum non durassetis opacis
Eurotæ ripis! Vidissem mœnia flammis
Phœnissa eruere; aut certe non horrida fata
Flevissem ducis, et nulla quos morte nec igni
Exutos servans portabo in Tartara luctus. 315
307... 310. Præterea ne Hannibali quidem _cederet regere Martem_,
h.e. in Marte, bello regendo, administrando, in arte ducis (ut fere
ap. Virg. Ge. II, 99, et sup. V, 352 sq., 552 seq. ubi vid.
not.)--_atque astus adjungere ferro_, in locandis insidiis, et _per
inhospita_ loca (ut IV, 753) _vitam ducere facilem duris_, h.e.
induratis ad bellum et laborem. Vid. ad I, 558. Nam Spartani frigida
Eurotæ aqua et exercitationibus, in ripa ejus institutis, in
pueritia _durari_ solebant. Vid. mox v. 311, et sup. IV, 362 sq.
quibus locis conf. omnino similia Virg. Æn. IX, 603 sq., et Val. Fl.
VI, 336, ubi vid. Intpp. Hinc _duri Spartiatæ_ dicuntur Cic. Tusc.
I, 43.
--In Annal. litter. Gœtting. ann. 1790, p. 797, v. 308 ita
explicatur: vitam facilem, hoc est, sine molestiarum sensu, ducere
in rebus duris.
311. _Taygeta_, vid. ad IV, 361. Si hic unus Spartanus haud fuisset,
_non flevissem ducis fata et luctus_, (vid. ad v. 179 in V.L.) _quos
servans portabo in Tartara, exutos_, depulsos, _nulla_ etc. _igni_,
rogo: nisi ad Carthaginis excidium referre malis, coll. v. 85, 86.
Tum _nulla morte_ exponerem, nullius, nec Hannibalis quidem, morte.
[“IV, 361” recte IV, 363]
307. _Martem regere_ Col. cum ed. Basil. Wolfii et aliis recentt.,
h.e. ducem esse, bello præesse, ut, quod Drak. monet, _bella
regere_ VII, 47, et _disciplinam r._ ap. Suet. Cæs. c. 48, et Aug.
c. 24. Add. Cæs. B. G. VI, 16; ubi _Mars bella regit. Martem
ciere_ Oxon. et Put. cum priscis edd. quod defendit Gronov. Obss.
IV, 6; nec inprobat N. Heins. si _cire_ scribatur, verbo antiquo,
unde _concire_, _excire_, etc. ne versus laboret. Idem tamen conj.
Martem _tegere_, vel _occulere_, quod langet, quoniam de insidiis
in altero hemistichio agitur.
308. _durus ducere vitam_ ex edit. Parm. et Med. recepere Draken.
et Lefeb. suadente N. Heins. cf. Horat. Sat. I, iv, 8. Ipse
suspicabar aliquando legendum esse, _Et doctus_, vel _docilis_, ut
III, 233; IV, 8; XIII, 120. Sed nunc re adcuratius perpensa vix
dubito, quin vera lectio sit _duris_, quam ex scriptis et
plerisque edd. revocavi, sublata interpunctione majori post
_vitam_, quæ displicuit etiam Lefeb. qui tamen τό _durus_
præferendum putat.
309. _ipsi_ malebat N. Heins. inmemor eorum, quæ ad Virg. Æn. VII,
110, notaverat.
313. Quotquot libri sunt noti, habent _mœnia f. Phœnissæ ruere_
scil. urbis, vel Didonis, quæ utraque ratio dura est. Hinc sine
ulla literarum mutatione scripsi _mœnia f. Phœnissa eruere_,
scilicet ducem, vel Regulum _vidissem_. Audacior est emendatio
N. Heins. _Phœnissæ aut ruere_, nec quidquam proficit.
314. _at nulla nunc morte_ conj. Burm. prob. Draken. et Ill.
Ernesti, qui tamen, etsi in sensu non valde hæret, verba seq. non
valde probat, quibus in omni Silio nulla alia duriora et magis
absona exstent; _ducis: at, nulla quos m. n. i. Exutus, servans_,
etc. refinxit Lefeb. ut _exutus_ sit pro exuar. Ita solus hunc
locum intellexisse videtur sibi, non mihi, nec facile aliis. Sed
τό _Exutus_ arridere potest, et mihi quoque in mentem venit: _non
flevissem fata d. et luctus, quos servans portabo in Tartara,
exutus_, liberatus ab iis, (conf. I, 86) _nulla m. n. i._ vid.
not.
«Consertæ campis acies, multusque per arva
Fervebat Mavors, nec mens erat ulla sine ira.
Hic inter medios memorandis Regulus ausis
Laxabat ferro campum, inque pericla ruebat,
Nec repetenda dabat letali vulnera dextra. 320
317. _ira_, virtus et audacia pugnantium.
320. _Non repetenda_; nam mortifera erant, quæ primo ictu
infligebantur.
318. _Hinc_ dedit Nicander, quem secuti sunt alii; _Hic iter in
medios_ Marsus prob. Dausq. _Hic Nomadum in medios memorandi R.
ausi_ tentabat N. Heins.
319. Vulgo _Laxabat ferro, campoque pericla ruebat_, quod Cell. et
alii activo sensu accipiunt, prosternebat, dimovebat pericula;
conf. not. ad V, 392; _Laxabat f. campumque pericla ruebat_ Colon.
_campum ac pericla_ Oxon. _campo ac pericla_ Put. Hinc _laxabat f.
campum_ (ut sup. V, 174 et 269, ubi vid. not.) _ac per tela
ruebat_ corrig. N. Heins. et _campum ac per iniqua r._ Gronov.
Obss. IV. Hoc recepit et exemplis illustravit Drak.; illud vero,
quod ad ductum literarum propius adcedit, Lefeb. Ego levissima
mutatione lectionem cod. antiquiss. restitui, quoniam omnes libri,
tam scripti quam inpressi, in _pericla_ conspirant, et _campu
inque_ facillimo lapsu in _campumque_ mutari potuit.
Sic ubi nigrantem torquens stridentibus austris
Portat turbo globum, piceaque e nube ruinam
Pendentem terris pariter pontoque minatur,
Omnis et agricola, et nemoroso vertice pastor,
Et pelago trepidat subductis navita velis. 325
321. Egregia et ornatissima comparatio acerrimi ac furentis impetus,
quo Regulus hostes prosternit, cum turbine ac tempestate, quæ terris
ruinam minatur. Quæ de terrore, hominibus incusso, v. 324, 325,
adjiciuntur, ad ornatum imaginis, et simul ad formidinem hostium
spectant. Similis fere est locus Virg. Æ. X, 803 sq.
321, 322. _globum nigrantem_, nubes glomeratas et nigrantes, vel
globum flammarum.
--_ruinam_, vid. ad I, 251.
323. _Pendentem_, inpendentem, ingruentem, ut V, 191, vel, ut
_nubila pendent_ dixit Virg. Ge. I, 214.
325. _subductis_, contractis.
«At fraudem nectens, socios ubi concava saxa
Claudebant, vertit subito certamine Graius,
Et dat terga celer ficta formidine ductor.
326. _fraudem_ insidiarum _nectens_. Cf. ad III, 234.
[“III, 234” recte III, 232]
--_concava saxa_, ut v. 337, _saxosæ latebræ_, rupes, insidiarum
locus.
327. _subito certamine_, ὁρμῇ, _Graius_, Xanthippus, _vertit se_ eo;
non _socios_, vel _terga_, quod Drak. putabat. Vid. ad I, 539.
326. _innectens_ putabat N. Heins. Nescio cui bono? conf. not. ad
III, 233.
327, 328. Ita locum fœde corruptum ex c. Col. restituit N. Heins.
et jam ante eum Modius, nisi quod hic _gyros_ et _facta_ pro
_Graius_ et _ficta_ ibi scriptum testatur et _gyros_ probat;
_vetice_ pro _vertit_ Put. _utre subito certamina gratos_ Oxon.
_vertit s. certamine gyros_ Parm. _Vertice claudebant s. certamine
gratos_ Med. Ita quoque Marsus et Mart. Herbip., nisi quod _gyros_
pro _grates_ habent. Nicander, novo versu interjecto, hæc Silio
obtrudit: _Claudebant linquens, subito in c. gyris Vertit equum
simulatque fugam graviora ruina, Et d. t. c. ficta f. d._ Omnia
hæc fideliter expressere Ald. Gryph. Nut. Wolf. (qui v. 328
perperam omisit) Colin. Dausq. et alii, præterquam quod omnes,
excepto Aldo, _graviore_ pro _graviora_, et Colin. Dausq. aliique
_victa_ pro _ficta_ substituerunt. Ceterum _vertit s. certamina
Graius_ emend. Barth. Adv. I, 13, et _Condebant_ pro _Claudebant_
Burm. _At f. n. socios, ubi c. s. Claudebant, vertit_, etc. melius
forte distingui posse putabat Drak. h.e. vertit socios, ubi saxa
_claudebant_, h.e. desinebant, ut ap. Gell. I, 7, ubi vid. Intpp.
_Claudere_, _includere_ et _excludere_ pro finire passim
occurrunt, v.c. XIII, 686, ubi Drak. laudat XV, 655; Ovid. Fast.
III, 384; Prop. II, 12, extr. (ubi vid. Passerat.) Stat. Silv. II,
Præf. et Gronov. ad Senec. Epist. XII. Sed confer not.
Haud secus ac stabulis procurans otia, pastor
In foveam parco tectam velamine frondis 330
Ducit nocte lupos positæ balatibus agnæ.
329 sqq. Præclara comparatio, in qua poeta, quantum memini, nihil
debet Maroni. De prisco luporum, fovea virgultis tecta, et balatibus
agnæ in ea _positæ_ et adligatæ, capiendorum modo, vid. Dausq. et
Drak. ad hunc locum et Steph. ad Saxon. Gramm. Hist. Dan. II, p. 21.
Loca class. sunt Polluc. V, 81; Oppian. Cyneg. IV, 210 sq., et
Claud. laud. Stil. III, 340 sq. ubi vid. Barth.
329. _et stabulis_ Oxon. Put. R. 3, _a stabulis_ Parm. _stabilis_
quædam edd. recentt.
«Abripuit traxitque virum fax mentis honestæ
Gloria, et incerti fallax fiducia Martis.
Non socios comitumve manus, non arma sequentum
Respicere; insano pugnæ tendebat amore 335
Jam solus, nubes subito quum densa Laconum
Saxosis latebris intento ad prælia circum
Funditur, et Pœna insurgit vis sæva virorum.
332. _Abripuit_, ut V, 229, _Abreptus... cædum... amore_.
--_fax_, incitamentum, _mentis honestæ Gloria_, quæ _urere_ etiam
poetis dicitur. Vid. Burm. ad Val. Fl. I, 76.
335. _tendebat_, sc. cursum, seu gressus, ut VIII, 37, 242, nisi
malis contendebat, pugnabat, vel repugnabat, de quo vid. Davis. ad
Cic. Fin. II, 5, et Gron. ad Liv. XXIII.
336. _nubes_, vid. ad I, 311, et II, 433.
338. _vis sæva virorum_, cf. ad I, 2, et IV, 599.
335. Majorem interpunct. post _amore_ in edd. vulgg. excepta
Parm., positam sustulit N. Heins.
336. _solis_ Oxon. _soli_ corrig. Barth. Adv. I, 13; _condensa_
Put.
337. _intento_ Col. et Parm. conf. Heins. ad Claud. laud. Stil. I,
256; intentæ Oxon. R. 3, Med. _intende_ Put. _intendens prælia_
primus interpolavit Marsus, quem secuti sunt alii; _intenta_ ex
emend. Barth. recepit Cell.
338. _Pœna_, h.e. Pœnica, seu Punica, Colon. quod probaverat
N. Heins. ad Claud. l.c. qui tamen in not. ad h.l. prætulit
conject. Barthii _Pœnûm virorum_, adsentiente Drak. _pene_ Parm.
_pœnæ i. jus et pena v._ Oxon. Vulgo _pœnæ_; _spreta_ pro _sæva_
volebat Barth. et _cæca_ N. Heins. de quo voc. vid. sup. ad v. 7;
_atque uni_ pro _et Pœna_ legendum putabat Withof.
O diram Latio lucem, fastisque notandam!
Dedecus o, Gradive, tuum! tibi dextera et urbi 340
Nata tuæ, tristi damnatur sorte catenæ.
Haud unquam absistam gemitu: te, Regule, vidit
Sidonius carcer! tuque huic sat magna triumpho
Visa es, Carthago, Superis! quæ pœna sequetur
Digna satis tali pollutos Marte Laconas? 345
339. _fastis notandam_, tanquum infelicem et atram, ut Alliensis
dies erat.
340. _Dedecus_, vid. ad v. 84 et 402.
--_dextra Nata tibi_, Marti, et _urbi tuæ_, Romæ ejusque defensioni.
Cf. ad III, 335, in V.L.
343. _magna_, digna.
345. _tali Marte_, pugna tam turpi, propter insidias et captivitatem
tanti viri, unde et _dedecus_, etc. v. 340.
339. _notandum Dedecus_ Ox. et R. 3.
342. _ten’_ et mox _tune huic_ conj. N. Heins. Eodem suadente
Drak. interrogandi, sed Lefeb. non male exclamandi notam post
_carcer_ et _Superis_ posuit.
«At nova Elissæi jurato fœdera Patres
Consultant mandare duci, pacisque sequestrem
Mittere, poscentes vinctam inter prælia pubem,
Captivamque manum ductore rependere nostro.
346. Nota sed splendide ornata narratio de Regulo, qui a Pœnis et
Xanthippo ex insidiis captus, Romamque aliquot annis post de pace,
et, si ea rejiceretur, de captivis commutandis missus, utriusque
abnuendi auctor senatui fuit, et ad gravissimum supplicium redire
maluit, quam fidem hostibus jurejurando factam fallere. Cf. Hor. Od.
III, v, 12... 56 (ubi vid. Jani.); Cic. Offic. I, 13; III, 27 extr.
(quem locum poeta manifeste secutus est, judice Ernesti), 28 seq.;
Dionys. Fragm. Urs. 149 (ubi v. Fabric.) quosque laudavi ad v. 301,
et in Commentat. Argumento subjuncta, ubi de Polybii silentio
disserui.
--_Elissæi Patres_, vid. ad I, 81.
--_fœdera_, pacis conditiones.
347. _pacis sequester_, arbiter et medius, quem nunc barbare
_mediatorem_ vocant, per quem conciliatur pax; Drak. Conf. Pric. ad
Appul. Met. IX, p. 187; Ernesti clav. Cic. Heyne ad Virg. Æneid. XI,
133, et inpr. Heins. ad Ovid. Fast. I, 287.
349. _rependere_, commutare Pœnos captivos cum Regulo, ut ap. Ovid.
Met. V, 15, et Val. Fl. VI, 560.
--_Auro rependere_, h.e. auro penso redimere, _magis_ proprie dixit
Hor. l.c. v. 25.
346. Vulgg. _Elisæi_ et pessime _Elisei_; vid. ad I, 81.
348. _vinctam_ Col. quod ex v. 343 firmant N. Heins. et Drak.
Vulgatum _victam_ servavit Lefeb. quia _captivam_ sequitur. Parum
interest. Vulgarem lect. _victam_ Withof. quoque retinendam
censebat, ne bis idem dicatur, (sequitur enim _vinctam_) et
quoniam _inter prælia_ non _vinciantur_ homines, sed _vincantur_.
At dura oratio est, _inter prælia vinci_, nec tautologiæ a Silii
ingenio alienæ.
349. Forte leg. _rectore_, quoniam _duci_ modo præcessit; conf.
v. 368 et 370.
«Nec mora; jam stabat primis in litoris undis 350
Navali propulsa ratis; jam nautica pubes
Aut silvis stringunt remos, aut abiete secta
Transtra novant: his intortos aptare rudentes;
His studium erecto componere carbasa malo.
350. Locus class. de navi paranda, et singula ornate expressa. Sed
his aliisque ejusmodi minutiis Marus, loquax senex, et poeta nimis,
nec satis opportuno tempore ac loco, inmorantur.
352. _stringunt remos, aut Transtra novant_, ut ap. Virg. Æn. I,
552, et V, 752 sq.
353. _intortos_ Æn. IV, 575.
354. _componere carbasa_, vela suspendere et aptare, _erecto malo_;
nam is deponebatur olim, navibus et ad litus adpulsis, et finito
cursu subductis. Cf. Virg. Æn. V, 487, 829; Hom. Iliad. α, 480,
quosque Drak. citavit, Hom. Odyss. δ, 577, 780; θ, 52, et
Scheffersus de Militia navali II, 5.
Unca locant prora curvati pondera ferri. 355
Ante omnes doctus pelagi, rectorque carinæ
Puppim aptat clavumque Cothon: micat æreus alta
Fulgor aqua trifidi splendentis in æquore rostri.
355. Ancoram collocant in prora. Conf. Virg. Æneid. I, 169. Sed
juncta epitheta _unca_ et _curvati_ sunt luxuriantis ingenii.
357. _Cothon_, gubernatoris nomen, quod jam Mars. vidit, a parva
ins. et portu Carthaginis ductum. Vid. Strab. XVII, p. 1189; Serv.
et Heyne ad Virg. Æn. I, 427.
358. _trifidi nostri_, ut _ære tridenti_ ap. Val. Fl. I, 688, (ubi
vid. Burm.) et _rostris tridentibus_ ap. Virg. Æn. V, 143, ubi vid.
Intpp. Cf. Scheffer. l.l.
358. _trifido in æquore_, h.e. trifidi rostri reddente imaginem,
malebat N. Heins. coll. I, 86. Idem v. 360, conj. _Durum ad
tempus. Serum ad tempus_ suspic. Ill. Ernesti. Sed vulgata doctior
est et aptior.
Tela simul variamque ferunt contra aspera ponti
Rerum ad tempus opem: mediæ stat margine puppis, 360
Qui voce alternos nautarum temperet ictus,
Et remis dictet sonitum, pariterque relatis
Ad numerum plaudat resonantia cærula tonsis.
359. _Tela_, vid. ad II, 576.
--_variamque Rerum opem_, h.e. varias res, alimenta cum funibus
aliisque rebus et instrumentis navalibus adferunt, quæ ad vim
tempestatis sustinendam ad tempus sufficere possint.
360. Locus class. et ornatissimus de hortatore remigum, qui in media
navi stat, et Græcis κελευστὴς dicitur, quoniam celeusma canit, quo
efficit, ut nautæ remis æqualiter, et nunc fortius, nunc remissius,
mare plaudant, ut Orpheus, monente Drak. ap. Val. Fl. I, 471, et
Apollon. I, 540. Commentarii instar sint excitata jam ab aliis verba
Polyb. I, 21: καθίσαντες ἐπὶ τῶν εἰρεσιῶν τοὺς ἄνδρας. ΜΕΣΟΝ δ᾽ ἐν
αὐτοῖς στήσαντες τὸν κελευστήν, ἅμα πάντας ἀναπίπτειν, ἐφ᾽ αὑτοὺς
ἄγοντας τὰς χεῖρας, καὶ πάλιν, προνεύειν ἐξωθοῦντας ταύτας
συνείθιζον, ἄρχεσθαι τε καὶ λήγειν τῶν κινήσεων πρὸς τὰ τοῦ
κελευστοῦ παραγγέλματα. Cf. XI, 490 sq.; Cerda ad Virg. Æn. III,
128; VIII, 90; Voss. et Burm. ad Valer. Fl. I, 186, et Scheffer.
Milit. nav. III, 1, et IV, 7, ubi putat. h.l. non de hortatore, sed
de symphoniaco agi, illumque ore ac simpl. voce, hunc cantu et
musicis plerumque instrumentis remigum ictus temperasse, quod
discrimen in dubium vocat Drak. qui præterea portisculum, h.e.
malleum, vel perticam, ab hortatore adhibitum fuisse, cum Gronov.
Obss. IV, 26, docet contra D. Heins. qui ipsum pausarium, vel
celeusten, _portisculum_ vocari contendebat cum Nonio II, 637, vet.
Onomast. Scalig. Casaub. et aliis.
362. _relatis_, reductis.
363. _Ad numerum_, vid. ad III, 348.
--_plaudat_, ut pulsare, ferire, verberare; ὑπ᾽ Ὀρφῆος κιθάρῃ
πέπληγον ἐρετμοῖς Πόντου λάβρον ὕδωρ, Apollon. I. πολιὴν ἅλα τύπτον
ἐρετμοῖς, Hom. Odyss. I, 180. Sed vid. V.L.
363. Suspicor, _Ad numerum ut plaudant_ (scilicet remi) legendum
esse, vel aliud mendum irrepsisse in contextum. Nam κελευστὴς ipse
non remigat.
«Postquam confectum nautis opus, horaque cursus,
Atque armata ratis, ventoque dedere profundum, 365
Omnis turba ruit, matres, puerique, senesque.
365. _armata_, armis, vel instrumentis nauticis instructa; Drak. qui
laudat Casaub. ad Athen, Deipnos. V, 9; conf. Virg. Æn. IV, 299,
Cæs. B. G. V, 1.
365. _ventoque_ scripti cum Med. et, teste Lefeb., R. 1 ac 2,
prob. N. Heins. ut _dedere_ ad nautas spectet. Sed nautæ vela et
navem, non mare dant ventis. Hinc loco non movenda videtur vulgata
lectio _ventique dedere p._ scilicet placatum, vel iter per mare;
conf. Virg. Æn. III, 69, 70. Vulgata servanda etiam videbatur
Withofio, qui tamen, coll. v. 528. et Pac. Paneg. c. 33, malebat
_ventique dedere profundo_, scilicet nos, vel ratem.
Per medios cœtus trahit atque inimica per ora
Spectandum Fortuna ducem: fert lumina contra
Pacatus frontem; qualis quum litora primum
Adtigit adpulsa rector Sidonia classe. 370
Adcessi comes haud ipso renuente, ratique
Inpositus mæstis socium me casibus addo.
367. Poetica ratio pro vulgari: Regulus tristi sorte ac fato, vel
simpl. infelix Regulus per medios hostes habitu captivi ductus est.
Nam Fortunæ tribuitur quidquid vel prosperi, vel adversi hominibus
contingit. Cf. V.L.
368. En invictam animi constantiam indolemque generosam Reguli, quæ
animum subita admiratione ferit. Non minus tranquilla ac serena
fronte captivus hostes contra adspicit oculosque circumfert, quam
quum primam Romanorum classem in Africam adpelleret. Cf. v. 429 sq.
372. _socium me addo_, ut apud Virg. Ecl. VI, 20, et Æn. II, 339.
368. Pro _Fortuna_, cujus voc. nec causam nec ornatum
intelligebat, _importuna_ scilicet turba conj. Ill. Ernesti, cui
tamen succurrebant verba Livii in simili re Epit. XVIII: _Quærente
Fortuna, ut magnum utriusque casus exemplum in Regulo proderetur_,
etc. Conf. not.
Inluviem, atque inopes mensas, durumque cubile,
Et certare malis urgentibus, hoste putabat
Devicto majus; nec tam fugisse cavendo 375
Adversa egregium, quam perdomuisse ferendo.
Spes tamen una mihi, (quanquam bene cognita et olim
Atrox illa fides) urbem, murosque, domumque
Tangere si miseris licuisset, corda moveri
Posse viri, et vestro certe mitescere fletu. 380
373... 376. Quam præclare! Comparant Lucan. IX, 390 sq., et Sen.
Theb. 190 sq. Plura aptioraque loca quilibet facile in poetarum
lectione sibi notabit.
--_Inluviem_, sordes captivi, vel navis et nautarum.
374, 375. _hoste... majus_, gloriosius, quam hostes vincere.
378. _Atrox_, inmutabilis, inflexibilis, constans, ut _a. virtus_
XII, 369, et _a. animus Catonis_ ap. Hor. Od. II, i, 24, ubi vid.
Jani. Cf. sup. ad I, 58.
380. _fletu vestro_, conjugis et duorum filiorum.
374. _putabat_, scilicet Regulus, non _putabam_, Col. et Oxon.
380. _viri_, non _viro_, iidem codd. quod suadente N. Heins
recepi, quia _viro_ subsequitur, etsi _duci_, vel _patri_ legendum
crediderim.
Claudebam sub corde metus, lacrimasque putabam
Esse viro, et nostræ similem inter tristia mentem,
Quum tandem patriæ Tiberino adlabimur amni.
Servabam vultus ducis ac prodentia sensum
Lumina, et obtutu perstabam intentus eodem. 385
384. _Servabam_ et _perstabam_, ut III, 380.
--_prodentia sensum Lumina_, nam _oculi nimis arguti, quemadmodum
animo adfecti simus, loquuntur, et vultus indicat mores_, ut cum
Drak. utar verbis Cic. Leg. I, 9.
383. _patrio_ Put. _patrio Tiberini a. a._ conj. N. Heins.
384. _ac_, non _et_, scripti.
Si qua fides, unum, puer, inter mille labores,
Unum etiam in patria, sævaque in Agenoris urbe,
Atque unum vidi pœnæ quoque tempore vultum.
Obvia captivo cunctis simul urbibus ibat
Ausonia, et, campum turba vincente, propinqui 390
Inplentur colles; strepit altis Albula ripis.
386. _Si qua fides_ mihi est.
--_unum_, eundem.
--_puer_, Serrane. Cf. ad III, 608, et IV, 454.
--_labores_, ærumnas, ut πόνος, μόχθος, κόπος.
387. _Agenoris urbe_, vid. ad I, 15.
388. _pœnæ_, de qua vid. v. 539 sq.
390. _campum turba vincente_, quum turba major esset, quam ut campi
eam capere possent.
391. _Albula_, priscum Tiberis nomen, de quo vid. Virg. Æn. VIII,
330 seq.; Liv. I, 3; Ovid. Fast. II, 389; V, 646.
--_strepit Albula_ h.e. turba hominum in ejus ripis. Cf. Virg. Æn.
VI, 709.
389. _junctis_, h.e. vicinis, corrig. N. Heins.
«Ipsi Pœnorum proceres, inmitia corda,
Ad patrios certant cultus revocare, togæque
Addebatur honos. Stetit, inlacrimante Senatu
Et matrum turba, juvenumque dolore profuso, 395
Inter tot gemitus inmobilis: aggere consul
Tendebat dextram, et patria vestigia primus
Ponentem terra obcursu celebrabat amico.
393. Ultro ei obferebant _patrios cultus_, vestitum Romanum, quem
respuit. Conf. v. 407.
--_togæ honos_, toga honorifica, insigne honoris, sc. prætexta,
habitus magistratuum. Cf. ad IV, 755.
394. _Addebatur_ ad patrios cultus, vel dabatur. Vid. ad III, 350,
in V.L. Possis etiam τό _togæ_ in tertio casu adcipere, ut _honos_
sit limbus purpureus, qui honoris causa togæ albæ magistratuum
prætexitur.
396. _aggere_, ex ripa.
398. _celebrabat_, honorabat, _occursu amico_ amplecti eum cupiens.
394. _Addebatur_ scripti cum Med. Ald. Gryph. Nut. Vulg. lect.
_Abdebatur_ perperam tuetur, et _patrios cultus_ de Punico
vestitu, vel tunica accipit Dausq.
Conlegit gressum; monitusque recedere consul,
Nec summum violare decus: cingente superba 400
Pœnorum turba, captivoque agmine septus
Ibat, et invidiam cælo Divisque ferebat.
399. _Conlegit gressum_ ut VII, 695, h.e. contraxit, revocavit,
retulit, reduxit sc. Regulus, ut _c. hastas_ et contra _protendere_
dixit Tac. Ann. II, 21.
--_se colligere_ h.e. recipere, inf. X, 390. Cf. ad IV, 391, in V.
Lect.
400. _violare_ contactu et amplexu captivi.
--_summum decus_, consulis Rom. majestatem. Conf. ad v. 412 et 460.
402. _invidiam cælo Divisque ferebat_, adferebat concitabat, ob
tantas inmeritasque calamitates tam fidi et præclari viri. Cf. ad
v. 84.
«Ecce trahens geminum natorum Marcia pignus,
Infelix nimia magni virtute mariti,
Squalentem crinem et tristis lacerabat amictus. 405
Agnoscisne diem? an teneris non hæsit in annis?
Atque ea postquam habitu juxta et velamine Pœno
Deformem adspexit, fusis ululatibus ægra
Labitur, et gelidos mortis color occupat artus.
403. _Marcia_, Reguli conjux.
406. _Agnoscisne_, num reminisceris, Serrane?--_hæsit_ in animo, seu
memoria.
408, 409. Deliquium animi patitur.
403. _Marcia_, non _Martia_, Col. ut in antt. hujus gentis
denariis et lapidibus; cf. ad v. 576, et XIII, 700, quosque Drak.
laudat, Sigon. ad Liv. I, 32, et Broukh. ad Prop. III, i, 52, et
ad Tibull. III, vi, 58.
405. _tristes_ ex Colon. auctore N. Heins. recepere Drak. et
Lefeb. Ego priscam servavi scripturam, quæ in c. Agripp. passim
quoque obvia est.
Si qua Deis pietas, tales, Carthago, videre 410
Dent tibi Sidonias matres! Me voce quieta
Adfatus, jubet et vestros et conjugis una
Arcere amplexus: patet inpenetrabilis ille
Luctibus, et nunquam submissus colla dolori.»
410. Præclare in laudem Marciæ.
--_Si qua Deis pietas_, miseratio, vel potius amor pietatis. Cf.
Virg. Æn. II, 536; V, 688.
411. _voce quieta_, quietus et inperturbatus.
412. Nam Romanus civis esse desierat, adeoque et jura connubiorum
patriæque potestatis amiserat. Cf. Hor. Od. III, 5, 41 sq. ubi vid.
Jani.
413. _patet inpenetrabilis ille Luctibus_. Cf. v. 396.
--_patet_, aures ejus patent querelis et lamentis familiæ, sed est
_inpenetrabilis_, invictus, insuperabilis, ut VII, 561.
--Poetam de industria verbis lusisse, ut sensus sit: auribus luctum
adcipit, non animo, suspicatur V.D. in _Allg. Lit. Zeit._ An. 1796,
nº 139.
414. _submissus colla dolori_, eo victus; forma loquendi, ab onere,
vel jugo, catenis et vinculis petita, quibus collum submittitur.
Paulo altius eam repetit Drak. a more, quo devicti ante victoris
pedes se sternere cogebantur, ut is colla et caput pedibus premeret;
quo et adludi putat X, 216; XI, 19, et, de quo minus dubitandum, ap.
Prop. I, i, 4, cujus loci diversa ratio est. Vid. ad III, 85.
Doloris signum, caput demittere; Cell. Male!
413. _Arceri_ emend. N. Heins. prob. Drak. Frustra, nec tamen
absurde, quod putat Lefeb. Nam verbum _jubere_, quod vel tironibus
notum est, si de persona, vel re, cum qua aliquid faciendum est,
agitur, cum infinit. pass. plerumque jungitur; at non semper; vid.
mox v. 452; Virg. Æn. V, 773; (ubi conf. Burm.) XII, 584, et al.
Pro _patet_, quod cum _inpenetrabilis_ connectitur, forte lego
_manet_, vel leviori mutatione _amplexus pater: inpenetrabilis
ille_, etc. vid. tamen not.
414. _corda_ volebant N. Heins. Drak. Sed vid. not.
Hic alto juvenis gemitu, lacrimisque coortis, 415
«Magne parens, inquit, quo majus numine nobis
Tarpeia nec in arce sedet, si jura querelis
Sunt concessa piis, cur hoc matrique mihique
Solamen, vel cur decus hoc, o dure, negasti,
Tangere sacratos vultus, atque oscula ab ore 420
Libavisse tuo? dextram mihi prendere dextra
Non licitum? leviora forent hæc vulnera quantum,
416. _quo majus numine_, pro, numen, quo majus.
417. _sedere_, ut _stare_ et ἱστάναι, pro esse et habitare, de
sedibus et domicilio deorum. Cf. ad III, 9.
420 sq. _oscula Libavisse_, vide Heyne ad Virg. Æn. I, 256.
422. _hæc vulnera_ δεικτικῶς dixit. Cf. v. 67 sqq.
422. _quanto_ maluerit N. Heins. Sed _quantum_ quoque passim pro
quanto, vel in quantum et quantopere ponitur et comparativo
jungitur v.c. _quantum magis_, _longius_, _inferior_, etc. dixere
Liv. III, 15; XLIV, 7; Flor. I, 18, et alii.
Si ferre ad Manes infixos mente daretur
Amplexus, venerande, tuos? Sed vana recordor
Ni, Mare, (nam primo tunc hærebamus in ævo) 425
Humana major species erat: horrida cano
Vertice descendens ingentia colla tegebat
Cæsaries, frontique coma squalente sedebat
Terribilis decor, atque animi venerabile pondus.
423. _infixos mente Amplexus_, vivam æternamque eorum memoriam.
424 seq. Filius imaginem parentis, quæ ex animo fere jam effluxerat,
quantum potest, memoria repetit. Egregie et ad rerum naturam apte.
--_Ni vana recordor_, ni fallor.
426. _Humana major species_, vid. Heyne ad Virg. Æn. II, 592, et
Exc. XIII ad Æn. I, 402.
--_horrida... Cæsaries_, vid. numum apud Patin. num. 2, quem hoc
loco exprimendum curavit Drak.
428. _fronti sedebat_, h.e. insidebat, vel in fronte sedebat, erat,
ut ap. Ovid. Met. I, 267; II, 776.
429. _Terribilis decor_, confer Horat. Odar. III, v, 43, 44, et ibi
Jani. Infra v. 658, truci Regulus ore, ὑπόδρα ἰδὼν, δεινὸν
δερκόμενος.
--_animi pondus_, βάρος, βαρύτης, gravitas, ut VIII, 609, et apud
Statium Silvarum lib. II, iii, 65; V, iii, 246.
425. _Ni, Mare_ Col. Tell. Mars. _Mi Mare: nam_ Oxon. addito versu
spurio, Wof. Cell. et alii. _Ni male_ R. 3, Parm. Med. et recentt.
edd. Mox forte leg. _mærebamus_.
Nil posthac oculis simile incidit.» Excipit inde 430
Jam Marus, atque, inhibens convellere vulnera questu,
«Quid, quum præteritis invisa penatibus, inquit,
Hospitia, et sedes Pœnorum intravit acerbas?
430. _Excipit_ loquentem Reguli filium.
431. _questu_ nimio, quo sanguis æstum concipit.
--_convellere_, refricare.
432. Quid diceres, si vidisses eum Romæ ædes suas prætereuntem,
Pœnorumque hospitia ingredientem?--434 sq. Spolia _Sallentinorum_,
(vid. ad VIII, 573) de quibus Regulus in priore consulatu ante b.
Punicum I, triumphaverat, (vid. Flor. I, 20; Eutrop. II, 9.) foribus
præfixa erant; de quo Romanorum more, vid. Intpp. ad Tibull. I, i,
54, et ad Prop. III, vii, (al. ix) 26, cf. mox v. 446.
Adfixi clipei, currusque et spicula, nota
Ædibus in parvis magni monimenta triumphi, 435
Pulsabant oculos: conjuxque in limine primo
Clamabat, «Quo fers gressus? non Punicus hic est,
435. _Ædibus in parvis_, ob paupertatem Reguli, de qua vid. Val.
Max. IV, iv, 6; Liv. Epit. XVIII; Colum. I, 4, et Senec. Consol. ad
Helv.cap. 12. Egregie iis _magnus triumphus_ obponitur; cf. I, 616.
436. _Pulsabant oculos_, (vid. ad II, 580.) tristem prioris fortunæ
memoriam renovabant.
--_in limine primo_, ut ap. Virg. Æn. II, 469; VI, 427.
434. _vota_ Tell. quod etiam conjecerat N. Heins. probb. Drak. et
Lef. Ferrem, si de templo ageretur; sed arma votiva ab h.l. aliena
videntur. Malim quoque _nota monimenta_ quam _n. spicula_ jungere,
unde distinctionem mutavi.
435. _Magno_ duo veteres, (qui sint, nescio) teste Lef. qui id
recepit coll. v. 404. Non minus ei adridet lectio ed. R. 2, _magni
m. triumpho_. Equidem neutrum defendere ausim.
437. _Pœnicus_ scripsit Lef.
Regule, quem fugias, carcer: vestigia nostri
Casta tori, domus et patrium sine crimine servat
Inviolata larem: semel hic iterumque (quid, oro, 440
Pollutum est nobis?) prolem, gratante Senatu
Et patria, sum enixa tibi: tua, respice, sedes
Hæc est, unde ingens humeris fulgentibus ostro
Vidisti Latios consul procedere fasces,
Unde ire in Martem, quo capta referre solebas, 445
Et victor mecum suspendere postibus arma.
439. Cf. Horat. Od. III, v, 41.
--_sine crimine_, adulterio. Vid. Bentl. ad Horat. Epist. I, vii,
56.
440. _quid... nobis_; interruptum hoc loquendi genus, ut tota
oratio, præclare convenit adfectui loquentis, quæ virtutis et
pudicitiæ sibi conscia est, et, nihilo secius congressum suum a
marito, quem prætereuntem cernit, vitari, quam maxime dolet.
443 sq. _ingens consul_, propter summum honoris fastigium.
439. _en_ conj. N. Heins. cui et verba _quid, oro... nobis_ non
sana videbantur. Sed vid. not.
444. _procedere_ scripti cum R. 3, Parm. Med. Marsi, Benes. et
Mart. Herbip. quod suadente N. Heins. recepit Drak. qui observat,
_procedere_ proprie dici solennem consulum pompam, qua primo initi
magistratus die ex ædibus in Capitolium deduci consueverint; conf.
quos laudat, Claud. Cons. Hon. III, 8; Norism. de numm. Dioclet.
Diss. I, 5; Cuper. ad Lactant. de mort. persecut. c. 17. et, qui
inde _processionibus_ Catholicorum Romanensium nomen inditum
docent, Savaron. ad Sidon. Apoll. Epist. V, 17, et du Cange
Glossar. mediæ Latin. Add. Spanh. de Pr. et Usu Num. Diss. VIII,
p. 705 sqq. ed. secundæ. Similiter _procedit funus_ ap. Terent.
Andr. I, i, 100. Vulgo _præcedere_ ut VIII, 486, ubi ad has
solennes pompas non respici putat, adeoque nihil mutat Drak.
446. _meritis_ pro _mecum_ malebat N. Heins.
Non ego complexus, et sanctæ fœdera tædæ,
Conjugiumve peto: patrios damnare penates
Absiste, ac natis fas duc concedere noctem.»
447, 449. Non equidem oro, ut vincula conjunctionis, longa tua
absentia quasi abrupta, iterum nectas, et cum conjuge tua denuo
perpetuoque in eadem domo habites; sed id solum a te peto, ut domum
tuam, a patre hereditate adceptam, non prorsus _damnes_, hoc est,
contemnas, (vid. ad III, 331) et, si non mea, certe natorum causa,
noctem vel unam in ea commoreris. Vides Marciam ad infimas preces
delabi, ut Dido apud Virg. Æn. IV, 431 sq., quem locum Silius
manifeste imitatus est. Sententia vss. 447... 449, contraria
σεμνότητι hujus loci, et fere absurda, vel ridicula videtur Ill.
Ernesti. Sed si illam eo, quo exposui, modo ceperis, non video, quid
in ea displicere possit, præter verborum ambages in v. 447, 448, quæ
facile aliquem ad perversum, ne dicam obscœnum, sensum poetæ
obtrudendum inducere possint.
449. _fas est_ Ox. Put. R. 3.
«Hos inter fletus, junctus vestigia Pœnis 450
Limine se clusit Tyrio, questusque reliquit.
Vixdum clara dies summa lustrabat in Œta
Herculei monimenta rogi, quum consul adire
Adcirique jubet Libyas: tum limina templi
Vidimus intrantem: quæ consultata Senatus, 455
Quasve viri voces extremum Curia mærens
Audierit, placido nobis ipse edidit ore.
450. Cum Pœnis eorum ingressus est hospitium.
451. _questus_ querentem Marciam.
452. De ortu solis ex Œta, vid. Intpp. ad Senec. Herc. fur. 133;
Heyne ad Virg. Ecl. VIII, 30, et Cirin. 350. Poeta ubivis ornatus
studio ardet, etiam ubi parum id desideres atque exspectes.
--_lustrabat_, illustrabat, vel obibat. Cf. VV. DD. ad Virg. Æn. IV,
vi, 607, et VII, 148.
453. _Herculei monimenta rogi_, vid. ad III, 43.
454. _Adciri Libyas_. Pœnos in curiam vocari.
--_limina templi_, vid. ad I, 617, et Dausq. ad hunc locum qui tamen
ex v. 432, 433, et 451 perperam colligit, extra urbem et senatum
fuisse, Regulum cum legatis pernoctasse.
457. _edidit nobis_; nam Marus extra curiam fuit.
--_edidit ore_, ut ap. Virg. Æn. VII, 194.
451. _clusit_ Col. (teste Lefeb. duo scripti) ne improb. quidem
Dausq. _clusit_ ἀρχαϊκῶς pro _clausit_, ut in quibusdam codd.
Stat. Th. XI, 58; Val. Fl. I, 34; Virg. Æn. I, 233; VI, 734, et
al. Vulgo _duxit_; conf. ad II, 52.
453. _adiri_ conj. N. Heins. vid. ad v. 413. Mox _Lybias_, non
_Lybicos_, Col. vid. ad I, 189.
455. _quænam consulta_ (h.e. consilia) _Senatus_ emend. N. Heins.
prob. Drak. _quæ consultata Senatu_ (h.e. Senatui idque pro
deliberata a Senatu) reposuit Lefeb. Sed nil forte mutandum,
quoniam poetæ adjectivis, vel particip. neutrius generis pro
substantt. uti amant.
456. _Quasque_ rectius videtur.
«Intulit ut gressus, certatim voce manuque
Ad solitam sedem et vestigia nota vocabant:
Abnuit, antiquumque loci adspernatus honorem est. 460
459. _solitam sedem_, quam inter consulares tenere consueverat.
--_vestigia_, locum, ut I, 505; conf. Cic. Or. III, 2.
460. Cf. Eutrop. II, 14, et Cic. Off. III, 27, quo teste «in senatum
venit, mandata exposuit, sententiam ne diceret, recusavit: quamdiu
jurejurando hostium teneretur, non esse se senatorem.»
461. _non secius_, non minus. Vid. Heins. ad Ovid. Met. II, 809, et
ad Virg. Æn. V, 862; IX, 441. Romani _prensabant_ et premebant
_dextram_ ejus, a quo quid petebant.
459. _vocabant_ (Senatus, scilicet universus) non _vocabat_,
Colon.
460. _est_ a Colon. Oxon. et R. 2, abest. Hinc _adspernatur_ conj.
N. Heins. In vulgata longe graviorem inesse sententiam putat Lef.
quod equidem non adsequor.
At circumfusi non secius undique dextram
Prensare, ac, patriæ ductorem nomine tanto
Redderet, orabant: captiva posse redemtum
Pensari turba, ac Tyrias tum justius arces
Arsuras dextra, fuerit quæ vincta catenis. 465
462. _tanto nomime_, tam clarum.
463 sq. _captiva turba_ Pœnorum.
--_redemtum Pensari_, pro simpl. pensari, vel, ut v. 349, _rependi_.
464. _hac_ pro _ac_ malebat N. Heins. et v. 467 _sator_. Ipse
aliquando conjiciebam _pater_, vel _potens_, vel denique _stator_,
h.e. tutor, conservator, defensor, quo sensu idem Jupiter _stator
urbis_, _imperii_ et _Rom. nominis_ dicitur Cic. Catil. I, 13, et
Vellei. II, 131. Vulgatam certe non satis mihi persuasit Drak.
eo, quod Dii δωτῆρες ἑάων Hom. Odyss. θ, 325, 335, et Bacchus
_lætitiæ dator_ vocatur Virg. Æn. I, 784; conf. tamen Spanh. et
Græv. ad Callim H. in Jov. v. 96: δίδου δ᾽ ὐρετήν τε καὶ ὄλβον.
Tum palmas simul adtollens ac lumina cælo:
«Justitiæ rectique dator, qui cuncta gubernas,
Nec levior mihi Diva Fides, Sarranaque Juno,
Quos reditus testes jurata mente vocavi,
Si mihi fas me digna loqui, Latiosque tueri 470
Voce focos; ibo ad Tyrios non segnior, inquit,
Stante fide reditus, et salvo fœdere pœnæ.
467 sq. Conf. oratio Reguli ap. Hor. Od. III, 5, 18 sq. in qua
summus potius indignationis adfectus, quo captivorum militum
ignaviam increpat, et magis Romanus feroxque spiritus vivit et
regnat. In his vss. sola jurisjurandi religione reditum excusat: sed
exitus orationis v. 482... 489, ubi pacis conditiones, detrimenti et
dedecoris causa, dissuadet, non minus magnum illum invictumque tanti
viri animum spirat. Regulus, quod Drak. monet, non per suos solum,
sc. Romanos Deos, Jovem ὅρκιον et Fidem, sed, ut summa hostibus
religione obstrictus teneretur, per patria quoque Pœnorum numina
juravit, inpr. per _Junonem Sarranam_, h.e. Tyriam et hinc Punicam
(vid. ad I, 26, 72), ut Syphax per Jovem Hammonem et Tarpeium inf.
XVI, 263.
469. _jurata mente_, interposito jurejurando, Dausq. et Drak. non
lingua solum, sed ex animi quoque sententia; quibus verbis poetam
loca Cicer. Off. III, 29, et Eurip. Hippol. v. 612, respexisse,
argute magis, quam vere judicant.
470 sq. _Latios focos_, religionem patriam et sanctitatem Deorum,
quos colimus.
472. _Stante fide_ conf. ad III, 173.
--_fœdere pœnæ_, quam pactus sum, si re infecta rediissem.
468. _Serranaque_ Col. et Mars. non improb. N. Heins. ut Juno
numen tutelare gentis Atiliæ fuerit. Sed vid. not.
470. _Si_, non _Sit_, Col.
Sic nobis rerum exitio desistite honorem
Tendere: tot bellis, totque annis fregimus ævum:
Nunc etiam vinclis et longo carcere torpent 475
Captivo in senio vires: fuit ille, nec unquam,
Dum fuit, a duro cessavit munere Martis
Regulus: exsangui spectatis corpore nomen.
473. _exitio rerum_, cum reipubl. detrimento, Mars. et Cellar.
474. _Tendere_, protendere, obferre, ut ap. Virg. Ge. IV, 535, Æn.
II, 674; Cic. Orat. I, 40. Pro _obtendere_ dictum censet Schmid.
--_fregimus ævum_ propr. bella et senectus me viresque mentis ac
corporis mei fregerunt.
475 sqq. _fuit ille Regulus_, ut _non sum, qualis eram_ dixit Hor.
Od. IV, i, 3, _et fuimus Troes, fuit Ilium_, etc. Virg. Æn. II, 325.
478. Simillima sunt, quæ Drak. excitavit, verba Licinii ap. Liv. V,
18 «me jam non eundem, sed umbram nomenque P. Licinii relictum
videtis» etc.
--_nomen_ contemtim rei obponitur, ut X, 583. Cf. ad I, 293.
473. _Sit_ scripti.
474. _Pendere_ (h.e. solvere, seu pensare, ut v. 486) conj.
N. Heins. qui tamen maluerit _Vendebat_, quod verosimillimum
videbatur Drak. ut contra dicitur _emere_; conf. not. ad IV, 754.
Sed vid. Obss. Wilhof. opinabatur _In nobis r. e. d. h. Perdere_.
At non Carthago, fraudum domus, inscia quantum
E nobis restet, juvenes parat, aspera ferro 480
Pectora, captivos nostra pensare senecta.
Ite dolos contra; gensque astu fallere læta
Discat, me capto, quantum tibi, Roma, supersit.
479 sq. Sed fraudulenta Carthago, _non inscia quantum_, quam parum,
_e nobis restet_, quantopere corporis animique viribus defecerim,
intendit, captivos Pœnos, qui etiamnum juvenes et bello apti sunt,
mecum, qui senex sum, commutare. Modeste de se ipso sentit, et
merita sua famamque sibi partam, qua freti Pœni votorum compotes
fieri speraverant, consulto extenuat, ut dolus hostium eo magis
pateat.
--_fraudum domus_. Cf. III, 233, 234.
480. _En_ ex Colon. recepit Lefeb. qui et _vobis_ reposuit ex
duobus antiquis, nescio quibus. _Et_ Put. _parat_, non _paret_.
Put. et Parm. _aspera bello pectora_ maluerit N. Heins. frustra:
vid. not. ad v. 19.
Nec vero placeat, nisi quæ de more parentum
Pax erit: exposcunt Libyes, nobisque dedere 485
Hæc referenda, pari libeat si pendere bellum
Fœdere, et ex æquo geminas conscribere leges.
Sed mihi sit Stygios ante intravisse penates,
Talia quam videam ferientes pacta Latinos.»
484. _de more parentum_, honestis scil. et Romano nomine dignis
conditionibus.
486. _pendere_, æqua quasi lance ponderare, h.e. pares pacis
conditiones ferre. Cf. ad I, 534.
488. Color orationis ut ap. Hom. Iliad. ζ, 464, et Virg. Æn. IV,
24 sq.
--_mihi sit_, ἔστω, γένοιτο, ἐνδέχοιτο, liceat, detur, ut contra
_non est, ne sit, non sit_, οὐκ ἔστι, μὴ δ᾽ ἔστω, μὴ γένοιτο. Vid.
ad I, 163.
--_Stygios penates_, ut _Stygios domos, Ditis domos_, δῶμ᾽ Ἀΐδαο,
seu Ἀΐδεω δόμοι, ap. Val. Fl. I, 781; Virg. Æn. VI, 269; Hom. Iliad.
ο, 251. Od. κ, 512.
489. _ferire_, ut _icere_, _percutere_ fœdus, ὅρκια τέμνειν,
vel כרת ברית.
485. _Libyes_, non _Libyci_, Col. et Ox. vid. ad I, 189.
«Hæc fatus Tyriæ sese jam reddidit iræ; 490
Nec monitus spernente graves fidosque Senatu,
Pœnorum dimissa cohors, quæ mæsta repulsa,
Ac minitans capto, patrias properabat ad oras.
Prosequitur vulgus Patres; ac planctibus ingens
Personat et luctu campus: revocare libebat 495
Interdum, et justo raptum retinere dolore.
490. _Tyriæ iræ_, Pœnis iratis scil. ob frustratum spem pacis.
captivorumque redimendorum. Cf. ad I, 71, et IV, 599.
491. _monitus_ Reguli.
495. _campus_ Martius.
491. _fidoque_ Col. more librariorum, qui epitheta proximo voc.
adcommodant.
495. Ita ex ed. Benes. reposuit Lefeb. et jam ante eum ex Dausq.
emend. Cell. et Drak. Vulgo _Personat, et luctu campis r.
libebat_.
496. _captum_ quidam libri, teste, et non improb. Lefeb. Sed
gravior est vulgata lect. _raptum_, h.e. abreptum, incensum,
_dolore_, nisi malis _raptum_ a Pœnis ad naves.
«At trepida, et subito ceu stans in funere, conjux
Ut vidit puppi properantem intrare, tremendum
Vociferans, celerem gressum referebat ad undas:
«Tollite me, Libyes, comitem pœnæque necisque. 500
Hoc unum, conjux, uteri per pignora nostri
Unum oro, liceat tecum quoscumque ferentem
Terrarum pelagique pati, cælique labores.
500 sqq. Cf. ad III, 109 seq., et Corneliæ verba ap. Lucan. V, 762
sq.; VIII, 639 sq. Oratio plenissima conjugalis maternique affectus,
qui sensim insurgit, et, quum omnibus argumentis, quæ ad animum vel
durissimum movendum ullo modo valere possint, nihil proficiat, mox
v. 514 sq. in furorem vertitur.
--Comparant verba Arriæ ap. Plin. Ep. III, 16.
503. _labores_, ut v. 386.
498. _puppi... intrare_ Col. et Oxon. ut VII, 464; IX, 289; XI,
473; XII, 435, 491; XIII, 814; XIV, 551, quod N. Heins. concinnius
videbatur. Sed conf. Burm. ad Val. Fl. I, 590, et ad Virg. Æn.
VIII, 389, ubi hoc serioris ævi esse monet. Vulgo _puppim_, ut
XIV, 391 et 423; conf. ad II, 378. [“XI, 473” recte XI, 470]
500. _Libyes_, non _Libyci_, denuo Col. et Oxon.
Non ego Amyclæum ductorem in prælia misi,
Nec nostris tua sunt circumdata colla catenis. 505
Cur usque ad Pœnos miseram fugis? adcipe mecum
Hanc prolem! forsan duras Carthaginis iras
Flectemus lacrimis: aut, si præcluserit aures
Urbs inimica suas, eadem tunc hora manebit
Teque, tuosque simul: vel, si stat rumpere vitam, 510
In patria moriamur: adest comes ultima fati!»
504 sq. Drak. confert Ovid. Her. V, 155 sq. Sed forma orationis
petita ex Virg. Æn. VI, 425 sq. ubi vid. Heyne et Cerda.
--_Amyclæum ductorem_, vid. ad II, 434.
509. _eadem hora manebit_, ut ap. Virg. Æn. IV, 679. _stat_, ut II,
235.
506. Vulgo _ad pœnas_, quod primus dedit Nicander in Junt. _ad
pœnus_ Mart. Herbip.
509. _eadem atque una hora_ conj. N. Heins. coll. Virg. Æn. XII,
847.
«Has inter voces, vinclis resoluta moveri
Paulatim, et ripa cœpit decedere puppis.
Tum vero infelix, mentem furiata dolore,
Exclamat, fessas tendens ad litora palmas: 515
«En, qui se jactat Libyæ, populisque nefandis,
Atque hosti servare fidem! data fœdera nobis,
Ac promissa fides thalamis, ubi, perfide, nunc est?»
Ultima vox duras hæc tunc penetravit ad aures:
Cetera percussi vetuerunt noscere remi. 520
514 seq. Justas preces, quas surdis auribus cecinit Marcia, excipit
acerba in maritum, summum fidei exemplum, invectio, ex
vehementissimo indignationis adfectu, æstuque iræ profecta. Cf.
Virg. Æn. IV, 305 sq., 450, inpr. 597 sq.
517. _data fœdera_, vid. ad V, 304, in V.L.
519. _duras aures_, ut apud Virg. Æn. IV, 428.
515. _litora_, non _sidera_, scripti.
«Tum fluvio raptim ad pelagi devolvimur oras,
Ac legimus pontum, pinuque inmane cavata
Æquor, et inmensas curva trabe findimus undas.
Ludibrium necis horrescens, vis aspera ponti
Obrueret, scopulisque ratem furor inprobus Euri 525
Frangeret, optabam: letum id commune fuisset.
Sed nos ad pœnam moderato flamine lenes
Vexerunt Zephyri, Tyrioque dedere furori.
521. Iterum poeta more suo luxuriatur.
522. _legimus pontum_, ut Æn. II, 208.
524. _Ludibrium_, turpe genus, _necis_, Regulo instantis.
525. _furor inprobus Euri_, vid. ad I, 58, 71 et 101.
521. _raptim_, non _raptum_, scripti et priscæ edd. Idem, vel
_rapti_ conj. Dausq.
522. _immane Æquor_ Col. ut _immensum_, _ingens_, _magnum_,
_vastum mare_ ap. poetas, a Drakenb. laudatos: ἅλς δία, πόντος
ἀπείρων, εὐρὺς et ἀπείριτος ap. Homer. Iliad. α, 141; Odyss. α,
197; δ, 510; κ, 195. _Pinuque minante_ Oxon. Vulgo _juvente_. Sed
_innante_ conj. Dausq. non improb. N. Heins. qui etiam _pinuque in
transtra cavata_ tentabat, quia _immensæ undæ_ et _inmane æquor_,
quod tantundem sit, male jungantur: quæ tamen in Silio non est
justa emendandi ratio. _Pinuque infame cavata_ malebat Withof.
526. Verba _letum... pœnam_ in vulgg. edd. omittuntur, prob.
Dausq. Sed exstant in quatuor scriptis et in R. 2, ac Med. nisi
quod in poster. ed. est _in pœnam_.
«Infelix vidi, patriamque remissus in urbem
Narrator pœnæ dura mercede reverti. 530
Nec tibi nunc ritus imitantem irasque ferarum,
Pygmalioneam tentarem expromere gentem,
Si majus quidquam toto vidisset in orbe
Gens hominum, quam quod vestri veneranda parentis
Edidit exemplum virtus: pudet addere questus 535
Suppliciis, quæ spectavi placido ore ferentem.
Tu quoque, care puer, dignum te sanguine tanto
Fingere ne cessa; atque orientes comprime fletus.
530. _dura mercede_; libertate mihi concessa hanc tristem ob causam,
ut Romam reversus narrarem, quæ pœna a Regulo repetita esset.
532. _Pygmalioneam gentem_, vid. ad I, 21.
--_expromere_, crudelitatem ejus exponere.
534 sq. _virtus parentis_, ut _virtus Catonis_ apud Horatium, Odar.
lib. III, xxi, 11. Conf. ad IV, 599.
535 seq. _pudet addere questus Suppliciis_, quæ propter summam
Reguli constantiam, animique magnitudinem, magis admiratione, quam
querelis, digna sunt.
537 sq. _dignum te Fingere_, etc. ut ap. Virg. Æn. VIII, 364, 365.
538. _orientes_ Col. et R. 2, _haurientes_ Oxon. Vulgo _humentes_.
«Præfixo paribus ligno mucronibus omnes
Armantur laterum crates, densumque per artem 540
Texitur erecti, stantisque ex ordine, ferri
Infelix stimulus; somnisque hac fraude negatis
Quocumque inflexum producto tempore torpor
Inclinavit iners, fodiunt ad viscera corpus.
539 sq. Cf. commentatio Argumento subjuncta.
--_mucronibus_, stimulis clavisque acutissimis.
540. _crates_, ut alias _compages_ laterum.
540. _densumque_, non _densusque_, Colon. quod græce et poet. pro
_dense_ dicitur.
543. _Quocumque inflexum_ Oxon. et R. 3, probb. Barth. N. Heins.
Drakenb. Lefeb. _Quocumque flexum_ Colon. _Quocumque inflexo
perducto_ Puteol. _perducto_ etiam in Oxon. _Quodcumque inflexus_
Parm. _Quoscumque in flexus_ in plerisque edd. Mox _torpor_ ex
emend. Dausq. recepere Cell. Drak. Lefeb. _Tactor_ Put. cum R. 3,
et Parm.: _tortor_ in reliquis libris: _somnique hac fraude negati
Quocumque inflexum producto tempore torpor Inclinavit i.,
fodiuntur viscera, corpus_ corrig. N. Heins. ut verba _somni_ et
_tempore_ jungantur. Sed minus durum videtur, τό _somnis_ pro
_somno_ accipere, et τό _fodiunt_ ad _mucrones_ et _stimulum_
referre.
Absiste, o juvenis, lacrimis: patientia cunctos 545
Hæc superat currus: longo revirescet in ævo
Gloria, dum cæli sedem terrasque tenebit
Casta Fides; dum virtutis venerabile nomen,
Vivet, eritque dies, tua quo, dux inclite, fata
Audire horrebunt a te calcata minores.» 550
Hæc Marus, et mæsta refovebat vulnera cura.
545. Quid hoc orationis exitu pulchrius, et ad consolandum Reguli
filium aptius esse potest?--_Hæc patientia_, talis rerum difficilium
et asperarum voluntaria perpessio, Drak. qui laudat Liv. XXX, 28.
Sen. de Prov. 3, et Tibull. III, 2, 5, ubi vid. Broukh. Hæc
patientia, qua Regulus atroces pœnas sustinuit, quovis triumphio
præstabilior, gloriosior et admirabilior est.
546. _currus_ triumphales, seu triumphos. Vid. ad III, 614, et
N. Heins. ad h.l. qui etiam comparavit XI, 596, et Lucan. IX, 598
sq.
--Cf. Virg. Ecl. V, 76 sq.
549 sq. _fata a te calcata_, superata, Schmid. Sed _calcare_ etiam
δεινῶς ponitur pro spernere, vilipendere, propr. insultare.
_Inposito calcas quid mea fata pede?_ dixit Ovid. Trist. V, viii,
10, ubi Ill. Harles. expressum putat Gr. ἐπεμβαίνειν τῇ τυχῇ τινὸς.
Cf. sup. ad III, 85.
[550.] _horrebunt_, cum horrore quodam obstupescent audientes, etc.
--_minores_, posteri. Vid. Drak. ad XVI, 44; Heyne ad Virg. Æn. I,
532; Bul. et Burm. ad Val. Fl. III, 455.
551. _cura_ et _refovere_, verba medicorum Drak.
--_vulnera_ Serrani.
546. _Hæc superat currus_ Col. _Hos superat currus_ Oxon. teste
N. Heins. non _cursus_, quod ex eo protulit Barth. Adv. I, 13, ubi
fortunæ cursus h.l. innui putavit: _currus_ est quoque in R. 2.
Vulgo _Hos s. casus_.
548. _inviolabile_ Put. non improb. N. Heins. si _virtuti_
legatur. Post _nomen_ distinxi, ut _vivet_ ad Regulum spectet.
Idem fecisse video Lefeb. coll. Tibull. I, iv, 65.
Interea, rapidas perfusa cruoribus alas,
Sicut sanguinea Trasymeni tinxerat unda,
Vera ac ficta simul spargebat Fama per urbem.
Allia, et infandi Senones, captæque recursat 555
Adtonitis arcis facies: excussit habenas
Luctificus Pavor, et tempestas aucta timendo.
552 sq. Tandem poeta in viam redit, de qua inde ab initio hujus
libri declinaverat. De ingenti terrore ac tumultu, Romæ ad primum
cladis nuncium orto, vid. Liv. XXII, 7; Polyb. III, 85, et Appian.
bell. Hannib. c. 11, extr. Silius autem narrationis colores hoc loco
a Virgilio Æneid. IV, 173 sq. (ubi vid. Heyne) inprimis vss. 180,
188, 190, sumsit, et bene cruentas alas, in Trasymeno lacu tinctas,
Famæ tribuit.
555. Cf. ad I, 547.
--_recursat_ animo, ut ap. Virg. Æn. IV, 3.
556. _excussit habenas_, ut IV, 681, et ap. Virg. Æn. V, 662; XII,
499, h.l. præclare de pavore, totum animum inplente ac pervadente.
557. _tempestas_, calamitas et periculum.
--_aucta timendo_. Cf. ad IV, 8.
[559.] _Hostis adest_, nota excubitorum exclamatio. Vid. Burm. ad
Val. Fl. III, 45.
554. _Fama_ et mox _Pavor_ majoribus literis init. scripsi, ut
personæ sint, _per orbem_ Ox. Put. R. 3, Parm. Med.
Hinc raptim ruit in muros: vox horrida fertur,
Hostis adest; jaciuntque sudes et inania tela.
Ast aliæ, laceris canentes crinibus, alta 560
Verrunt tecta Deûm, et seris post fata suorum
Sollicitant precibus: requiem tenebræque diesque
Amisere: jacent portis, ululante dolore,
560 sq. Cf. Liv. XXII, 7. In luctu ingenti matronis solenne fuit,
non capillos tantum spargere et vellere, sed crinibus quoque passis
aras ac templa verrere, πλύνειν. Cf. XIII, 311; Liv. XXVI, 9, et
alia loca, a D. Heins. Dausq. et Drakenb. adscripta.
562. _Sollicitant precibus_, scil. deos.
--_Requiem tenebræque diesque Amisere._ Romani nec die, nec noctu
sine cura quiescunt.
563. Propr. homines dolore _ululant_. Cf. quos Lefeb. laudat Sen.
Herc. fur. 693; Stat. Th. III, 158, 272.
558. _Hinc_, scilicet ex urbe tempestas _ruit_, Oxon. quod
suadente N. Heins. recepit Drak. Vulgatum _Hic_ servavit Lefeb. ut
_hic_ ad viros, et _aliæ_ v. 560, ad mulieres spectet.
559. _jaciuntque_ omnes scripti et R. 2. Vulgo _jaciunt_, quod
metro ad versari fatetur etiam Dausq.
561. _Vertunt_ Ox. et Put. cum nonnullis edd. vitiose, ut passim.
563. _jacent_, non _jacet_, Oxon. et Puteol. cum priscis edd. ante
Basil. conf. ad III, 222 et 288, _stimulante dolore_, vel
_vulgantque dolorem_, vel _cumulantque dolorem_, vel denique, quod
Drakenborgh in contextum recepit, _ululantque dolore_ tentabat
N. Heins. cui tamen postremo nil mutandum videbatur. Recte! vid.
not.
Dispersum vulgus, remeantumque ordine longo
Servat turba gradus; pendent ex ore loquentum, 565
Nec lætis sat certa fides, iterumque morantur
Orando; et, vultu interdum, sine voce, precati,
Quod rogitant, audire pavent. Hinc fletus, ubi aures
Percussæ graviore malo: metus inde, negatum
Si scire, et dubius responsi nuntius hæsit. 570
564. Ingens populi turba æquo cum remeantibus ex prælio gradu
incedit, ut ex iis suorum fortunam cognoscant, Drak. coll. Liv.
XXII, 7, quem locum Silius egregie exornavit. Cf. ad VII, 362.
565. _Servat_, observat, judice D. Heins. ad III, 380.
Male!--_pendent ex ore loquentum_; attente, indesinenter, oculisque
non reflexis contemplantur, ut ap. Virg. Æn. IV, 79, et infra. VIII,
93, ubi vid. Drak. Cf. ad VII, 362.
566. «Proprium hoc miseros sequitur vitium, Nunquam lætis credere
rebus,» Senec. a Dausq. laud.
567. _Orando_, dicendo, loquendo, adeoque et interrogando.
569. _Percussæ aures_; cf. ad II, 580.
564. _reboantumque_ et v. 567, _Quærendo_ conj. N. Heins. Sed cave
quidquam mutes.
568. _Hinc_ semper scribendum putavi, non _hic_, quia _inde_
sequitur; et nunc Lefeb. id reposuisse video, cujus exemplum
secutus sum.
569. _Perculsæ_ Tell.
Jamque ubi conspectu redeuntum visa propinquo
Corpora, sollicite læti funduntur, et ipsis
Oscula vulneribus figunt, Superosque fatigant.
571 sq. _redeuntum Corpora_, h.e. redeuntes, ut VII, 358; XIV, 105;
Virg. Æn. II, 18; VI, 22.
572. _læti_, ob reditum suorum, sed simul _solliciti_ propter
vulnera visa, Cell. et Drak. Cf. ad III, 215.
--_funduntur_, ut circumfunduntur apud Liv. XXII, 7, vel ut sup. II,
151.
573. _Oscula vulneribus_, signis virtutis, _figunt_. Comparant Tac.
Germ. 7, extr. «Ad matres, ad conjuges vulnera ferunt: nec illæ
numerare, aut exigere plagas pavent.» Cf. IX, 350.
--_fatigant_ sc. precando, ut vulnera non sint mortifera, et gratias
agendo, ob reditum; ut _lacessere deos_. Cf. Drak. ad h.l. Broukh.
ad Prop. II, xiii, (al. 20) 3; Interpp. ad Hor. Od. I, ii, 26; II,
xviii, 12, et sup. ad I, lxiii, 675; II, 75.
571. _redeuntum_, vel _redeuntia_ pro vulg. _redeuntis_ emend.
Dausq. et N. Heins. Hoc recepit Drak. illud. nos cum Lefeb. cujus
nota est hæc: «In antiquis fuit _redeuntu pro redeuntū_: hinc,
neglecta nota, _u_ sæpe mutatur in _is_, et scriptum _redeuntis_ a
librariis. Sine fide Drak. _redeuntia_, quod in nullo veteri
vidi.» Sed in quonam veteri vidit _redeuntum_?--572. _sollicite
læti_ Col. Marsus et post hunc alii, _sollicitæ læti_ Parm.
_sollicite læti_ Med. _sollicitæ leti_ et _sollicite lethi_ in
reliquis libris, _adfunduntur_ emend. N. Heins. ut IV, 251; V, 66
al. Sed vid. not.
Hic inter trepidos, curæ venerandus, agebat
Serranum Marus; atque olim post fata mariti 575
Non egressa domum vitato Marcia cœtu,
Et lucem causa natorum passa, ruebat
In luctum similem antiquo: turbata repente
Agnoscensque Marum, «Fidei comes inclite magnæ,
Hunc certe mihi reddis, ait. Leve vulnus? an alte 580
Usque ad nostra ferus penetravit viscera mucro?
574 sq. Marcia, viso Maro, qui Serranum Reguli filium ex acie
reducebat, hunc certe sibi redditum gaudet; de vulnere tamen anxia
inquirit, num id leve sit, an vero altum, Drak.
--_curæ venerandus_, ut XVI, 248.
--_agebat_, adducebat: adlevans et sustinens, quia Serranus
vulneribus tardior ibat, Dausq.
577. _lucem passa_, vitam sibi invisam acerbamque etiamnum
pertulerat, nec sponte posuerat, ut maritum sequeretur, amore
filiorum mota. Cf. Burm. ad Val. Fl. V, 571.
578. _similem antiquo_, quum captivus et occisus esset maritus.
579. _Fidei magnæ_, fide antiqua, vel docte pro, Reguli.
581. _ad viscera nostra_, filii mei, et sic ad mea quoque. Cf. VV.
DD. ad Virg. Æn. VI, 834.
--_viscera_ poetis liberi dicuntur. Cf. Ovid. Met. VI, 651; X, 465,
et Ep. Her. XI, 90, 118. Ceterum hæc et reliqua Marciæ verba ad
anxias matris curas, et tenerrimum amorem adumbrandum egregie
comparata sunt.
574. _Hinc_ quædam edd. antt. probb. Marso et Cell. ut sensus sit:
hinc Romam reducebat ad matrem.
576. _Marcia_, non _Martia_, Col. vid. ad v. 403.
577. _haud passa_ oræ libri sui adscripserat Scalig., non, quod
Cell. credebat, N. Heins.
580. _Hunc_, scilicet filium, Col. et R. 2. Vulgo _Nunc_ legitur,
et, quod N. Heins. jam observavit, male interpungitur, _inante_
pro _an alte_ conj. Dausq. sublatis interrogandi notis, ut
sententia h.l. sit: nunc reddis leve vulnus, quod _inante_, h.e.
ante, altissimum. Sed voc. _inante_ boni ævi Latio receptum non
fuisse, monet Drak. et quos laudat, Gronov. Obss. I, 15, Burm. ad
Ovid. Met. II, 524, IX, 325, et Broukh. ad Prop. II, ii, 52, etsi
illud vindicare conati sunt Gebhard. Crepund. II, 5; Scipio
Gentil. Parerg. I, 14, et Aus. Popma de usu antiq. locut. c. 14.
Nonnulla, quibus Marcia filium adgnoverit, excidisse putabat
Barth. Adv. I, 13.
Quidquid id est, dum non vinctum Carthago catenis
Abripiat, pœnæque instauret monstra paternæ,
Gratum est, o Superi! quoties, heu! nate, petebam,
Ne patrias iras, animosque in prælia ferres; 585
582. _Quidquid id est_, cf. V.L.
583. _pœnæ monstra_, vid. ad II, 650.
584. _Gratum est, o Superi!_ solennis formula flebile gaudentium,
quum tamen aliquid est læti in tantis malis; quod docuere, a Drak.
laudati, Gron. Diatr. Stat. c. 16. et ex eo Broukh. ad Tibull. IV,
10 pr.
585. Ut VIII, 328, Drak.
582. _Quidquid id est_, h.e. quidquid vulnerum filius sustinet,
scripti cum R. 3, Parm. Med. ne inprob. quidem Dausq. conf. ad
v. 119. _Quidquid adest_ Marsus, et post eum alii.
Neu te belligeri stimularet in arma parentis
Triste decus? Nimium vivacis dura senectæ
Supplicia expendi: quæso, jam parcite, si qua
Numina pugnastis nobis.» At cladis acerbæ
Discussa ceu nube, Patres conquirere fessis 590
Jam rebus meditantur opem; atque ad munera belli
Certatur, pulsusque timor graviore periclo.
586 sq. _parentis decus_, gloria, _triste_, ob eventum.
588. _Supplicia expendere_, h.e. pendere, solvere, ut VII, 713;
XIII, 698; Virg. Æn. VI, 740; X, 669; XI, 258; Dausq. et Drak.
--_jam parcite_, nunc demum ira vestra resideat, quum jam decrepita
sim.
589. _pugnastis_, adversa fuistis, et infesta.
590. _Patres_ solos nihil, quod a sua dignitate alienum esset,
commisisse, tradit Polyb. III, 85, extr.
592. _graviore periclo_, ejus metu: ne scil. Hannibal Romam veniret,
Cell.
586. _Neu_, non _Nec_, Colon. vel potius, teste Lefeb., tres
scripti et R. 2.
589. _At_, non _Hac_, Colon. In eodem _Discissa_, probb. N. Heins.
et Lefeb. quibus tamen nec vulgata displicebat.
592. _timor_ scripti et R. 2. Vulgo _dolor_, quod retinuit, et tam
in duobus scriptis, quam in priscis edd. legi testatur Lefeb. qui
frustra tamen provocat ad Virg. Æn. VI, 382.
Maxima curarum, rectorem ponere castris,
Cui Latium et moles rerum quassata recumbat,
Spectante occasum patria. Jovis illa ruenti 595
Ausoniæ, atque Italis tempus protendere regnis
Cura fuit: nam Tyrrhenos, Pœnumque secundis
Albana surgens respexerat arce tumentem,
Qui ferre in muros victricia signa parabat.
593. _ponere_, dare, ut ap. Virg. Æn. VII, 63, vel adponere,
subornare, constituere, ut τιθέναι pro διατιθέναι. Sic _custodem
frumento_, et _judicem_, vel _accusatorem alicui ponere_ dixit
Cicer. Flacc. 19; Sull. 28, et ad Div. VIII, 12.
595 sq. Jovis tonitru Hannibal perterrefactus a consilio Romæ
obpugnandæ revocatur (ut ap. Appian, b. Hannib. c. 12, pr. θεοῦ
παραγαγόντος αὐτὸν), ejusque instinctu Fabius, tantus vir, dux belli
creatur. Utraque res digna erat, quæ numinis ministerio expediretur.
Romani enim hostis adventum adeo timebant, ut contrarium, sine
deorum ope, vix sperarent; nec dux superesse videbatur, a quo
arceri, nedum vinci posset. Alias tamen causas, cur Hannibal Romam
nondum adcesserit, adferunt Liv. XXII, 9, et Polyb. III, 86. Cf. ad
v. 605 et 609.
597. _Tyrrhenos_, Etruriam, ubi cladem adceperant Romani. Cf. ad IV,
719, et V, 11 sq.
598. _tumentem_, οἰδαίνοντα, _secundis_ rebus. Vid. ad II, 288.
--_Albana arce_, monte, qui cum dilectu ponitur, quoniam in eo
templum Jovis Latiaris erat, in cujus honorem feriæ Latinæ quotannis
haberi, taurusque immolari solebat, de quo loca class. sunt Dionys.
Hal. IV, 6, p. 250, et VI, p. 366; Cf. Virg. Æn. XII, 134 sq; Cic.
Mil. c. 31; et sup. ad I, 26.
599. _muros_ Romæ.
Tum quassans caput, «Haud unquam tibi Jupiter, inquit, 600
O juvenis, dederit portas transcendere Romæ,
Atque inferre pedem. Tyrrhenas sternere valles
Cædibus, et ripas fluviorum exire Latino
Sanguine fas fuerit: Tarpeium adcedere collem,
Murisque adspirare veto.» Quater inde coruscum 605
Contorsit dextra fulmen, quo tota reluxit
Mæonidum tellus, atramque per æthera volvens
Abrupto fregit cælo super agmina nubem.
600. _quassans caput_, κινήσας κάρη Hom. Odyss. ε, 285.
603. Propr. sanguis et aquæ eo infectæ exeunt ripas.
605. _Muris adspirare_, ut ap. Virg. Æn. XII, 352; Lefeb. cf. ad V,
270; cf. Hom. Iliad. ῥ, 593 sqq., ubi similiter iratus Jupiter
fulminibus terrorem incutit Achivis.
--_Quater_, ut _ter_ ap. Virg. Æn. VII, 141.
607. _Mæonidum tellus_. Etruria, ubi Hannibal erat. Vid. ad IV, 719
sq.
608. _Abrupto cælo_, vid. ad I, 135 et 535.
600. _Tum quassans caput_, ut in simili loco Virg. Æn. VII, 292,
ex c. Tell. recepi cum Lefeb. Vulgg. _Tunc_, vid. ad v. 299.
_Tibi, Jupiter inquit, O juvenis, dederim_ etiam legi posse monuit
Drak. quod recepit Lefeb. quem tamen sup. v. 262, personarum
permutatio, quæ optimis poetis in deliciis est, non offendit. Non
equidem intercedo, quo minus _dederim_ rescribatur, sed tum
interpunctio retinenda, verbaque _Jupiter dederim_ jungenda
videntur, conf. ad v. 262.
601. _transcindere_ e c. Tell. reposuit Lefeb. ut sit id. qd.
_frangere_ et _perfringere portas_ inf. X, 603, et XIII, 255.
604. _accedere_ scripti, quod, quum Hannibal revera _T. collem_,
h.e. Romam adcesserit (vid. XII, 565), adscendere interpretatur
Drak. qui ad exempla, a Gifanio Obss. ad ling. lat. prolata,
provocat, et vel insolentiorem vocis vim librariis fraudi fuisse,
vel vulgatam lect. glossema esse existimat. Sed possis etiam
explicare: in Capitolium, sedem meam, venire. Vulgatum
_adscendere_ e scripto, nescio quo, et priscis edd. revocavit
Lefeb. qui v. 601, _transcindere_ poetæ obtruderat, et ad III,
510, respici arbitratur, a quo loco nostra tamen lectio non
abhorret. Ceterum haud multum abfuit, quin refingerem: _T.
adcendere collem_, h.e. Capitolium, vel ipsam Romam. Hinc utraque
illa lectio facile nasci potuit incuria librar. vel ab his
substitui, ne _collis adcendi_ diceretur. Conf. inf. v. 712, 713.
605. _Murisve_ emend. Lefeb. et _ve_ pro _immo_ positum putat. Mox
_corusca dextra_ concinnius foret, ut ap. Virg. Ge. I, 328, et
Horat. Od. I, ii, 2. Nec tamen quidquam mutare ausim: cf. Bentl.
ad Hor. Od. III, iv, 44.
Nec Pœnum avertisse satis: dat numine magno
Æneadis, gentem gremio deponere tuto 610
Romuleam tandem, Fabioque salutis habenas
Credere ductori. Cui postquam tradita belli
Jura videt: «Non hunc, inquit, superaverit unquam
Invidia, aut blando popularis gloria fuco,
Non astus fallax, non præda, aliusve cupido. 615
609. _dat_, indit, inspirat, _mentem_ Romanis, ut Venus Æneæ ap.
Virg. Æn. XII, 554, ubi vid. Serv. et Heyne. Conf. ad I, 63, et
Intpp. ad Val. Fl. IV, 568.
610. _gremio deponere tuto_, ut ap. Virg. Æn. VII, 233, et inpr. IX,
261. Origo formulæ satis nota. Lef. laudat Suet. Calig. c. 25;
Terent. Adelph. III, ii, 35, et Bernart. ad Stat. Th. I, 60. Cf.
V.L.
611. Pro _tandem_, Withof. conj. _volucrem_ (hoc est aquilam,
imperii insigne), vel _causam_, vel, quod multum præstat, _molem_,
ut sup. v. 594, Cui _Latium et moles_ rerum q. _recumbat_, (cf.
v. 652, et VIII, 8) et _Romanæ pondera molis, moles Romani nominis_,
et similia apud Ovid. Trist. II, 231; Tacit. Ann. I, iv, 11; Stat.
Silv. V, i, 84; Aur. Vict. Cæs. c. 19; Curt. X, 5; sup. III, 604;
XI, xxvii, 310, et aliis locis quæ laudarunt Zinzerl. Promuls. c. 45
et inpr. Burm. ad Petron. c. 120, p. 569. Idem vir doctus monet,
voc. _tandem_ etiam sup. I, 662, turbas olim movisse, et _molem_
facile sic corrumpi potuisse ob ultimas syllabas proximæ vocis
_Romuleam_.
--_Fabioque_, etc. Cf. Liv. XXII, 8, et Polyb. III, 87.
--_salutis habenas_ summam reip. servandæ curam. Vid. ad I, 144.
613. Splendidus de Fabio, ejusque ingenio, invicta constantia,
aliisque virtutibus, et generis nobilitate locus. Cf. I, 679 sq., et
ad VII, 413 sq.
614. _fuco_, dissimulatione et _blanda_ oratione. Flaminium, qui V,
77, _egregius linguæ_ dicitur, his verbis carpi suspicatur Lefeb.
609... 611. _dat n. m, Æneadis, gentem g. d. t. R. tandem_,
corrig. Drak. Sic quoque Lef. nisi quod _tandem g. d. t. R.
gentem_ audaciori conj. reposuit, addita hac nota: «Sensus est,
tandem post tam funestas clades concedit, ita facit Jupiter, ut
Æneadæ deponant gremio, etc. Quo nil clarius, nihilque minus
perspectum omnibus editoribus. Æternus forem, (!!) si eorum nugas
hic ventilarem. Pro _tandem_ legit Drak. _mentem_ contra fidem
scriptorum, et v. seq. _tandem_ absurde pro _gentem_. Non dixit
poeta _dat mentem_, sed _dat deponere_, ut _dat habere_, ne alia
sexcenta adferam (vid. ad I, 3, IV, 716, et V, 324; quod tamen
loquendi genus huic loco non satis convenit): hebraismus est. (!!)
Non male fuit affectus hic locus, nisi ab ipsis editoribus;
legendi erant scripti.» Vult itaque vir doctus, conjecturis suis
non minus fidei tribui, quam libris scriptis: nam ad hos provocat,
quum illas venditet. Nunc video, Ill. Ernesti emendationem Lefeb.
adsensu suo comprobasse, ut sensus sit: _dat n. m. A._ inspirit
Romanis, ut deus, ut _Romanam gentem_, h.e. copias suas, _tandem_
aliquando _tuto g. deponant_, meliori ductori regendas tradant,
qui veluti in gremio ipsas foveat, iisque melius parcat. Meo
qualicunque judicio Silius expressit Maronem Æn. XII, 554, et sola
vox _tandem_ spuria est, quam etiam Dausq. et N. Heins. vario modo
correxerunt. Ille non male conj. _Romuleam gentem_: hic _R.
cladem_, vel _frondem_ (tamquam Romanis solennem), vel _laurum_
(in gremium Jovis Capitolini delatam, de qua vid. not. ad IX,
546), vel denique _laudem_; quod posterius ad vulgatam lect.
proxime adcedit. Possis et _famam_, vel _sortem_ tentare.
614. _blando_ Col. cum R. 2. et Ven. ant. _libido_ Oxon. Vulgg.
_Libyco fuco_.
Bellandi vetus, ac laudum cladumque quieta
Mente capax; par ingenium castrisque togæque.»
Sic genitor Divum, recipitque ad sidera gressum.
616. _Bellandi vetus_, vid. ad V, 565.
--_laudum_, victoriæ et gloriæ inde redundantis. Vid. ad V, 114.
--_laudum capax_, bene ferens ac sapienter res secundas. Cf. Hor.
Od. II, x, 21 sq.
--_cladum capax_, non fractus calamitatibus, sed iis subficiens, quo
sensu etiam XI, 171; _capiunt Cannas_ capit Drak. coll. Sen. Œd. 83;
_adversa capere_, et Agam. 31; _cepi nefas_.
617. _par castris togæque_, non minus ad belli, quam ad pacis artes
aptum et peritum. _Toga insigne pacis et otii_, Cic. Pis. c. 30.
Hic, circumspectis nulli deprensus in armis,
Laudatusque Jovi, Fabius, mirabile quantum 620
Gaudebat reducem patriæ adnumerare reversus,
Duxerat egrediens quam secum in prælia, pubem.
Nec membris quisquam, natove pepercit amato
Acrius; aut vidit socium per bella cruorem
Tristior: atque idem, perfusus sanguine victor 625
Hostili, plenis repetebat mœnia castris.
619. _nulli deprensus_, a nullo obpressus inproviso, sic apud
Virgil. Æneid. X, 98, _flamina deprensa_, sunt, impedita,
intercepta, silvis inclusa (ubi vid. Heyne). Cic. Or. I, 48, et
Verr. IV, 12.
--_circumspectis in armis_, in bello, quod cautus administrabat: nam
_circumspectus_ active dicitur, qui cavendi causa circumspicere
solet, et considerate prudenterque agit, adeoque cautus et prudens
est.
620. _mirabile_, vel _mirum quantum_, θαυμαστὸν ὅσον, ἀμύθητον ὅσον.
Drakenb. laudat Lamb. ad Hor. Od. I, xxvii, 6; Voss. Art. Gram. VII,
19, et Vechner. Hellenol. I, 4, p. 77.
621. _adnumerare_, singulos reddere.
620. _quantum_ Colon. (ex quo Modium male protulisse _tanquam_,
docebat N. Heins.) et R. 2, _tantam_ conj. Dausq. Vulgo
(_mirabile_) _tantum_.
Stirpe genus clarum, cæloque adfinis origo:
Nam remeans longis olim Tirynthius oris,
Et triplicis monstri famam, et spectacula captas
Mira boves hac, qua fulgent nunc mœnia Romæ, 630
Egit ovans. Tunc Arcadius (sic fama) locabat
Inter desertos fundata Palatia dumos
Paupere sub populo ductor; quum regia virgo,
Hospite victa sacro, Fabium de crimine læto
Procreat, et magni commiscet seminis ortus 635
Arcas in Herculeos mater ventura nepotes.
627 sqq. Vid. ad loca simil. I, 278; III, 422, et cf. Virg. Æn. VII,
659 sq., et VIII, 201... 279.
629. _triplicis monstri famam_, h. est, boves, quibus Geryon famam
sibi paraverat, et maxime gloriabatur.
--_captas boves_, vid. ad III, 39, in V.L.
630. Cf. Ovid. A. A. III, 113... 120; Fast. VI, 261, et Heyne ad
Virg. Æneid. VIII, 348; ad Tibull. II, v, 23.
631. Intell. Evander, ex Arcadia profugus, et gente Pelasgica
oriundus, qui Pallanteum arcem in monte Palatino condidit, de quo
vid. Heyne Exc. I; ad Virg. Æn. VIII, 51; Stroth. ad Liv. I, 5.
--_sic fama_, ut passim. Vid. Drak.
632. _Palatia_, mœnia.
633. _Paupere sub populo_. Conf. Virg. Æn. VIII, 100 et 105; vid. ad
II, 3.
--_regia virgo_, Vinduna.
634. _Hospite sacro_, ab Hercule.
--_victa_, vitiata.
--_crimine_, stupro, ut alias _peccatum_. Vid. Drak.
636. _Arcas_, puella Arcadica.
--_ventura_, futura, vel ut ἔρχεσθαι et _ire_ v.c. _in nomen_
alicujus ap. Virg. Æn. VI, 758, al.
634. _læto_, non _læta_, Col. et R. 2, _feta_ malebat N. Heins.
Ter centum domus hæc Fabios armavit in hostem,
Limine progressos uno; pulcherrima quorum
Cunctando Fabius superavit facta, ducemque
Hannibalem æquando: tantus tunc, Pœne, fuisti! 640
637, 638. Cf. ad II, 4.
--_hostem_, Veientes.
639. _Cunctando_, cf. Virg. Æn. VI, 847. De sapienti ejus cunctandi
consilio bene disputat Polyb. III, 89.
640. Tantus eo tempore fuisti, o Hannibal, ut Fabius Max. cunctando,
teque detinendo, et se tibi æqualem imperatorem demonstrando,
egregia CCC Fabiorum facinora superasse judicatus sit, Drak. Quæ
Hannibal ipse de Fabio senserit, docet Liv. XXII, 12.
--Withof. existimabat Silium non spec. adloqui Hannibalem, sed
Pœnos, hoc sensu: Tantus nunc, o Pœne, fuisti, ut æquare Hannibalem,
Fabii summa laus fuerit. At quis nunc es? quæ rerum vices?
640. _tunc_, non _nunc_, scripti et R. 2, _Hannibalem: quantus
tunc, Pœne, fuisti_ conj. Dausq.
Dum se perculsi renovant in bella Latini,
Turbatus Jove, et exuta spe mœnia Romæ
Pulsandi, colles Umbros atque arva petebat
Hannibal, excelso summi qua vertice montis
Devexum lateri pendet Tuder, atque ubi latis 645
Projecta in campis nebulas exhalat inertes,
Et sedet ingentem pascens Mevania taurum,
641. Hannibal post pugnam ad Trasymenum lacum per Umbriam agrumque
Picenum in Campaniam exercitum ducit: de quo itinere ejusque causis
vid. Liv. XXII, 9, et Polyb. III, 86.
642. _Turbatus Jove_, ejus fulmine. Vid. ad v. 595 sq.
645. _Tuder_, vid. ad IV, 222.
--_pendet_, ut ap. Virg. Ecl. I, 77, et Æn. I, 106, 166; cf. ad I,
128. Oppos. est v. 647 _sedet_, h.e. in planitie et depressa valle
jacet, ut VIII, 507, et XII, 162. Ἡμένῳ ἐν χώρῳ (sed εἱμένῳ ἐν
χόρτῳ in edit. Reisk.) Theocr. XIII, 40; monente D. Heins.
_Jacentia et plana urbs loca_ dixit Tac. Hist. I, 86. Cf. Broukh.
ad Tibull. I, iii, 67.
[646.] _Projecta_ propter situm humilem et depressum, Drak. Sed
ita locus languet, quia sequitur _sedet_, quo satis declaratur
oppositio.
--_Projecta_ autem loca et res plerumque dicuntur, quæ vel in altum
eminent, vel, ut h.l. longe lateque extenduntur, quæ et _porrecta_
vocantur. Vid. Heins. ad Virg. Æneid. X, 587, et Burm. ad Val. Fl.
VIII, 90.
[647.] De _Mevania_, vid. ad IV, 544 sq.
--_nebulas exhalat inertes_, propter naturam vallium. _Qua nebulosa
cavo rorat Mevania campo_, Prop. IV, i, 123.
643. _Pulsando_ Colon.
644. _summi_, non _summum_, Colon. quod recepi cum Drakenb.
suadente N. Heins. qui et _Devexum lateris_ volebat, ut _adtonitus
serpentis_ et mille talia apud Silium. Sed _devexum lateri_, h.e.
in latere, ut _d. jugo_ VIII, 360.
645. _lætis campis_, ut VIII, 456, suspic. N. Heins. et Drak.
Vulgata ex IV, 545, defendi potest, etsi τό _lætis_ præstiterit,
quoniam cum _projecta_ jungitur.
646. _Porrecta_ suspicari possis: vid. tamen not.
Dona Jovi: tum Palladios se fundit in agros
Picenum dives prædæ; atque, errantibus armis,
Quo spolia invitant, transfert populantia signa; 650
Donec pestiferos mitis Campania cursus
Tardavit, bellumque sinu indefensa recepit.
648. _Dona Jovi_, victimam, quæ ei solebat mactari. Cf. V.L.
_Palladios agros_, Picenum agrum oliviferum. Vid. Plin. XV, 3, extr.
et sup. ad I, 238.
--_se fundit_ Hannibal cum toto exercitu. Vid. ad II, 151.
650. Quas Hannibal terras petierit, relicto agro Piceno, memorat
Liv. XXII, 9, et 13.
651. _mitis_ et ad agrorum fertilitatem, et ad aeris temperiem
spectat.
652. _sinu_, ut IV, 34.
649. _dives p._ ex scriptis et priscis edd. restituit N. Heins.
refrag. Lefeb. qui _dites_ edidit, ut conveniat verbis Livii XII,
9, pr. _Picenum agrum refertum præda, quem effuse avidi atque
egentes_ rapiebant. Eandem lect. firmant Polyb. III, 86, extr. et
Appian. b. Hannib. c. 12, init. et, quod Ill. Ernesti monet, qui
se primum fundit in agros populandi et prædandi causa, nondum
dives est prædæ, si subtiliter disputare velimus: etsi consequens
etiam pro anteced. passim ponitur. Vulgg. _cupidus prædæ_ primus
dedit Nicander, eandem forte Livii auctoritatem secutus, judice
Drak. qui tamen, quod omnes libri prisci exhibent, non mutare
ausus est: quod nunc forsan, si etiamnunc viveret, fecisset, ut
effugeret certe censuram Lefeb. qui satis modeste suo, non
Gallico, more pronuntiat, eum in textu absurdissimum esse, et in
notis (in quibus tamen nihil præter ea, quæ dixi, continetur)
prope delirare.
Hic dum stagnosi spectat templumque domosque
Literni ductor, varia splendentia cernit
Pictura, belli patribus monimenta prioris 655
Exhausti (nam porticibus signata manebant),
Quîs inerat longus rerum et spectabilis ordo.
653. In porticibus templi Liternensium bellum Punicum I tabulis
expressum fingit poeta, ut Trojanum Carthagine in templo Virg. Æn.
I, 453 sq.; vid. ad III, 32. Silius autem ad historiam belli, cum
eo, quod describit, arto vinculo connexi, inserendam, egregie hoc
poetarum artificio utitur, et sapienter quidem h.l., ubi ad
argumentum picturæ oculis animoque perlustrandum otium fecit
Hannibali, qui, dum Romani bello vires reparant, totam fere Italiam
pervagatur. Simili artificio sup. II, 395 sq. originem Carthaginis,
et b. Punicum I, argumenta clipei fecerat. Ceterum porticus (vid. c.
Octavia et Philippi apud Plin. XXXV, 10, 40; XXXVI, 5.) picturis
ornari solebant.
654. _Liternum_, (vid. V.L.) urbs Campaniæ, ad ostium Clanii fl.,
qui et ipse _Liternus_ vocatur, (vid. ad VIII, 535) inter Cumas et
Vulturnum sita, quo deducta est colonia Romana (Liv. XXXII, 29;
XXXIV, 45), et ubi Scipio Afric. invidiæ cedens mortem obiit, teste
Liv. XXXVIII, 52, 53. Adjacent paludes et stagna, ex frequenti
potissimum Clanii exundatione orta, unde h.l. _stagnosi_. Cf. VII,
278; VIII, 530. Stat. Silv. IV, iii, 66, et Liv. XXII, 16. _Literna
palus_ nunc _Lago di Patria_ dicitur, si fides habenda Leandro in
Italia. Plura de hoc oppido vid. ap. Cluver Ital. ant. IV, 2,
p. 1097.
656. _Exhausti_, ut apud Virg. Æn. IV, 14; X, 57.
654. _Literni_, non _Linterni_, Col. h.l. et inf. VII, 278, et
VIII, 531: Λείτερνον dicitur Ptolem. Λίτερνον Strab. V, p. 168;
Appian. B. Civ. I, 39, et sic quoque in tabula Peuting. et in
optimis exemplarr. Livii, Frontini. Plin. III, 5, Festi et al. Cf.
Heins. ad Ovid. Met. XV, 714, Sigon. ad Liv. XXII, 16.
Primus bella truci suadebat Regulus ore,
Bella neganda, viro si noscere fata daretur!
At princeps Pœnis indicta more parentum 660
Appius adstabat pugna, lauroque revinctus
Justum Sarrana ducebat cæde triumphum.
658. Romani diu deliberantes postremo auxilium Mamertinis contra
Pœnos et Hieronem ferendum decernebant A.U. 490, et Appius Claudius
Caudex Consul populi suffragiis Messanam trajicere jubebatur, de quo
b. Punici I initio vid. Flor. II, 2, et inpr. Polyb. I, 10, 11; quo
teste populus, senatu dissuadente, hujus consilii, cum recta ratione
pugnantis, auctor fuit. Silius tamen non male Regulo has partes
tribuit. Patresque idem censuisse tradit Liv. Epit. XVI.
--_truci ore_, cf. v. 429.
659. _neganda_, quæ dissuadenda erant.
--_viro_, homini.
--_Bella suadebat_; quomodo hoc pictura effingi potest? vid. ad II,
417.
660... 662. Appius primum Hieronem, deinde Pœnos vicit. Vid. Polyb.
I, ii, 12.
--_indicta more parentum_ per fecialem.
--_cæde_, propter et post cædem.
--_Sarrana_, Pœnorum. Vid. ad I, 72.
--_triumphum_, de quo vid. Eutrop. II, 10.
659. _si nosci fata darentur_ R. 3, et Med. _nascere_ R. 2.
660. _indicta pugna_, non _indictæ pugnæ_, Col. et R. 2; _indicta
pugnæ_ Ox.
661. _laurosque_ R. 2, lapsu felici, si lapsus est, nec potius
genuina lectio.
Æquoreum juxta decus, et navale tropæum,
Rostra gerens, nivea surgebat mole columna:
663. Victoria C. Duilii Cos. qui _ante omnes_ h.e. primus _alto_, in
mari Siculo, ad Liparas ins. usu ferrearum manuum et corvorum, A.U.
494. Pœnos devicit, et triumphum navalem egit, (vid. Flor. II, 2, et
Polyb. I, 22, 23; qui tamen cap. 21 memorat, Romanos paulo ante bis,
et primum quidem duce Cn. Cornelio Cos. male, sed mox eo capto,
prospere adversus Hannibalem in mari pugnasse) tam grata fuit
Romanis, ut _columna_ ipsi _rostrata_ in foro poneretur. Ejus basin
olim in Capitolinis urbis ruinis repertam, et inscriptionem
doctissime a Pet. Ciacconio in singulari comment. suppletam atque
illustratam fuisse, quis est qui nesciat? Hoc antiquissimum veteris
ævi monimentum exhibent Lips. antiq. lectt. II, 14; Beger. Duker. et
Græv. ad Flor. II, 2; Gruter. p. 404; Fleetwood Inscr. antt. Sylloge
p. 66, et Funcc. de orig. et puerit. L. Lat. c. 5, p. 298 sq.
Columnam ævo suo etiamnum superfuisse tradit Plin. XXIII, 5, et
XXXIV, 5.
664. _nivea mole_, candido marmore.
--_surgebat_, doctius quam erat, ut ap. Virg. Ge. III, 29; Æn. I,
448; X, 476; Ovid. Met. I, 44.
664. _ferens_ Put. _niveæ columnæ_ legendum, et post τό
_columnæ_ distinguendum videbatur N. Heins.
Exuvias Marti donumque Duilius, alto 665
Ante omnes mersa Pœnorum classe, dicabat:
Cui, nocturnus honos, funalia clara, sacerque
Post epulas tibicen adest; castosque penates
Insignis læti repetebat murmure cantus.
667... 669. Eidem Duilio perpetuus honos habitus, vel potius, teste
Catone ap. Cic. de Sen. c. 13, ab ipso privato, nemine prohibente,
sumtus est, ut revertenti a cœna, tibicine canente, funalia
præferrentur, et ipse quasi quotidie ita triumpharet. Conf. Flor.
II, ii, 10; Plin. XXXIV, 5; Liv. Epit. XVII; Val. Max. III, vi, 4.
Verba _castos penates_ spectant, ni fallor, ad Duiliam uxorem, quæ
vel ea, qua vixit, ætate, exemplar pudicitiæ fuit. Vid. Hieron.
advers. Jovian. I, et Merula ad Ennii Fragm. p. 57.
665. _Duellius_ Put. Vulgo _Duillius_ Sed _Duilius_ Med. ed. ut in
fastis triumphal. et Gr. Δουΐλιος. Aliis Bellius, Billius, Βίλιος,
Λίβιος dicitur. Confer VV. DD. ad Polyb. I, 22 et 24. Pighius ad
A.U. CDXCIII. et, quos Drak. jam laudavit, Merula ad Enn. Ann. I,
p. 59, et inprim. Ciaccon. ad column. rostrat.
669. _læto_ Benes.
Cernit et extremos defuncti civis honores: 670
Scipio ductoris celebrabat funera Pœni,
Sardoa victor terra. Videt inde ruentem
Litoribus Libycis dispersa per agmina pubem;
Instabat crista fulgens, et terga premebat
Regulus: Autololes, Nomadesque, et Maurus, et Hammon, 675
Et Garamas positis dedebant oppida telis.
670. Hæc de exsequiis, quas L. Cornelius Scipio, Barbati filius,
qui, Olbia urbe capta, A. U. 494, de Pœnis, Sardis Corsisque
triumphavit, Hannoni in Sardinia cæso fecit, recte intelligunt
Marsus, Cell. et Drak. Cf. Flor. II, 2; Liv. Epit. XVII, et inpr.
Valer. Max. V, i, 2.
672... 676. Cf. sup. ad v. 299 sq.
671. _celebraret_ Col. unde _Cernit ut... celebraret_ scribendum
putabat N. Heins.
674. _effulgens_ R. 3.
Lentus arenoso spumabat Bagrada campo
Viperea sanie, turmisque minantibus ultro
Pugnabat serpens, et cum duce bella gerebat.
677... 679. Cf. v. 140 sq.
678. _turmisque minantibus_ scripti et priscæ edd. ante Junt. in
qua primum operarum vitio editum _turmisque minitantibus_, pro quo
_turmis minitantibus_ reposuit Aldus, quem secuti sunt alii.
_Ultor_ malebat N. Heins. quod verbis Flori II, 2, _quasi in
vindictam Africæ nata serpens_ convenire notat Drak. qui tamen τό
_ultro_ servat, et coll. XI, 517, pro _insuper_, ut Lef. cum
emphasi, ut apud Virg. passim, et apud alios _insuper_, vel
_volens_, positum existimat. Equidem malim interpretari _adeo_,
_sogar_, quæ notio plerisque, ubi _ultro_ occurrit, locis
respondet. [“XI, 517” recte XI, 515]
Nec non projectum puppi, frustraque vocantem 680
Numina, Amyclæum mergebat perfida ponto
Rectorem manus, et seras tibi, Regule, pœnas
Xanthippus digni pendebat in æquore leti.
680. Pœnos, gloriæ Xanthippi invidentes, eum navi redeuntem
mersisse, memorant, præter Silium, ab aliis jam laudati Appian. de
reb. Pun. c. 4, et Zonaras Annal. T. II, quo teste fuerunt etiam, qui
eum in desertam insulam expositum, et alii, qui navem ei vetustate
fatiscentem datam fuisse, referrent. Eumdem vero incolumem potius
domum rediisse, tradit testis fide dignior Polyb. I, 36.
682. _seras_, quia jam captus eras.
680. _e puppi_ volebat N. Heins.
682. _Rectorem_ scripti et R. 2. Vulgata lectio _Xantippum_ e
marg. in contextum inrepsit.
683. _Indigno rector pendebat_ R. 3. Parm. et Med. quæ lectio ex
emendatione profecta videtur, ne idem nomen, ut vulgo fit,
repetatur.
Addiderant geminas medio consurgere fluctu
Ægates; laceræ circum fragmenta videres 685
Classis, et effusos fluitare in gurgite Pœnos.
684. Conf. ad I, 61.
--_geminas_; vulgo tres putant esse, ejusdemque fere magnitudinis,
et Lilybæo promont. objectas, _Phorbantiam_, _Ægusam_ et _Hieram_,
quæ post Usticam et Osteodem a Ptolemæo memorantur, et tres Ægates
esse creduntur. Quod si verum est, Silius forte _geminas_ dixit pro
_duas_, innuitque τὴν Αἴγουσαν νῆσον et τὴν Ἱερὰν νῆσον, quarum
mentionem facit Polyb. I, 60 et 61, ubi de pugna Lutatii et Hannonis
agit, quæ primum Punicum bellum confecit.
--_Addiderant_ pictores.
685. _Ægates_, Αἰγούσας ap. Polyb. I, 45.
686. _affusos_, scilicet fragmentis navium, vel remis, emend.
N. Heins. Cf. ad IV, 251. Idem prob. Drak. et recepit Lefeb. Non
male: sed in vulg. quoque lect. _effusos_ (h.e. vagos, dispersos,
vel effuse) nihil esse video, quod displicere debeat.
Possessor pelagi, pronaque Lutatius aura
Captivas puppes ad litora victor agebat.
687. _aura prona_, vento favente et secundo, vel celeri, quo cursus
fiebat pronus ac celer, ut ap. Hor. Od. I, xxix, 11; IV, vi, 39, et
Virg. Æn. V, 212; teste Polyb. ll. cc. Pœnis potius, tam in prælium
euntibus, quam, eo finito, Hieram ins. repetentibus, subita
mutatione, secundus fuit ventus; et Lutatius, L navibus demersis et
LXX captis, cum decem fere millibus vectorum Lilybæum promont.
petiit.
687. _pronaque Lutatius a._ scripti et priscæ edd. _pronaque
Luctatius_ Veneta Marsi. Vulgata lectio _prona Luctatius_ debetur
Nicandro. _Lutatium_ scribi in unico hujus gentis numo ap. Ursin.
in familiis Rom., et primam a poetis syllabam corripi, sed in
corpore Gruteri et Reinesii utramque orthographiam inveniri, monet
Drak. qui laudat Heins. ad Claud. in Eutrop. I, 455; Carrion ad
Sallust. Hist. I, p. 453, ed. Gruteri, et Fabrett. Inscriptt.
p. 675 et 750. Præterea nostram scripturam confirmant Græci: nam
Λυτάτιος dicitur Polyb. I, 59 sqq. et Λουτάτιος Appiano de reb.
Sic. II, Exc. 18, T. I, p. 93. ed. Schweigh.
Hæc inter, cinctus legatorum ordine Hamilcar,
Ductoris genitor, cunctarum ab imagine rerum 690
Totius in sese vulgi converterat ora.
689. _Hæc_ omnes scripti et edd. ante Drak. _victos_ Colon.
_junctos_ Oxon. _vincto_ Parm. et Med. _religatus in ordine_
scripti cum R. 3, Parm. et Med. Vulgata lectio _juncto legatus in
ordine_ auctorem habet Marsum, qui _in ordine_ pro _continuo_
dictum putabat. _Hic inter victos religatus in o. H._ conj. Dausq.
prob. N. Heins. nisi quod, _Hoc... in ordine_, scilicet captarum
navium, maluerit. Id recepit Drak. qui tamen recte jam monuit,
alto historicorum de captivitate Hamilcaris (qui ne pugnæ quidem
navali interfuit) silentio auctoritatem librorum plerorumque
infringi, nisi forte hæc verba cum Dausq. ad imaginem Hamilcaris,
quam Romani in triumpho religatam gestarint, referantur, de quo
conf. XVII, 630 sqq. inpr. v. 644, 645. Mira hæc videtur
oscitantia Lefeb. qui _Hoc, inter victos Legatus, in o. H._
reposuit, addita hac nota: «Non _capti_, sed ad incitas adacti
milites Hamilcaris, cujus _arbitrio_, ait Nepos, _pacem
permiserat_ Carthago. Ideo dicitur a poeta _legatus_, constitutus
quidem, non missus: id est, _plénipotentiaire_, german.
_gevollmächtigt_, quod nemo ante me animadvertit.» Nihil horum
omnium satisfacit, et ipse quoque receptam textus lectionem
deserendam putavi, etsi ab ea discedere, ubi aliquam certe veri
speciem habet, religioni duco. Sententia verborum, quæ ex
vestigiis librorum, donec meliora certioraque quis suggesserit,
reposui, hæc est: _Inter hæc_, scilicet tabularum argumenta (ut
_inter ea_ dixit Virg. Æn. I, 479) _Hamilcar_, dux, non legatus,
Pœnorum in Sicilia, cujus tamen arbitrio hi pacem, cujus mox
mentio fit, permiserant, _cinctus ordine legatorum_, h.e. decem
legatis, ex ordine tabula expressis, quos Romani, pacis
conditionibus, quas Lutatius dixerat, rejectis ad eum miserant,
teste Polyb. I, 62 et 63, _converterat_, etc. Possis etiam eodem
sensu legere _junctus legatorum ordini_, vel _ordine_: nisi malis
_picto legatorum ordine_. Viderint acutiores.
690. _junctarum_ conj. N. Heins. et v. 692, _Sed pacti faciem_,
vel _Sed pacti auspicium_, ut verba _pacti fœderis_ jungantur;
_faciem_ scripti et Parm. _faciens_ Med. Vulgo _facies_,
adversante metro. _Pacis_ majore litera initiali scripsi, quia
ipsam _Pacis faciem_, h.e. imaginem pictura expressam puto, ut
_aras_, _Jovem_ et _Latinos_.
Sed pacis faciem, et pollutas fœderis aras,
Deceptumque Jovem, ac dictantes jura Latinos
Cernere erat: strictas trepida cervice secures
Horrebat Libys, ac submissis ordine palmis 695
Orantes veniam, jurabant inrita pacta.
Hæc Eryce e summo spectabat læta Dione.
692. Ornatum verborum et ferocem illum excelsumque, qui in iis vivit
et regnat, spiritum Romanum facile percipias. De ipsa pace, vid.
Polyb. I, 62 et 63.
--_faciem_, Drak. exponit genus, ut IV, 591; Sed vid. V.L.
693. _Jovem Deceptum_, ut I, 482. Cf. ad I, 9.
--_jura_, ut I, 481.
695. _submissis palmis_, vid. ad I, 673.
696. _inrita_ mox futura, moto scilicet bello Punico secundo.
697. Præclare Venus, quæ Romanis favet, hisce picturis oculos
animumque pascere fingitur.
--_Dione_, Venus: vid. ad IV, 106. Nobilissimum ejus templum in
_Eryce_, monte Siciliæ, supra Drepanum. Vid. Heyne in not. et Exc.
II; ad Virg. Æn. V, 759.
695. _Horrebant Libyes_ contra fidem libb. dedit Lefeb. vulgare
substituens exquisitiori.
696. _horrida pacta_ edd. antt. _inrita pacti_ malebat N. Heins.
ut _acuta belli_, _dura laborum_, etc.
Quæ postquam infesto percensuit omnia vultu
Adridens Pœnus, lenta proclamat ab ira:
«Non leviora dabis nostris inscribere tectis 700
Acta meæ dextræ: captam, Carthago, Saguntum
Da spectare, simul ferro flammaque ruentem;
Perfodiant patres natorum membra: nec Alpes
Exiguus domitas capiet locus; ardua celsis
Persultet juga victor equis Garamasque Nomasque. 705
698. _infesto vultu Adridens_, ira cum arrogantia et contemtu mixta.
699. _ab ira_. Cf. XI, 99, et ad II, 139.
--_lenta_, lente, sensim collecta a singulorum perlustratione.
700. _nostris tectis_, templis et ædibus sacris.
702, 703. Conf. II, 657... 691.
--_Perfodiant_, ut _persultet_, _ruat_, _fugiat_, _vehatur_, pro,
pictura exprimendos cura perfodientes, etc.
699. _læta ira_ et v. seq. _dabunt_ conj. Dausq. utrumque parum
acute.
702. _ferroque flammaque_, non _flamma ferroque_, scripti, quod
concinnius videbatur N. Heins. nescio quare.
704. _capiet_, non _capiat_, scripti et R. 2.
705. _Nomasve_ tacite edidit Lef. Male!--706. _Addes T._ scripti
_Adde T._ Parm. et Med. _Adest_ R. 2, _Adde etiam_ Ven. Marsi et
edd. inde expressæ, contra metri leges. _Adde et T._ conj. Dausq.
quod non improb. N. Heins. et recepit Cell. ac legendum esse haud
dubitabat Withof. quia v. 702, præcesserit _da spectare_.
Addes Ticini spumantes sanguine ripas,
Et nostrum Trebiam, et Trasymeni litora Tuscis
Clausa cadaveribus: ruat ingens corpore et armis
Flaminius: fugiat consul manante cruore
Scipio, et ad socios nati cervice vehatur. 710
707. _nostrum Trebiam_, vid. ad I, 118, et IV, 650.
708. _Clausa_, ut IV, 621, «clausit magna vada pressa
ruina.»
--_ruat_ in perniciem, cadat.
709 sq. Confer IV, 466 seq.
--_cruore_ ex vulnere.
708. _Plausa_ in mentem veniebat N. Heins. _ruet_ Tell. _ruato_
R. 2, teste Lefeb. qui hæc notat: «an pro _ruito_? quod placebat
præ ceteris, propter concursum vocalium.»
709. _manetque cruore_ opinabatur N. Heins.
Hæc mitte in populos, et adhuc majora dabuntur.
Flagrantem effinges facibus, Carthago, Libyssis
Romam, et dejectum Tarpeia rupe Tonantem.
Interea vos, ut dignum est, ista, ocius ite,
O juvenes, quorum dextris mihi tanta geruntur, 715
In cineres monimenta date, atque involvite flammis.»
711. _mitte in populos_, vid. ad II, 511.
--_majora_ facinora.
713. _dejectum Tarpeia rupe Tonantem_, δεινῶς pro, Capitolium
occupatum.
716. _monimenta_, templi picturas.
712. _effugies_ Col. unde _effinges_ emend. Modius; _effingens_
aliquot edd.
716. _monimenta_, non _monumenta_, R. 2, ut semper scribendum
monet Lefeb. Recte. Conf. Cl. Schelleri Præcepta stili bene lat.
P. I, p. 35, et Cell. Orthogr. Utrumque tamen in lapidibus
occurrit.
* * * * *
* * * *
Errata: Liber VI
16n. _non æquum_ ... III, 2, 260 [equum ... II, 2, 260]
25, 26n. Intpp. ad Stat. Th. X, 170 seq. [ad ad]
35v. _vigens_, non _ingens_, Col. [Col. Col.]
119n. _rerum inclinata_, ut _res inclinatæ_ ap. Liv. IX, 12_.
[_incertum: ‘res ... inclinata’ saepius apud Livium legitur_]
188v. Idem sensisse videtur N. Heins. qui [qai]
270v. nisi ipsa hæc vox substituenda [susbtituenda]
307... 310n. Vid. mox v. 311 [mox V, 311]
455v. [445]
489n. _ferire_ ... vel כרת ברית.
[[The word “vel” was added to protect against display problems with
the paragraph-final Hebrew text.]]
609... 611v. (!!) [_sic scriptum_]
658n. [558]
* * * * *
* * * *
* * * * *
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER SEPTIMUS.
ARGUMENTUM.
Q. Fabius Maximus Cunctator, in quo omnis Romanorum spes sita est,
cum novo exercitu, ex civibus sociisque conscripto, ad bellum
proficiscitur, quod prudentia cautisque consiliis, quibus solus
omnium, quas ducit, copiarum vires æquat, gerere statutum habet cum
animo ac deliberatum; 1-19.
At Hannibal, quam primum de creatione novi summique magistratus fama
ad ipsum pervenit, Dictatoris genus et res ab ipso gestas a captivis
percontatur, ex quibus Cilnius ducem Rom. ejusque gentem amplissimis
verbis ornat, et ita indignationem quidem Pœni in se convertit, sed e
malis, quibus urgetur, supplicio se emergere frustra cupit; 20-73.
Dum Romæ, votis rite nuncupatis, cives cum conjugibus supplicatum eunt
et sacris operantur, Fabius strenue iter facit, disciplinamque
militarem ad pristinos mores redigit; 74-95.
Castris deinde jam in conspectu hostium positis, Pœnus, certa victoriæ
spe inductus, nullam dimicandi moram facit, et vallatos maledictis ad
certamen provocat; 96-122.
Verum ubi quieta omnia apud Romanos, nec castra ullo tumultu mota
videt, re infecta in Apuliam transit, variisque dolis constantem
Dictatoris animum tentare et circumvenire conatur; 123-145.
Quum ita quoque nihil proficit, omnisque spes in inritum cadit, tacita
jam cura animum incensus, quod nunc demum edocti malis Romani parem
Hannibali ducem quæsissent, in Campaniam exercitum reducit; 146-158.
Ibi amœnissimam Italiæ partem agrumque Falernum, qui generosissimo
vino abundabat, cujus faciendi rationem ipse Bacchus priscis
temporibus Falernum, hospitem suum, docuerat, inpune depopulatur;
159-211.
Qua rei indignitate in castris Romanorum seditio movetur, quam Fabius
comprimit, habita oratione, qua ostendit, rempublicam, continuis
cladibus adflictam, non nisi prudentissima et cauta belli gerendi
ratione ab interitu vindicari posse, et rem tempusque ita postulare,
ut adversus ferocem tot victoriis hostem nihil temere audeant, nec,
nisi certa spes et commoda rei bene gerendæ occasio obferatur, summam
rerum universo periculo committant, sed ante omnia suæ saluti atque
securitati consulere, conatusque hostiles singulari potius arte, quam
temeraria vi inpedire studeant; 212-259.
Invidia tamen Dictatoris augetur fraude ac dolo Hannibalis, qui ab uno
ejus agro, omnibus circa vastatis, ferrum ignemque abstineri jubet, ut
occultæ proditionis fœderisque clam cum hostibus icti suspicio
commoveatur; 260-267.
Sed mox Pœnus suis se artibus peti sentit, agmenque suum repente
præter opinionem inter Calliculam montem, Formiana saxa ac Literni
stagna inclusum videt, via ad Casilinum obsessa; 268-281.
Quas insidias callide eludit, et noctis principio duces, Magonem,
Maraxen et Acherran somno excitat, militibusque tessera significat,
quid fieri velit: tum sarmentis ad cornua boum adligatis et incensis,
custodibus Romanis rei novitate terror incutitur; Pœnus vero salvus ex
faucibus elabitur, saltumque transgressus in agro Allifano castra
ponit; 282-376.
Fabius confestim et ubivis hostem subsequitur; at non ita multo post,
sacrorum causa Romam profecturus, non imperio tantum, sed consilio
etiam ac prope precibus agit cum Minucio, ut, ratione potius quam
fortuna fretus, bellum administret, et exemplum, quod ad imitandum
habeat, sequatur; 377-408.
Absente eo classis Pœnorum ex alto in portus Caietæ et Formiarum, in
finibus Campaniæ, invehitur, quo hostium adventu perterritæ Nereides
ad Protea, in antro, prope Capreas, commorantem, confugiunt, ut ab eo
de futura Italiæ fortuna cognoscant; 409-434.
Deus marinus, exposita Romanorum origine, a Trojanis, propter iniquum
Paridis judicium et Junonis iram debellatis et terra marique cum duce
Ænea jactatis, repetenda, prædicit, urbem eorum æternam fore,
bellumque Punicum II, quamvis Cannensis etiamnunc clades inpendeat, a
Scipione Africana gloriose confectum iri; 435-493.
Quam fatorum seriem dum vates in antro reserat, Magister equitum,
inmemor monitorum Fabii, ferociter magis quam consulto rem gerit, et,
Hannibale, furoris ipsius alendi causa, fugam aliquoties simulante,
jam fama egregiæ victoriæ Romam perfertur; 494-512.
Hinc populi jussu æquatur ei imperium cum dictatore, qui invicto a
civibus hostibusque animo ad castra revertitur et exercitum dividit;
513-522.
Quo facto Minucius, secundis rebus delatoque sibi a populo honore
multo animosior ad omne periculum spernendum et quidvis audendum
factus, sine mora cum hoste iniquo confligit loco, et subito legiones
omnisque adeo respublica in maximo discrimine versantur; 523-535.
Jam cæsis aliis, aliis fugam circumspectantibus, Fabius, conspecta
procul turbata acie, militibusque et Q. Fabio, filio, qui irata mente
contraria suadebat, ad opem suis ferendam stimulatis, repente, velut
cælo demissus, legionibus, salutis suæ jam desperantibus, succurrit,
et hostibus, quorum magnam stragem ipse ejusque exemplo incitati
Syllæ, Crassi, Metellus, Furnius, Torquatus, Brutus, Cato et Q. Fabius
edunt, victoriam, civibus vero confessionem erroris extorquet;
536-729.
Minucius, inmerito hoc beneficio victus et nunc demum sentiens, quanto
satius sit, prudentia et cunctatione, quam temeritate, bellum tali
tempore administrare, castra cum Dictatore jungit, et, aris in ipsius
honorem exstructis vinoque ac dapibus Fabio, tanquam Deo, libatis,
PATREM eum salutat; quod exemplum milites sequuntur; 730-750.
Interea trepidis Fabius spes unica rebus:
Ille quidem socios atque ægram vulnere præceps
Ausoniam armabat, viridique ad dura laborum
Bellator senio jam castra movebat in hostem.
1. _trepidis spes unica rebus_, ut X, 48, et _fessis spes ultima_,
VIII, 667; _lumen_ et _auxilium rebus nostris dubiis futurum_, Liv.
I, 39; II, 50, ext. de Fabia gente.
--_Res trepidæ_, periculosæ, in quibus trepidamus, φοβερὰ, ut passim
apud Liv. conf. Drakenb.
2. Duas legiones, teste Liv. XXII, 11, vel quatuor, si Polyb. III,
88, fides habenda, ex civibus sociisque scripsit, et ad Servilianum
exercitum adjecit.
--_ægram vulnere_, cladibus adflictam et debilitatam.
3 sq. _viridi senio_, ut apud Virgil. Æn. VI, 304; conf. ad I, 405,
_virens senecta_.
1. _rabidis rebus_ Colon. prob. N. Heins. quia _res trepidæ_ vers.
88, iterantur, et _certamen_ ac _arma rabida_ dicuntur, v. 253, et
XVI, 410. Quam infirma sit utraque ratio, non est quod doceam.
Eodem suadente, post _rebus_ στιγμην τελειαν posui cum Drak.
_Interea Fabius, trepidis spes u. r. Ille quidem, socios_, etc.
transponendum censebat Burm. Non male!
3. _clara laborum_ priscæ edd. Conf. ad II, 52; _cruda l._ conj.
N. Heins. coll. Virg. Æn. VI, 304.
Sed mens humana major, nec tela, nec enses, 5
Nec fortes spectabat equos: tot millia contra
Pœnorum invictumque ducem, tot in agmina solus
Ibat, et in sese cuncta arma virosque gerebat.
5. Egregia quidem laus prudentiæ Fabianæ, quæ ad hostes superandos
plus momenti habebat, quam omne exercitus robur.
6. _Nec spectabat_, minus iis confidebat, quam cautis consiliis et
cunctationi; vel non curabat, metuebat; quem sensum minus probo.
_Ed._
8. Drak. ad h.l. et XVI, 19, comparat inf. v. 743; XVI, 50; Virg.
Æn. VII, 705, et Liv. XXVIII, 12.
5. _mente humana_ Ox. _mente humano major_ emend. Barth. Adv. I,
13, ut _humano_ sit pro _homine_, de quo vid. Gronov. ad Liv.
VIII, 9, et Gifan. Ind. Lucret. Vulgatam lect. exemplis (V, 435,
et VI, 426), quibus non indiget, vindicarunt Draken. et Lefeb.
Ac ni sacra seni vis inpressumque fuisset,
Sistere Fortunam cunctando adversa foventem, 10
Ultima Dardanii transisset nominis ætas.
9. _vis sacra_, h.e. admirabilis, magna, præclara, divina, ut _sacer
Iulus_, VIII, 71; _sacrum letum_, II, 520; _rabies virtutis_, VI,
42; forte etiam _sacra manus_, VIII, 357, et _sacras in sanguine
dextras_, XII, 578; _annus sacer_, h.e. præclarus, egregius, vel
felix ap. Tibull. II, v, 82; ἱερὸς δίφρος, Hom. Iliad. ρ, 464; ἱερὴ
Θήβη, Εὐβοίη, Ἴλιος, ἱερὴ ἴς Τηλεμάχοιο Iliad. α, 366; β, 535; δ,
416; Odyss. β, 409; ἱερὸν μένος Ἀλκινόοιο, et κνέφας, Odyss. η, 167;
Iliad. λ, 194; ἱερὰ νᾶσος Thera, Ταίναρος et Σικύων ap. Pind. Pyth.
IV, ii, 78, et Nem. IX, 127. Sic et Ἀχιλλεὺς, vel ἅλα δῖαν,
Λακεδαίμονα δῖαν, Iliad. α, 141; Odyss. ε, 20.
--_inpressum_, fixum ac destinatum.
--Fabius minus confidebat legionibus suis, sed tanquam solus in
bella pergeret, in se uno omnem spem repositam habebat; _ac ni sacra
vis_, divina mens, cogitatio, ἱερον μενος, _seni fuisset_...
(_adversa_, Pœnorum partes) actum fuisset de imperio romano; Lenz.
10. _Fortunam cunctando_, non _cunctando F._, Colon.
Ille modum Superis in Punica castra favoris
Addidit, et Libyæ finem inter prospera bella
Vincendi statuit: tumefactum cladibus ille
Hesperiis lento Pœnum moderamine lusit. 15
12. Minuit favorem deorum, inpr. Junonis, in Pœnos, h.e. perpetuæ
Pœnorum fortunæ modum statuit, qua ratione eadem sententia mox
exprimitur.
15. Drak. comparat VIII, 11, et Claud. b. Get. v. 138. _Primus
fulmineum lento luctamine Pœnum Compressit Fabius_.
Summe ducum, qui regna iterum labentia Trojæ
Et fluxas Latii res, majorumque labores,
Qui Carmentis opes et sceptra Evandria servas,
Surge, age, et emerito sacrum caput insere cælo.
16. Egregia poetæ ad Fabium apostrophe, sed luxuriante ornatu
expressa.
--_iterum labentia_. Cf. ad I, 43.
17. _fluxas Latii res_, ut ap. Virg. Æn. X, 88; Cic. Att. IV, 2;
Sall. Jug. 123. Nam _fluere_ est dilabi, interire. Vid. Gron. ad
Liv. XXVII, 17. Italia vario modo designatur.
18. _Carmentis_, seu Carmenta, Evandri mater. Cf. XIII, 816; Liv. I,
7; Virg. Æn. VIII, 335 sq.; ibique Heyne Exc. I.
19. Altius te a terra in cælum tolle, scilicet nominis amplitudine
et inmortalitate, ut _sublimi ferire sidera vertice_ dixit Hor. Od.
I, 1, extr. ubi vid. Jani. Ἐρις ap. Hom. Iliad. δ, 442, ὀλίγη μὲν
πρῶτα κορύσσεται, ἀυτὰρ ἔπειτα Οὐρανῷ ἐστήριξε κάρη.
--_emerito_, merito, prudentia rebusque gestis promerito, ut XI,
464; Drak. qui laudat Huet. ad Manil. I, 404; Heins. ad Vell. Pat.
II, 11 et al.
18. _tecta Evandria_ h.e. Pallanteum, et hinc Roma, eo loco
condita (vid. ad VI, 631 sq.), opinabatur N. Heins. quod prob.
Drak. et recepit Lef. Non male, quia modo vox _regna_ præcessit:
_regna_ argute dici monet Withof. ut ap. Hor. Od. III, iii, 58.
Maluerit tamen _sceptra_, quæ vox dignior sit quam _tecta_, et ad
vulg. lect. propius adcedat. [“ad VI, 631”: in Not.]
19. _et in merito_ R. 1, 3, et Med. unde _et i. merito_ suspic.
N. Heins. quem v. ad XI, 214, 241, ad Claud. R. P. I, 92, et
Epithal. Hon. et Mar. v. 276, ad Ovid. Amor. III, iii, 1. Sed
vulgatum _emerito_, h.e. merito, Drak. firmat ex XI, 464;
(_Emerito... cælo_) Manil. I, 404; (_emeritum mundum_) Prop. IV,
ii, 61; Sidon. Apoll. II, 209; Val. Max. IV, 1, ex. 6; conf.
Heins. ad Vellei. Paterc. II, 11. [“XI, 464” recte XI, 461]
At Libyæ ductor, postquam nova nomina lecto 20
Dictatore vigent, raptim mutata Latinis
Imperia haud frustra reputans, cognoscere avebat,
Quæ fortuna viro, quodnam decus; ultima fessis
Ancora cur Fabius, quem post tot Roma procellas
Hannibali putet esse parem: fervore carentes 25
Angebant anni, fraudique inaperta senectus.
20. _nova nomina_, Dictatoris et magistri equitum.
[21.] _vigent_, celebrantur et in omnium ore sunt, Cell. Cf. Cic.
Tusc. I, 38, extr.
--_lecto Dictatore_, propr. Prodictatore, quia consul Romæ non erat.
Vid. Liv. XXII, 8.
23. _Ancora ultima_, alias _sacra_, Gr. ἄγκυρα ἱερὰ, ᾗ χωρὶς ἀνάγκης
οὐ χρῶνται, Polluc. I, 9; quod quam egregie Fabio conveniat, monuit
jam D. Heins. Spem ut plurimum in numis sub symbolo ancoræ signari,
observat Drakenb., qui præterea comparat VIII, 667; X, 48; Proverb.
e Vatic. Append. Cent. II, n. 18, et Schott. ad Proverb. et Suid.
Cent. XIV, num. 50.
24. Imitat. Liv. XXII, 12.
25. _fervore carentes anni_ Fabii, ut contra _vividi_, _calidi_,
_fervidi_, _ignei_ dicuntur juvenes. Cf. XVI, 596, et Virg. Æn. V,
395... 396.
26. _inaperta_, non patens.
23. _ultima passis_ malebat D. Heins. et _quis Fabius_ Burm.
_Ancora_ ex Gr. ἄγκυρα rectius quam _anchora_ scribitur.
25. _fervore carentes_ Tell. a m. pr. Parm. Med. et Benes.
Vulgatam _calentes_ defendunt Dausq. et Cell. et ad Hannibalem
referunt, coll. v. 66. Male!
Ocius adcitum captivo ex agmine poscit
Progeniem ritusque ducis dextræque labores.
27. _adcitum poscit_, ab eo, quem adciverat, quærit, percontatur.
28. _labores_, ut V, 561. Ipsum poetæ commentum satis ingeniosum
est, et ingenti Hannibalis sollicitudini, cujus justa erat causa,
consentaneum.
28. _laborem_ e Colon. recepit Drakenb. Sed magis hoc loco
conveniunt _labores_, h.e. res gestæ, facta; conf. not. ad V, 561.
Cilnius, Arretî Tyrrhenis ortus in oris,
Clarum nomen erat; sed læva adduxerat hora 30
Ticini juvenem ripis, fususque ruentis
Vulnere equi, Libycis præbebat colla catenis.
29. _Cilnius, clarum nomen_. Cf. V.L., et ad V, 328.
--_Arreti_, vid. V.L., et ad V, 123.
--_Tyrrhenis_, Etruscis, vid. ad IV, 719.
29. _Cilnius_, non _Cilinus_, Colon. Recte. _Cilnia_ gens Etrusca,
et quidem nobilissima, e qua C. Cilnius Mæcenas, quem poeta forte
respexit, vid. Drak. ad Liv. X, 3; Lips. Antiq. Lectt. I, 22, et
ad Tac. Ann. VI, 11; Meibom. vit. Mæcen. L. B. 1653, 1654, c. 1;
Demster. in Etruria regali II, 54, et Jani ad Horat. Od. III, 29,
1; _Areti_ Colon. Sed Ἀῤῥητίνων πόλις dicitur Polyb. II, 19;
Ἀῤῥήτιον Appian. b. civ. I, 91; III, 42; Strab. V, p. 154, 157, et
sic semper in lapidd. litera canina geminatur, v.c. apud Gruter.
p. 372, 520 al.
Hic ardens extrema malis, et rumpere vitam:
«Non cum Flaminio tibi res, nec fervida Gracchi
In manibus consulta, inquit. Tirynthia gens est; 35
Quam si Fata tuis genuissent, Hannibal, oris,
Terrarum imperium Carthaginis arce videres.
33. _Hic ardens_, vehementer cupiens, in _malis_, in captivitate,
_extrema_, mortem, ut ap. Virg. Æn. I, 219; VI, 457; Flor. IV, 2,
vel finem malorum. Schmid. interpretatur: _ardens malis_, propter
mala, ut _ardens furiis_, XVII, 237.
--_extrema_, vehementissime, ut apud Græcos millies.
--_rumpere vitam_, ut VI, 510; alias _abrumpere_, de quo vid. Heins.
et Drak. Cf. ad II, 597.
34 sq. Oratio summo ornatu artificioque composita, et ad iram
Hannibalis laude Fabii incendendam aptissima. Verba Liv. XXII, 12.
--_fervida Gracchi consulta_. Cf. IV, 514 sq., et XV, 337, ubi
calidus Marcellus Fabio Cunctatori obponitur.
[35.] _In manibus_ sunt, h.e. adsunt, ut XII, 197, et ap. Virg. Ge.
II, 45 (ubi vid. Burm.), et Æn. X, 280.
--_Tirynthia gens_, cf. VI, 627 sq., et ad II, 3; _gens_, vid. ad
II, 185.
36, 37. Conf. IV, 730; XVII, 403, 404.
33. _extrema mali atque abrumpere_, vel, quod in Ven. Marsi
exstat, _erumpere vitam_ volebat N. Heins. prob. Drak. ut _extrema
mali_ sint captivitas et servitudo, qua homini libero nihil
gravius accidere potest. Sed vulgata lectio, quam vix commodum
sensum habere putabat Drak., mihi exquisitior videtur: vid. not.
Non ego te longa serie per singula ducam:
Hoc sat erit; nosces Fabios certamine ab uno.
Veientum populi violata pace negabant 40
Adceptare jugum, ac vicino Marte furebat
Ad portas bellum, consulque ciebat ad arma.
39. _nosces Fabios certamine_, etc. ut apud Virg. Æn. II, 65 sq.
40. Cf. ad II, 4 sq.
39. _disces_ forte, qui critica prurigine laborat, legere malit,
ut apud Virg. Æneid. lib. II, v. 66.
41. _furebat_ Colon. et Oxon. (sed, teste Lefeb. omnes scripti)
cum R. 1, 2, Parm. Med. et Beness. probb. N. Heins. Drak. et
Lefeb. Vulgatum _furebant_, puncto post hoc verbum posito,
retineri posse observat Gronov. Obss. I, 17. quem secutus est
Cell. Non male! _furebant Ad portas bellum_ sibi esse, vel
furibundi conclamabant, interpretatur Barth. Adv. XXIII, 20. Sed
intell. portas Romæ; _ferebant_ emend. Zinzerl. Promuls. crit. c.
20.
Delectus vetiti; privataque castra Penates
Herculei inplevere: domo (mirabile) ab una
Patricius junctis exercitus ibat in armis. 45
Ter centum exsiluere duces: quocumque liberet,
Uno non pavidus rexisses bella magistro.
43. sq. Cf. Liv. II, 48.
--_privata castra_, quæ privatis Fabiorum sumtibus alebantur, ut
contr. _publica bella_, v. 60.
--_Penates Herculei_, familia Fabiorum.
47. Vel _uno_ horum _magistro_, duce (vid. ad III, 173) _non
pavidus_, sine periculi metu, _rexisses bella_, ut VI, 307.
Comparant Liv. II, 49; Ovid. Fast. II, 200; Eutrop. I, 14, et
Appian. de reb. Samn. Exc. X, c. 3, tom. I, p. 65, ed. Schweigh.
43. _Dilectus_, non _Delectus_, Col. Utrumque recte dici, monent
quos Drak. laudat, Lambin. ad Lucret. I, 87; Ant. Augustin. ad
Fest. vid. _Dilectus_, N. Heins. ad Claud. Laud. Stilic. I, 316;
ad Ovid. Met. I, 324, et Bentl. ad Hor. Od. II, iv, 18.
44. _admirabile_ ed. Basil. Wolfii et aliæ inde expressæ.
46. _exsiliere_, vel _exiliere_ Nicander scripsit, et post eum
alii. Sed _exiluere_ in optimis scriptt. legitur; vid. quos Drak.
citavit, Gifan. Ind. Lucret., vid. _Dissilui_, Gronov. ad Senec.
Thyest. vers. 768; Heins. ad Claud. Præf. Cons. Honor. III, 3, ad
Ovid. Metam. V, 35; IX, 314; X, 410; XIV, 406; _exsilire_ R. 1.
Ven. Marsi et al. _esiluere_ R. 2; _quæcumque_ (bella) _liberet_
corrig. N. Heins. Non male! Possis et _quacumque_, scilicet parte.
Sed, dirum egressis omen, scelerata minaci
Stridentis sonitu tremuerunt limina portæ,
Maximaque Herculei mugivit numinis ara. 50
48. _dirum omen_, hoc est, portam Carmentalem, quæ _omen habet_, ut
utar verbis Ovid. Fast. II, 201 sq. Hinc _scelerata_ dicebatur. Vid.
Festus, voc. _Scelerata_ et _Religioni_; Serv. ad Virg. Æneid. VIII,
338, et Flor. I, 12.
--_Scelerata_, infelix, inproba et abominabilis v.c. _castra_, Suet.
Claud. 1; _Sedes_, Ovid. Met. IV, 455, et Tibull. I, iii, 67; (ubi
vid. Broukh. et Heyne) _limen_, Virg. Æn. VI, 563; _campus_, Liv.
VIII, 15, extr., et _vicus_, Liv. I, 48, et Ovid. Fastor. VI, 609;
cf. ad V, 431, et Duker. ad Flor. l.c. Fuit autem hæc porta in
regione VIII urbis sub Capitolio a dextra inter rupem Tarpeiam et
Tiberim, nomenque a Carmentæ templo, prope eam posito, adcepit.
50. Alterum omen, quod dat generis auctor. De _ara Maxima_ Herculis
ad forum Boarium vid. Cerda et Heyne ad Virg. Æn. VIII, 269 sq.
49. _stridentes_ Colon. ut sit adpositio; _gemuerunt_ emend.
N. Heins. prob. Drak. quum _limina sonitu tremere_ non recte
dicantur, et omen non in tremore, sed in stridore portæ
constiterit, ut ap. Claud. B. P. II, 6. Sed hoc verbis _stridentis
sonitu_ satis innuitur, et verbum _tremere_ de quovis sonitu
motuque usurpatur, vid. Burm. ad Ovid. Met. IV, 136; V, 356, et ad
Val. Fl. II, 78; 413; IV, 180; VI, 526. Quæ loca etiam obstant,
quominus leviori mutatione _fremuerunt_ refingam, ut πύλαι μύκον
Hom. Iliad. η, 749, dixit. Ill. Ernesti interpretatur: tellus, in
qua posita erat porta, gravi ejus stridore contremuit, et veluti
concussa est.
Invasere hostem; numerarique aspera virtus
Haud est passa viros, et plures milite cædes.
Sæpe globo densi, sæpe et per devia passim
Dispersi subiere, vicis meritique labore
Æquato: nulli quisquam virtute secundus, 55
Ducere ter centum Tarpeia ad templa triumphos.
52. _viros_, Fabios, qui propter virtutem amplissimus numero
exercitus esse videbantur. Virtus non passa est numerari _plures
milite cædes_, h.e. cæsos hostes, qui multitudinem Fabiorum
superabant; nisi malis jungere, _virtus et cædes_, etc. Id tamen non
magni momenti facinus agnoscit Ernesti.
55, 56. Haud quisquam ex illis ulli, vel alteri primum quasi
virtutis locum et gloriam triumphi concedebat; sed ad hanc omnes
simul eodem ardore adspirabant.
--Quilibet videbatur esse primus, qui triumphum mereretur, Cellar.
coll. Virg. Æn. XI, 441.
54. _Dispersi subiere_, (hostes) _vicis_, etc. ex emend. N. Heins.
recepere Drak. et Lefeb. pro vulg. _subiere vices, meritique_,
etc.
Spes heu! fallaces oblitaque corda caducum
Mortali quodcumque datur! grex ille virorum,
Qui Fabia gente incolumi deforme putabat
Publica bella geri, pariter cecidere Deorum 60
Invidia, subitis circumvenientibus armis.
Nec tamen occisos est cur lætere: supersunt,
Quod tibi sit Libyæque satis: certaverit unus
Ter centum dextris; tam vivida membra, laborque
Providus, et cauta sollertia tecta quiete. 65
57. _caducum_, scilicet esse.
60. _Publica bella_, cf. ad v. 43.
--_Deorum Invidia_, vid. ad III, 78 in V.L.
61. _armis_, armatis hostibus, ut ap. Virg. Æn. II, 409.
62. _Supersunt_ cuncti in uno Fabio Cunctatore, qui solus tibi satis
negotii dabit, et omnium virtutem æquat.
59. _putabant_ malebat N. Heins.
61. _circumfundentibus_ minus langueret.
62. _occisis_ Parm. quod non minus placere potest.
63. _Quod tibi sit L. satis_ scripti cum R. 1, 2, 3, Med. _Quot
tibi sit_ Parm. vulgo _quot tibi sint_. Post _supersunt_ punctum,
et post _satis_ comma posuit Drak. suadente N. Heins. Nos vulgarem
distinct. servavimus, ut _Quod_ sit pro quantum.
Nec vero, calidi, nunc tu, cui sanguinis ætas,
Foderis in pugna velocius ilia planta
Bellatoris equi, frenisque momorderis ora.»
Quem cernens avidum leti post talia Pœnus,
«Nequidquam nostras, demens, ait, elicis iras, 70
Et captiva paras moriendo evadere vincla.
Vivendum est: arta serventur colla catena.»
Hæc juvenis, Divisque tumens ausisque secundis.
66. Post nobiliores ducis virtutes hanc laudem supervacuam esse, et
manifeste poetam, dum verborum ornamenta sectetur, ingenio destitui,
judicat Ernesti.
67. _planta_, ut VI, 212.
68. _momorderis_, læseris, vexaveris; vel doctior ratio pro vulgari,
qua equus propr. frenos ore mordet, vel mandit.
69. Imitat. Lucani II, 511 seq., judice Lefeb. sed Cæsar Pœno
præstantior. _Ed._
71. _captiva_, quæ captivus ferre solet.
73. _Divis_, eorum favore.
--_tumens_, cf. ad II, 288.
67. _in pugnam_, quod Lefeb. tacitus recepit, vel _in pugnas_
corrig. N. Heins. et Drak. ut etiam VIII, 521; IX, 459, et XIII,
202. Recte opinor.
72. _servetur_ Put. ut sit græcismus; _arte serventur c. catenæ_,
vel _servetur_, conj. N. Heins. Non male!
At Patres Latiasque nurus raptabat ad aras
Cura Deum: mæsto subfusæ lumina vultu 75
Femineus matres graditur chorus; ordine longo
Junoni pallam conceptaque vota dicabant.
74. Conf. Liv. XXII, 10, et, ex quibus ornatum precesque petiit
poeta; Virg. Æn. I, 479 sq.; XI, 477 sq.; et Hom. Iliad. ζ, 269...
312; quæ loca etiam expressit, similiterque a Minerva ad Junonem
transtulit a Lefeb. laudatus Stat. Th. X, 49... 69.
77. _pallam conceptaque vota_, h.e. pallam, quam voverant. Palla,
πέπλος, Dearum signis pro veste injici solebat. Vid. Spanh. ad
Callim. H. in Apoll. v. 32 et in Pall. v. 70.
75. _fletu_, pro _vultu_ legendum putabat idem prob. Drak. ut
_lacrimis_ apud Virg. Æn. I, 228, et _rore_ apud Ovid. Met. X,
360. Possis quoque _flumine_ pro _lumina_ refingere, et doctius
_mæstum subfusæ flumine vultum_, ut ap. Hom. Iliad. ι, 14, et
Virg. Æn. I, 465. At non inepta videtur vulgata, modo _vultum_
explices externam speciem, vel potius lineamenta oris. Similiter
_tacito sparsit vaga lumina vultu_ dixit Val. Fl. VI, 584.
76. _matrum_ Dausq. tacitus scripsit contra fidem librorum; _F.
matres pariter chorus o. l.... dicabant_, vel _graditur chorus...
dicantes_ libens rescripserit N. Heins. Forte totus versus non ex
Silii, sed ex inepti versificatoris vena profluxit. Nam salvo
sensu abesse potest, et non modo duri quid ei inest, sed etiam
verba _matres_, _femineus chorus_, languent.
«Huc ades, o regina Deum, gens casta precamur;
Et ferimus, digno quæcumque est nomine, turba
Ausonidum, pulchrumque, et acu subtemine fulvo 80
Quod nostræ nevere manus, venerabile donum.
79. _digno_, honesto, _nomine_ matronæ, vel castæ mulieris, donum
castæ Deæ obferentis. Quænam _digno nomine_ sit, Stat. Th. X, 56...
59, docere, monet Lef.
80. _subtemen_ simpl. filum, propr. radio stamini inmissum. Vid.
Ovid. Met. VI, 55 sq.; Heyne ad Virg. Æn. III, 483, et ad Tibull.
IV, i, 121.
--_fulvo_, aureo.
79. _dignum_, vel _digno quodcumque e. n. turbæ A._ maluerit idem,
et _dignum, quocumque es nomine, turba A.... donum_ Drak. prob.
Ernesti, ut ad solennem precantium morem respiciatur. Inepte sic
lacessi Silium judicat Lefeb. Withof. conj. _Et ferimus dignæ,
quocumque es nomine, turba A._
80. _et acu et subt._ conj. N. Heins. ut vestes textæ et acu pictæ
conjungantur. Forte leg. _acus subtemine_: nam manus id _nevere_;
quod tamen verbum ad texturam quoque transtulit Virg. Æn. X, 818;
_subtemine_, non _subtegmine_, Colon. prob. Drak. quum _subtegmen_
sit contractum ex _subtegimen_, at _subtemen_ ex _subteximen_, ut
_momen_ ex _movimen._ Conf. Ill. Harles. ad Val. Fl. VI, 227.
Ac dum decrescit matrum metus, hoc tibi, Diva,
Interea velamen erit: si pellere nostris
Marmaricam terris nubem dabis, omnis in auro
Pressa tibi varia fulgebit gemma corona.» 85
82. Imitat. Virg. Ecl. VII, 35... 36; Drak.
84 sq. _Marmaricam nubem_, agmina Pœnorum: vid. ad I, 311.
--_Pressa in auro_ junge, nisi malis inpressa coronæ.
82. _Ac_, non _At_, scripti, R. 1, et Med.
Nec non et proprio venerantur Pallada dono,
Phœbumque, armigerumque Deum, primamque Dionen.
Tanta adeo, quum res trepidæ, reverentia Divum
Nascitur! at raræ fumant felicibus aræ.
86. _proprio dono_, peculiari Minervæ insigni, πέπλῳ ποικίλῳ, qui in
Panathenæis magnis solenni pompa circumferri, et Deæ signo injici
solebat. Vid. Spanh. ll. cc. Hom. Iliad. ζ, 271, 293, 302; Schol. ad
Eurip. Hecub. 470 sq.; Meurs. Panathen. c. 17 sq.; Heyne ad Virg.
Cir. v. 21 sq., et Æneid. I, 481; Winckelm. _Gesch. d. Kunst_, T. I,
p. 200.
87. _Dionen_ (vid. ad IV, 106.) _primam_, primum, præcipue, ante
alios deos: ei a dictatore etiam ædes vota. Vid. Liv. XXII, 9 extr.
et 10 extr.
88, 89. Pulcherrimi versus rerum veritate et verborum dilectu.
Dausq. et Draken. præter alios conferunt Liv. V, 51; XXV, 1; Stat.
Th. IV, 661, ubi vid. Barth.
89. _felicibus_, non extis, seu sacrificiis; sed rebus, vel
hominibus, quum secunda fortuna est. _Ed._
86. _propero dono_ e R. 2, recepit Lefeb. h.e. propere oblato, vel
confecto. Non male: nam de aliis quoque Dis, non de sola Pallade,
h.l. agitur et Patres prætorem, omnia hæc ut mature fierent,
curare jusserant, teste Liv. XXII, 9, extr. Sed vulgata videtur
præferenda, si _proprium donum_ ad solam Palladem, et τὸ
_venerantur_ ad reliquos quoque deos referatur. An his etiam
proprium fuit donum?
89. _at_ Col. _ac_ Ox. et Put. Vulgo _et_.
Dum Roma antiquos templis indicit honores, 90
Jam Fabius, tacito procedens agmine, et arte
Bellandi, lento similis, præcluserat omnes
Fortunæque hostique vias: discedere signis
Haud licitum; summumque decus, quo tollis ad astra
Imperii, Romane, caput, parere docebat. 95
90. Cf. Virg. Æneid. I, 632; III, 264.
--_honores_, vid. ad III, 218.
91... 93; Conf. Liv. XXII, 12, pr. Sed idem c. 9... 11, et Polyb.
III, 88, memorant, ipsum Fabium, quo die magistratum inierit, sacra
curari jussisse, rebusque demum divinis peractis de bello et republ.
retulisse.
91, 92. Lenz interpretatur ita: _arte Bellandi_, opera data,
stratagemate quodam, _similis lento_, similans se ignavum, qui tamen
non erat, sed potius prudens cunctator, (quemadmodum Minucius, apud
Liv. XXII, 12 extr. eum _pro cunctatore segnem, pro cauto timidum,
adfingens vicina virtutibus vitia, compellabat) præcluserat fortunæ
omnes vias_, omnem aditum et impetum in se; ut contra _deprehendit
fortuna temeritatem_ Minucii apud Liv. XXII, 29.
--_lento similis_, ex industria et cum arte cunctans, Ernesti; cui
tamen hoc male ita expressum, et verba ista h.l. valde frigida
videntur.
93. Fabius omnes dicto suo _parere docebat_, adeoque acerrime
disciplinam militarem exercebat. Ingentem, teste Liv. XXII, 11,
dictaturæ speciem apud cives sociosque fecit, viatore ad Servilium
Cos. misso, qui ei nunciaret, ut sine lictoribus ad dictatorem
veniret.
94. _summum decus... caput_, dictatura, hoc est dictator; vel potius
ipse Fabius ita dicitur.
91. _tacito_ Col. Tell. R. 2; _tanto_ Ox. Vulgg. _cauto_. Non
male, judice Drak. quia Dictator, _itineribus summa cum cura
exploratis, exercitum ad hostem duxisse_ dicitur Liv. XXII, 12 pr.
_procedens_, non _præcedens_, scripti.
93. _hostisque_ R. 2.
Verum ubi prima satis conspecta in montibus altis
Signa procul, fulsitque novis exercitus armis,
Adrectæ spes Sidoniæ, fervetque secundis
Fortunæ juvenis: vincendi sola videtur,
Quod nondum steterint acies, mora. «Pergite, clamat: 100
Ite citi, ruite ad portas, propellite vallum
Pectoribus: quantum campi distamus, ad umbras
Tantum hosti superest. Resides ad bella vocantur,
Quîs pudeat certare, senes: quodcumque videtis,
Hoc reliquum est, primo damnatum, ut inutile, bello. 105
96. _conspecta_ haud procul Arpis, teste Liv. XXII, 12, (quem locum
poeta expressit) sed περὶ τας Αἶκας Hirpinorum apud Polyb. III, 88
extr. Cf. Plut. in Fab.
98. _Arrectæ spes_, ut ap. Virg. Ge. III, 105; ubi vid. Heyne.
101. Cf. Liv. l.c.
102. _ad umbras_, priusquam pereat.
103 sq. _Resides senes_, ut ap. Virg. Æn. I, 722; VI, 814; VII, 693.
105. Drak. comparat similia Cestii verba ap. Senec. Suasor. V.
98. _Sidonii_, h.e. Pœni. Hannibalis, Colon. Non male!
100. _steterint_, non _steterit_, scripti et Med.
102. _quanto campi_ conj. N. Heins.
105. _ut_ scripti et priscæ edd. ante Marsum, qui primus _et_
dedit. _Huic reliquum et primo d._ suspic. N. Heins. Forte
distinguendum, _primo_ (h.e. primum, initio) _damnatum, ut inutile
bello_.
En, ubi nunc Gracchi, atque ubi nunc sunt fulmina gentis
Scipiadæ? pulsi Ausonia, non ante paventem
Dimisere fugam, quam terror ad ultima mundi
Oceanumque tulit: profugus nunc errat uterque,
Nomina nostra tremens, et ripas servat Iberi. 110
106. De formula _ubi nunc est_, et _heu ubi nunc est_, vid. quos
Drak. laudat, Heins. ad Ovid. Her. IV, 150; Broukh. ad Prop. III,
ix, 59, et Burm. ad Petron. c. 115.
--_Gracchi_, conf. IV, 495 sq.
--_fulmina gentis Scipiadæ_, verba Virg. Æn. VI, 843; ubi vid.
Intpp.
--_fulmina gentis_, vid. ad I, 421.
107. _Scipiadæ_, h.e. Scipiones, ut VIII, 254; Virg. l.c. et Ge. II,
170; Prop. III, xi, 67. Sic et _Memmiades_, Drak. monente, pro
Memmius dicitur Lucret. I, 27; ubi vid. Lambin. _Scipiadæ_ h.l. sunt
P. et Cn. Cornelii Scipiones fratres, pater et patruus Africani
majoris, adversus Hasdrubalem, Hannibalis fratrem, missi _ad ultima
mundi_, h.e. Hispaniam, ubi et peremti sunt.
--_paventem Dimisere fugam_, paventes fugere cessarunt. Hannibal
gloriatur, eos metu, quem ipse illis incusserit, Hispaniam fugisse,
et _ripas Iberi_, limites imperii, custodire.
106. Ita scripti, ut VI, 516 sq. Vulgo _Heu ubi n. G., aut ubi
sunt nunc f. g._ quod non minus placebat Drak. Sed τὸ _en_ magis
sarcasmo convenit, _atque ubi nunc duo f. g._ opinabatur N. Heins.
ut Silius Maroniana ad verbum exprimat: quasi variare ipsum
dedeceat. Hinc tamen orta videtur lectio, _fulmina belli_, quam c.
Tell. et R. 2. exhibent.
107. _paventem_, non _paventes_, scripti et R. 2.
109. _profugus_ Col. Ox. R. 1, Parm. Med. Vulgo _tulit profugos:
nunc_, etc.
Est etiam, cur Flaminio mihi gloria cæso
Creverit; et titulis libeat cur figere nostris
Crudum Marte viri nomen. Quot demere noster
Huic annos Fabio gladius valet! et tamen audet.
Audeat! haud ultra faxo spectetur in armis.» 115
113. _Crudum Marte_, vid. ad I, 405.
--_Quot_, quam paucos _annos_? quia jam exactæ ætatis Fabius,
adeoque eum vincere nulla gloria est.
114. _audet_, mecum pugnare.
112. _suffigere_ conj. N. Heins. ut _subscribere_ dixit Horat. Od.
III, xxiv, 28. Sed _figere_ eodem sensu doctius dictum videri
potest. Utrumque vero significat, addere gloriæ.
114. _at tamen_ e Colon. recepit Lefeb. Non male: sed idem v. 120,
_Tethydis_ pessime scripsit. Nam Achillis mater _Thetis_, Nerei,
vel Chironis f. fuit, non _Tethys_, Cæli f. et Oceani conjux, quæ
vulgo perperam confunduntur. Conf. Heyne ad Apollod. III, xiii, 5,
p. 794 seqq. Præterea Tethys, yos, Τήθυς, υος, non Tethys, ydis,
dicitur, et prima producitur syllaba. Conf. ad III, 60.
Talia vociferans volucri rapit agmina cursu,
Ac, prævectus equo, nunc dextra provocat hostem,
Nunc voce increpitat; missa nunc eminus hasta
Fertur ovans, pugnæque agitat simulacra futuræ.
Ut Thetidis proles Phrygiis Vulcania campis 120
Arma tulit, clipeo amplexus terramque, polumque,
Maternumque fretum, totumque in imagine mundum.
116. _rapit_, vid. ad IV, 218.
118. sq. Cf. Liv. XXII, 12.
119. _pugnæque agitat simulacra futuræ_, ut XVI, 529; Virg. Æneid.
V, 585; (ubi vid. Intpp.) et Liv. XXIX, 22, Drakenb. Ita se gerit,
ac si jam nunc pugnam committat, adumbrat quasi futuram pugnam,
quemadmodum Achilles, armis Vulcaniis ornatus, Græcos clamore claro
ad certamen adcendit; Lenz.
120 sq. Cf. Hom. Iliad. ς, 478 seq., 608; τ, 364 sq.; χ, 131 sq.
121. _clipei... in imagine_ maluerit N. Heins. et v. 123,
_speculator_ coll. v. 521, cui loco Drak. adjicit I, 679, V, 378.
Cassarum sedet irarum spectator, et alti
Celsus colle jugi domat exsultantia corda,
Infractasque minas dilato Marte fatigat 125
Sollers cunctandi Fabius: ceu nocte sub atra
Munitis pastor stabulis per ovilia clusum
Inpavidus somni servat pecus; effera sævit,
Atque inpasta truces ululatus turba luporum
Exercet, morsuque quatit restantia claustra. 130
123 sq. Cf. Polyb. III, 89, _corda_ Pœnorum.
125. Ἀπομηνίζει, D. Heins.
126 seq. Cf. Virg. Æneid. IX, 59 sq.; Hom. Iliad. μ, 299 sq. al. Sed
variata h.l. comparatio cedit tamen, et longe inferior Græca et
Latina, ut mos est Silio. _Ed._
128. _Inpavidus somni_, inpavidum ducens somnum, ut ap. Sen. Herc.
Œt. 645.
130. _restantia_, ut _morantia claustra_, XIII, 108; vid. ad VI,
125.
--_claustra_, fores; Draken.
124. _colla_ Put. R. 1, Parm. Med.
Inritus incepti movet inde, atque Apula tardo
Arva Libys passu legit, ac nunc valle residit
Conditus occulta, si præcipitare sequentem,
Atque inopinata detur circumdare fraude;
Nunc nocturna parat cæcæ celantibus umbris 135
Furta viæ, retroque abitum fictosque timores
Adsimulat; nunc castra citus deserta relicta
Ostentat præda, atque invitat prodigus hostem.
Qualis Mæonia passim Mæandrus in ora,
Quum sibi gurgitibus flexis revolutus oberrat. 140
131. Cf. Liv. XXII, 12 et 41.
--_Apula Arva_, conf. Polyb. III, 88.
134. _Fraus_ et _furta_ insidiæ, ut ap. Virg. Æn. XI, 515, 522: cf.
ad VI, 70; Drak. ad XVII, 91; Barth. Adv. XIII, 7.
135, 136. Observa verborum ambages.
139. Vaga et inflexa Hannibalis itinera egregie comparantur Mæandro,
Phrygiæ fl. qui inter Cariam et _Mæoniam_, h.e. Lydiam, (vid. ad IV,
719 sq.) tot tantisque flexibus fluit, ut sæpe reverti videatur. Cf.
Virg. Æneid. V, 251 (ubi vid. Cerda et Heyne); Ovid. Met. VIII, 162
sq., et Epist. IX, 55 sq., ad quæ loca v. Heins.
[140.] _Errare_ voc. propr. de fluminibus flexuosis, Drak. qui
laudat Gron. ad Senec. Herc. F. 684, et Burm. ad Petron. c. 131.
131. _incœpti_, ut v. 141 et 163, _incœpta_, male scripsit Lefeb.
132. _residit_, non _resedit_, Oxon. et Puteol. Confer. ad V, 3.
136. _Furta fugæ_ conj. N. Heins.
137. _tum_ scripti, quod recepit Draken. Vulgatum _nunc_ servavi
cum Lefeb. qui _tunc_ in c. Put. et Tell. deprehendit.
139. _Mæoniæ campis M. in oræ_ suspic. N. Heins. nescio cui bono?
Nulla vacant incepta dolis: simul omnia versat,
Miscetque exacuens varia ad conamina mentem.
Sicut aquæ splendor, radiatus lampade solis,
Dissultat per tecta, vaga sub imagine vibrans
Luminis, et tremula laquearia verberat umbra. 145
141 sq. Imitat. præclari loci Virg. Æn. VIII, 20 sq.; ubi vid.
Heyne. Rationem poetarum, adfectionem animi commoti, fluctuantis,
irati, etc., comparandi cum rebus sub sensus cadentibus notat
Ernesti coll. IX, 358 sq.; XIII, 24 sq.; Virg. Æn. VII, 462; Ovid.
Met. VIII, 472; X, 373.
--_versat Miscetque_ in animo, perpendit.
143. _splendor aquæ_, propr. solis, in aquæ superficiem incidens, et
ab ea repercussus.
144. _vibrans_ se, celeriter et tremule ultro citroque se movens;
quod vario ornatu exprimitur. Cf. ad I, 539.
--_vaga_, quæ celeri motu fulgebat. Vid. Burm. ad Val. Flac. III,
558.
145. De _laquearibus_, vid. Ernesti Clav. Cic. voc. _lacunar_.
141. _Mille novat incepta_ R. 1, 3, Med. h.e. renovat. Non male!
Jamque dolore furens ita secum inmurmurat iræ:
«Obvia si primus nobis hic tela tulisset,
Nullane nunc Trebiæ et Trasymeni nomina? nulli
Lugerent Itali? nunquam Phaethontius amnis
Sanguinea pontum turbasset decolor unda? 150
146. Cf. Liv. XXII, 12, pr.
147... 150. Color orationis, ut X, 29 sq., et apud Virg. Æn. XI, 285
sq.; ubi vid. Heyne. Si Fabius in hoc bello primus Rom. dux fuisset,
nonne nulla nunc Trebiæ et T. fama foret? (nonne eorum _nomina
nulla_, h.e. obscura et ignobilia, nec meis victoriis nobilitata
essent?) nonne nullus Romanorum, fortunam suorum tum lugeret? etc.
Encliticum et interrogativum _ne_ pro _nonne_ passim occurrit (quod
vel Lexicographi et Ernesti in Clav. Cic. tirones docebunt), et in
adfectu etiam non repetitur.
149. _Phaethontius amnis_, Padus vel Eridanus, qui Trebiam et
Ticinum in mare Hadriaticum devehit. Cf. IV, 634, 647, 691; V, 129,
inpr.; VI, 108; XVII, 501 et 606. Cur _Phaethontius_ dicatur, vel
tironibus notum ex Ovid. Met. II, 324.
146. _inmurmurat iræ_ Colon. et plurimæ edd. prob. N. Heins. coll.
V, 332. Rectius forte _dolore iræ_ jungit Lefeb. _ire_ ed. Ald.
aliæque antt. _ira_ emend. Scalig. ad oram Silii sui, _ore_ in
mentem veniebat N. Heins.
148. _Nullane num Trebiæ, Trasymeni_ Colon. _Nullane nunc Trebiæ
et T._ Oxon. et Put. cum R. 1 et 3, quam lectionem in contextum
recipere non dubitavi, quoniam optimorum libb. auctoritate
nititur, et modo notis interrogandi, quas adposui, adjuvetur, non
commoda tantum sententia se probat, sed dolori quoque et adfectui
loquentis egregie congruit. Vid. not. Possis et _tum_ pro _nunc_
legere: sed nulla mutatione opus est. Vulgatam lect. _Nulla essent
T. et T. nomina, nulli_, etc. retinuit Drak. Sed τὸ _essent_
manifeste interpolationem redolet. _Nulli amnem Trebiæ et T. n.
nulli_, vel _Nulli amnem T. T. n. n._ corrig. N. Heins. et prius
recepit Lefeb. Ferrem, nisi et langueret, quia _amnis_ mox
subsequitur, et libris parere tutius esset. _nulli lugerent Itali_
Colon. et Parm. _nulli Lugererēt Itali_ R. 2; _nulli Lugerent
tituli_ Ox. Put. R. 3; _nulli Fulgerent tituli_ Ven. Marsi;
_ugerent Itali_ Tell. _n_ super _u_ scripto; _nulli Ingererent
tituli_ R. 1, et Med. _nullis I. titulis_ Ald. _nullos I. titulos_
edd. recentt.
Inventum, dum se cohibet, terimurque sedendo,
Vincendi genus; et quoties, velut obvius iret,
Discinxit ratione dolos, fraudesque resolvit!»
151, 152. Withof. cf. sup. IV, 41; Val. Fl. II, 194; Virg. Æn. VIII,
487; Senec. de Ben. IV, cap. 40, (ubi vid. Gron.) et, qui h.l.
imitari videntur, Florus II, 6, et Mamert. Paneg. ad Jul. cap. 5.
--_se cohibet_ a pugna, eam detrectat; vel in castris se includit.
--_terere_, τρίβειν, ἐπιτρίβειν, comminuere, adfligere, conficere,
perdere.
--_sedendo_, vid. ad III, 142, et Klotz. ad Tyrt. p. 143 seq.
--_Vincendi_ me vel nos.
153. _ratione_, prudentia, arte.
--_Discingere_ sensu metaph. id. qd. _resolvere_, καταλύειν,
detegere, et hinc inritum facere; (nam _sinus_ etiam de iis, quæ
clam fiunt, v.c. de iis, qui _in sinu gaudent_, adhibetur, et, si
discingimur, quæ in sinu gestamus, patefiunt) deinde, metaphora a
laxa et fluente toga desumta, effeminare, frangere v.c. ingenium ap.
Sen. Ep. 92, extr. et denique exarmare, ut VIII, 34; Juvenal. VIII,
120; Martial. IX, 103, unde _discincti_ dicuntur, vel negligentes,
luxuriosi mollesque homines (vid. ad II, 56), vel exauctorati, et
cum ignominia missi, qui _cingulo_ armisque privabantur. Cf. Ernesti
Clav. Cic. Omnia hæc ad _dolos fraudesque_ bene transferri possunt.
152. _genus et_ Put. quod recepi; _g. ex_ Oxon. Vulgo _genus:
quoties_ claudicante versu; _genus est, quoties_, vel _genus, o
quoties_ conj. Dausq. et N. Heins. prius etiam D. Heins. et
Scalig. in mentem venit. Illud recepit Draken. hoc Cell. _genus,
En quoties_ edidit Lefeb. quod amplecterer, nisi MSS. auctoritas
aliud suaderet.
153. _Discinxit_ sensu metaph. sumtum inferioris ævi verbum esse,
neque antiquioris auctoris, quam Appuleii, exemplis firmari posse,
notavit Barth. Adv. XXIX, 11. Sed primum quot verba in suspicionem
caderent, si hæc ratio valeret? deinde contrarium docui in Obss.
_Discussit_ tamen, vel potius _Diffinxit_, quod coll. simili loco
Horat. Od. III, xxix, 47, omnino arridere potest, legendum putabat
Drak. qui propterea absurdissimus dicitur Lefeb. cui _diffinxit_
potius vox barbara videtur. At vid. Jani ad Horat. Od. I, xxxv,
39, et Bentl. ad Hor. Serm. II, i, 79.
Hæc secum, mediam somni quum buccina noctem
Divideret; jamque, excubias sortitus iniquas, 155
Tertius abrupta vigil iret ad arma quiete.
154, 156. Ut dies ap. Romanos in quatuor _excubias_, quarum quælibet
tres horas continebat, ita et nox in totidem _vigilias_, vel
excubias, quæ a tubicine committi, et a cornicine finiri atque
revocari solebant, dividebatur. Vid. Veget. III, 8, et Polyb. lib.
VI, 37. Horæ diurnæ breviores, et nocturnæ longiores erant hieme, at
vice versa æstate, quoniam quævis et dies et nox per æstatem et
hiemem duodecim habebat horas, ad rationem solis comparatas. Prisci
vero Græci noctem in terna tantum quatuor horarum spatia, φυλακὰς,
dispescebant, quod ex Hom. Iliad. κ, 253; Odyss. ξ, 483, et Mosch.
II, 2, (ubi vid. Schweb.) intelligitur: nisi quod Eurip. in Rheso
τετράμοιρον νυκτὸς φρουρὰν jam Trojanis temporibus in usu fuisse
innuit. Cf. Drak. ad IV, 89; Heusing. ad Corn. Nep. XVIII, 9, §. 3;
Burm. ad Petron. c. 26; Bochart. Hieroz. T. I, p. 396. In sacris
libris noctem in ὀψὲ, μεσονύκτιον (concubium), ἀλεκτρυοφωνίαν et τὸ
πρωῒ dividi, monet D. Heins. Post _mediam noctem_ tertiam fuisse
vigiliam, ex h.l. adparet. Cf. XV, 605; Senec. Thyest. 799; Liv.
VII, 35, pr.; XXVII, 47.
[155.] _excubiæ_ tam nocturnæ sunt, quam diurnæ.
--_sortitus_; nam sorte milites inter se vigilias dividebant, quæ
inde Græcis λάχη dicuntur. Cf. IX, 92, et inf. v. 368; ubi Drak. hæc
notat: per vices excubasse vigiles, Claud. in Eutrop. II, 418,
innuit: nimirum quilibet milites excubabant suis vicibus; at qua
quisque noctis vigilia, sorte comparabant.
--_iniquas_: vigiliarum enim commodiores et æquiores prima ac
quarta, Dausq. Sed et quævis vigilia gravis est, ac periculosa belli
tempore. Cf. inf. v. 318.
156. _Abrumpere quietem_, ut κατασχίζειν ὀνείρους dixit Anacr. III,
9; ubi vid. Cl. Fischer. Cf. Drak. ad XV, 48.
154. _medio_ Colon. forte rectius, judice Lefeb. _media insomnem
dum b. n. D._ conj. N. Heins.
Vertit iter, Daunique retro tellure relicta,
Campanas remeat notus populator in oras.
Hic vero, intravit postquam uberis arva Falerni,
(Dives ea, et nunquam tellus mentita colono) 160
Addunt frugiferis inimica incendia ramis.
157. De itinere Hannibalis, et vastatione Falerni agri cf. Livius
XXII, 13... 15, et Polyb. III, 88, 90... 92.
--_Dauni tellure_; vid. ad I, 291.
158. _notus_, quia nunc _remeat_, iterumque populatur Campanos
agros. Conf. VI, 650 sq.
160. _Tellus numquam mentita_, quæ numquam avidi coloni _spem
mentita est_ (ut ap. Hor. Epist. I, vii, 87), h.e. fefellit,
decepit, lusit, cui opponitur terra _mendax_, ingrata, fallax,
infida, γῆ ἄπιστος. Nam segeti agroque _fides_ tribuitur, quatenus
ei _creditur_ semen, adeoque ipse domino, tamquam creditori,
_debet_, et, si fruges gignit, semenque reddit cum fœnore, fidem
solvit. Cf. Drak. ad h.l. Intpp. ad Hor. Od. III, i, 30; xvi, 30.
Broukh. et Heyne ad Tibull. II, i, 19, et vi, 21, 22; Heins. ad
Ovid. ex Ponto, II, ix, et ad Val. Fl. VII, 229. Sed expende h.l.
verborum ambages.
161. _inimica incendia_, ut ap. Virg. Ge. IV, 330.
158. _motus_ Tell. et R. 2, prob. Lef. quum tres Campani equites
Pœnum, _ut Campanos ex Samnio peteret, moverint_, teste Liv. XXII,
13. Male! vid. not.
159. _Falenti_ Col. unde _Phalanti_ corrig. Carrion, quod tamen
nomen conditoris Tarenti (vid. ad XI, 6) ab h.l. alienum;
_Phalerni_ Put. et Mars. [“ad XI, 6” recte XI, 16 in Not.]
160. _Dives agri_ conj. N. Heins. Sed quis unquam _tellurem agri_
divitem dixit?
Haud fas, Bacche, tuos tacitum tramittere honores,
Quanquam magna incepta vocant: memorabere, sacri
Largitor laticis, gravidæ cui nectare vites
Nulli dant prælis nomen præferre Falernis. 165
162. Falernus ager in Campania, inter Cales et Sinuessam, ad radices
montis _Massici_, (qui est orientalis pars continuorum montium,
quorum pars occident. Gaurus, et septemtrionalis Falernus dicitur,
de quo vid. Intpp. ad Flor. I, 16; II, vi, 28) ferax vini
generosissimi, ex Plin. III, 5; XIV, 6; Athen. I, 21; Horat.
aliisque notissimi, cujus origo h.l. describitur, translatis ad
Falernum, quæ alii poetæ de aliis fingunt. Similiter enim Bacchus
Œneum, Icarium aliosque vini usum docuisse dicitur, ut Ceres
Triptolemum sationem frugum. vid. Diodor. III, 63 sq.; Heyne ad
Tibull. IV, i, 9; ad. Apollod. p. 114 et 840; Munker ad Hygin. f.
129 et 130; Drak. cum Silio conferri jubet Achill. Tat. amor.
Clitoph. et Leuc. II, p. 67; quo teste Tyrii idem apud se accidisse
fabulantur.
--_tuos honores_, ut ap. Virg. Ge. II, 393.
163 sq. _sacri laticis_, propter originem vini et usum in sacris.
Cf. Hor. Od. I, xviii, 1, et Val. Fl. V, 193.
163. _vocent_ scripti cum R. 1, 3, Med.
165. _prelis_ forte rectius scribitur, a premendo.
Massica sulcabat meliore Falernus in ævo
Ensibus ignotis senior juga: pampinus umbras
Nondum uva virides nudo texebat in arvo;
Pocula nec norant succis mulcere Lyæi,
Fonte sitim et pura soliti defendere lympha. 170
166. _Falernus_ est vel adjectivum, vel nom. propr.
--_ævo meliore_, aureo, ut ap. Virg. Æn. VI, 649.
167. _Ensibus ignotis_, quum nota nondum essent bella, vel arma,
quibus nunc misere montem illum Hannibal vastabat, Drak. qui laudat
Cic. Nat. D. III, 63; Sen. Hippol. v. 531... 549; Broukh. ad Tibull.
I, iii, 35 et 47.
169. _Pocula_, aquam, ut ap. Virg. Ge. I, 9, vel potum.
--_mulcere_, dulciora reddere, et suaviora. Cf. Virg. Æn. VII, 34;
Ovid. Met. I, 108, et Fast. I, 155; Prop. IV, vii, 60. Notus est
veterum mos, vinum aqua miscendi, vel temperandi, de quo vid. Spanh.
ad Callim. H. in. Pall. v. 46, et Jani ad Hor. Od. III, xix, 12.
170. _defendere_; vid. ad V, 490.
167. _Signis ignotis_ Col. _Ensibus ignotus_ emend. D. Heins.
_Finibus ignotis_ (quum vino præstantissimo necdum celebraretur
Falernus ager), vel potius _Censibus ignotis_ (h.e. pecunia,
opibus) N. Heins. qui vulgatam nihili esse credebat. Sed vid. not.
Mox _pampinus viridis_ ad marg. Silii corrig. Scaliger, quod
recepit Cell. Sed vulgatam ex Virgil. Eclog. IX, 20, firmat Drak.
169. _sucis_, ut ap. Virg. Ecl. III, 6 (et in Philoxeni glossis),
scribendum monet N. Heins. qui etiam _sucis Lyæis_ et _miscere_
maluerit, coll. Virg. Ge. I, 9. Posterius se probavit Drak. non
mihi, quoniam vulgare verbum est, et _mulcere_ exquisitius, vid.
not. Neque tamen dissimulare possum, mihi potius pro _succis_
legendum videri _fluviis_, h.e. aqua, ut ap. Virg. Ge. III, 301;
Stat. Th. IX, 573 al. Sic et _fons_ pro aqua fontana, et _flumen_
passim obvium est, v.c. ap. Virg. Æn. II, 719; XII, 119. Tum verba
_pocula Lyæi_ jungenda sunt, totusque locus responderet Horatiano
Od. II, ii, 19, _Restinguet ardentis Falerni Pocula prætereunte
lympha_; vid. ibi Jani.
Adtulit hospitio, pergentem ad litora Calpes
Extremumque diem, pes dexter et hora Lyæum;
Nec pigitum parvosque lares humilisque subire
Limina cælicolam tecti: cepere volentem
Fumosi postes, et ritu pauperis ævi 175
Ante focos mensæ: lætus nec senserat hospes
Advenisse Deum; sed enim de more parentum
Grato cursabat studio, instabatque senectæ,
171. _hospitio_, ad hospitium seu domum Falerni.
--_litora Calpes_; vid. ad I, 141.
172. _Extremum diem_ occidentem, plagam occidentalem, Hispaniam,
quam sol postremo illustrat, ut XIV, 8.
--_pes dexter et hora_, prospera fortuna. De Bacchi itinere et
expeditione in Hispaniam vid. Varro ap. Plin. III, 1; Sosthen.
Iberic. lib. XII, apud Plut. de flumin. p. 1159.
173. Pulcherrimi versus, quibus elegantiarum studiosi comparent
dulcissima loca Ovid. Met. VIII, 626 seq. de Baucide ac Philemone,
et Fast. V, 495 sq. de Hyrieo.
--_parvosque lares_, etc. Cf. ad I, 616.
174. _volentem_, vid. ad XI, 445. [“XI, 445” recte 442]
--_cepere_ ut _adcepit_, XVI, 2.
175 sq. _ritu... mensæ_, quod notum ex Ovid. Fast. VI, 305 seq. et
aliis.
178. _instabat senectæ_, ut _urgere ultra vires_ dixit Quinctil. XI,
iii, 51, vid. ad I, 268; II, 407, et cf. VI, 100.
175. _stant ritu_ conj. N. Heins. et v. 178, _Gnavo occursabat_
vel sine libris legendum existimabat, refrag. Lefeb. qui absurde
ita emendari contendit et conf. Ovid. Fast. V, 503, _addidit et
vultum verbis_.
Donec opes festas puris nunc poma canistris
Composuit, nunc inriguis citus extulit hortis 180
Rorantes humore dapes: tum lacte favisque
Distinxit dulces epulas, nulloque cruore
Polluta castus mensa cerealia dona
Adtulit, ac primum Vestæ decerpsit honorem
Undique, et in mediam jecit libamina flammam. 185
179. _opes festas_, festis diebus destinatas ac reservatas.
182, 183. Μιασμοὺς multi veterum præter Pythagoræos putabant τὰς τῶν
ἐμψύχων ἀφαιρέσεις, D. Heins. Præterea Silius fingit, hæc aureo
sæculo, aut proximo certe tempore acta esse, quo nemo mensam
sanguine vel carne pollutam habebat, sed herbis vel fructibus
vescebantur homines, Drakenb. coll. Ovid. Met. I, 103 sq.; XV, 96
sq.
184. _primum Vestæ decerpsit honorem_, primum quædam in honorem
Vestæ desumsit, libamina detraxit. Cf. V.L. et ad III, 218.
185. _in mediam jecit libamina flammam_, ἐν πυρὶ βάλλε θυηλὰς, Hom.
Iliad. ι, 220. Cf. Lips. ad Tac. Ann. XV, 30.
179. _patulis_, vel potius _ruris_ pro _puris_ substituendum
videbatur N. Heins. Sed Drakenb. recte notat, veteris ævi delicias
non in pretiosa, sed in pura et munda supellectile constitisse;
conf. quos laudat, Ovid. Fast. VI, 320, et Broukh. ad Tibull. I,
i, 30; _poma_ Col. Put. R. 2, Benes. _coma_ Oxon. Vulgo _corna_.
180. _e riguis_ maluerit N. Heins. quem vid. ad Ovid. Met. V, 535.
Nec tamen video cur vulgatam spernamus.
184. _decerpsit_ scripti; _deterpsit_ R. 2. Vulgg. _Vestæ detersit
honorem_, quod Marsus et Cell. coll. XIII, 434, male exponunt:
ignem Vestæ dicatum amovit, dissipavit, ut libamina in medium
jacere posset. _Vestæ honorem_ focum interpretantur Dausq. et
D. Heins. Melius Lefeb. explicat: «ex iis, quæ adfert, partem
primam in honorem Vestæ detrahit, eaque veluti libamina in focum
mittit, consecrat, ut ἀκροθινιάζει ap. Dionys. Hal. laudatum a
Bernart. ad Stat. I, 553; ἀπήρξατό τε ταῖς Νύμφαις in Longi
Daphnid. p. 57, ed. Cl. Villoison. _Detersit_ vox est Ciceroniana
Ep. ad Att. XIV, 10, extr.» Sed ibi Cicero jocose dixit,
_octoginta_ (sestertia) _detersimus_, h.e. ex tota summa cepimus,
ut nos in familiari sermone _einstreichen_. Nollem itaque his
dictis adjecisset: delirant prope hic Heins. et Drak. dum
obtrudunt _decerpsit_: quod verbum poeta dignius est.
Deesse tuos latices, hac sedulitate senili
Captus, Iacche, vetas: subito (mirabile dictu)
Fagina pampineo spumarunt pocula succo,
Pauperis hospitii pretium; vilisque rubenti
Fluxit mulctra mero, et quercu in cratera cavata 190
Dulcis odoratis humor sudavit ab uvis.
188. _Fagina pocula_ ad simplicitatem priscæ vitæ et aureæ ætatis
pertinent. Drak. comparat Tibull. I, x, 8; Ovid Met. VIII, 668 sq.,
et Fast. V, 520.
189. _rubens_, vel nigrum fere fuisse vinum Falernum, docent Dausq.
et Drak. ex Martiali VIII, 77; IX, 23; XI, 9 et 50.
190. _Fluxit mulctra_, propr. merum in mulctra. Cf. Virg. Æn. III,
626, et Ge. II, 166; Val. Fl. VI, 360.
191. _Dulcis humor_ videtur esse jucundus: nam vinum Falernum propr.
austerum, vel amarum erat, (unde _severum_, _ardens_, _ferox_,
v. 211, et _indomitum_, Lucan. X, 163. dicitur) et hinc Chio,
dulciori vino, vel aqua temperari solebat. Vid. Jani ad Hor. Od. I,
xxvii, 9; II, xi, 19; Broukh. et Heyne ad Tibull. II, i, 28. De
_odoratis uvis_, vid. Vulp. ad Prop. II, xxxiv, 30; III, xv, (17)
27. Ernesti ad Hom. η, in Bacch. v. 34 sq. (Οἶνος ἡδύποτος κελάρυζ᾽
εὐώδης, ὤρνυτο δ᾽ ὀδμὴ Ἀμβροσίη), et Heyne ad Virg. Ge. IV, 279.
190. _multra_ priscæ edd.
--_in uvis_ Ox. Put. R. 1, 3, Med.
«En cape, Bacchus ait, nondum tibi nota, sed olim
Viticolæ nomen pervulgatura Falerni,
Munera»: et haud ultra latuit Deus: inde nitentem
Lumine purpureo frontem cinxere corymbi, 195
Et fusæ per colla comæ, dextraque pependit
Cantharus, ac vitis, thyrso delapsa virenti,
Festas Nysæo redimivit palmite mensas.
194. De variis divinæ præsentiæ signis in discessu vid. Heyne Exc.
XIII; ad Virg. Æn. I, et de Bacchi indiciis a Drak. laud. Broukh. ad
Tibull. I, vii, (viii) 45.
195. _corymbi_, (vid. Heyne ad Virg. Ecl. III, 39.) h.l. corona
hederacea Bacchi, qua et capita eorum, qui Orgia agebant,
ornabantur, unde Bacchus κορυμβοφόρος, βοτρυφόρος, βοτρυόκοσμος,
κισσοκόμης, κισσοχαρὴς, κισσόβρυος, dicitur.
--_Lumine purpureo_, splendido, vel potius pulchro juventæ nitore et
gratia, ut πορφυρέη Ἀφροδίτη, etc. Cf. omnino Heyne ad Virg. Æn. I,
590; VI, 641; Jani ad Hor. Od. III, iii, 12; IV, i, 10; Vulp. ad
Tibull. III, v, 4; _pupureus vultus Bacchi_, Stat. Th. VII, 148.
Bacchus autem et Apollo sunt pulcherrimi deorum, quibus æterna est
juventas, et coma promissa ac intonsa, _fusæ per colla comæ_, unde
uterque etiam ἀκερσεκόμης, ἀκειρεκόμης, ἀβροκόμης, χρυσοκόμης,
χρυσοπλόκαμος, καλλιέθειρος, _intonsus_, _indetonsus_, _semper puer
et juvenis_. Vid. Broukh. ad Tibull. I, iv, 37, 38; Intpp. ad Ovid.
Met. III, 421; IV, 13... 18; Hor. Od. I, xxi, 2; Ill. Harles.
Anthol. Gr. poet. ad Anacr. XXIX, 33 et 43, p. 32, 33.
197. De _Cantharo_ Bacchi et Sileni vid. Heyne ad Virg. Ecl. VI, 17;
Dorville Sicula p. 408 sq.; Burm. ad Val. Fl. II, 272, et Drak. ad
h.l. qui docet, eum ab una tantum parte ansam habere ap. Tristan.
Comment. hist. T. II, p. 614; Vaillant. num. Colon. T. II, p.m. 64,
et Beger. Thes. Brand. T. I, p. 15; sed ab utraque parte apud Cuper
Apoth. Hom. p. 175.
198. _Nysæo_, Bacchico. Vid. Heyne ad Apollod. p. 563 sq., et ad
Virg. Æneid. VI, 806.
192. _quippe_ pro _nota_ Colon. quod non capiebat N. Heins. Placet
autem Lefeb. qui jungit: _quippe tibi nondum nomen_.
Nec facilis læto certasse, Falerne, sapori,
Postquam iterata tibi sunt pocula, jam pede risum, 200
Jam lingua titubante moves, patrique Lyæo
Tempora quassatus grates et præmia digna
Vix intellectis conaris reddere verbis,
200, 201. Hæc ex Eubuli versibus ap. Suid. voc. Οἶνος expressa
putabat D. Heins. et ex Virg. Ge. II, 94; Drak. qui comparat Lucret.
III, 478; Oppian. Venat. IV, 202, et multa aliorum loca.
202. _Tempora quassatus_, ut _quassus_, (Ovid. Rem. Am. 146.)
_ictus_, _percussus vino_, ὀινοπλήξ. Vid. Broukh. et Heyne Obss. in
Tibull. I, ii, 3. Heins. ibid. et ad Prop. III, vii, 14; Burm. ad
Val. Fl. VIII, 81.
201. _patrique_, non _patrioque_, Colon.
Donec composuit luctantia lumina Somnus,
Somnus, Bacche, tibi comes additus. Hic ubi primo 205
Ungula dispersit rores Phaethontia Phœbo,
Uviferis late florebat Massicus arvis,
Miratus nemora, et lucentes sole racemos.
204. _luctantia lumina_, quæ claudi nolebant, et cum somno quasi
pugnabant, ut ap. Val. Fl. VIII, 85. Cf. inf. X, 343.
[“X, 343” recte X, 345]
205. _Somnus Bacchi comes_ in antt. monum. Vid. Lessing. _wie die
Alten d. Tod gebildet_, p. 48, et Grut. Inscr. p. LXVII, 8.
206. _Ungula Phaethontia_, equi solis.
207. _Massicus_, vid. ad v. 159. [“159” recte 162]
208. Conf. Virg. Ge. II, 82. Pulcher versus, ut et sqq. _lucentes_
propr. uvæ.
205. _Hic_, non _Hinc_, Col.
207. _Viniferis_ Put. R. 1, 3, Parm. Med. Mars. _Vitiferis_ edd.
recentt. Sed _Uviferis_ Col. ut v. 263, et ap. Stat. Silv. IV,
iii, 64, _Uvifer Massicus_.
208. _lucentes_ Col. Put. Parm. _lucenti_ Oxon. _rorantes_ R. 1,
Med. Mars. (qui olim _turgentes_ amplectebatur, ut ap. Virg. Ge.
II, 102, et Ovid. Trist. IV, vi, 9) et Mart. Herbipol. _fulgentes_
primum edidit Nicander, quod περκάζοντας exponit D. Heins.
_liventes_, hoc est maturescentes, et nigrum colorem ducentes,
ingeniose conj. N. Heins. et recepit Lefeb. Ille laudat Horat. Od.
II, v, 10; Prop. IV, ii, 13, et Juven. II, 81, hic Hom. Iliad. ς,
562, et Anacr. LII, 1; conf. not. ad v. 189; VI, 282; VII, 685.
Id monti decus, atque ex illo tempore dives
Tmolus, et ambrosiis Ariusia pocula succis, 210
Ac Methymna ferox lacubus cessere Falernis.
210. _Tmolus_, Lydiæ mons, vino nobilis. Vid. Plin. V, 29, 30; XIV,
7; Intpp. ad Virg. Ge. I, 56; II, 98, et Ovid. Met. VI, 15.
--_Ariusia pocula_, vinum Chium. Vid. Plin. XIV, 7; Strab. XIV,
p. 625, 637 (ubi ἡ Ἀριουσία χώρα), et Athen. I; quos Dausq. jam
laudavit. Conf. Victor. Varr. Lectt. XV, 24; inpr. Pier. Heins. et
Heyne ad Virg. Ecl. V, 71; ubi dulce hoc vinum _nectar_ dicitur, ut
h.l.
--_ambrosii succi_. Conf. ad v. 191.
211. _Methymna_, h.e. vinum Methymnæum, ab urbe Lesbi ins. unde
_Lesbium_ quoque vocatur. Cf. Virg. Ge. II, 90; Prop. IV, viii, 38,
et Cell. Geogr. T. II, p. 15.
--_ferox_, austerum, generosum, ut _inmite_, VIII, 378; cf. ad
v. 190.
--_lacus_ propr. est receptaculum, quo mustum continetur prelo
expressum, ut doliis excipiatur; (vid. Burm. ad Petron. c. 70 et
135.) h.l. ipsum vinum, ut _prela Falerna_ sup. v. 165.
209. _Id monti_ quatuor scripti cum R. 3, et Parm. _It monti_ Med.
Vulgo _It montis_, non inprob. Lefeb. ut _it_ significet _est_.
Tacitus tamen edidit _Id montis_.
210. _Ariusia_ pro _Arvisia_ scribendum vidit jam N. Heins. Conf.
not.
211. _ferox_ non _ferax_, scripti et R. 2, _lacibus_ Col. ut
_veribus_, _artibus_, etc. unde _lacubus_ restituerunt Modius et
N. Heins. _latibus_ Oxon. _lucus_ Put. _Latiis_ in editis.
Hæc tum vasta dabat, terrisque infestus agebat
Hannibal, et sicci stimulabant sanguinis enses,
Ludificante ducem Fabio: jamque inproba castris
Ausoniis vota, et pugnandi prava libido 215
Gliscebat; proni decurrere monte parabant.
212. Cf. Liv. XXII, 14; Polyb. III, 89... 92.
213. _sicci stimulabant sanguinis enses_. Cf. ad I, 11.
212. _dum_ e Col. recepit Drak.
213. _ut sicci_ non male conj. Barth. Adv. I, 13, h.e. in terras
sæviebat, quum cæde crudelitatem explere non posset; _en sicci_
maluerit N. Heins. Idem v. 220, _clamoribus_ pro _rumoribus_
positum, vel ita forte legendum censebat. Conf. nota Ennii verba
ap. Cic. de Senect. c. 4.
Da famæ, da, Musa, virum, cui vincere bina
Concessum castra, et geminos domitare furores.
217. _Da famæ_, vid. ad IV, 73.
--_bina castra_, et Hannibalis et sua, in quibus Romani instinctu
Minucii, magistri equitum, eadem, qua Pœni cupiditate ardebant,
Fabiique cunctationem increpabant. Cf. Polyb. III, 90, et Liv. XXII,
14, 15; ubi Minucii oratio exstat, ut h.l. Fabii, qui ejus
criminationes refellit.
«Fervida si nobis corda, abruptumque putassent
Ingenium Patres, et si clamoribus, inquit, 220
Turbari facilem mentem; non ultima rerum,
Et deplorati mandassent Martis habenas.
219. Oratio Fabii, qua feroces militum animos frangit, tam ob
dignitatem gravitatemque sententiarum, quam ob dilectum verborum, in
perfectissimis Silii locis adnumeranda est.
--Poeta quod jam Drak. ex Mureti Var. Lect. II, 14, adnotasse video,
expressit verba Cic. pro C. Rabir. c. 6. «Nihil me clamor iste
commovet, sed consolatur, quum indicat, esse quosdam cives
imperitos, sed non multos. Numquam, mihi credite, populus Romanus,
hic, qui silet, consulem me fecisset, si vestro clamore perturbatum
iri arbitraretur.» Conf. Claud. b. Get. v. 111 sq.
--_Ingenium abruptum_, ut _præceps_, h.e. temerarium, fervidum,
præproperum; unde _agere abrupte_, h.e. temere et incaute, dixit
Justin. II, xv, 4.
220. _clamoribus_, ut ap. Cic. l.c. vel turbulentæ Minucii orationes
per contemtum ita dicuntur, ut _clamator_ et _clamare_, Drak. coll.
Petron. c. I; Quintil. Inst. Or. II, 12; Gell. XIX, 9; Cic. Divinat.
in Cæcil. c. 15, et Brut. c. 49; Add. Cic. Or. III, 21 et 34.
223 sq. Cf. Polyb. III, 89, 90.
--_vincam servare_, ut ap. Prop. I, ix, 5. Drak. vel ut v. 398,
quamquam impedior, tamen pertinaciter id agam ut servem, κρατήσω
σώζειν, Schmid. Cf. ad V, 552.
--_urgentes ultima fata_ interitum adcelerantes, in summum discrimen
inruentes. Vid. ad IV, 731.
Stat pensata diu belli sententia; vincam
Servare invitos, urgentesque ultima fata.
Nulli per Fabium e vobis cecidisse licebit. 225
Si lucis piget, et supremis esse cupido est
Nominis Ausonii, tædetque in tempore tali
Nullum clade nova, claræque fragore ruinæ
Insignem fecisse locum; revocandus ab atris
Flaminius vobis est sedibus: ille ruendi 230
Jam dudum properans signum auspiciumque dedisset.
226. _lucis piget_, ut ap. Virg. Æn. V, 678.
--_supremis esse cupido est_, ut IX, 322; XVI, 493. Nota elegantia,
quam multis exemplis illustravit Heins. ad Ovid. Her. XIV, 64.
227. _tempore tali_, tam tristi et importuno, ut XII, 311; Conf.
Drak. ad VIII, 112, et Burm. ad Val. Fl. II, 144.
228, 229. Ad vecordiam diraque vota Caligulæ ap. Sueton. c. 31,
adludi censebat Drak. Si vos tædet, nondum quartam cladem adcepisse,
etc.
--_claræ fragore ruinæ_, ut _Hesperiæ sonitus ruinæ_ apud. Horat.
Od. II, i, 32, ubi vid. Jani.
223. _Stet p. d. bellis sententia, cives S. i._ opinabatur
N. Heins. _Servare_ scripti et editi ante Nicandrum, qui primus
_Servando_ dedit; _vincam Servando invitos_ (ut sup. v. 151, 152),
vel _vincam Servari_, vel potius _Stat p. d. b. sententia mecum,
Servare_, etc. non male conj. Withof. quem vide in Spec. ad
Guntheri Ligurin. p. 65. Quos enim vincat, vel vincet Fabius? In
loco Prop. _me vincent_, etc.
230. _ruenti_ priscæ edd. non inprob. Lefeb. ut sensus sit, vobis
inruere cupientibus.
231. _properus_ malebat N. Heins.
«An nondum præceps vicinaque fata videtis?
Una, ut debellet, satis est victoria Pœno.
State, viri, et sentite ducem: quum optabile tempus
Deposcet dextras, tunc ista ferocia dicta 235
Æquentur factis. Non est, mihi credite, non est
Arduus in pugnas ferri labor: una reclusis
Omnes jam portis in campum effuderit hora.
Magnum illud solisque datum, quos mitis euntes
Jupiter adspexit, magnum est, ex hoste reverti. 240
232. _præceps_, præcipitium, h.e. maximum et imminens periculum.
Vid. Drak.
233. _debellet_, bellum finiat.
234. Vid. Var. Lect.
239. _quos mitis_, æquus, propitius, _Jupiter adspexit_, ut ap.
Virg. Æn. IV, 372; IX, 209, et inpr. VI, 128 seq., quem locum poeta
respexisse videtur.
232. _Nondum in præcipiti_, vel _Ah! non præcipitis_, ut ap. Virg.
Æn. VI, 105, frustra corrig. Dausq. _At_ Tell. quod mutata
distinct. non minus aptum.
234. Præstiterit, opinor, _State, viri, aut sentite ducem!_
Perperam certe post _ducem_ comma vulgo ponunt, et explicant:
quiescite, et tum demum me ducem sentite, quum optabilis occasio
pugnam suaserit. Ita Cell. et alii. Sed Fabius hæc potius iratus
dixisse censendus est, et _sentire_ hoc loco significat, damno suo
experiri, de quo vid. Burmann. ad Petron. c. 139, et ad Val. Fl.
IV, 746; V, 505; VI, 502.
Fortunæ Libys incumbit, flatuque secundo
Fidit agens puppim: dum desinat aura, sinusque
Destituat tumidos subducto flamine ventus,
In rem cunctari fuerit. Non ulla perenni
Amplexu Fortuna fovet: jam copia quanto 245
Artior est nullo Tyriis certamine! quantum
Detritum est famæ! quin inter cetera nostra
Haud laude abfuerit, modo qui.... Sed parcere dictis
Sit melius. Jam vos acies et prælia et hostem
Poscitis? o maneat, Superi, fiducia talis! 250
241. _incumbit Fortunæ_; conf. ad IV, 731, etsi propter ea, quæ
sequuntur, suspicari fere possis, hoc loquendi genus petitum esse a
navi, quæ propellitur a nautis, qui _remis incumbunt_. Fortunam vero
secundam cum felici navigatione, et adversam cum tempestate atque
naufragio comparari, ex Ovid. Trist. I, v, 17, 36, aliisque locis
vel tironibus notum est. Cf. Jani ad Hor. Od. I, 14.
242. _dum_, donec.
--_sinus_ velorum _tumidos_, ventu secundo inflatos.
243. _subducto_, cessante.
244. _In rem_, utile.
245. _copia_, commeatus.
246. _nullo certamine_, quum nulla sit pugna.
247. _Detritum_, minutum.
248. _Haud_ a _laude nostra abfuerit_, h.e. laudis parandæ
occasionem mihi dederit.
--_modo qui_, vid. ad VI, 110. Videtur Minucium carpere voluisse,
judice etiam Lefeb. Hannibal nobis porro gloriæ materiam dabit,
_modo_ is non consilia mea impediat, qui a me dissentit. Cellar.
supplebat: qui modo Romanos tot cladibus adfecit: et sic fere Cl.
Ernesti: qui modo solus victor habebatur; quæ ultima verecunde
reticuerit Fabius, ne Hannibalis laude inminuta suam ipse augere
videatur.
Interea, exclusa majoris sorte pericli,
Me solum, quæso, toti me opponite bello.»
242. _minusque_ edd. recentt.
243. _ventos_ Col.
246. _Artior et_ Col. Put. R. 2, _Artior e_ conj. N. Heins. et
_Artior en_ Lefeb.
248. _nostræ laudi_ volebat N. Heins. et prob. antiq. scripturam
_afuerit_ pro _abfuerit_, quæ exstat in c. Col. h.l. et XIII, 268,
ubi Draken. laudat Intpp. Cæs. b. G. I, 36, et Val. Fl. III, 629;
Stewich. ad Arnob. contr. Gent. III, pag. 79; Gifan. Ind. Lucret.
vocc. _victus et vinctus, devictus et devinctus somno_, Faern. et
Muret. ad Cic. Phil. I, 2; Pier. et Heins. ad Virg. Æn. VII, 498.
His dictis fractus furor, et rabida arma quierunt.
Ut, quum turbatis placidum caput extulit undis
Neptunus, totumque videt, totique videtur 255
Regnator ponto, sævi fera murmura venti
Dimittunt, nullasque movent in frontibus alas;
Tum, sensim infusa tranquilla per æquora pace,
Languentes tacito lucent in litore fluctus.
253. Imitat. Virg. Æn. I, 127... 148 sq.; VI, 102.
257. _alas_, vid. ad I, 589.
--_in frontibus_: nam tempora quoque, vel capita ventorum alata
finguntur, v.c. Zetæ et Calais ap. Hygin. f. XIV. Cf. quos Drak.
laudat, Cuper. Apoth. Hom. p. 178, et Barth. ad Stat. Th. V, 434.
258. _pace_; cf. ad VI, 168.
259. _lucent_, reducto sole, ut ap. Virg. Æneid. I, 143, et quia
ventis non amplius turbantur.
253. _rapida_ Nicander dedit, quem secuti sunt Ald. Gryph. Nut. et
Dausq. Conf. ad v. 1, et Virg. Æn. VI, 102.
255. _totique_, non _totoque_, Col. paulo venustius judice
N. Heins. qui v. 257, _in fluctibus_, vel _in montibus_, vel
_stridoribus_ tentabat. Sed vid. not.
257. _movent cum fratribus alas_, h.e. invicem venti præliantes,
conj. Withof. qui tamen vulgatam lect. forte non sollicitandam
recte putabat, quum et Hiemi _nebulosa frons, tempora et caput
glaciale_ tribuantur infra XII, 2 et al. Idem merito repudiavit
conject. Heins. _montibus_ et _fluctibus_, quoniam h.l. de mari
sermo est, et vox _fluctus_ mox sequitur.
258. _effusa_, vel _fusa_ malebat idem, et v. 259, _ludunt in l._,
vel _luctantur l. recubant_ pro _lucent_ opinabatur Withof. si
quid mutandum esset.
Sensit cura sagax Pœni, fraudisque veneno 260
Adgreditur mentes. Pauca atque hæc ruris aviti
Jugera, nec multis Fabius vertebat aratris;
Massicus uviferis addebat nomina glebis.
Hinc pestem placitum moliri, et spargere causas
In castra ambiguas: ferro flammisque pepercit, 265
Suspectamque loco pacem dedit arte maligna,
Ceu clandestino traheretur fœdere bellum.
260. Conf. Liv. XXII, 23; Val. Max. VII, 3, extr. 8; Frontin. I,
viii, 2, et Plut. in Fab.
--_Sensit_, furorem militum in castris Rom. sævire, vel etiam Fabii
oratione consedisse. Hinc dolo invidiam duci parat.
--_cura sagax Pœni_; vid. ad IV, 599.
264. _Hinc_, ex hoc agro.
--_pestem moliri_, exitium parare, ut _insidias_, _calamitatem_,
_periculum_, _pestem patriæ civibus_, etc. _moliri_ dixit Cic.
Cluent. 63, 64. Sext. I, et Catil. II, 1; cf. ad I, 645. Id moneo,
ne quis _amoliri_ interpretetur cum Draken. ad XIII, 48.
--_spargere causas_, etc., ex Virg. Æn. II, 98; ubi vid. Heins.
266. _pacem dedit_, pepercit, eum incolumem intactumque servavit.
264. _placitum_, non _placidam_, Colon.
Intellectus erat Fabio, Tyriosque videbat
Dictator sævire dolos: at non vacat ægre
Invidiam gladios inter lituosque timere, 270
Et dubia morsus famæ depellere pugna;
271. Verba _morsus famæ_ vel ad calumniam invidiamque, cui _dens_ et
inf. v. 512 _stimulus_ tribuitur, vel ad dolorem, ex maligna fama
haustum, spectat. Dolor enim et cura _mordet_, _edit_, _adedit_,
_exedit_, _urit_, _fodit_, _stimulat_, _pungit animum_, δάκνει
φρένας, ἀμύσσει, κατέδει θυμὸν, vel, ut ap. Pind. Isthm. V, 74,
κνίζει ὄπιν. Cf. XIII, 581, 665, 679; XVII, 345; Hom. Iliad. α, 243;
ε, 493; ζ, 202; et vid. ad I, 85 in V.L., ad VIII, 25; Heins. ad
Val. Fl. III, 694; V, 365, et ad Ovid. Met. XIV, 208.
269. _non valet_ Oxon. _acrem Invidiam_, vel _ægro_ (ut in marg.
R. 1) non male corrig. N. Heins. sed melius forte _agri_ Barth.
Adv. I, 13, ut sensus sit: non tanti erat ipsi hic ager, ut ejus
gratia pugnam maturaret, et sic Pœni dolos ulcisceretur. Hoc
recepere Cell. et Lefeb. qui ineptire putat N. Heins. cum Drak. et
conf. Cic. Leg. agrar. II, 26; _maximam habet invidiam Sullanus
ager_, et Justin. III, 7, _hujus_ Periclis _agros... gloriam
invenit_. Possis etiam legere, _at non vacat_, (non placet, ut
XVII, 378; Virg. Æn. I, 373; X, 625 al.) _ægro Invidiam... timore,
Et dubia... depellere pugna_. In vulgata lect. illustranda misere
se torquet Marsus. Withof. emend. _non vacat æque_, etc. ut sensus
sit: videbat quidem illa, sed non ita, non æque vacat timere
invidiam; alia agenda habebat. Nec tamen ipsi displicebat
conjectura Heinsii _ægro_, coll. IX, 36, 52, et XVI, 512.
Donec reptantem, et nequidquam sæpe trahendo
Huc illuc castra, ac scrutantem prælia Pœnum,
Qua nemorosa juga, et scopulosi vertice colles
Exsurgunt, clausit sparsa ad divortia turma. 275
274. Cf. Polyb. III, 92, 93, et Liv. XXII, 16.
--_juga_ Calliculæ.
--_colles_ Aminei Lefeb. coll. Liv. l.c. ubi tamen Calliculæ potius
mentio fit. De illis collibus vid. Intpp. ad Virg. Georg. II, 97.
275. _sparsa_, etc., militibus dispositis in omnibus viis.
--_divortia_, fauces, seu angustias præsidio occupavit; Lenz. Silius
imitatur Virg. Æn. IX, 379. Cf. etiam supra V, 42, 46.
272. _raptantem_ et _trahenda castra_ conj. Livineius. Melius
_captantem nequidquam s. t._ N. Heins. Inportunum certe est τὸ et,
nisi _trahentem_ refingere malis.
274. _scruposi_, ut VIII, 431, conj. N. Heins. quem vid. ad Valer.
Flacc. lib. II, v. 518. Sed conf. mox v. 357.
Hinc Læstrygoniæ saxoso monte premebant
A tergo rupes; undosis squalida terris
Hinc Literna palus: nec ferri aut militis usum
Poscebat regio; septos sed fraude locorum
Arta fames, pœnas miseræ exactura Sagunti, 280
Urgebat, finisque aderat Carthaginis armis.
276. _Læstrygoniæ rupes_, ut _Formiana saxa_ ap. Liv. l.l. _Formiæ_,
olim _Hormiæ_, opp. Latii in finibus Campaniæ, prope _Caietam_ (hod.
_Gaeta_), in intimo sinus Caietani, seu Formiani recessu, ubi prisca
_Læstrygonum_, horumque regum, _Lami_, et ab eo oriundi _Antiphatis_
sedes, et nunc _Mola_ est, in _Terra di Lavoro_. Cf. v. 410; VIII,
529 sq.; Plin. III, 5; Strab. III, p. 161; V, p. 223; Intpp. ad
Tibull. IV, i, 59; ad Ovid. Met. XIV, 233 sq.; ad Cic. Att. I, 3, 4,
10; II, 13; Eustath. ad Hom. Od. κ, 81; Spanh. ad Callim. H. in
Dian. 67; Jani ad Hor. Od. III, xvi, 34; xvii, 1... 9, inpr. Heyne
Exc. I; ad Virg. Æn. VII, 2.
278. _Literna palus_, vid. ad VI, 654; _Literni arenæ stagnaque
perhorrida situ_; Liv. XXII, 16.
280. _Arta fames_, ut V, 477, et mox v. 310.
278. _Literna_, non _Linterna_, scripti; conf. ad VI, 654.
280. _Arta_, non _Arcta_, scripti; vid. ad V, 477. _Atra fames_ in
mentem venit N. Heins. et v. 283; _labore diurno_.
Cuncta per et terras et lati stagna profundi
Condiderat somnus, positoque labore dierum,
Pacem nocte datam mortalibus orbis agebat.
282. Idem orationis color apud Virg. Æn. IV, 522... 532; VIII, 26
sq.; IX, 224 sq.; Hom. Il. β, pr. et κ, pr. Narratio autem, quæ
sequitur v. 290... 347, ex heroum ævo, et tota fere ex Hom. Iliad.
κ, petita est.
--_stagna_, aquas, ut ap. Virg. Æn. I, 126; X, 765.
--_stagna profundi_, ut inf. v. 500, et ap. Lucan. VIII, 853.
--_stagna profundi_, mare, ut λιμνη; Lenz.
284. _Pacem_, quietem.
At non Sidonium curis flagrantia corda 285
Ductorem, vigilesque metus haurire sinebant
Dona soporiferæ noctis: nam membra cubili
Erigit, et fulvi circumdat pelle leonis,
Qua super instratos projectus gramine campi
Presserat ante toros: tunc ad tentoria fratris 290
Fert gressus vicina citos; nec degener ille
Belligeri ritus, taurino membra jacebat
Effultus tergo, et mulcebat tristia somno.
285. Cf. VIII, 207 sq.
288. Cf. ad II, 156. Ὀρθωθεὶς ἐέσσατο δέρμα λέοντος Αἴθωνος, Hom.
Iliad. κ, 21, 23.
289. Dormientibus olim pelles (_terga_, v. 293) substernebantur,
inpr. in castris. Cf. quos D. Heins. et Drak. citarunt, Hom. Odyss.
υ, 2; Iliad. κ, 155; Nonn. Dionys. XVI, 94 sq.; Add. Hom. Odyss. ξ,
530; Iliad. ι, 657; H. in Ven. 158 sq; Virg. Æn. VII, 88, 94, et
VIII, 368; ubi v. Heyne.
290. _fratris_, Magonis.
291. _nec degener ille_, etc., servans ritus bellicos.
287. _nam_, non _jam_, scripti.
288. _Eripit_ conj. N. Heins. et _Exigit_ Drak. coll. XVI, 234.
Sed non adsequor, cur vulgata ferri non possit; conf. Val. Fl.
VII, 145; Stat. Th. V, 248 al.
Haud procul hasta viri terræ defixa propinquæ,
Et dira e summa pendebat cuspide cassis: 295
At clipeus circa, loricaque, et ensis, et arcus,
Et telum Baliare simul tellure quiescunt.
Juxta lecta manus, juvenes in Marte probati;
Et sonipes strato carpebat gramina dorso.
294. Bene comparant Homer. Iliad. κ, 74 sq., et 151 sq.
--_hasta terræ defixa_, ἔγχεα Ὄρθ᾽ ἐπὶ σαυρωτῆρος ἐλήλατο, Hom.
l.c. Cf. Intpp. ad Virg. Æn. VI, 652, et XII, 130.
295. _dira cassis_, ut _minax_ apud Stat. Th. IV, 205, et _torva_
ibid. VIII, 707; δεινὸν δὲ λόφος καθύπερθεν ἔνευεν, Hom. Iliad. γ,
337; cf. Iliad. ζ, 468, 469, et Burm. ad Val. Fl. VI, 519.
--_e summa pendebat cuspide cassis_, ut apud Val. Fl. VIII, 309;
Drak.
295. _Et Tyria... cassis_ maluerit N. Heins. ut _cassis Aurunca_
IV, 516; _Sidonia_ XVI, 452. Sed exquisitior est vulgata.
299. Forte leg. _stricto_, vel _strictus... loro_. Cf. Hom. Iliad.
κ, 475, et Virg. Æn. IX, 352.
Ut pepulere levem intrantis vestigia somnum, 300
«Heus! inquit (pariterque manus ad tela ferebat),
Quæ te cura vigil fessum, germane, fatigat?»
Ac jam constiterat, sociosque in cespite fusos
Incussa revocat castrorum ad munera planta,
Quum Libyæ ductor: «Fabius me noctibus ægris, 305
In curas Fabius nos excitat; illa senectus,
Heu! fatis quæ sola meis currentibus obstat.
300. _vestigia_, sonitus pedum.
301. _inquit_, scilicet Magus.
304. _Incussa planta_, λὰξ ποδὶ κινήσας, Hom. Iliad. κ, 158.
307. _fatis currentibus_, ut _in cursu est fortuna_ et _dolor_ ap.
Ovid. Met. X, 401, et ex Ponto IV, xi, 18; cf. v. 479, et ad IV,
731.
305. _Cum_ pro _Tum_ e scriptis recepit Drak. suadente N. Heins.
quos secutus sum, sed sublata στιγμῇ τελείᾳ post _planta_. _Cui_
reposuit Lefeb. Non male; si modo libri addicerent: _ægrum_ dedit
Nicander, et post eum alii.
306. _vos_ suspic. Livineius, et _somno excitat_ N. Heins. Sed τῳ
_nos_ major vis subesse videtur: non me tantum, sed te quoque et
nos omnes.
307. _quam_, h.e. quantum, vel _ut_ pro _quæ_ malebat N. Heins.
Ego majorem distinct. post _excitat_ sustuli, ut _illa senectus_
per adpositionem, et docte dicta sit pro, ille senex.
Cernis ut armata circumfundare corona,
Et vallet clausos conlectus miles in orbe.
Verum, age, nunc quoniam res artæ, percipe porro, 310
Quæ meditata mihi. Latos conrepta per agros
Armenta adsueto belli de more sequuntur.
309. _vallet in orbe_, undique circumdet; Lenz.
310. Cf. Liv. XXII, 16, 17; Polyb. III, 93, 94 (qui tamen
Hasdrubali, non Magoni id negotii mandatum tradunt); Frontin.
Strateg. I, v, 28; Appian. VII, xiv, 15; Plut. in Fab. et quos Drak.
laudat, Cornel. Nep. Hann. 5; Quintil. Inst. Orator. lib. II, 17, et
Pausan. Achaic. c. 26.
311. _conrepta_ et avecta ex agris hostium.
309. _clauso collectos_ (contractos, artatos), quod Drak. recepit,
vel _clausos collectum limes in orbem_ emend. N. Heins. quem vid.
ad Virg. Æn. XII, 862; _clauso collectus_ ex c. Tell. et R. 2,
reposuit Lefeb. Equidem non nisi _orbem_ pro _orbe_ substituendum
crediderim, ut _in spiram se colligit anguis_ ap. Virg. Ge. II,
154, et similia al.
310. _non_ pro _nunc_ Put. _quando_ pro _quoniam_ Tell. R. 1 et 2,
quod recepit Lefeb. _quando res arte nunc_ R. 2.
Cornibus arentes edicam innectere ramos,
Sarmentique leves fronti religare maniplos;
Admotus quum fervorem disperserit ignis, 315
Ut passim exsultent stimulante dolore juvenci,
Et vaga per colles cervice incendia jactent.
Tum terrore novo trepidus laxabit iniquas
Custos excubias, majoraque nocte timebit.
316. _exsultent_, discurrant.
318. _laxabit_, deseret.
319. _Custos_, milites Rom. qui Pœnos vallibus includebant, et ad
transitum saltus insidendum locati erant.
Si cordi consulta (moras extrema recusant), 320
Adcingamur, ait.» Gemino tentoria gressu
Inde petunt: ingens clipeo cervice reposta
Inter equos, interque viros, interque jacebat
Capta manu spolia et rorantia cæde Maraxes,
Ac dirum, in somno ceu bella capesseret, amens 325
Clamorem tum forte dabat, dextraque tremente
Arma toro et notum quærebat fervidus ensem.
320. _extrema_, summa pericula.
322. Milites olim, scutis capiti substratis, dormiebant. D. Heins.
ad v. 292; laudavit Hom. Iliad. λ, 730, et Claud. b. Gildon. 352
sq. quibus Drak. addit Iscan. b. Troj. VI, 163 sq., et Sax. Gram.
hist. Dan. IV, p. 57.
324. _rorantia cæde_, sanguine. Vid. ad I, 525, et IV, 447.
325. Confer I, 64 seq.
326. _Clamorem tum forte dabat_, interruptum nempe, qualem edunt
dormientes. _Ed._
320. Vulgatam distinctionem, _Si cordi, c. m. e. r._, mutavit
N. Heins.
Huic Mago, inversa quatiens ut dispulit hasta
Bellantem somnum: «Tenebris, fortissime ductor,
Iras compesce, atque in lucem prælia differ. 330
Ad fraudem occultamque fugam tutosque receptus
Nunc nocte utendum est: arentes nectere frondes
Cornibus, et latis adcensa inmittere silvis
Armenta, obpositi reserent quo claustra manipli,
Germanus parat, atque obsessa evellere castra. 335
329. _Bellantem somnum_, in quo bellare sibi videbatur; somnians se
pugnare.
334. Ut milites Fabii, in præsidio viarum collocati, eo decedant.
329. _Bellantis_ primus edidit Nicander, prob. Dausq. qui etiam
_Bellanti_ tentabat. Sed conf. Gronov. Obss. IV, 9.
334. _Sarmenta_ scribendum videbatur N. Heins. quum non ipsi tauri
sint adcensi, sed frondes taurorum cornibus adligatæ. At vulgata
doctior est, ut _adcendere aram_, _focum_, etc. et german. _eine
Pfeife anzünden_. _qua_ Col. et Put. _quæ_ Ox.
Emergamus, et hic Fabio persuadeat astus,
Non certare dolis.» Nihil hinc cunctante, sed acris
Incepti læto juvene, ad tentoria Acherræ
Festinant, cui parca quies, minimumque soporis,
Nec notum somno noctes æquare: feroci 340
Pervigil inservibat equo, fessumque levabat
Tractando, et frenis ora exagitata fovebat.
At socii renovant tela, arentemque cruorem
Ferro detergent, et dant mucronibus iras.
338. _Acherræ_, cf. III, 299.
339. In his valde luxuriatur poeta.
340. _æquare noctes somno_, usitatius, somnum nocte; Schmid.
341. _inservibat_ per sync. ut _sævibat_, _scibat_, _custodibat_,
_lenibat_, _vestibat_, _nutribat_, _operibat_, Dausq. Cf. App.
342. _fovebat_, ἁπαλύνει, quod vel mulcendo adeoque manu fiebat, vel
aqua tepida, vel oleo, teste Polluce I, §. 201; D. Heins.
343. _arentem cruorem_, ut X, 511.
344. Conf. v. 534, 535.
--_dant mucronibus iras_, ut ap. Stat. Achill. I, 436; h.e. deterso
sanguine, situ ac rubigine, gladios _saxo exasperant_, ut IV, 19;
Drak.
337. _Nos_ et mox _hic_ refinxit Nicander, quem secuti sunt alii.
344. _detergent_, non _detergunt_, Col. quod cum Lef. recepi. Cf.
v. 534; Jani ad Hor. Od. I, vii, 15 et VV. DD. ad Virg. Æn. VII,
626. Mox _quid tempus_, non _quod t._, scripti ei priscæ edd.
Quid fortuna loci poscat, quid tempus, et ipsi 345
Quænam agitent, pandunt, et cœptis ire ministrum
Haud segnem hortantur: discurrit tessera castris,
Intentique docent, quæ sint properanda, monentque
Quisque suos: instat trepidis, stimulatque ruentes
Navus abire timor, dum cæca silentia, dumque 350
Majores umbræ: rapida jam subdita peste
Virgulta, atque altis surgunt e cornibus ignes.
347. Drak. monet, _tesseras_, συνθήματα, duplicis olim generis
ususque fuisse; _primi_, ut iis milites in pugna se internoscerent,
neque vigiles fraude hostium circumvenirentur, (quæ breves et sæpe
unius vocis fuerint, ut apud Eurip. in Rheso 521; Xenoph. Cyrop.
III, p. 85; VII, p. 174, et de exped. Cyri I, p. 264; VI, p. 386;
Pausan. Phoc. I; Dion. Cass. XLIII, p. 235; XLVII, 352; LIX, p. 662;
Val. Max. I, 5, ex. 6; Suet. Calig. 57, et Ner. 9; Tac. Ann. XIII,
2, al. sed interdum totam sententiam continuerint, ut ap. Polyæn. I,
11, et Dion. Cass. LX. p. 675) alterius generis, (τὰ παραγγέλματα
καὶ διατάγματα) quibus dux militibus significaverit, quid fieri
voluerit, ut h.l. et XV, 478 sq.; Liv. VII, 35; IX, 32; XXVII, 46;
Suet. Galb. 6; cf. Lips. Exc. A. ad Tac. l.c. et Mil. Rom. V, 9;
Intp. ad Virg. Æn. VII, 637; Stewich. ad Veget. II, 7; Bernart. ad
Stat. Th. X, 17.
--_discurrit_, vid. Onosandri Stratag. c. 25; D. Heins.
349. _instat trepidis_. Cf. I, 268, et II, 407.
350. _timor Navus_, qui navos, strenuos, fortes facit. Cf. ad IV,
25.
351. _Majores umbræ_, occidente sole. Cf. Virg. Ecl. I, 84; _primis
tenebris noctis_ Liv.
--_rapida peste_, igne sarmenta raptim pervadente; Cell.
--_peste_, ut mox _malum_ et _lues_. Vid. ad I, 174.
--_subdita peste Virgulta_, quibus ignis subditus est, ut XVII, 224.
349. _instat trepidis_, non _instant trepidi_, in scriptis.
_instat trepidus_ D. Heins. et Cell. vitiose.
Hic vero ut, gliscente malo et quassantibus ægra
Armentis capita, adjutæ pinguescere flammæ
Cœpere, et vincens fumos erumpere vertex: 355
354. Lefeb. hæc notat: «Die, flammæ adjutæ motu boum primum crescunt
obscuræ; dein magis ac magis exardescentes erumpunt per fumum,
clarumque tandem earum vertex lumen vibrat. _Pinguis_ non hic
usurpatur de pice, ut male intellexit Prudent. Rom. vers. 850 seq.
sed de obscuritate flammæ, quam veluti involvebat initio fumus, et
legendus erat Salmas. in Solin. T. I, p. 558, A. ed. Paris. Sic
_murex pinguis_ X, 569, de intense rubro, in obscurum veluti
cedente.» Sed forte _pinguescere_ h.l. est ali, nutriri, crescere.
--_adjutæ_, vid. V.L. et ad IV, 289.
355. _vincens fumos_, quibuscum antea luctabatur, _erumpere_ ad
cælum cœpit _vertex flammæ_; Drak. Conf. ad II, 631.
354. _adjutæ pice crescere flammæ Cœpere_ minus grato ad aures
sono emend. et copiose illustravit N. Heins. _Picis_ in cornibus
boum nemo mentionem facit. Vox quidem _adjutæ_ simpl. posita
suspicionem interpolationis movere potest: sed flammas quassatione
capitum adjutas intelligere licet ex iis, quæ præcedunt. _Capitum
irrita quassatio excitans flammam_, Liv. XXII, 17.
355. _et vinclis fumi_, vel _atque undans fumo se erumpere vertex_
conj. N. Heins. quam locutionem _erumpere se_ (ut _emergere se_
inf. v. 413, _prorumpere se_ ap. Cæs. B. G. I, 80, _inrumpere se_
Varr. ap. Non. Marcell. in _Calidum_) Silio etiam obtrudit VIII,
642, et inpr. XII, 438, ubi Lucret. IV, 1113; Virg. Ge. I, 446;
IV, 368; Æn. XI, 548; aliaque loca adscripsit, et Drak. laudavit
Manut. ad Cic. Ep. ad Div. VIII, 14; Stewich. ad Arnob. adv. gent.
I, p. 52 et 56; II. p. 69; Gifan. Ind. Lucret. et Broukh. ad
Tibull. IV, i, 86.
Per colles dumosque, (lues agit atra) per altos
Saxosi scopulos montis lymphata feruntur
Corpora anhela boum, atque obsessis naribus igni
Luctantur frustra rabidi mugire juvenci.
Per juga, per valles errat Vulcania pestis, 360
Nusquam stante malo, vicinaque litora fulgent:
Quam multa, adfixus cælo sub nocte serena,
Fluctibus e mediis sulcator navita ponti
Astra videt; quam multa videt, fervoribus atris
Quum Calabros urunt ad pinguia pabula saltus, 365
Vertice Gargani residens incendia pastor.
357. Cf. ad I, 459.
358. _Corpora boum_, vid. ad IX, 572. Duo millia boum fuisse, Plut.
et Polyb. tradunt.
362. _adfixus_, intentus, cælo. Heins. et Drak. comparant Tibull. I,
iii, 87; vi, 61, et Sen. Consol. ad Marciam, c. 2; _intenta in unam
rem et toto animo adfixa_. Sic et _pendere_, vel _suspensum esse ab
astris_, etc., ap. Val. Fl. I, 481; _vultibus inhærere_ dixit Ovid.
Trist. IV, iii, 19; conf. ad VI, 565.
364 sq. Cf. Hom. Iliad. υ, 490 sq.; Virg. Æn. X, 405 sq., et inpr.
Lucan. IX, 182 sq.
365. _urunt ad pinguia pabula saltus_, ut gramina faciant pinguiora.
Cf. Virg. Ge. I, 84 sq.
--_fervoribus_, cineribus. Ad ornatum spectat mentio _Calabriæ_ et
_Apuliæ_, cujus mons est _Garganus_. Vid. ad IV, 561. In his vicinis
regionibus optima erant pascua, quæ Hor. Od. I, xxxi, 5; Colum. VII,
2, et alii laudant.
362. _intentus cælo_ primus refinxit Nicander.
At facie subita volitantum montibus altis
Flammarum, quîs tunc cecidit custodia sorti,
Horrere, atque ipsos nullo spargente vagari
Credere, et indomitos pasci sub collibus ignes. 370
367. Cf. Liv. XXII, 17; Polyb. III, 94.
368. _cecidit_, obtigit, evenit, ut ap. Sall. Cat. 21, et Jug. 31;
Cic. Rabir. 2; Verr. I, 2; ad Att. III, 1, et ad Qu. Fr. I, 3; Drak.
--_sorti_, pro sorte, ut _igni_, I, 115, et inf. v. 358; _sorti
provincia evenit_, Liv. XXIX, 20; ubi vid. Gron. et Gifan. Ind.
Lucret. voc. _Colli_; Heins. ad Claud. in Rufin. I, 9; ad Ovid. Her.
IV, 31; ad Vell. Pat. II, 30; Bentl. ad Hor. Serm. I, v, 72;
Perizon. ad Sanct. Minerv. I, 6; II, 7; Drak. qui tamen non vidit,
hæc esse verba Virg. Ge. IV, 165; ubi vid. Heyne in V.L. Cf. sup. ad
v. 155, et ad VIII, 125; in V.L.
369. Excubitores, miraculo rei adtoniti, non ab hominibus, vel adeo
jumentis ignes spargi, sed sponte vagari credebant, ignari, utrum
cælo deciderint, an e terra eruperint.
367. Ita scripti. _Hac facie subita volitantum in montibus_ editi,
prob. Dausq.
Cælone exciderint, et magna fulmina dextra
Torserit Omnipotens, an cæcis rupta cavernis
Fuderit egestas adcenso sulfure flammas
Infelix tellus, media in formidine quærunt.
Jamque abeunt; faucesque viæ citus occupat armis 375
Pœnus, et in patulos exsultans emicat agros.
371. _magna dextra_, ut IX, 438, et apud Horat. Od. III, iii, 6;
χεὶρ ἀνίκητος Διός, Sophocl. Œd. Col. 1517.
372 sq. De ignibus subterraneis multa disputat Dausq. et plura Hard.
ad Plin. II, 106, et VII, 16.
376. _agros_ Allifanos.
377 sq.; copiosior Liv. XXII, 18.
372. _terra_ pro _rupta_ iterum primus dedit Nicander, qui etiam
v. 374, post _tellus_ inseruit _tantis damnata ruinis_. _Jamque
fugam Rutuli_, et _Atque_ pro _Jamque_ refinxit: quæ inepti
versificatoris laciniæ se probabant Dausq. nisi quod τὸ _terra_
respuerit, quia _tellus_ sequitur.
Huc tamen usque vigil processerat arte regendi
Dictator, Trebiam et Tusci post stagna profundi,
Esset ut Hannibali Fabium Romanaque tela
Evasisse satis: quin et vestigia pulsi 380
Et gressus premeret castris, nisi sacra vocarent
Ad patrios veneranda Deos: tum, versus ad Urbem,
Adloquitur juvenem, cui mos tramittere signa
Et belli summam primasque jubebat habenas,
Atque his præformat dictis, fingitque monendo: 385
378 sq. Ut post victorias ad Trebiam et Trasymenum satis esset H.
h.e. is contentus esset, etc. Cf. X, 591. [recte 589 sq.]
381. Conf. Liv. XXII, 18, et Polyb. III, 94.
--_gressus premeret_, pressisset; quod fecit, donec in Larinate agro
castra communiret.
--_sacra_ gentis Fabiæ, in colle Quirinali obeunda, quæ ne in bello
quidem intermitti fas erat. Vid. Val. Max. I, i, 11, et Liv. V, 46
et 52. An publica sacra sunt intelligenda, quum Fabius b. Punico II,
non modo quinquies consul, sed etiam pontifex, et XLII, vel LXII
annos augur fuerit? vid. Liv. XXX, 26; Val. Max. VIII, xiii, 3;
Plin. VII, 48.
383, 384. Intell. magistrum equitum, _cui tramittere signa_ h.e.
summum imperium tradere, absente dictatore, _mos jubebat_; quod
Barthium et Cell. non vidisse mireris. Ille monet, _jubere rem
alicui_ dici pro, imperare ei, ut ap. Claud. laud. Stilic. III, 85:
hic jungit _jubebat habenas_, scilicet capere, ut _regem jussit_,
scilicet creari apud Liv. I, 22.
385. _præformat_, h.e. antea format, et _fingit monendo_. Conf. ad
I, 441.
382. _celebranda_ et _versus adultum_ maluerit N. Heins.
383. _tramittere_, non _transmittere_, scripti; conf. ad IV, 487.
«Si factis nondum, Minuci, te cauta probare
Erudiit Fortuna meis; nec ducere verba
Ad verum decus, ac pravis arcere valebunt.
Vidisti clausum Hannibalem: nil miles et alæ
Juvere, aut densis legio conferta maniplis. 390
Testor te, solus clausi; nec deinde morabor.
386. _cauta_, consilia, _probare_, et _pravis_, temerariis
audacibusque præferre.
387. _verba_, monita mea.
386. _Minuci_, non _Minuti_, in scriptis omnibusque illius gentis
numis; etsi in priscis marmor. utrumque reperitur: Μινούκιος
dicitur Polyb. III, 87, Appian. Hannib. c. 12 seqq. Plut. vit.
Fabii et aliis.
391. Versus hic spurius putidusque videbatur N. Heins. et, qui
uncinis eum inclusit, Drakenborchio; quod contra putat Lefeb. qui
cum verbis _nec deinde morabor_ comparat Liviana XXII, 25,
_propediem effecturum_, _ut sciant homines_, etc. Minus forte
displicebit omniaque melius procedent, si v. 393, _Tunc_ (quod
tacite a Lefeb. quem Ernesti secutus est, nunc editum video),
scil. quum rediero, ut v. 391, _deinde_ refinxeris. Pro vulg.
_Nunc_ ex Col. _Hunc_ (ut v. 401) recepi: sed illud præstat. Tum
sententia v. 395 hæc est: _Interea_, quamdiu absens fuero, saluti
erit ægræ reip. cum hoste non conflixisse. Sed vide notas.
Dis sine me libare dapem et solennia ferre:
Hunc iterum atque iterum vinctum vel montibus altis,
Amnibus aut rapidis (modo pugna absistite) tradam.
Interea (crede experto, non fallimus) ægris 395
Nil movisse salus rebus: sit gloria multis,
Et placeat, quippe egregium, prosternere ferro
Hostem; sed Fabio sit vos servasse triumphus.
392. _solennia_ sacra, _solenne ac statum sacrificium_, ap. Cic.
Tusc. I, 41.
393 sq. _vinctum tradum_, includam.
395. Summa δεινότης in his vss.
--_Interea_, ut alibi _interim_, pro _interdum_, h.l. (et ap. Sen.
Cons. ad Marc. c. 2; Quinctil. Inst. Or. II, 3, aliisque locis, a
Gron. ad Sen. de Ben. V, 42, et Pric. ad Appul. Met. IX, p. 532,
excitatis) positum non male putabat Drak. quia Silius expresserit
Liv. XXII, 18, extr. «Medicos quoque plus interdum quiete, quam
movendo atque agendo proficere.» Cf. V.L.
--_crede experto_, ut ap. Virg. Æn. XI, 283, et Ov. A. Amat. III,
511; Drak.
396. Comparant Fabii verba ap. Liv. XXII, 25.
397. _quippe_, v. ad V, 117.
395. Parenthesin addidit N. Heins. _fallimus_, non _fallimur_
Colon.
396. Vulgo comma post _rebus_, et punctum post _placeat_ ponitur,
quod mutavit Burmann.
398. _sic vos servasse_ Colon. et Oxon. quod recepit Drak. Vulgo
_sit vos servar_. Τὸ _sit_ cum Lef. retinui, suadente Burm. _Sat
Fabio cives servasse triumphi est_, vel _Stet F. cives s.
triumphus_ suspic. N. Heins. coll. v. 224: _sic_, h.e. nil
movendo, cunctando, restituit Lenz, pro _sit_.
Plena tibi castra atque intactus vulnere miles
Creditur: hos nobis (erit hæc tibi gloria) redde. 400
Jam cernes Libycum hunc vallo adsultare leonem,
Jam prædas obferre tibi, jam vertere terga,
Respectantem adeo, atque iras cum fraude coquentem.
Claude, oro, castra, et cunctas spes eripe pugnæ.
401. _leonem_, ut ap. Hor. Od. III, ii, 11; cf. Hom. Iliad. ο, 592,
630; ω, 41, et sup. I, 569.
403. _iras coquentem_, vid. ad II, 327; unde _recocti_ adpellantur
homines subdoli, quinque premere, quod sentiunt, ad maturam
occasionem possunt. _Ed._
400. _has nobis erit hæc tibi gloria reddi_ conj. N. Heins., et
aliud præterea mendum latere putabat, quum τὸ _gloria_ jam
præcesserit: _vobis_ Colon. et _se_ pro _tibi_, ut _sed_ in R. 2,
unde _sat_ refinxit Lefeb. Mihi in mentem venit legere _hos nobis,
erit hæc si gloria redde_, etsi vulgata quoque ferri potest.
401. _hunc_, non _huic_, scripti.
Hæc monuisse satis: sed si compescere corda 405
Non datur oranti, magno te jure pioque
Dictator capere arma veto.» Sic castra relinquens
Vallarat monitis, ac se referebat ad Urbem.
406. _jure pio_, quo in salutem patriæ utor, vel potius jure æquo,
potestate justa, ut _pium bellum_ XV, 162; _justum piumque bellum_,
Liv. XXXIX, 36; XLII, 23; _jusque piumque_, Ovid. Art. I, 200, et
Her. VIII, 4.
--_jure pio_, sancto summi magistratus; Lenz.
408. _Vallarat_, tuta fecerat.
408. _monitus_ ed. Dausq. vitiose.
Ecce autem flatu classis Phœnissa secundo
Litora Caietæ, Læstrygoniosque recessus 410
Sulcabat rostris, portusque intrarat apertos,
Ac totus multo spumabat remige pontus;
Quum trepidæ fremitu vitreis e sedibus antri
Æquoreæ pelago simul emersere sorores,
Ac possessa vident infestis litora proris. 415
409. Hæc classis Punica videtur eadem esse, quæ primo in Sardiniam,
et deinde Pisas in Italia, ubi, qui in ea erant, Hannibali se
conjungi posse speraverant, adpulit, sed classe Cn. Servilii
conspecta, cursum repetiit, teste Polyb. III, 96.
410. Vid. ad v. 276.
413. Pulcherrimum ornatissimumque episodium, cui magnam poeta
suavitatem adfudit imitatione, Virg. Ge. IV, 387... 529. Forte etiam
ante oculos habuit, Hom. Odyss. δ, 384 sq. Sed quorsum illud
inseruerit, vix adsequaris, nisi forte eo efficere voluit, ut
lectores tum docerentur, cur Venus tantopere Romanorum partibus
faveat perpetuoque rebus ab illis gerendis intersit, tum ad summam
quidem, huic populo inminentem cladem, sed finem quoque malorum et
splendidas, tunc a Scipione Africano, patriæ vindice, agendas,
partes præpararentur; unde iterum in subsidium adhibet vaticinium,
ut I, 125 (ubi vid. not.), et III, 570 sq.; ubi eadem arte legentium
animos sensusque ad Scipionem juvenem inclinaverat, v. 590 sq., ut
ad Fabium VI, 613 sq. Poeta tamen melius forte carminis dignitati
prospexisset, si narrationi cladis Cannensis hoc episodium
subjunxisset, et tum animos lectorum, inpr. Romanorum, magna
exspectatione suspensos et adflictos, brevi rerum futurarum indicio
recreasset: nisi potius omnino ejusmodi vaticiniis animi adtentio
magis infringitur, quam excitatur.
--_vitreis sedibus antri_, vid. ad IV, 344, in V.L. et Heyne ad
Virg. Ge. IV, 363.
411. _intrarat_ scripti et R. 2. Vulgatum _intrabat_ servavit
Lefeb. qui v. 412, _tortus_ tacite reposuit ex ingeniosa et
admodum probabili emend. N. Heins. quem vid. ad Val. Fl. IV, 657,
et ad Catull. LXV, 13. Possis et _motus_ scribere.
413. _vitrei se sedibus antri... emersere_ conj. N. Heins. quem
cf. ad Ovid. Fast. III, 367. Id recepit Cell. et prob. Draken.
Conf. sup. ad v. 355.
415. _At_ Put. unde _Ut_ suspic. N. Heins.
Tum magno perculsa metu Nereia turba,
Adtonitæ propere refluunt ad limina nota,
Teleboum medio surgunt qua regna profundo,
Pumiceæque procul sedes: inmanis in antro
Conditur abrupto Proteus, ac spumea late 420
Cautibus objectis rejectat cærula vates.
416. _Nereia turba_ Νηρηΐδες, de quibus, vid. Apollod. I, ii, 7, et
ad eum Heyne, p. 27 sq.
418. _Teleboum regna_, ut ap. Virg. Æneid. VII, 735. Capreæ ins.
(hod. _Capri_) ad sinum Neapolit. et Sirenum scopulos, ex adverso
Surrenti, cujus incolæ Teleboæ et rex Theron. Cf. VIII, 541; XIV,
443; Strab. V, p. 171; Sueton. Tiber. c. 40, 43; Tac. Ann. IV, 67;
Heyne Exc. VIII, ad Virg. Æn. VII, 733 sq., p. 140, et ad Apollod.
II, iv, 5, p. 312; Cluver. Ital. ant. IV, p. 1168. Ibi antrum
_pumiceum, sedes_ Protei, quæ etiam in Pharo, Ægypti ins. et in
Pallene Thessaliæ ei adsignatur; vid. Burm. ad Val. Fl. II, 318;
Heyne ad Virg. Ge. IV, 387; Æn. XI, 262, et ad Apollod. p. 385.
419 sq. _antro abrupto_, doctius _pendentia pumice tecta_, ap. Virg.
Ge. IV, 374; conf. ibid. v. 418.
416. _perculsa_ e scriptis et R. 2, recepi, non inprob. Drak.
Vulgata lectio _percussa_ præferenda videbatur N. Heins. Sed vid.
ad II, 213.
417. _properæque fluunt_ volebat N. Heins. coll. III, 412;
_limina_, h.e. antrum Protei, non _litora_, quæ vox modo
præcesserat, omnes scripti.
418. _Teleboum regna_ ex emendat. N. Heins. recepi cum Lefeb. vid.
not. _Teleboa_ Oxon. Vulgo _Teleboi_, quod ex _Telebou_ ortum
videtur. _Telebois_ non male corrig. Dausq. et sic tacite edidit
Cell.
421. _despectat_ emend. N. Heins. prob. Drakenb. Vulgatam
scripturam Lefeb. defendit his verbis: «Inepte Heins. _despectat_.
Non capit. _Rejectat_ verbum grave pro rejicit, repellit,
objiciendo cautes. Fucum sibi facit Drak. qui hanc emend. probat,
et absurde citat Stat. Th. II, 35, nam illi _stat sublimis_ recte
præcedit _despicit_: at in Silio quomodo _despectabit_, qui
_conditur in imo antro_»? Inconcinna certe verba _objectis
rejectat_, et incondito ad aurem sono. Forte leg. _receptat_, vel
_reflectit_; nisi malis _Cautibus obversis_. _Cautes_ vero
_objectæ_ sunt forsan utrimque sibi obpositæ et procurrentes, ut
ap. Virg. Æn. I, 160 sq. et III, 534. Ceterum Silius h.l.
expressit Virgil. Ge. IV, 422.
Is postquam (sat gnarus enim rerumque metusque)
Per varias lusit formas, et terruit atri
Serpentis squamis, horrendaque sibila torsit,
Aut fremuit torvo mutatus membra leone, 425
«Dicite, ait, quæ causa viæ? quisve ora repente
Pervasit pallor? cur scire futura libido?»
422 sq. Cf. Virg. Ge. IV, 396... 414, 440 seq., et ibid. Heyne ad
v. 387; it. Clariss. Hermann Myth. Hom. et Hesiod. p. 411, 412.
424. _sibila torsit_, ut IX, 443, et ap. Val. Fl. VII, 525, et Prop.
IV, viii, 8; cf. ad IV, 278.
425. _At_ primus dedit Nicander: _Et_ vero Wolf. in Basil.
Ad quæ Cymodoce, Nympharum maxima natu
Italidum: «Nosti nostros, præsage, timores.
Quid Tyriæ classes ereptaque litora nobis 430
Portendunt? num migrantur Rhœteia regna
In Libyam Superis? aut hos Sarranus habebit
Navita jam portus? patria num sede fugatæ
Atlantem et Calpen extrema habitabimus antra?»
428. Cf. Virg. Ge. IV, 338; Æn. V, 826, inpr. X, 225.
431. _num regna Rhœteia_, h.e. Romana (vid. ad. I, 115).
--_Superis migrantur_, h.e. a diis transferuntur? Nam _migro_ active
est migrare facio, transfero, ut ap. Liv. X, 34, extr.; Gell. II,
29, et, quem Draken. laudat, Cic. Off. I, 10, ubi vid. Intpp.
432. _Sarranus_, vid. ad I, 72.
434. _antra_, judice Dausq., in Libyæ insula, quam Triton amnis
circumdat. Cf. Diodor. III, 69. Sed vid. V.L.
428. _Cymothoe_ ex c. Tell. et R. 2, recepit Lefeb. Conf. III, 58.
430. _obsessaque_ Put. unde _obsessaque l. nautis_ conj. N. Heins.
et v. 434, _Calpes antra_, h.e. antrum Phorcydis et Gorgonum ad
Calpen: quod probat Drak. et recepit Lefeb. Conf. ad II, 59. Sed
vulgata lectio doctior, et per adpositionem explicanda videtur.
_Pœnis_ pro _nobis_ malebat Withof.
Tum sic involvens repetita exordia retro 435
Incipit ambiguus vates, reseratque futura:
436. _ambiguus vates_ potest esse _obscuris vera involvens_, ut utar
verbis Virgil. Æn. VI, 100. Sed quia clare loquitur Proteus, varias
potius, quas induit, formas innui censet Drak. ut ap. Ovid. Met. II,
9; ὀλοφώϊα εἰδὼς, Hom. Odyss. δ, 460; cf. Burm. ad Val. Fl. II, 318,
et ad Ovid. Amor. III, xii, 28. Schmidio videtur ut epitheton vatis
solenne adcipiendum, quod non semper aptam suo loco vim habeat,
qualia multa sint apud poetas.
--_reserare_, ut _recludere_ I, 19.
435. _evolvens_, h.e. exponens, corrig. N. Heins. coll. v. 494,
suffrag. Drak. quum _involvere futura_ significet, verbis obscuris
et intricatis ambagibus ea prædicere, et Proteus non obscure h.l.,
sed clare, ut semper, vaticinetur. Male, judice Lefeb. cujus hæc
nota est: «Ineptissime _evolvens_ Heinsius; non capit. Dic,
connectens præterita et futura, incipit a præteritis, et tandem
reserat futura.»
«Laomedonteus Phrygia quum sedit in Ida
Pastor, et, errantes dumosa per avia tauros
Arguta revocans ad roscida pascua canna,
Audivit sacræ lentus certamina formæ: 440
437. Fabula de judicio Paridis, quam in posterioris ævi commentis
numerat Hemsterh. ad Lucian. T. I, p. 253, a. (ubi versus Hom.
Iliad. ω, 28... 30, pro panno, a mala manu adsuto, habet, refrag.
Scalig. Poetic. V, 3, extr.), vel tironibus nota est; vid. Hygin. f.
92; Lycophr. v. 90 sq.; Eurip. Troad. v. 925 sq., et Lucian. Dial.
Deor. 16 et 20.
--_Laomed._ Trojanus, ut VIII, 172.
--_sedit_, ut ap. Sen. Agam. 730, et Stat. Silv. I, ii, 44; nam
proprium est judicum; Drak. Cf. Intpp. ad Phædr. I, x, 6, et Ernesti
Clav. Cic. Ex marm. et numo Paridem coram deabus sedentem nobis
exhibuit Drak.; vid. ad v. 447, in V.L. Cf. etiam Beger. Th. Br.
T. I, p. 43, et Montf. Antiq. expl. T. I, p. 1, pl. 108.
--_in Ida_, et quidem in ejus cacumine, Gargaro, teste Luciano.
Locum ipsum Καλλικολώνην dictum tradit Schol. ad Hom. Iliad. υ, 3,
et Ἀλεξάνδρειαν, Steph. Byz. h.v.
438. _Pastor_, Paris, quem olim expositum pastores in Ida educasse
dicuntur.
--_errantes_, pascentes, ut ap. Virg. Ecl. I, 9; Æn. I, 185, et Hor.
Epod. II, 12.
439. _Arguta canna_, canoro calamo.
440. _lentus_, vid. ad II, 489.
--_sacræ_, divinæ, ut v. 463, 469; ἱερὸν αἷμα, ap. Bion. Id. I, 22.
437. _Ide_ rescripsit Lefeb. ex auctoritate codicis, nescio cujus,
unde et v. 465, _Iden_ edidit.
Tum matris currus niveos agitabat olores,
Tempora sollicitus litis servasse, Cupido.
Parvulus ex humero corytos, et aureus arcus
Fulgebat, nutuque vetans trepidare parentem,
Monstrabat gravidam telis se ferre pharentram. 445
441. _olores_, vid. a Drak. laud. Barth. ad Stat. Silv. I, ii, 142,
et cf. _Pitture d’Ercol._ T. I, _tav._ 10. Passeres quoque (vid.
Ill. Harles. Anthol. Gr. poet. p. 203), vel columbas in monumm.
antt. nonnunquam et leones (v.c. ap. Beger. Thes. Brand. T. I,
p. 170) ejus currui junctos videmus.
442. Sollicite observabat tempus illud, ne, si Venus serior
venisset, crederetur male de forma sua præsumsisse, aut aliis
victoriam cessisse; Drak.
443 sq. Ἐρως ap. Mosch. Id. I, 18 sq.: τόξον ἔχει μάλα βαιὸν, τυτθὸν
τὸ βέλεμνον, καὶ χρύσεον περὶ νῶτα φαρέτριον.
445. _Monstrabat_, etc. quo innuit, se facile Paridem amore
inflammare animumque ejus matri conciliare posse.
--_gravidam telis pharetram_, ut ap. Hor. Od. I, xxii, 3; cf. Heins.
ad Ovid. Met. I, 443.
441. _curru_ et mox _liti_ emend. N. Heins. Sed recte _olores
currus_ jungit Drakenb. et _servasse_ pro observasse positum
adcipit, vid. ad III, 380.
443. _corytos_, non _coritus_, Oxon. et Put. cum priscis edd.
_coritos_ R. 1, et Med.
Ast alius nivea comebat fronte capillos,
Purpureos alius vestis religabat amictus,
Quum sic suspirans roseo Venus ore decoros
446. De Veneris in ornanda coma studio docte et copiose disputat
Spanh. ad Callim. H. in Pall. v. 17, 21, 22 et 31.
446. _alius... alius_, ut ap. Bion. Id. I, 80 sq., nam ὁπαδοὶ
Ἀφροδίτης sunt multi Ἔρωτες, Νυμφῶν παῖδες, τυτθοὶ omnes; unde
_agmen Amorum_ ap. Stat. Silv. I, ii, 54; _turba Veneris_ inf. XI,
397; _exercitus_ Cupidinum, ibid. v. 413, et ap. Val. Flacc. VI,
457, ubi v. Burm. Ab his diversi Veneris _nati_, v. 449, et XI, 390.
Ἔρως et Ἀντέρως, vel Ἔρως et Ἵμερος, quibus Pausan. Att. 43, Πόθον
addit. Vid. Cic. N. D. c. 23, et Jani ad Hor. Od. I, ii, 34; xix, 1.
Ceterum eandem operam, quam Cupidines h.l. præstant, Nymphis tribuit
Claud. loco insigni Nupt. Hon. et Mariæ, v. 49 sq.
447. _Purpureos alius_, πορφύρεον φάρος Bion. Id. I, 3.
--_vestis religabat amictus_, h.e. vestem ligabat sc. cesto. Drak.
monet, _amictum vestis_ etiam capi posse id, quod vesti
superinjiciatur, quum _vestes_ sint interiora corporis tegumenta,
_amictus_ vero superiora, de quo vid. Brouk. ad Tibull. I, ix (al.
8.), 13. Similiter Venerem exornant Gratiæ, ejus ministræ,
venustatisque conciliatrices, apud Hom. H. in Vener. v. 61 sqq., et
Claudian. de Nupt. Honor. et Mar. Carm. X, vers. 100 seq. De Venere
autem, fingendis disponendisque crinibus operam dante, locus class.
est Apollon. III, 45 sqq.
448. _roseo ore_, ut _purpureo_ ap. Hor. Od. III, iii, 12: ῥοδίνη
παρειὴ, Παφίη ῥοδέη, vel ῥοδόχρους Ἀφροδίτα ap. Anacr. XXIX, 18, et
LIII, 22, ubi vid. Cl. Fischer. Cf. sup. ad I, 577, et Kœppen ad
Hom. Iliad. θ, 1. [“I, 577” recte I, 578]
447. Vulgo post _Purpureos_ distinguunt, et tum _capilli purpurei_
sunt pulchri, ut πορφύρεαι χαῖται ap. Anacr. XXVIII, 11 et al.
vid. sup. not. ad v. 195. Sed _purpureos amictus_ jungebat
N. Heins. et ingeniose conj. _cesto_, vel _cesti_ pro _vestis_,
probb. Drak. qui maxime in hoc judicio Venerem cesto opus habuisse
putabat, ut nempe magicis ejus illecebris animum Paridis in suas
partes pelliceret. Notus est κεστὸς Veneris, cingulum, ex locis
class. Hom. Il. ξ, 214 sqq. et Claud. de nupt. Hon. et Mar. 124
sq. Conf. Heins. ad Claud. nupt. Pall. et Celer. v. 6; Broukh. ad
Tibull. I, ix, 5; Rigalt. ad Onosandr. p. 25; Alberti ad Hesych.
T. II, p. 239, et Winckelm. _Gesch. der Kunst_ P. I, pag. 198. Sed
ex vulgata scriptura eadem, puto, sententia exoritur; vid. not. et
Virg. Æn. I, 404; ubi conf. Heyne. In alia omnia discedit Lefeb.
qui hæc adnotavit: «Nil intellectum hic Heinsio et Draken. 1º
Referunt _purpureos_ ad _amictus_; sed _p. crines_ sunt _croceæ
comæ_ in Ovid. A. A. I, 530; citante Cl. Ruhnken. ad hymn.
Pseudhomer, v. 177, ubi χαῖται κροκηΐῳ ἄνθει ὁμοῖαι. 2º Legendum
erat _vestis amictum_, pleonast. ut _tegmine vestis_ I, 673, pro
veste. 3º _Religabat_ valet hic _solvebat_, vel ut in Ovid. A. A.
I, 529, _recingebat_, laxabat. Hoc sensu diserte occurrit in
Catull. LXII, 84; (ubi v. 76, voce _resolvens_ explicatur) ej.
Argonaut. v. 174; Horat. Od. II, ii, 24; coll. Virg. Æn. I, 320,
323. 4º Frustra vult Heinsius _cesti_. Sat intelligitur jam poeta
verbo _religare_. 5º Incaute Drak. vult, ut Venus cingatur suo
cesto. Nam traditio mythica nos docet, Deas tres ipsas Pastori
omnino nudas patuisse. Nec aliud dicit Prop. II, ii, 14. Jam vero
quare zona sine tunica? Nec aliud exhibet numisma in Drak. ære
incisum. Alia plura adferre possem e sola historia Augusta Itali
Angeloni, in qua Venus victrix nuda sine zona occurrit, licet
semel cum tunica, et cincta, manu pomum gerens, ut amictum
subtilem induta, sed sine zona, in magno marmore, quod Draken.
incidi curavit: sed hoc pudoris ergo factum a sculptore.» Vid.
numum ap. Morell. specim. rei numar. tab. XI, et marmor ap. Beger.
Spicileg. Antiq. p. 135. Nudæ etiam, Gratiarum instar, sunt Deæ in
lapide Maffei _Gemme antiche_, T. IV, t. 2, et apud quosdam
poetas, quos Spanh. ad Callim. H. in Pall. v. 53, laudavit; sed,
teste eodem, amictæ, seu stolatæ in aliquot monumm. antt. Vid.
v.c. Begeri Thes. Brandenb. T. I, p. 43, et Montfauc. _Antiq.
expliq._ T. I, P. I, pl. 108. Id quoque a poetis tradi solet, et
Palladis certe verecundiæ magis convenit. Præterea verbum
_religare_ sensu solvendi non nisi ap. Catull. reperitur, et
vulgaris ejus vis huic loco satis apta est. Plura ad observatt.
Lefeb. respondere, nec vacat, nec opus est. Ceterum _vesti_ conj.
Schmid.
Adloquitur natos: «Testis certissima vestræ
«Ecce dies pietatis adest: quis credere salvis 450
«Hoc ausit vobis? de forma atque ore (quid ultra
«Jam superest rerum?) certat Venus: omnia parvis
«Si mea tela dedi blando medicata veneno,
453. _medicare_, inficere, oblinere, ut XIII, 197. Cf. Heyne ad
Virg. Ge. I, 193; IV, 65.
--_blando_, μειλίχῳ, _veneno_ et _telis_, eo unctis, comparantur vis
amoris, et, quæ eum excitant, oscula, etc. quod multis exemplis
docuit _Dorville_ ad Chariton. T. II, p. 203: τὸ φίλαμα καθάπερ ἰὸς
εἰς τὰ σπλάγχνα κατεδύετο, ibid. T. I, p. 24; τὰ χείλεα φάρμακον
ἐντί, Mosch. Id. I, 27, ubi vid. Ill. Harles. in Anthol. Gr. p. 129.
Ἀκίδας ἐβαπτε Κύπρις, Μέλι τὸ γλυκὺ λαβοῦσα. Ὁ δ᾽ Ἔρως χολὴν
ἔμισγεν, Anacr. XLV, 5 sq., ubi vid. Fischer V.C. cf. sup. ad V, 19,
et Cl. Barth. ad Prop. II, xii, 13... 19.
453. _Si modo_ maluerit N. Heins. et v. 455, _victoria nostram
Cypron_.
«Si vester, cælo ac terris qui fœdera sancit,
«Stat supplex, quum vultis, avus; victoria nostra 455
«Cypron Idumæas referat de Pallade palmas,
«De Junone Paphos centum mihi fumet in aris.»
454. Ornate pro, si ipse Jupiter _supplex stat_, se victum vobis
tradit, a vobis vinci potest; facite, ut victoriam de Pallade et
Junone reportem. Ἔρως κρατεῖ πάντων τῶν θεῶν, καὶ αὐτοῦ τοῦ Διός
Chariton. VI, 3; Ὅδε καὶ θεῶν δυνάστης, Ὅδε καὶ βροτοὺς δαμάζει,
Anacr. LVIII, 4, ubi vid. Fischer. Cf. et Hom. H. in Ven. v. 34 sq.,
et alia loca ap. Rittershus. ad Oppiani Cyn. 410.
--_fœdera_, leges, ut ap. Virg. Ge. I, 60, et Æn. I, 62.
456. _Idumæas referat palmas_, ut ap. Virg. Ge. III, 12, ubi vid.
Heyne. Cf. ad III, 600.
--_Cyprus_ ins. ejusque urbs _Paphos_ sacra Veneri, quæ inde Κύπρις,
Κυπρογένεια, Παφίη, _Cypria_, _Paphia_, dicitur; vid. Hesiod. Theog.
v. 199; Spanh. ad Callim. II. in Del. v. 21; Jani ad Hor. Od. I,
iii, 1; xxx, 1.
457. Præivit iterum Virg. Æn. I, 415 sq., ubi vid. Heyne.
457. _De_, non _Et_, Col.
Dumque hic aligeris instat Cytherea, sonabat
Omne nemus gradiente Dea; jam bellica virgo,
Ægide deposita, atque adsuetum casside crinem 460
Involvi tum comta tamen, pacemque serenis
Condiscens oculis, ibat, lucoque ferebat
Prædicto sacræ vestigia concita plantæ.
458. Egregii versus ob dilectum verborum, et singulæ deæ suis veluti
notis insignitæ repræsentationem.
--_instat_, precibus eos fatigat.
--_aligeri_, ὑπόπτεροι Ἔρωτες, de quo vid. pulcherr. loca Bion. Id.
IX, 6, 7 (ubi vid. Schwebel.); Mosch. I, 16, et Longi Pastor. II,
p. 33 sq., ubi cf. Moll. p. 40 sq.
--_sonabat_, etc. Cf. ad IV, 442 sq.
459 sq. Alia species Palladis, ad terrorem incutiendum adcommodata,
adumbratur IX, 442 sq., 461 sq., et Hom. Iliad. ε, 733 sq. Eam in
ipso Paridis judicio retinuit, testibus, a Drak. jam laudatis,
Appul. Met. X, p. 233, et Callim. H. in Pall. v. 18 sq., ubi
Spanhem. monet, tres deas minus sapienter comtas exhiberi ab Eurip.
Helen. 682 sq., et Androm. 283; it. in Anthol. IV, 19, epigr. 37.
461. _pacem_, mansuetudinem et hilaritatem, (conf. ad VI, 168)
_serenis_, placidis, (ut XIV, 81).
462. _oculis Condiscens_, adsumens, (ut, monente Drak. _discere
consortia_, ap. Claud. R. P. II, 368, ubi vid. Heins.) præclare, si
severitatem torvamque bellicæ deæ faciem cogitaveris. Ipsa autem
verba, quod Gron. Obss. I, 17, docet, ab histrionibus petita, qui
gestus discunt et meditantur, quos deinde in scena agunt.
458. _hic_ R. 1, 3, Parm. Med. non inprob. N. Heins. unde id
recepit Drak. Ille tamen conj. _hoc_, hac oratione; hic vero
_his_, quod et nobis in mentem venit. Possis et _Dumque his
aligeros inflat_. Vulgo _hæc_; quod Dausq. exponit τάδε, coll.
Virg. Æn. VIII, 433. Marsus Cupidinibus instando hæc dicit.
461. _Involvit_ quotquot noti sunt libri, _Involvi_ est ex
emendat. Gronov. Obss. I, 17, et N. Heins. qui tamen _comta manu_
maluerit, _tamen_ Oxon. et omnes editi, præter Basil. Colin. et
Dausq. qui _comam_ habent, _non comta tamen_ conj. Barth. Adv.
I, 13.
462. _Connivens_ refinxit Nicander, et v. 464, _jussas silvas_, de
quo vid. ad VI, 498.
Parte alia intrabat jussis Saturnia silvis,
Judicium Phrygis et fastus pastoris et Iden 465
Post fratris latura toros: postrema nitenti
Adfulsit vultu ridens Venus: omnia circa
Et nemora et penitus frondosis rupibus antra
Spirantem sacro traxerunt vertice odorem.
465. Judicium superbi pastoris in Ida post Jovis conjugium
perlatura; ei se submissura, quamvis connubio digna adeoque
pulcherrima ab ipso Jove judicata esset, et sic summum formæ præmium
tulisset. Cellar. exponit: judicium Paridis propter conjugium Jovis
contemnens. Sic quoque Ernesti; quia Junonis perpetuus character
sit, majestate sua commovere. Enimvero eam non sprevisse judicis
sententiam, sed hanc potius causam fuisse excidii Trojani et omnium
malorum bellorumque, quibus postea tam Trojani, quam ab his oriundi
Romani ira Junonis et Palladis adflicti sint, intelligitur ex v. 472
sq., et Virgiliana expositione, Æneid. I, 26. _Ed._
466. Dulcissimi versus! _nitenti vultu ridens_, ut _dulce adridens_
XI, 392: Φιλομμειδὴς Ἀφροδίτη, Hom. Il. γ, 424; δ, 10, al.; ἡδὺ
γελοιήσασα, et ἐφ᾽ ἱμερτῷ δὲ προσώπῳ αἰεὶ μειδιάει, Hom. H. in Ven.
I, 49; III, 2; μειδιάσας ἀθανάτῳ προσώπῳ Sapph. II, 14; cf. Hesiod.
Theog. 205, et Heins. ad Ovid. Met. X, 558.
467. _Adfulsit_, præclare pro adparuit, quonium et dii insolito
aliquo splendore in conspectum veniunt, et Venus dearum pulcherrima
est; vid. Jani ad Hor. Od. IV, v, 6, 7.
468 sq. Ornatius extulit Maroniana Æn. I, 402 sq., ubi vid. Heyne et
in Exc. XIII. Virgilio forte præivit Hesiod. Scut. H. v. 7, 8: Τῆς
(Alcmenæ) καὶ ἀπὸ κρῆθεν βλεφάρων τ᾽ ἀπὸ κυανεάων Τοῖον ἀηθ᾽, οἷον
τε πολυχρύσου Ἀφροδίτης. Theogn., v. 8 sq., de Apolline, Πᾶσα μὲν
ἐπλήθη Δῆλος ἀπειρεσίη Ὀδμῆς ἀμβροσίης· ἐγέλασσε δὲ γαῖα πελώρη,
Γήθησεν δέ βαθὺς πόντος ἁλὸς πολιῆς.
465. _Idem_, non _Idam_, scripti, unde _Iden_ reposui, suadente
N. Heins. quod et tacitus fecit Lefeb.
Nec judex sedisse valet, fessique nitoris 470
Luce cadunt oculi, ac metuit dubitasse videri.
470, 471. Conf. Hom. Iliad. γ, 396 sq., et H. in Ven. v. 182 seq.
--_oculi fessi_, quorum aciem nitor deæ hebetaverat. Cf. ad III,
538. Non diu ferre poterant adspectum pulchræ deæ, nimia luce
coruscantis, ut ex Argonautis οὐδέ τις ἔτλη Ἀντίον αὐγάσασθαι ἐς
ὄμματα καλὰ Θεοῖο, h.e. Apollinis, ap. Apollon. II, 683.
--_metuit dubitasse videri_. Ne dubitasse videretur, confestim
Venerem formosissimam judicavit, eique aureum malum dedit; Drak.
Sed victæ fera bella Deæ vexere per æquor,
Atque excisa suo pariter cum judice Troja.
Tum pius Æneas, terris jactatus et undis,
Dardanios Itala posuit tellure Penates. 475
Dum cete ponto innabunt, dum sidera cælo
Lucebunt, dum sol Indo se litore tollet,
Hic regna, et nullæ regnis per secula metæ.
472. _bella vexere_, Græcos adduxere Trojam.
474, 475. Vid. Heyne, Exc. XII, ad Virg. Æn. I, 378, et Exc. IX, ad
Æn. II, 293; cf. sup. ad I, 43.
--_terris jactatus et undis_, ex Virg. Æn. I, 3.
476, 477. Orationis color similis Maronianæ, Ecl. V, 76 sq., et Æn.
I, 607 sq., ubi vid. Cerda.
--_Indo litore_, cf. Tibull. II, iii, 56, et IV, ii, 20.
478. Hæc sumsit a Virg. Æn. I, 278, 279.
473. Vulgg. _Troja est_. Sed secutus sum cod. Col. et Ox. qui
verbum substantivum omittunt.
474. _unda_ antt. edd.
476. _ponto innabunt_, non _innabunt ponto_, Colon. _ponto vivent_
R. 1, Med. et al.
477. _limine_ conj. Burm. ad Ovid. Am. II, vi, 1, notante Cl.
Ernesti.
At vos, o natæ, currit dum inmobile filum,
Hadriaci fugite infaustas Sasonis arenas. 480
Sanguineis tumidus ponto miscebitur undis
Aufidus, et rubros inpellet in æquora fluctus;
Damnatoque Deûm quondam per carmina campo
Ætolæ rursus Teucris pugnabitis umbræ.
479. Descriptio pugnæ Cannensis. Cf. ad I, 50 sq.
--_natæ_ Nerei.
--_currit inmobile filum_ Parcarum, fatum inmutabile. Cf. ad v. 307.
Quamdiu adversa Romanorum fata durant.
480. Conf. IX, 469.
--_Sason_ parva ins. maris Ionii, seu _Hadriatici_, in quod Aufidus,
Cannensi clade nobilitatus, fluit. Cf. I, 52 sq. Sason inter Epirum
et Brundusium, _humilis vadis_, unde _æquore perfunditur_, teste
Lucano; vid. V.L. et Palmer. Antiq. Græc. I, 33.
483. _carmina_ Marciana vulgo intelligunt propter locum Livii XXV,
12; sed Sibyllina Drak. coll. IX, 57 sq.
484. _umbræ Ætolæ_, Diomedis, vid. ad I, 125.
--_rursus Teucris pugnabitis_, quoniam Romani, a Trojanis oriundi,
in campo Diomedis pugnabunt. Animo poetæ insidebat locus Virg. Æn.
X, 26 et sqq.
480. _Sasonis_, non _Sassonis_, Col. ut etiam IX, 469, et ap.
Plin. III, extr. Mel. II, 7; Lucan. II, 627; V, 650; Æthic. et in
Tab. Peuting. Σάσων dicitur Polib. V, 110, et Strab. VI, p. 194;
Σασών Scylaci p. 10 et 22; Σασὼ Ptol. III, 13.
Punica Romuleos quatient mox spicula muros, 485
Multaque Hasdrubalis fulgebit strage Metaurus.
485. Conf. XII, 507 sq.
486. Conf. XV, 558 sq.; Liv. XXVII, 43 sq.; Flor. II, 6, et Hor. Od.
IV, iv, 37 sq., ubi vid. Jani. [“XV, 558” recte XV, 556]
--_Metaurus_, Umbriæ fl. (nunc _Metro_, seu _Metaro_) non
confundendus cum Metauro in Bruttiis, quem errorem notavit quidem
Hummel, sed nihilo secius per eum lapsus est, _Handbuch d. alten
Erdbeschr._ T. I, P. II, p. 456 et 508.
--_fulgebit_, clarus erit, vel potius, ut _flagrare sanguine_ I,
126.
486. _Multaque_, non _Multa quoque_, Col. et Ox. _lugebit_, vel
potius _turgebit_ (ut _tumidus_ v. 481) emend. N. Heins. Sed vid.
not. _Mataurus_ Col. ut et VIII, 449; XV, 559, et, quos N. Heins.
laudat, Mel. II, 4, in MSS., Stephan. Μάταυρος πόλις Σικελίας,
Gruter. p. clxi, et Antonin. in Itiner. _Mataurum flumen_. Sed
Μέταυρος dicitur Strab. VI, p. 177; Livio, Plinio, Horat. Claud.
Lucano et aliis. Conf. ad IV, 187.
Hinc ille, e furto genitus, patruique piabit
Idem ultor patrisque necem: tum litus Elissæ
Inplebit flammis, avelletque Itala Pœnum
Viscera torrentem, et propriis superabit in oris. 490
487. Hæc ad Scipionem Afric. spectant.
--_e furto_ Jovis _genitus_, σκότιος Hom. Iliad. ζ, 24, vid. ad IV,
476. _Furtum_, quidquid furtim, vel clam fit, hinc clandestini
amores, furtivus concubitus. Sic φώριος εὐνὴ, ὑποκλέπτεσθαι εὐνὴν,
σκοτόεσσαν ὑποκλέπτειν Ἀφροδίτην, D. Heins.
--_patruique_, Cn. Corn. Scipionis Calvi, _patrisque_, P. Corn.
Scipionis, _necem piabit_, ut XV, 10. Cf. XIII, 382 sq., 671 sq.
488. _litus Elissæ_, Carthaginiense, Africanum; vid. ad I, 81.
489. _avelletque_, etc. Cf. III, 590 sq.
490. _Viscera_, ut _medullæ_ et _venæ_, (quæ verba jungit Cic. Phil.
I, 15, et Catil. I, 13) partes intimæ. Conf. Intpp. ad Virg. Æn. VI,
834.
--_torrentem_, ferro ignique vastantem, Drak. ad h.l. et ad VIII,
272. Sic _urere_, _exurere_, φλέγειν, φλέγεσθαι, vel πόλεμος ἄστυ
ἀμφιδέδηε ap. Hom. Iliad. ζ, 329; μ, 35; ν, 736. Conf. Ind. et Gron.
ad Sen. Phœniss. 560; Cl. Ernesti Glossar. Liv. voc. _urere_.
--_propriis_, Libycis.
487. _in furto_ Col. quod recepit Lefeb. _Hinc Jovis e furto_, vel
_Ille Jovis furto hinc g._ suspic. N. Heins. et v. 490,
_torquentem_.
Huic Carthago armis, huic Africa nomine cedet.
Hic dabit ex sese, qui tertia bella fatiget,
Et cinerem Libyæ ferat in Capitolia victor.»
491. _huic Africa nomine cedet_, δεινῶς pro, Africani cognomen
adcipiet. Cf. Liv. XXX, 45.
492. Hujus Africani majoris filius, P. Corn. Scipio, adoptavit L.
Æmilii Pauli filium, P. Corn. Scipionem Africanum minorem Æmilianum,
qui b. Punicum III, finiet, Carthaginemque exscindet.
--_dabit ex sese_, ut III, 625.
--_fatiget_, vid. ad I, 63; II, 75.
493. _cinerem Libyæ_, παθητικῶς, ut apud Virgilium, Æn. V, 787.
Quæ dum arcana Deûm vates evolvit in antro,
Jam monita et Fabium bellique equitumque magister 495
Exuerat mentem, ac præceps tendebat in hostem.
494. Retexitur filum narrationis, inde a v. 409, abruptum.
495. Cf. Liv. XXII, 23 sq., et Polyb. III, 101, 102.
--_monita_ Fabii, vid. v. 385 sqq.
496. _Exuere_ aliquem κατὰ _mentem_, oblivisci, vel repudiare, ut
ἐκδύσασθαι τινὰ, _e. magistrum_ Tac. Ann. XIV, 52, extr. ubi vid.
Ern. Contra _induere patrem_ dixit Claud. Cons. Hon. III, 157.
496. _mente_ pro _mentem_ conj. Cell. et ex ed. Gryph. recepere
Drakenb. et Lefeb. auctore N. Heins. Imo κατὰ _mentem_: quod
certe minus durum est, quam si copulam _et_ suppleas cum Cell.
Pascere nec Pœnus pravum ac nutrire furorem
Deerat, et, ut parvo majora ad prælia damno
Eliceret, dabat interdum simulantia terga.
497. Cf. V.L.
499. _dabat simulantia terga_, fugam simulabat.
497. _nec Pœno deerat_ ex Colon. recepit Drakenb. et impense
arridebat N. Heins. qui male comparabat Valer. Flacc. lib. II,
vers. 314. Equidem explicarem: _nec pascere Pœno deerat_, scilicet
facultas, de quo vid. ad VI, 10. Sed aptior hoc loco vulgata
lectio, quam reduxi cum Lefeb. _Nec deerat pascere_, vel _quin_,
vel _quo minus pasceret_; nil intermisit, quo pasceret, nutriret,
aleret perversam pugnandi cupiditatem, qua Minucius flagrabat.
Locutio passim obvia, v.c. XI, 50; apud Prop. I, xvi, 7; Liv.
XXVIII, 8, pr. Tac. Hist. IV, 11 (_nec deerat ipse complecti_ in
vulgg. edd.) et Ann. XIV, 39; _Pœnos_ Oxon. _Pœnum_ Put.
_furorem_, scilicet bellandi, Col. R. 2; Benes. Conf. not. ad I,
32. Vulgo _favorem_, scilicet militum et vulgi, quem Minucius sibi
conciliaverat, de quo vid. Liv. XXII, 25, extr. 27, pr. Polyb.
III, 103. Sed alterum præstat. [“ad VI, 10”: in Not.]
Non aliter, quam qui sparsa per stagna profundi 500
Evocat e liquidis piscem penetralibus esca,
Quumque levem summa vidit jam nare sub unda,
Ducit sinuato captivum ad litora lino.
500 sq. Cf. V, 47 sq.
--_stagna profundi_, vid. ad v. 282.
502. _levem_, velociter natantem. Cf. ad III, 394.
503. _sinuato_, ob motum et formam, epith. orn.
503. _sinuato captivum_ omnes scripti, _sinnato c._ R. 2, _summato
c._ Med. _Ducens summato c._ R. 1, _Ducens hamato c. ad l. ferro_
Parm. et Benes. Vulgata scriptura _Ducit captivum sinuato_, cujus
auctor metro haud dubie metuebat. Sed vid. ad III, 495; vel potius
ad VI, 226; et X, 182, ubi eadem iterantur. _Ed._
Fama furit, versos hostes, Pœnumque salutem
Invenisse fuga: liceat si vincere, finem 505
Promitti cladum: sed enim ditione carere
Virtutem, et pœnas vincentibus esse repostas;
Clausurum jam castra ducem, rursusque referri
Vaginæ jussurum enses, reddatur in armis
Ut ratio, et purget miles, cur vicerit hostem. 510
Hæc vulgus: nec non Patrum Saturnia mentes
Invidiæ stimulo fodit et popularibus auris.
Tunc indigna fide censent optandaque Pœno,
Quæ mox haud parvo luerent damnata periclo.
504 sq., cf. Liv. XXII, 24, 25, et Polyb. III, 103.
504. _Fama furit_, ut _bacchatur_ ap. Virg. Æn. IV, 666.
505. Singula invidiose dicta in Fabium.
506. _ditione_, vi ac potestate. Cf. Metilii et Fabii verba ap. Liv.
XXII, 25.
507. _Virtutem_, Minucium, virum fortem.
510. _purget_ se, rationem reddat.
512. _stimulo fodit_, vid. ad I, 113, et sup. ad v. 271.
--_aura popularis_, levis favor plebis; vid. Ern. Clav. Cic. et Jani
ad Hor. Od. III, ii, 20.
513. Cf. Liv. XXII, 25... 27, et Polyb. III, 103.
509. _Vagina insuetos enses_ Ox. et Put.
510. _et_ exstat in scriptis, R. 1, Parm. Med. Vulgo omittitur,
prob. Lefeb.
513. _Tum_ opinor; vid. VI, 299.
514. _luerint_ malebat N. Heins.
Dividitur miles; Fabioque equitumque magistro 515
Imperia æquantur penitus: cernebat, et expers
Irarum senior, magnas ne penderet alti
Erroris pœnas patria inconsulta, timebat.
516 sq. Non tam patienter eandem rem tulit L. Papirius Cursor, de
quo vid. Liv. VIII, 30... 35.
--_cernebat_, Cell. exponit, prævidit periculum; et Lefeb. «senex,
expers irarum, quid agebat inconsulta patria, cernebat, et timebat,
ne ipsa penderet, etc.»
518. Cf. Liv. XXII, 36, extr.
--_patria inconsulta_, cui male consultum erat, _unberathen_,
_übelberathen_; Lenz. Immo temeraria: illa certe notio vocis hujus
nullo, opinor, exemplo firmari potest. Vid. ad VIII, 217, sententiam
virorum doctorum. _Ed._
516. Ita distinxi cum Drak. suadente Burm. Vulgo _æquantur,
penitus cernebat_, etc. _Spernebat_ emend. N. Heins. Non male. Sed
_Cedebat_ verbis _expers irarum_ aptius videtur. Pro _cernebat_,
Withof. conj. _cedebat_, vel _temnebat_. Nec tamen plane respuebat
vulg. lect. coll. sup. v. 268 sq.
Ac tum, multa putans secum, ut remeavit ab Urbe,
Partitus socias vires, vicina propinquis 520
Signa jugis locat, et specula sublimis ab alta
Non Romana minus servat, quam Punica castra.
Nec mora: disjecto Minucî vecordia vallo,
Perdendi simul et pereundi ardebat amore.
519. _multa putans, secum_, ut ap. Virg. Æneid. VI, 332.
522. _servat_, vid. ad III, 380.
523. _Minuci vecordia_, ut _virtus Catonis_ et _sapientia Læli_ ap.
Horat. Cf. ad IV, 599.
523. _Minuci_ (nam _Minici_ N. Heins. mendose scripsisse suspicor)
Colon. ut semper. Vulgg. _Minuti_, vid. ad vers. 386.
Quem postquam rapidum vidit procedere castris 525
Hinc Libys, hinc Fabius, simul adcendere sagaces
In subitum curas: propere capere arma maniplis
Edicit, vallique tenet munimine turmas
Ausonius: torquet totas in prælia vires
Pœnorum ductor, propellitque agmina voce: 530
525. Cf. Liv. XXII, 28, et Polyb. III, 104, 105. Sensum h.l. qui
cuivis facile in oculos incurrit, Drak. ita exposuit: Quum Minucium
castris procedere videret hinc Fabius, inde Hannibal; ille, ut
milites arma caperent, edixit, quos tamen intra castra continebat ad
subita rerum paratos: hic autem suos in aciem eduxit, ut absente
Dictatore cum magistro equitum manum consereret.
527. _In subitum_, ut _subitum_, _de subito_, _subito_, _per
subitum_, _per longum_, _per tacitum_, quæ vid. in Ind. et ap. Drak.
et N. Heins. ad XV, 145; Cf. Heyne ad Virg. Æn. IX, 31.
--_curæ sagaces in subitum_, scil. periculum, seu consilium
capiendum, h.e. cautio et prudentia, quæ in quovis repentino casu
consilia habet parata et in promptu; Lenz.
529. _Ausonius_, Romanus, Rom. dux, Fabius, ut _Pœnus_ dicitur
Hannibal.
--_torquet vires_, ut IV, 640.
528. _vallique_ Colon. et Tell. Vulgg. _nulloque_, ut _Ausonius_
sit Minucius, non Fabius. Male!
«Dum dictator abest, rape, miles, tempora pugnæ.
Non sperata diu plano certamina campo
Obfert ecce Deus: quoniam data copia, longum
Detergete situm ferro, multoque cruore
Exsatiate, viri, plenos rubiginis enses.» 535
531. _rape tempora_, vid. ad I, 569.
534. Cf. sup. v. 343, 344.
535. _Exsatiate enses_, vid. ad V, 274.
531. _tempora_, non _tempore_, Colon.
532. _Non sperata tibi_, vel _Nunc sperata diu_, maluerit
N. Heins. _Tam_ pro _non_ legendum recte, opinor, putabat Withof.
533. _quando_ ex R. 2, recepit Lefeb.
534. _Detergere_ ed. Drak. vitiose.
Atque ea Cunctator pensabat ab aggere valli,
Perlustrans campos oculis, tantoque periclo
Discere, quinam esset Fabius, te, Roma, dolebat.
Cui natus, juncta arma ferens, «Dabit inprobus, inquit,
Quas dignum, pœnas; qui per suffragia cæca 540
Invasit nostros hæc ad discrimina fasces.
539. Hæc de suo addidit poeta. Cf. ad v. 567 sq.
--_natus_, Q. Fabius, de quo vid. Liv. XXIV, 9, 12, 43... 46. Ejus
verba h.l. summum indignationis adfectum spirant.
540. _suffragia cæca_, ut VIII, 255; possunt esse, seu plebis cæcæ
et ignobilis (vid. ad V, 2), vel incerta ac vana, ut _suffragia
ventosæ plebis_ dixit Hor. Epist. I, xix, 37. Sed præstat explicare
inconsulta, vel plebis cæco impetu, studio et favore in Minucium
inclinantis. [“V, 2” recte V, 3]
541. _Invasit_, ut II, 292, et IV, 712, ad se rapuit, vi nobis
extorsit.
538. _quinam_, non _quisnam_, Col. et Ox. Cf. ad II, 645;
_dolebit_, vel _docebat_ conj. Dausq. invita Minerva.
540. _Quas dignum est_ scripti. Vulgo _Quas dignum_. Sed _Quas
dignus_, scil. dare, ἅς ἄξιος δοῦναι, ex R. 1, recepit Lef. Non
male!
Insanæ spectate tribus! pro lubrica rostra,
Et vanis fora læta viris! nunc munera Martis
Æquent imperio, et solem concedere nocti
Sciscant inbelles! magna mercede piabunt 545
Erroris rabiem, et nostrum violasse parentem.»
542. _rostra lubrica_, periculosa; vel fallacia, ut ap. Virg. Æn.
XI, 716; vel denique levia, mobilia, (ut _mobiles Quirites_ ap. Hor.
Od. I, i, 7) fluctuantia, inconstantia, ut _lubricus adsensus_ ap.
Cic., Acad. IV, 108.
544. _solem concedere nocti_, δεινῶς pro, Fabium, tantum ducem,
cedere Minucio. Cf. Hor. Sat. I, vii, 24, et Cic. N. D. II, 5.
545. _Sciscere_ voc. propr. de legibus jubendis, et quidem plebeiis,
quæ inde _scita plebis_, vel _plebiscita_ dicuntur; Drak.
--_inbelles_, h.l. non timidi et ignavi esse videntur, sed ad bellum
inepti, rectæ belli gerendi rationis ignari. Ita adversariis idem
probrum, quo Fabium lacerabant, etsi alio sensu ingeritur.
542. _Libyca rostra_ R. 1.
545. _Discant_ R. 1 et 3, Parm. Med. Sed vid. not. In vulgg. edd.
ante Drak. distinguitur _Sciscant, imbelles magna_, etc.
Tum senior, quatiens hastam, lacrimisque coortis:
«Sanguine Pœnorum, juvenis, tam tristia dicta
Sunt abolenda tibi: patiarne ante ora manusque
Civem deleri nostras? aut vincere Pœnum, 550
Me spectante, sinam? nos æquavisse minori,
Solvetur culpa, si sunt mihi talia corda.
548. _tristia dicta_, vid. ad I, 147.
549. _abolenda_, expianda. Conf. ad I, 61.
549. _obolenda_ Col.
551. _non_ Col. et R. 2; _minorem_ scripti. Mox _si sunt_ iidem et
priscæ edd. ut I, 602, 647; X, 270, al. Hæc omnia in contextum
recepit Lefeb. suadente N. Heins. qui tamen frustra _nonne_
emendabat: nam _non_ centies interrogative pro _nonne_ occurrit.
Tum sensus est: Nonne plebs in eo, quod minorem mihi æquavit, haud
peccasse videbitur, sed ego potius hac ignominia dignus ero, si
talis mihi mens est? _minore_ antt. edd. Secutus sum Drak. qui
vulgatam lect. servavit, nisi quod _sunt_ reposuit, et post
_minori_, non post _æquavisse_ distinxit. Idem tamen probat
lectionem MSS. quia Romani non majorem minori, sed minorem majori,
Minucium Fabio, æquaverint. Hæc nimis subtiliter dicta agnoscit
Ernesti, et monet, verba nostra in universum de potestate
imperatoria æquis inter utrumque partibus divisa intelligi posse,
coll. v. 515, et interrogationem illam frigere. Ceterum omissio
subjecti h.l. dura est. Forte leg. _plebs æquavisse... corda_.
Jamque hoc (ne dubites) longævi, nate, parentis
Adcipe, et æterno fixum sub pectore serva:
Succensere nefas patriæ, nec fœdior ulla 555
Culpa sub extremas fertur mortalibus umbras.
554. _æterno_, æternum, semper. Conf. ad II, 235, in V.L.
556. _fertur mortalibus_, eos prosequitur.
Sic docuere senes. Quantus qualisque fuisti,
Quum pulsus lare et extorris Capitolia curru
Intrares exsul! tibi corpora cæsa, Camille,
Damnata quot sunt dextra! pacata fuissent 560
Ni consulta viro, mensque inpenetrabilis iræ,
Mutassentque solum sceptris Æneia regna,
Nullaque nunc stares terrarum vertice, Roma.
557. Præclare Fabius filio ad imitandum proponit exemplum M. Furii
Camilli, qui damnatus in exsilium abiit Ardeam, sed mox ibi,
injuriarum oblitus et publica, quam sua, fortuna mæstior, Gallos in
castris trucidavit, precibusque ingratæ civitatis cedens in patriam
rediit, ubi Dictator dictus Gallis internecione occisis triumphavit,
et, post incensam a Senonibus urbem, solus Romanos a consilio Veios
migrandi revocavit; quaæ nota sunt ex Liv. V, 32, 43...55.
558. _curru_, triumphali; vid. ad VI, 546. De hac Camilli victoria
et triumpho prorsus tacet Polybius, unde utrumque ab historicis Rom.
confictum putant. Cf. Duker. ad Flor. I, 13, 17, p. 117. Sed vid.
sup. commentat. Argumento lib. VI subjuncta.
559 sq. _tibi Damnata dextra_, a te damnato.
561. _inpenetrabilis iræ_, ut VI, 413.
563. Hæc Silii magis, quam Fabii temporibus conveniunt.
558. _cursu Intrares? exin tibi_, etc. volebat Dausq. Sed _exsul_
h.l. δεινῶς dicitur Camillus, qui post exsilium triumphavit.
562. _Mutassent solium_ conj. N. Heins. quam ineptam esse conject.
monet Withof. et duplex _que_ eleganter poni, exemplo Virgil. Æn.
II, 56.
Pone iras, o nate, meas: socia arma feramus.
Adceleremus opem.» Jamque intermixta sonabant 565
Classica, procursusque viros conliserat acer.
564. _iras meas_, quæ potius me decent, qui, dimidia imperii parte
ademta, læsus sum; Mars. et Barth. Adv. I, 13. Male Dausq. quibus
honori meo consultum is, vel in quas imperium meum est.
564. _feramus, Ac celeremus opem_ tacite rescripsit Lefeb.
565. _Jamjamque immixta_ suspic. Scalig. et sic Puteol. cum edd.
Marsi et Cell.
566. _concursus_ primum edidit Nicander. Sed nostram lect. magno
eruditionis adparatu et exemplorum numero stabiliunt N. Heins. et
Drak.
Primus claustra manu portæ dictator et altos
Disjecit postes, rupitque in prælia cursum.
567 sq. Si Liv. XXII, 29; Polyb. III, 105; ceterisque historicis
fides habenda, Fabius Hannibalem repulit tantum et cedere coegit,
non justa acie cum eo conflixit, qua vinci eum posse primus apud
Nolam docuit M. Marcellus; vid. Liv. XXIII, 16, et Val. Max. IV, i,
7. Silius vero brevem pugnæ Fabianæ mentionem, quam illi injiciunt,
in Dictatoris laudem amplificavit, ut contra tot alia prælia, a
Livio memorata, silentio fere prætermittit, quia ad lectoris
delectationem reique summam minus momenti habent. Quid enim ad rerum
magnitudinem, quæ animum admiratione percutit, ad narrationis
splendorem, et ad popularium inpr. mentes tenendas, majorem vim
habere poterat, quam imago magni viri, qui adhuc singulari prudentia
certamen fugit, summaque constantia in consilio, nihil temere
audendi, mansit, nunc autem, salute patriæ et re ipsa ita
postulante, Hannibali non magis virtute, quam rei militaris peritia
cedit? Hinc etiam filius tanti viri, qui militiam auspicatur, v. 713
sqq., inter ceteros virtute eminet: de quo in historicis nihil
reperias. Cf. ad IV, 417.
568. _rupit cursum_, vid. ad I, 54.
Non graviore movent venti certamina mole,
Odrysius Boreas, et Syrtim tollere pollens 570
Africus: obnixi quum bella furentia torquent,
Distraxere fretum, ac diversa ad litora volvunt
Æquor quisque suum; sequitur stridente procella
Nunc huc, nunc illuc, raptum mare, et intonat undis.
569. Splendida comparatio militum, qui magno strepitu ex tentoriis
castrisque undique effusi in hostes ruunt et inter se conliduntur,
cum ventis inter se pugnantibus. Aliquantum congruit locus Virg. Æn.
X, 356 sq.
570. _Odrysius Boreas_, vid. ad I, 587, et IV, 431.
571. _obnixi_, ut ap. Virg. l.c. ubi dubia est lectio.
--_bella torquent_, vid. ad IV, 431.
572 sq. _volvunt quisque_, conf. Heins. ad Ovid. Met. I, 59, et
Stroth. ad Liv. I, 59.
[573.] _stridente procella_, ut ap. Virg. Æn. I, 102; ὑπὸ λιγέων
ἀνέμων σπέρχωσιν ἄελλαι Hom. Iliad. ν, 334; λιγυρῇσι πνοιῇσι Iliad.
ε, 526; λιγυπνείοντας ἀνέμους Odyss. δ, 567.
571. Post _Africus_ comma, et post _torquent_ colon posuit Lefeb.
574. _raptum_, non _raptim_, scripti et R. 1 a m. sec.
Haud prorsus daret ullus honos, tellusque subacta 575
Phœnicum, et Carthago ruens, injuria quantum
Orta ex invidia decoris tulit: omnia namque
Dura simul devicta viro, metus, Hannibal, iræ,
Invidia, atque una Fama et Fortuna subactæ.
575. Hæc prorsus divina, sententiarum verborumque gravitate!
576... 579. _injuria quantum_, etc., quum omnibus persuaderet,
quanta injuria adfecissent eum, qui solus rectam belli gerendi
rationem teneret patriamque ab interitu retraxisset.
575. _tantum_ pro _prorsus_ refinxit Nicander. Sed _præstat_ τὸ
_prorsus_, quod etiam ex VIII, 328; XI, 153, 237, et XIV, 511,
defendit N. Heins. qui v. 579, _uni_ maluerit.
Pœnus ab excelso rapidos decurrere vallo 580
Ut vidit, tremuere iræ, ceciditque repente
Cum gemitu spes haud dubiæ præsumta ruinæ:
Quippe aciem denso circumvallaverat orbe,
Hausurus clausos conjectis undique telis.
Atque hic Dardanius pravo certamine ductor 585
Jam Styga et æternas intrarat mente tenebras.
580. _excelso vallo_, colle, seu tumulo, in quo Fabius castra ponere
solebat. Conf. v. 731.
581. _tremuere iræ_, tremuit Hannibal, qui ante iratus et ferox
erat.
583. Aciem Minucii corona militum circumdederat.
584. _Hausurus_, vid. ad I, 392.
585. Minucius, dux pravus, metu prope jam exanimatus erat.
586. _mente intrarat_, se intraturum putabat; Drak. coll. II, 352;
Stat. Th. X, 556, et inpr. Homer. Iliad. ο, 251: Καὶ δὴ ἔγωγ᾽ ἐφάμην
νέκυας καὶ δῶμ᾽ Ἀΐδαο Ἥματι τῶδ᾽ ὄψεσθαι. Add. Hor. Od. II, xiii,
21, 22, et inf. v. 741, ubi se jam vidisse _umbras æternas_ Minucius
memorat.
584. _Hausurus_, non _Hausturus_, Col. et Put. _Ausurus_ Ox. sine
adspiratione; conf. ad XVI, 11, et Intpp. Virg. Æn. IV, 383.
585. _parvo c._ Put. R. 1, 3, Parm. Med. Hinc _parvo discrimine_
emend. N. Heins. quem vid. ad Ovid. Metam. VII, 426.
586. _pæne_ pro _mente_ conj. idem. Sed potior est vulgata.
Nam Fabium auxiliumque viri sperare pudebat;
Quum senior, gemino complexus prælia cornu,
Ulteriore ligat Pœnorum terga corona,
Et modo claudentes aciem, nunc extima cingens, 590
Clausos ipse tenet: majorem surgere in arma,
Majoremque dedit cerni Tirynthius: altæ
Scintillant cristæ, et (mirum) velocibus ingens
Per subitum membris venit vigor: ingerit hastas,
Aversumque premit telorum nubibus hostem. 595
588. _gemino complexus_, suo et Minucii. Cf. Liv. c. 29; Polyb.
c. 105.
589. _Ulteriore_, exteriore.
590. Lenz. comparat Cic. Somn. Scip. IV, 9, _orbium unus est
cælestis extimus, qui reliquos omnes complectitur_.
591. _surgere in arma_, cf. ad IV, 619. Conf. Virg. Æn. I, 589, ubi
vid. Heyne. Conf. etiam Kœppen ad Hom. Iliad. δ, 439; ε, 1 sq., et
quæ disputavi in _Magazin für Philologen_, T. I, p. 205 sq., 233 sq.
592. _Tirynthius_, generis auctor; vid. ad II, 3.
594. _Per subitum_, cf. ad v. 527.
595. _telorum nubibus_, vid. ad I, 311.
590. Vulgo post _aciem_ et _extima_ distinguunt, quod mutavi, quia
mentem poetæ hanc puto esse: Pœnos, modo claudentes aciem Minucii,
nunc clausos ipse tenet, _extima_ h.e. extremos hostes, vel a
tergo cingens. Ego vero vulgatam distinctionem restitui, et jure,
opinor. _Ed._
595. _Aversumque_, non _Adversumque_, scripti. Recte: nam a tergo
hostem adoriebantur.
Qualis post juvenem, nondum subeunte senecta,
Rector erat Pylius bellis ætate secunda.
596. _juvenem_, juventutem.
597. _Rector Pylius_, Nestor.
--_ætate secunda_, media. Cf. Hom. α, 260 sq., ubi ipse de suis
laudibus rebusque gestis prædicat. Sic nostras J. B. ROUSSEAU,
_Au midi de mes années,_
_Je touchais à mon couchant._ _Ed._
596. _juvenum_ Colin. D. Heins. et Dausq.
597. _bellans_ opinabatur N. Heins.
Inde ruens, Thurin, et Buten, et Narin, et Arsen
Dat leto, fisumque manus conferre Mahalcen,
Cui decus insigne, et quæsitum cuspide nomen. 600
Tum Garadum, largumque comæ prosternit Adherben,
Et geminas acies superantem vertice Thulim,
Qui summas alto prensabat in aggere pinnas.
Eminus hos: gladio Sapharum, gladioque Monæsum,
Et Morinum pugnas æris stridore cientem, 605
Dexteriore gena sedit cui letifer ictus,
Perque tubam fixæ decurrens vulnere malæ,
Extremo fluxit propulsus murmure sanguis.
601. _largum comæ_, εὐπλόκαμον.
603. _aggere_, vallo, vel muro. Cf. I, 265. Res in miraculum aucta.
605. _pugnas æris stridore cientem_, ut _adcendere ære_ VIII, 488;
utrumque ex Virg. Æn. VI, 165; Drakenb. Add. Val. Fl. VI, 92.
607 sq. Cf. IV, 169 sq.
598. _Thurin_, non _Turin_, Col. R. 1. Med. _Beucen_ Col. _Narin_,
non _Marin_, Col. Put. R. 1, 3, Parm. Med. unde recepi.
599. _nisumque_ conj. N. Heins. _Mahalcem_ Colon. Vulgo _Maleon_.
601. _consternit_ Marsus et post eum alii.
602. _Thulim_ e scriptis recepi; _Tylin_ et _Thylin_ in editis.
604. _Monesum_ alii.
606. _consedit letifer i._ ex Colon. reposuit Lefeb. qui vulgatam
frigere putat. Sed vid. ad I, 540. Poeta forte scripserat _cui
sedit_, et hinc librariorum pars _consedit_, alii _sedit cui_.
Proximus huic jaculo Nasamonius occidit Idmon.
Namque super tepido lapsantem sanguine, et ægra 610
Lubrica nitentem nequidquam evadere planta,
Inpacto prosternit equo, trepideque levantem
Membra adflicta solo, pressa violentius hasta,
Inplicuit terræ, telumque in cæde reliquit.
Hæret humi cornus motu tremefacta jacentis, 615
Et campis servat mandatum adfixa cadaver.
610. _lapsantem sanguine_, ut Æn. II, 551.
611. _Lubrica evadere_, ex lubrico loco emergere.
612. _Inpacto equo_, vid. ad IV, 370.
613. _adflicta solo_, vid. ad I, 674, in V.L.
--_pressa violentius hasta_, ut ap. Virg. Æn. X, 347. Conf. ad I,
383.
614. _Inplicuit_, adfixit.
--_telum in cæde_, vulnere _reliquit_, ut ap. Virg. Æn. XI, 637.
615 sq. Luxuriantis ingenii versus.
612. _trepidoque solo_ Colon. non inprob. N. Heins. ut _solum_ pro
planta pedis positum sit.
616. _campo_ Colon. quod recepit Lefeb.
Nec non exemplo laudis furiata juventus,
Syllæque, Crassique simul, junctusque Metello
Furnius, ac melior dextræ Torquatus, inibant
Prælia, et unanimi vel morte emisse volebant 620
Spectari Fabio: miser hinc vestigia retro
Dum rapit, et molem subducto corpore vitat
Intorti Bibulus saxi, atque in terga refertur;
617. _furiata_, ἐναργῶς pro excitata, ut XIV, 281; XVII, 298; conf.
ad I, 32.
620. _emisse_, vid. ad IV, 754.
621. _Spectari Fabio_, h.e. ejus plausum et favorem. Bibulus retro
cedens labitur super cadaver, ex quo telum exstat, quod in latus
adcipit.
623. _in terga refertur_, id. q. _vestigia retro rapit_, vid. ad IV,
315.
618. _juventus Syllæque C._ jungit idem. Sed plures potius horum
nominum juvenes, quam omnes, quibus Sylla et Crassus præerant,
milites intelligendi videntur, quoniam non nisi clarissima nomina
memorantur. _Syllæque Crassique_ quatuor scripti, R. 1, 2, 3,
Parm. Med. Vulgata lectio _Sylla ruunt Crassusque_ redolet
interpolationem ejus, qui ignorabat, syllabam finalem, per se
brevem, sequentibus duabus, vel tribus consonis, modo corripi,
modo produci; conf. ad XVII, 547, et Draken. ad IX, 575, ubi
laudat Gifan. Ind. Lucret. v. _E longum ob Cr._ Barth. ad Claud.
bell. Gildon. v. 136, ad Calpurn. Ecl. II, 32, ad Stat. Silv. I,
vi, 10, et Advers. XXIII, 4; Intpp. Virg. Æn. XI, 309, et Culic.
v. 193; Voss. Gramm. II, 15, et Zinzerl. diatr. promulsidi crit.
subjunctam. Adde _Dorville_ ad Chariton. p. 184. Idem quoque
nonnunquam fit, etsi plures consonæ non sequuntur, ob cæsuram.
Conf. simil. vers. Virg. Æn. XII, 363.
619. _Furnius_, non _Fannius_, scripti. Notus est _Furnius_ ex
Horat. Sat. I, x, 86, et alius ex Cic. ad Div. X, 1 et 6. Clara
vero et gens _Fannia_ fuit.
620. _fovebant_ conj. N. Heins.
621. _Spectari_ Col. Vulgo _inibant Spectati Fabio_, omisso
v. 620, quem ex c. Col. revocavit Modius.
Strage super lapsus socium, qua fibula morsus
Loricæ crebro laxata resolverat ictu, 625
Adcepit lateri, penitusque in viscera adegit,
Exstabat fixo quod forte cadavere, ferrum.
Heu sortem necis! evasit Garamantica tela
Marmaridumque manus, ut inerti cuspide fusus
Occideret, telo non in sua vulnera misso. 630
624. _qua fibula_, etc., imitat. Virg. Æn. XII, 273, 274. ubi vid.
Heyne, et ad Æn. I, 169; XII, 782.
--_morsus_, ut ap. Ovid. Met. VIII, 318; Claud. Cons. Olyb. et
Prob.; 88 Drak.
629. _iners cuspis_, a nullo conjecta, et sine vi, ut _i_. _ignis_
V, 572, et fere κόφων βέλος Hom. Iliad. λ, 390, vel _telum sine
ictu_ Virg. Æn. II, 544.
--_fusus_, vid. ad II, 113.
630. _telo non in sua vulnera misso_, ut _alieno vulnere_ dixit
Virgil. Æn. X, 781.
Volvitur exanimis, turpatque decora juventa
Ora novus pallor; membris dimissa solutis
Arma fluunt, erratque niger per lumina somnus.
632. _membris solutis_, ut λύθη ψυχὴ Iliad. ε, 296; λῦσε γυῖα Iliad.
δ, 469; λῦντο γυῖα Iliad. η, 16; ο, 435.
633. _Arma fluunt_ χαμαὶ πέσον. Cf. ad II, 131.
--_erratque niger per lumina somnus_, ut σκότος ὄσσ᾽ ἐκάλυψε, vel
στυγερὸς μὲν σκότος εἷλε, et ἀμφὶ δὲ ὄσσε κελαινὴ νὺξ ἐκάλυψε, Hom.
Iliad. δ, 461; ε, 47, 310.
--_niger somnus_, ut _mors atra_, μέλας et πορφύρεος θάνατος, vel
μέλαινα κῆρ Iliad. β, 834; ε, 22, 83; cf. ad II, 574. Hinc et fuscæ
alæ, quibus nos Somnus, etiam æternus ille, obumbrare dicitur; vid.
ad X, 345.
631. _decora juventæ_, ut ap. Virg. Æn. IV, 559, putabat N. Heins.
Venerat ad bellum Tyria Sidone, nepotum
Excitus prece, et auxilio socia arma ferebat, 635
Eoa tumidus pharetrati militis ala,
Gens Cadmi, Cleadas; fulva cui plurima passim
Casside, et aurato fulgebat gemma monili.
634 sq. Episodium multis verborum ambagibus ornatum.
--_nepotum_, Pœnorum, cf. ad I, 6.
636. _Eoa ala_, ut ap. Virg. Æn. I, 489.
637. _Gens Cadmi_, vid. ad I, 6, et II, 185.
--Miles orientis auro superbit, genio terræ materiam suppeditante;
Dausq.
--_fulva_, aurea.
Qualis ubi Oceani renovatus Lucifer unda
Laudatur Veneri, et certat majoribus astris. 640
Ostro ipse, ac sonipes ostro; totumque per agmen
Purpura Agenoreis saturata micabat ahenis.
639. Imitat. Virg. Æn. VIII, 589 sq., ubi Heyne recte monet, non
satis commode comparari Hom. Iliad. ε, 5 sq. Magis huc spectant loca
Iliad. χ, 317 sq., et Apollon. II, 40 sq.; quos imitati sunt, a
Drak. laudati, Ovid. ex P. II, v, 49, et Sen. Hippol. 749 seq.
--_renovatus_ exponit D. Heinsius, ex Hespero Lucifer factus; sed
est modo ortus, unde _Lucifer_ hic positus erit pro Hespero;
_Hesperus_ enim idem astrum vocatur, quum oritur, _Lucifer_ vero,
quum occidit; Drak. Veteres autem, Stoici in primis, putabant,
sidera, cursu suo fatigata, terræ humoribus vaporibusque maris ali,
pasci, refici, renovari ac recreari, ταῖς τῶν ὑδάτων ἀναθυμιάσεσι
τρέφεσθαι Plut. Plac. Phil. I, 3; Πίνες Θάλασσα δ᾽ Αὔρας· Ὁ δ᾽ Ἥλιος
Θάλασσαν· Τὸν δ᾽ Ἥλιον Σελήνη Anacr. XIX, 3 sq.; ubi vid. Clar.
Fischer. Cf. loc. simil. inf. XII, 248; Burm. ad Val. Fl. II, 62 et
441; Heyne, Cerda et Burm. ad Virg. Æn. I, 608; Spanh. ad Callim.
H. in Dian. v. 141; Jablonsk. Panth. Æg. P. II, p. 103, et, quos
Drak. laudat, Gron. Diatr. Stat. pag. 234; Lambin. ad Lucret. I,
232; Lips. Physiol. Stoic. II, 14, et Livinei. ad eumen. paneg.
Constant. Aug. c. 7.
640. _Laudatur_, placet, _Veneri_, cujus stella est; vid. Guell. ad
Virg. Æn. VIII, 590; Cic. N. D. II, 20; Somn. Scip. 4 et 5.
--_saturata_, tincta, ut ap. Ovid. Met. XI, 166; Martial. VIII, 48,
et _satur_ ap. Virg. Ge. IV, 335, ubi vid. Heyne.
[642.] _Agenoreis_ Tyriis (vid. ad I, 15) _ahenis_, ut ap. Stat.
Silv. I, ii, 151, et Sen. Herc. Œt. 663. Conf. inf. XVI, 177.
Hic, avidum pugnæ, et tam clarum exscindere nomen
Brutum exoptantem, varie nunc lævus in orbem,
Nunc dexter levibus flexo per devia gyris 645
Ludificatus equo, volucrem post terga sagittam
Fundit, Achæmenio detrectans prælia ritu.
644. _lævus in orbem_, ut ap. Virg. Æn. X, 885. Cf. sup. IV, 317
seq.
645. _levibus gyris_, ut ap. Iscan. b. Troj. VI, 10, forte pro
parvis, ut X, 592. Drak. vel ut _levibus frenis_, _levis equitatus_,
_faciles gyri_ N. Heins.
646. _post terga_, retro, more Parthorum, ut ap. Lucan. I, 230.
Conf. intpp. ad Virg. Ge. III, 31; Jani ad Hor. Od. I, xix, 11, et
II, xiii, 17, et inf. X, 12, ubi Drak. laudat Barth. ad Stat. Silv.
I, iv, 78, et ad Claud. laud. Stil. I, 68.
647. _Achæmenio_, Persico, seu Parthico, ut passim, a primo Persarum
rege, cujus posteri inde Achæmenidæ dicebantur; vid. Herodot. VII,
11; Ammian. XIX, 4, et Hor. Od. II, xii, 21, ubi cf. Jani.
642. _aenis_, non _ahenis_, Col. et Ox. vid. ad V, 606.
643. _exscidere_ ex scriptis, auctore N. Heins. recepit Drak. quod
tamen recte repudiavit, et ex comp. script. _exscīdere_ ortum
putat Lef. Veteres dixerunt, vel _exscindere_, vel _excidere_
(quod ex præp. _ex_, et verbo _cædere_ compositum est) non
_exscidere_: unde enim tum litera _s_? Neque huic verbo respondet
τὸ abscidere, de quo vid. ad III, 552.
645. _brevibus gyris_ emend. Gronov. gustu ad Stat. p. 374. Non
male; cf. Broukh. et Heyne Obss. ad Tibull. IV, i, 93, 94, et
loca, a Drakenb. adscripta, inf. XVI, 489; Senec. Hippol. v. 313,
et Thyest. v. 841; Ovid. Met. II, 517; Lucan. III, 554; Add. Cic.
Or. III, 19; Colum. X, 226, et Stat. Silv. IV, vii, 3. Sed vid.
not.
646. _post_, non _per_, Col. Tell. R. 2, Benes.
Nec damnata manus, medio sed (flebile) mento
Armigeri Cascæ penetrabilis hæsit arundo,
Obliquumque secans subrecta cuspide vulnus 650
Uventi ferrum admovit tepefacta palato.
648. _Nec damnata manus_, non irritus, vanus fuit ictus; ὁ δ᾽ οὐχ
ἅλιον βέλος ἧκεν, Ἀλλὰ, etc. Iliad. ο, 575.
649. _penetrabilis_, active, penetrans, ut XII, 240; Virg. Ge. I,
93; Æn. X, 481.
650. _subrecta_, sursum erecta, ut X, 253, ubi Drak. laudat Virg.
Æn. IV, 183; Liv. VII, 10; Gron. ad Liv. VIII, 8, ad Sen. Herc. F.
790; Acidal. ad Curt. IX, 5, et alibi.
651. _Uventi palato_, epith. orn. ut _udum_ ap. Virg. Ge. III, 388.
650. _subjecta_ priscæ edd. Male!
651. _Umenti_ Col. unde _Humenti_ tacite rescripsit Lefeb. etsi
forte rectius, vid. ad II, 469, et III, 522; _Viventi_ in aliis.
At Brutus, diro casu turbatus amici,
Ausum multa virum, et spargentem in vulnera sævos
Fraude fugæ calamos, jam nullis cursibus instat
Prendere cornipedis, sed totam pectoris iram 655
Mandat atrox hastæ, telumque volatile nodo
Excutit, ac summum, qua laxa monilia crebro
Nudabant versu, tramittit cuspide pectus.
Labitur intento cornu transfossus, et una
Arcum læva cadens, dimisit dextra sagittam. 660
653. _sævos_, exitiosiores et periculosiores, _fraude fugæ_, fuga
simulata, quoniam post tergum conjiciuntur, adeoque minus tibi ab
iis cavere possis.
658. _versus_, στίχος, ordo, ut passim, h.l. catenulæ, quod quoque
versum inflecti possunt, N. Heins. et Drak. qui citarunt Virg. Ge.
IV, 144; Æn. V, 119; Colum. R. R. II, 11; Plin. XV, 29; XVII, 12;
XVIII, 19; Grat. Cyn. 144, et alibi.
--_Nudabant_, nudam præbebant summam pectoris partem, quia
catenularum ordines laxe juncti erant.
659. Cf. II, 127 sq., ubi similiter Dorylas occiditur. _Ed._
--_intento cornu_, arcu, ut II, 109; Cf. Burm. ad Val. Fl. III, 591.
658. _versu, tramittit_, non _cursu transmittit_, Col.
659. _transfossus_, non _transfixus_, Col.
At non tam tristi sortitus prælia Marte
Phœbei Soractis honor Carmelus agebat:
Sanguine quippe suo jam Bagrada tinxerat ensem,
Dux rectorque Nubæ populi; jam fusus eidem
Zeusis, Amyclæi stirps inpacata Phalanti, 665
Quem tulerat mater claro Phœnissa Laconi.
662. _Phœbei Soractis_, cf. ad V, 175.
--_honor_, decus patriæ.
665. _Amyclæi_, Spartani, _Phalanti_, quo duce Partheniæ Tarentum, a
Tarante conditum, occuparunt. Cf. XI, 16; Heyne ad Virg. Ge. IV,
125, et Exc. XIV ad Æn. III, 551; Jani ad Hor. Od. I, xxviii, 29;
II, vi, 11.
--_stirps inpacata_, propter odium Spartanorum in Romanos, quod a
Xanthippi bellique Punici I temporibus resederat.
666. _claro Laconi_, Spartano cuidam, qui a claro illo Phalanto
originem ducebat. Ejusmodi originem ducis Pœnorum, vel propterea
fingere poterat poeta, quod Spartani, duce Xanthippo, in Africam
venerant.
662. _Carmelus_, non _Charmelus_, scripti et priscæ edd.
663. _Bagrada_, non _Bragada_, scripti, ut I, 407, et VI, 141. Mox
iidem Nubæ, non _Jubæ_, ut III, 269.
Talia dum metuit, nec pugnæ fisus in hoste
Tam rapido, nec deinde fugæ, suadente pavore,
Per dumos miser in vicina cacumina quercus
Repserat, atque alta sese occultabat in umbra 670
Hampsicus, insistens tremulis sub pondere ramis.
667. _Talia_, talem necem, qualem Carmelus Zeusi adtulerat, _metuit
Hampsicus_.
669. sqq. Cf. V, 469 sqq.
668. _fugæ_ Col. et Tell. _fuga_, Ox. Put. et R. 2. Vulgo _fugam
suadente_, etc.
669. _in_ et mox _occultabat_, non _et... occultarat_, scripti et
priscæ edd.
671. _Hampsicus_ Col. Vulgo _Nampsicus_, vel _Napsicus_,
_Amsychus_ conj. N. Heins.
Hunc longa, multa orantem, Carmelus, et altos
Mutantem saltu ramos, transverberat hasta;
Ut, qui viscatos populatur arundine lucos,
Dum nemoris celsi procera cacumina sensim 675
Substructa certat tacitus contingere meta,
Sublimem calamo sequitur crescente volucrem.
Effudit vitam, atque alte manante cruore
Membra pependerunt curvato exsanguia ramo.
672. _multa orantem_; Maronianum illud, Æneid. XII, 294. _Ed._
673. _Mutantem saltu ramos_, modo in hunc, modo in illum ramum
insilientem. Lepida profecto imago: credas Hampsicum sciuros venari;
Ernesti.
674. Similis locus Val. Fl. VI, 260 sq.; vid. ibi Intpp. et ad h.l.
Drak. qui laudat Salmas. ad Solin. p. 83 et 765 (1087); Gron. Obss.
III, 18, et ad Auctor. Octaviæ v. 412; Intpp. ad Petron. c. XL et
CIX; Broukh. ad Prop. II, xv, al. xix, 24; Rader. et Grut. App.
notar. ad Martial. IX, 54, et XIV, 218, et gemma ap. Gorlæum Dactyl.
T. II, num. 480, ed. Gronov. Cf. etiam Oppian. III, 486 sq.
676. N. Heins. hæc notat: «_Substructa meta_, ut mox et ap. Martial.
XIV, 218.
[677.] _calamo crescente_, vel _calamo structo_ Prop. II, xv, (19)
24; (ubi vid. Broukh. et Vulp.) _textis arundinibus_ Petron. 109;
_crescente arundine_ Martial. IX, 54, et Gr. συνθέτους καὶ πηκτοὺς
καλάμους. Dum enim viscatæ arundini aliæ ex aliis arundines, atque
illæ crassiores crassioresque _substruebantur_ et infigebantur,
formam _metæ_ reddebant ac pyramidis: extremæ autem arundinum
crescentium compagi frondentem ramum, visco inlitum, inserebant, cui
dum insidebant aves, (cantu inprimis adlectæ) glutine
adstringebantur.» Τὼς καλάμως ἅμα πάντας ἐπ᾽ ἀλλάλοισι συνάπτων,
Bion. Id. II, 5; Drak. Inf. XIV, 309, _crescentia tecta_ h.e. turris
pluribus contignationibus, seu tabulatis, quorum superiora
inferioribus minora sunt, alte educta.
[676.] _Meta_, conus, et quæcumque res ex orbiculari et lata basi in
acutum fastigium surgit.
674. _viscata_ emend. jam Barth. Adv. I, 13, quod N. Heins. et
Drak. probarunt, et recepit quoque Lefeb. Sic _viscata virga_
dicitur Ovid. Met. XV, 474, et Varr. R. R. III, 7; _pinguis virga_
Martial. IX, 54; _viscati viminibus_ Petron. c. cix. Sed vulgata
lectio forte non mutanda, quia doctior est, et poetæ epitheta
verbis, ad quæ propr. non spectant, jungere solent.
676. _Substructa_, Colon. _Substracta_, Tell. et R. 2. Vulgo
_Subtracta_.
Jamque in palantes ac versos terga feroces 680
Pugnabant Itali, subitus quum mole pavenda
Terrificis Maurus prorumpit Tunger in armis.
Nigra viro membra, et furvi juga celsa trahebant
Cornipedes, totusque novæ formidinis arte
Concolor æquabat liventia currus equorum 685
Terga, nec erectis similes inponere cristis
Cessarat pennas, aterque tegebat amictus.
Ceu quondam æternæ regnator noctis, ad imos
Quum fugeret thalamos, Hennæa virgine rapta,
Egit nigrantem Stygia caligine currum. 690
683. _furvi Cornipedes_, cf. Burm. ad Val. Fl. I, 149.
684. _arte formidinis novæ_, novam terroris insolitamque speciem
excogitandi.
688 sq. Cf. XIV, 240 sq.
[689.] _Hennæa virgine_, vid. ad I, 93.
682. Hæc est lectio c. Colon. quam etiam confirmant reliqui
scripti et R. 2, nisi quod pro _Tunger_ in Put. _nigris_, in
ceteris _niger_ exstat. Vulgo _Terrificus nigris p. Maurus_.
683. _furvi_ pro _fulvi_ cum Cell. Draken. et Lefeb. reposui ex
emendat. Dausq. et N. Heins. quem vid. ad Ovid. Met. III, 273;
conf. sup. ad V, 220.
686. _arrectis_ conj. N. Heins. Sed vid. ad II, 668.
689. _Hennæa_, non _Ætnæa_, scripti. Conf. ad I, 93.
At Cato, tum prima sparsus lanugine malas,
Quod peperere decus Circæo Tuscula dorso
Mœnia, Laertæ quondam regnata nepoti,
Quamquam tardatos turbata fronte Latinos
Conlegisse gradum videt, inperterritus ipse 695
Ferrata calce, atque effusa largus habena
Cunctantem inpellebat equum: negat obvius ire,
Et trepidat cassa sonipes exterritus umbra.
691. _prima sparsus lanugine malas_, ἐτὶ χνοάοντας ἴουλους ἀντέλλων
Apollon. II, 93; πρὸς εὐάνθεμον δ᾽ ὅτε φυὰν λάχναι νιν μέλαν γένειον
ἔρεφον Pind. Ol. α, 109; Cf. Virg. Æn. VIII, 160; X, 324, et sup. ad
I, 61; III, 84.
692, 693. M. Porcius Cato, qui Sapiens, Major, seu Priscus et
Censorius dicebatur. Romæ _decus_, ortus Tusculo; vid. Corn. Nep. c.
1; Cic. Mur. 8. Primum quidem stipendium in pugna Cannensi meruit,
(inf. X, 13 sq.) vel demum post eam, Q. Fabio Max. tertium consule;
vid. Corn. Nep. c. 1; Cic. de Sen. c. 4, et Pighii Ann. ad a. 549,
p. 219. Sed poeta non ad tam subtilem et accuratam temporum rationem
exigendus est.
--_Tusculum_, Latii municipium, ubi Ciceronis, Tiberii aliorumque
prædia erant et nunc _Frascati_ est, non longe a Roma, conditum a
Telegono, Circes et Ulyssis f. Laertis nepote, (unde _Circæo decus
et Laertæ quondam regnata nepoti_) in colle, ἐπ᾽ ὀρεινῇ Strab. V,
p. 165 (al. 239), quare h.l.
--_dorso Circæo_, ut ap. Horat. _superni Tusculi Circæa mœnia_ Epod.
I, 29, vel _juga Telegoni_ Od. III, xxix, 8, ubi vid. Jani; Cf. inf.
XII, 535; Cluver. Ital. ant. III, 4, p. 942, et Intpp. ad Prop. II,
xxxii, 4.
695. _Conlegisse gradum_, ut VI, 399.
696. _effusa habena_, ut XIII, 172, et Virg. Æn. XII, 499,
_irarumque omnes effundit habenas_. _Ed._
--_largus_, doctius pro, large, multum _effusa habena_. Conf. V.L.
698. _assa umbra_, ut _vana_ Virg. Æn. X, 593, Drak. Cf. V.L.
696. _Ferrata calce_, h.e. calcaribus, non _Ferrato c._, scripti,
ut etiam XIII, 169, et XVII, 5. Conf. Ernesti Clav. Cic. Intpp.
Virg. Æneid. XI, 714, et, quos Draken. laudat, Nonius h.v. Voss.
art. Gramm. III, 34, et Davis. ad Cic. Tusc. Qu. I, 8. Mox forte
leg. _effusæ largus habenæ_, vel _effusam l. habenam_. Conf.
Intpp. ad Lucan. VII, 225.
698. _cassa_ scripti, R. 1, 2, 3, Med. Mars. Benes. conf. Heins.
ad Ovid. Fast. VI, 406, _grandi_ Junt. Ald. Gryph. Nut. _crassa_
Mart. Herbip. Basil. et al.
Tum, celer in pugnam dorso delatus ab alto
Alipedem planta currum premit, atque volanti 700
Adsilit a tergo: cecidere et lora repente
Et stimuli; ferrumque super cervice tremiscens
Palluit infelix subducto sanguine Maurus.
Ora rapit gladio, præfixaque cuspide portat.
699. Cato ab equi dorso desilit, et saltu conscendit currum Tungri,
quem a tergo adoritur.
700. _premit_, persequitur.
701. Cf. Virg. Æn. IX, 475, 476, ubi vid. Cerda et Heyne.
702. _stimulus_, κέντρον, μάστιξ, Iliad. ψ, 383, 387, 390; unde
κεντρηνεκέες ἵπποι Iliad. ε, 752; cf. ad I, 113.
703. _subducto sanguine_, metu exsanguis. Cf. Virg. Æn. III, 259.
[704.] Cato _ora rapit_, (ut XV, 810, et _diripere_ XV, 730) cum
impetu et ardore amputat. [“XV, 810 ... 730” recte XV, 807 ... 727]
At sævo Mavorte ferox perrumpit anhelum 705
Dictator cum cæde globum: miserabile visu,
Vulneribus fessum ac multo labente cruore,
Ductorem cernit suprema ac fœda precantem.
705 sq. Poeta exornavit Liviana XXII, 29.
--_globum anhelum_, qui angitur, laborat, in angustiis versatur;
Lenz.
708. _Ductorem_, Minucium.
--_suprema ac fœda_, mortem turpem.
705. _Ac_ scripti.
707. _multum labente_ mavult N. Heins. et v. 710, _instimulans_.
Manavere genis lacrimæ, clipeoque paventem
Protegit, et natum stimulans, «Fortissime, labem 710
Hanc pellamus, ait; Pœnoque ob mitia facta,
Quod nullos nostris ignes disperserit arvis,
Dignum expendamus pretium.» Tunc, arte paterna
Ac stimulis gaudens, juvenis circumdata Pœnum
Agmina deturbat gladio, campumque relaxat, 715
Donec Sidonius decederet æquore ductor.
709. Aptissime ingenio Fabii patris. Cf. v. 547 sq.
710. _natum_, vid. ad vers. 539.
711, 712. Conf. v. 260 sq. Sarcasmi vim facile senties.
712. _arvis_ scripti et R. 2, unde reposui pro vulg. _agris_.
713. _Tum_ leg. videtur; vid. ad VI, 299; _Marte paterno_ conj.
N. Heins. et v. 719, _cursim_, et v. 722, _ejectat_ coll. Virg.
Æneid. V, 470. Vulgata lectio _arte paterna_ etiam Withofio non
displicebat coll. VIII, 12; Hor. Od. I, xii, 9; aliisque
simillimis locis, quæ laudavit in Spec. ad Guntheri Ligurin.
p. 17.
Ceu, stimulante fame, rapuit quum Martius agnum
Averso pastore lupus, fetumque trementem
Ore tenet presso; tum, si vestigia cursu
Auditis celeret balatibus obvia pastor, 720
Jam sibimet metuens, spirantem dentibus imis
Rejectat prædam, et vacuo fugit æger hiatu.
717 sq. Pulcherrima comparatio et præclare verbis expressa, a qua
non multum differt Maroniana Æn. XI, 809 sq. Cf. Claud. in Rufin.
II, 252 sq.
--_Martius lupus_, ut Virg. Æn. IX, 566 (ubi vid. Heyne), et _Martia
tigris_, ap. Val. Fl. III, 635.
719. _cursu_, cursim, festinanter, ut XI, 137; XVI, 7, et
_certamine_ pro certatim X, 536; XII, 268; Drak.
721. _spirantem_, ἀσπαίροντα.
722. _vacuo hiatu_, ut ap. Claudian. l.c. Cf. Burm. ad Val. Fl. III,
589, et ad Ovid. Met. VII, 786.
--_æger_, iratus et tristis, propter prædæ jacturam.
Tum demum terris, quas circumfuderat atra
Tempestas, Stygiæ tandem fugere tenebræ.
Torpebant dextræ, et sese meruisse negabant 725
Servari, subitisque bonis mens ægra natabat.
Ut, qui conlapsa pressi jacuere ruina,
Eruta quum subito membra, et nox atra recessit,
Connivent, solemque pavent agnoscere visu.
723, 724. Ornate pro, tum demum, hostis impetu rejecto, mortis
metus, quem Romanis præsentissimum incusserat periculum, et quo
occæcabantur eorum oculi, depulsus est. Cf. V.L. et v. 586.
726. _mens natabat_, fluctuabat, dubia et incerta erat, quum nimia
et inopinata felicitas ipsis somnio similis videretur. Cf. Hor. Sat.
II, vii, 7; Sen. Ep. 35, extr. Manil. IV, 256, et sup. ad II, 122.
727. Præclara comparatio, quam nescio an ulli debeat poeta. Videtur
tamen ante oculos habuisse Virg. Æn. IV, 688... 692.
729. _Connivent_, claudunt sc. oculos.
723. _Tyriis_ pro _terris_ Ox. et Put. _turmis_ ingeniose emend.
N. Heins. quod recepit Lefeb. Sed præstiterit, opinor: _Tum demum
tetræ,.... Stygiæ tandem f. t._ ut gradatio sit, vel, τὸ _Stygiæ_
interpretam. τοῦ _tetræ_. Alioquin verba _demum_ et _tandem_ minus
apta esse et languere videntur.
729. _cognoscere_ ex c. Tell. et R. 2, reposuit Lefeb. Sed nihil
interest.
Quîs actis, senior, numerato milite lætus, 730
Collis et tuto repetebat in aggere castra.
730. Cf. Liv. XXII, xxix, 30, et Polyb. III, 105, ut indolem et
δεινότητα poeticæ rei tractationis perspicias, quo, præter majorem
adfectus gravitatem, etiam hoc spectat, quod non a solo Minucio, sed
a toto exercitu is, cui omnes inmeritum vitæ servatæ beneficium
debebant, laudibus celebratur, et in Fabii honorem aræ exstruuntur
vinumque ac dapes ei, tanquam Deo, libantur. Ceterum iidem historici
tradunt, Fabium _parentem_ esse vocatum ob servatum exercitum, de
quo vid. Drak. ad VIII, 2, ubi citat IX, 565. Claud. laud. Stil.
III, 51; Liv. V, 49, et Juven. VIII, 243.
--_numerato milite lætus_, quod pauci militum, quibus ipse (non
quibus Minucius, de quo vid. Liv. XXII, 29) præfuerat, perierant;
Lenz. Cf. sup. v. 396... 400.
731. _Colles_ Col. et Put. _Collis_ ἀρχαϊκῶς scripsi, unde vulgata
lectio _Collibus_ orta videtur.
Ecce autem e media jam morte renata juventus,
Clamorem tollens ad sidera, et ordine longo
Ibat ovans, Fabiumque decus, Fabiumque salutem
Certatim, et magna memorabant voce Parentem. 735
735. _memorabant voce Parentem_. Quintil. Declam. IX, «Fabio Maximo
immortalem adtulit laudem ereptus ex hostium manibus Minucius.»
Notandum est, viros tam bello strenuos in castris, quam togæ muniis
in urbe felices, _Patrum_ nomine a veteribus adpellatos. Juvenal.
sat. VIII, v. 243, _Roma parentem, Roma patrem patriæ Ciceronem
libera dixit_. Liv. lib. V, cap. xlix, «Dictator (Camillus)
recuperata ex hostibus patria, triumphans in urbem redit: interque
jocos militares, quos inconditos jaciunt, _Romulus_ ac parens
patriæ, conditorque urbis haud vanis laudibus adpellatur.» Insigne
decus et dulce in primis merito civi! quod autem apud posteros,
infami sæpius pretio prostitutum, vix unus et alter jure adepti
reperiantur: rarus enim rex populi dictus pater; rari duces, ut
Turennius! _Ed._
735. _memorabant_, non _memorabat_, Col. et Oxon.
Tum, qui partitis dissederat ante maniplis,
«Sancte, ait, o genitor, revocato ad lucis honorem
Si fas vera queri, cur nobis castra virosque
Dividere est licitum? patiens cur arma dedisti,
Quæ solus rexisse vales? hoc munere lapsi 740
Æternas multo cum sanguine vidimus umbras.
736. _dissiderat_; _Dissidere_ hic est diversis locis sedere,
separatum esse. Sic Senec. Thyest. vers. 124, «Isthmi si quis amat
regna Corinthii, Et portus geminos, et mare dissidens.» _Ed._
737. _Sancte_, venerande, ut ap. Val. Fl. I, 11.
740. _hoc munere lapsi_, perperam usi, vel infelices, in perniciem
ruentes.
741. Cf. supra v. 586, et congestis ibi exemplis adde Senec. in
Phœniss. vers. 233, «... cur caput tenebris grave Non mitto ad
umbras Ditis æternas?» in Hippolyt. v. 835, «Tandem profugi noctis
æternæ plagam;» _perpetuam noctem_, ibid. v. 221, «Adiit silentem
nocte perpetua domum.» Vide Horat. lib. II, Od. 13. _Ed._
736. _dissederat_ Col. h.e. diversis locis sederat, separatus
fuerat; _discederat_ Put. _dissiderat_ malit Lefeb. ut _insiderat_
V, 3. Vulgo _discesserat_.
737. _revocato_, non _revocati_, Col.
741. _Tænarias_ olim conj. N. Heins. et postea _Pæne atras...
umbras_, ut apud Hor. Od. II, xiii, 21. Utrumque nimis abit a
vulg. scriptura, quæ etiam non minus venusta est. Cf. sup. v. 586
et 688. Sic et _perpetuæ u., perpetua, æterna, longa nox_; vid.
Drak. et Ind.
Ocius huc aquilas servataque signa referte.
Hic patria est: murique Urbis stant pectore in uno.
Tuque dolos, Pœne, atque astus tandem exue notos:
Cum solo tibi jam Fabio sunt bella gerenda.» 745
742. _huc_, ante tribunal; Lefeb. col. Liv. XXII, 30.
743. _murique_, etc., vid. ad v. 8.
--_stant_, cf. ad III, 173.
Hæc ubi dicta dedit, mille hinc (venerabile visu)
Cespite de viridi surgunt properantius aræ.
Nec prius aut epulas, aut munera grata Lyæi
Fas cuiquam tetigisse fuit, quam multa precatus
In mensam Fabio sacrum libavit honorem. 750
746 sq. «Tum dextræ interjunctæ, militesque, concione dimissa, a
notis ignotisque benigne atque hospitaliter invitati; lætusque dies
ex admodum tristi paulo ante ac prope exsecrabili factus: Romæ...
pro se quisque Maximum laudibus ad cælum ferre;» Liv. XXII, 30. Vid.
vol. IV, ed. nostr., p. 199. _Ed._
747. Vid. ad IV, 701.
748. _munera Lyæi_, ut δῶρα Διονύσου, Ἀφροδίτης, Δήμητρος. Cf.
sup. v. 183, 194. Hesiod. Scut. H. 47; Stat. Silv. IV, 6; Hor. Od.
IV, xv, 26; Heyne ad Virg. Æn. I, 636, 734; IV, 33; Kœppen ad Hom.
Iliad. γ, 54.
750. Cf. Virg. Æn. I, 736; III, 177, 354. Fabio, ut Deo, vinum
libant; et revera θεὸς ἀπὸ μηχανῆς fuerat. Cf. XI, 302.
--_honorem_, vid. ad III, 218. Hæc apte finxit poeta. Similiter
Cimbris ad internecionem cæsis atque deletis, neminem fere Romæ
fuisse, qui non lautas in honorem Marii instruxerit cœnas, eique ut
Deo libaverit, memorant Plutarch. in vita Marii (Opp. T. I, p. 421,
ed. Frft.) et Valer. Max. VIII, xv, 7. Augusto etiam libationes tam
publicæ, quam privatæ a.U.C. DCCXXIV et DCCXXV decretæ; de quo vid.
Dio. Cass. LI, 19 et 20; Hor. Od. IV, v, 31 sqq., ibique Jani. Marum
ipsi hastæ libavisse vidimus sup. VI, 138.
747. _properantibus_ conj. Livineii, a Cortio et Ernesti notata.
* * * * *
* * * *
Errata: Liber VII
234n. Vid. Var. Lect. [Varr. Lect.]
358n. vid. ad IX, 572 [VI, 572]
458, 472 [« desunt]
486v. Antonin. in Itiner. _Mataurum flumen_. [flmen]
523n. Cf. ad IV, 599. [IV, 959]
561n. _inpenetrabilis iræ_ [inpenetrabilisiræ]
698n. Virg. Æn. X, 593 [X, _c_593]
* * * * *
* * * *
* * * * *
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER OCTAVUS.
ARGUMENTUM.
Fabium, qui posse vinci hostem, Romanis persuaserat, pro se quisque
laudibus ad cælum fert: Hannibal contra, jam summum militiæ jus
dictatori redditum, eoque vivente omnem sibi non victoriæ tantum, sed
prælii quoque spem præcisam esse, magnopere et dolet et indignatur;
1-11.
Quin etiam inopia cunctarum rerum in dies ingravescit, et milites, ex
conluvione omnium gentium mixti, Galli in primis, animo semper
fluctuantes et prædæ sanguinisque cupidi, pugnam stipendiumque debitum
exposcunt, et jam consilia, vel transitionis, vel reditus in patriam
agitant; Hannon autem, qui ducem Pœnorum internecivo capitalique odio
prosequitur, quantum potest et valet, inpedit, quo minus, vel
supplementum copiis ejus scribi, vel frumentum et pecuniam mitti
senatus censeat; 11-24.
Has curas, quibus Hannibal conficitur, lenit Juno, quæ Annam, Didonis
sororem et Numicii fl. Nympham, blande adpellat, ut eum de prosperis,
quæ instent, fatis, de fine dictaturæ, comitiis consulum, temeritate
Varronis, quem, sui generis hominem, vulgus ad consulatum extrahere
nitatur, et de pugnæ Cannensis eventu, certiorem faciat; 25-38.
Nympha, communis a Belo ductæ originis, amoris patriæ et mandatorum
sororis memor, negotium sibi demandatum non recusat, quanquam divino
in Italia honore colatur; 39-49.
Quem, unde, et quando consecuta sit, ipsa hoc modo memorat: Post
Didonis mortem Iarbas, Gætulorum rex, Carthagine rerum potitur, et
Anna primum quidem ad Battum, Cyrenes regem, confugit; sed biennio
post, bello propterea hospiti suo a Pygmalione indicto, navem
conscendit, quæ vi tempestatis in litus Italiæ ejicitur; 49-68.
Ibi in terra prorsus sibi ignota oberrans obviam venit Æneæ, a quo
benigne hospitio excepta Didonem, dolore confectam, in ardentem rogum
adscendisse refert; 69-159.
Sed a sorore in somnis admonita, ut insidias vitaret, quas Lavinia
strueret, intempesta nocte fuga sibi consulit, ipsaque se in Numicium
præcipitat, quo facto inter Deas indigetes Latii relata colitur;
160-201.
His ordine expositis, Anna, Junonis voluntati morem gerens, ejus
verbis optatissimum de subita, quæ inpendeat, rerum mutatione, nuntium
Hannibali adfert; 202-224.
Is animum revocat, et e Campania, monitu deæ, in Apuliam castra movet;
225-241.
Interea Romæ comitiis consulum indictis, C. Terentius Varro, homo non
humili solum, sed sordido etiam loco ortus, haud parum callide auram
favoris popularis ex dictatoria invidia principumque insectatione
petit, et suffragiis turbæ forensis, quæ æternam fastis labem
adspergunt, consul creatur; 242-257.
Is, qui melior lingua quam dextra erat, et qui nec castra, nec hostem
unquam viderat, extemplo ab urbe signa movere statuit; concionesque
multas ac feroces habet, denunciantes, bellum arcessitum in Italiam ab
nobilibus, mansurumque in visceribus reipublicæ, si plures Fabios
imperatores haberet; se, quo die hostem vidisset, Pœnorum bello æque
ac inpotenti Patrum dominationi finem adlaturum, et Hannibalem mox,
Fabio spectante, in triumpho ducturum; 258-277.
Collega ejus, L. Æmilius Paulus, qui cum L. Livio olim consul fuerat,
et ab iis, qui gloriam perfecti belli Illyrici ipsi invidebant,
adcusatus damnatione collegæ, et sua prope, ambustus evaserat, etsi
perniciem patriæ imminentem animo præsagit, et tam nobilitate, quam
virtute excellit, nihil tamen inclementer in Varronem dicere conatur;
278-297.
Eum proficiscentem hortatur Fabius, ut, quum non minus ipsi certaminis
cum Varrone, quam cum Hannibale futurum sit, nec alia ratione saluti
reipublicæ, quæ tota ab ipso pendeat, consuli possit, utrisque ducibus
unus fortiter resistat, sibique persuadeat, Pœnum imperatorem, qui in
aliena, in hostili terra, inter omnia inimica infestaque, procul ab
domo, procul ab patria sit, summaque commeatus et pecuniæ inopia
laboret, superari posse ab eo, quem ratio agentem ducat, non fortuna,
quique nec occasioni suæ desit, nec suam occasionem hosti det;
298-326.
Ad ea paucis verbis mæstoque vultu respondet consul, se quidem, quam
possit, solertissime omnia e republ. fide sua facturum, et, quæ una
salutis sit via, eadem ratione bellum adversus Hannibalem gesturum,
qua Fabius gesserit; sed, quum irati dii alterum quasi consulem
Romanis, alterum Pœnis dederint, et ne ipse quidem Carthaginiensium
senatus, vel magis sibi discordem collegam adjungere, vel infestiorem
reipubl. Rom. pestem inmittere potuerit, consilia amici magis sana et
salubria, quam explicatu facilia esse, et, si vana idcirco præcepta
surdis caneret auribus, atque adversi quid adcideret, hostium se telis
potius, quam iterum suffragiis iratorum civium, caput objecturum;
327-348.
Non ita multo post consules ad nobilitandas clade Romana Cannas,
Apuliæ vicum, cui Hannibal castra jam admoverat, proficiscuntur, et in
unum locum cogunt exercitum numero amplissimum (349), et ex Latinis
(356), Sabinis (412), Picentibus (424), Umbris (446), Etruscis (468),
Marsis (495), Pelignis (510) Campanis, Marrucinis, Frentanis, Vestinis
(512) Samnitibus (562) Brutiis, Lucanis, Hirpinis, Calabris,
Salentinis, Picentinis (568), Gallis Cisalpinis, Boiis, Anamanis,
Cenomanis, Venetis, Lingonibus, Liguribus, Morinis, Euganeis, Carnis,
Vagennis (588), Siculis et Ilvæ ins. incolis (613) conscriptum, quorum
populorum urbes una cum ducibus, Scauro, 370, Scævola, 384, Sulla,
393, Tullio, 404, Nerone, 413, Curione, 425, Pisone, 463, Galba, 469,
Scipione, 546, Cethego, 575, et Bruto, 607, recensentur; 356-621.
Castris autem vix ad Cannas locatis, varia deorum iram declarant
prodigia; (622-655). Unde milites, vultu sensibusque adtoniti, et
omnia truci clamore complentes, cladem Romanis inminentem, Pauli
Serviliique mortem, fugam Varronis, et tot equitum peditumque stragem
ominantur; 656-676.
Primus Agenoridum cedentia terga videre
Æneadis dederat Fabius: Romana parentem
Solum castra vocant; solum vocat Hannibal hostem,
Inpatiensque moræ fremit: ut sit copia Martis,
Exspectanda viri fata, optandumque sub armis 5
Parcarum auxilium: namque, hac spirante senecta,
Nequidquam sese Latium sperare cruorem.
1. Fabius nempe Hannibalem primus repulit et retro cedere coegit; at
prælio primus eum superavit Marcellus; Drak. Conf. tamen v. 15, et
ad VII, 567.
2. _parentem_, cf. VII, 735.
3. _solum vocat Hannibal hostem_, cf. Liv. XXII, 30, extr.
4. De pugnæ copia desperandum ante Fabii mortem.
5. _Expectanda_, cf. ad V, 207.
6. _hac spirante senecta_, vivente hoc sene.
4. _Ut si c. M. E. v. fato_ Oxon. prob. Barth. Adv. IV, 22;
_belli_ pro _Martis_ Tell. et R. 2. Post _fremit_ comma ponunt
Dausq. Cell. et alii, prob. Ernesti. Idem monet v. 9, _Indivisus
honos rerum, quin rursus_, etc. conjecisse Markland. epist. crit.
p. 33.
Jam vero concors miles, signisque relatis
Indivisus honos, iterumque et rursus eidem
Soli obluctandum Fabio, majoribus ægrum 10
Angebant curis. Lentando fervida bella
Dictator, quum multa adeo, tum miles egenus
Cunctarum ut rerum Tyrius foret, arte sedendi
Egerat, et, quanquam finis pugnaque manuque
Haud dum partus erat, jam bello vicerat hostem. 15
11. Cf. Liv. XXII, 32, et inpr. 43; quem locum miror fugisse
diligentiam memoriamque Ill. Ernesti, qui non modo ea, quæ de
Hannonis odio, sed etiam quæ de Celtis, defectionem molientibus, mox
dicentur, fictioni poeticæ tribuenda putat.
--_Lentando_, prolatando, trahendo, vel lente gerendo, _bella
fervida_, quæ Minucius majore fervore, quam consilio aut prudentia,
administrabat; Drak.
13. _arte sedendi_, vid. ad III, 142.
14. _Egerat_, effecerat.
11. _Angebant_, non _Angebat_, omnes scripti et R. 2; _Urgebant_
Tell. a m. sec.
12. _Dictator quum multa adeo, tum, miles_, etc. interpungebat
Withof.
--_cruori_ Ox. _cruoris_ emend. N. Heins. ad h.l. et ad Claud.
laud. Stilic. II, 16, coll. VII, 213, idque recepere Cell. et
Lefeb.
Quin etiam ingenio fluxi, sed prima feroces,
Vaniloquum, Celtæ, genus ac mutabile mentis,
Respectare domos: mærebant, cæde sine ulla
(Insolitum sibi) bella geri, siccasque cruore
Inter tela siti Mavortis hebescere dextras. 20
16, 17. Cf. ad IV, 50 et 311.
--_prima_, τὰ πρῶτα, primum, initio.
20. _siti_, collocati ac undique hostium pilis septi; Mars. et
Barth. Adv. IV, 22. Cf. V.L.
20. _Inter tela sati_ Med. et sic conj. Dausq. coll. I, 341, cui
loco Drak. addit verba Liv. X, 16, _Galli inter ferrum et arma
nati_. Idem mihi quoque in mentem venit, nec video, quid causæ
sit, cur pessime ita legi censuerint N. Heins. et Drak. Nam τὸ
_sati_ pendet a _mærebant_; vel quod minus durum, _satis_
refingendum; _situ_ corrig. D. Heins. probb. filio ejus et Drak.
qui parum commode comparat VII, 534 et Stat. Th. III, 583. Equidem
_situm_ explicarem inertiam, segnitiem, ut ap. Ovid. Trist. V,
xii, 2, et Quintil. I, 2, vel quo sensu Apuleius Flor. 3, p. 351,
352, ed. Elmenh. dixit, _gladius usu splendescit, situ rubiginat_.
Minus placet conject. N. Heins. ad Claud. l.c. _sui Mavortis_,
quam recepit Cell. et ceteris longe præstare putabat Drak. ut
Gallorum Mars Romanorum Marti obponatur, quod mihi non
persuaserunt verba Flori II, 4, _Mox_, _Astrionico duce_, Galli
_vovere de nostrorum militum præda Marti suo torquem_. Magis ad
rem facit locus Virg. Æn. XII, 187, ubi vid. Heyne. Mars enim est
illorum, quibus favet. Confer. not. ad I, 118. Sed non adsequor,
cur displiceat vulgatum _siti_, quod Dausq. jam recte exposuit,
ardenti desiderio belli, prob. Lefeb. qui lepidam hanc rationem
adfert: maximam debilitatem sequi nimiam sitim, ipse non semel
expertus sum in itineribus. _Horrescere_ priscæ edd. Withof.
_situ_ quidem putabat legendum, sed verba sic construenda esse:
_tela hebescere situ, inter dextras cruore siccas Mavortis_.
His super, internæ labes, et civica vulnus
Invidia augebant: lævus conatibus Hannon
Ductoris, non ulla domo submittere Patres
Auxilia, aut ullis opibus juvisse sinebat.
21. _labes_, ut _pestis_ et _lues_, pernicies, ruina, et omne malum,
quod interitum minatur, ut passim ap. Cic. v.c. Dom. I; Div. I, 43;
Verr. I, 1; Harusp. 22; conf. Ern. ad Tac. Ann. II, 47; Intpp. ad
Val. Fl. II, 239; V, 237, et ad h.l. Drak. recte intelligit vitium
et malum, quod remp. Carthag. adfligebat, et quo latius serpente
ruinam minitabatur; invidiam nempe popularium, et factionem Hannonis
Barcinæ factioni adversam, quæ Hannibali necessaria submitti
prohibebat.
22. _lævus_, adversus, vid. ad III, 94; Virg. G. IV, 7; Æn. II, 693.
_Ed._
21. _tabes_ maluerit et multis exemplis illustravit N. Heins. ad
h.l. et ad Claud. bell. Getic. v. 50. Id probavit Drak. et recepit
Cell. Sed vulgata quoque satis apta est.
22. _augebant_ et mox _Hannon_, non _angebant_ et _Anno_, Col.
Quîs lacerum curis, et rerum extrema paventem 25
Ad spes armorum, et furialia vota reducit
Præscia Cannarum Juno, atque elata futuris.
Namque hac adcitam stagnis Laurentibus Annam
Adfatur voce, et blandis hortatibus inplet:
25. Cura _lacerat_, τείρει θυμὸν, φθείρει, φθινύθει κῆρ. Cf. ad VII,
271.
--_rerum extrema_, pro vulg. _extremas res_, ut ap. Cæs. B. C. II,
25; _extrema_, sup. VII, 320. Sic _extrema tempora_, _fortuna_,
_casus_, _extrema pati_, _ad extrema ventum est_, et similia passim
obvia.
26. _furialia vota_, furiosam, h.e. acerrimam pugnandi cupiditatem,
vid. ad I, 32, _bellandi furore_.
28. Episodium nimis forte longum, quod tamen magni poetæ ingenium
doctrinamque arguit. Nam Annæ memoria in Carthaginis et Romæ etiam
historiis, mythis atque originibus non erat obscura. Præterea hoc
episodio, ad quod viam sibi munivit Silius, v. 8 sqq., rerum
varietati consuluit cavitque, ne lectorum voluptas perpetua
præliorum descriptione interciperetur; sed potius eorum, qui antiquæ
historiæ, Virgilii aliorumque poetarum lectione imbuti essent,
Romanorum in primis, animi magnarum rerum exspectatione suspensi
tenerentur, et ad pugnam Cannensem præpararentur. Cum _Anna_,
Didonis sorore, filia _Beli_ (vid. ad I, 73, 87, et Heyne Exc.
XXIII, ad Virg. Æn. I), exemplo poetarum Rom. confunditur Anna
Perenna, quæ facta inde Nympha Numicii fl., quum potius dea esset ex
indigetum numero, et fausta anni initia designaret; quod monet
Heyne, Exc. III et IV, ad Virg. Æn. VII, p. 112 et 121, ed. prior.
Annæ fata et fabulam non minus copiose persequitur Ovid. Fast. III,
523... 696; quem Silius ante oculos habuit, sed sermonis poetici
nitore multum antecellit. Utrumque poetam comparasse, non pœnitebit
humanitatis studiosos.
--_stagnis_, aquis (vid. ad VII, 282), fluvio, _Laurentibus_,
Numicio, seu Numico, qui in Latio inter Laurentum ac Lavinium in
finibus Rutulorum defluit; vid. Heyne, Exc. III, ad Virg. Æn. VII,
150 sq., et Cluver. Ital. ant. III, 3, p. 893.
28. _Jamque_ conj. Dausq. prob. N. Heins. qui et _excitam_
volebat, refrag. Draken. vid. Ind.
«Sanguine cognato juvenis tibi, Diva, laborat 30
Hannibal, a vestro nomen memorabile Belo.
Perge, age, et insanos curarum comprime fluctus.
Excute sollicito Fabium: sola illa Latinos
Sub juga mittendi mora: jam discingitur armis.
31. _a vestro nomen memorabile Belo_, ut v. 439.
32. _fluctus curarum_, ut ap. Lucret. VI, 33, et Catull. LXV, 62,
97. Sic et _fluctus concionum_, Cic. Mil. 2, et Fl. 24; _fluctus
belli_, Lucret. V, 1289, et inf. IX, 527: κῦμα μόθου in Epigr. κῦμα
κατακλυσμὸν φέρον νόσων, Plat. Leg. V. Conf. Cerda ad Virg. Æn.
VIII, 19; XII, 831.
--_insanos_, vid. ad I, 251.
33. _Excute Fabium_, eripe ei metum Fabii.
34. _jam discingitur armis_, ἀποζώννυται, jam in eo est, ut arma
imperiumque deponat. Cf. Liv. XXII, 31.
31. _vestro_, non _nostro_, Col. Oxon. Parm. Confer. v. 222.
33. _sola ille... mora_ non male emend. N. Heins. quod recepit
Lefeb. multisque exemplis adstruxit Drak. v.c. Virg. Æn. X, 428;
Liv. XXIII, 9; Lucan. I, 100; Senec. in Agam. 211, in Troad. 124,
in Phœniss. 458; in Herc. fur. 1215, ubi vid. Gronov. et ad Senec.
de Ben. V, 12; conf. not. ad I, 479; V, 319; XVI, 504.
Cum Varrone manus, et cum Varrone serenda 35
Prælia: ne desit fatis ad signa movenda.
Ipsa adero: tendat jam dudum in Iapyga campum.
Huc Trebiæ rursum et Trasymeni fata sequentur.»
35. Varronis nomen repetit contemtus causa; Cell.
37. _jam dudum_, ut ap. Virg. Æn. II, 103, ubi Vid. Heyne et Burm.
--_Iapyga campum_, vid. ad I, 51.
36. _nec_ scripti. _ad signa movendum_ frustra conj. N. Heins.
Conf. tamen XI, 562, 563; XV, 105; (ubi _bona censendum_ verbis
græcis οὐ νομιστέον ἀγαθὰ εἶναι respondere, notavit Schmid.)
Colum. VII, 5 (_ulcera medicamentis curandum_) Lucret. I, 112, II,
1127; Intpp. Virg. Æn. XI, 230, et quos Drak. inf. ad XV, 105,
laudat, Gifan. Ind. Lucret. voc. _Gerundia in dum_; Gronov. Obss.
I, 7; Marcil. ad Tertull. Pall. p. 60; Zinzerl. Promuls. crit. c.
3 et 32; Barth. Adv. XXV, 3, et Perizon. ad Sanctii Minerv. I, 15.
[“XI, 562, 563” recte XI 559, 560]
Tum Diva, Indigetis castis contermina lucis,
«Haud, inquit, tua jus nobis præcepta morari: 40
Sit fas, sit tantum, quæso, retinere favorem
Antiquæ patriæ, mandataque magna sororis,
Quanquam inter Latios Annæ stet numen honores.
39. _Indigetis_ dei, ἐγχωρίου, Æneæ, _lucis_, eum templo, vid. Liv.
I, 2; Dionys. Hal. I, p. 52; Ovid. Met. XIV, 598 sq.; Tibull. II, v,
43, 44, ubi vid. Heyne. _Lucum Jovis Indigetis_ memorat Plin. III,
5, ubi Dalec. monet, nemus illud hodie dici _Campo Selva_ prope
Albam Longa (_Savello_) et Aritiæ (_la Riccia_) ruinas.
40. Cf. Virg. Æn. I, 76, 77.
41. Fas sit, amorem in Carthaginem, patriam meam, retinuisse, et
mandatorum Didonis, quæ ad æternum in Æneam Romanosque odium
spectabant, (vid. Virg. Æn. IV, 622 sq.) memorem esse, etsi Anna
(ego) _stet_, sit, _inter Latios honores_, h.e. numina, quæ a
Romanis coluntur.
41. _Sit fas, sit tantum_ non male Colon. teste N. Heins. nam
_cautum_ in eo invenit et _tantum_ pro eo scribendum esse notavit
Modius. _Sic fas sit t._ Oxon. prob. Barth. Adv. I, 5. _Sed fas
sit t._ Put. R. 1. Parm. Med. si fides habenda, N. Heins. et Drak.
_Sed fas sit cautum_ primum edidisse Marsum et post eum alios,
testatur Drak. _Si fas_, si fieri potest, εἰ δύναμαι τελέσαι γε
καὶ εἰ τετελεσμένον ἐστί, _sit cautum, quæso, retinere favorem...
sororis. Quamquam... honores, Multa_, etc. refinxit Lefeb. qui τὸ
_Si_ in c. Put. et τὸ _cautum_ in tribus antiquis, nescio quibus,
inveniri, et verba _sit cautum_ triplici sensu accipi posse monet,
respectu, vel Junonis, quam offendere nolit, vel suî, quam Romani
colant, vel sororis, cujus mandatis obtemperare fas sit; _tantum
quæ detinuisse favorem_ Col. unde _quin detinuisse_ conj.
N. Heins. Forte leg. _quæso, tenuisse_.
Multa retro rerum jacet, atque ambagibus ævi
Obtegitur densa caligine mersa vetustas, 45
Cur Sarrana dicent Œnotri numina templo,
Regnisque Æneadum germana colatur Elissæ.
Sed pressis stringam revocatam ab origine famam
Narrandi metis, breviterque antiqua revolvam.»
46. Cur Romani templum mihi dicaverint.
--_Sarrana_, vid. ad I, 72.
--_Œnotri_, ut v. 220; IX, 473; XIII, 51; quibus locis vulgo
_Œnotrii_ legitur, quod recte emendarunt N. Heins. et Drak. Gr.
Οἰνώτροι, seu Οἴνωτροι, et Οἰνωτρία, secunda producta, ut in
_Œnotria_ I, 2, et ap. Virg. Æn. VII, 85. Cf. Burm. et Pier. ad
Virg. Æn. I, 532; III, 165, et sup. ad I, 2.
48, 49. Hæc luxuriosius dicta, pro leviter et paucis adtingam hanc
_famam_. Formæ loquendi a Circo desumtæ, ubi brevissimus cursus est
ejus, qui metam stringit et premit. _Metam stringere_, ut V, 24, ubi
vid. not.
--_pressis_, artatis; propr. ut _premere litus_, _latus_, etc. ap.
Hor. Od. II, x, 3; Ovid. Trist. III, xi, 14, al.
--_famam_, cf. simil. loc. Virg. Ge. IV, 286.
47. _Regnis Æ._ Colon. in quo versus præc. male omittitur.
48. _pressa_ R. 2.
Iliaco postquam deserta est hospite Dido, 50
Et spes abrupta e medio, in penetralibus atram
Festinat furibunda pyram: tum conripit ensem
Certa necis, profugi donum exitiale mariti.
50. Conf. Virg. Æn. IV, 494 sq., 504 sq., 641 sq.
51. _spes_ nuptiarum.
--_atram_ infaustam.
52. _Festinare_, ut _properare_, festinanter, properanter facere;
Drak.
51. _spes abruptæ medio_, in medio spei deserta, corrig. Barth.
Adv. IV, 22. Melius _Et spes atruptæ; mediis penetralibus_
N. Heins. quod recepit Lefeb. qui τὸ _in_ non invenit in c. Tell.
Possis etiam _spes abruptæ mediæ, in_, etc.
Despectus tædæ regnis se inponit Iarbas,
Et tepido fugit Anna rogo. Quis rebus egenis 55
Ferret opem, Nomadum late terrente tyranno?
54 seq. Conf. Virg. Æn. IV, 36, 196 sq., et sup. ad I, 417.
[“I, 417” recte I, 414]
55. _tepido rogo_, tepente adhuc Didonis rogo, h.e. ea modo
interfecta; non tertio demum anno, ut ap. Ovid. Fast. III, 551 sq.
Drak.
56. _Nomadum terrente_, ut ap. Virg. Æn. IV, 320.
54. De voc. _Iarbas_ vid. ad I, 417.
55. _Et tepido fugit Anna rogo_ Colon. Tell. et R. 1. in marg. _Et
tepido fugit arma rogo_ R. 2, 3, et c. Puteol. in marg. nam in
contextu est _templo_ pro _tepido_. _Et trepido fugit arma rogo_
R. 1, Parm. Med. _Et trepido figit arma rogo_ ed. Marsi a. 1492,
et Mart. Herbip. _Et tepido figit arma r._ ed. ant. Marsi. Quod
quum metri legibus repugnaret, Nicander refingebat _Et tepido arma
rogo figit_, quæ vulgata lectio probavit se Dausq. _Et tepido Anna
rogo fugit_ emend. Barth. Adv. IV, 22.
Battus Cyrenen molli tum forte fovebat
Imperio, mitis Battus, lacrimasque dedisse
Casibus humanis facilis; qui, supplice visa,
Intremuit regum eventus, dextramque tetendit. 60
57 sq. Conf. ad III, 253, in V.L.
60. _Intremuit_, ut θάμβειν, ταρβεῖν; Lefeb.
--_regum_, regiæ familiæ, _eventus_, tristia fata.
--_tetendit_ supplici, ἰκετίδι, _dextram_, pignus amicitiæ et
hospitii.
57. _Cinerem_ quidam.
60. _Ingemuit rerum eventus_, vel _rerumque vices_ maluerit
N. Heins. Sed in vulgata major vis inest.
Atque ea, dum flavas bis tondet messor aristas,
Servata interea sedes: nec longius uti
His opibus Battoque fuit: nam ferre per æquor
Exitium miseræ jam Pygmaliona docebat.
Ergo agitur pelago, Divis inimica sibique, 65
Quod se non dederit comitem in suprema sorori:
Donec jactatam laceris (miserabile) velis
Fatalis turbo in Laurentes expulit oras.
Non cæli, non illa soli, non gnara colentum,
Sidonis in Latia trepidabat naufraga terra. 70
61. Color orationis satis notus apud poetas. Confer Intpp. ad
Petron. c. 89, ad Virg. Æn. I, 265, 756; Ecl. I, 70, et quos Drak.
laudat, Ovid. Fast. III, 557; Sen. Œd. 783, et Troad. 73 sq.; Claud.
b. Get. 147, 166, et inf. XIII, 672.
63. _fuit_, vid. ad I, 163.
64. Cf. Virg. Æn. I, 346 sq.
62. _sede est_ conj. Dausq. Male.
66. _feroci_ pro _sorori_ R. pr.
Ecce autem Æneas, sacro comitatus Iulo,
Jam regni compos, noto sese ore ferebat.
Qui terræ defixam oculos et multa timentem,
Ac deinde adlapsam genibus lacrimantis Iuli
Adtollit, mitique manu intra limina ducit. 75
Atque ubi jam casus adversorumque pavorem
Hospitii lenivit honos, tum discere mæsta
Exposcit cura letum infelicis Elissæ.
Cui sic, verba trahens largis cum fletibus, Anna
Incipit, et blandas addit pro tempore voces: 80
71. _Iulo_, sed Achate ap. Ovid. Fast. III, 603.
--_sacro_, venerabili, ex cujus stirpe Julius Cæsar, in Deorum
numerum relatus; Cell. Conf. ad VII, 9.
72. _Jam regni compos_, post mortem Latini, soceri sui.
--_sese ferebat_, vid. ad IV, 261.
79. _verba trahens_, ut ap. Virg. Æn. I, 371; vel longo sermone qui
_tractus_ dicitur, Val. Fl. II, 665.
80. En consilium, quod in tota narratione sequitur poeta.
--_pro tempore_, pro misera conditione sua, quæ odium Æneæ
subprimere cogebat, ut fere ap. Virg. Ecl. VII, 35.
71. _caro Iulo_ volebat N. Heins. citra necessitatem.
73. _oculos_, non _oculis_, scripti, ut apud Virg. Æn. I, 561; XI,
480; Ovid. Epist. VI, 26, et Amor. II, vii, 11, quibus locis, a
Drak. laudatis, _demissus_, _dejectus_ et _fixus oculos_ dicitur.
«Nate Dea, solus regni lucisque fuisti
Germanæ tu causa meæ: mors testis, et ille
(Heu! cur non idem mihi tum?) rogus. Ora videre
Postquam est ereptum miseræ tua, litore sedit
Interdum, stetit interdum, ventosque secuta 85
Infelix oculis magno clamore vocabat
Ænean, comitemque tuæ se inponere solam
Orabat paterere rati: mox turbida anhelum
Retulit in thalamos cursum, subitoque tremore
Substitit, et sacrum timuit tetigisse cubile. 90
81. _regni lucisque_, proprie malorum et mortis causa fuerat.
83 sq. Poeta variavit, nec tamen adsequutus est gravitatem et vim
narrationis Maronianæ, Æn. IV, 586 sq.; (vid. ad v. 126) quam ut
carmini suo intexeret, v. 78, maculis adspersit characterem Æneæ,
quem multo veriorem et amabiliorem ab Ovid. Fast. III, 619, proditum
jam notavit Ernesti.
83. _tum_, non _tunc_, scripti et R. 2.
85. _navesque secuta I. oculis_ conj. Withof. coll. Stat. Silv. V,
2, 5, et Ovid. Ep. Her. V, 55. Durior certe dictio _ventos sequi
oculis. Oculis_ autem _sequi_, ut apud Virg. Æn. VIII, 592; Ovid.
Met. XIII, 259, et Ep. Her. XII, 55; XIII, 18. At lenior forte
medicina _vectosque_, vel _nautasque secuta_.
Inde amens, nunc sideream fulgentis Iuli
Effigiem fovet amplexu; nunc tota repente
Ad vultus conversa tuos, ab imagine pendet,
Conqueriturque tibi, et sperat responsa remitti.
Non unquam spem ponit amor: jam tecta domumque 95
Deserit, et rursus portus furibunda revisit,
Si qui te referant converso flamine venti.
91. _sideream_, splendidam, divinam, pulchram, ut _siderea ora_ et
_juventa_; vid. Heins. et Burm. ad Val. Fl. IV, 190; V, 467, et
VIII, 26. Sic et _fulgentis Iuli_ pro pulchri juvenis: nam juventuti
proprie tribuitur _nitor_ et _lumen purpureum_. Cf. ad VII, 195;
κάλλεϊ καὶ χάρισι στίλβων, Homer. Odyss. ζ, 237.
92. _Effigiem_, cf. Virg. Æn. IV, 508.
93. _pendet_, vid. ad VI, 565.
91. Ita Colon. non, ut vulgo, _sideream Julique tuamque Effigiem_,
quod præfert. Dausq. qui nugatur, judice N. Heins. _Iüli_ nomen
tribus syllabis enuntiari solet, et de Æneæ effigie v. 92, 93,
agitur: præterea τὸ _nunc_ repetitur.
95. _Non unquam_ Oxon. R. 1, Parm. Med. Vulgo _Nonnunquam_.
Ad magicas etiam fallax atque inproba gentis
Massylæ levitas descendere conpulit artes.
Heu sacri vatum errores! dum numina noctis 100
Eliciunt, spondentque novis medicamina curis,
Quod vidi decepta nefas! congessit in atram
Cuncta tuî monimenta pyram, et non prospera dona.»
98. Conf. Virg. Æn. IV, 480 sq.
99. Massylæ, vid. ad I, 101.
--_compulit_ invitam, Æn. IV, 493; Drak. qui et contra Barth. monet,
non inopportune mores Pœnos in persona Annæ _fallaces_ vocari, sed
recte Didonem reprehendi, quod, quum Tyro oriunda sit, ad hanc
levitatem prolapsa fuerit.
100. Cf. Virg. Æn. IV, 65 sq., ubi vid. Heyne.
--_sacri_, ut ἱεροὶ, magni; D. Heins. et Dausq. Conf. ad VII, 9.
Horrendos, exsecrabiles, nefandos, exponunt Drak. et Barth. Adv. IV,
22, Coll. Catull. carm. XIV; (ubi vid. Muret.) Stat. Th. II, 298;
Virg. Æn. III, 57; Ge. III, 566. Possis etiam felices, sive
præclaros errores (vid. ad VII, 9) per ironiam intelligere; vel,
quod cæteris præstiterit, sacrorum vatum errores.
101... 103. Conf. Virg. Æn. IV, 487... 511.
--_non prospera dona_, inprim. ensem, quo se ipsa transfixit.
101. Post _curis_ tacite interpunxit Lef.
Tum sic Æneas dulci repetitus amore:
«Tellurem hanc juro, vota inter nostra frequenter 105
Auditam vobis, juro caput, Anna, tibique,
Germanæque tuæ dilectum mitis Iuli,
104. _repetitus amore_, iterum sagittis ab Amore petitus,
transfixus: nam ducta in matrimonium Lavinia, primi amoris memoria
Æneæ exciderat, quem Annæ sermo ipsi revocabat; _petere_ autem
sagittariorum vox est, unde ad Amorem transfertur, qui sagittis
petit; Drak. Sic et _repeti_ dicuntur gladiatores, si vulneratis
nova plaga infligitur; vid. Lips. Saturn. II, 20. Possis tamen etiam
simpl. explicare, iterum captus, vel ita: _repetitus_, h.e. iterum
(ut ap. Virg. Ge. I, 39; Ovid. Met. V, 473; Martial. XII, xviii, 7)
_dulci amore_ adfatus est, ut ap. Virg. Æn. VI, 455.
105. Conf. Virg. Æn. VI, 458 sq. _Tellurem_, etc. Imitat. Ovid.
Fast.
III, 613 sq.
--_juro Tellurem_, h.e. per tellurem, ut ap. Catull. LXVII, 40; Cic.
ad Div. VII, 12; Prop. I, xv, 35; Claud. b. Gild. I, 81; ὄμνυμι τοὺς
θεοὺς Herodian. II, 10, et Theocrit. XXX, 22 sq. Drak. Cf. Broukh.
et Heyne ad Tibull. IV, xiii, 15.
--_frequenter Auditam_, cf. v.c. Virg. Æn. I, 530, 553; III, 94; IV,
345, 361; et alibi.
106 sq. _juro caput Iuli_, ut ap. Virg. Æn. IX, 300, Drak.
[107.] _Mitis_, vox fructibus propria, qui vel maturitate, vel
requie, postquam decerpti sunt, molles, dulces suavesque fiunt; hinc
placidus, dulcis, jucundus, ἤπιος, cui venustas et gratia, χάρις καὶ
ἵμερος, inest, adeoque pulcher, ut Gr. ὡραῖος. Sic _mitis Venus_,
Tibull. II, iii, 72; _mites Horæ_, Ovid. Fast. I, i, 125; πολυγηθέες
Ὧραι, Hom. Iliad. φ, 450. Pulchritudo autem Iuli nota est ex Virg.
Æn. V, 570; VII, 107; IX, 293; X, 132 sq.
104. _irretitus_ audacter corrigebat N. Heins. ad h.l. et ad
Sabini Epist. III, 91. Lenior forte medicina: _resecutus_,
scilicet ejus his dictis respondet, ut ap. Ovid. Met. VI, 36;
VIII, 863; XIII, 749. Sed vid. not.
107. _dilectum mitis_ Col. Tell. a m. sec. et R. 2, quod recepi,
præeunte Lefeb. Hinc reliquæ lectt. ortæ; _dilecti, invitus, Iuli_
R. 1, 2, Parm. Med. et al. quod recepit Drak. suadente N. Heins.
qui _Respiciensque_ malebat, et τὸ _invitus_ ex Virg. Æn. VI, 460,
vindicabat. Sed vid. not. ad v. 108. _dilecti vultus_ Ox. Put. et
Tell. a m. pr. _dilecti, mitis Iuli_ vulgg. edd. _dilecti ceu
mihi_ (æque ac mihi), vel _si mihi_ conj. Barth. Adv. IV, 22.
Respiciens, ægerque animi tum regna reliqui
Vestra, nec abscessem thalamo, ni magna minatus,
Meque sua ratibus dextra inposuisset, et alto 110
Egisset rapidis classem Cyllenius Euris.
Sed cur, (heu seri monitus!) cur tempore tali
Incustodito sævire dedistis amori?»
108. _Respiciens, ægerque animi_, ut _non sponte_ et _invitus_ ap.
Virg. Æn. IV, 361; VI, 460. Cf. et Æn. V, 3; inf. XII, 729, et XVII,
214, ubi Drak. confert Quintil. Decl. X, p. 174; Ovid. Her. XVIII,
118; Scalig. ad Virg. Cir. 469, et Gebhard. ad Prop. II, vii, 10.
109 sq. Cf. Virg. Æn. IV, 222 sq., 356 sq.; VI, 461.
--_magna minatus_, ut ap. Val. Fl. VIII, 460. Sic et _magna
promittere_, inf. v. 240, vel _magna loqui_, μεγάλα εἰπεῖν, ἔπος
μέγα ἐξερέειν, μεγα πνεῖν, φρονεῖν, etc., vid. Vulp. ad Prop. II,
xv, 53; Burm. ad Val. Fl. I, 262, et ad Phædr. IV, 22, extr.
110. Qui plane prospero eventu utitur, manu deorum levari dicitur;
Barth. Adv. IV, 22. Imo sensus est: nisi Mercurius me invitum vi et
minis ad navigandum impulisset.
112. _tempore tali_, tam importuno, vid. ad VII, 227. Nam Dido, etsi
Iarbæ desponsata erat, _incustoditum_, h.e. incautum, vel potius non
celatum, non furtivum _amorem_, (ut ap. Tac. Ann. XII, 4) sed palam
exercebat. Conf. Virg. Æn. IV, 169 sq.
113. _dedistis_, permisistis, concessistis.
--_sævire_, cf. Virg. Æn. IV, 300 sq., et 532.
113. _servire_ Put. et R. 2.
Contra sic infit, volvens vix murmur anhelum
Inter singultus, labrisque trementibus Anna: 115
«Nigro forte Jovi, cui tertia regna laborant,
Atque atri sociæ thalami nova sacra parabam,
Quîs ægram mentem et trepidantia corda levaret
Infelix germana tori, furvasque trahebam
Ipsa manu, properans ad visa pianda, bidentes. 120
114, 115. Ornate et summo Annæ mærori apte.
116. Imitat. Virg. Æn. IV, 634 sq.
--_Nigro Jovi_, vid. ad II, 674.
--_tertia regna_, ut XIII, 437.
--_laborant_, serviunt, parent, adeoque imperio subjecta sunt.
117. _sociæ thalami_, Proserpinæ.
119. _furvas_, vid. ad I, 119, et V, 220, in V.L.
120. _visa pianda_, expianda, avertenda, quod proprie _procurare
somnia_ dicebant; Drak. qui laudat Broukh. ad Tibull. I, v, 13, et
Intpp. ad Petron. c. 104.
114. _vix_, non _sic_, Colon. ex quo etiam _labrisque_ pro
_labiisque_ recepi, præeunte Lefeb.
Namque asper somno dirus me inpleverat horror,
Terque suam Dido, ter cum clamore vocarat,
Et læta exsultans ostenderat ora Sychæus.
121. Recte comparant Virg. Æn. IV, 460 sq., et Ovid. Her. Ep. VII,
99 sq.
122. _Dido_, Διδόα, contr. Διδὼ, ut v. 233.
--_suam Dido_, non solum uxorem suam dum viveret, sed cui mortuo
etiam voverat, se reliquum vitæ tempus viduam fore; cui se totam
dicarat; Drak. qui hanc emphasin vocc. _meus_, _tuus_, _suus_
illustrari monet a Broukh. ad Prop. IV, iii, 1, et Heins. ad Ovid.
Rem. Am. 492. Cf. Virg. Æn. IV, 15 sq. et 552.
123. _exsultans_, quod votam tumulo suo pudicitiam, neque servatam,
mox ipsa suî cæde ultura, atque ad ipsum ventura esset; Barth. Adv.
IV, 22.
121. _summo_ Oxon. Put. R. 1, Med. _Nam somno aspersam_ ex
ingeniosa emend. N. Heins. reposuit Lefeb. non inprob. Drak. qui
monet, sic _quietem irrorare_, dici X, 357; _q. irrigare_ Virg.
Æn. I, 692, ubi vid. Intpp. _perfundi somno_ Val. Fl. VIII, 81,
ubi vid. Heins. _infusus sopor_ Appul. Met. III, p. 56, ed. Pric.
et _somno sese exsiccare_, de experrectis ex eo, Ennio p. 142. ubi
vid. Columnam. Conf. Virg. Æn. III, 511; Kœppen ad Hom. Iliad.
β, 19; Burm. ad Val. Fl. IV, 16. Quum vero hæc nimis a vulgata
lectione abeant, et vox _me_ omnino, nisi me omnia fallunt,
importuna sit, (nam ipsa Dido, non Anna, somnio territa, vocem
Sychæi audierat) præstiterit, opinor, _Namque asper somno diffusam
i. h. Asper_ est dirus, vel simpl. magnus, de quo vid. not. ad I,
2; _diffusam_, perfusam; vel, quod malim, circumfusam, circumdatam
alis, vel fusco amictu, quo Somnus ἀμφιχυθεὶς obumbrat. Conf. X,
345, Kœppen l.c. Heyne Obss. ad Tibull. II, i, 89, et III, iv, 55;
Cuper. Apoth. Homer. p. 178, et Spanhem. ad Callim. H. in Del.
v. 234; _Nam me asper somno dirusque inpleverat horror_ conj.
Ernesti. Conjectura mea non displicuit viro docto in _Allg. litt.
Zeit._ a. 1796, N. 139; cui tamen Heinsii emendatio probabilior
videtur, donec exemplis evincatur, _diffusam_ pro _circumfusam_
dici posse. Nonne vero similiter _umbras diffusas_ dixit Martial.
de Spect. II, 9; _platanus diffuderat umbras_, et _diffusa ramis_,
Petron. 131; _rami late diffunduntur_, Cæs. Bell. Gall. VI, 25; et
similia alii? Quæ exempla si non satis firma ad illud probandum
censueris, _diffusam_ accipe pro _perfusam_ eo sensu, quo somno
_perfundi_, _adspergi_, _inrigari_ dicimur.
122. _Terque suum, ter Dido suum c. v._ conj. Dausq. ut sensus
sit: Dido suum Ænean vocarat, qui nullus aderat; sed pro eo ora
ostendebat Sychæus. Male!
Quæ dum abigo menti, et, sub lucem ut visa secundent,
Oro cælicolas, ac vivo purgor in amni; 125
124, 125. Conf. Virg. Æn. IV, 635 sq. Oro deos, ut _visa sub lucem_,
h.e. somnia horrenda, instante luce, nocte in diem vergente, (quo
tempore veriora credebantur, de quo vid. ad III, 200) mihi inmissa,
prospera facere velint; Drak. coll. IX, 90, et XIII, 406. Add. Virg.
Æn. VI, 225, et alia loca, ubi τὸ _sub_, cum quarto casu junctum,
rem inminentem innuit, ap. Gron. ad Liv. II, 55.
--_visus secundent_, ut ap. Virg. Æn. III, 36, et Lucan. I, 635;
Drak.
124. Vulgo distinguunt, _et sub lucem, ut v. secundent, Oro c._
prob. D. Heins. qui interpretatur: ore vultuque ad lucem solemque
surgentem converso, more expiandi, ut ap. Sophocl. Electr. 425,
ἡλίῳ Δείκνυντ᾽ οὔναρ, et inf. XIII, 406. Sed ibi diis inferis _sub
lucem_, h.e. instante luce sacra fiunt, non superis, ut h.l.,
quibus orto sole sacrificabant, quod jam observavit Drak.
125. _amni_ ex Colon. bene restituit Modius coll. Virgil. Æn. II,
719; IV, 635. Vulgg. _antro_, probb. Dausq. et Barth. ut
intelligatur antrum, in quo sit fons isti expiationi; _amne_ etiam
conj. Dempst. ad Rosini antiq. Rom. II, 2; _amni_ vero ἀρχαϊκῶς
scribitur, ut _sorti_ VII, 368, ubi Drak. laudat I, 115; VII, 358;
Gifan. Ind. Lucret. voc. _colli_; Gron. ad Liv. XXIX, 20; Heins.
ad Claud. in Rufin. I, 9, ad Ovid. Epist IV, 31, ad Vellei. II;
Bentl. ad Hor. Serm. I, v, 72.
Illa, cito passu pervecta ad litora, mutæ
Oscula, qua steteras, bis terque infixit arenæ.
Deinde amplexa sinu late vestigia fovit,
Ceu cinerem orbatæ pressant ad pectora matres.»
126. Conf. Virg. Æn. IV, 642... 692.
--_mutæ_, vitæ, sensus ac rationis experti, ut passim. Dido iterum
ad litus tendit, in quo jam sup. v. 84 sq., modo sedisse, modo
stetisse fingitur, et arenam, qua Æneas steterat, exosculatur, quæ
molli potius amoris adfectui consentanea sunt, quam animi motibus,
quos desperatio nunc concitare debebat, quosque bene expressit Virg.
Æn. IV, 586 sq., ubi Dido non domo se proripit ad litus, sed ex
edita ædium parte Ænean vela in altum dantem prospicit, et confestim
æstuat dirasque perfido inprecatur. Conf. ad v. 80.
128. _vestigia_, arenam, in qua vestigia tua erant.
129. Ut ap. Ovid. Met. VIII, 538, al.
126. _prævecta_ conj. N. Heins. ut IV, 51.
Tum rapido præceps cursu, resolutaque crinem, 130
Evasit propere in celsam, quam struxerat ante
Magna mole, pyram: cujus de sede dabatur
Cernere cuncta freta et totam Carthaginis urbem.
133. _juncta_, h.e. propinqua, vicina _freta_ malebat idem, quod
prob. Drak. et recepit Lefeb. Sed _cuncta freta_, h.e. cunctum
fretum, totum mare, prætulerim, quoniam cum _tota urbe_ jungitur.
Hic Phrygiam vestem et baccatum induta monile,
Postquam illum infelix hausit, quo munera primum 135
Sunt conspecta, diem, et convivia mente reduxit,
Festasque adventu mensas, teque ordine Trojæ
Narrantem longos se pervigilante labores,
In portus amens rorantia lumina flexit.
134 sq. Cf. Virg. Æn. I, 647 sq., 654, 711; IV, 648, 649.
135. _hausit_ sc. animo, (ut Æn. XII, 26) in intimam mentem demisit,
memoriam diei penitus animo infixit. Cf. ad I, 345. Similiter fere
oculis, vel auribus _haurire_, _bibere_, _trahere_, pro intentissime
videre, et cupidissime audire, metaph. a bibendi aviditate petita.
Cf. XI, 284; Jani ad Hor. Od. II, xiii, 32; Burm. ad Val. Fl. I,
263; III, 609; Barth. Adv. III, 21. [“XI, 284” recte XI, 282]
136. _convivia... mensas_, cf. Virg. Æn. I, 699 seq. Sed cur harum
nunc rerum et singulatim memor est? et cur vestem Æneæ induit? Apud
Virg. Æn. IV, 648, _vestem notumque cubile conspicit, paulum
lacrimis et mente morata_.
138. _Narrantem_, Æn. II et III.
--_se pervigilante_, cf. Virg. Æn. I, 748 sq.
134. _bacatum_ scribendum videbatur N. Heins. vid. ad III, 596.
139. Hunc versum in recentt. libris sequitur alius, a Nicandro
procusus, et e vers. 130, judice Lefeb. confictus, _Atque hæc
sparsa comam Divis in morte profudit_, quem Drakenborch uncis
inclusit, et nos cum Lefeb. prorsus hinc ablegare non dubitavimus,
etsi pro eo stet Dausq. Certe _comam vicina morte p._ legendum
monebat N. Heins.
«Dî longæ noctis, quorum jam numina nobis 140
Mors instans majora facit, precor, inquit, adeste,
Et placidi victos ardore admittite manes.
Æneæ conjux, Veneris nurus, ulta maritum,
Vidi constructas nostræ Carthaginis arces.
141. Imitat. Virg. Æn, IV, 651 sq.; cujus loci præstantiam irrito
quidem, sed laudabili conatu adsequi studuit; Apud Virg. l.c. v. 660
sq. odium Æneæ in ipso necis momento expromitur. Sed h.l. v. 146,
147, Dido cum dulci spe reditus ad Sychæum animam efflat. Cf. ad
v. 80.
--_majora_, venerabiliora.
142. _ardore_, gravius quam amore.
143. _ulta maritum_, vid. Æn. I, 360 sq.; IV, 656. _Ed._
Nunc ad vos magni descendet corporis umbra. 145
Me quoque fors dulci quondam vir notus amore
Exspectat, curas cupiens æquare priores.»
145, 146. Verba Virg. Æn. IV, 654, 655.
--_magni corporis umbra_, ut ap. Virg. _magna mei imago_, vel umbra.
Cf. V, 421, et X, 289, ubi Drak. conf. XI, 348; Lucan. IX, 2, et
Sen. Troad. 181: vid. sup. ad I, 97. _Corpus_ ut σῶμα, etiam homo,
ejusque manes, ut ap. Virg. Æn. VI, 303, 306, al.
[“X, 289 ... XI, 348” recte X, 286 ... XI, 346]
145, 225. Hi versus, qui primum leguntur in Aldi et Andreæ Asulani
ed. Lugd. 1523, an Silii essent, multum ambigebat N. Heins. eosque
depromtos suspicabatur ex Collectan. crit. Jac. Constantii, editis
Fani a. 1508, qui eos ad Baptistam Guarinum e Galliis fuisse
missos adfirmat c. 92. Contra Lefeb. non dubitat, quin genuini
sint, et vacuum a Benessa in ed. sua locum propterea relictum
censet, quod Marsus notaverit, plurimos hic fuisse versus omissos
ab eo, qui Silium e codice, in monasterio S. Galli invento,
exscripserit. Omnino facile quidem intelligitur, iis extrusis
orationis seriem non cohærere. Sed quæritur, num monachus, an ipse
poeta lacunam h.l. ita expleverit. Prius fere suspicari possis,
quum nonnulla in iis sint, quæ ineptum versificatorem sapiant, et
imitatio Maronis Ovidiique nimis videatur servilis. Sed illud
librariorum quoque et interpolatorum culpa contingere potuit, et
hoc forte excusabis si reputaveris, quam misera sit poetæ
conditio, qui fabulam repetit notissimam, et ab aliis quoque summo
jam ornatu tractatam.
145. _magni nominis umbra_ conj. N. Heins. cui vulgatum nimis
frigidum videbatur.
Hæc dicens ensem media in præcordia adegit,
Ensem Dardanii quæsitum in pignus amoris.
Viderunt comites, tristique per atria planctu 150
Concurrunt: magnis resonant ululatibus ædes.
Adcepi infelix, dirisque exterrita fatis,
Ora manu lacerans, lymphato regia cursu
Tecta peto, celsosque gradus evadere nitor.
Ter diro fueram conata incumbere ferro, 155
Ter cecidi exanimæ membris revoluta sororis.
Jamque ferebatur vicina per oppida rumor.
Tum Cyrenæam fatis agitantibus urbem
Devenio; hinc vestris pelagi vis adpulit oris.»
149. Æn. IV, 647.
150 seq. Æn. IV, 646 sq. et Ovid. Epist. VII, 195.
151. Æneid. lib. IV, 663 sq. _Ed._
153 sq. Æn. IV, 672 sq. et 685.
--_lymphato cursu_, vid. ad I, 459.
155, 156. Variavit Maroniana Æn. IV, 690, 691. Cf. ad IV, 457.
158, 159. Cellarius, nisi quædam desint, nimis arte hæc dici putat,
sed omnino ei excidit, ipsum etiam Silium ea jam plenius
descripsisse sup. v. 54 sq. Drak.
155. _Ter Phrygio rueram_ emend. N. Heins. quoniam _diris fatis_
modo præcessit.
157. _serebatur_ maluerit N. Heins. et Drak. ut _spargitur,
diditur fama_. Non male, sed non necesse.
Motus erat, placidumque animum mentemque quietam 160
Troius in miseram rector susceperat Annam.
Jamque omnes luctus, omnesque e pectore curas
Dispulerat, Phrygiis nec jam amplius advena tectis
Illa videbatur. Tacito nox atra sopore
Cuncta per et terras et lati stagna profundi 165
Condiderat, tristi quum Dido ægerrima vultu
Has visa in somnis germanæ effundere voces:
«His, soror, in tectis longæ indulgere quieti,
Heu! nimium secura, potes? nec, quæ tibi fraudes
Tendantur, quæ circumstent discrimina, cernis? 170
Ac nondum nostro infaustos generique soloque
Laomedonteæ noscis telluris alumnos?
160. Vellem minus hæc languerent.
165. Ita ad verbum sup. VII, 282; Drak.
171, 172. Imitat. Virg. Æn. IV, 541, 542.
171. _At_ Ald. et Constant. quod recepit Lef. _An_, vel _Ah_
suspic. N. Heins. Non male. Sic _heu_ ap. Virg. Æn. IV, 541.
172. _sentis_ conj. Livineius, notante Ernesti. _nescis_ Asulan.
et Gryph. forte ex Virg. l.c.
Dum cælum rapida stellas vertigine volvet,
Lunaque fraterno lustrabit lumine terras;
Pax nulla Æneadas inter Tyriosque manebit. 175
Surge, age; jam tacitas suspecta Lavinia fraudes
Molitur, dirumque nefas sub corde volutat.
173. Conf. Æn. IV, 622... 629. Color orationis, ut sup. VII, 476,
ubi vid. not.
--_cælum stellas vertigine volvet_, ut ap. Ovid. Met. II, 70.
Proprie stellæ in cælo se circumvolvunt, de quo vid. Heyne Exc. II,
ad Virg. Æn. II.
174. _fraterno lumine_, ut fere IV, 481; quod a sole mutuatur, quo
ipsa caret.
176. Cf. Ovid. Fast. III, 633 sq.
Præterea (ne falsa putes hæc fingere somnum)
Haud procul hinc parvo descendens fonte Numicus
Labitur, et leni per valles volvitur amne. 180
Huc rapies, germana, viam, tutosque receptus.
Te sacra excipient hilares in flumina Nymphæ,
Æternumque Italis numen celebrabere in oris.»
Sic fata in tenuem Phœnissa evanuit auram.
178. Verba Maroniana Æn. VIII, 42.
180. _leni amne_, cf. Heins. ad Ovid. Fast. III, 647 et 652.
181. _rapies viam_, vid. ad I, 569.
184. Cf. Virg. Æn. IV, 278.
178. _Prævenias_, aut tale quid Silio dignius arbitrabatur Barth.
Adv. III, 21.
Anna novis somno excutitur perterrita visis, 185
Itque timor totos gelido sudore per artus.
Tunc, ut erat tenui corpus velamine tecta,
Prosiluit stratis, humilique egressa fenestra
Per patulos currit plantis pernicibus agros;
Donec arenoso (sic fama) Numicius illam 190
Suscepit gremio, vitreisque abscondidit antris.
186. Cf. ad IV, 205. Ad sqq. cf. Ovid. l.c. v. 643 sq.
191. _vitreis_, vid. ad IV, 344, in V.L. et ad VII, 413.
188. _elapsa_, vel quid simile pro _egressa_ dicendum fuisse
monebat N. Heins. cui verba Qvidii Fast. VI, 577, _intrare parva
fenestra_ obponit Lefeb. Majori forsan jure v. 190 verba _sic
fama_ carpi poterant, quoniam ipsa iis Anna utitur.
Orta dies totum radiis inpleverat orbem,
Quum nullam Æneadæ thalamis Sidonida nacti,
Et Rutulum magno errantes clamore per agrum,
Vicini ad ripas fluvii manifesta sequuntur 195
Signa pedum; dumque inter se mirantur, ab alto
Amnis aquas cursumque rapit: tum sedibus imis
Inter cæruleas visa est residere sorores
Sidonis, et placido Teucros adfarier ore.
193. _nacti_, invenientes, καταλαβόντες, ut ap. Liv. V, 45; Cic.
Orat. 9, extr. et al.
196. _ab alto_, a mari Infero, seu Tyrrheno, in quod influit, aquæ
cursum revocat. _Sustinuit tacitas conscius amnis aquas_, Ovid.
Fast. III, 652. Ill. Ernesti interpretatur: aquis utrimque reductis
fundum alvei apertum ostendebat, ut Anna a Trojanis conspici posset
inter Nymphas residens: quod miraculum fundi amnis aperti putat nos
debere ingenio Silii, ad παράδοξα hujus generis inprimis proni.
199. Ovid. l.c. pergit: _Ipsa loqui visa est: Placidi sum Nympha
Numici_.
193. _Sidonida_, non _Sidonia_, Ald. quod et conj. Dausq. probb.
N. Heins. et Drak.
194. Hic versus adulterinus est, judice Barth. Adv. III, 21.
Effictus certe videtur ex Ovid. Fast. III, 649. _En_ tacite
reposuit Lefeb. ut passim.
197. _sursumque_ conj. Barth., ad fontem revocat. Male!
Ex illo primis anni celebrata diebus 200
Per totam Ausoniam venerando numine culta est.
200. _primis anni_ veteris _diebus_, Idibus scil. Martiis; quippe a
mense Martio annum redintegrabant antiqui. Vid. Ovid. l.c. v. 523 et
675 sq.; Macrob. Sat. I, 12; Rosin. Antiq. Rom. IV, 7, et Struv.
Synt. Antiq. Rom. cap. 1, pag. 178, et cap. 9, pag. 434.
201. Hæc vellem minus languerent.
Hanc postquam in tristes Italum Saturnia pugnas
Hortata est, celeri superum petit æthera curru,
Optatum Latii tandem potura cruorem.
Diva Deæ parere parat, magnumque Libyssæ 205
Ductorem gentis nulli conspecta petebat.
Ille, virûm cœtu tum forte remotus ab omni,
Incertos rerum eventus bellique volutans,
Anxia ducebat vigili suspiria voce.
Cui Dea sic dictis curas solatur amicis: 210
202 sqq. Tandem poeta redit in viam, de qua inde a v. 38 deflexerat.
203. _superum æthera_, ut ap. Ovid. Met. II, 437, ubi vid. Heins.
207. νόσφι λιασθεὶς, etc. Hom. Iliad. α, 349; λ, 80; D. Heins.
208. Ut ap. Virg. Æn. VI, 157.
204. _Latiis_ Constantii ed. _potitura_ emend. Barth. loco citato,
quem ineptire loco Stat. Thebaid. lib. XII, vers. 719, citato mihi
non persuasit Lefeb. Sed vulgatam lect. ab ira Junonis erga
Romanos, adeoque ab ejus majestate, non alienam esse, et secundam
syll. in _potitur_, non vero in _potitus_ aut _potiturus_,
corripi, Cell. et N. Heins. jam notasse video.
209. _vigili nocte_ ex probabili emend. N. Heins. recepit Lefeb.
non repugn. Draken.
«Quid tantum ulterius, rex o fortissime gentis
Sidoniæ, ducis cura ægrescente dolorem?
Omnis jam placata tibi manet ira Deorum,
Omnis Agenoridis rediit favor. Eia, age, segnes
Rumpe moras, rape Marmaricas in prælia vires. 215
211. _tantum ulterius_, τόσον περαιτέρω, Lefeb.
--_ulterius ducis_, producis, continuas, ut _ducere bellum_, et
_tempus_, vel _trahere verba_, sup. v. 79; nisi _ducere dolorem_
dicitur, ut _ducere suspiria_, seu _spiritum_, ἀνάγεσθαι πνεῦμα διὰ
στηθέων, ap. Callim. Epigr. 45.
213. Cf. v. 234, 235. Virg. Æn. VIII, 40, et ad II, 365.
--_placata manet_, πραϋνθεῖσα διατελεῖ, Lefeb.
214. _Eia, age, segnes Rumpe moras_, ut ap. Virg. Æn. IV, 569, et
Ge. III, 42.
213. _namque_ pro _manet_ conj. N. Heins.
Mutati fasces: jam bellum atque arma Senatus
Ex inconsulto posuit Tirynthius heros,
Cumque alio tibi Flaminio sunt bella gerenda.
Me tibi, ne dubites, summi matrona Tonantis
Misit; ego Œnotris æternum numen in oris 220
Concelebror, vestri generata e sanguine Beli.
216. _Senatus ex inconsulto_, ex SC. sed inconsulto et temerario,
Cell. Barth. et Drak., ut _inconsultum_ substantive sit inconsulta
ratio, temeritas.
217. _Tirynthius heros_; vid. ad II, 3.
218. _alio Flaminio_, C. Terentio Varrone. Nam Silius, ut fere
Polyb. III, 106, silentio prætermittit biennem consulatum Atilii et
Gemini Servilii, qui Fabii artibus cum summa inter se concordia
bellum gesserunt, teste Liv. XXII, xxxii, 34; ut tot alia, quæ non
satis poetice tractari possunt, quibusque rerum status non mutatur,
tacitus præterit, aliisque gravioris momenti rebus diutius
inmoratur.
220. Œnotris, vid. ad I, 2.
216, 217. _Senatus En ex consulto_ (hoc est Senatusconsulto), vel
_Ecce e consulto_ corrig. N. Heins. _Mutati fasces jam; bellum a.
a. Senatus Exin consulto_ refinxit Lef. addita hac nota: «Hic
solus versus probaret, fragmentum esse Silii. Nil intellexit hic
Drak. nec duces ejus Barth. et Heynsius. Transponitur _exin_, ut
XV, 327. Vox _senatusconsulto_ dividitur more Lucilii, de quo vid.
Scalig. Lectt. Auson. II, 14.» _Senatu Ex inconsulto_ conj.
Livineius, notante Cortio, et ex eo Ernesti.
220. _Œnotris_, non _Œnotriis_, Ald. vid. not. ad v. 46.
Haud mora sit; rapido belli rape fulmina cursu,
Celsus Iapygios qua se Garganus in agros
Explicat: haud longe tellus; huc dirige signa.»
Dixit, et in nubes humentia sustulit ora. 225
222. fulmina belli possint esse τεύχεα μαρμαίροντα, παμφανόωντα; sed
præstat, cum Drak. adcipere de militibus Punicis, quibus Hannibal
omnia tanquam fulmine prosternit; vid. ad I, 421.
223 sq. Livius XXII, 43, Hannibalem, frumenti inopia commotum, in
calidiora, atque eo maturiora messibus Apuliæ loca movisse tradit.
Plures causas adfert Polyb. III, 107.
224. Cf. ad I, 51, et IV, 561.
225. _humentia sustulit ora_, ut Nympha fluvii.
222. _flumina_ (Aufidum) conj. Dausq. Male! Verba _rapido rape
cursu_, quæ judice N. Heins. ineptissima sunt, Drak. vindicat ex
VII, 116, ex quo loco, et v. 215, totum potius versum conflatum
arbitratur Lefeb. qui eum, commate post _Explicat_ et _tellus_
posito, prorsus resecuit, vel pro _rapido_ certe _volucri_, aut
_rabidus rape belli fulmina, currum_ coll. Horat. Od. I, xv, 12,
legendum suspicatur. Lenior medicina foret: _trepido cursu_, h.e.
celeri, ut XIII, 146; Virgil. Æn. IV, 672; VII, 638; IX, 233 al.
Sed versus manum at acumen versificatoris potius, quam poetæ,
redolet. _rapido belli pete culmina cursu_ conj. Withof;
223. _ubi se_ Constant.
224. Post hunc versum vulgo alius inseritur, _Hæc, ut Roma cadat,
sat erit victoria Pœnis_, quem scripti et priscæ edd. ante Aldin.
non agnoscunt, et Lefeb., quem secutus sum, sustulit, quod etiam
suaserant N. Heins. et Drakenborch, qui eum ex VII, 233, effictum
esse, jam recte, puto, monuit.
225. _amentia_ Colon. vitiose pro _umentia_; vid. ad II, 125.
_uventia_ Gryph. prob. N. Heins. Confer. ad II, 469, et III, 522;
_viventia_, Oxon. Puteol. et priscæ edd. _evanida_ Wolf. Colin.
D. Heins. Dausq. et Cell.
Cui dux, promissæ revirescens pignore laudis:
«Nympha, decus generis, quo non sacratius ullum
Numen, ait, nobis, felix oblata secundes.
226. _revirescens_, vigorem, vires et animum recipiens, ut XV, 134,
ubi Drak. cf. Ovid. Met. VII, 305; Val. Max. IV, 8, extr. 4, et Cic.
Phil. VII, 1, ubi vid. Intpp.
227. _generis_, Beli. Conf. v. 31 et 221.
228. _Felix_, qui facit felices, propitius; vid. Intpp. ad Virg.
Ecl. V, 65, et Æn. I, 330.
--_secundes_, ut sup. v. 124. Lefeb. male capit de _secundo_, vel
altero omine, quod antiqui rogaverint deos ad prius omen
confirmandum.
--_oblata_ bona, spem, promissa.
228. _Numen, ave, nobis_ conj. Barth. Adv. III, 1, Male!
_secundes_ pro _secundis_ recte reposuerunt Draken. et Lefeb. ex
emendat. N. Heins. et Burm. qui posterior etiam _optata_ malebat.
Ast ego te, compos pugnæ, Carthaginis arce
Marmoreis sistam templis, juxtaque dicabo 230
Æquatam gemino simulacri munere Dido.»
229. _compos pugnæ_, quam opto, et cujus committendæ facultate mihi
data certam victoriæ spem habeo.
230. _Marmoreis templis_, ut ap. Virg. Ge. III, 13, et Æn. VI, 69.
--_sistere_, ut _ponere_, et τιθέναι, _aliquem_, h.e. imaginem ejus.
231. Simulacrum Didonis juxta tuum ponam.
230. _Marmoream_ rescripsit Lefeb. Conf. Virgil. Ecl. VII, 35, et
Hor. Od. IV, i, 20. Sed vulgata quoque bene habet. _statuam
templis_ conj. N. Heins. prob. Drak.
231. _Æquantem_ Put. et R. 3. _Æquante_ Parm. ac Mediol. _Æquam
te_ R. pr. _Æquatam te_ Mars. Mox _munere_ R. 1, 3; Med. probb.
N. Heins. et Drak. Vulgatum _numine_ servavit Lefeb.
Hæc fatus socios stimulat tumefactus ovantes:
«Pone graves euras tormentaque lenta sedendi,
Fatalis Latio miles: placavimus iras
Cælicolum; redeunt Divi: finita maligno 235
Hinc Fabio imperia et mutatos consule fasces
Nuntio: nunc dextras mihi quisque, atque illa referto
Quæ Marte exclusus promittere magna solebas.
233. _tormenta lenta sedendi_, gravem dolorem ex segni et ignava
belli gerendi ratione, quæ nos lente sensimque conficit. Conf. ad
III, 142.
234. _Fatalis_, quem fata in Latii exitium miserunt. _Ed._
235. _redeunt Divi_; vid. ad II, 365.
237. _dextras_, quæ olim data dextra promisit, _referto_, renovato,
iterum promittito. An _referre_ est perficere, ut ap. Liv. III, 45,
extr. et alibi?
238. _Marte_, pugnandi occasione; cujus spe destituti Pœni, et inpr.
Galli, fremebant. Cf. v. 16 sq.
--_promittere magna_; vid. ad v. 109.
232. _tum factus_ Col. Ox. R. 2, unde _tumefactus_, scilicet
augurio, recte emend. Barth. Adv. III, 1, et N. Heins. _tum fatus_
Put. _tunc fatus_ R. 1, et Med. Vulgo _tum festus_, festa facie,
non inprob. Barth. _si fatur, socios_ refingatur. _stimulat
festinus ovansque_, vel _ovatque_, vel _stimulatum it festus
ovantes_ tentabat Dausq. _ovansque_ ed. Ven.
234. _omnes_ pro _iras_ Colon. unde _omen_ conj. N. Heins. Sed τὸ
_omnes_ ex marginali potius nota glossatoris, ad vers. 213
respicientis, in textum inrepsisse, non male suspicabatur Draken.
236. _mutato consule_ malebat N. Heins.
238. _clusus_ Colon. unde _Quæ Marti clusus promittere_ optimo se
sensu edidisse putat Lefeb. respiciens forte ad Calliculam montem,
ubi Fabius Pœnum clauserat. Sed vid. not.
En, numen patrium spondet majora peractis.
Vellantur signa, ac Diva ducente petamus 240
Infaustum Phrygibus Diomedis nomine campum.»
241. Apuliam petamus. Cf. ad v. 223, et ad I, 125.
241. _Phrygibus_, ut v. 359, non _Phrygiis_, scripti. Conf. Pier.
et Burm. ad Virg. Æn. II, 191.
Dumque Arpos tendunt instincti pectora Pœni,
Subnixus rapto plebeii muneris ostro,
Sævit jam rostris Varro, ingentique ruinæ
Festinans aperire locum, fata admovet Urbi. 245
242. _Arpos_; vid. ad IV, 554.
243 sq. Cf. Liv. XXII, 34 et 38.
--_Subnixus_, h.l. non tam fretus, vel, ut Schmid. putat, adjutus,
quam audax et superbus, ut ap. Liv. XXVI, 13; XLI, 19, et Cic. Or.
I, 58. Cf. Gell. XVII, 2; Gron. Diatr. Stat. c. 54, et Intpp. ad
Tac. Hist. I, 73.
--_ostro_, purpura consulari, _muneris plebeii_, quam aura favoris
popularis, et insectatione Patrum consecutus fuerat, vel potius
_rapuerat_; ut _invadere_ VII, 541.
244. _Sævit rostris_; cf. Liv. XXII, 38; ferocibus turbulentisque
concionibus criminatur Patres.
--_ruinæ_ est vel interitus, vel, ut mox _fata_, calamitates et
clades, quæ rixæ gravi fato atque fundatæ tenebantur.
--_ruinam_ et _fata admovet_, ut _ruinam ducit_, apud Hor. Od. II,
xvii, 9, ubi vid. Jani. 246 seqq. Summo verborum ornatu et pondere
expressit Liv. XXII, xxv, 26. Cf. Val. Max. III, iv, 4.
242. _instincti_ Colon. quod exemplis firmant N. Heins. et Drak.
Conf. Burm. ad Ovid. Fast. VI, 597, et Gronov. Diatr. Stat. c. 54.
Vulgo _instructi pectora_, prob. Barth. Adv. III, 1, quum Hannibal
omnia astu et prudentia, Varro contra impetu et audacia gesserit.
244. _Sævit jam_, non _Sævitiam_, Colon. Conf. Gronov. l.c.
_Serviciam_ Ox. unde _Servitium_ conj. Barth. Adv. III, 1,
ἀπροσδιονύσως.
Atque illi sine luce genus, surdumque parentum
Nomen, et inmodice vibrabat in ore canoro
Lingua procax: hinc auctus opes, largusque rapinæ
Infima dum vulgi fovet, oblatratque Senatum;
Tantum in quassata bellis caput extulit urbe, 250
Momentum ut rerum, et fati foret arbiter unus,
Quo conservari Latium victore puderet.
246. _genus sine luce_, splendore, dignitate, claritate, ut ap.
Stat. Silv. V, iii, 117. _Lux et lumen_ dicitur, quidquid præstans,
pulchrum et clarum est. De Varronis genere vid. Liv. l.c.
--_surdum_; cf. ad VI, 75.
247 sq. _Lingua vibrabat_; vid. ad I, 539, et II, 587. Non vero
innuitur _oratio vibrans_, h.e. vehemens, incitata et gravis, ut ap.
Cic. Orat. 95, et Quintil. X, i, 60; XII, 9; sed linguæ verborumque
volubilitas. Varro similis Dranci, de quo vid. Virg. Æn. XI, 338 sq.
--_inmodice vibrabat lingua procax in ore canoro_, arguto, stridulo,
ut Thersites ap. Homer. Iliad. β, 212, ἀμετροεπὴς ἐκολῴα, Ὅς ῥ᾽ ἔπεα
φρεσὶν ᾗσιν ἄκοσμά τε πολλά τε ᾔδη, et v. 222, Ὀξέα κεκληγὼς λέγ᾽
ὀνείδεα. Lenz.
249. _oblatrat Senatum_; vid. ad v. 290.
250. _caput extulit_, ut I, 29.
251. Summa δεινότης horum versuum!
--_Momentum rerum_, ut ap. Liv. III, 12; XXVII, 9; Lucan. III, 338;
IV, 819. _Momentum_ propr. pondus, quo libræ lanx deprimitur.
247. _at_ recte, opinor, refinxit Lefeb. _vibrarat_ Ox. Tell.
R. 1, 3. _sonoro_ Ald.
248. _opum_ alii.
249. _Infima_ pro _Intima_ est ex emendat, Barth. l.c. et
N. Heins. _oblatratque Senatu_ pro _Senatui_ conj. Voss. ad marg.
ed. Junt. ut ap. Sen. de Ira III, 43. Sed vid. Bentl. ad Hor. Sat.
II, i, 85.
Hunc Fabios inter, sacrataque nomina Marti
Scipiadas, interque Jovi spolia alta ferentem
Marcellum, fastis labem suffragia cæca 255
Addiderant, Cannasque malum exitiale fovebat
Ambitus, et Graio funestior æquore campus.
253. _sacrata nomina Marti_, ἀρήϊοι, ἀρηϊφίλοι. Cf. ad IV, 729.
254 sqq. _Scipiadas_; vid. ad VII, 106.
--_Jovi spolia alta ferentem Marcellum_; vid. ad I, 133.
--_labem addere_, ut l. adspergere, maculam notasque inurere.
--_suffragia cæca_, ut VII, 540.
--_Suffragia cæca_, temeraria plebis, _hunc_ Varronem consulem
_addiderant_, inscripserant, _fastis labem_, tanquam dedecus eorum,
_inter_ viros et consules, qui bello Punico II inclaruerant; et
v. 257 (ubi poeta verbis ludit) campus Martius _funestior_ Cannensi,
quoniam clades Cannensis non illata fuisset Romanis, nisi Varro
consul creatus esset; Lenz.
257. _Ambitus_, quo viam sibi ad consulatum Varro muniverat, _Cannas
fovebat_, Romanis cladem Cannensem inportabat. Cf. V.L.
--_campus_ Martius propter comitia _funestior_ Romanis _æquore
Graio_, _campo Diomedis_, seu Cannensi; vid. ad I, 125.
256. _Cannasque malum e._ scripti et priscæ edd. ut _Cannas
tumulum Hesperiæ_ I, 50. _Cannisque_ Wolf. Colin. D. Heins. Dausq.
et Cell.
Idem, ut turbarum sator, atque adcendere sollers
Invidiam, pravusque togæ, sic debilis arte
Belligera, Martemque rudis versare, nec ullo 260
Spectatus ferro, lingua sperabat adire
Ad dextræ decus, atque e rostris bella ciebat.
258. _sator_, auctor, _turbarum_, ut _sator litis_, Liv. XXI, 6;
_sator scelerum_, Plaut. Capt. III, v, 3. Cf. ad I, 394, in V.L.
259. _pravus togæ_, domi, seu pacis tempore malis artibus utens.
261. _Spectatus ferro_; vid. ad I, 77, et observa h.l. verborum
ambages.
262. _dextræ decus_, virtutis gloriam, quæ manu, non lingua,
paratur.
--_e rostris bella ciebat_; cf. verba Livii, inf. ad v. 311,
adscripta.
260. _ulli_ maluerit N. Heins. Sed forte _ullo ferro_ est, ullo
armorum genere.
Ergo alacer, Fabiumque moræ increpitare professus,
Ad vulgum in Patres et ovantia verba ferebat:
263. Præclare exornavit verba Liv. XXII, 38: «Conciones, priusquam
ab urbe signa moverentur, consulis Varronis multæ ac feroces fuere,
denunciantes, bellum arcessitum in Italiam ab nobilibus, mansurumque
in visceribus reipublicæ, si plures Fabios imperatores haberet; se,
quo die hostem vidisset, perfecturum.»
264. _ut ovatia_ Oxon. _ovantia_ sine copula _et_ Tell. R. 1, 2.
_ad ovantia_ Put. unde _adovantia_ edidit Lefeb. qui nove id
dictum putat, ut _aderrat_, _adverberat_, _advelat_ ap. Stat. Th.
IX, 78 (in ed. pr.), 686; Virg. Æn. V, 246. _resonantia_ emend.
Dausq. ut _ore canoro_ v. 247; _petulantia_ (h.e. contumeliosa,
legibusque vetita) _verba serebat_ conj. et multis exemplis,
quibus Drak. plura adjecit, illustravit N. Heins. qui _verba
ovantia_ nihil esse, et τὸ _et_ manifeste redundare putabat. Sed
versus sententiam ita forte expedias: Ad plebem contra Patres (non
contumeliosa tantum, ut antea, sed) _et_, etiam, adeo, _ovantia
verba ferebat_, exsultans et ovans quasi parta jam et explorata
victoria. Conf. mox v. 273, 277, et Liv. XXII, 38. Verbum certe
_serere_ sermonibus potius et colloquiis, quam adclamationi,
lætitiæ et orationi, ad populum habitæ, convenit, et multo aptius
h.l. est τὸ _ferre_, ut aliis locis, quibus τὸ _serere_ inculcabat
Heins. Conf. ad I, 394; Burm. ad Val. Fl. IV, 330, 547; Cerda ad
Virgil. Æn. VIII, 60. Vulgo non post _professus_, sed post
_vulgum_ distinguunt, prob. Cell. ut sensus sit: ut antea ad
populum, ita nunc ad Patres quoque elata verba jactitabat. Sed e
rostris, non in curia loquebatur. Withof. emend. _in Patres
violentia verba ferebat_.
«Vos, quorum imperium est, consul præcepta modumque 265
Bellandi posco: sedeone, an montibus erro,
Dum mecum Garamas et adustus corpora Maurus
Dividit Italiam? an ferro, quo cingitis, utor?
265. _Vos_, populum adloquitur. A vobis belli gerendi rationem
quæro, jubeatisne, more Fabii, _sedere_ (vid. ad III, 142), et in
locis altis munitisque castra ponere, an cum hoste confligere?
267. _adustus corpora Maurus_; cf. XVII, 633.
266. _ac_ pro _an_ scribendum esse, recte, opinor, monuit
N. Heins. Withof. emend. _Sedeone in montibus ergo_.
267. _corpora_, non _corpore_, scripti cum R. 3, Parm. Mediol.
Exaudi, bone Dictator, quid Martia plebes
Inperitet: pelli Libyas, Romamque levari 270
Hoste jubet. Num festinant, quos plurima passos
Tertius exurit lacrimosis casibus annus?
269. _bone Dictator_, ut ap. Virg. Æn. XI, 344; Cic. Rosc. Am. 2, et
Verr. V, 6.
272. _exurit_; vid. ad VII, 490.
269. _pubes_ Parm. et al. edd. _Plebes_ pro _plebs_ centies apud
Livium aliosque occurrit, nec opus erat exemplis, quæ adtulit
Draken.
270. _pelli_ Col. _pello_ Oxon. _Libyas_ in iisdem et aliis libb.
antt. Pro vulg. lect. _bello Libyes_ perperam stat Dausq.
271. _jubent_ Oxon. et R. 2.
272. _exhaurit_, et mox _Ite, agite, arripite arma_ conj.
N. Heins. qui tamen nec vulgatum spernebat. Si quid mutandum,
_rapite arma_ scriberem, quod efficacius est. Conf. ad IV, 98.
Ite igitur, capite arma, viri: mora sola triumpho
Parvum iter est. Quæ prima dies ostenderit hostem,
Et Patrum regna et Pœnorum bella resolvet. 275
Ite alacres, Latia devinctum colla catena
Hannibalem Fabio ducam spectante per Urbem.»
273. _mora sola_, etc., mora facilem, adeoque ignobilem triumphum
parit: nam virtute opus non est, ubi hostem sedendo et cunetando
adteris; Ernesti. Imo sensus verborum est: parvum iter ad hostem
sola res est, quæ victoriam et triumphum nostrum moratur. Conf. sqq.
275. _Patrum regna_, plena invidiæ verba, quibus senatum regnare, et
plebem obprimere innuit; Cell.
--_regna_, tyrannidem.
276, 277. Cf. IX, 634 sq.; XI, 118 sq.
--_ducam_ in triumpho, sive in et per triumphum ante currum, ut
_agere_ XI, 120, et _ducet agens_ XVI, 275.
--_Fabio spectante_; sarcasmi vim facile percipis.
276. _devictum_ Col. et Tell. unde _destrictum_ in mentem veniebat
N. Heins.
Hæc postquam increpuit, portis arma incitus effert,
Inpellitque moras; veluti quum carcere rupto
Auriga indocilis totas effundit habenas, 280
Et præceps trepida pendens in verbera planta
Inpar fertur equis; fumat male concitus axis,
Ac frena incerto fluitant discordia curru.
278. Conf. Virg. Ge. I, 512 sq.; III, 103 sq.; Æn. V, 144 sq.; inf.
XVI, 339 seq., 496 seq.; sup. IV, 713 sq.
279. _Carcere rupto_, ut _carceribus reseratis_ XVI, 316.
[recte XVI, 315]
281. _pendens in verbera_, ut ap. Virg. Æn. V, 147, et X, 586; Drak.
Cf. et XVI, 387, et Georg. III, 107. Idem potest esse _præceps_, ut
etiam XVI, 325. Sed minus forte languet, si junxeris _præceps
fertur_, h.e. celeriter, raptim.
--_trepida planta_, calcaribus; Cell. Imo, pede trepido, tremulo,
quoniam propendet, et pronus dat lora.
282. _Inpar equis_, vi equorum, quos flectere non potest, et regere.
--_fumat_; vid. ad II, 81.
283. _frena fluitant_, ut ap. Ovid. A. A. II, 433; _undantia lora_,
Virg. Æn. V, 146; XII, 471.
--_discordia_, confusa.
280. _effudit_ Col.
282. _titubat_, vel _nutat_ conj. N. Heins. ut IV, 816. Sed cave
quidquam mutes.
Cernebat Paullus (namque huic communia Campus
Jura atque arma tulit) labi, mergente sinistro 285
Consule, res, pessumque dari: sed mobilis ira
Turbati vulgi, signataque mente cicatrix
Undantes ægro frenabat corde dolores.
284. L. Æmilius _Paulus_ comitiis, in _campo_ Martio habitis,
Varroni collega datus; vid. Liv. XXII, 35.
285. _mergente se_, h.e. pereunte; Schmid. Sed voc. _res_ tam ad
_labi_, quam ad _mergente_ spectat. Cf. Virg. Æn. VI, 512; Juven. X,
56; XIII, 8; unde _res mersæ_ apud Ovid. Met. I, 380.
286 sq. Conf. Plut. vit. Fab. «Æmilius, qui cum M. Livio consul
fuerat, et damnatione collegæ, et sua prope, ambustus (de cujus voc.
vi vid. Gron. Diatr. Stat. c. 30, et Ern. Clav. Cic.) evaserat,»
Liv. XXII, 35; ibid. c. 40, pr. Æmilius ipse dicit, _se populare
incendium_ (h.e. judicium capitis, vitæque periculum, ut _incendio
Plætoriano adustus est_ ap. Cic. Att. V, 20) _priore consulatu
semiustum effugisse_. Cf. inf. IX, 25 sq.
--_mobilis_, quæ facile movetur.
--_mobilis ira Turbati vulgi_ spectat ad inconstantiam favoris ac
odii plebis, ut ap. Horat. Od. I, i, 7; Lenz. Idem et mihi olim in
mentem venit, sed h.l. non satis placuit. Cf. ad VII, 512.
[287.] _Turbati_, vid. ad I, 477.
--_cicatrix_, memoria _vulneris_, h.e. injuriæ et ægritudinis, qua
olim adficiebatur.
288. _Undantes dolores_, ut _u. iræ_ Claud. in Ruf. I, 76; _undare
curis_, Val. Fl. V, 304, ubi vid. Intpp.; _irarum_, vel _curarum
fluctuare æstu_, Virg. Æn. IV, 532, 564, et VIII, 19.
286. _ira est_ Colon. Put. Tell. R. 2.
Nam quum perdomita est armis juvenilibus olim
Illyris ora viri, nigro adlatraverat ore 290
Victorem Invidia, et ventis jactarat iniquis.
289. Æmilius in priore consulatu, universo Illyrico, cujus rex,
Demetrius Pharius, a Romanis defecerat, in potestatem redacto, εἰς
τὴν Ῥώμην ἐπανῆλθε, καὶ τὴν εἴσοδον ἐποιήσατο μετὰ θριάμβου καὶ τῆς
ἁπάσης εὐδοξίας· ἐδόκει γὰρ οὐ μόνον ἐπιδεξίως, ἔτι δέ μᾶλλον
ἀνδρωδῶς κεχρῆσθαι τοῖς πράγμασιν· Polyb. III, 16, 18 et 19. Conf.
inf. v. 507, 508, et Appian. B. Hannib. c. 17, et B. Illyr. c. 8.
Æmilium de crimine capitali accusatum vix evasisse, haud scio, an
quisquam historicorum præter Livium memoriæ prodiderit.
290. _adlatrare_, famam alicujus falsis conviciis proscindere; unde
Hecuba in canem versa fingebatur (vid. Plaut. Menæchm. V, i, 16), et
_verba canina_ pro conviciis ap. Ovid. in Ibid. v. 14. Drak. _Latrat
et in toto verba canina foro_, Ovid. l.c. v. 232; _canina
eloquentia_, Quintil. XII, 9. Conf. sup. v. 249, et inpr. Bentl. ad
Hor. Sat. II, i, 85.
--_nigro ore_, ut nigra pectora, tecta, dentes Invidiæ. Vid.
præclara ejus pictura ap. Ov. Met. II, 760... 808; Lefeb. cf. Hor.
Sat. I, iv, 85.
291. _ventis_, ut _aura_, vel _ventus popularis_, et _venti_, h.e.
rumores, _concionum_, Cic. Cluent. c. 28 et 47.
--_jactarat ventis_, ut _jactari rumoribus_ et _dictis
petulantibus_, Gell. I, et VI, 11; _clamore convicioque_, Cic. ad
Div. I, 5; _ventum in aliquem excitare_, Cic. Sull. 14. Hæc jam
monuere N. Heins. et Drak. Conf. Ernesti Clav. Cic.
289. _juvenalibus_ scribendum crediderim, vid. ad II, 312.
290. Ita Col. et Oxon. Vulgo _ora, nigro tunc a. o._
291. _Invidia_ scripsi, majore litera initiali, ut persona sit.
_vetarat_ Puteol. _agitarat_, ut XI, 547, R. 1, 3; Parm. Mediol. e
glossa. _vexarat_ suspic. N. Heins. qui tamen vulgatam non damnat.
Hinc inerat metus et duræ reverentia plebis.
Sed genus admotum Superis, summumque per altos
Adtingebat avos cælum: numerare parentem
Assaracum retro præstabat Amulius auctor, 295
Assaracusque Jovem: nec, qui spectasset in armis,
Abnueret genus. Huic Fabius jam castra petenti:
293... 297. Originem gentis Æmiliæ Silius ad Amulium, qui Assaracum,
et per hunc ipsum Jovem inter proavos numeravit, refert; sed, teste
Festo, alii ad Ascanium, qui duos habuerit filios, Iulum et Æmilon;
alii vero, quibus Plut. vit. Numæ, p. 65, et Pauli, p. 256,
suffragatur, ad Mamercum, Pythagoræ f. cui propter unicam
humanitatem cognomen fuerit Æmilos. Hæc jam docuit Drak. qui addit,
nomen hujus gentis etiam deductum videri posse ab Æmilia, Æneæ et
Laviniæ filia, ap. Plut. vit. Romuli, p. 80. Cf. inf. v. 341, 347.
--_admotum Superis_, ut _avos cælo_, Ovid. Her. XI, 17, Drak.
«Si tibi cum Tyrio credis fore maxima bella
Ductore, invitus vocem hanc e pectore rumpam;
Frustraris, Paulle, Ausoniam: te prælia dira, 300
Teque hostis castris gravior manet; aut ego multo
Nequidquam didici casus prænoscere Marte.
298. Comparetur Plut. in Fabio, et inprimis, quem Silius expressit,
Liv. XXII, 399.
299. _rumpam_; vid. ad lib. I, 95.
302. _prænoscere_, non _pernoscere_, scripti cum R. 1, 3; Parm.
Mediol.
Spondentem audivi (piget, heu! tædetque senectæ,
Si, quas prospicio, restat passura ruinas!)
Cum duce tam fausti Martis, qua viderit hora, 305
Sumturum pugnam. Quantum nunc, Paulle, supremo
Absumus exitio, vocem hanc si consulis ardens
Audivit Pœnus! jam latis obvia, credo,
Stat campis acies, exspectaturque sub ictu
Alter Flaminius. Quantos, insane, ciebis 310
Varro, viros! tu, (pro Superi!) tu protinus arma?
303. _Spondentem_, etc. Conf. ad vers. 263 seq.
309. _sub ictu_, ab hoste, ad ictum parato. Sed vid. ad IV, vers.
42.
310. _Alter Flaminius_, ut sup. vers. 218; VII, 34, 229, Drak.
311. _tu protinus_, confestim, _arma_, scil. ciebis, movebis? Quæ
abrupta oratio adfectui congruit. Ap. Liv. XXII, 38, Æmilius dicit:
«Mirari se, quomodo quis dux, priusquam aut suum, aut hostium
exercitum, locorum situm, naturam regionis nosset, jam nunc locatus
in urbe sciret, quæ sibi agenda armato forent.» Et Fabius c. 39,
«Varro, _inquit_, priusquam castra videat, aut hostem, insanit, et
jam nunc procellas, prælia atque acies jactando inter togatos ciet.»
308. _Audierit_ putabat N. Heins.
311. _tu, pro Superi, tum_ (_tū_, non _tu_, ut a librariis
scriptum) _protinus arva_ (scilicet castris adcommoda, ut ap.
Stat. Th. VII, 442), _Tum campum_ (ad certamen parandum, ut ap.
Virgil. Æn. XII, 116) _noscas ante, e. t. Ritus hostis; tum vero_
(_tū nō_, pro qua male _tu nō_ in antt.) _quæ c. r., Quæ natura
locis_ (ut _campis_ IV, 91), _quod sit r. s. A. genus_; _et...
adspicies._ _Fer_, etc. emend. et edidit Lefeb. adjecta hac nota:
«Alludit ad verba Liv. XXII, 38, _minari_, etc. Tandem tenebras
erumpit, ducibus antiquis, locus insignis frustra huc usque
tentatus. _Tum_ ter iteratur exemplo Cic. qui quater iterat in
eadem sententia. Patet jam, quam cæcus Drak. in his vss.» Equidem,
quæ mei animi cæcitas est! id non video: sed non vacat, singula
excutere. _tam pronus in arma_ conj. N. Heins. Withof. conj. _tu
(pro superi) tu protinus arma, Tu campum poscas_, (h.e. pugnare
velis, ut apud Ovid. Met. XIII, 219, et Amor. I, vii, 10), _non
exploresque trahendo, quantum hosti victus?_
Tu campum noscas ante, exploresque trahendo,
Qui ritus hostis: tu non, quæ copia rerum,
Quæ natura loci, quod sit, rimabere sollers,
Armorum genus? et stantem super omnia tela 315
Fortunam adspicies? Fer, Paulle, in devia recti
Pectora: cur, uni patriam si adfligere fas est,
Uni sit servare nefas? Eget inprobus arto
Jam victu Libys, et, belli fervore retuso,
Laxa fides sociûm est: non hic domus hospita tecto 320
Invitat patrio, non fidæ mœnibus urbes
Excipiunt, renovatque pari se pube juventus.
313. _Qui ritus hostis_, mos et ratio belli gerendi. Lefeb. bene cf.
VII, 28 et 292. Fabius ap. Liv. l.c. ita pergit: _aut ego rem
militarem, belli hoc genus, hostem hunc ignoro, aut_, etc.
--_copia rerum_, commeatus, victus.
315. _Armorum genus_, ut _belli genus_, apud Liv. l.c.
--_stantem_, quæ est. Cf. ad II, 639, in V.L. Tu nullam rationem
habes fortunæ, quæ plus valet quam virtus, et quæ nunc hostium
cœptis adspirat?
316. «Duobus ducibus unus resistas oportet: resistes autem, si te
neque collegæ vana gloria,» etc. Liv. XXII, 39. Conf. V.L.
318 sq. Cf. Liv. XXII, 39, 40, extr. et 43, pr.
320. _Laxa fides_, minus firma et constans, quæ jam titubare ac
fluitare incipit, quemadmodum temeritas, ira aliaque _laxari_
dicuntur, quum remittunt, vel languescunt; Drak. qui laudat Burm. ad
Petron. c. 82. Proprie _laxa_ sunt frena, funes, arcus.
313. _Quam ritus hostis, tu non_ Colon. _Quantum rictus hostis, tu
non_ Oxon. et Put. _Quantum ictus hostis valeat_ R. 1, 3; Parm.
Med. Vulgo _Quantum hostis ritus valeat_, quod primus dedit
Marsus. _Quantum hostis visus valeat_ conj. Barth. Adv. III, 1.
_Quantum hosti victus: tu non_ corrig. N. Heins. qui ad Claud. in
Rufin. I, 217, tentaverat, _Quantum hostis victu valeat_. Hoc
recepit Cell., illud vero Drak. adpositis, consilio Heins.
interrogandi notis, quas servavi, etsi non magnopere repugnarem,
si quis eas iterum ejiciendas censeret, ut Fabius contemtim de
Varrone loquatur: _tu non_, tu vero, qua stultitia et temeritate
es, nihil eorum curabis, in quæ dux inquirere solet. _Quantum
hosti victus, tum, quæ sit c. r._ legendum videbatur Burm.
_Victum_ quidem pro cibo, commeatu, et castrensi alimento poni,
non erat quod tot exemplis evincerent Heins. et Drak. Sed ita
locus admodum languet, quoniam mox _copiæ rerum_, et v. 319 sqq.
_victus_ mentio sit. Præterea Marsus primum metri causa voces
_ritus_ et _hostis_ transposuisse videtur, et _ritus_ huic loco
longe aptior est quam _victus_; vid. not. Denique tutissimum est,
codici Agripp., a quo reliqui libri antt. non multum abhorrent,
quam proxime adcedere. Ejus itaque scripturam revocavi, nisi quod
_Qui_ pro _Quam_ reposui: nam, nisi me omnia fallunt, scriptum
fuerat a festinante librarii manu _qm_, quod vel _quam_, vel
_quantum_ significat, et lectionis varietatem peperit. Possis
etiam castigare: _Quæ vires hostis_, vel _Quem rides, hostem_. Sed
ita magis a membrr. vestigiis, et a veritate deflectes.
316. _indevia_, h.e. non devia, Tell. R. 2; Mars. Benes. Ald. quod
Lefeb. in contextum admisit. _adspice: te fer, Paulle, in devia
recti Pectora_ conj. Barth. adv. III, 1, ut sensus sit: te
contrarium infer, obpone Varronis conatibus. _fer Paullum in devia
recti Pectora_, hoc est, toto Paullo, atque omni tua prudentia
incumbe eo, ut obnitaris inconsultis cœptis temerarii Varronis,
corrig. N. Heins. coll. vers. 328, prob. Drakenborch; confer ad
lib. I, vers. 345. Uterque sensum nexumque h.l. perspexit, sed his
emendatt. non opus esse, et ipse dudum putavi, et nunc monuisse
video Ill. Ernesti, qui verba, _fer, Paulle, pectora in_ (adversus
pectora Varronis) _devia recti_, explicat: obpone te, resiste huic
tantæ audaciæ et temeritati. Conf. not.
[“ad lib. I, vers. 345”: in Not.]
317. _par est_ R. 1, 3; Med. quod placebat N. Heins.
319. _retuso_ Col. Conf. not. ad I, 34; Heins. ad Claud. Cons.
Hon. IV, 627; VI, 302; et Jani ad Hor. Od. III, vi, 10. Vulgg.
_recluso_, quod Cell. interpretatur: fervore Romanorum, mea
expeditione renovato, socii, qui ad Hannibalem defecerant, nunc
Romanos respiciunt.
320. _Fluxa_, vel _Lapsa fides_ conj. N. Heins. _Lassa_ ex R. 2
recepit Lefeb. Omnibus his non opus.
322. _reveatque_ Put. unde _recreatque_ suspic. N. Heins.
Tertia vix superest, crudo quæ venit Ibero,
Turba virûm. Persta, et cauti meditamina belli
Lentus ama: si qua interea invitaverit aura, 325
Adnueritque Deus, velox adcede secundis.»
325. _invitaverit aura_, αὖρα, ventus, h.e. occasio rei bene
gerendæ. Conf. Liv. XXII, 39, extr. Formula loquendi petita est a
vento secundo, qui ad navigandum invitat, et navis cursui
_adspirat_, unde _aura honoris_, _voluntatis_, _favoris_, etc. (vid.
Ern. Clav. Cic.), vel _adspirat fortuna labori_, ap. Virgil. Æn. II,
385, al.
326. _adcede secundis_, adripe ea, utere occasione, tibi oblata.
323. Præstat forte distinguere _superest crudo_, h.e. crudeli, vel
forti Pœno.
324. _meditamina belli_ (ut ap. Tac. Hist. IV, 26) est ex emend.
N. Heins. qui præterea ad Claud. B. Get. v. 138, refingebat _lenti
m. b. Cautus ama_, quod recepere Cell. Drak. et Lefeb. Vulgo
_medicamina_.
325. _irritaverit_ scripti et R. 2. _tibi faverit_ corrig.
N. Heins. Possis et _adspiraverit_. Sed vulgata bene habet.
Cui breviter mæsto consul sic ore vicissim:
«Mecum erit hæc prorsus pietas, mentemque feremus
In Pœnos, invicte, tuam: nec me unica fallit
Cunctandi ratio, qua te grassante senescens 330
Hannibal obpressum vidit considere bellum.
327. Cf. Liv. XXII, 40, qui brevior est.
328. _Mecum erit hæc prorsus pietas_; cf. Heyne ad Virg. Æn. I, 675,
et IV, 115.
--_pietas_ in patriam, sensus animi, qui amoris in patriam plenus,
et officiorum, quæ ei debet, memor est.
--_mentemque feremus_, etc., ut VI, 585.
330. _senescens_, vid. ad II, 457; Liv. XXII, 39. «Dubitas, quin
sedendo superaturi simus eum, qui senescat in dies?» etc.
329. _nec_ scripti. Vulgo _non_.
Sed quænam ira Deûm? consul datus alter, opinor,
Ausoniæ est, alter Pœnis: trahit omnia secum,
Et metuit demens, alio ne consule Roma
Concidat: e Tyrio consortem adcite Senatu; 335
335. _accite_ Col. Parm. Med. Mox _Non tam sæva_ Colon. R. 1, Med.
_Non jam sæva_ Ox. Put. R. 3, Parm. Vulgo _e Tyrio c. accire S.
Non jam sera volet_ probb. Dausq. et Barth. Sed non perspexere
sensum h.l. qui tamen satis obvius est, et a Draken. his verbis
exponitur: Temerarius ille et inconsultus Varro omnia secum in
exitium rapit, et metuit, ne Roma alio, quam se consule,
concidisse dicatur: quin tanta ejus est temeritas, ut, si ducem
nobis ex Senatu Carthaginiensi adciremus, non tam perniciosa velle
posset, quam noster Varro.
Non tam sæva volet: nullus, qui portet in hostem,
Subficit insano sonipes: incedere noctis,
Quæ tardent cursum, tenebras dolet, itque superbus
Tantum non strictis mucronibus, ulla retardet
Ne pugnas mora, dum vagina ducitur ensis. 340
336 sq. Observa sarcasmum et vim verborum.
337 sq. _incedere tenebras noctis_, h.e. oriri, ingruere, ut Tac.
Ann. XV, 37, ubi vid. Ernesti. Cf. idem ib. ad III, 26 et 36, pr.
Gronov. ad Liv. XXIX, 24, et Drak. ad Liv. I, 57.
340. _ducitur_, pro educitur, ut IX, 314; vid. Heins. ad Val. Fl. I,
122.
337. _incendere noctis_ Oxon. unde _intendere nocti_ jam ad Val.
Fl. VII, 114, conjecerat N. Heins. qui tamen in nota ad h.l. _nec
cedere noctis_ verius esse putabat. _intendere_ (se cælo)
_noctis... tenebras_ suspic. Drak. qui laudat Gronov. ad Liv. I,
57, ubi tamen ipse pro vulg. lectione adserenda luctatur, et recte
quidem, vid. not. _Insidere (noctis Quæ t. c. tenebræ) dolet_
infeliciter, ut sæpe, refinxit Lefeb. adscripta hac nota: «Locus
adhuc impervius editoribus. _Insidere_ est stare in castris.
Deinde parenthetice lege, cujus exempla dabunt Virg. Æ. IX, 210;
Val. Fl. III, 206, et Stat. Achill. I, 229. Hunc modum loquendi
nemo perspexit; hinc itaque tot turbæ, tot vana commenta in loco
clarissimo. Nec Modius aliis felicior. Sine ullo sensu ed. Drak.
_incedere noctis. Quæ_, etc. Sed det exemplum _noctis_ pro
_nocte_: aliter enim non intelligetur; si tamen ita intelligetur
poeta.» _incedere noctu, Quod tardent cursum tenebræ, dolet_ conj.
Ernesti. _noctes_ Put.
338. _Quæ_, non _Quod_, scripti; _tenebræ_ iidem cum R. 3, ac
Parm. _itque_, non _idque_, Col.
Tarpeiæ rupes, cognataque sanguine nobis
Tecta Jovis, quæque arce sua nunc stantia linquo
Mœnia felicis patriæ, quocumque vocabit
Summa salus, testor, spreto discrimine iturum.
Sed si surda mihi pugnabunt castra monenti, 345
Haud ego vos ultra, nati, dulcemque morabor
Assaraci de gente domum, similemve videbit
Varroni Paullum redeuntem saucia Roma.»
341. _Tarpeiæ rupes_; cf. I, 541
--_cognataque Tecta Jovis_, etc. vid. sup. ad v. 293.
342. _arce_, septem arcibus, h.e. collibus.
345. Cf. Liv. XXII, 40.
--_surda_, dicto non audientia.
346. _morabor_, curabo, de vobis sollicitus ero: vel spem reditus
mei, quæ vobis est, morabor, differam; quoniam ad vos numquam
revertar, et mori tum apud animum statui.
347. _Assaraci domum_, cf. v. 295.
341. _Tarpeia_ ed. Dausq. et Gryph. ad cujus marg. _Tarpeias_
emend. Casaub.
345. _moventi_ Oxon. Put. R. 2.
Sic tum diversa turbati mente petebant
Castra duces: at prædictis jam sederat arvis 350
Ætolos Pœnus servans ad prælia campos.
Non alias majore virum, majore sub armis
Agmine cornipedum concussa est Itala tellus.
Quippe extrema simul gentique Urbique timebant,
Nec spes certandi plus uno Marte dabatur. 355
350. Cf. v. 240 sq.
--_prædictis_ ab Anna, vel supra dictis. Conf. v. 222 sq.
351. _Ætolos campos_, ut I, 125.
--_servans_, vid. ad III, 380.
352, 353. Drak. conf. Liv. XXII, 36, et Plut. vit. Fabii, p. 182,
qui contrarium ipse tradit vit. Marcelli, p. 299, ut, quem Lefeb.
citat, Leonard. Aretin. de b. Gall., pag. 79. Verba itaque _non
majore agmine_ ad summam subtilitatem haud exigenda sunt.
349. Ita Colon. ut jam olim conjecerat Barth. Adv. III, 1. Conf.
ad I, 264. Vulgo _tumidi, versa turbati mente_, ut _tumidi_ ad
Varronem, et _turbati_ ad Paullum spectet, monente Cell.
350. _at_, non _ac_, Col.
Faunigenæ socio bella invasere Sicano
Sacra manus Rutuli, servant qui Daunia regna,
Laurentique domo gaudent, et fonte Numici:
356 sq. Recensio copiarum, et summorum ejus ætatis virorum, a quibus
tam magnæ res gestæ sunt, per opportune descriptioni summæ, quam
Romani umquam adceperunt, cladis præmittitur. Aciem Pœnorum silentio
prætermittit Silius, quia eam jam sup. III, 222 sq. exposuerat.
Præterea Romanis scribebat poeta, quorum magis intererat, suas, quam
hostium, copias cognoscere. Eosdem vero illarum enumeratio magis
delectare debuit, quam nudum numeri indicium, quod Livius XXII, 36,
aliique historici adferunt. Huc adcedit, quod tantum consules nunc
conscripserant exercitum, quantus nullo umquam bello antea sub armis
fuerat, unde commoda Silio obferebatur occasio ad singulas, si non
urbes, certe gentes Italiæ memorandas, et sic universam fere imperii
Romani imaginem, simulque cladis magnitudinem lectorum oculis
animisque subjiciendam. In qua quidem re iterum ei præivit Virg. Æn.
VII, 647 sq. (ubi vid. Heyne), et X, 163 sq. in cujus tamen verbis
tantum figurisque variandis non turpiter ingenii vires adtrivit: sed
novo rerum ornatu, novis fabulis, et accuratiore sæpius, pluriumque
urbium populorumque descriptione ita cum eo certavit, ut locus hic
dignus sit, qui in perfectissimis Siliani carminis partibus, et
præstantissimis antiquitatis monimentis adnumeretur. Ceterum nos
summas tantum res adtingemus, quia otium nobis fecere Hummel.
(_Handbuch d. alt. Erdbeschr._) Cellar. Geogr. ant., Cluver. in
Ital. ant., Vulpius in Vet. Lat. et Heyne in not. et Exc. ad Virg.
Æn. VII, ad quos lectores remittimus. In memoria autem nostra
penitus id insideat, nos in poeta legendo versari, qui neque ordine,
neque subtilitate geographorum in regionum, vel certe locorum
urbiumque situ definiendo se adstringi patitur.
--Descriptio Latii, tam veteris, quam novi, vel adjecti, quod Æquos,
Auruncos, Volscos, Hernicos, Rutulos aliosque populos, finibus ad
Lirim fluv. promotis, continebat. Latii incolæ antiquissimi, præter
Umbros, fuere _Siculi_, et post hos _Aborigines_, quorum rex
_Faunus_ fuisse dicitur, unde _Faunigenæ_ sunt Latini; vid. Cluver.,
p. 787 et 790, inpr. vero Heyne, Exc. IV, V et VIII, ad Virg. Æn.
VII, 37 sq., 45 sq. et 795, it. not. et Exc. II, ad Æn. VIII, 314
sq., ubi etiam monuit, _Siculos_, inter Tiberim et Lirim quondam
habitantes, a Silio Rutulis socios, adjici nec satis adcurate
_Sicanos_ adpellari, sed exemplo Maronis Æn. VII, 795, et VIII, 328.
357. _Sacra manus_, vid. ad VII, 9. Sed conf. Heyne Exc. VIII, ad
Virg. Æn. VII, extr.
--_Rutuli, servant qui Daunia regna_; vid. ad I, 291 sq.
358. _Laurenti_, conf. ad I, 110.
--_Numici_; vid. sup. ad v. 28.
Quos Castrum, Phrygibusque gravis quondam Ardea misit,
Quos celso devexa jugo Junonia sedes 360
Lanuvium, atque altrix casti Collatia Bruti;
359. _Castrum_ Inui, in Rutulis, inter Ardeam et Antium. Cf. Ovid.
Met. XV, 727; Martial. IV, 60; Heyne ad Virg. Æn. VI, 776, et
Cluver., p. 978. Ab eo diversa sunt _Castrum novum_ Etruriæ,
_Castrum_ Prætutiorum, Herculis, Minervæ, etc.
--_Ardea gravis quondam Phrygibus_, Trojanis, regnante Turno, et
postea Romanis, propter opes et divitias. Confer I, 292; Liv. I, 57
sqq.; IV, i, 7... 11. Nunc est viculus, propter grave cælum fere
desertus.
360, 361. _Lanuvium_, municipium Latii, celebre cultu _Junonis
Sispitæ_, vel _Sospitæ_, et _Conservatricis_. Cf. XIII, 364; Liv.
VIII, 14 (ubi vid. Sigon.); XXI, 62; XXII, 1; XXIII, 31; XXIX, 14;
XXXI, 12; XL, 19; Plin. XXXV, 3; Æliani H. Anim. II, 16; Cluver.,
p. 935 sq., Spanh. de U. et P. N. II, p. m. 82, 83; Sigon. ad Liv.
VIII, 13; Broukh. ad Prop. IV, viii, 3; Heins. ad Ovid. Fast. VI,
60.
--_Collatia_, urbs in finibus Latii, Sabinis a Tarquinio ademta;
vid. Liv. I, 38, et Heyne ad Virg. Æn. VI, 774.
--_altrix_, ut ap. Virg. Æn. III, 273. Cf. ad I, 218. L. Junius
_Brutus castus_, et castitatis vindex; _ultor_ ap. Virg. Æn. VI,
819.
359... 361. Hi versus absunt ab edd. R. pr. Mediol. Marsi et
Martini Herbip.
361. _Lanuvium_ Colon. Tell. et R. 2; _Lavinium_ Oxon. et Puteol.
Vulgo _Lavinum_; vid. not. _atque_, non _ac_, scripti.
Quique inmite nemus Triviæ, quique ostia Tusci
Amnis amant, tepidoque fovent Almone Cybeben.
362 sq. _inmite nemus Triviæ_, Aricia, vid. ad IV, 367 sq.
--_Tusci Amnis_, Tiberis fl. qui ex Apennino oritur in _Tuscia_, seu
Hetruria, quam dextra ripa tangit, et a Latio, Umbria, Sabinorumque
agro separat. Infra Romam Tyrrheno mari infunditur duobus _ostiis_,
quorum sinistro adjacebat _Ostia_, prima Rom. colonia, ab Anco rege
deducta, quæ h.l. innuitur, et adhuc quidem salinas habet, atque
episcopum, sed paucos incolas propter aerem pestilentem; vid.
Cluver. p. 870.
[363.] _Almo_, seu _Almon_ (vid. Heins. ad Ovid. Fast. II, 601)
rivus, non longe a Roma in Tiberim præcipitans, in quo simulacrum
Cybeles VI. Cal. April. ablui solebat, unde _sacer gurges_ XVI, 680.
Cf. Ovid. Fast. IV, 337 sq.; Spanh. ad Callim. H. in Pall. pr.
Barth. ad Claud. b. Gild. v. 119, et Intpp. ad Val. Fl. VIII, 239.
363. _trepido_ Put. et Dausq. et al. quo sensu forte _lubricus
Almon_ dicitur Ovid. Fast. IV, 337, judice Lefeb. qui perperam
addit: «in c. Tell. legitur _Albone_. Equidem _Almon_ fuit civitas
in Thessalia, a Scythis condita: sed etiam fuerunt _Albones_ in
Illyria, quæ gens Slavica, a Scythis quoque orinnda; ut Phryges,
qui hoc nomen in Italiam cum Cybeles cultu transtulisse dicuntur.
Adjiciam, Germanis quoque sollemne fuisse Deam Hertam (Terram),
immo currum ejus, vestes fluvio quotannis lavare: Terra autem
eadem ac Cybele. At Germani a Sarmatis, et hi a Scythis oriundi.
Hinc videre est, quam ab origine primævæ gentes inter se
conveniant.» Vulgg. _Cybelen_, Κυβέλην, vel _Cybellen_. Sed
_Cybeben_, Κυβήβην, scripsi, quod etiam suasisse video Drak. ad
h.l. ad IX, 293, et inpr. ad XVII, 8, ubi Heins. ad Prudent. περὶ
στεφ. X, 196; Spanhem. ad Callim. H. in lavacr. Pall. pr. et
Broukh. ad Prop. III, xv, 35, suffragatur, etsi _Cybelen_
scribendum statuerint Stephan. Schediasm. de delectu in lection.
Virg. pag. 57, et Barnes. ad Eurip. Bacch. v. 79, quorum ille
monet, vocem esse Græcam, ut _Philomelam_ et alias, præcipue a
μέλος deductas, hic vero, secundam syllabam nunc longam, nunc
brevem esse, ut in _Sydonius_, et ut prima in _Eos_, quia Græci
Κυβήλη et Κυβέλη, Σιδώνιος et Σιδόνιος, Ἠώς et Ἕως dixerint. Sed
vid. præter laudatos VV. DD., Heins. et Heyne ad Virg. Æn. III,
111, et X, 220. Gudius et Burm. ad Phædr. III, xvii, 4, xx, 4;
Græv. ad Lucian. T. II, p. 895, et Berkel. ad Steph. Byz. v.
Κυβελεια.
Hinc Tibur, Catille, tuum, sacrisque dicatum
Fortunæ Præneste jugis, Antemnaque prisco 365
Crustumio prior, atque habiles ad aratra Labici.
364. Vid. ad IV, 187, in V.L.
365. _Præneste_, Latii urbs, haud procul Roma, in monte amœno sita,
teste Strab. V, p. 365 (unde h.l. _jugis_, et _altum_ Virg. Æn. VII,
682; _frigidum_ Hor. Od. III, iv, 22); hod. _Palestrina_, in vallem
deducta. Celebris fuit _Fortunæ_ templo et oraculo, sortibus
Prænestinis; vid. Strab. l.c. Cic. Div. II, 41 et 42; Sueton. Tiber.
63; Prop. II, 32; Cluver. p. 950, et Heyne Exc. VIII, ad Virg. Æn.
VII, 783 sq.
--_Antemna_, Ἄντεμνα Dionys. L. II, vel _Antemnæ_, Ἀντέμναι Strab.
V, pag. 159; Plin. III, 5; Virg. Æn. VII, 631; urbs Sabinorum, sed a
Romulo capta (Liv. I, 9... 11), et Romæ proxima, cis Anienem (_ante
amnem_, unde nomen ei datum tradunt Varro L. L. IV, 5, et Serv. ad
Virg. l.c.), non longe ab ejus et Tiberis confluente; vid. Cluver.,
p. 663.
366. _prior_, antiquior.
--_Crustumium_ (_Crustumerium_ Liv. I, 38, et Plin. III, 5.
_Crustumeria_ Liv. II, 19; III, 42: Κρουστομέρεια, οὐ πρόσω τῆς
Ῥώμης Dionys. XI, p. 705; unde incolæ urbis _Crustumeri_ Virg. Æn.
VII, 631; sed _Crustumini_ Liv. I, 11, dicuntur) Sabinorum opp. de
quo vid. Liv. I, 11 et 38, et Cluver., p. 657.
--_Labicum_ (ut XII, 534, et παλαιὸν Λαβικὸν Strab. V, p. 164), vel
_Labici_ et _Lavici_ (Liv: II, 39; IV, 47; Cic. Agrar. II, 35) Latii
opp. unde _via Lavicana_, ap. Liv. IV, 41; XV, M. P. a Roma. Cf.
Liv. IV, 45, 46; V, 16; VI, 21. _Labici_ h.l. et ap. Virg. Æn. VII,
796, vel Labicani, vei urbs ipsa, de cujus situ vid. Cluver.,
p. 947; Liv. XXVI, 9; Heyne ad Virg. Æn. VII, Exc. VIII, extr., et
Franc. Ant. Vitale Diss. de oppido Labici, qua origo etiam, atque
compendiosa historia oppidi Montis Compitis in Latio describitur,
Rom. 1778, in-4to, ubi ex inscripp. probatur, posterius oppidum
hodie _la Colonna_ dici, non _Labicum_, quod Holsten. putabat.
Nec non sceptriferi qui potant Thybridis undam,
Quique Anienis habent ripas, gelidoque rigantur
Simbruvio, rastrisque domant Æquicula rura.
367. _sceptriferi Thybridis_, Θύμβρις ἐϋῤῥείτης ποταμῶν βασιλεύτατος
ἄλλων Dionys. laud. a Dausq. qui etiam ad majestatem imperii Romani
(quod probat Ernesti, coll. Ovid. Met. II, 259), vel ad submersionem
sceptriferi Tiberini epitheton referri posse monet.
--_qui potant Thybridis undam_, ut _qui Thybrim potant_, ap. Virg.
Æn. VII, 715; vid. Heins. ad Ovid. Her. VII, 145.
368. _habent_, habitant, ut ap. Virg. Æn. VII, 696, et ἔχειν, ap.
Hom. Iliad. α, 18; Drak. qui laudat Pricæum ad Appul. Apol., p. 58.
Cf. Heins. ad Ovid. Met. IV, 773.
--_rigantur_, ut ap. Tibull. IV, i, 60 et 146, ubi vid. Heyne.
369. _Simbruvio_ in Æquis. «Anio, in monte Trebanorum ortus, lacus
tres amœnitate nobiles, qui nomen dedere Sublaqueo (hod. _Subiaco_),
defert in Tiberim,» Plin. III, 12. Hæc sunt _Simbruina_, vel
_Simbruvina stagna_, de quibus vid. Ern. ad Tac. Ann. XI, 13; XIV,
22, et Cluver., p. 713.
--_rastris domant_, ut ap. Virg. Æn. IX, 608.
--_Æquicula rura_; vid. Heyne not. et Exc. VIII ad Virg. Æn. VII,
746 sq., et Cluver., p. 773.
367. Vulgg. _Tibridis_. Sed est Θύμβρις. V. Intpp. ad Virg. Æ.
III, 500, et VIII, 330 sq.
369. _Simbruvio_ Col. R. 3, et Parm. prob. N. Heins. qui
_Simbruvina stagna_, _colles_ et _aquas_, non _Simbruina_, vel cum
Lipsio _Imbrivina_ ap. Tac. Ann. XI, 13; XIV, 22, et Cels. IV, 5,
scribendum putabat. _Simbrunio_ Ox. _Symbruvio_ R. pr. et Med.
_Imbruvio_ Marsi ed. Ven. _Imbrivio_ Lips. ad Tac. Ann. XI, 13.
Vulgo _Simbrivio_.
His Scaurus monitor, tenero tunc Scaurus in ævo; 370
Sed jam signa dabat nascens in secula virtus.
Non illis solitum crispare hastilia campo,
Nec mos pennigeris pharetram inplevisse sagittis;
Pila volunt, brevibusque habiles mucronibus enses:
Ære caput tecti surgunt super agmina cristis. 375
370. _Scaurus_ cognomen gentis Aureliæ et Æmiliæ: ex illa notissimi
M. Aurelius orator et consul a. U. 656, et C. Aurelius prætor, Liv.
XXXIX, vi, 8; ex hac vero, in cujus gratiam poeta hæc inprimis
finxisse videtur, M. Æmilius Scaurus, consul a. U. 638; princeps
Senatus, orator, censor et iterum consul; ejusque filius, Sullæ
privignus, qui P. Lentuli magnificentiam ædilitatis imitabatur; vid.
Ern. Clav. Cic.
--_monitor_, rector, dux.
371. _nascens in secula virtus_; cf. ad II, 511.
372. _crispare hastilia_, ut ap. Virg. Æn. I, 313.
373. _pennigeris sagittis_, ut al. _alatis_, πτερόεντες ὀϊστοὶ, vel
ἰὰ πτερόεντα, Hom. Iliad. ε, 171; υ, 68, et pennæ inf. XV, 633. Cf.
Burm. ad Val. Fl. VI, 421.
374. Cf. Virg. Æn. VII, 664 (ubi vid. Heyne), et Liv. XXII, 46, med.
--_habiles_; vid. ad IV, 433. _Mucronem teretem_ dixit Virg. l.c.
375. _Ære_, casside ærea.
374. _volant_ conj. N. Heins. quod tamen _ensibus_ non convenit.
Præstiterit _colunt_, h.e. amant, præferunt, vel poliunt, ut ap.
Tibull. I, viii, 9, et Ov. Art. III, 107.
At quos ipsius mensis seposta Lyæi
Setia, et incelebri miserunt valle Velitræ,
376 sq. Poeta de Volscis, maximo novi totiusque Latii populo, agit,
inserta tamen Hernicorum mentione v. 391... 394.
--_mensis seposta Lyæi Setia_, cujus vinum seponitur, reservatur
ipsius Bacchi mensæ, h.e. ea dignum, adeoque præstantissimum est; ut
_sepositus grex_, Martial. II, xliii, 4, et _vestis_, Tibull. II, v,
8.
--_Setia_ (hod. _Sezze_) colonia Rom. (Liv. VI, 30; VII, 42, al.) et
Valerii Flacci patria, non longe a paludibus Pomtinis; vid. Cluver.,
p. 1021, et S. V. _Adlers Nachr. von den Pomtinischen Sümpfen_,
p. 28 sq. De vino Setino conf. X, 33; Strab. V, p. 229; Martial. VI,
86; IX, 3; X, 74; XIII, 109 et 112; Juvenal. V, 34; X, 27, et Plin.
XIV, 6, qui, «Divus Augustus, _inquit_, Setinum prætulit cunctis, et
fere secuti principes, confessa propter experimenta, non temere
cruditatibus noxiis ab ea saliva:» unde nec Horatium, nec Catonem,
Colum. et Varronem (nec Maronem quoque) ejus meminisse, merito
mirabatur N. Heins.
--_Velitræ_ (nunc _Velletri_) colonia Rom. (Liv. II, 31, 34; VI, 13,
21 sq., 36 sq., al.) vini proventu (Plin. XIV, 6), et gente Octavia
(Sueton. Octav. 1 et 94) nobilis. Cf. Borgia de Cruce Velitrina,
Rom. 1780.
--_incelebri_ olim, et Punici belli temporibus, postea celebriore,
Mars. Vid. V.L.
376. _dapsilibus mensis_ in mentem veniebat N. Heins.
377. _Phetia_ Col. _Rhecia_ Ox. et R. 3; _Rhetia_ Put. quas lectt.
ex. Virg. Ge. II, 96, ortas esse, non male suspicatur N. Heins.
_et e celebri_ corrig. idem cum patre suo, quia Veliternus ager
minime ignobilis fuerit, si vetustatem oppidi ipsius, et
frequentiam civium spectes, unde et Cæsar Augustus duxerit
originem, sive ubertatem agri, et vini in eo præstantissimi
proventum. Hinc Lefeb. eam emendat. recepit. _in celebri_,
scilicet οὖσαι, conj. Dausq.
Quos Cora, quos spumans inmiti Signia musto,
Et quos pestifera Pomptini uligine campi,
378. _Cora_, vid. ad IV, 220.
--_Signia_ (hod. _Segni_) colonia Rom. (Liv. I, 56; II, 21; VIII, 3,
al.) nota opere Signino (Plin. XXXV, 12; Colum. I, vi, 12), piris
(Plin. XV, 15; Juven. XI, 73) et vino _inmiti_, h.e. austero (vid.
ad VII, 211), quod ventri sistendo adstringendoque adhibebatur;
conf. Plin. XIV, 6; Strab. V, p. 229; Martial. XIII, 113, al., 116;
Cels. IV, 5 et 19; Cluv. Ital. Ant. III, 8.
379. Campi et paludes _Pomtinæ_, (hod. _Paludi Pontine_) inter
Nymphæum et _Ufentem_, ab Astura ad Terracinam, quæ ab agro
Pometino, vel Suessa Pometia (vid. ad v. 398), vicino Volscorum
opp., (Gr. Πωμέντια, unde τὸ Πωμέντιον, seu Πωμεντίνων πεδίον Strab.
V, p. 159, 161; Dionys. VI, p. 364, al.) nomen adcepisse putantur
(conf. V.L.), et olim locum XXIII urbium obtinuere (Plin. III, 5),
sed postea creverunt in dies ex aquis, quæ ex montibus in planitiem
confluunt, aeremque _pestiferis_ vaporibus, qui vel Romæ sentiuntur,
_inficiunt_. Ingentes sumtus, a Corn. Cethego Cos. a. U. 590 (Liv.
Epit. XLVI), a Jul. Cæsare (Sueton. c. 44); Augusto (Horat. A. P.
65), Trajano (teste Xiphilino ap. Dionem), Theodorico (Cassiod. Var.
Epist. II, 32 et 33), nostroque ævo a Papis Sixto V (ducta fossa,
_fiume Sixto_) et Pio VI, in paludes siccandas inpensi, nondum operi
perficiendo suffecerunt; vid. S.V. Adleri libell. ad v. 377, laud.
378. _inmiti_, non _inimico_, Col.
379. _Pomptini_ Col. prob. N. Heins. et al. ob euphoniam.
_Promptini_ Oxon. Vulgo _Pomtini_, vel _Pontini_, ut ap. Fest. in
_Pontina tribu_, quam æque ac paludem Pontinam a Pontia urbe
dictam tradit, et ap. Dion. Cass. XLIV, pag. 242; XLV, p. 274, τὰ
Πόντινα ἕλη.
Qua Saturæ nebulosa palus restagnat, et atro 380
Liventes cœno per squalida turbidus arva
Cogit aquas Ufens, atque inficit æquora limo,
Ducit avis pollens, nec dextra indignus avorum
Scævola, cui diræ cælatur laudis honora
Effigie clipeus: flagrant altaribus ignes. 385
380. Conf. Virg. Æn. VII, 801, 802.
--_Saturæ palus_, vel ipsa Pomtina palus, quod Cluver. p. 1003,
putabat, vel ejus pars.
382. _Ufens_ fl. (_Oufens_) in Inscrr. et Festo (hod. _il
Portatore_), Terracinæ proximus, per paludes Pomtinas in mare
Inferum fluit.
383. _avis pollens_, ut _avis potens_ et _dives_ ap. Virg. Æn. VII,
56, et X, 201, ubi vid. Heyne in not. et V.L. Cf. inf. v. 524.
--_dextra_, virtute, vel propter eam, _non indignus avorum_, ut ap.
Virg. Æn. XII, 649. _Dignus_, ut ἄξιος, passim cum secundo casu
jungitur; vid. Heins. ad Ovid. Trist. IV, iii, 57, et Drak. inf. ad
XII, 81.
384. C. Mucii _Scævolæ_ historia, quam h.l. unus ex ejus posteris
clipeo expressam habet (de quo vid. ad IV, 153), vel tironibus nota
ex Liv. II, 12, 13, et Flor. I, 10. Gemmas vid. ap. Drak. et de
Muciis Ern. Clav. Cic. et Rupert. ad Pompon. O. J. III, 7, §. 39,
41. Scævolæ mors memoratur inf. IX, 370; X, 404.
--_diræ_, magnæ, admirabilis; vid. ad IV, 260; quo sensu ap.
Maronem, _relligio dira_, Æn. VIII, 350. _Ed._
382. Malim fere _æthera_ pro _æquora_, h.e. campos, etsi hoc
quoque ferri potest; vid. not.
Tyrrhenum valli medio stat Mucius ira
In semet versa, sævitque in imagine virtus.
Tunc ictus specie pavitare hoc bella magistro
Cernitur, effugiens ardentem Porsena dextram.
386. _Tyrrheni in valli medio_ opinabatur N. Heins.
388. Locus fœde interpolatus, in quo majore cum fiducia destruas
aliena, quam moliaris et struas tua. _Tunc ictæ species iniere ac
bella magistro_ Col. _Tunc icte species nuere ac b. mgro_ Oxon.
_Tunc ictæ species numere ac belli_ Put. _Tunc ictæ s. ruere acri
bella m._ R. 1, 3, Parm. Med. Vulgatam lectionem, _Tunc icti
specie ruere acri in b. m._ cujus difficultates plerique intpp.
vel non senserunt, vel callide dissimularunt, et quam Draken. quia
de loco hoc conclamato constituere non audebat, asterisco adjecto,
servavit, verbis _acri in b. m._ parenthesi inclusis, adjuvari
posse putabat Barth. Adv. III, 1, ut _species_ sit exemplum, quod
acre sane magisterium in bello sit, et virtute inaudita percellat
mentes paventium, nec minus percusserit Porsenam, quam ferrum
militiæ magistrum. Idem conj. _Tunc icto spes conciderant_, vel
_corruerant, ac bella magistro_, scilicet militiæ Tyrrhenæ, quem
Mucius occiderat. Sed magis sententia ejus eo inclinabat, ut totum
versum vel spurium, vel certe sequenti postponendum censeret.
Posterius placebat etiam N. Heins. qui tamen tentabat (_Acti his
auspiciis iniere hoc bella m._), ut _auspicium_ sit omen infaustum
(ut ap. Senec. Troad. 608), et eo _agi_, ut ap. Virg. Æn. III, 5.
_Tunc icti specie furere in fera bella ministri Cernitur_, etc.
emend. Burm. hoc sensu, Porsenam specie purpurati, seu scribæ
vulnerati in furorem actum esse, _Tunc icti specie finire hoc b.
m. Cernitur_, etc. refinxit Lefeb. qui, ut solet, non minus
barbare, quam confidenter, præter alia, hæc disputat: «Locum
editoribus nimia præcipitantia impervium facile erat restituere.
Dic, Porsena tunc effugiens feliciter ardentem dextram Mucii
cernitur _specie icti_ (_à la vue de ce coup_, ut _species_ in
Virg. Æn. II, 407, et _icti_ in secundo casu, ut in Gell. IX, 13,
extr.) finire bella, (quomodo in clipeo id cerni potest?) _hoc
magistro_, Mucio docente, quid timendum a Romanis conjuratis
habebat. Si Burm. scripsisset: _Tunc icti specie finire hæc bella
ministri_, ne minimum ab historia recessisset. Placet mihi admodum
hic versus, sed nimium differt _ministri a magistro_. Saltem
fuisset _ministro_, vel in uno antiquo, et in textum vocassem.»
Omnibus his conjecturis longe, puto, præstat ingeniosa illa, quam
adtulit Ill. Ernesti, qui arbitratur omnino transponendum esse
versum, et sic legendum: _Hac acti specie ruere acri in bella
magistro_, hac effigie clipei, in quo tantum facinus expressum
admirabundi spectabant milites, _acti_, inflammati, ruebant in
bella duce tam acri et forti. Vellem tamen, hæc emendatio minus a
lectione MSS. abhorreret, et sine versus transpositione carminis
nitori atque dignitati consuli posset. Post tot itaque VV. DD.
conatus meum judicium non nisi timide interposuisse videri velim,
nec tantum mihi sumsisse, ut meliora me dedisse, vel adeo rem acu
tetigisse mihi persuadeam. Quum vero scabies mera et rubigo sit
lectio, quæ in omnibus libris circumfertur, veniam dabit L.B. quod
aliam in ejus locum substituerim, quam, simul ac meliora edoctus
fuero, ipse primus damnabo. Olim conjiciebam: _Triginta decies
iniere hoc b. m._, vel _Ter centum auspiciis iniere_, actus pro
conatu, vel _sitiere ea_, sive _hæc bella magistri_, h.e. ducis,
cujus prima sors exierat; sed nunc reposui: _Tunc ictus specie_,
adspectu, viso, ut ap. Virg. Æn. II, 407; Cic. Tusc. II, 23; IV,
14, al. (nisi malis _species_ sive _speciem_, quoad habitum oris,
τὸ εἶδος) _pavitare hoc bella magistro_ (bella et pericula sibi
inminentia tali duce) _Cernitur_, etc. Possis etiam suspicari:
_Tunc ictus specie minitantis bella_ (sive _tela_, etsi
præstiterit _magna_, sive _vana_, certe _multa_) _magistri_,
(ducis conjuratorum, cujus prima sors excidit)... vel _Tunc ictus
specie_ (sive _species_, sive _speciem_) _minitans ac multa
magistro Cernitur, effugiens_ (postquam effugerat), etc. ut apud
Liv. II, 12, _Quum rex, simul ira infensus, periculoque
conterritus, circumdari ignes minitabundus juberet_, etc. et ap.
Virg. Æn. VIII, 649, _Illum indignanti similem, similemque minanti
Aspiceres_, etc. _Ictus specie_, ut _prope adtonitus miraculo rex_
ap. Liv. l.c. Similiter _ictus_ (gall. _frappé_) _re nova_,
_metu_, _conscientia_, etc. ap. Liv. I, 16; XXVII, 9; XXXIII, 28;
πληγεὶς, vel ἐκπληγεὶς ἦτορ Homer. Iliad. γ, 31; ς, 225; Aristoph.
Plut. 673; λόγων Pythag. carm. aur. 22; ἐρωτι Eurip. Med. v. 3.
Eadem metaphora, a telo desumta, dicitur _percussus_ (vid. ad II,
113) et _perfixus desiderio_ ac _telis pavoris_ Lucret. II, 360,
III, 306. Withof. putabat, vulgatam sic commode lectionem
explicari posse: _Tunc acri magistro in bella_, Mucio Scævolæ,
cernitur arte cælaturæ _sub specie icti ruere Porsena effugiens_,
etc. vel legendum esse, _tunc his auspiciis ruere acri in bella
magistro C._, vel potius, _Dum victi specie tremere, ac pallescere
monstro_ (h.e. insolito facinore) _Cernitur_, etc. ut Porsena
visus sit ipse trepidare, quasi propria manus arserit; de quo vide
Florum, et, qui ab ejus interpr. laudantur, Senecam ac Sidonium.
Vir doctus in _Allg. Litt. Zeit. a._ 1796, N. 139, emendat, _Tanta
ictus specie finire hoc bella magistro Cernitur_, ut sensus sit:
ab hoc viro edoctus, quanta sibi pericula obeunda sint, bellum
finire constituit. Sed quomodo et talis sententia his verbis
exprimi, et aliquis _bellum finire_ in cælatura _cerni_ possit,
equidem non adsequor. Withofius autem non librariorum errores, sed
ipsius poetæ orationem correxisse videtur.
[“II, 113” recte II, 143?]
Quîs Circæa juga, et scopulosi verticis Anxur, 390
Hernicaque inpresso raduntur vomere saxa,
Quîs putri pinguis sulcaris Anagnia gleba,
Sulla Ferentinis Privernatumque maniplis
Ducebat simul excitis; Soræque juventus
Addita fulgebat telis: hic Scaptia pubes, 395
Hic Fabrateriæ vulgus; nec monte nivoso
Descendens Atina aberat, detritaque bellis
Suessa, atque a duro Frusino haud inbellis aratro.
390. _Circæa juga_, ut ap. Virg. Æn. VII, 799, promont. in orientali
fine Latii, quod Circe olim insedisse ferebatur, cujusque urbs
_Circeii_ colonia Rom. fuit, in hod. _Monte Circello_; vid. Heyne
Exc. I, ad Virg. Æn. VII.
--_Anxur_; vid. ad IV, 532.
391. Cf. ad v. 376.
--_Hernica saxa_; vid. ad IV, 226.
392. De _Anagnia_ vid. ad V, 543.
--_putri pinguis gleba_, fertilis. Cf. Virg. Ge. II, 203, 204, et
Æn. VII, 684, ubi vid. Heyne.
393. _Ferentinum_ (hod. _Ferentino_), æque ac Anagnia, urbs Latii in
Hernicis et colonia Rom. ex Livio nota. Aliud Ferentinum in Etruria
ap. Plin. III, 5; Suet. Oth. 1, et Horat. Epist. I, xvii, 8.
--_Privernum_; vid. ad VI, 43.
394. _Sora_, colonia Rom. (Liv. X, 1) quæ adhuc nomen retinuit.
395. _Scaptia_, prope Pedum, quod Cellar. in Geogr. ant. ex Festo
colligit; clara olim Latii urbs, teste Plin. III, 5. De Scaptia
tribu, vid. Liv. VIII, 17, et Suet. Aug. 40; Σκαπτήνιοι Dionys. V,
p. 326.
396. _Fabrateria_, ad Trerum fl. (Strab. V, p. 164) colonia Rom.
(Vellei. I, 15) et quidem duplex forte, quia Plinius III, 5,
Fabraternos veteres a novis distinguit.
397. _Atina_, quæ etiam nunc nomen servavit, colonia Rom. Cf.
Frontin. de colon. pr. et Cic. pro Plancio c. 8; _potens_ dicitur
Virg. Æn. VII, 630.
398. _Suessa Pometia_, quæ Volscorum μητρόπολις, Strab. V, p. 159,
et ἡγεμὼν τοῦ ἔθνους, Dionys. VI, p. 364, passimque vel _Pometia_
tantum, vel _Suessa_, Σουέσσα, Strab. l.c. dicitur; _detrita b._ a
Romanis sæpius vi victa. Vid. Liv. I, 53; II, 16, 17, 22, 25; IV,
25. Errorem Cell. et Cluver. Ital. ant. p. 1181, qui _Suessam
Auruncam_ (hod. _Sessa_) Atinæ quidem propiorem, sed Campaniæ urbem,
innui putabant, jam notavit Drak. Neque audacior hic saltus poetæ
est, quod censet ill. Ernesti: nam inde a v. 376... 403 de Volscis
agitur, cujus gentis caput a Silio silentio prætermissum esse quis
sibi persuadeat? ut taceam hanc, non alteram Suessam bellis detritam
esse. Conf. ad v. 379.
--_Frusino_, nunc _Frosinone_, ad Cosam fluv. cis Lirim.
--_a duro haud inbellis aratro_; v. ad I, 614; et cf. inf. XII, 532;
Liv. X, 1.
390. _Axur_ Col. quod tacite recepit Lefeb. et præter Scalig. ad
Festum defendit N. Heins. ad h.l. et ad Virg. Æn. VII, 799, ubi
eum refellit Heyne. Conf. ad IV, 532.
393, 394. Ita scripti. Vulgo _Ferentinos Privernat. maniplos D. s.
excitos_. Verbum _ducebat_ fraudi fuit librariis, qui non
viderunt, illud ad præcedd. spectare. Nec tamen _simul_ h.l. pro
_cum_ positum esse, Drak. mihi persuasit. Sulla ducebat eos, qui
arant Circæa juga, etc. excitis simul Ferentinis P. m.
398. _Sessa_ Col.
At, qui Fibreno miscentem flumina Lirim
Sulfureum, tacitisque vadis ad litora lapsum 400
Adcolit, Arpinas, adcita pube Venafro
Ac Larinatum dextris, socia hispidus arma
Conmovet, atque viris ingens exhaurit Aquinum.
399. Cf. ad IV, 348 sq. Proprie Liri flumen miscet Fibrenus.
400. _Sulfureum_, quod in eo tractu Campaniæ sulfur nascitur,
auctore Plin. XXXV, 15, sed in collibus præcipue Leucogæis: unde ad
colorem aquæ fortasse rectius epitheton referas, quo sensu et lutei
sæpe fluvii poetis dicuntur; Ernesti V. Cl. Sed candida ejus aqua
laudatur sup. IV, 350, quam sulfuri forte debet. Sic _Sulfurea Nar
albus aqua_ Virg. Æn. VII, 517.
401. _Arpinum_ (hod. _Arpino_) C. Marii et Ciceronis patria.
--_Venafrum_, nunc _Venafro_, extremum Campaniæ versus septemtr.
oppidum, ad Vulturnum, et optimi olei proventu nobile. Non satis
commode poeta hujus urbis meminit in descriptione Latii, a cujus
tamen finibus non longe abest.
402. _Larinum_, hod. _Larino_, in Frentanis, ad dextram Tiferni
ripam, haud procul a mari supero situm (vid. XV, 568), municipium
(Cic. Cluent. c. 5.), sed nimis remotum a Latii finibus, quos poeta
h.l. describit: unde Marsus Larinates hic putabat esse antiquos
Latii incolas, quorum nulla nunc exstet memoria. Præter illud
Larinum aliud certe alicubi fuisse, non inprobabili judicio ex
verbis Plin. III, 11, extr. _Larinates, cognomine Frentani_,
colligas. Plinius paulo ante in eod. cap. Frentanum agrum
brevioribus terminis, ad Tifernum, non ad Frentonem fl. productis,
definit, et hinc exemplo Melæ II, 4, Larinum Daunis Apulis
adtribuit. Cf. V.L.
403. _Aquinum_ (nunc _Aquino_) _ingens_, Volscorum πόλις μεγάλη,
Strab. V, p. 164; _frequens municipium_, Cic. Phil. II, 41.
402. _Lirinatum_ emend. Cellar. Geogr. ant. II, 9, p. 822, 823,
ed. Lips. a. 1701, ut sint Interramnates, quos Succasinos et
Lirinates cognominabant (vid. Plin. III, 5, et Grut. Inscr.
p. 431), et qui inter Arpinum et Aquinum sub Casilino monte, et ad
Lirim fl. sedes habebant; vid Liv. XXVI, 9. Possis etiam
intelligere incolas Liris opp., quod memoratur Melæ II, 4, nisi
malis legere _Cassinatum_. Casinates, vel Cassinates (apud Cicer.
Phil. II, 40 al.) dicti a _Casino_ opp. vel _Cassino_ (Cicer.
Phil. II, 4), de quo vid. ad IV, 227. [“ad IV, 227”: in Not.]
403. Abest hic versus a R. 2.
Tullius æratas raptabat in agmina turmas,
Regia progenies, et Tullo sanguis ab alto. 405
Indole pro! quanta juvenis, quantumque daturus
Ausoniæ populis ventura in secula civem!
404. Splendidum M. Tullii Ciceronis elogium, in quod facile poeta
incidere poterat, quum Arpinum, ejus patriam, memoraret. Ut itaque
memoriam ejus viri, quem non minus fere, quam Maronem, ad imitandum
sibi proposuerat, hoc quasi monimento consecraret; unum a majoribus
ipsius Arpinatibus aliisque Volscis præfuisse fingit. Comparant
Plin. VII, 30; Senec. Suasor. VI et VII; Catull. Carm. L.
--_æratas turmas_, ut _æratas acies_ dixit Virg. Æn. VII, 703; IX,
463. Ἀχαιοὶ χαλκοχίτωνες, Hom.
--_raptabat_; vid. ad IV, 218.
405. _sanguis_; cf. ad I, 671.
--_ab alto_, antiquo, ut v. 439, et Virg. Æn. VI, 500; vel magno,
excelso, ut apud Hor. Od. III, iv, 37; ubi vid. Jani. Cf. Heins. ad
Ovid. Fast. IV, 305, et Broukh. ad Prop. II, i, 26.
--_Tullo_ Attio, Volscorum rege (vid. Liv. II, 35... 39), quem _suum
gentilem_ adpellat Cic. Tusc. I, 16. Cf. inf. XII, 175. De hac regia
Ciceronis origine, quam in dubiam vocavit Corrad. in Quæstura,
p. 33, vid. quos Dausq. et N. Heins. jam excitarunt, testes, Plut.
vit. Cic. (ubi male Τούλλιος Ἄππιος legitur) Euseb. in Chronico,
Dionys. Hal. et Aurel. Vict. de Vir. ill. c. 81.
Ille, super Gangen, super exauditus et Indos,
Inplebit terras voce, et furialia bella
Fulmine compescet linguæ, nec deinde relinquet 410
Par decus eloquio cuiquam sperare nepotum.
408. Imitat. Virg. Æn. VI, 795. _super_, ultra.
--_exauditus_, notus.
409. _voce_, eloquentia, ejusque fama.
--_furialia bella_ Catilinæ et M. Antonii.
410. _Fulmine linguæ_; cf. ad I, 421.
411. _eloquium_ Put. _eloquii_ e Parm. recepit Draken. auctore
N. Heins.
Ecce inter primos Therapnæo a sanguine Clausi
Exsultat rapidis Nero non imitabilis ausis.
412. In hac Sabinorum descriptione poetæ præivit Virg. Æn. VII,
706... 717. Quæ ibi Heyne in not. et Exc. VIII, de plerisque oppidis
h.l. memoratis disputavit, omittimus.
--_Therapnæo_, Spartano, _a sanguine Clausi_; conf. XIII, 466; XV,
547; XVII, 33, et vid. ad II, 8; VI, 303; Heyne, l.c. Heins. ad
Ovid. Fast. IV, 305, et Lips. ad Tac. Ann. XII, 25, extr. De C.
Claudii Neronis virtute, v. XV, 544 seq., coll. Liv. XXVII, 41...
51, et Hor. Od. IV, iv, 37 seq., ubi vid. Jani.
413. _Exsultare_, γαυριᾷν, vel ut ap. Virg. Æn. X, 550.
412. _Therapnæo_ scripti. Vulgo _Theramnæo_, vel _Theramneo_; vid.
ad VI, 303; _Theraneo_ Parm.
Hunc Amiterna cohors, et Bactris nomina ducens
Casperia, hunc Foruli, magnæque Reate dicatum 415
Cælicolum Matri, nec non habitata pruinis
Nursia, et a Tetrica comitantur rupe cohortes.
414. _Amiternum_ (hod. _S. Vittorio_, seu _Vittore_) extremun
Sabinorum opp. quod Ptol. Vestinis, quorum finibus etiam adjacet,
sed Strabo V, p. 157; Plin. III, 12, et Liv. X, 39; XXVIII, 45,
Sabinis adtribuunt. _Amiterna_, ut ap. Virg. l.c., et Martial. XIII,
20. Plinio et Livio incolæ _Amiternini_ dicuntur, et urbs Ἀμιτέρνη
Dionys. I, p. 12.
415. Verbis _Casperia_ a _Bactris nomina ducens_, poeta, qui ob
nominis similitudinem passim miram urbium originem fingit, respicere
videtur _Caspiram_ (nunc f. _Cashmir_), urbem et regionem Indicam,
in qua Cossæi velocitate cursus excellebant, teste Dionys. cujus
versus excitat Steph. Byz. Καπηρία Indica regio circa montem Vindium
intra Gangem, ap. Ptolem. Conf. _d’Anville, Antiq. géogr. de
l’Inde_, p. 40 sq. Marsus et Cell. adludi putabant ad nomen
Caspiorum, ultra quos Bactriani, Caspium mare ab ortu contingentes.
Cf. Cluver. Ital. ant., p. 644 et 676.
--De _Forulis_, vid. Heyne l.c.
--_Reate_, hod. _Rieti_, vetus opp. præfectura (Cic. Cat. III, 2) et
municipium (Suet. Vesp. 1), ad lacum Velinum, nunc _Lago di Rieti_
dictum. In agro Reatino _rosea rura Velini_, Virg. Æn. VII, 712; vel
_tempe Reatina_, Cic. ad Att. IV, 15; Plin. II, 103; Varr. R. R. II,
i, 14.
--_magnæ dicatum C. Matri_, Cybelæ sacrum. Conf. Heyne Exc. VIII, ad
Æneid. VII, extr., p. 142; ed. prior.
417. _Nursia_, hod. _Norcia_, ad radices Apennini, unde _habitata
pruinis_, ut _frigida_ ap. Virg. Æn. VII, 716. _Tetricus_, vel
_Tetrica_ Holstenio est montis jugum, quod inter montem Sibyllæ et
Asculum super cetera Apennini juga eminet; conf. Heins. et Heyne ad
Virg. Æn. VII, 713. De his omnibus vide nost. edit. T. III, p. 336
sqq., 386 sqq. _Ed._
415. _Casperia_ Col. vid. Intpp. ad Virgil. Æn. VII, 714. Vulgo
_Casperula_.
Cunctis hasta decus, clipeusque refertur in orbem,
Conique inplumes, ac lævo tegmina crure.
418. Omnem hunc locum ad imitat. Virg. Æn. VII, 685... 690 effictum
putat Ernesti: sed multum differt inter utrumque.
--_hasta_ Sabinis propria, et _quiris_, vel potius _curis_, κύρις,
dicta; vid. Ovid. Fast. II, 477; (ubi conf. Heins.) Macrob. I, 9;
Dionys. II, p. 81, et Fest. voc. _quiris_. Non desunt, qui inde
Sabinos quoque, et ab his Romanos _Quirites_ adpellatos statuant:
sed vid. Liv. I, 13, et Heyne Exc. VIII, ad Virg. Æn. VII, 710.
419. _Coni inplumes_, galeæ sine cristis.
--_lævo tegmina crure_; cf. III, 279; Livius, IX, 40, et inpr. Heyne
Exc. VIII ad Virg. Æn. VII, 689, p. 135, ed. prior.
418. Forte leg. _refectus_, h.e. factus. Dura certe videtur
Schmidii explicatio: clipeus fertur rotundus.
419. _Conique i._ Col. et R. 3, _Denique et i._ Ox. R. pr. Parm.
Med. Mars. et Martin. Herbip. _lævo tegmina crure_ scripti, R. 1;
Med. _at lævi tegmine cruris_ Mars. et Mart. Herb. Vulgata lectio
_Vertice et implumes, ac lævi tegmine cruris Ibant_ debetur
Nicandro.
Ibant, et læti pars Sancum voce canebant, 420
Auctorem gentis; pars laudes ore ferebant,
Sabe, tuas, qui de proprio cognomine primus
Dixisti populos magna ditione Sabinos.
420. Imitat. Virg. Æn. VII, 698, ubi vid. not. Heynii. Cf. sup. III,
346.
--_Sancum_, Semonem Sancum, Deum Fidium, Sabinorum δαίμονα ἐπὶ
χώρων, et Curium conditorem, cujus filius _Sabus_, vel Sabinus;
quæ tradunt Cato in Origg. (ubi Sabus divi Sagni gentilis filius
dicitur) et ex eo Dionys. Hal. II, 49, ubi vid. Hudson. T. II,
p. 335; cf. etiam Mureti Epist. 81 et 82; Heins. et Burm. ad Ovid.
Fast. VI, 213, et Broukh. ad Prop. IV, ix, 74.
422. _Sabus_ dicitur _pater Sabinus_ Virg. Æneid. VII, 178, ubi vid.
Heyne Exc. IV, p. 118. Alii, v.c. Plin. III, 12, et Varro ap.
Festum, _Sabinos_ ἀπὸ τοῦ σέβεσθαι, quod præcipue Deos coluerint,
dictos putabant.
--_proprio_, ἰδίῳ, tuo, ut XII, 717.
420. _Sangum_ ed. Marsi Ven. Vulgo _Sanctum_. Sed _Sancum_ emend.
Cell. et N. Heins. vid. not.
421. _ferebat_ scripti.
422. _proprio_, non _patrio_, scripti.
423. _Rexisti magna ditione_ corrig. N. Heins. quod placere potest
coll. Virg. Æneid. X, 53. Sed abhorret a verbis _de proprio c._ et
minus durum videtur, jungere _populos magna ditione_, h.e.
potentissimos, qui _in magno imperio erant_, ut utar verbis Cic.
Mur. 11, ut _magna_ sit pro _magnos_, vel _magna in ditione_, nisi
alterutrum potius reponere malis.
Quid, qui Picenæ stimulat telluris alumnos,
Horridus et squamis et equina Curio crista? 425
424. _Picentes_, a Marone silentio prætermissos, et a Sabinis voto
vere sacro ortos (vid. Strab. V, p. 228, et Plin. III, 13) commodo
loco post hos describit poeta, ut Plinius l.c.
--_Picenum_, vel _ager picenus_ (hod. Abrutium ulterius cum parte
Marchiæ Anconitanæ) ad mare superum, cujus incolæ dicuntur
_Picentes_, a quibus deducti _Picentini_ ad mare inferum in veterem
Campaniam, quam Silarus amnis (nunc _Selo_) a Lucanis dividebat, ubi
Salernum (_Salerno_) Picentiam (inf. v. 578, memoratam) et Marcinam
condidere; vid. Strab. V, extr. Plin. III, 5; pr. et fere extr.
425. _Curio_, quo cognomine inclaruere C. Scribonius avus, pater et
filius; vid. Ern. Clav. Cic., et de morte Curionis inf. X, 209, 403.
--_Horridus_; cf. ad I, 423.
--_squamæ_, θώραξ φολιδωτὸς.
--_crista equina_, κόρυς ἵππουρις, vel ἱπποδασεῖα ut ap. Virg. Æn.
X, 869, ubi vid. Cerda.
424. _Quid, qui_ (quod, Barthio monente, admirationem commode
infert) scripti et priscæ edd. ante Junt. in qua Nicander _Et qui_
dedit.
Pars belli quam magna venit! non æquore verso
Tam creber fractis albescit fluctus in undis;
Nec cœtu leviore, ubi mille per agmina virgo
Lunatis acies imitatur Martia peltis,
Perstrepit et tellus et Amazonius Thermodon. 430
426. _Pars belli magna_, ingens ejus momentum, vir fortissimus, ut
apud Virgilii Æneid. X, 427; cf. supra ad librum V, 329.
--Egregiæ comparationes, quibus et multitudo et inprimis agilitas
Picentum adumbratur. Priorem magis exornaverat poeta I, 468 seq. ubi
vid not.
--_æquore verso_, non remis, ut ap. Virg. Æn. V, 141, et X, 208, sed
ventis; vide Burm. ad Val. Fl. IV, 725.
427. _fractis_, non vi remorum, quod putabat Burm. ad Val. Fl. I,
363, sed χέρσῳ ῥηγνυμέναις, ut ap. Hom. Iliad. Δ, 425.
--_albescit_ spuma, ut ap. Virg. Ge. III, 237, ubi vid. Cerda et
Heyne.
428 sq. Imitat. Virg. Æn. XI, 659 sq. ubi vid. Heyne; cf. sup. II,
73 seq.
--_leviore_; vid. ad III, 394.
--_virgo Martia_, Penthesilea, _acies imitatur_; conf. V.L.
430. _Perstrepit_, ut ap. Virg. Æn. VI, 709.
426. _æquore verno_ conj. N. Heins. et v. 429, _aciem minitatur_,
vel _molitur_, vel, quod ceteris præferebat, _meditatur_, Barth.
Adv. I, 5, suspicatur _acies iniit Mavurtia_; sed recte monet,
h.l. forsan de exercitatione, non de prælio Amazonum agi. Cf. a
Lefeb. laud. Senec. Med. 214, _acies imitatur_, ut _belli
simulacra ciere_ dixit Virg. Æn. V, 585, 674.
Hic et, quos pascunt scopulosæ rura Numanæ,
Et quîs litoreæ fumant altaria Cupræ,
Quique Truentinas servant cum flumine turres,
Cernere erat: clipeata procul sub sole corusco
Agmina sanguinea vibrant in nubila luce. 435
431. _Numana_, hod. _Humana_, a Siculis condita, teste Plin. III,
13; municipium Rom. Vid. Gruter. p. 446.
432. _Cupra litorea_, ad mare Adriat. sita, ut _maritima_ ap.
Gruter., p. 108, n. 7; diversa a _Cupra montana_, in interiori
Piceno, prope _Ripam Transonam_, teste Ptolem. III, 1, et D.
Azolino, hujus loci episcopo, ap. Holsten. in Ital. p. 137, unde
_Cuprenses, cognomine Montani_, ap. Plin. III, 13. Condita est ab
Etruscis, et ab Etrusco nomine Junonis, cujus templum (h.l.
_altaria_) in edito loco versus mare positum Hadrianus restituit,
(vid. Gruter. p. 1016, n. 2.) Κύπρα dicta, si fides habenda Strab.
V, p. 166. Sed a Siculis potius Junonis sacra e Græcia advecta,
templumque exstructum esse, docet Jos. _Colucci_ in Cupra maritima,
_antica città Picena_, illustrata, Maceræ 1779, 4, qui etiam in situ
urbis definiendo discrepat a Cluver. p. 734.
433. _Truentum_, seu _castellum_ et _castrum Truentinum_ (Mel. II,
4; Cic. ad Att. VIII, 12 et 18) opp. natura munitum, ad ostium
_Truenti_ fl. (hod. _Tronto_) in ora maris; Plin. III, 13, 15.
435. cf. Virg. Æn. VII, 526, 7.
--_vibrant_; vid. ad I, 539.
--_sanguinea luce_, rutili aeris. Cf. supra II, 586; IV, 517; Virg.
Æn. II, 207.
431. _scruposæ_ opinabatur N. Heins. Conf. ad VII, 274.
435. _vibrant in lumina_ Oxon. _vibrant rutilantia_ conj.
N. Heins. _sanguineam vibrant in nubila lucem_ Drakenborch. cui
tamen id non necesse videtur.
Stat fucare colos nec Sidone vilior Ancon,
Murice nec Libyco; statque humectata Vomano
Hadria, et inclemens hirsuti signifer Ascli.
436. _Stat_, adstat, adest.
--_Ancon_, Ἀγκὼν, quia _in angusto duorum promontt. montt. ex
diverso coeuntium inflexu cubiti imagine sedet_, teste Mela II, 4,
vel, _quia adposita est prom. Cumero_ (hod. _il Monte Guasco_) _in
ipso flectentis se oræ cubito_, ut utar verbis Plin. III, 13, vulgo,
ut etiam nunc, _Ancona_ dicta urbs (vid. Oudendorp. ad Cæs. B. C. I,
12), in ora maris, a Syracusanis, Dionysii tyrannidem fugientibus,
si Straboni V, p. 166, 241, vel si Plinio l.c. et Solino c. 12,
fides habenda, a Siculis condita, ubi templum Veneris (Catull. carm.
36), et portus, a Trajano refectus, in cujus honorem arcus
triumphalis e pulchro marmore positus est, qui a temporis injuria
integer fere mansit. Anconam vini et tritici feracem dicit esse
Strabo; sed non alius, quod sciam, præter Silium, a lanæ infectura
eam laudat, nisi auctore Dausq. ap. Martial. XIII, 125. _Ancon_ pro
_Aulon_ refingatur. Sed vid. Hor. Od. II, vi, 18, et ibi Jani.
Purpura _Sidonia_, vel Tyria satis nota: de _murice Libyco_, cf. ad
XVI, 177, et 355.
438. _Hadria_, nunc _Altri_, Hadriani patria et colonia, quam ab
oriente Matrinus, (Strab. l.c.) ab occid. _Vomanus_, qui hod.
_Vomano_ dicitur, _humectat_, h.e. præterfluit (Plin. III, 13);
diversa et, ut Cluver. p. 646 suspicatur, deducta ab ejusdem nominis
urbe in Venetis ad Tartarum fl. inter Padum et Athesim. Mare
Hadriaticum alii ab hoc, alii ab illo opp. quod tamen VII M.P. ab
eo abest, dictum putant.
--_Asculum_, Ἄσκλον, nunc _Ascoli_, colonia Piceni nobilissima
(Plin. III, 13; Gruter. p. 465), caput gentis (Flor. I, 19.) et
municipium (Cic. pro Sulla 8), natura munitum, et muro, montibusque
silvestribus, vix ulli exercitui perviis (vid. Strab. V, p. 166, al.
369), inclusum, unde hoc loco _inclemens_ forte, et _hirsutum_, h.e.
durum et asperum, quale montanum ac silvestre hominum genus esse
solet, dicitur. Marsus voce _hirsuti_ ad pennas Pici, qui et
_inclemens_ fuerit, quum amorem Circes sperneret, adludi putabat.
Cave tamen hoc oppidum confundas cum Asculo Apulo, ubi Pyrrhus cum
Fabricio Curioque Coss. adverso prælio conflixit. Vid. Plut. in
Pyrrho et Flor. I, 18, 439.
438. _Hadria_ pro _Adria_ scripsit Drakenborch. suadente N. Heins.
vid. ad I, 54.
Hoc Picus, quondam nomen memorabile ab alto
Saturno, statuit genitor, quem carmine Circe 440
Exutum formæ volitare per æthera jussit,
Et sparsit plumis croceum fugientis honorem.
439 sq. Cf. V.L. et Virg. Æn. VII, 48 sq. 187 sq. ubi vid. Heynii
not. et Exc. V, in quo de Pico et hujus mythi origine disputat.
--_genitor_, ut _parens_ II, 654.
--_nomen memorabile ab alto Saturno_, prorsus ut sup. v. 31. Cf. ad
v. 405, et IV, 729.
442. _Sparsit_, adspersit, _plumis honorem_, doctius pro, _sparsit
plumas honore_ (ut _sparsit coloribus alas_, dixit Virg. Æn. VII,
191), et hoc pro, dedit ei pennas crocei, vel pulchri coloris. Cf.
ad IV, 755, et VII, 447, in V.L.
439. _Hoc Picus_ ex emendat. N. Heins. recepi cum Draken. et
Lefeb. Sed illi recte jungebant _Hoc_, scilicet Asculum _Picus
statuit_, h.e. condidit (vid. ad I, 24); hic vero _Hoc nomen_,
scilicet Piceni, ni fallor: nam ipsi non placuit, nos docere, quod
nomen intellexerit. Id quidem adridere potest, quoniam v. 443,
totius telluris mentio fit, et nomen Piceni vulgo deducitur a
_pico_, cujus avis ductu Sabinos (cf. not. ad v. 424) in has oras
venisse memorant Strabo V, p. 166, al. 368, et Festus voc. _Picena
regio_: quamvis alii a _pice_ agrum Picenum (quasi _piceum_)
putant dictum. Sed illa ellipsis dura est, et quo tum verba
_memorabile ab a. S._ referenda? Forte post v. 442 excidit alius,
quo totam regionem a Pico, Asculi conditore, nomen adcepisse poeta
declaravit. _Vopicus_ scripti. _Vos Picus_ corrig. Barth. Adv. I,
5. _Ut Picus_ Rom. 1, 3, Med. Vulgo _Vepicus_, quod exponunt,
parvus Picus, ut _Vejovis_, _vegrandis_, etc. quia ex homine avis
factus sit; prob. Dausq. qui non minus inepte pro _statuit_ emend.
_Fauni_, vel potius _Fatui_ (quod nomen alii Fauno dant, teste
Festo voc. _Picus_) _genitor_ (vid. Virg. Æn. VII, 48), quod
recepit Cell. Sic et Livineium conjecisse, et in ed. Basil. Henr.
Petri editum esse, notavit ad marg. Silii sui Cortius, et ex eo
Ernesti.
441. _Exemtum_ Rom. 1, 3, Parm. Med.
442. _croceum plumis_ Col.
Ante, ut fama docet, tellus possessa Pelasgis,
Quîs Æsis regnator erat, fluvioque reliquit
Nomen, et a sese populos tum dixit Asilos. 445
443. Cf. quæ de variis modis, quibus veteres scriptores priscam de
Pelasgorum in Italiam adventu famam tradiderint, disputat Heyne in
Exc. III, ad Virg. Æneid. lib. VIII, Tom. III, pag. 482, nostræ
editionis, ubi præter alia docet, teste Hellanico apud Dionysium
Halic. I, 28, Pelasgos in sinum Hadriat. adpulsos in interiora
Italiæ inmigrasse.
444. _Æsis_ fl. (hod. _Gesano_) urbem Umbriæ ejusdem nominis, quæ
nunc _Iesi_ dicitur, præterfluit, et Picenum ab Umbria dirimit, unde
v. 448, iterum memoratur.
445. Cf. V.L.
445. _Asisos_ ex emendat. Scalig. recepere Cell. et Lefeb. quia
_Asilorum_ nemo mentionem facit. Recte, opinor; etsi _Asisium_
(Ptol. Ἀσίσιον, hod. _Assisi_), Umbriæ opp. est in monte trans
Clasium fl. Francisci monachi patria, cujus incolæ _Asisinates_
apud Gruter. p. 21, n. 11, et Plin. III, 14 (ubi tamen omnes MSS.
_Asirinates_ exhibent) dicuntur, et Ἀσίσινοι Procop. b. Goth. III,
12. Nam ab _Æsis_ nomine _Asili_ vocari ac formari non possunt, et
Picenum, Umbriæ vicinum, ab qua Æsi fl. dividitur, olim forte
latius patuit, vel poeta, nominum similitudine inductus, fines
imperii, quod Æsis tenuisse fingitur, nimis dilatavit.
Sed non ruricolæ firmarunt robore castra
Deteriore, cavis venientes montibus, Umbri.
Hos Æsis Sapisque lavant, rapidasque sonanti
Vertice contorquens undas per saxa Metaurus,
446. Apte nunc recensentur fluvii et urbes _Umbriæ_, Piceno vicinæ;
quæ nunc _Urbino_ et _Spoleto_ dicitur. Virgilius etiam hanc
regionem silentio præteriit.
--De _Æsi_, v. ad v. 444.
448. _Sapis_ fl. hod. _Savio_, cujus pars superior fines Umbriæ
circa Sarsinam perstringit (unde _tribus Sapinia_ ap. Liv. XXXI, 2),
inferior per extremam Galliæ Cispad. partem fluit. Conf. Intpp. ad
Plin. III, 15, pr. et Lucan. II, 406.
--_Hos lavant_, ut _rigat_, vel _irrigat_ ap. Tibull. IV, i, 60, et
146.
449. De _Metauro_, vid. ad VII, 486.
--_Vertice_; conf. ad III, 475.
448. _lavans_ Oxon. Pro _lavant_, quod etiam N. Heinsium
offendisse video, quia mox _lavat_ sequitur, forte _juvant_, vel
potius _rigant_ legendum.
449. _Mataurus_ Col. vid. ad VII, 486.
Et lavat ingentem perfundens flumine sacro 450
Clitumnus taurum, Narque albescentibus undis
In Thybrim properans, Tiniæque inglorius humor,
Et Clanis, et Rubico, et Senonum de nomine Sena.
451. De _Clitumno_; vid. ad IV, 544 sq.
--_Nar_ (hod. _Nera_) _albescentibus undis_; cf. Virg. Æn. VII, 517,
ubi vid. Intpp.
452. _Tinia_, nunc _Topino_, parvus fl. (unde _inglorius humor_) qui
cum reliquis, h.l. _memoratis_, Tiberi miscetur.
--_Tiniæ humor_; cf. ad IV, 599, et V.L.
453. _Clanis_ a Dausq. male confunditur cum _Clanio_, seu Liri, de
quo vid. v. 335; cf. V.L.
--_Rubico_, qui Italiam prop. a Gallia Cisalpina sejungit, vel
tironibus notus ex Sueton. Cæs. c. 31, et Lucan., I, 185, 213 sq.
Hodie dicitur vel _Rugo_, seu _Rigo_, judice Cluver. p. 296, vel
_Luso_, vel denique _Pisciatello_, seu _Pisatello_. Hoc plurimus
etiam Volckmanno V.C. probabilius videtur. Cf. Cl. Oberlin ad Vib.
Sequest. p. 176 sq. et Intpp. ad Plin. III, 15, pr.
--_Sena_, ut XV, 556, et Lucan. II, 407, Cluverio, p. 610, est
fluvius, qui nunc _Cesano_ vocatur, IV millibus ante Senogalliam,
vel Senam (hod. _Senigaglia_), a Senonibus Gallis, Alpes
transgressis, conditam.
452. _Tuniæque_ scripti. Sed _Tinia_ dicitur Plin. III, 5; Τενέας
Strab. V, p. 227, unde Casaub. _Teneæque_ h.l. scribendum
censebat, quod jam notavit Draken.
453. _Clanis_, seu _Glanis_ (hod. _la Chiana_) cum Tinia etiam
jungitur a Plin. III, 5, ubi _Tiberis_, inquit, _navigabilis,
sicuti Tinia et Glanis influentes in eum_. Sed quoniam fluvius
Etruriæ est, in cujus finibus ex Clusina palude trans Tiberim
oritur, recte, opinor, _Clasis_ reposuit Lefeb. suadente Cluver.
Ital. ant. p. 701, ut intelligatur _Clasius_, qui per Umbriam
lapsus Tiniæ et sic Tiberi miscetur. _Sena_, non _Senæ_, Colon.
Sed pater ingenti medios inlabitur amne
Albula, et admota perstringit mœnia ripa. 455
454. _pater_; vid. ad I, 606.
--_medios_ populos Latinos, Ernesti. Forte minus durum erit, si
retuleris ad fluvios modo memoratos, etsi proprie isti ab utraque
parte in Tiberim, qui Umbriam ab Etruria dirimit, inlabuntur. Cf. ad
v. 399.
455. _Albula_, cf. ad VI, 391.
--_mœnia_ Romæ.
--_perstringit_, cf. ad IV, 350.
455. _admota_, non _immota_, Col. _præstringit_ tacite rescripsit
Lef. et frustra.
His urbes Arna, et lætis Mevania pratis,
Hispellum, et duro monti per saxa recumbens
Narnia, et infestum nebulis humentibus olim
Iguvium, patuloque jacens sine mœnibus arvo
Fulginia: his populi fortes, Amerinus, et armis 460
Vel rastris laudande Camers, his Sassina dives
Lactis, et haud parci Martem coluisse Tudertes.
456. _Arna_, Ἄρνα, Ptol. III, 1, nunc _Civitella d’Arno_, trans
Tiberim, ex adverso Perusiæ, unde _Arnates_, ap. Plin. III, 14.
--_lætis Mevania pratis_, cf. IV, 544; VI, 645 seq.
457. _Hispellum_, Ἴσπελον. Ptol. Εἰσπέλλον, Strab. _Colonia Julia_,
(Grut. p. 351.) postea Flavia Constans a Flavio Constantino Cæsare
dicta, hod. _Spello_.
--_duro monti per saxa recumbens_, cf. Claud. Cons. Hon. VI, 515, et
Martial. VII, 92.
458. _Narnia_, olim _Nequinum_, sed colonia eo adversus Umbros
missa, a Nare fl. _Narnia_, nunc _Narni_, adpellata. Conf. Liv. X,
10, et Plin. III, 14.
459. _Iguvium_, hod. _Gubbio_ seu _Ugubio_, sed rectius _Eugubio_.
Cf. V.L.
460. De _Fulginia_, vid. ad IV, 545.
--_Ameria_, nunc _Amelia_, municipium notum ex Cic. pro Rosc. Am. c.
6, 7. Cf. Plin. III, 14, extr.
461. De _Camerte_, vid. V.L. et ad IV, 157.
--_Sassina_, hod. _Sarsina_, Plauti patria, in sinistra Sapis ripa,
_dives lactis_, h.e. pecoris. Cf. V.L. et Martial. I, 43, (ubi cod.
Thuan. _Sasina_ pro _fiscina_ et fuscina exhibet, monente N. Heins.)
et III, 58.
462. _haud parci Martem coluisse Tudertes_, cf. ad IV, 222, et
Cluver. II, 7, 633.
456. _Arma_ scripti, R. 1, et Med. _lætis_, non _latis_, scripti
et R. 2. vid. ad VI, 645.
457. _Hisbellum_ Col. _Hispellum, et dumosa jugi p. s. r. N._
malebat N. Heins. propter verba Martial. lib. VII, _ancipiti vix
adeunda jugo Narnia_.
458. _viventibus_ Oxon. unde _uventibus_ corrig. Barth. Adv. I, 5,
et N. Heins. Conf. ad III, 522.
459. _Ingenium_ Put. R. 1, 3, Med. _Igninum_ Oxon. _Inginium_
Parm. _Inginum_ Mars. et recentt. edd. _Ignuvium_ Col. proxime
verum, vid. Manut. ad Cic. Ep. ad Att. VII, 13, Oudend. ad Cæs.
B.C. I, 12, et, quos N. Heins. laudavit, Plin. XXIII, 4, extr.
(ubi idem nomen in vulgg. edd. mendosum circumfectur) Gruter.
p. 347, et Cluver. p. 624, qui plures inscriptt. adfert. _in
mœnibus_ conj. N. Heins.
461. _Camars_ Col. et Put. ut ap. Liv. X, 25, _Clusium, quod
Camors olim adpellabant_. Καμάρινον Strab. et Ptol. Conf. Gœfii
Ind. geogr. in Scr. R. A. et Cluver. p. 613. _Sassina_ Col. et
Oxon. prob. N. Heins. ut ap. Gruter. p. 120, 297, 322, 474, 522,
923; Martial. III, 58; IX, 59, Reines. Class. VII, Inscr. 20.
Vulgo _Sarsina_, Σαρσίνα Strab. V, p. 157, Σαρσινάτοι Polyb. II,
24. _Sarsinates_ ap. Gruter. p. 1095, et Plin. III, 14. _Saxina_
Put. _ditis_ Tell.
Ductor Piso viros spernaces mortis agebat
Ora puer, pulcherque habitum; sed corde sagaci
Æquabat senium, atque astu superaverat annos. 465
463. De _Pisonis_ morte, vid. X, 251, 404.
464 sq. Cf. IV, 426, et VI, 20. Plura exempla desideranti
suppeditabunt Drak. et quos laudat.
464. _Ora_, Colon. et Oxon. _pulcherque habitum_, Colon.
_pulcherque habitu_, R. 2; _puerque habitu_, Oxon. et Puteol.
Vulgo _Ore puer, puerique habitu_, probb. Dausq. et Barth. _Ora
puer; puerumque_, vel _puerosque habitu, sed corde sagaci Æquabat
s._ maluerit Burmann. non inprob. Drakenborch. et Lefeb. ut sub
molli habitu virilis animus et prudentia latuerit. Conf. ipse
Burmann. ad Val. Fl. V, 593.
Is primam ante aciem pictis radiabat in armis,
Arsacidum ut fulvo micat ignea gemma monili.
466. De _pictis armis_, vid. Heyne ad Virg. Æneid. VIII, 588; XII,
281, et Barth. V.C. ad Propert. IV, iv, 20; x, 21.
467. Imitationem Virg. Æn. X, 134, notat Drak. et _Arsacidum monile_
cum dilectu positum monet, tum quod gemmæ in Perside reperiantur,
tum quod eas vestibus addere solerent, de quo vid. Barth. ad Claud.
Cons. Hon. III, 203.
--_Arsacidæ_, successores primi Parthorum regis, h.l. Persæ, ut apud
Lucani Pharsal. X, 51.
466. _primum_ Colin. et Dausq. _raptis superabat in armis_ R. 1,
3, Med. culpa male festinantis librarii, ex præc. versu, ut passim
alibi (vid. Drak.), vocem repetentis; unde conjecturæ N. Heins.
hinc ortæ, _pictis rutilabat_, et _rutilis vibrabat in armis_
parum solido nituntur fundamento. Conf. a Draken. laud. Prop. IV,
i, 27, _Nec rudis infestis miles radiabat in armis_. Vulgg. _in
armis Arsacidum, et fulvo_, etc. _in armis: Arsacidum ut fulvo_
Col. probb. N. Heins. Drak. et Lefeb.
Jamque per Etruscos legio completa maniplos
Rectorem magno spectabat nomine Galbam.
468. Describitur _Etruria_, (hod. Magnus Ducatus Tusciæ seu
Florentinus) quam XII primum populi tenuere, ab oppidis nominati,
quæ Cluver. et Holsten. ita recensent: Clusium, Perusia, Cortona,
Vetulonium, Volaterra, Arretium, Tarquinii, Rusellæ, Falerii, Cære,
Veii, Volsinii. De his aliisque oppidis, a Silio memoratis, vid.
Heynii not. et Exc. III ad Virg. Æneid. VIII, 478 sq., et Exc. I ad
Æn. X, 166 sq., quæ loca, a poeta nostro expressa, omnino comparari
cupio.
469. Silius, quod jam alii viderunt, respexit Galbam Imperatorem,
qui «in atrio stemma proposuit, quo paternam originem ad Jovem,
maternam ad Pasiphaen, Minois uxorem, referret,» teste Sueton. Galb.
2. Fabula de Pasiphae vel tironibus nota; sed de ejus sensu et
origine consulant Heyn. ad Virg. Æn. VI, 24 sqq.
Huic genus orditur Minos, inlusaque tauro 470
Pasiphae, clarique dehinc stant ordine patres.
470. Verba _tauro inlusa_, Lefeb. accipit, quo sensu _corrupta_
dicitur, Prop. II, xxxii, 58; _ludificatus virginem_, Terent. Eun.
IV, iii, 3. _subposta_, et sic inclusa, Virg. l.c. _Inludere_ verbum
esse obscenæ significationis, observat N. Heins. coll. Sueton. Tib.
45. Tacit. Ann. XIII, 17; XVII, 72; Apul. Met. 1, et Lactant. Inst.
VI, 23. Sic et _ludere ludum_, dixit Terent., Eun. III, v, 39, et
_ludus ætatis_ (ἐρωτικὴ παιδία) Liv. XXVI, 50.
471. _stant_, sunt, (vid. ad II, 639 in V.L.) vel poeta potius
imagines in atrio ordine positas innuit.
470. _genus orditor_ Col. prob. Modio, nec inprob. Lefeb. quum sit
elegantia Græca, et veteres _orditus_ pro _orsus_ dixerint, quod
ignoraverit N. Heins. qui tum _orsor_ dicendum censuerit.
--_Inlusaque_ e Colon. recepi cum Lefeb. et Ernesti. Idem
adridebat N. Heins. a quo merito reprehenditur Modius, qui in
eodem cod. _inclusaque_, quod Cell. recepit, scriptum monet et
probat, quum tamen vaccæ, non tauro, inclusa fuerit Pasiphae. Idem
Heins. _commissaque tauro_ (ut _Venus commissa_ ap. Prop. IV, vii,
19, et _hora nos commisit in unum_ ap. Ovid. Epist. XI, 21) vel
_incestaque t._ tentat; sed vulgatam lectionem _invisaque tauro_,
quam Barthius male interpretetur infamem tauri amoribus, (quum
verisimile non sit, Silium genti Sulpiciæ voluisse exprobrare
dedecus amati a Pasiphae tauri) defendi posse putat ex Virgil.
Ecl. VI, Ovid. A. A. I, 289 sq. et inpr. Prop. III, xvii, (al. 19)
11: _Testis_ (Pasiphae) _Cretæi fastus quæ passa juvenci_; ex
quibus locis pateat, eam a tauro repudiatam, adeoque ei invisam
fuisse, _inmissa_, vel _inmixta_ corrig. Beroald. Withof. conj.
_insessaque tauro_ P. coll. Stat. Silv. I, i, 58; Ovid. Art. Am.
I, 293, et Ep. Her. IV, 57; vel, si non verius, certe decentius,
_furiosaque tauro_.
Lectos Cære viros, lectos Cortona superbi
Tarcontis domus, et veteres misere Graviscæ.
472. _Cære_ hod. _Cerveteri_, cujus priscum nomen _Agillæ_, vid.
Virg. Æn. VII, 652, et VIII, 478. Urbs ipsa et formula loquendi, _in
Cærites_, vel _Cæritum tabulas referri_, notissima ex Liv. V, 40,
50; VII, 20, et Gell. XVI, 13, ubi vid. Intpp.
--_Cortona_, quæ nomen hodieque servat, Κυρτώνιον, dicitur Polyb.
III, 82; sed Κόρτωνα, Ptol. et aliis. Vid. ad IV, 719.
--_Tarcon_, Telephi f. qui cum Tyrrheno fratre in Italiam venisse,
et Tarquinios, Etruriæ urbem, condidisse dicitur. Vid. Steph. Byz.
Vid. Ταρχώνιον, Strabon. V, p. 152, al. 191 et 336. A. Justin. I,
20. Hinc post _Cortona_ distinguendum crediderim, ut _superbi
Tarcontis domus_ sint Tarquinii, quod certe oppidum a poeta silentio
prætermissum esse mireris. Cf. tamen omnino Heyn. Exc. III ad Virg.
Æn. VIII, extr. unde disces, ab aliis alias Etruriæ urbes, ab eodem
conditas, memorari.
473. _Graviscæ_, cf. Virg. Æn. X, 184, et ibi Heyn. Exc. I, p. 416.
472. _Cære_, Καῖρε, vel Καίρη, non _Cere_, Col. _Corona_ Oxon.
Put. R. 3.
473. _Tarconis_, ut Τάρκωνα ap. Strab. scribendum puto, et sine
adspirat. etsi Τάρκων Steph. Byz. dicitur. Conf. Pier. Heins. et
Heyne ad Virgil. Æn. VIII, 506, 603; XI, 727. _Grabiscæ_ Col.
solenni librarr. errore v.c. inf. v. 505, 543, 606; X, 460;
Draken. qui præterea laudat Reines. comment. ad Inscr. Class. I,
10. Conf. not. ad I, 236. _Graniscæ_ R. 1, et Med.
Nec non Argolico dilectum litus Haleso
Alsium, et obsessæ campo squalente Fregenæ. 475
474. _Argolico Haleso_, ut _Agamemnio Haleso_, ap. Virg. Æn. VII,
723, ubi v. Heyne Exc. VIII, p. 139. Cf. et Heins. ad Æn. X, 352.
475. _Alsium_, Ἄλσιον Strab. V, p. 225, et Ptol. colonia (Vellei. I,
14.) ad oram marit. sita, hod. forsan _Palo_, castrum gentis Ursinæ
et Farnesianæ in ducatu Braciani, XVIII M.P. a Roma, quod putabant
Cluver. p. 497, et Hard. ad Plin. III, 5 seu 8.
--_Fregenæ_, IX M.P. ab Alsio, (vid. Antonin.) nunc _la Macarese_,
villa Ducis Matheii, non longe ab ostiis Tiberinis. In maritimis
coloniis numeratur a Liv. XXXVI, 3, et cum Alsio jungitur a Plin.
l.c. et Strab. V, p. 156. al. 225. Γραουίσκιον, καὶ Πῦργοι, καὶ
Ἄλσιον, καὶ Φρεγηνία. _squalente campo_ sterili. Cf. Virg. Ge. I,
507, et sup. ad I, 211.
474. _Haleso_, non _Aleso_, Col. et R. 2.
475. _Usium_ scripti, R. 1, 3, Med. Mox _Fregenæ_ ex ed. Marsi
recepi, quod et tacite fecit Lefeb. Ita pro _Fregellæ_, quæ
Volscorum urbs est, (vid. ad V, 542) legendum esse, post Cellar.
Geogr. II, 9, et Cluver. p. 498, jam monuere N. Heins. et Drak.
Conjicerem _Rusellæ_ (quæ una ex XII oppidis veterum Tuscorum et
prisca colonia fuit, cujus clara restant vestigia); nisi _Fregenæ_
propius ad vulgatam lect. adcederet, et prior syll. voc. _Rusellæ_
longa forte esset. Ρουσέλλαι certe Ptolem. dicitur.
[“ad V, 542”: in Not.]
Adfuit et sacris interpres fulminis alis
Fæsula, et antiquus Romanis mœnibus horror
Clusinum vulgus, quum, Porsena magne, jubebas
Nequidquam, pulsos Romæ inperitare Superbos.
476. Verba _sacris interpres fulminis alis_, ad haruspicinam
spectant, quam Romanos ab Etruscis adscivisse nota res est.
--_fulminis alis_, ut ap. Virg. Æn. V, 319. Val. Fl. II, 97; VI, 56,
ad quæ loca vid. Intpp.
--_sacris alis_, ut _divinis flammis_ III, 344.
477. _Fæsula_, Φαίσολαν passim adpellat Polyb. sed τὰ Φαίσολα, II,
25. Φαισοῦλαι, Ptol. et Appian. b. Civ. II, 2. _Fæsulæ_, Sallust.
Cat. 24 et 27. Cic. Cat. II, 9, nunc _Fiesole_, III, M.P. supra
Florentiam, ad Apennini radices.
--Hæc vel tironibus nota ex Liv. II, 9 sq.
478. _Clusium_, hod. _Chiusi_, _Porsenæ_ olim regia, ad Clanem
fluvium sita, quæ tridui spatio ab Roma aberat, teste Polybio, lib.
II, 25.
477. _Fæsula_, non _Fesula_, Col. ut ap. Græcos (vid. not.) et
Gruter. p. 533, n. 5. _Fesula_ soli Plin. III, 5, dicitur.
Tunc quos a niveis exegit Luna metallis, 480
Insignis portu, quo non spatiosior alter
Innumeras cepisse rates, et claudere pontum,
Mæoniæque decus quondam Vetulonia gentis.
480 sqq. _Luna_, in cujus ruinis alia ejusdem nominis urbs condita
est, trans _Macram_ fl. (_Magra_) qui Etruriam a Liguria dirimit, et
Lunam ejusque portum, litori Ligustico adjacentem, interfluit.
Portus Lunensis, seu verius sinus, (unde et _sinus Erycis_ ap.
Ptolem. et nunc _Golfo della Spezia_ seu _Spezza_) λιμὴν μέγιστος τε
καὶ κάλλιστος, ἐν αὐτῷ περιέχων πλείους λιμένας ἀγχιβαθεὶς πάντας,
οἷον ἂν γένοιτο ὁρμητήριον θαλαττοκρατησάντων ἀνθρώπων τοσαύτης μὲν
θαλάττης τοσοῦτον δὲ χρόνον. Περικλείεται δ᾽ ὁ λιμὴν ὄρεσιν ὑψηλοῖς,
(unde h.l. _claudere pontum_) ἀφ᾽ ὧν τὰ πελάγη κατοπτεύεται, καὶ ἡ
Σαρδὼν, καὶ τῆς ἠϊόνος ἑκατέρωθεν πολὺ μέρος, teste Strab. V,
p. 153, al. 222, al. 339. Marmore totum quidem litus Ligusticum,
omnisque Alpium maritimarum tractus abundabat; præcipuæ tamen
lapicidinæ in portu seu sinu Lunensi fuere, unde h.l. _niveis
metallis_, h.e. candido marmore, ut ap. Stat. Silv. I, v, 36, (ubi
vid. Barth.) III, i, 5; inpr. IV, iii, 99. Commentarii instar iterum
sint verba Strab. l.c. ab aliis jam adscripta: Μέταλλα δὲ λίθου
λευκοῦ τε καὶ ποικίλου γλαυκίζοντος, τοσαῦτ᾽ ἐστὶ καὶ τηλικαῦτα
μονολίθους ἐκδιδόντα πλάκας καὶ στήλας, ὥστε τὰ πλεῖστα τῶν ἐκπρεπῶν
ἔργων, τῶν ἐν τῇ Ῥώμῃ, καὶ ταῖς ἄλλαις πόλεσιν, ἐντεῦθεν ἔχειν τὴν
χορηγίαν. Plura de marmore Lunensi, vid. ap. Plin. XXXVI, 6 et 18.
Intpp. ad Suet. Ner. 50, et Gronov. Diatr. Stat. c. 10. Lunensem
caseum laudant, Plin. XI, 42 (ubi etiam ex Etruriæ vinis Lunensi
palmam dat), et Martial. XIII, 30.
--_exegit_, in bellum misit.
483. _Mæoniæ_, Etruriæ. Vid. ad IV, 721. _Vetulonia_, ap. Plin. II,
103. _Vetulonii_, cujus opp. rudera, _Vetuglia_, ut putant, non
longe a mari et _Massa di Maremma_, etiamnum visuntur.
Bissenos hæc prima dedit præcedere fasces,
Et junxit totidem tacito terrore secures: 485
Hæc altas eboris decoravit honore curules,
Et princeps Tyrio vestem prætexuit ostro:
Hæc eadem pugnas adcendere protulit ære.
484 sq. Lictores aliaque regum consulumque Rom. insignia, vel
Romuli, vel Tarquinii demum Prisci temporibus, a Tarquiniis potius
Romam translata fuisse testatur Strab. V, p. 152, al. 336, sed ab
Etruscis generatim ea sumta tradunt Dionys. Halic. III, 61 et 84,
Liv. I, 8; Flor. I, 5; Sallust. Cat. 51, et Plin. VIII, 48; IX, 39.
485. _tacito terrore_, conf. ad VI, 169 in V.L.
486. _curules_ sellas.
487. _Tyrio_ ornat.
--_vestem prætexuit ostro_, pro, ostrum prætexuit vesti, unde _toga
prætexta_ scil. purpura, limbo purpureo, nomen adcepit.
488. _pugnas adcendere_, cf. ad VII, 605.
--_ære_, tuba. vid. ad II, 19, et V, 12.
--_protulit_, invenit.
484. _procedere_ Ox. non inprob. N. Heins. coll. VI, 444. Sed ibi
de solenni consulum processione, die initi muneris agi, monet
Drak.
485. _vinxit_ R. 1, et Med. vulgari errore, de quo vid. Draken.
His mixti Nepesina cohors, Æquique Falisci,
Quique tuos, Flavina, focos, Sabatia quique 490
Stagna tenent, Ciminique lacum, qui Sutria tecta
Haud procul, et sacrum Phœbo Soracte frequentant.
489. _Nepesina cohors_ ut _ager Nepesinus_, Liv. V, 19; XXVI, 34, et
_municipes Nepesini_ ap. Gruter. p. 441, n. 7, quorum urbs _Nepet_
dicitur Plin. III, 5 seu 8, et ex emendat. Sigonii (nam vulgo
_Nepete_ legitur), Liv. VI, 9; XXVII, 9. _Nepe_ in Tabula et Vellei.
I, 14. Νέπετα, Ptol. III, 1, hod. _Nepi_, prope amnem _Pozzolo_,
inter Romam et Viterbium.
--_mixti cohors_, cf. ad V, 495.
--Imitat. Virg. Æn. VII, 695 seq. De _Æquis Faliscis_, (hodie
_Falari_, vel potius _Civita Castellana_, de qua vid. Fontanin.
antiq. Hortæ colon. Etrusc. p. 80.) vid. Heyne ad Virg. l.c. Cf.
sup. ad IV, 223.
490. _Flavina_ seu _Flavinium_, unde _Flavinia arva_ ap. Virg. l.l.
dubii situs est.
--_Sabatia stagna_, lacus Etruriæ, nunc forte _Lago di Bracciano_,
et _lacus Sabatinus_ ap. Frontin. aquæduct. 71, et Colum. VIII, 16,
ubi _Sabata_ opp. in Tabula, et ap. Fest. unde _Sabatina tribus_ ap.
Liv. VI, 5. Cum eo cave confundas _Sabata_, urbem Liguriæ, (hod.
_Savona_ in republ. Genuensi) Σαβάτα, Strab. V, p. 157, et Ptol.
vicinumque huic opp. _Sabatia vada_, Σαββάτων Ὤυαδα, Strab. V,
p. 139, vel simpl. _Vada_, Cic. ad Div. XI, 10, 13, ut nunc _Vadi_.
491. _Cimini lacum_, ut ap. Virg. l.c., ubi vid. Heyne. Κιμινία
λίμνη, Strab. V, p. 157.
--_Sutrium_ (_Sutri_ ad _Pozzolo_ fl.) colonia, Romanisque claustra
Etruriæ. Vid. Liv. IX, 32; Vellei. I, 14. Gruter. p. 302, n. 1.
492. _sacrum Phœbo Soracte_, conf. ad V, 175 sq.
489. Vulg. _Hos juxta_. Sed _His mixti_ Col. _His mixta_ Put. et
R. 2. _His juxta_ Oxon.
Spicula bina gerunt; capiti cudone ferino
Sat cautum: Lycios damnant hastilibus arcus.
493. Imitat. Virg. Æn. VII, 687... 9.
--_Spicula bina gerunt_, more barbarorum et heroum. Vid. Intpp. ad
Virg. Ænei. I, 313; V, 557; VII, 687; VIII, 661; XII, 165, 488.
Veget. I, 20; II, 15 et 16.
--_Cudo_, ut XVI, 59, galea e crudis ferarum pellibus. Cf; Hom.
Iliad. κ, 257, 258, 261 seq. 335, et sup. ad II, 156. Lips. Mil.
Rom. III, 1. Lefeb. vocab. orientale esse putat, ut jam ante eum
alii, literarum similitudine inducti. Sed hæc ratio semper lubrica
est, et hebr. כידון, _hastile_ potius seu _lanceam_ designare
videtur. Vid. Bochart. Hier. P. I. p. 135 sq. et Bernard. ad Joseph.
p. 338.
494. _damnant hastilibus arcus_, hastilibus utentes non curant,
spernunt arcus, sagittandi artem usui hastarum postponunt. Sic _Eoas
jaculo damnare sagittas_, dixit Stat. Silv. III, ii, 126, et _flava
quercum damnavit arista_, Val. Fl. I, 70, ubi vid. Burm. Cf. sup. ad
III, 331.
--_Lycii_, ut alibi _Cretici_, _Ityræi_, vel _Cydonii arcus_,
_pharetra_, _cornu_, _sagittæ_. Cf. ad I, 421; II, 90, 109, 689.
493, 494. Ita in Colon. _capiti_ etiam in Oxon. R. 1, Med.
_capidi_ Puteol. Vulgo _caput his capiti ferino Stat cautum_.
Hæ bellare acies norant: at Marsica pubes 495
Et bellare manu, et chelydris cantare soporem,
Vipereumque herbis hebetare et carmine dentem.
495. De _Marsis_ agitur, qui circa et ad Lacum Fucinum (_Lago
Fucino_, vel _di Celano_) hodie _provinciam Aquilam_ seu _Abruzzo
ultra_ (h.e. ultra Pescaram fl.) obtinebant, et a quibus Italicum
seu sociale bellum _Marsicum_ dicebatur, de quo vid. Flor. III, 18,
et Appian. b. civ. I, 39... 53. Vel hoc ob bellum merito h.l.
dicitur, _bellare manu norant_.
496. Imitat. Virg. Æn. VII, 753. Cf. ad loc. simil. I, 411, 2. De
Marsorum autem veneficiis et artibus magicis res nota; unde _Marsa
nenia_, _voces_, _augur_, ap. Horat. Epod. V, 76; XVII, 29. Cic. de
Div. I, 58; II, 33, et Ovid. A. A. II, 102, ubi vid. Heins. Cf.
Gell. XVI, 11, et Heyne not. et Exc. VIII, ad Virg. l.c. p. 141, et
Cluver. II, 15, 759.
497. _herbis_, φάρμακοις; _carmine_, magica formula.
495. _At_, non _ac_, Colon.
496. _atque hydris_ emend. N. Heins. quia penultima in _chelydris_
præter exemplum corripitur.
Æetæ prolem Anguitiam mala gramina primam
Monstravisse ferunt, tactuque domare venena,
Et lunam excussisse polo, stridoribus amnes 500
Frenantem, ac silvis montes nudasse vocatis.
498. _Anguitia proles_; filia _Æetæ_, regis Colchici. Solinus c. 8,
C. Cœlii auctoritate tradit, «Æetæ tres filias, Angitiam, Medeam et
Circen fuisse: Circen Circæos insedisse montes.... Angitiam vicina
Fucino occupavisse, ibique salubri scientia adversus morbos
resistentem, deam habitam.» Cf. V.L.
--_mala gramina_, magica et veneficiis idonea, ut τὸ κακὸν et τὰ
κακὰ φάρμακα, apud Theocrit. Id. II, 39, 58, 161. D. Heins. propr.
noxia et venenata. Conf. Virg. Ecl. VII, 28; Æn. II, 471, ubi vide
Cerda; Heyne et Broukh. ad Tibull. I, ii, 51; III, 5, 20, et quos
Draken. laudat, Gebhard. ad Prop. II, i, 53; et Intpp. ad Petron. c.
63.
499. _venena_, serpentes venenatas, ut _stabula_ III, 383.
--_tactu domare_, cf. ad I, 412.
500 sq. _lunam excussisse_, h.e. excutere, et hoc gravius pro
vulgari _deducere_, κατάγειν, _polo_, cælo. De hac magicæ artis vi
vid. Vulp. et Broukh. ad Tibull. I, ii, 43, et I, 8, (al. 9,) 19
seq. Cerda et Heyne ad Virg. Ecl. VIII, 69; Burm. ad Ovid. Met. III,
552, Intpp. ad Prop. I, i, 19; II, xxviii, 37, et ad Theocr.
Pharmaceutr.
--_stridoribus... vocatis_, cf. Virg. Æn. VI, 489 sq. et Tibull. I,
ii, 44, ubi vid. Heyn. Obss.
--_Frenantem amnes_, cursus aquarum, ut ap. Virg. Ge. IV, 136.
_stridoribus_, ut _magico stridore_, murmure, ap. Tibull. I, ii, 47,
ubi vid. Broukh. De _silvis vocatis_, cf. ad I, 96.
498. _Angitiam_ e. Col. recepere Drak. Lefeb. et Ernesti.
_Agnitiam_ R. 1, et Med. Ego reduxi vulgatam lect. ut ab
_anguibus_ carmine ciendis _Anguitia_, non ab iis _angendis
Angitia_ sit dicta. Conf. Heins. et Heyne ad Virgil. Æn. VII, 759,
et quos Drak. laudat, Salmas. Exerc. Plin. p. 60, et Delr. ad Sen.
Med. v. 1024.
Sed populis nomen posuit metuentior hospes,
Quum fugeret Phrygias trans æquora Marsya Crenas,
Mygdoniam Phœbi superatus pectine loton.
502. Marsorum originem ac nomen quidam a Celtico voc. _mar_ h.e.
colle seu loco superiore, sed Romani scriptores more suo a Græca
fabula deducunt, et Silius quidem a _Marsya_, Satyro vel tibicine
Phrygio, alii vero (Gell. XVI, 11; Solin. c. 2, al. 8, et Plin. VII,
2,) a Marso, Circes, et Ulyssis filio. Vid. Heyne Exc. VIII ad Virg.
Æn. VII, 750, p. 141. Marsos Sabinorum potius posteros et colonos
esse, suspicatur Ill. Gatterer. (_Einleit. in die synchronist.
Universalhist._ T. II, p. 543.)
--_nomen posuit_, conf. Heins. ad Ovid. Fast. V, 73.
503. Quum omnes mythologi memorent, Marsyan cantu citharæ superatum,
detracta cute ab Apolline interemtum esse, (vid. Munker. ad Hygin.
f. 165. Burm. ad Ovid. Met. VI, 400, et Heyne ad Apoll. I, iv, 2,)
patet, Silium alios auctores secutum esse, quorum auctoritate
tradat, Marsyan post Apollinis victoriam in Italiam abiisse, Drak.
Sed forte hoc commentum ex solo poetæ ingenio profectum est.
--_Phrygias Crenas_: nam teste Plinio V, 29 seu 29. «Apamia (ubi
palus quædam, quæ calamos gignit, tibiæ sonum reddentes; unde
fabulam de Marsya ortam putabat Strab. XII, p. 578) sita est in
radice montis Signiæ, circumfusa Marsya, Obrima, Orga, fluminibus in
Mæandrum cadentibus. Marsyas ibi redditur, (emergit) ortus, ac paulo
mox conditus, ubi certavit (Marsyas) tibiarum cantu cum Apolline,
Aulocrenis: (Ἀυλοῦ κρήναις) ita vocatur convallis decem M.P. ab
Apamia, Phrygiam petentibus.» Cf. Plin. l.c. sect. 31, et XVI, 44
seu 89; Marcian. VI, p. 221, et Solin. c. 40, quibus tamen locis hæc
regio _Aulocrene_ dicitur, ut adeo pluralis h.l. poetice pro singul.
positus videri possit: quod tamen, sententia Drak. et Lefeb. non
opus est, si _crenas_, κρήνας, intellexeris de multis fontibus
fluviorum, qui Mæandro miscentur, ad quas Mæandri crenas Marsyas
olim ante victoriam Apollinis tanta cum laude canere consuevit,
quasque deinde fugit, ne quotidiano illius loci aspectu dedecoris
sui memoriam renovaret. [“Plinio V, 29 seu 29”: V, 45]
504. _Mygdoniam_, vel Lydiam, vel, ut h.l. Phrygiam: nam Mygdones,
Lydi et Phryges, populi vicini, passim inter se confunduntur, et
Mygdones, teste Strab. VII, p. 295, et XII, p. 575, vetus fuere
Thraciæ gens, quæ Europa derelicta, Phrygiæ partem occupavit.
--_Mygdonia lotos_, h.e. tibia, (quæ ex loto vel buxo fingebatur, de
quo vid. Theoph. IV, 3 et 4; Plin. XIII, 17; XVI, 36, et Heins. ad
Ovid. Met. IV, 759) ut _Phrygia lotos_, XI, 432. Μυγδόνιος αὐλὸς, et
λώτινοι αὐλοί, ap. Athen. IV, p. 182, al. Nam tibia vel modus certe
Phrygius numeratur in inventis Phrygum, vel ipsius Marsyæ, Phrygis,
cui tribuitur a Diodor. III, 59; Pausan. Phoc. c. 30, p. 668, et
Plin. VII, 56. De tibia Phrygia, vid. Heyne ad Tibull. II, i, 86;
Heins. ad Ovid. Met. XII, 158, et Jani ad Hor. Od. III, xix, 18, ubi
_Berecyntia_ dicitur, ut IV, xv, 30. _Lyda tibia_.
--_pectine_, cithara, qua Apollo canebat, ut Marsyas tibia.
503. _Marsua_ Col. unde _Marsya_ restituit N. Heins. _Marsia_
R. 1, Parm. Med. Cell. _Martia_ edd. recentt. etiam Lefeb.
_Phrygias... Crenas_ ex emend. ingeniosa Salmas. ad Solin. p.m.
586 (al. 834, 5), recepi cum Lefeb. et Ernesti. Silium ita
scripsisse, pro certo quidem adfirmare nolim: sed lectiones codd.
scr. et edd. minus satisfaciunt, et stupore librarr. natæ
videntur. Vulgo _Phrygios Crenos_; et _frenos_ scripti, R. 1, 3,
Med. h.e. imperium. (vid. ad I, 144) prob. N. Heins. ut conveniat
verbis Ovid. Met. XV, 60, _fugerat una Et Samon et dominos_, etc.
Idem olim conj. _Phrygios threnos_, non inprob. Drak. quum in
Phrygia, præter _Aulocrenen_ fontem, etiam _Aulothrenis_
(Ἀυλοθρηνὴς) vallis fuerit, si antiquis codd. Plin. V, 29, quos
Salmas. consuluerit, fides habenda. Quod etsi dubium est,
(repugnat certe Harduin.) conjectura tamen quodammodo firmari
potest ex Ovid. Met. VI, 392 sq. An legendum _Phrygius Marsya
Crenen_, vel _Phrygiam Crenen_, seu _Crenam_, quia _Aulocrene_
αὐλοῦ κρήνη, vulgo in singul. dicitur? Sed vid. not.
[“ad I, 144”: in Not.]
Marruvium, veteris celebratum nomine Marri, 505
Urbibus est illis caput, interiorque per udos
Alba sedet campos, pomisque rependit aristas.
505. _Marruvium_, sive Marrubium, Μαρούϊον, Strab. V, p. 167, al.
241, ad ripam orient. lacus Fucini, (ubi nunc Morrea, vel S.
Benedicti pagus) unde _Maruvii_, Plin. III, 12. _Splendidissima
civitas_; dicitur in Reines. Inscr. Class. VI, 114. Cf. Heyn. ad
Virg. Æn. VII, 750, et Exc. VIII, p. 141.
507. _Alba_, quæ nomen servavit, in septentr. latere Fucini lacus
sita, _Alba Fucentia_ seu _Fucentis_, Anton. et Gruter. p. 404,
colonia, Liv. X, 1; Vellei. I, 14; unde _Albenses_. Plin. III, 12.
Ἀλβήσεις, Appian. b. Hannib. c. 39, ut _Albani_ ab _Alba Longa_, et
_Albenses Pompeiani_ ab _Alba Pompeia_ in Liguria, vocabantur.
--_sedet_, cf. ad VI, 647.
--_pomisque rependit aristas_, abundantia pomorum compensat,
resarcit inopiam frumenti.
Cetera in obscuro famæ, et sine nomine, vulgi
Sed numero castella valent: conjungitur acer
Pelignus, gelidoque rapit Sulmone cohortes. 510
508. _sine nomine_ ut ἀνώνυμον γῆρας, dixit Pind. Ol. I, 132. Cf.
inf. X, 28, 214, et Virg. Æn. IX, 343, ubi vid. Heyne.
510. _Peligni_, ab Illyriis forte oriundi, (vid. Gatterer V.C. _in
d. Einleit. zur synchron. Universalhist._ T. II, p. 544) communi
portu Aternensi cum Vestinis et Marrucinis utebantur, et Sagrus fl.
a Frentanis eos dirimebat.
--_Sulmo_, (_Sulmona_ in _Abruzzo citra_) de quo Ovid. Trist. IV, x,
3. «Sulmo mihi patria est, gelidis uberrimus undis, Millia qui
novies distat ab Urbe decem.» Cf. ejusd. Fast. IV, 79 sq. et Amor.
II, vi, 1 seq.; III, xv, 11, et inf. IX, 70 seqq. _rapit_, ut IV,
218.
Nec cedit studio Sidicinus sanguine miles,
Quem genuere Cales. Non parvus conditor urbi
(Ut fama est) Calais, Boreæ quem rapta per auras
Orithyia vago Geticis nutrivit in antris.
511 sqq. _Teanum Sidicinum_ et _Cales_, Campaniæ oppida, inter quæ
Silius quoque XII, 524, ea retulit, perperam h.l. memorantur, ut
contra _Corfinium_, altera urbs et caput Pelignoram, inf. v. 520, et
_Allisæ_, Samnii opp. v. 535, in Campaniæ descriptione.
--_Sidicinus miles_, cf. ad V, 551.
[512.] _Quem genuere Cales_, h.e. Teanum Calibus originem debet;
quod nescio an alius tradat. An sensus est, non cedit... miles ei,
quem g. Cales?
--_Cales_, hod. _Calvi_, antiqua Ausonum, et deinde Campanorum urbs,
colonia, (Liv. VIII, 16; Vellei. I, 14) et municipium, (Cic. Agrar.
II, 31) cujus vinum laudat Hor. Od. I, xx, 9; xxxi, 9. _Cale_ in
singul. num. et _Threicia_ dicitur XII, 525, ob Græcam originem,
quam poeta more suo comminiscitur. Nam _Calais_, Zetæ frater, Boreæ
_Thracii_ (vid. ad I, 587,) filius ex _Orithyia_, a patre _rapta_.
Vid. Heyne ad Apollod. III, xv, 2; Vulp. ad Prop. I, xx, 25 seq.;
II, 26, 51, et Burm. Catal. Argonaut. vid. _Calais_.
511. _cedit studii_ emend. N. Heins. quum _studio_ et _sanguine_
parum concinne concurrant. _Siricinus_ Col. unde _Sidicinus_ recte
jam correxit N. Heins. ut intelligatur _Teanum Sidicinum_, quod
opp. Calibus etiam conjunxerint Silius XII, 524; Virg. Æn. VII,
727, et Liv. XXVI, 9. Vulgg. _vicinus_, quod e glossa forte
inrepsit, quoniam urbes illæ sunt vicinæ.
512. _parvus_ scripti et editi ante Nicandrum, qui primus _parvæ_
dedit. Urbes Campaniæ Strab. V, p. 248; πολίχνια, oppidula, dici,
exceptis Capua et Teano, monet N. Heins. Sed idem Strabo V,
p. 164, Cales πόλιν ἀξιόλογον vocat. Conf. not. _urbi_, non urbis,
scripti, R. 3, et Parm. sed, teste Lefeb. non nisi duo scripti et
R. 1.
Haud ullo levior bellis Vestina juventus 515
Agmina densavit, venatu dura ferarum:
515. Vestini, a Sabinis oriundi, inter Picentes et Marrucinos, a
fontibus Vomani, Matrini et Aterni, (hod. Pescara) in ripis horum
fluminum, (in _Abruzzo citra_ et _ultra_ scil. Pescaram fl. et in
_Teramo_, provinc. Neapol.) usque ad mare habitabant.
--_Haud levior bellis_, haud minus bellicosa, ut _levis bello_,
inbellis, XIII, 214.
[516.] _dura_ moribus ac ingenio; vel obdurata. Cf. ad I, 558, et
VI, 308.
515. _ullo_, non _illo_, scripti et R. 2, _levior belli_ maluerit
N. Heins. Conf. ad IV, 542. Idem conj. v. 516, _venatu induta_
h.e. pellibus et exuviis ferarum, coll. v. 523, 570, 571, et Suid.
Βεστῖνοι ἔθνος ἐν Ἰταλίᾳ θηριῶδες τὸν τρόπον. Id magnopere adridet
Drak. qui locis Gell. IX, 4; Plin. VII, 2; X, 5, et Ammian.
Marcell. XXIII, 6, probat, _venatum_ etiam dici, quidquid
venatione capiatur.
Quæ, Fiscelle, tuas arces, Pinnamque virentem,
Pascuaque haud tarde redeuntia tondet Aveiæ.
517. _Fiscellus_, ut _Tetricus_ (sup. v. 417.) et _Severus_ citerior
Apennini pars, in finibus Sabinorum, non procul ab agro Vestinorum,
nunc quoque _Monte Fiscello_, in confinio Abrutii ulterioris: in quo
monte Nar fl. oritur. Plin. III, 12, Var. R. R. II, ii, 1; §. 5; II,
3.
--_arces_, cf. ad I, 7.
--_Pinna_, hod. _Civita_ seu _Citta di Penna_, Πιννὰ, Ptol. III, 1;
Vitruv. VIII, 3; prope mare Venutum, unde _Pinnenses_, Plin. l.c.
Πινῆται, Diodor. Exc. p. 398.
518. Pascua _haud tarde redeuntia_, conf. Virg. Ge. II, 201, 2.
--_Aveia_, XX M. P. ab Alba, (et quidem, judice Cluverio, lib. II,
cap. 12, pag. 750; ab Alba Fucentis, sup. v. 507,) in Tabula
Itineraria, _Avia_, Ἀούϊα, Ptol. III, 1. _Aviensis civitas
prope Aquilam in Vestinis_ in Martyrol. Rom. a.d. XIII. Kal. Nov.
Cf. V.L.
518. _Avellæ_ in omnibus libris circumfertur, quæ tamen non
Campaniæ modo urbs et soli sterilis est, sed etiam vers. 543,
memoratur. Hinc _Aveiæ_, emend. N. Heins. quod in textum recepi,
prob. Drak. _Aviæ_, quod idem est, edidit Lefeb. auctore Cluver.
Ital. ant. p. 750. Conjicerem _Aterni_, (quod teste Strab.
ἐπίνειον, navale, Marrucinis, Pelignis et Vestinis commune fuit)
nisi a literarum ductu id nimis recederet. An olim in Vestinis
quoque _Avella_, vel _Ajella_ urbs fuit, quæ nunc _Ajello_
dicitur?
Marrucina simul Frentanis æmula pubes
Corfini populos, magnumque Teate trahebat. 520
519. _Marrucini_, quos ab Illyriis originem duxisse, sed cum Sabinis
in unius populi corpus coaluisse suspicatur Ill. Gatterer,
(_Einleit. in d. synchron. Universalhist._ T. II, p. 544.) ad mare
Hadriat. et Aternum fl. in confiniis Vestinorum, Frentanorum et
Pelignorum colebant.
--_Frentani_, Σαννιτικὸν ἔθνος, Strab. V, p. 166, oram maris superi,
ab Aterno fere ad Frentonem fl. a quo nomen adceperunt, obtinebant.
520. _Corfinium_, hodie forte _Popolo_, vel _S. Pelino_, ἣ τῶν
Πελιγνῶν μητρόπολις, et in bello Marsico κοινὴ ἅπασιν τοῖς
Ἰταλιώταις πόλις ἀντὶ τῆς Ῥώμης, ὁρμητήριον τοῦ πολέμου,
μετονομασθεῖσα Ἰταλικὴ, teste Strab. V, p. 167, al. 369. Cf. Cæs.
B. C. I, 16; Lucan. II, 478; Plin. V, 12, et sup. ad v. 511.
--_Teate_, (_Civita di Chieti_ seu _Teti_, caput Abrutii citerioris,
vel provinciæ Chieti) ἣ τῶν Μαρουκίνων μητρόπολις, Strab. l.c.
Τεατέα Μαῤῥουκινῶν μεσόγειος, Ptolem. III, 1, ad Aternum fl. in
regione montana. Cf. XVII, 454.
519. _Marrutioque simul_ Col.
520. _Teate_ Col. R. 1, Med. _Reate_ (Sabinorum opp.) Ox. Vulgo
_Rheate_.
Omnibus in pugna fertur sparus, omnibus alto
Adsuetæ volucrem cælo demittere fundæ.
Pectora pellis obit cæsi venatibus ursi.
521 sq. Imitat. Virg. Æn. XI, 679 sq.
--_sparus_, ut III, 388.
522. Cf. ad II, 96. Proprie ipsi sunt _adsueti_, adeoque periti
hujus rei. 525. Cf. Virg. Æn. VIII, 553, et sup. ad II, 156.
521. _in pugna affertur_ Oxon. _in pugna offertur_ Colon. et Put.
teste N. Heins. qui tamen nil mutandum censet, nisi quod _in
pugnam_ maluerit. Conf. ad v. 316, et VII, 67, _in pugnam
offertur_ dedit Lefeb. qui hæc notavit: «Ita recte scripti omnes
et R. 2, ut Scipio _obtulit_, vel _addidit_ pila suis cohortibus
v. 548», _alta_ Col.
522. _demittere_, non _dimittere_, Put. probb. N. Heins. et Drak.
Conf. ad II, 96.
523. _venantibus_ malebat N. Heins. quia _venatu_ (sed interjectis
sex versibus) præcessit; et v. 524, _agrorum_. Sed vid. not.
Jam vero, quos dives opum, quos dives avorum
E toto dabat ad bellum Campania tractu, 525
Ductorum adventu vicinis sedibus Osci
Servabant; Sinuessa tepens, fluctuque sonorum
Vulturnum, quasque evertere silentia, Amyclæ,
Fundique, et regnata Lamo Caieta, domusque
Antiphatæ compressa freto, stagnisque palustre 530
Liternum, et quondam fatorum conscia Cyme.
524. Agitur de _Campania_; hod. _Terra di Lavoro_, quæ regni Neapol.
pars est.
--_dives avorum_, ut _Mantua dives avis_ ap. Virg. Æn. X, 201, ubi
vid. Heyne in V.L. et not. Hæc verba ad priscam Campanorum
potentiam, ut τὸ _dives opum_ ad eorum divitias terræque
fertilitatem spectat.
526. Recensentur urbes _Oscorum_ et Auruncorum seu Ansonum, qui
extremam olim Latii partem, ad mare inferum, obtinebant, et priscis
jam temporibus oppida et cis Lirim, qui Latium a Campania dirimit,
(unde _vicinis_ Campaniæ _sedibus_) et trans fluvium istum, in ipsa
Campania, condiderant; quæ propterea modo Latio novo seu adjecto,
quo nomine Strabo oram maritimam ab Ostia ad Sinuessam comprehendit,
modo Campaniæ adjudicantur, v.c. Sinuessa Latio a Plin. III, 5, et
Campaniæ ab eodem XXXI, 2. Cf. omnino Heyne ad Virg. Æn. X, 564, et
Exc. VIII, ad Æn. VII, p. 139 sq.
527. _Sinuessa_ in finibus Latii adjecti et Campaniæ, trans Lirim,
ad mare, _Sinope_ quondam a Græcis, et Sinuessa deinde ab colonis
Rom. adpellata, (Liv. X, 21; Plin. III, 5 seu 9) cujus rudera prope
castellum _Rocca di Mondragone_ supersunt.
[“Plin. III, 5 seu 9”: III.28]
--_tepens_, dicitur non a tepida tantum aeris temperatione in
Campania, sed inpr. quoque a thermis salubribus, _aquis
Sinuessanis_, de quibus vid. Strab. V, p. 162, al. 371. (πλησίον
αὐτῆς ἐστὶ θερμὰ λουτρᾲ κάλλιστα ποιοῦντα πρὸς νόσους ἐνίας) Plin.
XXXI, 2; Tac. Ann. XII, 66, et ej. Hist. I, 72; Martial. XI, viii,
11, et lxxii, 1; Liv. XXII, 13. Vinum Sinuessanum laudant Martial.
XIII, 111; Horat. Epist. I, v, 5 et alii.
528. _Vulturnum_, urbs et castellum, (hod. _Castello di Voltorno_)
ad ostium maximi Campaniæ fluvii, qui olim _Vulturnus_ dicebatur,
nunc _Voltorno_. Cf. XII, 521; Liv. XXV, 20; XXXIV, 45, et Heyn.
Exc. VIII, ad Virg. Æneid. VII, 729.
--_Amyclæ, quas evertere silentia_, cf. omnino Heyn. not. et Exc.
II, ad Virg. X, 564.
529. _Fundi_, hod. _Fondi_, inter Formias et Tarracinam, ad mare,
unde _Fundani municipes_, Liv. XXXVIII, 36. _F. lacus_, Plin. III,
5. _F. vinum_, ib. XIV, 6.
--_regnata Lamo... freto_, cf. ad VII, 276, et Ovid. Met. XIV, 233
sq.
--_domus Antiphatæ_, Formiæ, _compressa_, pressa, _freto_, mari
vicino, quod eam premit h.e. contingit, perstringit, adluit; (ut
Hor. Od. II, x, 3, al.) vel premit, vexat; vel _arva premit pelago_,
ut ap. Virg. Æn. I, 246.
530. _stagnis palustre Liternum_, cf. ad VI, 654.
531. _Cyme_, forma græca pro _Cumæ_. Urbs, a. 1207, diruta,
Χαλκιδέων (incolarum Chalcidis, capitis Eubœæ) καὶ Κυμαίων
παλαιότατον κτίσμα, testibus, Strab. V, p. 168, al. 243, al. 372;
Plin. III, 5 seu 9; Vellei. Pat. I, 4, et Liv. VIII, 22, unde _aquæ
Cumanæ_, Liv. XLI, 16, et inpr. _Sibylla Cumana_, a qua hod. _Grotta
di Sibylla Cumana_ nomen adcepit, et urbs h.l. dicitur _fatorum
conscia_. Conf. V.L. et ad III, 399, et vid. Heyne ad Virgil. Æn.
VI, 2, ibique Exc. II et III.
525. _E_, non _Et_, Col.
526. _adventu_, non _adventum_, scripti.
531. _Liternum_, non _Linternum_, Colon. vid. ad VI, 654; _Cyme_
scripti et R. 2; Κύμη Steph. Byz. et Strab. Cf. IX, 57; XI, 290;
XIII, 400, 494, 498; Heins. et Pier. ad Virg. Æn. VI, 2 et 98.
Intpp. ad Val. Fl. I, 5; _Cume_ R. 1, Med. Cell. _Crinæ_ Ox. Vulgo
_Cumæ_; Κοῦμαι Ptolem.
Illic Nuceria et Gaurus: navalibus acta
Prole Dicarchea, multo cum milite Graia,
532. _Nuceria_ Alfaterna, Liv. IX, 41; Diodor. XIX, 65. Nunc
_Nocera_ prope Sarnum fl. in Picentinorum finibus, de qua vid. Liv.
IX, 38; XXVII, 3. Ab ea diversæ _Nuceria_ Camellaria, (_Nocero_)
Umbriæ opp. et _Nuceria_ (_Luzara_) in Gallia Cispad. ad Padum.
--_Gaurus_ mons, (hod. _Monte Barbaro_) inter Puteolos et Avernum
Lucrinumque lacum, vinetis consitus. Conf. XII, 160; Lucan. II, 667,
8; Plin. XIV, 3, 6; Stat. Silv. III, i, 147; v, 99; IV, iii, 65.
--_navalibus acta Prole Dicarchea_, h.e. postquam Puteolani urbem
suam cum portu reliquerant, ut ad bellum proficiscerentur, (conf.
v. 480.) illic etiam adfuit Neapolis, h.e. eos sequebantur
Neapolitani cum multo milite Graio.
533. _Dicarchea_, contr. pro _Dicæarchea_, ut XII, 107; et ap. Stat.
Silv. II, ii, 3, et 96, Δικαιαρχία, vel Δικαιάρχεια Græcum et
antiquius nomen urbis, quæ postea _Puteoli_ (hod. _Puzzuoli_ seu
_Puzzuolo_) vel a _putore_ aquarum, vel a _puteorum_ minorum
multitudine adpellata dicitur. Vid. Plin. III, 5 seu 9, Festus voc.
_minorem_, Epit. Stephani, Varro L.L. IV, 7, et loc. class. Strab.
V, p. 169, al. 245, al. 376. _Dicarchi mœnia_, dixit Stat. l.c.
Plura de hac urbe vid. ap. Liv. XXIV, 12, 13; XXXIV, 45; Tac. XIV,
27. Verba _navalibus acta_ spectant ad egregium, quo urbs etiam nunc
utitur, portum, ad sinum Baianum. Δικαιαρχία, ἐπίνειον Κυμαίων, καὶ
ἐμπορεῖον (_emporium Puteolanorum_, Cic. ad Att. V, 2.) γεγένηται
μέγιστον, χειροποιήτους ἔχουσα ὅρμους, Strab. l.c. Cf. et Sueton.
Aug. 98, et Stat. l.l. _Antichita di Pozzuoli_ edidere Loffredi
Capaccio, Mazzello et optime omnium Paul. Ant. Paoli, Napoli 1768.
532. Vulgo _Gaurus navalibus apta_, _Prole Dicarchenia_, vel
_Dicharchæa_, prob. Marso, cui _Gaurus_ est oppidum, cujus tamen
nemo geographorum mentionem facit. _Dicarcheia_ Put. R. 1, Parm.
Med. _Gaurus navalibus acta_, _Prole Dicarchea_; _multo_, etc. ex
Colon. recepere Draken. et Ernesti, suadente N. Heins. qui tamen
scribendum putat, _Illic Nuceria: et Gauri n. acta P. Dicharchea,
multo cum milite, Graia Illic P._ quia Gaurus a Nuceria satis
remotus: quasi poeta ordine geograph. procedat. Pro _acta_ Lefeb.
reposuit _aptus_ ex emendat. Cellar. Geogr. T. I, p. 671, edit. a.
1731, et Loyd. in Lex. vid. _Nuceria_, qui posterior refingit,
_Illic Nuceria, et G. n. aptus P. Dicharchea: multo c. m. Graio
Illic P._ ut Nuceria, vel incolæ Gauri ejusdem sint originis ac
Puteoli. Sed Lefeb. punctum post _aptus_ ponit, et verba seqq. ita
explicat: illic fuit Graia Parthenope ex eadem prole, hoc est
ejusdem originis, (vid. ad I, 221) ac Dicarchæa, multo cum milite;
nam etsi a Samiis deducantur Puteoli, tamen hoc oppidum, quia,
Strab. teste, navale fuerit Cumanorum, ab his conditum videri
posse. Veram loci lectionem nondum constituam putat Ernesti, qui
inprimis dubitat, an Silius Gauri mentionem ideo fecerit, ut
populos ex eo monte adcitos significaret: sed vocem _acta_ salvam
esse, eidem persuasit Strabo V, p. 376 ἑξῆς δ᾽ εἰσὶν αἱ περὶ
Δικαιαρχίαν ἀκταὶ, καὶ αὐτὴ ἡ πόλις, etc. Meo qualicumque judicio
lectio c. Colon. aptissimum præbet sensum, modo distinctio ea, qua
feci, ratione mutetur: et interpretes, ut in vitio detegendo
sagaces, ita in medicina adferenda parum felices fuere, dum
veteres Gaurum nobis oppidum obtrudunt, recentiores vero non
Puteolana, sed Gauri _navalia_ intelligunt, quia hic mons in imis
vitifer, et, si non aliis locis, certe in summitate, pinifer
fuerit, adeoque ligna navalibus apta suppeditaverit. Sed hoc ipsum
ne satis quidem constat, et Gaurus Juven. IX, 57, _inanis_
(arboribus, putat) dicitur, vid. not.
Illic Parthenope, ac Pœno non pervia Nola,
Allifæ, et Clanio contemtæ semper Acerræ: 535
534. _Parthenope_, vetus nomen _Neapolis_, (_Napoli_) ὅπου δείκνυται
μνῆμα τῶν Σειρήνων μιᾶς Παρθενόπης, Strabon. V, p. 170, al. 246, al.
377. Cf. idem I, p. 23, et 26, inf. XII, 33 sq. Plin. III, 5 seu 9;
Solin. c. 2. Martian. de conditor. urb. L. VI, p. 206, et Steph.
Byz. Λευκοσία, Λίγεια, Παρθενόπη, Sirenum nomina ap. Tzetz. Chil.
VI, 719. _Graia_, quoniam non modo a Cumanis (Vellei. I, 4; Liv.
VIII, 22; Martial. V, lxxix, 14. Martian. Heracleota in Periplo,
p. 11) vel a Chalcidensibus, Cumarum conditoribus, (Plin. III, 5 seu
9,) ædificata traditur; sed etiam Græcorum ritus religiose servavit,
eorumque exemplo gymnasia, agones, theatra habuit, unde et _Græca
urbs_ vocatur Tacit. Ann. XV, 33. Cf. inf. XII, 27, 31; Liv. XXXV,
16.
--_Nola_, quæ nomen, non pristinum splendorem, retinuit, a
Chalcidensibus, (conf. XII, 161; Justin. ex Trogo XX, 1,) vel
Tyriis (Solin. c. 8) vel Tuscis (Vellei. I, 7) condita, et bello
Samnitico a Romanis capta. Liv. IX, 28.
--_Pœno non pervia_, non expugnabilis: nam ibi primum Hannibalis
impetus a Marcello repulsus. Cf. XII, 161 sq. et Liv. XXIII, 14...
16.
535. _Allifæ_, hodie _Alife_, opp. Samnii, inter Venafrum et Sabati
confluentem, supra lævam ripam Vulturni, qui Campaniam a Samnio
dirimit. Cf. ad vers. 511, et V.L. Vinum Allifanum laudatur XII,
526, et Horat. Sat. II, viii, 39.
--_Clanio contemtæ semper Acerræ_, imitat. Virg. Ge. II, 225, ubi
vid. Intpp.
--_contemtæ_, infestatæ, quoniam crebræ Clanii exundationes non
facile aggeribus cohiberi possunt. _Clanius_, nunc _L’Agno_,
Campaniæ fl. qui etiam Liternus dicitur, et inter Capuam Cumasque in
mare fluit. Cf. ad VI, 654. Diversus ab eo _Clanis_, Etruriæ fl.
(vid. 454) quod nomen etiam Liri tribuitur. [“454” recte 453]
--_Acerræ_, hod. _Acerra_, Ἀχέραι, Strab. Cf. XII, 422; Liv. VIII,
17; XXIII, 17; XXVII, 3; Appian. b. Pun. c. 63, (ubi vid. Schweigh.)
et b. Civ. I, 42, 45, quibus locis Ἀχέρῥας invenies. Colonos ab
Augusto eo missos tradit Frontin. de colon. pr. _Acerras_ Insubrium,
in Gallia Transpad. ad Serii et Adduæ confluentes, (vide Plin III,
14, et inpr. Polyb. II, 34.) Dausq. ad h.l. German. ad Virg. et
Pintian. ad Plin. et Hummel (_Handb. d. alten Erdbeschr._ p. 421)
cum hoc Campaniæ opp. confuderunt.
535. _Allifæ_ Col. ut ap. Liv. VIII, 25; IX, 38, 42; XXII, 13, 17,
18; XXVI, 9; Gruter. p. 407, 417, 460, Ἀλλίφαι Diodor. XXII, 35.
Sed Ἀλιφαὶ Strab. V, p. 238 al. 364. _Allife_ Cell. et alii, ut
apud Frontin. de Colon. p. 83. _Alliphe_ plerique libri. Ἄλιφα
Ptol. _contentæ_ ed. Dausq. culpa librarr. nam in comment. τὸ
_contemtæ_ explicat, unde inmerito in reprehensionem N. Heins.
incurrit.
Sarrastis etiam populos totasque videres
Sarni mitis opes: illic, quos sulfure pingues
Phlegræi legere sinus, Misenus, et ardens
Ore giganteo sedes Ithacesia Baii.
536 sq. Cf. Virg. Æn. VII, 738, ubi vid. Heyn. Exc. VIII, p. 140.
536. Sarrastes adcolæ _Sarni_ fl. (nunc _Sarno_ seu _Scafati_) qui
Pompeios præterfluit. Strab. V, p. 171, al. 247; Plin. III, 5.
537. _mitis_, conf. ad IV, 85.
--_opes_, copias ex populis, hunc fluvium adcolentibus, conscriptas,
ut ap. Virg. Æn. VIII, 171 et 685, ad quæ loca vid. Heyne.
538. _Phlegræi sinus_, sive campi prope _sinum_ Baianum, τὰ Φλέγραια
πεδία, quorum Lat. nomen _Laboriæ_, seu _Leboriæ_ et _campi
Laborini_, (Plin. XVIII, 11) hodiernum vero _Campo Quarto_, quod
adversus Cluver. propugnat Camill. Peregr. p. 261. A Puteolis ad
Baias Cumasque patent, si fides habenda Strab. et Plin. ll. cc. Τὸ
Κυμαῖον πεδίον ὠνομάσθαι Φλεγραῖον, tradit Diodor. IV, 21, sed τὰ
περὶ Καπύην καὶ Νώλην πεδία, Polyb. II, 17, et III, 91. Cf. sup. ad
IV, 275; Prop. I, 20, 9, et Eustach. ad Dionys. Perieg. lviii, 21.
--_Misenus_ seu Misenum opp. promont. (_Capo di Miseno_) et navale
ad sinum Baianum, ubi Misenensis classis ab Augusto collocata. Cf.
Suet. Aug. c. 49; Plin. Epist. VI, 20; Virg. Æn. VI, 232 sqq. Tac.
Ann. VI, 50.
539. _Baiæ_, opp. Campaniæ, inter Puteolos et Misenum, (ubi nunc
non nisi castellum, _Castel di Baja_, superest) ad sinum Baianum,
portumque Julium, (de quo vid. Heyne ad Virg. Ge. II, 161 sq. et
Æn. IX, 710) frequens hominibus, qui eo confluebant, et villas
palatiaque ibi ædificabant, invitati amœnitate locorum et
multitudine _thermarum_, quæ et ipsæ _Baiæ_, vel _aquæ Baiæ_
vocabantur, (vid. Ern. Clav. Cic.) καὶ πρὸς τρυφὴν, καὶ πρὸς
θεραπείαν νόσων ἐπιτηδείαι, (Strab. V, p. 169, al. 376) «quæ in imo
habebant aut de sulfure, aut de alumine, aut bitumine ardentes
maximos ignes,» Vitruv. II, 6. Eo respicere videtur poeta, qui tamen
fabulose rem tradit.
--_ardens Ore giganteo_, propter Inarimen, vicinam ins. de qua vid.
mox, v. 541.
--_Sedes Ithacesia Baii_: nam τὰς Βαΐας ἐπωνύμους εἶναι λέγουσι
Βαΐου τῶν Ὀδυσσέως ἑταίρων τινὸς, Strab. l.c. Cf. inf. XII, 114.
Βαίου, seu Βαιοῦ δ᾽ ἀμείψας τοῦ κυβερνήτου τάφον, Lycophf. Cass.
v. 694. Ab eodem Baio vel Bæo, Ulyssis gubernatore, Bæam,
Cephalleniæ montem, nomen adcepisse tradit Steph. Byz. Vid. Βαῖα.
536. _Sarrastes_ alii, ut X, 316, inprob. N. Heins. ad. h.l. et ad
Virg. Æn. VII, 738.
537. _ditis opes_ conj. D. Heins.
539. _Bæi_ c. Col. auctoritate, vel _Baii_ ex emend. N. Heins.
scribendum videtur; vid. not. Vulgo _Bai_, et _Bacchi_ Put.
Non Prochyte, non ardentem sortita Typhœa 540
Inarime, non antiqui saxosa Telonis
Insula, nec parvis aberat Calatia muris;
Surrentum, et pauper sulci cerealis Abella:
540. Imitat. Virg. Æn. IX, 715, ubi vid. omnino Heyn. Exc. II. Cf.
inf. XII, 143 sq., ubi Prochyta _Mimanti_, (de quo vid. ad IV, 276.)
_Inarime_ vero, non ut h.l. et apud Virg. l.c. _Typhæo_, sed
_Japeto_ inposita fingitur, ut Ætna ab ipso Silio XIV, 197, et aliis
eidem Typhœo, ab aliis denique Briareo. De hac fabularum diversitate
et origine, ut et de Typhœo, seu Typhone vid. Burm. ad Val. Flac.
II, 24, inpr. Heyne l.c. et ad Virg. Æn. III, 578 sq. it. ad
Apollod. p. 67... 87. Herman. Mythol. T. I. p. 254 sq. et T. II,
p. 376, 7.
--_Prochyte_ (_Procita_), et _Inarime_, quæ et Pithecusæ, sive
Pithecusa et Ænaria (hod. _Ischia_) vocantur, insulæ, in sinu Cumano
seu Baiano, Cumis et Miseno prom. objectæ. Vid. Heyne et Burm. ll.
cc. _Prochyte_, ἀπὸ τοῦ προχύναι dicta, ut Serv. ad Virgil. tradit,
vel, ut Strabo V, p. 247, al. 379, et Plin. III, 6, _quia profusa ab
Ænaria erat_, h.e. terræ motu divulsa et in altum velut projecta.
541. _Telonis Insula_, Capreæ. Conf. ad VII, 418, et Heyne Exc.
VIII, ad Virg. Æn. VII, 733 sq.
542. _Calatia_, vel _Calatiæ_, Plin. III, 5 seu 9, hod. _Cajazzo_
sive _S. Cajazzo_, opp. prope Vulturnum fl., vel ex Livio
notissimum.
543. _Surrentum_, cf. ad V, 466.
--_Abella_, nunc _Abella vecchia_, ultra Clanis fontes, colonia
Chalcidensium (Justin. XX, i, 13) et municipium ap. Frontin. de
Colon.
--_sulci cerealis_, frumenti, ut _Cerealia munera, herbæ, fruges_
etc. Cf. Virg. Æn. VII, 740.
540. Voc. _ardentem_ miror nemini scrupulum injecisse, quum τὸ
_ardens_ modo præcesserit. Suspicor, illud, ex simili loco XIV,
197, margini adscriptum, in contextum inrepsisse, et poetam vel
_ingentem_, vel _adflantem_, vel _fumantem_, vel simile quid
scripsisse.
543. _Abella_ scripti, R. 1, 3, Med. vid. Heins. ad Virg. Æn. VII,
740, et Græv. ad Justin. XX, 5. Vulgo _Avella_ ex solenni
permutatione literarum _v_ et _b_ in codd. medii ævi.
In primis Capua, heu! rebus servare serenis
Inconsulta modum, et pravo peritura tumore. 545
544. Capua, caput Campaniæ, hod. vicus. _S. Maria di Capua_, qui
M.P. a nova Capua abest.
545. _Inconsulta servare modum_, græce pro, in servando modo,
inconsulte non servans modum _rebus serenis_, lætitiæ, vel in _rebus
serenis_, h.e. lætis, (ut XV, 53) prosperis, quum post pugnam
Cannensem ad Hannibalem deficeret, quæ ei causa exitii fuit, urbe a
Romanis capta, agrisque sorte divisis. Cf. XI, 29 sq., Liv. XXIII,
2, 7; XXV, 20; XXVI, 16, et simil. loc. Virg. Æn. X, 501, 502, ubi
vid. Heyne.
--_tumore_, vid. ad II, 288.
Lætos rectoris formabat Scipio bello.
Ille viris pila, et ferro circumdare pectus
Addiderat: leviora domo de more parentum
Gestabant tela, ambustas sine cuspide cornos;
Aclydis usus erat, factæque ad rura bipennes. 550
546. _Scipionem_ Africanum in pugna Cannensi tribunum militum de
legione secunda fuisse tradit, Liv. XXII, 53.
--_formabat bello_, ad bellum, et ad exercitium usumque armorum.
548 sqq. _Addiderat_, dederat; vid. Ind.
--_leviora domo Gestabant tela_, h.e. domi gestare solebant, quod
jam Lefeb. notasse video. Sic _domo_, Gr. οἰκόθι, ap. Cic. Dom. 3,
et red. ad Sen. 11; Plaut. Amph. II, ii, 7; nisi levissima mutatione
_domi_ refingere malis.
[549.] _Gestabant_ ἀορίστως dicitur, quam imperfecti aliorumque
temporum vim magna exemplorum copia illustrarunt Græv. Lectt.
Hesiod. c. 5, ad Ἔργα, vers. 185, et Casaub. ad Pers. II, 5.
--_ambustas sine cuspide cornos_, ut _hasta_, _sudes_, _tela
præusta_ et igne durata, ap. Virg. Æn. VII, 506, 524; XI, 894; Tac.
A. II, 14; Liv. I, 32; Cæs. B. G. V, 40.
550. _Aclydes_, Campanis etiam a Virg. Æneid. VII, 730 tribuuntur.
Cf. ad III, 363.
--_factæ ad rura bipennes_, cf. ad V, 499, et h.l. Var. LL.
546. _Lætos rectoris_ Oxon. prob. N. Heins. quem vid. ad h.l. ad
XV, 122, et ad Virgil. Æn. I, 441; Val. Fl. VI, 266; Ovid. Met.
VII, 435, et Claud. Cons. Hon. IV, 205. _Lætos_ Col. _Lectos_ Put.
et Tell. sed τὸ _c_ in illo notatum puncto, in hoc deletum esse,
testatur Lefeb.
--_Lectos rectoris_ Put. Mars. Ald. et alii quidam _Lectos
rectores_ R. 1, 3, Parm. Med. _Lectos venturo_ ex ed. Basil.
Wolfii in libros recentt. venit.
548. _leviora adeo_, vel _leviora duo_ (vid. not. ad v. 493)
emend. N. Heins. _leviora manu_ Burm. _leviora domo... Gestarunt
tela_ Drak. hoc sensu: Scipionem Campanos, quibus præerat, pilis
ac thorace armasse, quum domo non nisi leviora tela et ambustas
sudes adtulissent. Hic certe verus est sensus loci, judice
Ernesti. Sed vid. not.
550. _Aclydis_, non _Aclidis_, Colon. vid. ad III, 363. Mox
_bipennis_, scilicet usus erat iis, omnino mihi legendum videtur.
Ipse inter medios venturæ ingentia laudis
Signa dabat, vibrare sudem, tramittere saltu
Murales fossas, undosum frangere nando
Indutus thoraca vadum: spectacula tanta
Ante acies virtutis erant: sæpe alite planta 555
Ilia perfossum, et campi per aperta volantem
Ipse pedes prævertit equum: sæpe arduus idem
Castrorum spatium et saxo tramisit et hasta.
551. Describuntur usitata Romanis exercitia tironum, quos ipse dux
exemplo suo incitat et docet. Idem Scipio ea instituit ap. Liv.
XXVI, 51, quem locum poeta haud dubie ante oculos habuit. Neutrum
videre interpretes. Cf. I, 242 sqq.
--_vibrare sudem_, cf. V.L.
552. _tramittere saltu_ (vid. ad IV, 345, et Burm. ad Val. Fl. III,
481).
553 sq. _Murales fossas_: nam saltum exercebant milites, ut _fossas
murales_, h.e. circa muros vallumque castrorum, vel edita loca
transsilire possent. Vid. Veget. I, 9.
--_undosum... vadum_; hæc est _natatio_ in mari, vel Tiberi aliisque
fluviis, cum et sine armis. Vid. Veget. I, 10; III, 4; Suet. Aug.
64. Magnam viri fortis laudem esse, armatum tranare flumen, minus
apte monent Barth. et Drak. prolatis exemplis Turni et Horatii ap.
Virg. Æn. IX, 815, et Liv. II, 10.
--_frangere nando_, vid. ad III, 457.
--_vadum_, cf. ad I, 52.
[554.] _Spectacula_, specimina, experimenta (vid. ad I, 77)
_virtutis_, quæ _ante acies_, h.e. in exercitationibus,
prolusionibus, dabat, deinde usui maximo futura in veris præliis;
Burm.
555... 557. Hæc est _decursio_, vel _cursus_ militum. Conf. Liv.
XXIII, 35, inpr.; XXVI, 51, et XXIX, 22. Veget. I, 9.
--_alite planta_, vid. ad VI, 212, et cf. VII, 67.
558. Hæc spectant ad _missionem hastarum et lapidum_, quos tirones
vel manibus, vel fundis jaciebant. Cf. Veget. I, 14 et 16.
--_arduus tramisit_, ut equo insidens, antea _pedes_; Ernesti V.C.
qui τὸ _saxo_ etiam de funda intelligi posse observat, quamvis etiam
ad exemplum Homeri saxa manu jacere consueverint heroes. Verum h.l.
non de heroum moribus, sed de exercitiis tironum, quibus ipse dux
monstrat, quod imitentur, sermo est, et verba _arduus tramisit_ eo
sensu capienda sunt, quo Virg. Æn. V, 478, dixit: _durosque reducta
Libravit dextra media inter cornua cestus Arduus_. Cf. etiam Val.
Fl. VII, 572, et alia loca, ubi _arduus_ pro _alte_ ponitur, ut
_altus_.
552. _rudem_ pro _sudem_ substituendam puto. Conf. not. et verba
Liv. XXVI, 51: _Legiones tertio die rudibus inter se in modum
justæ pugnæ concurrerunt_. Ejusmodi rudes etiam _vectes_
dicebantur, et νάρθηκες παχεῖς Xenoph. Cyrop. II; vid. Schwebel.
ad Veget. I, 9. Vulgata tamen lectio eundem præbet sensum, et
defendi præterea potest coll. Liv. XL, 6, extr. et 9, extr. ubi de
eodem exercitio, non gladiatoribus tantum, sed militibus quoque
solenni, agitur: nisi his quoque locis eadem medicina adhibenda
est. Cf. etiam Prop. IV, i, 29, et Ovid. A. A. III, 515.
--_tramittere_, non _transmittere_, scripti h.l. et v. 558. Cf. ad
IV, 487.
554. _spectacula tantæ Ambæ acies v. e._ suspic. N. Heins. coll.
I, 164, 465, IX, 440, et al. Sed vid. not.
Martia frons, facilesque comæ, nec pone retroque
Cæsaries brevior: flagrabant lumina miti 560
Adspectu, gratusque inerat visentibus horror.
559. Prosopographia Scipionis.
--_faciles comæ_, sive molles, caput ambientes leni lapsu, quibus
horrida et dura cæsaries contraria est, ut _facilis fiscina_, Virg.
Ge. I, 266. Sive potius ita incomtæ, ut nulla ars, nullus cultus
mollior adpareret, quippe a quo viri gravitas abhorrebat, ut fere
semper voc. _facilis_ Silius adhibet, v.c. I, 613, et XI, 286, ubi
_faciles mensæ_ Campanorum gulositati obponuntur; Ernesti V.C. Conf.
ad IV, 433, et I, 613.
560, 561. Gravitas Scipionis cum gratia oris et comitate mixta satis
ornate delineatur: sed hæc magis sentiri, quam explicari poterunt;
Ernesti. Eamdem rem mira verborum ubertate poeta exornavit inf.
v. 609 sq.
--_flagrabant_, vid. ad I, 126.
Adfuit et Samnis, nondum vergente favore
Ad Pœnos; sed nec veteri purgatus ab ira.
562. _Samnites_, quos Sagrus fl. a Marsis et Pelignis, et Vulturnus
a Campanis dirimit, quique etiam _Sabelli_ h.e. a Sabinis oriundi,
et Σαννῖται, Strab.; Σαυνῖται, Polyb. ac Dionys. dicuntur, (Plin.
III, 12) in plures populos dividebantur, quorum nonnulli, v.c.
Samnites Caraceni et Pentri, trans Apenninum, sed plures citra
montem, aut in montanis regionibus colebant. Hirpini et Frentani ab
iis originem ducebant, (vid. Strab. V, p. 368, et 383) unde
Hirpinorum urbes mox apte recensentur.
--_nondum vergente favore_, quum nondum defecissent _Ad Pœnos_, ad
quos inclinarunt post cladem Cannensem. Cf. XI, 7; Liv. XXII, 61;
XXIII, 42.
563. _veteri ab ira_ in Romanos, nota vel ex Liv. VII, 29... 37;
VIII, 1, 23... 26, 30, 36... 39; IX, 1... 45; X, 11... 45. Cf. inf.
XI, 7, 8 et 173 sq.
Qui Batulum Nucrasque metunt, Boviania quique
Exagitant lustra, aut Caudinis faucibus hærent, 565
Et quos aut Rufræ, quos aut Æsernia, quosve
Obscura incultis Herdonia misit ab agris.
564 sqq. _Batulum_, _Nucræ_ et _Rufræ_ oppida incerti situs, quæ in
Hirpinis ponunt, Cluv. p. 1200, et Heyne in Exc. VIII, ad Virg. Æn.
VII, 739. Sed in Campanis supra Teanum, in ortum hibernum, Serv. ad
Virg. l.c. (qui tamen a Samnitibus ea condita tradit) et Cellar.
Geograph. II, 9, ubi auctoritate Holstenii monet, _Rufranos colonos_
in lapide, Præsenziani in Teanensi diocesi reperto, memorari,
agrumque vicinum vulgo _la Costa Rufaria_ dici. _Nucrarum_, vel
Mucrarum (vid. V.L.) præter Silium nemo mentionem facit, nisi forsan
Suidæ et Steph. Byz. Νουκρία πόλις Τυῤῥηνίας, ἡ καὶ Νακρία διὰ τοῦ
ἄλφα, eadem urbs est, quod suspicatur N. Heins. qui tum Νουκραὶ
scribendum putat, quod non opus est, judice Drak. quum etiam Fregenæ
Straboni Φρεγηνία dicantur.
--_Rufræ_, Cluverio et Heyn. idem videntur opp. esse, quod Liv.
VIII, 25. _Rufrium_, seu _Ruffrium_ et nunc _Ruvo_ (in _Terra di
Bari_) vocatur, in Hirpinorum finibus situm. Sed Cell. et Holsten.
Rufras in Campanis, et Rufrium in Hirpinis urbibus numerant.
--_metunt_ exquisitius quam _tenent_ ap. Virg. l.c. Ut _fluvium
bibere est_ ad fluvium habitare (vid. ad v. 367), sic _regionem
metere_ est eam incolere, ut _arare_, _vomere_, _exercere_ et
_serere_ colles, litus, culta, saltus, ap. Virg. Æn. VII, 798; Stat
Th. IV, 51; V, 53; Drak. Cf. Burm. ad Val. Fl. I, 25. _Urbem metere_
paulo audacius dictum videri potest et doctius; sed lyricæ poesi
aptius est, quam epicæ.
--_Bovianum_, Βουΐανον, Ptol. III, 1; Βοΐανον, Strab. V. p. 167.
_Bobianus_, Frontin. p. 109, hodie _Bojano_ in comitatu Molise,
Pentrorum Samnitium caput (Liv. IX, 31) et colonia (Plin. III, 12,
qui duplex memorat Bovianum, _vetus, et alterum cognomine Undecuma
norum_) prope Tiferni fontes, trans Apenninum et ad ejus radices.
Plura vid. ap. Liv. IX, 28, 31, 44; X, 12; XXV, 13.
[565.] _Exagitant lustra_, propr. feras ex lustris; vel pervestigant
lustra, silvas. Cf. IV, 303; XVI, 552 al.
--_Caudium_ inter Calatiam et Beneventum in via Appia, (vid. Strab.
l.c. et Tabula Itin.) opp. muro ductum et a Cæsare coloniæ
Beneventanæ adjudicatum, teste Frontino.
--_Furculæ_, seu _Furcæ Caudinæ_, h.l. _fauces_, (ubi pagum
_Furchie_ dictum superesse tradit Holsten. et Cluver. p. 267) et
clades Romanorum ibi adcepta, notissimæ ex Liv. IX, 1... 3, 7, 12;
XXII, 14, et Flor. I, 16.
--_hærent_ in _faucibus_, h.e. habitant, ut XII, 531.
[566.] _Æsernia_, hod. _Isernia_, seu _Sergna_, in comitatu Molisii,
cis Apenninum, non longe a læva Vulturni ripa, colonia, de qua vid.
Frontin. et loca Livii, in V.L. laudata.
[567.] _Herdonia_, Κερδονία, Strab. _Erdoniæ_, Tabul. et Anton.
Ἑρδονία, Appian. Hannib. c. 48. Ἑρδωνία rectius Ptol. in Hirpinis
vel Apulis, versus Canusium, nunc _Ardona_, nec diversa ab
_Ardoneis_, Liv. XXIV, 20, quod Cell. et Holsten. p. 281, probant
adversus Cluver. qui _Ardoneas_, nunc putabat _Ardonam_ vocari,
Herdoniam vero _Cedogna_, quod potius teste Holsten. recentius est
nomen Aquiloniæ, in Apulorum finibus prope Aufidum fl. sitæ.
--_Obscura incultis_ cet. Conf. Liv. XXV, 21 inpr.; XXVII, 1, et
Appian. l.c.
564. _Batalum_ Col. et Oxon. cum edd. Marsi. Sed vid. Intpp. ad
Virg. Æn. VII, 739. _Nucras_ Col. Vulgo _Mucras_. _Rufas_, vel
_Rufras_ corrig. Cerda ad Virg. l.c. cujus tamen opp. v. 566,
mentio fit. _Macras_ opinatur Dausq. quia ὁ Μάκρης χωρίον
memoratur Strab. V, p.m. 222, ubi ὅριον scribendum censet, ut sit
Macra fl. Liguriæ finis. Utraque conject. merito damnatur a Drak.
Ego fere _Bucamque_ reponendum crediderim. Βοῦκα opp. maritimum
Frentanorum; vid. Strab. V, p. 167, al. 242; Mel. II, 4; Plin.
III, 12. Sic vel una saltem Frentanorum urbs a Silio memoratur:
nam sup. v. 402, lectio dubia est. Aptius quidem poeta ejus
mentionem fecisset sup. v. 519. Sed de ordine geographico parum
sollicitus est, et Frentani certe altera sunt Samnitum progenies;
_metunt_ scripti et editi ante Nicandrum, qui primus _colunt_
refinxit.
565. _Exagitant_ Col. Vulgo _Exercent_, quod magis ad
agriculturam, quam ad venationem pertinere monent N. Heins. et
Drak. _Fatigant_ Put. et Parm. unde _Vestigant_ conj. Lefeb.
Reciperem _fatigant_, nisi poetæ priorem syll. corriperent. Conf.
Virg. Æneid. IX, 605, et vid. ad I, 63.
566. _Rufræ_ restituit N. Heins. ex optimis membrr. Virg. Æn. VII,
739; _Rufæ_ Col. _Rufrie_ Oxon. et Put. _Ruria_ R. 3; _Rufeiæ_
Med. Vulgo _Rufre; quos aut_ bis scripti. Vulgg. _quos aut R. aut
quos_, claudicante versu. _Cæsernia_ scripti. _Cesernia_ R. 1, et
Med. Vulgo _Esernia_, ut ap. Frontin. p. 109; Ἐσερνία Strab. V,
p. 250; _Esernini_ Plin. III, 12; _Æsernia_ est ex emend.
N. Heins. Sic in numis apud Gruter. p. 570, n. 10, et in antiq.
codd. Liv. X, 31; XXVII, 10; XLIV, 40; ejusq. Epit. XVI, LXXII,
LXXIII, Αἰσερνία et Ptol. dicitur.
Bruttius haud dispar animorum, unaque juventus
Lucanis excita jugis, Hirpinaque pubes
Horrebat telis, et tergo hirsuta ferarum. 570
Hos venatus alit: lustra incoluere, sitimque
Avertunt fluvio, somnique labore parantur.
568. Reliquas Italiæ gentes urbesque, et quidem v. 568... 584,
Italiæ inferioris, 588... 606, Galliæ Togatæ, seu Cisalpinæ, et
613... 616, insularum, poeta quam potest brevissime perstringit, et
levi quasi digito ac sine ordine adtingit, quasi senserit, se paulo
longius fere, quam par erat, huic Italiæ descriptioni immoratum, et,
si maximarum rerum narratio, ad quam se jam adcinxerit, diutius
differretur, periculum esse, ne lectorum exspectatio tam longo
episodio nimis suspensa teneatur, animique eorum relanguescant.
--_Brutii_, a Sabinis oriundi, australem Italiæ peninsulam oramque
maritimam usque ad fretum Siculum tenebant. Vid. Strab. VI, pr.
569. _Lucania_, hod. _Basilicata_, ad Tyrrhenum mare, _Silaro_ fluv.
(_Selo_) a Picentinis, et _Lao_ (_Laino_) a Brutiis dirimebatur.
--_Hirpini_ ab ortu adtingebant Apulos, a meridie Picentinos, a
septemtr. Apenninum et, ut ab occidente, Samnites, a quibus, æque ac
Lucani et Frentani, originem ducebant.
570. _Horrebat telis_, vid. ad I, 423.
--_tergo hirsuta ferarum_, cf. ad II, 156.
571. _Lustra_, silvas.
568. _Brutius_ alii, vid. ad VI, 15.
570. _terga_ R. 2.
Additur his Calaber, Sallentinæque cohortes,
Nec non Brundisium, quo desinit Itala tellus.
573. _Calabria_, quæ etiam Messapia, Iapygia, et Sallentina
dicebatur, (ut nunc maxima ejus pars _Terra d’Otranto_, seu
Hydruntina ab Hydrunto opp. vel _provincia Lecce_) est quasi
peninsula, qua in Ionium mare Italia procurrit, isthmum, Apuliæ
conterminum, inter Tarentum et Brundisium occupans.
--_Salentini_ seu Sallentini in Calabria circa et prope promont.
Iapygium seu Salentinum (_Capo di S. Maria di Leuca_) colebant,
(Strabon. VI, p. 191, 194) sic dicti a Σαλλεντίᾳ (Steph.), quam
etiam _Soletum_ a Plin. III, 11, et nunc _Solito_ vocari putant.
Cf. Liv. IX, 42; X, 2; XXIV, 20; XXV, 1, et Virg. Æn. III, 400,
ubi vid. Heyne.
574. _Brundisium_, hod. _Brindisi_, opp. antiquiss. post colonia
Rom. auctum, (Vellei. I, 14, et Livius Epit. XIX) cum promont. et
portu olim egregio, nunc obstructo, unde olim Dirrhachium in Græciam
(ut hodie a Caleto Dubrim) trajicere solebant, quoniam hic trajectus
longior quidem, quam Hydruntinus, sed commodior etiam ac tutior
erat. Vid. Strab. VI, p. 433.
--_quo desinit Itala tellus_, scil. trajicientibus in Graciam, qui
sic Italiæ oram derelinquunt: nam alioquin Italia ultro, usque ad
promont. Iapygium, procurrit.
573. _Sallentinæque_ Col. et priscæ edd. Conf. Heins. et Burm. ad
Virg. Æn. III, 400; Σαλλεντία Steph. Byz. _Sallentini_ passim in
marmm. Capitol. et optimis libris Livii. _Sallentinæque_ Oxon.
etiam non male, judice N. Heins. Sed vulgatæ lect. _Salentinæque_
favent lapis ap. Gruter. p. 199, n. 1, et auctoritas Græcorum,
Steph. excepto; Σαλεντῖνοι et Σαλεντίνη Ptol. III, 1; Strab. et
al. Σαλαντῖνοι numi in Thes. Goltzii.
574. _Brundisium_ Col. et priscæ edd. ut ap. Gruter. p. 151, 801,
et in antt. exemplarr. Lucani, Horat. Cic. Plin. Livii et al. quod
jam monuit N. Heins. Vulgo _Brundusium_, Βρεντέσιον Strab. et
Appian. Βρεντήσιον Polyb. et Steph. Βρενδέσιον Ptol.
Parebat legio audaci permissa Cethego, 575
Cui socias vires, atque indiscreta maniplis
Arma recensebant; nunc sese ostendere miles
Leucosiæ e scopulis, nunc quem Picentia Pæsto
Misit, et exhaustæ mox Pœno Marte Cerillæ,
575. _Cethegus_ cognomen familiæ cujusdam Lentulorum e gente
Cornelia. M. Corn. Cethegus, Suadæ medulla Ennio dictus, belli
Punici II, temporibus vixit, P. Tuditani collega in consulatu A.U.
549, et postea in censura.
578. _Leucosia_ ins. prope et contra Lucaniam ejusque sinum
Pæstanum, nunc _la Licosa_, petra verius, quam insula; unde h.l. _e
scopulis_. Cf. V.L. _Picentia_, Πικεντίνων μητρόπολις, Strab. V,
extr. bello Marsico adcensa, (Flor. III, 18) quam Cluver. et Hard.
ad Plin. III, 5 seu 9 extr. in mediterraneo. procul a mari sitam
fuisse contendunt, repugn. Holsten. p. 263, ubi dicit: inter
Salernum (_Salerno_) et Ebolos (_Evoli_) transitur locus _Bicenza_
dictus, (quem adlabitur _il Bicentino_ fl.) VII M.P. a Salerno, et
XIII M.P. a Silaro distans: hæc ipsissima est Picentia, quam et Mela
II, 4, in ora maritima recenset. Cf. ad v. 424.
--_Pæstum_. hod Pesti, Παῖστον, Ptol. III, 1, et Ποσειδωνία, Strab.
V extr. _Posidonia_, Plin. III, 5 seu 10; Liv. Epit. XIV.
_Neptunia_, Vellei. I, 15, urbs Lucaniæ, non, quod ex h.l. colligas,
Picentinorum, (vid. tamen Strab. l.c.) et colonia, (vid. Liv. et
Vellei. ll. cc. ac Liv. XXVII, 10) non longe a Silari ostio, (Strab.
VI pr.) ad sinum Pæstanum, nunc _Golfo di Salerno. Rosæ Pestanæ_,
notæ ex Virg. Ge. IV, 119. Cf. et Liv. XXII, 36, et Martial. IX,
xxvii, 3. _The Ruins of Pæstum or Posidonia_ post Dumont. Paris.
1764, et Phil. Morghem ibid. 1766; splendidius edidere Miller Lond.
1767, et Thom. Major ibid. 1768.
579. _exhaustæ Cerillæ_, vid. V.L.
578. _Leucasiæ_ emend. N. Heins. ad Ovid. Metam. XV, 708; Græcis
utique non Λευκοσία, sed vel Λευκωσία (Strab. V, p. 176; VI,
p. 178; Lycophr. et Steph. Byz.) vel Λευκασία (Strab. II, p. 84,
al. 123, et Dionys. Hal. I, p. 43) ut _Leucasia_ Plin. 3, 7, et
Marciano Capellæ lib. VI, dicitur. Sed Silium _Leucosiæ_ secunda
brevi posuisse licentia poetica (vid. ad IV, 776) putant Drak. ad
h.l. et Salmas. Exerc. Plin. p. 49, al. 68, ubi Delrium refellit,
qui _Lucasiæ_ reponendum censuerat. Addo, hanc insulam, vel a
Leucasia, Æneæ consobrina, ibi defuncta, (Dionys. Halic. I, p. 43)
vel a Sirene ibidem sepulta (vid. Plin. III, 7; Strab. V, p. 176
al. 252, et Lycophr. in Alexandra v. 723, ubi conf. Tzetz.) ita
adpellatam putari. Sirenum autem nomina ap. Tzetz. Chil. VI,
v. 719, sunt Λευκοσία, Λίγεια, Παρθενόπη. _populis_ Col. quod et
idem Delrius conjecerat, refrag. Salmas. l.c. quum tota hæc insula
scopulosa fuerit. _Pesto_ quidam.
579. _Cerillæ_ Col. Oxon. Tell. et R. 2. _Cerillæ_, seu _Cerelæ_
in Tabula, hod. _Cirilla_, in Tyrrheni, seu Inferi maris litore,
et in isthmo Bruttiorum, qui est ἀπὸ Θουρίων εἰς Κηρίλλους πλησίον
Λάου, teste Strab. VI, p. 176, si sanus est locus, de quo dubitat
N. Heins. qui etiam _exustæ Marte_ volebat; sed ipse sup. v. 272,
_exhaurit_ conjecerat, et inf. X, 590, et XIV, 686, nihil mutavit.
Vulgo _Carillæ_, quod metri causa a manu Silii profectum videbatur
Cluver. p. 1285. Sed vid. ad IV, 776.
Nunc Silarus quos nutrit aquis, quo gurgite tradunt 580
Duritiem lapidum mersis inolescere ramis.
580. _Silarus_ fl. (_Selo_) _Silerus_, Mel. II, 4. Σίλαρις,
Strab. V, extr. et VI pr. _Siler_, Lucan. II, 427, qui Lucanos a
Picentibus disterminat.
581. _Duritiem lapidum inolescere ramis_, h.e. induci lignis, ut ap.
Virg. Ge. II, 77; τὸ καθιέμενον εἰς αὐτὸ φυτὸν ἀπολιθοῦσθαι, Strab.
V, extr. Conf. Vibius Sequest. p. 194 seq. ed. Oberlin. V.C. De
eadem vi aliorum fontium rivorumque, vid. a Dausq. laud. Ovid. Met.
XV, 313, et Plin. XXXI, 2.
Ille et pugnacis laudavit tela Salerni
Falcatos enses, et quæ Buxentia pubes
Aptabat dextris inrasæ robora clavæ.
582. _Salernum_ (_Salerno_) opp. et colonia (Liv. XXXIV, 45; Vellei.
I, 15) in Picentinis, cum castro in monte, (Liv. XXXII, 29, et
Strab. V, extr. ἐπετείχισαν αὐτοῖς Σάλερνον Ῥωμαῖοι φρουρᾶς χάριν,
μικρὸν ὑπὲρ τῆς θαλάττης) ad mare Inferum, a quo et castrum, et opp.
quoque ipsum olim remotum fuisse putabat Cluver. refragg. Ptol.
Cell. Holsten. et Hard. ad Plin. III, 5 seu 9 extr. _Schola
Salernitana_ in medio ævo inclaruit.
583. _Falcatos enses_, ut ap. Virg. Æn. VII, 732, et sup. III, 278.
--_Bruxentum_, Gr. Πυξοῦς, (Strab. VI, pr.; Plin. III, 5, seu 10)
colonia, (Vell. I, 15; Liv. XXXIV, 45; XXXIX, 23) in Lucania, hod.
vel _Policastro_, vel, quod Leander putat, _Piscicta_.
584. _inrasæ_, non _rasæ_, non levigatæ, _robora clavæ_, h.e. clavam
rudem et inpolitam. D. Heins. comparat ἁυτοφυῆ κορύνην, Theocr.
Id. IX, 24, ἄξοα δούρατα, Nonn. Dionys. ΛΗ., v. 172, et _ingenuam
clavam_, Auson. Clavam e buxo intelligit Dausq. quia Πυξοῦς a
buxetis nomen sortita sit.
Ipse, humero exsertus gentili more parentum, 585
Difficili gaudebat equo, roburque juventæ
Flexi cornipedis duro exercebat in ore.
585. Cethegorum hic mos fuit, a L. Cethego desumtus, ut exserto
humero et brachio expapillato pugnarent: ut enim habilius
valentiusque telum vibrarent, substrictiores erant. Ita Modius et
Dausq. qui jam compararunt Lucan. II, 543, _exsertique manus vesana
Cethegi_, et Horat. A. P. 50, _cinctutis Cethegis_, ubi vid. Schol.
--_Ipse_ dux, Cethegus.
--_humero exsertus_, cf. Virg. Æn. I, 492; XI, 649; Stat. Th. IV,
235, (ubi vid. Barth.) et ej. Achil. I, 346.
586. _Difficili_, feroci, qui difficulter regi ac flecti potest.
587. _Flexi cornipedis in ore_, in flectendo equo feroci ac
generoso.
585. _humerum exsertus_ præstiterit. Cf. loca in not. laudata.
Idem nunc video in mentem venisse Livineio, notantt. Cortio et
Ern.
587. _Flexi_, non _Flexu_, Col. prob. etiam Dausq.
Vos etiam adcisæ desolatæque virorum
Eridani gentes, nullo adtendente Deorum
Votis tunc vestris, casura ruistis in arma. 590
588. _adcisæ desolatæque virorum_, victoriis et vastatione
Hannibalis. Conf. ad II, 392, in V.L.
589. _gentes Eridani_ adcolæ, gentes Galliæ Cisalpinæ, quæ etiam
Togata, Citerior atque Subalpina vocabatur, et in Trans- ac
Cispadanam dividebatur, quia Padus, cujus Græcum nomen _Eridanus_
est, eam secat; cui qui propiores utrimque colebant, Circumpadani
dicebantur.
--_nullo adtendente Deorum Votis_, cf. Hor. Od. I, ii, 27; Val. Fl.
I, 341, et ad VI, 82, 87.
590. _in arma casura_, in pugnam, infelicem eventum habituram.
588. _accisæ_ Col. et R. 1, vid. ad II, 392; _accisciæ_ Ox.
_acrisæ_ Med. _actritæ_ Marsi prima. _metitæ_ Put. Vulgo
_attritæ_.
589. _accedente_ vel _intendente_ malebat N. Heins. vid. ad III,
466. Sed vulgata bene habet.
Certavit Mutinæ quassata Placentia bello:
Mantua mittenda certavit pube Cremonæ,
Mantua Musarum domus, atque ad sidera cantu
Evecta Aonio, et Smyrnæis æmula plectris.
591. _Certavit Mutinæ_, cum Mutina, _mittenda pube_, de numero
militum, Romanis adversus Pœnos auxilio mittendorum.
--_Mutina_, hod. _Modena_, Boiorum opp. in Gallia Cispad. firmissima
et splendidissima populi Rom. colonia, (Cic. Phil. V, 9; Liv. XXXIX,
55; Cluver. Ital. Antiq. I, xxviii, p. 277) unde bellum Mutinense,
ex Cic. Philipp. oratt., Suet. Aug. 9, 84; Flor. IV, 4; Appian. b.
Civ. III, 49 sq.; Dione XLVI, 37, aliisque notissimum. _Placentia_,
nunc _Piacenza_, opp. Gallorum, qui Polyb. II, 17. Ἄνανες et _d’
Anvillio Anamani_ dicuntur, colonia metu belli Punici II, primo ejus
anno cis Padum, ut Cremona trans Padum, condita (Polyb. III, 40;
Liv. XXI, 25, et Epit. XX; Vellei. I, 14; Tac. Hist. II, 19) ubi ex
Apennino decurrens ὁ Τρεβίας συμβάλλει τῷ Πάδῳ, Strab. V, p. 150.
--_quassata bello_, primum, quum Romani ab Hannibale ad Trebiam
victi, eo fugerent; (Liv. XXI, 56... 59) deinde sæpius, de quo vid.
Liv. XXVII, 39, 43; XXVIII, 11; XXXI, 10, 21; XXXIV, 22, 56; Tac.
Hist. II, 21.
592. _Cremona_, quod etiam nunc comitatus et oppidi Mediolanensis
nomen est, in Cenomanis ad Padum, infra Adduæ confluentem, colonia,
ut modo diximus, ac municipium, bellis civilibus et Vitelliano
adflictum, de quo vid. Serv. ad Virg. Ecl. IX, 28, et Tac. Hist.
III, 19, et 32 sq.
593. _Mantua_, vicina Cenomanorum urbs, (hod. caput ducatus ejusdem
nominis) ab Etruscis condita in Benaco lacu, (_Lago di Mezo_, seu
_Sotto_, _Painolo_ et _Sopro_) quem Mincius amnis, (_Menzo_) ex eo
profluens, efficit. Originem nomenque urbis, quam a celt. voc.
_man_, aqua, dictam putat _Mentelle, Géogr. comparée_, p. 75,
fabulose ac varie tradit Virg. Ecl. IX, 60, et Æn. X, 198 seq. ad
quæ loca, vid. Heyne.
Versus 593, 594. Poeta in laudem Virgilii adjecit, qui Andibus, in
agri Mantuani vico, natus dicitur. Cf. Virg. Ge. III, 10 sq. et
T. I. p. cxviii et cxlii, edit. Heyn. prior.
--_cantu Aonio_, ut _Aoniæ sorores_, _lyra_, _vates_. Vid. Heyne ad
Virg. Ge. III, 11. Sed possis etiam cum Drak. sententiam h.l. ita
expedire: Mantua celebris facta Virgilii Georgicis et Æneide, quorum
altero carmine Hesiodum, _Ascræ_ habitantem, quod _Aonum_, primorum
Bœotiæ incolarum, oppidulum est, altero Homerum imitatus est.
594. _Smyrnæis plectris_, nam Ἑπτὰ ἐριδμαίνουσι πόλεις διὰ ῥίζαν
Ὁμήρου, Κύμη, Σμύρνα, Χίος, Κολοφὼν, Πύλος, Ἄργος, Ἀθῆναι.
--_plectris_ ut ap. Hor. Od. I, xxvi, 11, ubi vid. Jani.
594. _Aonio_ Col. et R. 2, probb. N. Heins. et Drak. _Achino_
Oxon. _Achivo_ Put. _Ascræo_ R. 1, 3, Med. _Andino_ Tell. Parm.
Mars. et al. quæ utraque lectio glossam sapit. vid. Virg. Ge. II,
176, et not.
Tum Verona Athesi circumflua, et undique sollers 595
Arva coronantem nutrire Faventia pinum.
595. _Verona_, opp. Venetorum, quod integro nomine ac flore superat,
Catulli, Plinii, majoris et Vitruvii patria.
--_Athesi_, Rhætiæ fluv. hod. _Adige_, seu _Etsch_.
--_circumflua_, ἀμφίῤῥυτος, περίῤῥυτος. Idem testatur Serv. ad Virg.
Æn. IX, 679, cujus auctoritatem Drak. obponit Scalig. qui Poet. VI,
p.m. 324 id in dubium vocat, et nunc certe fluvium ab urbe claudi
contendit.
596. _Faventia_, nunc _Faenza_ in Romandiola, Lingonum oppid. in
Gallia Cispad. vinetis (Varr. R. ¯R. c. 2, Colum. III, 3) et bello
Sullano (Liv. Epit. 88; Vellei. II, 28) nobilitatum.
596. _vitem_ forte leg. pro _pinum_. Cf. not.
Vercellæ, fuscique ferax Pollentia villi,
Et quondam Teucris comes in Laurentia bella
Ocni prisca domus, parvique Bononia Rheni.
597. _Vercellæ_, hod. _Vercelli_, Libicorum opp. in Gallia Transpad.
ad Sessim, seu Sessitem flux. Plin. III, 17; Tac. Hist. I, 70.
--_Pollentia_ (_Pollenza_), Πολεντία, Ptolem. urbs Liguriæ cis
Padum, ad confluentes Tanari et Sturæ, diversa ad oppidis ejusdem
nominis in Piceno et Majorca. Laudatur a calicibus fictilibus, Plin.
XXXV, 12; Martial XIV, 157, et a copia ovium nigrarum ac _villi
fusci_ h.e. lanæ nigræ Martial. l.c. Colum. VII, ii, 48, et Plin.
VIII, 48, a quo lanam potius canam prædicari monent, Dausq. Drak. et
Cluver. p. 85. Sed vid. ibi Harduin.
598. Conf. Virg. Æn. X, 198 sq. et ibi Heynii Exc. I.
599. _Ocni prisca domus_ non potest esse Mantua, cujus poeta jam
meminit v. 592 sq. Hinc vetustiorem et vere _priscam_ Ocni domum,
Bononiæ vicinam, quam coluerit, antequam Mantuam conderet, vel, quæ
et Marsi sententia est, montana illa, e quibus Tiberis, Ocni pater,
oritur, intelligit Cellar. De ipsa Bononia adcipit Heyne l.c. quam
certe ab Ocno conditam nonnulli tradiderunt, teste Serv. Ab ea tamen
omnino _Ocni domus_ h.l. discerni videtur. _Bononia_ (_Bologna_)
olim _Felsina_ Tuscis dicta, ante Gallorum incursiones, (Plin. III,
15: Liv. XXXIII, 37.) Boiorum opp. in Gallia Cispad. ad radices
Apennini, inter fluvios _Lavinium_ et _Rhenum_ (_Savena_ et _Reno_),
unde h.l. _parui Rheni_, ut distinguatur a Rheno, Galliæ et Germaniæ
fl. In illo amni Bononiensi (Plin. XVI, 36) insula Triumvirorum
fuit, de qua vid. Cl. Schweigh. ad Appian. b. Civ. IV, 2. Alia autem
est _Bononia_, hod. _Boulogne_, urbs Morinorum in Gallia Belg.
Quique gravi remo, limosis segniter undis, 600
Lenta paludosæ proscindunt stagna Ravennæ.
600 sq. _gravi remo... Ravennæ_, ἐν τοῖς ἕλεσι μεγίστη μὲν ἔστι
Ῥαβέννα, καὶ διάῤῥυτος, Strab. l.c. Nunc quoque multæ ibi paludes,
et quibus limosa ac fætida aqua ne fluviis quidem Ronco et Montone,
ad latera oppidi propterea ductis, satis derivari potest. De situ
urbis, quæ hodie III M.P. abest a mari, quod sensim plurimum arenæ
evomuit, vid. inpr. Jornandes rer. Get. c. 29. Observa autem h.l.
ubertatem verborum!
[601.] _Lenta_, quibus lenta fit navigatio.
--_Ravenna_, (_Ravenna_, caput Romandiolæ) Lingonum urbs in Gallia
Cispad. ad oram maritimam, Sabinorum opp. (Plin. III, 15) vel potius
Θετταλῶν κτίσμα, (Strab. V, p. 148, al. 214, al. 327, Zosim V, 27)
regni sedes Theodorici et Exarchorum, cujus antiquo portui, in
Bedesis ostio; Augustus novum addidit, et in eo classem Ravennatem,
superi, seu Adriatici maris tuendi causa, collocavit. Suet. Aug. 49;
Tac. Ann. IV, 5, et Hist. II, 100; III, 6, 40.
601. _proscindunt_, non _perscindunt_, scripti et R. 2, non
repugn. Dausq.
Tum Trojana manus, tellure antiquitus orti
Euganea, profugique sacris Antenoris oris.
Nec non cum Venetis Aquileia superfluit armis.
602. Intelligit Patavinos, quorum urbs _Patavium_ (_Padua_), Livii
patria, opulentissimum Venetorum opp. (Strabon. V, p. 147) in læva
ripa Medoaci minoris ab _Antenore_ condita fuit.
603. _Euganei_ ante belli Trojani tempora ad ipsum mare Hadriat.
colebant, ex qua sede a Trojanis et Henetis, duce Antenore, pulsi,
in septemtrionem ad Alpes, inter Larium lacum et Athesin fl.
secesserunt; unde _tellus Euganea_ h.l. Venetorum regio. Cf. XII,
212 sq.; Liv. I, 1; Dionys. Hal. I, 20; Virg. Æn. I, 242... 249, ubi
vid. Heyne.
604. _Aquileia_, Carnorum, Alpini populi, qui Forum Julium
(_Friuli_, seu _Friaul_, provinciam Venetam) incolebant, oppidum,
nunc fere dirutum, inter Turrum et Natisonem (_Turrone_ et
_Natisone_) fluvios situm, (Plin. III, 18) et antiqua colonia,
adversus barbaros munita (Liv. XL, 34; Strab. V, p. 148, al. 214) et
non ita multo post aucta, (Liv. XLIII, 17) unde emporium insigne
factum. Herodian. VIII, 2, et Spanhem. ad Julian. p. 254.
--_superfluit_, abundat, _armis_, armatis, copiis, quas in bellum
mittit. Cf. V.L.
604. _superfluit_ scripti, ut ap. Cic. Brut. 91; Tac. Hist. III,
58; Plin. IV, 7; XII, 1, et _adfluere_ inf. XII, 361; XIV, 208;
N. Heins. _superfluit_ Marsi ed. Paris. Vulgo _perfurit_.
Tum pernix Ligus, et sparsi per saxa Vagenni 605
In decus Hannibalis duros misere nepotes.
605. _Liguria_, nunc Genua et Lucca.
--_Vagenni_, seu Vagienni, (_Bagitenni_ in Tabula Peuting.) ex
Caturigibus orta Ligurum gens, ad Alpes marit. et Padum, (Plin. III,
16 et 20) quorum opp. _Augusta Vagiennorum_ (hod. _Vico_, quod
_d’Anville_, sed, quod alii putant, _Saluzzo_ in Pedemontio)
memoratur, Plin. III, 5, seu 7. _Augusta Bagiennorum_ apud Sponium
Misc. Er. Antiq. p. 164, et corrupte Αὐγούστα Βατιενῳν, Ptol. III,
1, ubi et perperam cum Iria et Dertona in Taurinis ponitur.
606. _In decus Hannibalis_, ut ab eo cum reliquis ad Cannas
vincerentur.
--_duros nepotes_ adcipio ut _adsuetum malo Ligurem_ ap. Virg.
Georg. II, 168, ubi vid. Heyne. Cf. sup. ad I, 558, et VI, 308.
«Ligures montani, duri atque agrestes: docuit ager ipse, nihil
ferendo, nisi multa cultura et magno labore quæsitum,» Cic. contra
Rullum II, 35.
605. _Vagenni_ Col. _Bageni_ Ox. Put. (in quo tamen _Bageu_
reperit Lefeb.) R. 1, 2, 3, Med. _Bareni_ Tell. Vulgo _Vageni_;
vid. not.
Maxima tot populis rector fiducia Brutus
Ibat, et hortando notum adcendebat in hostem.
Læta viro gravitas, ac mentis amabile pondus,
Et sine tristitia virtus: non ille rigoris 610
Ingratas laudes, nec nubem frontis amabat,
Nec famam lævo quærebat limite vitæ.
609 seq. Poeta ducem fingit ad exemplum M. Bruti, quem Cicero
amavit, quique _mentis pondere_ h.e. prudentia, et cunctis
virtutibus par L. Bruto, primo Consuli, fuit, sed _sine tristitia,
sine rigore_, Mars. et Cell. Cf. sup. ad v. 560.
--_Læta gravitas_, comitate mixta, ut _mentis amabile pondus_, et
_sine tristitia virtus_.
--_mentis pondus_, cf. ad VI, 429.
611. _nubem frontis_, νεφέλην ὀφρύων, Sophocl. Antigone, v. 538.
Κρέοντα συννεφῆ, Eurip. Phœniss. v. 1317; D. Heins. διασκεδᾶτε τὸ
προσὸν, νῦν νέφος ἐπὶ τοῦ μετώπου, Athen. I, p. 34; τὴν νεφέλην τῶν
ὀφρύων, Philostr. epist. 72; Drak. qui etiam Stat. Silv. III, v, 11,
et Theb. IV, 512, (ubi tamen cæcitas designatur) Martial. II, 11,
aliorumque loca comparavit. Plura desideranti suppeditabit Lambin.
ad Hor. Epist. I, xviii, 94.
612. _limite lævo_, sinistra, h.e. prava _vitæ_ via ac ratione. Non
simulatione virtutis, sed vera virtute, Mars. Cf. IX, 140.
610. _vigoris_ scripti, R. 1, 3, Med. quod testantur, sed
inprobant N. Heins. et Drak. Verum τὸ _rigoris_ in duobus
scriptis, nescio quibus, exstare contendit Lefeb.
Addiderat ter mille viros, in Marte sagittæ
Expertos, fidus Sicula regnator ab Ætna.
613. Innuitur Hiero, rex Syracusanus, fidissimus Romanorum socius.
Cf. V, 489 sqq.; Liv. XXI, 50; XXII, 37, 56.
--_ter mille_, propr. mille sagittariorum et funditorum, teste
Livio.
614. _Expertus_ passive dicitur peritus, vel qui tritus est in
aliqua re usu, et experientiam habet. Sic _expertus belli_ ap. Virg.
Æn. X, 173, et Tac. Hist. IV, 76; conf. et Liv. IV, 9; XXIV, 22, al.
614. _Expertus_ Put. et R. 2: _fidos_ R. 2. Prius ab Heinsio
silentio prætermissam miratur, et utrumque non inprobat Lefeb. ut
jungantur verba, _expertus fidos sagittæ_, quo sensu _fidum ensem_
dixerit Virg. Æn. VI, 524.
Non totidem Ilva viros, sed lætos cingere ferrum, 615
Armarat patrio, quo nutrit bella, metallo.
615, 616. Conf. Virg. Æn. X, 173, 174, et Rutil. Numat. Itiner. I,
351.
--_Ilva_ ins. hodie _Elba_ in mari Tusco, Gr. Ἀιθάλη, seu Ἀιθαλία
(quam ab Ilva perperam distinguit Ptol.) in Etruriæ ora, ferri
metallis abundat, ut etiamnunc Elba. Vid. Plin. III, 6, et Heyn.
Exc. I, ad Virg. l.c. pag. 415, 416.
--De qua insula conf. Wernsdorf. ad Rutil. Itin. I, 351, in Poet.
Min. T. V, P. I, p. 139.
615. _Næ t. I. viros, et_ sine librorum auctoritate reposuit
Lefeb. Idem _lætos gignere ferrum_ e c. Col. recepit, prob.
N. Heins. qui comparat III, 575; IX, 223, et inpr. verba Plin.
XXXVI, 27, _igne ferrum gignitur ac domatur... eademque materia
aliud gignit primis ignibus, aliud secundis, aliud tertiis_. Sed
ars ferri cudendi, qua Ilvæ incolæ excellebant, mox laudatur, et
ab hoc versu aliena videtur, _gingere_ Oxon. _Non t. dabat Ilva
viros, sed cingere_ (_ingere_ teste Lefeb.) _ferrum_ Put. _letos
angere_, sed a m. sec. _tingere ferrum_ c. Tell. non male, judice
Lefeb. Conf. Heins. ad Ovid. Fast. IV, 287, ubi tamen _lætos
fingere ferrum_ conjicit, ut h.l. _lætos stringere f._ ut
innuatur, eos non sagittis jaculisve, Siculorum more, sed gladio
uti in bello consuevisse, quod maxime adridet Drak. qui tamen
vulgatam lect. _lectos cingere ferrum_ servavit. Ego mediam viam
ingressus, _lætos cingere ferrum_, h.e. latus ense, substitui,
unde eadem sententia exsculpi potest: nisi potius mens poetæ est,
Ilvam quidem non totidem, quot Siciliam, viros, sed ferro
gladiisque in bello tractandis adsuetos, usu armorum peritos,
adeoque fortes armasse. Conf. sup. V, 489 sqq. de Siculorum
ignavia.
616. _quæ nutrit bella_ R. 1, in marg.
Ignosset, quamvis avido committere pugnam,
Varroni, quicumque simul tot tela videret.
Tantis agminibus Rhœteo litore quondam
Fervere, quum magnæ Trojam invasere Mycenæ, 620
Mille rates vidit Leandrius Hellespontus.
618. _Varroni_, cujus audacia tanto militum numero excusari
quodammodo potest.
619 sqq. _Rhæteo_, Trojano, vid. ad I, 115.
--_Fervere rates litore_, pro _fervere litus ratibus_, ut ap. Virg.
Æn. IV, 407; VIII, 677.
[620.] _Mycenæ_, urbs Argolidis, Agamemnonis regia, pro tota Græcia,
ut ap. Virg. Æn. I, 284; II, 180, 331; VI, 839; VII, 222.
[621.] _Mille rates_, conf. ad III, 229.
--_Leandrius Hellespontus_, in quo, tempestate oborta, submersus
Leander, seu Leandrus juvenis, Abydi in Troade natus, cujus amica
Hero Sesti in Thracia habitabat, unde ejus visendæ causa hoc fretum
tranare solebat. Fabula nota ex Musæi carmine, et ex Ovid. Ep. Her.
XVIII et XIX.
--_Hellespontus_ (_die Dardanellen_) inter Sestum et Abydum non nisi
VII stadia latus est, et hinc ibi ponte junctus dicitur a Xerxe.
617. _Ignosset_ est ex emendat. N. Heins. ad h.l. et ad Claud. b.
Gild. v. 297. Vulgo _Ignoscet_, quod non prorsus damnandum videtur
Lefeb. quum ex atticismo Futurum pro Optativo adhibeatur, unde et
νομίσεις pro νομίσαις recte restituerit Cl. _de Villoison_ in
Longi Pastoral. 1, pr.
Ut ventum ad Cannas, urbis vestigia priscæ,
Defigunt diro signa infelicia vallo.
Nec, tanta miseris jamque inpendente ruina,
Cessarunt Superi vicinas prodere clades. 625
622. _Cannas_ (vid. ad I, 50) _urbis vestigia priscæ._ Ἀννίβας
καταλαμβάνει τὴν τῆς Κάννης προσαγορευομένης πόλεως ἄκραν. --τὴν
μὲν οὖν πόλιν ἔτει πρότερον ἑνὶ συνέβαινε κατεσκάφθαι, Polyb. III,
107, πόλιν Κάνναν, ibid. IV, 1. _Ignobilis Apuliæ vicus_, dicitur
Flor. II, 6.
624. Portenta, quæ pugnæ Cannensis præsagia fuerint, Silius non more
tantum poetarum, quod Drak. putabat, (coll. Lucan. I, 524; VII, 151;
Petron. c. 121; Stat. Th. VII, 401, et Virg. Ge. I, 466, ubi vid.
Heyne) sed ex fide quoque historica, etsi variatis eorum generibus,
aliisque adjectis commemorat; vid. Polyb. III, 112, et Liv. XXII,
36. Conf. omnino sup. ad V, 59 sq.
624. _jamjam_ conj. Livineius, non inprob. Drakenb.
Per subitum adtonitis pila exarsere maniplis,
Et celsæ toto ceciderunt aggere pinnæ,
Nutantique ruens prostravit vertice silvas
Garganus, fundoque imo mugivit anhelans
Aufidus, et magno late distantia ponto 630
Terruerunt pavidos adcensa Ceraunia nautas.
626. _Per subitum_, vid. ad VII, 594.
--_pila exarsere maniplis_, cf. Tac. Ann. XII, 64; XV, 7, et, qui in
faustis hoc portentis reponit, a Dausq. laud. Dionys. Hal. lib. V,
vid. omnino Heyne Opusc. acad. T. III, p. 257.
627. _aggere_, cf. ad I, 265.
--_pinnæ_, ut ap. Virg. Æn. VII, 159.
628. Cf. Heyne l.c. p. 259 seq., 265 seq.
629. _Garganus_, vid. ad IV, 561.
630. _Aufidus_, cf. ad I, 52.
631. _adcensa_ ignibus intestinis, vel potius, ut sæpe, fulminibus
_Ceraunia_, vid. ad V, 386.
--_magno ponto_, mari interno, seu mediterraneo, proprie sic dicto,
quod Plin. III, 5, aliisque simpl. _mare magnum_ vocatur. Nam
alioquin Ceraunia prominent in mare Ionium et Hadriat. quæ sunt
partes maris mediter.
Quæsivit Calaber, subducta luce repente
Inmensis tenebris, et terram et litora Sipus:
Obseditque frequens castrorum limina bubo.
633. Cf. V.L.
--_Sipus_, forma græca, pro _Sipuntis_, Σιποῦντα, Polyb. X, Exc. c.
1. _Sipus_, Σιποῦς, Ptol. III, 1; Strab. VI, p. 284; Mel. II, 4;
Lucan. V, 377, et Steph. _Sipontum_, Liv. xxxiv, 45; xxxix, 23;
Plin. III, 11. _Sipuntum_, Antonin. et Mel. l.c. urbs Apuliæ Dauniæ,
a Diomede condita et ἀπὸ τῶν ἐκκυματιζομένων σηπίων, a sepiis, ad
litus ejectis, sic dicta, teste Strab. l.c. cujus ruinæ sunt proxime
Manfredoniam.
--_Calabriæ_, Apuliæ, Iapygiæ et Messapiæ nomina a poetis passim
confunduntur.
634. Cf. Virg. Æn. IV, 462, 463, et Ovid. Met. V, 550.
633. _Emersis tenebris_ emend. N. Heins. quam lect. æque ac
vulgatam sine sensu esse putat Lefeb. quem certe _Inmersus t._
recte reposuisse crediderim. Conf. VIII, 45; XI, 122; XII, 659, et
Virg. Æn. VI, 267.
Nec densæ trepidis apium se involvere nubes 635
Cessarunt aquilis: non unus crine corusco
Regnorum eversor rubuit letale cometes.
635. _apum nubes_, examen (vid. ad I, 311) in _aquilis_, seu signis
militaribus; vel in arbore, foro, castris et templi domusque culmine
βοτρυδὸν considens, sæpius in diris ominibus numeratur.
N. Heins. excitavit Ammian. Marcell. lib. XVIII, et Lucan. VII, 161;
Dausq. autem Liv. XXI, 46; XXIV, 10; XXVII, 23; Plin. XI, 17, (ubi
vid. Hard.) Val. Max. I, 6; Cic. harusp. resp. c. 12, et Virg. Æn.
VII, 64 seq. ubi vid. Cerda et Heyne; Add. Juvenal. XIII, 68; Flor.
II, 6; Ælian. V. H. X, 21; XII, 45, 46; Dion. XLVII, p. 328, 351;
LIV, p. 544; LXXIV, p. 842; Tac. Ann. XII, 64, et Jul. Obseq. c. 95,
103, 113, 130, 132 al.
--_apium_, pro apum. Vid. Ernesti ad Tac. l.c. Drak. ad Liv. IV, 33,
et ad h.l. ubi laudat Voss. art. gram. IV, 14, et Salmas. ad
Capitol. vit. Anton. Pii c. 3.
636, 637. _cometes Regnorum eversor_, h.e. eversionem portendens.
Cf. ad I, 460 sq. Suet. Ner. c. 36; Lucan. I, 529; Tac. Ann. XIV,
22; XV, 47; Virg. Ge. I, 488; Plin. II, 25 et 26; _crine corusco_,
vid. ad I, 358.
635. _apium_, et mox _Cessarunt_ bene post Lips. ad Tac. Ann. XII,
64, emendarunt Dausq. et N. Heins. _avium_ conj. Livineius;
_absum_ Col. Vulgo _absunt_.
636. _Cessarunt_, non _Cessaruntque_, Col. Oxon. R. 1, 3, Med.
Castra quoque et vallum rabidæ sub nocte silenti
Inrupere feræ, raptique ante ora paventum
Adjunctos vigilis sparserunt membra per agros. 640
638 sq. Conf. XIII, 130 sq. et Virg. Ge. I, 486.
640. _Adjunctos_, vicinos.
638. _rapidæ_ Oxon. et Put. vid. ad V, 451.
639. _raptimque_ conj. Scaliger ad oram libri sui.
640. _Abjunctos_, h.e. diversos, emend. Livineius, prob. Dausq.
quia id plus miri habeat.
Ludificante etiam terroris imagine somnos,
Gallorum visi bustis erumpere manes:
642. Hom. Iliad. λ, 53, comparat Lefeb. et Drak. sup. VI, 179,
(ubi vid. not.) Lucan. I, 580, et VII, 179. Hic et verbo _Gallorum_
omen prægravari monet, quasi Gallorum, qui olim in obsidione Romæ
occubuerint, manes bustis eruperint, ut iterum luctuosissima cum
Romanis bella gererent. _Busta Gallica_, de quibus vide Livium lib.
XXII, 14.
642. _nisi_ Ox. _bustis erumpere manes_ Col. Oxon. R. 2, et
Beness. probb. N. Heins. et Lefeb. etsi ille _se erumpere_ (vid.
ad VII, 355), hic _sævi e bustis rupere nitores_ maluerit. _e
bustis erumpere manes_ R. 3, et Parm. _erumpere nitores_ Put. _e
bustis rupere nitores_ Tell. R. 1, Med. Vulgo _bustis rupere
nitores_, quod etiam Dausq. displicuit.
Terque quaterque solo penitus tremuere revulsæ
Tarpeiæ rupes: atque atro sanguine flumen
Manavit Jovis in templis, lacrimæque vetusta 645
Effigie patris large fluxere Quirini.
Major et horrificis sese extulit Allia ripis.
Non Alpes sedere loco, non nocte dieve
Ingentes inter stetit Apenninus hiatus.
644. _atro sanguine flumen_, cet. Conf. ad V, 91, et var. lect.;
Liv. XLV, 16; Curt. IV, 2.
645 sq. _lacrimæ... Quirini_, conf. ad I, 86; Heyne ad Virg. Georg.
I, 480, et Opusc. Acad. T. III, p. 257; Delr. ad Senec. Thyest.
v. 702, 647. Cf. Heyne Opusc. Acad. T. III, p. 265.
647. _Allia_, cum delectu, quasi strages, Alliensi similis, Romanis
portendatur. Cf. ad I, 547.
648. _sedere_, id. qd. mox _stare_. Vid. ad II, 385, et III, 173.
643. _revulso_ corrig. N. Heins.
644. _fulmen_ Oxon. Put. Tell. R. 1, 2, 3, Med. prob. N. Heins.
nec refrag. Drak. ut _fulmen_, quod statua Jovis manu gesserit,
sanguine manaverit. Cf. Heyne Opusc. acad. T. III, p. 257, 258.
646. _præsens_ pro _patris_ Tell. _largæ_ Parm. quod concinnius
est.
Axe super medio, Libyes a parte, coruscæ 650
In Latium venere faces, ruptusque fragore
Horrisono polus, et vultus patuere Tonantis.
650. _Axe... faces_, cf. Plin. II, 26, et Heyne l.c. p. 214 seq.
_Axe_, ut apud Virg. Æn. II, 512; IV, 482; VI, 536.
--_Axe medio_, a meridie.
--_super_, cf. ad I, 60, (in V.L.) et 340.
651 sq. _ruptus... Tonantis_. Cf. Heyne l.c. p. 213, 214.
--_ruptus fragore polus_, vid. ad I, 135, et 535.
[652.] _vultus patuere Tonantis_, magnifice, ad hiatum cæli, χάσμα,
adumbrandum.
651. _rumpensque_ R. 2, intransit. quod admodum placet Lefeb.
Ætnæos quoque contorquens e cautibus ignes
Vesbius intonuit, scopulisque in nubila jactis
Phlegræus tetigit trepidantia sidera vertex. 655
653. Cf. Stat. Silv. IV, iv, 79 sq.
654. _Vesuvius_ (_Monte di Somma_) poetis dicitur _Vesuius_, vel, ut
in antiquiss. codd. scribitur, _Vesbius_, ut h.l. XII, 152, (ubi
vid. N. Heins.) XVII, 599; Stat. l.c. Val. Fl. III, 209; IV, 507.
(ad quæ loca vid. Carr.) Martial. IV, 44; Colum. R. R. X, 133.
_Vesevus_, Virg. Ge. II, 224; Suet. Tit. 8, et aliis, Οὐεσούϊος,
Οὐεσσούϊον ὄρος, vel Οὐεσούβιος, Strab. Βέσβιος, Græcis posterioris
ævi, v.c. Procop. passim in Gothicis, et Appian. b. Civ. I, 116,
unde corrupte _Bebius_ ap. Vib. Sequest. p. 301, ubi vid. Cl.
Oberlin. Cf. Cluver. Ital. ant. p. 1157 seq. et Reimar. ad Dion.
LXVI, 22, p. 1094. [“XVII, 599” recte XVII, 593]
655. _Phlegræus_, vid. ad IV, 275.
--_vertex_. Cf. ad II, 631.
653. _caucibus_ R. 1, 3, _e faucibus_ Marsi duæ Venetæ et Paris.
probb. IV. Heins. et Drak. coll. XII, 127; Claud. R. Pros. III,
186; Lucret. VI, 703; Lucan. I, 645.
654. _Lerbius_ Put. _Lesbius_ Col. et Tell. unde _Vesbius_ jam
recte emend. N. Heins. Vulgo _Lemnius_ h.e. Vulcanus.
Ecce inter medios belli præsagus, et ore
Adtonito sensuque simul, clamoribus inplet
Miles castra feris, et anhelat clade futura.
656. Milites, ut ἔνθεοι, prælii eventum augurantur, et futura
tamquam jam præsentia _vident_: unde Silius grandiore utitur
oratione more poetarum, de quo vid. ad I, 125 sq. Lefeb. comparat
Lucan. I, 618 sq., et Val. Fl. I, 207... 240.
Parcite, crudeles Superi, jam stragis acervis
Deficiunt campi; video per densa volantem 660
Agmina ductorem Libyæ, currusque citatos
Arma virum super atque artus et signa trahentem.
659. _acervus_ Put. Quoniam optimi ævi scriptores verbum
_deficere_ cum quarto casu jungunt, _acervos_ corrig. N. Heins.
quem vid. ad Ovid. Am. I, viii, 93; Trist. V, xiii, 28; Met. II,
382, et Fast. III, 665. Plura exempla congessit Drak. quibus non
opus erat. Sed idem verbum cum tertio casu occurrit præter h.l.
inf. X, 193. et ap. Cæs. b. Gall. III, 5, Prop. I, i, 7, et Val.
Max. V, 1, ext. 3, quibus quinque locis nulla lectionis varietas
est, ut multa alia omittam, quibus major meliorque librorum pars
rem certe dubiam facit. Utriusque autem dictionis ratio non tam in
eo quærenda videtur, quod _deficere alicui_ sit ei deesse, et
_deficere aliquem_ significet eum destituere, seu deserere, sed
quod _res deficit_ se _mihi_ non minus recte dici possit, quam
_res deficit_ se apud _me_. Paulo acrius in Heinsium invehitur
Lefeb. qui tamen non nisi verba Cæsaris l.c. _quum tela nostris
deficerent_ (quorum auctoritas ab una litera pendet) et dubium
locum Ovid. Trist. V, xiii, 28, excitat.
661. _cursusque_ citra necessitatem emend. N. Heins. prob. Drak.
sed contra sentiente Lefeb.
662. _artes_ Col. _aras_ Oxon. _arces_ R. 1, 3, et Med. _acies_
suspic. N. Heins. frustra, judice et Drak. qui I, 53, et VI, 8,
confert. Withof. recte damnabat conjecturam Heinsii, (quis enim
_cursus trahere_ unquam dixit?) sed præclare ita emendasse sibi
videbatur: _curruque citato Arma virum, lacerosque artus et signa
trahentem_, quod atrox spectatu fuerit.
Turbinibus furit insanis, et prælia ventus
Inque oculos inque ora rotat. Cadit inmemor ævi
Nequidquam, Trasymene, tuis Servilius oris 665
Subductus. Quo, Varro, fugis? pro Juppiter! ictu
Procumbit saxi fessis spes ultima Paulus.
663, 664. Cf. IX, 491 sqq. Liv. XXII, 43 extr. et 46 extr. Flor. II,
6, et Appian. b. Hannib. c. 22.
--_insanis_, vid. ad I, 101.
--_ventus_ scil. Vulturnus.
--_prælia rotat_, prop. pulveris nubem, quæ Romanis pugnantibus
prospectum hostium adimebat, et Pœnorum tela, quæ, ipsa vi venti
adjuta, certius ac fortius mittebantur. Vid. Liv. et Appian. l.c.
664, 665. Cn. _Servilius_ Geminus, qui superiore anno consul et
collega primum C. Flaminii, deinde M. Atilii Reguli fuerat, Fabiique
artibus bellum gesserat, ad Cannas cum eodem Regulo mediam aciem
tenebat et occidebatur. Vid. X, 223 sq.; Liv. XXI, 57; XXII, 1, 8,
31, 32, 43, 49; Polyb. III, 77, 86, 88, 96, 114, 116.
-- _inmemor ævi_, de vita parum sollicitus, adeoque fortiter
pugnans.
--_Nequidquam... subductus_; nam parum ipsi profuerat, pugnæ ad
Trasymenum non interfuisse, quia anno seq. temeritate Terentii
Varronis, Flaminio similis, cum tot millibus periit.
666. Varro cum lxx fere equitibus Venusiam perfugit; Liv. XXII, 49;
Polyb. III, 116, 117.
667. L. Æmilius _Paulus_ consul in prælio occubuit, funda graviter
ictus, et telis deinde obrutus. Cf. X, 235 sq. et Liv. l.c. «Cn.
Lentulus, tribunus militum, quum, prætervehens equo, sedentem in
saxo cruore oppletum consulem vidisset: _L. Æmili_, inquit,... _cape
hunc equum_.... Ad ea consul: _Tu quidem, Cn. Corneli, macte virtute
esto!... Abi, nuncia_, etc. Hæc exigentes prius turba fugientium
civium, deinde hostes, obpressere: consulem, ignorantes quis esset,
obruere telis.» _Ed._
--_fessis spes ultima_, ut VII, 1, et X, 48. Conf. ad I, 566.
666. _quos_ Putean.
Cesserit huic Trebia exitio: pons ecce cadentum
Corporibus struitur, reicitque cadavera fumans
Aufidus, ac victrix insultat bellua campis. 670
668 sq. _Pons... struitur_, non in Aufido, quod Cluver. putabat, sed
in torrente Vergelli, teste Flor. II, 6, §. 18, vel in flumine
Vergello, quod tradit Val. Max. IX, 2, ext. 2, ubi _Cerbalo_ emend.
Mitallerius, quia Cerbalus amnis (hod. _Candelaro_), Dauniorum
terminus, memoratur Plin. III, 11. Ceterum hujus rei mentionem
quoque faciunt Lucian. Dial. mort. II, pr. T. II, p. 63, edit.
Schmid. et Appian. de Reb. Pun. cap. 63.
669 sq. _reicitque cadavera fumans Aufidus_; cf. X, 320 sq. et sup.
I, 52 sq.; _reicit_, ut ap. Virg. Ecl. III, 96, et Stat. Th. IV,
574.
670. _bellua_, elephanti. An potius Hannibal? ut idem _Libycus leo_
VII, 401, vel _immanis bellua_ Verres Cic. Verr. V, 42, et Gallus
Liv. VII, 10 dicitur. Ego vero intellexerim simplicius elephantos,
libensque contulerim ad Horatianum illud, Od. III, 3, _Dum Priami
Paridisque busto Insultet armentum_, etc. Quod mirifice juris sui
fecit clarissimus poeta, nostras DELAVIGNE, in carmine cui titulus,
_Les Troyennes_:
Le pâtre de l’Ida, seul près d’un vieux portique.
Sous les rameaux sanglans du laurier domestique
Où l’ombre de Priam semble gémir encor,
Cherchera des cités l’antique souveraine,
Tandis que le belier bondira dans la plaine
Sur le tombeau d’Hector. _Ed._
668. _penus ecce_ Oxon. _rogus ecce_ Tell. R. 3. Mars.
669. _reicitque cadavera fumans_ Colon. teste N. Heins. nam
_recitatque_ in eo invenit Modius et emend. _reicitque. tacitaque
cadavera_ Putean. _tacitoque cadavera_ Ox. et R. 3, _tacitoque
cadavere_ Med. _jacitoque cadavera_ R. 1. _fumans_ scripti, cum
R. 1, 3, Med. _fundans_ Tell. _fudes_ R. 2, _jactoque cadavere
fumat_ Parm. et Benes. _tacitusque cadavera fundit_ edd. recentt.
Male, quidquid contra dicat Dausq. qui provocat ad I, 54; _Longe
sonantem Aufidum_ dicit Horat. Od. IV, ix, 2; _arctusque cadavere
fumat_ conj. Barth. Adv. I, 5; _tumidusque cadavera fundit_ non
nemo ap. Lefeb. _restatque cadavere fumans_ N. Heins. et Corte,
teste Ernesti, _ructatque cadavera_, pro _recitatque_, quod in
cod. Colon. legitur, reponendum esse, ingeniose suspicatur Cel.
Herel. in literis ad me datis, in quibus monet, recentiores quidem
linguas in gravi oratione non admittere verbum quod german. nostro
_rülpsen_ respondeat; Pindarum vero, Virgilium aliosque poetas ne
in lyrico quidem epicoque carmine illud respuere, et τὸ _vomere_
(_speien_) etsi non honestius sit, centies occurrere. Conf. Heins.
ad Ovid. Met. XIV, 211.
Gestat Agenoreus nostro de more secures
Consulis, et sparsos lictor fert sanguine fasces.
In Libyam Ausonii portatur pompa triumphi.
O dolor! hoc etiam, Superi, vidisse jubetis?
Congesto, lævæ quodcumque avellitur, auro 675
Metitur Latias victrix Carthago ruinas.
671. _Agenoreus_, ut lib. I, v. 15.
675. _Modii duo annulorum Carthaginem missi, dignitasque equestris
taxata mensura_, Flor. II, 6, §. 18. Tres modios memorant, Plin.
XXXIII, 1, sect. 6; Val. Max. et Oros. Cf. inpr. Liv. XXIII, 12, et
inf. XI, 532 sq. ut de annulis veterum, tam ferreis, quam aureis,
Plin. XXIII, 1.
--_lævæ_, digito sinistræ manus, qui minimo est proximus. Vid. Gell.
X, 10, et cf. inf. XI, 532 sq. Definitionem annulorum in h.l. neque
exspectari, neque probari posse monet Ernesti. Sed aliquam certe
excusationem habet poeta: nam in vaticiniis oratio ornatior
obscuriorque esse solet. Cf. ad I, 125. Præterea vid. ad XI, 532.
674. _hæc_ Put.
* * * * *
* * * *
Errata: Liber VIII
Arg. 278-297 [278-279]
49. ... antiqua revolvam.» [» deest]
145v. librariorum [libra,/riorum _pro_ libra-/riorum]
152. «Adcepi infelix [« deest]
309n. _sub ictu_ [subi ctu]
347n. [317]
363v. Ἠώς et Ἕως [Ἐώς et Εώς]
379n. ... nostroque ævo [notroque]
388v. ἐκπληγεὶς ἦτορ [_vel ἧτορ_]
404n. --_æratas turmas_, ut _æratas acies_ [_æratas_ acies]
438n. [432]
480n. ... λευκοῦ τε καὶ ποικίλου [λευκοῦτε]
533 ...multo cum milite Graia, [, deest]
573n. Liv. ... XXV, 1 [25, 1]
624n. ... tantum poetarum [poetarnm]
633n. cujus ruinæ sunt proxime Manfredoniam [sunt sunt]
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER NONUS.
ARGUMENTUM.
Varro, nulla prodigiorum ratione habita, eadem, qua Hannibal,
cupiditate pugnandi flagrat; ejusque temeritas augetur prælio
tumultuario, procursu magis militum, quam jussu imperatorum, in
prohibendis prædatoribus orto, in quo Mancinus quidem aliique Romani
pereunt: sed haudquaquam par Pœnis dimicatio est; 1-14.
Itaque pugna non abstinuisset, nisi furenti obstitisset Paulus consul,
cujus eo die (nam alternis imperitabant) imperium erat; 15-23.
Inpatiens moræ indignatur Varro, vociferaturque, emissum hostem e
manibus, ferrum atque arma iratis et pugnandi cupientibus adimi
militibus: quibus, ut postero die, prima luce, in prælium temere
ruant, edicit; 24-37.
Paulus, futuram cladem animo præsagiens, multis eum precibus
lacrimisque obsecrat, ut, donec tirones milites, Fabiana disciplina
imbuti, omittant timorem, quem solum Hannibalis nomen ipsis injiciat,
pugnam detrectet, et, si consilia collegæ respuat, monitis certe
Deorum et Sibyllæ Cumanæ prædictis aures præbeat; 38-65.
Nocte præterea insequenti funestus incidit casus, quo clades Romanorum
portenditur. Satricus, Sulmone in Pelignis natus, primo bello Punico a
Xanthippo in Libya captus, regi Autololum dono datus erat, et nunc in
Italiam reductus, ut eo interprete Gætuli uterentur; 66-79.
Is duos in Italia reliquerat filios, Mancinum et Solymum; quorum alter
in prælio illo tumultuario ceciderat; alter, vigilias ante vallum
agens, noctu exierat castris, ut fratris corpus humaret. Eodem tempore
Satricus inermis a Pœnis ad Romanos transfugit, et in campo arma
quærens, quibus se tueatur, forte fortuna in Mancini exanimum corpus
incidit; 80-95.
Ejus armis indutus obviam fit Solymo, qui fraternis exuviis conspectis
mortiferum ei infligit vulnus; 96-105.
Parens moribundus adnoscit filium, quem, diro facinore adtonitum,
erroris excusatione et venia erigere conatur, et patriæ amore ductus
orat, ut ipse cum Paulo et civibus suis furorem Varronis cohibeat;
106-151.
Solymus autem doloris inpatiens, vitæque pertæsus, gladio sibi pectus
trajicit, et, his verbis, FUGE PRÆLIA, VARRO, sanguine suo inscriptis
in clipeo, eoque e sagitta suspenso, mortuus super patris corpus
concidit; 151-177.
Hisce aliisque ominibus quum infausta omnia Romanis portendissent Dii,
duces prima luce signum pugnæ proponunt, et Hannibal, oratione ad
milites habita, rerum feliciter gestarum memoria magnisque
pollicitationibus animum iis incendit, et se sola contentum gloria
illis omnia victoriæ emolumenta concessurum profitetur; 178-216.
Tum transgressus Aufidum copias instruit, et in sinistro cornu Afros
duce Nealce, in dextro Hispanos et Baliares, in media acie Pœnos et
Gallos, quibus ipse præest, ad ripam fluvii elephantos, passim vero
Numidas locat, ut procursu hostes lacessant, armaque quaquaversus in
prælio circumferant; 217-243.
Interea Varro, exercitu e castris educto, milites invento clipeo,
sanguine Solymi inscripto, perterritos graviter objurgat, et dextrum
cornu ipse tenet, lævo Paulum præficit, mediam pugnam Servilio Gemino
tuendam dat, et Scipionem cum selecta manu Numidis equitibus obponit;
244-277.
Acie utrimque directa, instar ventorum agmina concurrunt cum strepitu,
ipsique Dii cælo relicto prælio se inmiscent; 278-303.
Tum ingenti clamore sublato confertim in prima acie gladiis, nec ita
multo post in secunda eodem impetu hastis, in tertia missilibus
pugnatur; quique in ultimis stant ordinibus, clamore invicem suos
adcendunt; 304-334.
Postremo omni utrimque armorum genere, ne falarica quidem excepta,
utuntur, et atrox editur cædes; 335-353.
Ipsa pugna diu anceps est: tandem Nealces cuneos hostium perrumpit, et
cum magna strage inpellit; 354-369.
Inter Romanos fortiter pugnantes eminent Scævola, et conjunctissimum
amicorum par, Marius ac Caper: at ille saxi ictu a Nealce, hic a
Symætho interficiuntur; 370-410.
Inclinatam Romanorum aciem restituunt Scipio, Varro, Curio et Brutus:
sed Hannibal impetum hostium, jam ferocius procurrentium, reprimit; et
in Varronem, consulis insignibus conspicuum, inruit; 411-423.
Hunc præsenti mortis periculo eripit Scipio juvenis, qui in singulare
cum Pœnorum duce certamen descendit; 424-437.
Iis congredientibus Dii, Pallas Hannibali, Mars Scipioni, propere
auxilio veniunt, ipsique acriter inter se dimicant; 438-469.
Monitu autem Iridis, a Jove missæ, ira deorum mitigatur, et Pallas
invita Hannibalem, nube circumfusum, in tutiorem locum subducit;
470-485.
Absente Dea Mars prælium redintegrat: at Æolus, precibus Junonis
motus, ventum, qui Apulis Vulturnus dicitur, et ex ipsis Ætnæ
voraginibus igneam vim traxerat, Romanis inmittit; 486-500.
Is Pœnorum tela adjuvat, Romanis autem multo pulvere in ipsa ora
volvendo adimit prospectum, nec arma tantum eripit, sed animam quoque
intercludit; 501-520.
Quin ne Marti quidem parcit, ejusque iram incendit in Pœnos; 521-525.
De quo Dei furore Pallas graviter cum Jove expostulat: Juno autem, quæ
ejus vel iracundia est, vel ingenii calliditas, marito auctor est, ut
fulmine Carthaginienses delendo, quanta sit potentia sua, palam
faciat; 526-541.
Jupiter contra inmutabilem fatorum rerumque seriem pandit, Iridemque
mittit ad Martem, qui, dicto quidem patris audiens, sed cum fremitu ex
acie excedit; 542-555.
Quo facto Hannibal, e remotiori campi loco, ubi metu Martis
delituerat, progressus, undique conligit copias, et Minucium, Fabii
olim ope servatum, hasta transfigit; 556-569.
Ejus jussu etiam elephanti in prælium rapiuntur, et e turribus, in
dorsis eorum exstructis, saxa, ignis et tela jaciuntur in hostes;
570-583.
Ex his belluis una Ufentem, dente conreptum, sublime fert; alia Tadium
excutit in altum, sed oculis ejus ense spoliata concidit; 584-598.
Multi tamen elephanti, ardentibus tædis in turres ingestis, furore
instincti in fluvium præcipites currunt; reliqui jaculis et saxis
eminus incessuntur; 599-631.
Paulus collegam, harum cladium auctorem, ejusque ignaviam acerbe
increpat, et in medios hostes ruit; 632-643.
Varro, quem sera temeritatis pœnitentia subit, trepide ex acie
refugit, diuque hæsitat, utrum sibi consciscat necem, an fugitivus
Romam revertatur; 644-657.
Turbato monstris Latio, cladisque futuræ
Signa per Ausoniam prodentibus inrita Divis,
Haud secus ac si fausta forent et prospera pugnæ
Omina venturæ, consul traducere noctem
Exsomnis, telumque manu vibrare per umbras, 5
Ac modo segnitie Paulum increpitare, modo acres
Exercere tubas, nocturnaque classica velle.
1. Cf. VIII, 625 sq.
--_monstris_, prodigiis.
2. _inrita_ quibus frustra cladem ab Italia avertere conabantur Dii,
quum _consul_, h.e. Varro ea sperneret.
6. _acres_, acriter, (ut ap. Virg. Æn. IX, 665, et al.) vel, quæ
acrem terribilemque sonitum reddunt. Conf. Virg. Æn. IX, 503.
7. classica velle, Signa cani cupit.
4. _Omina_ Put. R. 1, Parm. Med. Vulgo _omnia_, solenni varietate,
de qua vid. Drak. et quos laudat.
5. E somnis R. 1, Med. et omnes Marsi edd. _Ex somnis_ aliæ. Male!
_Exsomnis_ est id. qd. insomnis; vid. Draken. ad h.l. Bentl. ad
Horat. Od. III, xxv, 9, et Heins. ad Virg. Æn. VI, 556.
6. _segnititæ_ Med. et R. 1, in marg. quod auctore N. Heins.
recepit Drak. Sed vid. not. ad III, 88.
7. _bello_, vel potius _vallo_ pro _velle_ malebat N. Heins. Sed
Varronem noctu flagrasse cupiditate tubas et classica exercendi,
non revera ea exercuisse jam monuit Drak.
Nec minor in Pœno properi certaminis ardor.
Erumpunt vallo, fortuna urgente sinistra;
Consertæque manus: jam sparsi ad pabula campis 10
Vicinis raptanda Macæ fudere volucrem
Telorum nubem: ante omnes invadere bella
Mancinus gaudens, hostilique ungere primus
Tela cruore, cadit; cadit et numerosa juventus.
9. Cf. de hoc prælio tumultuario Liv. XXII, 41, pr. et Polyb. III,
110.
--_fortuna sinistra_, adversa Pœnis, qui vincebantur, sed. non minus
quoque Romanis, quoniam, ut Livii verbis utar, temeritati Varronis,
ac præpropero ingenio materiam dabat.
11. Macæ, Pœni. Conf. ad II, 60.
12. _Telorum nubem_; vid. ad I, 311.
--_invadere bella_, incipere pugnam ut XII, 199; XVII, 386, 472;
Virg. Æn. IX, 186, XII, 712.
13. Mancinus; cf. v. 71 seq.
--_ungere Tela_, ut ap. Hor. Od. II, i, 5, ubi Bentl. male conj.
_tincta_.
10. _jam_, non _nam_, Oxon. vel teste Lefeb. duo scripti.
13. Vulg. _hostili tingere_. quod primus reposuit Nicander.
Nec pecudum fibras Varro, et contraria Paulo 15
Auspicia incusante Deum compesceret arma,
Ni sors alterni juris, quo castra reguntur,
Arbitrium pugnæ properanti in fata negasset.
15 sq. Marsus jam recte exposuit: Varro non abstinuisset eo die a
pugna, quamvis auspicia essent contraria, nisi Paulus obstitisset,
penes quem eo die imperium erat. Cf. v. 31, et Liv. XX, 42: «Paulus,
quum ei sua sponte cunctanti pulli quoque auspicio non addixissent,
obnuntiari jam efferenti porta signa collegæ jussit.»
16. _incusante_, gravius quam, prætexente.
17. _sors alterni juris, ut sors ejus diei imperii_ ap. Liv. XXII,
45.
--_juris_, imperii, ut IV, 714; VI, 612. Consules non alternis
mensibus, ut mos ferebat (de quo vid. a Dausq. laudati Dionys.
Halicarn. V et IX; Suet. Cæs. c. 20), sed alternis diebus imperium
tenebant. Conf. Liv. XXII, 41, 45; Plut. in Fab. et Polyb. III, 110
et 113 pr.
18. _properanti in fata_, Varroni cæco impetu in perniciem ruenti,
ut ap. Lucan. VIII, 658. Cf. V.L.
18. _properanti fata_ forte præstiterit, ut _fata lacessere_,
_irritare_, etc. et contra _tenere_. Conf. not. ad I, 225, 268;
IV, 731; V, 234. Sed vulgata quoque lectio bene se habet.
Quæ tamen haud valuit perituris millibus una
Plus donasse die. Rediere in castra, gemente 20
Haud dubie Paulo, qui crastina jura videret
Amenti cessura viro, frustraque suorum
Servatas a cæde animas: nam turbidus ira
Infensusque moræ dilata ob prælia ductor:
«Siccine, sic, inquit, grates pretiumque rependis, 25
Paule, tui capitis? meruerunt talia, qui te
Legibus atque urnæ dira eripuere minanti?
19, 20. Hæc tamen imperii sors non nisi in unum diem tot millibus
vitam prorogare, clademque remorari potuit.
21. _crastina jura_, crastini diei imperium.
22. _turbidus ira_. Cf. Ind. et ad I, 477.
24. _ductor_, Varro.
25. Hanc gratiam refers populo, cujus beneficio capitis olim
periculum vix effugisti? Paulus a.u.c. DXXXIV de Illyriis
triumphavit, sed deinde ob prædam inæqualiter divisam damnatus est.
Cf. ad VIII, 288, 291; Liv. XXVII, 34, et Frontin. Stratag. IV, 1.
Eadem de M. Livio Salinatore, collega ejus, tradit Aur. Victor de
viris ill. c. 50. Conf. Liv. XXII, 35; XXVII, 29, 37.
27. _urnæ dira minanti_, damnationi: nam _urna_ est cista, in quam
tribus tabellas, litera _C_ notatas, conjiciebant.
25. _Siccine, sic_, non _Siccine nunc_, Colon. nervosius, ut IV,
506, et XVI, 125; N. Heins.
Tradant immo hosti revocatos ilicet enses,
Tradant arma, jube; aut pugnantum deripe dextris.
28. _revocatos enses_, pro, ut milites revocati tradant hosti arma:
Paulus enim obnuntiari collegæ, jam porta efferenti signa, jusserat;
vid. ad v. 15. Possis etiam exponere, refecta, nova arma, ut sup.
IV, 15, «revocantque nova fornace bipennes.» Sed illa ratio
simplicior est, et tam amaræ inrisioni, quam contextui verborum
rerumque convenientior.
29. Conf. Var. Lect.
29. _deripe_, non _diripe_, Oxon. et Putean. _deripe dextris_,
scilicet arma, pro _deripe dextras_, recte emend. N. Heins. quem
vid. ad Ovid. Met. III, 52. Id recepi cum Lefeb. non inprob. Drak.
qui jam contulit verba Liv. XXII, 44; _se constrictum a collega
teneri; ferrum atque arma iratis, et pugnare cupientibus adimi
militibus_.
Sed vos, quorum oculos atque ora humentia vidi, 30
Vertere quum consul terga, et remeare juberet,
Ne morem et pugnæ signum exspectate petendæ;
Dux sibi quisque viam rapito, quum spargere primus
Incipiet radiis Gargana cacumina Phœbus.
31. Vide ad v. 15.
32. _morem et pugnæ signum_, Drak. consuetum pugnæ signum. Ernesti
vir cl. _consul morem pugnæ_ in eo esse monet, ut ordine e castris
copiæ procedant, et signum imperatoris observent.
33. Ita ap. Curt. V, 4, _Dux sibi quisque itineris cœperat fieri_;
Draken.
33. _viam rapito_; vid. ad I, 570.
--_spargere radiis cacumina_ pro radios per, vel in _c_. Cf. Virg.
Æn. XII, 113; Burm. ad Val. Fl. V, 319, et V.L.
34. _Gargana cacumina_; conf. ad IV, 561.
30. _liventia_ Put. R. 1, 3; Med. _viventia_ Oxon. _libentia_
Parm. _umentia_ Col. _uventia_ maluerit N. Heins. refrag. Drak.
qui multis exemplis vulgatam lect. firmat. Conf. ad I, 259; II,
125, 469; III, 522, et VIII, 458.
32. _Me_ Oxon. et R. 1, _Et memorem p._ Med. _marem_ R. 1, et in
marg. _Martem_, quod etiam N. Heins. in mentem venit.
33. _rapito_, non _capito_, Col.--_primis_ e 3 scriptis recepit
Drak. suadentt. Modio et N. Heins. Nos vulgatam lect., quæ
exquisitior est, revocavimus cum Lefeb. _Primus Phœbus_, _sol_ et
_dies_ passim poetis dicitur. Conf. ad II, 235, et Burm. ad Val.
Fl. III, 257. Notandus inpr. locus Virg. a Silio expressus Æn. IV,
584, _Et jam prima novo spargebat lumine terras Aurora_.
Pandam egomet propere portas: ruite ocius, atque hunc 35
Ereptum revocate diem.» Sic turbidus ægra
Pestifero pugnæ castra incendebat amore.
36. _Ereptum diem_, occasionem bene pugnandi prætermissam, et vobis
ereptam _revocate_; temporis et fortunæ jacturam, quam fecistis,
resarcite.
--_turbidus_; vid. ad I, 477.
--_castra ægra_, milites ægros animi, h.e. sollicitos et anxios de
pugnæ eventu. Cf. v. 49 seq.
35. _propere_ Col. Oxon. R. 1 et 3, _prope_ Parm. Med. ed. Marsi
et Martini Herbip. Vulg. _primus_.
At Paulus, jam non idem nec mente nec ore,
Sed qualis stratis deleto milite campis
Post pugnam stetit, ante oculos atque ora futuro 40
Obversante malo; ceu jam spe lucis ademta,
Quum stupet exanimata parens, natique tepentes
Nequidquam fovet extremis amplexibus artus:
41... 43. Egregia comparatio Pauli, mærore confecti, cum matre, cui
certa nati mors, ut illi præsentissimum periculum, quod frustra
remorari, nedum avertere conatur, non animo tantum, sed prope oculis
obversatur.
39. _deleto_, non _dilecto_, tres scripti et R. 2; _dejecto_ conj.
N. Heins. et Burm. Conf. not. ad XV, 461.
«Per toties, inquit, concussæ mœnia Romæ,
Perque has, nox Stygia quas jam circumvolat umbra, 45
Insontes animas, cladi parce obvius ire:
Dum transit Divum furor, et consumitur ira
Fortunæ, novus Hannibalis, sat, nomina ferre
Si discit miles, nec frigidus adspicit hostem.
Nonne vides, quum vicinis auditur in arvis, 50
Quam subitus linquat pallentia corpora sanguis?
44. Similis oratio Corvini sup. V, 82 sq. Cf. Liv. XXII, 41, 42. qui
tamen historici, non poetæ, partes agit.
--_Per... mœnia_; cf. ad I, 658 in V.L.
45. Cf. Virg. Æn. II, 360, ubi vid. Heyne.
46. _parce_, φείδεο, noli, ut passim.
47. Cf. V, 84... 91. Satis est, si, donec fortuna adfulgeat, et aves
auspiciaque addicant, milites novi (tirones) et prodigiis territi
usu prius didicerint, _Hannibalis nomen ferre_, non expavescere.
49. _frigidus_, ut I, 470; II, 339.
50. _armis_ Ox. et Put.
Quamque fluant arma ante tubas? cunctator et æger,
Ut rere, in pugnas Fabius quoscumque sub illis
Culpatis duxit signis, nunc arma capessunt.
At quos Flaminius.... Sed dira avertite, Divi. 55
52. _fluant_, effluant, excidant manu, ob metum. Vid. ad II, 131.
--_ante tubas_, priusquam tubæ inflentur, ac signum pugnæ
proponatur; Cell. et Drak. coll. Claud. in Rufin. I, 335, et Virg.
Æn. XI, 424.
--Milites, quos Fabius usu et cunctatione sensim metu Hannibalis
liberaverat, nunc tantum animi habent, ut adversus eum arma capiant.
--_æger_ animi et consilii, segnis et timidus.
54. _Culpatis signis_: nam Varro Fabianam belli gerendi rationem
ferocibus Romæ prosciderat concionibus.
55. Elegantissima aposiopesis, qua utitur Silius, ne ominosum foret,
si adderet, Flaminii milites trepidare, ac jam fugam circumspicere;
Drak. Conf. ad VI, 110.
55. _At quos_ Col. _Aut quos_ R. 2. Vulg. _capessunt, Haud quos
Flaminius, sed dira a. D._ In ed. Drak. _At quo_, operarum haud
dubie incuria.
Sin nostris animus monitis precibusque repugnat,
Aures pande Deo: cecinit Cymæa per orbem
Hæc olim vates, hæc te præsaga tuosque
Vulgavit terris proavorum ætate furores.
Jamque alter tibi, nec perplexo carmine, coram 60
Fata cano vates: sistis ni crastina signa,
Firmabis nostro Phœbeæ dicta Sibyllæ
Sanguine: nec Graio posthac Diomede ferentur,
Sed te, si perstas, insignes consule campi.»
Hæc Paulus, lacrimæque oculis ardentibus ortæ. 65
57 sq. _Cymæa vates_, Sibylla, _cecinit_, quæ Livius XXV, 12, Marcio
cuidam tribuit. Conf. ad VII, 483; VIII, 531; Column. ad Ennii
Fragm. p. 122.
59. _proavorum ætate_, quondam; Marsus et Cell. regnante Tarquinio
Superbo, cui Sibylla libros obtulit.
61. Nisi crastino die, quo summa imperii penes te erit, consilio
pugnandi abstiteris, etc.
63, 64. Non dicentur amplius campi Diomedis, sed Varronis. Vid. ad
I, 125, _Ætolos campos_; nam Diomedes Ætoliæ rex fuerat. Ed.
65. _oculis ardentibus_; cf. ad I, 126.
57. _Cumæa_ Col. in quo tamen plerumque _Cymæa_, more Græcorum,
scribitur. Cf. ad VIII, 531; _Crimea_ in scriptis. teste Lef.
_Crinea_ R. 2. Vulg. _Grynæa_. Sed scribendum certe _Grynea_,
Γρύνεια, h.e. Apollinea, ab Apolline inspirata; vid. Heyne ad
Virg. Ecl. VI, 72.
Nec non et noctem sceleratus polluit error:
Xanthippo captus Libycis tolerarat in oris
Servitium Satricus, mox inter præmia regi
Autololum dono datus ob virtutis honorem.
66. Triste omen _et sceleratus error_, per quem Solymus Satricum,
patrem suum, qui, primo bello Punico a Xanthippo captus, nunc ad
Romanos transfugerat, occidit. Historiam hanc a Silio fingi ad
exemplum illius, quæ de Julio Mansueto narratur a Tacit. Hist. III,
25, et de Mævio quodam in Pithœi Catalect. l. IV, p. 159, putabant
Dausq. et Draken. Neque id negat Ernesti; sed narrationem Liv. XXII,
42, de servis duobus primam huic episodio occasionem dedisse
suspicatur. Nomina autem patris et filii e Pelignorum et Latii
oppidis, _Sulmone_ et _Satrico_, conficta esse, jam monuit Cluv.
Ital. ant. II, 4, p. 757. De _Sulmone_ vid. ad VIII, 510; de
_Mancino_ sup. v. 13.
67. _cretus_ conj. Scalig. ad oram cod. sui. Male!
Huic domus et gemini fuerant Sulmone relicti 70
Matris in uberibus nati, Mancinus et una
Nomine Rhœteo Solymus: nam Dardana origo,
Et Phrygio genus a proavo, qui, sceptra sequutus
Æneæ, claram muris fundaverat urbem
Ex sese dictam Solymon: celebrata colonis 75
Mox Italis paullatim adtrito nomine Sulmo.
72... 76. Locum Ovidii, Sulmonensis poetæ, Fast. IV, 79 sq. jam
contulit Dausq.
--_Rhœteo_; vid. ad I, 115. _Solymi_ in finibus Lyciæ et Pisidiæ.
Conf. Plin. V, 27; Steph. Byz. p. 551; Strab. XII, p. 573; A. B.
XIV, p. 764, 765, al. p. 667 A. Kœppen ad Hom. Iliad. ζ, 184;
Benedict. ad Pind. Ol. XIII, 129, et Cluver. l.l. ubi solam nominum
similitudinem huic narrationi locum dedisse recte suspicatur.
72. _Solinus_ Col. passim, quod recepit Drak. Scriptura anceps;
vid. Heins. ad Ovid. Fast. IV, 79; _Rhæteo_ multi, etiam Draken.
et Ernesti. Sed est Ῥοίτειον.
Ac tum barbaricis Satricus cum rege catervis
Advectus, quo non spretum, si posceret usus,
Noscere Gætulis Latias interprete voces.
Postquam posse datum Peligna revisere tecta, 80
Et patrium sperare larem; ad conamina noctem
Advocat, ac furtim castris evadit iniquis.
Sed fuga nuda viri: sumto nam prodere cœpta
Vitabat clipeo, et dextra remeabat inermi.
Exuvias igitur, prostrataque corpora campo 85
Lustrat, et exutis Mancini cingitur armis.
77. Cf. Var. Lect.
81. _larem_, reditum in patriam et domum suam.
--_conamina_, fugam.
82. _iniquis_, Punicis: nam Italus erat, et captivus.
86. _Mancini_, filii sui occisi. Poetam in hac fictione magis artem
et phantasiæ ludibria, quam rei probabilitatem sequi, jam monuit
Ernesti.
77. _At_ Put. R. 1, et Med. quod recepit Lef. non inprob. Drak. ut
sensus sit: Satricum primo bello Punico captum, et in Libyam
abductum, _at_ nunc iterum in Italiam _cum rege_ Autololum, cui
dono datus fuerit, advectum fuisse, ut Gætuli, seu Autololes, in
exercitu Hannibalis stipendia merentes (conf. III, 288, 306), eo
interprete Romanos intelligerent.
83. _quia_ pro _nam_ refinxit Nicander, quem deinde omnes ante
Drak. sequuti sunt.
Jamque metus levior: verum, cui demta ferebat
Exsangui spolia, et cujus nudaverat artus,
Natus erat, paullo ante Maca prostratus ab hoste.
Ecce sub adventum noctis, primumque soporem, 90
Alter natorum Solymus vestigia vallo
Ausonio vigil extulerat, dum sorte vicissim
Alternat portæ excubias, fratrisque petebat
Mancini stratum sparsa inter funera corpus,
Furtiva cupiens miserum componere terra. 95
89. _Maca_, ut v. 11.
90. Cf. ad VIII, 124.
92 seq. _sorte vicissim Alternat excubias_, vid. ad VII, 165.
[“VII, 165” recte VII, 155]
95. _Furtiva terra_, furtim.
--_componere terra_, sepelire. Vid. Intpp. ad Horat. lib. I, Sat.
ix, v. 27, et Tibull. III, ii, 26.
89. _Macæ_ Col. _Mace_ Oxon. et Put. cum antt. edd.
Nec longum celerarat iter, quum tendere in armis
Aggere Sidonio venientem conspicit hostem.
Quodque dabat fors in subitis necopina, sepulcro
Ætoli condit membra occultata Thoantis.
96. _tendere_ sc. iter, seu se, h.e. ire.
97. _Aggere Sidonio_, a castris Pœnorum.
99. _Thoas_, Ætolorum rex, quod jam Dausq. notavit, memoratur Hom.
Iliad. β, 638; δ, 527. Alius Ætoliæ princeps Polyb. Eclog. XXIV.
Alii passim ap. Virg. et Hygin. Idem autem, de quo hic agitur,
judice Cell., Strab. VI, p. 176.
--_membra_ sua _condit occultata_, palillogia, ut XI, 198, et XII,
443; quibus locis Drak. conf. IX, 586; XII, 443; XIII, 106; Virg.
Æn. III, 237; VI, 310; Sen. Herc. fur. v. 236; βῆ δ᾽ ἴων ap. Hom. et
τὸ σῶμα κομίσαντες ἔφερον ap. Anton. Liber. fab. I, ubi vid.
Muncker.
Inde, ubi nulla sequi propius pone arma, virumque 100
Incomitata videt vestigia ferre per umbras,
Prosiliens tumulo contorquet nuda parentis
In terga haud frustra jaculum; Tyriamque sequentum
Satricus esse manum, et Sidonia vulnera credens,
Auctorem cæci trepidus circumspicit ictus. 105
100. _arma_, armatos hostes.
102. _terga nuda_, thorace non tecta.
105. _cæci ictus_; cf. ad V, 3, _cæcis armis_, ubi vide omnino
notas. Ed.
105. _ceri_ pro _cæci_ R. 1, et in marg. _certi_.
Verum ubi victorem juvenili robore cursus
Adtulit, et notis fulsit lux tristis ab armis,
Fraternusque procul, luna prodente, retexit
Ante oculos sese, et radiavit comminus umbo;
Exclamat juvenis, subita flammatus ab ira: 110
«Non sim equidem Sulmone satus tua, Satrice, proles,
Nec frater, Mancine, tuus, fatearque nepotem
Pergameo indignum Solymo, si evadere detur
Huic nostras inpune manus: tu nobile gestes
Germani spolium ante oculos, referasque superba, 115
Me spirante, domus Pelignæ perfidus arma?
111 sq. Verba callide ficta, unde pater cognoscit, se a filio
percussum, et filii mortui armis indutum esse, Ern.; conf. V.L.
113. _Pergameo_, ut _Rhæteo_, v. 72.
116. _Pelignæ domus_; cf. v. 80; et ad v. 66.
111. _Non sim_ et mox _fatearque_ Colon. Vulgo _sum_ et
_fateorque_; forte rectius; vid. Burmann. et Heins. ad Ovid. Met.
III, 272; ubi cf. loca similia Petron. c. 81; Apulei. Met. V,
p. 163; Plaut. Menæchm. III, ii, 6, et Hom. Iliad. β, 260.
114. _Huic. n. i. m._ Col. _Hinc vestra nunc impune manu_ Put.
_Hinc vestra i. manu_ Oxon. Sed _evadere_ ubivis fere a Silio cum
quarto casu jungi, monet Drak. Vulgo _Hinc_ (al. _Huic_) _nostra
te i. manus_, vel _manu_.
116. _spectante_ R. 1, et Mediol.
Hæc tibi, cara parens Acca, ad solatia luctus
Dona feram, nati ut figas æterna sepulcro.»
Talia vociferans stricto mucrone ruebat.
118. Sepulcra et κενοτάφια, seu κενήρια non modo signis et
emblematibus, quæ vitam plerumque et τὰ ἐπιτηδεύματα mortui
indicabant, exornari, sed iis quoque _arma_ et instrumenta, quibus
is in vita usus fuerat, _figi_, h.e. adfigi solebant, _æterna_, i.e.
quæ æternam defuncti memoriam conservabant; unde ipsa sepulcra
μνήματα, μνημεῖα, σήματα, _monimenta, memoriæ_, dicebantur. Vid.
Potteri Archæol. lib. IV, c. 7; Kirchman. de Fun. Rom. lib. III, c.
18 et 27; Intpp. ad Virg. Æneid. VI, 233.
--_sepulcro_, cenotaphio.
117. _Nec tibi_ Oxon. Putean. et Parm. ed. Non male, judice
Drakenborch., si post _feram_ signum interrogandi ponatur, ut
sensus sit: Videremne hostem fratris arma gestare? _nec_ tibi ea,
o mater, ad solatium luctus ferrem, ut nati sepulcro figeres?
_Acca_ Col. quod nomen occurrit ap. Virgil. Æn. XI, 820; Ovid.
Fast. IV, 854; V, 454; Prop. I, xxi, 6, ubi eadem lectionis
varietas; _acta_ Ox. et Put. unde vulg. _apta_: quo modo sæpe
librarii nomina propria corruperunt, de quo vid. Drak.
Ast illi jam tela manu, jamque arma fluebant, 120
Audita patria, natisque, et conjuge, et armis;
Ac membra et sensus gelidus stupefecerat horror.
Tum vox semianimi miseranda effunditur ore:
«Parce, precor, dextræ, non ut mihi vita supersit
(Quippe nefas hac velle frui); sed sanguine nostro 125
Ne damnes, o nate, manus. Carthaginis ille
Captivus, patrias nunc primum advectus in oras,
Ille ego sum Satricus, Solymi genus: haud tua, nate,
Fraus ulla est: jaceres in me quum fervidus hastam,
Pœnus eram; verum, castris elapsus acerbis, 130
Ad vos et caræ properabam conjugis ora.
125. _nefas_, ἀδύνατον. Conf. Lambin. ad Hor. Od. I, 11, 1, 24, 20.
126. _damnes_, damnandas facias, h.e. contamines.
129. _Fraus_, scelus, facinus, mala fraude commissum; ἄγος,
piaculum.
130. _Pœnus eram_, ut tu putabas; tibi esse videbar.
123. _Cum_ Oxon. _semanimi_ Col. unde recepit Drak. Conf. ad III,
16.
130. _Verum ut castris_ emend. Scalig. ad oram cod. sui, et
recepit Cell.
Hunc rapui exanimi clipeum: sed jam, unice nobis,
Hæc fratris tumulis arma excusata reporta.
Curarum tibi prima tamen sit, nate, referre
Ductori monitus Paulo, producere bellum 135
Nitatur, Pœnoque neget certamina Martis.
Augurio exsultat Divum, inmensamque propinqua
Stragem acie sperat: quæso, cohibete furentem
Varronem; namque hunc fama est inpellere signa.
132. _unice nobis_, qui solus mihi e filiis restas.
133. _excusata_, quorum usum error et justa causa excusant.
134. En insigne pietatis in patriam documentum! Morientium autem
prædictiones ratæ habebantur. Conf. Hom. Iliad. π, 851 sq.; χ, 359
sq.; Virg. Æn. IV, 607 sq.; X, 739 sq.
136. _Pœno Marti_, hoc est Hannibali, malebat N. Heins. et vers.
138, _spirat_.
138. _cohibete_, non _prohibete_, scripti et R. 2.
Sat magnum hoc miseræ fuerit mihi cardine vitæ 140
Solamen, cavisse meis: nunc ultima, nate,
Invento simul atque amisso redde parenti
Oscula.» Sic fatus galeam exuit, atque rigentis
Invadit nati tremebundis colla lacertis;
Adtonito et nitens verbis sanare pudorem 145
Vulneris inpressi, telum excusare laborat:
140. _cardine_, in fine.
141. _cavisse_, prospexisse, _meis_ civibus, Romanis, ut Ovid. Met.
XV, 758; Drak.
145. Cf. V.L.
145. _Attonito et nitens_ Col. _Attonito_, scilicet ex pudore, non
ex desperatione; Ern. _Attonitoque timens_ (hoc est timens nato,
ne tanto scelere perculsus ipse sibi manus inferret) Oxon. Putean.
et antt. edd. quod revocavit Lefeb. coll. simili loco Homer.
Iliad. ς, 32 seqq. sed tacite addita sine codd. auctoritate copula
_et_ ante _telum_. N. Heinsio formula loquendi _sanare pudorem
verbis_ non satisfaciebat, nescio quare. Eodem certe sensu _sanare
animos consolatione dixit_ Hirt. B. G. VIII, 38; _sanare curas_
Tibull. II, iii, 13; _s. dolorem_ Cic. ad. Div. V, 16, pr. et Sen.
Agam. 130, aliique similia passim. Inprimis tamen ei displicebant,
et spurii videbantur versus 145 et 146, propterea quod nihil
hactenus locutus sit Solymus, quo pudorem sanaret. Sed voc.
_verbis_ ad ea, quæ sequuntur, referendum esse, et hæc ab illis
vss. pendere, recte jam monuerunt Lefeb. et Ern.
«Quis testis nostris, quis conscius adfuit actis?
Non nox errorem nigranti condidit umbra?
Cur trepidas? da, nate, magis, da jungere pectus.
149. _manus_ pro _magis_ conj. D. Heins. refrag. filio, quia vox
ista mox recurrat. Sed locum hunc idonea declamatione juvari
posse, observat Ern. Pro importuno voc. _magis_ Schrader in
Observatt. p. 27, ingeniose conj. trajectis literis _genas_, coll.
loco simill. Val. Fl. III, 309 sq. quem Silius expressit, et ubi
verba leguntur Jasonis, amplexati Cyzicum, quem pariter in
nocturno tumultu ignarus interemerat. Satricus exuerat galeam,
atque in collum filii invaserat, ut oscula suprema jungeret v. 143
sq. Hinc recte suspicabatur vir doctus, in vitiato voc. _magis_
aliud latere, quo pars corporis, quam solerent osculari,
significaretur, _genas_, non _manus_, quas pater etiam galeatus
jungere potuisset.
Absolvo pater ipse manum, atque in fine laborum 150
Hac condas oculos dextra, precor.» At miser, imo
Pectore suspirans, juvenis non verba vicesque
Adloquio vocemve refert; sed sanguinis atri
Sistere festinat cursum, laceroque ligare
Ocius inlacrimans altum velamine vulnus. 155
150. _manum_, te qui inscius manu tua in patrem contorsisti jaculum.
--_laborum_, miseræ vitæ. Cf. ad VI, 386.
151. _Hac_ tua _dextra_, quam mea teneo.
152. _vicesque_, vicissim; quod apud Græcos, ἐπέεσσιν ἀμειβόμενος.
Tandem inter gemitus miseræ erupere querelæ:
«Siccine te nobis, genitor, fortuna reducit
In patriam? sic te nato, natumque parenti
Inpia restituit? felix o terque quaterque
Frater, cui fatis genitorem adnoscere ademtum! 160
159 seq. Ita τρὶς μάκαρες Δαναοὶ, καὶ τετράκις, etc. Hom. Odyss. ε
306, ubi vid. Schol. et Clark. Cf. Intpp. ad Virg. Æn. I, 94.
160. _cui fatis_ et morte _ademtum_, erepta est facultas, patrem
denuo videndi, et tam tristi modo _adnoscendi_.
Ast ego, Sidoniis inperditus, ecce, parentem
Vulnere cognosco: saltem hoc, Fortuna, fuisset
Solamen culpæ, dubia ut mihi signa dedisses
Infausti generis: verum linquetur iniquis
Non ultra Superis nostros celare labores.» 165
162 seq. Utinam certe non tam manifestis indiciis patrem adnovissem,
et de cæde ejus dubitare possem! nunc vero non permittam, ut iniqui
Dii facinus meum celari sinant (quæ spectant ad ea, quæ pater v. 147
sq. dixerat), sed dolorem meum, quem non ultra tacite ferre possum,
voluntaria morte finiam. Fortunam adcusari miratur Ernesti, quum
filius se ipse patri prodiderit v. 111 sq. sed id ipsum forte
fortuna contigerat. Ego potius quærerem, unde Silius omnia hæc, quæ
tam copiose et belle memorat, resciscere (vel Varro inf. v. 264 seq.
conjicere) potuerit, quum pater et filius soli noctuque e castris
exierint. Poeta, phantasiæ ingeniique lusibus indulgens, scrupulosis
lectoribus libertatem illud fingendi reliquit, a quibus quin ita
gratiam inierit, magnopere dubito. Quandoque tamen et bonus dormitat
Homerus. Conf. Heyne ad Virg. Æn. III, 341 sq.
161. _imperditus_ (non occisus _Sidoniis_, a Pœnis, ut frater
meus) Col. ut X, 416; Virg. Æn. X, 430, et Stat. Th. III, 85;
N. Heins. _impertitus_ R. 2. Vulg. _impercitus_.
164. _iniqui... Superi_ malebat aliquis, teste Lefeb. Male!
165. _nostros celare_ Col. Vulg. _non hos tolerare_.
Hæc dum amens queritur, jam, deficiente cruore,
In vacuas senior vitam disperserat auras.
Tum juvenis, mæstum adtollens ad sidera vultum:
«Pollutæ dextræ et facti Titania testis
Infandi, quæ nocturno mea lumine tela 170
Dirigis in patrium corpus, non amplius, inquit,
His oculis et damnato violabere visu.»
Hæc memorat, simul ense fodit præcordia, et, atrum
Sustentans vulnus, mananti sanguine signat
In clipeo mandata patris, FUGE PRÆLIA, VARRO; 175
Ac summi tegimen suspendit cuspide teli,
Defletumque super prosternit membra parentem.
167. Locutio Virg. Æneid. XI, 617.
174. _Sustentans_, cohibens vulnus, vel sanguinem, ut eo clipeum
ante inscriberet, quam animam efflaret. Cf. Burm. ad Val. Fl. VI,
276, et Ovid. Ep. I, 114. Comparant exemplum Othryadæ, de quo vid.
Intpp. ad Valer. Max. III, 2, ext. 4. Hæc vero concinnata esse e
Liv. XXV, 12, monet Lefeb.
176. _tegimen_ corporis, clipeum.
173. _memorans_ maluerit N. Heins.
Talia venturæ mittebant omina pugnæ
Ausoniis Superi, sensimque abeuntibus umbris
Conscia nox sceleris roseo cedebat Eoo. 180
Ductor in arma suos Libys, et Romanus in arma
Excibant de more suos; Pœnisque redibat,
Qualis nulla dies omni surrexerit ævo.
180. _Conscia nox sceleris_. Cf. ad III, 393.
--_Eoo_, lucifero, ut ap. Virg. Ge. I, 288, vel, ut _Eos_, Aurora,
quæ _rosea_ poetis dicitur. Vid. ad I, 578.
182. _Excibant_, non _Excibat_, scripti.
183. _surrexerat_ Parm.
«Non verborum, inquit, stimulantum, Pœnus, egetis,
Herculeis iter a metis ad Iapygis agros 185
Vincendo emensi: nusquam est animosa Saguntos:
Concessere Alpes: pater ipse superbus aquarum
Ausonidum Eridanus captivo defluit alveo.
184. Cf. similis oratio Hannibalis, superbissima rerum a se gestarum
narratione, amplissimorumque præmiorum pollicitatione, milites ad
virtutem inflammantis, ap. Polyb. III, 111, et, quam ad Ticinum
amnem habuit, apud Liv. XXI, 43, ex qua Silius sup. IV, 59 seq. non
nisi potiora quædam adhortationis momenta depromserat, et h.l.
nonnulla ad verbum pæne expressit. Ap. Polyb. III, 108, 109, etiam
Æmilius apud milites concionem habet, quam a poeta prætermitti
mireris: sed Livius neutrum nunc ducem concionantem induxit.
185. De _Herculeis metis_, vid. omnino quæ exposuimus in notis, ad
I, 142, et de campo _Iapyge_, h.e. Iapygio, ad I, 51. Cf. V.L.
186. _nusquam est_, diruta est.
187. _Concessere_, cessere, superatæ sunt.
188. Conf. Virg. Ge. I, 482, et sup. ad I, 606.
--_captivo alveo_, quoniam victi sunt Romani ad Ticinum fl., qui in
Padum influit.
184. _Non_ Col. Vulgo _Nec_, quod revocavit Ern.
185. _Iapygas_ verius esse credebat N. Heins. et sic ed. Lef. Cf.
Ind. et not. Sed vulgata quoque lectio bene se habet. _Iapyx_,
filius Dædali, a quo _Iapygia_ nomen adcepisse dicitur, Plin. III,
11. s. 16.
Strage virum mersus Trebia est, atque ora sepulto
Lydia Flaminio premitur, lateque refulgent 190
Ossibus, ac nullo sulcantur vomere campi.
189. _mersus_, repletus, ut I, 51. Cf. I, 47, 48.
--_ora Lydia_, etrusca regio circa Trasymenum lacum. Conf. ad IV,
719 sq.
190. _refulgent_, ut _albent_, Virg. Æn. XII, 36; ὀστέα λεύκα, et
_ossa alba_, Hom. Odyss. α, 161; Virg. Æn. V, 865 et al. Drak.
189. _versus_, vel _aversus_, ut obstructus virorum strage cursum
alio deflexisse dicatur (seu potius retro fluxisse, ut I, 48), vel
_mersus_, vel denique _inmersus_, pro _mersus_, conj. N. Heins.
_sepulcro_ Col. et Ox.
Clarior his titulus, plusque adlatura cruoris
Lux oritur. Mihi magna satis, sat vera superque
Bellandi merces sit gloria: cetera vobis
Vincantur: quidquid diti devexit Hibero, 195
Quidquid in Ætnæis jactavit Roma triumphis;
192. Majorem mihi gloriam stragemque hostium hic dies adferet.
193. Ego sola contentus ero gloria; omnis vero præda vobis
concedetur.
194. _vobis_, ut v. 201, in vestrum usum.
195 sq. Quidquid divitiarum ex Hispania (_diti_, metallis
abundante), Sicilia et Libya in urbem Romani primo b. Punico
convexere, _in vestros enses veniet_, eo vos armis potiemini, _sine
sortibus_, ita ut quisque teneat, quæ ceperit. Κύριοι μὲν ἔσεσθε
παραχρῆμα πάσης Ἰταλίας, etc. Polyb. l.c. «Quidquid Romani tot
triumphis partum congestumque possident, id omne nostrum cum ipsis
dominis est,» etc. Livius l.l. _jactavit_, jactanter tulit,
transtulit, præferendum curavit.
192. Ita scripti et R. 2. Vulg. _Clarior his titulis plus a. c._
193. _vera_, alii, _vero_, Put. R. 1, 2. Med. et Marsi ed. syll.
posteriore correpta, de quo vid. Weitz. et Burm. ad Val. Fl. V,
322, quosque Drak. laudat, Auson. Epigr. CVIII, Barth. ad Stat.
Theb. II, 187; Juret. ad Paullini vit. D. Martini IV, 433; Gifan.
Ind. Lucret. voc. _Adverbia_, et Voss. Art. Gram. II, 27; _certa_
emend. N. Heins.
196. Vulg. _et Ætnæis_, quod primus edidit Nicander, et restituit
Lefeb. _est in_ Put.
Quin etiam Libyco si quid de litore raptum
Condidit, in vestros veniet sine sortibus enses.
Ferte domos, quod dextra dabit: nil ductor honoris
Ex opibus posco: raptor per secula longa 200
Dardanus edomitum vobis spoliaverit orbem.
197. Circumspecte Silius _si_, quum de Hispania et Sicilia
adfirmatius, ne Hannibal suos a Romanis victos fateatur: hinc etiam
_de litore_, non de visceribus Libyæ, et _raptum_, latrocinantum
more; Dausq.
199. Conf. V.L.
200. _raptor_ et _spoliaverit_, σαρκαστικῶς, ut _raptum_ v. 197.
201. _vobis_, ut supra v. 194.
198. _veniet_, non _venient_, scripti.
199. _ductor_, non _victor_, scripti, R. 1, et Marsi et Ven. quod
præter N. Heins. recte probavit, nec tamen, ut Lefeb. et nos,
reduxit Drak. _Honor_, ut γέρας et τιμὴ, præmium, vel quidquid
honoris causa datur (unde _honorarium_ et _inhonoratus_), et
quidem h.l. major pars prædæ _ductori_ debita. Cf. Drak. ad h.l.
Burm. ad Quintil. Decl. IV, 1; Ernesti. Clav. Cic. Id ignorans
Barthius corrig. _honorus_, quia Hannibal v. 193, 194, solum sibi
honorem poposcerit.
Qui Tyria ducis Sarranum ab origine nomen,
Seu Laurens tibi, Sigeo sulcata colono,
Adridet tellus, seu sunt Byzacia cordi
Rura magis, centum Cereri fruticantia culmis, 205
Electos optare dabo inter præmia campos.
202. Hæc adumbrata e Liv. XXI, 45.
--Pœni a Tyriis oriundi. Cf. ad I, 72.
203 sqq. Agrum dabo, ubi quisque velit, sive in Italia, sive in
Africa.
--_Laurens tellus_; vid. ad I, 110.
--_Sigeo_, Trojano, ut I, 665.
[204.] _Byzacia Rura_ pro agris Africæ cum dilectu posita: nam
Βυζακίον, seu provincia Byzacena fertilissima totius Lybiæ regio,
ubi ex uno modio _centum_ nasci, præter Silium h.l., memorant Plin.
V, 4; XVII, 5; XVIII, 10; Steph. Byz., Solin. c. 40; Varro R. R.
I, 44, et Martian. Capell. VI, p. 216. Quoad verba v. 205 sq.; cf.
Colum. II, ix, 6.
206. _optare_, eligere, _dabo_, ut mox _addam depascere_. Cf. ad V,
324.
203. Vulg. _Sigæo_; cf. ad I, 665.
204. _Byzacia_ Col. _Byzātia_ Put. et Tell. _Byzantia_ Ox. Parm.
et Med. quod non prorsus damnandum videbatur N. Heins. quia
Byzacium Gr. Βυζάντιον dicitur, et Βύζαντες populus, de quo v.
Salmas. ad Solin. p. 320, vel 226, ed. ult. _Byrantia_ R. 1, 2, 3.
Vulgo _Buxentia_.
206. _præmia_, non _prælia_, Col.
Addam etiam, flava Thybris quas inrigat unda,
Captivis late gregibus depascere ripas.
Qui vero externo socius mihi sanguine Byrsæ
Signa moves, dextram Ausonia si cæde cruentam 210
Adtolles, hinc jam civis Carthaginis esto.
207. _flava Thybris_; vid. ad I, 607.
208. Sic contra Claud. Cons. Hon. VI, 183 de fugiente Alarico, «Nec
jam cornipedem Tiberino gramine passis. Ut rebare, tuum;» Drak.
209. _socius Byrsæ_, Carthaginiensium; vid. ad II, 363.
211. Sic fere Liv. XXI, 45, et Ennius ap. Cic. pro Corn. Balbo c.
22. Dausq.
207. Vulg. _Tibris_, vel _Tybris_. Sed vid. ad I, 607, et VIII,
367.
208. Ita Col. Ox. R. 2, et Marsi ed. Ven. Vulgo _Gurgitibus late
captivis pascere ripas. depascere_ etiam Put. _poscere_ Colin. et
Dausq. qui tamen Modio adstipulatur.
209. _externo_, non _extremo_, Col. _sanguine_, non _cardine_,
scripti, R. 2, et Mars. in Comm.
210. _movens_ Col.
Neu vos Garganus Daunique fefellerit ora;
Ad muros statis Romæ: licet avia longe
Urbs agat, et nostro procul a certamine distet,
Hic hodie ruet: atque ultra te ad prælia miles 215
Nulla voco: ex acie tende in Capitolia cursum.»
212 seq. Neque propterea promissis meis diffidatis, quod in Apulia,
procul a Roma sitis: nam si nunc viceritis, hæc urbs _hic_, hoc
loco, ad Cannas, deleto, qui hostibus restat, exercitu, quasi
_ruet_, et ad eam via vobis patebit. Conf. III, 509 seq. De
_Gargano_, vid. ad IV, 561, et de _Daunia_, Apuliæ parte, ad I, 291.
213 sq. _avia agat_, remota sit.
212. _Garganus_ Ox. et Put. _Gargani_ vulg. et Lefeb. qui et
tacite _Ne_ pro _Neu_ scripsit.
215. _Hic_, non _Hæc_, Col. R. 1, 3, Parm. Med.
Hæc memorat: tum, propulso munimine valli,
Fossarum rapuere moras, aciemque locorum
Consilio curvis adcommodat ordine ripis.
217. Totam non modo pugnam Cannensem, sed et aciem, in qua
instruenda Silius discrepat ab historicis (Polyb. III, 113... 115;
Liv. XXII, 46, et Appian. rer. Hannib. c. 19), commentario erudito
pluribusque tabulis illustravit _Guischardt_ in _Mémoires
militaires_, T. I, c. 8. In distribuendis per tres aciei partes
ducibus ne historici quidem inter se consentiunt. De Cannensi pugna
et acie vid. etiam _Nast. Röm. Kriegsalterth._, pagin. 408 sq.
218. _Fossarum rapuere moras_, fossas, impetum militum, e castris in
pugnam ruentium, morantes (cf. ad I, 479, et V, 319), expleverunt
_propulso munimine valli_, vallo, munimine castrorum, in fossas
proruto, ut ap. Liv. IX, 14, et al. _locorum consilio_, pro ut
locorum situs suadebat, mira locutio; Drak. Similia tamen passim
apud Silium aliosque poetas obvia; v.c. _ensis suasit_ I, 11, ubi
vid. not.
[219.] _ripis_ Aufidi.
219. _Consimilem_ pro _Consilio_ conj. N. Heins.
Barbaricus lævo stetit ad certamina cornu 220
Bellator Nasamon, unaque inmanior artus
Marmarides, tum Maurus atrox, Garamasque, Macesque,
Et Massylæ acies, et ferro vivere lætum
Vulgus Adyrmachidæ pariter, gens adcola Nili,
Corpora ab inmodico servans nigrantia Phœbo; 225
Quîs positum agminibus caput imperiumque Nealces.
220... 225. In lævo cornu Afri erant: de quorum populis vide Ind. et
ad III, 222 sq.
226. _positum_, præpositum, _imperium_, imperator. Cf. ad I, 479, et
III, 383.
221. _artus_ scripti, _arcu_ R. 1, 3, Med. Vulgo _arctus_.
224. _Adyrmachidæ_ Ox. _Adirmachidæ_ Col. Sed. v. ad III, 279.
_Achirmachidæ_ R. 1, 3, Med. Vulgo _Adrimachidæ, pariter_, etc.
_patrii_, vel _Pharii... Nili_ pro _pariter_ scribendum putabat
N. Heins. _Adyrmachidæ, et pariter g. a. N._ h.e. simul omnes ad
Nilum habitantes populi, vel nominatim Nubæ, ad sinistrum Nili
latus habitantes (teste Strab. XVII, p. 786), et _corpora ab
inmodico servantes n. P._ (cf. III, 268), vel etiam Æthiopes (de
quibus v. III, 265), ingeniose et recte, opinor, emend. Drak. qui
interpunctionem certe, eo, quo fecimus, modo mutandam censuit, ut
Adyrm. per adposit. _gens adcola Nili_ dicantur, ut apud Scylac.
in Periplo, p. 105; cf. not. ad III, 279.
At parte in dextra, sinuat qua flexibus undam
Aufidus, et curvo circum errat gurgite ripas,
Mago regit. Subiere leves, quos horrida misit
Pyrene, populi, varioque auxere tumultu 230
Flumineum latus: effulget cætrata juventus;
228. _gurgite_, unda, fluctibus. Cf. de sinuosis Aufidi flexibus XI,
510 seq.
229. _horrida_ silvis, vel celsa (cf. III, 415, 417), vel ubi
bellicosi ferocesque populi habitant. Cf. XVII, 641.
230. _populi_, Celtiberi (cf. III, 418), _leves_, vid. ad III, 394.
_Gallos super umbilicum nudos fuisse_ memorant Liv. XXII, 46, et
Polyb. III, 114.
231. _Flumineum latus_ ripa Aufidi, _augetur_, quatenus copiæ ibi
augentur, seu multitudo earum in illa crescit, seu _vario augetur
tumultu_, quatenus a variis ibi populis tumultus augetur, ut _urbs
luctu_, vel _domus gemitu miseroque tumultu miscetur_ ap. Virg. Æn.
II, 298, 486. Ernesti ripam _augeri_ putat turba militum, dum locus,
quem milites cum castris occuparunt, exinde altior et plenior fieri
videtur. Sed milites desertis castris in aciem descenderant. _Cætra_
utuntur Hispani et Afri. Cf. ad III, 278, 348; X, 231; XVI, 30.
[“X, 231” recte X, 230]
230. _anxere_ Ox. forte ut _unda Europam curvis anfractibus angit_
ap. Val. Fl. IV, 727; _hausere_ e Put. recepit Lefeb. et pro
_inplevere, occupavere_ dictum putat, quod vellem exemplis
firmasset; _et vario cinxere_ corrig. N. Heins.
Cantaber ante alios, nec tectus tempora Vasco,
Ac torto miscens Baliaris prælia plumbo,
Bætigenæque viri. Celsus media ipse coercet
Agmina, quæ patrio firmavit milite, quæque 235
Celtarum Eridano perfusis sæpe catervis.
232. _nec tectus tempora Vasco_. Conf. III, 358, et V, 197.
233. Cf. I, 314; V, 193.
--_miscens prælia_; vid. ad I, 69.
234. _Bætigenæ_, ut _Bæticolæ_ I, 146.
--_Celsus ipse_ Hannibal.
--_coercet_, regit, ut ap. Virg. Æn. IX, 27.
235. _patrio milite_, Carthaginiensibus.
236. _Celtæ_, Galli, adcolæ Padi, cujus exundationibus _sæpe_ eorum
terræ _perfunduntur_.
Sed qua se fluvius retro labentibus undis
Eripit, et nullo cuneos munimine vallat,
Turritæ moles, ac propugnacula dorso
Bellua nigranti gestans, ceu mobilis agger, 240
Nutat, et erectos adtollit ad æthera muros.
237, 238. In flexuosa Aufidi ripa, ubi _se eripit_, celeriter e
conspectu quasi aufertur, et _unda retro labitur_, quatenus cursum
flectit, aliumque petit; neque adeo fluvius _cuneos_, milites
tuetur. Cf. v. 227 seq., et XI, 507 seq. Ernesti: «elephantorum
turma collocata erat in vadis fluvii, ubi is _se eripit_, h.e.
relabitur, decrescit, ἀναῤῥοιβδεῖ, quæ loca vadosa ornate
describuntur, coloribus mutuatis a Virg. Æn. XI, 628 seq.» Is vero
locus a Nostro alienus est, et elephantos in aqua, quam tantopere
reformidant, locari vix crediderim.
239 sq. _dorso nigranti_. Conf. ad III, 463 in V.L. et IV, 618.
241. _Nutat_, præclare pro, stat.
239. _Turritæ moles_ (hoc est, magni elephanti, machinas, turris
instar, dorso ferentes), scripti; cf. ad III, 46, et infra vers.
559, 571, 619. Vulg. _Turritas moles_, ut ipsæ illæ machinæ
intelligantur, quæ mox _propugnacula, mobilis agger_ et _muri_
dicuntur, quod a Siliana verborum luxurie non abhorret.
[“ad III, 46”: in Not.]
240. _mobilis_, non _molibus_, scripti, R. 1. Parm. Mediol. et
Marsi prima ed.
241. _evectos_ legendum putabat N. Heins.
Cetera jam Numidis circumvolitare, vagosque
Ferre datur cursus, et toto fervere campo.
242. Silius Numidas in acie Pœnorum non collocat, sed videntur ei
separatum quoddam a reliquo exercitu agmen constituisse, quod _vago_
procursu Romanos lacesseret, dum aciem instruerent, et, postquam ad
manus ventum erat, quaquaversus arma circumferret: τὸ γὰρ τῆς
Νομαδικῆς μάχης ἴδιόν ἐστὶ ἀποχωρεῖν μὲν εὐχερῶς καὶ σποράδην,
ἐπικεῖσθαι δὲ πάλιν ἐκ μεταβολῆς τολμηρῶς καὶ θρασέως (Polyb. III,
72): unde et Romani v. 275 sq. Scipioni quasdam copias commisisse
dicuntur, quibus se Numidis obponeret; Drak. Cf. Polyb. III, 112,
113; Liv. XXII, 44, extr. 46; XXXV, 11; qui tamen in hoc prælio
dextrum cornu Numidis equitibus datum tradunt, et elephantorum
nullam faciunt mentionem.
243. _fervere_, ut VI, 317, et ap. Virg. Æneid. VIII, 677, et Ge. I,
456; et passim.
242. _nam_ conj. idem; _vagosque_ Colon. conf. not. et Burmann. ad
Valer. Flacc. III, 558; _graves_ Tell. _gyrosque_ Oxon. Put. et
antt. edd. ante Juntinam, in qua Nicander primus _citosque_
substituit, quod propterea frustra defendunt Dausq. et Lefeb.
_gyroque_: ad marg. R. 1.
243. _datur_, non _datum_, scripti.
Dum Libys incenso dispensat milite vires,
Hortandoque iterum atque iterum insatiabilis urget 245
Factis quemque suis, et se cognoscere jactat,
Qua dextra veniant stridentis sibila teli,
Promittitque viris, nulli se defore testem:
244. _dispensat vires_, aciem instruit.
245. Silius expressit verba Hannibalis apud Liv. XXI, 43. «Non ego
illud parvi æstimo, milites, quod nemo vestrum est, cujus non ante
oculos ipse sæpe militare aliquod ediderim facinus; cui non idem
ego, virtutis spectator ac testis, notata temporibus locisque
referre sua possim decora.» Cf. ad I, 454; Burm. ad Val. Fl. IV,
649, et inpr. Lucan. VII, 287 sq.
--_insatiabilis_ sc. hortandi, iterum iterumque hortatus, _urget
quemque_, inpellit ad fortia facta, factis suis exemplo ipsi
propositis, in memoriam revocatis, quæ quisque antea præclare
fecerat; Lenz.
247. _stridentis sibila teli_; cf. ad I, 334, et IV, 567.
244. _intenso_ Oxon. et Puteol. _incenso_, ut I, 55; II, 36, 41;
VIII, 243; XII, 351, Drak.
Jam Varro, exacta vallo legione, movebat
Cladum principia; ac pallenti lætus in unda 250
Laxabat sedem venturis portitor umbris.
250 seq. _portitor_ infernus, Charon, laxabat sedem, ut plures
cæsorum animas caperet; Cell. Ita et Lucan. III, 16: «Præparat
innumeras puppes Acherontis adusti Portitor; in multas laxantur
Tartara pœnas.» Petron. Sat. c. CXXI, et contra Silius XIII, 759 sq.
Drak.
[251.] Charon _laxabat sedem_, tabulata cymbæ vacuat, ut ap. Virg.
Æn. VI, 411, «animas, quæ per juga longa sedebant, Deturbat,
laxatque foros.» Lenz.
250. _ac_, non _at_, Col. et Ox.
Stant primi, quos sanguineæ pendente vetabant
Ire notæ clipeo, defixique omine torpent.
Juxta terribilis facies; miseranda jacebant
Corpora in amplexu, natusque in pectore patris 255
Imposita vulnus dextra letale tegebat.
Effusæ lacrimæ, Mancinique inde reversus
Fraterna sub morte dolor, tum triste movebat
Augurium, et similes defuncto in corpore vultus.
252, 253. Qui in prima acie locati erant, videntes Solymi clipeum
(_arma vetantia pugnam_, v. 261), stupescunt omine, Cell. Cf. v. 175
sq.
[255.] _Corpora_ Satrici et Solymi.
254. _jacebat_ Col.
255. _in pectora_ malebat Livineius.
Ocius erroris culpam, deflendaque fata 260
Ductori pandunt, atque arma vetantia pugnam.
Ille, ardens animi, «Ferte hæc, ait, omina Paulo:
Namque illum, cui femineo stant corde timores,
Moverit ista manus, quæ, cæde inbuta nefanda,
Quum Furiæ expeterent pœnas, fortasse paterno 265
Signavit moriens sceleratum sanguine carmen.»
263. _stant_; cf. ad II, 639, in V.L.
264 sq.; cf. ad v. 162 sq.
266. _carmen_, titulus, inscriptio, ut XV, 491; Virg. Æneid. III,
287; Ovid. Ep. VII, 194; Drak.
262. _omnia_ Martin. Herbip. et Dausq.
Tum minitans propere describit munera pugnæ;
Quaque feras sævus gentes aciemque Nealces
Temperat, hac sese Marso cum milite, cumque
Samnitum obponit signis, et Iapyge alumno. 270
267. _describit munera pugnæ_; unicuique adsignat, quod in prælio
faciendum sit, Drak. id qd. v. 244 _dispensat vires_.
268 sq. Varronem rexisse lævum cornu, Paulum dextrum, et Servilium
mediam aciem, etiam Livius et Polyb. tradunt: at Silius v. 220 sq.
Nealcen præfecit lævo cornu, quod dextro obpositum est, et tamen
h.l. narrat, Varronis cornu obpositum fuisse illi, cui præfuerit
Nealces, adeoque erravit, ut sup. V, 4, (ubi vid. V.L.) et ut Livius
XXXIII, 9, ubi tamen Gronovius in _lævo cornu_ pro _dextro_ reponit,
quo modo etiam hunc errorem a poeta in scribas librarios derivare
facile foret, sed sine librorum auctoritate nihil mutare audeo;
Drak. Cf. ad v. 274 in V.L.
270. _Iapyge_ ut I, 51, _campum Iapyga_; ubi nota est videnda. Ed.
267. _properæ_, et v.
268. _Afras lævus_ (h.e. in lævo cornu) _gentes_ præstiterit,
judice N. Heins.
At campi medio (namque hac in parte videbat
Stare ducem Libyæ) Servilius obvia adire
Arma, et Picentes Umbrosque inferre jubetur.
Cetera Paulus habet dextro certamina cornu.
272. _Servilius_ et Atilius Regulus, superioris anni consules ap.
Polyb. III, 114; sed solus Servilius ap. Liv. XXII, 45, quem v. et
c. 25.
--_obvia Arma_, obpositam Pœnorum aciem, _adire_, adgredi, adoriri,
ut ap. Virg. Æn. V, 379; IX, 56.
272. _obvia ferre_, nisi mox _inferre_ sequeretur, mallet Burm.
cui nostra locutio durior videbatur.
His super insidias contra Nomadumque volucrem 275
Scipiadæ datur ire manum; quæque arte dolisque
Scindent se turmæ, prædicit spargere bellum.
275 sq. Cf. ad v. 242.
--_His super_; v. ad I, 60 in V.L.
276. _Scipiadæ_, Scipioni. Conf. ad VII, 107.
277. _spargere bellum_, ut _distrahere_ diversis locis, vel
dispersis divisisque copiis, vel vagando, bellum gerere et ubivis
circumferre, ut _spargere arma_ apud Virg. Æn. VII, 551; vid.
Ernesti ad Tac. Ann. III, 21, quemque ibi laudat Burm. ad Val. Fl.
V, 488, et Lucan. III, 68.
274. _lævo_ pro _dextro_, quod et Drak. et mihi in mentem venit,
substituit Lefeb. qui monet poetam pro suo ingenio, non ad
exemplum Livii, aciem ordinasse, et, quia Varro die illa imperium
tenuerit, eum dextro, Paulumque sinistro cornu præfecisse. Conf.
not. ad v. 268 sq.
276. _quæque_, non _quaque_, Colon. Oxon. R. 1, 3, Mediol.
Jamque propinquabant acies, agilique virorum
Discursu, mixtoque simul calefacta per ora
Cornipedum hinnitu, et multum strepitantibus armis 280
Errabat cæcum turbata per agmina murmur.
280. _hinnitum_ Col. et Put. _strepitantibus_ Colon. et Ox. ut
_strepere_ apud Virg. Æn. IX, 808; X, 568, de sonitu, quem conlisa
et inpulsa arma reddunt, Drak. _crepitantibus_ Put. conf. ad XIV,
310; XVI, 30. Vulgo _trepidantibus_, h.e. festinantibus, prob.
Dausq. qui præterea _alis_ pro _armis_ rescribendum putabat: sed
eas Silium jam per _agilem virorum discursum_ expressisse monet
Drak.
Sic, ubi prima movent pelago certamina venti,
Inclusam rabiem, ac sparsuras astra procellas
Parturit unda freti, fundoque emota minaces
Exspirat per saxa sonos, atque acta cavernis 285
Torquet anhelantem spumanti vertice pontum.
282. Indicia tempestatis: _unda freti_, mare, _parturit rabiem ac
procellas_, rabiosas procellas, _inclusas_, adhuc in gremio maris
contentas, _sparsuras astra_, quæ, ubi emissæ fuerint, cælum
adspergine adtingent; Lenz. Cf. VII, 569 sq.
--Sic congredientium militum clamorem et strepitum cum maris sonitu
confert Hom. Iliad. ξ, 393 sq. Drak.
[283.] _sparsuras astra procellas_. Conf. III, 659; Virg. Æn. III,
423, 567, 574.
286. Cf. ad III, 475.
282. _Sic tibi_, et mox _castra_ pro _astra_, Ox.
284. _Pertulit_ R. 1, 3, Parm. Med. _minacum_ Col.
Nec vero, fati tam sævo in turbine, solum
Terrarum fuit ille labor; Discordia demens
Intravit cælo, Superosque ad bella coegit.
287 sqq. Narrationi gravissimarum rerum, pugnæque atrocissimæ Silius
θεῶν μάχην intexit, partim Homeri, (Iliad. υ, 32 sqq.) Maronis, (Æn.
VII, 698 seq.) Petronii (c. 124) aliorumque exemplum sequutus,
partim motus auctoritate Virgilii, ex cujus insigni loco, Æn. X,
11... 15, probabili judicio conligere possis, ex antiquioribus
poetis hæc imitatione adumbrata esse. Dii Romanis faventes v. 290...
295, at iisdem adversi v. 296... 299 recensentur.
288 sq. _Discordia_, Ἔρις, Olympios ad pugnam excitat; Lenz.
287. _sævo in t._ scripti, teste N. Heins. Sed _sævo turbine_ duo
scripti, omnesque editi, si fides habenda Lefeb. qui præposit.
margini adscriptam in textum inrepsisse putat, ut v. 196 et al.
passim.
289. _cælo_, non _cœlos_, scripti et antt. edd. conf. ad VI, 498.
_Luctavit cælo_ Ox. Put. R. 1, 3, Parm. Med. prob. Barth.
Hinc Mavors, hinc Gradivum comitatus Apollo, 290
Et domitor tumidi pugnat maris: hinc Venus amens,
Hinc Vesta, et captæ stimulatus cæde Sagunti
Amphitryoniades, pariter veneranda Cybebe,
Indigetesque Dei, Faunusque, satorque Quirinus,
Alternusque animæ mutato Castore Pollux. 295
291. _Venus amens_, furens (vel potius adtonita tanto discrimine,
Romanis suis inminente); Lenz.
292. Cf. I, 273 sq.; III, 475 sq. et V.L.
293. _veneranda_, ut πότνια ap. Hom. Iliad. α, 568; δ, 2, et al.
Eurip. Hippol. 53. Cf. ad VII, 382; Heyne ad Tibull. IV, 2, 10; et
ad Virg. Ge. III, 294. [“ad VII, 382”: in V.L.]
294. _Indigetes dei_, ἐγχώριοι. Vid. Heyne ad Virg. Ge. I, 498.
295. Cf. XIII, 805; Pind. Nem. X, 103 seq.; Virg. Æn. VI, 121, ubi
vid. Heyne. Non temere autem id fictum monet Dausq., quia Tyndaridæ
sæpe adjutores Romanorum fuisse dicantur, v.c. Flor. I, 2; Liv.
XXII; Cic. Tusc. I (Nat. D. II, 2). _Pollux alternus animæ_,
alternis vivens, _Castore mutato_, interea apud inferos agente;
Lenz. Virg. Æn. VI, 121, _alterna morte_. Ed.
292. _Hinc est a captæ_, etc. conj. Dausq. quoniam _Vesta_, quum
terra sit, eaque inmota maneat, a bello et conflictu seponenda
videatur. Eum tamen nimium argutari, parique modo Vestam a
Claudiano non semel induci, ut et a Nasone in Fastis, observat
N. Heins.
293. _Cybebe_ pro _Cybele_ reposui; v. ad VIII, 363.
Contra cincta latus ferro Saturnia Juno,
Et Pallas, Libycis Tritonidos edita lymphis,
Ac patrius flexis per tempora cornibus Hammon,
Multaque præterea Divorum turba minorum.
Quorum ubi mole, simul venientum et gressibus alma 300
Intremuit tellus, pars inplevere propinquos
Divisi montes, pars sedem nube sub alta
Ceperunt: vacuo descensum ad prælia cælo.
296. _Contra_, a partibus Hannibalis, unde _patrius_ Hammon.
--_Juno cincta latus ferro_, ut apud Virg. Æn. II, 614, «ferro
adcincta;» Lenz.
297. Cf. ad III, 322. [recte III, 323]
298. Vid. ad I, 414; II, 59; III, 10. [“I, 414” recte I, 415]
299. _minores Divi_, seu Indigetes, ut quidam in partibus Rom. Lenz.
300. Conf. ad IV, 442.
--_alma tellus_, πολύφορβος γαῖα, Iliad. ι, 564; ξ, 200.
301. Conf. ad III, 203.
297. _Tritonidos_ Col. R. 1, 3, Parm. Med. _Tritonidas_ Put.
_Tritonides_ Ox. Vulgo _Tritonides_.
303. _discensum_ Colon. et Put.
Tollitur inmensus deserta ad sidera clamor,
Phlegræis quantas effudit ad æthera voces 305
Terrigena in campis exercitus: aut sator ævi
Quanta Cyclopas nova fulmina voce poposcit
Jupiter, exstructis vidit quum montibus ire
Magnanimos raptum cælestia regna Gigantas.
305. Cf. ad IV, 275.
306. _Terrigena_, γηγενὴς, _exercitus_, Gigantes.
308. Cf. Heyne ad Virg. Ge. I, 277 seq.
309. _Magnanimos_; vid. ad I, 29.
305. _effudit_ e scriptis et priscis edd. recepi cum Lefeb. Vulg.
_effundit_.
309. _Gigantas_ pro _Gigantes_ scripsi, auctore N. Heins. quem v.
ad Claud. Cons. Hon. IV, 534; Ovid. Metam. lib. I, v. 152; Fast.
lib. III, v. 439. et ex P. IV, viii, 59.
Nec vero prima in tantis concursibus hasta 310
Ulla fuit: stridens nimbus certante furore
Telorum simul effusus, cupidæque cruoris
Hinc atque hinc animæ gemina cecidere procella.
310 sqq. Cf. Liv. XXII, 47. Tantus erat ardor bellandi, ut hastæ
simul jacerentur, nec dignosci posset, quæ prima fuerit; Mars.
311 sq. _Stridens nimbus Telorum_, ut v. 313 _procella_. Conf. ad I,
311 et 334.
313. _gemina procella_, quoniam duo exercitus pugnant; Lenz.
311. _nimbis effusis_ R. 1, Parm. Med. _nimbis effusus_ edd. Marsi
et Gryph. _membris effusus_ Put. _strident nimbi c. f. T. s.
effusi_ opinabatur N. Heins.
312. _rapidæque_ (h.e. rapaces, ut ap. Ovid. Epist. X, 96) Ox. et
Put. prob. Barth. _rabidæque_ R. 1, 3, Parm. Med.
Acrius insanus dextra qua ducitur ensis,
Bellantum pars magna jacet: super ipsa suorum 315
Corpora consistunt avidi, calcantque gementes.
314. Cf. V.L.
--_dextra_ ala, in dextro cornu, _qua_, etc., ubi fervidior pugna
est; Lenz.
--_ducitur_, educitur vagina. Vid. ad VIII, 340.
314. _Acri ast_, vel _Ast acri_ suspicabatur N. Heins. Sed recte,
opinor, Burm. _Ac prius insanus d. quam d. e._, h.e. antequam ad
manus ventum est, et comminus pugnabatur; quam conject. verissimam
putabat Draken. et in contextum recepit Lefeb. coll. XII, 384,
651; XVII, 408; Hom. Iliad. ρ, 530; et Liv. XXVIII, 2: _Post
emissa tela, res gladiis geri cœpta_. In vulgata lect. adquiescit
Ern.
Nec magis aut Libyco protrudi Dardana nisu,
Avertive potest pubes, aut ordine pelli
Fixa suo Sarrana manus, quam vellere sede
Si cœptet Calpen inpacto gurgite pontus. 320
317 sqq. Neutra acies inclinari poterat; sed utraque, montis instar,
inmobilis stabat. Cf. Hom. Iliad. ο, 615... 622. Virg. Æn. VII, 586
sq.; X, 693.
320. _Calpen_; cf. ad I, 141; V, 395.
--_inpacto gurgite_, infuso fluctu. Cf. ad IV, 370.
320. _cœptet_, Col. Ox. R. 2; cf. ad II, 275. Vulg. _tentet_.
Amisere ictus spatium, nec morte peracta
Artatis cecidisse licet: galea horrida flictu
Adversæ ardescit galeæ, clipeusque fatiscit
Inpulsu clipei, atque ensis contunditur ense.
Pes pede, virque viro teritur; tellusque videri 325
Sanguine operta nequit, cælumque et sidera pendens
Abstulit ingestis nox densa sub æthere telis.
321. Adeo conferti et densi in pugnam utrimque ruerant, ut militibus
spatium jacula conjiciendi deesset, utque, qui jam interfectus erat,
in terram cadere non posset; Draken. qui comparat Lucan. II, 201
seq.; V, 218; Flor. IV, 9, et inpr. Virg. Æn. IX, 807 sqq., ubi vid.
Heyne; cf. Liv. XXII, 47 pr. sup. ad IV, 352; Barnes. ad Eurip.
Heracl. 836, et Klotz. ad Tyrtæum p. 101.
322. _galea horrida flictu_, etc. Cf. Virg. Æn. IX, 667.
327. _Abstulit nox cælum_, ut XII, 647, et ap. Virg. Æn. III, 198.
--_cælum_, ejus adspectum.
--_pendens nox_; cf. ad VI, 323.
Quîs adstare loco dederat Fortuna secundo,
Contorum longo et proceræ cuspidis ictu,
Ceu primas agitent acies, certamina miscent. 330
At quos deinde tenet retrorsum inglorius ordo,
Missilibus certant pugnas æquare priorum.
Ultra clamor agit bellum, milesque, cupiti
Martis inops, sævis inpellit vocibus hostem.
328. In secunda acie hastis utuntur, in tertia missilibus.
330. _certamina miscent_; vid. ad I, 69.
331. _inglorius ordo_, ψίλοι, Suid. τάξις ἀγενεστάτη. Conf. Arcer.
ad Ælian. Tact. c. II, et Burm. ad Val. Fl. VI, 530.
333, 334. Qui in ultimis aciei ordinibus stabant, quoniam ipsi manus
cum hoste conferre non poterant, ne tamen nihil agerent, clamore
bellum agitabant, ut eo hostem terrerent, suosque adcenderent;
Draken. coll. Curt. VI, 1. «Spectabant plures, quam inierant
prælium, et qui extra teli jactum erant, clamore invicem suos
adcendebant.»
329. τὸ _et_ delendum putabat N. Heins. ut esset adpositio.
Non ullum defit teli genus. Hi sude pugnas, 335
Hi pinu flagrante cient, hi pondere pili;
At saxis fundaque alius, jaculoque volucri:
Interdum stridens per nubila fertur arundo,
Interdumque ipsis metuenda falarica muris.
335. Silius imitatur Virg. Æn. II, 467, _nec ullum Telorum interea
cessat genus_: ejusque mens est, in hac pugna nullum teli genus
defuisse, ne quidem _falaricam_, cujus usus in urbium
expugnationibus, cujusque emissæ tanta vis ac violentia erat, ut vel
ipsos muros subruere valeret; Drak.; conf. ad I, 350, et inf. XIII,
196 sqq.
336. _pinu flagrante_, face pinea, ut ap. Virg. Æn. VII, 397; IX,
72, 522; cf. inf. XIII, 199.
--_pondere pili_, ut II, 246.
335. _Non ullum_ Col. R. 2, et Mars. in notis. _Nec u._ R. 1, Med.
et edd. Marsi. _Ullum nec_ Asul. Plant. D. Heins. Cell. quia τὸ
_nec_ Silii temporibus nondum producebatur; _desit_ R. 1 et Med.
336. _fali_ pro _pili_ Put. unde _pali_ conj. N. Heins.
339. Hic versus in Puteol. deest, et in vulgg. edd. ante v. 338
legitur. Sed eos transponendos esse jam viderat Dausq. cujus conj.
firmatur auctoritate cod. Col. et Ox. _interdum ipsis_ male
Nicander, et post eum alii edidere; unde _Ipsis interdum_
reposuere Gryph. et Nut. ut metro consulerent. Ita quoque legendum
putabat N. Heins., vel _Interdum quassis_.
Speramusne, Deæ, quarum mihi sacra coluntur, 340
Mortali totum hunc aperire in secula voce
Posse diem? tantumne datis confidere linguæ,
Ut Cannas uno ore sonem? Si gloria vobis
Nostra placet, neque vos magnis avertitis ausis,
Huc omnes cantus, Phœbumque vocate parentem. 345
340. Nova Musarum invocatio, ad gravitatem rerum narrandarum
indicandam, animosque lectorum excitandos adcommodata. Cf. ad I, 3.
341. _aperire in secula_; vid. ad II, 511.
343. _Ut Cannas_, infortunium et cladem Rom. ad Cannas, _uno ore_,
satis digne, _sonem_, memorare possim; Drak. Cf. ad IV, 525.
344. _neque vos avertitis_, adestis. Cf. Burm. ad Petron. cap. CX,
et CXXIV; ad Valerium Fl. VI, 17.
341. _aperiri_ idem recte, puto, emendabat.
344. _nos_ Ox. R. 1, 3, Med.
Verum utinam posthac animo, Romane, secunda,
Quanto tunc adversa, feras! sitque hactenus, oro,
Nec libeat tentare Deis, an Troia proles
Par bellum tolerare queat. Tuque, anxia fati,
Pone, precor, lacrimas, et adora vulnera, laudes 350
Perpetuas paritura tibi: nam tempore, Roma,
Nullo major eris: mox sic labere secundis,
Ut sola cladum tuearis nomina fama.
346, 347. Cf. Horat. Od. II, iii, 1.
--_sit hactenus_, _oro_, opto, ut hæc ultima sit ex magnis populi
Rom. calamitatibus; Cell.; cf. ad IV, 795.
350 sq. Cf. III, 574 sq.; 584 seq.; IV, 603.
352. _Mox_, post excisam Corinthum, et Manlii ex Asia reditum, _sic
labere_, in perniciem rues, _secundis_ rebus, luxu a virtute majorum
degenerabis, _ut sola cladum fama_, rerum a majoribus, non a
posteris corum, gestarum memoria, _tuearis nomina_, gloriam tuam.
347. _stetque hactenus_ malebat Dausq. et _sisque_ N. Heins.
348. _dies_ Put. _Deos_ Buzio.
Jamque inter varias Fortuna utrimque virorum
Alternata vices incerto eluserat iras 355
Eventu, mediaque diu pendente per ambas
Spe gentes, paribus Mavors flagrabat in armis.
Mitia ceu virides agitant quum flamina culmos,
Necdum maturas impellit ventus aristas,
Huc atque huc it summa seges, nutansque vicissim 360
Alterno lente motu incurvata nitescit.
354 seqq. Poeta atrocissimam pugnam clademque, omnium pæne, quas
Romani umquam adceperunt, gravissimam enarraturus, ἀκρίβειαν
historicam parum curat, et, quæ Polybius III, 115, 116, et Livius
XXII, 47... 49 breviter tradiderant, exempla Homeri et Virgilii
sequutus, adeo exornat, ut Cannensis prælii descriptio duos fere
libros expleat.
--Fortuna utrimque diu anceps erat, et nutabat, ut seges vento
agitata. Silius venusta quidem comparatione, sed vs. 334... 357,
magna quoque verborum luxurie ejusdem rei notionem expressit.
361. _virescit_ emend. Livineius; _tremiscit_, vel _tumescit_
N. Heins. refrag. Drak. qui cf. Lucr. I, 253, et Gifan. ind. Lucr.
v. _Nitidæ fruges_. Omnino _incurvata nitescit_ exquisite dictum
pro simpl. _incurvatur_, et _nitescunt_, vel _nitidæ sunt_
arbores, fruges, plantæ, quæ pulchrum præbent adspectum. Cf. Plin.
XII, 25; XVII, 5 et 14, med. et 16, in Col. V, 6; Lucr. II, 594;
Burm. ad Virg. Ge. II, 211.
Tandem barbaricis perfractam viribus acri
Dissipat incurrens aciem clamore Nealces.
362. _barbaricis viribus_; cf. sup. v. 220... 226. Lenz. suspicatur,
poetam ante oculos habuisse Polyb. III, 116, 5 sq. Οἱ δὲ Νομάδες ἀπὸ
τοῦ δεξιοῦ κέρατος, etc.
362. _acri clamore_ scripti, ut IV, 96; X, 460; _acris_ R. 1, 3,
Parm. Med. Beness. Marsi aliæque edd. _acer_ Tell. et vulgg. edd.
quod revocavit Lefeb.
Laxati cunei, perque intervalla citatus
Inrupit trepidis hostis: tum turbine nigro 365
Sanguinis exundat torrens; nullumque sub una
Cuspide procumbit corpus. Dum vulnera tergo
Bellator timet Ausonius, per pectora sævas
Exceptat mortes, et leto dedecus arcet.
364. _Laxati cunei_, ut ap. Virg. Æn. XII, 269.
366. Abundat τὸ _sub_ (de quo vid. Barth. ad Claud. in Eutrop. I,
50, et mox ad v. 373); et sensus est, tot tela fuisse conjecta, ut
plura plerumque in unius corpore hæserint; Drak.
367. Cf. ad V, 594.
369. _mortes_, h.e. mortem, vel, ut ap. Stat. Th. VI, 790, vulnera
et tela, unde plures, si singulis unum quodque inflictum fuisset,
mortui forent; Drak.
--_leto_, dum fortiter pugnans in acie perit, non fugam capessit;
nisi malis, a _leto dedecus arcet_. Vid. ad V, 490.
365. _Inrumpit_ Puteol. _trepidus_ Col. _trepidos_ corrig.
N. Heins. conf. ad II, 378; _nigri Sanguinis_ Col. quod nescio cur
concinnius duxerit N. Heins. et cur Drak. tot inlustraverit
exemplis. Vulgata potius lectio doctior est.
366. _sub una_ Col. R. 1, 3, Parm. Med. Ben. ut jam conjecerat
Barth. Vulgo male post _corpus_ comma ponitur, et legitur _sub
ima_, quod ita interpretatur Cell. «in pectus excipiebant
cuspidem, et cadebant resupini: nam si in tergum recepissent, ut
fugientes solent, super imam cuspidis partem cecidissent.»
Stabat cum primis mediæ certamine pugnæ, 370
Aspera semper amans, et par cuicumque periclo,
Scævola; nec tanta vitam jam strage volebat,
Sed dignum proavo letum, et sub nomine mortem.
372. De _Scævola_ ejusque _proavo_ vid. VIII, 383 sqq.
--_tanta jam strage_ Romanorum edita, tot civibus ab hoste cæsis,
_non volebat vitam_; cf. ad V, 601.
373. _mortem sub nomine_, ὀνομαστὴν, ut contra ἀνώνυμον γῆρας, dixit
Pind. Ol. I, 132. Cf. VIII, 509; X, 28, 215; XII, 317; Virg. Æn. IX,
343, ubi vid. Heyne. De dictione _sub nomine_, vid. Burm. ad Ovid.
Trist. II, 550, et ad Val. Fl. II, 329; III, 600.
[“X ... 215” recte 214]
370. _certamine_ Colon. et Oxon. Vulgo _certamina pugnæ Aspera s.
amans_, quod servavit Lefeb.
371. _avens_ R. 1, 3, Parm. Med. Parum interest: nec tamen h.l.,
quod Ernesti monet, sed XII, 451, Nicander primus edidit _avet_.
Is postquam frangi res, atque augescere vidit
Exitium, «Brevis hoc vitæ, quodcumque relictum, 375
Extendamus, ait: nam virtus futile nomen,
Ni decori sat sint pariendo tempora leti.»
Dixit: et in medios, qua dextera concita Pœni
Limitem agit, vasto connixus turbine fertur.
376. _Extendamus_ etc. Cf. Æschyl. Prometh. 537. Heyne ad Virg. Æn.
VI, 807; X, 467 seq.; Jani ad Horat. Od. II, 2, 5. Virtus est nomen
inane, nisi mortis tempore satis tibi gloriæ parare possis. Cf. IV,
758.
379. _Limitem agit_; vid. ad IV, 462.
--_turbine_, impetu.
377. _Ni decoris assint pariendo tempora leti_ Col. unde nostram
lectionem eruit N. Heins. _Ne decoris adsint_ Tell. et R. 2. _Ni
decoris adsint patiendo tempora leti_ edd. Marsi. _Ni decoris
assint parendo tempore leti_ Oxon. et Put. _Absit, ni decores
pereundo tempora leti_ R. 1 et Med. quod non displicet Lefeb. Ita
et R. 3, nisi quod in ea _decoret_ legitur. _Ni decoris absint
pereundo tempora leti_ Parm. _Adsint indecoris patiendo tempora
letum_ Ven. Marsi. _Ni decus huic atri superarit tempora leti_
Benessa. _Ni decus affuerit patiendo, ubi tempora leti Proxima
sint, pulchramque petat per vulnera laudem_ refinxit Nicander,
quem spurii versus auctorem sequuti sunt alii. _Ni decus affuerit
patiendo ubi tempora leto_ conj. Barth. _Ni decus addiderint
pereunti tempora leti_ Burm. _Ni decori prosint_ (h.e. inserviant)
etc. conj. Withof.
379. _connisus_ scribendum monet Drak. conf. ad II, 123.
Hic exsultantem Caralim, atque erepta volentem 380
Induere excelso cæsi gestamina trunco,
Ense subit, capuloque tenus ferrum inpulit ira.
Volvitur ille ruens, atque arva hostilia morsu
Adpetit, et mortis premit in tellure dolores.
381. _Induere... trunco_, tropæum erigere, ut ap. Virg. Æneid. XI, 5
sqq. (ubi vid. Cerda et Heyne) et Claud. in Rufin. I, 341; Draken.
382. _subit_, invadit, ut ap. Virg. Æn. IX, 344.
383. _arva morsu adpetit_; cf. ad V, 526.
380. _Caralim_ scripti et ed. Parm. Vulgo _Calarim_. Nomen ductum
ab oppido Sardiniæ, quod in optimis libris _Caralis_ scriptum
legitur ap. Plin. III, 7; Mel. II, 7; Strab., Liv., Ptol. et al.
_Calarmi_ R. 1 et Med.
383. _arva_, non _arma_, Col.
384. _Oppetit_ malebat Lef. conf. ad V, 526; _ut mortis premat in
t. d._ legendum fere videbatur Drak., qui certe in his verbis non
ταυτολογίαν inesse putabat, sed rationem, qua motus Caralis arva
hostilia momorderit, ne scil. victus dolore mortis vocem viro
forti minus decentem emitteret. Sed _premit in tellure dolores_,
levaturus eos morsu, ut fit in summo dolore; Ern.
Nec Gabari Sicchæque virum tenuere furentes 385
Concordi virtute manus; sed perdidit acer,
Dum stat, decisam Gabar inter prælia dextram.
At Siccha auxilium, magno turbante dolore,
Dum temere adcelerat, calcato inprovidus ense
Subcidit, ac nudæ sero vestigia plantæ 390
Damnavit, dextraque jacet morientis amici.
389. _calcato ense subcidit_, pedem perdidit, Barth. quod mirum
videri potest.
390. _vestigia plantæ_, pedes nudos habuisse in acie. Conf. Virg.
Æn. VII, 689.
385. _Gabaris_ recte, opinor, emend. Scaliger, et, qui in
nonnullis libris id inveniri testatur, Dausq. _Sicchæ_, non
_Sichæ_, passim Col. cum Parm. et ubique R. 1 et Med.
390. _sero_, non _ferro_, Col. Put. R. 2.
Tandem convertit fatalia tela Nealcæ
Fulminei gliscens juvenis furor: exsilit ardens,
Nomine tam claro stimulante, ad præmia cædis.
Tum silicem scopulo avulsum, quem montibus altis 395
Depulerat torrens, raptum contorquet in ora
Turbidus: incusso crepuerunt pondere malæ,
Ablatusque viro vultus: concreta cruento
Per nares cerebro sanies fluit, atraque manant
Orbibus elisis et trunca lumina fronte. 400
393. _Fulminei_; cf. ad I, 421.
--_exsilit ardens_, Nealces, dux Pœnorum.
395 seq. Nealces saxum jacit, more heroum ipsorumque deorum. Conf.
v. 466 sq.; Heyne ad Virg. Æneid. XII, 896, et Kœppen ad Hom. Iliad.
ε, 305.
397. Cf. Virg. Æneid. V, 436.
398. _viro_, Scævolæ, _ablatus vultus_; cf. ad IV, 242.
400. _Orbibus_, oculis, ut κύκλοι ap. Sophocl. Œd. Reg.
1270. Cf. Burm. ad Ovid. Met. II, 752, et ad Val. Fl. III, 178; IV,
235.
--_trunca fronte_, ut III, 42, et IV, 539.
396. _Depulerat_ Put. ut ap. Lucan. II, 666 (ubi v. Oudend.) et
ὤσῃ ap. Hom. Iliad. ν, 138; Lefeb. Vulgo _Detulerat_, quod Drak.
defendi posse monet ex Val. Fl. II, 523, ubi v. Burm.
Sternitur unanimo Marius subcurrere Capro
Conatus, metuensque viro superesse cadenti.
Lucis idem auspicium, ac patrium et commune duobus
Paupertas; sacro juvenes Præneste creati
Miscuerant studia, et juncta tellure serebant. 405
402. _metuens_, δεινῶς pro, non optans, nolens.
403. _patrium_ sc. χρῆμα; ut _triste lupus stabulis_ ap. Virg. Ecl.
III, 80, et μέγα χρῆμα Λάκαιναν ap. Callim.; Lefeb. _patrium_, ut
ἐμοὶ πατρώϊον οὕτω, vel πάτριον et γενναῖόν ἐστι. Vid. Heins et
Burm. ad Val. Fl. II, 157.
404. _Præneste sacro_, ob sortes Fortunæ Prænestinæ, (unde et
v. 409, _Fortunæ_ mentionem factam monet Ern.) ut ap. Stat. Silv.
IV, iv, 15; Burm. Cf. sup. ad VIII, 364.
401. _Capro_ R. 1, 3, Parm. Mediol. Vulgo _Caspro_, quod non est
nomen Rom.
403. _æs patrium ac commune duobus Paupertas sacrum_ (h.e. instar
religionis animos duorum continens, et sacra quædam res, utpote
quæ frugi vitam colere docet) malebat Barth. Adv. I, 20. Male! _ac
patriæ_ opinabatur N. Heins.
Velle ac nolle ambobus idem, sociataque toto
Mens ævo, ac parvis dives concordia rebus.
Obcubuere simul; votisque ex omnibus unum
Id Fortuna dedit, junctam inter prælia mortem.
Arma fuere decus victori bina Symætho. 410
406. Comparant Sallust. B. C. c. 20, _Idem velle atque idem nolle,
ea demum firma amicitia est_; et Virgil. Æneid. IX, 182, _His amor
unus erat, pariterque in bella ruebant_: ubi intpp. laudant Homer.
Iliad. π, 219: ἕνα θυμὸν ἔχοντες. Sed poeta nimis, ut solet, h.l.
verbis ludit.
407. Conf. ad librum I, vs. 615.
408 sq. Artissima amicitia juncti plerumque vovent, et pro maximo
mortis solatio habent, ut quemadmodum in vita, sic et in morte
conjungantur; Drak. coll. XVII, 472; Eurip. Suppl. 106 seq. Stat.
Th. II, 642; Ovid. Met. V, 73; Virg. Æn. IX, 445.
410. _bina_, utriusque, Marii et Capri.
410. _Symætho_, non _Symetho_, Col. Ita et scribendum XIV, 231;
Σύμαιθος fl. in Sicilia. Conf. Heins. ad Ovid. Met. XIII, 750.
Sed longum tanto lætari munere casus
Haud licitum Pœnis: aderat terrore minaci
Scipio, conversæ miseratus terga cohortis,
Et cuncti fons Varro mali, flavusque comarum
Curio, et a primo descendens consule Brutus. 415
Atque his fulta viris acies repararet ademtum
Mole nova campum, subito ni turbine Pœnus
Agmina frenasset jam procurrentia ductor.
414. _flavus comarum_; cf. ad I, 438.
416. _acies_ Rom. _repararet_, reparasset, _nova mole_, novis
auxiliis, ope multorum magnorumque virorum, _campum ademtum_,
restituisset pugnam, rem in fugam inclinatam, _nisi Pœnus_, Hannibal
_agmina_ Rom. _frenasset_, eorum impetum inhibuisset.
417. _turbine_, impetu: quæ vox et ad _Pœnum_, et ad _agmina jam
procurrentia_ referri potest.
416. _repararat_ conj. N. Heins. frustra.
Isque ut Varronem procul inter prælia vidit,
Et juxta sagulo circumvolitare rubenti 420
Lictorem; «Nosco pompam, atque insignia nosco:
Flaminius modo talis,» ait. Tum fervidus acrem
Ingentis clipei tonitru prænuntiat iram.
420. Ex hisce morem Romanorum cognosce, ne in pugnæ quidem fervore
lictores a consule recessisse, eosdemque tum rufo sagulo amictos;
Cell. cf. ad IV, 517.
422. _Flaminius_ nuper _talis_ erat, his insignibus ornatus: quod
acerbe et invidiose dictum.
423. _tonitru clipei_, quatiens eum, more heroum, ad terrorem
incutiendum. Cf. IV, 434, et ab Ern. jam laudatus Virg. Æneid. VIII,
354; XII, 332, ad quæ loca vid. Heyne.
Heu miser! æquari potuisti funere Paulo,
Si tibi non ira Superum tunc esset ademtum 425
Hannibalis cecidisse manu. Quam sæpe querere,
Varro, Deis, quod Sidonium defugeris ensem?
424 sqq. Scipionem, cujus præcipuæ in hoc bello partes fuere, non
Varronem, in certamen singulare cum Hannibale descendisse, non sine
judicio poeta comminiscitur; quod jam observavit Ern.
--Varronem adloquitur poeta, nec sine sarcasmo.
425. Conf. sup. v. 160.
Nam, rapido subitam portans in morte salutem
Procursu, cœpta in sese discrimina vertit
Scipio: nec Pœnum, quamquam est ereptus opimæ 430
Cædis honor, mutasse piget majore sub hoste
Prælia, et erepti Ticina ad flumina patris
Exigere oblato tandem certamine pœnas.
Stabant educti diversis orbis in oris,
Quantos non alio vidit concurrere tellus 435
Marte, viri, dextraque pares, sed cetera ductor
Anteibat Latius, melior pietate fideque.
428. _in morte_, Varroni inminente mortis periculo, ut mox _cœpta
discrimina_.
430 sq. _Cædes opima_, ut _opima spolia_, _dona_, _pax_, I, 133; V,
167; XVI, 684.
432. Conf. IV, 466 sqq.
434. _educti_, educati, ut ap. Prop. III, ix, 51. Cf. Ind. et Intpp.
ad Plaut. Curcul. IV, ii, 32. Sed totus versus frigere videtur Ern.
429. Sic idem vulgatam lectionem _cœpta sese in d. v._ emendavit;
_incœpta sese d._ Ox. et Put. _incœpta sese ad d._ R. 3; _incepta
ad sese d._ R. 1 et Med.
434. _in_, non _ab oris_, scripti et R. 2.
435. _Quantos non alio Marte_, nulla alia pugna, pro vulg. _Quanto
non alias_, reposuit N. Heins. _Quantos_ scripti; _Quantas_ R. 2;
_alios_ Col.
Desiluere cava turbati ad prælia nube,
Mavors Scipiadæ metuens, Tritonia Pœno;
Adventuque Deum, intrepidis ductoribus, ambæ 440
Contremuere acies: ater, qua pectora flectit
Pallas, Gorgoneo late micat ignis ab ore,
Sibilaque horrificis torquet serpentibus ægis.
438 sqq. Cf. sup. v. 287 sqq. et IV, 417 seqq. Koeppen ad Hom.
Iliad. ε, 130.
441 sq. Cf. ad VII, 459.
442. _Os Gorgoneum_, caput Medusæ, quod desectum Minerva h.l. et X,
435 sq. Virg. Æn. VIII, 435 sqq., et Pausan. Attic. c. 24, in
lorica, adeoque in _pectore_, sed ap. Senec. Herc. fur. 900 seq., et
alios, in clipeo gerere fingitur, unde ad ejus exemplum Imperatores
Rom. cum hoc capite nunc in pectore, nunc in clipeo, sæpe in numis
ap. Tristan. Comm. Hist. T. II, p. 190, et alios conspiciuntur;
Drak.; conf. Heyne ad Virg. l.c. (ubi similiter _ægis_ de thorace,
non de clipeo adcipienda videtur) Hom. Iliad. β, 446 sq.; ε, 738
sq.; Od. χ, 297.
--_Alter ignis_; cf. ad IV, 431.
443. _Sibila torquet serpentibus ægis_, pro, in ea conspiciuntur
serpentes, quæ sibila edere videntur; et quidem tam in extremis ejus
oris, quam in medio, in pectore, ubi Gorgo est. Conf. VII, 424, et
Virg. Æn. VII, 786.
438. _Desiluere_ Col. Vulgo _Dissiluere_, prob. Lefeb. ut sensus
sit: diversi huc Mavors, illuc Pallas e nube inruunt in campum.
441. _acer_ Put. R. 1, Parm. Med. _pectora_, non _pectore_,
scripti, R. 1, Parm. Med.
442. _ab orbe_, h.e. clipeo etiam legi posse monebat N. Heins.
Fulgent sanguinei, geminum vibrare cometen
Ut credas, oculi; summaque in casside largus 445
Undantes volvit flammas ad sidera vertex.
At Mavors, moto proturbans aera telo,
Et clipeo campum involvens, Ætnæa Cyclopum
Munere fundentem loricam incendia gestat,
Ac pulsat fulva consurgens æthera crista. 450
444 sq. Silium orationis colores mutuasse e locis Virgilii, a Clark.
ad Hom. Iliad. ε, 4 conlatis; Æn. VII, 785; VIII, 680; IX, 732 et
inpr. X, 270 sqq. (ubi apex, ut h.l. _vertex_, est conus, λόφος) jam
monuit Ern. Conf. sup. I, 460 sqq.
--_sanguinei oculi_, iræ et furoris indicia, ut apud Val. Fl. IV,
235, et Virg. Æn. IV, 643, ubi Gr. ὄμμα ὕφαιμον confert Heyne. Sic
et ὄμμα αἱματηρὸν dixit Eurip. Iph. Aul. 381.
446. _Undantes flammas_, vid. Cerda ad Virg. Ge. I, 473, et Æn. XII,
673.
448. _involvens_, quasi nube vel umbra. Omnia in majus aucta.
--_Ætnæa... gestat_; imitat. Virg. Æneid. VII, 786, ubi Hom. Iliad.
ε, 4 sq., et ς, 205 sq. comparat Heyne. Arma deorum a _Cyclopibus_,
ad _Ætnæ_ radices habitantibus, et a Vulcano fabricata,
ἡφαιστότευκτα, quis ignorat! Hinc et _incendia Ætnæa_, et v. 459
_Ætnæum ensem_.
[450.] _consurgens_; conf. ad I, 400; IV, 610.
445. _e casside_ Col.
447. _proturbans_, non _perturbans_, Col.
449. _Munera_, per adpositionem, malebat N. Heins.
Ductores pugnæ intenti, quantumque vicissim
Audere est, propius mensi, tamen arma ferentes
Sensere advenisse Deos, et, lætus uterque
Spectari Superis, addebant mentibus iras.
452. _est_; v. ad I, 163.
--_Audere_, rem gerere, pugnare, ut v. 612; N. Heins. 453. Cf. Heyne
in Exc. XIII, ad Virg. Æn. I, et Exc. I ad Æn. IX, 659, 660.
454. _addebant mentibus iras_; cf. ad I, 71.
452. _Audere est_ Put. R. 1. 3, Parm. Med. _Audere et_ Martin.
Herbip. unde _Auderet_ refinxit Nicander, quem alii secuti sunt.
_Audere propius_, etc. Oxon. _Auderent_ Benessa, quod et conj.
Barth. Adv. II, 9; _Audiere_ R. 2.
Jamque ictu valido libratam a pectore Pœni 455
Pallas in obliquum dextra detorserat hastam:
Et Gradivus, opem Divæ portare ferocis
Exemplo doctus, porgebat protinus ensem
Ætnæum in pugnas juveni, ac majora jubebat.
455 sq. Hom. Iliad. ε, 853 seq. comparat Lef.
459. _majora jubebat_, sc. audere, seu animo concipere; quia verbum
_jubere_ absolute quarto casui non jungatur; Drak. _Jubere aliquid_
bene dicitur, sed non _aliquem_, vel _alicui_, quod ipse Burmannus a
Drak. laudatus, ad Petron. Sat. c. 71 monuit.
458. _edoctus_ Put. vel potius, Lefeb. teste, _ebetus_.
459. _in pugnas_, h.e. in usum pugnæ, scripti. Vulgo _in pugna_,
dum pugnant. _In pugnam_ edidit Lefeb. quoniam in antiquis sit
_pugna_.
Tum virgo, ignescens penitus, violenta repente 460
Subfudit flammis ora, atque, obliqua retorquens
Lumina, turbato superavit Gorgona vultu.
Erexere omnes inmania membra chelydri
Ægide commota, primique furoris ad ictus
Rettulit ipse pedem sensim a certamine Mavors. 465
460. _ignescens_ ira, ut XIII, 180 et Virg. Æn. IX, 66.
461. _subfudit flammis ora_; cf. ad V, 275.
--_obliqua retorquens Lumina_, ut II, 621. Cf. Heyne ad Virg. Æn.
VIII, 438.
462. _turbato_; vid. ad I, 477. Γοργότερον Γοργοῦς ποτε δέρκετο,
D. Heins.
464. _ad ictus_, impetum, Pallade primo furore icta; nisi _crebros
insani pectoris ictus_ (Virg. Cir. 345) intelligere malis.
Hic Dea convulsam rapido conamine partem
Vicini montis, scopulisque horrentia saxa
In Martem furibunda jacit, longeque relatos
Expavit sonitus, tremefacto litore, Sason.
466 sqq. Cf. sup. ad v. 395.
468 seq. Cf. ad V, 399 seq.
469. _Expavit_; vid. ad I, 49.
--De _Sasone_, vid. ad VII, 480.
466. _rapide_ Tell. et R. 2, _rabido_ malebat Drakenborch.
467. _scrupisque_ legendum putabat N. Heins. Conf. ad lib. VII,
v. 274. _horrentia_, non _hærentia_, scripti et R. 2.
469. _Sason_ Colon. et Oxon. _Sanson_ Puteol. R. 1, 3, Mediol.
_Saxon_ Parm. Vulgo _Sasson_, vid. ad VII, 480.
At non hæc Superum fallebant prælia regem. 470
Demittit propere subcinctam nubibus Irim,
Quæ nimios frenet motus, ac talia fatur:
«I, Dea, et Œnotris velox adlabere terris,
Germanoque truces, dic, Pallas mitiget iras,
Nec speret fixas Parcarum vertere leges: 475
Dic etiam, Ni desistis (nam virus et æstus
Flammiferæ novi mentis), nec conligis iram,
Ægide præcellant quantum horrida fulmina nosces.»
471 sqq. _Iris_ nuntia Jovis plerumque et Junonis; de quo figmento
vid. Kœppen ad Hom. Iliad. β, 786; Heyne ad Virg. Æn. IV, 693 sqq.
et Hermanni Mythol. T. I, p. 37.
473. _Œnotris terris_; vid. ad I, 2, et VIII, 46.
476. _virus_, ut II, 288.
--_conligis_, cohibes. Conf. ad VI, 399.
473. _Œnotriis_ scripti, R. 1, 3, Parm. Med. Sed vid. not. ad
VIII, 46.
474. _Germanoque_, h.e. in Martem. Col. Vulgo _Germanæque_,
scilicet Jovis, i.e. Junonis, pro qua Palladem stetisse monet
Cell. coll. v. 526.
478. _Ægida_ R. 1, a m. sec. quod recepere Lefeb. et Ern.
Quæ postquam adcepit dubitans Tritonia virgo,
Nec sat certa diu, patriis an cederet armis, 480
«Absistemus, ait, campo: sed Pallade pulsa
Num fata avertet? cæloque arcebit ab alto
Cernere Gargani ferventia cædibus arva?»
Hæc effata, cava Pœnum in certamina nube
Sublatum diversa tulit, terrasque reliquit. 485
479. _Tritonia virgo_. Cf. ad III, 322.
480. _patriis armis_, fulminibus patris.
482. _arcebit_, prohibebit.
483. _arva Gargani_, campum Apulum, seu Cannensem. Cf. ad IV, 561.
484 sq. Cf. Heyne ad Virg. Æn. V, 810; X, 82, et Kœppen ad Hom.
Iliad. γ, 380; υ, 443.
480. _sat certa sui_ conj. N. Heins. quem vide ad Valer. Flacc. I,
79.
At Gradivus atrox remeantis in æthera Divæ
Abscessu revocat mentes, fusosque per æquor
Ipse manu magna, nebulam circumdatus, acri
Restituit pugnæ. Convertunt signa, novamque
Instaurant Itali, versa formidine, cædem; 490
487. _revocat mentes_, reparat animum, et suum et Romanorum.
488. _manu magna_, χειρὶ μεγάλῃ, παχείῃ, ut VII, 371.
487... 489. Ita Col. Recte. Vulgo _fusamque... nebula circumdatus
atra, Restituit pugnam_. _fusorque_ Oxon. Put. Tell. R. 2, et al.
edd. _fusasque_ R. 1, 3, _furorque_ Put. teste Lefeb. Mox _acri_
scripti et R. 2, _nebulam c. atram_ tacite edidit Lefeb.
Quum ventis positus custos, cui flamina carcer
Imperio compressa tenet, cælumque ruentes
Eurique, et Boreæ parent, Corique, Notique,
Junonis precibus, promissa haud parva ferentis,
Regnantem Ætolis Vulturnum in prælia campis 495
Effrenat: placet hic iræ exitiabilis ultor.
491. Poeta nimio ornatu et ὑπερβολικῶς, inpr. v. 497 et 509,
amplificavit verba Livii XXII, 46. «Ventus, quem Vulturnum incolæ
regionis vocant, adversus Romanos coortus, multo pulvere in ipsa ora
volvendo prospectum ademit.» Cf. Appian. B. Hannib. c. 20 pr. 22
extr. Senec. Natur. Quæst. V, 16; Flor. II, 6, et Liv. XXII, 43
extr. Polybium nullam hujus venti mentionem facere mireris.
_Vulturnus_ autem est Eurus, vel potius εὐρόνοτος, ab oriente
hiberno spirans (Gell. N. A. II, 22), et forte a Vulture, monte
Apuliæ (Hor. Od. III, iv, 9, et Lucan. IX, 185), dictus (ut _Iapyx_
a fl. et prom. Apuliæ), pro _Vulturinus_, non, quod N. Heins.
putabat, ab oppido et amne Apuliæ (imo Campaniæ) Vulturno. Cf. Virg.
Æn. I, 51 seq., et 81 sq. ad quæ loca vid. Heyne Excurs. I, et III.
--_ventis positus_, datus, _custos_, rex, Æolus.
492. _cælum ruentes_, ut _mare_ ap. Virg. Æn. I, 85. Cf. ad V, 392.
495. _Regnantem Ætolis campis_, ut Notus _arbiter Hadriæ_ dicitur
Horat. Od. I, iii, 15, ubi vid. Jani.
496. _Effrenat_, dimittit.
491. _Quum_ non _Tum_, scripti et R. 2, _cui flamina carcer
tenens_ malebat N. Heins. ut ad τὸ _parent_ referretur.
494. _furentis_ in quibusdam edd.
495. _Ætolis_ pro _Æoliis_ recte substituere N. Heins. et Cluv.
Ital. ant. IV, 12, p. 1227.
496. Lef. ducibus antiquis (quibus? frustra quæres), v. 513 (in
quo _Ecce caput_ refinxit) et 514, post hunc versum, vss. 515...
517, post v. 500, et vss. 518... 520, post v. 507, posuit. Ita
primum memoratur, quid Vulturnus nocuerit Romanis, et deinde
quantum Pœnis profuerit. Sed vulgaris verborum ordo, etsi a
rhetorica forte subtilitate alienus, tamen et naturæ rei h.e.
perturbationi illi, et rationi poeticæ multo convenientior videtur
Cl. Ernesto.
Qui, se postquam Ætnæ mersit candente barathro,
Concepitque ignes, et flammea protulit ora,
Evolat horrendo stridore, ac Daunia regna
Perflat, agens cæcam glomerato pulvere nubem. 500
499. _Daunia regna_; vid. ad I, 291.
500. _cæcam glomerato pulvere nubem_; cf. Virg. Æn. IX, 33, et XII,
444, ad quæ loca, vid. Heyne.
Eripuere oculos auræ, vocemque, manusque:
Vortice arenoso candentes (flebile dictu!)
Torquet in ora globos Italum, et bellare maniplis
Jussa lætatur rabie. Tum mole ruinæ
Sternuntur tellure et miles, et arma, tubæque; 505
Atque omnis retro flatu obcursante refertur
Lancea, et in tergum Rutulis cadit inritus ictus.
501. _auræ_, ventus, αὖρα, _eripuere oculos_, eorum usum.
504. _Jussa lætatur rabie_, jussu Æoli, precibus Junonis victi,
lætus furit.
--_jussa rabie_, ut XIII, 372; XIV, 396, 600; XV, 130, et al. Drak.
qui etiam laudavit Bentl. ad Hor. Od. III, xxvii, 71, et Heins. ad
Val. Fl. III, 234, et ad Vellei. II, 126.
506 sq. Tela in Pœnos conjecta vento referuntur in Romanos. Cf.
VIII, 663, 664, quosque Drak. et Dausq. laudarunt; Claud. Cons. Hon.
III, 93 sq., et Lucan. IX, 471 sqq.
507. _in tergum_, retro, _cadit_; vid. ad IV, 315.
504. _Jussa lætatur rabie_ Col. quod cum Lefeb. recepi, auctore
N. Heins. et Richter. Specim. Obss. Crit. p. 75. In ed. Drak.
_lætantur_, haud dubie operarum errore, quem non sustulit Ernesti.
_Jussa lacerantur rabie_ Oxon. Put. et edd. tantum non omnes.
_Jussa lacessantur r._ edd. Basil. _Jussa bacchatur rabie_ Parm.
et Beness. _Jussus acerbatur rabie_ corrig. Dausq. prob. Barth.
_Jussa alacer agitur_ conj. Huetius, et _Jussa alacer fertur_
Lefeb.
505. _jubæque_ emend. Dausq. et N. Heins. quod tacite recepit
Lefeb.
507. _in tergum_ pro _interdum_ ex emendat. Barth. Adv. II, 9, jam
edidit Cell.
Atque idem flatus Pœnorum tela secundant,
Et velut amento contorta hastilia turbo
Adjuvat, ac Tyrias inpellit stridulus hastas. 510
Tum, denso fauces præclusus pulvere, miles
Ignavam mortem compresso mæret hiatu.
509. _amento_; cf. ad I, 318.
512. Milites Romani mærebant, se, tamquam inbelles et ignavos, nullo
edito egregio facinore obcumbere; Drak. cf. IV, 605 sq. ad III, 123,
et de sententiæ gravitate Klotz. ad Tyrtæum p. 146, 147. Ipsius rei
imaginem desumtam et verba _compresso mæret hiatu_ explicanda monet
Lefeb. e Liv. XXII, 51. «Inventi sunt quidam mersis in effossam
terram capitibus, quos sibi ipsos fecisse foveas, obruentesque ora
superjecta humo, interclusisse spiritum adparebat.»
508. _secundant_ Col. et Oxon. Vulgo _secundat_.
512. _marcet_ Oxon. et Puteol. prob. Barth. Adv. II, 9, ut sit,
marcore ignavam mortem inter media tela perit. Male!
Ipse, caput flavum caligine conditus atra,
Vulturnus, multaque comam perfusus arena,
Nunc versos agit a tergo stridentibus alis; 515
Nunc, mediam in frontem veniens clamante procella,
Obvius arma quatit, patuloque insibilat ore.
Interdum intentos pugnæ, et jam jamque ferentes
Hostili jugulo ferrum, conamine ducto
Avertit, dextramque ipso de vulnere vellit. 520
515. Cf. ad I, 589.
516. _clamante procella_; vid. ad III, 471.
520. _vulnere_, forte ferro, seu telo, quo vulnus infligere
conabatur: vid. ad I, 397. Locum, qui ad vulnus infligendum
petebatur, intelligit Ernesti. Idem v. 522, _vomit auras_ infelici
metaphora dictum putat. Sed cf. Virg. Æn. VIII, 681; Ge. II, 462 et
al.
515. _agitat tergo_ Veneta II, Marsi, quod mendum typograph.
multas postea edd. occupavit.
517. _ori_, scilicet Romanorum, maluerit N. Heins. coll. VII, 146;
XII, 616. _Ventus Cercius, quum loquare, buccam implet_, Gell. N.
A. II, 22; Drakenborch.
518. _prementes_ conj. N. Heins. pro _ferentes ferrum_, quod
numquam legere meminit. Vulgatam lect. Drakenb. firmat e v. 544;
Tac. Ann. I, 35, et Virg. Ge. IV, 330. Conf. sup. ad III, 365.
519. _ducto_ R. 1, 3, Parm. Med. Conf. Gron. Obss. I, 13; _dictu_
Oxon. et Put. Vulgo _et ictu_.
Nec satis Ausonias passim fœdare cohortes,
In Martem vomit inmixtas mugitibus auras,
Bisque Dei summas vibravit turbine cristas.
523. _vibravit_, movit, concussit, ut _Obvia adversas vibrabant
flamina vestes_, dixit Ovid. Met. I, 528, et similia alii. Lefeb.
interpretatur, _contorsit_, coll. Virg. Æn. XII, 100; vid. V.L. et
ad I, 539.
522. _iras_ Col. ut conj. D. Heins.
523. _libravit_, Oxon. Put. R. 1, 3, Parm. Med. unde N. Heins. ad
h.l. et ad Claud. in Rufin. II, 406; _libavit_ scribendum putabat,
quod post Cell. et Drak. recepit Ernesti, cui tamen, ut Lefeb.,
hoc de _turbine_ paulo clementius et tenuiter dictum videtur. Sed
epitheton _summas_ illi conj. favet, nisi forte _fulvas cristas_,
ut sup. vers. 450, poeta scripsisse censendus sit. Conf. ad V,
274, et Stat. Th. V, 587.
Quæ dum Romuleis exercet prælia turmis
Æolius furor, et Martem subcendit in iras, 525
Adfatur virgo socia Junone parentem:
«Quantos Gradivus fluctus in Punica castra
(Respice) agit, quantisque furens se cædibus inplet!
Nunc, quæso, terris descendere non placet Irim?
525. _Æolius furor_, ut _patrius furor_, lib. I, v. 71.
526. _virgo_, Pallas.
527 seq. _fluctus agit_, ut κῦμα συμφορᾶς, κακῶν, μάχης, στρατοῦ,
δοχμολόφων ἀνδρῶν ap. Eurip. Hippol. 825; Lycophr. 228 (ubi vid.
Potter.); Æsch. Sept. c. Theb. 63, 116, et similia ap. alios poetas,
quos laudavit Klotz. ad Tyrtæum, p. 124... 129. Cf. etiam ad VIII,
32. Nonne nunc quoque ad Martem, ut antea ad me, (sup. v. 471 sq.)
Irim mittes, quæ a prælio eum revocet?
Quamquam ego non Teucros (nostro quum pignore regnet 530
Roma, et Palladio sedes hac urbe locarim),
Non Teucros delere aderam; sed lumen alumnæ
Hannibalem Libyæ pelli florentibus annis
Vita, atque exstingui primordia tanta negabam.»
530. _Teucros_, Romanos.
531. De _Palladio_, vid. Heyne Exc. IX ad Virg. Æn. II, in editione
nostra Vol. II, p. 337. Ed.
532. _delere_, græce, pro, ut delerem.
--_aderam_, in prælio et partibus Pœnorum.
--_lumen_; vid. ad VI, 130.
--_alumnæ_, quæ me aluit, Mars. Cf. ad III, 322.
534. Cf. III, 79.
--_negabam_, nolebam, vel prohibebam, ut I, 107, 520.
Excipit hic Juno, longique laboris ab ira, 535
«Immo, ait, ut noscant gentes, inmania quantum
Regna Jovis valeant, cunctisque potentia quantum
Antistet, conjux, Superis tua, discute telo
Flagranti (nil oramus) Carthaginis arces,
Sidoniamque aciem vasto telluris hiatu 540
Tartareis inmerge vadis, aut obrue ponto.»
535 sqq. Verba iratæ Junonis, æque ac Palladis et Jovis, adfectui
ejus et ingenio aptissima sunt: Per me vel Pœnos evertas licet, ut
utique ostendas, quam potens sis! An hæc σαρκαστικῶς adcipienda
sunt: Quin potius deles hanc gentem, ut, quanta sit potentia tua,
intelligatur? Sed illa ratio probabilior propter verba, _ab ira_
(vid. ad II, 139) _longi laboris_, quem et Pœni, et ipsa in eorum
gratiam pertulerat.
--_labor_, ærumnæ, vel bellum. Vid. ad I, 3, et VI, 386. Conf. Virg.
Æn. I, 25, et V, 608. Silio ante oculos fuisse Hom. Iliad. δ, 51...
56, jam notavit D. Heins.
538 sq. _telo Flagranti_, πυρπάλαμον βέλος Ὀρσικτύπου Διός, Pind.
Ol. X, 96. Cf. Heyne ad Virg. Ge. I, 331, 332.
539. _arces Carthaginis_; vid. ad I, 7.
541. _vadis_, fluviis. Cf. ad I, 52.
535. _hic_ Oxon. Vulgo _hæc_.
538. _dissice_, Oxon. Put. R. 2, unde _disjice_, auctore
N. Heins., dedit Drak. Conf. Intpp. ad Val. Fl. III, 141, 162;
Gronov. ad Senec. Phœn. 343; Heins. et Burm. ad Ovid. Met. XII,
108, 252; ad Virg. Æn. VIII, 191, 355; XII, 655, et Ge. I, 283.
Sed vulgata lectio, quam et Lefeb. servavit, in omnibus fere
libris reperitur, et nervosior est; vid. not. ad VI, 280.
539. _nil obstamus_ opinabatur N. Heins. quod, judice Ernesti, est
quoddam glossema. At prorsus tamen responderet Homerico τάων
(scilicet πολήων) οὔτι ἐγὼ πρόσθ᾽ ἵσταμαι Iliad. δ, 54. Præterea
majestati Junonis magis congruit, quam illa, _nil oramus_, h.e.
non deprecor pro Pœnis. Conf. Iliad. δ, 57 seqq.
541. _plagis_ pro _vadis_ maluerit N. Heins.
Contra quæ miti respondet Jupiter ore:
«Certatis fatis, et spes extenditis ægras.
Ille, o nata, libens cui tela inimica ferebas,
Contundet Tyrios juvenes, ac nomina gentis 545
Induet, et Libycam feret in Capitolia laurum.
543. _Certatis_ cum _fatis_; vid. ad V, 76.
544. _Ille_, Scipio.
--_tela ferebas_; vid. ad III, 365 in V.L.
545 seq. Cf. III, 591, 592; IV, 472 sq.; VII, 487... 493.
--_nomina gentis Induet_, Africanus cognominabitur.
546. _Libycam feret in Capitolia laurum_, de Poenis triumphabit:
nam triumphantes lauream, quam gerebant, coronam in gremio Jovis
Capitolini (non Feretrii, ut Augustus, qui eam ibi παρὰ τὸ
νομιζόμενον ἐς τὰ γόνατα τοῦ Διὸς κατέθετο, teste Dione) deponere
solebant. Conf. Suet. Dom. 6; Martial. VII, 4 et 5; Plin. XV, 30, et
inf. XV, 119, ubi Draken. laudavit Intpp. ad Plin. Paneg. c. 8, et
Barth. ad Stat. Silv. IV, i, 41.
At, cui tu, conjux, cui das animosque decusque,
(Fata cano) avertet populis Laurentibus arma.
Nec longe cladis metæ: venit hora diesque,
Qua nullas umquam transisse optaverit Alpes.» 550
548. _arma a populis Laurentibus_, Italis, Romanis (vid. ad I, 110),
_avertet_, jussu patriæ, et a Scipione coactus, atque in Africam
revertetur. Cf. III, 591, 592; VII, 489.
549. _Nec longe_ absunt _metæ_, finis, _cladis_, exitii Pœnorum et
Hannibalis.
550. Cf. II, 704 sq.
548. _vertet_ scripti, R. 1, 3, Parm. Med. et Marsi edd.
Sic ait; atque Irim propere demittit Olympo,
Quæ revocet Martem, jubeatque abscedere pugna.
Nec vetitis luctatus abit Gradivus in altas
Cum fremitu nubes, quamquam lituique, tubæque,
Vulneraque, et sanguis, et clamor, et arma juvarent. 555
553. _Nec vetitis luctatus_, non repugnans iis, quæ Jupiter
vetuerat, dicto ejus audiens, sed _cum fremitu_, invitus.
555. Cf. Hor. Od. I, ii, 37 sqq.
Ut patuit liber Superum certamine tandem,
Laxatusque Deo campus, ruit æquore ab imo
Pœnus, quo sensim cælestia fugerat arma,
Magna voce trahens equitemque, virosque, feræque
Turrigeræ molem, tormentorumque labores. 560
557. _æquore_, campo, _imo_, ut _extremo_ ap. Virg. Æn. XII, 614.
558. _quo fugerat_, recesserat fugiens, pertimescens. Qui metus
_Pœnum_, h.e. Hannibalem parum decet.
559. _trahens_, ducens, rapiens, ut III, 254; XVII, 125.
Atque ubi turbantem leviores ense catervas
Adnovit juvenem, scintillavitque cruentis
Ira genis, «Quænam Furiæ, quisve egit in hostem,
En, Minuci, Deus, ut rursum te credere nobis
Auderes, inquit? genitor tibi natus ab armis 565
Ille meis, ubi nunc Fabius? semel, inprobe, nostras
Sit satis evasisse manus.» Atque inde superbis
Hasta comes dictis murali turbine pectus
Transforat, et voces venturas occupat ictu.
562. seq. _Ira scintillavit_, propr. ὄμματα μαρμαίροντα. Cf. Virg.
Æn. XII, 101, sq., et ibi Heyne.
--_Juvenis_ vocatur Minucius, etsi jam Consul aliquot annis ante
fuerat; Drak. cf. ad III, 608.
563. Sarcasmi vim senties coll. VII, 730 sq. 735 sq.
565. _genitor tibi natus_, etc. quem parentis nomine salutasti, quia
te armis meis eripuerat.
568. _comes dictis_, ἅμα ἔπος, ἅμα ἔργον. Cf. ad IV, 134.
--_turbine_ impetu, _murali_, ut VI, 269.
569. _voces venturas occupat ictu_, priusquam respondere posset
Minucius, eum occidit.
562. _Fabium_ pro _juvenem_ priscæ edd. insigni librariorum
audacia et stupore.
563. _Quæ jam Furiæ, quis te egit in hostem? An, Minuti, Deus?_
emend. Barth. Adv. II, 9.
564. _En inimice Deis_ priscæ edd. _Minuci_, non _Minuti_, Col.
vid. ad VII, 384. [recte VII, 386]
565. _navus in armis_ R. 1, 3, Parm. _natus in armis_ Med.
Nec ferro sævire sat est: adpellitur atra 570
Mole fera, et monstris componitur Itala pubes.
Nam, prævectus equo, moderantem cuspide Lucas
Maurum in bella boves stimulis majoribus ire,
Ac raptare jubet Libycarum armenta ferarum.
Inmane stridens agitur, crebroque coacta 575
Vulnere bellatrix properos fert bellua gressus.
570 seq. _atra Mole fera_, ut v. 577 _liventi dorso_. Conf. ad III,
463 in V.L.
571. _componitur_; v. ad I, 39.
572 seq. _bos Luca_, seu _Lucas_, elephas, ut ap. Senec. de Brevit.
Vit. cap. 13; et ap. Lucret. lib. V, v. 1301; Senec. Hypp. 352;
Cell. Varro, quod jam Drak. monuit, L. L. VI, 3, elephantos ita
dictos putabat _ab luce, quod longe relucebant propter inauratos
regios clipeos, quibus eorum tum ornatæ erant turres_; sed alii,
verb. c. Plin. VIII, 6, rectius a _Lucania_, ubi primum eos videre
Romani in bello Pyrrhi. Cf. Salmas. Exerc. Plin. p. 218. Sic Δαυλίαν
κορώνην philomelam Græcis dici, et ita ap. Hesych. legendum esse,
observavit D. Heins.
572. _prævectus_ Col. et Put. vid. ad lib. V, v. 170. Vulgo
_provectus_.
575. _Immani... vulnere_ corrig. Livineius, metuens forte, ne
metro vis fieret. Sed vid. ad lib. VII, v. 618, et not. ad lib. I,
v. 398; IV, 192.
Liventi dorso turris, flammaque, virisque,
Et jaculis armata, sedet: procul aspera grando
Saxorum super arma ruit, passimque volanti
Celsus telorum fundit Libys aggere nimbum. 580
Stat niveis longum stipata per agmina vallum
Dentibus, atque ebori præfixa comminus hasta
Fulget ab incurvo derecta cacumine cuspis.
580. _Celsus Lybis_ ex _aggere_, turri dorso inposita, _volanti_
(cf. v. 573 sq.) _fundit_ (vid. ad I, 267) _nimbum telorum_. Conf.
ad I, 311.
581. _niveis Dentibus_, quos alii rectius cornua vocant;
Drakenborch. ad lib. XVI, v. 206, et Brouckhus. ad Propertium lib.
II, eleg. xxiii, (al. xxxi) 12.
582. Machinæ, quam elephas portabat, præfixa hasta erat, qua obvios
hostes transverberabat, et quæ a curvitate dorsi directa fulgebat;
Cell.
582. _derecta_ Colon. (teste Lefeb. tres scripti) vid. ad II, 92.
Vulgo _dejecta_.
Hic, inter trepidos rerum, per membra, per arma
Exigit Ufentis sceleratum bellua dentem; 585
Clamantemque ferens calcata per agmina portat.
Nec levius, Tadio lævum qua tegmine thorax
Multiplicis lini claudit latus, inproba sensim,
Corpore non læso, penetrarunt spicula dentis,
Et sublime virum clipeo resonante tulerunt. 590
Haud excussa novi virtus terrore pericli.
Utitur ad laudem casu, geminumque citato
Vicinus fronti lumen transverberat ense.
584. _trepidos rerum_, vid. ad II, 234.
587. _thorax Multiplicis lini_; vid. ad III, 272.
592. _citato ense_, ut IV, 536.
585. _Exiit_ Col. Cf. ad I, 642.
586. _furens_ maluerit N. Heins. et ego. Sed vid. not. ad v. 99.
587. _Tadio_ Col. quod, ut _Ufentis_, nomen Latinum esse docuere
N. Heins. et Draken. coll. Pers. VI, 66; Fabrett. Inscr. p. 445,
679, 752; Grutero et aliis. Conf. Ernesti clav. Cic. _Radio_, seu
_Rodio_ conj. Barth. Adv. II, 9. _Et levius radio_ Dausq. Vulgo
_Nec levius radio_ scilicet textorio, per stamina sine hæsione
(f. læsione) conjecto; Mars. et Cell. Male! conf. sup. ad v. 117.
Exstimulata gravi sese fera tollit ad auras
Vulnere, et erectis excussam cruribus alte 595
Pone jacit volvens reflexo pondere turrim.
Arma, virique simul, spoliataque bellua visu
Sternuntur subita (miserandum) mixta ruina.
594 sqq. Poeta ob oculos habuit Virg. Æneid. X, 892 seqq. (ubi vid.
Heyne), ut et inf. XVII, 134 sqq.
595. _arrectis_ reponendum putabat N. Heins. e Virg. Æn. X, 892.
Sed Drak. vulgatam lect. tuetur coll. XVII, 134, et Liv. VIII, 7.
Spargi flagrantes contra bellantia monstra
Dardanius tædas victor jubet, et facis atræ, 600
Quos fera circumfert, compleri sulfure muros.
Nec jusso mora: conlectis fumantia lucent
Terga elephantorum flammis; pastusque sonoro
Ignis edax vento per propugnacula fertur.
599 sqq. Δεδοίκασι δὲ πῦρ οὐ μεῖον τῶν λεόντων ἐλέφαντες Ælian.
H. A. VII, 6; Dausq.
600. _victor_; vid. V.L.
601. _muros_, turres, ut mox _propugnacula_.
599. _Spargi_, non _Spargere_, Col. Ox. et R. 2. Cf. ad VI, 413.
600. _ductor_, vel _rector_ non male post Barth. conj. N. Heins.
quum _victor_ non possit dici, qui hoc prælio subcubiturus sit.
Sed quæritur tum, quisnam intelligendus sit, Paulusne an Varro?
Posterior, puto, quoniam penes eum hujus dici imperium fuit: nisi
potius _victor_, scilicet elephanti est Tadius, qui, quod utique
mireris, vs. 589, _corpore non læso_ in _sublime latus_ dicitur,
et belluæ oculos effodit.
602. _conjectis_ omnino scribendum putabat N. Heins.
603. _pastus_ Col. ut XIV, 308, et al. _portusque_ Put.
_parcusque_ Oxon. _partusque_ in comment. Marsi. Vulgo
_raptusque_, ut apud Lucan. III, 501; unde illud retinuit Lefeb.
Non aliter, Pindo Rhodopeve incendia pastor 605
Quum jacit, et silvis spatiatur fervida pestis,
Frondosi ignescunt scopuli; subitoque per alta
Conlucet juga dissultans Vulcanius ardor.
It fera candenti torrente bitumine corpus
Amens, et laxo diducit limite turmas. 610
Nec cuiquam virtus propiora capessere bella;
Longinquis audent jaculis, et arundinis ictu.
605. Imitat. Virgil. Æneid. X, 405 sqq. Pastor vero vel omnino
agrestis, quod jam monere occupavit Ernesti, _silvam_ (prop. sic
dictam, non stipulas agri demessi, quas intelligit Heyne in loco
Virg.) incendit, ut tractus silvester, arborum fruticumque cineribus
stercoratus, in pratum agrumque frugiferum mutetur. Cf. sup. VII,
364... 367.
606. _pestis_; vid. ad I, 174.
610. _laxo limite_; cf. ad IV, 462. [recte IV, 461]
611 sq. vid. ad V, 442.
607. _per arva_ edd. R. 1, Med. Marsi, Martini Herbip. Junt. Ald.
et Gryph. _per ardua_ in marg. R. 1.
Uritur inpatiens, et magni corporis æstu
Huc atque huc jactas adcendit bellua flammas;
Donec vicini tandem se fluminis undis 615
Præcipitem dedit, et, tenui decepta liquore
Stagnantis per plana vadi, tulit incita longis
Exstantem ripis flammam: tum denique sese
Gurgitis inmersit molem capiente profundo.
613. _æstu_, celeri motu, _corporis flammas adcendit_, auget.
614. Hic versus, qui a vulgatis libris abest, in omnibus MSS. et
R. 2, legitur.
At qua pugna datur, necdum Maurusia pestis 620
Igne calet, circumfusi Rhœteia pubes
Nunc jaculis, nunc et saxis, nunc alite plumbo
Eminus incessunt: ut qui castella per altos
Obpugnat munita locos, atque adsidet arces.
620. _Maurusia pestis_, elephanti, ex Mauritania vel Africa adducti.
Cf. ad I, 174.
621. _Rhæteia pubes_; vid. ad I, 115.
622. _alite plumbo_, ut sup. v. 233, et V, 365.
623. _incessunt_ elephantos.
624. _adsidet_, h.e. _obsidet_, Col. Ox. R. 2, 3. Conf. XII, 453;
Pier. ad Virg. Æn. lib. XI, 304, et Heins. ad Val. Flaccum, lib.
V, 536; _aspidet_ R. 1; _aspidit_ Med. Vulgo _obsidet_.
Ausus digna viro, fortuna digna secunda, 625
Extulerat dextram atque adversum comminus ensem
Mincius infelix ausi: sed stridula, anhelum
Fervorem effundens, monstri manus abstulit acri
Inplicitum nexu, diroque ligamine torsit,
Et superas alte miserum jaculata per auras 630
Telluri elisis adflixit (flebile!) membris.
626. _Extulerat_, sustulerat, ut feriret. Cf. Burm. ad Val. Fl. VI,
248.
--_adversum ensem_, ut IV, 207.
628. _monstri manus_, proboscis, de qua vid. Aristot. Hist. Anim. I,
9; II, 1; Ælian. H. A. IV, 31; Plin. VIII, 10; Lambin. ad Lucret. V,
1305; Drak. Cf. Burm. ad Val. Fl. IV, 495.
631. Vid. V.L.
625. Ita scripti et antiq. edd. In vulgatis libris _et digna_.
626. _dextraque adversum_ Col. _dextramque_ Oxon.
627. _Mincius_ scripti, R. 1, 3, Med. Nomen a fluvio, seu lacu
agri Mantuani deductum. Conf. ad I, 306; _Mnicius_ Marsi et
Martini Herbip. edd. operarum errore. Vulgo _Mutius_, auctore
Nicandro.
631. _Tellure elisis adflixit_ Colon. unde _Telluri elisis
adflixit_ ex emendat. Modii recepi cum Drakenborch. vid. ad I,
674. Vulgo _Tellure elisit ac flexit_. N. Heins. maluerit _Telluri
illisis afflixit membris_. Sed vid. not. ad III, 34; _Membra
elisa_ sunt pressu et nexu proboscidis suffocata; Drakenb. Hanc
notionem poeta ter expressit.
Has inter clades viso Varrone sub armis
Increpitans Paulus, «Quin imus comminus, inquit,
Ductori Tyrio, quem vinctum colla catenis
Staturum ante tuos currus promisimus urbi? 635
Heu patria! heu plebes scelerata, et prava favoris!
633 seq. Vim sarcasmi facile senties, coll. VIII, 273 seqq.
--_Imus_ et _promisimus_ egregie pro _is_ et _promisisti_. Qui illud
Romæ glorians promiserat, pugna excedit, et Paulus in medios hostes
ruit. _currus_, currum triumphalem. Vid. ad VI, 546.
636. Cf. VIII, 255 sqq.
635. _Staturi_ corrig. D. Heins. et Scalig. ad Prop. II, vii, 45;
_Acturi_ conj. N. Heins. qui tamen non dissimulavit, vulgatam
scripturam a Gronov. Obss. IV, 15, jure defendi. Si quid mutandum,
reponerem _Iturum_.
Haud unquam expedies tam dura sorte malorum,
Quem tibi non nasci fuerit per vota petendum,
Varronem, Hannibalemve magis.» Dum talia Paulus,
Urget præcipites Libys, atque in terga ruentum 640
Ante oculos cunctas ductoris concitat hastas,
Pulsatur galea, et quatiuntur consulis arma.
Acrius hoc Paulus medios ruit asper in hostes.
637... 639. O patria, in tam ancipiti malo haud dixeris, utrum tibi
magis optandum fuerit, Varronem an Hannibalem numquam natum fuisse;
Drak. cf. VIII, 298 seqq. Comparant verba Fabii apud Liv. XXII, 39:
«Nescio, an infestior hic adversarius, quam ille hostis, maneat.»
640... 643. Cf. Liv. XXII, 49 pr. et Polyb. III, 116.
--_præcipites_, Romanos ruentes.
--_Libys_, Hannibal.
[641.] _Ante oculos ductoris_, Pauli, ut mox _consulis_; sed
præstat, puto, hæc verba ad Varronem referri.
637. _dura_ scripti. Vulgatum _dira_ tuetur Lefeb.
638. _Quem tibi nam_, vel _nunc nasci_ opinabatur N. Heins.
frustra.
639. _Hannibalemve_ scripti, non _Hannibalemne_.
640. _præcipites_ emend. N. Heins. _præcipitis_ (f. ἀρχαικῶς
scriptum) Oxon. et Put. _præcipiti_ Col. Vulgo _præcipitans_.
641. _Atque_ Col. _junctas hastas_, h.e. continuatas, et admodum
frequentes, legendum censuit N. Heins. et permultis exemplis
illustravit.
Tum vero excussus mentem, in certamina Paulo
Avia diducto, convertit Varro, manuque 645
Cornipedem inflectens, «Das, inquit, patria, pœnas,
Quæ, Fabio incolumi, Varronem ad bella vocasti.
644 sqq. Præclare adumbrantur sera temeritatis conscientia, pudor
ignavia mixtus, consilii inopia et desperatio, qua actus Varro,
timidorum more, vim vitæ suæ adferre mente agitat.
--_excussus mentem_, vid. ad II, 592 in V.L.
645. _diducto_, non _deducto_, Col. _seducto_ conj. N. Heins. et
v. 645. _converti_, infin. hist. Nec tamen repugnat, si quis
_convertit_ adcipiat pro, convertit se, seu convertitur; quod
probat Drak. Conf. not. ad I, 539. Sed _convertit cornipedem_
jungit Lefeb.
Quænam autem mentis, vel quæ discordia fati,
Parcarumque latens fraus est? Abrumpere cuncta
Jam dudum cum luce libet: sed comprimit ensem 650
Nescio qui Deus, et meme ad graviora reservat.
Vivamne? et fractos sparsosque cruore meorum
Hos referam populo fasces? atque ora per urbes
Iratas spectanda dabo? et, quo sævius ipse
Hannibal haud poscat, fugiam, et te, Roma, videbo?» 655
648. _mentis_, cupiditatis ac consilii, quod cepi, necis mihi
consciscendæ, et _fati_, quod obstat proposito meo. (Cf. v. 649 sq.)
_Parcarum latens fraus_, cæcæ insidiæ fati, quæ me ad graviora
reservant (v. 651).
--_cuncta_, dedecus et pœnas; Lenz.
654. Cf. Virg. Æn. XII, 643 sqq. Lefeb.
655. _fugiam_ Romam, quo turpius et ignominiosius ne Hannibal quidem
in votis habere posset? Lenz.
649. _Parcarumne_ dedit idem, ne admonitis quidem lectoribus,
_fraus hæc_ maluerit N. Heins.
651. _qui_, non _quis_, Col. et Oxon. vid. ad II, 645.
Plura indignantem telis propioribus hostes
Egere, et sonipes rapuit laxatus habenas.
656. _Plura indignantem_, quum indignatione adcensus plura loqui
vellet.
657. _laxatus habenas_, laxis habenis.
* * * * *
* * * *
Errata: Liber IX
125n. ... Hor. Od. I, 11, 1, 24, 20. [h.e. I, xi, 1 et I, xxiv, 20]
195sq n. ... partum congestumque possident [congestamque]
216. in Capitolia cursum.» [» deest]
492n. _cælum ruentes_ [_sic scriptum, sed poema «cœlum» habet_]
512n. ... spiritum adparebat.» [» deest]
546n. [_numerus deest_]
645v. _diducto_ [644]
* * * * *
* * * *
* * * * *
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER DECIMUS.
ARGUMENTUM.
Paulus, suis ad virtutem inflammatis, aliquot locis prælium restituit,
et concitato impetu confertissimis se infert hostibus, qui, Catoni
juveni circumfusi, consule conspecto trepide pedem referunt, et
ingenti cæde prosternuntur; 1-30.
Sed prima Romanorum acies in fugam inclinat, et tres fratres,
Labienus, Ocris et Opiter, cum Mæcenate diversis vulneribus concidunt;
31-41.
Ipsi Paulo, in medios hostes ruenti, Hannibalemque vestiganti, Juno,
in Metelli faciem conversa, auctor est, ut exemplo Varronis fuga
salutem quærat, neque vitam suam, in qua salus reipublicæ nitatur, in
maximum temere discrimen adducat; 42-58.
At consul gravissimis verbis ignavum hominem perstringit, et ferociter
in hostes invectus, Acherram ad suos frustra se recipientem,
obtruncat; 59-82.
Juno itaque, eum nequidquam a consilio Hannibalis quærendi absterrere
conata, alium nectit dolum: specie enim Gelestæ Mauri induta, ut Pœnum
a sævo vicini consulis certamine avocet, ei mentitur, Paulum magnam ad
Aufidum perpetrare cædem; quo falso nuntio motus Hannibal in longe
diversam campi partem citatim contendit; 83-91.
Ubi Cristam cum sex filiis occidit; 92-169.
Paulus contra ingentem Pœnorum stragem edit, et Phorcyn interficit;
170-184.
Interea complures Numidæ ad Romanos transfugiunt, et in ultimam aciem
recipiuntur, ubi, omnium oculis animisque certamine occupatis,
fraudulenti homines, adreptis cæsorum scutis armisque, adversam
Romanorum aciem adoriuntur, et Galba, necato hoste, qui vexillum
abstulerat, gladio ab Amorgo per pectus transfigitur; 185-201.
Multos præterea Romanos vis et furor Vulturni, nubes pulveris in ora
eorum volventis, præcipites ad Aufidum agit, et una cum Curione, qui
effusum suorum cursum obposito corpore reprimere conatur, fluvio
inmergit; 202-214.
Paulus ipse cæco impetu in victores Pœnos fertur, et Viriathum, cæde
Servilii, viri fortissimi, et consulis anni prioris, ovantem,
interimit; 215-231.
Verum mox ingenti saxo percussus mortiferam adcipit plagam, et cruore
obpletus in propinquo considet scopulo; 232-246.
Tum Pœni effrenatius involant in Romanos, et Hannibal concitato equo
super cadavera vehitur, inter quæ saucius jacet Piso, qui subrecta
hasta ventrem equi haurit, sed gladio victoris jugulatur; 247-259.
Sedentem in saxo consulem videt Lentulus, tribunus militum, et equi
sui usum ei obfert, ut e manibus hostium evadat, nec funestam hanc
pugnam faciat morte tanti viri, quo exstincto de rebus Romanis actum
sit; 260-275.
Paulus vero, laudata juvenis virtute, consilium inhonestæ fugæ
repudiat, et Lentulo auctor est, ut subditis equo calcaribus Romam
advolet, ac portas claudi, Fabioque summam rerum tradi jubeat;
276-291.
Ille in patriam properat, et consul quidquid superest virium ad
ulciscendam mortem sibi inminentem insumit: sed mox hostibus undique
cinctus vir magnus telis obruitur; 291-308.
Paulo interfecto Romani occisione occiduntur, et Aufidus cadaveribus
repletur; 309-325.
Noctis interventu prælium dirimitur, et Hannibal ferox victoria,
minimeque cessandum ratus, dum recens militum ardor esset, postero die
Romam proficisci constituit; 326-336.
Temerario huic consilio Juno, et furoris Pœni, et iræ Jovis,
fatorumque haud ignara, obcurrit, adcito ex inferis Somno, qui somnium
Hannibali inmittit, in quo is Romam quidem obpugnare, sed Jovis
fulminibus et cælesti voce perterreri atque repelli sibi videtur;
337-370.
Expergefacto lætus de castrorum Rom. deditione nuntius adfertur a
Magone fratre, qui suadet, ut confestim exercitum Romam ducat, non
dubitans, quin die quinto victor in Capitolio epulari possit; 371-376.
Hannibal contra dissimulans pavorem, somniorum visis sibi incussum,
vulnera et exhaustas militum vires excusat: quo tamen prætextu juveni
ferventis animi non satisfacit, sed indignationem potius movet;
377-386.
Interea residuæ Romanorum copiæ deformi agmine, sine ducibus, signis,
armis, ornamentisque militaribus, defixis in terram oculis, Canusium
abeunt, ubi tristem rerum suarum conditionem deplorant, et fossa urbi
præducenda, portis muniendis, cæcisque stilis in campo conserendis
occupantur; 387-414.
Ibidem nobiles quidam juvenes mare ac naves spectant, ut, duce
Metello, timido homine, deserta Italia, ad regem aliquem transfugiant;
415-425.
Scipio autem, stricto super capita consultantium gladio, omnes jurare
cogit, nunquam se Italiam relicturos esse; 426-448.
Quæ dum apud victos Canusii aguntur, Hannibal, magno suorum numero
stipatus, campum lustrat, et grata iis spectacula præbet; 449-453.
Præcipue convertit omnes equus Clœlii, qui, a Bageso captus, eum
excutit, domino procul inter semianimes conspecto, cui rapido cursu
advolat, et inflexis pedibus adscendendum præbet dorsum; 454-471.
Hannibal miseratione ductus juveni cum morte luctanti eam adcelerat,
et e Cinna, qui a Romanis ad Pœnos transfugerat, comperit, Clœlium
genus duxisse a Clœlia virgine, quæ obses tradita Porsenæ, Clusino
regi, deceptis custodibus, Tiberim tranavisset; 472-502.
Inter hæc milites spolia legentes exanimum Pauli corpus, vulneribus
grave et deformatum, e strage cæsorum eruunt; 503-512.
Hannibal de morte quidem tanti viri lætatur, sed sibi similem
aliquando exoptat; 513-523.
Postridie prima luce rogi struuntur, atque ingens armorum acervus; et
in illis cadavera Pœnorum, in hostili terra jacentium, in hoc arma
Romanorum, Marti vota, subdito igne, concremantur; 524-557.
Quo facto Pauli corpus, gramine frondibusque involutum, una cum armis
insignibusque ejus in pyram inponitur, et exsequiæ magni viri, etsi
non pompa funebri, tamen laudatione ipsius Hannibalis decorantur;
558-577.
Ceterum fama jam cladis Cannensis Romam perlata tantum ibi pavoris
tumultusque exciverat, ut omnem salutis spem in Capitolio reponerent,
et hostem contemtu tantum cunctari putarent; 578-591.
Qua in trepidatione Fabius hortatur cives, ne periculum ipsi
cunctatione et metu augeant, sed ut confestim vetera hostium spolia
templis atriisque detrahant, et arma parent pro salute patriæ, ad quam
defendendam vires etiam nunc subficiant, modo omnes fortes sint et
inpavidi; 592-604.
Dum gravis ille vir suos ita confirmat, nuntius venit de Varronis ad
urbem adventu, qui varios animorum motus excitat; 605-614.
Isti sedantur oratione Fabii, qua ostendit, non esse virorum fortium,
iracundiæ remedium solatiumque doloris ex aliorum pœnis petere, neque
hunc diem sibi tristiorem videri eo, quo Varro consul et dux belli
creatus sit; 615-622.
Quibus auditis, omnes ordines obviam eunt Varroni, et gratias agunt,
quod de republica non desperaverit; 623-629.
Ipse vero consul culpæ conscientia et indignationis popularis
pœnarumque metu perculsus, oculis lacrimantibus et in terram demissis
ad urbem adcedit, neque a lictoribus populum submoveri patitur;
630-639.
Tum Patres sine mora et quacumque ratione adflictis rebus subcurrendum
rati, pudore saluti posthabito, validos juvenes ex servitiis armari,
delectuque edito juniores et quosdam adeo prætextatos scribi jubent;
640-649.
Captivos autem Romanos non redimendos censent, sed in Siciliam
traducendos, ut ibi militent, donec in Italia bellum sit; 650-658.
Paulus, ut adversam videt increbrescere pugnam,
Ceu fera, quæ, telis circumcingentibus, ultro
Adsilit in ferrum, et per vulnera conligit hostem,
In medios fert arma globos, seseque periclis
Ingerit, atque omni letum molitur ab ense. 5
1. Conf. Liv. XXII, 49, et Virg. Æn. IX, 551 seqq. ubi vid. Heyne.
--_increbrescere_, crescere, augeri, ut apud Tac. Hist. II, 67, et
Stat. Th. IV, 30, ubi vid. Barth.
3. _per vulnera hostem conligit_, contrahit (ut V, 282; VI, 399),
densat, eorum numerum auget, nisi malis, hostes retro cedentes in
unum locum cogit, condensat. Cf. Homer. Iliad. μ, vers. 48. Gesnerus
(ad Claud. b. Gild. vers. 468), _conripit hostem_. Ernesti:
_conligit hostem_, dum, quamvis undique vulneribus inflictis,
insatiabili furore in hostes inruit, eosque veluti conquirit. Drak.
contulit Senec. de ira III, 3 (_Gaudent feriri, et instare ferro,
tela corpore urgere, et per suum vulnus exire_), et Lucan. I, 212.
--_conligit hostem_, in conlectum, densum hostem inruit, ut ap.
Virg. Æn. IX, 555, «Inruit, et qua tela videt densissima, tendit.»
Lenz.
4. _In medios fert arma globos_, ὅθι πλεῖσται κλονέοντο φάλαγγες, Τῇ
ῥ᾽ ἐνόρουσε, Hom. Iliad. λ, 148. Cf. Virgil. Æn. loco supra citato,
et XII, 4 sqq. Ed.
5. _ab omni ense_, quovis ictu.
--_letum molitur_, ut ap. Virg. Æn. XII, 852.
1. _increbescere_ c. Tell. ut _rubescere_ a _ruber_, unde hanc
orthographiam probant Lefeb. et Heins. ad Virgil. Ge. I, 359; Æn.
III, 530; VIII, 14; XII, 222, 407. MSS. codd. sæpissime variare
monuit Drak.
Increpat horrendum, «Perstate, et fortiter, oro,
Pectoribus ferrum adcipite, ac sine vulnere terga
Ad manes deferte, viri: nisi gloria mortis,
Nil superest: idem sedes adeuntibus imas
Hic vobis dux Paulus erit.» Velocius inde 10
Hæmonio Borea, pennaque citatior ibat,
Quæ redit in pugnas fugientis arundine Parthi:
7, 8. Cf. ad V, 594.
10. _idem hic Paulus_, δεικτικῶς, Drak.
11. _Hæmonio Borea_; vid. ad I, 587, et conf. Burm. ad Claud. in
Rufin. I, 325, et Klotz. ad Tyrtæum p. 110 seq. _Borea pennaque
citatior ibat_, ἀελλόπος, ποδήνεμος, θείειν ἀνέμοισιν ὅμοιος, Hom.
Iliad. κ, 437, et al. v. Klotz. l.c. 12. Cf. ad VII, 646.
8. _Ad manes deferte: viris, nisi gloria mortis, Nil superest_
frustra conj. Burm.
10. _Heic_ Cell. et Barth. Adv. II, 9. _Velocior_, ut XV, 573,
malebat Withof. quia mox sequitur _citatior_.
Atque, ubi certamen primi ciet inmemor ævi
Fetus Gradivo mentem Cato, fertur in hostes;
Ac juvenem, quem Vasco levis, quem spicula densus 15
Cantaber urgebat, letalibus eripit armis.
13, 14. Conf. VIII, 663 sqq.
15. _Vasco levis_; cf. ad III, 358.
13. _certamine_ Oxon.
14. _Pœnus Gradivo mentem Cato_ Col. _Pœnus G. m. et Cato_ Ox.
_Pœnis Gradivus mente_ Put. _Pœnis Gradivus mentem_ R. 3; _Pœnis
Gradivus mentem Cato_ R. 1, Parm. Med. Benes. _Pætus Gradivus
mente et Cato_ Ald. _Petus Gradivus mente cito f._ Mars. _Pætus,
Gradivus mente, et cito f._ ed. Paris. Colin. Dausq. Cell. et al.
_Pætus, Gradivo intentum et Cato fertur_ male corrig. Barth. Adv.
II, 9; sed ingeniose N. Heins. _Plenus_, vel potius _Fetus Gradivo
mentem Cato_, ut XI, 203; XIII, 592; XVII, 379, 447.
15. _densis_ Col. _densens_ conj. N. Heins. Cf. ad IV, 159. Sed
græcismi in deliciis sunt poetis, inpr. Silio.
Abscessere retro, pavidique in terga relatos
Abduxere gradus: ut lætus valle remota
Quum capream venator agit, fessamque propinquo
Insequitur cursu, et sperat jam tangere dextra, 20
Si ferus adverso subitum se protulit antro,
Et stetit ante oculos frendens leo, deserit una
Et color, et sanguis, et tela minora periclo;
Nec jam speratæ cura est in pectore prædæ.
17. _in terga relatos_, retro cedentes. Vid. ad IV, 315.
18 seqq. aptissima comparatio, cui non satis respondet Homerica, a
Drak. laudata, Iliad. ο, 630 sqq.
23. _tela minora periclo_, non satis valida et idonea ad periculum
propulsandum.
18. _Adduxere gradus_, h.e. contraxere (ut _conligere_ IV, 391, et
VII, 695), emend. N. Heins.
23. Ultima syllaba voc. _sanguis_ producitur, quia in cæsura est,
ut passim, v.c. ap. Ovid. Met. X, 459; (quem locum Silio ante
oculos fuisse, suspicabatur Drak.) sed et extra eam ap. Ovid.
Fast. VI, 488, et Tibull. I, vi, 66. Conf. Burm. ad Ovid. Met.
XII, 127; Intpp. ad Hor. Od. I, xv, 36, et, quos Draken.
laudavit, Gifan. Ind. Lucret. voc. _sanguis_; Bulæus ad Val. Fl.
III, 234; Grotius ad Lucan. II, 338, et Brouckh. ad Tibull. I,
vii, 72.
Nunc in restantes mucronem comminus urget, 25
Nunc trepidos ac terga mala formidine versos
Adsequitur telis: furere, ac decorare labores,
Et sævire juvat: cadit ingens nominis expers
Uni turba viro; atque alter si detur in armis
Paulus Dardaniis, amittant nomina Cannæ. 30
27. _Furere_; cf. ad I, 32.
28 sq. _nominis expers turba_; vid. ad VIII, 508, et IX, 373.
29, 30. Similis orationis color sup. VII, 147 seq. Hom. Iliad. β,
371 sq. et Virg. Æn. XI, 285.
26. _mali_ (periculi) _formidine_ conj. N. Heins.
29. Ita quatuor scripti, _jam alter_ Benes. Vulgo _viro: alter_,
omissa voce _atque_, qui hiatus pluribus Silii et Maronis (v.c.
Ecl. III, 6) locis firmari potest.
Tandem inclinato cornu sine more ruebat.
Prima acies, non parca fugæ. Labienus et Ocris
Sternuntur leto, atque Opiter, quos Setia colle
Vitifero, celsis Labienum Cingula saxa
Miserunt muris: junxit fera tempora leti 35
Sidonius non consimili discrimine miles:
31. _sine more_, præter morem, sine exemplo, vel inmodice. Vide
N. Heins. et Drak. ad XII, 449; Barth. ad Stat. Theb. I, 238; Heyne
ad Virg. Æneid. V, 694; VII, 377; Heins. ad Claudian. p. 910, et
Fabr. Semestr. II, 18.
33 seq. _Sternuntur leto_ ut ap. Lucret. VI, 1194; Virg. Æneid.
VIII, 566; IX, 433.
--_Setia colle Vitifero_; cf. ad VIII, 376.
--_Cingulum_ (hod. _Cingoli_) in Piceno belli civilis Cæsariani
tempore conditum a T. Labieno. Vid. Cæs. B. C. I, 15. Hinc Silium
licentia poetica (per πρόληψιν) hoc finxisse monuit jam Drak.
35 sq. Pœni tres illos fratres simul, sed non eodem modo occiderunt.
32. _Acres_ Oxon. Put. R. 3; Mars. _Ocris_ non est Latinum nomen,
unde _Ocres_ conj. N. Heins. quem vid. ad Ovid. Fast. VI, 627. Id
recepit Lefeb. et Marsus in notis exhibuit.
33. _Sternuntur telo_ maluerit. N. Heins. quia _tempora leti_ mox
suhsequuntur; _leto_ h.e. letiferis armis. ut _mortes mittere_ et
al. nec legendum _telo_, quia gladio cæsi v. 38; Withof.
Nam Labienus obit penetrante per ilia corno;
Fratres, hic humero, cecidere, hic poplite, cæsis.
Obpetis et Tyrio super inguina fixe veruto
Mæcenas, cui Mæonia venerabile terra, 40
Et sceptris olim celebratum nomen Etruscis.
Per medios agitur, projecto lucis amore
Hannibalem lustrans, Paulus: sors una videtur
Aspera, si obcumbat ductore superstite Pœno.
38. _poplite, cæsis_. Cf. ad IV, 341.
40, 41. _Mæcenatis_ genus ab Etruscis regibus deducere solent poetæ.
Cf. Hor. Od. I, 1; III, xxix, 1, ubi v. Jani.
--_Mœonia terra_, Etruria. Vid. ad IV, 721.
42. _projecto lucis amore_; cf. ad V, 226.
43, 44. Cf. V, 372 sqq. et Virg. Æn. XII, 466 seq. «Turnum Vestigat
lustrans.» Ed.
37. _corno_ (h.e. hasta cornea) Col. Vulgo _cornu_. Utrumque recte
dicitur: nam _cornum_ et secundæ et quartæ declinationis esse,
monuit jam Drak. ad h.l. et inf. ad v. 122. [recte v. 121]
38. _cæsis_ scripti et Parm. _cæsi_ R. 1, Med. Cell. _cæsus_ R. 2;
_cæso_ Nicander dedit, quique eum sequuti sunt.
43. _Mors_ corrig. D. Heins.
Quam metuens molem (neque enim, certamine sumto, 45
Tempestas tanta et rabies inpune fuissent)
In faciem pavidi Juno conversa Metelli,
«Quid vanos, inquit, Latio spes unica consul,
Incassumque moves, fato renuente, furores?
45. _Molem_, conatum, seu vim, seu malum.
46. _Tempestas et rabies_, impetus et furor Pauli.
47. _pavidi Metelli_; conf. inf. v. 418 sq.
46. _fuissent_ Puteol. Vulgo _fuisset_.
48. _spes ultima_ R. 1, 3, Parm. Mediol. Benes. ut VIII, 667, et
XVII, 202. Sed vulgata quoque lectio non spernenda. Conf. inf.
v. 274, et VII, 1.
49. Ita Colon. _Incassum removes_ Oxon. et Put. Vulgo _Incassum
renovas_.
Si superest Paulus, restant Æneia regna; 50
Sin secus, Ausoniam tecum trahis: ire tumentem
Tu contra juvenem, et caput hoc abscidere rebus
Turbatis, o Paule, paras? nunc Hannibal ipsi
(Tam lætus bello est) ausit certare Tonanti.
Et jam conversis (vidi nam flectere) habenis 55
Evasit Varro, ac sese ad meliora reservat.
Sit spatium fatis; et, dum datur, eripe leto
Huc nostris majorem animam: mox bella capesses.»
54. _ausit certare Tonanti_, ut Diomedes ap. Hom. Iliad. ε, 362,
457, ὅς νῦν γε καὶ ἄν Διῒ πατρὶ μάχοιτο; Drak.
55, 56. Cf. IX, 645, 651.
57. _Sit_, da, _spatium fatis_, iis concede.
51. _trementem_ Put. unde _frementem_ conj. N. Heins. Sed Drakenb.
contulit VI, 598, et VIII, 232.
52. _abscidere_ Col. vid. ad III, v. 552. Vulgo _abscindere_.
54. _belli_ maluerit N. Heins.
58. Vulgo _Hanc_, quod recte forsan revocavit Lefeb. _Huc_ Col.
quod elegantius videbatur N. Heins. nescio quare.
Ad quæ suspirans ductor, «Mortemne sub armis
Cur poscam, caussa ista parum est, quod talia nostræ 60
Pertulerunt aures suadentem monstra Metellum?
I, demens, i, carpe fugam: non hostica tela
Excipias tergo, Superos precor: integer, oro,
Intactusque abeas, atque intres mœnia Romæ
Cum Varrone simul: talin’, pavidissime, dignum 65
Me vita, pulchraque indignum morte putasti?
59 seqq. Si nulla alia causa esset, cur deberem nunc mortem
obpetere, nonne hæc esset maxima, quod te fugam suadentem audivi?
Mars.
61. _monstra_; vid. ad II, 650.
62 sqq. Vim sarcasmi facile senties. Comparant Hom. Iliad. θ, 95, et
I, 40, 43.
61. _Pertulerunt_, non _Pertulerint_, Colon. Confer ad lib. V,
v. 264.
Quippe furit Pœnus, qui nunc contraria bella
Ipsi ferre Jovi valeat: pro degener altæ
Virtutis patrum! quando certamen inire,
Cuive virum mallem memet componere, quam qui 70
Et victus dabit et victor per secula nomen?»
67 seq. Refelluntur verba Metelli sup. v. 53, 54. Pulcherrima mors
est, a tanto viro vinci. Vid. ad II, 705, et inf. v. 302.
--_Quippe_; vid. ad V, 117.
--_bella ferre Jovi_; conf. ad III, 365, in V.L.
70. _componere_; vid. ad I, 39.
67. _furit_ Ven. Marsi. Vulgo _sinit_, quod retinuit Lefeb. qui
monet, illud idem esse quod vers. 57, _datur_, hoc est,
conceditur, _sunt_ Colon.
69. _certamina_ Oxon.
70. _virum_ Colon. Vulg. _viro_.
Talibus increpitat, mediosque aufertur in hostes,
Ac retro cursum tendentem ad crebra suorum
Agmina, et in densis furantem membra maniplis
Per conferta virum et stipata umbonibus arma 75
Consequitur melior planta, atque obtruncat Acheram.
74. _membra furantem_, occultantem, furtim, seu clam se subducentem,
ut XII, 300, et XIV, 561; Drak.
76. _melior planta_. Conf. Virgil. Æneid. lib. V, v. 430: _Ille
pedum melior motu_; et ibid. 69, et 150. Ed.
--_Acheram_; cf. ad III, 298, 299.
76. _melior plantæ_ opinabatur N. Heins. coll. V, 333; VII, 620.
Sed Drakenborch. vulgatam lect. similibus exemplis firmavit, XIV,
500; Virgil. Æneid. V, 68, inpr. 152, 430; IX, 556; XI, 338; Hor.
Epist. I, x, 34, ubi vid. Bentl. _Acheram_ Col. et Ven. Marsi.
Vulgo _Acerram_; vid. ad III, 299.
Ut canis occultos agitat quum Belgicas apros,
Erroresque feræ sollers per devia mersa
Nare legit, tacitoque premens vestigia rostro
Lustrat inadcessos venantum indagine saltus; 80
Nec sistit, nisi, conceptum sectatus odorem,
Deprendit spissis arcana cubilia dumis.
77 sqq. Venusta comparatio Pauli, Hannibalem vestigantis, cum cane
venatico; et ornate, sed non sine verborum luxurie, expressa.
Compararunt jam alii Senec. Thyest. 498 sqq. et Hippol. 39 sq.
78 sq. _Nare mersa_, h.e. depressa, demissa, ut _presso rostro_ et
_ore_, vel _demissi nare sagaci_ ap. Lucan. IV, 443, et Senec. ll.
cc. N. Heins. et Gronov. Diatr. Stat. c. 38. Sic _mergi_ apud Senec.
Herc. Œt. 1348; Quinctil. Decl. XIX, 4; Stat. Theb. V, 502; Colum.
R. R. III, 18 et al. quos laudavit Drak.
79. _Tacito locum rostro pererrat_, etc. Sen. Thyest. 501. Διφᾷν
ἴχνια δορχαλίδος, Callim. Epigr. xxxiii, 2.
81. _sistit_, ut ap. Virg. Ge. 479, al.
77. _Bellicus_ Col. quod recepit Lefeb. qui hæc notavit: «Sic
recte c. Col. In c. Teli. _Belicos_: hinc forte melius _Belicus_.
A regione Galliæ, ubi antiquissima urbs _Belica_, _Bellium_,
_Belley_. Qui refert canes Gallos Oppianus, nil habet de Belgicis,
nec alii. Refert quoque canes Anglos, _agassæos_ dictos: an ita
forte intelligeretur _Belgicus_ q.d. _Anglicus_; nam Belgæ quoque
fuerunt in Anglia: videant docti.» Ulitius etiam ad Gratii Cyneg.
vs. 202, et in Proleg. p. 81, monet, ἀκυρόλογον esse, quod Silius
canem Belgicum in apros inmiserit. Neuter vidit, _Belgicum_ esse
id. qd. _Gallicum_; (cui enim non nota Gallia Belgica?) Gallicos
vero canes, quod jam Dausq. monuit, tamquam venatui aptos memorari
ab Ovid. Met. I, 533, et Martiali III, 47.
78. _tersa Nare_ perperam scribendum putabat D. Heins.
At conjux Jovis, ut Paulum depellere dictis
Nequidquam fuit, et consul non desinit iræ,
In faciem Mauri rursus mutata Gelestæ, 85
Avocat ignarum sævo a certamine Pœnum.
«Huc tela, huc, inquit, dextram inplorantibus adfer,
O decus æternum Carthaginis! horrida juxta
Stagnantes consul molitur prælia ripas;
Et laus haud alio major datur hoste peremto.» 90
Hæc ait; et juvenem diversa ad prælia raptat.
83 sqq. Conf. Virg. Æn. X, 633 sqq., ubi vid. Heyne.
84. _desinit iræ_, λήγει χόλοιο, ut _abstinere irarum_, Hor. Od.
III, 27, 70, et _desistere pugnæ_, Virg. Æn. X, 441. Cf. Lambin. ad
Horat. Od. II, ix, 17.
86. _Pœnum ignarum_, scil. ipsam Junonem, non Gelestam, hæc moliri.
Juno, ut Pauli cum Hannibale pugna inpediretur, alia molitur: in
faciem enim Gelestæ mutata Hannibali mentitur, Paulum juxta Aufidum
ingentem stragem edere, quum tamen is in longe diversa parte
pugnaret; atque ita ignarum Pœnum, qui falsi Gelestæ dictis fidem
habebat, a sævo vicini Pauli certamine avocat; Drak.
84. _desinit iræ_ Modius restituit e Col. Vulgo _ire_, scilicet in
Hannibalem.
86. Ita Col. Vulgo _Advocat ignavum sæva ad certamina_ probb.
Barth. et Dausq. _Advocat hinc navum_ Benes.
Flumineo Libycam turbabat in aggere pubem;
Cristæ nomen erat: bis terni juncta ferebant
Arma senem circa nati; pauperque penatum,
Sed domus haud obscura Tuder, notusque per Umbros 95
Bellator populos, factis et cæde docebat
Natorum armigeram pugnas tractare cohortem.
92. _aggere_; vid. ad I, 265.
94. _pauper penatum_, ut _lar parvus pauperum_, Hor. Od. III, xxix,
14, et _parvi penates_, Virg. Æn. VIII, 543. Cf. sup. ad I, 616.
95. _domus_; cf. ad I, 572.
--_Tuder_; vid. ad IV, 222.
93. _Cristæ_, non _Christæ_, Col. et primæ edd.
Unanima inde phalanx, crudo ducente magistro,
Postquam hominum satiata nece est, prostraverat ictu
Innumero cum turre feram, facibusque sequutis 100
Ardentem monstri spectabat læta ruinam;
Quum subitus galeæ fulgor, conoque coruscæ
Majore intremuere jubæ: nec tarda senectus;
98. _crudo_; cf. ad I, 405.
101. _Ardentem ruinam_, incendium turris delapsæ.
--_monstri_, ut _feram_, pro elephanto.
102 sqq. Adventus Hannibalis ex magnitudine et splendore armorum
cognoscitur. Cf. I, 496... 501.
103. _nec tarda senectus_; Crista senex non tardus fuit, tardavit,
cessavit, sed rapuit, etc.
99. _nece est_ ex conj. Dausq. et N. Heins. Ille etiam _nece p._,
et hic _necis_ tentavit; _necemet_ Ven. Marsi. Vulgo _necem, p._
100. _secutis_ Put. et Ven. Marsi, _secutus_ Col. et Ox. Vulgo
_secuta_.
(Adnovit nam luce virum) rapit agmine natos
Sæva parens ultro in certamina, et addere passim 105
Tela jubet, nec manantes ex ore feroci,
Aut quæ flagrarent galea, exhorrescere flammas.
104. _agmine_, ut sup. _cohors_ et _phalanx_, adeoque omnes simul
natos rapit.
105. _addere_, jacere, ut XV, 716. [recte XV, 719]
106 sq. Cf. ad IX, 444... 447.
107 seqq. Venusta comparatio Cristæ, filios ad fortiter pugnandum,
adspectumque hostis intrepido animo ferendum, exhortantis, cum
aquila, quæ ut verba Plinii (H. N. X, 3) aliis jam laudata, mea
faciam, «inplumes etiamnum pullos suos percutiens, subinde cogit
adversos intueri solis radios, et si conniventem humectantemque
animadvertit, præcipitat e nido, velut adulterinum atque degenerem;
illum cujus acies firma contra stetit, educat.» Eadem omnes aquilas,
non solum haliæetum, de quo Plin. l.c. agit, facere memorant
Aristot. Histor. Anim. IX, 34 et 45 (ubi iisdem fere verbis illa
traduntur); Ælian. H. A. II, 26; Petron. Sat. 120; (ubi vid.
Gonsal.) Lucan. IX, 902 seqq.; Claudian. Præf. in III Consul. Honor.
1 sqq. (ubi vid. Barth.) et alii.
104. Ita Put. et ed. Gryph. _agmine_ etiam in Oxon. R. 1, 3, Med.
Ven. Vulgo _hac luce_, et _agmina natos_, quod, per adpositionem
dictum, non displicebat N. Heins. _agnita_, scilicet certamina, in
mentem venit Dausq.
107. _galeæ_ R. 2.
Armiger haud aliter magni Jovis; anxia nido
Quum dignos nutrit gestanda ad fulmina fetus,
Obversam spectans ora ad Phaethontia prolem, 110
Explorat dubios Phœbea lampade natos.
108. _Armiger Jovis_, aquila, quæ avis sola, supra nubes volans,
fulmine non percuti, et hinc _Jovis fulmina gestare_ fingebatur.
Vid. Plin. II, 55; X, 3 extr. Heins. ad Ovid. Met. X, 158, et inf.
ad XII, 56, 58.
111. _Explorat dubios natos_, quinam velut adulterini sint; ut
_explorare dubiam sobolem_ sup. I, 413. _Phœbea lampade_, eo, quod
illos _cogit adversos intueri solis radios_. Cave cum Ill. Ernesti
jungas _dubios Phœbea lampade natos_, et interpreteris, nondum satis
firmatos ad solem intuendum. Videant latinæ poeseos studiosi carmen
quoddam Car. RUÆI, cui titulus, _Aquila cum pullis_. Ed.
Jamque suis daret ut pugnæ documenta vocatis,
En medias hasta velox prætervolat auras.
Hæsit multiplici non alte cuspis in auro,
Ac senium invalido dependens prodidit ictu. 115
114. _multiplex aurum_, lorica, multis aureorum annulorum nexibus
ornata (cf. II, 401 sq. et Virg. Æn. V, 259, 264); nisi malis
intell. clipeum, σάκος ἑπταβόειον, auro obductum. Cf. ad V, 318.
115. Cf. V, 568 sq. et Virg. Æn. II, 544 sq.
112. _vocantes_ Puteol. et _vacantis_ Colon. unde _pugnæ vocantis_
emend. N. Heins. coll. Virgil. Æneid. lib. II, vers. 338; XII, 125
et al. vid. supra not. ad IV, 508. Id recepere Drakenb. et Lefeb.
Sed simpliciorem sensum esse, patrem filios _vocasse_, ut
præsentibus exemplum pugnæ præiret, jam monuit Ern.
113. _Et medias hasta_ scripti et edd. vett. a quibus etiam abest
versus a Nicandro procusus, _Stridentem gelidis vibravit viribus
hastam, Quæ medias raptim velox prætervolat auras_. Hanc vulgatam
lectionem, quæ magnopere languet, (inpr. ob verba _raptim velox
p._) etiam Drak. servavit, cui tamen, ut et N. Heins., locus
perplexus et mutilus videbatur. Ego extruso versu spurio _En_ pro
_Et_ reposui, quod Lefeb. jam fecisse video, qui ita
interpretatur: «_prætervolat auras_ cum _hasta_, cujus idiotismi
plura sunt exempla in poeta.» Sed mea qualicumque sententia verbum
_prætervolat_ e marg. in textum inrepsit, et poeta
_transverberat_, vel _diverberat_ (ut Virgil. Æneid. V, 503), vel
simile quid scripsit.
115. _Ac senium_ Col. Vulgo _Atque senem_.
Cui Pœnus: «Quinam ad cassos furor inpulit ictus
Exsanguem senio dextram? vix prima momordit
Tegmina Callaici cornus tremebunda metalli.
En, reddo tua tela tibi: memorabilis ista
A nobis melius discet bellare juventus.» 120
Sic propria miseri transfigit pectora corno.
117. _Exsanguem_, debilitatam, ut II, 320; V, 328.
--_prima Tegmina_; cf. ad V, 318.
118. _Callaici metalli_. Cf. II, 395 sq.
--_cornus_, hasta, _tremebunda_, quæ in superficie clipei hærens
nutat, sive tremulo motu per auras volavit; Ern. qui utrumque putat
indicium esse teli exiguo impetu emissi: quod nobis non persuasit.
Cf. II, 448; V, 628; VI, 251.
116. _Quisnam_ dedit Nicander, quem sequuti sunt editores tantum
non omnes. Confer ad II, 645.
117. _senio dextram_, non _dextram senio_ Col. Obfendit tamen nos
vox _senium_, quæ modo præcessit.
119. _ausi_, vel _hastæ_ pro _ista_ malebat N. Heins. Ego τὸ
_ista_ δεικτικῶς adcipio.
121. _corno_, non _cornu_, Col. prob. N. Heins. Cf. ad v. 27.
[recte v. 37]
At contra (horrendum) bis terna spicula dextra
Torta volant, paribusque ruunt conatibus hastæ.
Haud secus ac Libyca fetam tellure leænam
Venator premit obsesso quum Maurus in antro, 125
Invadunt rabidi jam dudum, et inania tentant
Nondum sat firmo catuli certamina dente.
122. _bis terna dextra_, a sex Cristæ filiis simul _torta_, emissa.
124 sqq. Filii Cristæ, patre occiso, cum Hannibale pugnantes,
comparantur catulis leænæ, venatores pro matre adgredientibus.
--_feta leæna_, ut I, 406.
126. _jam dudum_, confestim. Cf. ad VIII, 37.
124. _Libycam feta t. l._ Col. neque aliter Oxon. Put. R. 1, 3,
Med. nisi quod in iis _sæva_, vel _scæva_ pro _feta_. Vulgo
_Libyca feta t. leæna_. Sed _Libyca fetam t. leænam_ recte,
opinor, emend. N. Heins. quod recepi cum Lefeb. _Libyca fetæ
tellure leænæ_ conj. Scalig. ad marg. Silii.
125. Hunc versum ex scriptis addidere Modius et N. Heins.
126. _rabidi_, non _rapidi_, Col. Oxon. R. 2. Conf. ad V, 451.
Consumit clipeo tela, et, conlectus in arma,
Sustinet ingentes crepitantibus ictibus hastas
Sidonius ductor: nec jam per vulnera credit, 130
Aut per tot cædes actum satis; iraque anhelat,
Ni leto det cuncta virum, jungatque parenti
Corpora, et excidat miseros cum stirpe penates.
128. _Consumit clipeo tela_, ut V, 642.
--_conlectus in arma_, h.e. in clipeum, ὑφιζάνων, ut ap. Virg. Æn.
X, 412, et XII, 491, ad quæ loca vid. Heyne.
129. _urguentes hastas_ maluerit N. Heins. _trepidantibus_ Puteol.
Tunc Abarim adfatur; namque una hic armiger ira
Flammabat Martem, atque omnes comes ibat in actus: 135
«Suppedita mihi tela: vadis liventis Averni
Demitti globus ille cupit, qui nostra lacessat
Tegmina, jam stultæ fructus pietatis habebit.»
134. _armiger_, θεράπων. Vid. ad I, 66.
135. _actus_, cœpta, molimina. Drak. cf. Val. Fl. IV, 162 et sup.
III, 78.
136 seq. _Vadis liventis Averni Demitti_; vid. ad I, 439.
--_globus ille_, sex filii Cristæ.
138. _Tegmina_, clipeum.
--_stultæ pietatis_, qua patris necem contra fortiorem frustra
ulturi erant; Cell.
134. _huic armiger acrem F. M._ conj. N. Heins. qui tamen monet,
_una ira_ exponi posse, pari ira, et prorsus eadem, qua dominus.
Ego potius crediderim, hunc esse sensum h.l. Abaris non arma modo
Hannibalis ferebat, sed _una_, simul, _ira_, iratus, _flammabat
Martem_ h.e. Hannibalem ad bellum, ad virtutem.
137. _lacessat_ scripti et priscæ edd. At vulgata lectio
_lacessit_ forte loco non movenda.
138. _fructum_ malebat N. Heins.
Hæc fatus jaculo Lucam, qui maximus ævi,
Transadigit: pressa juvenis cum cuspide labens 140
Arma super fratrum resupino concidit ore.
Mortiferum inde manu properantem vellere ferrum
Pilo Volsonem (namque hoc de strage jacentum
Fors dabat) adfixa sternit per tegmina nare.
140. _pressa_, alte inpressa. Cf. ad I, 383.
143. _hoc_ pilum.
--_jacentum_ Romanorum.
144. _Fors dabat_ Hannibali.
140. _Transegit_ Put. quod recepit Lefeb.
144. _Sors_ vitiose ed. Dausq.
Tum Vesulum, calido lapsantem in sanguine fratrum, 145
Ense metit rapido; plenamque (heu barbara virtus!)
Abscisi galeam capitis, ceu missile telum,
Conversis in terga jacit. Telesinus, ad ossa
Inliso saxo, qua spina interstruit artus,
Obcumbit; fratrisque videt labentia membra 150
Quercentis, quem funda procul per inane voluta
Sopierat, dum supremam Telesinus in auras
Exhalat lucem, et dubitantia lumina condit.
145. Cf. Virg. Æn. II, 551.
146. Conf. Stat. Th. VIII, 697, et Iscan. B. Troi. V, 253, Drak.
--_Ense metit_; vid. ad IV, 213.
--_rapido_, raptim.
149. _qua spina interstruit artus_, in imo dorso, scilicet ad
femorum commissuras, Ern.
152. _Sopire_, sensu privare, et hinc interficere, ut ap. Lucret.
III, 917, 1051; _conniventem somno consopiri sempiterno_ ap. Cic.
Tusc. Qu. I, 49; διευνάζειν apud Eurip. Hippol. 1375. Nam mors
sopori, vel somno et nocti comparatur. Cf. ad II, 574 in V.L.
153. _dubitantia lumina_, ut _natantes oculi_ II, 122, ubi vid. not.
Conf. inf. v. 457, et Georg. IV, 496.
151. _Quercentis_ Colon. Nomen viri ex Virg. Æn. IX, 684, notum,
ut _Lucas_ ex Æn. X, 561. Vulgo _Quærentis_.
At fessus mærore simul, cursuque, metuque,
Et tamen haud iræ vacuus, non certa per æquor 155
Interdum insistens Perusinus membra ferebat.
Hunc sude, quam raptam Libyci per terga jacentis
Armiger obtulerat monstri, super inguina fixum
Obtruncat, quercuque premit violentus obusta.
Tentarat precibus sævum lenire furorem; 160
Sed Stygius primos inplevit fervor hiatus,
Et pulmone tenus demisit anhelitus ignem.
155. _non certa membra_, quia vulneratus erat, Cell.
157. _Libyci monstri_, elephanti, _jacentis_, occisi.
--_per terga_, ex incensa turri, elephantis tergori inposita.
160. _furorem_, iram Hannibalis.
161. _Stygius fervor_, sudes adusta, et hinc letifera.
--_primos hiatus_, os apertum, quo preces modo fundere tentarat,
h.e. tentaturus erat.
157. _raptam Libyci_, non _Libyci raptam_, scripti.
162. _demisit_ Colon. et Puteol. _dempsit_ Oxon. Vulgo
_depressit_.
Tandem cum toto cecidit grege, nomen in Umbro
Clarum, Crista, diu populo: ceu fulmine celsa
Æsculus, aut, proavis ab origine cognita, quercus 165
Quum fumat percussa Jovi, sacrosque per ævum
Æthereo ramos populantur sulfure flammæ;
Donec victa Deo late procumbit, et omnem
Conlabens operit spatioso stipite prolem.
164 sqq. Heroes in pugna cadentes passim comparantur magnis
arboribus, vento, vel securi, vel, ut h.l. et ap. Hom. Iliad. ξ, 414
sq. fulmine eversis. Vid. Cerda et Heyne ad Virg. Æneid. V, 448 sq.
Jani ad Horat. Od. IV, vi, 9 seq.
166. _Jovi_, a Jove.
--_sacros ramos_; cf. ad III, 501 et 691.
--_sacros per ævum_, inviolatos inde ab antiquissimis temporibus.
Conf. Bentl. ad Hor. carm. sæc. v. 26.
167. _sulfure_; cf. Hom. l.c.
168. _victa Deo_, vi fulminis.
169. _omnem prolem_, minores arbores, ex majoris semine aut
radicibus enatas; Cell.
165. _consita_ præstare putabat N. Heins. Sed Drakenborch. jam
recte monuit, _quercum ab origine consitam_ sine sensu dici, et
_quercum ab origine sua_, quum primum consereretur, _cognitam
proavis_ esse antiquissimam, proavorum ætate consitam.
Atque ea dum juxta Tyrius stagna Aufida ductor 170
Molitur, Paulus, numerosa cæde futuram
Ultus jam mortem, ceu victor bella gerebat
Inter mille viros: jacet ingens Phorcys ab antris
Herculeæ Calpes, cælatus Gorgone parmam,
Unde genus tristique Deæ manabat origo. 175
173. Cf. ad II, 59.
--_ab antris_, ut I, 431, ubi vid. V.L.
174. _Calpes_, intell. Mauretania, quæ objacet; Cell. _Herculeæ_;
cf. ad I, 142.
--_cælatus Gorgone parmam_, in cujus parma cælatum erat caput
Gorgonis, seu Medusæ, filiæ Phorci, seu Phorcyos, a quo Phorcys
miles oriundus fingitur.
175. _Unde_, a Calpe, ubi olim regnarat una cum sororibus; N. Heins.
--_Deæ_, Medusæ.
--_tristi_; cf. ad I, 147.
172. _noctem_ pro _mortem_ Oxon. quod placebat N. Heins. Conf. ad
II, 574.
173. _Porcis_ Col. _Phorcus_ in aliis. Cf. not. ad II, 59.
175. _tristique Deæ_ Col. _tristisque Dea_ emend. Barth. Adv. II,
9. Vulgo _tristisque Deæ_.
Hunc objectantem sese, atque antiqua tumentem
Nomina saxificæ monstrosa e stirpe Medusæ,
Dum lævum petit incumbens violentius inguen,
Detrahit, excelsi conreptum vertice coni,
Adflictumque premens, tergo qua balteus imo 180
Sinuatur, coxaque sedet munimen utraque,
Conjecto fodit ense super: vomit ille calentem
Sanguinis effundens per hiantia viscera rivum,
Et subit Ætolos Atlanticus adcola campos.
176. _tumentem_; vid. ad II, 288; VI, 598; XVII, 429.
177. _saxificæ Medusæ_, ut ap. Sen. Herc. fur. 901; Lucan. IX, 670;
Ovid. Met. V, 217, et in Ibin, 553.
179. _Detrahit_ ad terram, eique _adfligit_.
--_vertice coni_, galea.
180. _balteus_ h.l. non a quo ensis in humero dependet, sed cingulum
commune.
184. _Atlanticus adcola_, Phorcys Mauretanus.
--_Ætolos campos_. Vid. ad I, 125.
--_subit campos_, ibi cadit, moritur, ut τάχα γαῖαν ὑπὲρ Διὸς
ἄσπετον αἶσαν Δυσόμεθ᾽ ἐσσυμένως, Calab. lib. III, Dausq. Sic et
δῦναι δόμον Ἄϊδος εἴσω, dixit Hom. Iliad. γ, 322.
176. _Hinc_ ed. Cell. et Drak. Sed in reliquis libris _Hunc_.
177. _e_, non _ex_, meliores libri.
181. _utrique_ Col. unde _coxæque utrique_ recte, puto, corrig.
N. Heins.
182. Ita Col. _ense super vomet_ Ox. Vulgo _ense; supervomit_, vel
_supervenit_.
Has inter strages rapido terrore coorti 185
Invadunt terga, atque averso turbine miscent
Bella inopina viri, Tyrius quos fallere doctos
Hanc ipsam pugnæ rector formarat ad artem:
185. Numidarum stratagema notum ex Frontin. Strat. II, v, 27; Val.
Max. VII, 4 ext. 2, et inpr. Liv. XXII, 48. Appianus, B. Hannib. c.
20 et 22, Celtiberis illud tribuit, non Numidis.
186 seq. _turbine_, ut lib. I, v. 41.
--_miscent Bella_; sic ad I, 69, _miscentem pugnas_, ubi videndæ
notæ. Ed.
185. _cohorti_ Parm. _coorto_ emend. N. Heins. _coacti_ h.e.
densati, in unum coeuntes, conj. Burm. quem vid. ad Ovid. Met. XI,
512. Sed _coorti_ h.l. bene dicuntur Numidæ, qui, ut Livii verbis
utar, specie transfugarum in mediam Romanorum aciem recepti,
ductique ad _ultimos, quieti aliquamdiu manserant_, et nunc
repente omnes commoventur. Similiter Livius dixit _coortos gladiis
rem gerere_ II, 30; _cooriri ad bellum_ et _in pugnam_ IV, 56;
XXI, 32; _coorti_ III, 41, pr. _Vulturnus coortus in Romanos_
XXII, 46; _omnibus in eum coortis_ VII, 3.
186. _everso_ Col. Sed, quod jam Draken. monuit, Numidæ _aversam
adorti sunt Rom. aciem_, teste Liv. XXII, 48.
Subcinctique dolis, fugerent ceu Punica castra,
Dediderant dextras. Tum totis mentibus actam 190
In cædes aciem pone atque in terga ruentes
Præcipitant: non hasta viro, non deficit ensis.
E strage est ferrum, atque evulsa cadavere tela.
Raptum Galba procul (neque enim virtutis amorem
Adversa exemisse valent) ut vidit ab hoste 195
Auferri signum, connisus corpore toto
Victorem adsequitur, letalique occupat ictu.
189. _Subcincti dolis_, ut contra _discingere dolos_ VII, 153.
192 seq. «Adreptis scutis, quæ passim inter acervos cæsorum corporum
strata erant, aversam adoriuntur Rom. aciem.» Liv. l.c.
196. _connisus corpore toto_, ut II, 629; IX, 379, et Virg. Æn. X,
127.
197. _occupat ictu_, φθάνει πλήξας. Cf. ad V, 520. Sic et φθάνει μὶν
βαλὼν, φθῄη ὑπὸ δουρὶ τυπεὶς, φθῇσιν ὀρεξάμενος χρόα dixit Hom.
Odys. χ, 91; Iliad. π, 861; ψ, 805.
192. _viros_ recte, opinor, emend. N. Heins. quod recepit Draken.
Conf. ad VIII, 659.
193. _evulsa_ Col. Vulgo _avulsa_.
196. _connisus_, non _connixus_, scripti. Conf. ad II, 123.
Ac dum comprensam cæso de corpore prædam
Avellit, tardeque manus moribunda remittit,
Transfixus gladio propere adcurrentis Amorgi 200
Occidit, inmoriens magnis non prosperus ausis.
198. _prædam_, signum, vexillum.
200. _accurrentis_ Col. Vulgo _occurrentis_, probb. Dausq. et
Lefeb.
201. _prosperus ausis_ Col. Puteol. R. 2, et Mars. _Inmori ausis_
dicitur, ut _clavo_ XIV, 404, et _hastæ_ Val. Fl. VI, 570,
Drakenb. Vulgo _prosper in ausis_.
Hæc inter, veluti nondum satiasset Enyo
Iras sæva truces, sublatum pulvere campum
Vulturnus rotat, et candentes torquet arenas.
Jamque reluctantes stridens inmane procella 205
Per longum tulit ad campi suprema, cavisque
Adflictos ripis tumidum demersit in amnem.
Hic tibi finis erat, metas hic Aufidus ævi
Servabat tacito, non felix Curio, leto.
202. _Enyo_, Ἐνυὼ, græcum nomen Bellonæ, de qua cf. IV, 439 sq. et
V, 220 seq.
203. _Pulvere campum_, pro, pulverem campi, seu in campo.
204. _candentes_; v. V.L.
205 seq. Procella, ex vehementiori Vulturni flatu constans,
reluctantes et invitos milites ad ultimam partem campi tulit; Drak.
--_stridens inmane procella_, ut ap. Virg. Æn, I, 102. Cf. ad VII,
573.
209. _tacito leto_; v. ad III, 145, et cf. inf. v. 403.
204. _canentes_ malebat N. Heins. Sed conf. IX, 497 sq. 502.
205. _reluctantes procellas_ Col. quod olim N. Heins. ad Claudian.
in Eutrop. II, 171, probavit, sed in not. ad h.l. recte rejecit;
v. not.
208. _erit_ Col.
Namque, furens animi dum consternata moratur 210
Agmina, et oppositu membrorum sistere certat,
In præceps magna propulsus mole ruentum
Turbatis hauritur aquis, fundoque volutus
Hadriaca jacuit sine nomine mortis arena.
214. _sine nomine_; conf. ad IX, 373.
--_Hadriaca arena_, ut _ad litora Hadriaca ponti_ I, 54.
Ingens ferre mala, et Fortunæ subdere colla 215
Nescius, adversa fronte incurrebat in arma
Vincentum consul: pereundi Martius ardor,
Atque animos jam sola dabat fiducia mortis;
Quum Viriathus agens telis, regnator Hiberæ
Magnanimus terræ, juxta atque ante ora furentis 220
Obtruncat Pauli fessum certaminis hostem.
215. _Fortunæ subdere colla_; v. ad VI, 414.
217 sq. Conf. ad I, 559 seq.
--_Consul_, Æmilius Paulus.
219. De _Viriatho_ v. ad III, 354.
--_regnator Hiberæ terræ_, imperator Lusitanorum.
220. _Magnanimus_; conf. ad I, 29.
221. _hostem_, Servilium consularem, de quo v. ad VIII, 664.
219. _Viriathus_, non _Viriatus_, Col. v. ad III, 354.
Heu dolor! heu lacrimæ! Servilius optima belli,
Post Paulum belli pars optima, conruit ictu
Barbarico, magnamque cadens leto addidit uno
Invidiam Cannis: tristem non pertulit iram 225
Consul, et insani quamquam contraria venti
Exarmat vis, atque obtendit pulvere lucem,
Squalentem rumpens ingestæ torvus arenæ
Ingreditur nimbum, ac ritu jam moris Hiberi
Carmina pulsata fundentem barbara cætra 230
Invadit, lævæque fodit vitalia mammæ.
222. Conf. V, 190.
--_optima belli pars_, ut ap. Virg. Æn. X, 427, 737. Cf. ad V, 329.
224 seq. _addidit Invidiam Cannis_, Cannensis cladis memoriam
ingratiorem, ipsamque calamitatem acerbiorem fecit. Cf. VI, 402.
225. Cf. XV, 690.
226 sq. _contraria vis venti Exarmat_, hebetat, _lucem_, aciem
oculorum.
--_insani_, ut VI, 175.
227. _Exarmat_, arma extorquere conatur; Lenz.
--_obtendi_ proprie dicuntur res, quibus vela obducuntur, vel
tenebræ, unde _obtendit_ h.l. tegit, occultat, velat. Cf. Val. Fl.
III, 718; Intpp. ad Virg. Ge. I, 248; Heins. ad Claud. R. P. II,
226, et Gigantom. 92; Barth. ad Stat. Th. II, 248, et V, 45; Gronov.
ad Senec. Œd. 625; Ernesti ad Tac. Hist. III, 56.
229 seq. Cf. ad III, 348, et IV, 215.
[231.] _vitalia_ membra, unde vita maxime pendet, ut ap. Lucan. VI,
194, 197; VII, 620; IX, 743 al. Eodem sensu _qua fata celerrima_
dixisse Virg. Æn. XII, 507, observat Lef.
--_vitalia_, cor; Lenz.
227. _obtundit_, vel _obtexit_, vel _offundit_ scribendum censebat
N. Heins. Sed vid. not. _abtendit_ Tell. et R. 2.
229. _ritu moris_ mira dictio. Forte leg. _ritu victoris Hiberi_.
Hic fuit extremus cædum labor: addere bello
Haud ultra licuit dextram, nec tanta relictum est
Uti, Roma, tibi posthac ad prælia Paulo.
233. _est_ in Col. A reliquis libris abest. _cauta_ pro _tanta_
conj. N. Heins.
Saxum ingens, vasto libratum pondere, cæca 235
Venit in ora manu, et, perfractæ cassidis æra
Ossibus infodiens, complevit sanguine vultus.
Inde pedem referens, labentia membra propinquo
Inposuit scopulo, atque, undanti vulnere anhelans,
Sedit terribilis clipeum super ore cruento: 240
235 sqq. Cf. Liv. XXII, 49.
--_cæca manu_; v. ad V, 3.
[236.] _perfractæ cassidis æra_, ut ap. Lucan VI, 193; Lef.
239. _undanti vulnere_, ut apud Virg. Æneid. X, 908; Stat. Th. I,
449; II, 124, et _unda sanguinis_ mox v. 244 et apud Val. Fl. VI,
573. Cf. Heyne ad Virg. Æn. IX, 700, et Heins. ad Claud. R. P. III,
127.
239. _vulnere_, non _pulvere_, scripti et R. 2.
Inmanis ceu, depulsis levioribus hastis,
Adcepit leo quum tandem per pectora ferrum,
Stat teli patiens media tremebundus arena,
Ac, manante jubis rictuque et naribus unda
Sanguinis, interdum languentia murmura torquens, 245
Effundit patulo spumantem ex ore cruorem.
241 sqq. Conf. Virg. Æn. IX, 792 sqq. ubi vid. Heyne.
243. _tremebundus_, ut _territus_ ap. Virg. l.c. Cf. V.L. et Hom.
Iliad. λ, 553; ρ, 111 seq.
--_arena_ amphiteatri.
245. _murmura torquens languentia_, ut IV, 278.
246. _spumantem cruorem_, ut _canentem_ I, 424, ubi v. V.L.
243. _teli inpatiens_ et _fremebundus_ emend. N. Heins. Utrumque
probavit Drak. et recepit Lefeb. Sed h.l. agitur de Paulo et
leone, qui, inruenti hominum multitudini inpares, pedem referunt,
et letali vulnere adcepto, patienter magnoque animo mori malunt,
quam fugere. Conf. not.
Tum vero incumbunt Libyes super: ipse citato
Ductor equo, qua flatus agit, qua pervius ensis,
Qua sonipes, qua belligero fera bellua dente.
Obrutus hic telis ferri per corpora Piso 250
Rectorem ut vidit Libyæ, connisus in hastam
Ilia cornipedis subrecta cuspide transit,
Conlapsoque super nequidquam incumbere cœptat:
248. _Ductor_, Hannibal.
--_status_, Vulturnus, Pœnos adjuvans.
250. _ferri_, equo citato vehi, _per corpora_, cadavera Rom., inter
quæ saucius jacet Piso.
252. _subrecta cuspide_, sursum erecta; v. ad VII, 650.
--_Ilia transit_ Piso, propr. cuspis.
247. _incumbunt_, non _incubuit_, Colon. Puteol. R. 2.
251. _connisus_, non _connixus_, scripti; vid. ad lib. II, v. 123.
252. _subjecta_ Put. Tell. R. 1, 3, Parm. Mediol. et al.
253. Hic versus si non totus interpolatricem manum, certe vel
incuriam poetæ, vel corruptelam redolet: nam locutio _super
incumbere_ modo præcessit, et verbum _cœptare_ mox sequitur.
Quum Pœnus, propere conlecto corpore, quamquam
Cernuus inflexo sonipes effuderat armo; 255
«Umbræne Ausoniæ rediviva in bella retractant
Post obitum dextras? nec in ipsa morte quiescunt?»
Sic ait, atque ægrum cœptanti adtollere corpus
Arduus insurgens totum permiscuit ensem.
254. _Conligere corpus_, se erigere.
255. Cf. Virg. Æn. X, 894, et ibi Heyne.
256 sq. Num exanimes Romani reviviscunt, et arma retractant? Lefeb.
Hunc locum putat expressum ex Hom. Iliad. φ, 55. Similem Silii locum
me supra legere memini, quem tamen nunc frustra requisivi.
259. _arduus insurgens_, ut _alte insurgens_ I, 401, et _adsurgens_
IV, 610.
--_permiscuit_ visceribus, h.e. infixit.
254. _Cum_ Col. Oxon. R. 1, 3, Parm. Med. et Venetæ Marsi. Vulgo
_Cui_.
255. _effunditur_ Parm. et Beness. _effudatur_ R. 1; sed
_effunditur_, vel _effuderat_ a m. sec.
256. _rediva_ Putean. _recidiva_ recte, puto, emend. N. Heins. et
recepit Lefeb. vid. ad I, 106.
Ecce, Cydonea violatus arundine plantam, 260
Lentulus effusis campum linquebat habenis;
Quum videt in scopulo rorantem saxa cruore,
Torvoque obtutu labentem in Tartara Paulum.
260. Cf. Liv. XXII, 49.
--_Cydonea arundine_; vid. ad II, 90, et Heyne ad Virg. Æn. XII,
858.
262. _rorantem saxa cruore_; v. ad IV, 447, et Heins. ad Claud. in
Rufin. I, 383.
260. _libatus_ suspic. N. Heins. quo sensu et _degustare_ atque
_perstringere_ dicitur. Sed v. not. ad V, 602.
Mens abiit; puduitque fugæ: tum visa cremari
Roma viro, tunc ad portas jam stare cruentus 265
Hannibal, et totum tunc primum ante ora fuere
Sorbentes Latium campi: «Quid deinde relictum,
Crastina cur Tyrios lux non deducat ad Urbem,
Deseris in tantis puppim si, Paule, procellis?
264 sqq. Mortuo Paulo Roma ipsi et omne Latium perire videbatur.
--_Mens_ fugæ _abiit_, fugiendi impetus eum reliquit; Lenz.
267. _campi_ Cannenses in Apulia _sorbentes Latium totum_, sanguinem
totius Italiæ. Conf. XI, 565, 566, et ad I, 50, 51.
269 seq. Verbis, e re nautica petitis, designatur auxilium Romanis
in summo discrimine præstandum, _puppim_ (gubernaculum), _gubernare
damna belli_, etc.
266. _totum tunc primum_ Oxon. _totum tunc primi_, vel _Ætoli tunc
primum_, quod Lefeb. recepit, conj. N. Heins.
267. Ita Colon. Vulgo _relictum est_.
269. _si_, non _sic_, Col.
Testor Cælicolas, inquit, ni damna gubernas 270
Crudelis belli, vivisque in turbine tanto
Invitus; plus, Paule, (dolor verba aspera dictat)
Plus Varrone noces: cape, quæso, hunc, unice rerum
Fessarum, cape cornipedem: languentia membra
Ipse levabo humeris, et dorso tuta locabo.» 275
270 sqq. Ernesti monet, poetam manifeste veritatem Livii non
adsecutum esse, apud quem Lentulus non adhortetur Paulum, ut ne
desit Romanis, nec mortem vitæ præferat (quod nunc non integrum
fuisset ei vulneribus confecto et moribundo), sed hoc modo postulet
ab eo, ut, dum aliquid virium supersit, hostibus se eripiat, ne in
ipsa pugna consul moriatur. Meo vero qualicumque judicio Silius
recte mentem Livii cepit. Non tam triste fuit et acerbum, consulem,
in acie, quam talem virum perire. Vulnera autem Pauli forte sanari
potuissent, nisi obstinato ad moriendum fuisset animo. Ipse ap. Liv.
l.l. a Lentulo petit, ut _patiatur se expirare, ne aut reus iterum e
consulatu sit, aut adcusator_ collegæ _existat_. Quod non rogasset,
si nulla vitæ spes reliqua fuisset. Conf. V.L.
273 seq. _rerum Fessarum_; v. ad I, 566.
--_unice rerum fessarum_; v. V.L.
--_unice rerum Fessarum_, cladis communis, h.e. qui præ ceteris
dignus es, ut serveris; Lenz. coll. verbis Liv. XXII, 49: «L. Æmili,
quem unum insontem culpæ cladis hodiernæ dii respicere debent, cape
hunc equum, etc.» Livius superat poetam. Ed.
270. _damna superstas_ conj. N. Heins. Sed _damna_ h.l. dicitur
bellum damnosum et exitiabile, cujus calamitas v. 269, 271,
imaginibus, a re bellica petitis, adumbratur.
273. _Cape, spes, hunc, unica rerum_, vel _cape, dux, quæso, unice
rerum Fessarum, hunc cape cornipedem_ corrig. Burm. inprob. Lefeb.
qui monet, τὸ _unice_ ad nobilius genus spectare, quo et ipse
illud retuli in not. ad V, 495. At nunc nodum ita solvi posse vix
crediderim, et prior potius Burman. emendatio probanda videtur,
coll. IV, 815, et VII, 1.
Hæc inter, lacero manantem ex ore cruorem
Ejectans, consul, «Macte o virtute paterna!
Nec vero spes angustæ, quum talia restent
Pectora Romuleo regno: calcaribus aufer,
Qua vulnus permittit, equum; atque hinc ocius Urbis 280
Claudantur portæ: ruet hæc ad mœnia pestis.
Dic, oro, rerum Fabio tradantur habenæ.
276. Respondet Paulus, at multo loquacius, quam in Livio (XXII, 49),
cujus omnis narratio naturæ rei et tempori convenientior videtur;
Ern. Enimvero Silius huic narrationi vix quidquam addidit præter
ornatum poeticum.
277. _Macte o virtute paterna_; ut ap. Liv. l.c. Cf. ad IV, 475.
Laudatur juvenis virtus, quoniam is equi sui usum consuli obtulerat,
ejusque loco mori cupiebat.
280. _Qua_, quatenus, _permittit vulnus_ in planta, v. 260.
281. _hæc pestis_, Hannibal. Cf. ad I, 174.
282. Conf. I, 144.
278. _restant_ Put. R. 1, 3; Parm. Med.
281. _postes_ pro _portæ_ Put.
Nostris pugnavit monitis furor: amplius acta
Quid superest vita, nisi cæcæ ostendere plebi
Paulum scire mori? feror an consumtus in Urbem 285
Vulneribus? quantine emtum velit Hannibal, ut nos
Vertentes terga adspiciat? nec talia Paulo
Pectora, nec manes tam parva intramus imago.
283. _Nostris monitis pugnavit_, obstitit, _furor_ Varronis; Mars.
284. _cæcæ plebi_; vid. ad VII, 540.
286. Conf. Virg. Æn. XII, 678 seq. En _animæ magnæ Prodigum Paulum,
superante Pœno_, ut verba Horat. Od. I, xii, 37, mea faciam.
286. _Quantine emtum velit Hannibal?_ Cf. ad V, 601, 602.
288. Vid. ad VIII, 145 sq.
--_imago_; v. ad I, 97.
283. _et_ ante _rerum_ inserendum putabat N. Heins. et ita
distinguendum: _atque hinc ocius urbis c. portæ, (ruet hæc ad m.
p.) Dic, oro; et rerum F._ etc. _Dic ergo_ Put. R. 1, 3, Med.
283. _actæ Q. s. vitæ_, vel _acta Quid super e vita_ opinabatur
N. Heins.
285. _Feror_, non _Ferar_, Col. _Furor_ Parm. _in Urbem_ scripti.
Vulgo _eidem_, scilicet plebi, _eodem_, h.e. in urbem, tentabat
N. Heins.
286. _Quantine_ Col. et Tell. Vulgo _Quantive_, quod servavit
Lefeb. _Quanti heu_ suspic. N. Heins. _Vulnere quantivis emtum_
Dausq.
Ille ego... Sed vano quid enim te demoror æger,
Lentule, conquestu? perge, atque hinc cuspide fessum 290
Eripe quadrupedem propere.» Tum Lentulus Urbem,
Magna ferens mandata, petit; nec Paulus inultum,
Quod superest de luce, sinit: ceu vulnere tigris
Letifero cedens tandem, projectaque corpus
Luctatur morti, et languentem pandit hiatum 295
In vanos morsus, nec subficientibus iræ
Ictibus, extrema lambit venabula lingua.
289. _Ille ego..._, abrupta oratio, de qua vid. ad VI, 110. De
formula loquendi _ille ego_, cf. Heins. ad Ovid. Trist. V, vii, 55.
292 sqq. Paulus extremas vires in hostibus ulciscendis consumit:
scena heroica, exiguam veri similitudinem habens, at narrata
probabiliter; Ern.
293 seq. Similis comparatio sup. v. 241 seq. et I, 421 sqq.
[294.] _projectaque corpus_, ut _projecto lucis amore_ sup. v. 42.
Cf. ad V, 226.
295. _luctatur morti_; v. ad II, 514.
297. _extrema_, extremum spirante. Ed.
289. _vano_, non _vario_, Col.
291. _Erige_ Col. unde _Exige_ conj. N. Heins. coll. v. 482;
_quadripedem_ Col. Conf. ad I, 162, et Pier. ad Virg. Ecl. V, 26,
et Æn. XI, 714.
297. _Rictibus_ emend. N. Heins. quod probavit Drak. et recepit
Lefeb. Sed _non sufficientes iræ ictus a languente hiatu_ et
_vanis morsibus_ non differre, idque a luxuriante Silii ornatu non
abhorrere jam monuit Ern.
Jamque coruscanti telum, propiusque ferenti
Gressum exsultantem, et securo cædis Iertæ
Non exspectatum surgens defixerat ensem, 300
Sidoniumque ducem circumspectabat, in illa
Exoptans animam certantem ponere dextra.
298. _coruscanti telum_, ut ictum daret. Cf. ad I, 434.
299. _securo cædis_, qui non dubitabat, quin Paulum facile
occideret.
302. Exoptabat mori in certamine cum Hannibale, viro fortissimo. Sic
_tuaque animam hanc effundere dextra_, dixit Virg. Æn. I, 98. Cf.
sup. ad. v. 67 sq. et ad II, 705.
299. _Jertæ_ Col. _Inerte_ Oxon. Put. et priscæ edd. _Inerti_
utraque Ven. Marsi, _Ilerthæ_ Junt. Nicandri, et quæ inde fluxere;
_Ilerdæ_ reposuit Cellar. ut ab Ilerda, Hispaniæ urbe, dictus sit.
300. Forte leg. _Ante exspectatum_; vid. ad II, 151.--_deflexerat_
Col. pro _defixerat_ h.e. penitus infixerat.
302. _animam restantem_, vel _bellantem_ conj. N. Heins.
_luctantem_ Draken. _in illa Exoptans anima certantem ponere
dextram_ Burm. ut sensus sit, exoptasse Paulum, ut cædes
Hannibalis ultimum facinus foret; non vero, ut ab Hannibale
cæderetur. Sed vid. not. _cedentem_ c. Tell. quod recepit Lefeb.
Non male, judice Ern.
Sed vicere virum coeuntibus undique telis
Et Nomas, et Garamas, et Celtæ, et Maurus, et Astur.
Hic finis Paulo: jacet altum pectus, et ingens 305
Dextera, quem, soli si bella agitanda darentur,
Æquares forsan Fabio: mors additur Urbi
Pulchra decus, misitque viri inter sidera nomen.
305. _ingens Dextera_, vir fortissimus.
--_Dextera, quem_, ut βρέφος φεροντα, Anacr. III, 17, ubi vid.
Intpp. σώματα ὅστις, Sophocl. Ajac. 760, ubi v. Brouck. Cf. sup. ad
V, 495, et Köppen ad Hom. Iliad. β, 278.
306. _darentur_, data fuissent.
303. _fixere_ suspic. N. Heins. et mox, _Celta_ Burm. quoniam
reliqui populi numero singulari memorantur, unde et tacite ita
edidit Lefeb.
305. _Hæc finis_ edd. Junt. Ald. et Gryph. Conf. Gell. XIII, 20;
Heins. ad Virg. Æn. II, 554; III, 145, et ad Ovid. A. A. I, 282,
quosque Drak. laudavit, Victorius ad Cic. Epist. ad fam. X, 32;
Lambin. ad Lucret. I, 108, et Gron. ad Liv, IV, 11.
306. _Dextra_ perperam ed. Marsi poster. et pleræque eam secutæ;
_quam_ emend. N. Heins. Sed vid. not. ad V, 495, et ad h.l.
307. _mors addidit decus_ corrig. Dausq. Sed adpositio hæc longe
magis poetica et elegans, judice etiam N. Heins.
Postquam spes Italum mentesque in consule lapsæ,
Ceu truncus capitis, sævis exercitus armis 310
Sternitur, et victrix toto fremit Africa campo.
Hic Picentum acies, hic Umber martius, illic
Sicana procumbit pubes, hic Hernica turma.
Passim signa jacent, quæ Samnis belliger, et quæ
Sarrastes populi, Marsæque tulere cohortes; 315
Transfixi clipei, galeæque, et inutile ferrum,
Fractaque conflictu parmarum tegmina, et ore
Cornipedum derepta fero spumantia frena.
Sanguineus tumidas in campos Aufidus undas
Ejectat, redditque furens sua corpora ripis. 320
309. _mentes lapsæ_, animus Rom. fractus est.
--_in consule_, morte Pauli.
313. _Sicana pubes_; cf. V, 489 sq.
315. _Sarrastes populi_; v. ad VIII, 536.
319. Cf. VIII, 669 seq.
311. _fremit_ Col. Vulgo _furit, tuto campo_ Put.
312. _Picenum_, h.e. Picenorum. R. 3.
316. _Transfixos clipeos... Aufidus ejectat_ primum edidit
Nicander in Junt.
317. _ori_ conj. N. Heins. quem vid. ad Ovid. Met. III, 52.
318. _derepta_, Col. _dejecta_ Tell. Vulgo _direpta_. Cf. ad IX,
29.
319. _tumidis undis_ ed. Junt. et aliæ inde expressæ.
320. _ferens_ maluerit N. Heins. et vide.
Sic Lagea ratis, vasto velut insula ponto
Conspecta, inlisit scopulis ubi nubifer Eurus,
Naufragium spargens operit freta; jamque per undas
Et transtra, et mali, laceroque aplustria velo,
Ac miseri fluitant revomentes æquora nautæ. 325
321 sqq. _Lagea ratis_; v. ad I, 196. Drak. suspicabatur, poetam
respexisse ad naves portentosæ magnitudinis, a Ptolemæo Philopatore
exstructas (v. Athen. Deipnos. V, 8, pag. 203, et Plut. Demetr. 59),
vel ad naves Antonianas, de quibus v. Heyne ad Virg. Æneid. VIII,
691 sqq. ex quo loco etiam navis cum _insula_ comparatio petita est.
324. _aplustre_, seu aplustrum, ἄφλαστον, seu ἄπλαστον, ornamentum
puppis, tabulatum, in quo post diætam erigebatur baculus, στηλὶς, e
quo dependebat _velum_, h. est, linteum, seu fascia (ταινία,
_Flagge_), quæ motum venti indicabat. Conf. Köppen ad Homer. Iliad.
ο, 717; Gesneri Thes., et, quos Drak. laudat, Scheffer. de Re Nav.
II, 6; Salmas. Exerc. Plin. p. 403 seq.; Cuper. Apoth. Hom. p. 50 et
196; Fabrett. ad Column. Trai. pag. 117, et Beger. Thes. Brand.
T. III, p. 408. Cf. et V.L. Vide etiam Wernsdorf ad Rutil. Itin. I,
513, in Poet. Min. T. V, P. I, p. 167.
325. _æquora_, aquam.
323. _Naufragio operit_, ut ap. Flor. II, 11. Vulgo male post
_scopulis_ et _freta_ ponuntur commata.
324. _amplustria_ Oxon. Put. Med. Drak. laudavit verba Festi:
_Aplustria, navium ornamenta; quæ, quia erant amplius, quam erant
necessaria usui, etiam amplustria dicebantur_.
At Pœnus, per longa diem certamina sævis
Cædibus emensus, postquam eripuere furori
Insignem tenebræ lucem, tum denique Martem
Dimisit, tandemque suis in cæde pepercit.
326 sqq. Hannibal post victoriam Cannensem extemplo Romam contendere
et obpugnare constituit: in quo poeta non historicam veritatem (v.
Liv. XXII, 51), sed rationem poeticam, et episodii de machinatione
Junonis (v. 337 sqq.) comminiscendi occasionem spectavit.
329. _suis_, suorum labori, _in cæde_ Rom. peragenda; Dausq.
Sed mens invigilat curis, noctisque quietem 330
Ferre nequit: stimulat dona inter tanta Deorum,
Corque acuit nondum portas intrasse Quirini.
331 seq. Cf. V.L.
331, 332. Vulgaris lectio, _Stimulat d. i. t. Deorum: Hortatur
nondum_, etc. haud dubie incuria et stupore librariorum corrupta
est, nec temperare mihi potui, quo minus eam desererem, etsi
conjecturam meam non præstare, vel cuiquam obtrudere ausim.
_Hortator_ emend. Barth. Adv. II, 13; _Hortatus_ Livineius;
_mens... stimulat d. i. t. Deorum Hortatu_ N. Heins. qui præterea
post τὸ _Quirini_ versum excidisse putabat. Eum _mens stimulat d.
i. t. Deorum Cunctatum n. p. i. Q._ (quod cunctatus esset in tam
felici rerum cursu, nec jam antea ad Urbem duxisset exercitum),
Burm. cui τὸ _Hortatur_ glossa vocis _stimulat_ esse videbatur;
_mens... Ferre nequit, stimulat, d. i. t. Deorum, Hortatur nudi
portas i. Q._ (h.e. mœnia Rom. nuda auxilio et defensoribus post
tantam cladem) Lefeb. _Stimulat d. i. t. D. Optatas n. p. i. Q._
Ernesti, ut sensus sit, excitat Hannibalem cogitatio hæc, se
nondum Romam occupasse. Ego pro vulg. lectione _Hortatur_, quam ex
compendio scripturæ ortam esse suspicor, levi mutatione _Corque
acuit_ reposui, et h.l. ita interpretor: id, quod Romam nondum
ceperit, in tam secunda rerum fortuna, _cor_ ejus _stimulat et
acuit_, ut sup. I, 113, ubi vid. not. Infinitivo autem centies ita
Silius utitur, v.c. v. 379. Pro _Hortatur_, Withof. conj.
_Iratum_, vel _Mirantum_, vel denique _Sacratas_, ut sensus sit,
hoc eum _stimulat_, urit, sollicitat, male habet, (vid. eum ad
Guntheri Ligurin.) quod nondum ipsas Romæ portas intraverit. Cf.
v. 367; XI, 118 al.
Proxima lux placet. Hinc strictos ferre ocius enses,
Dum fervet cruor, et perfusæ cæde cohortes,
Destinat, ac jam claustra manu, jam mœnia flamma 335
Occupat, et jungit Tarpeia incendia Cannis.
334. Dum recens est ardor militum.
336. _Occupat_ et _jungit_, spe et cogitatione.
333. _huc_ pro _hinc_ substituendum censebat N. Heins. et v. 334;
_furor_ pro _cruor_.
Quo turbata viri conjux Saturnia cæpto,
Irarumque Jovis Latiique haud inscia fati,
Incautum ardorem atque avidas ad futile votum
Spes juvenis frenare parat: ciet inde quietis 340
Regnantem tenebris Somnum; quo sæpe ministro
Edomita inviti componit lumina fratris.
340 sq. Similiter _Somnus_ mittitur ad Agamemnonem Hom. Iliad. β, 6
seq. ad Neptunum Iliad. ξ, 354 sq. ad Jovem Iliad. ξ, 230 sq. quo et
h.l. v. 342 spectat.
--_quietis tenebris_, a vestibulo et aditu locorum inferorum; ubi
Somni sedes. Vid. Heyne ad Virg. Æneid. VI, 278, et Köppen ad Hom.
Iliad. ξ, 231.
342. _fratris_, Jovis.
338. _haud inscia_ Col. ut I, 41. Vulgo _haud nescia_.
339. _ad futile nomen_ Put.
342. _inviti_ scripti et R. 2. Conf. VII, 204, et Intpp. ad Val.
Fl. I, 116. Vulgo _invicti_.
Atque huic adridens, «Non te majoribus, inquit,
Ausis, Dive, voco; nec posco ut mollibus alis
Des victum mihi, Somne, Jovem: non mille premendi 345
Sunt oculi tibi, nec spernens tua numina custos
Inachiæ multa superandus nocte juvencæ.
343. _majoribus Ausis_, ad majora ausa.
344. _mollibus alis_; χρυσέαις πτερύγεσσιν, Orph. Arg. 1009. Ὄνειροι
μελανοπτέρυγες, Eurip. Hecub. 71. Somnus alis, vel, ut mox v. 356,
virga tangit, quibus soporem inmittit. Conf. Broukh. et Heyne ad
Tibull. II, i, 89; III, iv, 55. Cuper. Apoth. Hom. pag. 178; Spanh.
ad Callim. H. in Del. v. 234, et Herderi _zerstreuete Blätter_,
T. II, p. 322.
345 sq. Non Argus tibi sopiendus est, custos Ius, filiæ Inachi, in
vaccam mutatæ: quæ fabula vel tironibus nota est ex Ovid. Met. I,
624 sqq.
--_mille oculi_, Argus πανόπτης, de quo v. Heyne ad Apollod. p. 252
seq. Centum ei oculos tribuunt Ovidius et alii. Cur _spernat numina_
Somni, docebit idem Ovid. l.c. v. 626 sq. et 685 sq.
347. _nocte_, somno. Vid. ad II, 563.
--_multa_, propter multos oculos.
347. _multa morte_ Put.
Ductori precor inmittas nova somnia Pœno,
Ne Romam et vetitos cupiat nunc visere muros,
Quos intrare dabit nunquam regnator Olympi.» 350
348. _nova somnia_, inusitata, ab ipso Somno inmissa. Lefeb.
_étranges_. Drak. quæ cum aliquo terrore animum percellunt, aut
forma ac modo inusitato metum atque horrorem incutiunt, ut ap.
Tibull. II, 7, 19 (al. vi, 37), ubi vid. Broukh.
349 sq. Conf. VI, 599... 605, et XII, 605 seq. Drak.
--_vetitos muros._ Cf. ad III, 501; IV, 788.
348. _bona somnia_ conj. N. Heins. et vers. 349, _sibi_ pro
_nunc_.
350. _Quîs_ tacite et sine auctoritate scripsit Lefeb. Confer ad
VI, 498.
Imperium celer exsequitur, curvoque volucris
Per tenebras portat medicata papavera cornu.
351 sq. Cf. ad II, 543 sq. Somnus manu tenet _cornu_, unde soporem
infundit, (v. Burm. ad Val. Fl. IV, 16; VIII, 72; Heyne et Cerda ad
Virg. Æn. I, 692; Cl. Doering. Eclogæ poett. lat. pag. 249; Spencii
Polymet. XII, pag. 264; Barth. et Lutat. ad Stat. Th. II, 144; VI,
27. Lessing. _Wie die Alten den Tod gebildet_, p. 1, 45 al.) et
_papavera_ (propter vim soporificam, quæ nigro inprimis papaveri
inest, unde opium paratur) effundit, de quo v. Martin. ad Virg. Ge.
I, 78; IV, 545; Ovid. Met. XI, 605 seq. Signum a Tollio post Cic.
Or. pro Archia et a Drak. ad h.l. editum, Mariett. _Traité des
Pierres gravées_, T. II, pag. 1, n. lx (ubi Somnus ex manu Noctis,
cui tres Ὄνειροι a tergo stant, papaverum manipulum adcipit), et
auctor libri qui inscribitur, _papaver ex omni antiquitate erutum_,
Norib. 1713, 1714, p. 155 sq.; 170 sq.
352. _medicata_; conf. Heyne ad Virg. Æn. IV, 486, et VI, 420.
351. _volucres_ suspic. N. Heins. Sed verba _volucris_ (h.e.
velociter) _portat_ jungenda sunt, et τὸ _volucris_ etiam masc.
genere dici, docet Drak. coll. XIII, 345. Sic contra _volucer
fama_ Petron. Sat. c. 123; ubi vid. Burm. Cf. et inf. v. 470.
Ast ubi, per tacitum adlapsus, tentoria prima
Barcæi petiit juvenis, quatit inde soporas
Devexo capiti pennas, oculisque quietem 355
Inrorat, tangens Lethæa tempora virga.
353. _per tacitum adlapsus_, ut _Ille volat, nullos strepitus
facientibus alis_ ap. Ovid. Met. XI, 650; Drak. Cf. ad VII, 527.
354 sq. _Barcæi juvenis_, Hannibalis. Cf. I, 72.
--_soporas pennas_; cf. ad v. 344.
--_quatit Devexo capiti_, supra caput, στῆ δ᾽ ἂρ ὑπὲρ κεφαλῆς, Hom.
Iliad. β, 21, ubi vid. Köppen.
[355.] _oculis quietem Inrorat;_ cf. ad VIII, 121 in Var. Lectt.
Heyne et Cerda ad Virg. Æneid. I, 691, et III, 511; Burm. ad Val.
Fl. IV, 16.
356. Imitat Virg. Æn. V, 854 sq. ubi Heyne coll. Apollon. IV, 156,
monet, _virgam_, vel _ramum_ proprie adcipiendum, et rem ab aqua
lustrali ductam esse. Conf. Barth. ad Stat. Silv. V, iv, 18;
Doering. Eclog. poett. lat. p. 242; Gronov. Obss. II, i, p. 210 sq.;
Turneb. Advers. XXI, 4, et Burm. ad Val. Fl. VIII, 84. Sic et
Mercurius ῥάβδῳ ὄμματα θέλγει, Hom. Odys. ε, 47; v. Gronov. l.c.
Ernesti _virgam_ h.l. ipsa papavera dici putat. _Lethæa virga_, ut
Ληθαῖον πτερὸν ὕπνου, dixit Callimach. Hymn. in Del. vers. 234. Cf.
Virg. Georg. I, 78; IV, 545, et Æneid. V, 854.
353. _Atque ubi_ Lefeb. e c. Tell.
Exercent rabidam truculenta insomnia mentem:
Jamque videbatur multo sibi milite Thybrim
Cingere, et insultans adstare ad mœnia Romæ.
Ipse refulgebat Tarpeiæ culmine rupis, 360
Elata torquens flagrantia fulmina dextra,
Jupiter; et lati fumabant sulfure campi,
Ac gelidis Anio trepidabat cærulus undis;
Et densi ante oculos iterumque iterumque tremendum
Vibrabant ignes: tunc vox effusa per auras: 365
357. _insomnia_, somnia, ut XI, 102; Virg. Æn. VI, 897, et Tibull.
III, 4, 1, ubi v. Broukh. Singula h.l. ἐναργῶς et apte expressa,
inpr. adparitio oratioque Jovis.
358. _videbatur sibi_, somniabat.
363. Cf. ad I, 49, et V, 542.
362. _Latii campi_ conj. N. Heins.
«Sat magna, o juvenis, prensa est tibi gloria Cannis;
Siste gradum; neque enim sacris inrumpere muris,
Pœne, magis dabitur, nostrum quam scindere cælum.»
367 seq. Hæc graviter et ad dignitatem majestatemque Rom. urbis
adumbrandam adcommodate dicta.
--_sacris muris_; vid. ad III, 501; _inrumpere muris_; conf. ad II,
378 in V.L. _inrumpere_ proprie significat, quo non licet penetrare,
v.c. in adyta et penetralia, de profanis et non initiatis. Vid.
Heins. ad Ovid. Trist. II, 305, et Burm. ad Quinctil. II, 1, p. 320.
365. _aures_ Col. unde _offusa per aures_ opinabatur N. Heins.
quem v. ad Val. Fl. IV, 482, et Gron. Obss. IV, 21, ad Liv.
XXVIII, 29; XXXIII, 7; ad Sen. Ep. 82, et natur. Quæst. V, 3. Sed
vulgatam lect. firmavit Drak. e lib. IV, 260, et Virg. Æn. IX,
112.
366. _pressa est_ scripti; unde _pressis Cannis_, vel _pressæ tibi
gloria Cannæ_ conj. N. Heins. coll. v. 487; _parta est_ suspic.
Drak. Sed _prensa_ exquisitius quam _parta_ videtur Ern.
368. _exscindere_ opinabatur N. Heins. quem vid. ad Claud. Gigant.
v. 31; conf. IV, 473; XII, 580, et Virg. Æn. VI, 583; _scandere_
conj. Casaub. ad marg. ed. Gryph. Sed _scindere_ id. qd.
rescindere vel exscindere.
Adtonitum visis, majoraque bella paventem
Post confecta Sopor Junonia jussa relinquit; 370
Nec lux terribili purgavit imagine mentem.
371. _Nec lux purgavit imagine mentem_, etiam vigili imago nocturna
menti obversabatur; Ernest.
369. _visus_ ed. Gryph. prob. N. Heins. qui etiam _visi_ tentabat.
370. _relinquit_, non _reliquit_, scripti.
Quos inter motus somni vanosque tumultus,
Dedita per noctem reliquo cum milite castra
Nuntiat, et prædam pleno trahit agmine Mago.
373. Cf. Liv. XXII, 52.
374. _pleno_, onusto præda.
372. _vanosque_, non _variosque_ scripti et R. 2, conf. v. 367,
368; _monitus somni_ conj. N. Heins. Conf. not. ad IV, 120, et mox
v. 377, _Quos i. motus animi variosque tumultus_ non male emend.
Burm. quoniam dies jam orta fuerit, soporque Hannibalem
reliquerit, qui monitus somni secum revolverit, unde motus hi et
æstus animi orti. _Motus_ autem animi passim _tumultus_ dici monet
Drak. coll. Hor. Od. II, xvi, 10; Claud. in Rufin. I, 20, et
Lucan. VII, 183. Sed _motus somni et tumultus_ crediderim esse
motus animi, per somnium excitatos.
Huic ductor lætas Tarpeio vertice mensas 375
Spondenti, quum quinta diem nox orbe tulisset,
Celatis Superum monitis clausoque pavore,
Vulnera et exhaustas sævo certamine vires,
Ac nimium lætis excusat fidere rebus.
375. Cf. Liv. XXII, 51, in cujus tamen imitatione Silius ingenio suo
indulsit, his additis, illis resecatis. Dictum hoc, _die quinto
victor in Capitolio epulaberis_... quod Silius Magoni tribuit, et de
quo vid. Gell. X, 24 et, qui eum descripsit, Macrob. I, 4; Maharbali
dedere Liv. XXII, 51, et Val. Max. IX, 5 ext. 3; Adherbali vero
Florus II, 6, ubi tamen Grævius Maharbalis nomen ex Mstis
restituendum docuit; Draken. Possunt plures uno consilium dedisse;
Dausq. et Cell.
377. _monitis_; cf. ad IV, 120.
--_clauso_, dissimulato, celato, _pavore_, a somnio sibi incusso.
378 seq. _Vulnera excusat_, h.e. iis ad excusandum utitur, se iis
excusat.
375. _vertice_, non _in vertice_, Col. _lautas mensas_ conj.
N. Heins. quia _lætis rebus_ mox subjunxit poeta. Drak. contulit
XI, 370, et Stat. Silv. IV, vi, 60.
378. _exustas_ Put.
Tum spe dejectus juvenis, ceu vertere ab ipsis 380
Terga juberetur muris, ac signa referre,
«Tanta mole, inquit, non Roma, ut credidit ipsa,
Sed Varro est victus: quonam tam prospera Martis
Munera destituis fato, patriamque moraris?
382. _Tanta mole_, tantis conatibus. Mago elevat res ab Hannibale
gestas, spiritusque ejus reprimit.
383. Quonam tristi adversoque fato fit, seu efficitur, ut tam
felicem rerum cursum non persequaris? _Vincere scis, victoria uti
nescis_, Liv. XXII, 51.
384. _patriam moraris_, quatenus tergiversando et cunctando patriam
imperio jam prope comparato fraudas; vel etiam milites diu hærentes
in Italia patriæ detines; Ernesti. Imo _patriam_ poeta dixit pro spe
patriæ; ut _vota meliora morari_ Stat. Th. III, 651.
382. _Roma (ut credidit) ipsa_ vulgo legitur, quod mutavit
N. Heins. qui etiam _ut creditur ipsi_ reponi posse monet, quum in
Put. exstet _ut creditur ipsa_. Forte leg. _ut credis inepte_,
h.e. alieno tempore, præter rem, ut _res mihi inepte nocet_ ap.
Cic. ad Div. VI, 7. Vix certe adsequaris, quomodo nunc jam noverit
Mago, Romam id credidisse.
383. _Quenam_ R. 1, 2, unde _Quænam_ edidit Lefeb. qui hæc verba e
Lucano VII, 107, desumta putat, et hoc sensu capit: quam prosperos
successus (ut I, 443; IV, 648; XIII, 870) tradis, committis
fortunæ? Idem rescripsit: _patriamne moreris_? h.e. diu hærentem
in Italia militem patriæ detinebisne? Sed vid. not.
Mecum exsultet eques: juro hoc caput, adcipe muros 385
Iliacos, portasque tibi sine Marte patentes.»
385. _Sequere: cum equite, ut prius venisse, quam venturum, sciant,
præcedam_; Liv. l.c.
--_juro hoc caput_; cf. ad VIII, 105.
Dumque ea Mago fremit cauto non credita fratri,
Jam Latius sese Canusina in mœnia miles
Conligere, et profugos vicino cingere vallo,
Cœperat: heu rebus facies inhonora sinistris! 390
387. Cf. Liv. XXII, 50 et 52.
388 sq. _Latius miles_, decem millia hominum, qui duce Sempronio ex
majoribus castris Canusium pervenerunt. Alii Venusiam, vel Cannas,
vel in silvas profugerunt; et qui in minoribus castris restiterant,
capti sunt. Conf. Appian. B. Hannib. c. 26.
--_sese conligere_; v. ad VI, 399.
--_vicino_ urbi.
390 seq. Poeta ad similem rem transtulisse videtur narrationem Livii
IX, 5 et 6.
387. _tanto_ pro _cauto_ Oxon. et Put.
389. _profugus_, scilicet ex prælio Cannensi, maluerit N. Heins.
et v. 397, _Detracto_, vel _Deterto_, vel _Deterso_, vel
_Derepto_. Ibid. _pugnantibus_ Put. et priscæ edd.
Non aquilæ, non signa viris, non consulis altum
Imperium, non subnixæ lictore secures.
Trunca atque ægra metu, ceu magna elisa ruina,
Corpora debilibus nituntur sistere membris.
Clamor sæpe repens, et sæpe silentia fixis 395
In tellurem oculis, nudæ plerisque sinistræ
Detrito clipeo: desunt pugnacibus enses:
Saucius omnis eques: galeis carpsere superbum
Cristarum decus, et damnarunt Martis honores.
At multa thorax perfossus cuspide; et hærens 400
Loricæ interdum Maurusia pendet arundo.
393. _elisa ruina_; conf. V, 509.
398. _carpsere_, decerpsere, deripuere.
399. _damnarunt_, respuerunt, præ mœrore projecerunt, _M. honores_,
illud superbum decus cristarum, et reliqua ornamenta insigniaque
militaria.
401. _Loricæ_, in lorica hærens.
399. _damnati_, vel _damnatos_ omnino scribendum putabat N. Heins.
coll. inf. v. 639, et XI, 161. Sed vid. not.
400. _Ac_ corrig. N. Heins. ut a superioribus hæc dependeant,
_perfusus_ Tell.
Interdum mæsto socios clamore requirunt.
Hic Galba, hic Piso, et, leto non dignus inerti,
Curio deflentur; gravis illic Scævola bello.
Hos passim; at Pauli pariter, ceu dira parentis 405
Fata gemunt: ut vera mali præsentia nunquam
Cessarit canere, et Varronis sistere mentem.
402. Verba Virg. Æneid. I, 217, ubi v. Heyne.
403 sq. _Galba_, v. sup. v. 194 sq. et VIII, 470.
--_Piso_; cf. v. 250 seq. et VIII, 463.
--_Curio_; cf. v. 209, et VIII, 426.
--_leto inerti_; nam in Aufido perierat. Cf. ad v. 209, et III, 123,
145.
[404.] _Scævola_; cf. IX, 370, et VIII, 383.
405. Hos duces passim hic et ille per exercitum, non omnes simul,
sed ut quisque in hunc vel illum animatus erat, lugent: at Pauli
fata omnes pariter gemunt; Burm.
--_pariter ceu_, ut ὁμοίως ὡς, Lef. Male!
406. _vera mali præsentia_, vera et certo futura, quæ nunc præsentia
sunt; Cell. Milites commemorabant inter se, ut ille sæpe prædixerit
hanc calamitatem præsentem; Ern.
407. _canere_; cf. v. 60 seq. _sistere_, cohibere, _mentem_,
consilia, vel θυμὸν, μένος furorem et iram.
404. _deflentur_, non _defletur_, Col. Ox. et primæ edd.
405. _Hos passim_, h.e. perfunctorie, _at Paulli graviter...
gemunt_ conj. Burm. Sed v. not.
406. _mali præsagia_ non male suspic. Barth. Adv. II, 13, quod
recepit Lef. qui et _menti_, sed perperam, refinxit.
Utque diem hunc toties nequidquam averterit Urbi;
Atque idem quantus dextra: sed cura futuri
Quos premit, aut fossas instant præducere muris, 410
Aut portarum aditus (ut rerum est copia) firmant;
409. _quantus dextra_, quam fortis fuerit.
408. _Utque_, non _Atque_, Col. _toties_ scripti et priscæ edd.
_quoties_ primus edidit Nicand.
410. _præducere_ pro _producere_ post Lips. de Mil. V, 5, et Scal.
rescripsit N. Heins. coll. Tac. Ann. XIV, 32; Cæs. B. G. VII, 46,
69, et B. Civ. I, 27, al. Conf. Gronov. et Ern. ad Tac. Ann. XI,
20, et Heyne Obss. ad Tibull. IV, i, 83.
411. _adituque_ perperam ed. Dausq. et Cell.
Quaque patet campus planis ingressibus hosti,
Cervorum ambustis imitantur cornua ramis,
Et stilus occulitur, cæcum in vestigia telum.
413. Terræ infigunt stipites ramosos, in formam cornuum cervinorum
truncatos, qui aggeribus committendis muniendisque, vel adscensui
hostium prohibendo inserviebant, quorumque _stili_, h.e. cuspides,
ex terra exstantes, et frondibus vel herbis occultatæ, equorum pedes
lædebant inpediebantque. Dicuntur inde _cervi_ Tibul. IV, i, 84 (ubi
v. Heyne et Broukh.); Varr. L. L. IV, p. 30 et 51 (ubi v. Scalig.);
Cæs. B. G. VII, 72; Liv. XLIV, 11; _cervuli_ Frontin. Strateg. I, v,
2 (ubi v. Tennul.).
414. _cæcum vallum_, ut h.l. _cæcum telum_, Festo et Cæs. B. C. I,
28; _stili cæci_ Hirt. B. Afric. 31; _stimuli_, Cæs. B. G. VII, 73,
et _tribuli_, Veget. III, 24. Conf. Cæs. B. G. V, 18; Cerda, Guell.
et Serv. ad Virg. Ecl. II, 29; Lips. Poliorc. II, 2, et al.
--_cæcum_; v. ad V, 3.
414. _stilus_ Col. Ox. et antt. edd. _silus_ Tell. et Mars. quem
præter alios secutus est Lefeb. cujus hæc nota est: «_Silus_ vox
est celtica et orientalis de _acie_, vel _acumine_. Superest apud
Suecos _syl_, gall. _poinçon_, et _skosyl_ vox composita de
_subula_, _alênc_. Ita apud orientales _sil_, _silon_, de _spina_,
a pungendo; apud Græcos σίλω, σίλλω, _pungo_.» Marsus _silum_
exponit per telum, in terram defixum, aciem sursum versam habens;
et ad Festum provocat, quo teste _silus_ proprie dicitur _nasus
sursum versus et repandus_.
Ecce, super clades et non medicabile vulnus, 415
Relliquias belli atque inperdita corpora Pœnis
Inpia formido ac major jactabat Erinnys.
Trans æquor Tyrios enses atque arma parabant
Punica et Hannibalem mutato evadere cælo.
415. Hæc ad verbum fere adumbrata ex Liv. XXII, 53. Cf. Val. Max. V,
vi, 7, et Oros. IV, 6.
416. Verba Virg. Æn. I, 30, et X, 430.
417. _jactabat_, movebat, agitabat, vel vexabat. Cf. ad VIII, 291.
--_Erinnys_, furor, insania; _evadere_, effugere.
419. _cælo_, plaga cæli.
417. _raptabat_ R. 1, Parm. Med.
Dux erat exsilio conlectis Marte Metellus, 420
Sed stirpe haud parvi cognominis: is mala bello
Pectora degeneremque manum ad deformia agebat
Consulta; atque alio positas spectabat in orbe,
Quîs sese occulerent, terras, quo nomina nulla
Pœnorum, aut patriæ penetraret fama relictæ. 425
420 seq. _Dux erat exsilio_, ad exsilium; _conlectis Metellus,
Marte_ quidem _parvi cognominis, sed stirpe haud parvi cognominis_,
h.e. non bello quidem et factis, sed genere clarus. Cf. sup.
v. 59... 69.
421. _cognominis_ pro nominis, ut apud Gell. X, 12; Prop. IV, i, 69;
Virg. Æn. III, 133... 350; XII, 845 et al. _Nomen_ autem, ut ὄνομα,
pro fama et gloria dici, vix est quod moneam. Cf. XIII, 98, et ad
IX, 373.
--_mala bello Pectora_, homines timidos et inbelles.
420. _ex illo c. Marte_, h.e. ex prælio Cannensi, emend. N. Heins.
quod probavit Drak. et recepit Lefeb. Hac vero ratione admissa,
vox _Sed_ plane ab h.l. aliena est; _exilis_ (haud bello
spectatus) conj. Livineius, quod monet Ernesti, qui tamen ipse
h.l. sententiam suam non expromit. Meo qualicumque judicio, vel
nihil mutandum est, (vid. not.) vel poeta _parvi vir nominis_
scripsit. Voc. _vir_ facile excidere potuit, iisdem fere literis
præcedentibus, et τὸ _cognominis_ acumen interpolatoris redolere
videtur, qui noverat, _Metellum_ proprie cognomen, non nomen
Cæciliæ gentis fuisse.
421. _Is mala_ Oxon. R. 3, et Benes. Conf. Gronov. Obss. I, 13;
_is mana_ Col. _Ismara_ R. 1, Parm. Med. _hismara_ Tell. Vulg. _is
nova_.
Quæ postquam adcepit flammata Scipio mente,
Quantus Sidonium contra, fera prælia miscens,
Ductorem stetit in campis, rapit ocius ensem,
Atque, ubi turpe malum Latioque extrema coquebant
Cœpta viri, ruptis foribus sese arduus infert. 430
426. Cf. auctores ad v. 415 laudati.
427. _Quantus_, quanto animo.
--_prælia miscens_; vid. ad I, 69.
429 sq. _extrema Cœpta_; cf. ad VIII, 25.
--_coquebant_; vid. ad II, 327.
[430.] _foribus sese arduus infert_, ut ap. Virg. Ge. II, 145, et
Æn. XI, 36.
Tum, quatiens strictum cum voce ante ora paventum
Mucronem, «Tarpeia, pater, qui templa, secundam
Incolis a cælo sedem, et Saturnia nondum
Iliacis mutata malis, tuque aspera pectus
Ægide Gorgoneos virgo subcincta furores, 435
Indigetesque Dei, sponte inter numina nostra,
Perque caput, nullo levius mihi numine, patris
Magnanimi juro, nunquam Lavinia regna
Linquam, nec linqui patiar, dum vita manebit.
431. _cum voce_; cf. ad IV, 660.
432 sqq. Jupiter, Juno et Minerva præcipue in templo Capitol.,
quamvis diversis cellis, colebantur, unde frequenter junctim et
invocantur (ut apud Cic. Or. pro Domo c. 57, et in Verr. V, 72; Val.
Max. V, 10 ex. 2 al.), et in numis aliisque monumm. vett. (ap.
Rycquium de Capit. c. 13; Bellorium Lucern. Sepulcr. P. II, n. 9 et
10, et inpr. Wildium in gemmis num. 129), occurrunt; Drak. Cf. Jani
ad Hor. Od. I, xii, 20.
[433, 444.] _Iliacis_, Romanis, ut V, 595; VI, 106 al.
--_nondum mutata_ mentem, mitigata.
435. Conf. ad IX, 441 sq. 462; Virg. Æn. II, 616; VIII, 435, 438, ex
quibus locis etiam intelligitur, cur poeta caput Medusæ _furores
Gorg._ dixerit, scil. propter oculos torvos et obliquos, iræ
furorisque indices.
436. _Indigetes Dei_; cf. IX, 294.
437. Cf. VI, 113, 123, 416.
438. _Magnanimi_; v. ad I, 29.
431. _strictum vagina mucronem_ opinabatur N. Heins. frustra.
434. _Italicis_ Colon. et ita Lefeb. coll. XI, 26; _Iticis_ forte
Tell.
436. _numina vestra_ Colon. Vulgatam lect. _sponte inter numina
nostra_ probat Barth. Adv. II, 13, et jungit _sponte nostra_, hoc
est nostro allectu in Deorum numerum relati; _spondens per nomina
vestra,... juro_ (hoc est spondeo jurans, seu jurejurando, ut σὺ
δὲ σύνθεο, καί μοι ὄμοσσον Homer. Iliad. α, 76) conj. N. Heins.
_sponte_, (per emphasin, ut _ultro, volens_, v.c. ap. Virg. Æn. X,
677.) _en, per numina vestra, P. c. n. l. m. nomine_, etc. edidit
Lefeb. cui vox _en_, quæ tamen mox sequitur, in deliciis est. Ego
legendum crediderim _Indigetesque Dei patrii_ (vel _et patrii_,)
_per numina vestra_ (coll. Virg. Ge. I, 498, ubi vid. Heyne), vel,
quod minus a lectione cod. Col. recedit, _sancte hic per numina
vestra... juro_, ut ap. Terent. Hec. II, ii, 26; Plaut. Capt. IV,
ii, 112, et Cist. II, iii, 27; _sponte en per_, vel potius _Dei
Ausoniæ per numina vestra_ corrig. Withof.
Ocius, en, testare Deos, si mœnia tædis 440
Flagrabunt Libycis, nullas te ferre, Metelle,
Ausurum in terras gressus: ni talia sancis,
Quem tremis, et cujus somnos formidine rumpis,
Hannibal hic armatus adest: moriere, nec ullo
Pœnorum melior parietur gloria cæso.» 445
His excussa incepta minis: jamque ordine jusso
Obstringunt animas patriæ, dictataque jurant
Sacramenta Deis, et purgant pectora culpa.
440. _mœnia_ Romæ.
443. _Quem tremis_; cf. ad II, 53.
--_cujus formidine somnos rumpis_, somnus tuus rumpitur, turbatur.
444. «Haud secus pavidi, quam si victorem Hannibalem cernerent,
jurant omnes;» Liv. XXII, 53.
445. Non major mihi gloria parietur cæde ullius Pœnorum, quam tui.
447. _dictata_ a Scipione, qui ea verbis præivit.
440. _antestare_ (quod vetus juris verbum est ap. Hor. Sat. I, ix,
177; Plaut. Pers. IV, ix, 10, et al.) opinabatur N. Heins. et
v. 441, _nullas efferre, Metelle, Orsurum_, vel _Ausonia in terras
g._ Ibid. _nullos te ferre, M. Ausurum in terras_ (scilicet
exteras, quo abire in animo habes) _gressus_ emend. Scal.
444. _moriere_ Col. (duo scripti, teste Lefeb.) et R. 2; _morere_
Put. _periere_ R. 1, Med. Ben. _perimere_ ad marg. R. 1. Vulgo
_majore_.
446. _jussi_ (jurare ordine obstringunt) conj. Burm. Conf. Heyne
in Var. Lectt. ad Virg. Æn. X, 444.
Atque ea dum Rutulis turbata mente geruntur,
Lustrabat campos, et sævæ tristia dextræ 450
Facta recensebat, pertractans vulnera visu,
Hannibal, et, magna circumstipante caterva,
Dulcia præbebat trucibus spectacula Pœnis.
449 sq. Conf. Liv. XXII, 51, et sup. V, 668 sq.; VI, 1 sqq., 47 sq.;
IX, 511 sq. quibus locis poeta jam ea, quæ Livius loco citato
tradit, in rem suam convertere occupavit. His itaque prætermissis,
novam nunc, eamque satis miram narrationem de equo Clœlium dominum
adnoscente, comminiscitur: qualia in recentioribus poetis, a vita
heroica remotioribus, displicere, jam recte monuit Ernesti. Cf.
Heyne ad Virg. Æneid. XI, 89. Similia tamen de Centareti equo
tradunt Ælian. H. A. lib. VI, 44, et Plin. VIII, 42.
451. _pertractans visu_, ut _præcontrectare videndo_ ap. Ovidium,
Met. VI, 478; _oculis comedere_ et _devorare_, Martial. IX, 59, et
Justin. XXI, 1, similiaque plura ap. Heuman. Parerg. Crit. p. 147;
Drak.
453. _pendebat_, R. 1, Parm. Med. vitiose pro _pandebat_, ut apud
Hor. Sat. II, ii, 26; N. Heins.
Quas strages inter, confossus pectora telis,
Seminecem extremo vitam exhalabat in auras 455
Murmure deficiens jam Clœlius, oraque nisu
Languida vix ægro et dubia cervice levabat.
Adnovit sonipes, adrectisque auribus acrem
Hinnitum effundens, sternit tellure Bagesum,
Quem tunc captivo portabat in agmina dorso. 460
455. _Seminecem vitam_, ut _mortuam vitam_ dixit Lucret. III, 1061;
Drak.
460. _captivo_, captivus, ab eo captus.
454. Ita scripti et Marsi edd. Vulgo _Quas inter strages_.
455. _exhalabat_, non _exhalarat_, Col. Ox. R. 1; Parm. Med. Ben.
necdum enim exhalarat, sed exhalabat moribundus; quod jam monuere
Dausq. Barth. et N. Heins. _exhalatat_ R. 2.
456. _Murmure_ haud dubitanter cum Lefeb. reposui pro _Munere_ ex
emend. N. Heins. et Gronov. Obss. IV, 17; conf. Stat. Th. X, 435;
et sup. ad III, 680.
459. _Bagesum_ Col. R. 1, Parm. et Med., unde cum Lefeb. recepi.
Vulgo _Vagesum_.
Hinc, rapidum glomerans cursum, per lubrica pingui
Stante cruore soli et mulctata cadavera cædi
Evolat, ac domini consistit in ora jacentis.
461. _glomerans cursum_, prop. gressus, pedes in cursu. Conf. ad
III, 336, et Virg. Georg. lib. III, v. 117.
--_pingui_, ut _uberior_ III, 261, et _nutritas sanguine fruges_,
apud Petron. Sat. CXX, ubi v. Intpp.
462. _Stante cruore_, stagnante, ut apud Lucan. II, 103: nam Festus
aliique _stagnum_ a voce _stare_ deducunt, et _stagnans aqua_ est
stans, paludosa, ac limo turbida, de quo v. Gron. Diatr. Stat. c.
28; Heins. et Drak.
461. _pingui_, non _pinguis_, scripti et Parm.
462. _Stagna soli_ (h.e. solum cruore stagnans, ut VI, 36; XII,
43, 127) malebat N. Heins. et mox _cædis_, vel _mactata cædi_, ut
ap. Virg. Æn. XI, 197. Withof. malebat, _cumulata cadavera cæde_.
Nec tamen diffitetur, nostram quoque lect. bene se habere,
_mulctata cadavera cædi_ scripti R. 1. Parm. Med. unde recepi.
_Cædi_ pro _cæde_, (vid. not. ad III, 88), et _mulctata c._ pro
cæsa, ut _m. morte_ ap. Virgil. Æn. XI, 839, ubi _mulcatam_
scribendum putabat Heins. ut h.l. _mulcata_ Drak. qui laudat VV.
DD. ad Plaut. Mostell. IV, ii, 23, ad Auson. VI, 90; Gronov. ad
Liv. XXVIII, 30; Græv. ad Suet. Cæs. 17; Victor. ad Cic. Brut. c.
22. Sed vid. Heyne ad Virg. l.c. cui tamen, ut Burm., _multatam_
scribendum videtur. Ego optimorum libb. scripturam retinui: nam
verba _mulctare_ et _mulcta_ formata videntur a _mulgere_, et
vulgari olim sermone _mulgere_ aliquem, scilicet pecunia, ut
_emungere_, pro _privare_, seu _damnum inferre_, dictum fuisse,
non inprobabilis est conjectura Schelleri in Præceptis stili bene
lat. T. I, p. 37 et 86; _mutata c. cæde_ Mars. quem secuti sunt
alii. Sed τὸ _pingui_ ineptum videbatur Withof. et vulgatum
servandum; conf. Ovid. Ep. Her. I, 54.
463. _in ore_ maluerit N. Heins. (conf. ad III, 66) _ad ora_ Burm.
_latentis_ Oxon.
Inde, inclinatus colla, et submissus in armos,
De more inflexis præbebat scandere terga 465
Cruribus, ac proprio quodam trepidabat amore.
464. _submissus in armos_, ut ap. Stat. Achill. I, 124; Lef.
464. Ita scripti et edd. antt. nisi quod vitiose in c. Oxon.
_marinos_ pro _in armos_, et in Ven. Marsi _subnixus_ reperitur,
_inclinatus collum_, _submissus et armos_ primus dedit Nicander.
466. _propero_ conj. Barth. Adv. II, 13; _prono_ N. Heins. qui
tamen τὸ _proprio_ probavit coll. III, 515. Idem legendum putabat
_ut quondam_, quia _quondam_ in Put.
Milite non illo quisquam felicius acri
Insultarat equo, vel si resupina citato
Projectus dorso ferretur membra, vel idem
Si nudo staret tergo, dum rapta volucris 470
Transigeret cursu sonipes certamina campi.
468 sqq. Respexit Silius ad duplicem equitis artem, quum citato
cursu, vel, capite per dorsum in nates equi inclinato, resupinus
jacet, vel erectus in pedes in tergo equi stat; Burm.
--_projectus_, jacens, ut passim.
--_citato dorso_; v. var. lect.
470. Velocitatis notio luxuriante ornatu expressa.
--_rapta_, raptim. Cf. ad I, 569.
471. _Transigeret cursu_, celeriter, ut ap. Virg. Æn. IV, 154; Drak.
--_certamina campi_, campum, in quo certatur; Ern.
468, 469. _citati_, scilicet equi, frustra; sed _ferretur_, quod
recepi, pro vulg. _ferret quum_ recte, opinor, emend. Gronov.
Obss. IV, 17, p. 741, probb. Ernesti et N. Heins. qui tamen
_Provectus_, vel _Proreptus_ præstare existimabat, et _citatum
dorsum_ non inepte dici, ut similia XII, 521; Sen. Agam. 326, et
Med. 852; Stat. Th. VI, 768; Claud. laud. Stil. v. 335; conf. not.
ad VI, 21; _ferret sua membra_ corrig. Burm. _Porrectus_ Lefeb.
470. _dum_, non _cum_, scripti R. 1, Parm. Med. _volucri cursu_
R. 1, Parm. Med. Ben. prob. N. Heins.
At Libys, humanos æquantem pectore sensus
Haud parce miratus equum, quinam ille sinistræ
Depugnet morti juvenis, nomenque, decusque
Erogitat, letique simul compendia donat. 475
473 seq. _quinam ille_; cf. ad II, 645 in V.L.
--_sinistræ Depugnet morti_, luctetur cum morte acerba; Cell. Conf.
ad I, 234.
475. _leti compendia donat_, adcelerat Clœlio mortem, jubendo, ut
telo conficiatur; Cell. Neque _donare_ sine delectu dictum: nam
beneficium exhibet tali misero, cui vitæ retinendæ nulla spes est,
qui mortem ei adcelerat; Ern.
472. _pectora_ Col. h.e. κατὰ _p._, unde forsan non
spernendum.
473. _sinistræ sorti_, vel _sinistro Marti_ opinabatur N. Heins.
Hic Cinna (ad Tyrios namque is sua verterat arma,
Credulus adversis, et tum comes ibat ovanti)
«Auribus huic, inquit, ductor fortissime, origo est
Non indigna tuis: quondam sub regibus illa,
Quæ Libycos renuit frenos, sub regibus olim 480
Roma fuit. Sed enim, solium indignata Superbi,
Ut sceptra exegit, confestim ingentia bella
Clusina venere domo: si Porsena fando
Auditus tibi, si Cocles, si Lydia castra.
476. Transiit, vertit se ad Hannibalem, _credulus adversis_,
credens, adversam fortunam non recessuram ab Romanis; Cell.
_ovanti_, victori, Hannibali.
480. _Libycos renuit frenos_, Pœnorum adspernatur imperium, se Pœnis
submittere recusat.
482. _sceptra exegit_, Tarquinium Superbum regno et urbe expulit.
483. Historia vel tironibus nota ex Liv. II, 9... 14.
--_fando_, fama.
484. _Lydia_, Etrusca, Porsenæ, Clusini regis. Cf. ad IV, 719.
476. _Hic_, non _Hinc_, Col. Oxon. R. 1, Med. et Venetæ Marsi.
477. _adversis, et tum_ Colon. _adversi sat tum_ Oxon. et Putean.
_sat tunc_ R. 1, Mediol. _adversi, et tum_ Venetæ Marsi et Mart.
Herb. _adversi, qui tum_ edidit Nicander, et deinde alii.
482. _Vi sceptra exegit_ conj. Barth. Adv. II, 13, Male!
«Ille, ope Mæonia et populo subcinctus Etrusco, 485
Certabat pulsos per bella reponere reges.
485. _Mæonia_, id. qd. Lydia. Vid. ad IV, 721.
486. _reges_, rex ejusque familia, ut ap. Liv. I, 39; II, 2, 8 al.
--_reponere_, ut V, 533.
Multa adeo nequidquam ausi; pressitque tyrannus
Janiculum incumbens: ubi mox, jam pace probata,
Compressere odia, et positum cum fœdere bellum,
Obsidibusque obstricta fides, mansuescere corda 490
Nescia, pro Superi! et nil non inmite parata
Gens Italum pro laude pati! Bis Clœlia senos
Nondum complerat primævi corporis annos,
Una puellarum Laurentum, et pignora pacis
Inter virgineas regi transmissa catervas 495
(Facta virum sileo): rege hæc, et fœdere, et annis,
Et fluvio spretis, mirantem interrita Thybrim
Tranavit, frangens undam puerilibus ulnis:
490. Cf. ad II, 653.
492 seq. Cf. XIII, 828 sq.
--_Clœlia... primævi corporis_, ut apud Virg. Æn. X, 345, et Val.
Fl. II, 653.
494. _Laurentum_; v. ad I, 110. _Pignora pacis_ per appositionem
vocari _catervas virgineas_ bene monuit Withof.
496. _virum_, Coclitis et Mucii Scævolæ.
497 sq. _mirantem Thybrim Tranavit_, ut apud Claud. in Eutrop. I,
447, et similia ap. Ovid. Amor. II, ii, 1, et Catull. LXV, 15; Drak.
Cf. ad I, 49, et V, 542. Adcedit autem Silius hic eorum opinioni,
qui Clœliam natando Thybrim transmisisse dicunt (v.c. Liv. II, 13);
quum alii (e.g. Florus I, x, 17) velint, eam equo insidentem flumen
trajecisse, quorum sententiam firmat statua equestris in memoriam
hujus facti a Romanis ipsi posita, de qua v. Liv. l.c. et gemma ap.
Beger. Spicil. antiq. p. 73; Drak. Sed forte equo insidens
_tranavit_ flumen.
498. _frangens undam ulnis_, ut III, 457.
489. _cum_, non _tum_, scripti et primæ edd.
494. _pignore_ R. 1, et Med. _in pignora_ Ben. quod placebat
N. Heinsio. Sed Clœliam _pignus pacis_ vocari exemplo Liv. II, 13,
observat Draken.
Cui si mutasset sexum natura, reverti
Forsan Tyrrhenas tibi non licuisset in oras, 500
Porsena! sed juveni (ne sim tibi longior) hinc est
Et genus et clara memorandum virgine nomen.»
501. _juveni_, Clœlio.
--_hinc_, ab hac Clœlia.
501. _hinc_ scripti, teste N. Heins. sed _huic_, si Lefeb. fides
habenda, qui hanc vulgatam lect. servavit, in duobus scriptis, et
_hic_ in c. Put. _est_ non exstat in R. 2.
502. _a virgine_ primus edidit Marsus, et deinde alii, etiam
Lefeb. qui in duobus scriptis præpos. _a_ reperiri testatur.
Talia dum pandit, vicinus parte sinistra
Per subitum erumpit clamor: permixta ruina
Inter et arma virum et lacerata cadavera, Pauli 505
Eruerant corpus media de strage jacentum.
Heu quis erat! quam non similis modo Punica telis
Agmina turbanti! vel quum Taulantia regna
Vertit, et Illyrico sunt addita vincla tyranno!
503 sqq. Silius exornat Liviana XXII, 52: «Consulem quoque Roman.
conquisitum sepultumque quidam auctores sunt.»
[504.] _Per subitum_, vid. ad VII, 527.
507. Recte jam compararunt Virg. Æn. II, 274, ubi v. Cerda et Heyne.
508. Cf. ad VIII, 290; Plut. vit. Æmilii Pauli, Camers ad Flor. II,
13, et Schweigh. ad Polyb. II, 5 sqq.
--_Taulantii_, Illyrica gens, dicta a Taulante, Illyrii f. unde
IIlyrici nomen adcepisse feruntur. Vid. Mel. II, 3; Thucyd. I,
p. 17; Ptolem. III, 13.
509. _Vertit_, evertit.
Pulvere canities atro, arentique cruore 510
Squalebat barba, et perfracti turbine dentes
Muralis saxi; tum toto corpore vulnus.
510. sq. Cf. Virg. Æ. II, 272, 276 sq. et sup. VII, 343, et Hor. Od.
I, xv, 20: _Crines pulvere collines_. Ed.
512. _Muralis saxi_, ut VI, 269; IX, 568.
--_toto corpore vulnus_, ut V, 333, ubi Drak. comparavit Ovid. Met.
III, 237; VI, 388; Stat. Th. V, 608, ut N. Heins h.l. Ovid. Met. XV,
529, de Hippolyto, «unumque erat omnia vulnus;» et nostras RACINE,
_Phèdre_, Act. V, sc. 6: «..._Tout son corps n’est bientôt qu’une
plaie._» Ed.
510. _Pulvere concilies atro, accensique cruore_ perperam scripsit
Dausq.
512. _unum toto corpore vulnus_ Tell. quod recepit Lefeb. Non
male! _toto unum c. v._ conj. Barth. Adv. II, 13.
Quæ postquam adspexit geminatus gaudia ductor
Sidonius: «Fuge, Varro, inquit, fuge, Varro, superstes,
Dum jaceat Paulus: Patribus, Fabioque sedenti, 515
Et populo consul totas edissere Cannas.
Concedam hanc iterum, si lucis tanta cupido est,
Concedam tibi, Varro, fugam: at, cui fortia et hoste
Me digna haud parvo caluerunt corda vigore,
Funere supremo et tumuli decoretur honore. 520
Quantus, Paule, jaces! qui tot mihi millibus unus
Major lætitiæ caussa es: quum fata vocabunt,
Tale precor nobis, salva Carthagine, letum.»
513. _geminatus gaudia_, geminatis gaudiis: nam ad victoriam tanti
viri cædes adcesserat.
515. _Fabio sedenti_; conf. ad III, 142, et inpr. Klotz. ad Tyrt.
p. 143 sq.
516. _Cannas_, cladem Cannensem. Cf. IV, 505 seq.
522. _fata vocabunt_, ut IV, 508. Idem est sensus ad Æn. I, 98. Ed.
513. _Quem_ duo scripti et R. 2 (teste Lefeb.) it. Marsi Ven. et
deinde aliæ edd. _Quem p. a., geminans, en, gaudia_, etc. tacite
et sine fide librr. reposuit Lefeb.
Hæc ait, et socium mandari corpora terræ,
Postera quum thalamis Aurora rubebit apertis, 525
Imperat; armorumque jubet consurgere acervos,
Arsuros, Gradive, tibi. Tum munera jussa,
Defessi quamquam, adcelerant, sparsoque propinquos
Agmine prosternunt lucos: sonat acta bipenni
Frondosis silva alta jugis. Hinc ornus et albæ 530
Populus alma comæ, validis adcisa lacertis,
Scinditur, hinc ilex proavorum condita seclo.
524. Imitat. Virg. Æn. VI, 176 sqq., et XI, 135 sq., 182... 212, ad
quæ loca v. Heyne.
526. Comparant Liv. VIII, 30 med. XXX, 6; XLI, 12; Virg. Æn. VIII,
562, et Fabrett. ad Column. Traj. c. IX, p. 312.
527. _munera_, inpr. arma, ut ap. Virg. Æn. XI, 195.
528 sq. _sparso Agmine_, militibus passim per silvam missis.
530 seq. _comæ_, ut IV, 682.
--_albæ_; nam folia inferius candida sunt. Cf. Heyne et Brouckh. ad
Tibull. I, iv, 30.
[531.] _alma_; v. ad III, 203.
532. _ilex proavorum condita seclo_, ut fere supra v. 165.
528. _sparsosque_ edidit Marsus, et deinde alii.
529. _icta_ coll. Virgil. Æn. VI, 180, et XI, 135, recte, opinor,
emend. N. Heins. Idem v. 530, pro _silva alta_, quam pro nutrita
sumi posse putabat, conj. _silva atra_, quia vox _alta_ confestim
sequitur. Nam mox vulgo legitur _altæ Populus alba c._, (ut δρῦς
ὑψικόμους dixit Hom. Iliad. ψ, 118); in c. Put. _albæ P. alta c._
quod Heinsiis suadentibus recepit Drak. qui tamen _albæ P. alma
c._ scribendum suspicabatur, quod cum Lefeb. reposui, quoniam c.
Oxon. habet _alte P. alma comæ_.
532. _ilex consita_ corrigendum esse, jam monuere N. Heins. et
Drak. qui multa exempla, quibus opus non est, congessere, ut et
Brouckh. ad Prop. I, xiv, 5, et Bentl. ad Horat. Od. III, x, 6;
Lefeb. _condita_ exquisite pro _consita_ poni arbitratur, ut
ἔκευθε, _condidit_, pro sevit, Hymno pseudhomer. v. 431, et forte
_abdere sulco semina_ III, 350. Sed _arbores_ quoque hoc sensu
_conditas_ cuiquam dici haud memini.
Devolvunt quercus, et amantem litora pinum,
Ac, ferale decus, mæstas ad busta cupressos.
Funereas tum deinde pyras certamine texunt 535
Officium infelix et munus inane peremtis;
Donec anhelantes stagna in Tartessia Phœbus
Mersit equos, fugiensque polo Titania cæcam
Orbita nigranti traxit caligine noctem.
533. _amantem litora pinum_, quia naves inde conficiuntur: an quia
in litoribus crescit? Lefeb. ad septimam pini speciem respici
existimat, de qua v. I. Bauhin. Theatr. Botan. Zwingeri, pag. 158.
534. Conf. Heyne ad Virg. Æneid. III, 64, et VI, 216; Jani ad Hor.
Od. II, xiv, 23.
--_mæstas ad busta cupressos_, quæ circa rogum positæ tristem
præbent adspectum.
535. _certamine_; v. ad VII, 719.
536. _Officium infelix_, superstitibus amicis, ut _triste
ministerium_, Virg. Æn. VI, 223, et _munus inane peremtis_, qui
neque sentiunt illud, neque eo in vitam revocantur, ut ap. Virg. Æn.
VI, 886, et _vanus honor_, Æn. XI, 52, quod jam alii monuere.
537. Cf. ad III, 399, et VI, 1.
--_stagna_; vid. ad VII, 282.
538 sq. _Titania Orbita_, solaris currus, sol. Eadem res vario
ornatu expressa.
533. _Advolvunt_ tentare possis coll. Virg. Æn. VI, 182. Sed
vulgata quoque lectio bene se habet: _devolvunt_, scilicet de
_jugis_ v. 530.
534. _Ac_ scripti, _Ad_ R. 1, Med. et al. Vulgo _At_. Mox _mæstas
ad justa c._ putabat N. Heins. et v. 535. _Funereo certamine_.
Post, ubi fulserunt primis Phaethontia frena 540
Ignibus, atque sui terris rediere colores,
Subponunt flammam, et manantia corpora tabo
Hostili tellure cremant. Subit horrida mentem
Formido incerti casus, tacitusque pererrat
Intima corda pavor, si fors ita Martis iniqui 545
Mox ferat, ac ipsis inimica sede jacendum.
540 sq. Conf. V, 55 sq.
--_Phaethontia frena_, solis equi, ut _Phaethontia ungula_, VII,
206. Cf. Virg. Æneid. V, 105.
541. _colores sui terris rediere_, h.e. tenebris involuti et
absconditi rursum adparebant; Drak. coll. V, 56, et Virg. Æn. VI,
272.
542. _Subponunt flammam_, acervo armorum. Ævo heroico (Hom. Iliad.
ψ, 154, 226 seq.; ω, 788 seq.) rogus interdiu quoque strui, sed
vesperi adcendi, et per noctem ardere solebat; quod jam monuit Heyne
ad Virg. Æn. XI, 202, quo tamen loco initium potius noctis
designari, ut v. 188 sq. ea, quæ interdiu _circa adcensos rogos_
facta sint, referri crediderim.
543 sq. Merito hos versus inter lumina carminis Siliani refert
Ernesti, monetque in tam funesto loco nos veluti recreari notatione
indolis animi nostri, qui aliena mala considerans facile soleat in
hanc cogitationem deduci: quid, si tibi olim similia adcidant?
546. Cf. IV, 77, et ad II, 574.
546. _ast ipsis_ scripti et priscæ edd. _est i._ R. 1. ad oram;
_hac i. i. sede_ (hic in Italia) conj. N. Heins. _atque ipsis_
tacite et sine librr. auctoritate scripsit Lefeb. _jacentum_ Col.
At tibi, Bellipotens, sacrum, constructus acervo
Ingenti mons armorum surgebat ad astra.
Ipse, manu celsam pinum flammaque comantem
Adtollens, ductor Gradivum in vota ciebat: 550
547 sq. Hunc locum de tropæo Marti erigendo agere, et maximam partem
e Virg. Æn. XI, 5 sq. expressum esse, observat Ernesti. Sed arma,
deorum cuipiam sacrata, non tropæa incendi solebant. Cf. v. 526 sq.,
et loca ibi laudata.
549. _pinum_, facem, ut ap. Virg. Æn. IX, 72. Cf. v. 555.
--_flamma comantem_; v. ad VI, 183.
550. _in vota ciebat_; v. ad II, 115.
547. _At_ Put. et primæ edd. unde recepi; _Ac_ Col. Vulgo _Ast_.
549. _flammamque_ Med.
Primitias pugnæ et læti libamina belli
Hannibal Ausonio cremat hæc de nomine victor,
«Et tibi, Mars genitor, votorum haud surde meorum,
Arma electa dicat spirantum turba virorum.»
551. _Primitias pugnæ_, et _libamina belli_, ut apud Virg. Æn. XI,
16, ubi v. Heyne. Cf. IV, 827; XI, 376; XV, 262.
552. _Ausonio de nomine_, de Romanis.
553. _genitor_; v. ad I, 606, et III, 126 in V.L.
--_votorum haud surde meorum_; cf. ad I, 692.
554. _spirantum_, viventium. Inest simul gratiarum actio pro vita
conservata; Ern.
551. _leto_ Put. _leti_ Mart. Herb. et Cell. _lethi_ Colin. et
Dausq.
552. _ductor_ Put.
554. _superantum_, h.e. victorum, vel _spirantum e strage virorum_
corrig. N. Heins. _sperantem_ conj. Withof. At idem vulgatum
turbatur coll. XIII, 407.
Tum, face conjecta, populatur fervidus ignis 555
Flagrantem molem, et, rupta caligine, in auras
Actus apex claro perfundit lumine campos.
Hinc citus ad tumulum donataque funera Paulo
Ibat, et hostilis leti jactabat honorem.
556. _Flagrantem molem_, acervum armorum.
--_caligine_, fumo, ut ap. Virg. Æn. XI, 187.
--_rupta_, flamma fumum perrumpente.
557. _apex_; v. ad II, 631.
559. Hæc non ad arrogantiam, sed ad generosum aliquem sensum
munificentiæ erga hostem, at virum magnum, referenda esse, monet
Ern. Humanitati id quoque tribuere Valer. Max. V, 1 ext. 6; notavit
Drak. qui etiam laudavit sup. VI, 670 seq. et Dempster. ad Rosin.
Antt. Rom. V, cap. ult. Cf. etiam inf. XII, 473 seqq., et XV, 387
seq. Exsequiarum quidem honos Paulo habitus humanitatis sensum
indicat; sed verba _hostilis leti jactabat honorem_, vix aliam
explicationem admittunt, quam quod simul de cæde tanti viri
gloriatus sit Hannibal, vel quod tam honestum Pauli letum
laudaverit. Hæc interpretandi ratio propter v. 520 seq. (_cui fortia
et hoste me digna... corda_ etc.), et 572 sq. præferenda: sed et sic
hæc verba aliquam certe superbiam produnt et redolent.
556. _ruptas_ corrig. N. Heins. Sed vid. not.
Sublimem eduxere pyram, mollesque virenti 560
Stramine composuere toros: superaddita dona,
Funereum decus; expertis invisus et ensis,
Et clipeus; terrorque modo atque insigne superbum,
Tum laceri fasces, captæque in Marte secures.
560 seq. Cf. Virg. Æn XI, 64... 67, et Stat. Th. VI, 54 seq. Drak.
qui et _torum_ monet esse feretrum, lectum exsequialem, de quo vide
Gron. Diatr. Stat. c. 17, et Kirchman. de Fun. II, 9.
561 sqq. Cf. Virg. Æn. XI, 72... 92, et 193 sq.; Lucan. VIII, 727
sq.; Stat. Th. VI, 201 seq. et sup. v. 527. De more autem, arma
insigniaque mortui cum ejus cadavere comburendi v. Kirchman. de Fun.
III, 5 et al.
563 seq. Fasces cum securibus, qui modo terror et superbum fuerant
insigne, nunc vel laceri erant et fracti, vel in pugna ab hostibus
capti.
560. _rubenti Stramine_ (hoc est texto Tyrio, seu purpureo, quod
toris mortualibus locupletiorum insternebatur), vel _virenti
Gramine_ conj. idem. At vid. not.
563. _terrorque modum_ Oxon. Putean. et primæ edd. unde _clipeus
terror Nomadum_ emend. Barth. Adv. II, 13, et N. Heins. quod
recepere Drakenborch. Lefeb. et Ern. Non male! Sed vulgata forte
lectio non spernenda; _insigne supernum_, hoc est galea cristis
exornata, in mentem venit Barth. loco citato.
564. Hic versus in Colon. non exstat; _laceri_, non _lateri_, Ox.
et Put. _ruptæque_ Oxon. prob. Barth. _fractæque_ putabat
N. Heins.
Non conjux native aderant, non juncta propinquo 565
Sanguine turba virum, aut celsis de more feretris
Præcedens prisca exsequias decorabat imago.
565 sq. Exsequiæ Pauli non decorabantur pompa funebri; sed eam
laudes Hannibalis abunde compensabant.
567. _Præcedens prisca imago_, majorum imagines prælatæ. De quo more
et de orationibus funebribus (_laudationibus_, λόγοις ἐπιταφίοις),
quæ pro rostris haberi solebant, et ad quas poetam, v. 569,
respexisse jam monuit Drak., v. inpr. Polyb. II, 53, 54, ubi cf.
Schweigh.
Omnibus exuviis nudo jamque Hannibal unus
Sat decoris laudator erat; fulgentia pingui
Murice suspirans inicit velamina, et auro 570
Intextam chlamydem, ac supremo adfatur honore:
569 sq. Conf. Virg. Æn. XI, 72 sq.
--_laudator_, ut apud Liv. II, 47, et Plin. Ep. II, 1: _Hic supremus
felicitati ejus cumulus adcessit laudator eloquentissimus.
--pingui Murice_, dibapha purpura. Sic fere _pinguem colorem_ dixit
Plin. XXXVII, 8 extr. et _pingue aurum_, Pers. II, 52. Cf. ad VII,
354.
570. _inicit_; vid. ad I, 113.
--_auro Intextam chlamydem_, ut ap. Virg. Æn. VIII, 167. Cf. Heins.
ad Ovid. Met. XIV, 345.
571. _honore_; vid. ad II, 483, et Æn. XI, 61. Ed.
568. _exuviis_ scripti et Ben. Vulgo _exsequiis_ prob. Burm. modo
_namque_ legatur. _O. exuviis nudos_ corrig. N. Heins. ut hæc a
superioribus dependeant; _nudæ_ Put.
569. _decori_ reposuit Lefeb. Sed junge _laudator decoris_, et τὸ
_decoris_ adcipe ut II, 324.
«I, decus Ausoniæ, quo fas est ire superbas
Virtute et factis animas: tibi gloria leto
Jam parta insigni: nostros Fortuna labores
Versat adhuc, casusque jubet nescire futuros.» 575
Hæc Libys; atque repens crepitantibus undique flammis
Æthereas anima exsultans evasit in auras.
572 seqq. Nobilissimi versus, translati e Virg. Æn. XI, 96 seq., ubi
v. Heyne.
--_superbas_, magnas, præcellentes, ut θυμὸς ὑπέρβιος ap. Hom.
Odyss. ο, 212; D. Heins. Possis et ornatas, vel augustas,
venerandas, ποτνίας, exponere. Cf. Lucan. VI, 807; Val. Fl. VI, 735;
Heyne ad Virgil. Æn. I, 21; XII, 326, et Gron. ad Sen. Œd. 804.
574 sq. _Fortuna labores Versat_, vario modo regit, ut apud Virg.
Ecl. IX, 5. Forte et poeta ad fortunæ rotam respexit, de qua vide
supra ad VI, 121.
577. _Veteres_ rogo demum incenso animas in cælum subvolare
putabant, ut de anima Pompeii Lucan. IX, 1 sqq.; Barth. Ad hanc
superstitionem pertinet mos in consecratione Imperatorum usitatus,
ut nempe, incenso rogo, ex summa ejus parte dimittatur aquila, qui
ipsam principis animam in cælum ferre putatur: (v. Herodian. IV, 2
extr.) unde consecratio in numis nunc sola aquila, nunc ei insidente
Imperatoris effigie indicatur; Drak.
Fama dehinc gliscente sono jam sidera adibat;
Jam maria, ac terras, primamque intraverat urbem.
Diffidunt muris: solam pavitantibus arcem 580
Speravisse sat est: nec enim superesse juventam,
Ac stare Ausoniæ vacuum sine corpore nomen.
578. _Fama_ cladis Cannensis. Silius ante oculos habuit locum Virg.
Æn. IV, 175 sq. ex quo tamen non nisi pauca orationis suæ pigmenta
et lenocinia adoptavit, desperans, se ejus præstantiam adsequi
posse. Cf. VI, 552 sqq.
--_gliscente sono_, crescente rumore.
579. _primamque_; v. ad II, 235 in V.L.
580 sq. Cf. Liv. XXII, 54 et sup. VI, 555 seq. In arce Tarpeia, seu
Capitolio omnem spem ponunt.
582. stare; vid. ad II, 639 in V.L.
582. _vacuum sine corpore nomen_; v. ad I, 293.
582. _Ausoniæ_ scripti R. 1, 3, Parm. Med. et al. _Ausonium_ Mars.
et Mart. Herb. _Ausonia_ Junt. Ald. Gryph. _Ausoniam_ R. 2;
Buschii ed. Basil. et inde aliæ, prob. Lefeb. _Nec stare_ R. 1,
Parm. Med.
Quodque adeo nondum portis inruperit hostis,
Contemtu cessare putant. Jam tecta cremari,
Ac delubra rapi, cædesque ante ora nefandæ 585
Natorum, septemque arces fumare videntur.
Lux una eversas bis centum in strage curules,
Ac juvenum bis tricenis orbata gemebat
Millibus exhaustæ nutantia mœnia Romæ;
Atque ea post Trebiam, post Tusci stagna profundi, 590
Nec socium numero pariter leviore peremto.
585. _rapi_, diripi, ut ap. Virgil. Æn. II, 374; Lucan. III, 99 al.
587 sq. De numero cæsorum Romanorum, qui varie traditur, et quem
poeta more suo non subtiliter exsequitur, v. Polyb. III, 117;
Appian. R. Hannib. c. 25; VV. DD. ad Liv. XXII, 49 et 50; _Magazin
für Philologen_, Brem. 1796, T. I, p. 71 sqq. Sensus est, ducentos
Romanos, quibus jus fuerit in sella curuli sedendi, obcubuisse;
Drak.
589. cf. VII, 378.
587. _in strage_ Ven. Marsi, _n. stār_ Tell. _in stare_ R. 2;
_astare_ Parm. et Med. _hac strage_, vel (_infame_) conj. Burm.
Vulgo _instare_.
Sed vero sed enim reliqui pia turba Senatus
Munera sortito invadunt: celer omnia lustrans
Clamitat adtonitis Fabius: «Non ulla relicta est
(Credite) cunctandi ratio: adproperemus, ut hostis 595
Nequidquam armatos ausit subcedere muros.
592. Silius et variavit, et contraxit, et amplificavit narrationem
Liv. XXII, 55.
--_Sed vero sed enim_; v. ad I, 33.
593. _omnia lustrans_, ratione animoque, ut ap. Cic. Off. I, 17 h.e.
secum reputans.
595. _adproperemus_ quæ ad urbem defendendam pertinent.
592. _Sed vero sed enim_ scripti R. 2; Ven. Ben. ut XII, 332. _Sed
non (nō_ pro _uō_) sed enim R. 1, et Med. Vulgo _Hæc inter sed
enim_.
594. _adtonitis_ pro _adtonitus_ recte, opinor, legendum censuere
Dausq. Barth. et N. Heins. _relicta est_, non _relicta_, scripti,
R. 1, 3, Parm. Med.
596. _armatis muris_ invitis libris reposuit Lefeb. coll. XI, 75.
Sed vid. Heins. et Burm. ad Ovid. Met. XIII, 611; Heyne in V.L. ad
Virg. Æn. III, 541, et VII, 161.
Dura inter pavidos alitur fortuna sedendo,
Et gliscunt adversa metu: ite, ite ocius, arma
Deripite, o pubes, templis: vos atria raptim
Nudate, et clipeos in bella refigite captos. 600
597. _sedere_, ut ἧσθαι, et καθῆσθαι, tempus inutiliter et nihil
agendo consumere, perdere, ut sæpe ap. Sil. v. Ind. et exempla larga
manu suppeditata ab Heins. et Drak. inf. ad XII, 64; Heins. ad Virg.
Æneid. XII, 237; Græv. Lectt. Hesiod. c. 11 et 12; Klotz. ad Tyrt.
p. 143 sq.; Bergler. ad Alciphr. lib. I, 25; Upton. ind. Epict. v.
κάθημαι; Krebs. ad Plut. περὶ ἀκούειν, p. 153. Sic et _stare_
passim, de quo v. ad I, 341; IV, 44; XII, 41.
598. _gliscunt adversa_, crescit calamitas et periculum.
599. «Vetera hostium spolia detrahunt templis et porticibus,» Liv.
XXII, 57. Cf. Flor. II, vi, 23, et sup. I, 617 sq.; IV, 12 sq.
598. _ite, ite ocius_, Oxon. Put. ed. Marsi et inde aliæ, quod
retinui, quoniam et metro et adfectui convenientius est. Alterum
_ite_ deest in Col. R. 1; Parm. Mediol. probb. N. Heins. et
Draken. Neque ignoramus, ejusmodi hiatus in Silio et Marone passim
occurrere: sed cur sine necessitate eos poetis obtrudamus?
599. _Deripite_ pro _Diripite_ ex emend. N. Heins. Conf. ad IX,
29.
600. Præstiterit fere _refingite_, h.e. renovate; confer. Heyne ad
Virg. Ge. IV, 202. Sed vid. not.
Sat patriæ sumus, e numero si ad prælia noster
Nil minuit pavor: in patulis illa horrida campis
Sit metuenda lues: muros haud fregerit unquam,
Exsultare levis nudato corpore, Maurus.»
600. _refigite_, de pariete atrii deripite, revellite. Cf. Jani ad
Horat. Od. I, xxviii, 11, et Heins. ad Ovid. ep. Her. VI, 104.
Spolia tamen plerumque non in atriis, sed postibus et foribus, in
adspectum prætereuntium suspendi solebant. Cf. VI, 434, 446, et
Lips. de Mil. Rom. V, 17.
601 sqq. Summa δεινότης in his verbis inest. Et numero et viribus ad
patriam defendendam satis etiam nunc valemus, modo fortes erimus.
602. _horrida lues_, Hannibal, vir sævus et exitiabilis, ut et
_pestis, labes_, ὄλεθρος et al.
604. Maurus agilis ad exsultandum, non ad urbem obpugnandum, et
_nudato corpore_, sine clipeo et galea. Conf. Claudian. loc. class.
de inbelli hoc populo B. Gildon v. 432... 441; Bentl. et Jani ad
Hor. Od. I, ii, 39.
601. _nostre_ Ox. _nostræ_, teste Lefeb., tres scripti cum R. 1 et
2, _nostro_ e Ven. Marsi. suadente N. Heinsio; recepere Drak.
Lefeb. Ern. _Sat p. s. a numero, si ad p. nostri_ scribendum
videbatur Barthio Adv. II, 13.
Dum Fabius lapsas acuit formidine mentes, 605
Varronem adventare vagus per mœnia rumor
Spargit, et occulto perfundit pectora motu:
605. Hæc fere omnia, sed apte et probabiliter, poeta comminiscitur.
Livium certe non nisi obiter adventus Varronis ad urbem mentionem
facere lib. XXII, 61 extr. jam monuit Ern.
--_acuit_; v. ad I, 113.
--_lapsas mentes_, ut supra v. 309; IV, 745.
605. _lassas_ Put. R, 1, 3; Parm. Mediol. _quassas_ opinabatur
N. Heins. ut XII, 7.
Haud secus, ac fractæ rector si forte carinæ
Litoribus solus vacuis ex æquore sospes
Adnatet, incerti trepidant, tendantve, negentve 610
Jactato dextras, ipsamque odere salutem
Unius amissa superantis puppe magistri.
Quam restare viro labem, qui adcedere portis
Audeat, ac dirum veniat pavitantibus omen!
608 seq. Comparatio apta rei præsenti, cujus vestigia jam sup.
v. 269 sq. vidimus, et quæ tota eo redit, ut varii animorum motus
significentur, quibus Varronem adventantem exceperint; Ern.
Potissimum tamen indignatio popularis adumbratur, ut et v. 613 sq.
quos idem V. Cl. ita interpretatur: quænam satis digna infamiæ nota
inuri potest viro, qui post res tam male gestas ad urbem adcedere
audet? Sed linguæ forte convenientior est hæc sententia: secum animo
reputant, quanta infamia maneat virum, qui, etc. ut ap. Virg. Æneid.
VII, 271; al. nisi malis: quanta sit ignominia, vel calamitas
superstitem esse tali viro, nec potius in acie cum reliquis
cecidisse.
610. _tendantve negentve_ Col. _Tendantve vagentve_ Ox. _tenduntve
negentve_ Put. _tendantne negentve_ R. 1, et Med. Vulgo _tendantne
negentve_. Vulg. _tendantne_ non spernendum, judice etiam Withof.
611. _Luctato_ Put.
Hos mulcens questus Fabius deforme docebat 615
Cladibus irasci, vulgumque arcebat ab ira.
Adversis etenim ferri non esse virorum,
Qui Martem inscribant genti, non posse dolores
Condere, et ex pœna solatia poscere luctus.
617 seq. Præclara et ad animos sedandos aptissima sententia.
--_Adversis ferri_, moveri, se iis dare ac permittere, ut _ferri
avaritia, libidine, crudelitate_ ap. Cic. Quint. II; Cluent. 5, 71;
Tusc. Qu. III, 2; _aura populari non consilio ferri_ apud Liv. VI,
11, et _agi secundis_ inf. XI, 391; N. Heins. et Drak. Conf. Ern.
Clav. Cic. et Burm. ad Ovid. Ep. Her. XV, 140.
618 sq. _Qui Martem inscribant genti_, qui genus Martis esse
glorientur; Barth. Adv. II, 13.
--_Condere dolores_, dissimulare, coercere iram, _et ex pœna solatia
poscere luctus_, aliorum pœnis et suppliciis iram sedare et solatia
quærere; Ern.
617. _ferri_ Col. prob. N. Heins. Id recepi cum Lefeb., qui recte,
opinor, suspicatur, vulgatum _frangi_ glossam esse.
618. _generi_ et _nec_ pro _non_ malebat N. Heins.
Si vero exprobrare sinant, sibi tristius illum 620
Inluxisse diem, quo castris viderit ire
Varronem, quam quo videat remeare sine armis.
His dictis sedere minæ, et conversa repente
Pectora: nunc fati miseret, nunc gaudia Pœno
Consulibus reputant cæsis erepta duobus. 625
Ergo omne effundit longo jam se agmine vulgus
Gratantum, magnaque actum se credere mente
Testantur, quod, fisus avis, sceptrisque superbis,
Laomedontiadum non desperaverit urbi.
620. Callide Fabius culpæ partem ad ipsos cives transfert, quorum
suffragiis et favore Varro consul et dux belli creatus esset: at
modeste et occulte loquitur, ne exprobratione commoveat, quos modo
hortatu sedaverat animos; Ern.
621. _ire castris_, ad castra, ut _ire sorori_ XV, 327; Drak.
623. _sedere_, sedatæ sunt.
624. Cf. Liv. XXII, 61 extr., et Frontin. Strateg. IV, v, 6, et Æn.
II, 73.
626. _effundit se_; v. ad II, 151.
628. _avis sceptrisque superbis_, priscis Romanis, et potenti ac
claro illorum imperio; Mars. coll. v. 645.
629. _Laomedont._ Trojanorum, et hinc Romanorum.
626. _effundi longo jamjam_ et v. 628, _Testantum_ conj. idem.
Nec minus infelix culpæ, grandique pudore 630
Turbatus, consul titubantem ad mœnia gressum
Portabat lacrimans: dejectum adtollere vultum,
Ac patriam adspicere, et luctus renovare pigebat.
Quod vero reduci tum se populusque Patresque
Obferrent, non gratari; sed poscere natos 635
Quisque suos, fratresque simul, miseræque parentes
Ire videbantur laceranda ad consulis ora.
Sic igitur muto lictore invectus in urbem,
Damnatum Superis adspernabatur honorem.
630 sqq. Ingeniose Varro, culpæ sibi conscius, dejectis oculis
incedere, et iram populi pœnamque metuere fingitur. Cf. IX, 651
sqq.; conf. sup. v. 393... 399.
634 seq. _se Obferrent_, obviam irent.
638. Lictores, Varronem præcedentes, non audebant obviam plebem
solemni formula, _date viam consuli_, submovere, sed taciti ibant;
Dausq. et Cell.
639. _Damnatum Superis_, quoniam diis iratis factum erat, ut Varro
vinceretur; Ern.
633. _renovare_ Colon. ut et Liv. XXII, 61. Vulgo _revocare_.
636. _miserique_ primæ edd.
638. _multo_ scripti et primæ edd. _Sic amoto igitur lictore_
emend. N. Heins. sed ad Ovid. Art. Am. III, 702; _Sic igitur moto
lictore_ hoc est sine lictore. Eodem sensu _nullo lictore_
scripsit Lefeb. _nullo_ conj. Withof.
At Patres Fabiusque, procul mærore remoto, 640
Præcipitant curas: raptim delecta juventa
Servitia armantur; nec claudit castra saluti
Postpositus pudor: infixum est Æneia regna
Parcarum in leges quacumque reducere dextra,
640. Cf. Liv. XXII, 57 extr., et Justin. V, 6.
641. _delecta juventa_, delecti juvenes, et quidem _servitia_, h.e.
servi _armantur_, ut ap. Liv. l.c. _octo millia juvenum validorum ex
servitiis_. Cf. V.L. et ad III, 383.
642. Non puduit Romanos armare servos pro salute patriæ; Mars. Servi
enim, nisi summa necessitate cogente, ad militiam arcessebantur,
quod vel tironibus notum est.
643 sq. _infixum_, decretum, _est, Æneia regna_, remp. Rom.
_quacumque dextra_, quibuscumque militibus, _in leges Parcarum
reducere_, ita tueri, ut ad imperium orbis terrarum, fato
constitutum (_sceptra_, v. 645 et sup. v. 630), pervenire posset.
Cf. IX, 475 et al.
640. _simul_ pro _procul_ Marsus, et post eum alii.
641. Ita scripti et antt. edd. _et raptim d. i._ Junt. et al.
_raptim et delecta j._ ed. Colin. et inde aliæ, _raptim d. j. et
Servitia a._ conj. Barth. Adv. II, 13; _raptim delecta jubentur S.
a._ Burmann. _delecta juventæ S._ N. Heins. vel potius _juventas_
h.e. _juventus_, de quo vid. ipse ad Virg. Æn. V, 398; ad Claud.
Epithal. Hon. et Mar. v. 84; ad Ovid. Met. IV, 17; Brouckh. ad
Tibull. I, iv, 33, et Harles. ad Ovid. ex P. I, x, 12, _juventus_
edidit Lefeb. frustra. Si quid mutandum, reponerem _deleta juventa
Servitia armantur_, ut ap. Flor. II, vi, 23, _deerat juventus; in
sacramentum militiæ liberata servitia_: et ap. Val. Max. VII, vi,
1, _aliquot adversis præliis secundo Punico bello exhausta
militari juventute Romana, senatus censuit, uti publice servi
emerentur_.
642. _claudit claustra_ Oxon. quod ad ergastula referendum
suspicari possis: sed alii tradunt, servos illos emtos prius,
postea in militiam adscitos esse; Barth. Adv. II, 13.
Proque arce, et sceptris, et libertatis honore 645
Vel famulas armare manus. Primæva suorum
Corpora prætexto spoliant velamine, et armis
Insolitis cingunt: puerilis casside vultus
Clauditur, atque hostis pubescere cæde jubetur.
Idem obsecrantes, captivum vulgus ut auro 650
Pensarent parvo (nec pauca fuere precantum
Millia), miranti durarunt prodere Pœno.
646 sq. «Juniores ab annis septemdecim, et quosdam prætextatos
scribunt» Liv. l.l.
--_Primæva Corpora_, juvenes. Cf. v. 493.
--_prætexto velamine_, prætexta, qua præter magistratus et
sacerdotes etiam pueri puellæque ingenuæ utebantur, unde
_prætextati_ et pueri dicuntur.
648 sq. Cf. II, 318 seq.
--_hostis cæde_, in castris et media bellorum cæde.
650 sqq. cf. Liv. XXII, 58 sqq. et Cic. Off. III, 32.
--_Iidem_ Patres Fabiusque (v. 640) legatos captivorum,
_obsecrantes_ ut redimerentur, Hannibali, Romanorum constantiam
animique magnitudinem _miranti, prodere durarunt_, tradendos
pervicacius censuerunt.
652 sq. _nec pauca Millia_, octo ap. Liv. XXII, 59, med.
--_durarunt_; cf. ad II, 463.
650. Vulg. _Iidem_.
Cuncta adeo scelera, et nosam superaverat omnem,
Armatum potuisse capi: tunc terga dedisse
Damnatis Siculas longe meritare per oras 655
Inpositum, donec Latio decederet hostis.
Hæc tum Roma fuit; post te cui vertere mores
Si stabat fatis, potius, Carthago, maneres.
653. Nihil turpius, imo scelestius videbatur, quam cives armatos
capi potuisse. Cf. Liv. XXII, 59 pr.; Eutrop. III, 6, et Cic. l.l.
654... 656. Iis, qui _damnati_ erant, quod fugerant, _inpositum_,
ut in Sicilia _meritarent_, vel mererent, sc. stipendia, donec in
Italia bellum esset. Cf. Liv. XXIII, 25.
657. Talis et tanta tum fuit Romanorum virtus et animi magnitudo!
_cui_ respicit _Romam_: post tuum, o Carthago, excidium, si fatis
placuit, Romæ mores mutare in deterius (quod omnino contigisse satis
notum est) potius vellem, ut tu, Carthago, maneres; Cell.
Hic operæ pretium mihi visum est pauca transcribere ex maximo inter
Gallos scriptore, _Montesquieu, Grand. et décad. des Romains_, cap. IV:
«Rome fut un prodige de constance..... Elle fut sauvée par la force de
son institution. Après la bataille de Cannes, il ne fut pas permis aux
femmes même de verser des larmes: le sénat refusa de racheter les
prisonniers, et envoya les misérables restes de l’armée faire la guerre
en Sicile, sans récompense ni aucun honneur militaire, jusqu’à ce
qu’Annibal fût chassé d’Italie... Ce n’est pas ordinairement la perte
réelle que l’on fait dans une bataille, c’est-à-dire, celle de quelques
milliers d’hommes, qui est funeste à un état, mais la perte imaginaire
et le découragement, qui le privent des forces que la fortune lui avait
laissées.» Ed.
* * * * *
* * * *
Errata: Liber X
1v. [2]
13, 14n. Conf. VIII, 663 sqq. [VIII, 693]
94n. [93]
243v. ... _fremebundus_ [fremebuns dus]
248n. --_status_ [_sic scriptum_]
282v. [283]
480n. [477]
* * * * *
* * * *
* * * * *
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER UNDECIMUS.
ARGUMENTUM.
Post Cannensem pugnam a Romanis ad Pœnos deficiunt Samnites, Bruttii,
Apuli, Hirpini, Atellani, Calatini, et Græcorum omnis fere ora,
Tarentini, Crotonienses, Locrique, et Cisalpini omnes Galli; 1-27.
Horum exemplum sequitur etiam Capua, etsi urbs ista a Trojanis, ut
Roma, originem habuit; 28-32.
Nam divitiæ, quibus adfluebat, jam dudum desidiam, luxum, libidinem,
peccandi licentiam, perditosque mores invexerant, et præterea plebs a
Patribus dissentiebat; 33-54.
Ægram hanc civitatem ad Pœnos trahit Pacuvius, homo popularis, et
malis artibus opes nactus, qui nunc, adflictis Romanorum rebus,
legatos Romam mittendos censet, qui postulent, ut alter consul e
Campanis creetur; non dubitans, quin repulsam laturi sint, et ita
animi civium suorum, ira exacerbati, ad defectionem spectaturi; 55-63.
Hæc suadenti adsentiuntur omnes, et legati Romam proficiscuntur, ubi
Virrius, princeps eorum, mandata in frequenti senatu exponit, sed
ingenti clamore, a cunctis Patribus sublato, interpellatur; 64-72.
Torquatus adeo non tenet iram, ut se exemplo T. Manlii, proavi sui,
qui Annium, prætorem Latinorum, eadem olim poscentem, e curia
exturbarit, legatis vim manusque inlaturum esse minetur; 73-87.
Ejus furorem reprimit Fabius, sed stolida simul Virrii postulata
acerbioribus verbis perstringit; 88-97.
Hujus oratio interrumpitur a Marcello, quippe qui acrius invehitur in
Varronem consulem, quod insaniam effeminatorum hominum patienter
ferat; 97-108.
Tum patres consurgunt, clamorque eorum circumsonat legatos, qui citato
gradu ex templo se proripiunt, et ira commoti se fœdus cum Hannibale
facturos esse edicunt; 109-113.
Abeuntes Fulvius, gloriam expugnatæ Capuæ jam mente præsagiens,
conviciis consectatur; nescius, superbos aliquando Campanos, etsi
serius Pœnis, jus Latii consequuturos, et ita sibi aditum ad summos
Romanorum honores ipsumque consulatum comparaturos esse; 114-129.
Legatione renunciata, confestim omnes defectionis consilium capiunt,
resque ab Hannibale gestas summis ad cælum efferunt laudibus; 130-154.
Decius solus, ne legati ad Pœnum mittantur, summa ope resistit
gravique oratione docet, magni animi esse, fidem, rem sanctam, non in
prosperis, sed in adversis amicorum rebus servare, insipientis vero et
ingrati, a vetustissimis sociis, iisdemque bene de Campania meritis et
consanguineis, desciscere ad Hannibalem, fœderum ruptorem ferorumque
populorum ducem, qui jus ac fas omne deleat; 155-188.
Nihilo secius fœdus cum Hannibale jungitur, et ab eo Capuam mittitur
præsidium, quod ipse mox sequitur: quo audito Decius primo, ne
recipiantur barbari, palam vociferatur; deinde, ut vel recepti
ejiciantur, vel, si malum facinus, quod a sociis suis defecerint,
forti ac memorabili facinore purgare velint, interfectis Pœnis,
restituant se Romanis; 189-200.
Hæc quum relata Hannibali essent, mittit, qui vocent Decium ad sese in
castra; isque quum ferociter negasset se iturum, concitatus ira Pœnus
cum modico præsidio Capuam contendit; urbemque ingreditur comitante
senatu ac plebe cum conjugibus ac liberis, qui, studio visendi tot jam
victoriis clarum imperatorem, obviam ipsi iverant; 201-224.
Tum Decius, qui neque fugit, neque privatim se tenet, sed in foro
otiose inambulat, comprehensus ante pedes destituitur Hannibalis, qui
stolidam inbellis viri temeritatem acerbe increpat, eique catenas
injici jubet; 225-241.
Is, manente ferocia animi, dum vinculis constringitur, inmanem
Hannibalis crudelitatem graviter objurgat, et obvoluto capite ocius
extra portam in castra Pœnorum rapitur; 242-258.
Reliquam diei partem victor visenda urbe consumit, et vesperascente
cælo excipitur convivio, omnibus voluptatium incelebris instructo,
cujus splendidum adparatum Pœni adtoniti mirantur, sed dux eorum
tacite damnat, donec ipsius quoque animus larga meri potione
relaxatur; 259-287.
Teuthras, Cumanus, ad lyram canit de gente Capyis, conditoris Capuæ,
in cujus honorem convivæ vinum libant; 288-302.
Interea Pacuvii filius, qui solus vino non incaluerat, clam insidias
Hannibali molitur; 303-311.
Patrem, ex convivio egressum, sequutus, ubi in secretum (hortus erat
posticis ædium partibus) perveniunt, toga rejecta ab humero, latus
subcinctum gladio nudat, et consilium expromit; 312-328.
Quæ ut videt auditque senex, tremebundus pedibusque filii advolutus,
eum per jura parentis suamque salutem obtestatur, ut incepto absistat,
neque vel sanguine polluat hospitia, vel temere se in extremum
certumque capitis discrimen inferat, quum solus ne Hannibali quidem,
tanto viro cujus vultum vel armati exercitus sustinere nequeant, nedum
tot convivis, par sit; 329-350.
Qua periculi commemoratione ferocem gloriæque cupidissimum juvenem
magis incensum, quam deterritum cernens, se corpus suum dicit
obpositurum pro corpore Hannibalis, adeoque per paternum pectus
petendum illum ferro transfigendumque esse; 351-360.
Quo audito filius lacrimabundus fidem dat, se nihil facturum tale, et
cum patre, quo minus res suspecta sit, se ipse convivio reddit;
361-368.
Postero die ubi primum inluxit, Mago nuncius victoriæ Carthaginem
proficiscitur, et annulos aureos aliaque spolia secum avehit; 369-376.
Eodem mittitur Decius: at tempestas navem defert Cyrenas, ubi vinculis
liberatur jussu Ptolemæi regis, in cujus regno non ita multo post
moritur; 377-384.
Venus interea optatam sibi ad animos corporaque Pœnorum luxurie
enervanda oblatam occasionem amplectitur, et cum Cupidinibus agit, ut
telis suis clam Pœnis inexplebilem libidinum deliciarumque cupiditatem
inmittant, et ita, quos nec arma, nec ignes, nec mala vicerint, nimia
bona ac voluptates inmodicæ perdant, duxque eorum severam vivendi
rationem cum effeminata mollitie commutet; 385-409.
Cupidines imperata faciunt, et repente Pœni a temperantia et virtute
bellica degenerant, neque vino, epulis, cantu, scenisque convivalibus
exsatiari possunt, 410-430.
Hannibal maxime oblectatur arte Teuthrantis citharœdi, qui mirifica
facinora, ab Amphione, Arione, Chirone et Orpheo vi lyræ edita, canit;
431-482.
Dum Pœni ita Capuæ luxuria diffluunt et perduntur, Mago Carthaginem
venit, ubi magno plebis gaudio plausuque excipitur; 483-499.
Tum, senatu ipsi dato, insignem exponit victoriam, a fratre ad Cannas
et Aufidum de duobus Romanorum consulibus partam, quorum alter, toto
exercitu amisso, vix cum paucis effugerit, alter, summus hostium
imperator, fortissime pugnans occiderit; 500-531.
Ad fidem deinde tam lætarum rerum, effundi in vestibulo curiæ jubet
acervum annulorum aureorum, equitibus Romanis detractorum; utque Roma,
hac clade adflicta, funditus evertatur, Hannibalem subplemento,
pecunia, elephantis et frumento juvandum censet; 532-541.
Simul, lætis omnibus, locum Hannonis increpandi esse ratus, per
ludibrium ab eo quærit, utrum etiam nunc pœniteat belli Romanis
inlati, et dedi Hannibalem jubeat? 542-553.
Is contra, tum invidia tum ira percitus, respondet, se nihil ex
pristina voluntate mutasse, et nunc potissimum sibi pacem expetendam
videri; non plura etiam posse a victis ducibus rogari, quam nunc
victores poscant; hostes præterea, dolore atque ira incensos, fortuna
aliquid variante, atrociores post hanc cladem fore, et forsan ne
daturos quidem, nedum petituros esse pacem, quippe quæ facilius a
victoribus, quam a victis Romanis inpetrari possit; si autem vera
sint, quæ modo Mago jactaverit, ad internecionem Romani imperii
pugnatum ad Cannas esse, se non satis mirari posse, quid causæ sit,
quod invictus ille imperator, qui Marti similis et cui nemo par
putetur, non ex Cannensi acie protinus exercitum ad urbem Romanam
duxerit; denique Hannibalis consilia non nisi ad tyrannidem et
dominatum spectare; proinde, si a pace abhorreant cives sui, quæ tamen
optima rerum humanarum innumerisque triumphis potior sit, furorem
certe superbi hominis nulla re alendum esse; 554-600.
Sed oratio Hannonis, quem simultas cum familia Barcina leviorem
auctorem faciebat, interpellatur clamore contradicentium, ingentique
consensu fit senatusconsultum, ut Hannibalis exercitus militibus, in
Africa et Hispania conductis, subpleantur; 601-611.
Nunc, age, quos clades insignis Iapyge campo
Verterit ad Libyam populos Sarranaque castra,
Expediam. Stat nulla diu mortalibus usquam,
Fortuna titubante, fides: adjungere dextras
Certavere palam rumpenti fœdera Pœno, 5
Heu! nimium faciles læsis diffidere rebus:
Sævior ante alios iras servasse repostas,
Atque odium renovare ferox in tempore Samnis.
1. Nunc recensebo populos, qui post cladem Cannensem ad Pœnos
defecere. Conf. Liv. XXII, 61.
--_Iapyge campo_; v. ad I, 51.
2. _Sarrana castra_; cf. ad I, 72.
3, 4. Comparant Virg. Æn. X, 861. Sed magis huc spectant loca, quæ
de inconstantia amicorum in fortuna adversa agunt. Cf. VV. DD. ad
Petron. c. 80; Ill. Harles. ad Ovid. Trist. I, iii, 16, et ej. Ind.
v. _Amici._
6. _faciles læsis_, adflictis, adversis, _diffidere rebus_, proni ad
metum.
7, 8. Cf. VIII, 562, 563, et ibi not.
--_in tempore_, ἐν καιρῷ, data occasione, tempore opportuno, ut
passim ap. Liv. et alios, quos laudarunt Drak. ad h.l. et VV. DD. ad
Frontin. Strat. I, 1 ex. 1.
7. _Sævior ante oculos alios servasse_, vel _alios iras servasse
r._ Oxon. unde _Sævior ante oculos animos_ (iras, adfectus)
_servasse repostos_ conj. Barth. Adv. III, 10.
8. _revocare_ Put.
Mox levis et sero pressurus fata pudore
Bruttius; ambiguis fallax mox Appulus armis. 10
Tum gens Hirpini vana indocilisque quieti,
Et rupisse indigna fidem: ceu dira per omnes
Manarent populos fœdi contagia morbi.
9. _pressurus fata_, adgravaturus sortem.
10. _Bruttii_ ultimi cum Romanis in gratiam rediere _sero pudore_
defectionis; Dausq. Iidem primi ad Hannibalem descivere, (_levis_)
et inde, æque ac Picentes et Lucani, a Romanis ignominiæ causa non
pro sociis habiti sunt, et ad servilia miserrimaque, magistratibus
Rom. præstanda, ministeria dejecti, de quo vid. Gell. X, 3, et
Strab. V extr.
--_ambiguis armis_, propter fidem ambiguam.
12. _indigna rupisse fidem_, indigne, inhoneste, turpiter rumpens
fidem; qua indignum, cui turpe est, rumpere fidem.
9. _fata_ Col. Vulgo _facta_.
10. _Bruttius_, non _Brutius_, Col. vid. ad VI, 15; _Apulus_ Col.
Conf. Dausq. Orth. P. II.
11. _Irpini_ Col. prob. N. Heins. propter verba Festi: _Irpini
adpellati lupi nomine, quem Irpum Samnites dicunt._ Sed conf.
Dausq. l.c. Sigon. ad Liv. XXIII, 1, et de lupo, fabuloso
Hirpinorum, coloniæ Samnitium, deductore Strab. V, extr. ubi ἵρπος
legitur, ut _hirpus_ ap. Serv. ad Virg. Æn. XI, 785; _Irpinum_
Parm. et Med. _indocilisque quieti_ (h.e. inquieti) Col. ut
I, 237, et Juvenal. XIV, 40; _quietis_ frustra reposuit Lefeb.
coll. XII, 726. Vulgo _quietem_.
12. _Erupisse_ Ox. _dura_ Put. et priscæ edd. præter R. 2.
Jamque Atella suas, jamque et Calatia adegit,
Fas superante metu, Pœnorum in castra cohortes. 15
14. Poeta et in his exornavit verba Liv. XXII, 61.
--_Atella_, vetus Oscorum opp. in Campania, unde _Atella_, seu
_Atellana fabula_ dicta.
--_Calatia_; cf. VIII, 542.
15. _Fas_, fidem Romanis jure præstandam.
14. _Calatia_ scripti, _adegit_ scripti, R. 1, 2, 3, Parm. Med.
Vulgo _Gallatia abegit_.
Inde Phalanteo levitas animosa Tarento,
Ausonium laxare jugum: patefecit amicas
Alta Croton portas, Afrisque ad barbara jussa
Thespiadum docuit submittere colla nepotes.
16. _Phalanteo Tarento_; v. ad VII, 665. Etiam huic urbi tanta fuit
_levitas animosa_, h.e. inconstantia et audacia, ut _jugum
Ausonium_, a Romanis sibi inpositum, excuteret.
18 seq. _Croton Alta_ dicitur, propter montes, Latymnum et Physcum,
de quibus v. Schol. ad Theocrit. IV, 19, 23, vel potius propter
arcem, de qua v. Liv. XXIV, 3.
--_Thespiadæ_, Herculis e Thestii L filiabus filii, eorumque
posteri, quorum pars in Beotiam missa, pars duce Iolao in Sardiniam,
unde in Italiam venerunt, et unus eorum, Myscelus, jussu Herculis;
eo loco, quo is Crotonem, hospitem suum, incaute a se occisum,
sepeliverat, in hujus memoriam Crotonem condidit; unde Crotoniates
h.l. _Thesp. nepotes_ dicuntur. Conf. Ovid. Met. XV, 12... 60;
Strab. VI, p. 252 sq.; Diodor. IV, 29; V, 15; Heyne ad Apollodor.
p. 331 sq., 467 et 486 sq.
--_Afris submittere colla_; conf. ad VI, 414.
Idem etiam Locros habuit furor: ora vadosi 20
Litoris, Argivos major qua Græcia muros
Servat, et Ionio luitur curvata profundo,
Lætas res Libyæ et fortunam e more sequuta,
Juravit pavitans Tyrio sua prælia Marti.
20 sqq. Coloniæ græcæ, modo memoratæ et aliæ, in ora Ionii maris,
_Tyrio marti_, Pœnis, _jurarunt sua prælia_, se pro iis arma
capturos esse, illis sacramentum dixere, ad eos descivere.
[21.] _Græcia major_, h.e. magna, quo nomine maxime dictus est
tractus oræ maritimæ a Tarento usque ad Locrorum sedes pertinens, in
quo plurimæ Græcorum coloniæ fuerunt; Ernesti.
[22.] _luitur_ pro vulg. adluitur.
[23.] _e more_, ut fieri solet; Barth. et N. Heins. coll. v. 3.
Possis etiam interpretari: _fortunam_ suam _e more_, more suo, ut
solebant, _secuta_.
22. _lavitur_ (a voc. _lavere_ pro _lavare_) conjicit Burmann.
23. _in Marte_ quatuor scripti et priscæ edd. sed _Marti_ mox
denuo sequitur, _in morte_ Mars. et plerique eum sequuti, _errore_
Basil. Dausq. Cellar. et alii; _e more_ emend. Barth. Adv. III,
10.
Jam vero, Eridani tumidissimus adcola, Celtæ 25
Incubuere malis Italum, veteresque doloris
Tota se socios properarunt jungere mole.
25. _Celtæ_, ut mox _Boii_ et _Senones_, Galli Cisalpini.
26. _Incubuere malis_, ea adcelerarunt et auxerunt. Cf. ad IV, 731.
--_veteres doloris_, vetere ira, odio et dolore perciti. Vid. ad IV,
530.
26. _Italum_ omnes scripti. Vulgo _iterum_, prob. Dausq. Sed
duarum inimicissimarum gentium nomina jungi, plus energiæ habet,
judice Barth. Adv. III, 10, _veteresque doloris_ Puteol. et Tell.
_veteresque dolores_ R. 1, Med. al. Vulgo _veterisque doloris_.
Sed fas id Celtis, fas inpia bella referre
Boiorum fuerit populis. Capuæne furorem,
Quem Senonum genti, placuisse? et Dardana ab ortu 30
Mœnia barbarico Nomadum sociata tyranno
Quisnam, mutato tantum nunc tempore, credat?
28 seq. Hæc defectio in Celtis forte excusanda, tamquam in peregrino
populo, cui injustum olim bellum Romani intulerunt, jure gentium
violato: (de quo v. Liv. V, 36) sed Capuam, quæ eamdem, quam Roma,
originem habuit, ad Pœnos, feros populos, descituram esse quis
umquam credidisset? cf. inf. v. 177... 184.
--_bella referre_: iterare, resumere, ut XVI, 77; N. Heins.
--_referre_, ulcisci, Lenz. et Ern.
30. _Dardana ab ortu mœnia_: nam Capuam a _Capye_, Trojano rege, qui
a Dardano, Jovis filio, genus ducebat, adpellatam, veteres tantum
non omnes credebant. Cf. v. 177 sq.; 299 sq.; Suet. Jul. 81; Cluver.
Ital. ant. IV, 1; Heyne Exc. VI ad Virg. Æn. III, et Exc. VII ad Æn.
VII, p. 129; Strabo L. V. p. 248, hanc urbem a capite, quod caput
esset XII oppidorum, sed alii, v.c. Plin. III, 5, seu 9; Liv. IV,
37, et Diodorus, a campestri agro, quod propius vero est, dictam
putabant.
31. _barbarico Nomadum tyranno_, Hannibali.
32. Vid. V.L.
28. _fas sit_ R. 1, Parm. Mediol. Idem conj. N. Heins. vel _fas_,
_Di_, _Celtis_.
31. _Nomadum_ est ex emend. N. Heins. et Gron. Obss. III, 9; _jam
tum_ Marsi Ven. In aliis libris _numquam_, vel _tandem_, sed in
plerisque _nondum_ legitur sine sensu; _demum_ corrig. Barth. l.c.
32. _mutatos_ emend. Dausq. perperam. Gronovius l.l. versum hunc,
inquit, qui languor et sopor est ipse, atque enervem reddit iratam
admirationem, si persuadere possim ὑποβολιμαῖον esse,
cancellaverim libens. Sic tota oratio, quod Drak. monuit, est
admirantis, quæ per verbum infinitivum proferri solet; quod genus
constructionis quum librarii non intelligerent, explendo, ut
putabant, sensui addiderunt versum subditicium, de quo vid. idem
Gronov. Obss. II, 14. Ipse quoque non dissimulo, hunc versum, quem
Ernesti et reliqui interpp., præter Drak., silentio quod mireris,
prætermittunt, semper me obfendisse; quod tamen non poetæ, sed
librariorum culpa factum videtur. Vix enim dubito, quin legendum
sit: _Quis, nisi mutato tantum nunc tempore, credat?_ h.e. quisnam
hoc credat, nisi nunc, quo tempora tantopere mutata sunt, vel,
nisi tantum nunc tempora mutata essent? Ita hæc vel ad tempora
poetæ, vel ad ea, quibus Capua a Romanis defecit, spectant, et
optime cohærent cum verbis sqq., quibus ratio continetur, cur
tanta rerum morumque mutatio facta sit.
Luxus, et insanis nutrita ignavia lustris,
Consumtusque pudor peccando, unisque relictus
Divitiis probrosus honor, lacerabat hiantem 35
Desidia populum, ac resolutam legibus urbem.
33. De luxu perditisque Capuæ moribus, cf. Liv. XXIII, 2 et 4.
Quantopere vero etiam in his sermo poetæ a narratione historici
discrepet, non est quod moneam.
--_insana lustra_ dici longum tempus luxuria exercenda consumtum
putat Ernesti. Sed _lustra_ sunt ganeæ.
34. _Consumtus_, omissus, cessavit, _pudor peccando_, diuturna
peccandi consuetudine.
--_unis_, unice, _relictus Divitiis probrosus honor_, quatenus eam
tantum ob causam pretium habere creduntur, quod flagitiis et
voluptatibus facultatem dant et materiam.
35. _hiantem_, oscitantem (_gähnend_) _desidia_, luxu, qui ignaviam,
languorem et oscitantiam gignit, ut forte XII, 75; Gr. χάσκοντας,
D. Heins.; cf. Gron. Diatr. Stat. c. 27.
36. _resolutam legibus_, liberam exsolutamque legum vinculis ac
metu.
Insuper exitio truculenta superbia agebat.
Nec vitiis deerant vires: non largior ulli
Ausoniæ populo (sic tum Fortuna fovebat)
Aurique argentique modus: madefacta veneno 40
Assyrio manibus vestis, medioque dierum
Regales epulæ, atque ortu convivia solis
Deprensa, et nulla macula non inlita vita.
40 seq. _Assyrio veneno_ ut apud Virgil. Ge. II, 465, ubi v. Heyne.
--_venenum_, ut φάρμακον, quilibet succus, inpr. acrior. De purpura
Assyria v. Heins. ad Claud. in Rufin. I, 208.
--_madefacta_, infecta, tincta, vel _veneno Assyrio manibus_, est
_vestis_, h.e. induunt tunicas manicatas, seu manuleatas,
χειριδωτοὺς, seu καρπωτοὺς, cultum mulierum molliumque virorum, de
quibus v. loc. class. Gell. VII, 12; Virg. Æn. IX, 616; Cic. or.
Catil. II, 10; Barth. ad Stat. Th. VII, 657; Casaub. ad Sueton. Cæs.
45, et Ernesti clav. Cic.; v. _manicatus_. Hæc vulgaris
interpretandi ratio contextui aptissima est: sed vellem minus
contorta esset et inpedita. Cf. V.L.
[41.] _medio dierum_: nam homines frugi Romæ (loquitur autem poeta
Romanus) hora demum nona vel decima, luxuriosi contra jam _de die_,
immo _de medio die_ cœnare, vel convivia in multam noctem et ad
_ortum_ adeo _solis_ (quem morem Silius vs. sq. perstringit)
producere solehant. Vid. Jani ad Hor. Od. I, i, 20, et Bentl. ad
Hor. Epist. I, 18, 91.
41. _madidis_, hoc est, viris ebriis, pro _manibus_ legendum
putabat Barth. Adv. III, 10. Sed vox _madefacta_ proxime
præcessit; _madefacta veneno Assyrio jam bis vestis_ tentabat
N. Heins. ut vestis murice bis tincta, seu dibapha innuatur, et τὸ
_jam_ eleganter atque adposite hic positum sit, ut passim apud
Silium, v.c. XIV, 23, 661; _maribus_, quod minus a vulg. scriptura
recedit, conj. Gronov. ut poeta Campanos traducat, apud quos ipsi
etiam viri purpureis vestibus usi sint, quæ vix feminis concedendæ
essent. Id probavit Drak. et recepit Lefeb. coll. XIII, 353, et
XV, 116, 117. Sed veste purpurea et dibapha non tam molles, quam
summi viri solent esse ornati. Forte legendum _madefacta veneno
A._ (κατὰ) _manicas vestis_, et hæc non differt a _lato clavo, ad
manus fimbriato_, quo Cæsarem, delicatorum hominum more. usum
tradit Sueton. Jul. c. 45, conf. not.
43. _inclita_ Col. et Oxon. _nulli maculam non i. v._ emend.
N. Heins. ut sit græcismus, nec sonus quatuor vocum similiter
desinentium aures obfendat; _nulli maculis_ corrig. Withof.
Tum populo sævi Patres, plebesque Senatus
Invidia læta, et conlidens dissona corda 45
Seditio. Sed enim interea temeraria pubis
Delicta augebat, pollutior ipsa, senectus.
44 sq. Hæc spectant ad seditionem Capuæ inter Patres plebemque
ortam, de qua v. Liv. XXIII, 2, qui etiam lib. XXIV, cap. 2, monet,
«unum velut morbum invasisse omnes Italiæ civitates, ut plebes ab
optimatibus dissentirent; senatus Romanis faveret, plebs ad Pœnos
rem traheret.»
--_sævi_, irati, infensi.
--_læta plebes Senatus Invidia_, libenter et cupide invidiam
Patribus concitare solebat. Cf. I, 170; II, 481; III, 575; VI, 482,
et al.
[45.] _conlidens_, inter se committens.
44. Lef. huic versui præposuit v. 51... 55; _Quin etiam...
mensis_, quod suaserant Barth. Ad. III, 10, et Drak. ut Silius
Campanorum luxuriæ et conviviis adjungat crudelitatem cædesque in
iisdem usitatas, et inde transeat ad causas defectionis a Romanis,
quæ eos in perniciem conjecerit, ad juvenum senumque crimina, ad
ægrum statum ipsius reipubl. et denique ad occasionem adgrediundi
dominii, ab Hannibale captam. Non male: sed poeta non semper hanc
ordinis subtilitatem curat, quod jam monuit Ern. _populo aversi_,
vel potius _populo servi Patres_ (quos plebi et Pacuvio obnoxios
fuisse, non uno loco testatur Livius) malebat N. Heins. quem vid.
ad Ovid. Amor. I, vi, 74.
45. _læta_ Col. Vulgo _lacera_. Sed elata, h.e. adrogans et potens
facta, conj. N. Heins. coll. v. 493. _Invida lautitiæ_ corrig.
Withof.
46. _pubis_ pro _pubes_ ex emend. Barthii; _sed enim teneris_, vel
_in teneris temeraria ephebis_ (ut ap. Martial. IX, 9, et Stat.
Th. I, 423) legendum putabat N. Heins. Si quid mutandum, _teneræ_
reponerem pro _interea_.
Nec, quos vile genus despectaque lucis origo
Fœdabat, sperare sibi et deposcere primi
Deerant imperia ac patriæ pereuntis habenas. 50
Quin etiam exhilarare viris convivia cæde
Mos olim, et miscere epulis spectacula dira
Certantum ferro; sæpe et super ipsa cadentum
Pocula, respersis non parco sanguine mensis.
48. _despecta lucis origo_, humile genus.
50. _Deerant_; cf. ad VII, 498.
51... 54. Campani olim, ut et Romani, cædibus gladiatorum in ipsis
conviviis oblectabantur: de quo barbaro more vide, quos laudant,
Liv. IX, 40; Athen. IV, 13; Lips. Saturn. I, 6, et Strab. V, p. 175,
ubi conf. Casaub.
48. _dispectaque_ Col.
50. _imperio_ primus edidit Marsus et post eum alii.
52. _diro_ præstiterit judice etiam N. Heins.
Has, astu adgressus, quo verteret acrius ægras 55
Ad Tyrios mentes, quia nulla sorte daturam
Certus erat Romam, neque enim impetrata volebat,
(Pacuvio fuit haud obscurum crimine nomen)
Hortatur summi partem deposcere juris,
Atque alternatos sociato consule fasces: 60
55. Silius, quod jam alii observarunt, prætermissis iis, quæ Livius
XXIII, 2... 6 de Pacuvio et de legatione, ad Varronem cos. missa,
(quæ ad capiendum defectionis consilium plurimum contulit)
memoravit, ea tantum exornat, de quorum veritate ipse Livius dubitat
lib. XXIII, 6 extr. _Romam_ scil. «legatos missos esse a Campanis,
postulantes, ut alter consul Campanus fieret, si rem Rom. adjuvari
vellent; et indignatione orta, submoveri a curia jussos esse.» Id
Pacuvii consilio factum poeta fingit.
--_Has_, juventutem et senectutem, Lef. Immo _has mentes_ junge.
56. _nulla sorte_, nullo modo.
57. Pacuvius petebat, quæ certus erat, numquam Romanos daturos,
quæque etiam impetrare nolebat, ut hoc prætextu ad Pœnos desciscere
posset; Drak.
58. Eadem constructio est X, 93; XIII, 32; XIV, 149 apud Liv. XXII,
6; XXXII, 2; XLI, 4 et al. Draken.
55. _Hac_ (qua patebat resp. Capuana, per viros nimirum humili
stirpe et pravis moribus) corrig. Barth. loco citato. Sed vid.
Gron. Obss. IV, 4. Versum 58, huic versui præposuit Lefeb. Male!
56. _que_ priscæ edd. _quæ_ Put. Tell. Mars. quod recte forsan
revocavit Lefeb.
57. Verba _neque e. i. volebat_ et _fuit haud o. c. nomen_
parenthesibus inclusit Barth. _temperata_ pro _impetrata_ contra
metri leges edidere Mars. et Mart. Herbip. ut sensus sit:
excedebat modum in votis et petitione.
58. _Pacuvio_ Marsi ed. Ven. Conf. Gronov. l.c. _Paculo_ Col.
Vulgo _Pactulo_.
Et, si partita renuant sedisse curuli,
Æquatumque decus geminasque videre secures,
Ultorem ante oculos atque ora adstare repulsæ.
Ergo electa manus gressu fert dicta citato.
Antistat cunctis præcellens Virrius ore; 65
Sed genus obscurum, nullique furore secundus.
62. _geminas_, similes; Withof. Vid. V.L.
65. _Antistat_, princeps legationis Vibius Virrius, de quo conf.
Liv. XXIII, 6.
62. _gemino fascique securique_, vel _fasci geminæque securi_
conj. N. Heins. Sed per solas _secures_ hic consulatum innui, ut
per solos _fasces_ inf. v. 152, et XIII, 269, nec opus esse, ut
simul et fasces et secures memorentur, jam monuit Drak. Præterea
_fascium_ modo mentio facta. Ego totum potius versum ejiciendum
putarem, ne eadem res et notio quinque modis varietur, nisi in
poeta luxuriantis ingenii versaror.
65. _Virrius_ Col. ut et inf. passim _Virrhius_ Med. _Virruis_
R. 1. Vulgo _Virius_. In marmm. et inscriptt. nunc _Virrius_, nunc
_Virius_ legitur; confer Gron. et Drakenb. ad Liv. XXIII, 6.
Qui postquam cœtu Patrum ingentique Senatu
Inpia dementis vulgi, ac vix tota, profudit
Consulta, et tumidis incendit vocibus aures;
Concordi fremitu renuentum effunditur asper 70
Toto e concilio clamor. Tum quisque fatigat
Increpitans, vocumque tremit certamine templum.
67. _Senatu ingenti_, ut _Senatu magno_, XVII, 9 et ap. Stat. Silv.
I, i, 101; Drak.
69. _tumidis_; conf. ad II, 288.
--_incendit_ ira _aures_, audientes. Lefeb. confert Virg. Æn. IX,
500; X, 895.
71. _Quisque fatigat_, scil. templum clamore, Ern. Possis etiam ad
_concilium_ referre. Cf. ad II, 74. Sed v. V.L.
72. _templum_, curia. Vid. ad I, 617. Cf. ad v. 55.
67. Hunc versum primus ejecit Marsus, quem plerique editores
perperam sequuti sunt.
68. _ac_ Col. Vulgo _et._ Neutrum legitur in Put. R. 1. Med. et
Marsi edd.
71. _concilio_ scripti. Vulgo _consilio_. Forte h.l. legendum:
_Toto e concilio clamor, quem quisque fatigat I._, vel _quod_
(scilicet concilium) _quisque fatigat I._ (clamore, seu
increpatione) vel denique _quo quisque fatigat_, scilicet
concilium, vid. de his formulis not. ad I, 63, 675, et II, 75. In
vulgata certe lectione constructio verborum paulo inpeditior est,
et vox _tum_ minus apta, quoniam nihil novi traditur, sed idem
aliis verbis enunciatur.
Hic Torquatus, avum fronte æquavisse severa
Nobilis, «Heu Capua portantes talia dicta
Romuleis durastis, ait, subcedere muris? 75
73. Silius non modo historiæ, ex Liv. VIII, 5, et 6 notissimæ,
mentionem facit vers. 77 seq., sed eamdem quoque rem iterum hoc
tempore contigisse comminiscitur.
--_avum_ non proprio sensu capio. De _severitate_ Manlii Torquati
Cos. v. Liv. VIII, 7.
--_æquavisse Nobilis_; cf. Bentl. ad Hor. Od. I, i, 6.
75. _durastis_, passi estis.
74. _Capuæ dicta_ malebat N. Heins. Sed junge: ex _Capua
portantes_.
75. _Romuleos muros_ scribendum suspicor; vid. ad X, 596.
Ad quos non ausi Carthago atque Hannibal arma
Post Cannas adferre suas? nunquamne per aures
It vestras, in Tarpeia quum sede Latini
Orarent paria, haud verbis, haud voce, sed acri
Propulsum dextra, qui tum mandata superbo 80
Ore adportabat, tanto per limina templi
Turbine præcipitem revoluti corporis actum,
Ut, sævo adflictus saxo, spectante piaret
Tristia dicta Jove, et lueret verba inpia leto?
77. _Post Cannas_, post pugnam et victoriam Cannensem. Cf. Ernesti
ad Tac. Hist. III, 49 pr.
78. _in Tarpeia sede_, in Capitolio, ubi tum senatus legatis datus.
Vid. Liv. VIII, 5 pr.
80. Intell. Annius, cujus oratio exstat ap. Liv. l.c.
--_Propulsum dextra_: in his, et v. 85... 87, Silium discrepare a
Livio VIII, 5 et 6, jam monuere Cell. et alii.
83 sq. _spectante Jove_, cujus numen spreverat, quum Torquatus ad
ejus simulacrum conversus auxilium Dei implorasset.
77. _offerre_ Tell. _efferre_ R. 2.
81. _apportabat_ Col. Tell. R. 1, Parm. Med. quod etiam ex conj.
reposuit Cell. quoniam vulg. lectio _asportabat_ auferendi vim
habet.
En ego progenies ejus, qui sede Tonantis 85
Expulit orantem, et nuda Capitolia consul
Defendit dextra.» Rabidum hinc, palmasque virorum
Intentantem oculis, proavitaque facta parantem
Ut vidit majore adeo crudescere motu,
Excipit his frendens Fabius; «Pro cuncta pudendi! 90
87... 89. Silium in his iterum τραγῳδεῖν et a Livio lib. XXIII, 6
extr. omnia moderatiora narrari, observat Ernesti. Sed poeta hunc
Torquatum inducit _parantem proavita facta_, h.e. imitantem ferociam
proavi, qui, teste Liv. VIII, 5, «adeo non tenuit iram, ut gladio
cinctum in senatum venturum se esse palam diceret,» etc.
[89.] _crudescere_; v. ad IV, 449.
--_motu_ animi, ira.
90. _Pro cuncta pudendi_, o homines plane probrosi, et omni ex parte
famosi, quos jam luxuriæ, crudelitatis ac superbiæ vestræ pudere
debet; Draken. Græcismus et dura formula obfendit Ernest. et alios.
Vid. V.L.
87. _Rabidum_, Ald. Vulgo _Rapidum_, quod perperam restituit Lef.
_hinc_, non _hunc_, Col.
90. _Pro_, non _proh_, Col. et R. 2, ut semper in optimis libris,
_prope juncta_ conj. N. Heins., et Burm. _pro monstra! pudendi_,
etc. ut _pudendum bellum sit_, quod tam male gesserit Varro,
cujusque culpa interemtus sit Paulus, ac sedes consularis vacet.
Sedes, ecce, vacat, belli viduata procella:
Quem, quæso, e vobis huic inposuisse paratis?
Inque locum Pauli quemnam datis? an tua, Virri,
Prima atque ante alios sors, concedente Senatu,
Te citat, ac nostris æquat jam purpura Brutis? 95
I, demens, i, quo tendis: tibi perfida fasces
Det Carthago suos.» Medio fervore loquentis,
Inpatiens ultra gemitu cohibere furorem,
Fulminea torvum exclamat Marcellus ab ira:
91. _Sedes belli_, consulis imperium, _viduata_ morte Pauli.
95. Tune primus eris Consul e Campanis, ut Brutus e Romanis?
96. _i_, _quo tendis_, adspira ad consulatum apud Pœnos.
98 sq. Inducitur præter Torquatum et Fabium, etiam Marcellus, cujus
acerbam ad Varronem orationem nemo nunc desideraverit: non enim ad
rem præsentem pertinet; Ernesti. Recte: sed poeta quamvis occasionem
Varronis perstringendi captat.
[99.] _Fulminea ira_; vid. ad I, 421.
--_ab ira_; cf. ad II, 139.
--_torvum exclamat_, ut apud Virg. Æn. VII, 399.
94. _ante alias_, scilicet sortes, e Col. recepit Lefeb.
«Quæ tandem, et quam lenta tenet patientia mentem, 100
O confuse nimis Gradivi turbine Varro,
Ut perferre queas furibunda insomnia consul?
Nonne exturbatos jam dudum limine templi
Præcipites agis ad portas? et discere cogis
Semiviros, quod sit nostro de more creati 105
Consulis imperium? non unquam sobria pubes
Et peritura brevi, moneo, ocius Urbe facesse.
101. _confusus_, συγχυθεῖς, perturbatus.
--_Gradivi turbine_, ut II, 4.
102. _furibunda_, insana.
--_insomnia_ id. qd. _somnia_, (v. sup. ad X, 357) h.e. vana res,
opinio et persuasio, (ut nostrum _Träume_) stulta illa Campanorum
petitio et postulatio.
105. _Semiviros_, Campanos luxu effeminatos, ut mox _non umquam
sobria pubes_.
100. _Quo_ conj. N. Heins. _tam_ pro _quam_ e duobus scriptis,
nescio quibus, reposuit Lefeb.
102. _perferre_, non _præferre_, libri vetusti; _furibunda
examina_ suspicabatur N. Heins. ut legati Capuani ita dicantur;
_furibundi somnia_ conj. Burm. Ego leviori mutatione _furibundi
insomnia_ legendum arbitror.
Muros ante tuos (ut par est) debita ductor
Armatus responsa dabit.» Consurgere cuncti
Hinc pariter, magnoque viros clamore premebant. 110
Nec non et foribus propere Campana juventus
Extulit ipsa gradum, tantæque dolore repulsæ
Concitus Hannibalem volvebat Virrius ore.
113. _Hannibalem_, fœdus cum eo a Campanis faciendum. Cf. v. 133, et
verba Virii ap. Liv. XXIII, 6.
111. _e foribus_ tacite edidit Lefeb.
112. _ipsa_ Col. cum priscis edd. _illa_ Put. Vulgo _acta_, quod
servavit Lefeb. _tantoque_ Parm. _tacitoque_ conj. Livin.
Fulvius, (huic nam spondebant præsagia mentis
Venturum decus, et Capuæ pereuntis imago 115
Jam tum erat ante oculos) «Non si Carthaginis, inquit,
Ductorem vestris devinctum colla catenis
Romam victor agis, posthac intrare Quirini
Sacratas dabitur sedes: tende ocius, oro,
Quo mens ægra vocat.» Referunt hæc inde citati 120
Mixta minis et torva trucis responsa Senatus.
114. _Fulvio_ tribuit poeta has partes, quia is mox cum Claudio
collega Capuam obsedit; Cell.
115. _Venturum decus_, futuram expugnatæ Capuæ gloriam.
117. Cf. ad VIII, 276 sq.
118. _agis_, adducis.
119. _Sacratos sedes_; cf. ad III, 501, et X, 367.
114. _nam_, non _jam_, Col.
117. _nostris_ Oxon. et vett. edd. _devictum_ Marsi Ven. sec. et
inde plures.
118. _agis_ Col. Vulgo _agas_: sed illud concinnius, judice
N. Heins. qui v. 119, _hortor_ maluerit pro _oro_.
Tantane, omnipotens, caligine mersa latere
Fata placet? veniet quondam felicior ætas,
Quum pia Campano gaudebit consule Roma,
Et per bella diu fasces perque arma negatos 125
Ultro ad magnanimos referet secura nepotes.
122 sq. Quis tum temporis cogitasset, Campanos cunctosque Italos
aliquando (finito scil. bello Marsico, seu Sociali, legibusque a. L.
Julio Cæsare, et a Carbone Silvanoque latis) civitatem Rom., quæ
nunc tanto animorum impetu ipsis negabatur, consecuturos, et ita
aditum sibi ad summos Rom. honores ipsumque consulatum comparaturos
esse?
124. _pia Roma_; cf. ad V, 255.
126. _magnanimos_; v. ad I, 29.
--_nepotes_, posteros horum Campanorum adrogantia tam pervulgata
fuit, ut _Campanum supercilium_ et _Campana superbia_ etiam
proverbii loco diceretur. Cf. Gell. I, 24; Ausonii Capua, et inpr.
Cic. Or. II, de lege agrar. c. 33... 37.
125. _et per arma_ R. 1, Parm. Mediol. sed ad marg. R. 1, _per et
arma_ quod etiam N. Heinsio in mentem venit.
126. _referet_ Colon. _referret_ Tell. et R. 1. Vulgo _referat_.
Pœna superborum tamen hæc durabit avorum,
Quod non ante suos Capua ad suffragia mittet,
Quam Carthago suos. Postquam nunc dicta Senatus,
Nunc facta exposuit, tum veris falsa per artem 130
Virrius admiscens cecinit fatale cruenti
Turbatis signum belli. Furiata juventus
Arma, arma, Hannibalemque volunt: ruit undique vulgus,
128. _suos ad suffragia_, ferenda _mittet_ Romam: nam civitas
præcipue continebatur jure suffragiorum.
129. _Carthago_, colonia Rom. deducta. Dausq. putabat innui
Gaditanos, Pœnorum olim imperio obnoxios, et quidem Corn. Balbum
majorem, Gaditanum, qui primus externorum, gratia Cæsaris, ad
consulatum pervenit, teste Plinio lib. VII, 43.
129. _Postquam_, etc. Conf. Liv. XXIII, 6.
131 sq. _signum cecinit belli_, defectionem a Romanis suasit.
--_fatale_, quod Capuæ fuit exitio.
[132.] _Turbatis_; v. ad I, 477.
133. _Hannibalem_, ut sup. v. 113.
130. _fata_ primum legitur in Marsi Ven. 2.
132. _Turbatis_, non _Turbati_, R. 1. Parm. et Med.
133. Ita scripti cum R. 1, Parm. et Med. Cf. Heins. ad Ovid. Met.
XI, 377. Alterum _arma_ perperam omissum est in edd. Marsi,
Nicandri, R. 2, et al. _Arma sibi_ ed. Gryph. et al.
Et Pœnos in tecta vocant: ingentia facta
Sidonii juvenis celebrant, ut ruperit Alpes 135
Herculei socius decoris, Divisque propinquas
Transierit cursu rupes: ut cæde referta
Clauserit Eridani victor vada: victor ut idem
Lydia Romano turbarit stagna cruore:
Ut Trebiæ ripas æterno nomine famæ 140
Tradiderit, Paulumque idem inter prælia, et idem
Flaminium, proceres rerum, demiserit umbris.
135 sq. Cf. II, 356; III, 90 sq., et IV, 4.
137 sq. _Clauserit vada cæde_, cadaveribus ita fluvium repleverit,
ut stagnaret, et cursus aquarum præcluderetur. Cf. inf. v. 519 et
sup. ad IV, 621.
[138.] _Eridani_, Ticini fl., qui Eridano, seu Pado miscetur, ut
passim.
--_vada_; v. ad I, 52.
139. _Lydia stagna_, Trasymenum. Cf. ad IV, 719.
140 sq. _famæ Tradiderit_; cf. ad IV, 73.
142. _demiserit umbris_, ut I, 439.
135. _ut vicerit_ Put. R. 2, edd. Mars. et inde al. prob. Lefeb.
qui _Alpes_ pro incolis Alpium adcipit.
137. _refecta_ edd. Marsi _reverta_ et a m. sec. _cruenta_ in
R. 1.
140. _Ut_, non _Et_, R. 1, 2, Parm. Med. Gryph. Asul.
142. _dimiserit_ scripti, vid. ad I, 439.
His super excisam primori Marte Saguntum,
Et juga Pyrenes, et Hiberum, et sacra parentis,
Juratumque viro bellum puerilibus annis 145
Adcumulant: unum, ducibus tot cæde peremtis,
Tot fusis acie, stare inter prælia nullis
Adtactum telis. Superum quum munere detur
Huic sociare viro dextras et fœdere jungi;
143. _His super_, ut I, 60, ubi v. V.L.
--_primori Marte_ pro vulg. _primoribus annis_, ut I, 511.
144. _juga Pyrenes_, quæ transgressus sit. Cf. III, 415 seq.
--_Iberum_ v. ad I, 480.
--_sacra parentis_; cf. I, 77 sqq.
146. _Adcumulant_, laudibus ejus addunt. Nimis laudatur Hannibal. v.
I, 522... 555; Liv. XXI, 6 et 57.
Fastus exsanguis populi vanumque tumorem 150
Nimirum Capua et dominatum perferat Urbis,
Ceu famulis fasces æquataque jura negantis?
Prorsus enim tanto potiorem nomine habendum
Varronem, ut fugiat consul fulgentior ostro.
150. _populi exsanguis_, populi Romani, cladibus continuis ad
internecionem prope redacti. Cf. II, 230, et XII, 318, 319. Dausq.
bene laudavit locum Valer. Max. V, iii, 2. «Africanus superior non
solum contusam et confractam belli Punici armis rempubl., sed pæne
jam exsanguem atque morientem, Africæ dominam reddidit.»
--_tumorem_; v. ad II, 288, ubi de flatibus arrogantiæ et elato
spiritu.
153 sq. Vim sarcasmi facile sentiet lector.
--_tanto nomine_ scil. consulis.
150. Ita Col. Vulgo _Fastus et exsanguis_, contra leges metri, _et
fœdere jungi Fas sit, ut exsanguis_, etc., vel _Fastum an ut
exsanguis_ conj. N. Heins. et _Fastum et exsanguis_ Lefeb.
151. _urbi_ Col.
154. _ut fugit_, hoc est quoniam, seu a quo tempore fugit, etc.
Tell. recepit Lefeb.
Talia jactantes jam lectam sorte parabant 155
Mittere, quæ Tyrios adjungat fœdere, pubem.
Sed non invictum ponebat pectore robur
Tum solum Decius Capuæ decus: isque receptus
In medios cœtus, neque enim differre dabatur;
«Itis, ait, cives violanda ad jura parentum? 160
155. _jactantes_, dicentes, et quidem tam gloriose de se, quam
acerbe de Romanis.
157 sq. De _Decio Magio_; v. omnino Liv. XXIII, 7.
Damnatumque caput temerati fœderis aris
Jungitis hospitio? Quæ tanta oblivio recti,
Sacram atque in magnis positam populisque virisque
Adversam ostentare fidem? Nunc tempus inire
Prælia pro Rutulis; nunc signa aciemque movere, 165
Dum trepidæ res, et medicinam vulnera poscunt:
161. Hannibalem, diis invisum, propter rupta fœdera; Cell.
162 sq. _Quæ tanta oblivio recti_, quomodo justi et æqui tam
inmemores esse potestis, ut _fidem sacram_ (v. ad I, 481 et in V.L.
II, 479) _atque in magnis positam_, quæ magni æstimatur, vel
venerabilis est _populis et viris_, singulis hominibus, adeoque et
publice et privatim sanctissime summaque religione colitur,
_adversam_ Romanis _ostentetis_, vel simpl. violetis?
163. _Magnam atque in magnis positam populisque virisque Adversam
ostentare fidem_ non male edidit Lefeb., qui tamen post _fidem_
non punctum, sed exclamandi signum posuit, (ut _ostentare fidem!_
sit pro, quasi an ostendetis, etc.) et interrogationis notam, quæ
v. 162, post _recti_ in cunctis libris reperitur, servavit. Ita
legitur in omnibus codd. et scriptis et editis ante Basil. Wolfii,
nisi quod _Magna_ in Colon. R. 2, Marsi ed. Paris., _Magnum_ in
Oxon., _Magnum in magnis positum_ in Marsi ed. Ven., _in magnas_
in Puteol. _in magnis rebus_ in Ald. et Paris. ed. Marsi, et
_ostendere_ in Ox.--_Magnum utique in magnis rebus p. v. Adversis
servare fidem_ Wolfii ed. Basil. quam scripturam, etsi non uno
mendo inquinatam, præter Dausq. et Cell., retinuit Drak. qui,
judice Lefeb., ineptit hic ineptissime, (hæc sunt lepidi viri
verba) et, fas sit dixisse, ignarissime cum Heinsio, dum a
veteribus omnibus discedit. Qua gravi tamen censura non deterritus
est Ernesti, quo minus Draken. sequeretur. Ipsi enim in tanto
librorum vett. dissensu, non vituperanda videtur modestia ejus,
qui vulgatam scripturam servet, cujus hic sensus sit, quamvis
moleste verbis expressus: in magnis rebus adversis magnum h.e.
egregium, præclarum est, fidem servare. Sed inter veteres profecto
libros parum discrepat, et, quamvis modestia criticus magnopere
commendatur, tamen ab animo meo inpetrare non potui, ut, spreta
fere omnium codicum auctoritate, adquiesceret in ea lectione, quæ
non nisi in una alteraque, et quidem recent. editione exstat,
adeoque ne pro vulgata quidem habenda, et præterea ex inepti
omnino interpolatoris ingenio profecta est: quis enim umquam _in
magnis rebus adversis_, vel _magnum est_, _in magnis rebus_, etc.
dixit? Neque tamen mihi prorsus satis faciunt N. Heins. et Burm.
conjecturæ. Hic legendum putbat _Dignum atque in magnis positum,
p. v. Adversis servare fidem_, vel _Haud versam ostentare fidem_:
ille vero _Magnam, agite, inque manu positam p. v. Adversi
ostentate fidem_, vel _Magnum atque in manibus positum_ (ut VII,
35; XII, 197, Val. Fl. VI, 460; Stat. Th. X, 29, et Lucan. VII,
253; IX, 388) _p. v. Adversam ostentare fidem_, vel denique, quod
verum ei videbatur, _Magnum a. in magnis positum p. v. Adversa
ostentare fidem_. Mea qualicumque sententia interrogationis nota,
post voc. _recti_, v. 162, in omnibus libris posita, fraudi fuit
viris doctis; qua sublata et in locum puncti post _fidem_
substituta, non video, quid in lectione cod. Col., quocum reliqui,
si librariorum errores exceperis, conspirant, displicere possit,
præter voc. _Magna_, vel _Magnam fidem_, pro quibus _Sacram fidem_
reposui, nisi _Sanctam f._, et pro _Adversam_ forte _Aversam_, vel
_Inversam_ malis. Vox _sacram_ facile in _magnam_ mutari, vel hæc
illam extrudere potuit, quum mox sequatur: neque etiam inprobabili
judicio suspicari mihi videor, τὸ _magnam_ esse interpretamentum
verborum, _in magnis positam_, et e margine in contextum
inrepsisse; Conf. not. _Magnum atque hinc magnis solitum p. v._
emend. Withof.
Is locus officio, quum cessant prospera, quumque
Dura ad opem fortuna vocat: nam læta fovere,
Haud quaquam magni est animi decus: huc, age, adeste.
Novi Dîs animas similes et pectora magnis 170
Nunquam angusta malis: capiunt (mihi credite) Cannas,
Et Trasymena vada, et Pauli memorabile letum.
170 sq. Cf. II, 315... 324.
170 sq. _Dis similes_, θεοειδέας, θεοεικήλους, Dausq.
--_pectora angusta_, animum humilem et timidum.
[171.] _capiunt Cannas_ etc. non fracti sunt cladibus ad Cannas
etc., sed his adversis ferendis pares sunt Romani. Conf. ad VI, 617,
et Gronov. Obss. I, 17.
167. _Sit_, vel _Fit_, vel _Est locus o._ conj. N. Heins. coll.
Stat. Th. XII, 302.
169. _huc_, non _hic_, scripti et primæ edd.
171. _Cannas_ Col. Vulgo _Cannæ_.
Hi sunt, qui vestris infixum mœnibus hostem
Dejecere manu, et Capuam eripuere superbis
Samnitum jussis: hi sunt, qui jura dedere 175
Terrore expulso, Sidicinaque bella remorunt.
173 sq. Decius commemorat beneficia Romanorum, quæ nunc remunerari
deceat.
174. Cf. Liv. VII, 29 sqq. Flor. I, 16.
175. _jura dedere_, vobis leges et libertatem reddidere.
176. _Terrore_, hoste.
--_Sidicina bella remorunt_, propulsarunt bellum, quod Samnites
intulerant propter Sidicinos, qui ad opem Campanorum confugerant;
Cell. Cf. ad V, 551.
173. _nostris_ Oxon. R. 1; Parm. Med.
176. Verbis _Terrore expulso_ ne mendum subesset metuebat
N. Heins.
Quos fugitis? socios quosve additis? ille ego sanguis
Dardanius, cui sacra pater, cui nomina liquit
Ab Jove ducta Capys, magno cognatus Iulo;
Ille ego, semihomines inter Nasamonas, et inter 180
Sævum atque æquantem ritus Garamanta ferarum,
Marmarico ponam tentoria mixtus alumno?
177 sq. _fuqitis_ sc. Romanos.
--_additis_, Pœnos. Conf. ad III, 350 in V.L. Novum argumentum, a
cognatione Campanorum cum Romanis petitum. Cf. sup. ad v. 30. De
progenie Dardani, filii Jovis, v. Ovid. Fast. IV, 31 sqq. et Heyne
Exc. VI ad Virgil. Æn. III.
179. _Capys_, filius Assaraci et pater Anchisæ, cujus filius Æneas
et nepos Iulus fuit.
--_magno Iulo_; cf. Virg. Æn. I, 267 et 288.
180 sqq. Acerbe in Pœnos, seu Afros, populos barbaros et sævos.
Conf. VI, 531.
177. Ita scripti et priscæ edd. nisi quod _auditis_ in Col. et
_odistisve_ pro _quosve additis_ in Put. et R. 2; _Quos f. socios
odiis? quosve additis? ille Dardanius_ ed. Marsi et inde al. _Quos
fugietis? eho! sanguis vos edidit ille D._ conj. Barth. Adv. III,
10. Male!
181. _rictum_ pro _ritus_, et v. 186; _vos_ pro _nos_ primus
edidit Marsus. Ibid. _vivida_ conj. non nemo teste Dausq. qui
tamen probat τὸ _invida_, noverca licet natura.
Ductoremque feram, cui nunc pro fœdere proque
Justitia est ensis, solæque e sanguine laudes?
Non ita, non Decio permixtum fasque nefasque 185
Hæc ut velle queat: nullo nos invida tanto
Armavit Natura bono, quam janua mortis
Quod patet, et vita non æqua exire potestas.»
Hæc vana aversas Decius jactavit ad aures.
183 seq. Conf. ad I, 58, et II, 504. [recte II, 503]
185. _Non ita_, ut ap. Virg. Æn. II, 583, ubi v. Heyne.
--_Decio_, δεινῶς pro, mihi.
--_permixtum fas nefasque_, ut apud Virgilium Georgic. I, 505;
Horat. Od. I, xviii, 10, et alios.
186. Nihil mihi præstantius natura dedit, quam arbitrium et
potestatem vitæ meæ finiendæ: sententia tenuiter et argute expressa;
Ern. Cf. ad II, 576.
187 sq. _janua mortis patet_, ut ap. Virg. Æn. II, 661: at quanto
ibi aptius, quantoque cum adfectu elatum! Ern.
--_vita non æqua_, iniqua infelici.
189. _vana_, frustra.
187. _morti_ suspicari possis coll. Virgil. Æn. II, 661, vel
_Mortis_, ut persona sit.
188. _e vita_ ed. Mars. et inde al. _ac_ Lefeb. _vitam non æquam_,
vel _vitæ non æqua_ (ut _angusta loci_ V, 174, et alia) _exire p._
malebat N. Heins. non inprob. Drakenb. ut verbum _exire_ cum
quarto casu construatur, ut XIV, 455; Lucret. VI, 1217; Virg.
Æneid, V, 438, et Tac. Ann. VI, 49.
Ast delecta manus jungebant fœdera Pœno. 190
Jamque aderant præmissa duci turbante tumultu
Autololes numerosa cohors: ipse agmine magno
Festinata citus per campos signa movebat.
Et Decius, «Nunc hora, viri, nunc tempus: adeste,
Dum Capua dignum, dum me duce dextera vindex 195
Molitur facinus; procumbat barbara pubes.
Pro se quisque alacres rapite hoc decus: hostis adire
Si parat, obstructas replete cadavere portas,
Et ferro purgate nefas: hic denique solus
Eluerit sanguis maculatas crimine mentes.» 200
190. Cf. Liv. XXIII, 7.
197. _rapite_; vid. ad I, 570.
--_decus hoc_, ut scil. arceatis Pœnos ab urbe.
198. _obstructas replete cadavere_, cadaveribus; cf. ad IX, 99.
199 seq. Decius apud Liv. l.c. «primo, ne reciperetur præsidium
(Autololes, v. 192, definite, poetarum more), vociferatus est:
deinde, ut receptum aut ejiceretur, aut, si malum facinus, quod a
vetustissimis sociis consanguineisque defecissent, forti ac
memorabili facinore purgare vellent, ut, interfecto punico præsidio,
restituerent se Romanis.»
190. _jungebant_, et mox _aderant_, R. 1, Parm. Mediol. Vulgo
_jungebat_ et _aderat_, prob. Lefeb.
198. _replete_ Puteol. R. 1, Parm. Mediol. Vulgo _præbete_.
199. _Aut_ sine _Vel_ pro _Et_ legendum crediderim; vid. not.
Dumque ea nequidquam non ulli læta profatur,
Audita asperitate viri cœptoque feroci,
Multa feta gerens ira præcordia, Pœnus
Adstabat muris, propereque arcessere lectos
Inmitem castris Decium jubet: horrida virtus, 205
Armatumque fide pectus, rectique cupido,
Et major Capua mens inperterrita mole
Invicta stabat, torvoque minacia vultu
Jussa ducis, verbisque etiam incessebat amaris.
201 sq. Cf. omnino Liv. XXIII, 7 seq.
203. _feta ira præecordia_; cf. ad X, 14 in V.L.
204 seq. _arcessere castris_, in castra sua, non procul ab urbe
posita.
[205.] _Horrida virtus_; v. ad I, 58.
207 sq. Cf. Virg. Æn. X, 770 sq. ubi v. Heyne.
--_major Capua_, mente, seu animo civium.
204. _arcessere_, non _accersere_, Putean. R. 1, Parm. Mediol.
Conf. ad lib. I, v. 264.
208. _minacia_ Colon. Vulgo _minantia_, vulgari errore. Vide, quos
Drakenborch. laudavit, Heins. ad Claud. b. Gild. v. 39; Broukh. ad
Propert. III, vii, 47, et Bentl. ad Horat. Od. II, xii, 12.
Quem Libyæ rector tot signa, tot arma ferentis 210
Spernentem increpitans magno clamore profatur:
«Post Paulum, post Flaminium componimur, eheu!
212. _componimur_; vid. ad I, 39.
210. _ductor_ R. 1, et Med. _ferentes_ ed. Gryph. et sic conj.
Barth. Adv. III, 10, h.e. omnem Hannibalis exercitum. Sed
_ferentis_ ἀρχαϊκῶς scriptum tantumdem est.
212. _eheu_, non _heu, heu_, Col. Conf. Pier. et Burm. ad Virgil.
Ecl. II, 58; Broukh. ad Prop. II, xix, 22, et VV. DD. ad Horat.
Epod. XV, 23.
Vecordi Decio, mecum certasse volenti
In decus et famam leti: rapite, ite citati,
Signa, duces: pateatne mihi Campana vetante 215
Urbs Decio, explorare libet, nova bella moventi
Cui patuere Alpes, saxa inpellentia cælum,
Atque uni calcata Deo.» Subfuderat ora
Sanguis, et a torvo surgebant lumine flammæ.
214. _In decus et famam leti_, ut mors, a tanto viro, quantus ego
sum, ipsi inlata, gloriosior sit. Cf. ad II, 705, et III, 123.
217. _saxa cælum inpellentia_, tangentia, in illud adsurgentia, ut
_cælum pulsantes scopulos_ XII, 71. Cf. ad v. 136; XV, 167; IV, 2,
742, et Jani ad Horat. Od. I, i, 36.
218 sq. _uni calcata Deo_, ab Hercule. Cf. ad II, 356; IV, 4 al. Sed
Galli quoque ante Hannibal. transiverant (v. Liv. XXI, 30): hi
colebant Herculem, cui aram, (v. Petron. de bello civ.)
transgredientes montem, dicarunt, unde nata fabula de transitu
Herculis; Lefeb.
--_Subfuderat ora Sanguis_; cf. ad V, 275; IX, 459 seq.
[219.] _surgebant flammæ_, ira Hannibalis. Cf. ad IV, 262, et V, 105
in V.L.
214. _ite_ scripti, R. 2, Mars. et Mart. Herbip, Vulgo _inde_.
215. _pateatne_, non _pateatque_, Col., vel, teste Lefeb., duo
scripti.
218. _diffuderat_ Oxon.
219. _fulgebant_ Put.
Tum rictus spumans, et anhelis faucibus acta 220
Versabant penitus dirum suspiria murmur.
Sic urbem invectus, toto comitante Senatu,
Et vulgo ad spectanda ducis simul ora ruente,
Effundit cunctam rabiem irarumque procellas.
--Majorem ornatum, qui in v. 220 et 221 inest, nemo facile
desideraverit. Moderatius poeta iram H. sup. V, 603 sq.
descripserat: _rictus_ vero et _fauces_ indigne de homine, quamvis
furente et irato; Ern.
--_rictus_ quidem et _fauces_ hominibus, etiam non furore et ira
concitatis, æque ac bestiis tribuuntur. Sed ira turpior est
_spumante rictu_, qualem Sueton. in Claud. c. 30 notavit.
221. _suspiria_, iræ, ut _gemitus_ apud Virg. Æn. III, 664; VII, 15;
Ern. Proprie tamen non sunt iræ, sed iis tribuuntur.
222 sqq. Cf. Liv. XXIII, 7.
220. _rictus spumans_, quatuor scripti, _rictu spumans_ R. 1,
Parm. Med. _rictu spumante_ ed. Marsi Ven. Vulgo _rictu spumas_.
221. _Versabat_ Parm. _ad suspiria_ R. 1. Parm. Med.
222. _invectus_, non _ingreditur_, Col. Oxon. R. 2, Mars. et Mart.
Herb. _toto_, non _tanto_, scripti.
Nec non et Decio propiora pericula mentem 225
Flammarant, tempusque adeo cernebat adesse,
Quo laudes ducis invicti superaret inermis.
Non illum fuga, non clausi occuluere penates;
Sed liber, veluti nullus penetrasset in urbem
Hannibal, intrepido servaverat otia vultu: 230
Quum juvenem sævis (horrendum) concitus armis
Invadunt globus, et pedibus sublime sedentis
Ductoris sistunt. Tonat inde ferocibus alte
Incessens victor dictis, «Solusne ruentem
Fulcire, et revocare paras a funere, Romam? 235
225. Etiam in his comparandus omnino Liv. l.l. et c. 10. Orationem
Hannibalis v. 233 sq., ut sup. v. 212 sqq. poeta ipse, nec inepte,
commentus est.
232 sq. _pedibus Ductoris sistunt_, apud Liv. lib. cit. c. 10.
«Decium ante pedes destitutum causam dicere jussit.»
--_sublime sedentis_; v. ad III, 9.
232. _Invadunt_, non _Invadit_, Col.
233. _sistunt_ ex emend. N. Heins. Vulgo _sistit_.
O demens! en, qui Divum mihi munera tanta
Eripiat. Decio prorsus servabar inerti
Vincendus, Decio inbelli, cui femina nulla,
Orta in Agenoreis nostræ Carthaginis oris,
Cesserit: huic agedum, (nam cur indigna feramus?) 240
Magnanime o miles, meritas innecte catenas.»
236. _Divum munera_, victorias, quas diis debeo. Quod fere abhorret
a persona Hannibalis, qui res feliciter a se gestas non diis, sed
gladio et virtuti suæ tribuere solet, cujus poeta inmemor fuisse
videtur.
238 sq. Cf. ad II, 361.
239. _Agenoreis_; v. ad I, 15.
241. _Magnanime o miles_, vide Var. Lect. et ad lib. I, 29.
240. _huc_ Put.
241. _Magnanime o miles_ Tell. R. 1, Parm. Med. Ben. _Magnanime
miles_ Ox. et Put. Vulgo _magnanimo miles_, ut poeta inridens
_magnanimum_ dicat, quem modo _inertem_ et _inbellem_ vocaverit;
_Magnanime, i, miles_ malebat N. Heins. _Magnanimo, miles,
meritas, i, necte catenas_ conj. Bentl. ad Hor. Epod. XVII, 72,
ubi docet, bonos scriptores numquam dixisse _innectere alicui
catenas_, sed _innectere aliquem catenis_, vel _nectere alicui
catenas_. Possis itaque et reponere _hunc agedum, Magnanime o_,
vel _i miles, meritis innecte catenis_.
Dixerat hæc: necdum finem convicia norant.
Inlatus velut armentis super ardua colla
Quum sese inposuit, victorque inmane sub ira
Infremuit leo, et inmersis gravis unguibus hæsit, 245
Mandit anhelantem pendens cervice juvencum.
243 seq. Præclara et graphica comparatio, qualis fere ap. Virg. Æn.
X, 723 sqq. Homer. Iliad. γ, 23 seq. inpr. λ, 172 seq., et ρ, 61
seq. Cf. Burm. ad Val. Fl. II, 458 sq., ubi gemmæ ex Gorlæi Dactyl.
P. II, n. CXIX et nummo ex Morell. Specim. rei num. tab. XXVI,
quibus Draken. ad h.l. imaginem leonis, tum tauri, tum cervi tergo
inhærentis, oculis proposuerat, addit alteram Gorlæi gemmam T. I,
n. 528; v. et V.L.
245. _hæsit_ ut ap. Virg. Æn. X, 726.
242. _hæc_ in _et_ primus Nicander, et _nec dum_ in _nondum_
Marsus mutavit. Hunc versum in vulg. edd. excipiunt duo alii, ab
eodem Nicandro profecti, _Quum fera gens Decii constanti pectore
corpus Invadit, vincitque manus post terga catenis_. Eos tamquam
spurios ejeci, auctoribus N. Heins. et Draken., exemploque Lefeb.
sed refrag. Ernesti, quo judice non commode possunt abesse, quum
sequens ab iis pendeat comparatio. Eam ob causam quatuor, qui
sequuntur, versus, _Inlatus... juvencum_, post v. 231, inseruit
Lefeb. At verba hæc loco, quem in omnibus libris occupant, aptiora
videntur, illa vero ratione admissa, constructio eorum inpeditior
fit, et vox _quum_ bis posita languet. Omnia forsan bene inter se
cohærent, modo voc. _Inlatus_ non ad leonem, sed ad militem
(v. 241), vel ad ipsum adeo Hannibalem retuleris, ut sensus sit:
_Inlatus_ est, h.e. intulit se, inruit in Decium, velut leo, quum
sese inposuit armentis, etc. Possis etiam lacunam, quam extrusis
Nicandri versibus oriri putant, levi mutatione explere, si pro
_Illatus_ scripseris _Illi_ (milites v. 241) _tum_, scilicet sese
inposuere Decio, velut leo quum sese inposuit armentis, etc.
244. _victorque inmanis ab ira_ non male opinabatur N. Heins. nec
inprob. Drak. Cf. not. ad II, 139.
246. _prendens_ ex Put. recepit Lefeb. Sic λαβὼν κρατεροῖσιν
ὀδοῦσι Hom. Iliad. ρ, 63. Præstiterit _frangens_, quod proprium in
hac re verbum est, ut ἐξ αὐχέν᾽ ἔαξε ap. Hom. Iliad. λ, 175, et ρ,
63; conf. Heins. ad Claud. Stilic. II, 21, et Burm. ad Val. Fl.
II, 459. Sed vulgata quoque lectio bene se habet.
At Decius, dum vincla ligant, «Necte ocius, inquit,
(Nam sic Hannibalem decet intravisse) catenas,
Fœderis infausti pretium: sic victima prorsus
Digna cadat Decius: nec enim te, sanguine lætum 250
Humano, sit fas cæsis placasse juvencis.
247. Cf. Liv. XXIII, 10, ubi tamen Decius cives, non Hannibalem,
neque tam acerbis conviciis lacessit.
250 sq. _sanguine lætum Humano_, sævum, inmanem, sanguinis sitientem
militem Pœnum dicit (nisi forte ipsum Hannibalem, ut I, 59); nec
opus est, cum Marso cogitare de ritu punico humanas victimas
cædendi, quamvis non plane aliena foret ab ira Decii acerba illa
adlusio; Ern.
249. _præsul_ pro _prorsus_ Put. _pressus_ R. 1, Parm. Med.
_Pœnis_ emend. N. Heins.
250. _cadit_ scripti et Ven. Marsi.
En dextra! en fœdus! nondum tibi Curia, necdum
Templorum intrati postes; jam panditur acri
Imperio carcer: perge, ac primordia tanta
Adcumula paribus factis: mihi fama sub umbras 255
Te feret obpressum Capuæ cecidisse ruinis.»
Nec plura effari concessum: obnubitur atra
Veste caput, trahiturque ferox ante ora suorum.
252. «Unum esse exsortem Punicæ amicitiæ fœderisque secum facti»
etc. Liv. l.c.
254. _primordia_ etc. ut XV, 654.
[255.] _mihi fama sub umbras foret_; conf. V.L. et ad I, 398.
256. Hoc est, quod Marcellus ap. Liv. XXIII, 45, dixit, _Capuam
Hannibali Cannas fuisse_; Cell.
258. Hæc «vociferanti obvolutum caput est, ociusque rapi extra
portam jussus,» Liv. XXIII, 10. Reliqua Decii fata memorantur inf.
v. 377 sq.
253. _intranti_ a Marso innectum.
255. _sub umbras_ Col. ut fere ap. Virg. Æn. IV, 387; conf. ad VI,
150. Vulgo _umbris_.
257. _arte Veste_ conj. Drak.
Exin victor ovans sedato pectore tandem
Spectandis urbis tectis templisque serenos 260
Lætus circumfert oculos, et singula discit:
Quis muris sator, et pubes sit quanta sub armis,
Quot bello pateant argenti ærisque talenta:
259 seq. Silius exornavit verba Livii XXIII, 7 extr.
261. _discit_, cognoscit a Campanis, ut XII, 568, ubi v. not.
263. _bello_, in usum belli, _pateant_, parata et in promtu sint.
262. _muri_ Med. _Qui_ ed. Lef. _pator_, vel, quoniam hæc vox non
nisi inferioris ævi scriptoribus in usu fuit, _positor_ (ut ap.
Ovid. Fast. II, 63) emend. Burm. _auctor_ e Virg. Æn. VIII, 134,
reposuit Lefeb. qui neminem id vidisse miratur, et Burm. ineptire
dicit; conf. Bentl. ad Hor. Od. III, iii, 65, qui et _structor_
legi posse putabat. Ego potius miror, viros doctos non vidisse,
omnibus his conjecturis metri leges adversari. Si quid mutandum,
_pater_ rescriberem; conf. Virg. l.l., Ovid. Metam. XV, 861; Prop.
IV, x, 17, et sup. II, 654; ubi tamen Drak. monet, τὸ sator
tantumdem esse, et _æternûm mœrûm sator_ Pacuv. in Peribœa ap.
Nonium Marcell. cap. de Numeris et Casibus dici ex emend. Gulielm.
Verisim. I, 17; conf. Bentl. l.c.
263. Ita Col. et Ox. cum R. 1, (nisi quod in hac ed. errore
typogr. _argentique æris t._) unde cum Lefeb. recepi, etsi poetam
_aurique_ pro _ærisque_ scripsisse suspicor: _Quot b. p. auri
argentique talenta_ Put. Parm. Med. forte rectius; conf. Virg.
Æneid. X, 531; _Quotque auri pateant bello argentique t._ ed.
Marsi, quem sequuti sunt alii, etiam Draken. _armisque_ pro
_ærisque_ conj. N. Heins. et _lateant_, scilicet in ærario Burm.
Nunc qualis frenata acies, nunc deinde pedestris
Copia quanta viris. Monstrant Capitolia celsa, 265
Stellatesque docent campos, Cereremque benignam.
264. _frenata acies_, equitatus.
265. _Capitolia_, arcem Capuæ (cf. ad I, 541), ut apud Sueton.
Tiber. 40, et Calig. 57. Sic et aliarum urbium arces ac templa
magnifica, primoribus diis dicata Capitolioque Rom. similia,
dicuntur. Cf. VV. DD. ad Plaut. Curc. II, ii, 19; Suet. Gramm. 9,
quosque Drak. laudavit, Savaro ad Sidon. Apoll. XXIII, 40 seq. et
Gothofr. ad l. 34 cod.; Theod. de Annon. et Tribut.
--_Campus Stellatis_, fertilissimus, in mediterranea Campania, de
quo v. Cic. Agrar. I, 7; II, 31; Sueton. Jul. 20; Liv. IX, 44; X,
31; XXII, 13; Cluver. Ital. Ant. IV, 5, p. 1172, et inpr. Camillus
Campan. Fel. Diss. II, c. 33 sq.
266. _Cererem benignam_, agrum fertilem Campaniæ, de quo v. Cluver.
l.l. p. 1090.
266. _Stellantisque_, vel _Stallentesque_ (quos Voss. Inst. Or.
IV, vi, 3, floriferos exponit) in scriptis et priscis edd.
Jamque diem ad metas defessis Phœbus Olympo
Inpellebat equis, fuscabat et Hesperus umbra
Paullatim infusa properantem ad litora currum.
Instituunt de more epulas, festamque per urbem 270
Regifice exstructis celebrant convivia mensis.
267 seqq. Silius expressit Liv. XXIII, 8, variumque ornatum petiit
ex descriptione convivii Didonis Virg. Æneid. I, 699... 747.
--_Phœbus defessis equis inpellebat_ ab _Olympo_, cælo, _diem_,
lucem, quam Phœbus spargebat _ad metas_, Hesperio positas in litore,
_et Hesperus_, vesper, etc. Lenz.; coll. XII, 647; XVI, 38 sq.;
Ovid. Met. II, 142.
271. Cat. 63, 305, _large multiplici constructæ sunt dape mensæ_;
Lenz.
268. _Hesperos_, enuntiatione Græca, Tell. R. 1, 2, Parm. Med. Non
opus erat tot exemplis, quot congessit Drak.
269. _obfusa_ conj. Draken. Vid. ad V, 678.
Ipse, Deum cultu et sacro dignatus honore,
Præcipuis multoque procul splendentibus ostro
Adcipitur sublime toris: non una ministri
Turba gregis: posuisse dapes his addita cura, 275
His adolere focos, his ordine pocula ferre.
Nec non et certis struitur penus: aspera mensa
Pondera cælati fulgent antiquitus auri.
272. Imitat Virg. Æn. I, 699... 708.
--_dignatus_ passive, divino honore cultus; Lenz.
273 sqq. _splendentibus ostro toris_, ut _strato ostro_ et _pictis
toris_ ap. Virg. l.c.
[274.] _sublime_; v. ad III, 9.
--_Grex minister_; cf. ad I, 173.
[275.] _addita_, data.
276. _adolere focos_, ut _adolere penates_ ap. Virg. l.l. ubi vid.
Heyne.
--_ordine_ longo servorum, ut apud Virg. l.l., vel convivarum, ut
ap. Hom. Iliad. α, 470... 597. Lenz.
277. _certis_, ab aliis servis _penus struitur_, coquuntur et
adornantur, vel parantur cibi, ut apud Virg. _aspera pondera auri
antiquitus cælati_, vasa aurea, et quidem tam _aspera_, h.e.
anaglypha (v. ad II, 432), quam antiquo artificio facta, quo pretium
eorum magnopere augebatur. Cf. Virgil. Æn. IX, 266, quosque Drak.
laudavit, poeta noster XIV, 653; Cic. in Verr. I, 5; Val. Fl. I,
143; Suet. Cæs. 47; Ovid. Met. XII, 235 seq.; XIII, 700.
273. Præcipuus R. 2, quod recepit Lefeb. coll. Virg. Æneid. VIII,
177. Non male, judice quoque Ern.
277. _Nec non certatim_, vel _nec non et Cereri_ emend. N. Heins.
Eripiunt flammæ noctem, strepituque moventum
Murmurat alta domus: stupet inconsuetus opimæ 280
Sidonius mensæ miles, faciemque superbi
Ignotam luxus oculis mirantibus haurit.
279. Conf. Virg. Æn. I, 725... 727, et V.L.
280. _Stupet_ etc., ut _mirantur_ apud Virg. Æn. I, 709 sq.
281. _faciem_, ut IV, 591.
282. _oculis mirantibus haurit_; vid. ad VIII, 135.
279. Pro _moventum_, scilicet se (vid. ad I, 539), legendum
crediderim _vocantum_, ut de sermonibus clamoribusque inter vina
ortis agatur, quemadmodum ap. Virg. Æn. I, 725; _strepitusque
moventum Murmure tecta sonant_ conj. Withof.
[“ad I, 539”: in Not.]
Vescitur ipse silens, et tantos damnat honores
Esse epulis, facilesque coli tanto agmine mensas:
Donec pulsa fames, et Bacchi munera duram 285
Laxarunt mentem. Tum fronti reddita demum
Lætitia, et positæ graviores pectore curæ.
283. _ipse_, Hannibal. _damnat_, inprobat, tam splendide parari
epulas.
284. _agmine_, continuo motu et strepitu, ut XIV, 442, et ap. Virg.
Æn. II, 782, ubi v. Cerda et Heyne. Poeta forte servorum quoque
multitudinem respexit.
--_mensas faciles_ paratu, cibos facile parvoque sumtu parabiles,
scil. ei, qui convenienter vivit naturæ, quæ paucis contenta est.
Cf. ad I, 615.
285. _Bacchi munera_; v. ad VII, 748.
--_duram_, severam.
285. _At cum_ pro _Donec_ refinxit Nicander, quem alii sequuti
sunt.
286. _Tum frontis_ Col. Oxon. R. 1, Parm. Ben. Lefeb. _Cum
frontis_ Put. _fronte_ R. 2; _Cum fronti_ primus edidit Marsus;
_dedita_ Put. et R. 2.
Personat Euboica Teuthras testudine, Cymes
Incola, et obtusas inmiti murmure sævæ
Inter bella tubæ permulcet cantibus aures. 290
Namque Jovem et lætos per furta canebat amores,
Electræque toros Atlantidos: unde creatus,
Proles digna Deum, tum Dardanus: isque Tonanti
Ut det Erichthonium magna de stirpe nepotem.
Hinc Tros, hinc Ilus, generis tunc ordine longo 295
Assaracus, nulloque minor famave manuve
Tum Capys ut primis dederit sua nomina muris.
288 seq. Teuthras ad citharam canit, ut ἀοιδοὶ in conviviis heroum;
(conf. Hom. Odyss. θ, 99, 267; Athen. XIV, 6, et Virg. Æn. I, 740
sq.) unde lyra δαιτὸς ἑταίρη, dicitur Hom. H. in Merc. 31. Idem
poetæ transtulerunt ad Deorum epulas, in quibus Apollo lyram pulsat,
et Musæ adcinunt. Nomen Teuthrantis ab ignobili fluvio, vel euripo,
vel piscina quadam agri Campani, non nihil a litore Baiano remota,
deductum esse, suspicabatur Broukh. ad Prop. I, ii, 11.
--_Euboica testudine_, quod Cumæ, seu Cyme ab incolis Chalcidis
Euboicæ condita est; Drak. Conf. ad VIII, 531, et Heyne ad Virg. Æn.
VI, 2.
--_Personat_, cithara canit, ut ap. Virg. Æn. I, 741.
--_Cymes_; v. ad VIII, 531.
291... 297. Aptum carminis argumentum est genus Capyis, conditoris
Capuæ, a Jove, ejusque filio, Dardano ductum. Cf. sup. ad v. 30, et
177 sq.
--_furta_; v. ad VII, 487.
288. _Theucras_ Oxon. _Teutras_ Med.
291. _Namque_ (ut inf. v. 453, et ap. Virg. Ecl. VI, 31) ex
scriptis recepi, auctore N. Heins. Vulgo _Jamque_, prob. Lefeb.
quoniam hic incipiat Musicus.
297. _primus_ Marsi ed. et inde aliæ; confer ad lib. II, v. 235.
Concelebrant plausu pariter Sidonia pubes,
Campanæque manus: ante omnes ductor honori
Nominis augusto libat carchesia ritu; 300
Cetera quem sequitur, Bacchique e more liquorem
Inrorat mensis turba, ardescitque Lyæo.
298. Cf. Virg. Æn. I, 747.
299. _ductor_, Hannibal, _honori nominis_, in honorem Capyis. Cf. ad
IV, 729, et V, 161.
300. _libat_, non προπίνει, sed σπένδει, libatione effundit, ut mox
_inrorat mensis_. Conf. ad VII, 750; Virg. Æn. I, 736; V, 77, et
VIII, 279.
--_carchesia_; v. Macrob. Sat. V, 21; Tristan. Comment. hist. T. II,
p. 604 seq., et Heyne ad Virg. Ge. IV, 380.
--_ritu augusto_, sancto. Cf. Var. Lect.
300. _Nummis_ (Dianæ, numinis tutelaris Campanorum) emendat.
Dausq. coll. XIII, 124, et Eustath. ad Homer. Iliad. λ, Καὶ φασὶν
ἐν Καπύῃ πόλει Καμπανῶν ἀνακεῖσθαι Αρτέμιδι ποτήριον ἐν τοιούτῳ
σχήματι, ὅ λέγεται εἶναι τοῦ Νέστορος. Non male; nec tamen
necesse. Idem _honori augusto_ jungebat. Præstiterit forte:
_honori Nominis augusti_ (ut in cod. Tell. nisi _augusto_ doctius
pro _augusti_ positum censeas) _libat carchesia rite_, ut ap.
Virg. Æn. V, 77.
301. _e_ pro vulg. _ex_ recepi ex scriptis et priscis edd.
Interea, Tyrio resoluta in gaudia cœtu
Converso, (neque enim, juvenis non digne sileri,
Transmittam tua cœpta libens, famamque negabo 305
Quamquam inperfectis, magnæ tamen indolis, ausis)
Mens una inviolata mero, nullisque venenis
Potando exarmata, decus pugnæque, necisque
Sidoniæ tacito volvebat pectore molem.
303. De Pacuvio Calavio et Perolla, ejus filio Deciique Magii amico,
vitæ Hannibalis insidiante, conf. Liv. lib. XXIII, cap. 8 et 9, qui,
judice quoque Ernesti, majori cum elegantia atque adfectu rem
narravit, et sententias ornavit, non, ut Silius, sola verba.
--_gaudia resoluta_, dissoluta, inmodica. Proprie, sed sensu paulum
diverso, frons et mens gaudio dissolvi, vel, ut inf. XIV, 681, _in
gaudia resolvi_, ut contra tristitia contrahi, dicuntur. Cf. quos
Drak. laudavit, Barth. ad Claud. Cons. Olybr. et Prob. v. 248, et
Burm. ad Petron. Sat. c. 131.
306. Similiter Ovid. Met. II, 328. Conf. inf. v. 363 sq.
307 sqq. _nullis venenis Potando exarmata_, molesto ornatu variata
sententia proxime antecedens: nempe vinum largius sumtum, ceu
venenum, vires animi frangit; Ern.
[308.] _necis Sidoniæ_ Hannibalis _molem_, quia et magnus et
difficilis conatus.
307. _uni_ recte, puto, corrig. N. Heins. nec male mox _venenis
Potanti_ (confer ad III, 580), et _pœnæque_ pro _pugnæque_. In ed.
Parm. τὸ _decus_ conjungitur τῷ _exarmata_, noto
græecismo. [“ad III, 580”: in Not.]
Quoque esset miranda magis tam sacra libido, 310
Pacuvio genitus patrias damnaverat artes.
310 sq. Quod maxime mireris, Hannibali necem parabat filius ejus,
qui in primis auctor defectionis ab Romanis fuerat. De malis
_artibus_, quibus Pacuvius ad dominatum adspirabat, v. Liv. XXIII, 2
sq.
--_sacra libido_; v. ad VII, 9.
310. _tam_ R. 1, Med. et Ben. Vulgo _tum_.
311. _Facunio_ Put. Parm. Ven. Marsi et Ben. _Pacullo_ Col. Vulgo
_Pactulo_; conf. sup. ad v. 58.
Is variis oneratum epulis atque atria tardo
Linquentem gressu comitatus pone parentem,
Postquam posse datum meditata aperire, novosque
Pandere conatus, et liber parte relicta 315
Tectorum a tergo patuit locus, «Adcipe digna
Et Capua et nobis, inquit, consulta:» togaque
Armatum amota nudat latus. «Hoc ego bellum
Conficere ense paro, atque avulsum ferre Tonanti
Rectoris Libyci victor caput: hic erit ille, 320
Qui polluta dolis jam fœdera sanciet, ensis.
312. _atria_, atrium, in quo veteres epulabantur; Drak. qui laudavit
Serv. ad Virg. Æn. I, 726.
313... 316. «Patrem, ex convivio egressum, sequutus filius, ubi in
secretum (hortus erat posticis ædium partibus) pervenerunt» etc.
Liv. XXIII, 8.
[314.] _datum_, data ei occasio est consilii cum patre communicandi.
319. _Tonanti_, Δΐι ὁρκίῳ, cujus nomen rupto fœdere H. violavit,
vel, tamquam spolia opima, Jovi Feretrio.
321. «Jam ego sanguine Hannibalis sanciam rom. fœdus,» Liv. l.l.
Si perferre nequit spectacula tanta senectus,
Et tremit inceptis lasso majoribus ævo,
At tu securis concede penatibus, et me
Linque meæ menti. Summum quod credis, et æquas 325
Hannibalem Superis, o quantum nomine major
Jam Pœno tibi natus erit!» Vibrabat ab ore
Ignis atrox, animusque viri jam bella gerebat;
323. _tremit inceptis_, ad incepta _majoribus lasso_, debili, _ævo_,
senectute, h.e. quam ut a senibus perfici possint.
--_lassum ævum_, ut _fessa ætas_ ap. Tac. Ann. XIV, 33. Cf. VV. DD.
ad Plin. Ep. VI, 21.
324. _securis penatibus_, qui nihil ab Hannibale metuebant, Drak. in
ædes, ubi tutus latere potes, rectius Dausq. et Ern. Sed forte vera
verborum sententia est hæc: concede, recede, ex his ædibus, ubi
Hannibal et reliqui convivæ securi sibi videntur, neque insidias a
me vel quoquam alio metuunt. «Te id prius scire volui, si forte
abesse, dum facinus patratur, malles,» Liv. l.c. _me linque meæ
menti_, patere me consilium meum perficere.
325. _quod_, quoniam; Drak. et Cuper. ad Petron. c. 104, sed pro
_quamvis_ positum putabant Heins. et Burm. ad Ovid. Ep. Her. XVII,
51, et Gron. ad Liv. XLII, 26 in additis.
323. _lapso_ e c. Tell. reposuit Lefeb. coll. XVII, 427, et _ævo_
pro _in ævo_ positum putat. Sed vid. not.
324. _At_ non _Et_, Col. et Ven. Marsi _securus_, vel _secretis_
conj. N. Heins. _En tu securis confide_ emend. Lefeb. quia jam
fuerit in penetralibus domus sive penatibus; quasi illuc iterum
concedere non potuerit.
325. _tu_ pro _quod_ primus substituit Marsus.
Quum senior, tanti pondus conaminis ægra
Jam dudum vix aure ferens, tremebundus ibidem 330
Sternitur, et pedibus crebro pavida oscula figens,
«Per si quid superest vitæ, per jura parentis,
Perque tuam nostra potiorem, nate, salutem,
Absiste inceptis, oro: ne sanguine cernam
Polluta hospitia, ac tabo repleta cruento 335
Pocula, et eversas pugnæ certamine mensas.
329. Cf. Liv. XXIII, 9, ubi pater graviter duobus verbis _amens
metu_ dicitur, nec prius ad pedum amplexum et oscula descendit, quam
filium precibus commotum et lacrimantem vidit, quod ad dignitatem
adfectumque patris tuendum multo adcommodatius est. Ita Ernesti. At
contra præclare poeta v. 351 seq. inducit filium, virtute Hannibalis
ad facinus illud magis incensum, quam ab eo deterritum, nec tam suo,
quam patris periculo commotum: nec minus graviter parens h.l.
dicitur _tremebundus_ sc. metu, et _pavida_ oscula figens; et vers.
353... 360, oratio vehementioribus gravioribusque adfectibus
insurgit, quam ap. Liv. l.c. Virtus quoque Hannibalis periculique
magnitudo v. 337 sq. vividioribus imaginibus adumbratur. Nec tamen
dissimulo, in vss. 337 sq. et inpr. 344 sq. paterni adfectus
dolorisque vim rhetorum argutiis aliquantum infringi.
334 sq. _ne sanguine cernam Polluta hospitia_, quod apud Romanos
(immo apud omnes antiquitatis populos) dirissimum et maxime
exsecrandum scelus habebatur; Drak.
Tune illum, quem non acies, non mœnia et urbes
Ferre valent, quum frons propior lumenque corusco
Igne micat, tune illa viri, quæ vertice fundit,
Fulmina pertuleris; si viso intorserit ense 340
Diram, qua vertit per campos agmina, vocem?
Fallit te, mensas inter quod credis inermem.
Tot bellis quæsita viro, tot cædibus armat
Majestas æterna ducem: si admoveris ora,
Cannas, et Trebiam ante oculos, Trasymenaque busta, 345
Et Pauli stare ingentem miraberis umbram.
337 sq. «Vultum ipsius H., quem armati exercitus sustinere nequeunt,
quem horret populus Romanus, tu sustinebis?» Ita Liv. l.l. Cf. sup.
I, 496 sq.
339 seq. _Fulmina, quæ vertice fundit_, splendorem cassidis,
terrorem incutientis; Ern. Ad cristarum quoque fulgorem hæc
referenda sunt. Cf. I, 460 sq. et ad I, 421.
343 sq. Drak. comparavit Lucan. II, 75 sq.
346. _Pauli ingentem umbram_; conf. ad I, 97; VIII, 146, et X, 288.
[“VIII, 146” recte VIII, 145]
337. _non mœnia_ R. 1, 3; Parm. Med. _nec m._ scripti Mars. et
Mart. Herb. _neque m._ Nicander et deinde alii.
343. _virûm tot cædibus_, vel _ultro t. c. armat_, scilicet
inermem, (h.e. quantumvis, ut inf. v. 516.) scribendum videbatur
N. Heins. quonium _viri_ præcessit: sed interjectis demum tribus
versibus.
Quid? tanto in casu comitum juxtaque jacentum
Torpebunt dextræ? parce, oro, et desine velle,
Cui nequeas victor superesse: an tristia vincla
Et Decius non erudiunt componere mentem?» 350
347. _in casu_, periculo, vel fortuna adversa, vel nece, _tanto_,
tanti viri; nisi malis, in tam gravi re.
--_juxta_, prope eum, _jacentum_, ad mensam adcumbentium.
348 seq. _Torpebunt dextræ_; cf. Liv. l.l.
--_desine velle_ aliquid, _Cui nequeas victor superesse_, quod si
tibi ex voto successerit, perniciosum tibi et causa interitus erit;
Ern.
349 sq. _vincla et Decius_; v. Decio indita.
[350.] _erudiunt_, docent, commovent.
--_componere mentem_, sedare animi æstum, et a proposito declinare.
347. _tanta in rabie_ suspicari possis, coll. Liv. XXIII, 9, _quid
tot dextræ? torpescentne in amentia illa?_
348. _desine belli_ (ut X, 84, ubi vid. not.) conj. N. Heins. et
_Quum nequeas_ Dausq.
Talia commemorans, famæ majoris amore
Flagrantem ut vidit juvenem surdumque timori:
«Nil ultra posco, refer in convivia gressum;
Adproperemus, ait: non jam tibi pectora pubis
Sidoniæ fodienda manu tutantia regem. 355
Hoc jugulo dextram explora: namque hæc tibi ferrum,
Si Pœnum invasisse paras, per viscera ferrum
Nostra est ducendum: tardam ne sperne senectam.
352. _surdum timori_, non deterritum periculo ejusque metu. Cf. ad
I, 692.
356. _Hoc jugulo_, et _hæc per viscera_ δεικτικῶς dicta.
352. _timoris_ malebat N. Heins. coll. I, 692, et X, 553.
356. _hæc_, non _hoc_, Col. Oxon. R. 2, _huc_ putabat N. Heins.
357. _lenta_ pro _ferrum_ substituit Nicander, _læta_ conj. Dausq.
Conf. not. ad II, 26.
Obponam membra, atque ensem extorquere negatum
Morte mea eripiam.» Lacrimæ tunc ore profusæ, 360
Et magna Superum cura servatus in arma
Scipiadæ Pœnus; nec tantum fata dederunt
Externa peragi dextra. Pulcherrimus iræ,
Et dignus fieri compos memorabilis ausi,
Amisit quantam posito conamine laudem, 365
Cui tantum est voluisse decus? Tum reddere sese
Festinant epulis, et tristia fronte serenant;
Donec læta virum solvit convivia somnus.
361. Dii vitam H. servarunt, ut a Scipione vinci posset.
362. _Scipiadæ_, Scipionis. Vid. ad VII, 107.
--_tantum_ facinus, _peragi_, perfici: nisi malis, tantum virum
vinci et occidi, ut _peragit_ ap. Val. Fl. I, 146, ubi v. Burm.
363... 366. _dextra Externa_, Campani hominis. Hæc sententia exiguam
vim habet, sed argutas verborum antitheses, poetæ delicias; Ern.
367. _tristia fronte serenant_, tristitiam serena fronte
dissimulant. Cf. Virg. Æn. IV, 477, et ibi Heyne. Ceterum Silius
h.l. discrepat a Livio, (XXIII, 8 et 9 extr.) quo teste solus pater
convivio se reddidit, non filius, qui in eo haud interfuerat: nam
«unus nec dominorum invitatione, nec ipsius interdum Hannibalis,
vinci potuit; ipse valetudinem excusans, patre animi quoque ejus
haud mirabilem interturbationem causante.»
366. _tanta_ maluerit N. Heins.
Postera lux Phaethontis equos proferre parabat,
Jam rapido summis curru splendente sub undis; 370
Et juvenis, magno generatus Hamilcare, duras
Jam dudum exercet curas. Carthaginis arces
Ire ferox Mago, et Patribus portare jubetur
Nuncia facta ducis: præda et captiva leguntur
Corpora, dereptæque viris sub Marte cruento 375
Exuviæ, fausti Superis libamina belli.
372 sq. Cf. Liv. XXIII, 11. Propriæ curæ nos exercent, fatigant.
Vid. ad I, 260 et 675.
--_Jam dudum_ de tempore non longe præterito; Drak. coll. inf.
v. 489. Plaut. Amphitr. II, ii, 59 seq. et Tibull. III, vi, 63, ubi
vid. Broukh.
374 seq. Spolia jam postridie ejus diei, quo pugna fuerat, lecta.
Vid. Liv. XXII, 51, 52. Nunc exquisitiora tantum _eliguntur_, ut
Mago ea secum Carthaginem avehat, et _exuviæ_ inpr. sunt annuli
equitum.
376. _fausti Superis libamina belli_; cf. ad X, 551.
370. Ita Col. _rapidos undis_ Parm. _rapidos omnis_ Oxon. Put.
R. 1, et Med. _rapidos omni_ Marsi ed. et inde plures, _parabat
Jam rapidos, imis curru_ ad marg. R. 1. a manu docta emend.
371. _En_ tacite scripsit Lefeb. ut passim. _At_ et _crudas_ pro
_duras_ legendum videbatur N. Heins.
375. _dereptæque_, non _direptæque_, Col. cf. ad IX, 29.
Altera curarum Libycis demittitur oris
Heu! Decius, reduci lentas servatus ad iras;
Ni pœnæ juvenem indignæ miseratus ab alto
Jupiter antiquam Batti vertisset ad urbem. 380
377. Cf. Liv. XXIII, 10.
--_Libycis demittitur oris_, Carthaginem mittitur.
378. _reduci_, Hannibali, confecto bello in patriam redeunti.
--_lentas servatus ad iras_, sero ei pœnas daturus.
380. _Batti urbem_, Cyrenas. Vid. ad II, 61, et III, 252 sq. Illuc
navem detulerat tempestas, quod poeta Jovi tribuit. Inde eum
Alexandriam deportatum _Pellæa Ptolemæi sceptra_, h.e. Ptolemæus,
rex Ægypti, _eripuit minis vehentum_, eorum manibus et vinculis
liberavit.
379. _indignum_ conj. N. Heins. qui tamen vulgatam scripturam non
damnabat: cf. Heins. Burm. et Heyne ad Virg. Æn. VI, 332, et inpr.
X, 686, et Gron. ad Minuc. Fel. in Octav. c. 28.
Hic Pellæa virum Ptolemæi sceptra vehentum
Eripuere minis, resolutaque vincula collo.
Atque eadem vitæ custos mox deinde quieto
Adcepit tellus ossa inviolata sepulcro.
381. _sceptra Ptolemæi_, Ptolemæus rex. Cf. ad III, 383, et IV, 599.
--_Pellæa_, Macedonica (a Pella, urbe et regia Maced. ubi Alexander
natus), et, quoniam Alexander Ægyptum expugnavit, ibique Alexandriam
condidit, vel Ægyptiaca, ut ap. Virg. Ge. IV, 287 (ubi v. Heyne), et
Lucan. VIII, 475, 607; IX, 1016, vel Alexandrina, ut apud Lucan. IX,
153; X, 511. De Ptolemæis, sub quorum imperio Cyrenaica fuit,
postquam Macedones Ægypto potiti, v. a Drakenb. jam laudatum
Spanhem. ad Callim. H. in Apoll. v. 68.
383 seq. Decius deinde Alexandriæ, vel in Ægypto certe, in regno
ejus, quem vitæ libertatisque vindicem habuit, et vixit et mortuus
est. Conf. Liv. XXIII, 10 extr. ubi tamen non _mox deinde_ obiisse
traditur.
381. _Pellæa_ pro _Pellea_ scripsi.
Nec Venerem interea fugit exoptabile tempus 385
Pœnorum mentes cæco per læta premendi
Exitio, et luxu corda inportuna domandi.
385. Capuæ Pœnorum animi et corpora luxu deliciisque ita
enervabantur, ut Capuam Hannibali Cannas fuisse veteres jam
scriptores recte judicaverint. Tam gravi itaque rei paullo diutius
poeta inmoratus est, et exornavit narrationem Liv. XXIII, 18.
Veneris ministerio commode usus est propter odium ejus in Pœnos
ipsamque rei indolem. In tota vero hujus deæ machinatione Silio ante
oculos fuisse Virg. Æneid. I, 657 sqq. (qui locus tamen non prorsus
cum nostro congruit) jam observavit Marsus. Ceterum poeta more suo
ordinis historici minus, quam epici ornatus rationem habuit. Res
enim, ab Hannibale, priusquam in hiberna Capuam concesserat,
genioque indulserat per hiemem, gestæ, quas Livius lib. XXIII, 14...
18, ordine exposuit, a Silio demum lib. XII, 1... 425, memorantur.
386 sqq. _cæco Exitio_, dum libidinem luxumque mentibus insinuat,
atque veluti ex insidiis obpugnat animos; Ern. qui eodem pertinere
monet v. 388 sq. _tela fallentia_ et _tacitas flammas_; v. 396,
_tacita tela_; v. 423, _occultam sagittam_, et ap. Virg. Æn. I, 688,
et IV, 2, _occultum_ atque _cæcum ignem_. Cf. Virg. Æn. IV, 67, et
Heins. ad Ovid. Amor. I, ii, 6.
[387.] _inportuna_, dura et violenta, vel fera et inmansueta. Livius
XXIII, 18. Hannibalis «exercitum adversus omnia humana mala sæpe ac
diu duratum, bonis inexpertum atque insuetum» vocavit. _Nati_
Veneris Ἔρως, et Ἀντέ-Ἔρως, vel ρως et Ἵμερος, a quibus
distinguuntur multi Ἔρωτες, ὀπαδοὶ Αφροδίτης, Νυμφῶν παῖδες. Vid.
ad VII, 446. Sed a Silio confunduntur, unde v. 395 _turba_ Veneris,
et v. 411 _exercitus_ Cupidinum.
Spargere tela manu passim fallentia natis
Inperat, et tacitas in pectora mittere flammas.
Tum pueris dulce adridens: «Eat inproba Juno, 390
Et nos (nec mirum, quid enim sumus?) acta secundis
Despiciat: valet illa manu, valet illa lacertis:
Parvula nos arcu puerili spicula sensim
Fundimus, et nullus nostro de vulnere sanguis.
[388.] _Spargere tela_; cf. ad I, 267; V, 19, et VII, 443 seq.
389. _flammas_; v. ad V, 19.
390. _dulce adridens_; cf. ad VII, 467.
--_Eat inproba Juno_, σαρκαστικῶς, ut et cetera. Cf. VV. DD. ad
Petron. Sat. c. 115.
391. _quid enim sumus?_ quam imbecilli, si Junoni comparamur?
--_acta secundis_, inpulsa et elata rebus prosperis; Cell. Cf. ad X,
617.
393. _Parvula spicula_; cf. VII, 443.
394. _nullus sanguis_: ergo cæcum, seu tacitum vulnus est, tantoque
periculosius; Ernest. Sed contemtim potius et ironice Venus de se
ipsa et de natis suis loquitur, ut contra superbe Hector καὶ ἐμὸν
βέλος ὀξὺ πάροιθεν ap. Hom. Iliad. υ, 437, et Turnus _nostro
sequitur de vulnere sanguis_ ap. Virg. Æn. XII, 51, ex quo loco
Silius orationis colorem petiit.
--_nostro_, quod nos infligimus.
389. _tantas_ Oxon. _tectas_ conj. Drakenborch.
391. _aucta secundis_ corrig. D. Heins. et sic primæ edd.
394. _it nullus_ ex. emend. N. Heins. edidit Lefeb. prob. Drakenb.
Conf. not. ad IV, 205.
Verum, agite, o mea turba, precor, nunc tempus, adeste, 395
Et Tyriam pubem tacitis exurite telis.
Amplexu multoque mero, somnoque virorum
Profliganda acies, quam non perfregerit ensis,
Non ignes, non inmissis Gradivus habenis.
395. _mea turba_; vid. ad VII, 446.
396. _exurite telis_; vid. ad V, 19.
397 sq. Cf. Liv. XXIII, 18.
--_amplexus_, honestum voc., quo res turpes, res Venereæ et incliti
amores exprimuntur; Drak. coll. XIII, 639, et aliis locis.
399. _inmissis Gradivus habenis_, pugna acerrima. Conf. ad IV, 681;
Virg. Æn. V, 662 (ubi v. Heyne); VI, 1; XI, 889; Val. Fl. VIII, 139.
396. _tædis_ maluerit N. Heins. Sed vid. not. ad V, 19.
399. _immissis_ Put. R. 1, Parm. Med. et Marsi edd. _in missis_
Tell. et R. 2; _admissis_ etiam legi posse, ut apud Val. Fl. VI,
303, monuit N. Heins. Vulgo _emissis_.
Combibat inlapsos ductor per viscera luxus, 400
Nec pudeat picto fultum jacuisse cubili,
Nec crinem Assyrio perfundere pugnet amomo.
400. _Combibat luxus_, inbibat, quasi longo haustu et ore pleno, ut
ap. Virg. Æn. I, 749; πίνειν αὔρας, ἔρωτα et similia apud Anacr. XIX
et al. Conf. ad V, 274. Pœnos «nimia bona ac voluptates inmodicæ eo
inpensius perdidere, quo avidius ex insolentia in eas se merserant;»
Liv. l.l.
402. _pugnet_, repugnet, recuset.
--_amomum_, frutex, et deinde unguentum inde paratum. Optimum est
Armenium, teste Dioscor. I, 14, unde _Assyrio_ h.l. pro _Armenio_
positum. Conf. Plin. XII, 13; XVI, 32; Heyne et Martin. ad Virg.
Ecl. III, 89; IV, 25, et inpr. Heins. ad Ovid. Ep. Heroid. XV, 76.
400. _elapsos_ Tell.
402. _nitet_ pro _pugnet_ R. 1, et Med. _vitet_ emendat. ad marg.
R. 1. Sed glossa esse videtur.
Ille sub hiberno somnos educere cælo
Jactator tectis malit consumere noctes;
Ac ponat ritus vescendi, sæpe citato 405
Dum residet sub casside equo, discatque Lyæo
Inbellem donare diem: tum deinde madenti
Post epulas sit grata chelys, segnisque soporas,
Aut nostro vigiles ducat sub numine noctes.»
403 sq. Cf. V.L. et XII, 20.
--_educere somnos_, ut v. 409, _ducere noctes_; cf. Bentl. ad Hor.
Epist. I, ii, 31, et Burm. ad Val. Fl. I, 251.
405 sq. Dediscat ex equo vesci: quæ est severissima ratio vivendi,
omnes delicias excludens; Ernest.
407. _Inbellem_, otiosum, (quo non pugnatur, h.e. otiose,) _diem
Lyæo donare_, compotationi addicere. Cf. XII, 103 seq.
--Verecundius loquitur Venus.
--_madenti_, βεβρεγμένῳ, ebrio. Cf. V.L. ad XII, 18.
408. _chelys_, χέλυς, testudo, cithara, lyra.
409. _nostro sub numine_, amore.
403. _abducere_ Tell. _se ducere_ recte, opinor, emend. Barth.
Adv. III, 10. Litera _s_ facile excidere potuit, quoniam proxime
præcedit. _Vile sub h. s. et ducere cælo Jure ratus_ emend.
Withof.
404. _Jactato_ Putean. _Jactatus_ (h.e. qui vulgo fertur, dicitur)
e cod. Tell. recepit Lefeb. et ita conj. Burmann. Non male!
_Lætatus_ corrig. N. Heins. ut sensus sit: Hannibal, qui olim
tempore hiberno sub Jove frigido somnos capere gaudebat, etc. Sed
τὸ _jactator educere_ græcissantem et duriorem formulam esse pro
_gaudens et glorians_ existimat Ern. _telis_ pro _tectis_ Oxon.
_de_.... Col. _tædis_ conj. Barth. et _dapibus_ N. Heins. qui et
unum alterumque versum excidisse suspicabatur. Sed vulgata lectio
commode se habet.
Hæc postquam Venus, adplaudit lascivus, et alto 410
Mittit se cælo niveis exercitus alis.
Sentit flammiferas pubes Maurusia pennas,
Et pariter fusis tepuerunt pectora telis.
Bacchi dona volunt, epulasque, et carmina rursus
Pieria liquefacta lyra: non acer aperto 415
Desudat campo sonipes: non ulla per auras
Lancea nudatos exercet torta lacertos.
410. _ lascivus exercitus_, Amores. Vide ad VII, 446.
411. _niveæ alæ_, ornate, ut in re læta; Ern.
412. _flammiferas pennas_; v. ad V, 19.
413. _fusis telis tepuerunt pectora_; cf. ad I, 267, et V, 19.
414 seq. Memorantur plura genera luxuriæ, cujus desiderio Pœni telis
amorum incenduntur.
--_Bacchi dona_; vid. ad VII, 748.
--_carmina liquefacta lyra_, h.e. pura, suavia, canora, λιγεῖα, quæ
ad lyram canebantur, λιγαινόμενα, ut _carmina liquida_, et _fluens
cantus_, quibus _rauca_, _rava_, _torrida_ et _arida vox_ obponitur,
ap. Lucret. IV, 982; V, 1386; Virg. Ge. I, 410; Val. Fl. III, 158 et
alios, quos Drak. laudavit. Cf. Jani ad Hor. Od. I, xxiv, 3.
--_Pieria_, epith. orn. a monte Macedoniæ Musis sacro.
--_rursus_; nam musica Teuthrantis adeo grata fuit Pœnis, ut subinde
iterum atque iterum illum cantantem audire cuperent; Drak.
414. _carmina pulsu Pieriæ liquefacta lyræ_ malebat N. Heins. et
417. _nodatos_, ut ad amentum referatur, quod Silius frequenter
_nodum_ adpellet. Sed in omnibus fere exercitiis, et inprimis
jaculatoribus, brachia olim fuisse nudata, quis ignorat?
Mollitæ flammis lymphæ languentia somno
Membra fovent, miserisque bonis perit horrida virtus.
Ipse etiam, adflatus fallente Cupidine, ductor 420
Instaurat mensas dapibus, repetitque volentum
Hospitia, et patrias paullatim decolor artes
Exuit, occulta mentem vitiante sagitta.
418. _Mollitæ flammis_, tepidæ, _lymphæ Membra fovent_, post
prandium aut cœnam se lavant, quod Gr. ἀπονίψασθαι et ἰαίνεσθαι
dicitur; D. Heins.
419. _miseris bonis_, abundantia omnium rerum et deliciis, quæ
miseros reddunt homines.
--_horrida virtus_; v. ad I, 58.
420. Cf. Virg. Æn. I, 688.
421. _volentum_; cf. ad v. 443, et V, 16.
--_Instaurat mensas dapibus_, repetitis conviviis exstruit (v. Heyne
ad Virg. Æn. IV, 63), _repetitque hospitia volentum_, frequentat
convivia civium se invitantium.
422. _patrias artes_, morum severitatem virtutemque, _exuit_, v. ad
VII, 496. Inde _decolor_, degener, deterior, sibi dissimilis. Cf.
Heins. ad Ovid. Ep. Her. IX, 4, et Virg. Æn. VIII, 326.
423. _occulta sagitta_; confer ad XI, vers. 386.
418. _nymphæ_ Putean.
419. _obruta virtus_ conj. N. Heins. et
423. _sagina._
Altera jam patria, atque æquo sub honore vocatur
Altera Carthago Capua, intactumque secundæ 425
Fortunæ ingenium vitia adlatrantia quassant.
424 seqq. Ita et Florus II, 6, ubi vide Freinshemium, «Quos nulla
mali vicerat vis, perdidere nimia bona ac voluptates inmodicæ; et eo
inpensius, quo avidius ex insolentia in eas se merserant;» Liv.
XXIII, 18.
[425.] _intactum secundæ Fortunæ_, ut ap. Liv. l.c. «exercitum bonis
inexpertum atque insuetum.»
[426.] _vitia adlatrantia_, cum impetu animum inpugnantia, vel, ut
al. _latrantia_, inpetuosa, turbulenta, sæva. Conf. Barth. ad Stat.
Th. II, 338, VV. DD. ad Petron. Sat. c. 119.
425. _intectumque_ quædam edd. hoc est contra blanditias
voluptatum non munitum: nam τὸ _fortunæ_ casus dandi. Ita Cellar.
426. _adlatrantia_, non _ad latrantia_, priscæ edd.
Nec luxus ullus mersæque libidine vitæ
Campanis modus: adcumulant, variasque per artes
Scenarum certant epulas distinguere ludo;
Ut strepit adsidue Phrygiam ad Nilotica loton 430
Memphis Amyclæo passim lasciva Canopo.
428 sq. _artes Scenarum_ sunt mimi, qui antiquissimis jam temporibus
in usu erant in Italia infer.
430 seq. Convivia Campanorum strepunt cantu et saltationibus
lascivis, ut _Canopus_, urbs Ægypti, ad Canopicum Nili ostium, non
longe ab Alexandria, sita, quæ luxu et libidinibus infamis fuit: de
quo v. Strab. XVII, p. 800 seq.; Senec. Epist. LI; Juven. VI, 84;
XV, 46; Prop. III, ii, 39; Ammian. Marcell. XXII, 16; Ulit. ad Grat.
Cyneg. v. 43, et inpr. Heins. ad Ovid. Amor. II, xiii, 7.
--_Nilotica Memphis_, celeberrima Ægypti urbs, sedes regni, in
sinistra Nili ripa, h.l. pro tota Ægypto posita.
--_Phrygiam loton_; v. ad VIII, 504. Tibia vero est, non sistrum,
cujus in lascivia Ægyptiorum frequentem usum quomodo ex h.l. probare
potuerit Heyne ad Virg. Æn. VIII, 696, non adsequor.
--_lasciva strepit ad Phr. lot._ lascive saltant ad numeros tibiæ
Phrygiæ; Lenz.
[431.] _Amyclæo Canopo_, ut ὁ Αμυκλαίος Κάνωβος apud Dionys.
Perieg. v. 13, et _Therapnæus Canopo_ ap. Stat. Silv. III, ii, 111.
Nam Spartani hoc oppidum, propter sepultum ibi Canopum, Menelai
gubernatorem, condidisse credebantur, quod notum ex Tac. Ann. II,
60; Strab. l.c. et Serv. ad Virgil. Ge. IV, 287. Sed v. Heyne Opusc.
Acad. T. I, p. 397.
--_passim lasciva_; v. V.L.
430. _ad Phrygiam Nilotica loton_ emend. N. Heins. et _Phrygiæ ad
Nilotida loton_ Dausq. male. _Nilotida_ ed. Basil.
431. Verba explicatu difficillima _passim lasciva_ silentio
prætermittunt interpretes, exceptis Burm. et Draken., qui certe
non dissimulant, se ad τὸ _passim_ hæsisse, sed ipsum nodum non
expediunt. Suspicari possis, poetam scripsisse, _Memphis_, h.e.
Ægyptus, _Amyclæi in fossa_, vel _ad fossam lasciva_ (h.e.
lasciviens) _Canopi_; nisi malis, _Amyclæo fossæ_ sive _fossam
insultante_ (vel simile quid pro _lasciva_, quod voc. ex margine
in contextum inrepsisse videri potest) _Canopo_, h.e. incolis
Canopi. Quam emendationem h.l. aptissimam esse, intelligitur ex
loco classico Strabonis, qui de Canopo agit, lib. XVII, p. 801. A.
Ἀντὶ πάντων δ᾽ ἐστὶν ὁ τῶν πανηγυριστῶν ὄχλος τῶν ἐκ τῆς
Ἀλεξανδρείας κατίοντων τῇ διώρυγι. (_in fossa_) Πᾶσα γὰρ ἡμέρα καὶ
νὺξ (_adsidue_) πληθύει τῶν ἐν τοῖς πλοιαρίοις καταυλουμένων
(_strepit_) καὶ κατορχουμένων (_insultante_) ἀναίδην (_lasciva_)
μετὰ τῆς ἐσχάτης ἀκολασίας καὶ ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν.
Inprimis dulcem, Pœno lætante, per aures
Nunc voce infundit Teuthras, nunc pectine cantum.
Isque ubi mirantem resonantia pollice fila
Ductorem vidit Libyæ, canere inde superbas 435
Aoniæ laudes sensim testudinis orsus,
Concordem citharæ movit per carmina linguam,
Vincere linquentes vitam quæ possit olores.
Atque hæc e multis carpsit mollissima mensæ.
433. Cf. sup. v. 288 sq.
436. _Aoniæ_ Bœotiæ, et deinde Musis sacræ, propter Heliconem montem
et Aganippen fontem, in Bœotia, ab Aonibus olim habitata, Musis
dicatos; unde _Aonia lyra_, _vertex_, _vates_, _sorores_, etc.
438. Cycnos suavissime canere, potissimum morientes, olim credidere
non solum poetæ, qui vulgares opiniones fabulasque sequi et solent
et possunt, sed et alii, v.c. Plato de Rep. X, et in Phædone p.m.
397. Aristot. H. Anim. IX, 12 et 16; Ælian. H. A. II, 32; V, 34; X,
36; Cic. Tusc. Qu. I, at in dubium jam vocarunt idem Ælian. Hist.
Var. I, 14; Plin. X, 23 (ubi v. Hard.), et Lucian. in dial. de
electro, seu cycnis. Cf. Spanhem. aliique VV. DD. ad Callim. H. in
Apoll. v. 5, et in Del. v. 249 sq. Jani ad Hor. Od. I, vi, 2;
ii, 20; IV, ii, 25, et inpr. Herman. Mythol. T. III, p. 353 seq.
439. _e multis_, quæ canere poterat, _hæc carpsit_, elegit.
--_mollissima mensæ_, jucundissima et ad convivas exhilarandos
maxime idonea; Cell.
439. _mollissima Musæ_ conj. N. Heins. Post hunc versum in
recentt. edd. alius legitur, a Nicandro profectus, _Facta antiqua
virûm, placidas quîs mulceat aures_, quem ejeci exemplo Cellar. et
Lefeb.
«Argolicis quondam populis (mirabile dictu!) 440
Exaudita chelys, lapidem testudine felix
Ducere, et in muros posuisse volentia saxa.
440. Recensentur miracula (_superbæ laudes_, v. 435), ab Amphione
(v. 440... 445), Arione (vers. 446... 448); Chirone (449... 458), et
Orpheo (v. 459 sq.), per lyram edita. Cf. sup. ad I, 96; Prop. III,
ii, 1 seq.; Hor. Od. III, 11 et al. Vides autem, quanto studio poeta
ornatum sectetur. Aliud carminis argumentum fuit sup. v. 291 seq.
--_Argolicis populis_, a Græcis.
441. _chelys_, ἡ χέλυς, testudo, et hinc lyra: unde verba, _chelys_,
_testudine felix ducere_, etc.; si non plane inepta sunt, certe
languent, ut taceam, voc. _testudinis_ modo præcessisse.
--_felix_, peritus, οἷος, ἰκανὸς, δυνατὸς, qui potest; ut ap. Virg.
Æn. IX, 772, et al. _felix lapidem ducere_, ut apud Hor. A. P. 394
sq. Fabula de Amphione, lyræ sono muros Thebarum struente, vel
tironibus nota.
442. _volentia saxa_, ut vers. 421; VII, 174; XV, 473; XVI, 142,
219. N. Heins. Alia exempla congessere Drak. ad h.l. Heins. et Burm.
ad Ovid. Met. II, 128, ad Virg. Georg. II, 41, et Æn. V, 219. Ita
mox dicitur _silice per se scandente_, h.e. sponte, ut apud Prop. I,
ii, 13 (ubi v. intpp.). Cic. pro Rosc. Com. c. 7 (ubi v. Græv.);
Ovid. Met. I, 102; VIII, 680; Drak.
441. Pro _testudine_ forte legendum, _vel_ (adeo) _pectine_, vid.
not. _felix_ Oxon. Put. R. 1, Parm. Med. Vulgo promta D. Heins.
conj. _lapidem promtum_, ut mox _saxa volentia_. Præstiterit
_blanda Ducere_, h.e. blando cantu ducens, ut apud Hor. Od. I,
xii, 11. Sed τὸ _felix_ etiam bene se habet, et _promta_ glossam
redolet.
442. _in muris_ e c. Tell. R. 1. et Ben. recepit Lefeb. _volentia
saxa_, non _volantia_, Col.
Hæc Amphionio vallavit pectine Thebas,
Ac, silice aggeribus per se scandente vocatis,
Jussit in inmensum cantatas surgere turres: 445
Altera, turbatum plectro moderata profundum,
Et tenuit phocas, et in omni Protea forma
Traxit, et æquoreo portavit Ariona dorso.
443. _vallavit_, muro (_aggeribus_, v. seq.) cinxit.
[444.] _vocatis_, et mox _cantatas_, v. ad I, 96.
446 seq. Fabula _Arionis_ nota ex Herodot. I, 23, 24; Ovid. Fast.
II, 83 seq., et Hygin. Fab. 194, ubi v. Munker.
--_Altera_ chelys, seu lyra.
--_moderata_, sedans, compescens, _turbatum plectro_, maris æstum.
447. _Protea in omni_, quam induit, _forma traxit_, adtraxit,
delinivit. Cf. VII, 420 sq.
448. _dorso æquoreo_, in superficie maris, ut ἐπ᾽ εὐρέα νῶτα
θαλάσσης ap. Homer. Iliad. β, 159, et quidem ope delphini, in cujus
dorso sedebat: nisi _æquoreo dorso_ adcipere malis pro dorso belluæ
æquoreæ, delphini.
444. _locatis_ suspicabatur N. Heins. et.
447. _Detinuit_, ut ap. Prop. III, i, 41, (al. III, ii, 2) ubi
vid. Brouckh. Sed _tenere_ pro _detinere_ dicitur I, 640; XII,
474; Ovid. Fast. II, 84; Val. Fl. II, 406, et al. Drakenb.
Nam, quæ Peliaca formabat rupe canendo
Heroum mentes et magni pectora Achillis, 450
Centauro dilecta chelys compesceret iras,
Percussa fide, vel pelagi vel tristis Averni.
Namque chaos, cæcam quondam sine sidere molem
Non surgente die, ac mundum sine luce canebat.
449 sq. Agitur de lyra Chironis, _Centauri_, qui _Pelium_ montem,
eoque a Lapithis pulsus Maleam, inhabitasse, et _Achillem_,
Æsculapium, Jasonem, Actæonem aliosque _heroas_ instituisse dicitur.
Cf. Orph. Argon. 375 seq.; Heyne ad Apollod. p. 353, 355, 565;
Hermanni Mythol. T. I, p. 195; T. II, p. 346.
--_formabat_; v. ad I, 441.
451 sq. _dilecta Centauro chelys_, ut I, 167, ubi v. V.L.
--_iras pelagi_; conf. ad I, 101, et IV, 299.
[452.] _fide_, fidibus lyræ.
453. Chiron originem rerum, a priscis poetis philosophisque
traditam, canit, ut Orpheus, cum Chirone decertans, ap. personatum
Orph. Argon. v. 419 sq. et inter Argonautas ap. Apollon. I, 496 seq.
quæ loca jam laudavit Drak. Inde suspicari possis, hos versus post
v. 461, inserendos esse. Sed idem carminis argumentum, ex physicis
et cosmogonia desumtum, tribuitur etiam Iopæ et Sileno ap. Virg. Æn.
I, 742 sq. et Ecl. VI, 31 seq. ad quæ loca v. Heyne, et in Argum.
Ecl. VI.
--_sine sidere_ ut _non surgente die_ et _sine luce_: quæ
luxuriantis ingenii indicia sunt.
449. _Jam_ ex emend. Dausq. et Burm. recte, opinor. edidit Lefeb.
refrag. N. Heins. Nam de alia, et quidem tertia, lyra agitur, ut
taceam τὸ _Nam_ mox sequi. Possis etiam _Tum_ reponere, ut
sup. v. 295 et 297, _formabat_ Col. Oxon. R. 1, Parm. Med. Ven.
Marsi et Ben. _firmabat_ Put. Vulgo _frenabat_.
453. _Jamque_ corrig. Dausq. Sed conf. ad v. 291.
Tum Deus ut liquidi discisset stagna profundi, 455
Tellurisque globum media compage locasset:
Ut celsum Superis habitare dedisset Olympum,
Castaque Saturni monstrabat secula patris.
455. _discisset_, pro discidisset. Cf. XII, 118; XIV, 16; Ovid. Met.
I, 22; Heins. ad Claud. B. Gildon. vers. 297, et ad Val. Fl. I, 827;
Bentl. ad Hor. Od. I, iii, 33.
456. _Tellurisque globum media compage locasset_; cf. Ovid. Fast.
VI, 269... 276, et ej. Met. I, 12, 13.
--_compage_, ut _congeries_ ap. Ovid. Met. I, 33.
457. _habitare_, habitandum, _dedisset_. Cf. ad IV, 716, et V, 324.
458. _Casta_, aurea, _secula_, in quibus homines erant casti, h.e.
pii et sancti. Vid. ad I, 481, et II, 698.
--_patris_, ut I, 606, ubi vid. not. vel proprie, quoniam Chiron
Saturni et Philyræ filius fuit.
--_monstrabat_, ut _refert_ ap. Virg. Ecl. VI, 42.
455. _discisset_ Col. _discusset_ (pro discussisset) Put. R. 1,
Parm. Med. Ben. quod et in mentem venerat Gron. Diatr. Stat.
p. 112. _dissepsset_, vel _discresset_ emend. N. Heins. ad Ovid.
Metam. I, 69, _disclusit_ conj. Cerda ad Virg. Ecl. VI, 35; sed
sequitur _locasset_ et _dedisset_. Vulgo _discuissit_; male,
eamdem ob causam.
456. _locasset_, non _ligasset_, scripti.
«Sed, quos pulsabat Rhipæum ad Strymona, nervi,
Auditus Superis, auditus manibus Orpheus, 460
Emerito fulgent clara inter sidera cælo.
459. Conf. Ovid. Met. X, tot. et XI, 1... 66; Virgil. Ge. IV, 454...
527, quæ loca Silio ante oculos fuere. «Nervi, quos pulsabat
Orpheus, fulgent inter sidera,» quo summa corum præstantia
declaratur. Lyram Orphei Jupiter, precibus Musarum motus, inter
astra collocasse fingebatur. Vid. Eratosth. Cataster. 24. Alii v.c.
Lucianus (adv. indoct. T. II, Opp. p. 385, ed. Græv. Amst. 1687)
memorant, eam in Lesbo ins. et quidem in templo Apollinis
pependisse, donec Neanthus, Pittaci tyranni filius, eam abstulerit.
--_Rhipæi_ Scythiæ montes; _Strymon_ fluvius Thraciæ in Macedoniæ
limite: supra Thraciam vero Scythia, unde laxior hæc geographia, et
_Rhipæus_ id. qd. _Threicius_; Cell. Poetæ omnino quosvis fere
septemtrionales montes _Rhipæos_, vel _Hyperboreos_ adpellant. Cf.
Virg. Ge. IV, 508 et 518. An legendum _Rhodopeum_, h.e. Thracium?
460. _auditus_, _manibus_; conf. mox. v. 472 sq.
461. _Emerito cælo_; v. ad VII, 19 in V.L.
459. _quîs_ corrig. Scaliger ad oram ed. Raphel. Male! _nervis_
Col. _verbis_ Put. _nervos_ rescripsit Cell. cui vulgaris vocum
trajectio nimis dura videbatur. _Rhipheum_, _Riphæum_, _Rhiphæum_,
_Ryphæum_ multi h.l. scribunt, et XII, 7. Sed τὰ Ῥίπαια, vel
Ῥιπαῖα ὄπη dicuntur.
461. _cælo_ scripti et R. 2, _seclo_ R. 1, Parm. Med. Vulgo
_Emerito Plectro_, quod Dausq. ad cantum feriatum referebat, quo
sensu dicuntur _emerita stipendia, anni_, etc.
Hunc etiam mater, tota comitante sororum
Aonidum turba, mater mirata canentem.
Non illo Pangæa juga, aut Mavortius Hæmus,
Non illo modulante sonos stetit ultima Thrace: 465
Cum silvis venere feræ, cum montibus amnes.
462. _mater_, Calliope: sec. nonnullos Polyhymnia. Vid. Schol.
Apollon. I, 23.
463. _Aonides_, seu Aoniæ _sorores_, Musæ. Cf. sup. ad v. 436.
464. Conf. Hor. Od. I, xii, 7 seq.
--_Pangæa juga_ et _Hæmus_, montes Thraciæ, quæ propria Martis sedes
fuit, unde _Mavortius Hæmus_; vid. ad II, 73, et I, 433.
465. _Non stetit_, eum sequuta est, cantus suavitate perlecta.
465. _moderante_ Put.
«Inmemor et dulcis nidi, positoque volatu
Non mota volucris captiva pependit in æthra.
Quin etiam Pagasæa ratis, quum cærula nondum
Cognita terrigenis, pontoque intrare negarent, 470
Ad puppim sacræ, cithara eliciente, carinæ
Adductum cantu venit mare: pallida regna
Bistonius vates flammisque Acheronta sonantem
Placavit plectro, et fixit revolubile saxum.
467. Argute vis cantus exprimitur.
468. _captiva_, cantus dulcedine capta.
--_pependit in æthra_ ut ap. Ovid. Met. I, 12.
469 sq. Orpheus inter Argonautas fuit, adscitus a Jasone consilio
Chironis, ut Sirenas feliciter præterveherentur. Vid. Heyne ad
Apollod. p. 212, et Schol. Apollon. I, 24 et 31. In navi celeusma
cecinit, ferosque heroum animos cantu et mansuefecit et delinivit.
--_Pagasæa ratis_, Argo, navis non procul a Pelio monte constructa
in navalibus Pagasarum, opp. Thessaliæ, quod inde (a παγῆσαι,
_compingere_ sc. navam.) nomen adcepisse Strabo et alii putarunt.
--_cærula_; v. ad I, 21.
--_nondum Cognita terrigenis_; cf. Lucan. III, 193... 197, et VI,
400 seq.
[470.] _terrigenis_, hominibus, ut ap. Lucret. V, 1410, 1426. Sed
δεινῶς adhibita vox, et h.l. significat homines, quorum sit, in
terra vivere, non per mare vehi, ut fere _terrenum equitem_, dixit
Horat. Od. IV, ii, 27. Conf. Lucan. III, 195 sq.
--_ponto intrare_; v. ad VI, 498 in V.L.
--_negarent_ cf. ad IX, 534.
471. Ita et ap. Stat. Theb. V, 340 seq., sed in Orphei Argon. 231...
275, navis, quum nimio pondere depressa arenæ inhæreret, et ab
Argonautis in pontum deduci non posset, ad cantum Orphei sponte in
mare desiluisse dicitur: quod jam monuit Draken. Conf. V.L. _sacræ
carinæ_, ut _sacra Argo_, Ovid. Ep. Her. VI, 65, et _diva ratis_,
Val. Fl. IV, 336, quoniam Minerva, cujus maxime consilio et
auctoritate hæc navigatio quum suscepta tum perfecta est, et in
construenda navi Argum adjuvisse (v. Apollon. I, 19, et Apollod. I,
9, 16), et in puppi (sed sec. Apollod. l.c. κατὰ τὴν πρώραν) lignum,
ex Dodonide silva excisum, quod vocale (φωνῆεν φηγοῦ τῆς Δωδωνίδος
ξύλον ap. Apollod. l.l.) et oraculi loco fuit, fingitur, unde
_fatidicam ratem_, Val. Fl. I, 2, et λάληθρον κίσσαν, Lycophr.
v. 1379; dixit. Cf. Æschyl. ap. Hygin. Astron. Poet. II, 37; Val.
Fl. I, 301... 305 (ubi vid. Burm. et Carr.) et Claud. B. Get. 14 sq.
Quod hi de ligno illo memorant, alii de carina, et alii denique de
malo navis tradunt. Vid. Apollon. IV, 582; Meurs. et Tzetz. ad
Lycophr. 1313 et 1319.
472. Orphei descensus ad inferos notissimus, vel ex Virg. Ge. IV,
467. sqq., et Ovid. Met. X, 11 sqq.
473. _Bistonius_, Thracius, _vates_, Orpheus, filius Œagri, regis
Thraciæ.
474. _fixit revolubile saxum_, vi cantus effecit, ut Sisyphus, eo
captus, saxum in montem volvere paululum desisteret. Conf. Ovid.
Met. I, 41 sq.; Virg. Ge. IV, 481... 484; Prop. IV, ii, 23; Claud.
R. P. II, 335 sq.
--_revolubile saxum_, ut _revolubile pondus_ apud Ovid. in Ibin, V.
191.
469. _Pegasea_ Parm. _Pangea_ R. 1, et Med.
470. _terrenæ_ scripti, _terrene_ R. 2; _Tyrrhenæ_ R. 1, et Med.
_Cognitum iter terris_, vel, quod propius ad lectionem MSS.
adcedit, _Cognita terrenis_ (ut loco simil. Lucan. VI, 400, 401 et
al.) conj. N. Heins. _negarent_, scripti R. 1, 3, Parm. Med.
_negaret_ in vulg. _Quin etiam, Pagasæa ratis quum cærula n. C. t.
pontumque intrare_ (vid. ad VI, 498) _negaret, Ad puppim... venit
mare_, corrig. Drak. cui inconcinnius videbatur, _cærula_ et
_pontum_ jungi, sed a Silii stylo non alienum. _P. ratis, quum c.
n. C. t. pontumque i. negaret, Ad puppim... Adductum cantu vidit
mare_ emend. Burm. Verbum _vidit_ recepere Lefeb. et Ernesti,
_vetat_ pro _venit_, R. 2. Ego levissima mutatione _verrit_
scribendum arbitror, ut nautæ dicuntur _verrere cærula_ et _vada_,
Virg. Æn. III, 208; V, 778; VI, 320, vel _delphines æquora_ Æn.
VIII, 674, et _venti mare_, vel _nubila_ Lucan. V, 572; Lucret. I,
280. Vulgata lectione admissa, sermo erit ἀνακόλουθος, quoniam
nihil est, ad quod τὸ _Pagasæa ratis_ referri possit, ut adeo
Silius, dum hanc periodum inciperet, aliter scribere in animo
habuerit, aliter vero scripserit, de quibus locutionibus, vel
potius vitiis et solœcismis, vid. Græv. et Ern. ad Cic. in Verr.
I, 9, §. 25; Gronov. Obss. I, 12; Davis. ad Hirt. B. Afric. c. 25,
et ad Cæs. B. G. I, 18. Ita Drak.
473. _Bistonius_ scripti et vetustæ edd. Vulgo _Bistonios_.
O diræ Ciconum matres, Geticique furores, 475
Et damnata Deis Rhodope! tulit ora revulsa
In pontum, ripis utrimque sequentibus, Hebrus.
475 seq. De Orpheo, a Bacchis discerpto, conf. Virg. Ge. IV, 520
seq.; Ovid. Met. XI, 1 sqq.; Pausan. Bœot. c. 30, et Heyne ad
Apollod. pag. 34.
--_Ciconum matres, Geticique furores_; v. ad II, 75.
476 sq. Cf. Virg. Ge. IV, 523 sq., et Ovid. Met. XI, 50 sq. qui
nescio an minus in hac re ludant, quam Silius, quem insanæ
subtilitatis insimulat Ernesti. Præter lusum tamen ingenii displicet
etiam h.l. uxuria in oratione.
--_damnata Deis_, exsecrabilis.
477. _utraque_ (scilicet parte) eleganter, judice N. Heinsio,
scripti et R. 2, unde recepit Lefeb. _ripis querentibus_ olim
conji. Drak. coll. Ovid. Met. XI, 50 sq. sed postea prætulit vulg.
lect., cujus sententia sit, ripas, sive arbores et feras in ripis,
sequutas esse decisum Orphei caput, secundo flumine in mare
labens.
Tum quoque, quum rapidi caput a cervice recisum
Portarent fluctus, subito emicuere per undas
Ad murmur cete toto exsultantia ponto.» 480
Sic tum Pierius bellis durata virorum
Pectora Castalio frangebat carmine Teuthras.
479. _emicuere_ præ gaudio, dulcedine sonorum capta.
480. _Ad murmur_, ad nenias flebilesque sonos a capite editos. Apud
Ovid. l.c. _flebili lingua Murmurat exanimis_, etc. Conf. et Virg.
l.l.
481 sq. _Pierius_, ἀοιδὸς Cf. ad v. 415.
--_bellis durata virorum Pectora_; v. ad I, 558, et VI, 308.
--_Castalium carmen_, a Castalio fonte Parnassi, Apollini
(Παρνασῶ τε κράναν Κασταλίαν φιλέοντι, Pind. Pyth. α, 75), et
Musis sacro.
--_Pectora durata frangebat_, exquisite pro emolliebat. Cf. ad I,
262; Dausq. comparat τὰ ὦτα κατεαγότας ap. Phot. c. 242, et
D. Heinsius τὰ κατεκλασμένα μέλη, molles effeminatosque modos, et
τὴν κατεαγυῖαν μουσικὴν obpositam τῇ ἀνδρώδει ap. Plutarchum de
Musica pag. med. 1136, et 1138.
Interea placida adtulerant jam flamina terris
Magonem Libycis: lauro redimita subibat
Optatos puppis portus, pelagoque micabant 485
Captiva arma procul celsa fulgentia prora.
483 seq. Cf. sup. v. 372 sq., et Liv. XXIII, 11, med. cujus
narrationem poeta exornavit.
[484.] _laurus_ victoriæ signum, unde fasces victoriam nuntiantes et
lancea nuntii victoriæ laureata apud Romanos; Cell. _Navium
laureatarum_ meminit etiam Vitruv. II, 8 a Drak. laudatus.
483. _adpulerant_ legendum putabat N. Heins. forte etiam _placita
flamina_, quod probavit Drak. quia _placida flamina_ sint lenia,
quæ etiam adversa esse potuerint, _placita_ autem secunda, quæ
Magoni placuerint properanti.
At, patulo surgens jam dudum ex æquore, late
Nauticus inplebat resonantia litora clamor,
Et, simul adductis percussa ad pectora tonsis,
Centeno fractus spumabat verbere pontus. 490
487. _jam dudum_; cf. supra ad v. 372.
488. _Nauticus clamor_, celeusma, nec tamen proprie ita dictum (de
quo vid. ad loc. simil. VI, 360 sq.), sed clamores, quibus nautæ vel
remiges se invicem hortantur, et quidem h.l. ut ocius navis ad litus
adpellatur. Ita ap. Virg. Æneid. III, 128; Val. Fl. I, 186 (ubi v.
Voss. et Barm.) et Lucan. II, 688.
489 sq. _simul adductis... pontus_, ut fere supra VI, 362 sq., ubi
v. not.
[490.] _Centeno verbere_, centenis remis, ut _centena arbore_ ap.
Virg. Æn. X, 207, ubi v. Cerda et Heyne.
--_fractus pontus_ remis, ut ap. Val. Fl. I, 363, ubi v. Burm.
487. _ex_ scripti et ed. Gryph. Vulgo _et_, otiose et contra leges
metricas, unde _et in_ edidit D. Heins.
Nec lentum in medios rapienda ad gaudia vulgus
Procurrit fluctus, elataque turba favore
Certatim ingenti celebrant nova gaudia plausu.
Æquatur rector Divis: illum undique matres,
Illum turba minor moniti gaudere nepotes, 495
Et senior manus, et juxta populusque, Patresque,
Mactatis Superum dignantur honore juvencis.
491. _rapere gaudia_, raptim ea percipere. Cf. ad I, 570. Vox
_gaudia_ mox perperam repetitur, ut et τὸ _turba_, nisi hæc vulnera
librarii poetæ inflixerunt.
492. _elata favore_, ut _efferri studio_, _lætitia_, _dolore_, etc.,
de quavis animi commotione, et de his, quæ inde oriuntur. Conf.
Ernesti Clav. Cicer.
495. _moniti gaudere_, quia causam gaudii ignorant, adeoque ejus
sensu destituuntur. Conf. quos N. Heins. et Draken. laudant, Lucan.
VII, 38, 39 (ubi tantus omnium luctus fuisse dicitur, ut etiam
_pueri injussi_, h.e. ultra ploraverint, non moniti et inpulsi a
parentibus nutricibusve), Mart. I, xxxiv, 2; Stat. Th. X, 562 seq.,
et Senec. Troad. v. 716 sq.
493. _celebrat_ Col. et Oxon.
495. _laudare_ ed. Bas. et inde al.
Sic patriam Mago et portas ingressus ovantes
Fraternæ laudis fama: ruit inde Senatus,
Et multo Patrum stipatur curia cœtu. 500
Tum, Divos veneratus avum de more vetusto,
«Martem, ait, egregium et fractas, quîs Itala tellus
Nitebatur, opes, pars ipse haud parva laborum,
Nuntio: pugnatum Superis in vota secundis.
499. _fama_, nuntius.
501. Oratio Magonis, qui apud Liv. XXIII, 11, omnes res a fratre
adhuc in Italia gestas exponit, non, ut h.l., solam pugnam
Cannensem.
--_Divos veneratus_, postquam gratias egerat diis et sacra fecerat.
502. _Martem egregium_, victoriam.
503. _pars ipse haud parva laborum_, ut fere ap. Virg. Æn. II, 6;
Drak.
502. _agit_ Colin. et Dausq.
«Est locus, Ætoli signat quem gloria regis, 505
Possessus quondam prisca inter secula Dauno:
Humentes rapido circumdat gurgite campos
Aufidus, et stagnis intercipit arva refusis;
Mox fluctus ferit Hadriacos, magnoque fragore
Cedentem inpellit retrorsus in æquora pontum. 510
505. _Ætoli regis_; v. ad I, 125.
506. _Dauno_; conf. ad I, 291.
507... 510. Ornate pro, Aufidus in mare Hadriaticum fluit. Cf. I, 52
sqq.
507. _Umentes_ Col. _Viventes_ Oxon. _Uventes_ malebat N. Heins.
vid. ad II, 469, et III, 522.
510. _retrorsus_ scripti. Vulgo _retrorsum_, quod in leges
metricas peccat.
Hic Varro et magnum Latia inter nomina Paulus
Nomen, quîs rerum ducibus permissa potestas,
Vix dum depulsa nigræ caligine noctis,
Invadunt campum, et late fulgentibus armis
Adcendunt ultro lucem surgentis Eoi. 515
[511.] _Nomen magnum_; cf. ad IV, 729, et V, 77.
515. _Adcendunt_, geminant, augent (ut _adcendere sitim_, _curam_,
_vitia_, vel _incendere annonam_, _luctus_, _vires_) _lucem Eoi_,
Luciferi vel auroræ, ex qua resplendent arma; nisi malis, efficiunt
fulgore armorum, ut clarius luceat aurora (qua ratione sensus non
mutatur), vel eliciunt quasi et late spargunt lucem auroræ. Conf.
Burm. ad Val. Fl. V, 370. Heyne ex Virg. Ge. I, 251 (ubi operarum
incuria _adscendit_ pro _adcendit_ legitur), hunc Silii versum putat
expressum: sed ille locus nostro parum respondere videtur.
--_ultro_; vid. ad VI, 678 in V.L.
511. _magnum Latio_ e c. Tell. edidit Lefeb. et perperam
illustravit.
512. _Lumen_ conj. N. Heins. Sed in his repetitionibus frequenter
ludere poetas, Drak. probavit ex Ovid. Fast. VI, 26, ej. Met. II,
604; XV, 30; Senec. Troad. 732, et al. Conf. inf. XII, 221; XIII,
116, et Harles. ad Ovid. Trist. V, x, 11.
Nos contra (nam germanum furor acer agebat
Optatæ pugnæ) castris cita signa movemus.
Intremit et tellus, et pulsus mugit Olympus.
518. _pulsus_, pulsatus clamore (v. ad III, 436), _mugit Olympus_,
ut ap. Virg. Æneid. IX, 504, _Sequitur clamor, cælumque remugit_.
518. _Intremit et_ scripti. Vulgo _Intremuit_. Sed tacite et sine
librorum auctoritate, ut solet, _Intremit en tellus pulsusque
inmugit O._ reposuit Lef. qui tamen τὸ _inmugit_ in c. Tell.
legi testatur.
«Hic fluvium et campos abscondit cæde virorum
Ductor, quo nunquam majorem ad bella tulerunt 520
Rectorem terræ. Vidi, quum turbine sævo
Ausonia et sonitu bellantis fusa per agros
Uni terga daret: vidi, quum Varro citato
Auferretur equo, projectis degener armis.
Quin et magnanimum, perfosso corpore telis, 525
Strage super socium vidi te, Paule, cadentem.
519. _cæde_, cadaveribus, strage cæsorum, _abscondit_, obplevit,
obtexit, ut inf. XVII, 49. Cf. sup. v. 137 sq.; IV, 621, et VI, 708.
521. _turbine_, impetu.
522. _sonitu_ armorum, h.e. armis sonantibus.
523. Cf. IX, 644 seq.
524. _degener_, ut X, 68; XII, 287; XV, 76.
525. Cf. X, 234, 303 seq.
--_magnanimum_; vid. ad I, 29.
519. _accendit_ priscæ edd. _strage_ pro _cæde_ primus substituit
Nicand.
522. _tonitru bellantis_, vel _bellanti_ maluerit N. Heins. Cf. ad
I, 436, et Klotz. ad Tyrt. p. 126.
526. _Strage_ pro _Stare_ est ex emend. Dausq. Barth. et N. Heins.
Conf. ad X, 587.
Ægates ille et servilia fœdera larga
Ultus cæde dies: non plus optasse liberet,
Quam tum concessit dexter Deus: altera jam lux
Si talis redeat, populis sis omnibus una 530
Tum, Carthago, caput, terrasque colare per omnes.
527. _Ægates_; ut I, 61.
--_servilia_, inhonesta, turpia, _dedecus parentum_, sup. I, 62.
529. _Deus dexter_, propitius.
529. _Quam tum_ Col. Vulgo _Quantum_.
530. Ita Col. et Tell. In reliquis libris _Si redeat, populis
certe sis_ Withof. opinabatur: _Si talis redeat, populis eris
omnibus una tum, C., caput, populosque_ (cur non _terras_?)
_colere per omnes_.
531. _colare_ ed. Ald. et Gryph. Vulgo _colere_, non inprob.
Lefeb. quum haec mutatio modi frequens sit.
Testes hi stragis, quos signum inlustre superbis
Mos læva gestare viris.» Tum funditur ante
Ora admirantum præfulgens annulus auro;
Datque fidem verbis haud parvo insignis acervo. 535
Hinc iterum repetens: «Restat nunc sedibus imis
Vertenda atque æquanda solo jam subruta Roma.
532... 535. Cf. Liv. XXIII, 12, et sup. ad VIII, 675, ubi descriptio
annulorum minus apta quam h.l. his enim, ad quos Mago nunc verba
facit, certe plerisque, tam dignitas equestris, quam mos ille
ignotus erat, et inde tamen potissimum magnitudo gravitasque cladis
Romanæ intelligi poterat. Hinc et Livius loc. cit. tradit, Magonem
«adjecisse deinde verbis, quo majoris cladis indicium esset,
neminem, nisi equitem, atque eorum ipsorum primores, id gerere
insigne.» Vereor itaque, ut jure h.l. verborum inpendium
reprehenderit Ernesti.
536. Conf. Magonis oratio apud Liv. lib. XXIII, 12.
537. _subruta_, quassata quasi et labefactata. Imago petita a muro,
qui ab imo subruitur; quo facto exitium urbis inminet.
534. _perfulgens_ ed. Parm.
536. _restetne_ Put.
Adnitamur, ait, vires refovere tot haustas
Casibus, et pateant non parca æraria dextris,
Quas emimus bello: defit jam bellua, tristis 540
Ausoniis terror: nec non alimenta fatigant.»
539 seq. _pateant_, eorum usus nobis pateat et permittatur _dextris,
quas emimus bello_, ad milites emendos vel mercede conducendos. Sic
_patere_ fere sup. v. 263, et _omnia Ciceronis patere Treboniano_,
vel _res familiaris patuit fortunæ meæ_ ap. Cic. ad Div. VI, 10, et
XIII, 29.
--_Dextras emere_, ut _dextras mercari_ et _legere_ inf. XV, 495,
564. Cf. et I, 500; V, 501, et Gronov. Diatr. Stat. c. XL.
[540.] _bellua_, elephanti.
--_tristis_, acer, vehemens, dirus, vel sævus, funestus,
exitiabilis, ut _tellus tristis cælo_ inf. XII, 371, vel _tristis
fragor_ XII, 603.
--_tristis ira_, _ursa_, _tristia bella_, etc. ap. Hor. Od. I, xvi,
9, et Art. Poet. v. 73; Stat. Achill. II, 409, et al. Conf. V.L.
541. _alimenta fatigant_ sc. nos penuria, Lef. ægre comparantur;
Ern. Cf. V.L.
538. _refovere_ Parm. Vulgo _refovete_.
539. _ut_ Col. et sic Drak. Ego vulg. lect. retinui cum Lefeb.
540. _bello_, non _bellis_, Col. Oxon. R. 2.
540. _desit_ Oxon. _castris_ pro _tristis_ conj. N. Heins. et
_cristis_, h.e. cristatis militibus, Burm. qui acute id dictum
putabat, quia cristæ ad terrorem incutiendum galeæ olim inpositæ
sint. Sed vid. not.
541. _fatiscunt_, h.e. deficiunt, recte, opinor, emend. Burm.
Atque ea dum memorat, torvo conversus in ora
Hannonis vultu, quem gliscens gloria pravum
Ductoris studio jam dudum agitabat acerbo:
«Jamne tibi dextras inceptaque nostra probamus? 545
Jam fas Dardanio me non servire colono?
542. Conf. Liv. XXIII, 12, ubi tamen non Mago, sed Himilco, vir
factionis Barcinæ, hanc occasionem Hannonis increpandi amplectitur.
De _Hannone_ et factione Barcina cf. ad II, 276 seq.
543, 544. Verba _quem gliscens... acerbo_ expressa ex Virg. Æn. XI,
336 sq.
544. _Ductori_ e Col. edidit Lefeb. et exponit, in, adversus
ductorem.
545. _Jamne_, non _Jamque_, Col. et ad marg. R. 1.
Anne iterum Hannibalem dedi placet? Atra veneno
Invidiæ nigroque undantia pectora felle,
Tandem tot titulis totque exorata tropæis,
Infelix muta: dextra en, en dextera, quam tu 550
Æneadis lacerare dabas, et litora, et amnes,
Et stagna, et latos inplevit sanguine campos.»
Hæc Mago, atque animos favor haud obscurus alebat.
547 seq. _iterum_: nam idem jam olim censuerat. Vid. sup. II, 377.
--_Invidiæ veneno_, cf. Ovid. Met. II, 777 et 801.
--_undantia pectora felle_; cf. ad VIII, 288.
549. _tropæis_, victoriis, et _titulis_, gloria victoriis parta.
550. _Infelix_, ut σχέτλιε ap. Hom.
551. _lacerare dabas_; v. ad V, 324.
--_dabas_, actus pro conatu, ut _reseravit_ I, 14, vel _recludis_
XIII, 523 et al.
553. _animos_, animum, ferociam, iram, θυμὸν, _favor_
Patrum _alebat_, ut al. _nutrire_ et _angere_.
549. Hunc versum D. Heins. post v. 551, ponendum putabat, quod
recte jam inprobavit Dausq. _exorata_ Col. _exoraata_ Tell.
_exornate_ R. 1, et Ben. Vulgo _exornata_.
550. _dextra en_, non _d. hæc_, Col. Ox. R. 2; conf. Heins. ad
Ovid. Met. XV, 677.
552. _Latios_ conj. N. Heins.
553. _alebat_, non _habebat_, scripti et R. 2. Pro _haud_ in R. 2,
_a_, unde originem falsæ lectionis _An_ pro _Haud_ sup. II, 299,
patere monet Lefeb.
Cui, simul invidia atque ira stimulantibus, Hanno:
«Talia vesani juvenis convicia miror 555
Haud equidem: tumet ingenio, fraternaque corda
Non tarde adnoscas et virus futile linguæ.
Quin, ne mutatum vanis absistere credat,
Nunc pacem orandum, nunc inproba fœdere rupto
Arma reponendum, et bellum exitiale cavendum 560
Auctor ego: atque adeo vosmet perpendite, quæso,
Quid ferat: haud aliud nobis censere relictum est.
554. Cf. oratio Hannonis apud Liv. XXIII, 12.
556. Conf. sup. II, 288, et ibi not.
557. _Non tarde_, facile.
562. _Quid ferat_, præ se ferat, vel proferat, dicat, ut ap. Virg.
Æn. II, 161, et al.
--_haud aliud_, etc., acerbe hæc dicta sunt, ut pleraque in hac
oratione.
558. _Quin_ ed. Ven. Marsi, prob. N. Heins. Nec tamen spernenda
videtur vulg. lectio, _Qui ne... credat_, quam revocavit Lefeb.
_credat_ Col. Vulgo _credas_: non male, si τὸ _Quin_ genuinum est.
559. _orandum_ Col. et mox. _reponendum_ R. 1, Parm. Med. Ben.
Vulgo _orandam_ et _reponenda_; vid. ad VIII, 36.
«Tela, viros, aurum, classes, alimenta precatur,
Belligeramque feram: victus non plura dedissem.
Sanguine Dardanio Rutulos saturavimus agros, 565
Et jacet in campis Latium: deponere curas
Tandem ergo, bone, da, victor, liceatque sedere
In patria; liceat non exhaurire rapacis
Inpensis belli vacuatos sæpe penates.
564. Ap. Liv. l.l. _Quid aliud rogares, si esses victus? Hostium_,
etc.
565 sq. Cf. ad X, 264 sq.
567. _bone victor_; v. ad II, 240.
--_sedere_, quiete et pace frui, ut III, 561 et al.
569. _penates_, patriam et cives.
--_vacuatos_, exhaustos.
563. _classes_ scripti et R. 2. Vulgo _classis_, quæ antiqua
scriptura esse potest, modo post hanc vocem comma ponatur, quod in
plerisque edd. omittitur.
564. _victo_ ed. Raphel. prob. Barth. Adv. IV, 10, _victis
dedissem_, vel _victus_, vel _victis_, vel _victo num plura
petisset_, (hoc est Hannibali Mago) opinabatur N. Heins. Withof.
malebat _victis_, scilicet Hannibali et Magoni, fratribus.
567. Hunc versum perperam omittunt R. 1, Parm. Med.
Nunc en, nunc, inquam, (falsa ut præsagia nostra 570
Sint, oro, mensque augurio ludatur inani)
Haud procul est funesta dies: atrocia novi
Corda, ac prospicio natas e cladibus iras.
Vos ego, vos metuo, Cannæ: submittite signa,
Atque adeo tentate, agedum, ac deposcite pacem. 575
573. Mente prospicio, iram Romanorum ipsa hac clade atrociorem
futuram, et gravius exarsuram esse.
574. _submittite signa_, ut _submittere vexilla fortunæ suæ_ dixit,
Stat. Silv. IV, ii, 43.
Non dabitur: parat ille dolor (mihi credite) majus
Exitium adcepto: citiusque hæc fœdera victor,
Quam victus, dabit: atque adeo, qui tanta superbo
Facta sonas ore, et spumanti turbine perflas
Ignorantum aures, dic, en, germanus in armis 580
Ille tuus par Gradivo, per secula tellus
Cui similem nunquam ductorem in bella creavit,
Mœnia Romuleæ cur nondum viderit urbis?
577. Hanc pacem facilius olim a victoribus, quam nunc a victis
Romanis, impetrabitis. Gravis sententia et vera: nam Romanos numquam
pacem, nisi victis hostibus, fecisse, nec umquam a victoribus eam
petiisse constat.
580... 583. Perstringuntur verba Magonis sup. v. 520 sq.
583. _vicerit_ conj. N. Heins. Sed multo acerbius Hannon dicit,
Hannibalem ne tantum quidem animi habuisse, ut Romam obpugnatum
proficisceretur.
«Scilicet e gremio matrum rapiamus in hostem
Nondum portandis habiles gravioribus armis? 585
Æratas jussi texamus mille carinas,
Atque omnis Libyæ quæratur bellua terris?
Ut longa imperia, atque armatos proroget annos
Hannibal, et regnum trahat usque in tempora fati?
584. Hannibalis consilia ad dominatum spectare arguit Hanno, ut in
invidiam eum adducat.
--_Scilicet_; v. ad V, 114.
585. Pueros dicit mittendos, quo innuit, nihil jam virorum
superesse, qui conscribi possint et in cæsorum substitui locum.
587. _bellua_, elephanti.
588. _armatos proroget annos_, bellum trahat, summumque in eo
imperium diu teneat. Cf. V.L.
589. _fati_, mortis, unde _fatifer_.
584. _e_, non _a_ Col.
586. _jussit_ Put. _jussu_ primus edidit Marsus. _Ceratas carinas_
etiam legi posse putabat N. Heins. Sed aptiores h.l. sunt _naves
æratæ_, h.e. bellicæ et rostratæ vel ære præfixæ: nam rostra ex
ære, et hoc olim ferri loco fuisse nota res est.
588. _armatos annos_ scripti, ut ap. Iscan. bell. Troj. IV, 435,
_armatos in pacem reddidit annos_, et sup. v. 405, _inbellis
dies_, vel inf. XII, 104, _inertes atque actos sine Marte dies_;
Drak. Vulgo _armatus_.
Vos vero, (neque enim occulto circumdamur astu) 590
Ne dulces spoliate domos; castrisque potentum
Atque opibus sancite modum: pax optima rerum,
Quas homini novisse datum est: pax una triumphis
Innumeris potior: pax, custodire salutem
Et cives æquare potens, revocetur in arces 595
Tandem Sidonias; et fama fugetur ab urbe
Perfidiæ, Phœnissa, tua. Si tanta libido
Armorum tenet, atque enses non reddere perstat
Poscenti patriæ; nil suppeditare furori
Hortor, et hæc fratri Magonem dicta referre.» 600
591. _castrisque potentum_, etc., desistite Hannibalem et Magonem,
qui jam nimis potentes sunt, militibus, pecunia et commeatu
adjuvare.
592... 595. Verba præclara!
596 seq. _fama perfidiæ_; cf. ad I, 5.
[597.] _Phœnissa_, Dido, ut apud Virg.
598. _tenet_, scilicet Hannibalem.
599. _nil suppeditare furori_, furenti nec milites, nec pecuniam,
vel commeatum dare, non ita quasi alimenta furori ejus
subministrare.
597. _tuæ_ Col. Tell. R. 1, 2, Parm. Med. Ben.
Plura adnectentem (neque enim satiaverat iras
Dicendo) clamor turbat diversa volentum.
«Si, Libyæ decus, haud ulli superabilis armis,
Hannibal est iræ tibi, destituemus ad ipsas
Victorem metas? nec opum adjumenta feremus? 605
601. Cf. Liv. XXIII, 13.
602. _turbat_, interpellat.
603. Verba senatorum, _diversa volentum_, qui ab Hannone
dissidebant.
604. _iræ est_, odio est, ut ap. Virg. Æn. X, 714: _justæ quibus est
Mezentius iræ_, ubi v. Heyne.
--_destituemus_, num eam ob causam opera nostra deerimus victori _ad
ipsas metas_, bello fere feliciter confecto.
603. _ullis_ Tell. et Put. _Sic, Libyæ... est iræ tibi?_ conj.
Drakenb. Withof. ita interpungebat: _Si, Libyæ decus, haud ulli s.
armis H. est, iræ tibi d._, etc., vel, _Si, Libyæ decus haud ulli
s. armis H. est iræ, tibi d._, etc. Illud præcedentibus iræque
Hannonis convenientius ipsi videbatur.
604. _curæ_, vel _oneri_ pro _iræ_ reponendum videbatur N. Heins.
_superabilis ira_ perperam tentabat Lefeb. coll. Val. Fl. III,
510, 648. Sed recte prætulit vulg. lect. vid. not.
605. _opem_ Put.
Invidia unius sceptra ut jam parta retardet?»
Inde alacres tribuunt, quæ belli posceret usus;
Absentique suum jactant sub teste favorem.
Mox eadem terris placitum traducere Hiberis,
Dum malus obtrectat facta inmortalia livor, 610
Nec sinit adjutas ductoris crescere laudes.
606. _sceptra_, victoriam, et imperium orbis terrarum, de quo cum
Romanis contendimus.
608. _sub teste_, præsente Magone declarant, quantopere absenti ejus
fratri faveant.
609. _eadem_, quæ belli usus posceret, ex Hispania ad exercitum
Hannibalis in Italia, vel _terris Hiberis_, h.e. in Hispaniam et ad
exercitum, qui ibi esset, _traducenda_ censuerunt (conf. Liv. XXIII,
13 extr.): nisi forte sensus est, _eadem_, quæ in favorem honoremque
Hannibalis decreverant, jusserunt etiam _traducere_, nota facere,
indicare Hispanis, ut _traducere carmina_, _secreta_, _poemata_ ap.
Martial. I, liv, 3; Petron. 17 et 41.
610. _livor_, invidia.
611. _laudes adjutas_, consensu plurimorum firmatas.
608. _Assentique_ R. 1, et _Assensique_ a m. sec. _sub corde_ Put.
611. _aduitas_ Put. et R. 2, _adtritas ductoris_, vel _ad justas
ductorem c. l._ putabat N. Heins. Possis et _ad metas_. Sed vid.
not.
FINIS VOLUMINIS PRIMI.
* * * * *
* * * *
Erratum: Liber XI
507... 510n. [509... 511.]
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER DUODECIMUS.
ARGUMENTUM.
Mitescente jam hieme Hannibal a Capua movet, vicinisque oppidis
trepidationem injicit, 1-14.
Sed luxus milites ita enervaverat, ut vix arma ferre possent; 15-26.
Cupidus maritimi oppidi potiundi, quo cursus navibus tutus ex Africa
esset, primum Neapolim petit, quæ urbs Græca, doctorum virorum secessu
illa ætate celebris et Parthenope olim a tumulo Sirenes adpellata, ab
eo, famæ suæ timente, omnibus quidem viribus, at inrito conatu
obpugnatur; 27-59.
Inde Cumas, aliam urbem maritimam, ducit, ubi templum Apollinis, a
Dædalo in colle exstructum, contemplatur; sed copias, Campana luxuria
marcentes, nequidquam acuit ad pristinam virtutem, et a Ti. Sempronio
Graccho repellitur; 60-103.
Obsidione igitur Cumarum soluta, Puteolos repente movet castra, et,
dum ea quoque urbs frustra operibus cingitur, ipse tractum perlustrat
propinquum, Baias, Lucrinum Avernique lacum, Acherusiam paludem,
vastas in litore speluncas, loca sulfure ac bitumine scatentia
ignibusque subterraneis æstuantia, Prochyten, Inarimen, Vesuvium,
Misenum promontorium, Baulos et æstum maris, quæ omnia ei a primoribus
Capuæ monstrantur; 104-160.
A Puteolis Nolam agmen convertit, et scalas admovet muris: enim vero
M. Claudius Marcellus, instructo ad portas sub adventum hostium
exercitu, eruptionem facit, et, Pœnis fugatis, ducem eorum ad
singulare certamen provocat; 161-198.
Quod non detrectare Hannibalem fama nominis sui suadet; sed Junonis
admonitu ab eo avocatur, et acerba ignaviæ increpatione fœdam suorum
fugam sistit; 199-211.
Restituta acie ac pugna, a Pediano, Patavino, qui non minus belli
artibus atque virtute quam literarum studio excellebat, Cinyps,
formosissimus Pœnorum galeaque Æmilii Pauli consulis, qui in prælio
Cannensi occiderat, ornatus, telo transfigitur et spoliatur; 212-252.
Marcellus, laudata victoris virtute, in ipsum Hannibalem hastam
conjicit, cujus tamen ictum excipit Gestar; 253-265.
Quo adtonitus periculo Pœnus ad castra trepide refugit, et vehementer
in milites invehitur: Marcellus autem, qui primus Romanos docuerat,
Hannibalem vinci posse, magna hostium edita strage prædaque ingenti
facta, Nolam se recipit, et ad cælum tollitur laudibus; 266-294.
Primo tandem victoriæ nuntio recreatis Romæ civibus, non minore animo
res domi, quam militiæ, geritur, et censores notant eos, qui post
Cannensem pugnam Metello auctore consilium de relinquenda Italia
inierant, quique, quum a Pœnis, ut de captivis redimendis agerent,
frustra Romam missi essent, jurassentque se regressuros, extemplo in
castra hostium redierant, ut hac fraude se exsolverent jurejurando;
295-305.
Simul omnia in bellum consilia convertuntur, et in summa pecuniæ
inopia matronæ aurum ornamentaque sua in ærarium deferunt: quæ
voluntaria conlatio et certamen adjuvandæ rei publicæ excitat ad
æmulandum animos primum Patrum, dein equestris ordinis et reliquæ
plebis; 306-319.
Spes quoque Romanorum confirmatur a legatis Delphos missis, qui
responsum renuntiant, res eorum jam meliores facilioresque fore,
eamque ob causam Diis, maxime vero Jovi, sacra esse facienda: quæ res
divinæ subplicationesque confestim in Capitolio fiunt; 320-341.
Dum hæc Romæ atque in Italia geruntur, Hampsagoras ejusque filius
Hostus in Sardinia (cujus insulæ situs, forma, nomina, origo, bona et
indoles una cum coloniis, a Sardo, Trojanis seu Iliensibus, Iolao,
duce Thespiadarum, et Aristæo illuc deductis describuntur) a T. Manlio
Torquato prætore fugantur, et silvarum latebras quærunt; 342-375.
Punica deinde classe adpulsa Hasdrubali se jungunt, et cum Romanis
decertant prælio, in quo Ennius centurio et poeta, Rudiis natus
oriundusque a Messapo rege, ingentem Sardorum Pœnorumque cædem facit;
376-402.
In eum hastam conjicit Hostus; sed ictus ab Apolline avertitur, et
Hostus in acie cadit: qua filii nece audita Hampsagoras mortem sibi
consciscit; 403-419. Per idem fere tempus Hannibal Acerris Nuceriaque
direptis atque incensis, capit Casilinum, et Petiliam, alteram
Saguntum, ad solum exurit; 420-433.
Inde Tarentum expugnat præter arcem, a Romanis occupatam, et naves
Tarentinorum, sinu exiguo intus inclusas, quum claustra portus hostis
haberet, plaustris machinisque admotis per mediam urbem ad mare
transvehit; 434-448.
Certior tamen factus per nuntios de obpugnatione Capuæ, obsidione
arcis Tarentinæ absistit, raptimque contendit in Campaniam; 449-462.
Obviam ei veniunt duo Romanorum exercitus, quibus duces stultitia et
temeritate pares, M. Centenius Penula et Cn. Fulvius prætor, præsunt,
quique ad internecionem cæduntur; nec quidquam iter victoris moratur
nisi Ti. Sempronii Gracchi proconsulis, ab hospite suo Lucano in
insidias præcipitati, exsequiæ, quas ipse celebrat, ut famam conligat
humanitatis; 463-478.
Interea Romanorum duces omnem belli vim in Capuam vertunt, nuntio
adcepto de Hannibalis adventu, qui in valle occulta post Tifata montem
huic urbi inminentem considet; 479-488. Is vero ubi videt per castra
hostium non perrumpi ad Capuam posse, multa secum consilia volventi
subit animum impetus, caput ipsum belli Romam petendi; 489-506.
Itaque deductas nocte ad Vulturnum flumen copias trajicit ante lucem,
et spe Romæ potiundæ ad maturandum iter incendit; 507-523.
Tum præter Cales in Sidicinum, mox in Allifanum et Casinatem, deinde
præter Aquinum in Fregellanum, et per Frusinatem Anagninumque in
Labicanum venit agrum: inde, Algido, Tusculo Gabiisque relictis, ad
Anienem fluvium castra admovet, et Iliæ Nymphisque adventu suo
terrorem incutit; 524-544.
Nec minor trepidatio est Romæ, ubi matronæ, in publicum effusæ, passim
discurrunt, Patres vero ingentem metum torvo vultu dissimulant, et
præsidia passim in collibus murisque disponuntur; 545-557.
Inter hæc Hannibal, qui, continuo itinere confecto, ne nocturnum
quidem tempus ad quietem sibi reservaverat, cum Numidis mœnia situmque
urbis obequitans contemplatur, donec ab equitibus inmissis a Fulvio
Flacco, qui cum exercitu a Capua profectus Romam venerat, submovetur,
atque in castra redigitur; 558-573.
Postero die sub lucem omnes copias in aciem educit, et ad pristinam
virtutem tuendam excitat, docens Roma capta bellum esse confectum;
574-586.
Neque detrectant certamen Romani, infantium vagitu, gemitu ac precibus
parentum, et Fulvii adhortatione exstimulati; 587-602.
At instructis utrimque exercitibus Jupiter crassas repente cælo
obducit tenebras, et a monte Capitolino fulmina in Hannibalem
jaculatur; 602-626. Is liquefactis armis in castra iratus se recipit;
quo facto mira serenitas cum tranquillitate oritur, et subplicatio
Jovi habetur in Capitolio; 627-645.
Postridie prima luce acies instructas eadem tempestas dirimit, quam
eadem excipit serenitas; 646-667.
Pœnus inanem fulminis vim ridet, vanumque militum timorem increpat;
668-685.
Ut vero Romam adeo securam metuque vacuam esse comperit, ut milites
sub vexillis in subplementum Hispaniæ profecti sint, ira incensus
urbem obpugnare statuit; 686-690.
Quam ob causam Jupiter agit cum Junone, ut non amplius alat ferociam
ejus, sed potius coerceat; 691-700.
Dea Hannibali in conspectum venit manifesta, ejusque visum acuit, ut
Deos cernere possit, qui colles Romæ campumque Martium tueantur;
701-725.
Quo adspectu perculsus Pœnus castra ab urbe refert, minitans se mox
rediturum esse; 726-730.
Eum ut abeuntem vident Romani, primum fraudem subesse rati non omnem
deponunt timorem: mox hoste ex oculis sublato, læti sacra Diis
faciunt, et certatim portis ruunt ad visenda loca, ubi castra
posuerant Pœni; 731-752.
Jam terra glaciale caput, fecundaque nimbis
Tempora, et austrifero nebulosam vertice frontem
Inmitis condebat hiems, blandisque salubre
Ver Zephyris tepido mulcebat rura sereno.
1... 3. Poeta exornavit Liviana (lib. XXIII, 19), _mitescente jam
hieme, eductus, ex hibernis miles_. Notio _hiemis_, cujus, ut
personæ, et _caput_ et _tempora_ et _vertex_ adumbrantur, ac veris
adventus luxuriantius exprimitur, quam a Virg. Ge. I, 43 seq.; II,
330 seq.; IV, 51 seq.; Lucr. I, 10, 11; Hor. Od. I, iv, 1, 2 et al.
_hiems glaciale caput condit terra_, docte pro, frigus terram subit,
terra clausa vel adstricta glacie _mulcetur_, h.e. solvitur.
4. _sereno_; v. ad V, 58.
2. _astrifero_ R. 1.
Prorumpit Capua Pœnus, vicinaque late 5
Præmisso terrore quatit: ceu condita bruma,
Dum Rhipæa rigent Aquilonis flamina, tandem
Evolvit serpens arcano membra cubili,
Et splendente die novus emicat, atque coruscum
Fert caput, et saniem sublatis faucibus efflat. 10
5. _vicina_ loca _terrore quatit_, ἐκπλήττει, percellit.
6... 8. Commoda et præclara comparatio, quam poeta debet Maroni Æn.
II, 471 sqq. (ubi v. Heyne) et minus apte inf. XVII, 448 seq.
repetiit. Serpentes vere ineunte exuvias ponunt, et e latibulis
prolabuntur. Cf. Barth. ad simil. loc. Stat. Theb. IV, 95 seq.
Denotatur simul novus militum _vigor_ (cf. mox v. 15), longa quiete
conlectus, forte et furor, quo certe serpens maxime ardet exuviis
positis. Cf. Virg. Ge. III, 435 seq. _serpens condita bruma_,
hiberno tempore, sub terra, glacie constricta.
--_Rhipæa_, pro quovis monte et quidem præalto. Cf. ad IV, 363, et
XI, 459.
[8.] _arcano cubili_, in quo per hiemem delituerat.
10. _sublatis faucibus_, erecto capite ac collo, ut apud Virg. Ge.
III, 426 (ubi v. Cerda) et Æn. II, 474; V, 277, ubi v. Heyne.
--_saniem sublatis faucibus efflat_, conf. supra VI, 185 sqq. Hoc
duriuscule dictum videbatur Barthio Adv. IV, 10. Sed locutionem
illam multis poetarum locis firmarunt N. Heins. et Drak.
7. _Riphæa_, _Rhiphæa_, _Rhiphea_, _Ryphæea_ alii. Sed vid. ad XI,
459, _flamina_, scilicet κατὰ; sed _flamine_ poetam scripsisse
crediderim.
9. _spondente die_ Col. Tell. et R. 2, quod recepit Lefeb. putans
_diem_ esse tempus, sive tempus anni, ὥραν. Sed Silius expressit
Maroniana _in lucem_ et _arduus ad solem_ Æn. II, 471, 475, et Ge.
III, 439, ubi vid. Ill. Voss. Nova cutis maxime micat, coruscat,
repercussis radiis solis, ad quem caput extollit serpens.
10. _afflat_ Ox. et Put.
At Libyci ducis ut fulserunt signa per agros,
Desolata metu cuncta, et, suadente pavore,
Vallo se clausere simul, trepidique salutis
Exspectant ipsis metuentes mœnibus hostem.
12. _Desolata_; v. ad III, 429, et Gron. Obss. IV, 21.
13. _trepidi salutis_; conf. ad II, 234.
Sed non ille vigor, qui ruptis Alpibus arma 15
Intulerat, dederatque vias, Trebiaque potitus
Mæonios Italo sceleravit sanguine fluctus,
Tunc inerat: molli luxu madefacta meroque,
15 sq. Poeta expressit Liv. XVIII, 18 extr., sed inpr. verba
Marcelli ipsiusque Hannibalis ibid. cap. 45.
--_ruptis Alpibus arma Intulerat_, scil. Alpinis gentibus, de quo
vid. sup. III, 540 sqq., vel _Alpes_ potius docte pro his gentibus
positæ.
17. _Mæonios fluctus_, Trasymenum lacum. Cf. ad IV, 719 seq., 738;
V, 9 sq.
--_sceleravit_, δεινῶς pro infecit, quia sacer quasi sanguis
Romanorum, et atrox cædes illa fuit.
18 sq. Vid. Var. Lect.
16. _Inpulerat_ conj. N. Heins. coll. Lucan. I, 69; VII, 16, et
aliis locis, quæ laudavit ad epist. Ulixis Sabiniani v. 68. Sed
vid. not.
18. _Molli luxu labefacta meroque, Et somni illecebris t. m. f._
opinabatur N. Heins. coll. I, 256; III, 557; Virg. Æneid. IV, 395;
VIII, 390; Lucret. IV, 1112; Val. Fl. VII, 175 et al. Sed Drak.
bene monet, τὸ _madefacta_ apprime convenire ac conjungi et τῷ
_fluebant_, (quum _luxu fluere_ dicatur homo eo enervatus Liv.
VII, 29 et 32) et voci _mero_. Sic et _fluere mollitia_, vel
_diffluere luxuria_ dixit Cic. et poetæ passim _vino madere_,
_madidum esse_, _inrigari_, _dilui_, _tingui_, _proluere se_;
βρέχεσθαι, τέγγεσθαι, quin et _madet mens_ Lucret. III, 477, quem
Drak. præter alios laudavit. _Madefacta_ et _madida_ etiam
dicuntur vel omnino repleta, plena, propr. vino, (ut _madere_, seu
_madidum esse vitiis_, _artibus_, _jocis_, _Socraticis sermonibus_
apud Gell. XIII, 8; Martial. I, xl, 3; IV, xiv, 12; Hor. Od. III,
xxi, 9, ubi vid. Jani) vel quæ madida sunt aqua, et hinc mollia,
effeminata. Utraque notio h.l. apta. Ceterum possis etiam
distinguere post _madefacta_, et jungere _mero torpentia m. f._
Membra, largiore meri usu in somnum delapsa, torpent; unde _merum_
poeta egregie per adpositionem vocavit _somni inlecebras_. Sed
præstiterit hæc verba tam ad _luxum_, quam ad _merum_ referre.
N. Heinsius _luxum_ de Venere tantum adcipit, et Ernesti
_inlecebras somni_ verecunde pro Venere poni putat. Neutrum
defendere ausim.
Inlecebris somni torpentia membra fluebant,
Quîs gelidas suetum noctes thorace gravatis 20
Sub Jove non æquo trahere, et tentoria sæpe
Spernere, ubi hiberna ruerent cum grandine nimbi,
20. Cf. I, 242... 267.
21. _trahere_, exigere, traducere, _noctes_, quæ _gelidæ_; hibernæ,
et hinc longæ sunt.
--_Sub Jove_, aere, seu cælo, sub dio, ὑπὸ Διὸς, non _æquo_, iniquo,
sævo, aspero, turbulento, seu tempestuoso et frigido. Conf. Horat.
Od. I, i, 25; xxii, 19, 20.
Ac ne nocte quidem clipeive ensesve reposti,
Non pharetræ aut jacula, et pro membris arma fuere;
Tunc grave cassis onus, majoraque pondera visa 25
Parmarum, ac nullis fusæ stridoribus hastæ.
24. _pro membris arma fuere_, arma tam militi, quam membra
necessaria; Cell. Commentarii instar est locus Cic. Quæst. Tusc. II,
16, quem Dausq. jam laudavit et poeta haud dubie imitatus est: «Qui
labor et quantus agminis? ferre plus dimidiati mensis cibaria;
ferre, si quid ad usum velint; ferre vallum. Nam scutum, gladium,
galeam, in onere nostri milites non plus numerant, quam humeros,
lacertos, manus. Arma enim membra militus esse dicunt: quæ quidem
ita geruntur apte, ut, si usus ferat, abjectis oneribus, expeditis
armis, ut membris, pugnare possint.» Conf. Lips. de Mil. Rom. V, 11;
Opp. T. III, p. 321 seq.
26. _fusæ hastæ_; v. ad I, 267.
--_nullis stridoribus_, adeoque sine vi. Conf. ad I, 334; IV, 576.
23. _clipeive_ Put. et Tell. Vulgo _clipei_, claudicante versu:
quam tamen licentiam non insolentem forte in poeta esse, monet
Lefeb.
24. _arma fovere_ haud dubitanter emend. N. Heins. coll. VIII, 92,
128; IX, 43; Lucan. IV, 152, et al. Sed vid. not.
Prima instaurantem sensit certamina mitis
Parthenope, non dives opum, non spreta vigoris:
Sed portus traxere ducem secura volentem
Æquora, quæ peteret veniens Carthagine puppis. 30
27. In his et reliquis, quæ ad finem fere hujus libri traduntur,
poeta maxime recessit ab ἀκριβείᾳ historica, solumque sequutus
impetum suum ex iis, quæ Livius lib. XXIII, XXIV, XXV, et XXVI,
adcurate ac copiose narravit, illa tantum selegit, nullaque ordinis
temporumque ratione habita, memoravit, quæ graviora viderentur
ornatumve epicum admitterent, et in Italia, non extra eam, in
Hispania, gestæ essent. De hoc poetæ more disserui in Comm. de vita
et carm. Sil. sect. II, fin. Hannibal «ad mare, proxime Neapolim
descendit, cupidus maritimi oppidi potiundi, quo cursus navibus
tutus ex Africa esset;» Liv. XXIII, 15. Cf. et cap. 14.
28. _Parthenope_ vetus nomen Neapolis. Vid. ad VIII, 534. Neapolim,
non quod dives esset, nec quod incolarum virtutem sperneret,
potissimum ac præ aliis tentare statuit Hannibal, sed ut portum
haberet, in quem secure naves, quæ commeatum ac subsidia Carthagine
subveherent, adpellere possent. Ita Draken. et jam ante eum Dausq.
28. Verba _non spreta vigoris_ corrupta videbantur Barthio Adv.
IV, 10; ubi hanc putabat poetæ mentem esse, non propter opes, nec
quod gloriam ex victoria quæreret, Hann. ad Neapolin movisse, sed
portus gratia. Negandi vero particula contrarium infert. Hinc et
_tum spreta vigoris_ corrig. N. Heins. _non læta_, vel _non feta
vigoris_ Burm. _non aspra_ (pro _aspera_) _vigoris_ Marcil. ad
Hor. Epod. V. Sed omnibus his non opus; neque ea forte in mentem
venissent viris doctis, nisi de urbe otio ac mollitie diffluente
cogitassent. Sed poeta ipse memorat v. 41 seq. et 53 seq.
Neapolitanos fortiter olim Hannibali repugnasse, nunc vero (v. 31,
32.) in otio vivere; cf. not.
30. _quos peteret_ suspic. N. Heins. ut ad _portus_ referretur.
Sed doctior forte vulgata.
Nunc molles urbi ritus, atque hospita Musis
Otia, et exemtum curis gravioribus ævum.
31, 32. Neapolim inde a Sullæ temporibus summi doctique viri
secedebant, ut ibi otio Musarum fruerentur, et levioribus studiis,
in Græcis gymnasiis, theatris, agonibus, etc., operam darent: unde
et supra v. 27, _mitis Parthenope_; conf. Ovid. Met. XV, 711;
Martial. V, 78; Petron. Sat. c. 5; Virg. Georg. IV, 564; Stat. Silv.
III, v, 85; Gesner. ad Horat. Epod. V, v. 43 inpr.; Strab. V, pag.
378, et Camilli peregrini Campan. felic. Diss. II, §. 21. Withof.
monet, veram verborum constructionem esse hanc: _Non Parthenope,
dives opum, dives vigoris, spreta_ fuit ab Hannibale ideoque invasa,
_sed portus traxere ducem_; ut sensus sit: Hannibalem invasisse eam
urbem, non ob contemtum virium ejus, sed ob situm portus.
32. _Otia hospita_, familiaria, grata, _Musis_, viris doctis. Ea
esse Virgilio amata, et ad hujus monimentum (de quo vid. infra in
hoc vol. Commentationem de Silii vita et carmine Sect. I, fin.)
poetam respexisse suspicabantur Dausq. et Cellarius.
31. _Nunc_ Col. Ox. et Tell. cum edd. Marsi, quod recte probavit
N. Heins. coll. v. 396 sq. et Virgil. Æn. II, 21, (quibus locis
add. sup. I, 293) ut poeta agat de suo tempore, quo studia maxime
Neapoli exculta sint. Idem et _Jam molles_ legi posse
arbitrabatur; cf. ad XI, 41. _Huc_ Put. _Hinc_ Parm. Vulgo _Nam_.
Male!
Sirenum dedit una suum memorabile nomen
Parthenope muris Acheloias; æquore cujus
Regnavere diu cantus, quum dulce per undas 35
Exitium miseris caneret non prospera nautis.
33 sqq. Cf. ad VIII, 534.
--_Sirenes Acheloiades_, h.e. Acheloi filiæ; nam matris nomen non
idem ab omnibus editur, de quo v. Heyne ad Apollod. I, iii, 4,
p. 37, et I, vii, 10, pag. 113; Muncker. ad Hygin. p. 10, 13, 187 et
210. De earum nominibus, forma, cantu, et tribus petris, non longe a
Capreis, Surrentino prom. objectis ac propter naufragia olim
infamibus, v. sup. ad VIII, 534; Eustath. et Didym. ad Hom. Odyss.
μ, 39 sq. Muncker. ll. cc. Heyne l.l. nec non ad Virg. Æneid. V, 864
sq. et Tibull. IV, i, 69.
[34.] _muris_, urbi, Neapoli.
[35.] _diu_, jam inde ab Argonautarum et Ulyssis temporibus: quod
notum ex Apollon. IV, 891 sq.; Hom. Od. μ, 39 sq. et al.
[36.] _Exitium dulce_, dulci Sirenum cantu genitum.
33. _et_ ante _memorabile_ inseruit Nicander: in scriptis certe et
omnibus ante Juntinam edd. non legitur, _sacrum et memorabile
nomen_ conj. Withof. _suis... muris_ castigandum opinabatur
N. Heins. non inprob. Drak. ut vel τὸ _suis_ positum sit pro
_ejus_, scilicet Neapolis, (quem reciproci usum vindicari dicit a
Perizon. ad Sanctii Minerv. II, 11; Victor. ad Cic. Ep. ad Att.
XII, 28; Rittersh. ad Gunth. Ligur. I, 452; Gifan. in Ind. Lucret.
voc. _dispansus_, Barth. Adv. XII, 13; ad Rutil. I, 292, et
Muncker. ad Hygin. fab. CXXI) vel Neapolis dicatur urbs
Parthenopes Sirenis, quæ _suis muris_, seu suæ urbi, ex se nomen
inposuerit, ut _Sirenum domus_ Petron. Sat. c. 5.
Hæc pone adgressus (nam frontem clauserat æquor)
Mœnia, non ullas valuit perfringere Pœnus
Tota mole vias, frustraque inglorius ausi
Pulsavit quatiens obstructas ariete portas. 40
39. _Tota mole_, omni conatu ac molimine, totis viribus, ut inf.
vers. 143, et XI, 27; Drak. Conf. ad III, 46, et IV, 449.
--_inglorius ausi_, qui frustra aliquid conatur, et ignominiose
incepto desistere cogitur.
38. _Non ulla valuit p. P. Tutas mole vias_, vel _non ullas Tuta
mole vias_ corrig. N. Heins. coll. vss. 70 et 108, ut _moles tuta_
sint mœnia oppidi. At vid. not.
Stabat Cannarum Graia ad munimina victor
Nequidquam, et cautæ mentis consulta probabat
Eventu, qui post Dauni stagnantia regna
Sanguine Tarpeias ire abstinuisset ad arces.
41. _Graia munimina_, Græca urbs, Neapolis. Vid. ad VIII, 533, 534.
Sed. h.l. contemtim ita dicitur, ut _Graia manus_ et _Graiæ urbes_,
v. 49 et 69. Cf. ad III, 178.
--_Cannarum victor_, tantus vir, qui prælio Romanos ad Cannas
vicerat; quo rei indignitas augetur.
--_Stabat_, hærebat, ut inf. v. 69 et 105, vel ut passim _sedere_
adhibetur. Vid. ad X, 597.
42 sq. _Eventu_ infelici hujus rei, irrita obpugnatione Græci et
inbellis oppidi, et sibi et militibus _probabat_ cautionem ac
prudentiam, qua olim consilium Romæ obpugnandæ repudiaverit, de quo
v. X, 330 sq., 337 sq., 375 sq. Eodem argumento mox in concione ad
milites habita v. 45 seq. utitur ad eamdem ignaviam, quam ipsi antea
exprobrassent, increpandam.
[43.] _qui_ docte pro conj. _quod_, ut passim, et Gr. ὅς.
--_post Dauni stagnantia regna Sanguine_, post victoriam Cannensem,
in Apulia. Cf. ad I, 291.
[44.] _Tarpeias arces_ Romam dicit, designans simul difficultatem
gravitatemque conatus. Vid. ad I, 7, 541; VI, 604.
«En, qui nos segnes, et nescire addere cursum 45
Fatis jactastis, quod vobis scandere nuper
Non acie ex ipsa concessum mœnia Romæ;
Intrate, atque epulas promissas sede Tonantis
His, quæ Graia manus defendit, reddite tectis.»
45 seq. Singula acerbe dicta, inpr. v. 48.
--_addere cursum fatis_, prospera fortuna victoriaque uti. Conf. ad
I, 268; IV, 731, et VII, 241.
48. _epulas promissas sede Tonantis_, in Capitolio. Vid. ad X, 375
sq.
49. Cf. ad v. 41.
48. _æde Tonantis_ maluerit N. Heins. Sed _sedem T._ etiam eadem
Jovis dici posse, vel Tarpeium montem, in quo ejus templum fuerit,
jam monuit Drak. coll. X, 432; XI, 85; XII, 517 al. Add. XIII, 55.
Talia jactabat, famæque pudore futuræ, 50
Inritus incepta primus si absisteret urbe,
Audebat cuncta, atque acuebat fraudibus enses.
50. _pudore_, sollicitus et metuens _famæ futuræ_, vel de fam. fut.
51. Vid. V.L.
52. _acuebat enses_, vim armorum augebat, _fraudibus_, stratagemate;
quia noctu clam tentavit scalis admotis in urbem transilire; Mars.
quem tacite sequutus est Ernesti. Sed ita certe admodum obscure
loquutus est poeta, quum in toto h.l. nihil occurrat præterea, unde
suspicari possis, tale consilium a Pœno captum esse. Præstiterit
_fraudes_ adcipere de veneno. Conf. ad I, 219, 323, et inpr., 325.
Alibi _fraudes_ dicuntur insidiæ (v. ad VII, 134), quæ tamen ab h.l.
alienæ.
51. _primis_ Col. et Ox. _incepti_ Mars. in not. Vulgata lectio
haud dubie corrupta. _Irritus inceptus prima si a. u._ conj.
Barth. Adv. IV, 10; _Irritus incepti_, vel _insessa_, vel _obsepta
primus si a. u._ Dausq. _Irritus incepti_ (ut VII, 131, et similia
passim millies) _primi_, vel _prima si a. urbe_ N. Heins.
Posterius et mihi in mentem venit, idque ed. Lefeb. et prob. Drak.
ut sensus sit, Neapolin primam in Italia urbem fuisse, quam
obpugnaverit Hannibal.
Sed subitæ muris flammæ, totoque fluebant
Aggeris anfractu tela inprovisa per auras.
53. Neapolitani flammis et telis muros defenderunt, instar aquilæ
serpentem a nido coercentis; Ernesti V.C. qui etiam recte jam
monuit, comparationem satis quidem aptam esse, aliisque multis
usurpatam (quos vellem nominasset vir doctiss. nam imagines quidem
ab aquila petitas passim reperire memini, non vero eamdem
comparationem), sed illud vanum et tumidum videri, quod _ungues_
dicantur _fulmina ferre adsueti_, quasi nunc de illo phantasmate
poetico, nec potius de vera aquila sermo esset; neque excusari
poetam, eo quod antea _alitem Jovis_ dixerit, quæ poetica sit aquilæ
descriptio. Cf. sup. X, 108, 109, ubi poeta similiter, nimio ornatus
sectandi studio ductus, peccavit. Ceterum h.l. etiam notarida est
nimia historiam turbandi licentia, quam poeta, ut passim, sibi
sumsit: nam quæ Livius XXIII, 37 de Cumarum obpugnatione tradit, huc
transtulisse videtur.
53. _e muris_ conj. N. Heins. et mox _pluebant_, quod recepit
Lefeb. qui illud a Petrarcha lib. VI, ex h.l. petitum putat; conf.
Stat. Theb. VIII, 417, et sup. ad I, 311. Nec tamen video, quid
sit, quod vulg. displiceat, vid. not. ad II, 131, et inpr. Heyne
Obss. in Tibull. I, x, 68. [“ad I, 311”: in Not.]
Haud secus, occuluit saxi quos vertice fetus 55
Ales fulva Jovis, tacito si ad culmina nisu
Evasit serpens, terretque propinquus hiatu;
Illa, hostem rostro atque adsuetis fulmina ferre
Unguibus incessens, nidi circumvolat orbem.
56. _Ales fulva Jovis_, ut ap. Virg. Æn. XII, 247; Draken. coll.
Ælian. H. A. IX, 10, notat, non omnem aquilam _Jovis alitem_ dictam
esse, sed herbis, non carne, vescentem.
58 sq. Ælian. H. A. II, 40. Ζηλοτυπώτατον δέ ἦν ζῶον αἰετὸς περὶ τὰ
νεόττια· ἐὰν γοῦν θεάσηταί τινα προσιόντα, ἀπελθεῖν ἀτιμώρητον οὐκ
ἐπιτρέπει· παίει γὰρ τοῖς πτεροῖς αὐτὸν, καὶ τοῖς ὄνυξι λυμαίνεται,
καὶ ἐπιτίθησιν οἱ πεφεισμένως τὴν δίκην· οὐ γὰρ χρῆται τῶ στόματι.
Quæ ultima verba aperte contra Silium esse monet Draken. Si vero
poeta per errorem labsus est, debet illum Maroni Æn. XI, 756, quem
locum habuit ante oculos, sed variavit. At bene Ernesti: talia,
inquit, in poeta non sunt urgenda, ne dicam Ælianum in his et
similibus fabulas sæpe pro naturæ veritate vendere.
55. _quæ_ pro _quos_ reponendum putabat N. Heins. et _quum_ Dausq.
In utramque conjecturam ego quoque incidi, et posterior præferenda
videtur, quia sequitur _illa_, et antiqua scriptura _quom_
facilius vitiosam lectionem _quos_ gignere potuit.
Tandem ad vicinos Cumarum vertere portus 60
Defessos subiit, varioque lacessere motu
Fortunam, et famæ turbando obstare sinistræ.
60. Cf. Liv. XXIII, 36, 37. Quæ in Livio inde a cap. 15, leguntur,
poeta vel plane silentio prætermisit, vel infra demum, confusis
temporibus, memoravit, v.c. obpugnationem Nolæ v. 161 sqq.
--_Cumarum portus_, conf. Var. Lect. ad v. 65.
61. Vid. Var. Lect.
--_lacessere_, movere, et hinc tentare, experiri, _fortunam_,
incertum ejus eventum. Cf. inf. XV, 36 et supra ad I, 268; IV, 731;
Heyne ad Virg. Æneid. X, 10, et Cl. Doering. ad Eclog. vett. poett.
latt. p. 259, ubi monet, eum dici _fatum lacessere_, qui quasi ὑπὲρ
μόρον temere aliquid tentet; de qua locutione Homer. Vid. Koppen ad
Iliad. β, 155, et Ernesti ad Odyss. α, 34, 35.
62. _turbando_, vario impetu et motu, quo hostes conturbaret, ut si
uno in loco male res cessisset, in altero tamen forte felicior
esset, Ern.
61. Vulgo legitur _Defessus subigit_, quod Ernesti servavit et ita
interpretatur: cogit, imperat militibus ad Cumas se _vertere_.
Quam rationem, etsi valde contortam, concoquerem tamen, modo
_militum_ vel in his vel in præcedd. verbis mentio fieret. Quæ
difficultas tollitur, si levi mutatione _Defessos_ reposueris
auctore Barth. Adv. IV, 10; _subiit_ Col. unde _Defesso subiit_
(h.e. succurrit, in mentem venit) conj. N. Heins. prob. Drak.
_Defessum subiit_ ed. Lefeb. Sed neutra emendatione nodus ille
solvitur. Hinc scripsi _Defessos subiit_, qua lectione admissa
nihil superest, quod displicere et lectorem obfendere possit.
_Defessos_ milites ad Cumas _vertere_, ducere, _subiit_, cœpit,
conatus est Hannibal. Sic _subisti pellere tela_, et _torquere
carinam_, dixere Stat. Silv. V, ii, 105, et Claudian. de cons.
Mall. Theod. 46.
Sed custos urbi Gracchus, tutela vel ipsis
Certior arcebat muris, iterumque sedere
Portis, atque aditus iterum sperare vetabat. 65
63. Ti. Sempronius Gracchus, Cos. anno urbis, 538 (cf. ad IV, 495),
_tutela vel ipsis muris certior_, firmius præsidium, propter
insignem virtutem, quæ nota est ex Liv. XXII, 57; XXIII, 19, 24 sq.,
30, 37; XXIV, 10, 14 seq., 43; XXV, 1, 3, 15 seq.
--De v. 64 et 65, vid. Var. Lect.
64, 65. Reduxi vulgatam, etsi suspectam, lectionem, quoniam nulla
VV. DD. conjectura mihi satisfacit. _Sedere_ pro adsidere, vel
obsidere positum existimabat Cell. quod non plane repudiandum
videtur: nam verba simplicia centies pro compositis, et hæc pro
illis occurrunt, inpr. in scriptoribus posterioris ævi. _Portus_
Col. quod etiam conjecerat Dausq. idque adridere potest coll.
v. 29, et verbis Liv. XXIII, 36: _Hannibal, quia Neapolim non
potuerat, Cumas saltem, maritimam urbem, habere cupibat_; conf.
not. ad v. 27 seq. Sed eamdem notionem poeta jam v. 60,
expresserat, et hinc consilium urbis obpugnandæ declaraverat voce
portus nomini ejus adjecta. Itaque voc. _iterum_ ejusque repetitio
ad ea, quæ v. 37, 40, traduntur, spectare videtur, et ut sup.
_mœnia_, _viæ_ ac _portus_ Neapolis, sic h.l. _muri_, _aditus_ et
_portus_ Cumarum memorantur. Præterea de obpugnatione urbis sermo
est, quam Hannibal frustra tentabat, a Graccho repulsus, de qua
plura vid. ap. Liv. XXIII, 37; _iterumque sedere Ad portas_, vel
potius _portus_, (ut _sedere ad Suessulam_, _Trebiam_, _Ticinum_,
_mœnia Romæ_ et similia apud Liv. VII, 37; XXII, XXIII, XXVI, 11;
Virg. Æn. V, 440 et al.) scribendum putabat N. Heins. qui tamen
suspicabatur, aliquid forte apud Silium excidisse, quoniam
_vetabat_ ad _sedere_ referri non posset. _Portarumque aditus_
malebat Withof. _iterumque tenere Portus, atque_, etc. conj. Burm.
non inprob. Drak. qui tamen eamdem difficultatem hac distinctione
removisse sibi videbatur: _iterumque sedere, Portus atque a. i. s.
vetabat_; si modo _sedere_ exponeretur, nihil agendo tempus sine
fructu perdere, (vid. not. ad X, 598) et ad hoc verbum
intelligeretur _jubebat_, vel _cogebat_, quum dudum notaverint
eruditi, veteres interdum duabus pluribusve vocibus unum verbum
addidisse, quod uni tantum responderet, omisso, quod alteri
conveniret. Distinctionem illam, a Dausq. jam propositam, præter
Drak. recepere Lefeb. et Ernesti, qui hanc quoque interpretationem
adscivit, et eumdem contulit Phædri locum Fab. IV, 17, 31, _non
veto dimitti, verum cruciari fame_, scilicet jubeo. Neque etiam
ignoro vel diffiteor, a scriptoribus tam Græcis quam Latinis sæpe
duobus pluribusve membris unum jungi verbum, cujus plenus
significatus ad unum modo membrum referri possit: sed tum ex hoc
verbo generalis vel cognata notio, non vero contraria, petenda et
ad reliqua membra transferenda est, nisi hæc durities additis
vocc. _verum, sed_ et similibus mitigetur, ut ap. Phædr. l.l. vel
ap. Liv. III, 55, _negant quemquam sacrosanctum esse, sed eum, qui
eorum cuiquam nocuerit, sacrum sancire_; conf. Liv. III, 48, pr.
XXII, 12; Cic. ad Div. VIII, 10 (_de quo negant Cæsarem laborare,
sed Pompeium valde nolle_) _Vetare_ est id. qd. _jubere non_, et
_negare_ id. qd. _dicere non_, eaque notio generalis vel pars
tantum pleni significatus ad alterum membrum referenda: at tum
semper adjectis conj. _sed_, _verum_ al. contraria designatur
sententia; conf. sup. ad VI, 179; Faber et Burm. ad Phædr. l.c.
Gron. Obss. IV, 2; Manut. ad Cic. pro Quintio c. 26, et ad Div.
IV, 5; Janii A. P. p. 270, et inpr. Stroth. ad Liv. III, 48, 55 et
67, ubi multa exempla, quum Græca tum latina, congessit. Neque
tamen in vulgata lectione adquiesco. Poeta forte scripsit
_iterumque nocere Portis_, scilicet pulsando et quatiendo, ut sup.
v. 40, vel _iterum quassare Portas_, vel, quod his præstiterit
quodque minus a vulgata scriptura recedit, _iterumque ferire
Portas_, h.e. pulsare, quatere, (cf. sup. v. 40) ut _ferire murum
arietibus_ ap. Sallust. Jug. 76 al. 79, et similia passim obvia.
[“not. ad X, 598” recte X, 597]
Lustrat inops animi, rimaturque omnia circum
Alite vectus equo, rursusque hortatibus infit
Laudum agitare suos: «Pro Dî, qui terminus, inquit,
Ante urbes standi Graias, oblite tuorum
Factorum miles? quis erit modus? Alpibus adstat 70
Nimirum major moles, et scandere cælum
Pulsantes jubeo scopulos: quamquam altera detur
Si similis tellus, aliæque repente sub astra
Exsurgant rupes, non ibis, et arduus arma
Me ducente feres? Tene, heu! Cumanus hiantem 75
Agger adhuc murusque tenet? Gracchumque, moveri
Non ausum portis, parvo in discrimine cerno?
69. _Standi_, v. 41.
69. _urbes Graias_, v. ibid.
70 sq. Acerbe et εἰρωνικῶς objurgat milites, minora pericula
pertimescentes, superatis majoribus.
71. _Nimirum_, ut al. _scilicet_; vid. ad V, 114.
--_scandere cælum Pulsantes jubeo scopulos_, quod nunc vobis injungo
oneris non minus grave est, quam quod olim tulistis, quum
scanderetis Alpes.
[72.] _scopulos pulsantes cælum_, Alpes. Cf. ad XI, 136 et 217.
75. _hiantem_, oscitantem, h.e. ignavum (v. ad XI, 35): sed
præstiterit, opinor, hiantem præ stupore, quasi tam arduus sit
conatus et urbs inexpugnabilis. Conf. Virg. Ge. II, 508.
76. Verborum h.l. delectum gravitatemque poeticam desiderari, jam
monuit Ern.
[77.] _parvo in discrimine_, quasi nihil periculosi conatus sit,
eruptione facta. Cf. Var. Lect.
66. _rimaturque_ scripti; _rimatur omnia_ priscæ edd. errore
operarum, unde Nicander, ut laboranti versui mederetur, primus
_rimatur et omnia_ edidit in Juntina, et inde alii,
68. _qui_ legitur in Oxon. et priscis edd. quas Drak. consuluit,
forte et in aliis libris et scriptis et editis, quorum lectionis
varietatem h.l. non adtentisse videtur N. Heins. _quis_ primum
exstat in Junt. Ego restitui _qui_, tum ob auctoritatem codd. tum
propter ea, quæ dixi ad II, 645.
75. _tene, heu!_ Col. Vulgo _tenet heu!_ quod revocavit Lefeb. ut
per emphasin iteretur _tenet_, et pronomen more Silii omissum sit.
76. _Gracchusque_ Paris. nescio quæ, teste Dausq.
77. Vox _Non_ semper me obfendit; nam Gracchus eruptione ex oppido
simul duabus portis facta, stationes hostium fudit fugavitque in
castra, vid. Liv. XXIII, 37. Id vero novum est argumentum, quo
Hannibal utitur ad ignaviam militum increpandam; conf. not. Nunc
video, eamdem difficultatem sensisse Lefeb. qui reposuit _Nunc_.
Non male, nisi præstiterit _En_, quod sarcasmo adfectuique irati
H. aptius, et Silio in deliciis est.
An vobis gentes, quæcumque labore parastis,
Casu gesta putent? Per vos Tyrrhena faventum
Stagna Deum, per ego et Trebiam, cineresque Sagunti 80
Obtestor, dignos jam vosmet reddite vestra,
Quam trahitis, fama, et revocate in pectora Cannas.»
78. An pro nihilo habetis, _gentibus_ exteris, si fama ad eas
pervenerit de re male a vobis gesta vestraque ignavia, _quæcumque
labore_, virtute, _parastis, casu_, fortuna cœptis adspirante,
_gesta_ videri?
--_labor_, ærumnæ, inpr. bellicæ, res fortiter gestæ, etiam bellum
et pugna, ut πόνος et μόχθος, vid. Cort. ad Sallust. Cat. vii, 4,
p. 50. Musgrav. ad Eurip. Hecub. 1292.
79 seq. Cf. I, 658 seq., et V, 82 sq.
79 seq. _Tyrrhena Stagna_, Trasymenus, lacus Etruriæ: _stagna Deorum
faventum_ pro Dei. Cf. IV, 725... 738, 828; V, 4... 23.
82. _Quam trahitis, fama_, v. Var. Lect.
78. _A vobis_ quidam.
79. _Casu ut gesta putent_ malebat N. Heins. _Vos per Tyrrhena_,
etc. primus edidit Nicander apud Juntam. Sed vid. ad I, 658.
81. _vestræ_ Col. unde _dignos vestræ famæ_ scribendum putabat
N. Heins. Conf. not. ad VIII, 383. Mihi potius pron. _vestra_
languere videtur, quoniam jungitur verbis _quam trahitis_, et
_vosmet_ modo præcessit. Neque etiam facile expedias formulam
loquendi _famam trahere_; utrum sit possidere, an secum quasi
ducere, an, quo sensu Ern. adcepit, huc usque comparasse. Nihil
horum satisfacit, et crediderim potius legendum esse, _dignos jam
vosmet reddite, gestis_ (h.e. ex vel a rebus gestis) _Quam
trahitis, fama_. Sic _famam trahere a censu_ dixit Juvenal. XI,
23; _nomen e causis t._ Plin. XV, 14, et similia alii, ut et
_ducere nomen_, etc. _ex_ vel _ab aliqua re_.
82. _in pectore_ primus edidit Marsus. Male. Conf. Heins. ad
Claudian. in Rufin. II, 79.
Sic ductor fessas luxu adtritasque secundis
Erigere, et verbis tentabat sistere mentes.
Atque hic perlustrans aditus, fulgentia cernit 85
Arcis templa jugo, quorum tum Virrius, altæ
Inmitis ductor Capuæ, primordia pandit.
83. _fessas luxu adtritasque secundis_; conf. ad III, 506.
84. _sistere mentes_, firmare, confirmare animum, ut fere apud
Virgilium Æn. VI, 859, et forte Livium III, 20 extr. Sed v. Stroth.
ad Liv. II, 29, et III, 16.
85. Hæc ornatus sectandi studio efficta a Silio ad ductum Maronis,
Æn. VI, 9... 19: ad quem locum, a poeta nostro majore verborum copia
expressum, v. Heyne in not. et Excursu III.
--_fulgentia_, apud Virg. _aurea tecta_.
86 sq. _templa_, templum Apollinis, in _jugo arcis_, montis (v. ad
I, 7) ad Cumas; de quo v. Heyne l.l.
--_Virrius Inmitis_, inmitia minatus Romanis, et _ductor Capuæ_,
princeps Campanorum, vel dux olim et caput, seu princeps legationis.
Conf. XI, 65 sq., et Liv. XXIII, 6.
84. _Arrigere_ tacite et contra librorum fidem scripsit Lefeb.
_mentes_, non _mentem_, scripti.
85. _hinc perlustrans_, postquam nempe militum animos adhortando
erexerat, conj. N. Heins. coll. III, 45, 46.
86. Vulgo _Virius_, ut et v. 104; conf. ad XI, 65.
87. _Inmeritus_, vel _Ante omnes ductor_, (ut inf. v. 299) vel
_Intuitus ductor_ opinabatur N. Heins. _Infidus ductor_ Burm. Sed
vid. not.
«Non est hoc, inquit, nostri, quod suspicis, ævi:
Majores fecere manus. Quum bella timeret
Dictæi regis, sic fama est, linquere terras 90
Dædalus invenit, nec toto signa sequenti
Orbe dare, ætherias aliena tollere in auras
Ausus se penna, atque homini monstrare volatus.
89 seq. Cf. Virgil. Æn. VI, 14... 19, ubi v. Heyne, et ad Apollod.
pag. 890 sq.; _Mém. de l’Acad. des Inscr._, T. XIII; Juvenal. Sat.
III, 25, et Gierig. ad Ovid. Met. VIII, 183 sqq.
90. _Dictæi regis_, Minois Cretensis; nam _Dicte_ mons Cretæ; unde
Jupiter _Dictæus_. _Ed._
91. _signa_, vestigia fugæ, _dare sequenti_, Minoi ipsum
persequenti.
92 sq. _aliena penna_, pennis, avibus, non homini, propriis, _pennis
non homini datis_, Horat. Od. I, iii, 35. Sic _alieno_ et contra
_suo Marte pugnare_ de equitibus dixit Liv. III, 62 extr. et
_alienis mensibus_, Virg. Ge. II, 149.
89. _bella timeret_ Col. _timeret_ scripti et R. 2; cum aliis
vetustis edd. teste N. Heins. Sed priscæ edd., quas Drak.
consuluit, in vulgatum _regna teneret_ conspirant, nisi quod
_tenerent_ legitur in ed. Benes. et in marg. R. 1. Vox _regna_ e
Virg. Æn. VI, 14, margini adscripta, et deinde recepta videtur;
_bella_ in cod. Col. legi solus notavit N. Heins. non, quod
mireris, Modius. Sed recte, opinor, monuit Withof. vulgatum
_regna_ retinendum esse, quod et loco citato Virg. firmetur, et
aptissimum sit h.l. quod Minos non opus habuerit, Dædalo in regno
suo adhuc commoranti bellum inferre, adeoque Dædalus timuerit
regna, non bella Minois, ideoque fugerit.
Suspensum hic librans media inter nubila corpus
Enavit, Superosque novus conterruit ales. 95
Natum etiam docuit falsæ sub imagine plumæ
Adtentare vias volucrum; lapsumque solutis
Pennarum remis, et non felicibus alis
Turbida plaudentem vidit freta: dumque dolori
Indulget subito, motis ad pectora palmis, 100
Nescius heu! planctu duxit moderante volatus.
Hic pro nubivago gratus pia templa meatu
Instituit Phœbo, atque audaces exuit alas.»
94. _librans_; v. ad I, 317.
95. _Enavit_, ut mox _Pennarum remi_; v. ad III, 682. Sic etiam
ταρσοὶ et πτερὰ; v. Dorville ad Charit. pag. 104.
96. _Natum_, Icarum; qui mythus vel tironibus notus.
97. _solutis_, solis ardore liquefactis.
99 sqq. _plaudentem_, lapsu percutientem, _freta_, mare Icarium.
Commentum luxuriantis ingenii, nec tamen inlepidum.
[101.] _planctu moderante duxit_, produxit, _volatus_, volandi vires
aluit, dum manibus ad pectus admotis, etiam alas movebat; Ern.
Recte, puto, si sensum, respexeris; sed Silianæ verborum ubertati
convenientius forte est, verba _moderante duxit_ simpl. adcipere pro
moderatus est, direxit, et hinc adjuvit.
102. _meatu_, volatu, ut ap. Petron. 122. Cf. Heins. ad Claud. R. P.
II, 74.
Virrius hæc: sed enim ductor numerabat inertes
Atque actos sine Marte dies, ac stare pudebat. 105
104. Hannibal _inrita tecta_, h.e. Cumas, quas frustra obpugnabat,
relinquit, _respectans_, adeoque invitus (v. inf. ad v. 594), et
_Puteolos_ exercitum admovet. De vero profectionis tempore et causa
v. Liv. XXIV, 12, 13. Quæ præterea ibi memorantur, poeta silentio
præterit, eorumque loco ea substituit, quæ a poetis fabulose
traduntur de Tartaro, Cimmeriis tenebris, campis Phlegræis,
Gigantibus et inferorum fluviis ac lacubus; quos mythos peperit
antiqua tractus Cumani, Baiani ac Puteolani natura, ubi passim
colles vel silvis inadcessis continuisque consiti, vel variis
specubus perfossi erant, totusque ager inter Cumas et Baias
bitumine, sulphure calidisque aquis scatebat; de quo vid. Heyne
Excurs. II ad Virg. Æn. VI, et Strab. V, p. 244, 245.
105. _stare_; vide supra ad vers. 41.
105. _atros_ pro _actos_ Put.
Ingemit adversis, respectansque inrita tecta
Urbe Dicarchæa parat exsatiare dolorem.
Hic quoque nunc pelagus, nunc muri saxea moles
Obficit audenti, defensantumque labores.
Dumque tenet socios, dura atque obsepta viarum 110
Rumpere nitentes, lentus labor; ipse propinqua
Stagnorum terræque simul miracula lustrat.
107. De urbe Dicarchæa; v. ad VIII, 533.
106. _invia tecta_ conj. N. Heins. vel _irrita cœpta_, quod
recepit Lefeb. Sed exquisitior et doctior est vulgata lectio, vid.
not.
Primores adsunt Capuæ: docet ille, tepentes
Unde ferant nomen Baiæ, comitemque dedisse
Dulichiæ puppis stagno sua nomina monstrat. 115
113... 115. Conf. ad VIII, 539.
--_Dulichiæ puppis_, Ulyssis, qui præter Ithacam vicinas quoque
Ionii maris insulas, et in his Dulichium, seu Dulichiam, imperio
tenebat. Cf. ad I, 379.
Ast hic Lucrino mansisse vocabula quondam
Cocyti memorat, medioque in gurgite ponti
Herculeum commendat iter, qua discidit æquor
Amphitryoniades, armenti victor Hiberi.
116 sq. Silius _Cocytum_ in _Lucrino_, et v. 120 sq. _Stygem_ in
_Averno_ quærit, viam autem ad inferos v. 126 sq. per Acherusiam
paludem, in quo discrepat a Marone, quod jam monuit Heyne in Exc. IX
ad Virg. Æn. VI, ubi docet, quantopere poetæ in fluminibus inferorum
varient seu turbent.
--_Lucrinus_ lacus, prope Baias, inclytus ostreis et portu Julio,
quo Augustus eum cum lacu Averno et ipso mari conjunxit; de quo v.
Heyne ad Virg. Ge. II, 161 sq., et Cluver. Ital. ant. IV, 2,
p. 1121.
119. Cf. I, 276 sq. Hercules inter Lucrinum lacum et mare aggerem,
vel viam muniisse fingitur, qua Geryonis boves traduceret, et qua
arceret lacum, ne in mare influeret. Vid. Strabon. V, p. 169 al.,
236 al., 375; Diodor. IV, 22; Cic. Agrar. II, 14; Propert. I, ii, 2;
III, xviii, 4; Lycophr. V, 697; Cluver. l.l. p. 1122. Hunc aggerem
Agrippa refecit et exornavit, de quo v. Plut. vit. Marcell. pag. 215
sq., _commendat_, ostendit cum laude Herculis.
118. Vulg. _dispulit æquor_, quod primus edidit Nicander, et
Dausq. etiam inprobavit.
119. _victor_ Col. Vulgo _vector_. N. Heins. emendabat _abductor_,
vel _rector_, vel _ductor_.
Ille, olim populis dictum Styga, nomine verso 120
Stagna inter celebrem nunc mitia monstrat Avernum;
Tum, tristi nemore atque umbris nigrantibus horrens,
Et formidatus volucri, letale vomebat
Subfuso virus cælo, Stygiaque per urbes
Relligione sacer sævum retinebat honorem. 125
120. _Ille_, alius e primoribus Capuæ. Cf. Virg. Æn. VI, 237 sq.
(ubi v. Heyne in Exc. II); Strab. V, p. 169 al., 235 sq. al., 244
al., 374; Cluver. l.l. p. 1126 et sup. not. ad VI, 154.
121. _Avernum nunc celebrem_ et _mitia stagna_, dicit poeta, quoniam
Agrippa inmensam, quæ lacum cingebat, silvam excidendam curaverat,
et lætiorem tristi loco dederat faciem. Vid. Strab. l.l.
124 sq. _Stygia Religione sacer, propter_ νεκυομαντεῖον his locis
institutum, et _sævum honorem_, sacra, quibus et evocari Manes et
placari solebant. Conf. Strab. et Heyne ll.ll.
--_Stygia_, magica. Vid. ad I, 94.
121. Verbum _monstrat_ suspectum videri potest vel in h. versu vel
sup. v. 115. Sed hujus incuriæ; culpa in ipso forte poeta residet.
Hinc vicina palus (fama est, Acherontis ad undas
Pandere iter) cæcas stagnante voragine fauces
Laxat, et horrendos aperit telluris hiatus,
Interdumque novo perturbat lumine manes.
126 sq. _palus_ Acherusia, Cumis vicina (Plin. III, 6), ubi _iter ad
undas Acherontis_, aditus ad inferos. Cf. XIII, 397 sq., et Heyne
l.c.
--_Hinc palus laxat_, etc., pro, hinc Hannibali a primoribus Capuæ
monstratur palus, quæ laxat, etc.
129. Cf. Ovid. Met. II, 261, et Burm. ad Petron. c. 120.
127. _voramine_ Col. a _vorare_, judice Lefeb.
At juxta caligantes, longumque per ævum 130
Infernis pressas nebulis, pallente sub umbra
Cimmerias jacuisse domos, noctemque profundam
Tartareæ narrant urbis: tum sulfure et igni
Semper anhelantes coctoque bitumine campos
Ostentant: tellus, atro exundante vapore 135
Suspirans, ustisque diu calefacta medullis,
Æstuat, et Stygios exhalat in aera flatus.
130 sqq. _Cimmerii_, in convalle inter Baias et Cumas, et in litore
circa Misenum, ubi cautes passim excavatæ et cavernæ, quæ priscis
hominibus pro domibus erant, unde nata fabula de Cimmeriis
perpetuisque, quibus eorum terra prematur, tenebris; quod jam
monuere Ephorus apud Strab. l.c. et Heyne l.l. quem. vid. etiam cum
Broukh. ad Tibull. IV, i, 64 seq. _Cimmerium oppidum quondam juxta
lacum Avernum_, Plin. III, 5, seu 9.
[132.] _jacuisse_ sitas fuisse in convalle, vel depressa valle inter
montes. _Jacere_ et _sedere_ dicuntur loca depressa et profunda. Cf.
sup. ad VI, 645; Broukh. ad Tibull. I, iii, 67, et Drak. ad Liv.
XXXIII, 17, et ad h.l. ubi laudavit Ovid. Fast. II, 392, et Lucan.
II, 416; IV, 52.
133. _narrant_ et mox _ostentant_ scil. primores Capuæ Hannibali.
Vid. sup. v. 113 sq. Cf. sup. ad v. 104 sq.; Cluver. Ital. ant.
p. 1144; Vitruv. II, 6.
134. _anhelantes campos_, exæstuantes cum sonitu et veluti gemitu
quodam, ut mox _tellus suspirans_; Ern.
135 seq. Conf. VI, 146 seq.
136. _Suspirans_; v. ad IV, 777.
130. _At juxta caligantes, longumque_ Col. et R. 2, nisi quod in
hac _justa_ legitur errore typ. Vulg. _Ac juxta caligante situ_,
quod quum metri legibus repugnaret, D. Heinsius τὸ _Ac_ sustulit,
quem sequutus est Rapheleng. prob. Richter. Specim. Obss. Crit.
p. 74. Illud _ac_ etiam omissum in ed. Basil., at _juxta_ post
_situ_ positum. _Juxta ac caligante situ_ Cell. _caligante_,
omisso τῷ _situ_, Put. teste N. Heins, sed, si Lefeb. fides
habenda, _At mixta caligantis locumque_.
135. _Ostentant_ Tell. quam veram lectionem, quod mireris, primus
Nicander revocavit in ed. Junt. _Obstentant_ Put. _Ostentat_ Col.
et Oxon. cum priscis edd. At proxime præccssisse _narrant_, et mox
sequi _tradunt_, jam monuit Draken.
Parturit, et tremulis metuendum exsibilat antris:
Interdumque cavas luctatus rumpere sedes,
Aut exire fretis, sonitu lugubre minaci 140
Mulciber inmugit, lacerataque viscera terræ
Mandit, et exesos labefactat murmure montes.
141. Cf. ad IV, 275 sq., et VIII, 537... 541; Heyne ad Virg. Æn.
III, 571... 582, ex quo loco etiam orationis colores potissimum
petiisse videtur Silius.
138. τὸ _Parturit_ mendosum videbatur Barth. Adv. IV, 10 (ubi
leves has adtulit rationes: «illud _exsibilat_ minime de igni
capere potes, nec ad id, quod sequitur, intelligendum, quum ibi
_inmugit_ legatur, neque tellurem _exsibilare_ dicere licet; quare
necesse est, ad τὸ _flatus_ referas») et N. Heins. Ille emendabat
_Pars ruit_, pars flatuum intus conceptorum exhalatur, cum furore
et magno impetu; hic _Par furit_, vel _Perfurit_, ut hæc verba
referri possint ad illa de Vulcano, quæ sequuntur, _Mulciber
inmugit_, et prius agatur de flamma ac vapore hic locorum
exundante, nunc de fremitu, qui sub terris audiatur, ut ap.
Petron. c. 120: _Est locus, exciso penitus demersus hiatu
Parthenopen inter magnæque Dicarchidos arva, Cocyta perfusus aqua,
nam spiritus, extra Qui furit effusus, funesto spargitur æstu_.
Hæc conjectura non inprobanda videtur, nisi potius vel hic vel
præc. versus ejiciendus est et glossam redolet: sensu certe parum
differunt, et _æstuat_ respondet τῷ _parturit_, ut _exhalat_ τῷ
_exsibilat_. Non ignoro quidem, me in poeta luxuriantis ingenii
versari; at vix crediderim, eum tam abrupte dixisse, _tellus
æstuat et exhalat, parturit et exsibilat_. Lefeb. monet, Barthium
et Heins. mirum quantum ineptire, et Ernesti, eorum conjecturis
non opus esse: sed neuter rationes adjecit. Verbum _parturit_ τῷ
_rumpere_ obponi et ad Vulcanum referendum, adeoque minorem
distinctionem in fine versus ponendam esse, existimabat Withof.
140. _fretis_ Col. Ox. R. 2, _fletis_ Put. et Tell. Vulgo _foras_.
Tradunt Herculea prostratos mole gigantas
Tellurem injectam quatere, et spiramine anhelo
Torreri late campos, quotiesque minantur 145
Rumpere compagem inpositam, expallescere cælum.
Adparet Prochyte sævum sortita Mimanta:
Adparet procul Inarime, quæ turbine nigro
Fumantem premit Iapetum, flammasque rebelli
Ore ejectantem, et, si quando evadere detur, 150
Bella Jovi rursus Superisque iterare volentem.
143. _Herculea mole_, vi ac virtute (v. ad IV, 599) Herculis, cujus
præcipuæ in Gigantomachia partes fuere. Vid. Apollod. I, vi, 1, 2,
et II, vii, 1, ibique Heyne.
146. _compagem_ terræ, h.e. terram.
--_cælum_, deos.
149. _Iapetus_ ab aliis in Titanas, ab aliis in Gigantas refertur:
hi enim a poetis confundi solent.
143. _gigantas_ pro _gigantes_ primus edidit Drak. ex emendat
N. Heins. vid. ad IX, 309.
145. _minatur_ primus reposuit Aldus, errore forsan operarum.
147. _Munanto_ Ox. _Numanton_ Put. _Numanta_ priscæ edd. solemni
varietate vid. ad III, 494, et IV, 276. Veram scripturam primus
restituit Wolf. in ed. Basil. et defendit Delr. ad Senec. Herc.
Fur. v. 980.
150. _eructantem_ conjicere possis. Sed vid. Burmann. ad Valer.
Flacc. lib. II, vers. 30, et Heins. ad Ovid. Metam. lib. V,
v. 353.
Monstrantur Vesvina juga, atque in vertice summo
Depasti flammis scopuli, stratusque ruina
Mons circum, atque Ætnæ fatis certantia saxa.
152. _Vesvina juga_; v. ad VIII, 654. Incendium Vesuvii sub Tito,
quo Plinius major periit, non primum, sed maximum fuit. Eum sæpius
ac diu ante conflagrasse, Strabo, Vitruvius aliique memorant. Infra,
XVII, 593, «Evomuit pastos per secula Vesbius ignes.»
153 sq. Vid. Var. Lect.
152. _Vesvina_ Put. quod reduxit N. Heins. pro vulg. _Veseva_,
cujus voc. prima syllaba a poetis corripitur. _Besvina_ Col. vid.
not. ad VIII, 654. _Vesuvina_ tamen in Put. legi testatur Lefeb.
153. _stratusque ruina_, h.e. obstratus saxis exesis et late
ejectis, ex probabili conj. N. Heins. _statusque_ Put. Vulgo
_fractusque_.
154. _Ætnæ saxis certantia saxa_, hoc est inmensæ altitudinis,
conj. Dausq. et _Dorleans_ ad Tac. Ann. IV, p. 499, ubi tamen
vulgatum quoque non prorsus respuit, et recte ita explicat, ut
Vesuvius eadem fata, quæ Ætna habere dicatur, globos scilicet
saxaque ignea eodem modo volvens.
Nec non Misenum servantem Idæa sepulcro 155
Nomina, et Herculeos videt ipso in litore Baulos:
Miratur pelagique minas terræque labores.
155. _Misenum_, vid. ad VIII, 538.
--_servantem Idæa Nomina_, Trojanum nomen, quod adcepisse dicitur a
Miseno, tubicine Æneæ, ibi sepulto. Vid. Virg. Æn. VI, 212... 235.
[156.] _videt_, Hannibal.
--_Bauli_, nobilis villa, inter Baius lacucumque Lucrinum (v.
Martial. IV, 63; Tac. Ann. XIV, 4, et Dio Cass. LIX, p. 652), ubi
_Hercules_ caulas bubus Geryonis fecisse dicitur, unde h.l.
_Herculei_, et _Bauli_ quasi _Boaulia_, a βοῦς et αὐλὴ. Vid. Serv.
ad Virg. Æn. VII, 662; Symmach. Epist. I, 1; Lips. ad Tac. l.c.;
Cluver. Ital. ant. IV, 2, pag. 1124; Holsten. ad Cluver, p. 236.
_Tirynthiam aulam_ dixit Stat. Silv. II, ii, 109.
157. _pelagi minas_, fluctus cum impetu ingruentes, et _terræ
labores_, litus adpulsu maris labefactatum, et ruinam minans, cautes
excavatas et prominentes; Ern. Ego potius crediderim, _terræ
labores_ dici loca bitumine, sulphure calidisque aquis scatentia et
subterraneis ignibus æstuantia. Cf. sup. v. 112, et III, 46 sq.
Quæ postquam perspecta viro, regressus ad altos
Inde Pherecyadum muros, frondentia læto
Palmite devastat Nysæa cacumina Gauri: 160
Hinc ad Chalcidicam transfert citus agmina Nolam.
158. Hannibal rediit Puteolos. Cf. v. 110 seq.
159. _Pherecyadum_ contr. pro _Pherecyadarum_. Ingeniosa est h.l.
Drakeub. conjectura: «Puteolanos, inquit, ita dictos esse crediderim
a Pherecyde Pythagoræ præceptore: is enim, quamvis Syrius (immo
Scyrius) fuerit, tamen per aliquod tempus in insula Samo habitavit
(v. Diog. Laert. I, 116), et Puteoli a Samiis conditi sunt (v.
Stephan. Byz. v. Ποτίολοι et Euseb. Chron. Olymp. LXIV); neque hæc
cuiquam nimis longe petita videri debent.» Cf. ad I, 5, 6. Marsus
ita dictos putabat Cumanos Neapolitanosque a Pherecyde, quo duce in
Italiam navigassent Hujus autem nemo, quod sciam, mentionem fecit.
160. De Gauro; v. ad VIII, 532 in not. et Var. Lect. ubi docui,
locum illam non cum nostro pugnare. Neque opus est ratione Capaccii
(antiq. Puteol. c. 22) ab Ernesti probata, qua tres montes in
Campaniæ finibus Gauri nomine adpellati censentur, primus prope
Massicum et Minturnas, alter circa Nuceriam et Surrentum, in quo
navalis materia sit cæsa, tertius prope Avernum et Lucrinum.
--_Nysæa_, vitifera. Conf. ad VII, 198.
161. De obpugnatione Nolæ et Marcelli virtute. Conf. Liv. XXIII,
14... 16, et de _Chalcidica Nota_ sup. ad VIII, 534.
159. _Phereciadum_ Col. prob. N. Heins. At vellem, rationes
adjecisset, _et_ post _muros_ perperam additur in priscis edd. non
in scriptis libris, et bene illud extrusere D. Heins. Raphel. et
Cellar.
Campo Nola sedet, crebris circumdata in orbem
Turribus, et celso facilem tutatur adiri
Planitiem vallo: sed, qui non turribus arma
Defendenda daret, verum ultro mœnia dextra 165
Protegeret, Marcellus opem auxiliumque ferebat.
Isque ubi Agenoream procul adventare per æquor,
Et ferri ad muros nubem videt; «Arma, cruentus
Hostis adest, capite arma, viri,» clamatque, capitque.
162. _sedet_ in _campo_, planitie, ad montium radices prope
Vesuvium. Cf. ad v. 132, et VI, 645, 647.
167 seq. Cf. IV, 94 sq.
--_Agenoream nubem_, Pœnorum copias. Vid. ad I, 15, et 311.
--_æquor_, campos.
168. _ferri_ scripti et R. 2, quod etiam conj. Dausq. _fere_ R. 1.
Vulg. _ferre_, et sic quoque ed. Lefeb. sed errore typ. _pubem_
Rapheleng. ed.
169. _capite_ scripti et R. 2. Vulg. _rapite_; at sequitur
_capitque_.
Circumstant rapidi juvenes, aptantque frementi 170
Sanguineas de more jubas: sonat inde, citato
Agmina disponens passu, «Tu limina dextræ
Servabis portæ, Nero: tu converte cohortes
Ad lævam patrias et Larinatia signa,
Clarum Volscorum Tulli decus: ast ubi jusso, 175
Per tacitum ruptis subita vi fundite portis
Telorum in campos nimbum: ferar ipse revulsa
In medios, equitumque traham certamina, porta.»
170 sq. Cf. V, 131, et ad V, 165 seq. De acie a Marcello instructa
conf. Liv. XXIII, 16. Poeta vero alios substituit duces, et diversas
Nolæ expugnationes confudit, in quarum tertia Neronis partes fuere,
teste Liv. XXIV, 17, quod jam monuit Ern. De _Nerone_ et _Tullio_;
cf. VIII, 404 seq., 412 sq.
174. _Larinatia signa_, auxilia Frentana. Vid. ad VIII, 402.
175. Conf. ad VIII, 404 sq.
--_jusso_ pro jussero, ut ap. Virg. Æn. XI, 467 (ubi vid. Heyne) et
_dixis_ ap. Plaut. Mil. glor. III, ii, 29; Drak.
176. _Per tacitum_; v. ad VII, 527.
177. _Telorum nimbum_; v. ad I, 311.
170. _Circumdant rapide_ malebat N. Heins. et v. 171; _volat_ pro
_sonat_. Sed _sonat_ Marcellus, i.e. clara voce, ita ut audiri
possit, dicit, quæ a Nerone et Tullio fieri velit; Drak.
174. _Larinantia_ Oxon. et ed. Dausq.
Dumque ea Marcellus, jam claustra revellere Pœni,
Et scalis spretos tentabant rumpere muros. 180
180. _spretos muros_, quia intra muros Romani se receperant (v. Liv.
XXIII, 16), adeoque nullus armatus in iis conspiciebatur; Ernest.
179. _revellere_ Col. et R. 2, quod tamen, quia modo præcessit,
corruptum et e glossa ortum videri potest. Vulg. _evellere_.
180. _tentare irrumpere_ emend. Lefeb. Sed _rumpere_ poetis etiam
est id. qd. inrumpere, intrare, ut ap. Val. Fl. II, 37; Virg. Æn.
XII, 683, et al. Conf. not. ad I, 54.
Insonuere tubæ passim, clamorque virorum,
Hinnitusque, simul litui, raucoque tumultu
Cornua, et in membris concussa furentibus arma.
181 sq. Cf. V, 188 sq.
183. _concussa arma_, clipei percussi. De armis cum impetu quodam
adprehensis a militibus, prælium inituris, intelligit Ern. quo sensu
Virgil. Æn. VIII, 3 (quem locum Silius imitatus sit), dixerit
_inpellere arma_. Vid. ibi Heyne.
182. _Hinnitusque_ (equorum) Col. _Invitusque_ Oxon. Vulgo
_Tinnitusque simul litui_, quod ipsum quoque recte dicitur et
apte, vid. not. ad XIII, 146. [in V.L.]
Fertur acerba lues disjectis incita portis,
Effusæque ruunt inopino flumine turmæ; 185
Inprobus ut fractis exundat molibus amnis,
Propulsum ut Borea scopulis inpingitur æquor,
Ut rupto terras invadunt carcere venti.
184. _Fertur lues portis_; id. qd. mox _effusæ ruunt turbæ_
Romanorum.
--_Fertur_; v. ad I, 261, _lues_; cf. ad I, 174, et X, 603.
185. _Effusæ ruunt flumine_, ut mox v. 189, _torrente_. Vid. ad
II, 151, et III, 159.
186... 188. Triplex comparatio parum grata, et luxuriantis ingenii
indicium. Singulas exornavit Silius sup. IV, 520 seq.; V, 395 sq.,
et VII, 569 sq.
[188.] _rupto carcere_; conf. Virg. Æneid. I, 54.
184. _undique_ pro _incita_ Puteol. unde recepere Drak. et Ern.
suadente N. Heins. Sed quomodo hoc ex illo oriri potuerit,
difficile dictu est, et τὸ _undique_ glossam potius redolet vel
emendationem; _disjectis portis_ (ut VII, 523 et 568) Put. Tell.
et R. 2, recte, quoniam de erumpentibus sermo est, _d. turmis_
Col. perperam e v. seq. Vulgo _d. telis_.
185. _flumine_ scripi, si fides habenda N. Heins. Sed Lefeb.
contendit, in omnibus et scriptis et editis libris legi _turbine_,
quod idcirco reduxit. Verba certe _turbine turmæ_ auribus ingrata
sunt, et τὸ _flumine_ tum elegantius est, tum aptius τῷ _effusæ_,
vid. not. et Heins. ad Claud in Rufin. II, 427, ubi etiam _turbæ_
e scriptis recipiendum putavit. Eum sequuti sunt Cell. Drakenb. et
Ern. Ego vulgatum _turmæ_ revocavi cum Lefeb. et vers præc. ad
pedites, hunc vero ad equites refero. Silius expressit Liv. XXIII,
16; _Patefacta repente porta, Marcellus signa canere, clamoremque
tolli, ac pedites primum, deinde equites, quanto maximo possent
impetu, in hostem erumpere jubet_.
187. _aut Borea_ malebat N. Heins. Tum vero vs. sq. etiam _Aut_,
vel _Et rupto_ scribendum erit. Silium contra in illo ter repetito
ut elegantiam captasse putabat Drak.
Nec, torrente, Libys, viso armorumque virumque
Dejectus, sperare valet: dux Dardanus instat 190
Adtonito, prægressus equo, tergisque ruentum
Incumbens hasta, socios nunc voce fatigat:
189 seq. Vid. Var. Lect.
[190.] _dux Dardanus_, Marcellus. Vid. ad I, 14.
192. _voce fatigat socios_, auxilia. Conf. ad I, 63.
189. _terrente_ R. 2, et hinc alii, _viso_ Put. quod recepit Drak.
ut sensus sit: Hannibal, viso militum in se ingruentium torrente
dejectus, victoriam sperare non audet, _visu_ Ox. R. 1, Med. et
recent. edd. Vulgatam lect. _terrente visu_ non inprob. Drak. si
exponatur: Hannibal non sperare potest, se truci vultu (qualis
describitur sup. XI, 337 sq.) arma ei viros dejecturum, seu
repulsurum esse. Ita quoque Ernesti verba _armorum v. dejectus
sperare valet_ interpretatur, ut _dejectus_ sit vox substant. non
participium, ne _sperare_ nude ponatur et dura efficiatur
sententia, _torrente nisu_ Col. et ex eo Lefeb. qui coll. XVI,
248, et Virgil. Æn. XI, 852, hanc putat esse h.l. sententiam,
eleganter et graphice expressam; Hann. dejectus vehementissimo
impetu Romanorum, non valet sperare. Nihil horum satisfacit, et
poetam scripsisse crediderim: _Nec, torrente, Libys, viso
armorumque virumque Dejectus spe_, (ut ap. Cæs. B. G. I, 8)
_stare valet_, cf. mox v. 195, 196. Si quis tamen nostram
lectionem retinere malit, ea sic videtur explicanda: _viso
torrente_, multitudine _armorum virumque_, Romanorum, cum impetu
inruentium, (vid. not. ad v. 185) _dejectus_ animo (ut ap. Virg.
Æn. X, 858) _non_ bene _sperare valet_.
190. _Dejectum_ Mars. et inde alii.
191. _prægressus_ Col. ut _prævectus_ V, 170, ubi vid. Var. Lect.
Vulg. _progressus_. Quidam jungunt _adtonito equo_, et Drak.
malebat legere _dux D. instat Adtonitis_, militibus Punicis. Sed
τὸ _Adtonito_ referendum ad præc. _Libys_,
192. _asta_ Med. et Rom. 1, ad cujus marginem docta manu emendatum
est _astat_.
«Perge, age, fer gressus: dexter Deus; horaque nostra est.
Hac iter ad muros Capuæ.» Nunc rursus in hostem
Conversus, «Sta; quo raperis? non terga tuorum, 195
Te, ductor Libyæ, increpito: sta: campus, et arma,
Et Mars in manibus: dimitto a cæde cohortes;
Spectemur soli: Marcellus prælia posco.»
Sic rector Latius; juvenique invadere pugnam
Barcæo suadebat honor pretiumque pericli. 200
193. _dexter Deus_, ut I, 514, et V, 227.
--_hora nostra est_; v. ad I, 118.
195 sq. Verba Marcelli, quibus Hannibalem ad singulare certamen
provocat.
198. _Marcellus_; v. ad II, 29.
199 sq. _invadere pugnam_; cf. ad IX, 12.
--_Barcæo juveni_; v. ad I, 72.
193. _fert_ h.e. regit _gressus dexter Deus_ corrig. N. Heins. Sed
_fer gressus_ eodem sensu dici, quo XV, 559, monuit Drak.
194. _ad muros_, non _in muros_, scripti.
196. _sta_ scripti et R. 2, _stat campus_ in vulg. _stet campus_
emend. Dausq. non inprob. Barth. Adv. IV, 10, qui tamen malebat
_stent_ et _Mars his manibus_. Sed τὸ _sta_ δεινῶς repetitur, et
_in manibus_ dicitur, ut apud Val. VI, 460, Stat. Thebaid. X, 29;
Lucan. VII, 253, et al. vid. not. ad VII, 35.
197. τὸ _a_ abest a Col. et hinc ab ed. Lefeb. _e cæde_ Put.
_dimitte_ conj. N. Heins. et v. 205, _summo Dedecori_. Idem
v. 208, pro _sævo_, quod mox sequitur, reponendum putabat _lævo_,
quod recepit Lefeb., vel _fœdo_, vel _sævo_.
Sed non hæc placido cernebat pectore Juno,
Cœptoque avertit suprema in fata ruentem.
Sistere perculsos ille et revocare laborat.
201 sq. Ministerio deorum uti Silium more poetarum epicorum, sæpe
jam vidimus. Vid. infra Commentationem de Silii vita et carmine,
sect. II fin.
203. _perculsos_, trepidos milites suos.
«Talesne e gremio Capuæ tectisque sinistris
Egredimur? state, o miseri, quîs gloria summa 205
Dedecori est: nil vos hodie (mihi credite) terga
Vertentes fidum exspectat: meruistis, ut omnis
Ingruat Ausonia, et sævo Mavorte parastis,
Ne qua spes fusos pacis vitæque maneret.»
204. Imitat. Liv. XXIII, 45, ubi tamen de altera Nolæ obpugnatione
agitur: nam diversas hujus urbis obpugnationes poeta confundit.
Simili quoque acerbitate fugientes et ignavi milites increpantur
sup. v. 68 sqq. et alibi passim, ut pudore et memoria pristinæ
virtutis ad eam acuantur. Non video itaque, cur ducem haud deceat
increpare milites, sed potius conqueri aliisque modis fortituidinem
in pectora revocare, curque absurda sit v. 204, Hannibalis
interrogatio, quod putat Ernesti. Non ignorabat ille, Capuam
virtutis bellicæ scholam non fuisse, sed miratur, tantopere milites
ibi degenerasse a pristina virtute, et interrogationi magna vis
inest exprobratioque acerba.
--_e gremio Capuæ_; v. ad II, 574, et III, 678.
205. _quîs gloria summa_, rebus præclare olim gestis parta,
_dedecori est_, quoniam nunc labem ei æternam adspergitis; quibus
minori dedecori ac pudori fuisset, gloriam non cepisse, quam
perdidisse et ignavia fœdasse. Magna est vis et gravitas verborum,
nec minor v. 207 seq.
--_meruistis_, digni estis, quibus nunc arma inferat omnis Italia
deposito timore, quo adhuc torpebat: nisi _meruistis_ est id. qd.
_parastis_, ut sensus h.l. sit: _sævo Mavorte_, ærumnis bellicis et
cruentis, quas de populis Italiæ reportastis, victoriis nihil aliud
consequuti estis, quam ut hi omnes nunc metu vacui arina capiant, et
ne pacis quidem vitæque, nedum belli feliciter perficiendi, spes
vobis reliqua sit.
Vincebat clamore tubas, vocisque vigore 210
Quamvis obstructas sævus penetrabat in aures.
211. _obstructas_, tumultu bellico vel clangore tubarum; et _sævus_,
cum summo nisu et contentione clamans; Ern.
Polydamanteis juvenis Pedianus in armis
Bella agitabat atrox, Trojanaque semina, et ortus,
Atque Antenorea sese de stirpe ferebat,
Haud levior generis fama sacroque Timavo 215
Gloria, et Euganeis dilectum nomen in oris.
212. Episodium, nimia verborum ubertate passim expressum, et, ut
similia aliis locis, intextum haud dubie a poeta in gratiam amici
sui, _Q. Asconii Pediani_ Patavini, cujus patria, mores et ingenium
adumbrantur. Cf. Fabricii Biblioth. lat. L. II, c. 6, T. II, p. 65,
ed. Ern. et Voss. de histor. lat. pag. 143. Pedianus genus duxisse
fingitur a _Polydamante_ (de quo v. Hom. Iliad. μ, 60 sq., 210 sq.;
ο, 522, ξ, 449, 518, ς, 260, χ, 100) et _Antenore Trojano_, Patavii
conditore, de quo et de _Euganeis_; vid. ad VIII, 602 sq.
_Polydamanteis_ autem simpl. pro _Trojanis_ dictum videtur.
213. _Bella agitabat_, ut I, 394, et X, 307. Verba _semina et ortus_
et _stirpe_ languent. Luxurianter etiam Patavina regio designatur,
memoratis quinque gentibus ac fluviis.
215. _sacri_ dicuntur fluvii et fontes ob numina, quæ in iis
habitare putabantur. Vid. Spanhem. ad Callim. H. in Apoll. v. 112.
--De _Timavo_, fl. Patavio et Antenore, vid. Heyne Exc. VII ad
Virgil. Æneid. I, 244.
212. _Pulydamanteis_ præter alios scribendum censebat Heins. ad
Ovid. Met. XII, 547, quod in Πολύδαμας prima corripiatur. Sed idem
recte monet ad Ovid. Epist. Her. V, 94, membranas veteres in locis
Ovidii, Silii, Propert. III, i, 29, et Pers. I, 4, constanter pro
vulgata stare scriptura, ei Græcis non modo Πολύδαμας et Ion.
Πουλύδαμας, sed etiam dialeclo Dor. et. Eol. Πωλύδαμας dici, ut
Κοράλλον, Κουράλλον et Κωράλλον. Ὄλυμπος, Οὔλυμπος aliaquæ
similia. Idem jam animadvertit Dausq.
Huic pater Eridanus, Venetæque ex ordine gentes,
Atque Apono gaudens populus, seu bella cieret,
Seu Musas placidus doctæque silentia vitæ
Mallet, et Aonio plectro mulcere labores, 220
Non ullum dixere parem; nec notior alter
Gradivo juvenis, nec Phœbo notior alter.
217. _pater Eridanus_; vid. ad I, 606.
[218.] _Aponus_ fons prope Patavium, de quo v. Sueton. Tib. 14;
Cassiodor. II, 39, et Claudian. Epigr. VIII. Pedianus ille et belli
artibus, et literarum studio excellebat: quæ sententia argute et
luxurianter ornatur; Ern.
219. _doctæ silentia vitæ_, otium literatum. Cf. ad III, 145.
220. _Aonio plectro_; vid. ad VIII, 594, et Jani ad Horat. Od. I,
xxvi, 11.
--_mulcere labores_; v. ad IV, 748, et VI, 386.
222. _Phœbo_, Apollini, Musarum poetarumque præsidi et chorago,
auctori carminis et tutelæ ingeniorum, cui ars vaticinandi et
enthusiasmus tribuitur.
220. _Aonio plectro_ Col. Recte. Vulgo _Aonios_, et sic quoque ed.
Drak. errore typ.
221. _duxere parem_ suspicabatur N. Heins. prob. Drak.
222. Hunc versum, qui a vulgatis libris abest, revocavit Modius e
cod. Col. in quo tamen _natior_ invenit N. Heins. qui conj.
_gratior_, vel _carior_. At vid. ad XI, 512.
Qui postquam, effusis urguens vestigia frenis
Pœnorum, juxta galeam atque insigne peremti
Adnovit spolium Pauli... puer illa gerebat, 225
Non parvo lætus ductoris munere, Cinyps,
Dilectus Pœno Cinyps, quo gratior ora
Non fuit, ac nulla nituit plus fronte decoris;
224. _insigne_ Æmilii _Pauli_ Cos.
--_peremti_ in pugna Cannensi. Hoc insigne potest esse sagum aliaque
Æmilii arma, ut _insignia_, v. 241. At ex v. 232, 237, 251, 253,
intelligitur, non aliud præter galeam insigne consulis designari.
226. _ductoris_, Hannibalis, _munere_; vid. ad V, 321 sqq.
227 sqq. Imitat. Virg. Æneid. I, 588... 593 et inpr. X, 132... 138,
ad quæ loca vid. Heyne.
225. Vulgo post _Pauli_, et _decoris_ v. 228; et _undis_ v. 231,
puncta ponuntur. Sed apodosis sequitur demum v. 234 sq. et verba
_puer illa gerebat... advectus ab undis_ pro parenthesi habenda
sunt; quæ quoniam longa est, memoriæ juvandæ causa protasis v. 232
et 233, repetitur; conf. inf. ad v. 441. Hinc distinctionem
mutavi.
227. _ora_, Col. R. 1, Parm. Med. Marsi et Martini Herbip. edd.
_hora_ cum adspirat. Ox. Conf. Heins. ad Claud. de laud. Stilic.
II, 136, _ore_ Put. et vulg. edd.
Quale micat, semperque novum est, quod Tibaris aura
Pascit, ebur, vel qui miro candoris honore 230
Lucet in aure lapis, rubris advectus ab undis.
229. Ebur Tiburtino aere et vi auræ e calidis sulphureisque Albulis
ipsoque Aniene (qui per Tiburtinum agrum fluit, et quidem _sulfureis
undis_, inf. v. 539), surgentis, candidius fieri, semperque candidum
colorem retinere; numquam pallescere, vel luteum fieri et flavescere
dicitur. Cf. Martial. IV, 62; VII, 12, al. 13; VIII, 28, Propert.
IV, vii, 81, ubi v. Broukh.
231. _lapis_, unio, margarita (ut ap. Catull. 70; Claud. Cons. Hon.
IV, 598, et Tibull. I, ix, 39, ubi v. Brouhk.), _qui lucet in aure_
(de quo aures margaritis ornandi more v. Intpp. ad Petron. Sat. c.
55), _advectus ab undis rubris_, a mari Indico, quod _rubrum_ et
_erythræum_ dicitur, et unde optimi uniones (v. Relandi Diss. de
mari rubro §. 5) extrahebantur; Drak. Cf. Martial. V, 37 al.; xxxix,
4; VIII, xxviii, 14; Stat. Silv. IV, vi, 18.
231. _ab Indis_ primæ edd.
Quem postquam, egregium cristis et casside nota
Fulgentem, extremo Pedianus in agmine vidit,
Ceu subita ante oculos Pauli emersisset imago
Sedibus infernis, amissaque posceret arma, 235
Invadit frendens; «Tune, ignavissime, sacri
Portabis capitis, quæ non sine crimine vester
Invidiaque Deum gestaret, tegmina, ductor?
En Paulus!» Vocat inde viri ad spectacula manes,
Et fugientis agit costis penetrabile telum. 240
236. _Tune_, etc., ut ap. Virg. Æn. XII, 947; Lef.
239. _En Paulus_, en me tamquam alterum Æmilium ejusque vindicem.
--_Vocat viri_, Pauli, _manes_, ut læti spectarent vindictam, et
quasi inferias, quibus Manes adesse putabantur.
240. _penetrabile telum_; v. ad VII, 649.
234. _Ceu_, non _Cum_, Col. Ox. Parm.
Tum, delapsus equo, galeam atque insignia magni
Consulis abrumpit dextra, spoliatque videntem.
Solvitur omne decus leto, niveosque per artus
It Stygius color, et formæ populatur honores.
241. _delapsus_, desultans; impetum et celeritatem desilientis ex
equo expressit; Ern.
242. _spoliat videntem_, adhuc viventem, unde vers. 276 _vivis
avulsa tegmina bellantum_, Drak.
243. Nimium et luxuriantem in formæ laudibus se præstitit poeta,
præsertim quum vs. 227 sq. subficere possent, et Venerem moribundam,
an militem pingat, ægre distinguas; ita colores undique adreptos in
una hac imagine consumsit, ita v. 243 sq. omnia ludens variat
vertitque dicendo, et v. 247 seq. ad absolvendam luxuriem ornandi
etiam comparationem addit; Ernest.
244. _color Stygius_, mortis, pallidus, qualis est umbris; immo
lividus, quod τῷ _niveos_ obponatur. _Ed._
--_formæ honores_; v. ad IV, 755, et Heyne ad Virg. Æn. I, 591, qui
locus Silii animo oculisque obversatus videtur.
242. _spoliatque jacentem_ conj. Burm. At vid. not.
244. _honoræ_ Parm. unde _et formæ populator honoræ_ corrig.
N. Heins. quod legitur in R. 1, et Med. Verius tamen putabat esse
_et formæ populatur honorem_, ut ap. Iscan. de bell. Troj. IV, 70,
At _honores_ doctius dixit Silius pro honore, ut Virgil. Æneid. I,
591.
Ambrosiæ cecidere comæ, violataque cervix 245
Marmoreum in jugulum collo labente recumbit.
245. _Ambrosiæ comæ_, divinæ et pulcherrimæ, vel unguentis optimis
delibutæ, ut XV, 24. Cf. Cerda et Heyne ad Virg. Æn. I, 403, ubi
tamen proprie, de dea, epith. adhibetur.
--_violata cervix_, vulnerata, læsa vulnere, et quidem altero forte,
quum Pedianus saucio galeam detraheret (nam per costas, non per
cervicem telum adegerat); aut, quæ colorem amisit, Draken. Sic et
Ern. deformatam intelligit, colore in morte mutato. Idem mihi in
mentem venit: at nunc, re adcuratius perpensa, exspecto potius ac
desidero epithet. ornans, ut _nivei artus, ambrosiæ comæ, Marmoreum
jugulum_. Suspicor itaque, _violatam cervicem_ esse violaceam, vel,
ut Horatii verbis utar Od. III, x, 14, _tinctam viola_, h.e. quæ
colorem violaceum, adeoque flavum, vel candidum, vel purpureum,
habeat, cui sit _color candidus violam sentiens_, Plin. XXXIV, 13,
extr. Cf. Heyne ad Virg. Æn. XII, 67, et Intpp. Horat. Epist. II, i,
207. Perperam Lefeb. «_cervix_, pars pro toto, de _capite labanti_.»
Nota miram hic palilogiam, _cervix_ labente _collo_ in _jugulum_
recumbit, Drak.
246. _Marmoreum jugulum_, candidum, ut λύγδινος τράχηλος (Anacr.
XXVIII, 27), Δειρὴ λυγδινέη καὶ στήθεα μαρμαίροντα (Anthol Gr. VII,
epigr. 201), Δάκτυλα μαρμαίροντα (Nonn. Dionys. XV, 331) Drak. qui
et multa e Rom. poetis exempla congessit post Dausq. Conf. Cerda et
Heyne ad Virg. Ge. IV, 523.
245. _tum lactea cervix_ emend. N. Heins. nostra verba nihili esse
putans: et dubius hærebat Drakenb. Si quid mutandum, reponerem _et
violacea cervix_. At vid. not.
Haud secus Oceano rediens Cithereius ignis,
Quum sese Veneri jactat splendore refecto,
Si subita invadat nubes, hebetatur, et, atris
Decrescens tenebris, languentia lumina condit. 250
Ipse etiam, capta, Pedianus, casside, nudos
Adtonitus stupet ad vultus, irasque coercet.
247 sq. Cf. VII, 639, 640, et ibi not.
--_Cythereius ignis_, Lucifer, Veneris stella.
248. _sese jactat_, superbiens quasi splendore ac pulchritudine; vel
placet, ut sup. VII, 640. Laudatur Veneri. Cf. Ernesti Clav. Cic.
v. _jactare_.
251 sq. Cf. VII, 470 sq.
248. _sacrat_, vel _saccat_ pro _jactat_ Col.
251. _rapta casside_ maluerit N. Heins. coll. vers. 258.
Tum, galeam magno socium clamore reportans,
Inmitem quatiebat equum, spumantia sævo
Frena cruentantem morsu, cui turbidus armis 255
Obvia Marcellus rapido tulit ora tumultu:
Adnoscensque, «Decus macte o virtutis avitæ,
Macte Antenoride, nunc, inquit, rapta petamus,
Quod superest, Libyci ductoris tegmina;» et ardens
Terrificis sævam fundit stridoribus hastam. 260
254 sq. _Inmitem... morsu_, ἵππον θυμοειδῆ, λυκοσπάδα, D. Heins.
--_Inmitem_, ferocem, indomitum.
--_spumantia... morsu_, ut ap. Virgil. Ge. III, 203, et Æneid. IV,
135.
--_turbidus_; conf. ad I, 477.
257. _Decus macte_, etc., ut X, 278, et IV, 475, ubi v. not.
258. _Antenoride_; cf. v. 214.
259. _tegmina_ capitis, galeam, ut I, 402 et al. nam galeam Cinypi
abstulerat Pedianus.
260. _stridoribus_; vid. ad I, 334, et IV, 567.
--_fundit hastam_, v. ad I, 267.
253. _ad socios_ primus edidit Nicander apud Juntam.
258. _Antenorida_ tacite edidit Lef. ex emendat. N. Heins. Cf. ad
III, 650, et Serv. ad Virg. Æn. III, 475.
Nec forsan voti vanus foret, obvia ni vis
Gestaris obposito tenuisset corpore telum.
Qui dum vicinis ductorem protegit armis,
Transabiit non hunc sitiens gravis hasta cruorem,
Ingentesque minas mutata morte peregit. 265
261 sq. _non foret_, fuisset, _vanus voti_, ut _inritus incepti_,
VII, 131.
--_vis Gestaris_, fortis Gestar. Vid. ad IV, 599. Nota Homeri et
inde poetarum consuetudo, heroum armigeros, vel vicinos milites
alios substituendi, qui tela excipiant, divinitus quidem, ne heros
ipse feriatur; Ern.
264. _Transabiit_, ut ap. Virgil. Æn. IX, 432.
--_sitiens cruorem hasta_; vid. ad V, 274.
--_non hunc sitiens gravis hasta cruorem_; cf. VII, 630.
265. Telum et ictus Marcelli mortem, quam minitabatur, intulit
quidem, sed Gestari, non, cui destinata erat, Hannibali.
Avehitur raptim ductor, discrimine leti
Turbatus, cursumque furens ad castra capessit.
Jamque, fugæ inmodicus, tendit certamine gressum
Præcipitem versis Pœnorum exercitus armis.
Adsequitur telis hostis, longasque viritim 270
Exsatiant iras cladum, cæloque cruentos
Certatim ostentant et Dîs ultoribus enses.
266. _discrimine leti_, ut _mutata morte_. Cf. Var. Lect.
268. _certamine_, ὁρμῇ, ut VI, 327 (cf. XVI, 494), vel potius
certatim ut I, 184, et apud Virg. Georg. III, 103. Certatim veluti
agmine facto fugiunt, vel certantes inter se de fuga et cursu; Ern.
--_tendit gressum_, ut v. 512; XVI, 494, 629; Virg. Æn. I, 410, 656.
270 sq. _longas iras cladum_, iram, quam diu gesserant Romani,
propter clades, a Pœnis sibi inlatas. In his verbis et iis, quæ mox
sequuntur, magna vis inest.
266. Suspicor legendum esse _discrimine vitæ_, (quæ lectionis
varietas et vocc. _leti_ ac _vitæ_ permutatio passim reperitur
v.c. ap. Virg. Æn. X, 511) vel _Avehitur parvo ductor discrimine
leti Turbatus_; cf. Heyne ad Virg. Æn. IX, 143; X, 511, et Heins.
ad Ovid. Met. VII, 426.
267. _furens_, quod conjecerat Dausq., est in scriptis, teste
N. Heins. cui et _fremens_ in mentem venit. At Lefeb. reduxit
vulgatum _ferens_, et hæc notat: «In nullo cod. vidi _furens_, et
_ferens_ parum tute mutatur in _furens_: idiotismus est
solentissimus auctori.»
Ille dies primus docuit, quod credere nemo
Auderet Superis, Martis certamine sisti
Posse ducem Libyæ. Raptant currusque, virosque, 275
Massylamque feram; et vivis avulsa reportant
Tegmina bellantum, atque abeunt, sub cuspide terga
Contenti vidisse ducis. Tum Martis adæquant
Marcellum decori: graditur comitante triumpho
Major, quam ferret quum victor opima Tonanti. 280
273 seq. «Ingens eo die res, ac nescio, an maxima illo bello gesta
sit: non vinci enim ab Hannibale vincentibus difficilius fuit, quam
postea vincere,» Liv. XXIII, 16, extr. «Marcellus primus et
Syracusas capi posse docuit,» Valer. Max. IV, i, 7. Cf. et Claudian.
B. Get. v. 138 sq.
273 sqq. _quod_, vel _superis_ adfirmantibus _credere nemo auderet_,
de eo, quod incredibile est, et nimis lætum fortunatumque, quam ut
aliquis illud exspectare ac sperare potuisset, adeoque, ubi
nuntiatur, credere queat. Comparant Virg. Æneid. V, 17; IX, 6; Ovid.
Trist. IV, viii, 43 sq., et Stat. Theb. V, 724, ubi vid. Barth. et
Lutat.
--_ducem Lybyæ_, ejus impetum continuamque fortunam.
--_sisti_, cursum fortunæ et victoriarum ejus inhiberi _posse_.
276 sqq. _Massylam feram_, elephantos. Cf. ad I, 101; III, 459; IV,
611.
--_vivis avulsa Tegmina. bellantum_; cf. sup. v. 242.
[277.] _sub cuspide_, ut _sub ictu_ IV, 42, ubi v. not.
--_vidisse terga ducis_, fugientem Hannibalem ac terga vertentem, ut
v. 283; Valer. Max. II, 7, ex. 2, et Petron. Sat. c. 123; Drak. 280.
Vid. ad I, 133.
273. _primus_, non _primo_, Col. et Put. Cf. ad II, 235.
277. _sub casside_ conj. Dausq.
Inde furens, postquam vallo vix depulit hostem,
Ductor Agenoreus; «Quando hanc, quantoque cruore
Hostili labem eluerim? mea terga videre
Contigit Ausoniæ? mene, inquit, summe Deorum,
Post Trebiam statuis tam turpi funere dignum? 285
282. Hæc oratio et personæ temporique adcommodatissima est, et
plenissima gravitatis atque adfectus. Silio præivit Virgilius in
loco præclaro Æn. X, 668 sq. cujus tamen vim et pathos non prorsus
adsequutus est.
285. _Trebiam_, victoriam ad Tr.
--_funere_, morte Cinypi inlata; de quo cf. v. 225 sq. Vid. et Var.
Lect.
285. _mene... statui_, scilicet decet, vel æquum, seu par est,
emend. N. Heins. Recte puto: nam elliptica talis oratio, quod jam
monuit Drak. qui tamen vulgatam lect. sine necessitate non
repudiandam putabat, iratis et indignantibus, quique turbato sunt
animo, maxime convenit; cf. Virg. Æn. I, 37; Gron. ad Stat. Theb.
IX, 65; Lambin. ad Horat. Epod. VIII, i, et Sat. II, iv, 83; _jam_
pro _tam_ R. 1, 2; Ben. et Marsi sec. ed. quod edidit Lefeb.
_turpi_ pro vulg. _tristi_ e scriptis et R. 2; recepi cum eodem,
probb. N. Heins. et Drak. _tam turpi crimine dignum_ suspicari
possis coll. simili loco Virg. Æn. X, 668 et 681, ubi Heyne monet,
fugæ flagitium a viro forti _crimen_ adpellari.
Vosque, invicta diu, nunc, heu! sine Marte, juventus
Debellata bonis Capuæ, non degener ipse
Gestorum Ausoniis verti victricia signa,
Vobis terga dedi: vidi, quum ad bella vocarem,
Non secus atque Italo fugere a ductore paventes. 290
Quid reliquum prisci Martis tibi, qui dare terga
Me revocante potes?» Fundebat talia Pœnus;
Et Latiæ sese Nolana ad mœnia turmæ,
Portantes spolium insigni clamore, ferebant.
286. Heus tu, _juventus debellata_, victa et debilitata _bonis
Capuæ_, luxu Campano, non ego _Ausonios_ fugi, veluti _degener
gestorum_, et pristinæ virtutis meæ oblitus, immo vero _vobis_,
propter vestram ignaviam, qua me deseruistis, et ad fugam quasi
coegistis, _terga dedi_, acerba increpatio Hannibalis, cum qua
callide suæ virtutis defensionem conjungit; Ern.
--_sine Marte_, inbellis. Mars pro virtute, ut v. 291.
292. _Fundebat talia_ verba, ut IV, 526; X, 231; XIII, 539.
293 sq. _sese ferebant_, vid. ad IV, 261.
289. _ad_ abest a Put. unde _quum bella vocarent_ (de qua
locutione vid. ad X, 112, et not. ad IV, 508) conj. N. Heins. cui
tamen vulgata scriptura videbatur verior, quam Draken. firmavit
coll. II, 452; VII, 103; IX, 647; XII, 345; XVI, 53.
294. _spolium_ (scilicet galeam Pauli v. 224 sq.) e Col. recepi
suadente N. Heins. Vulgg. _spolia_.
At, consueta graves per longum audire suorum 295
Eventus, Roma, et nunquam recreata secundis,
Adlato tandem faustæ certamine pugnæ,
Erigitur, primoque Deum se munere tollit.
298. «Post Cannensem illam calamitatem primum Marcelli ad Nolam
prælio populus se Rom. erexit,» Cic. Brut. c. 3.
--_primo Deum munere_, prima victoria, Deorum favori debita.
295. _At jam sueta_ non male conj. Withof.
296. _recreata_, non _recreare_, Col. Tell. Rom. 2.
Ante omnes pigra in Martem, fugiensque laborum,
Dum bellum tonat, et sese furata juventus 300
Dat pœnas latebræ: tum, qui dulcedine vitæ
Invenere dolos, jurataque fœdera Pœno
Conrupere, notant, et purgant crimine gentem.
299. Silii errores et turbas jam notavit Ernesti his verbis: «Duplex
hominum ignavorum, qui pœnas dare Romanis debebant, genus indicatur,
primum ii, qui auctore Metello post pugnam Cannensem ex Italia
migrare parabant, deinde illi, qui jurejurando adacti, ut negata
captivorum permutatione in castra Pœnorum redirent, id jusjurandum
violassent. De illo genere Silius memoravit sup. X, 415 sqq., et
Liv. XXII, 53, de hoc Liv. XXII, 61; Cic. Off. III, 32; Gell. VII,
18. At Silius varias Nolæ obpugnationes commiscuit, veluti una
tantum facta fuisset. Nam quæ de pœna transfugarum et perjurorum
narrat a Romanis sumta, ea Livius demum lib. XXIV, 18 memorat, quum
tertia Nolæ expugnatio facta esset.»
300. _bellum tonat_; v. ad IV, 436 in Var. Lect.
--_sese furata_, v. ad X, 74.
303. _notant_, h.l. proprie dicitur de nota censoria. Vid. Liv.
XXIV, 18.
--_notant_ scil. Romani, et quidem Censores, eos, _qui dulcedine_,
etc.
Punitur patriam meditati linquere terram
Consilium infelix scelerataque culpa Metelli. 305
Talia corda virum: sed enim nec femina cessat
Mente æquare viros, et laudis poscere partem.
305. Cf. X, 423.
306. Eadem memorant Liv. lib. XXVI, 36, et Flor. II, vi, 23, sed diu
post Nolæ obpugnationem facta sunt; unde poetam iterum non adcurate
tempora distinxisse, monet Ern. Similia tamen jam prius variisque
temporibus facta refert Livius v.c. lib. XXIII, 48, 49, quin eodem
tempore lib. XXIV, 18, et de matronis lib. V, 25, 50.
304. _meditati... Metelli_ Col. et Ox. _meditari_ Put. et Med.
_meditatum_ R. 1, _meditantum_ Marsus et alii eum sequuti.
305. _Concilium_ emend. Heins. ad Claud. in Eutrop. II, 325, in
marg. Male! Eidem τὸ _scelerata_ mendosum videbatur: at Drak.
monet, poetam, quum Metelli consilium mitiori, quam par esset,
vocabulo _culpam_ vocasset, ingravasse insuper, culpam
_sceleratam_ dicendo; mitius enim esse _culpam_, quam _scelus_, et
has idcirco voces ubique ab Ovidio, inpr. Trist. IV, i, 24,
distingui.
306. _cessat_, non _cessit_, scripti, R. 1, 2, Med.
Omnis, præ sese portans capitisque manusque
Antiquum decus ac derepta monilia collo,
Certatim matrona ruit, belloque ministrant. 310
Haud tanta cessisse viros in tempore tali
Laudis sorte piget; factoque in secula ituro
Lætantur tribuisse locum. Tum celsa Senatus
Subsequitur turba: in medium certamine magno
Privatæ cumulantur opes: nudare penates, 315
Ac nihil arcanos vitæ melioris ad usus
Seposuisse juvat: coit et sine nomine vulgus.
Corpore sic toto ac membris Roma omnibus usa,
Exsangues rursus tollebat ad æthera vultus.
311. _in tempore tali_; v. ad VII, 227.
312. _facto in secula ituro_; vid. ad II, 511.
317. _sine nomine_; vid. ad VIII, 508, et IX, 373.
319. Exsangues, v. ad XI, 150.
309. _derepta_, non _direpta_, scripti; conf. ad IX, 29; X, 318.
310. _ruunt_ tacite scripsit Lefeb. Leviori mutatione _ministrat_
reponi potest. Sed nec ea forte opus est.
311. _tantæ_ malebat N. Heins.
Addunt spem miseris dulcem Parnasia Cirrha 320
Portantes responsa viri: nam læta ferebant
Exaudisse adytis, sacra quum voce tonaret
Antrum, et mugiret Phœbo jam intrata sacerdos.
320. Poeta exornavit, quæ ap. Liv. XXII, 56, et XXIII, 11 leguntur,
et jam paulo post Cannensem cladem facta sunt; adeoque et in his
tempora turbavit.
321. _Portantes_, adferentes a _Cirrha_, Delphis (propr. navali
Delphorum), _responsa Parnasia_, oraculi Delphici. Cf. ad III, 97.
323. _Antrum_ in Parnaso, cui tripos inponebatur, et ex quo Pythia
dei adflatum excipiebat, χάσμα, de quo v. Diodor. XVI.
--_mugiret_, ut apud Virg. Æn. VI, 99, ubi vide absolutissimam
bacchantis sibyllæ descriptionem. _Ed._
--_Phœbo intrata sacerdos_; v. ad I, 124, et III, 697.
320. _Cirrha_ non est in Colon. _Parnaside Cirrha_ (ut apud Ovid.
Metam. XI, 165, et similiter _Argolis_, _Tænaris_, _Cecropis_ et
alia) corrig. N. Heins. qui conf. ad Ovid. Epist. Her. VI, 81;
VIII, 72, ej. Art. Am. I, 172 et al. Id. prob. Drak. cui _Parnasia
responsa_ languere videbantur. Vulgg. _Parnassia_: at in codd.
melioris notæ scribitur _Parnasus_ et _Parnasius_, vid. Perizon.
ad Ælian. V. H. VIII, 11; Pier. et Heins. ad Virg. Ecl. X, 11;
Casaub. ad Pers. Prol. v. 2. Græcis tamen tam Παρνασσὸς, quam
Παρνασὸς et Παρνησὸς dicitur.
323. _intacta_ Put. unde _instincta_ (ut ap. Lucan. V. 150) conj.
Lefeb.
«Solvite, gens Veneris, graviores corde timores:
Adversa, et quidquid duri sub Marte manebat, 325
Exhaustum est vobis: restant leviora laborum,
Et sine pernicie terror. Dîs vota precesque
Ferte modo, et tepidos aris libate cruores.
Neu date terga malis: aderit Gradivus, et ipse
Delius avertet propiora pericula vates, 330
Trojanos notus semper minuisse labores.
324. _gens Veneris_, Romani, a Trojanis et Ænea, Veneris filio,
oriundi.
327 sq. _Dis vota precesque Ferte_; conf. ad VIII, 264 in V.L.
329. _Neu date terga malis_; vid. ad III, 507.
330 seq. Imitat. Virg. Æn. VI, 56. Apollo semper Trojanos juvit,
quod ex Homero notum.
--_Delius vates_, ut ap. Virg. Æn. VI, 12. Cf. ad v. 222, et Jani ad
Horat. Od. III, iv, 64.
325. _Adversi et q. duro sub M. m._ Put. _Adversi en quidquid duro
s. M. m._ vel _Adverso en q. duri s. M. m._ (ut ap. Ovid. Fast. I,
60) suspicab. N. Heins.
331. _meminisse_ Puteol. R. 1, Mediol. _miserasse_ conj. N. Heins.
coll. Virgil. Æneid. lib. VI, vers. 56. Sed cur poetam non deceat,
variare verba?
Sed vero, sed enim ante omnes altaria fument
Centum festa Jovi: centum cadat hostia cultris.
332 sq. _Sed vero sed enim_, v. ad I, 33.
--_ante omnes_ deos.
--_Centum altaria fument Jovi_; conf. Virg. Ecl. I, 44; Æn. I, 416
seq., et sup. ad I, 91.
--_centum_, multa; numerus definitus pro infinito. De ἑκατόμβῃ
adcipiunt alii: at tum _centum cultros_ paulo argutius dixisse
poetam, quia non opus sit, ut hi victimarum numerum exæquent, monet
Ernesti. D. Heinsius hæc notavit: «Ego de ἑκατόμβῃ sumo: nam per
_cultros centum_ centum hostias αἰνίττεται. Erat autem numerus ille
mirum in modum receptus, præsertim in sacris antiquorum et
religionibus. Sic dii ἑκατομπέδους ναοὺς, βωμοὺς et ἀνδρῶνας, vel
παρθενῶνα ἑκατόμπεδον habebant (vid. Harpocrat.), et Jupiter ægida
ἑκατονθύσανον. Neque tamen me fallit, τὸ ἕκατον et ἑκατόμβη et hic
ἀοριστίαν optime et τὸ πολὺ designare posse. Ab Lacedæmoniis autem
profectum videtur, qui, centum urbes quum haberent, ἑκατόμβαια
celebrabant; cujus auctorem Cononem quemdam fuisse reperio.»
Ille trucem belli nubem sævasque procellas
In Libyam violentus aget; spectabitis ipsi 335
Ægida turbato quatientem in prælia mundo.»
334 seq. Hannibal ex Italia in Libyam revocabitur et bellum
transferet.
--_belli nubem_; vid. ad I, 311.
--_procellas_, ut VI, 105, et XI, 91.
336. _turbato mundo_, commoto cælo, vel turbatis ipsis Superis, ut
_terræ_ pro hominibus ponuntur; Dausq. et Drak. Cf. ad. III, 611;
Gron. Obss. I, 9; Castal. ad Rutil. Itin. I, 117; Taubman. ad Virg.
Georg. I, 5; Heins. ad Ovid. Met. II, 157. Sic et κόσμος, de quo v.
Wesseling. ad Diodor. T. I, p. 225, et Photius c. 249. Turbas
bellicas, ab H. in Hispania motas, simpl. intelligit Ern. coll.
v. 62. Imago Jovis qualis Martis sup. I, 433 seq.; IV, 430 seq., et
Palladis IX, 442 sq., ubi vid. not.
335. _violentus_ Col. Tell. et R. 2, quod recepi cum Lefeb. pro
vulg. _violenter_, quod glossam redolet. Illud doctius est:
_violentis_ Oxon.
Atque ea Parnasi postquam clamata sub antris
Adlatum, vulgique Deus pervenit ad aures,
In Capitolinas certatim scanditur arces,
Sternunturque Jovi, et delubrum sanguine honorant. 340
Tum Pæana canunt, responsaque fida precantur.
337. _clamata_, per oraculum edita: ut _tonare_, et _mugire_ sup.
vers. 322 seq.
338. _Adlatum_, ut I, 456.
--_Deus_, responsum oraculi.
340. _Sternuntur_, prosternunt se, προσκυνοῦσι et supplicant Jovi.
--_honorant delubrum_, propr. Jovem, in cujus honorem sacra fiunt.
341. _Pæana canunt_, hymnum in honorem Apollinis. Cf. Spanh. ad
Callim. H. in Apoll. 21 et 98.
337. _Atque_, non _Ast_, Col. _Parnasi_, non _Parnassi_, omnes
antiqui; conf. ad v. 320.
Interea adsuetis senior Torquatus in armis,
Sardoas patrio quatiebat milite terras.
342 seq. Memorantur res a T. Manlio Torquato in Sardinia gestæ,
præeunte Liv. XXIII, 32, 34, et inpr, 40 et 41. De _Hampsagora_,
principe Sardiniæ, defectionem moliente, ejusque filio, _Hosto_, seu
Hiosto v. Liv. ibid. Ernesti et nunc emblema historicum adnoscit,
et, qui rerum gestarum ex causis suis nexum quemdam argumentique
unitatem requirant, eos hoc transitu poetæ, quo in medias res easque
diversissimas abripiat lectores, obfendi arbitratur. Silius tamen
h.l. minus tempora et res tum gestas turbat quam supra, et voce
_interea_ transitus satis apte designatur, ut apud Liv. quoque
passim.
--_adsuetis in armis_; nam ante b. Punicum II, in consulatu jam
subegerat Sardos et de iis triumphaverat. Vide Liv. XXIII, 34;
Eutrop. III, 1.
[343.] _patrio_, Romano, Italico.
343. _Sardoas p. quatiebat m. turres_, ut XIII, 36, 107, 267; Hor.
Od. IV, 6, et Lucan. VI, 136, maluerit N. Heins. qui tamen
_terras_ quoque et _campos quati_ exemplis sup. I, 297,
probaverat.
Namque, ortum Iliaca jactans ab origine nomen,
In bella Hampsagoras Tyrios renovata vocarat. 345
344. Poeta, qui doctrinam ubivis ostentare solet, respexisse videtur
_Ilienses_, Ἰλιεῖς (_Teucros_; v. 362), antiquissimos
celeberrimosque Sardiniæ populos, qui Ilio diruto huc confugisse
traduntur. Οἵ τε Τρῶες ἐς τῆς νήσου τὰ ὑψηλὰ ἀναφεύγουσι.-- Ἰλιεῖς
μὲν ὄνομα καὶ ἐς ἐμὲ ἔτι ἔχουσι, Pausan. X, 17. Cf. Diodor. V, pag.
296; Mela II, 7; Liv. XL, 19; XLI, 10, 16; Polyb. V, 78 et 111;
XXIII, 3; Plin. III, 7, ubi v. Harduin.
345. _Hampsicora_, seu _Hampsicoras_ in membranis legitur Liv.
XXIII, 32, 40 et 41: in vulgatis _Harsicoras_; vid. ibi Drak. qui
scriptorum fidem sequutus est: _Hypsagoras_, vel _Hapsagoras_
scribendum putabat Dausq.
Proles pulchra viro, nec tali digna parente,
Hostus erat: cujus fretus fulgente juventa,
Ipse asper paci, crudos sine viribus annos,
Barbarici studio ritus, refovebat in armis.
348. _asper_, alienus, infestus, ut apud Virg. Æn. VIII, 365.
--_crudos sine viribus annos_; v. ad I, 405.
347. _Hostus erat, cujus_ Col. _Ortus erat Cumis_ Ox. Put. R. 1,
Parm. Med. Vulgo _Oscus erat, cujus_; conf. v. 403, 413, et sup.
ad I, 437.
348. _Asper pacis_, ut _lenis belli_ in vet. exemplari Stat. Theb.
VII, 26; Rom. 1; Ben. ei inde Lefeb.
Isque ubi Torquatum raptim properata ferentem 350
Signa videt, pugnæque avidas adcendere dextras,
Fraude loci nota, tenebrosa per avia saltus
Evolat, et, provisa fugæ compendia carpens,
Virgulta tegitur valle ac frondentibus umbris.
351. Vid. Var. Lect.
352. Conf. ad v. 376 seq.
353. _compendia fugæ_, ut contra _dispendia fugæ_, apud Stat. Theb.
I, 320; Lef. _carpens_, v. ad I, 570.
354. _Virgulta valle_; v. V.L.
--_umbris_, ut IV, 679, ubi v. not.
351. _accendere_, h.e. adhortari, Put. R. 1, Parm. Med. Cf. IV,
169; IX, 244, (ubi vid. Var. Lect.) Claud. in Rufin. II, 173, et
296; ad quæ loca vid. Barth. et Heins. Vulgatum _accedere_ reduxit
Lefeb. non inprob. Drak. modo jungas _pugnæ avidas dextras_, h.e.
milites pugnandi cupidos. Sic _dextræ_ sup. XI, 539, inf. XVI, 18,
et al. vid. Gron. Diatr. Stat. c. 40, p. 263.
352. _tenebrosa_ Col. unde recepi: _nemorosa invia_ inf. v. 376;
_salebrosa_ conj. N. Heins. Vulgo _latebrosa_.
353. _profusa_ primus edidit Marsus, et perperam defendit Dausq.
ut sit longa semita; _fuga_ Oxon. _captans_ Modius e Col.
354. _Virgulta,_... _valle_, h.e. virgultis obsita, (ut ap.
Sallust. in Fragm. p. 1009, ed. Cort.) Ox. vel potius, si Lefeb.
fides habenda, tres scripti et R. 2, vid. not. ad I, 173. Vulgo
_Occulta valle_, ut VII, 133, et ap. Liv. X, 14; XXVI, 5; XXVIII,
11. Sed τὸ _virgulta_, quod elegantius est et doctius, quam ut ab
indoctis librariis excogitari potuerit, præferunt Barth. (Adv. IV,
10,) Heins. Draken. Lefeb. et Ern.
Insula, fluctisono circumvallata profundo, 355
Fastigatur aquis, compressaque gurgite terras
Enormes cohibet nudæ sub imagine plantæ.
355. descriptio venusta Sardiniæ, de qua locus class. est Pausan. X,
seu Phocic. c. 17, unde poetam profecisse haud dubitat Ern. Cf.
etiam Claud. B. Gild. 507 sq.; Salmas. Exerc. Plin. p. 70, et
Cluver. Sardin. ant. c. 1, p. 481 sqq.
356. Insula non lata, sed longa est. Cf. Var. Lect.
357 seq. Sardinia olim a specie _plantæ_ pedis, quam præbet, ὰπὸ τοῦ
ἴχνου, dicta Ἰχνοῦσα et Σανδαλιῶτις. «Sardiniam ipsam Timæus
Sandaliōtin adpellavit ab effigie soleæ, Myrsilus Ichnusam a
similitudine vestigii,» Plin. III, 7, seu 13. Ὄνομα τὸ ἀρχαῖον, ὅτι
μὲν ὑπὸ τῶν ἐπιχωρίων ἐγένετο, οὐκ οἶδα. Ἑλλήνων δὲ οἱ κατ’ ἐμπορίαν
ἐσπλέοντες Ἰχνοῦσαν ἐκάλεσαν, ὅτι τὸ σχῆμα τῃ νήσῳ κατ’ ἴχνος
μάλιστα ἐστιν ἀνθρώπου, Pausan. l.l. Cf. Strab. V, p. 155, ibique
Casaub. Scalig. ad Manil. IV, 629; Claudian. loc. cit. et Auctor
libri mirab. auscultat. p. 1159.
356. _Fastigatur_ Col. unde recepi cum Lefeb. qui exponit, ex
aquis earumque verticibus altissimis eminet. Sed vid. not. ad V,
50. _Sensim fastigans compressa cacumina nectit_. Ibi Drak.
laudavit Cæs. B. G. II, 8; IV, 17; B. Civ. II, 10; Plin. XXIV, 19;
Elmenh. ad Appulei. Florid. p. 346, et Savaro. ad Sidon. Apollin.
Epist. III, 6. Vulgo _Castigatur_, h.e. comprimitur, coercetur,
constringitur et nonnullibi coartatur, ne continua sit, aut
procurrat latius in pontum. Ita bene Barth. Adv. XXII, 14, et
Draken. qui lectores remisit ad Gron. Diatr. Stat. c. 24; Dresem.
ad Iscan. bell. Troi. I, 157; Barth. ad Stat. Theb. IX, 687, et
Burm. ad Petron. Sat. c. 47: Homer. ἱμάσσειν Iliad. β, 782:
contulit D. Heins.
357. _sub margine_ Marsus edidit errore librariorum, et hinc alii.
Inde Ichnusa prius Graiis memorata colonis,
Mox, Libyci, Sardus, generoso sanguine fidens
Herculis, ex sese mutavit nomina terræ. 360
Adfluxere etiam, et sedes posuere coactas
Dispersi pelago, post eruta Pergama, Teucri.
359. Pausan. l.c. Πρῶτοι διαβῆναι λέγονται ναῦσιν ἐς τὴν νῆσον
Λίβυες. ἡγεμὼν δὲ τοῖς Λίβυσιν ἦν Σάρδος ὁ Μακήριδος ἩΡΑΚΛΕΟΥΣ
ἐπονομασθέντος ὑπὸ Αἰγυπτίων τε καὶ Λιβύων.... Καὶ τὸ ὄνομα ἀπὸ τοῦ
Σάρδου τούτου μετέβαλεν ἡ νῆσος. Οὐ μέντοι τοὺς γε αὐτόχθονας
ἐξέβαλεν ὁ τῶν Λιβύων στόλος· σύνοικοι δὲ ὑπ’ αὐτῶν οἱ ἐπελθόντες
ἀνάγκῃ μᾶλλον, ἢ ὑπὸ εὐνοίας ἐδέχθησαν. «Sardinia a Sardo filio
Herculis adpellata,» Martian. Capella lib. VI.
361 seq. Vid. ad v. 344.
--_Adfluxere_; conf. ad VIII, 604, in Var. Lect.
Nec parvum decus, advecto cum classe paterna
Agmine Thespiadum, terris, Iolae, dedisti.
363 sq. _Thespius_ (al. Thestius) Thespiarum in Bœotia conditor et
rex, cujus L filias Hercules gravidas reddidit, et ex quibus L
suscepti filii, quorum _Thespiadarum_ pars in Bœotia remansit, pars
in Sardiniam missa est, duce _Iolao_, filio Iphiclis (qui
Amphitruonis et Alcmenæ filius Herculisque frater fuit) ac perpetuo
Herculis comite. De hac colonia v. Diodor. IV, 29; Strab. V, p. 155
(ubi cf. Casaub.) et Pausan. lib. X, 17: de Thespio, Thespiadis,
Iphicle et Iolao Heyne ad Apollod. pag. 123, 324, 331, 439, 467,
486, 487, 490, 498; de Iolao Diodor. IV, 24, 29, 30, 40. Pausan.
Arcad. c. 14; Eliac. c. 8; Phoc. 29; Bœot. 23, et Att. c. ult. Hinc
Ἰολαεῖς, vel Ἰολάειοι dicti, _Iolaenses_ (Strab. l.c. et Diodor. V,
p. 296), diversi ab Iliensibus, quod ignorabat, vel negabat Salmas.
Exerc. Plin. p. 70, et ad Solin. p. 29 et 99.
Fama est, quum laceris Actæon flebile membris 365
Supplicium lueret spectatæ in fonte Dianæ,
Adtonitum novitate mali fugisse parentem
Per freta Aristæum, et Sardoos isse recessus:
Cyrenen monstrasse ferunt nova litora matrem.
365 sqq. Ultimam coloniam in Sardiniam deduxit _Aristacus_,
Apollinis et _Cyrenes_ filius, qui, quum _Actæon_ filius, ab irata
_Diana_, quam nudam vidisset, in cervum mutatus esset et a canibus
laceratus, doloris inpatiens patria exsulavit et Thebis migravit
Ceam, deinde in Libyam, Sardiniam, ubi diu commoratus est, et
Thraciam, Vid. Diodor. IV, 83 seq.; Solin c. 10, et Sallust. Fragm.
De tristi _Actæonis_ fato et fabula varie a poetis relata v.
Spanhem. ad Callim. H. in Lavacr. Pall. vers. 108... 113; Muncker.
ad Hygin. f. 180, 181, et Heyne ad Apollod. p. 564 seq. de _Aristæo_
Heyne ibid. p. 558, et ad Virg. Ge. I, 14; IV, 283 sq., 317... 558.
--De aliis autem coloniis in Sardiniam deductis, v.c. Hispanorum,
duce Norace, conditore Noræ, Locrensium, Pœnorum, etc. Vid. Pausan.
Strab. et Diodor.
366. _in_ deest in Oxon. et Put.
Serpentum tellus pura, ac viduata venenis; 370
Sed tristis cælo, et multa vitiata palude.
370. Cf. Strab. V, p. 155, ibique Casaub. «Venenum ibi non nascitur,
nisi herba per scriptores plurimos et poetas memorata,» Isidor.
Orig. XIV, 7. Hæc est _herba Sardonia_, de qua v. Solin. 4 (10),
Plin. XX, 11; Martin. et Heyne ad Virgil. Ecl. VII, 41. Præterea ibi
solifugæ, seu solipugæ, seu solpugæ, venenatum genus formicarum, de
quo v. Solin. 1. c. et Plin. XXII, 25; XXIX, 4.
--_viduata venenis_, expers veneni, et quidem omnis, non serpentini
tantum.
371. _cælum_ Sardiniæ est _triste_, h.e. aer noxius et gravis
propter _paludes_ et salinas, violentos austros montesque altissimos
(unde quidam _Insani_ dicuntur), qui salubrem Boreæ flatum avertunt.
Cf. ad XI, 540. Ἔστι δὲ καὶ ἄλλα διὰ μέσης αὐτῆς ὅρη χθαμαλώτερα·
ὁ δε ἀὴρ ὁ ἐνταῦθα θολερός τε ὡς ἐπίπαν ἐστὶ καὶ νοσώδης, Pausan.
l.c. Cf. Mela II, 7; Tac. Ann. II, 85 extr.; Martial. IV, lx, 6 (ubi
pestilens Sardinia Tiburi obponitur), et Strab. l.c.
370. _inviduata_ Ox. prob. Barth. qui exponit, prorsus viduata,
_et viduata_ Put. _viduata veneni_ emend. N. Heins. coll. II, 247.
Sed v. exempla ibi laudata, et Bentl. ad Hor. A. P. 60.
371. _tristi cælo_ scribendum censebat N. Heins. Sed vulgata
doctior est.
Qua videt Italiam, saxoso torrida dorso
Exercet scopulis late freta, pallidaque intus
Arva coquit nimium, Cancro fumantibus Austris.
Cetera propensæ Cereris nutrita favore. 375
372... 374. Pars insulæ, quæ Italiam et septemtr. spectat (in quo
tractu sunt _Insani Montes_), montosa et aspera. Τῆς νήσου τὰ πρὸς
τῆς ἄρκτου καὶ ἠπείρου τῆς κατὰ Ἰταλίαν ἔστιν ὅρη δύσβατα, τὰ πέρατα
συνάπτοντα ἀλλήλοις. Pausan. loc. cit. «quæ respicit Arcton,
Inmitis, scopulosa, procax, subitisque sonora Flatibus: Insanos
infamat navita montes. Hinc hominum pecudumque lues, hinc pestifer
aer Sævit, et exclusis regnant aquilonibus austri», Claud. b. Gild.
511 sq.
373 sq. Vid. Var. Lect.
--_Exercet scopulis freta_, ut _fatigare_ et _lassare_. V. ad I, 208
et 363.
375. Reliqua Sardiniæ pars fertilissima: unde etiam in horreis Romæ
Italiæque refertur. Cf. Pausan. l.c.; Mela II, 7; Polyb. I, 79 et
82. Cic. pro l. Manil. c. 12; Valer. Max. VII, vi, 1.
373. _Squalidaque intus Arva_ corrig. idem Heins. prob. Drak. qui
_pallida Arva_ quæ sint, non satis se intelligere fatetur; cf.
not. ad I, 211. Sed exquisitior est vulgata lectio, et _pallida
arva_ sunt, quæ nimio solis ardore nimiaque siccitate _torrida_,
pallent, quorum seges, frondes, gramina, etc. _pallescunt_, h.e.
nativum perdidere colorem. Sic _vitio cæli pallet ægra seges_,
dixit Ovid. Fast. I, 688, et _Ceres non sic pallet adusta gelu,
Quantum, si culmos Titan incalfacit udos_ ibid. IV, 918;
_pallescunt frondes_ Ovid. Art. III, 704; cf. Senec. Œdip. 45;
Rutil. I, 479, et Passerat. ad Prop. I, xv, 39: Ernesti monet «ad
naturam factum epitheton _pallida_, hoc est exusta nimio sole, quo
sensu _pallorem anni_ dixit Plin. II, 30.» Hunc locum jam
contulerat Lefeb. qui non mirum esse dicit, si _pallida_ illic
arva, ubi _triste_ est _cælum_ quia ἄηρ δολερὸς, et ubi sol vix
puro splendet lumine. Plinius tamen de pallore solis deficientis
loquitur.
374. _nimio cancro atque humentibus_, vel _uventibus Austris_
emend. N. Heins. Id vero a vulgata scriptura nimis recedit, et
_humentes Austri_ h.l. non conveniunt. Drak. hanc poetæ mentem
esse putahat, Sardiniam tam inclementi sole tamque torrido cancro
infestari, ut omnem humiditatem omnesque nubes, quas Auster secum
advehere soleat, siccet, et in fumum ire cogat. Ernesti vero ita
vulgatam lectionem interpretatur: «venti ardentes nimio sole,
calidissimi: fumus enim ignem consequitur; unde _fumantia saxa_ de
monte ignivomo Virg. Æn. VIII, 417.» Neutra ratio ita comparata
est, ut in ea adquiescere possis, et _fumus_ a vento alienus esse
videtur. Silius forte scripsit _Cancro candentibus Austris_; conf.
I, 193, 194, 256, 258.
375. _favoris_ Put. _propenso favore_, et v. 376 _creber_ maluerit
N. Heins.
Hoc habitu terræ nemorosa per invia crebro
Torquatum eludens hostis, Sidonia pugnæ
Tela exspectabat, sociosque laboris Hiberos.
376 sq. «Hostus temere prælio inito fusus fugatusque... Alius
exercitus primo per agros silvasque fuga palatus... (cf. sup. v. 352
sq.) debellatumque eo prælio in Sardinia esset, ni classis Punica
cum duce Hasdrubale in tempore ad spem rebellandi advenisset,» Liv.
XXIII, 40, ubi etiam verba, quæ sequuntur, sunt conferenda.
377. _Hostus_, et 378 _Vela_, et 379 _Cui postquam_ emend. idem.
Qui postquam adpulsis animos auxere carinis;
Haud mora, prorumpit latebris; adversaque late 380
Agmina inhorrescunt, longumque coire videtur;
Et conferre gradum: media intervalla patentis
Conripiunt campi properatis eminus hastis.
381. _Agmina inhorrescunt_ armis, conf. VIII, 570, et ad I, 423.
Longum militibus videtur tempus eundi in hostes, quos ideo eminus
jam telis lacessunt; Drak. Ardor pugnandi describitur, quem saltem
simulacro pugnæ explent; et singula cum delectu, at luxuriantius
expressa, Ern.
383. _Corripiunt_; v. ad I, 570.
--_properatis_, properanter missis. Sic ap. Liv. II, 46: «Pilis
inter primam trepidationem abjectis temere magis quam emissis, pugna
jam in manus, jam ad gladios, ubi Mars est atrocissimus, venerat.»
Cf. ad IX, 314 in Var. Lect.
381. _videntum_ Put. _videntur_, vel _jubentur_, et v. 383 _campi
ut properatis_ conj. N. Heins.
Donec ad expertos enses, fidissima tela,
Perventum: dira inde lues; cæduntque, caduntque, 385
Alternique animas sævo in mucrone relinquunt.
384. _expertos enses_, ut _expertam clementiam_, dixit Liv. III, et
similia alii: experientia vero hæc causa est, cur _enses_ a poeta
dicantur _fidissima tela_; Dausq. Cf. tamen Var. Lect.
386. Cf. Virg. Ge. IV, 238.
384. _exsertos enses_ idem et jam ante Livineius recte, opinor,
scribendum putavit. Id recepere Cellar. ac Lefeb., et probavit
Draken. coll. Stat. Theb. X, 450, et XI, 377; vid. sup. ad IX,
314, et h.l. not. Heins. ad Val. Fl. III, 246, et Claud. in Rufin.
II, 400, ubi præterea _Deventum_, sed memoriæ haud dubie vitio,
scripsit, quod nolim in locum τοῦ _Perventum_ a Cell. substitutum
esse.
385. _dira inde lues, cæduntque caduntque_ Col. et R. 2; conf. V,
623; Lucan. IV, 558; Heins. ad Valer. Fl. III, 246; IV, 426. Vulgo
_dura inde lues, ceduntque c._
Non equidem innumeras cædes totque horrida facta
Sperarim tanto digne pro nomine rerum
Pandere, nec dictis bellantum æquare calorem.
Sed vos, Calliope, nostro donate labori, 390
Nota parum magni longo tradantur ut ævo
Facta viri, et meritum vati sacremus honorem.
387 sq. Cf. IV, 525 seq., et IX, 340 sqq.
388. _tanto pro nomine rerum_, tantis rebus. Cf. ad V, 161.
390. _vos, Calliope_; vid. V.L. et not. ad III, 222.
391. Fac, o Musa, ut laudes Ennii, magni viri, meis carminibus ad
memoriam posteritatis tradantur.
387. _fata_ opinabatur N. Heins. quoniam _facta_ mox sequuntur;
sed quatuor demum versibus interjectis.
391. _ut_, non _in_, scripti et R. 2.
Ennius, antiqua Messapi ab origine regis,
Miscebat primas acies, Latiæque superbum
Vitis adornabat dextram decus: hispida tellus 395
Miserunt Calabri; Rudiæ genuere vetustæ:
Nunc Rudiæ solo memorabile nomen alumno.
393 sqq. Elogium Q. Ennii poetæ, quem Silius fortiter pugnantem
inducit. Ennius obiit anno ætatis LXXII, U.C. 585, et XXXIII post
confectum b. Punicum II. Natus est _Rudiis_ prope Tarentum (unde
Tarentinum eum prodit Hieron. Chron. Euseb. Olymp. 135) in
_Calabria_ (quæ _Messapia_ Græcis et Iapygia vulgo dicitur) et a
_Messapo rege_ originem duxisse perhibetur. Vid. Fabric. Bibl. Lat.
lib. IV, cap. 1, et Heyne in Exc. VIII ad Virg. Æneid. VII, 691.
--_Rudiæ_, hodie _Ruia_, seu _Musciagna_ in _Terra d’ Otranto_.
--_Miscebat acies_; vid. ad I, 69.
--_Latiæ superbum Vitis decus_; vid. ad VI, 43. Ennius poeta
centurionis olim munere fungebatur in Sardinia.
397. conf. sup. ad vers. 31 in V.L.
393. _Mesapi_, _Mersapi_, _Mesappi_ alii. Sed _Messapi_ Col. Cf.
Intpp. ad Virg. Æn. VII, 691; Gruter. Insc. p. 297; Turneb. Adv.
XXII, 3.
395. _dextram_ est ex emendat. Gron. in Diatr. Stat. Vulgo
_dextra_.
Is prima in pugna (vates ut Thracius olim,
Infestam bello quateret quum Cyzicus Argo,
Spicula deposito Rhodopeia pectine torsit) 400
Spectandum sese non parva strage virorum
Fecerat, et dextræ gliscebat cædibus ardor.
398 seq. Cf. Claud. de laud. Stilic. lib. III; Præf. v. 11 sqq.
--_prima in pugna_, inter προμάχους, vel ἀριστεῖς _vates Thracius_,
Orpheus, Argonautarum comes, cui apte comparatur Ennius.
399. _Cyzicus_ rex Dolionum in insula Propontidis, quæ olim
Dolionis, et ab eo Cyzicus dicta est (Plin. lib. V, cap. 32; Strab.
XII, pag. 575; Apollon. II, 767; Flor. III, 5), _Argo_ navem h.e.
Argonautas, qui, quum hospitio benigne ab eo excepti discessissent,
noctu tempestate orta ad eamdem insulam rejecti erant, _bello
quassit_, h.e. adortus est putans eos hostes esse (unde h.l.
_infestam_, h.e. quos infestos, vel hostes esse arbitrabatur), et
quidem Macrienses, vel Macrones, Pelasgicæ stirpis: ipse vero a
Jasone, ignaro quis esset, occisus est et postero die sepultus. Cf.
Var. Lect. Apollon. I, 948 sqq.; Orph. Argon. v. 499... 593; Hygin.
f. 16 et 273; Conon. Narr. 41; Apollod. I, ix, 18; Euphorion ap.
Parthen. Erot. c. 28; Valer. Fl. lib. II et III; Mela I, 19.
400. _Rhodopeia_, Thracia, epith. orn.
--_pectine_, lyra, ut V, 205 et al.
399. _Infaustam Argo_ male corrig. Dausq. Infaustus potius Cyzicus
fuit, non Argonautæ, nisi quod inprudentes et ignari illum,
hospitem suum, obtruncarunt. _Infectam_ Merula in vita Ennii p.
XII. Vulgatum tuetur Drak. et _infestum_ exponit infestatum, qui
infestatur, coll. Gell. IX, 12, (_Infestus adpellatur, qui malum
infert cuipiam, et contra, cui aliunde inpendet malum_, etc.) Non
Marc. verbo _Infestum_ et Barth. Adv. XXII, 9; conf. not. ad II,
99. Sed vid. not. ad h.l. _Cyzicus_, non _Cizicus_, Col. _Argo_,
non _Argon_, Col. Med. Mars. et Martin. Herbip.
401. _Spectandum is sese_, ut τὸ _is_ repeteretur, malebat
N. Heins.
402. _dextris cædibus_, emend. Barth. Adv. IV, 10, ut sensus sit:
successu pugnæ virtus augebatur. At vulgata lectio bene se habet,
et τὸ _dextræ_ tam cum _ardor_, quam cum _cædibus_ jungi potest.
_Dextra_ passim pro virtute, et manu viri fortis.
Advolat, æternum sperans fore, pelleret Hostus
Si tantam labem, ac perlibrat viribus hastam.
403. _æternum fore_ se, h.e. nomen suum, gloriam sibi a. fore, _si
pelleret_, repelleret vel adeo occideret, _tantam labem_, hostem tam
exitiabilem: nisi malis, si tantam calamitatem ac perniciem, quam
Ennius Pœnis virtute sua moliretur, averteret, propulsaret, scil.
cæde ejus.
404. _labes_, ut al. _lues_, _pestis_, _pernicies_, al. Cf. ad I,
174; VIII, 21; X, 603.
--_perlibrat_, v. ad I, 317.
403. _spernens_ Col. et Oxon. _hostis_ Col. et R. 1; _Hostus_
R. 2, et ita legendum duxerat N. Heins. Vulgo _Oscus_; cf. ad
v. 347.
404. _perlibrat turbidus_ (v. sup. not. ad I, 477) vel _fervidus_
(ut V, 320, IX, 129, 422) opinabatur N. Heins. Sed cf. II, 124;
Virg. Æn. IX, 431, et Ovid. Met. V, 32. Drak.
Risit nube sedens vani conamina cœpti, 405
Et telum procul in ventos dimisit Apollo.
405 sq. Iterum θεὸς ἀπὸ μηχανῆς, in periculo, quod magno viro
inminet, ut passim.
--_Apollo_ tutor et præsidium vatis.
--_Risit vani conamina cœpti_, præclara idea et magnifica, ut apud
Horat. Od. III, xxix, 30 (ubi vid. Jani) et Psalm. II, 4. Languent
tamen _conamina cœpti_.
Ac super his: «Nimium, juvenis, nimiumque superbi
Sperata hausisti: sacer hic, ac magna sororum
Aonidum cura est, et dignus Apolline vates.
407. _super his_ sc. dixit. Vid. ad I, 60 in Var. Lect. _Sacer_,
quia vates est. Cf. Jani ad Horat. Od. III, i, 1... 3; IV, ix, 28.
408 sq. _sororum Aonidum_; v. ad VIII, 594; XI, 436, 464. Sic apud
Virg. Æn. VI, vs. 662: _Phœbo digna loquuti_. _Ed._
407. Hæc verba varie emendavit N. Heins. _nimium que superbe S.
h._; (quod etiam conj. Scalig. et recepit Cell.) _superbi Sperati
hausisti_; _superba Sperata h._; (ut et non nemo apud Dausq.)
_nimiumque superbi Irrita spes ausi est_, vel _Spes ablala ausi
est_, vel _Spe fata hausisti_. Si quid mutandum, equidem maluerim,
_Nimium en vanam nimiumque superbam Spem mente hausisti_, ut ap.
Virg. Æn. X, 648. Turnus _animo spem turbidus_ (forte _turgidus_)
_hausit inanem_. Vulgatam lectionem, quæ omnino corrupta videri
potest, tuetur Dausq. et Barth. Adv. IV, 10. Ille intelligebat
_superbi_ viri _sperata_, ut _monstrata_ supra (conf. V, 364);
hic: nimium superbi et nimium juvenis sperata animo concepisti.
Reliqui intpp. h.l. tacent. Withof. ingeniose emend. _nimiumque
superbi Sperare hæc ausi est_: qua ipsius sententia nil literis
vicinius, clarius certiusque dici potest.
408. _auxisti_ pro _hausisti_ Tell. et R. 2.
409. τὸ _est_ primus omisit Marsus operarum lapsu, et recte jam
restituerunt Gryphius, Nutius, D. Heins. et alii, etsi hiatum
illum exemplis firmavit Barth. Adv. XX, 18, et ad Calpurn. ecl. V,
12.
Hic canet inlustri primus bella Itala versu, 410
Adtolletque duces cælo; resonare docebit
Hic Latiis Helicona modis, nec cedet honore
Ascræo famave seni.» Sic Phœbus, et Hosto
Ultrix per geminum transcurrit tempus arundo.
410 sq. Præclari versus de Ennio, carminis epici apud Romanos
parente, qui eo Annalium Rom. libros XVIII scripsit. Conf. insignis
locus Lucret. I, 118 sq. quem Silius ante oculos habuisse videtur.
411. _Adtollet cælo_, ut I, 1.
412. _Latiis modis_, romano, seu latino carmine epico. Conf. Horat.
Od. III, xxx, 13, 14, et Epist. I, iii, 12, 13; II, ii, 143 al.
413. _Ascræo seni_, Hesiodo, cujus patria Ascra, vicus Bœotiæ, ut
ap. Virg. Ecl. VI, 70, et Ge. II, 176.
414. Cf. V, 447; Liv. XXIII, 41.
412. _Latiis_ R. 1, Parm. Med. Vulgo _latis_, solenni aberratione;
cf. Heins. ad Claud. de Raptu Pros. II, 177, ad Ovid. Met. I, 560,
et Fast. II, 555; V, 241. Merula in fragm. Ennii p. 2; Grot. ad
German. Arat. Phœn. p. 3. Silium tamen h.l. Hesiodi tantum, nec
potius Homeri meminisse, recte obfendit Barth. Ad. IV, 10, et
Wesseling. Obss. varr. L. II, c. 30, p. 280, 281. Hinc ille
emendabat _Ascræo Smyrnæve seni_; hic vero, _nec cedet Homero_,
quod omnino adridere potest; nisi potius verba _Ascræo seni_ a
docta manu ex Virg. Ecl. VI, 70, margini olim adscripta in textum
inrepserunt, et vera lectio fuit, _nec cedet honore Cumæo_, vel
potius _Smyrnæo famave seni_; conf. not. ad VIII, 594. Comparatio
certe Ennii cum Hesiodo parum apta est, quum non eodem carminum
genere inclaruerit: nam quod græcam Evhemeri historiam de origine
Deorum latine et quidem prosa oratione reddidit, nihil facit ad
rem.
413. _Hosto_ Col. et R. 2, _Hosco_ Tell. Vulg. _Osco_; cf. ad
v. 347, et 403.
Vertuntur juvenis casu perculsa per agros 415
Agmina, et effusæ pariter dant terga catervæ.
Tum pater, audita nati nece, turbidus iræ,
Barbaricum atque inmane gemens, transfigit anhelum
Pectus, et ad manes urget vestigia nati.
416. _effusæ_; v. ad II, 151.
417. _turbidus iræ_, ut IX, 23; v. ad I, 477.
418. _Barbaricum_, incondito clamore, qualis barbarorum esse solet.
Cf. III, 346.
419. _urget vestigia_, exquisite pro festinat, morte adcelerata;
Ern.
417. _Tum_ scripti. Vulgo _Dum_.
At Libyæ ductor, Marcello fractus, et acri 420
Contusus pugna, campos damnarat, et arma
Verterat ad miseras non æqui Martis Acerras.
Inde, ubi permisit flammis atque ensibus urbem,
Nuceriæ, nihilo levior nec parcior ira,
Incussit sese, atque æquavit mœnia terræ. 425
420. Cf. Liv. XXIII, 17.
--_fractus_, victus a _Marcello_ ad Nolam, ut vidimus sup. v. 266
sqq.
421. _Contusus_; v. ad I, 34.
--_campos_, justa prælia in campis apertis.
422. _Acerras_; vid. ad VIII, 535.
--_non æqui Martis_, non pares viribus Pœnis. «Acerranis plus animi
quam virium erat,» Liv. l.c.
--_miseras_, quas, noctu ab incolis desertas, Hannibal diripuit
atque incendit. Aliam causam tradit Val. Max. IX, 6, ext. 2.
423. Conf. Heins. ad Claudianum de bello Gildonico, v. 126.
424. Conf. Liv. XXIII, 15, quo auctore hoc ante pugnam Nolanam
factum. De _Nuceria_; vid. ad VIII, 532.
425. _Incussit sese_, omnem iram ac vim inmisit _Nuceriæ_. Conf.
Virgil. Æn. I, 69 et ibi Heyne.
424. _iræ_ conj. N. Heins. et Gronov. Obss. I, 17, idque tacite
recepit Lefeb. Conf. ad IV, 542; _iras_ Put.
Post Casilina sibi, multum obluctatus iniquis
Defendentum armis, ægre reseraverat astu
Limina, et obsessis vitam pensaverat auro.
426. Copiosius hæc memorat Liv. XXIII, 17... 20.
--_iniquis_, ut _non æqui_, v. 422; nam parvum Casilini erat
præsidium Rom.
427. Conf. Var. Lect.
428. _Limina_, portas oppidi.
--_obsessis vitam pensaverat_, donaverat adpenso _auro_, ut fere
Florus III, xv, 6, dixit _caput Gracchi percussoribus auro
pensatum_. Cf. Var. Lect. et de re ipsa Liv. XXIII, 19.
426. _iniqui_ Col.
427. _animis_ corrig. Dausq. quia præsidium Rom. quod Casilini
fuerit, magna animorum pertinacia oppidum defenderit. Recte; sed
et _armis_; vid. Liv. XXIII, 18. Mihi potius τὸ _astu_ alienum ab
h.l. videtur; nam Hannibal non dolis, sed fame Casilinum
expugnavit. Poeta forte scripsit: _et_ (h.e. etiam), vel _vix re
reseraverat arta_; conf. II, 103; V, 477; VII, 280.
428. _obsessos_ Oxon. _at obsessus v. p. auro_ emend. Barth. Adv.
V, 6. Non male! conf. II, 35. Sed doctior forte et exquisitior est
vulgata lectio; vid. not.
Jamque, in Dauniacos transfundens agmina campos,
Flectebat rabiem, quo præda vel ira vocasset. 430
429 sq. Cf. Liv. XXIV, 20, ubi tamen narrantur, quæ post receptum a
consulibus Rom. Casilinum facta sunt, unde poeta duplicem hujus
oppidi expugnationem et tempora iterum confudisse videtur.
--_Dauniacos campos_, Apuliam. Vid. ad I, 291.
429. _Dauniacos_ (ut _Iberiacis_ XIII, 510) est ex emendat.
Scalig. et N. Heins. qui putabat, _Dauniagos_ vitiose scriptum
fuisse, et hinc _Daunivagos campos_ enatos, quæ vulgaris lectio
est: _transfundens_ scripti, prob. N. Heins. qui olim _effundens_
correxerat; _profundens_ opinabatur Livineius. Vulgo _perfundens_,
et sic quoque ed. Ernesti, sed operarum, opinor, lapsu.
430. _vocassent_ malebat N. Heins.
Fumabat versis incensa Petilia tectis,
Infelix fidei, miseræque secunda Sagunto,
At quondam Herculeam servare superba pharetram.
431. Conf. Liv. XXIII, 20 et 30.
--_Petilia_, vel _Petelia_ (Gr. Πετηλία et ita passim in numis, nunc
_Strongoli_, si fides habenda Holsten. p. 307), in Bruttiis sita, et
_fide_ Romanis servata non minus inclyta, sed nec minus _infelix
Sagunto. Petelini uni ex Bruttiis manserant in amicitia Rom._, etc.
Liv. XXIII, 20.
433. Petilia condita a Philoctete, perpetuo comite Herculis, qui
moriens illi _pharetram_, arcum et sagittas hydræ veneno imbutas
dono dederat. Vid. Strab. VI, p. 254; Virg. Æn. III, 401 sq. (ubi
conf. Serv. aliique Intpp.); Tzetz. et Potter. ad Lycophr. v. 55 et
911; Diodor. IV, 39, et Hygin. f. 102, ubi cf. Muncker.
--_superba servare pharetram_, ut sup. III, 374.
433. _At_ Col. Put. R. 1, Mediol. Mars. et al. edd. _Ah_ conj.
Dausq. Vulgo _Ac_.
Verterat et mentem Tyria ad conata Tarentus,
Portisque intrarant Pœni: sed enim arce corusca, 435
Fisa loco, manus Ausoniæ stipata sedebat.
434. De expugnatione Tarenti plura v. ap. Liv. XXV, 7... 11; Polyb.
VIII, 26... 36, ed. Schweigh. et Appian. hist. Hannibal. c. 32...
34.
--_Verterat et... Tarentus_, h.e. a Romanis ad Pœnos defecerat.
435 sq. _Portis intrarant_; vid. ad VI, 498 in Var. Lect.
--_arcem_ tenebant Romani. «Arx loco plano posita, non altitudine
tuta, sed et mari, quo in peninsulæ modum pars major circumluitur,
præaltis rupibus, et ab ipsa urbe muro et fossa ingenti septa,» Liv.
c. 11.
--_corusca_ forte propter illas rupes præaltas et murum. N. Heinsius
eam putabat _coruscam_ dici, ut sup. v. 85, _fulgentia Arcis templa
jugo_, Ernesti vero, ut urbe paulo elatiorem, et e longinquo,
inprimis a mari, conspicuam.
--_sed enim_; v. ad I, 33.
Hic, miranda movens, classem, quæ condita portu
Adstabat, (namque angustis e faucibus æquor
Erumpit scopulos inter, patuloque recessu
Infundit campis secretum gurgite pontum) 440
Inclusas igitur, quibus haud enare dabatur,
Arce superposita, claustris maris extulit astu,
Perque aversa tulit portatas arva carinas.
437. Romani tenebant arcem et claustra portus; Tarentinorum autem
_naves sinu exiguo intus inclusæ_ erant: hinc eas Hannibal plaustris
machinisque subductas per mediam urbem transvexit, et altera ejus
parte inmisit in mare, ut non amplius urbs, sed arx commeatibus
maritimis excluderetur. Ita Liv. c. 11, et Polyb. VIII, 36. Cf.
Scheffer. de re nav. III, 3, et Var. Lect.
438. _faucibus_ portus, adeo _angustis_, ut ponte jungerentur
clauderenturque. Vid. Strab. VI, p. 278, et Appian. de reb. Hannib.
c. 34.
443. _tulit portatas_; vid. ad IX, 99.
437. _Hac_ Parm. _Hinc_, vel _Huic_ (_mirum_) _amovit classem_
legi jubebat N. Heins. Sed sola distinctionis mutatione
obscuritatem h.l. removit Gronov. ad Senec. de Ira I, 3, ubi et
reliquos versus erudite illustravit.
438. _angustis se faucibus æquor Erumpit_ invitis licet codd.,
scriptis corrigendum videbatur N. Heins. idque tacite recepit
Lefeb. vid. ad VII, 355.
440. _Infundit_ Col. _Diffundit_ R. 2; Vulg. _Effundit_.
441. Hunc versum expungendum putabat Barth. Adv. V, 6. Sed Gronov.
l.c. hene docuit, eo contineri repetitionem verborum _classem, quæ
condita portu Adstabat_, similesque repetitiones, propter
interpositionem juvandæ memoriæ causa inventas, passim occurrere;
interdum vero ipsas voces prius positas repeti, interdum iis alias
ejusdem potestatis substitui; conf. idem ad Liv. II, 12; XXV, 27,
et loca a Drak. laudata, sup. IX, 530 sq. inf. XIII, 38 sq. XVI,
686 sq. Virg. Æn. IX, 210 sq. et al.
442. _extulit æstu_ conj. Dausq. Male. Recte vero _expulit_
N. Heins. prob. etiam Drak. quia _tulit_ mox sequitur: nisi malis
_exsuit_ cum Gronov. ad Senec. de Ira I, 3.
443. _portatas arva carinas_ Col. ut jam h.l. castigaverat Scalig.
ad oram edit Heins. Vulgo _portatus arva_, vel _in arva_. Withof.
conj. _claustris maris extrahit astu Perque aversa vehit p. a. c._
Lubrica roboreis aderant substramina plaustris,
Atque, recens cæsi tergo prolapsa juvenci, 445
Æquoream rota ducebat per gramina puppim.
Et jam, per colles dumosque ad litus adacta,
Innabat pelago veniens sine remige classis.
444. _Lubrica substramina_, ut ap. Virg. Æn. II, 235, _rotarum
lapsus_. Πορεῖα ὑπότροχα dixit Polyb. l.c. Ernesti intelligit terga
boum recens cæsorum, per quæ machinæ ducerentur faciliori negotio,
ita ut magis _prolabi_ quam pertrahi viderentur. _Labi_ enim ea
monet dici, quæ lubrico in solo, vel propria lubricitate sua
moveantur, ut apud Virgilium, Æneid. lib. I, v. 147, et II, 225.
445. Conf. Virg. Æneid. V, 328 seqq.
447. Hæc poeta absurde prope et contra veritatem historicam finxit,
ut strategematis miraculum augeret; Ern.
444. _sederant_ Col. _sidunt_, vel _iterant_, vel _addunt_ emend.
N. Heins. _substamina_ scripti.
445. _perlapsa_ conj. Scalig. et recepit Cell.
Nuntius interea vectis non more carinis
Terrentem freta curarum fervoribus inplet, 450
Dum procul Œbalios amet expugnare nepotes,
Et primus rostris sulcet navalibus arva,
Adsessos Capuæ muros, claustra ipsa revelli
Portarum, ac totum miseris incurrere bellum.
449 sqq. Hannibal Tarentinæ arcis obpugnatione absistit raptimque
contendit Capuam, quam obsideri a Romanis compererat. Cf. Liv. XXV,
13 sq., inpr. XXVI, 4, 5, quibus locis accuratius omnia fusiusque
narrantur.
450. _Terrentem freta_, mare. Vid. ad I, 49, et III, 463. Tarentini
dicuntur _nepotes Œbalii_, h.e. Spartani, quorum coloniam Tarentum
deduxit Phalantus. Vid. ad VII, 665.
451. _Œbalus_ priscus Lacedæmonis rex, Tyndarei pater, unde et
_Tyndarium Tarentum_ dixit Silius inf. XV, 320. Cf. ad I, 6.
452. Primus in terra quasi naviget. Sed idem jam fecerat Lysander.
v. Frontin. Strateg. I, v, 7.
449. _sine more_ corrig. N. Heins. vid. not. ad X, 31. Sed quum
simpl. dicatur _more aliquid facere_ (vid. Heins. ad Phædr. I,
12), etiam dici posse _more non facere_ monet Drak.
451. _avet_ edidit Nicander et hinc alii; _Œbalios penates_ conj.
N. Heins. qui tamen ipse fatebatur, sibi videri nihil necesse
mutare. Ceterum vulgo perperam punctum post _inplet_ positum,
etiam in ed. Drak. _Nuntius_ vss. 451... 454 continetur.
452. _Ut_ scripti, R. 1, Parm. Med.
453. _Assessos_, vel _Adsessos_ Col. Oxon. R. 1, Parm. _Adfessos_
Put. et Med. _Obsessos_ Mars. et inde alii, vid. ad IX, 624.
454. _incumbere_ malebat N. Heins. putans tamen, vulgatam lect.
alio Silii loco, IV, 651, firmari.
Linquit cœpta ferox, pennasque addente pudore 455
Atque ira simul, inmani per proxima motu
Evolat, et minitans avida ad certamina fertur.
455. _pennas addente pudore_, ut _pedibus timor addidit alas_ apud
Virg. Æn. VIII, 224.
456. Post _inmani_ distinguendum censebat N. Heins. quem sequutus
est Drak. Non multum interest.
457. _nava ad certamina_ (vid. ad I, 549) legendum putabat
N. Heins. et _avide_ Drak. quod tacite invexit Lefeb. Sed adject.
doctius pro adverbio positum videri potest; confer inf. v. 715.
Haud secus, amisso tigris si concita fetu
Emicet, adtonitæ paucis lustratur in horis
Caucasus, et saltu tramittitur alite Ganges; 460
Donec fulmineo partus vestigia cursu
Conligat, et rabiem prenso consumat in hoste.
458. Comparatio satis frequens apud poetas, et nunc apte ad bestiæ
atrocitatem verbis expressa, si a luxurie quadam recesseris, qua
cursus celeritatem tribus modis variavit; quamvis, meo quidem sensu,
_paucæ_ illæ _horæ_ nunc valde frigent, et vim summæ celeritatis et
impetus infringunt; Ern. Enimvero luxuries illa hoc loco minus
displicet, ubi celeritatis notio potissimum erat exprimenda, neque
_paucæ horæ_ admodum frigent, quoniam de Caucaso, altissimo Asiæ
monte ac parte Tauri, qui simul designari videtur, sermo est. Conf.
Plin. VIII, 18, seu 25; Stat. Theb. IV, 316 seq.; Dempster. ad
Rosin. Antiq. Rom. II, 11 et supra ad IV, 331 sq.
459. _Emicet_, ut II, 238; III, 85; IV, 468 al. _adtonitæ_, ab
adtonita, ob metum amissi fetus.
--_lustratur_ discursu, ut II, 266; Virg. Æn. II, 528 al.
461 sq. _fulmineo cursu_; vid. ad I, 421.
--_Conligere vestigia_ exquisite pro reperire, adsequi; Ern. 448;
conf. Stat. Theb. VIII, 577; Cic. ad Heren. IV, 8 al.
462. _Colligat_ et _consumat_ scripti. Vulgg. _Colligit_ et
_consumit_.
Obvius huic sparso Centenius agmine raptim
Funditur, audendi pravus, facilisque periclis.
Sed parvum decus Hannibali: nam, vitis honore 465
Perfunctus Latiæ, subito stimularat agrestes,
Semiermemque manum sternendam objecerat hosti.
463. Conf. Liv. XXV, 19 et sup. ad v. 27 seq. nam res a Silio
memorata ab h.l. aliena est.
464. _facilis periclis_; vid. ad I, 615.
465 seq. _vitis honore Latiæ_, ut VI, 43, ubi v. not.
[466.] _agrestes semiermemque manum_; v. Liv. l.c.
463. _Obvius hinc_ Put.
464. _facilisque pericli_ Put. quod recepit Lefeb.
466. _subitos_ malebat N. Heins.
467. _Semermemque_ alii, etiam Draken. Lefeb. Ern. Sed vid. ad
III, 16.
Bis septem demissa neci, nec substitit agmen,
Millia: bis septem, quæ non sollertior ense,
Sed genus insignis, justis ducebat in armis 470
Fulvius: ast æque per corpora fusa jacentum
Raptum iter est, victorque moram non passus eundi:
468. _demissa neci_; v. ad I, 439.
--_nec substitit agmen_ victoris, Hannibalis. Cf. v. 471 sq.
469. Cf. Liv. XXV, 21., et Var. Lect.
--_non sollertior ense_ apud Liv. l.c.
--_dux stultitia et_ temeritate Centenio par.
470. _insignis_ (κατὰ) _genus_, nobilior Centenio. De gente Fulvia
v. meas Tabulas Geneal.
--_justa arma_ et justus exercitus Fulvii prætoris, non tumultuarius
ac semiermis, neque precario ipsi traditus, ut Centenio, centurioni
primipili.
471. _jacentum_; v. ad II, 574.
472. _Raptum iter est_; vid. ad I, 570.
--_moram non passus eundi_, inpatiens moræ, quam itineri faciendo
inpendebat; Heins.
468. _dimissa_ Put. At vid. not.
469. In hoc loco, quem Intpp. silentio prætermittunt, semper
obfendi. Si lectio sana est, post _bis septem_ suppl. demissa
neci. Sed præter hanc duritiem aliæ quoque eæque multo majores
concoquendæ sunt, quod scilicet res plane diversa ac nova tam
abrupte subnectitur, et poeta a veritate historica nimis
deflectit. Hi nodi tamen levi vulgatæ lectionis, quæ ex compendio
scripturæ orta videtur, mutatione solvi possunt, et vix dubito
quin poeta scripserit: _Plus septem demissa neci (nec substitit
agmen) Millia. Bis septem quoque_ (scilicet millia) _non
sollertior ense_... _Fulvius: ast æque per corpora_, etc. Centenio
octo tantum millia militum data esse, ex Liv. XXV, 19,
intelligitur. Idem tradit ibid. cap. 21, duodeviginti millibus
hominum præfuisse Fulvium, et ex iis duo millia haud amplius
evasisse. Inde v. 469, _bisque novem_ suspicari possis. Sed quis
poetam rediget ad tamam subtilitatem?
472. _euntis_ Oxon. Put. omnesque edd. ante Basil. Wolfii. Id
concinnius videbatur Barth. Adv. V, 6, quod recte mirabatur
N. Heins. qui vulgatam lect. defendit, additis tamen his verbis:
«Si quid mutandum sit, rescribam _moram non passus ovandi_, ne
quidem tempus triumpho ducendo inpendens.» Quod nollem excidisset
tanto viro: non enim de duce Rom. sed de Hannibale agitur, et
quomodo is et in Italia de triumpho cogitare poterat? _eunte_ Ven.
Marsi, quod monuit N. Heins. sed negavit Drak.
Exsequiæ tantum famam nomenque volentem
Mitificæ mentis tenuerunt funere læto.
473. Commentarii instar est Liv. XXV, 16, 17. Conf. et sup. ad X,
559 sq. Citum Hannibalis iter morabantur Ti. Sempronii Gracchi
Procos., qui _hospitis Lucani_ dolo perierat, _exsequiæ_, quas
Hannibal ipse celebrabat, _volens_, h.e. optans, cupiens,
desiderans, captans (ut Gr. θέλων), _famam mitificæ_, h.e. mitis (ut
apud Apul. de Mundo extr. et Prudent. Hamart. 963, et περὶ στεφ.,
hymn. VII, 42, ubi vid. Heins.) _mentis_, humanitatis et
miserationis.
474. _funere_; vid. ad V, 156.
--_læto_, non modo quod Gracchus hostis fuerat et dux fortis
bellique peritus, adeoque metuendus, sed quod armatus exercitus
circa rogum ejus cucurrit cum tripudiis Hispanorum motibusque
armorum et corporum. Vide Livium, loc. cit.
474. _Mitificæ_ Col. et Put. _Artifice_ Oxon. Vulgo _Horrificæ_.
Dausq. conj. _Honorificæ_ et _Justificæ_, quæ cadaveri justa
facit; Barthius Adv. V, 6; _Rectificæ_, æquitatis respiciens, vel
potius _nomenque levantem Horrificæ mentis_, famam crudelitatis,
qua omnibus exosus erat, levare cupientem sepeliendis hostium
ducibus; N. Heinsius _novemque foventem Mitificæ mentis_, sed ipse
_volentem_ non temere mutandum censebat.
Namque per insidias (infandum!) et ab hospite cæsus, 475
Conloquium et promissa petit dum perfida gentis
Lucanæ, Gracchus, cæco circumdatus astu,
Occiderat, laudemque Libys rapiebat humandi.
475. Cf. Var. Lectiones.
477. _cæco astu_; v. ad V, 3.
478. _laudem Libys rapiebat humani_, tum honoris et famæ gratia, tum
raptim et ὡς ἐν παρόδῳ funus curabat: ipsa autem verba nihil prope
nisi versum explent; nam res ipsa ex antecedd. nota erat; Ern.
475. _ab hospite cæso_ Col. et Oxon. _ab h. cesso_ Put. _in h.
cæso_ R. 1, Parm. Med. Nihil mutandum videbatur N. Heins. et Drak.
vel cuiquam alii. Sed lectio vulgata _primum_ suspecta sit tot
tantisque auctoritatibus; _deinde_ a genio linguæ lat. aliena est
et scabram efficit orationem; (nam, _ab hospite cæsus, cæco
circumdatus astu, Occiderat_, vix dixerit poeta, et copula _et_
certe post _cæco_ inserenda) _denique_ historiæ contraria est:
Gracchus enim non ab hospite cæsus, sed in insidias præcipitatus
ibique a Magonis militibus occisus est. Præterea non placet, nec,
si bene novi Silium, probabile est, eum sic nude _hospitem_
dixisse, sine epitheto, quo insignis ejus perfidia et inprobitas
designaretur; ut taceam, verba _cæsus occiderat_ languere. Forte
legendum _ab hospite fasso_ h.e. fallaci, ut _falsus homo_ dicitur
Sallust. Cat. 10, al.
Sed non, ut scitum celerare ad mœnia Pœnum,
Adstabat res ulla loco. Jam consul uterque 480
Præcipites aderant; Nola vis omnis, et Arpis
Ævi floridior Fabius rapida arma ferebat;
Hinc Nero, et hinc volucris Silanus nocte dieque
Inpellebat agens properata ad bella cohortes.
479 seq. Cf. Liv. XXVI, 5, ubi tamen pro _Fabio_ et _Silano_ Fulvius
memoratur.
--_ut scitum_, cognitum, auditum est.
--_mœnia_, Capuam.
--_non Adstabat res ulla loco_, summa omnium perturbatio erat; Ern.
coll. Liv. l.c. res _nec explorata Romanis_ (quæ tamen verba in ed.
Drak. et Ern. non leguntur) _ingentem præbuit terrorem_. Vid. Var.
Lect.
481. Conf. Liv. XXIII, 46, et XXIV, 46.
--_vis omnis_, exercitus Nolæ in præsidio relictus.
482. _Ævi floridior_; cf. ad I, 61.
484. _Inpellebat agens_; cf. V, 623.
480. _Sat stabat_ conj. Dausq. et edidit Lefeb. _Restabat spes
ulla loco_, vel _Hoc stabat spes illa loco_ emend. N. Heins.
Vulgata lectio utique mendum redolet, sed eam retinere malui, quam
dubia pro certis venditare. Withof. corrig. _Cessabat res ulla;
loco jam consul uterque P. aderant Nola, vis omnis et Arpis_.
Certe post _Arpis_ distinguendum putabat, quum ex Polyb. et Livio
constet, consules Nola, et Fabium Arpis venisse. At vulgata
interpunctio eamdem exhibet sententiam.
482. _rabida arma_ Col. ut sup. VII, 253. Sed vulgata lectio h.l.
aptior. Confer V, 98: _ferebat_ Col. ut mox _Inpellebat_ de Nerone
et Silano. Vulgo _ferebant_, quod servavit Lefeb.
483. _volucris_ ἀρχαϊκῶς Col. unde recepi, quod et tacite fecit
Lefeb. Vulg. _volucres. Silanus_ Col. Juniæ gentis cognomentum,
quod tubum vel fistulam significat; N. Heins. Cf. Fest. verb.
_Tullios_, et Lucret. VI, 1263; Cels. III, 18; Hygin. f. 169.
Vulg. _Syllanus_, quæ vox nihili est.
Undique conveniunt, pariterque obponere cunctos 485
Uni ductores juveni placet. Arduus ipse
Tifata insidit, propior qua mœnibus instat
Collis, et e tumulis subjectam despicit urbem.
486. _Uni juveni_, Hannibali. Cf. ad IX, 562.
487. _insidit_, cum quarto casu junctum. Vid. ad V, 3 in V.L., et
Heins. ad Valer. Fl. V, 536. Sic passim ap. Liv. Hannibal «in valle
occulta post Tifata montem inminentem Capuæ consedit,» Liv. lib.
XXVI, 5. Cf. id. VII, 29, et sup. ad IV, 363.
487. _insidit_ Col. _insedit_ Parm. et Ben. etiam bene, _incidit_
Ox. et Put. _incedit_ R. 1, et Med. _invadit_ Mars. et hinc alii.
Verum ubi, tum sese circumfundentibus armis,
Vallatas socium portas, unaque negari 490
Intravisse sibi, Capuæque erumpere cernit,
Anxius adventus, nunc ferro frangere cœtum
Obstantum meditatur; init nunc avia cœpto
Consilia, atque astu quærit tot millia portis
Abstrahere artatis, cinctosque resolvere muros. 495
489. Conf. omnino Liv. XXVI, 7.
--_armis_, ut VII, 61 et sup. v. 482.
490. _Vallatas_, cinctas a Romanis _portas sociorum_ suorum,
incolarum Capuæ.
--_una_, simul, _sibi negari_, se prohiberi a Romanis urbem
obsidentibus, _intravisse_, intrare Capuam, _et Capuæ_, Campanis,
sociis suis, scilicet negari _erumpere_ portis. Lefeb. notandam h.l.
dicit audaciam trium militum e Val. Max. III, ii, 20.
492. _Anxius adventus_; v. V.L. Sollicitus de adventu suo, quod
breviter et obscure dicitur pro: quomodo iis, quorum causa
advenisset, auxilium ferret incertus; Lenz.
493. Hannibal «abscedere inrito consilio et movere a Capua statuit
castra. Multa secum, quoniam inde ire pergeret, volventi, subiit
animum impetus, caput ipsum belli Romam petendi,» etc. Liv. l.c. Cf.
Polyb. IX, 3, 4.
--_avia cœpto_, diversa a priori consilio, scil. ferro et impetu in
hostes inrumpendi; Ernest. qui recte monet, omnem hunc locum (a
v. 490... 495) laborare duritie quadam auribus elegantioribus et
Virgilianæ concinnitati adsuetis molesta. _Cœptum_ vero non
consilium est, sed conatus sc. Capuæ obsidione liberandæ, quam ob
rem iter erat ingressus.
490. _unaque_ scripti et ed. Parm. _unamque_ R. 1, Mediol. Marsi
et Martini Herbip. _unique_ ed. Junt. et inde aliæ, quod perperam
retinuit Lefeb.
491. _Capuæque_ scripti et priscæ edd. ante Junt. in qua Nicander
primus _Capuaque_ reposuit. _Capuæque inrumpere_ emend. N. Heins.
vid. ad II, 378. Sed vid. not.
492. Verba explicatu difficilia _anxius adventus_ Intpp. silentio
prætermittunt, excepto Ernesti V. C. cui videtur obscura brevitate
elata formula pro, sollicitus præsenti fortuna sua, qua ad Capuam
utebatur. Si lectio sana est, verborum hunc crediderim sensum
esse: dolebat Capuam venisse. Sed tum poeta male dixit _anxius_.
Suspicor potius, eum scripsisse _Anxius eventus_, vel _Anxius en
mentis_; nisi malis _Ambiguus_ (h.e. dubius) _mentis_, (ut
_ambiguus consilii_ ap. Tac. Hist. II, 83) quod tamen a vulgata
scriptura magis recedit.
493. _init_ Col. _et huc_ Oxon. _et hunc_ Put. _huic_ Ben. Vulgo
_et huic_. Deinde _non_ pro _nunc_ Ben. _avia cœpti_ malebat
N. Heins. ut _devia recti_ VIII, 316. Sic et _devius æqui_ I, 57.
At hæc verba etiam cum sexto casu jungi monet Drak. _ardua cœpto_,
vel _cœpti_ placebat Burm.
Sic igitur secum, curasque ita corde fatigat:
«Quo, mens ægra, vocas? rursusne pericula sumam,
Non æquus regione loci? Capuaque vidente
Terga dabo? an, residens vicini vertice montis,
Exscindi ante oculos patiar socialia tecta? 500
496. _curas fatigat_; vid. ad I, 675.
497. _rursus_, ut ad Nolam.
--_periculum sumere_ pro subire etiam dixit Tac. Hist. III, 69 et
al.
498. _Non æquus regione loci_, inpar Romanis, qui opportuna loca
tenent; Cell. et Ern.
499. _vicini montis_; v. ad v. 487.
498. _Non æqui_ arbitrabatur N. Heins. Miror vero, τὸ _Capuaque_
nemini displicuisse: equidem _Capuave_ scribendum crediderim, quæ
permutatio frequentissima est. Novum ac plane diversum designatur
consilium, quod Hannibalis animo obversabatur.
Non ita me experti Fabius Fabiique magister
Turbatum, Hesperio quum clausos milite colles
Evasi victor, sparsosque per arva juvencos
Jactare adcensis stimulavi cornibus ignes.
Haud dum omnes abiere doli: defendere nobis 505
Si Capuam ereptum est, dabitur circumdare Romam.»
501. Imitat. Virg. Æn. XI, 396 sq.
--_magister_ equitum, Minucius.
502 sqq. Cf. sup. VII, 272 seq. et 310 sq.
--_Turbatum_, confusum et consilii inopem.
--_Hesperio_, Italo Romano. Vid. ad I, 4.
503. _victor_, voti compos, ἐπιτυχὼν. Vid. Heyne ad Virg. Æn. II,
329; VIII, 61; X, 409; XI, 565, et Georg. III, 9; Burm. ad Valer.
Fl. IV, 528, et ad Petron. c. CXII.
--_victor_, superior iis arte ac fraude; Lenz.
507. _tenuit sententia mentem_, ei stetit; stabilem habuit
sententiam.
501. _Fabiique_ Col. et ed. Parm. Vulgo _Fabioque_.
502. _Turbatum_ est ex emend. N. Heins. _Turmarum_ Parm.
_Turbarum_ in reliquis libris. _Hesperio_ Parm. et Ben. ut jam
olim conj. N. Heins. _asperior_ Col. _Hesperior_ Oxon. _experior_
Put. Vulgo _expertor_. Vulgatam lect. male correxerunt Dausq. et
Barth. Adv. V, 6. Ille tentabat _Fabioque magister Turbarum
inceptor_, vel _Fabiique m. Turbarum expertem_; hic _Fabiique
magister Turmarum_ vel _Turbarum, experto clausos cum milite
campos_, etc.; sed cum Modio amplectendam potius censebat
scripturam cod. Colon. _Turbarum asperior_, promtior ad turbanda
omnia. Withof. emend. _Non ita me experti Fabius Fabioque magister
Turmarum_, etc. quoniam Minucius non fuerit _Fabii_ dictatoris
_magister_, sed sub eo magister equitum, in _turmas_ divisorum.
507. _Hæc, postquam placita intentæ_, vel _adtonitæ sententia
menti_ opinabatur N. Heins.
Hæc postquam placita, et tenuit sententia mentem,
Non exspectato, Titan dum gurgite lucem
Spirantes proferret equos, inpellit in agmen
Voce manuque viros, et cœpta inmania pandit: 510
508. _Non exspectato_ ablat. absol. ut _audito_ V, 106, ubi v. not.
509. _equos_ Solis _spirantes lucem_, cf. Virg. Æneid. XII, 115,
ibique Heyne.
--_inpellit in agmen_, convocat, militum concionem facit; Ern. quod
ab usu loquendi alienum videtur. Cf. V.L.
508. _exspectatum_ Ben.
509. Suspicor poetam scripsisse, _inpellit en agmen Voce manuque_,
(ut ap. Virg. Æn. V, 241 et al.) _viris et cœpta inmania pandit_:
nam verba, quæ sequuntur, in itinere dicta videntur iisque milites
ad illud adcelerandum incenduntur.
«Perge, age, vince omnem, miles, virtute laborem;
Et, quantum humani possunt se tendere passus,
Arduus adcelera. Romam petis: hoc iter Alpes,
Hoc Cannæ stravere tibi: eia, incute muris
Umbonem Iliacis, Capuæque repende ruinas; 515
Quam tanti fuerit cadere, ut Palatia cernas,
Et demigrantem Tarpeia sede Tonantem.»
513. Præclari versus, quibus magnum inest pathos.
514 sq. _incutere Umbonem_, ut sup. II, 256. Cf. V.L.
[515.] _Iliacis_, Romanis.
516. Non magna est jactura Capuæ, si possessio quasi Romæ præsensque
ejus potiundæ spes ea redimitur.
517. Conf. ad II, 365, 592, et Klotz. ad Tyrt. p. 78.
511. _rumpe_ pro _vince_ R. 1, Parm. Med.
512. _possint_ maluerit N. Heins.
514. _stravere_, non _statuere_, Col. et Put.
515. _Terrorem_ pro _Umbonem_ suspicari possis: aries certe h.l.
aptior umbone.
517. _demigrantem_ est ex emendat. Modii. In plerisque libris
legitur _denigrantem_, in quibusdam _denigrante. Et de Tarpeia
nigrantem_ (νεφεληγερέτην) _sede T._ vel _Et de nigranti Tarpeia
sede T._ conj. Dausq.
Instincti glomerant gressus. Roma auribus hæret,
Roma oculis: creduntque ducis sollertibus actis
Aptius id cœptum, quam si duxisset ab ipso 520
Fatali Æneadis campo. Vulturna citata
Transmittunt alno vada, postremique relinquunt
Tardandis Italis conruptas igne carmas.
518. _Instincti_, incitati et incensi, Drak. Cf. Var. Lect.
--_glomerant gressus_; vid. ad III, 336. Bene Ernesti: «Exquisita
ratio militum adplausus significandi, _Roma auribus hæret, Roma
oculis_; at quam tenuis et diluta sententia est, _credunt ducis_,
etc. Laudant milites Hannibalem, quod nunc demum, nec statim post
pugnam Cannensem Romam petere instituerit. Quis, quæso, nunc hanc
militum sententiam desideret? Aptior ea erat tranquillæ
deliberationi, quam huic tempori, quo cuncti ardore Romam vincendi
flagrant.» Contrariam adeo Livius XXVI, 7, Hannibalis et militum
sententiam adfert: «Cujus rei (sc. Romam petendi) semper cupitæ
occasionem prætermissam post Cannensem pugnam et alii vulgo
fremebant, et ipse non dissimulabat.»
521 seq. _campo_ Cannensi.
--_Æneadis_, Romanis.
--_Vulturna vada_; v. ad I, 52, et VIII, 528.
--_alno_; v. ad III, 458.
--_citata_, celeriter.
523. «Fulvium Vulturnus tenuerat amnis, navibus ab Hannibale
incensis, rates ad trajiciendum exercitum, in magna inopia materiæ,
ægre comparantem,» Liv. XXVI, 9.
518. _Instincti_ Col. Oxon. Put. et priscæ edd. _Instructi_ Tell.
R. 2; Marsi edd. et hinc aliæ. Male! vid. ad VIII, 242.
520. _quasi_ quidam, _durasset_ Put. unde _ductasset_ in mentem
venit N. Heins. et v. 521, _cavata alno_ ex Virg. Ge. I, 136.
522. _alno_ Col. et Tell. Vulg. _alvo_, quod tuebatur Marcilius
ap. Dausq. quia _alvus_ Græcis ac latinis γαστὴρ νεὼς; _alveo_
(h.l. navi, ut inf. XIV, 428; Virgil. Æn. VI, 412, ubi vid. Cerda)
legendum putabat Dausq. quæ vox et sup. IV, 602, inf. XIV, 428,
passimque apud Virgil. dissyllaba est, (vid. Barth. ad Stat. Theb.
V, 1) sed semper in fine versus.
Tum Sidicina legunt pernicibus arva maniplis,
Threiciamque Calen, vestras a nomine nati, 525
Orithyia, domos: hinc Allifanus Iaccho
Haud inamatus ager, Nymphisque habitata Casinis
Rura evastantur: mox et vicinus Aquinas,
Et, quæ fumantem texere giganta, Fregellæ
Agmine carpuntur volucri. Fert concitus inde 530
Per juga celsa gradum, duris qua rupibus hæret
Bellator Frusino, et surgit suspensa tumenti
Dorso frugiferis Cerealis Anagnia glebis.
524 seq. Describitur iter H. præeunte Livio l.c. Cf. Polyb. IX, 5.
--_Sidicina arva Threiciamque Calen_ et _Orithyia_; v. ad VIII,
511, 512.
--_arva legunt_, ut VII, 132.
526 sq. _Allifanus Iaccho Haud inamatus ager_; vid. ad VIII, 535.
--_Iaccho Haud inamatus_; conf. I, 237; Bentl. ad Horat. Od. II, vi,
18, et Gronov. Diatr. Stat. c. XLIII. _Casinis_; vid. ad IV, 227.
[527.] _Nymphis habitata_, quia ad Lirim fl. sita.
528. _Aquinas_, incolæ Aquini pro oppido, de quo v. ad VIII, 403.
529. _Fregellæ_; v. ad V, 542.
--_fumantem texere giganta_, quoniam in regione bituminis et
sulphuris plena sitæ, Ern. cf. ad VIII, 537... 540.
530. _carpuntur_; vid. ad II, 458.
531. _juga celsa_ inter Fregellas. et Frusinonem.
--_hæret_, ut al. _pendere_, et mox _suspensa_; vid. ad I, 128; III,
556; VI, 645; VIII, 565.
532. _Frusino_; vid. ad VIII, 398.
533. Cf. ad V, 543; VIII, 392, et Heyne ad Virg. Æn. VII, 684.
526. _Altifanus_ R. 1, et Med. _Ælifanus_ Col. Vulgo _Alifanus_;
vid. ad VIII, 535.
527. _inaratus_ primus edidit Marsus et deinde alii: quod operose,
sed frustra tuebatur Dausq. _Casinis_ Col. Vulg. _Casini_.
529. _At_ Col. unde _Ac_ legendum videbatur N. Heins.
531. _thuris_ pro _duris_ Col.
Jamque adeo est campos ingressus et arva Labici,
Linquens Telegoni pulsatos ariete muros, 535
Haud dignam inter tanta moram: nec amœna retentant
Algida, nec juxta Junonis tecta Gabinæ.
534. _Labici_; v. ad VIII, 366.
535. _Telegonis muros_ Tusculum. Vid. ad VII, 692.
--_Linquens_ hanc urbem regionemque, quæ, quamvis amœnissima, non
tamen morabatur iter Hannibalis _inter tanta_ molimina, in tantis
cœptis.
537. _Algidum_ opp. et _Algidus_ mons nemorosus et pascuus (h.l.
_amœnus_) Latii in Æquis, XVIII M.P. a Roma distans. Vid. Jani ad
Horat. Od. I, xxi, 6; III, xxiii, 9; IV, iv, 58.
--_Algida_, ut _Taygeta_, _Gargara_, _Mænala_, etc. Vid. ad IV, 363.
--_Gabii_, oppidum Latii, medio fere inter Romam et Præneste loco
situm, ubi Juno inprimis colebatur. Conf. Virgil. Æn. VII, 682, et
ibi Heyne.
534. _Labyci_ Col. Sed _Labicus_ semper in optimis libris, et Gr.
Λάβικος, vid. not. ad VIII, 366.
Præceps ad ripas inmani turbine fertur,
Sulfureis gelidus qua serpit leniter undis
Ad genitorem Anio labens sine murmure Thybrim. 540
538. _Præceps fertur_, properat inde Hannibal. Vid. ad IV, 261.
--_turbine_, impetu, velocitate.
539 sq. _Anio serpit ad genitorem Thybrim_; influit in Tiberim.
Mirantur Drak. et Ernesti Anienem dici h.l. _serpentem leniter_ et
_labentem sine murmure_. Sed v. ad IV, 224 in V.L. Lenz. monet,
poetam ad verbum expressisse Tibull. I, vii, 13, 14.
--_Sulfureis_, flavis, luteis, ut VIII, 400, nam _gelidus_ etiam
vocatur; Ern. Rectius forte Draken. propter aquas Albulæ (fluminis
Piceni in Marchia Anconitana, hod. _Ragnola_) in Anienem influentes
et sulfureas. Vide Barth. ad Stat. Silv. I, iii, 75, et intpp. Suet.
Aug. 82, et Ner. 31. Cf. sup. ad v. 229, et ad VIII, 400.
[540.] _genitorem_, quia in Tiberim influit (ut _patre Benaco_ dixit
Virg. Æn. X, 205), vel quia hic major fluvius est. Conf. I, 606 sq.
ibique not.
540. Vulgo _Tibrim_, vel _Tybrim_. Sed vid. ad VIII, 367.
Hic ut signa ferox dimensaque castra locavit,
Et ripas tremefecit eques, perterrita pulsis
Ilia prima vadis sacro se conjugis antro
Condidit, et cunctæ fugerunt gurgite Nymphæ.
At matres Latiæ, ceu mœnia nulla supersint, 545
Adtonitæ passim furibundis gressibus errant.
541. Cf. Liv. XXVI, 10, et Polyb. IX, 5, 9.
542 seq. Terror etiam fluviis eorumque Nymphis tribuitur. Cf. I, 48;
III, 463 seq.; IV, 443 sq., 601; VII, 413 sq.
543. _Ilia_, vel Rhea, Amulii jussu Aniene, vel Tiberi mersa, et
hinc ab aliis huic, ab aliis illi nupta fingitur. Vid. Jani ad
Horat. Od. I, ii, 13... 20.
545 sq. Conf. Liv. XXVI, 9, cujus elegans gravitas multo magis
placet, quam ornatus Silianus; Ernest. v. et Polyb. IX, 6.
[546.] _furibundis gressibus_; vide Nostrum supra ad I, 458.
546. Hic versus proxime sequenti perperam postponitur in c. Col.
Ante oculos adstant laceræ trepidantibus umbræ,
Quæque gravem ad Trebiam, quæque ad Ticina fluenta
Obpetiere necem, Paulus Gracchusque cruenti,
Flaminiusque simul, miseris ante ora vagantur. 550
Clausit turba vias. Stat celsus et asper ab ira,
Ingentemque metum torvo domat ore Senatus.
547. _laceræ umbræ_, quæ etiam nunc servant vulnera, quibus olim
occubuerunt: tali enim habitu umbrae ad inferos descendere
credebantur, quali erant tempore mortis; Drakenb. Cf. Advers.
Heinsii in Broukhusiana editione Tibull. pag. 461, et Cerda ad
Virgil. Æn. II, 272... 279.
549. _Gracchus_, de quo v. supra v. 475 sq.
551 sq. _Stat_, in foro, ubi magistratibus præsto est (Liv. l.c.),
in viis et in turba hominum.
--_celsus Senatus_, ut sup. v. 313, nisi malis, in muris. Magno
animo est in tantis periculis; Cell.
--_asper ab ira_; cf. XVI, 521, et ad II, 139.
[552.] _domat_, dissimulat.
Interdum tamen erumpunt sub casside fusæ
Per tacitum lacrimæ; quidnam Fortuna minetur,
Quidve parent Superi? Pubes dispersa per altas 555
Stat turres, atque huc ventum sub corde volutat,
Ut jam Roma satis credat, defendere muros.
554. _Per tacitum_; vid. ad VII, 527.
--_quidnam Fortuna minetur_, sc. tristes et anxii expendunt, tacite
quærunt.
555. _Quidve parent Superi_, ut I, 136.
556. _sub corde volutat_, secum cogitat, _huc ventum_ esse, rem eo
jam rediisse, _ut Roma satis credat_, satis habeat, contenta sit et
esse debeat, _defendere muros_.
556. _atque eventum sub c. v. Et jam R. s. credit d. m._ emend.
Dausq. Sed nihil magis perspicuum esse his versibus, jam monuere
Bart. et N. Heins.
Pœnus ut ad somnos vix totam cursibus actæ
Indulsit pubi noctem, vigil ipse, nec ullam
Ad requiem facilis, credensque abscedere vitæ, 560
Quod sopor eripiat, tempus; radiantibus armis
Induitur, Nomadumque jubet prorumpere turmas.
Inde, levis frenis, circum pavitantia fertur
Quadrupedante sono perculsæ mœnia Romæ.
558. Cf. Liv. XXVI, 10.
--_pubi cursibus actæ_, militibus raptim actis et itinere fessis.
560 sq. _credens abscedere... tempus_, verba somno deditis notanda.
562 sq. «Cum duobus millibus equitum a porta Collina usque ad
Herculis templum est progressus, atque, unde proxime poterat, mœnia
situmque urbis obequitans contemplabatur,» Liv. l.c.
563. _levis frenis_, quæ celeritatis vel artis laus nunc aliena; et
arguta doctrina est, qua dicit _quadrupedanti sono ferri_ pro
obequitare; Ern. Sed verba sic jungenda: «levis frenis fertur circa
mœnia Romæ, perculsæ sono quadrupedante,» h.e. quadrupedum, equorum:
neque video, cur non celeriter obequitasse censendus sit Hannibal,
urbem contemplaturus, etsi propius ad eam adcesserit. Cf. supra
v. 66 seq., et Virgil. Æneid. VIII, 596.
559. _ipse_, non _ille_, scripti et R. 2.
563. _levis freni_ opinabatur N. Heins.
Nunc aditus lustrat, clausas nunc cuspide pulsat 565
Infesta portas, fruiturque timore paventum.
Nunc, lentus celsis adstans in collibus, intrat
Urbem oculis, discitque locos, causasque locorum.
566. _fruitur_, delectatur, Drak. coll. Martial. lib. VIII, xxx, 3,
et Claud. in Rufin. I, 237. At malim exponere, utitur: in rem suam
convertit, et fructum inde percipit.
567. _lentus adstans in collibus_, lento obtutu, ut admirabundus,
colles contemplans; Barth. Adv. V, 6, et Ernesti, coll. II, 639.
Immo, stans in collibus, ut _urbem oculis intrare_, introrsus
perspicere possit. Voce autem _lentus_ securitas designatur. Vide
supra ad II, 489, et Brouk. ad Tibull. I, v, 45.
568. _discit locos, causasque locorum_, explicari sibi loca quæque,
et unde singula nomen adceperint, jussit; Mars. Conf. ad XI, 261.
567. _lentus_ scripti. Vulg. _lætus_.
Ac legeret visu cuncta, et penetraret in omnes
Spectando partes, ni magno turbine adesset 570
Fulvius, haud tota Capuæ obsidione relicta.
Tum demum castris turmas inflexit ovantes
Spectata ductor satiatus pectora Roma.
569 seq. Cf. Liv. XXVI, 10.
--_legeret_, legisset, _visu_, oculis quasi percurrisset,
cognovisset, ut ap. Virg. Æn. VI, 755.
571. Q. _Fulvius_ Flaccus, a Capua obsessa Romam cum exercitu
profectus, ceteris ducibus Romanis ibi relictis, unde _haud tota_,
etc. Conf. Liv. XXVI, 8... 10.
572. _inflexit_ Col. Put. Parm. _influxit_ Oxon. teste N. Heins.
sed, si Barthio Adv. V, 6, fides habenda, _suffluxit. inflixit_
R. 1, et Med. _induxit_ ad marg. R. 1; _infœlix_ Mars. et Mart.
Herbip. _suffexit_ Nicander et alii; _suffixit_ Gryph. et al.
_subduxit_ conj. Burm. _suspexit_, _suffecit_ et _suffexit_ Dausq.
qui et _suffixit_ tuebatur.
573. _Spectanda_ Putean. et hinc Lefeb. coll. XI, 260. Sed nunc
Hannibal jam spectaverat urbem.
Atque, ubi nox depulsa polo, primaque rubescit
Lampade Neptunus, revocatque Aurora labores, 575
Effundit rupto persultans agmina vallo,
Et quantum clamare valet: «Per plurima vestra,
O socii, decora, et sacras in sanguine dextras,
Vobis ite pares, et tantum audete sub armis,
Quantum Roma timet: reliquam hanc exscindite molem; 580
Nil, quod vincatis, toto restabit in orbe.
574. Cf. Liv. XXVI, 11; Virg. Æn. III, 588 sq.; IV, 6, 7, _aurora
polo dimoverat umbram_; et VII, 148.
575. _Aurora revocat labores_ Solis, eum ad cursum diurnum vocat;
Lenz. coll. Ovid. Met. II, 144. Immo, Aurora labores suos, cursum
suum, _revocat_, repetit, renovat.
576. _Effundit_, ut II, 151, ubi v. not.
577. _quantum clamare valet_, scil. clamat: Oro vos, vel obtestor
_per plurima_, etc. Vid. ad I, 658.
578. _sacras in sanguine dextras_, dura brevitate dictum pro, per
dextras vestras sanguine hostium fuso _venerabiles_; Ern. Conf. ad
VII, 9, et h.l. Var. Lect.
--_sacras in sanguine dextras_, sacratas, inbutas, cædibus; et
_vobis pares_, ita ut vobis dignum est, et pristinæ virtuti vestræ
respondet; Lenz.
579. _Vobis pares ite_, tam fortes, ut olim et hactenus, vos
præstate. Cf. Heins. ad Ovid. Epist. Her. XX, 62 et inf.; XV, 445.
581. _restabit_, supererit; nam Roma capta, urbes et provinciæ
Romanorum imperio subjectæ, sponte Pœnis se submittent. Nihil est
itaque, quod τὸ _restabit_ cum Dausq. exponas, resisteret,
repugnabit.
577. _vestra_ scripti, unde recepi probb. N. Heinsio et
Drakenborch. ut per suam ipsorum famam et gloriam milites hortetur
Hannibal. Vulgo _nostra_: non male!
578. _saturatas sanguine_ corrig. N. Heins. _satiatas s._ Drakenb.
579. _Votis ite pares_ edidit Nicander et deinde alii, quod
perperam prob. Barth. Adv. V, 6, quia vix tantum vovere ausi sint
olim, quantum nunc Fortuna obtulerit, vid. not. In Put. cod. tamen
ita jam legi contendit Lefeb. _ne_ pro _ite_ R. 2.
Neu populi vos Martigenæ tardarit origo;
Intratam Senonum capietis millibus urbem,
Adsuetamque capi: fortasse curulibus altis
Jam vos, exemplo proavorum, ad nobile letum 585
Exspectant de more senes, mortique parantur.»
582. _populi Martigenæ_; conf. Virg. Æn. I, 276; VI, 873 al.
585. _exemplo proavorum_, ut olim, Roma a Gallis Senonibus, Brenno
duce, capta, quod vel tironibus notum ex Liv. lib. V, cap. 41 pr. et
Flor. I, 13.
--_nobile letum_, quia in honorum insignibus moriebantur; Lenz.
Malim referre ad genus mortis, quæ forti et obstinato ad eam animo
adpetita, memorabilis et gloriosa fuit.
586. _morti parantur_, ad mortem, ad moriendum se parant.
582. _Ne_ Col. quod tacite recepit Lefeb. _Heu_ R. 1, et Mediol.
585. _ad_ Col. bene. Vulg. _ac_, quod servavit Lefeb.
Talibus hinc Pœnus: sed contra Œnotria pubes
Non ullas voces ducis aut præcepta requirit.
Sat matres stimulant, natique, et cara supinas
Tendentum palmas lacrimantiaque ora parentum. 590
Ostentant parvos, vagituque incita pulsant
Corda virum, armatis infigunt oscula dextris.
Ire volunt, et pro muris obponere densi
Pectora, respectantque suos, fletumque resorbent.
587. _Œnotria pubes_. Romana juventus. Cf. ad I, 2.
589. Scena miserationis plena, e Liv. XXVI, 9, adumbrata, at paulo
absolutior: qualibus locis inmorentur velim, qui Silium morosius
fastidiunt; Ern. Eumdem Livii locum Silius expresserat sup. v. 545
seq. Cf. et Liv. VII, 11 med.
591 sq. _pulsant Corda_, ut ap. Virg. Georg. III, 106. Cf. ad II,
213 (in V.L.) et 580.
593. _Ire volunt_ pubes, armati, et _pro muris_; ante muros; Lenz.
Immo pro salute urbis.
594. _respectant suos_, quos sc. inviti relinquunt: ut apud Quintil.
Decl. X, p. 174. «Invitus ille vanescebat ex oculis, multum
resistens, sæpe respiciens,» etc. Conf. ad VIII, 108.
--_fletum resorbent_ reprimunt. Cf. Senec. Herc. Œt. 1285, et Stat.
Theb. V, 654.
587. _hic_ Mars. et inde alii, _contraque_ pro _sed contra_ Put.
592. _defigunt_ Puteol.
Ut vero inpulso patefactæ cardine portæ, 595
Et simul erupit motis exercitus armis,
Funditur inmixtus gemitu precibusque per altos
Ad cælum muros plangor, sparsæque solutis
Crinibus exululant matres, atque ubera nudant.
Fulvius antevolans agmen, «Quis nesciat, inquit, 600
Non sponte ad nostros Pœnum venisse penates?
598. Conf. VI, 560 sqq.
599. _ubera nudant_ planctus causa; Lenz. Nonne potius quia vestes
lacerant?
600 sqq. Brevis, at apta tempori et efficax admonitio: non timendus
est hostis, qui _non sponte_, h.e. expulsus e Capua (immo repulsus a
Capua, quam obsidione liberare non potuerat) venit et veluti in fuga
versatur; Ern. Silius vero Fulvio tribuit, quæ Fabius dixit ap. Liv.
XXVI, 8.
596. _motis_ Colon. Vulg. _junctis_, nisi quod _victis_ in Puteol.
pro _juctis_.
598. _plangor_ est ex emend. N. Heins. _clangor_ scripti et vett.
edd.
600. _nescius_ et mox _vestros_ Put.
A portis fugit Capuæ.» Subnectere plura
Conantem tristis cæli cum murmure vasto
Turbavit fragor, et subita de nube procellæ.
603. Poeta exornavit Livianam (lib. XXVI, c. 11) descriptionem
tempestatis, qua prælium bis diremtum: quod cum judicio fecisse
censendus est, quum res ipsa tanti fuerit momenti. Colores imaginis
potissimum petiit e Virgil. Ge. I, 322 sqq., et Æneid. I, 84 sq.;
IV, 160 seq. Hujus tamen tempestatis nulla mentio fit ap. Polyb. IX,
6, 7, ubi aliæ memorantur causæ, cur Hannibal abjecerit spem urbis
capiendæ, et inde discesserit.
--_tristis fragor_; v. V.L.
603. _his dictis_ pro _tristis_ legendum censebat N. Heins. cui
τὸ _tristis fragor_ displicebat. Drak. contra monet, τὸ _tristis_
etiam cum voc. _cæli_ posse jungi, _triste_ autem _cælum_ dici in
nubes ac tempestates coactum, ut _lætum_ ac _hilare_ serenum. Sed
bis in uno versu adject. jungi cum substant., nullis interpositis
vocibus, plane abhorret a more poetarum, qui ubivis fere ea
disjungunt. Si lectio mutanda, _dictis_ reponerem sine _his_, vel
_dirus_. Vid. tamen not. ad XI, 540.
Jupiter, Æthiopum remeans tellure, minantem 605
Romuleo Pœnum ut vidit subcedere vallo,
Cælicolis raptim excitis, defendere tecta
Dardana, et in septem discurrere jusserat arces.
605. _Jupiter Æthiopum remeans tellure_ fingitur exemplo Hom. Iliad.
α, 423 sq., et Odyss. α, 22 sq., sed minus apte, nec nisi doctrinæ
ostentandæ causa. A deorum quoque majestate abhorrere videtur, quod
jubentur _discurrere in septem arces_, h.e. colles, in quibus sita
est Roma; vid. Georg. II, 535. Id tamen coll. vs. 707... 725, minus
displicebit.
607. _Cælicolas excitos_ emend. Gron. Obss. I, 17, quod locutio
_jubere alicui_ in optimis scriptoribus, vel numquam, vel
rarissime saltem sit obvia; confer Burm. ad Petron. c. LXXI;
Duker. ad Liv. XXIII, 21; XXVI, 41; Drak. ad Liv. XXXII, 16; Gron.
ad Liv. XLII, 43; Oudend. ad Cæs. B. C. III, 98; Ernesti ad Tac.
Ann. IV, 72; XI, 32; XIII, 15, clav. Cic. voc. _jubeo_. Enimvero
Perizon. ad Sanctii Minerv. l. II, c. 4, extr. recte monet, omnia
istæc et plura ejusmodi loca; a se et Sanctio laudata, non temere
conjecturis sollicitanda videri, et, si vel maxime solœca sit
locutio, nullam tamen h.l. mutandi causam esse, quum τὰ _Cælicolis
excitis_ possint esse ablativi absoluti.
Ipse e Tarpeio sublimis vertice cuncta,
Et ventos simul, et nubes, et grandinis iras, 610
Fulminaque, et tonitrus, et nimbos conciet atros.
Concussi tremuere poli, cælumque tenebris
Clauditur, et terras cæco nox condit amictu.
Instat tempestas oculis, hostique propinquo
Roma latet: jactæ in turmas per nubila flammæ 615
Stridorem servant, membrisque insibilat ignis.
609. _e Tarpeio vertice_, monte Capitolino, Jovi inpr. sacro Cf. X,
360 sqq.
610. _grandinis iras_ docte pro grandine, quam iratus mittit.
613. _Claudi cælum_ dicitur _tenebris_, vel nubibus ac frigore, ut
contra _aperiri_, _recludi_, _reserari_, _resolvi_ luce, sole ac
calore. Vide Weitz. et Burm. ad Valer. Fl. I, 655; Cerda et Heyne ad
Virg. Ge. I, 393; IV, 52, et Æn. I, 155, 394; VIII, 523.
--_cæco_, atro, nigro, _amictu_, ut V, 36.
616. _insibilat ignis_, vivaciter, ut σίζειν ap. Hom. Odyss. IX,
394; Dausq.
610. _juncta... simul_ corrig. N. Heins. _nutu_ pro _cuncta_
reposuit Lefeb. coll. vers. 724. Non male! _junctim_ pro _cuncta_,
vel _cunctos Et ventos simul_ non male conj. Withof.
611. _concitat_ Put.
612. _Concussi_ scripti, Parm. et al. edd. vett. _Concussu_ R. 1,
Med. et al.
616. _membrisque_, non _membris_, Colon.
Hinc Notus, hinc Boreas, hinc fuscis Africus alis
Bella movent, quantis animos et pectora possint
Irati satiare Jovis. Fluit agmen aquarum,
Turbine confusum piceo et nigrante procella, 620
Atque omnes circa campos spumantibus undis
Involvit. Celsus summo de culmine montis
Regnator Superum sublata fulmina dextra
Libravit, clipeoque ducis non cedere certi,
Incussit. Summa liquefacta est cuspis in hasta, 625
Et fluxit, ceu conreptus fornacibus ensis.
617. Venti promiscue ponuntur, omisso Euro. Sic Aquilo non memoratur
Virgil. Æn. I, 85, ubi v. Heyne Exc. III.
--_fuscis alis_; v. ad I, 589, et III, 524. Hæc vero verba non ad
solum Africum, sed etiam ad Notum ac Boream referenda esse, jam
monuit Drak.
618. _Bella movent_; conf. VII, 569 sqq.
619. _agmen aquarum_; vid. Salmas. Exerc. Plin. p. 59, et Heyne ad
Virg. Ge. I, 322.
--_Fluit_ ex alto, e cælo, magna vis pluviæ _confusa_, coacta,
conlecta in nubibus piceis; Lenz, coll. Virgil. Ge. I, 322 sqq.
Immo, effusus est imber, _confusus_, commixtus, conjunctus cum
_turbine_, vel _procella_, vehementiore vento. Ita Liv. VI, 32, et
XXIII, 44, _ingentibus procellis fusus_, scil. _effusus imber
diremit pugnam_, scil. _pugnantes_.
620. _Turbine piceo_; cf. II, 630 seq.; V, 37, et VI, 321 sq.; Virg.
Æneid. III, 573 (ubi v. Heyne) et Ge. I, 320.
--_nigrante procella_; cf. Virgil. Æneid. IV, 120.
622. _montis_ Capitolini. Conf. v. 609.
624. _non cedere certi_, ut IV, 448.
625 seq. Cf. simil. loca, a Draken. laudata, Lucan. VII, 158 sq., et
Claudian. Consulat. Honorii, lib. VI, 344 seq.
618. _quantamque_ Puteol.
619. _ruit agmen a._ malebat N. Heins. idque Drak. videbatur multo
aptius exprimendo desuper cadentium imbrium ac procellarum
impetum. Sic et Schol. Statii Theb. I, 356, legit ap. Virg. Ge. I,
322. Sed vid. ibi Burm.
622. _celsi_, vel _Cœli_ (h.e. Cœlii montis) corrig. N. Heins.
neutrum bene. Cœlius mons ab h.l. alienus, (conf. v. 609) et
_celsus_ doctius quam _celsi_. _Celsus_ est in monte celso
consistens, ut VII, 124, et _arduus_ sup. v. 486, vel _sublimis_
sup. v. 609, Drak.
Ambustis sed enim ductor Sidonius armis
Sistebat socios, et cæcum e nubibus ignem,
Murmuraque a ventis misceri vana docebat.
Tandem post clades socium cælique ruinam, 630
Non hoste in nimbis viso, non ense, referri
Signa jubet castris, mæstasque resuscitat iras.
627. _sed enim_; v. ad I, 33.
628 sq. _Sistebat socios_, revocabat milites suos in aciem
prodeuntes. Hæc ad verbum fere translata e Virgil. Æn. IV, 209 seq.,
ubi vid. Heyne, qui verbum _miscere_ alio sensu, quam Silius cepit.
Cf. inf. XVII, 327 sq. Ex his locis Drak. colligebat, hanc
Carthaginiensium de tonitru et fulmine opinionem fuisse. Enimvero
designatur potius Hannibalis intrepidus et invictus animus,
contemtusque deorum. Cf. omnino sup. I, 58 (ubi v. not.) et 250...
255. Idem Drak. coll. Plin. II, 43, monet, fulmina hæc _vana_
proprie et ex disciplina augurali _bruta_ vocari, _ut quæ nulla
veniant ratione naturæ_.
--_Sistebat_, a fuga retinebat; Lenz.
630. _post clades socium_, per tempestates et fulmina factas; Lenz.
--_cæli ruinam_; v. ad I, 251.
«Ventis debebis nimirum hiemisque procellis
Unum, Roma, diem: sed non te crastina nobis
Lux unquam eripiet; descendat Jupiter ipse 635
In terras licet.» Infrendens dum talia fatur,
Ecce serenato clarum jubar emicat axe,
Purgatusque nitet discussis nubibus æther.
633. _hiemis_; v. ad III, 197.
--_nimirum_, ut sup. v. 71, et scilicet, V, 114.
635. Ζεὺς καταιβάτης, de quo vid. Burm. Diss. Poeta immemor fuisse
videtur eorum, quæ supra v. 609 finxerat, Lenz. qui etiam docte
disputavit de Jove Elicio ac Descensore (Ζεὺς Καταιβάτης) in
_Magazin für Philologen_, Tom. II, p. 48 sqq. et in Obss. ad Ovid.
Fast. III, 179 (_Braunschw. Schul. Encyclop._ p. 118 sq.)
637 seq. «Ubi recepissent se in castra, mira serenitas cum
tranquillitate oriebatur,» Liv. XXVI, 11, qui tamen postero demum
die id factum memorat, quum eodem loco acies instructas eadem
tempestas diremisset, ut inf. v. 664 sq.
--_jubar_ solis, ut ap. Virg. Æn. IV, 130.
--_axe_, cælo. Vid. ad VIII, 650.
633. _hiemique, procellisque_ conj. N. Heins. ut sit versus
hypermetros, quales apud Maronem frequenter occurrant; conf. ad
IV, 187. _Nimbis_, vel simile quid malebat Withof. pro _ventis_,
ne hæc vox cum synon. _procellis_ jungatur: quod tamen in poeta,
nedum in Silio, neminem obfendere debet.
636. _accensus_ pro _infrendens_ R. 1, 3, Parm. Med. Ben. haud
dubie e glossa. _miscendus_ Oxon. Vulgo male post _infrendens_
interpungitur.
Æneadæ sensere Deum, telisque repostis
Submissas tendunt alta ad Capitolia dextras, 640
Et festa cingunt montis penetralia lauro.
Tum vultus, modo non parvo sudore madentes,
Nunc lætos Jovis adspectant. «Da, summe Deorum,
Da, pater, ut sacro Libys inter prælia telo
Concidat: haud alia potis est occumbere dextra.» 645
639. _Æneadæ_, Romani, _sensere Deum_, cognoverunt voluntatem
mentemque benignam Jovis. Cf. IV, 120.
640. Silius ante oculos habuit Virg. Æn. IX, 657, _Agnovere deum et
sensere_; Æn. XI, 477... 485, ut hic Hom. Iliad. ζ, 86 sq., 269
seq., 305 seq. Preces saltem inde petitæ.
--_Submissas tendunt dextras_; v. ad I, 673, et IV, 409.
641. In publica lætitia aræ ac templa deorum coronari, solebant,
suspensis in horum postibus sertis, frondibus et infulis. Cf. inf.
v. 743; Heyne ad Virg. Æn. II, 248 seq.; Gierig. ad Ovid. Met. VIII,
264; Toup. Opusc. T. II, p. 102; Barth. ad Stat. Silv. IV, viii, 1;
Koeppen. ad Hom. Iliad. α, 39.
--_montis penetralia_, templum Jovis in monte Capitolino.
642. De hoc tristi prodigio v. ad I, 86, 98, et VIII, 645.
--_vultus_ statuæ.
644. _sacro telo_; v. ad I, 253, et IX, 538.
645. Hæc magnifice dicta de Hannibale, sed indigne de Romanis, qui
tamen non omnes ita sensisse, vel certe dixisse censendi sunt.
Sic adeo orantes pressere silentia, postquam
Abstulerat terras nigrantibus Hesperus umbris.
Quem simul adtollens rutilantem lampada Titan
Obruit, et vitæ rediit mortalibus usus,
Pœnus adest, nec se castris Œnotria pubes 650
Continet. Haud dum enses stricti, mediumque jacebat
Tantum ad bella loci, quantum transmittere jactæ
Subficerent hastæ, quum fulgor hebescere cæli
Per subitum cœpit, densæque subire tenebræ;
646. _silentium premere_, ut tenere, obtinere.
647. _Abstulerat terras_, earum adspectum, _Hesperus_, Vesper. Cf.
IX, 327.
648. «Postero die eodem loco acies instructas eadem tempestas
diremit. Ubi recepissent se in castra, mira serenitas cum
tranquillitate oriebatur,» Liv. XXVI, 11.
--_Quem_ Hesperum _simul_, simulac, _Titan obruit_, luce radiisque
suis vicit, ejus adspectum abstulit et splendorem restinxit, vel
obscuravit. Conf. Stat. Achil. I, 293, et Tac. Agric. 17.
--_adtollens lampada_, graphice, proferens lucem; Ern.
650. _Œnotria pubes_, ut v. 587.
651. _Haud dum enses stricti_; cf. ad v. 384, et ad IX, 314, in Var.
Lect. Vid. ad IV, 101 seq.
652. _bella_, prælium. Vid. ad I, 621.
653. _Subficerent_, valerent, possent, ut ap. Virg. Æn. V, 22 al. In
tempestatis instauratæ imagine expende artem non contemnendam poetæ
colores variandi, quæ est pars ingenii Siliani maxime insignis et
ferax; Ern.
654. _Per subitum_; v. ad VII, 527.
650. _claustris_ emend. Burm. prob Drak. quia non in castris, sed
in urbe fuerint Romani. Enimvero Livius lib. XXVI, 10, memorat,
Fulvium inter, Consulesque circa portas Collinam Esquilinamque
castra posuisse, et c. 11, utramque aciem recepisse se in castra,
quæ forte die prælii longius ab urbe mota sunt; confer Polyb. IX,
6, 7, qui tradit, Consules primum castra ante urbis mœnia
communisse, et mox posuisse decem stadia ab hostium castris.
651. _mediique_ præstat judice N. Heins.
654. _redire_ (scil. ut pridie) _tenebræ_ malebat Burm. ne
_subitum_ et _subire_ in eodem versu legantur.
Atque dies fugere, atque armari ad prælia rursus 655
Jupiter. Incumbunt venti, crassusque, rotante
Austro, nimborum fervet globus. Intonat ipse,
Quo tremat et Rhodope, Taurusque, et Pindus, et Atlas:
656. _Incumbunt_ terris, in eas inruunt, ingruunt. Conf. Heyne ad
Virg. Æneid. I, 85, et Ge. II, 311; III, 197; Jani ad Horat. Od. I,
iii, 31.
--_crassus globus_ flammarum, fulmina _nimborum_, spissis atrisque
nubibus excussa. Cf. sup. IV, 441. Conf. V, 384... 388; Virgil.
Georg. I, 328 seq., et Horat. Od. I, xxxiv, 5... 12. Sensus h.l.
est: Tonitru tota natura et terræ tam altissimæ quam profundissimæ
infimæque, nec non remotissimæ (nam _Atlas_ terminus orbis terrarum
versus occidentem) partes contremuere.
658. _Quod tremat_ ex Put. et R. 2, recepit Lef. tamquam
elegantius, et quod sic certe Hor. loquutus sit. Quem vero ejus
locum respexerit nescio, forte Od. III, xxi, 19, ubi _tremere_ cum
quarto casu jungitur, quod tamen poetis solenne est, v. sup. not.
ad II, 53. Alius Hor. locus nostro similior, Od. I, xxxiv, 9 sq.
vulgatæ lectioni favet. _Quot_ Tell.
Audivere lacus Erebi, mersusque profundis
Adnovit tenebris cælestia bella Typhœus. 660
Invadit Notus, ac, piceam cum grandine multa
Intorquens nubem, cunctantem et vana minantem
Circumagit, castrisque ducem subcedere cogit.
659. _Erebi lacus_, infera loca et manes.
660. De _Typhœo_; v. ad VIII, 540.
661 seq. _Invadit ducem_, Hannibalem.
[662.] _vana minantem_; v. ad I, 306 in V.L.
660. _regna_ pro _bella_ Tell.
662. _contantem_ R. 1, _conantem_ ed. Junt. et inde aliæ,
_moventem_ pro _minantem_ quædam edd. vett.
Verum ubi depositis sepsit sese aggere telis,
Læta serenati facies aperitur Olympi, 665
Nullaque tam mitem credas habuisse Tonantem
Fulmina, nec placido commota tonitrua cælo.
665... 667. Poeta bene variavit, quæ sup. v. 637 sq. dixerat.
666. _jam_ primus edidit Nicander et hinc alii.
Durat, et adfirmans non ultra spondet in ipsos
Venturam cæli rabiem; modo patria virtus
In dextras redeat, nec Romam exscindere Pœni 670
Credant esse nefas: ubi nam tunc fulmina tandem
Invicti latuisse Jovis, quum sterneret ensis
Ætolos campos? ubi, quum Tyrrhena natarent
Stagna cruore virum? «Pugnat pro mœnibus, inquit,
668 sqq. Bene Ernesti Vir. Clar. «Spernens irata numina Hannibal
spondet militibus suis, si modo fortes futuri sint, similem diem in
posterum numquam rediturum esse. Non poterat superba inpietas
hominis luculentius et invidiosius adumbrari. Scilicet artem nunc
poetæ, non rei dignitatem exploramus.» Egregie autem singula
respondent personæ partibusque Hannibali a poeta adsignatis. Conf.
I, 58 (ubi v. not.) et 250... 255.
--_Durat_; cf. ad II, 463; VI, 308; Virg. Æn. I, 207, ubi v. Cerda
et Heyne.
672. _Invicti Jovis_; vid. Doering. ad Cat. 64, 204.
--_sterneret_, stravisset sc. hostium cadaveribus.
673 seq. _Ætolos campos_, ut I, 125.
--_Tyrrhena Stagna_, Trasymenus lacus in Etruria.
668. _obfirmans_ legendum putabant Cort. et N. Heins. aut
_adfirmans_ eodem sensu adcipiendum, ut ap. Catull. Epigr. 77, et
Cic. ad Att. I, 7, ubi _in iracundia adfirmatior_. in vett.
quibusdam exemplaribus non _obfirmatior. ipso_ Oxon.
669. Vulgo _Venturam crebroque diem_, quæ mendosissima esse, vix
est quod moneam: _crebra_ Col. Hinc optime Lefeb. reposuit
_Venturam cæli rabiem_, quod recipere non dubitavi; cf. II, 290,
et Virgil. Æneid. V, 802. Minus certe probabiles sunt aliorum
intpp. conjecturæ. _Ventorum e cælo rabiem_, vel, quod nostram
lectionem proxime adcedit, _Venturam cælo rabiem_, emend. Dausq.
_non u. s. in ipsos, Venturam retroque luem_, (non contra ipsos
venturam luem, sed retro contra hostes ituram) vel _in ipsos
Venturam, retro ire luem_, vel _diem_, filiam jovis, quum ipse
_Diespiter_ dicatur, Barth. Adv. V, 6: _Sævituram æthræ rabiem_,
vel _Venturam hanc æthra rabiem_ N. Heins. _Ventorum restare diem_
Livincius.
670. _ne_ ed. Junt. et aliæ inde expressæ.
672. _latuisse_, non _jacuisse_, Col. _Invisi Jovis_ conj.
N. Heins. inprob. Draken. qui hæc notat: «Quum Hannibal se Romanos
ad Trasymenum lacum ac Cannas devicisse glorietur, Jovem, qui eos
tuebatur, per ironiam _Invictum_ vocat.»
Si rector Superum tot jactis fulmine telis, 675
Inter tot motus cur me contra arma ferentem
Adflixisse piget? ventis hiemique fugaces
Terga damus: remeet, quæso, mens illa vigorque,
Qua vobis, quum pacta Patrum, quum fœdera adessent,
Integrare acies placitum.» Sic pectora flammat; 680
Donec equum Titan spumantia frena resolvit.
675. _telis_; v. ad I, 253, et IX, 538. Cf. V.L.
676. Cur me sibi resistentem Jupiter non puniit? non numen ergo
esse, cui Pœni cedant, sed ventorum et tempestatis fortuitum casum,
patet; Cell. Ordo verborum est: _Si rector Sup., tot jactis_, quum
tot homines dejecit, _fulmine pugnat pro mœnibus, cur me contra_
Jovem _arma ferentem adflixisse telis_, fulminibus, _piget inter tot
motus_, in tanta tempestate et clade? Sed præstiterit interpunct.
vulgari servata legere _fulmine teli_, hoc est, telo, seu fulmine;
Lenz.
677. _hiemi_, ut III, 197.
678 seq. Hæc spectant ad initium belli Punici II, quo fœdus ruptum,
et arma iterum capta sunt; quod etiam Lenz. monuit. Cf. I, 8... 11.
681. Cf. VI, 1 sq.
675. _fulminis alis_ non male opinabatur N. Heins. h.e. fulminibus
alatis, ut _ni Jupiter æthere vulso Pacificas rubri torsisset
fulminis alas_ ap. Claud. R. Pros. II, 229; cf. not. ad VIII, 476.
P. Burmannus malebat, _pugnat pro m. i. Si rector Superum, cur
tactis fulmine telis Inter tot motus cur me_, etc. ut τὸ _cur_
repetatur; vel _Superum; tot tactis fulmine telis, Inter tot
mortes_, etc., ut insultet Jovi, qui, fulmine tactis armis et
telis, plurimos milites in terram prostraverit, Hannibalem vero
non adflixerit. Vulgata certe lectio, _jactis fulmine telis_,
languet.
679. _vobis_, non _nobis_, Col. R. 2, Parm.
681. _resolvat_ R. 1, Parm. Med. Rectius, judice N. Heins.
Nec nox composuit curas, somnusve frementem
Ausus adire virum, et redeunt cum luce furores.
Rursus in arma vocat trepidos, clipeoque tremendum
Increpat, atque armis imitatur murmura cæli. 685
684. _trepidos_, bis tempestate repulsos.
685. _Increpat clipeo_, ut Mars ap. Virg. Æn. XII, 332, _Sanguineus
mavors clipeo increpat_, ubi v. Heyne. Ita et fulmina adcensis
ignibus imitatur v. 700, ut vanam tempestatis ipsiusque Jovis vim
eludat trepidosque erigat milites, qui cum numine sibi pugnandum
credebant.
684. τὸ _arma_, vel, quod mox sequitur, _armis_ mendosum videtur,
certe aures obfendit.
Ut vero adcepit, tantum confidere Divis
Ausonios Patres, submissaque Bætis ad oras
Auxilia, et noctu progressum mœnibus agmen:
Sic agitare fremens obsessos otia, jamque
Securam Hannibalis Romam, violentior instat. 690
686 sqq. «In religionem ea res apud Pœnos versa est. Minuere etiam
spem Hannibalis aliæ, parva magnaque res: magna illa, quod, quum
ipse ad mœnia urbis Romæ armatus sederet, milites sub _vexillis in
supplementum Hispaniæ_ profectos audivit; parva, etc. His motus ad
Tutiam fluvium castra retulit;» Liv. XXVI, 11. Poeta autem ita rem
variavit, ut potius eam ob causam _violentius institerit_, et Jovis
demum Junonisque interventu a vesano conamine et consilio, Romæ
Capitoliique Jovi sacri, obpugnandi deterritus sit. Quod commentum
et Hannibalis et Urbis dignitati consentaneum est, atque desumtum ex
Virg. Æn. II, 588... 623, ubi Venus Æneam ab audaci consilio Trojæ
defendendæ revocat. Ibid. v. 604 sq. Venus Æneæ, ut inf. v. 707 sq.
Juno Hannibalis visum acuit, ut varias urbis partes et Deos, qui
ipsi eas evertant, videre possit. Colles tamen Romæ et campus
Martius, quos Juno Pœno ostendit, a Diis tutelaribus ac præsidibus
defenduntur, non diruuntur. Livius bis tantum, epitomator vero ejus,
ut Silius, ter Hannibalem impetum in Romam fecisse memorat. Polybius
neque repetiti impetus, neque tempestatis mentionem facit: unde tota
hæc historia Lenzio V.C. fabulosa videtur. _Ed._
687. _Bætis ad oras_, in Hispaniam. Cf. ad I, 146.
689. _fremens_, etc., indignans, Romam obsessam tam securam esse et
metu vacuam.
Jamque propinquabat muro, quum Jupiter ægram
Junonem adloquitur curis, mulcetque monendo:
«Nullane Sidonio juveni, conjuxque sororque
Cara mihi, non ulla unquam sine fine feroci
Addes frena viro? fuerit delere Saguntum, 695
Exæquare Alpes, inponere vincula sacro
Eridano, fœdare lacus: etiamne parabit
Nostras ille domos, nostras perrumpere in arces?
Siste virum: namque, ut cernis, jam flagitat ignes,
Et parat adcensis imitari fulmina flammis.» 700
693. _conjuxque sororque_ secundum mythum antiquissimi temporis, quo
sorores etiam fratribus nubebant. Confer Virg. Æneid. lib. I, 47,
ibique Heynium et Cerdam.
695 sqq. Cf. VI, 600 sq.
--_Addes frena_, bellandi pugnandique ardorem injicies. Cf. I, 36
seq.
--_Fuerit_, ut _Fas fuerit_ VI, 604. Vid. ad I, 163.
--_Exæquare_, adscendere et superare.
--_inponere vincula Eridano_ ut _claudere cadaveribus_, vel _cæde_
Eridanum, vel Trebiam sup. IV, 621; VI, 708; XI, 138. Ita et Ernesti
V.C. hæc verba interpretatur. Marsus vero ad pontem retulit, quo H.
junxerit fluvium et transierit. Sic _magno vincula Ponto jacta_
(h.e. Hellesponto a Xerxe injecta) dixit Virgil. Cul. 30.
--_inponere vincula Eridano_, subigere regionem juxta Padum; Lenz.
coll. III, 511; Claudian. Laud. Stil. III, 23; Ovid. Fast. I, 285.
_Ed._
--_Eridano_ pro Trebia et Ticino. Vid. ad I, 132, et XI, 138.
--_sacro_; v. ad v. 215.
[697.] _fœdare_ sanguine _lacus_, Trasymenum lacum.
698. Capitolium.
700. Cf. ad v. 685.
698. _Prorumpere_ Puteol.
His dictis, grates agit, ac turbata per auras
Devolat, et prensa juvenis Saturnia dextra,
«Quo ruis, o vecors? majoraque bella capessis,
Mortali quam ferre datum?» Juno inquit, et atram
Dimovit nubem, veroque adparuit ore. 705
701. _grates agit_ Juno Jovi, quod Hannibalem, cui favebat,
coercendi, atque ita Jovis iræ eripiendi et a periculo liberandi
occasionem sibi dederit; Ern.
--_grates agit_ Jovi, quod non prostraverit Hannibalem fulmine, sed
sibi ejus eripiendi copiam dederit; Lenz.
--_turbata_; v. ad I, 477.
705. Juno, densa nube, qua involuta adcesserat, dimota, ipsa specie
divina se videndam præbet Hannibali. Sic Dii heroibus hominibusque a
se amatis in conspectum veniunt. Vid. Heyne Exc. XIII ad Virg. Æn.
I, 402 sq., et cf. Æn. II, 589 seq.
703. _majorane_ præstiterit.
704. _datum_, non _datur_, scripti; _atrum Dimovit nimbum_
suspicari possis, quia mox _nube_ sequitur.
«Non tibi cum Phrygio res Laurentive colono;
En, age; namque, oculis amota nube parumper,
Cernere cuncta dabo, surgit qua celsus ad auras,
Adspice, montis apex, vocitata Palatia regi
Parrhasio plena tenet et resonante pharetra, 710
Intenditque arcum, et pugnas meditatur Apollo.
706 sqq. Cf. sup. ad v. 686 sq., et Virg. Æn. II, 601 sqq.
--_non tibi res_ est et pugnandum _cum Phrygio Laurentive colono_,
cum Romanis et hominibus, sed cum Diis tutelaribus Romæ. Conf. ad I,
106, 110, 514; II, 352.
709 sq. _vocitata Palatia regi Parrhasio_, montem Palatinum. Vide ad
VI, 631 sq.
--_vocitata regi_; conf. IV, 59, ibique Var. Lect.
[710.] _Parrhasio_, Arcadio: nam Parrhasia urbs et Parrhasius mons
Arcadiæ.
711. _Apollo_ præsidet monti Palatino et _Palatinus_ olim dictus a
splendido marmoreoque templo, quod Augustus in Palatio in memoriam
victoriæ Actiacæ exstruxerat, et cui addita porticus cum bibliotheca
Latina Græcaque. Vide Suet. Aug. 29; Dio LIII, i, p. 496; Propert.
II, 31, et IV, 6.
--_pugnas meditatur_; cf. ad V, 315, et Heyne ad Virg. Æn. X, 455.
710. _tumet et_ Tell. unde _Parrhasio_, _plena_, _tumet_, (vid. ad
lib. II, v. 626) _en, resonante pharetra_ reposuit Lefeb. cujus
hæc verba sunt: «Frigide in Drakenborch. et aliis _tenet et_.
Certe si intendat arcum, debet illum _tenere_; nec opus id
dixisse.» Enimvero Apollo non _tenet arcum_, sed _Palatia_, hoc
est collem Palatinum occupat, et τὸ _en_, quod Lefeb. in deliciis
est, modo præcessit.
«At, qua vicinis tollit se collibus altæ
Molis Aventinus, viden’, ut Latonia virgo
Adcensas quatiat Phlegethontis gurgite tædas,
Exsertos avidæ pugnæ nudata lacertos? 715
713. Hæc efficta, quoniam in monte Aventino inter reliqua opera
publica ædesque sacras eminebat templum Dianæ commune, Romanorum
Latinorumque sumtibus consilio Servii Tullii exstructum, unde Diana
etiam _Aventina_ dicta, et mons Martial. XII, xviii, 3, _collis
dominæ Dianæ_. Cf. Liv. I, 45; Dionys. Hal. I, p. 25; Alex. Donati
Roma vetus et recens, c. 13, pag. 213, et Nardini Roma antica lib.
VII, c. 8, p. 445.
714. Ita Erinnys supra II, 610 (ubi v. not.) et ap. Virg. Cul. 245.
714. _tædas Adcensas Phlegethontis gurgite_, h.e. letales, vel
proprie, quia Diana etiam Hecate est, adeoque Dea inferna; Lenz.
715. _nudata pugnæ_, ad pugnam, κατὰ _lacertos exsertos_, nisi malis
jungere _nudata lacertos exsertos pugnæ_, ad pugnam; more venatricum
et bellatricum, ut Dianæ ac Nympharum, quarum humerus pectusque
dextrum in numis et statuis nudatum conspicitur. Vid. sup. ad II, 78
sq.; Heyne ad Virg. Æn. I, 492 et inpr. XI, 649; Spanhem. ad Callim.
H. in Dian. v. 212, 213.
712. _At qui_ scripti et vett. edd.
713. De quantitate ultimæ syll. voc. _vide_ et _viden’_ multa
disputant Intpp. ad Val. Fl. V, 595; Heins. ad Ovid. Ep. Her. XII,
71, et Bentl. ad Horat. Epist. I, i, 91.
715. _Exsertos_ (_aude_) _pugnæ_, etc. conj. Dausq. vel _avide_,
quod prob. Barth. Adv. V, 6, et recepere Cell. Drak. Lefeb. Ern.
Sed et sup. v. 457, _avida certamina_ dici, vel utroque loco
_rabida_ scribendum esse, monuit N. Heins. Conf. sup. ad v. 457.
Parte alia, cerne, ut sævis Gradivus in armis
Inplerit dictum proprio de nomine campum.
Hinc Janus movet arma manu, movet inde Quirinus,
Quisque suo de colle Deus: sed enim adspice, quantus
Ægida commoveat nimbos flammasque vomentem 720
Jupiter, et quantis pascat ferus ignibus iras.
716. Mars campum Matium obtinet.
717. _Inplerit_ armis, curru et comitatu (conf. ad IV, 324 sq., 430
seq.); vel potius, armorum et currus strepitu, ut IV, 436; vel
denique, ut IX, 448, _clipeo campum involvens_.
--_proprio_, ut VIII, 422.
718. _Janus_ tuetur Janiculum, et _Quirinus_ collem Quirinalem.
719 sq. Jupiter in monte Capitolino se parat prælio.
--_quantus Ægida commoveat_; vid. ad I, 642.
720. Conf. Virg. Æn. VIII, 354, ibique Heyne. Docte autem ægis ipsa
dicitur _vomere nimbos flammasque_, h.e. fulmina, quæ Jupiter dextra
jaculatur, dum læva concutit ægidem.
718. _arma_ pro _inde_ Put.
719. _quantus_ Col. Oxon. Tell. R. 2, _quantos_ Put. Vulgo
_quantum_, vid. not.
Huc vultus flecte, atque aude spectare Tonantem,
Quas hiemes, quantos concusso vertice cernis
Sub nutu tonitrus! oculis qui fulgurat ignis!
Cede Deis tandem, et Titania desine bella.» 725
723. _hiemes_, ut III, 197.
--_concusso vertice_, capite tuo.
724. _Sub nutu_, potestate Jovis, ad ejus quasi nutum paratos, ut
IV, 712. Nam de nutu, quo Jupiter totum tremefacit Olympum (Hom.
Iliad. α, 528 sq.; Virg. Æn. IX, 106; X, 115), vix cogitandum
videtur.
725. _bella Titania_, h.e. bellum cum Diis, quale Titanes gesserunt;
bella temeraria et infausta. _Ed._
--_desine bella_; vide Heinsium ad Ovid. Art. Am. II, 725.
724. _fulgurat_, non _fulguret_, scripti.
Sic effata, virum indocilem pacisque modique,
Mirantem Superum vultus et flammea membra,
Abstrahit, ac pacem terris cæloque reponit.
727. _flammea membra_ ad oculos inprimis referenda, qui flammei et
flammantes dici poetis solent in iratis et atroci vultu conspicuis;
Ern. Sed eo potius _vultus flammei_ spectant, utrumque vero maxime
ad insignem splendorem multamque lucem, in qua Dii, quos Juno
Hannibali videndos præbuerat, hominibus a se amatis heroibusque (nam
alii mortales ne adspectum quidem eorum ferre possunt) manifesti
nonnumquam in conspectum veniunt. Cf. Heyne Exc. XIII, ad Virgil.
Æn. I, 402 sqq.
728. _Abstrahit_, invitum, et cum vi, a Roma, vel ejus obpugnatione
et audaci conatu, avertit. Sic _avellere Pœnum_ sc. invitum ac
nolentem, inf. XVI, 637. Conf. ad III, 591 in Var. Lect.
--_reponit_, reddit, restituit. Cf. ad V, 535.
Respectans abit, et castris avulsa moveri
Signa jubet ductor, remeaturumque minatur. 730
Redditur extemplo flagrantior æthere lampas,
Et tremula infuso resplendent cærula Phœbo.
729 seq. _Respectans_; v. sup. ad v. 594, et ad VIII, 108.
--_avulsa Signa_, ut vers. 733, _revelli Signa_, noto more, cum
castra moverentur.
731 seq. Cæli serenitas extemplo oritur vel redit discussa
tempestate. Conf. sup. v. 637 sq., 664 sq.
732. Cf. II 663 sq., et ibi not.
--_cærula_, ut I, 21.
--_infuso Phœbo_; conf. Gronov. Obss. II, 7.
At procul e muris videre ut signa revelli
Æneadæ, versumque ducem; tacita ora vicissim
Ostentant, nutuque docent, quod credere magno 735
Non audent hærente metu; nec abire volentis,
Sed fraudem insidiasque putant, et Punica corda:
Ac tacitæ natis infigunt oscula matres,
Donec procedens oculis sese abstulit agmen,
Suspectosque dolos demto terrore resolvit. 740
733. Bene Ernesti: «Egregius locus expressa veritate naturæ. Romani
Hannibalem abeuntem vident. Jam respirant, idque primum vultu et ore
taciti significant. Nam _metus hæret_ adhuc in animis, et fraudis
suspicionem alit. Sensim tollitur timor, sublato ex oculis hoste.
Tum demum lætabundi sacris faciundis vacant.»
737. _Punica corda_; v. ad I, 5, et II, 56.
738. Versus hic bene opponitur Virg. illi Æn. VII, 518. _Ed._
736. _volentis_ Col. et Marsi edd. _volentem_ Put. Vulgo
_volentes_.
738. _tacitæ_, non _tacite_, R. 1, ad marg. Parm. Ald. Marsi,
Junt. et Gryph.
Tum vero passim sacra in Capitolia pergunt,
Inque vicem amplexi permixta voce triumphum
Tarpeii clamant Jovis, ac delubra coronant.
Jamque omnes pandunt portas; ruit undique lætum,
Non sperata petens dudum sibi gaudia, vulgus. 745
743. _delubra coronant_; v. ad v. 641.
744 sqq. Imitat. Virg. Æn. II, 26 sqq. Diluta verbis gravitas
Maroniana; at iniquior _Clément_ (_Essai critique_, T. I, p. 58),
quod in singulis verbis Silium carpebat; Ernest.
743. _coronant_ scripti, Rom. 2, Benes. et al. Vulgo _decorant_,
cujus verbi syll. ab optimi ævi poetis corripitur, quidquid contra
dicat Daumius de caus. amiss. rad. ling. lat. p. m. 473.
Hi spectant, quo fixa loco tentoria regis
Adstiterint: hi, qua celsus de sede vocatas
Adfatus fuerit turmas: ubi belliger Astur,
Atque ubi atrox Garamas, sævusque tetenderit Hannon.
746. _regis_, Hannibalis. Vid. ad IV, 196.
747 sq. _celsus de sede Adfatus fuerit turmas_; cf. sup. v. 567, 577
seq. et 622 in Var. Lect.
[748.] _Astur_, Hispani, pars exercitus Pœnorum. Cf. I, 231 seq.
749. _Garamas_ pro Afris, altera exercitus parte. Cf. ad I, 142,
414; III, 313.
--_atrox_ et _sævus_, fortis; vid. ad I, 2.
--_Hannon_ forte pro supplemento Carthagine vel ex Hispania misso,
cui præfuisse videtur.
--_tetenderit_ scilicet tentoria; vid. ad III, 274.
749. _Hannon_ Col. Ox. Tell. R. 2; _Hanno_ Ben. et al. _Anno_
quidam. _Amon_ Put. _Hammon_ Mars. et alii, qui exponunt,
Nasamones milites.
Corpora nunc viva sparguntur gurgitis unda: 750
Nunc Anienicolis statuunt altaria Nymphis.
Tum festam repetunt, lustratis mœnibus, urbem.
750 sq. Nota expiatio et lustratio, ante sacrificia, preces
solennes, ludos aliasque festivitates. Conf. Virg. Æn. III, 278
seq.; IV, 635.
--_viva unda_, pura, gelida et fluente. Cf. VIII, 125; Virg. Æn. II,
719.
751. _Nymphis Anienicolis_, Anienis, ad cujus ripam Hannibal castra
posuerat.
752. _festam urbem_, ut XI, 270.
--_lustratis mœnibus_, amburbio. Conf. Lucan. I, 592 sq.; Vopisc.
Aurel. 20, et Fest.
752. _festa_ primus edidit Marsus in Ven. poster. forte operarum
incuria, festa, pro _festā_.
* * * * *
* * * *
Errata: Liber XII
18v. Menbra, largiore meri usu in somnum delapsa [Menbra ... delabsa]
58n. Si vero poeta per errorem lapsus est [labsus]
64, 65v. [65 _solum_]
275n. _ducem Lybyæ_ [_sic scriptum: poema “Libyae” habet_]
372n. exclusis regnant aquilonibus austri» [_» deest_]
365n. Aristacus [sic scriptum: pro “Aristaeus”?]
383n. [383 seq.]
452n. [752]
572v. [372]
610v. [609]
658 Quo tremat et Rhodope [RRodope]
672v. per ironiam _Invictum_ vocat.» [_» deest_]
* * * * *
* * * *
* * * * *
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER DECIMUS TERTIUS.
ARGUMENTUM.
Hannibal lente ad Tutiam rivum castra refert, ubi muliebrem ignaviam
exprobrat militibus suis, qui, nullo vulnere adcepto, imbre ac
tempestate perterriti præliis excesserint; 1-18.
Ita sensim restituit ardorem pugnandi, jamque Romam redire parat;
19-29.
At edoctus a Dasio quodam, transfuga Romano, Urbem illam
inexpugnabilem esse propter Palladium (cujus historia narratur 35-81),
ad lucum Feroniæ pergit ire, et, spoliato ibi templo, divitiis ea
tempestate inclito, ad Bruttium usque agrum, ad fretum Rhegiumque
agmine progreditur; 30-93.
Interea Q. Fulvius consul Roma redit Capuam, et, copiis suis ad
perfidiam Campanorum vindicandam excitatis, turres arietesque cum
vineis urbi admovet; 94-110.
Animus suis crescit oblato omine fausto cervæ mille annorum, numinis
loco a Campanis cultæ, quæ noctu luporum incursu consternata ex oppido
profugit, et a Romanis capta Dianæ inmolatur; 111-137.
Quo facto Fulvius Capuam corona cingit, et obsessis trepidantibus
Taurea, longe omnium Campanorum fortissimus eques, provectus ante
hostium stationes equo, Claudium Romanum, non inferiorem rei artisque
militaris gloria, ad singulare in campo certamen provocat, quo
Claudius superior factus refugientem ad urbem Tauream prosequitur, et
patenti hostium portæ invectus, per alteram, stupentibus miraculo
Campanis, incolumis evadit; 138-178.
Quo virtutis exemplo exstimulati Romani omnes eodem furore Capuam
obpugnant, et Fulvius Numitorem, unum e tergeminis, qui variis armis
excubias agebant, hasta transfigit; 179-212.
Tum Virrius porta se proripit cum multis civibus, et Veliternum
Mariumque Calenus, robustus homo, hunc deinde Scipio, ac Volesus
Ascanium obtruncat; 213-248.
Campani tamen, qui in castra hostium inruperant, refugiunt in urbem et
portas claudunt, quorum claustra et obices Romani moliuntur; 249-257.
Tandem obsessi, gemitu parentum exterriti, consilia deditionis
agitant, quæ Virrius, defectionis a Romanis auctor, inpedire conatur;
258-269.
At postquam surdas pulsavit aures, qui perfidiæ scelerumque sibi
conscii a Furiis agitantur, eum sequuntur domum, ubi epulati cum illo
venenum omnes sumunt, et se invicem complexi eodem rogo cremantur;
270-298.
Postero die Campani, ubi jam Milonem in murum evasisse vident, portas
aperiunt, et lacrimis precibusque misericordiam Romanorum inplorant;
299-313.
Horum exercitus ira incensus jam urbis evertendæ signum exspectat: sed
quo minus ea diruatur inpedit religio et Jupiter ipse, cujus jussu Pan
animos victorum mitigat; 314-350.
Templa tamen domusque, pretiosa supellectile ornatæ, diripiuntur; Milo
corona murali donatur; omnes, quorum de sententia maxime descitum ab
Romanis constabat, securi percutiuntur; et Taurea, per pectus gladio
transfixus, ante pedes Fulvii moribundus procumbit; 351-380.
Per idem tempus Cn. et P. Scipiones in Hispania pereunt: quo tristi
nuntio adcepto Scipio juvenis, qui tum Puteolis commorabatur, dolore
confectus inferos adire in animum inducit, ut ibi parentis patruique
umbras conveniat; 381-396.
Itaque ad vicinas Averni fauces antrumque tendit Cumanum, ubi Autonoes
sacerdotis monitu sacris rite factis manes evocat; 397-444.
Quo facto primum ei obviam procedit, ne cruore quidem gustato, umbra
Appii Claudii consulis, ad Capuam ex vulnere mortui, qui ab eo petit,
ut cadaver suum non in patriam ad majorum sepulcra deportandum, sed
quam primum terræ mandandum curet, quod Scipio promittit; 445-487.
Mox adventat umbra Sibyllæ Cumanæ, quæ hausto victimarum sanguine
futura juveni exponit fata (488-515), et vastam Orci voraginem
(516-530), decem ejus portas vel septa (531-561), fluvios inferorum
(562-578), monstra eorum (579-594), taxum ingentem, bubonum, strigum,
Harpyiarumque sedem (595-600), Plutonem, jus dicentem de regibus
(601-612), et varias umbras ostendit; 613 sqq. Primum adcedit Pomponia
mater, quæ ex Jove, in anguem converso, se peperisse filium, et in
puerperio mortuam esse docet; 613-649.
Ei subcedunt pater patruasque, qui res a se in Hispania gestas
extremaque fata memorant, et læti audiunt, in suum honorem cenotaphia
in campo Martio exstructa, resque perditas in Hispania a Marcio
restitutas esse; 650-704.
Deinde Scipioni, a Sibylla monstrantur Æmilius Paulus, Flaminius,
Gracchus, Servilius (705-718), Brutus, Camillus, Curius, Pyrrhus
(719-728), Lutatius, Hamilcar, qui valde lætatur de bello, quod a
filio suo feliciter cum Romanis geri comperit (729-751); Decemviri,
Alexander M. qui ad res audacter fortiterque gerendas juvenem
exhortatur (752-775); Crœsus, Homerus, quem multæ sequuntur mirantes
animæ (776-797), Achilles, Hector, Ajax, Nestor, Atrides, Ulysses,
Castor (798-805); tum et feminæ, tam gloria ac virtutibus, quam
flagitiis nobilitatæ, Lavinia, Hersilia, Carmentis, Tanaquil,
Lucretia, Virginia, Clœlia, Tullia, Tarpeia et virgo Vestalis,
incestus damnata (806-849); postremo manes Marii, Sullæ, Pompeii ac
Cæsaris, ex inferis ad superos mox prodituri; 850-867.
Quas umbras ubi Scipio vel vidit, vel adloquutus est, ultima
Hannibalis fata ei sciscitanti Sibylla prædicit; 868-893.
Inde vates ad suam in inferis sedem, juvenis vero lætus ad socios
portumque redit; 894, 895.
Segne iter emenso vix dum Tarpeia videri
Culmina desierant, torvos quum versus ad Urbem
Ductor Agenoreus vultus remeare parabat.
2, 3. Conf. Juvenal. VII, 161... 164.
2. _torvo vultu_ Med. forte rectius, judice Lefeb. Sed Silium
similibus Græcismis ubique delectari recte monuit Draken. Conf.
Heins. et Burm. ad Valer. Fl. III, 343.
Castra locat, nulla lædens ubi gramina ripa
Tutia deducit tenuem sine nomine rivum, 5
Et tacite Tuscis inglorius adfluit undis.
4. Hannibal «ad Tutiam fluvium castra retulit, sex millia passuam
ab urbe,» Liv. XXVI, 11.
--_nulla ripa_, sine alveo, ripam nullam fingens, et plano fere
campo rivuli instar profluens, ideoque _gramina lædens_; Lef. et
Ern. Cf. Var. Lect.
5. _sine nomine_; v. ad VIII, 508, et IX, 373. Rivi tenuitas
luxuria orationis exprimitur. De _Tutia_ v. Var. Lect.
6. _Tuscis undis_, Tiberi. Cf. supra ad VIII, 362.
4. _radens_ scribendum esse opinabatur N. Heins. ut
designaretur, Turiam, vel Tutiam, rivum tenuem et exiguum, quum
ripas non haberet, pro ripis _gramina radere_ (vid. not. ad IV,
350), h.e. per plana et campos labi. At vid. not.
5. _Tutia_ Tell. R. 2, Med. Marsi, Mart. Herbip. Junt. Ald.
Gryph. Nut. unde recepi cum Lefeb. et Ern. _Tucia_ Oxon. Put.
R. 1, _Tuscia_ Parm. _Turia_ ed. Basil. et hinc aliæ recentt.
forte et sic Col. ac vulgg. edd. Liv. XXVI, 11, ubi tamen Sigonius
_Tutiam_ ex vetustis libris prætulit, quam lect. retinuere Gron.
Drakenb. et Ern. Conf. Cluver. Ital. ant. II, 10, 710. Præter
Silium et Livium nemo mentionem facit hujus fluminis sive rivi,
quem Dausq. perperam confundebat cum Thuriis, magnæ Græciæ urbe,
quæ et Sybaris dicebatur. Notior est Turia, seu Turias et Turius,
Hispaniæ fl. (hod. _Guadalabiar_) de quo vid. Plin. III, 3; Mel.
II, 6; Sall. Hist. II.
Hic modo primores socium, modo jussa deorum,
Nunc sese increpitat: «Dic o, cui Lydia cæde
Creverunt stagna, et concussa est Daunia tellus
Armorum tonitru, quas exanimatus in oras 10
Signa refers? qui mucro tuum, quæ lancea tandem
Intravit pectus? si nunc exsisteret alma
Carthago ante oculos, turrita celsa figura,
Quas abitus, miles, caussas, inlæse, dedisses?
7. _jussa deorum_, deos inmissa tempestate cœpta ejus
interrumpentes; Ern. coll. XII, 605 seqq. At inpr. intell. jussa
Junonis, forte et, quos hæc ei ad pugnam Romamque tuendam paratos
ostenderat, deorum; unde voluntatem eorum conligebat. Vid. sup.
XII, 701... 728. Bene et apte Hannibal, turpem nunc discessum animo
secum reputans, indignatione exarsisse, et Romam redeundi consilium
cepisse fingitur.
8 sq. _Lydia stagna_, Trasymenus Etruriæ lacus. Cf. ad IV, 719 seq.
[9.] _Daunia tellus_, Cannensis campus in Apulia, v. ad I, 291.
10. _exanimatus_, anxius, timidus.
12 sq. _alma Carthago_; v. ad III, 203.
[13.] _turrita celsa figura_, ob alta mœnia et Byrsam arcem, in
celsissima rupe sitam.
14. _abitus_ a Roma.
--_miles inlæse_, qui turpiter ac timide discessisti, sine certamine
ac vulneribus. Similis fere est prosopopœia patriæ loquentis ap.
Cic. orat. in Cat. I, 7 et 11. _Ed._
12. _si nunc se sisteret_ maluerit N. Heins. inprob. Lefeb. qui
confert I, 585.
«Imbres, o patria, et mixtos cum grandine nimbos 15
Et tonitrus fugio.» Procul hanc expellite gentis
Femineam Tyriæ labem, nisi luce serena
Nescire ac liquida Mavortem agitare sub æthra.»
15 sq. _Imbres... fugio_, verba militum, quibus turpis defensio
continetur.
16 seqq. _hanc labem, Nescire Mavortem agitare_, turpem ignaviam,
quæ acie dimicare non audet, _nisi luce serena ac sub æthra
liquida_, h.e. pura, clara, serena.
15. _grandine_ scripti. Vulgo _sanguine_.
16. _gentes_, vel _menti_ conj. N. Heins. et _genti_ Drak.
Terror adhuc inerat Superum, ac redolentia in armis
Fulmina, et ante oculos irati pugna Tonantis. 20
Parendi tamen, et cuicumque incumbere jusso
Durabat vigor, ac, sensim diffusus ad aures,
Signa reportandi crescebat in agmine fervor.
19 seq. _inerat_ in mentibus militum.
--_redolentia in armis Fulmina_; cf. XII, 625... 627.
21. _incumbere jusso_, ut _incumbere labori_ IV, 818.
Sic, ubi perrupit stagnantem calculus undam,
Exiguos format per prima volumina gyros, 25
Mox, tremulum vibrans motu gliscente liquorem,
Multiplicat crebros sinuati gurgitis orbes;
Donec postremo laxatis circulus oris
Contingat geminas patulo curvamine ripas.
24 sqq. Imago ardoris pugnandi paulatim crescentis Silio propria,
et luxurie quidem orationis, sed graphice adumbrata, quæ recte
laudabatur a Scalig. Poet. VI, 6. Cf. supra ad VII, 141 sqq.;
Drakenb. bene comparavit verba Senec. Nat. Quæst. I, 8. «Quum in
piscinam lapis missus est, videmus in multos orbes aquam discedere,
et fieri primum angustissimum orbem, deinde latiorem, ac deinde
alios majores, donec evanescat impetus, et in planitiem inmotarum
aquarum solvatur.» Perperam autem Dausq. examussim h.l. delineari
putabat ludum puerilem (forte illum, qui describitur a Minuc. Fel.
in Octav. c. 3, ubi v. Intpp.), et parum apte laudabat Senec. Herc.
fur. 683 sq.
28. Donec in utraque ripa gyri desinunt, evanescunt, et veluti
absorbentur: nam tum _patulum_ curvamen oritur, quum gyrus a ripa
interrumpitur et quasi aperitur; Ernesti. Enimvero _patulum
curvamen_ est late patens, orbis latior. Idem V.C. hoc comparandi
genus exemplo Maronis excusat, quum potius suavissimum sit. Vid.
Scalig. l.c. Heyne ad Virg. Æneid. VIII, 22 seq., et Lowth. ibi
laud. Cf. inf. XIV, 189 seq. et sup. VII, 141 sq.
24. _perrupit_ Oxon. et Put. Vulgo _perrumpit_.
28. _postremus_ ad marg. Rom. 1.
At contra Argyripæ pravum decus (inclita namque 30
Semina ab Œnea ductoris stirpe trahebat
Ætoli), Dasio fuit haud ignobile nomen,
Lætus opum, sed clauda fides, seseque calenti
Addiderat Pœno, Latiæ diffisus habenæ.
30. Pœnum a reditu avocat Dasius transfuga, docens, Romam
inexpugnabilem esse propter Palladium, cujus historiam intexit poeta
ornatus sectandi doctrinæque ostentandæ studio, sequutus varios
auctores, nescio quos, sed inpr. Virg. Æn. II, 164 sq. Cf. ibi Heyne
in Excursu IX, et ad Apollod. p. 744... 752; Spanhem. ad Callim.
H. in Lav. Pall. v. 39. Totum tamen commentum. h.l. aptissimum est.
De _Argyripa_ (propr. _Argyrippa_) v. ad IV, 554; de _Œneo_ sup.
III, 367; et de _Dasio_, h.l. V.L.
--_pravum decus_, homo nobilissimis natalibus ortus, sed pravus
fidei et moribus corruptis; N. Heins.
31 sq. _Semina_, originem.
--_ductoris Ætoli_, Diomedis, nepotis Œnei. Cf. ad I, 125, et XI,
505.
33 seq. _Lætus opum_, ut ap. Valer. Fl. III, 659, ubi v. Burm.
--_clauda fides_, ut _manca virtus_, Cic. Fin. III, 9.
--_calenti Pœno_; conf. ad XV, 337.
[34.] _Latiæ habenæ_, Romanorum rebus et imperio.
30. _Argiripæ pravum decus_ Colon. unde veram lectionem Silio
restituit N. Heins. Tertia syll. voc. _Argyripa_ corripitur, ut
supra lib. IV, v. 554, et inf. XVII, 322, ad exemplum Virg. Æneid.
XI, 246, ubi vid. Heyne. _Aggripe parvum decus_ Put. _Agrippæ
parvum d._ R. 1, Parm. Med. _Argirippa_ Marsi ed. Ven. _Agrippæ
haud parvum d._ edd. Marsi, Junt. Ald. et al. _Agrippa haud parvum
d._ ed. Wolfii Basil. et inde aliæ. Eædem aliæque aberratt. vid.
ap. Virgil. l.l.
31. _Œnea_ scripti, _Æneæ_ R. 1, Parm. Med. Vulgo _Œnei_.
32. _Autolidas id fuit ignobile nomen_ Col. et Put. ex quorum
vestigiis felici et admodum probabili conjectura veram lectionem
revocavit N. Heins. qui bene suspicabatur, nomen hic latere viri
cujusdam, et intelligenda hæc esse de Dasio Altinio Arpinate,
principe civitatis opulentoque homine, qui, sequutus primo partes
Punicas, postea ad Romanos defecerit; vid. Liv. XXIV, 45. Noti
quoque alii Dasii proditores, Brundusinus et Salapinus, e Liv.
XXI, 48, et XXVI, 38. De constructione hac, _Dasio fuit haud i.
nomen_, vid. not. ad XI, 58, _Ætholidas inter fuit_ R. 2. Vulgo
_Œtolidas inter fuit haud i. n._ Male! _Œnidas_ (hoc est Ætolos)
_inter fuit_ conj. Dausq. quod recepit Cell. qui et _Ætolos_
reponi posse notavit.
Is, volvens veterum memorata antiqua parentum, 35
«Longo, miles, ait, quateret quum Teucria bello
Pergama, et ad muros staret sine sanguine Mavors,
Sollicitis Calchas (nam sic fortissimus heros
Poscenti socero sæpe inter pocula Dauno
Narrabat memori Diomedes condita mente), 40
Sed Calchas Danais, nisi clausum e sedibus arcis
Armisonæ curent simulacrum avellere Divæ,
Non unquam adfirmat Therapnæis Ilion armis
Cessurum, aut Ledæ rediturum nomen Amyclas.
Quippe deis visum, ne cui perrumpere detur, 45
Effigies ea quas unquam possederit, urbes.
35. _volvens_, ut ap. Virg. Æn. I, 262.
36. _miles_, Græci.
37. _staret_; v. ad IV, 44.
38. _Calchas_ vates notissimus ex Hom. Iliad. α, 69 al.
--_Sollicitis Calchas... Sed Calchas Danais_; cf. ad XII, 441 in
Var. Lect.
41. _e sedibus arcis_, e templo _Armisonæ Divæ_, Palladis, in arce
Ilii sito.
43. _armis Therapnæis_, Spartanis, h.e. Græcorum, inter quorum
principes erat Menelaus, frater Agamemnonis et rex Lacedæmon. Cf. ad
I, 6; VI, 303, et VIII, 412.
44. _Ledæ nomen_, Helenam, Ledæ filiam, ut _nomen Echionium_ ap.
Virg. Æneid. XII, 515, ubi v. Serv. et Heyne.
--_Amyclas_, Spartam, vel Laconiam.
43. Secunda syll. voc. _Therapnæis_ corripitur, vid. ad VI, 303,
et Heins. ad Ovid. Met. VI, 468. _Ilion Cessuram_ malebat
N. Heins. quem vide ad Ovid. Epist. Her. I, 48, et Met. XIV, 47;
Conf. et Bentl. ad Horat. Od. III, iii, 23. Sic et _Excisa ferro
est Pergamum_ dixit Seneca Troad. v. 14, ubi vid. Gron. Sed tam
Ἴλιον, _Ilium_ et _Ilion_, quam Ἴλιος et _Ilios_ scribitur, vid.
Heins. l.c.
«Tum meus adjuncto monstratam evasit in arcem
Tydides Ithaco, et, dextra molitus in ipso
Custodes aditu templi, cæleste reportat
Palladium, ac nostris aperit mala Pergama fatis. 50
47. Quidam poetæ _palladium_ a Diomede et Ulysse (conf. tabula
Iliaca num. 95), alii a solo Ulysse (v. Gorlæi Dactyl. P. II, n. 95,
Fabrett. Comm. ad Tabul. Iliac. p. 364, et Begeri Thes. Brand. T. I,
p. 94), ante Trojam captam, alii vero post captam demum urbem (quod
ex Pausan. Phocic. c. 26, intelligitur) Trojanis furto ablatum
fuisse memorant; Draken. Cf. Heyne Exc. IX ad Virg. Æn. II, et
Mezir. _Comm. sur les Ep. d’Ovide_, T. I, p. 67.
--_adjuncto Ithaco_, cum Ulysse. Cf. ad I, 14, et II, 180.
48. _Tydides_, Diomedes, _meus_ cognatus. Conf. v. 31.
--_molitus_, cædens, interficiens, Ernesti; quæ verbi vis admodum
dubia est. Rectius forte Lefeb. perrumpens impetu facto, vel
N. Heins. amoliens. Sic _moliri montes sede sua_, _obices_,
_portam_, _fores_, etc., dixere Liv. IX, 3; VI, 33; XXIV, 46; XXV,
36; XXVII, 28; Tac. Ann. I, 39 et alii dixere. Cf. ad I, 645; IV,
788; V, 385, et ad rem Virg. Æn. II, 166.
49. _cæleste Palladium_, διϊπετές. Cf. Heyne ad Apollod. p. 744.
50. Cf. Var. Lect. et Virg. Æn. II, 169 sq. De Palladio autem
Lavinium a Diomede, et inde Romam translato, v. Spanhem. ad Callim.
II. in Lav. Pall. v. 39, et de Diomedis sedibus in litore Apuliæ
Daunorumque finibus, ubi Dauni regis filia in matrimonium ducta (cf.
inf. v. 70) Arpos, seu Argyrippam _urbem_ (Ἄργος ἵππιον) condidit,
Heyne Exc. I, ad Virgil. Æn. XI, 243 sq.
47. _evadit_ Put.
48. _amolitus_ conj. N. Heins. Sed vid. not.
50. _male_ e R. 2, recepit Lefeb. et sic scribendum putaverat
N. Heins. prob. Drak. ut sententia h.l. esset, ut damnum et
perniciem nostram effecit, ut Troja capi potuerit. Eodem tamen
sensu Ernesti vulgatam adcepit lectionem, quæ et placebat Burm.
coll. v. 61, neque displicebat Drak. si _mala_ exponerentur
infelicia, et v. 51; _Sed_, non _Nam_, legeretur.
Nam postquam Œnotris fundavit finibus urbem,
Æger delicti, Phrygium placare colendo
Numen, et Iliacos parat exorare Penates.
Ingens jam templum celsa surgebat in arce,
Laomedonteæ sedes ingrata Minervæ: 55
Quum medios inter somnos altamque quietem,
Nec celata deam, et minitans Tritonia virgo:
51. _Œnotris_; v. ad I, 2, et VIII, 46.
52 seq. _Æger delicti_, propter Palladium furto abductum; unde et
_inpius_ Virgil. Æn. II, 163 dicitur. Conf. Heins. ad Valer. Fl.
III, 737.
--_Phrygium Numen, et Iliacos Penates_, Palladem. Cf. ad I, 43.
54. _surgebat_, exstruebatur, ut VII, 747; Virgil. Æn. I, 437 al.
55. _Laomedonteæ_, ut VII, 437.
--_sedes_, ut XII, 48, ubi v. V.L.
57. _Nec celata deam_, forma divina, ut _vero ore_ XII, 705, ubi
v. not.
--_Tritonia virgo_; cf. ad III, 323.
51. _Nam_ Col. Oxon. R. 1, Parm. Mediol. Mars. et Mart. Herbip.
quod h.l. pro _en_, _ecce_, ut passim in Virg., positum notat
Lefeb. Cf. Heyne ad Virg. Ge. IV, 445, et _Æn._ VI, 378. Vulgo
_Sed. Œnotriis_ Ald. Gryph. et alii. At vid. not. ad VIII, 46.
«Non hæc, Tydide, tantæ pro laudis honore
«Digna paras, non Garganus, nec Daunia tellus
«Debentur nobis: quære in Laurentibus arvis, 60
«Qui nunc prima locant melioris mœnia Trojæ.
«Huc vittas castumque refer penetrale parentum.»
Quîs trepidus monitis Saturnia regna capessit.
59. _Garganus_ et _Daunia tellus_, Apulia. Vid. ad I, 291, et IV,
561.
60 seq. Quære Æneam, qui in Laurenti agro novam Trojam exstruxit (v.
Heyne Exc. III ad Virg. Æn. VII), et Palladium Trojanis redde.
62. _vittas et penetrale_ signum palladis (v. ad I, 668; Cic. Nat.
D. II, 27, et Virgil. Æneid. II, 168): nisi _vittas_ Vestæ cum
N. Heins. intelligere malis. Cf. Heyne not. et Exc. IX ad Virgil.
Æn. II, 296.
--_castum penetrale_, signum Palladis, virginis perpetuæ: cujus
solenne epith. est, ut et sacrorum.
60. _vobis_ R. 2. Enimvero ipsa Pallas non Arpis, sed Lavinii et
deinde Romæ vult coli.
61. _nomina_ Put. _meliori_ malebat N. Heins. et sic tacite
edidit Lefeb.
62. _Huc vittas_ Col. Tell. R. 2, _Huc intras_ Oxon. et Put.
_Huc mitras_ R. 1, Parm. Med. Deinde _castumque_ Col. R. 1, Parm.
Med. Ben. Vulgatæ lectionis, _Huc intra captumque_, auctor est
Marsus, _raptumque_ (a Diomede et Ulysse) malebat Burm. Sed vid.
not.
«Jam Phryx condebat Lavinia Pergama victor,
Armaque Laurenti figebat Troia luco. 65
Verum ubi Tyrrheni perventum ad fluminis undas,
Castraque Tydides posuit fulgentia ripa,
Priamidæ intremuere metu: tum, pignora pacis
Prætendens dextra ramum canentis olivæ.
64. _Phryx_, Trojanus; _victor_ Turni, Æneas.
--_Lavinia Pergama_, novam quasi Trojam, quam a conjuge sua Lavinium
dixit.
66. _Tyrrheni fluminis_; cf. v. 6, et ad VIII, 362.
67. _Castra_, classem in statione positam, _fulgentia_, ut XII,
435, _arx corusca_; Drak. Cf. Cerda et Heyne ad Virg. Æn. III, 519;
IV, 604; V, 669; Heusing. ad Corn. Nep. Alcib. 8.
69. Imitat. Virg. Æn. VIII, 116, 128; XI, 101, 332.
--_canentis olivæ_, ut _pallentis_ ap. Virg. Ecl. V, 16; Drak.
67. Hic versus N. Heinsio suspectus erat, quia Diomedes non manu
venerit armata (conf. v. 78), et _fulgentia castra_ ab hoc loco
aliena. At vid. not.
68. _pignore_ Colon. Sed elegantior adpositio; N. Heins.
69. _candentis_ priscæ edd. et v. 71, _Anchisiadæ_. Male!
_Anchisiada_ putabat N. Heins. quod tacite recepit Lefeb. vid. ad
lib. III, v. 650.
Sic orsus Dauni gener inter murmura Teucrum: 70
«Pone, Anchisiade, memores irasque metusque;
«Quidquid ad Idæos Xanthum Simoentaque nobis
«Sanguine sudatum Scææque ad limina portæ,
«Haud nostrum est: egere dei duræque sorores.
«Nunc, age, quod superest, cur non melioribus, ævi, 75
«Ducimus auspiciis? dextras jungamus inermes.
70. _Dauni gener_; cf. ad v. 50 seq.
71. _memores iras metusque_; v. ad III, 65, et Heyne ad Virg. Æn.
I, 4.
72. _Idæos_, Trojanos fluvios.
73. _Sanguine sudatum_; cf. II, 455, ibique not. Cf. Virg. Æn.
III, 350 sq.
74. _Haud nostrum est_, etc., haud nostra, sed deorum et Parcarum
voluntate, fato, actum est.
--_sorores duræ_, ut I, 281, ubi v. not.
76. _dextras jungamus inermes_, noto pacis, amicitiæ et fœderis
signo. Cf. Var. Lect.
75. _ævum_ Putean.
76. _inermes_ quatuor scripti et R. 2. Vulgo _inertes_; cf.
Heins. et Heyne ad loca similia Virg. Æn. X, 595; XI, 414, 672;
XII, 311.
«Fœderis, en, hæc testis erit.» Veniamque precatus
Trojanam ostentat trepidis de puppe Minervam.
Hæc ausos Celtas inrumpere mœnia Romæ
Conripuit leto; neque tot de millibus unum 80
Ingentis populi patrias dimisit ad aras.»
77. _hæc_, δεικτικῶς.
79 sq. Res notissima e Liv. V, 49. Conf. sup. I, 624 sq., et IV,
150 sq. Poeta vero cladem Gallorum palladio, non virtuti Camilli
tribuit.
81. _aras patrias_; v. Var. Lect.
78. _trepidus_ Col. Male! conf. v. 68.
81. _aras_, non _oras_, Col. Oxon. et R. 2. Eleganter _aras
patrias_ poeta dixit pro patria. Cf. Heins. et Heyne ad Virg.
Æneid. XI, 269, ubi lectio _patriis aris_ etiam Silii imitatione
firmatur.
His fractus ductor convelli signa maniplis
Optato lætis abitu jubet: itur in agros,
Dives ubi ante omnes colitur Feronia luco,
Et sacer humectat fluvialia rura Capenas. 85
82. Conf. Liv. XXVI, 11.
--_His_ Dasii verbis _fractus ductor_, Hannibalis animus, furor,
impetus, consiliumque fractum, vel ipse a sententia abductus est.
--_convelli signa_, ut XII, 730, 733.
84. _Feronia_, dea Latii Indiges (v. Heyne ad Virgil. Æneid. VII,
800; VIII, 564, et Struv. Synt. Ant. Rom. c. 1, p. 162), cujus
triplex in Italia lucus cum fano memoratur: primus ad Tarracinam,
seu Anxur in Latio et via Appia (de quo v. Virg. l.c. Horat. sat. I,
v, 24, et Cluver. Ital. ant. II, 2, p. 460); alter in Etruria inter
Lunam et Pisas ad Vesidiam fl. (si fides habenda inscriptioni apud
Gruter. p. 220); tertius, de quo h.l. agitur, in eadem Etruria,
inter Veios et Tiberim, in agro _Capenate_, ad radices Soractis
montis, de quo v. Liv. XXVII, 4, 5; Virg. Æn. VII, 697; Cluver. II,
3, p. 547. _Fanum_ hoc divitiis inclitum, ibique forum totius Italiæ
mercatumque frequentem, Deam vero in illo communiter a Sabinis et
Latinis cultam fuisse, tradunt Liv. I, 30; XXVI, 11, et Dionys. Hal.
II, 6; III, 32. Cf. sup. ad V, 175 sq. Capena, seu Capenas et
Capenus (Frontin. p. 121) notum Etruriæ oppidum, sed fluvius
_Capenas_ ignotus.
85. _sacer_, tamquam adcola et custos sacri nemoris ac fani; Mars.
Conf. et ad XII, 215.
84. _Dives ubi annoso_, vel _antiquo luco_ legendum esse et
sequentia id confirmare opinabatur N. Heins.
Fama est, intactas longævi ab origine fani
Crevisse, in medium congestis undique donis,
Inmensum per tempus opes, lustrisque relictum
Innumeris aurum, solo servante pavore.
89. _solus pavor_, h.e. religio (v. ad I, 82), _servabat_,
tuebatur opes templi, ab iis diripiendis homines absterrebat.
Dausqueius non male comparabat locum Diodori, lib V: Ἴδιον δέ τι
συμβαίνει καὶ παράδοξον παρὰ τοῖς ἄνω Κελτοῖς περὶ τὰ τεμένη τῶν
Θεῶν γιγνόμενον· ἐν γὰρ τοῖς ἱεροῖς καὶ τεμένεσιν ἐπὶ τῆς χώρας
ἀνειμένος ἔῤῥιπται πολὺς χρυσὸς ἀνατεθειμένος τοῖς Θεοῖς· καὶ τῶν
ἐγχωρίων μηδεὶς ἅπτεται τούτου διὰ τὴν δεισιδαιμονίαν, καὶ περ ὄντων
τῶν Κελτῶν φιλαργύρων κάθ’ ὑπερβολήν. Conf. et Virg. Æn. VII, 60.
86. _fani_ Colon. Vulgo _Fauni_: Male!
Hac avidas mentes et barbara corda rapina 90
Polluit, atque armat contemtu pectora divum.
Avia tunc longinqua placent, quæ sulcat aratro
Ad freta porrectis Trinacria Bruttius arvis.
91. _armat contemtu pectora_, ut IV, 249.
92 sq. Cf. Liv. XXVI, 12 pr.
--_sulcat aratro_, ut _Thraces arant_ ap. Virg. Æn. III, 14, et
similia passim. Vid. ad VIII, 564.
90. _Hac_ Colon. Rom. 1, Parm. Med. _Hanc_ Oxon. et Puteol.
_Hec_ Marsus errore librariorum, qui tamen vulgatam lect. _Hæc_
peperit.
91. _contemtus_ malebat Burm.
Dum Libys haud lætus Rhegina ad litora tendit,
Victor, submoto patriis a finibus hoste, 95
Fulvius infaustam Campana ad mœnia clausis
Portabat famam, miserisque extrema movebat.
94. _Haud lætus_, tristis: eum enim invitum, et deorum portentis
territum, ac tandem Dasii narratione permotum, Romæ capiendæ spem
posuisse, et inde movisse, ex initio hujus et fine superioris libri
constat; Drak.
97. _miseris_, obsessis Capuæ civibus _extrema_ mala _movebat_,
parabat. Ernesti: ita urbem obsidebat, ut spes nulla salutis civibus
relinqueretur.
94. _haud lentus_ (ut ap. Liv. XXVI, 12, pr. _repentino adventu_)
emend. N. Heins. et edidit Lefeb. Non male; vid. tamen not.
_Regina_ Oxon. cum nonnullis ex primis edd. non inprob. Drak.
cujus nota est hæc: «Qui nomen a ῥήγνυμι deducunt, quod fama sit,
eo in loco impetu maris Siciliam: ab Italia abruptam esse,
_Rhegium_ malunt: his vero, qui a _Rege_ derivant propter loci
splendorem, _Regium_ placet, ut Grævio ad Cic. Epist. Fam. XII,
25. Antiqui lapides literati, nunc addita, nunc detracta
adspiratione, utramque orthographiam agnoscunt.»
97. _miserique_ Mars. et quidam alii.
Tum prensans passim, cuicumque est nomen in armis:
«Dedecus hoc defende manu! cur perfida, et urbi
Altera Carthago nostræ, post fœdera rupta, 100
Et missum ad portas Pœnum, post jura petita
Consulis alterni, stat adhuc? et turribus altis
Hannibalem ac libycas exspectat lenta cohortes?»
98. _prensans_, rogans. Vid. ad lib. VI, v. 461 sq. _cuicumque est
nomen in armis_, fortissimos militum, viros spectatæ virtutis.
99. Verba Fulvii.
--_Dedecus defende_, ut V, 490 ubi v. not. Ernesti: injurias a
Campanis nobis factas armis ulciscimini. Sed _dedecus_ eo spectat,
quod tam perfida urbs tam diu nequidquam obsidetur. Cf. sqq.
100. _fœdera rupta_; conf. XI, 29 seq.
101 seq. _missum ad portas Pœnum_, Hannibalem arcessitum, quum
Campani ad cum deficerent, de quo vid. XI, 132 seq., et XII, 449 sq.
--_post jura petita Consulis alterni_; conf. XI, 55 sqq.
103. _lenta_, secura, sine metu, et in otio. Cf. ad II, 489.
99. _urbis_ Col.
101. _admissum_ Oxon. cum priscis edd.
Miscebat dictis facta, et nunc robore celsas
Educi turres, quîs vinceret ardua muri, 105
Cogebat, nunc conjunctas adstringere nodis
Instabat ferroque trabes, quo frangeret altos
Portarum postes, quateretque morantia claustra.
104. _robore_, e ligno, ligneas.
106. _conjunctas adstringere nodis_, palilogia, de qua v. ad IX,
99.
107. _trabes_, arietes.
108. _morantia claustra_, ut VII, 130.
106. _conjunctis_ Put.
Hic latera intextus stellatis axibus agger,
Hic gravida armato surgebat vinea dorso. 110
At postquam properata satis, quæ commonet usus,
Dat signum, atque alacer scalis transcendere muros
Imperat, ac sævis urbem terroribus inplet,
Quum subito dextrum obfulsit conatibus omen.
109. Dausq. Cell. et Ernesti intelligunt turres et machinas, quarum
lateribus _stellati axes_, h.e. rotæ radiatæ fuerint adnexæ. Sed de
_aggere_ sermo est; unde _axes stellati_ videntur potius ligna dici
sive tigna, cancellatim, ad instar stellæ radiatæ vel potius
radiorum rotæ, directa, transversa et decussata, quibus latera
aggeris varie ligabantur. Ipsa autem verba petita sunt e Lucano,
III, 455. Conf. Lips. Poliorcet. II, 3.
110. _dorsum armatum_, dicuntur milites, vineis tecti; vel tectum
vineæ permunitum, et, ut utar verbis Veget. IV, 15, _duplici
munitione, tabulatis_ (f. _tabulis_) _cratibusque contextum_ (quod
tamen tabulatum magis proprie pluteorum fuit); aut vinea dicitur
_gravida dorso armato_, quia a tergo et dorso armatum militem
revelat et ostendit. Ita Lips. Poliorc. I, 7.
--_gravida_, ut _fœta armis_ et _gravis_ apud Virg. Æneid. lib. II,
238, et VI, 516, ad quæ loca vide Heyne.
--_surgebat_, ut v. 54.
111. _At_ Colon. et Putean. Vulgo _Ac_.
114. _Tum_ emend. Dausq. Sed vulgata quoque lectio bene se habet;
_offulsit_ Colon. Conf. Heins. ad Virgil. Æneid. IX, 110, 731, et
Valer. Flacc. IV, 482. Vulg. _effulsit_.
Cerva fuit, raro terris spectata colore, 115
Quæ candore nivem, candore anteiret olores.
Hanc agreste Capys donum, quum mœnia sulco
Signaret, grato parvæ mollitus amore,
Nutrierat, sensusque hominis donarat alendo.
115. Commentum ornatus studio carmini intextum, et depromtum e Virg.
Æn. VII, 483 sqq. sed Siliana orationis luxurie expressum. Conf.
Heyne ad Virg. l.c. et Calpurn. VI, 32.
--_Cerva_, in Virg. _cervus_. Cf. ad III, 39, in V.L.
116. Cf. Virg. Æn. XII, 84, ibique Cerda et Heyne.
117 seq. _Capys_, de quo vid. ad XI, 30.
--_mœnia sulco Signaret_, ambitum eorum locumque urbis novæ aratro
definiret, h.e. Capuam conderet. Res nota ex Isidor. Orig. XV, 2;
Serv. ad Virgil. Æn. V, 755, et Intpp. Ovid. Fast. IV, 819.
[118.] _mollitus_, captus. Quod feram captam occidi noluerat;
Burman.
119. Verba Virg. Æn. VII, 487... 490, ornatu parum apto et jucundo
variata.
115. _Teucris_ pro _terris_ scribendum censebat N. Heins.
118. _parvam molitus_ emend. idem, putans _moliri_ esse id. qd.
moderari, fingere, regere, ut _moliri parva tela manu, iter,
terras_, ap. Senec. in Hippol. Œdipo et Troad. 682, quæ tamen
exempla ad hanc verbi vim probandam nihil faciunt. Neque hanc
conjecturam mihi persuasit Lefeb. coll. Ovid. A. A. II, 319.
Inde exuta feram, docilisque adcedere mensis, 120
Atque ultro blanda adtactu gaudebat herili.
Aurato matres adsuetæ pectine mitem
Comere, et humenti fluvio revocare colorem.
Numen erat jam cerva loci; famulamque Dianæ
Credebant, ac tura deum de more dabantur. 125
120. _exuta feram_, ferina natura, seu feritate exuta, deposita,
h.e. mansuefacta. Cf. ad VI, 100, et VII, 496.
124 sq. Conf. ad VI, 283... 288, et Gron. Obss. I, 13.
123. _renovare_ Nicander et post eum alii edidere.
Hæc, ævi vitæque tenax, felixque senectam
Mille indefessos viridem duxisse per annos,
Seclorum numero Trojanis condita tecta
Æquabat: sed enim longo nox venerat ævo.
126. Quæ Plinius, VIII, 32 seu 50 (ubi vid. Harduin.) et alii de
grandi cervorum ætate tradant, fabulosa esse, jam monuit Aristot.
Hist. An. IX, 6; et hodie satis constat, raro triginta annis majores
inveniri.
127. _Mille_ tamen cervorum _anni_ a nemine, quod sciam,
memorantur, et poeta nimis rem auxit.
129. _nox_, mors. Vid. Var. Lect.
129. _sed enim_, non _sed jam_, scripti; confer not. ad I, 33.
Deinde _nox_ scripti, R. 1, Parm. Med. _mox_ R. 2. Vulgo _mors_,
ex interpretamento, vid. ad II, 574. Vocab. tamen _nox_ nude
positum pro morte nunc, præsertim de cerva, recte, opinor,
displicuit Ernesto V.C. ut et N. Heins. inf. v. 270.
Nam, subito incursu sævorum agitata luporum, 130
Qui noctis tenebris urbem (miserabile bello
Prodigium) intrarant, primos ad luminis ortus
Extulerat sese portis, pavidaque petebat
Consternata fuga positos ad mœnia campos.
Exceptam læto juvenum certamine ductor 135
Mactat, Diva, tibi, tibi enim hæc gratissima sacra,
Fulvius, atque adsis orat, Latonia, cœptis.
131 seq. _miserabile bello Prodigium_, ut sup. VIII, 638, ubi v.
not.
134. _Consternata_; conf. Heinsium ad Ovidii Metam. lib. II, 314.
135. Cogita milites omine fausto lætos inter se certasse, quis
primus caperet cervam; Ern. _Excipere_ verbum proprium venatoribus,
qui feras dolo ac fraude capiunt, ut δέχεσθαι. Vid. Burm. ad Quint.
Inst. Or. II, 12, et Phædr. I, ii, 6, ubi cf. etiam Hartman. in
Chrestom. Phædr.
136. _Mactat, Diva, tibi enim gratissima sacra_ Col. mendose!
_Macta, Diva, tibi, tibi enim hunc, gratissima sacra_ conj.
N. Heins. _tibi, tibi enim hanc_ non male reposuit Lefeb. coll.
loco simillimo Virgil. VIII, 84, ubi vid. Heyne de usu voc.
_enim_.
Inde, alacer fidensque Dea, circumdata clausis
Arma movet, quaque obliquo curvantur in orbem
Mœnia flexa sinu, spissa vallata corona 140
Adligat, et telis in morem indaginis ambit.
138 sqq. «Capua etsi nihilo segnius obsessa per eos dies fuerat,
tamen adventum Flacci sensit,» Liv. XXVI, 12.
[140.] _spissa vallata corona Adligat_, urbem corona cingit; noto
obpugnandi modo, de quo v. Lips. Poliorc. I, 4, _telis in morem
indaginis ambit_, tam arte Capuam obsidet, ut venator saltus ac
ferarum latibula _indagine_, h.e. ingenti retium cassiumque serie,
cingere solet, ne ulla elabendi occasio detur; quo sensu et inf.
XIV, 368, _navalis indago_ dicitur navium corona ac ordo; Drakenb.
Cf. X, 80, et Cerda ad Virg. Æneid. IV, 121.
141. _terris_ Parm.
Dum pavitant, spumantis equi fera corda fatigans,
Evehitur porta sublimis Taurea cristis
Bellator, cui Sidonius superare lacerto
Ductor et Autololas dabat et Maurusia tela. 145
142. Poeta, confuso temporum rerumque ordine, huc transtulit
narrationem Liv. XXIII, 46 sq. de Taureæ Campani singulari certamine
cum Claudio Asello, fortissimo Romanorum milite.
--_pavitant_, Campani arte obsessi.
143 seq. _sublimis cristis_, heroum more. Cf. Heyne ad Virg.
Æneid. I, 468, et Köppen ad Homer. Iliad. β, 816.
[144.] _superare lacerto dabat_, quum præposuit ceteris; Marsus.
Male! Recte Lefeb. fatebatur, concedebat, Hannibal, Tauream Mauris
præstare lacerti viribus. Withof. emendat: _cui sidonios superare
lacerto Robur, et_, etc., ut more poetarum res inanimata aliquid
dare dicatur.
142. _Tum_ R. 1, Parm. Mediol. _pavitans_ scripti, R. 1, Parm.
Med.
145. _dabat_, non _dedit_, Col.
144. _parere lacerto_ conj. N. Heins. _superante_ ad marg. Silii
sui notaverat Corte laudaveratque Markl. Epist. crit. p. 40. Sed
vid. not.
Is, trepido ac lituum tinnitu stare neganti
Imperitans violenter equo, postquam auribus hostis
Vicinum sese videt, et clamore propinquo,
«Claudius huic, inquit (præstabat Claudius arte
Bellandi, et merita mille inter prælia fama), 150
Huic, inquit, solum, si qua est fiducia dextræ,
Det sese campo, atque ineat certamina mecum.»
146 et 148. Vid. V.L.
146. Vulgo _alituum_. Male! et _lituum_ Mars. ed. Ven. _ac
lituum_ est ex emend. Dausq. et N. Heins. non est lectio c. Col.
quod. N. Heins. testari falso monet Drak. _Is trepido alipedi, ac
hinnitu stare n._ perperam quoque conj. Dausq. et _Is trepido
lituum tinnitu_ Scaliger, quod recepit Cellar. _strepitu ac lituum
tinnitu_, etc. emend. Burm. quod admodum adridebat Draken. non
mihi: nam ὁμοιοτέλευτα _strepitu_ et _tinnitu_ auribus
ingratissima sunt, et simplicissima est N. Heinsii medicina. De
_lituum tinnitu_ vid. ad XII, 182. _Trepidus_ autem _equus_ est
properus, festinans, inquietus; quod jam notavere Dausq. et Drak.
Conf. ad VIII, 222.
147. _violentus_ R. 1, et Ben. forte verius, judice Lefeb.
148. _et_ Col. Put. R. 2. Vulgo _ac_, quod pro confestim, seu
propere h.l. positum putabat Dausq. _huic_ conj. N. Heins. ut ter
repetatur, _en_ edidit Lefeb. quæ mutatio et levissima est et haud
dubie vera.
149. _huc_ Put. quod recepit Lefeb. qui eam ob causam et v. 151,
_Huc_ reposuit.
Una mora Æneadæ, postquam vox adtigit aures,
Dum daret auspicium jusque in certamina ductor.
153 seq. «Hæc ubi Asello nuntiata sunt in castra, id modo moratus,
ut consulem percunctaretur, liceretne extra ordinem in provocantem
hostem pugnare? permissu ejus arma extemplo cepit;» Liv. l.l.
--_Æneadæ_, Romano.
[154.] _auspicium_ (ut XVII, 563) _jusque in certamina_, potestatem
ac veniam pugnandi, N. Heins. quem vide ad Ovid. Amor. I, i, 5.
153. _vox accidit aures_ non male conj. Drak. coll. Plaut. Stich.
I, ii, 31; Curt. IV, 4; Heins. ad Valer. Fl. II, 452, et Ovid.
Fast. V, 360; Gifan. Ind. Lucret. in voce _Accidere_, Colv. et
Elmenh. ad Apul. Met. V, p. 160. Neque tamen vulgatam lect.
damnabat.
154. _jusque_ Col. _atque_ Put. _suus_ perperam corrig. Carr.
Vulgo _usque_, inepte, judice etiam Dausq.
Prævetitum namque et capital, committere Martem, 155
Sponte viris. Erumpit ovans, ut Fulvius arma
Imperio solvit, patulumque invectus in æquor
Erigit undantem glomerato pulvere nubem.
155. _capital_, ἀρχαϊκῶς pro _capitale_, scilicet facinus, seu
crimen, pœna capitis luendum. Vid. Ernesti clav. Cic. De pœnis
militum, qui pugnam nisi jussi inierant et discesserant a signis, v.
Lips. Mil. Rom. IV, 4.
156 seq. _arma imperio solvit_, pugnandi potestatem dederat.
158. Conf. ad lib. V, vers. 535.
155. _Prævehitur_ Oxon. _in certamina ductor Prævchitur, namque
ex Capua_ R. 1, Parm. Med. _Prævetitum namque et capital_ recte
Col. et Put. _namque et capita_ Oxon. _Prævetitum namque capiti_
Mars. et Mart. Herbip. _Prævetitum capitis pœna_ Ben. ut conj.
Dausq. _Prævetitum capiti pœna_ Nicander in Junt. edidit et ad
ejus exemplum alii.
Indignatus opem amenti, socioque juvare
Expulsum nodo jaculum, atque arcessere vires, 160
Taurea vibrabat nudis conatibus hastam.
Inde, ruens ira, telum contorquet in auras.
159 sq. Taurea, ut vires lacerti (conf. v. 144) ostentaret, hastam
ope _amenti_, vel _nodi_, vibrare noluit, sed _nudis conatibus_,
sine illorum ope, sola lacertorum vi, jecit. Cf. ad I, 219, 318; IV,
14, 291.
--_Indignatus opem_, non dignatus, respuens, tamquam rem indignam et
inhonestam.
162. _contorsit_ Put. _furens ira_, vel _ruens teneras telum
contorsit in auras_ opinabatur N. Heins. quem vide ad Virgil.
Æneid. IX, 699.
At non idem animus Rutulo: speculatur, et omni
Corpore perlustrat, qua sit certissima ferro
In vulnus via: nunc vibrat, nunc comprimit hastam, 165
Mentiturque minas: mediam tunc transiit ictu
Parmam, sed grato fraudata est sanguine cuspis.
Tum strictum propere vagina detegit ensem.
163 sq. Hæc eleganter et ad naturam apte memorari, jam monuit Ern.
_Rutulo_, Italo, Romano, Claudio Asello.
[165.] _comprimit_, retinet ictum, ut VI, 538; IX, 650.
166. _Mentitur minas_, similis est minanti h.e. jaculanti, simulat
se jam jacturum esse hastam, ut metum incutiat hosti.
163. _speculatur_ est ex emend. N. Heins. pro vulg. _spectatur_;
conf. ad VII, 123, _ab omni_ Tell. R. 1, Ben. _speculatur in omni
Corpore, perlustrat_, etc. edidit Lefeb. Forte leg. _spectatur in
o. C. perlustrans_.
165. _librat_ maluerit N. Heins. et tacite recepit Lefeb. non
inprob. Drak. quum _vibrabat_ proxime præcesserit; cf. ad I, 351;
III, 319; IX, 523.
166. _tunc transiit_ Col. ut ap. Iscan. bell. Troj. VI, 51, sup.
X, 253, et alibi _intrare_ ac _penetrare_. Vulgo _transigit_, quod
servavit Lefeb. et _nunc_, pro quo tamen et in Oxon. _tunc_
legitur, _transfigit_ Put. et R. 2; _Mentitusque minas mediam tunc
transigit ictu P._ corrig. N. Heins.
168. _deripit ensem_ e c. Tell. recepit Lefeb. coll. Hom. Iliad.
μ, 190, υ, 284, et sic conjecerat Burm.
Et jam ferrata rapiebat calce volantem
Taurea cornipedem, fugiens minitantia fata. 170
Nec Rutulus levior cedentis perdere terga:
Nam profugo rapidus fusis instabat habenis.
169. Vid. Var. Lect. h.l., et VII, 696.
171. _Rutulus_, Romanus, _levior_, velocior (v. ad III, 394), _non
perdere_, h.e. non perdebat, premebat (ita jam Lefeb. coll. Virgil.
Æn. II, 530; XII, 754).
--_terga cedentis_; cf. ad I, 422.
172. _fusis habenis_, ut VII, 696, et passim apud poetas.
169. _quatiebat_ opinabatur N. Heins. (cf. ad VII, 696, 697, ac
not. ad II, 71) et _fodiebat_ (ut VI, 212; VII, 67; Virg. Æn. VI,
882) Draken. qui tamen τὸ _rapiebat_ multum facere arbitrabatur ad
festinationem Taureæ, qua se pugnæ subduxerit, augendam.
171. _prendere_ Col. probb. Modio et N. Heins. idque recepere
Draken. et Ern. Vulgatum tamen _perdere_ recte, opinor, tuentur
Dausq. Barth. Adv. VIII, 7 (ubi Claudium dicit leviorem fuisse,
quam ut perdere Taureæ terga, h.e. amittere, tangere non
potuisset; vel eum non levem ad perdenda Taureæ terga, sed
adtentum, ut ante in duello, rem summa prudentia gessisse),
Burmann. et Lefeb. quos sequutus sum. Vid. not. _pergere_ Put.
Hunc versum sequenti jungebat Burm. et _Jam_ legebat pro _Nam_.
Deinde _cedentia terga_ maluerit N. Heins. quod utique elegantius
est: vid. a Draken. coll. VIII, 1; XV, 729; XVI, 55, et Heins.
ad Ovid. Epist. Her. II, 93, et Met. I, 541; Broukh. ad Prop.
III, vii, 57. [“XV, 729” recte XV, 726]
172. _rapidum effusis habenis_, et v. 178, _aversaque_
(remotiori) _porta_ emend. N. Heins. At vid. nott.
Utque metus victum, sic ira et gloria portis
Victorem inmisit, meritique cupido cruoris.
Ac dum vix oculis, vix credunt mentibus, hostem 175
Confisum nullo comitante inrumpere tectis,
Per mediam propere trepidantum interritus urbem
Egit equum, adversaque evasit ad agmina porta.
175. _credunt_, Campani.
178. _porta adversa_, e regione obposita illi, per quam Claudius
Capuam intraverat; Drak. Recte. Cf. Liv. XXIII, 47 extr.
Hinc ardore pari nisuque incurrere muris
Ignescunt animi, penetrataque tecta subire. 180
Tela simul flammæque micant: tunc saxeus imber
Ingruit, et summis adscendunt turribus hastæ.
179 sq. Summa luxuries poetica est, qua jam communis omnium pugnandi
ardor describitur; Ern.
--_Ignescunt_, incensi sunt, _ardore_, cupiditate pugnandi. Conf. ad
III, 136 et 305.
--_pari_, communi; vel potius eodem, quo Claudius intraverat urbem;
ejus exemplo incitati.
--_tecta_, Capuam.
181. _saxeus imber_; v. ad I, 311.
182 sq. Vid. Var. Lect. Withof. emendat _adstantum turribus_, hoc
est, ingruunt hastæ militum romanorum, qui summis in turribus
pugnantes adstabant.
182. _adduntur turribus_ legendum censebat idem N. Heins. coll.
VI, 21; IX, 105; XV, 722.; Stat. Thebaid. II, 579. _et missæ
succedunt t. h._ Markl. Ep. crit. p. 42; _summis accedunt_, vel
_funduntur_ Draken. et _descendunt_ Burm. ut non Capuæ turres
intelligantur, sed machinæ in modum turrium, quas obsessores muris
admoverint, et unde hastas miserint in defensores. Eodem sensu
vulgatam lect. cepit Ernesti V.C. qui tamen ad exemplum Lefeb.
monet, voc. _adscendunt_ frustra sollicitari a viris doctis, neque
agi de obsessis, sed de obsidentibus. De iisdem etiam Intpp. illi
adceperunt hæc verba, etsi alio sensu, quam Lefeb. qui coll. Virg.
Æn. IX, 568, exponit, hastæ jactantur ad fastigia turrium Capuæ.
Ita et ego dudum hæc verba intellexi; at semper quoque veritus
sum, ne aures poeticæ concinnati adsuetæ iis obfenderentur: nam
hastæ missæ non bene _turribus adscendere_ dicuntur. Silius forte
memor fuit loci Virg. Æn. II, 237. _Scandit fatalis machina
muros_, et, quod de equo illo in urbem inlato vel inmisso præclare
dicitur, perperam transtulit ad hastas.
Nec pronum audenti virtutem excellere cuiquam:
Æquarunt iræ dextras: dictæa per auras
Tranat, et in medium perlabitur urbis arundo. 185
184. _Dictæa arundo_; vid. ad II, 90.
185. _Tranat_; v. ad III, 682.
183. Vulgata lectio est: _Nec pronum audendi virtutem e. c._ Eam
in re dubia servavi, librorum auctoritatem sequutus, nisi quod
_audenti_ pro _audendi_ e c. Put. recepi. Inde sententia non
inepta exoritur: _non cuiquam_, nemini, _audenti virtutem
excellere_ aliis, _pronum_, facile id erat; nisi malis, _nec
pronum_, facile, _cuiquam audenti_, forti viro, _v. excellere_;
vel denique, _nec pronum audenti_, fortibus erat, _v. excellere
cuiquam_. Τὸ _virtutem_ retinui, quoniam Silius quam maxime
græcismos amat: neque tamen intercedo, quo minus _virtute_
reponatur, ut legitur in c. Put. (in quo tamen _et scendere_
perperam pro _excellere_) et ed. Ben. _audendi virtutem extendere_
conj. N. Heins. vel, ut Dausq., _audendi virtute excellere_, quod
recepere Draken. Ern. et Lefeb. qui exponit: «nullus vult ut ab
alterius virtute sua superetur virtus.» _Nec pronum audenti
virtutem ostendere c._ emend. Burm. hoc sensu: cuiquam forti et
audenti non facile erat, virtutem suam præcipuam ostendere, quum
omnes simul et confusim pugnarent, et _iræ æquarent dextras_, h.e.
omnes eodem furore et ira pugnarent. Recte sententiam h.l.
percepit Burm. sed eadem quoque vulgatæ lectioni inest (quin eodem
modo et Ernesti lectionem sibi probatam interpretatus est), neque
adsequor, cur non tam bene _virtute excellere_ dicatur, quam
_virtutem ostendere_.
Lætatur non hortandi, non plura monendi
Fulvius esse locum; rapiunt sibi quisque laborem.
Quos ubi tam erectos animi videt, et superesse
Fortunæ sibi quemque ducem, ruit impete vasto
Ad portam, magnæque optat discrimina famæ. 190
187. _rapiunt sibi quisque laborem_, eleganter, ut XI, 197, 491;
XII, 478. Cf. ad I, 569.
188 sq. Vid. Var. Lect.
190. _magnæ optat discrimine famæ_, quo sensu Curtius, VIII, 13
extr., dixit _gloriam sibi ex periculis arcessere_.
188. _jam_ maluerit N. Heins.
189. _Fortunæ_ ex ed. Ven. Marsi recepit Drak. suadente
N. Heins. _Fortuna_ Parm. Ald. Florent. et Gryph. edd. prob.
Dausq. Vulgo _Fortunam_: quod non spernebat Barth. Adv. XXII, 8,
modo _superesse_ exponeretur præesse, de quo vid. Gell. I, 22;
malebat tamen legere _Fortuitum sibi q. d._, quemque, ut Fortuna
datum, rebus suis ipsummet ducem futurum. Idem Adv. VIII, 7,
scribendum ceusebat, _et super esse Fortunam s. q. d._, super h.e.
præter Fortunam esse sibi quemque ducem seu instar ducis. Hanc
distinguendi explicandique rationem amplexus est Lefeb. coll.
perperam Virg. Æn. XII, 714, nec laudato sententiæ hujus auctore.
Ea nihil contortius esse monet Ernesti, qui nostram lectionem ita
interpretatur: quemque fortunæ suæ auctorem esse. Sed poetam,
qualis Silius est, _superesse_ dixisse pro _esse_ vix crediderim.
Illa vero divisio forte non respuenda, si _super_ pro _insuper_,
scilicet videt (vid. ad I, 60 et 340) et verba _esse Fortunæ sibi
quemque ducem_ eo sensu posita adceperis, quo Livius lib. XXII, 5
(quem locum Silius ante oculos habuisse videtur) dixit: _sibi
quisque dux adhortatorque factus ad rem gerendam_. Sic tamen
_Fortuna_ præstiterit; nisi aliud mendum latet.
190. _parat_ conj. N. Heins.
Tres claustra æquævo servabant corpore fratres,
Quîs delecta manus centeni cuique ferebant
Excubias, unaque locum statione tenebant.
Forma ex his Numitor, cursu plantaque volucri
Præstabat Laurens, membrorum mole Laburnus. 195
191. Narratio variarum cladium, ad Capuam factarum, in qua poeta
magis ingenio suo ad quævis mira (quis enim non illud statim studio
quæsitum putet, quod tres fratres, iidemque varia armorum genera
tractantes in uno loco excubias agunt?) et atrocia narranda prono
indulsit, quam historiæ fidem servavit; Ern. Silius turbato temporum
rerumque ordine, ut passim, inpr. lib. XII, huc transtulit, quæ
Livius lib. XXVI, c. 5, 6, de pugna ad Capuam commissa tradit, et
quæ sup. XII, 488, carmini intexere debuerat.
--_æquævo corpore fratres_, ut _tergemini fratres_ sup. IV, 355.
192. Imitat. Virg. Æn. IX, 161 sq.; Drak. _ferebant_, tenebant,
_Excubias unaque locum statione tenebant_; conf. Burm. ad Val. Fl.
V, 252.
194. _volucris_ Col.
195. _Taburnus_ corrig. N. Heins. quia Silius nomina militum a
fluviis montibusque ut plurimum soleat derivare (vid. ad I, 306),
et Taburnus sit mons Samnii, a Marone Ge. II, 38, et Æn. XII, 715,
memoratus, nec remotus admodum a Capua.
Sed non una viris tela: hic mirabilis arcu;
Ille hastam quatere, ac medicatæ cuspidis ictu
Prælia moliri, et nudo non credere ferro;
Tertius aptabat flammis ac sulfure tædas.
197. _medicatæ cuspidis_ et _nudo ferro_; vid. ad I, 219; VII, 453,
et Heyne ad Virg. Æn. XII, 857.
199. Cf. IX, 336.
199. _armabat_ conj. Burm. ut _enses veneno armari_ dicuntur
passim; _actabat_ Tell. quod placet Lefeb. ut veteres dixerint
_agere_, _actare_, _actitare_, ut _jacere_, _jactare_,
_jactitare_: certe anteced. pro conseq. vel _aptabat_ pro _aptabat
et vibrabat_ positum monet.
Qualis Atlantiaco memoratur litore quondam 200
Monstrum Geryones inmane tricorporis iræ,
Cui tres in pugnam dextræ varia arma gerebant;
Una ignes sævos, ast altera pone sagittas
Fundebat, validam torquebat tertia cornum,
Atque uno diversa dabat tria vulnera nisu. 205
200 sq. Cf. ad I, 277 seq.
--_Atlantiaco litore_, in Erythia ins.; v. Heyne ad Apollod. p. 71
et 386 seq.
201. _Geryones_; v. ad III, 422 in Var. Lect.
203 sq. _sagittas Fundebat_; v. ad I, 267.
202. _paria_, h.e. totidem, _arma_ opinabatur N. Heins. Sed
cuivis dextræ _arma varia_ h.e. diversi generis, alteri ignes,
alteri sagittas, tertiæ _cornum_ seu hastas (vid. not. ad II, 124)
tribui, et hinc Geryoni comparari tergeminos, quibus _non una
tela_ seu arma fuerint (cf. v. 196), jam monuit Drakenb. Rectius
_in pugnam_ emend. N. Heins. quod recepi, quia et linguæ
convenientius et auribus suavius est, atque in duobus antiquis,
nescio quibus, _pugna_ legi monet Lefeb. qui _pugnas_ reposuit;
conf. ad VII, 67.
Hos ubi non æquis variantes prælia consul
Conspexit telis, et portæ limina circum
Stragem, ac perfusos subeuntum sanguine postes,
Concitat intortam furiatis viribus hastam.
Letum triste ferens auras secat Itala taxus, 210
Et, qua nudarat, dum fundit spicula ab alto,
Arcum protendens, Numitor latus, ilia transit.
At, non obsepto contentus limine Martem
Exercere levis bello, sed turbidus ausi,
Virrius incauto fervore eruperat amens 215
Reclusa in campum porta, miseramque furori
Vincentum obtulerat pubem: ruit obvia in arma
Scipio, et oblatum metit insatiabilis agmen.
206. _non æquis_, non paribus et iisdem, sed variis. Sic ap.
Virgil. Æneid. lib. II, vs. 714 est, _non passibus æquis_. _Ed._
210. _taxus_; cf. ad IV, 255, 567.
211. _fundit_, ut v. 204.
214. _levis bello_, inbellis, nullarum virium, nullius artis ac
momenti in bello. Vid. ad VIII, 515.
--_turbidus ausi_, audax.
215. _Virrius_, de quo vid. ad XI, 65 seq.; XII, 86.
218. _metit_; cf. ad IV, 213, 462.
208. _ac_, non _et_, Col.
211. _spicula fundit_ Put.
213. _obsepti contentus limine M. E. tenus valli_, vel _brevi
vallo_, vel _levi bello_, putabat N. Heins.
Tifata umbrifero generatum monte Calenum
Nutrierant, audere trucem; nec corpore magno 220
Mens erat inferior: subsidere sæpe leonem,
Nudus inire caput pugnas, certare juvenco,
Atque obliqua trucis deducere cornua tauri
Adsuerat, crudoque aliqua se adtollere facto.
219. _Tifata_; v. ad XII, 487.
220. _audere trucem_, audacissimum; noto græcismo. Audacia et
vires Caleni mox omnibus fere poeticæ orationis coloribus
adumbrantur.
221. _subsidere leonem_; v. Var. Lect.
222. _Nudus caput_, sine galea. Cf. ad III, 358.
223. _deducere_ Barthius, Adv. VIII, 7, exponit tenuare et in
rectam seriem deflectere, ut _deductum carmen_, quod subtile unoque
tenore fluens dici possit: sed rectius Gronov. Obss. I, 17, ad
terram detrahere, coll. Suet. Claud. 21; Ovid. Met. IX, 84; Plin.
VIII, 45.
224. _crudo facto_; v. ad I, 405; V, 423.
--_aliqua_ sc. via et ratione, seu ex parte, ut ap. Virg. Ecl. III,
15; conf. Intpp. ad Plaut. Epidic. I, ii, 49, et Heins. ad Ovid.
Trist. III, iv, 75.
221. _sibi subdere sæpe leonem_ emend. Barth. Adv. VIII, 7, et
_subsistere_ (h.e. sustinere impetum, ut ap. Liv. I, 4, extr. et
IX, 31) Gronov. Obss. I, 17, ubi tamen in curis secundis vulgatam
scripturam defendit, et _subsidere_ exponit venatu et insidiis
capere, propr. in insidiis subsidere (Liv. I, 14) seu latere, more
venatorum, qui ita feras obvias clamore in laqueos præcipitant, et
inde _subsessores_ vocantur v.c. Senec. Hippol. v. 52; conf. Gron.
l.l. Heins. et Heyne ad Virg. Æn. XI, 268; Passer. ad Prop. I,
viii, 15; Lucan. V, 226. Marsus simpl. explicat sternere, non
inprob. Ernes. quum eo tandem redeat illa ex insidiis occupatio.
224. _crudoque aliqua se a. facto_ Col. vid. not. _crudoque
oblique se a. fato_ Ox. Parm. Med. Mars. Mart. Herbip. _c. obliquo
se a. fato_ Put. _crudo oblique et se a. fato_ Junt. Ald. Gryph.
Illud _oblique_, quod jam Draken. monuit, male ab oscitante
librario ex vs. præc. hic revocatum; conf. ad VIII, 466, _crudoque
olim se a. fato_ Basil. Wolfii et inde plurimæ aliæ; _crudoque
olim_ (quum juvenis esset) _se adtollere cæstu_ corrig. Burm. nam
qui cæstibus pugnant, in digitos pedis erecti sunt (conf. Virg.
Æn. V, 426, Stat. Theb. VI, 747; Valer. Fl. IV, 267), et _crudus
cæstus_ ut ap. Virg. Æn. V, 69; Stat. Theb. VI, 730 al. Non male,
judice Drak. qui tamen lectionem c. Col. præferebat, quum τὸ
_olim_ primum in ed. Basil. vidisset.
Is, dum præcipites expellit Virrius urbe, 225
Seu spreto, seu ne fieret mora, nudus in æquor
Thorace exierat, leviorque premebat anhelos
Pondere loricæ, et palantes victor agebat.
Jamque Veliternum media transegerat alvo,
Jam, solitum æquali ludo committere equestres 230
Scipiadæ pugnas, Marium tellure revulso
Perculerat saxo: miser inplorabat amicum
Cum gemitu exspirans, scopulusque premebat hiantem:
Sed, validas sævo vires duplicante dolore,
Effudit lacrimas pariter cornumque sonantem 235
Scipio, solamen properans optabile in armis
Hostem prostrato morientem ostendere amico:
226. _nudus_, sine _thorace_. Conf. ad IV, 313.
227. _levior_, velocior ac expeditior (conf. ad III, 394), quum
sine lorica esset, _premebat_ et urgebat Romanos, cursu et armorum
pondere fessos.
230. Marium, æqualem _Scipiadæ_, Scipionis. Vid. ad VII, 107.
232. _Perculerat saxo_; cf. ad IX, 395.
233. _hiantem_, bene de eo, qui _scopuli_, h.e. saxi pondere
premitur, et hianti ore auram captat.
235. _Effudit cornum sonantem_; cf. ad I, 267; II, 124, et IV, 567.
237. _Hostem morientem_ tamquam _solamen in armis_, viris in acie
cadentibus. Cf. II, 258.
235. _Effudit_ scripti. Vulgo _Effundit_, quod revocavit Lefeb.
et in duobus scriptis legi testatur.
Tranavit, liquidas volucris ceu scinderet auras,
Hasta viri pectus, rupitque inmania membra;
Quanta est vis agili per cærula summa liburnæ, 240
Quæ, pariter quoties revocatæ ad pectora tonsæ
Percussere fretum, ventis fugit ocior, et se,
Quam longa est, uno remorum præterit ictu.
238. _Tranavit_; v. ad III, 682.
240. Comparatio hæc, qua velocitas hastæ declaratur, acutissima
recte videbatur Barthio Adv. XXII, 8 et Ern. qui tamen in 243,
ludentem poetam adnoscit.
--_Liburnæ_, seu _Liburnicæ_ sc. naves, levissimæ ac _agiles_,
velocissimæ, quibus Liburni, Illyrici et Epiri populus, mare
infestabant.
--_cærula_; v. ad I, 21.
241. Conf. XI, 489, et Ovid. Met. XI, 461 sq.
242 sq. _se, Quam longa est_, spatium mensuræ ac magnitudinis suæ,
etsi longissimum est.
238. _volucris liquidas ceu_ Put.
Ascanium Volesus, projectis ocius armis,
Quo levior peteret muros, per aperta volantem 245
Adsequitur planta: dejectum protinus ense
Ante pedes domini jacuit caput; ipse sequutus
Conruit ulterior procursus impete truncus.
245. _levior_, ut v. 171 et 227.
--_per aperta_, apertum, seu patentem campum, _volantem_, ut _per
apertum fugientes cervos_ dixit Horat. Od. III, xii, 8.
246, 247. Verba Maroniana Æn. IX, 770 sq.
248. _procursus impete_, ex nisu et impetu procurrendi: res ad
miraculum usque exaggerata; Ern.
246. _desectum_ malebat N. Heins. Sed vulgatam lect. bene firmavit
Drakenborch. imitat. Virgil. Æneid. lib. IX, v. 770.
Nec spes obsessis ultra reserata tueri
Mœnia; convertunt gressus, recipique precantes 250
Infandum! excludunt socios: tum cardine verso
Obnixi torquent obices, munimina sera.
249. seq. Poeta expressit Liv. XXVI, 5, 6 (cf. ad v. 191 sq.) et
Virgil. Æn. XI, 883 sq.
--_obsessi_ Campani, qui duce Virrio eruperant in campum reclusis
portis (cf. v. 215 sq.), quum _mœnia reserata_ tuendi spes relicta
non esset, fuga repetunt urbem, et primi intrant, postremi vero ab
his, qui confestim portas claudunt, ne hostis simul inrumpat,
excluduntur.
251 sq. Vid. Var. Lect.
250. _precantes_, non _petentes_, Col. _Recipine precantes,
Infandum! excludant socii?_ perperam emend. et edidit Lefeb. qui
_excludant socii_ et interrogative in c. Tell. legi monet.
Præstiterit forte _excludunt socios, qui cardine verso_, porta
clausa, _Obnixi torquent obices_, eos refringere conantur.
252. _munimina sera_ Col. Oxon. Put. R. 2, probb. Draken. Lefeb.
et Ern. ut Silius dicat, sero Campanos adcepta clade et spe
salutis amissa obice portam muniisse, quam satius fuisset eam loco
non movisse obductamque tenuisse. Vulgo _munimina seræ_; non
inprob. Drak. modo _obicis_ scribatur: nam si _sera_ substant.
est, prior vocis syll. ubivis corripitur, neque obices sunt
munimina seræ, sed portarum: _munimina ahena_ corrig. Barth. Adv.
VIII, 7. _Obnixi intorquent obicis munimen ahenæ_, vel _munimina
ferreæ_, vel _ferrea_ N. Heins. Hoc præ ceteris placebat Drakenb.
ut obices non totæ ex ferro (v. IV, 23, 24), sed laminis ferreis
æneisque munitæ, ne dissecari possent (vid. Casaub. ad Æneæ
Tactic. c. 17, unde _postes ærati_, _ferrati_, _cardo æratus_,
_porta ahena_), intelligantur, et versus sit hypermetros, de quo
vid. ad IV, 187. Possit etiam τὸ _e_ in _ferrea_ elisum videri, de
quo vid. Heins. ad Ovid. Met. VII, 223, ubi etiam de h.l. egit. Si
quid tamen mutandum, malim cum Burm. reponere _munimina sæva_, quæ
socios excludebant; quod et mihi in mentem venit.
Acrius hoc instant Itali, clausosque fatigant.
Et, ni cæca sinu terras nox conderet atro,
Perfractæ rabido patuissent milite portæ. 255
253. _clausos_ in urbe; nisi malis exclusos intelligere, qui,
clausa porta, a Romanis premebantur cædebanturque, de quo v. Liv.
XXVI, 6.
254. Cf. V, 36, et XII, 613.
255. _rapido_ (h.e. raptim admoto urbi et fugientibus instante)
e scriptis recepere Draken. et Ern. Ego vulgatam lect. _rabido_
reduxi cum Lefeb. Nam Romanos Campanis institisse poeta jam
dixerat v. 253, unde furor, quo portas perfringere conantur, h.l.
aptior est.
Sed non in requiem pariter cessere tenebræ.
Hinc sopor inpavidus, qualem victoria movit:
At Capua, aut mæstis ululantum flebile matrum
Questibus, aut gemitu trepidantum exterrita patrum,
Tormentis finem metamque laboribus orat. 260
256 sq. Campanorum somnus erat turbulentus, Romanorum placidus ac
dulcis.
258 seq. Has deditionis causas Silius finxit, quia a tali reipublicæ
Campanæ statu non abhorrebant, et erant ornatui poetico aptiores;
Ern. Alias adfert eloquentior Liv. XXVI, 12 sqq.
256. _in requiem pariles_ opinabatur N. Heins.
257. _movit_ Col. _norit_ Put. Vulgo _novit_. Possis et _fovit_
auctore N. Heins.
Mussat perfidiæ ductorque caputque Senatus.
Virrius, a Pœno nullam docet esse salutem,
Vociferans, pulsis vivendi e pectore curis;
«Speravi sceptra Ausoniæ, pepigique, sub armis
Si dexter Pœnis Deus et Fortuna fuisset, 265
Ut Capuam Iliaci migrarent regna Quirini:
Qui quaterent muros Tarpeiaque mœnia, misi:
Nec mihi poscendi vigor abfuit, alter ut æquos
Portaret fasces nostro de nomine consul.
Hactenus est vixisse satis, dum copia noctis. 270
261. Cf. omnino Liv. XXVI, 13 sq. «Virrius, defectionis ab Romanis
auctor,» Liv. l.c.
[262.] Cf. XI, 65 sq.; XII, 86.
264 sqq. Conf. XI, 59 sqq.
--_sceptra Ausoniæ_, alterum Consulem Rom. e Campanis creatum iri.
[265.] _dexter_, ut V, 227. Sic Æn. II, 433, _si fata fuissent, ut
caderem_. _Ed._
268. _vigor_, animus, audacia.
270. _Hactenus est vixisse satis_; v. ad IV, 795.
--_dum copia noctis_, mortis mihi consciscendæ. Cf. sup. ad v. 129
in Var. Lect.
261. _Mussat perfidia, et ductorque_, vel _ut ductorque_, vel
_Mussat perfidiæ structorque_ legendum censebat idem.
268. _Nec... afuit_ Col. Vulgo _Hoc affuit_, vel _abfuit_; male!
_æquus_ ed. Basil. Wolfii et inde aliæ.
270. _mortis_ pro _noctis_, vel _dum copia voti est_ corrig.
N. Heins. Conf. sup. ad v. 129. Vulgo post _satis_ punctum ponunt,
et Scaliger ita distinguebat seqq. _Dum copia noctis_, _Cui
cordi_, _comes_ (_æterna est A. ad u. L._) _petat ille_, etc. Ita
Cell. qui hanc poetæ mentem esse credebat: dum moram adhuc nox
concedit, cui cordi et commodum est, me sequatur ad ferale
convivium.
Cui cordi comes æterna est Acherontis ad undam
Libertas, petat ille meas mensasque dapesque;
Et, victus mentem fuso per membra Lyæo,
Sopitoque necis morsu, medicamina cladis
Hauriat, ac placidis exarmet fata venenis.» 275
Hæc ait, et turba repetit comitante penates.
271 sqq. «Quibus vestrum ante fato cedere, quam hæc tot tam acerba
videant, in animo est, iis apud me hodie epulæ instructæ paratæque
sunt,» etc. Liv. l.l. c. 13.
273. «Alienatis mentibus vino ab inminentis sensu mali venenum
omnes sumserunt,» Liv. c. 14.
274. _necis morsu_, dolore, ut XVII, 345, ac _morsus curarum_ et
_exsilii_ ap. Ovid. ex Ponto I, i, 73; iii, 43. Conf. sup. ad VII,
271, et Ernesti clav. Cic.
--_medicamina cladis_, venenum, quod cladem arcet et _fata exarmat_,
h.e. crudele mortis genus nobis inminens et supplicium ab irato
hoste timendum propulsat. Conf. verba Virrii ap. Liv. loc. cit.
«Romanos Roma circumsessa... a Capua non averterunt: tanta aviditas
supplicii expetendi est... nos idem fecissemus, si data fortuna
esset. Itaque quando aliter Diis inmortalibus visum est, quum mortem
ne recusare quidem debeam; cruciatus contumeliasque, quas sperat
hostis, dum liber, dum mei potens sum, effugere morte, præterquam
honesta, etiam leni, possum,» etc.
273. _vinctus mentem_ conj. N. Heins. quem vid. ad Ovid. Met.
XI, 238. Id recepit Lefeb. Sed mentis potius alienatio designatur,
vid. not. Præterea et _vinciri_ et _vinci_ vino ac somno recte
dici monet Drak.
275. _ac_ Col. Vulg. _et_.
Ædibus in mediis consurgens ilice multa
Exstruitur rogus, hospitium commune peremtis.
Nec vulgum cessat furiare dolorque pavorque.
Nunc menti seræ Decius redit, et bona virtus 280
Exsilio punita truci: despectat ab alto
Sacra Fides, agitatque virum fallacia corda.
Vox occulta subit, passim diffusa per auras:
280 sq. Cf. XI, 158... 258 et 377 seq. Versus præclari de fide
constanter servanda. _Fidei_ Deæ ministerio poeta usus erat et sup.
II, 479 sqq. Saguntinis ibi propitia, Campanis perfidis h.l. infesta
bene fingitur.
[281.] _ab alto_, de cælo.
282. _Sacra Fides_; v. ad I, 481, et ad II, 479 in Var. Lect.
283. _Vox occulta_ Fidei, in nubibus abditæ; nisi malis Erinnyos,
quod ex v. 291 seq. probabile fit.
--_subit_, ut al. _venit_, h.e. audita est, _passim diffusa per
auras_; cf. IV, 260, ubi v. Var. Lect.
278. _auspicium_ melius videbatur D. Heins. Vulgatum recte
defendit Dausq. coll. III, 627, et aliis, qui sepulcrum adpellant
_diversorium_, _portum corporis_ et καταγωγεῖον, v.c. Prudent.
Hamart. Enn. ap. Cic. Tusc. I, 44. et Antiphane. Præterea h.l. de
convivio agitur.
281. _Exsilio punita. Truces despectat_ conj. N. Heins.
283. _auras_ scripti et R. 2, quod recepi cum Lef. Vulgo _aures_;
cf. not.
«Fœdera, mortales, ne sævo rumpite ferro:
Sed castam servate Fidem; fulgentibus ostro 285
Hæc potior regnis: dubio qui frangere rerum
Gaudebit pacta, ac tenues spes linquet amici,
285 sq. _castam servate fidem_; cf. ad I, 481; II, 700 sq.
--_fulgentia ostro regna_ pro imperiis summis, splendidissimis,
inusitate dictum et incommode, nisi sub regnis munera intelligas, ad
quorum splendorem purpura pertinet; Ernest. Idem. V.C. verba _dubio
rerum_ dandi casu adcipit pro, ei, cujus spes dubiæ, tenues sunt, ut
mox dicitur. Ego _dubio rerum_ docte positum crediderim pro, in
dubio rerum statu et eventu, in rebus dubiis, ut _in dubiis_ sup.
I, 562.
287. _tenuis_ suspicabatur N. Heins. idque recepit Lef. e c.
Put. et R. 2. Sed Drak. jam monuit, ex mente Silii omni eum luctu
e ærumnarum genere mactatum iri, non qui tenuem et minus potentem
amicum, quum ei adhuc subpetat spes, relinquat, sed qui amicum in
rebus dubiis ac _tenui spe_ (ut ap. Liv. XXV, 38; Cic. pro Rosc.
Com. 14 al.) deserat.
Non illi domus, aut conjux, aut vita manebit
Unquam expers luctus lacrimæque; aget, æquore semper
Ac tellure premens, aget ægrum nocte dieque 290
Despecta ac violata Fides.» Adit omnia jamque
Concilia, ac mensas contingit, et, abdita nube,
Adcumbitque toris, epulaturque inproba Erinnys.
289 sqq. _Erynnis_ advocatur in desperato consilio Virrii, noto more
poetarum: nam Furiis agitantur homines scelerum sibi conscii, et
illæ ipsæ sunt ultrices perfidiæ aliorumque flagitiorum; Ern. A
Furiis quoque homines, tam probi quam inprobi, in furorem aguntur,
iisque tribuitur, quod insania efficit. Cf. ad II, 595, et 609 sqq.
Ibi lampada Phlegethontis in undis tinctam quassat Erinnys, qua
instincti Saguntini rogum exstruunt; h.l. _pocula Stygio tabo_, h.e.
atro ac mortifero veneno, vel potius ex Styge hausto, cujus aqua
certe epota illico necat (v. Plin. II, 103 seu 106; lib. XXX, 16;
XXXI, 2, seu 19; XXXIX extr. Pausan. Arcad. c. 18; _l’Hist. de
l’Acad. des Inscr._, T. IV, p. 554). Cf. inf. XIV, 99.
291. _namque_ Col. idque ex conj. D. Heins. recepit Cell. Sed τὸ
_jam_ h.l. aptius et Silio in deliciis est.
292. _et_ deest in Put. _ut abdita_ edidit Lefeb.
Ipsa etiam Stygio spumantia pocula tabo
Porrigit, et large pœnas letumque ministrat. 295
Virrius interea, dum dat penetrare medullas
Exitio, adscenditque pyram, atque amplexibus hæret
Jungentum fata, et subici jubet ocius ignes.
294 seq. _spumantia Porrigit_ Virrio ac XXVII senatoribus, et ita
_large pœnas letumque ministrat_, omnes necat ac perfidiam eorum
punit.
[295.] _ministrare_ verbum conviviale. Cf. ad II, 674 in V.L. et
Burm. ad Petron. Sat. c. 31.
296 sq. «Venenum omnes sumserunt: inde misso convivio, dextris inter
se datis, ultimoque complexu, conlacrimantes suum patriæque casum,
alii, ut eodem rogo cremarentur, manserunt,» etc., Liv. XXVI, 14.
--_dum dat_, concedit, _Exitio_, veneno letifero, dum sinit veneni
vim _penetrare medullas_.
[297.] _Exitium_, _pernicies_, _pestis_, _lues_, ὀλεθρος, dicitur
poetis omne, quod noxium et exitiosum est. Vid. ad I, 174. «Inpletæ
cibis vinoque venæ minus efficacem in maturanda morte vim veneni
fecerunt,» etc., Liv. l.c.
298. _Jungentum fata_, senatorum, qui cum ipso perfungebantur,
fato, seu voluntariam mortem obpetebant.
--_subici_; v. ad I, 113.
298. _Jungentum_ Colon. _Jungent tum_ Oxon. Vulgo _Jungere tum_.
Deinde _subici_ tres scripti et Rom. 2. Vulg. _subjici_,
claudicante versu.
Stringebant tenebræ metas, victorque ruebat.
Jamque superstantem muro, sociosque Milonem 300
Voce adtollentem pubes campana videbat.
Pandunt adtoniti portas, trepidoque capessunt
Castra inimica gradu, quîs leto avertere pœnas
Defuerant animi: patet urbs, confessa furorem,
Et reserat Tyrio maculatas hospite sedes. 305
299. _Stringebant tenebræ metas_, ut V, 24, ubi v. not.
--_victorque_ Romanus _ruebat_, inrumpebat, vel muros adscendebat;
quod primus fecisse fingitur _Milo_, de quo cf. v. 365. Is _socios
voce adtollit_, dum læto eos clamore et hortatu ad murum
adscendendum excitat.
302 sqq. «Postero die porta Jovis, quæ adversus castra Romana erat,
jussu proconsulis aperta est... et C. Fulvius legatus senatum
Campanum (qui non cum Virrio et XXVII senatoribus necem sibi
consciverant) _ire in castra ad imperatores Romanos jussit_,» etc.
Liv. XXVI, 14.
305. _Tyrio hospite_, hospitio, amicitia et fœdere, cum Pœnis
juncto.
300. _muros_, et v. 304. _Defuerunt_ malebat N. Heins.
Matronæ puerique ruunt, mæstumque Senatus
Concilium, nullique hominum lacrimabile vulgus.
307. _nullique hominum lacrimabile vulgus_, ut ap. Hom. οἱ τυχόντες
et ἀκλαυστοι, qui in bello, vel nullum, vel ἄκριτον, commune cum
multis, non singulare, nanciscuntur sepulcrum; D. Heins. Aptior est
Drak. nota: Merito suo hæc plebem Campanam pati, nec dignam esse,
quæ defleatur, innuere vult Silius: nam ingens eam momentum ad
defectionem adtulisse patet ex lib. XI pr., et Liv. XXIII.
307. _illacrimabile vulgus_, vel _multisque hominum lacrimabile
v._ emend. Dausq.
Stabant innixi pilis exercitus omnis,
Spectabantque viros et læta et tristia ferre
Indociles, nunc propexis in pectora barbis 310
Verrere humum, nunc fœdantes in pulvere crinem
Canentem, et turpi lacrima precibusque pudendis
Femineum tenues ululatum fundere in auras.
308. _innixi pilis_, ut apud Virg. Æn. IX, 229. Conf. ad IV, 550.
--_exercitus_ Romanorum _stabat exspectans signum mœnia_ diruendi,
v. 315.
309 sq. _et læta et tristia ferre Indociles_ præclare dicuntur
cives Capuæ, qui olim, fortuna superbi, poposcerant, ut alter Consul
Rom. e Campanis crearetur (vid. XI, 59 seq.), et nunc, saluti suæ
desperantes, femineo plangore urbem complent; qui itaque luxuria
diffluentes neque secundam neque adversam fortunam sapienter ferre
didicerant, in illa animi nimis elati ac insolentis, in hac nimis
fracti ac humilis. Cf. VIII, 544 sq.
310 sq. Cf. ad VI, 560 seq., et XII, 597 seq. De _propexis_, h.e.
promissis _barbis_, vid. Heins. ad Ovid. Amor. III, i, 7, et Fast.
I, 259, et de hoc summi mœroris indicio Intpp. ad Suet. Calig. 24;
de præcepto autem grammaticorum, qui barbam de homine, _barbas_ de
animalibus dici notant, Burm. ad Petron. Sat. c. 99, et Beroald.
Adnot. in Serv. p.m. 265, quos Drak. laudavit. Poetas præterea
plurali ac singul. numero indifferenter uti vel tironibus notum est.
313. _ululatum fundere_; v. ad XII, 292.
308. _omnis_, non _omnes_, ed. Gryph. Raphel. et R. 1, ad marg.
prob. N. Heins. ut metro consulatur. Vide eum ad Ov. Met. IX, 425,
et nos sup. ad XI, 232.
310. _propexis in pectore barbis_ suspicari possis coll. Virg.
Æn. X, 838. Sed vulgata quoque lectio recte se habet.
313. _effundere_ conj. N. Heins.
Atque ea dum miles miratur inertia facta,
Exspectatque ferox sternendi mœnia signum, 315
Ecce repens tacito percurrit pectora sensu
Relligio, et sævas componit numine mentes;
Ne flammam tædasque velint, ne templa sub uno
In cinerem traxisse rogo: subit intima corda,
Perlabens sensim, mitis Deus: ille superbæ 320
Fundamenta Capyn posuisse antiquitus urbi,
Non cuiquam visus, passim monet: ille refusis
In spatium inmensum campis habitanda relinqui
Utile tecta docet: paullatim atrocibus iræ
Languescunt animis, et vis mollita senescit. 325
316. Poeta urbem servatam dicit partim ob religionem Jovisque
voluntatem, partim v. 323, ut Livius, XXVI, 16, «propter præsentem
utilitatem et agrum, quem omni fertilitate terræ satis constabat
primum in Italia esse.» Aliæ causæ latent in vs. 318... 322, qui
spectant ad illa Liviana ibid. «non sævitum incendiis ruinisque in
tecta innoxia murosque; et cum emolumento quæsita etiam apud socios
lenitatis species, incolumitate urbis nobilissimæ opulentissimæque,
cujus ruinis omnis Campania ingemuisset.» Nec male poeta templorum
et antiquitatis urbis rationem habuit. Quæ vero finxit vers. 326...
347, ad ornatum poeticum pertinent.
317. _componit mentes_, ut XI, 350.
318. _velint_, ut II, 518.
321. Conf. ad XI, 30 et 297 sq.
322. _Non cuiquam visus_, more Deorum, qui nube vel caligine
involuti cum mortalibus agere solent. Cf. Heyne Exc. XIII ad Virg.
Æn. I.
--_refusis_, expansis, _In spatium immensum campis_, cf. ad
III, 464.
325. _senescit_, inminuta est. Cf. ad II, 457.
319. _traxisse_ Col. Oxon. et Tell. cum Parm. Ben. Ald. Florentina
Juntarum, Nut. Gryph. Raphel. _struxisse_ Put. Vulgo _transisse_.
De singul. num. _cinerem_ conf. Heins. ad Ovid. Epist. Her. I, 24.
Pan Jove missus erat, servari tecta volente
Troia, pendenti similis Pari semper, et imo
Vix ulla inscribens terræ vestigia cornu.
326. _tecta Troia_, ut _Dardana mœnia_ XI, 30, ubi v. not.
327 sq. Locus class. de _Pane_ ejusque habitu, in quo poeta Hymnum
Hom. ante oculos habuisse videtur, quocum conferendus est Orphicus
Hymn. X, et Val. Fl. III, 47 seq. De utroque hymno et de tota fabula
v. Hermanni Mythol. Lyricorum p. 188 seq., et Heyne _antiq. Aufsätze
Fasc._ II, p. 53 sqq. Incessus deorum plerumque fingitur levis,
celer, suspensus, pendulus (_schwebend_), _pendenti ac volanti
similis_, ut se per auras _librent_ (cf. v. 337), et _vix terræ
inscribant vestigia_, h.e. eam pedibus adtingant. Vid. Heyne Exc.
XIII ad Virg. Æn. I, et Köppen ad Hom. Iliad. δ, 75 seq.; ε, 778; ν,
62 et 70. Dii præterea agrestes ac silvestres sunt agiles, leves,
veloces, leviter salientes, ἐλαφροὶ, κοῦφοι (v. ad III, 394, et Jani
ad Horat. Od. I, xvii, 1), unde et Pan ipse σκερτητὴς, περίδρομος et
σύγχορος νυμφῶν dicitur in Orph. Hymno X.
--_imo cornu_, ungulis corneis: _imo_, ad differentiam ejus, quod
summum est et in fronte protuberat; quod jam monuit Gronov. Obss. I,
17. Nam Pan non modo duo _cornua parva_ in _fronte_ habet (cf.
v. 332 et de origine hujus commenti sup. ad I, 415, et Herman. l.c.
p. 188), unde δικέρωτης dicitur Hom. l.c. et Ζεὺς ὁ κέραστης, Orph.
sed etiam pedes cornutos, _cornipedem plantam_ inf. v. 338, unde et
ipse vocatur _cornipes_, _capripes_, ἀιγοπόδης, Hom. ἀιγομέλης,
Orph. κεροβάτης, Hesych. et Suid.
327. _imo_ Col. ut conj. Gron. Obss. I, 17, Vulgo _uno_: male!
_unco_ corrig. Barth. Adv. VIII, 7. At vid. not.
Dextera lascivit cæsa Tegeatide capra
Verbera læta movens festa per compita cauda. 330
329. _Dextra_ tenet ac _movet verbera_, _cæsa capra_, h.e. flagellum
ex pelle caprina factum.
--_lascivire_ hic notare videtur petulans et protervus esse, ita ut
omnis absit obscœnitas; Drak. coll. Liv. I, 5 (_nudi juvenes, Lyceum
Pana venerantes, per lusum atque lasciviam currunt_), Budæo ad Pand.
p.m. 619, et Gron. Obss. III, 4.
--_Tegeatide_, epith. orn. Tegeæa, seu Tegeatica, h.e. Arcadica, a
Tegea, urbe Arcadiæ: nam Pan ἐπιχώριος Arcadiæ Deus, qui in ea
ejusque oppidis montibusque, inpr. Mænalo, Lycæo, et Parthenio,
potissimum colebatur. Conf. inf. v. 345 sq., et Spanhem. ad Callim.
H. in Dian. v. 87... 89.
330. Poeta adludit ad. Lupercalia, festum Panis (unde forte _festa
cauda_), quo discurrebant Luperci et scuticis, e corio caprino
factis, percutiebant manus ac terga obviorum, præcipue mulierum, quæ
ita fecundæ fieri credebantur: quod vel tironibus notum ex Ovid.
Fast. II, 425 seq., et V, 102, ubi v. Heins. Cf. V.L.
330. _festo ludo_ et _Verbera feta_ (hoc est fecunda, ut ad
Lupercos et Lupercalia adludatur, quibus steriles matronæ se
percutiendas dederint) emend. N. Heins. h.l. et _cæsæ Tegeatica
capræ Vellera secta movens festo per compita ludo_ in curis
secundis ad Ovid. Fast. V, 102. Ego nihil mutandum crediderim,
excepta _festa cauda_, pro qua _festo cursu_, seu _saltu_, seu
_ludo_ reponendum videtur.
Cingit acuta comas, et opacat tempora, pinus,
Ac parva erumpunt rubicunda cornua fronte:
Stant aures, imoque cadit barba hispida mento.
331. Conf. Ovid. Epist. Her. V, 137, et Met. I, 699; XIV, 633; Heyne
ad Virgil. Ge. I, 20, atque Ecl. X, 24; Heins. et Burman. ad Valer.
Fl. III, 50, et, ubi ratio hujus commenti redditur, Geopon. Græc.
XI, 10.
332. Conf. ad v. 327 sq. Observent tirones cum delectu eleganti
posita verba _erumpunt_, _stant_, _cadit_ pro vulgari, habet cornua
in fronte, erectiores aures, barbam; Ern.
--_fronte rubicunda_, moris, ebuli succo et minio. Vid. Serv. et
Heyne ad Virg. Ecl. II, 31; VI, 22; X, 27.
333. _Stant aures_, erectæ sunt et acutæ. Sic _stare_ I, 527; IV,
142, 620; V, 319, 521 et al. Contra _cadit barba_, promissa est, et
_hirsuta_ (qualis conspicitur in Mus. Florent. T. I, t. 86, n. 6.
Begeri Thes. Brand. T. III, pag. 448. _Mariette, pier. grav._ T. II,
P. II, p. 27); unde Pan. ἠϋγένειος, Hom. quod leonis et pardi
epitheton est Iliad. ο, 275; ρ, 109 al.
331. _opaca_ mendose ed. Marsi Ven. posterior et inde aliæ.
332. _erepunt_ conj. N. Heins. ad Ovid. Met. XV, 621, et Fast.
V, 102. Sed in notis ad h.l. nihil mutandum censet et confert
Oppian. Cyneg. III, 474, de camelopardali, Ἐκ δὲ μέσης κεφαλῆς
δίδυμον κέρας ἰθὺς ὀρούει. Putabat tamen h.l. et _vara cornua_ pro
_parva_ legi posse, de quibus vide eum ad Ovid. Amor. I, 3. Bene
autem monet Drak. in bove quidem _vara_ et distorta cornua
laudari, et parva in vitio poni; at Pani non bovina cornua, sed
caprina tribui, quæ retro flexa et parva sint, non _vara_.
333. _imoque_ Col. quod displicebat N. Heins. quum _imo cornu_
paulo ante (v. 327) præcessisset. Hinc vulgatum _summo_ (h.e.
extremo, ut ap. Martial. XII, 78, _Stans summos resupinus usque in
ungues_) retinendum, vel potius _simoque_ castigandum putabat,
quam ingeniosam conj. recepit Lefeb. neque inprobavit Drak. nam
Pani, Faunis, Satyris ac Silenis nasus mentumque resimum tribuitur
ipsique _simi_ vocantur, ut capellæ et capri, quorum facie fingi
solent. De hac voce vid. Heins. ad Ovid. Fast. III, 754, et Met.
XIV, 95.
Pastorale deo baculum, pellisque sinistrum
Velat grata latus teneræ de corpore damæ. 335
Nulla in præruptum tam prona et inhospita cautes,
In qua non, librans corpus, similisque volanti
Cornipedem tulerit præcisa per avia plantam.
334. _Pastorale baculum_ Pani tribuitur, quia armenti pastorumque
curam gerere credebatur; Drak. inde et νόμιος dicitur Hom. _baculum_
pro vulg. _baculus_. Vid. Heins. ad Ovid. Met. II, 681.
335. Pan nebride, vel stellata pelle pardi, seu leopardi, indutus
fingitur. Cf. Phurnut. de N. D. c. 27. Serv. l.c. et _Montfauc.
Suppl. aux Antiq. expl._ T. I, pl. 64. Pan λαῖφος δ’ ἐπὶ νῶτα
δαφοινὸν λυγκὸς ἔχει apud Hom. Hymn. v. 23 de quo v. Hermanni
Mythol. Lyric. not. 351.
336. Describitur Pan οὔρειος (Eurip. Iphig. in Taur. 1126),
ὀρεσιβάτης (Sophocl. Œd. Tyr. 1110), et _montivagus_; Drakenb. Conf.
Hom. Hymn. v. 6 sqq. et Ovid. Fast. II, 285 seq.
337. _librans corpus similisque volanti_; conf. sup. ad v. 327, et
I, 317; V, 284; XII, 94.
338. _Cornipedem præcisa_; cf. ad v. 328.
335. _rapta_, h.e. corpori damæ derepta, pro _grata_ malebat
N. Heins. quem vid. ad Ovid. Met. III, 52; XV, 304, et Fast. V,
102: _teneri_ pro _teneræ_ tacite reposuit Lefeb. invitis libris;
conf, tamen Serv. et Heyne ad Virg. Ecl. VIII, 28, et Ge. III,
539.
337. _In quam_ recte, puto, emend. Lefeb.
Interdum inflexus, medio nascentia tergo
Respicit adridens hirtæ ludibria caudæ. 340
Obtendensque manum solem infervescere fronti
Arcet, et umbrato perlustrat pascua visu.
341 sq. Videtur Silius imaginem ante oculos habuisse, quum hæc
scriberet; Ernest. Ita non Pana quidem, sed alium quemdam exhibet
gemma (in Gorlæi Dactyl. P. II, n. 9), Drak.
--_Obtendens_; cf. ad III, 613 in Var. Lect.
Hic, postquam mandata dei perfecta, malamque
Sedavit rabiem, et permulsit corda furentum,
Arcadiæ volucris saltus et amata revisit 345
Mænala; ubi argutis longe de vertice sacro
Dulce sonat calamis, ducit stabula omnia cantu.
343. _mandata dei, Jovis_, v. 326.
344. _permulsit corda furentum_, nam Pan Deus hilaris, λιγυρῇσιν
ἀγαλλόμενος φρένα μολπαῖς, et ἡδυγέλως, Homer. Hymn. 24, 37, nec non
Πειθοῦς pater. Πᾶνα δέ μεν καλέεσκον, ὅτι φρένα πᾶσιν ἔτερψε, ibid.
v. 47, quæ tamen etymologia est inepta.
345. Cf. ad v. 329, et I, 27.
346. _Mænala_, ut _Taygeta_ IV, 363, ubi v. not. Pan, Deus
pastoralis, canit _calamis_, fistula, σύριγγι, et hujus quoque
inventor fuisse fingitur; quod notum vel ex Ovid. Met. I, 689...
705; Virg. Ecl. II, 31 seq.; Pausan. Arcad. c. 38.
--_argutis Dulce_, dulciter, _sonat calamis_, ut in Hom. Hymno,
v. 15, δονάκων ὑπὸ μοῦσαν ἀθύρων Νήδυμον... χέει μελίγηρυν ἀοιδήν,
et v. 24, λιγυρῆσιν ἀγαλλόμενος φρένα μολπαῖς.
--_de vertice sacro_, Mænali, montis ipsi sacri.
347. _ducit cantu_, adficit, et oblectat, eoque movet et ad
obsequium suaviter trahit; Cell. et Drakenb. coll. XV, 458. Claud.
Cons. Mall. Theod. 20, et Præf. in Rufin. I, 13. Sed Pan potius
cantu fistulæ _stabula_, h.e. oves et armenta (v. ad III, 383), ut
Amphion et Orpheus cantu lyræ feras, lapides aliasque res inanimas,
_duxisse_, ad se adlexisse, fingitur, quod ad summam cantus vim
atque præstantiam adumbrandam spectat. Cf. ad I, 96; XI, 441 sq.,
464 seq., et Broukh. ad Prop. III, i, 41.
344. _perfulsit_ et _præfulsit_ quidam.
345. _volucer_ legendum censebat N. Heins. Sed vid. ad X, 351.
346. _Tegeæ de vertice sacra_ (nam _Mænalus in Tegea_, teste
Vibio Sequest. qui tamen poetas magis, quam geographos sequi
solet) conj. idem; et v. 347, _sonans_, quod tacite, sed recte,
opinor, recepit Lefeb.
At legio Ausonidum, flammas ductore jubente
Arceri portis, stantesque relinquere muros,
(Mite decus mentis) condunt ensesque facesque. 350
Multa deum templis domibusque nitentibus auro
Egeritur præda, et victus alimenta superbi,
Quisque bonis periere, virum de corpore vestes
Femineæ, mensæque alia tellure petitæ,
Poculaque Eoa luxum inritantia gemma. 355
348. Romani jussu Fulvii non delent Capuam. Cf. v. 315 sq.
351 sq. Poeta, qui adripit quidquid potest, si id modo ornatum
epicum capit, exaggeravit, quæ de conlatis spoliis memorat: apud
Liv. XXVI, 14, ejus rei levia tantum vestigia reperiuntur; Ernest.
Nescio tamen, utrum historico id magis an poetæ vitio vertendum sit:
nam spolia opulentissimæ urbis inmensa fuisse probabile est. Conf.
XI, 38 seq. Sed vid. Liv. XXVI, 34.
353 sq. _Femineæ vestes_, non tam ob formam, quam materiam, scil.
subsericæ, Coæ, aliæque, quas vix feminas, multo minus viros decere
Romani putabant: nam Silius h.l. ad sui seculi mores respexisse
videtur; Drak. coll. locis simil. Lucan. I, 163 sq., et Petron. Sat.
c. 119. Idem putabat, poetam quoque, ut sup. XI, 40, ad colorem
vestium respexisse videri posse; quod mihi non persuasit. Cf. Intp.
ad Juvenal. II, 65 seq.
[354.] _mensæ alia tellure petitæ_, citreæ, quas ex Africæ silvis
advectas Romani insano pretio emebant; Drak. coll. Intpp. ad Petron.
l.c. Meurs. de luxu Rom. c. 9, et Kobierz. de luxu Rom. II, 10. Vid.
et VV. DD. ad Juven. I, 75 et 137.
355 sqq. De poculis _gemmeis_ ac _cælatis_, v. Intpp. ad Juvenal. I,
76, et V, 38 sq. Draken. laudavit Kobierz. l.c. Meurs. de luxu Rom.
c. 8; Cerd. ad Virg, Ge. II, 506, et Æneid. I, 728.
Nec modus argento, cælataque pondera facti
Tantum epulis auri; tum passim corpora longo
Ordine captiva, et domibus depromta talenta,
Pascere longinquum non deficientia bellum,
Inmensique greges famulæ ad convivia turbæ. 360
[356.] _pondera auri_, _epulis tantum facti_, vasa aurea magni
ponderis, in usum convivalem facta.
359. Pecunia subficiens sumtibus in bellum, quamvis diuturnum,
faciendis.
360. Silius respexit ad innumeram servorum turbam, inpr. ad
convivia, quam ditiores Romani alebant; Draken. qui contulit sup.
XI, 274 seq.; Quintil. Declam. XIII, pag. 237; Reines. et Burm. ad
Petron. Sat. c. 37 et 47; Kobierz. l.c.
360. _gregis_ edidit Nicander, et post eum alii.
Fulvius, ut finem spoliandis ædibus, ære
Belligero revocante, dedit, sublimis ab alto
Subgestu, magnis fautor non futilis ausis:
361 sq. _ære Belligero_, tuba.
363. _auctor_ pro vulg. _fautor_ legendum putarunt Scaliger,
N. Heins. et jam nescio quis ap. Dausq. Hæc conject. firmatur loco
simil. Virgil. Æneid. lib. XI, v. 339, et recepta est a Cell.
Drakenb. Lefeb. Ern. Ego tamen non video, cur Silio nihil liceat
mutare ac variare, nec cur vulg. lect. displiceat, modo _fautor_
sit Fulvius, qui virtutem. Milonis amplo adficiebat præmio et ita
alios ad eamdem excitabat, non ut Dausq. notavit, Milo.
«Lanuvio generate, inquit, quem Sospita Juno
Dat nobis, Milo, Gradivi cape victor honorem, 365
Tempora murali cinctus turrita corona.»
Tum sontes procerum meritosque piacula prima
Adciit, et justa punit commissa securi.
364. Fulvius coronam muralem dono dat _Miloni_, qui primus muros
adscenderat; de quo v. supra v. 300 sq. Conf. XV, 257. Poetam autem
h.l. adlusisse ad Milonem, dictatorem _Lanuvinum_, quem Cicero
defendit, jam notarunt Cell. et alii.
--De _Lanuvio_ et _Junone Sospita_ v. ad VIII, 360 seq.
365. _Gradivi honorem_, præmium virtutis.
366. _Tempora turrita_; nam corona muralis turres aut pinnas
murorum præferebat. Cf. de coronis, militum præmiis, loc. class.
Gell. V, 6, et Lips. de Mil. Rom. V, 17.
367. Cf. Liv. XXVI, 15, 16.
364. _Lanuvio_ Col. Vulgo _Lavino_, solenni errore; conf. ad
VIII, 361, in not. et V.L. Antiquiorem scripturam esse _Lanivium_
monuit Jani ad Horat. Od. III, xxvii, 3.
366. _cunctis_ Marsi edd. unde ad multas alias propagatum est.
368. _Acciet_ Oxon. et Put. _Accit, et interea_ primæ edd.
Hic atrox virtus (nec enim obculuisse probarim
Spectatum vel in hoste decus) clamore feroci, 370
Taurea, «Tune, inquit, ferro spoliabis inultus
Te majorem animam? et jusso lictore recisa
Ignavos cadet ante pedes fortissima cervix?
Haud unquam hos vobis dederit Deus.» Inde, minaci
Obtutu torvum contra et furiale renidens, 375
Bellatorem alacer per pectora transigit ensem.
369 sqq. _atrox virtus_; v. ad I, 58, et VI, 378.
--_virtus, Taurea inquit_, h.e. Taurea, vir fortissimus. Cf. ad IV,
599.
371... 379. Imitat. Virg. Æn. X, 739 sqq., ubi v. Heyne.
369. _probarim_ Silio restituit Modius e c. Col. probb. N. Heins.
Drak. et Lefeb. qui tamen in c. Col. _precarim_ legi monent,
_p̅carum_ Oxon. _precatur_ priscæ edd. _pratū_ Tell. Vulgo
_probatum_: sed proxime subsequitur _Spectatum_; unde _probatur_
conj. Markl. Ep. crit. p. 45.
371. _Tune_ Col. R. 1, Parm. Mediol. ut etiam conj. Scaliger.
Vulg. _tunc_. Deinde _inulto_ malebat N. Heins.
372. _viso lictore_ Oxon. quæ lectio non minus bona videbatur
Barth. Adv. VIII, 7. Male! conf. ad IX, 504.
374. _vobis_ Col. Vulgo _nobis_.
Cui ductor: «Patriam moriens comitare cadentem.
Qui nobis animus, quæ dextera, quidve viritim
Decernet Mavors: tibi, si rebare pudendum
Jussa pati, licuit pugnanti obcumbere letum.» 380
378. Fulvius respondet ad verba Taureæ, v. 371 seq. _Qui nobis_ sit
_animus_ ac virtus, _quidve_ animi _viritim_, cuique nostrum,
_Decernet Mavors_, decernetur bello, ex belli exitu intelligetur;
vel, ut ap. Virg. l.c. _Ast de me Divum pater viderit_. Lefeb.
comparavit Hom. Iliad. υ, 435, et χ, 365. Withof. haud dubie
legendum putabat: _Qui nobis animus_, _quæ dextera, quidve viri
sim_, _Decernet Mavors_; _tibi_, etc. _quid viri_, in quantum sim
vir. _Ed._ 381. Recte Ernesti V.C. «In Hispania interea Cn. et P.
Scipiones ceciderant. Vid. Liv. XXV, 36; coll. XXVI, 18. Hinc Silius
occasionem adripit in longum episodium excurrendi, quo Scipionem
filium adiisse inferos, ut ibi umbras parentis et patrui spectaret,
narrat ad exemplum Virgilii Æn. VI, quo tamen, sive opportunitatem
hujus episodii inferendi, sive modum tractandi enarrandique, artem
et gravitatem vel dignitatem rerum et verborum, consideremus,
inferior mansit, quamvis suo modo multa bene et graviter expressit.»
Ad excusandum tamen ac defendendum poetæ consilium valent pleraque
eorum, quæ in Commentatione de Silii vita et carmine ad fin. sect.
II, et in notis Argumento lib. VI subjectis, disputavi, quæque Heyne
monuit in Exc. I, ad Virg. Æn. VI, et in nota Argumento ejus libri
subjecta; ad quæ lectores brevitatis studio remittimus. Notandum in
primis est, Scipionem Africanum alterum quasi hujus carminis heroem
esse, qui gloriam quoque confecti belli Punici II sibi comparaverit;
neque Silium temere Maronis institisse vestigiis, sed, quod doctum
poetam decet, multa passim variasse, ad exemplum potissimum Homeri.
Qui vero v. 385 sq. nimis abrupto transitu obfenduntur, carmen
Silianum perperam exigunt ad leges, vel ἐποποιΐας, vel perfectæ
narrationis historicæ; de quo v. ad Comment. de Silii vita et
carmine, init. sect. II.
378. _quæ dextera cuique viritim_ opinabatur N. Heins. Possis et
_quæve viritim_, scilicet dextera sit, vel _quidve virilis_.
379. _Decernat_ R. 1, et Ben. Non male! Dausqueius hic aliquid
desiderari putabat, quod ita subplebat, _Decernet Mavors, tellus
Campana videbit, Romanque; justi erimus: tibi si rebare_, etc. Sed
vid. not.
380. _Justa_ dedit Nicander in Junt. et inde alii. Deinde
_pugnantum_, vel _pugnantem occumbere leto_ conj. Dausq. Posterius
etiam placebat N. Heins. vel _pugnanti leto_, ut _bellantem
somnum_ VII, 229. Sed Drak. jam bene monuit, in vulg. lect. nihil
posse jure displicere (tibi pugnanti licuit o. l.) et _occumbere
letum_ non minus recte dici, quam _o. leto_.
Dum Capua infaustam luit haud sine sanguine culpam,
Interea geminos terra crudelis Hibera
Fortuna abstulerat, permiscens tristia lætis,
Scipiadas, magnumque decus, magnumque dolorem.
383. _Fortuna permiscens tristia_, necem Scipionum omniumque fere,
quibus præfuerant, copiarum, _lætis_, tot tantisque rebus per octo
fere annos ab illis feliciter gestis; quas poeta mox _magnum decus_,
ut _tristia_ illa _magnum dolorem_ adpellat. Præstat tamen verba
_permiscens tristia lætis_ de Fortuna universe posita adcipere, et
illa _magnum decus, magnum dolorem_, ad Scipiones referre, qui
_magnum decus_ Romanorum vocantur propter virtutem, et _magnus
dolor_, quum periissent, non tam Romanorum, quum totius Hispaniæ; de
quo v. Liv. XXV, 36 extr.
[384.] _Scipiadas_, ut VII, 107, ubi v. not.
381. _infandum_ Put. _infandam luas culpam_ corrig. N. Heins. quum
non satis sit dixisse consuli de tanta perfidia _infaustam
culpam_. Idem tamen vulgatam lect. probabat sublata distinctione
majori, quæ in omnibus fere libris post _culpam_ posita est ante
Drak. in qua hic versus recte connectitur cum proxime seq.
385. _consedit_ primus edidit Marsus et inde alii, _cum sedit_
R. 2, _tum sedit_ putabat N. Heins. et mox forte _belli externa_.
Illud recepit Lefeb.
Forte Dicarchea juvenis dum sedit in urbe 385
Scipio, post belli repetens extrema penates,
Huc tristis lacrimas et funera acerba suorum
Fama tulit: duris quamquam non cedere suetus,
Pulsato lacerat violenter pectore amictus.
385. _Dicarchæa in urbe_; vid. ad VIII, 533, et XII, 107 sq.
--_sedit_, commoratur, tempus terit in otio. Cf. ad III, 142, et X,
597.
386. _post belli extrema_, finem, h.e. post expugnationem Capuæ.
Conf. inf. v. 454.
--_penates_, patriam, Romam, domum.
Non comites tenuisse valent, non ullus honorum 390
Militiæve pudor: pietas irata sinistris
Cælicolis furit, atque odit solatia luctus:
Jamque dies, iterumque dies absumta querelis.
Versatur species ante ora oculosque parentum.
390. _tenuisse,_ luctum ejus sedare, _non honorum pudor_; quasi
vero in honoribus id esse deberet, ut a luctu se abstineret, qui
illis conspicuus esset: alia ratio _militiæ_ est, quæ profecto
fortis animi præsidia adfert; Ernesti. Enimvero qui honoribus
fungitur, inferioribus, quique militibus præest, iis exemplo esse
debet ac solet.
391 seq. Similes querulas inpatientes et pæne inpias adversus Deos
passim legimus in similibus veterum locis, et ap. Kirchmann. de fun.
Rom. p. 168 sq. qui multos congessit; Ernesli. Recte; quod tamen
nemini mirum videbitur, qui loca illa non ad nostram de divina
natura cogitandi rationem, sed ad notiones, quas veteres sibi de ea
animo et informasse et informare debuisse notum est, exegerit.
394. _parentum_; vid. Var. Lect.
394. _parentum_, non _parentis_, scripti, prob. N. Heins. ut et
parentibus adcenseatur patruus, ut inf. v. 403; conf. Liv. XXVI,
41. Idem monet, _parentum_ etiam construi posse cum _suorum_, quod
subsequatur, amota distinctione.
Ergo excire parat manes animasque suorum, 395
Adloquioque virum tantos mulcere dolores.
Hortatur vicina palus, ubi signat Averni
Squalentem introitum stagnans Acherusius humor.
Noscere venturos agitat mens protinus annos.
395. _excire manes animasque suorum_; vid. ad I, 97 seq.
397 seq. Conf. ad XII, 121 et 126 sqq.
Sic ad Cymæam, quæ tum sub nomine Phœbi 400
Autonoe tripodas sacros antrurnque tenebat,
Fert gressus juvenis, consultaque pectoris ægri
Pandit, et adspectus orat contingere patrum.
400 seqq. _Autonoe_, sacerdos Phœbi, ut jam Ernesti monuit,
adumbrata ex Homerica Circe, quæ Ulyssem simili modo instituit
(Odyss. κ, 488 sqq.), et diversa ab alia Sibylla vate (v. inf.
v. 409 sq., 444 et 488 sq.), ut ap. Virg. Deiphobe sacerdos a
Sibylla, secundum sententiam Holdsworthi et Spencii, quibus tamen
refragatur Heyne, qui in Exc. V ad Æn. VI, ad unam feminam omnia
refert, ut Ovid. Met. XIV, 104 seq.
--_Cymæam_; cf. ad VIII, 531.
--_sub nomine_, præsidio, tutela, patrocinio. Cf. ad I, 93 in Var.
Lect. et Burm. ad Ovid. Trist. II, 551; IV, ii, 9.
[401.] _tripodas sacros antrumque tenebat_, ut Pythia, quæ tripodi
insidens Delphis vaticinabatur. De _antro_ Sibyllæ cf. Heyne Exc.
III ad Virg. Æn. VI.
400. _Sic ad Grynæam_ Put. et Paris. prob. Scalig. nec inprob.
N. Heins. Conf. ad IX, 57; _Crineo antro_ Put. inf. v. 498, _Sic
ad Gryneam_ R. 1, Parm. Med. _Sed ad Crineam_ Ox. Vulgo _Sic et
Grynæam_. Sed _Cymæam_ Col. probb. N. Heins. et Draken. Conf. ad
VIII, 531. Deinde _sub numine_ malebat N. Heins. et _Autonoen_.
401. _sacrum_ edd. vetustiss. _sacrumque_ ad marg. R. 1.
Nec cunctata diu vates, «Mactare repostis
Mos umbris, inquit, consueta piacula nigras 405
Sub lucem pecudes, reclusæque abdere terræ
Manantem jugulis spirantum cæde cruorem.
404 sqq. De evocatione Manium et Homeri imitatione v. ad I, 97, 98;
Hom. Od. κ, 524 sq., et Heyne Exc. XIV, ad Virg. Æn. VI. Qui ad
Manes et inferos adcedunt, eos _piaculari_ sacro placare solent. Cf.
Homer. l.c. Heyne et Cerda ad Virgil. Æn. VI, 153 seq. quæ loca
Silius imitatus est.
[405.] _nigras pecudes_, cf. ad I, 119, et Hom. l.c.
[406.] _Sub lucem_, post mediam noctem, more hujus sacri. Cf. v. 413
et 420 sup. ad VIII, 124; Cerda et Heyne ad Virg. Æn. VI, 252, 255
et 535 sq. Perperam D. Heins. verba _sub lucem_, h.l. et VIII, 124,
exponit, ore vultuque ad lucem solemque surgentem converso, coll.
Sophocl. Œd. Col. 468, et Electra 425 quibus locis Schol. monet, τὰ
καθάρματα, lustrationes, expiationes, etiam somniorum, et similia
sacra ita fieri.
406 sq. _reclusæ abdere terræ cruorum_; vid. ad I, 98, et conf. inf.
v. 427... 434; Homer. Od. λ, 25 seq. (quem locum Silius ante oculos
habuit), Ovid, Met. VII, 243 sq.; Horat. Sat. I, viii, 28 seq.;
Orph. Argon. 569 sq., et Cuperi Obss. I, 12.
--_spirantum_, id est, palpitantium, ut I, 121.
405. _Mox_ Marsi Ven. posterior et inde plurimæ edd. _furvas_ pro
_nigras_ reposuit Lefeb. invitis libris et ne admonito quidem
lectore; cf. VIII, 119, et ad V, 220.
Tunc populos tibi regna suos pallentia mittent.
Cetera, quæ poscis, majori vate canentur.
Namque tibi Elysio repetita oracula campo 410
Eliciam, veterisque dabo inter sacra Sibyllæ
Cernere fatidicam Phœbei pectoris umbram.
Vade, age, et, a medio quum se nox humida cursu
Flexerit, ad fauces vicini castus Averni
Duc prædicta sacris duro placamina Diti. 415
Mella simul tecum et puri fer dona Lyæi.»
408. _suos populos_, κλυτὰ ἔθνεα νεκρῶν, Odyss. κ, 526.
409. majori _vate_, mox _veteri Sibylla_, cujus animam Autonoe
evocatura erat.
411. _veteris Sibyllæ_, ut _anus_ v. 494, propter grandem ejus
ætatem, de qua et de variis Sibyllis v. Heyne Exc. IV et V ad
Virgil. Æn. VI; Petiti et Gallæi libellos de Sibyllis, Intp. ad
Propert. II, ii, 16, xxiv, 34, et alios.
413. Conf. ad V, 24.
--_nox humida_; v. ad I, 259 in Var. Lect.
414. _Flexerit se_ proprie, ut _verti_ dixere Stat. Theb. III, 33;
Senec. Herc. fur. 131, et στρέφεται ἐς δύσιν ἄρκτος, Theocrit. XXIV,
11; Drak.
415. _duro diti_, sævo, inexorabili, inlacrimabili, truculento;
Drak. coll. Virg. Æn. XII, 199.
416. Melle, vino et lacte libatio fiebat Manibus et inferorum Diis.
Cf. inf. v. 434, et ad I, 98; Hom. Odyss. κ, 519 sq.; λ, 27; Orph.
l.c. Eurip. Orest. 115; Apollon. III, 1034 sq., 1209 sq.
--_dona Lyæi_, ut XI, 414, v. ad VII, 748.
Hoc alacer monitu, et promissæ nomine vatis,
Adparat occulto monstrata piacula cœpto.
Inde, ubi nox jussam procedens contigit horam,
Et spatia æquarunt tenebras transacta futuras, 420
Consurgit stratis, pergitque ad turbida portæ
Ostia Tartareæ; penitus quîs abdita vates
Promissa inplerat, Stygioque sedebat in antro.
417. Imitat. Virg. Æn. VI, 236... 254, et Hom. Odyss. λ, 22 seq.
--_promissæ vatis_, Sibyllæ, nomine. Cf. v. 409 sq.
419. _horam jussam_, constitutam ab Autonoe v. 413.
420. _spatia æquarunt_, post mediam noctem.
Tum, qua se primum rupta tellure recludit
Invisus cælo specus, atque eructat acerbam 425
Cocyti laxo suspirans ore paludem,
Inducit juvenem, ferroque cavare refossam
Ocius urguet humum, atque, arcanum murmur anhelans,
Ordine mactari pecudes jubet: ater operto
Ante omnes taurus Regi, tum proxima Divæ 430
Cæditur Hennææ casta cervice juvenca.
425 seq. _Cocytum_ Silius ponit sub ipsius speluncæ, seu antri
Stygii ingressum, ubi victimæ parantur, discrepans a Virgil. Æn. VI,
295 sq. cujus tamen verba æmulatus est; Ernesti. Sed illum Maronis
locum expressit potius inf. v. 571 seq., et h.l. Æn. VI, 107, ubi v.
Heyne. Pro Acheronte tamen Cocytum posuit: nam in fluminibus inferis
mire seu turbant seu variant poetæ; de quo v. Heyne Exc. IX ad Virg.
Æn. VI.
[426.] _suspirans_, spirans, exhalans. Conf. XII, 136, et ad IV,
777.
427 seq. _ferro cavare refossam humum_, fossam, seu scrobem facere.
Ἐγὼ δ’ ἄορ ὀξὺ ἐρυσσάμενος παρὰ μηροῦ Βόθρον ὄρυξα, etc., Homer.
Odyss. λ, 24, 36, et κ, 517. Conf. ad I, 98.
429 sqq. _Ater taurus_, ut _nigras pecudes_, v. 405, ubi vid. not.
--_operto Regi_, subterraneo, Plutoni, _Stygio regi_, Æn. VI, 252,
ubi et v. 140, _telluris operta_, dicuntur loca infera.
[430.] _Divæ Hennææ_, ut I, 93, ubi v. not.
[431.] _casta cervice juvenca_, non ἄζυξ, vel ἀδμὴς (Odyss. δ, 637),
quæ haud passa est jugum, ut D. Heins. notavit et Dausq. (qui adeo
ex Virg. Ge. IV, 551, _intacta cervice juvenca_ substituendum
putabat), sed quam Hom. Odyss. λ, 30, στεῖραν βοῦν, et inde Virgil.
Æn. VI, 251, _sterilem vaccam_ adpellat, quod jam monuere Drak. et
Ern.
425. _Invisus_ Col. R. 1, Parm. Mediol. unde recepi cum Lefeb.
Conf. Serv. et Heins. ad Virg. Æn. VII, 568. Vulgo _Invisum_.
429. _ater_, non _acer_, scripti.
431. _Hennææ_ Colon. Vulgo _Ennææ_, vel _Enneæ_, vid. ad lib. I,
v. 93.
Inde tibi, Alecto, tibi, nunquam læta Megæra,
Corpora lanigerum procumbunt lecta bidentum.
Fundunt mella super Bacchique et lactis honorem.
432. Ipsis Eumenidibus sacrum fit, non matri Eumenidum, ut ap. Virg.
Æn. VI, 250; Drak.
434. Conf. Var. Lect. et sup. ad v. 416. Voc. _honorem_ abundare
putabat D. Heins. et Plautum simil. dixisse _florem vini veteris_,
Eurip. οἴνου ἄχνην, Pind. ἄνθεα μήλων et ὕμνων, vel ἄνθεμα χρυσοῦ.
Sed v. supra ad III, 218.
434. In sacris Eumenidum vinum non adhiberi, e Sophocl. Œdip.
Col. vers. 472, notavit D. Heinsius, et Stanlei. ad Æschyli
Eumenid. vers. 107, ubi monet, eam ob causam hunc Silii locum
caute legendum, et vel μνημονικὸν ejus ἁμάρτημα esse, vel post
_bidentum_ certe punctum ponendum, ut hic versus ad v. 430 et 431,
pertineat. Hoc consilium sequutus est Drakenb. Totum vero versum
post v. 431, posuit Lefeb. ne adjuncta quidem hujus mutationis
causa.
«Sta, juvenis, faciemque, Erebo quæ surgit ab omni, 435
Exclamat vates, patere: adcedentia cerno
Tartara, et ante oculos adsistere tertia regna.
Ecce ruunt variæ species, et quidquid ab imo
Natum hominum exstinctumque chao est.» Jam cuncta videbat,
Cyclopas, Scyllamque, et pastos membra virorum 440
Odrysiæ telluris equos. «Contende tueri,
Eductumque tene vagina interritus ensem.
435. Adcedentibus Manibus horret Scipionis animus, quem Autonoe
erigere conatur.
--_faciem_, quæ mox _varie species_ dicuntur.
436. _patere_, ut v. 441, _contende tueri interritus_.
437. _tertia regna_, ut VIII, 116.
438 seq. Cf. Hom. Odyss. λ, 36 sqq.; Virg. Georg. IV, 471 sq., et
Æn. VI, 305 sq.
--_ab imo chao_, a prima mundi origine, quum adhuc chaos esset. Ern.
Conf. XI, 453; Ovid. Met. I, 1 sq.; Hesiod. Theog. 116 seq.
441 sq. _Odrysiæ telluris_, Diomedis Thracis, _equos pastos membra
virorum_, ἀνδροφάγους. Cf. ad III, 38, et IV, 431.
442. Cf. Hom. Odyss. κ, 535 sq.; λ, 48 sq.; Virg. Æn. VI, 260, 290.
435. _Sta_ ex emend. D. et N. Heins. Vulgo _Stat_, et mox _in
omni_, quod primus edidit Nicander.
439. _videbis_ legendum crediderim, ut et hæc sint vatis verba,
ut quæ proxime tam præcedunt, quam sequuntur.
Quæcumque ante animæ tendent potare cruorem,
Dissice, dum castæ procedat imago Sibyllæ.
Interea cerne, ut gressus inhumata citatos 445
Fert umbra, et properat tecum conjungere dicta:
443. _potare cruorem_; cf. mox ad v. 448, et ad I, 98.
444. _imago_, umbra, εἴδωλον. Cf. ad I, 97.
445. Appius Claudius Pulcher consul, ad Capuam vulneratus et mortuus
(vid. Liv. XXVI, 6, 16), sed nondum crematus ac sepultus (v. 447),
cujus umbra ad Scipionem prima venit, effictus ad similitudinem
Elpenoris apud Homerum Odyss. λ, 51 seq., et Palinuri apud Virgilium
Æneid. lib. VI, 337 sq.
443. _tendent_ scripti. Vulg. _tendunt_.
444. _Dissice_ Col. Put. (in quo tamen _disice_ legi adfirmat
Lefeb.) et R. 2, _disyce_ R. 1, _Discite_ Oxon. et Med. unde
_discute_ suspicari possis. Vulgo _Disiice_; conf. ad IX, 538.
Cui datur ante atros absumti corporis ignes,
Sanguine non tacto, solitas effundere voces.»
Adspicit, et subito turbatus Scipio visu:
448. _Sanguine non tacto_, cruore victimarum non hausto, quo
simplices infirmæque umbræ vires, vitam et reminiscendi vim
recipiunt: veteres enim credebant, vitam ac vitalem vim in sanguine
inesse. Cf. inf. vers. 494 sq., 621, 706, 735; Hom. Odyss. λ, 36,
50, 89, 95, 97, 141, 147, 152 al. et sup. ad I, 98. Umbræ vero, quæ
nuper demum in inferos descenderunt, plus virium habent, quam quæ
diutius ibi commoratæ sunt. Sic Elpenor, etsi non, ut reliquæ umbræ,
sanguinem bibit, cum Ulysse loquitur fatorumque suorum recordatur
Odyss. λ, 59 sqq. Animæ quoque heroum sine usu cruoris conloquuntur
Odyss. ω, 15 seqq.
--_solitas effundere voces_: nam propr. umbræ stridorem edunt,
τρίζουσαι ποτέονται ὥς νυκτερίδες, Odyss. ω, 5 seq.
449. _turbatus_, non _turbatur_, scripti et R. 2.
«Quinam te, qui casus, ait, dux maxime, fessæ 450
Eripuit patriæ; quum tales horrida poscant
Bella viros? nec enim dextra concesserit ulli
Appius, aut astu: decimum lux retulit ortum,
Ut te, quum Capua remearem, vulnera vidi
Mulcentem, hoc uno mæstum, quod adire nequires 455
Saucius ad muros, et Martis honore careres.»
450. Cf. v. 654, Hom. Odyss. λ, 57, 170; ω, 106, et Virg. Æneid. VI,
341.
--_Quinam... qui_; cf. ad II, 645 in Var. Lect.
454 sq. _Mulcentem vulnera_; cf. ad V, 368, et VI, 91.
Contra quæ ductor: «Fesso mihi proxima tandem
Lux gratos Phaethontis equos avertit, et atris
Æternum demisit aquis: sed lenta meorum,
Dum vanos ritus, cura, et sollemnia vulgi 460
Exsequitur, cessat flammis inponere corpus,
Ut portet tumulis per longum membra paternis.
457 seqq. _Lux proxima_, dies proximus ei, quo me postremo vidisti,
_mihi gratos Phaethontis equos avertit_, lucis vitæque usum
abstulit, h.e. eo mortuus sum.
--_atris aquis_, ad Stygem et in orcum _demisit_. Cf. ad I, 439.
459 seqq. _Lenta cura meorum cessat_, h.e. Romani, amici ac
propinqui mei ob curam dignitatis meæ cessant _corpus_ meum _flammis
inponere, dum vanos... exsequitur_.
--_ritus vanos_ et umbris inutiles, quibus cadaver in patriam ad
majorum sepulcra putabatur referendum esse, ideoque _medicaminibus_
(v. 464) h.e. condimentis servandum, ne _putresceret_; bene Mars.
Cell. et Ern. His addatur Draken. nota: Appius magnificos
exsequiarum adparatus _vanos ritus_ vocat, quod contentus esset, si
cadaver suum, quocumque ritu fieret, quam primum terræ mandaretur,
ut campos Elysios et loca beata intrare posset, unde inhumati
diutissime arcebantur.
--_lenta cura_, quod a Capua ad Romam longius iter erat; Ern. Sed eo
potius spectant verba _per longum_, scilicet iter, vide vs. 462.
459. _dimisit_ Col. Male!
460. _curant_ Put. _curat_ primus dedit Marsus et hinc alii,
_sed lenta meorum Cura est, dum vanos ritus sollemnia vulgi E._
conj. Dausq. et _Dum varios ritus, curam, et_, etc. Dempster. ad
Rosin. Ant. Rom. Lib. V, c. ult. At v. not.
Quod te per nostri Martis precor æmula facta,
Arce, quæ putris artus, medicamina, servant,
Daque vago portas quamprimum Acherontis adire.» 465
464. _putres artus_, qui, nisi medicamentis servarentur, putri tabo
et sanie liquerent; Drak. Cf. inf. v. 487.
465. Cf. Virg. Æn. VI, 325 seq. (ubi v. Heyne et sup. ad I, 154;
IV, 669; V, 156.)
464. _quæque_ Med. Deinde _patrios_ Put. et vulgo _patriis_. Sed
_patris_ Col. R. 1, 2, Parm. Med. unde _putres_ recte, opinor,
emend. Dausq. et N. Heins. Ego ἀρχαϊκῶς et levissima mutatione
scripsi _putris_, unde et τὸ _patris_, et vulgatum _patriis_ ortum
videtur. _Phariis_ scribendum censebat Barth. Adv. VIII, 7, ut
Appius Ægyptiorum condituras, medicamina exotica, deprecetur, et
more Romano tumulari cupiat. _Urge, quæ patriis_ (_terris_, in
patrias terras reportandos) _artus_ (integros) _m. servant_; vel
_Arce_ (quo citius cremer) _quæ putres_, etc. vel _Urge, quæ
putres_, etc. vel denique _Arce, quæ patrios artus_, etc. tentabat
Dausq. Sed vid. not.
Tum juvenis: «Gens o veteris pulcherrima Clausi,
Haud ulla ante tuam, quamquam non parva fatigent,
Curarum prior exstiterit: namque ista per omnes
Discrimen servat populos, variatque jacentum
Exsequias tumuli et cinerum sententia discors. 470
466. _Gens_; conf. ad II, 185. De Atta, vel Atto _Clauso_, auctore
gentis Claudiæ (cujus familia sunt Appii), qui e Sabinis migravit
Romam, ibique _Appius Claudius_ dictus est, v. Liv. II, 16; sup. ad
VIII, 412; Heins. ad Ovid. Fast. IV, 305, et meas Tabulas genealog.
467. Conf. Hom. Odyss. λ, 80. _Nulla mihi cura prior erit ante
tuam_, quam cura tuæ sepulturæ. Withof. corrigit: _Haud ulla ante
tui hanc, quamquam non parva fatigent_, etc. hoc est, _ante hanc
tui_, scilicet curam, vel sepeliendi officium.
468. Totum hunc locum e Lucret. III, 883... 906, expressum censet
Lefeb. ego potius ex Cic. Tusc. Qu. I, 45. Bene vero Ernesti V.C.
«Omnem hanc recensionem variorum generum mortuos tractandi et
sepeliendi, quæ apud diversos populos obtineant, semper maxime
absurdam judicavi. Non potest ulla probabilis ratio inveniri, quare
poeta hæc Scipionem disputantem induxerit. Certe, si in solatium
Appii dicta quis putaverit, ridiculus consolandi modus mihi videtur.
Credo poetam, quum vellet doctrinam expromere, et variandi ornatus
artem ostentare, non sensisse, quam absurde et contra dignitatem
carminis epici id faceret. Eum omnem locum, si quem alium, ex
carmine Siliano, ut absit, optaverim.» Idem Vir Ill. monet, τὸ
_namque_ nihil habere, ad quod referatur. Sed _namque_ h.l. dicitur,
ut γὰρ ab initio orationis (v. Heyne ad Virg. Æn. VI, 378, et Ge.
IV, 445); vel ut δὴ γάρ τοι, vero, vel enim vero, atqui, quo sensu
_enim_ occurrit ap. Virgil. Æn. V, 850; VI, 52; VIII, 84; X, 874, ad
quæ loca v. Heyne. _Enim_, _nam_ et _namque_ centies ap. Cicer. et
alios transitioni servire, præter alios notavit Ernesti ad Tac.
Hist. IV, 11, et in clav. Cic. Cf. sup. ad I, 33.
--_ista_ cura sepeliendi, _discrimen servat_, diversa est apud
populos diversos: quæ sententia mox argute variatur verbis; Ern.
469. _jacentum_; v. ad lib. II, 574, et Klotz. ad Tyrt. p. 93.
466. _Clausi_ ed. Ven. Marsi. Recte, vid. not. _Dauni_ Put.
Vulgo _Claudi_.
467. _Haud ulla ante mihi_, vel _animum quamquam non parva
fatigant_, et v. 468, _nam justa per omnes Discrimen servant p._
conj. N. Heins.
469. _cadentum_, et v. 471, _Telluri ut p. est mos a. Hiberæ_
maluerit idem.
Tellure (ut perhibent) is mos antiquus Hibera,
Exanima obscœnis consumit corpora vultur.
471. De variis variorum populorum sepeliendi ritibus multa veterum
loca congessit Kirchman. de fun. Rom. App. c. 2 sqq. Conf. not. ad
III, 341 sq. Withof. corrigit: _Tellure (ut perhibent, is mos
antiquus) Ibera exanima_, etc.
Regia quum lucem posuerunt membra, probatum est
Hyrcanis adhibere canes. Ægyptia tellus
Claudit odorato post funus stantia saxo 475
Corpora, et a mensis exsanguem haud separat umbram.
473 seq. Vid. eadem nota, Cuperi Obss. I, 8, et Cicero Tusculan. Qu.
I, 45.
--_probatum est_, more receptum, Cell. νενόμισται D. Heins.
475. De ratione, qua _Ægyptii_ mortuorum corpora condierint, loca
class. sunt Diodor. Sic. II, 5, et Herodot. II, 86, ubi præter alia
hæc leguntur, ποιεῦνται ξύλινον τύπον ἀνθρωποειδέα, ποιησάμενοι δὲ
ἐσεργνῦσι τὸν νεκρὸν, καὶ κατακληΐσαντες οὕτω θησαυρίζουσιν ἐν
οἰκήματι θηκαίῳ, ἱστάντες ὀρθὸν πρὸς τοῖχον, unde Silius dixit
_stantia_. Pro lignea effigie, vel arca et capsa h.l. _saxum
odoratum_, unde Drak. τὸ _saxum_ refert ad opus arcuatum, sub quo
cadavera sepulta fuerint, et in quod se descendisse referat de la
Valle (Itiner. P. I, c. 25); Dausq. autem ad pyramidas (tum
_corpora_ regum intell. ut v. 473), et Epith. _odoratum_ ad ipsum
corpus unguentis conditum. Cf. Var. Lect.
476. In conviviis ad memoriam mortalitatis sceleton circumferunt;
Cell. Ad luxum hoc pertinere, monet Dausq. Conferunt loc. insignem
Herodot. II, 78, et Plut. Conv. VII Sap. ὁ δὲ Αἰγύπτιος σκελετὸς, ὅν
εἰσφέροντες εἰς τὰ συμπόσια προτίθενται, καὶ παρακαλοῦσι μεμνῆσθαι
τάχα δὴ τοιούτους ἐσομένους. Kirch. de Fun. Rom. lib. I, c. 8,
comparavit Lucian. de luctu: ταχιρεύει δ’ ὁ Αἰγύπτιος οὗτος μέν τοι,
λέγω δὲ ἰδὼν, ξηράνας τὸν νεκρὸν σύνδειπνον καὶ συμπότην ἐποιήσατο.
Æthiopes quoque mortuos doliis, vel arcis vitreis ligneisve inclusos
mensis adponere solebant. Conf. Herodot. III, 24; Diodor. T. I,
p. 128. Middleton Monum. erud. ant. p. 253; Salmas. ad Solin. T. II,
p. 850, et inpr. Intpp. ad Petron. Sat. c. 34.
475. _odoratu_ Tell. _odorato taxo_ ingeniose emend. D. Heins.
h.e. reconditorio, e taxo fabrefacto, θηκαίῳ ὀικήματι Herodot. II,
86; _odorata capsa_, h.e. arca lignea, in qua cadaver includitur,
conj. Burm. vel _odorato gypso_, quod Kircherus ex Herodoto (forte
III, 24) notaverit, Ægyptios gypso induxisse cadavera. At vid.
not.
Exhausto instituit Pontus vacuare cerebro
Ora virum, et longum medicata reponit in ævum.
Quid, qui reclusa nudos Garamantes arena
Infodiunt? quid, qui sævo sepelire profundo 480
Exanimos mandant Libycis Nasamones in oris?
477. Bene Cell. «Hoc Ægyptiis tribuit Herodot. II, 86. σκολιῷ
σιδήρῳ, incurvo ferro per nares cerebrum extrahere, in ejusque locum
pharmaca inferre. Ab his Ponticæ gentes habuere, quia Colchi colonia
Ægyptiorum, eodem Herodoto auctore, II, 104.»
478. _medicata_, ut _medicamina_ v. 464 et _odorato_, v. 475.
479. Antiquissimi rudesque populi sepulcra non lapidibus seu
pavimentis sternere, et arcuato opere exstruere, vel parietibus
circumsepire, sed scrobes in terra cavare solebant, quibus _nuda_
cadavera _infodiebantur_ potius quam sepeliebantur. Conf. Kirchman.
de fun. Rom. III, 15 pr. De _Garamantibus_ v. ad I, 414.
480 seq. Idem Strabo, XVI de Chelenophagis, et XVII de Meroes
adcolis tradit; Dausq. _sepelire profundo_, projicere in mare: nam
_sepelire_, ut θάπτειν, de quovis cadavera condendi modo, de
combustione, etc., dicitur. Conf. mox. v. 487, et Cuper. Obss. I, 7.
[481.] De _Nasamonibus_ v. ad I, 408.
478. _medicata_ Col. _moricata_ Tell. _mercata_ Oxon. Put. et
priscæ edd. _myrrhata_ edd. Marsi et inde aliæ, quod glossema τοῦ
_medicata_ videbatur Drakenb. _reponere_ malebat N. Heins.
481. _Exanimos_ scripti. Vulgo _Exanimes_.
At Celtæ vacui capitis circumdare gaudent
Ossa (nefas) auro, ac mensis ea pocula servant.
Cecropidæ ob patriam Mavortis sorte peremtos
Decrevere simul communibus urere flammis. 485
At gente in Scythica subfixa cadavera truncis
Lenta dies sepelit, putri liquentia tabo.»
482 sq. Idem Thracibus tribuere Flor. III, 4; Scythis Strab. VII,
p. 458 (al. 298); Solin. c. 15 et 23; Mel. II, 1; Herod. IV; Plin.
VII, 2. Essedonibus Melam et Solin. II, cc. sed et Boiis Liv. XXIII,
24, jam monuere intpp. Cf. Dempster. ad Rosin. Ant. Rom. III, 30.
484 sq. Athenienses illis, qui in prælio ceciderant, publicum
sepulcrum extra urbem in Ceramico erigebant; Drak. qui laudavit
Lesbon. in Protrept. p.m. 210, et Meurs. Ceram. gemin. c. 22 et 23
(in Thes. Gronov. T. IV). Conf. et Kirchman. de fun. Rom. II, 25, et
inf. ad v. 659.
486. Hunc ritum, mortuos, et nonnunquam adeo vivos, ex arboribus,
vel patibulis suspendendi, Tibarenis quoque Porphyrius et Hieron.,
Colchis vero tamquam proprium tribuunt Ælian. V.H. IV, 1; Nicol. ap.
Stob. serm. 120, et Apollon. Arg. III, 200... 209, ex cujus loco
class. intelligitur, viros tantum ita ab iis suspensos, mulieres
autem terra obrutas esse. Cf. ibi Schol. (qui hæc ex Nymphodoro
hausta notat), Cuper. Obss. I, 7, et Kirchm. de Fun. Rom. App. c. 2
extr.
487. _Lenta dies_, ut _longa dies_, ap. Ovid. Met. XIV, 148; Drak.
Cf. Bentl. ad Horat. Epist. I, i, 21.
--_sepelit_, consumit. Cf. ad v. 480.
--_putri tabo_, sanie, putredine. Cf. vers. 464, et Var. Lect.
487. _tabe_ malebat N. Heins. ad III, 342, ut ap. Lucan. II,
166; VI, 88; VII, 808; VIII, 778; Conf. Ernesti ad Tac. Ann. II,
69. Nil interest.
Talia dum memorant, umbra veniente Sibyllæ,
Autonoe, «Finem hic, inquit, sermonibus adde
Alternis! hæc, hæc veri fecunda sacerdos, 490
Cui tantum patuit rerum, quantum ipse negarit
Plus novisse Deus: me jam comitante tuorum
Tempus abire globo, et pecudes inponere flammis.»
488 seq. Conf. v. 409 seq.
492. With. malebat _se_ pro _plus_; sed conject. Barthii _quanto_
pro _quantum_ verior ipsi modestiorque videbatur.
491. _quanto_ conj. Barth. Adv. VIII, 7, et _quantum ipse negarit
Prænovisse Deus_ N. Heins. refrag. Lefeb. quum similiter _multum
ditior_ et _multum majora_ inf. v. 683 et 708, dicatur.
At gravida arcanis Cymes anus adtigit ore
Postquam sacrificum, delibavitque cruorem, 495
In decus egregiæ vultus intenta juventæ,
«Ætherea fruerer quum luce, haud segniter, inquit,
Cymæo populis vox nostra sonabat in antro.
Tunc te permixtum seclis rebusque futuris
Æneadum cecini. Sed non sat digna mearum 500
Cura tuis vocum: nec enim conquirere dicta,
Aut servare fuit proavis sollertia vestris.
494 sq. _gravida arcanis_ ut _veri fecunda_, v. 490, vel _noxa
gravido_, v. 542, et _feta furore_, v. 592. Cf. Heins. ad Ovid.
Fast. III, 238.
--_Cymes anus_; vid. ad VIII, 531.
--_anus_; cf. ad v. 411.
--_adtigit ore... cruorem_; v. supra ad v. 448.
496. Vultum intendens in Scipionem, juvenem formosum.
498. _Cymæo antro_; cf. ad VIII, 531.
499. In libris Sibyllinis olim Romanorum et tua fata exposui; sed
eos contemsistis: quibus verbis adluditur ad Tarquinium Superbum, ad
quem quum delati essent novem libri fatidici, sex combustis, tres
tantum servavit; Ern.
494. _Cymæa anus_ Put. _Crines avus_ Oxon. R. 1, Med. _Crines
anus_ aliæ edd. priscæ; _Cymeias_ opinabatur N. Heins. non inprob.
Drak. Conf. ad II, 117, et VIII, 531.
496. _egregiæ_, non _egregium_, scripti.
Verum age, disce, puer, (quando cognoscere cordi est)
Jam tua, deque tuis pendentia Dardana fatis.
Namque tibi cerno properatum oracula vitæ 505
Hinc petere, et patrios visu contingere manes.
504. Magna Scipionis laus.
505. _cerno_, _tibi_, h.e. a te _properatum_ fuisse, ut peteres
oracula; Lefeb. Video itineris tui hoc consilium esse, ut fata tua
cognoscas; Ern.
503. _quoniam_ pro _quando_ Col. quæ tamen vulgatæ lectionis
glossa videbatur Drak. Deinde _est_ in scriptis. Vulgo omittitur.
505. _properatim_ Put. _properandum_ emend. Scalig. quod recepit
Cell. _Namque tibi certum properatæ oracula vittæ_ conj. N. Heins.
Armifero victor patrem ulcisceris Hibero,
Creditus ante annos Marti, ferroque resolves
Gaudia Pœnorum, et missum lætabere bello
Omen, Hiberiacis victa Carthagine terris. 510
507. Vaticinium Sibyllæ, ut Tiresiæ ap. Hom. Odyss. λ, 99 seq.
--_patrem_, patris necem. Cf. v. 382 sq.
508. _ante annos_, quatuor et viginti ferme annos natus, _Marti
creditus_, cum imperio et ad bellum missus in Hispaniam. Cf. Liv.
XXVI, 18.
510. _Carthago_ Hispaniæ capta _omen_ fuit superandæ Carthaginis in
Africa; Cell.
508. _Marte_ Put. et R. 2, unde _Martem_ edidit Lefeb. cujus hæc
nota est: «Nempe ut XVI, 686, _puero credita bella_, et IV, 425,
_teneræ qui prœlia dextræ credebat puer_. Junior erat Scipio ut
consul crearetur, quum ivit in Hispaniam: ideo hac victa et pacata
non triumphavit, qua privatus enim eam recuperaverat. Post
creditum ipsi bellum Hispanicum, majus ad imperium vocatus fuit,
ut ait poeta v. 511, atque victo Hannibale triumphavit, quia tum
non ut privatus, sed qua consul bellum gessit. Nil intellexit hic
Drakenb. qui legit _marti_, ut vulgati libri.» Sed vereor ne hæc
difficiliora intellectu sint quam vulgata lectio.
Majus ad imperium post hæc capiere, nec ante
Jupiter absistet cura, quam cuncta fugarit
In Libyam bella, et vincendum duxerit ipse
Sidonium tibi rectorem: pudet urbis iniquæ,
Quod post hæc decus hoc patriaque domoque carebit.» 515
Sic vates, gressumque lacus vertebat ad atros.
511. _Majus imperium_, Consulatum. Confer. Liv. XXVIII, 38.
514 sq. Hæc spectant ad accusationem et exsilium Scipionis, de
quibus v. Liv. XXXVIII, 50... 53.
--_iniquæ_, ingratæ in virum de patria tam bene meritum.
511. _posthac_ Col. _rapiere_ malebat N. Heins. ut celeritas
designaretur, qua Scipio ante annos ad Consulatum evectus sit. Non
male!
513. _abduxerit_, vel _huc duxerit_ emend. idem. Possis et
_duxerit illuc_.
515. _Quod post hæc... carebit_ scripti. _Quod post hoc...
carebit_ Tell. et R. 2. Vulgo _Quod tu post... carebis_.
Tum juvenis, «Quæcumque datur sors durior ævi,
Obnitemur, ait: culpa modo pectora cessent.
Sed, te oro, (quando vitæ tibi causa labores
Humanos juvisse fuit) siste, inclita virgo, 520
Paullisper gressum, et nobis manesque silentum
Enumera, Stygiæque aperi formidinis aulam.»
522. _Stygiæ formidinis aulam_. Orcum horrendum. Οἰκία θνητοῖσι καὶ
ἀθανάτοισι Σμερδαλέ’, εὐρώεντα, τά τε στυγέουσι θεοί περ, Hom.
Iliad. υ, 64 seq.
517. _Dum_ Col. _Cum_ putabat N. Heins.
Adnuit illa quidem; sed, «Non optanda recludis
Regna, ait: hic tenebras habitant, volitantque per umbras
Innumeri quondam populi: domus omnibus una. 525
523. _recludis_, actus pro conatu, ut inf. v. 728; I, 14, et XI,
551.
525. Ἐπὶ ἔθνε’ ἀγείρετο μυρία νεκρῶν, Hom. Odyss. λ, 631.
523. _recludes_ Put. _recludit_ Tell. a m. sec. _optanda recludi_
conj. N. Heins. quod et mihi in mentem venit. At vid. not.
524. _habitant_ scripti et R. 2, ut jam conj. Dausq. Vulgata
lectio _agitant_ ex ant. scriptura _abitant_, sine adspiratione,
orta videbatur Drak. Mox _per auras_ Put.
In medio vastum late se tendit inane;
Huc, quidquid terræ, quidquid freta, et igneus aer
Nutrivit primo mundi genitalis ab ævo,
(Mors communis agit) descendunt cuncta: capitque
Campus iners, quantum interiit, restatque futurum. 530
526 sqq. In tota hac inferorum descriptione discrepat Silius ab
Homero et Marone, nec satis constat, quos potissimum auctores
sequutus sit. Cf. Heyne Exc. VIII ad Virg. Æn. VI, qui suspicatur,
ei v. 531 sqq., ubi decem portas, vel septa in illis constituit,
circulos Platonis ante oculos fuisse. Ernesti V.C. putat, Homeri
quoque σιδηρειας πυλας, Iliad. θ, 15, poetæ ingenio hoc phantasma
subjicere potuisse. Sed hæ sunt Tartari portæ (Virgil. Æn. VI, 552,
573, 631, sexta porta inf. v. 542 sq. et _ostia Ditis_, v. 587), a
Tartaro autem diversi Orcus et Hades. Conf. Senec. Herc. fur. v. 673
sqq.
529. _agit_ omnia huc, in hanc inferorum voraginem detrudit.
530. _Campus iners_, ut _pigra vorago_, v. 562. Cf. ad VI, 146.
527. _aer_ quatuor scripti. Vulg. _æther_, non inprob. Drak.
quia _æther_ ab αἴθω _uro_ proprie _igneus_ dicatur, ut sup. I,
135.
«Cingunt regna decem portæ; quarum una receptat
Belligeros, dura Gradivi sorte creatos.
531. In hac inferorum descriptione poeta passim quidem colores ab
Homero et Virgilio mutuatus est, sed multa quoque variavit, et, quæ
illi jam copiose ornateque extulerant, sapienter contraxit primisque
velut lineis designavit.
--_regna_ inferorum.
532. Cf. Virg. Æn. VI, 660 sqq., quem locum Silius manifeste
imitatus est, sed ita variavit, ut cuivis piorum generi singularem
adsignaverit locum, non omnia in Elysium transtulerit, et pro
_sacerdotibus piis_ substituerit ruricolas.
532. _cruda sorte_ conj. N. Heins. Deinde _crematos_ sine
auctoritate ac perperam reposuit Lefeb. Ego maluerim _dura Gradivi
sorte necatos_, ut sup. v. 484. _Mavortis sorte peremtos_.
«Altera, qui leges posuere atque inclita jura
Gentibus, et primas fundarunt mœnibus urbes.
533 sq. Conf. Horat. Sat. I, iii, 105, et Art. poet. v. 399.
«Tertia ruricolas Cereris, justissima turba 535
Quæ venit ad manes, et fraudum inlæsa veneno.
535. Cf. locum præclarum Virg. Ge. II, 458... 540, de vitæ rusticæ
amœnitate et innocentia, ibique Heyne. _Cereris justissima turba_,
et _fraudum inlæsa veneno_; cf. Virg. l.c. vers. 467, 473, 474, 499.
536. _fraudum veneno_; v. ad III, 580.
--_inlæsa_, non imbuta et conrupta.
«Exin, qui lætas artes vitæque colendæ
Invenere viam, nec dedignanda parenti
Carmina fuderunt Phœbo, sua limina servant.
537 sqq. Cf. Virg. Æn. VI, 662 seq. et ibi Heyne. _Exin_, etc., de
porta, seu septo quarto agitur.
«Proxima, quos venti sævæque hausere procellæ, 540
Naufraga porta rapit; sic illam nomine dicunt.
540. _Proxima_, quinta porta. Cf. ad IV, 668 seq.
«Finitima huic, noxa gravido et peccasse fatenti,
Vasta patet populo: pœnas Rhadamanthus in ipso
Expetit introitu, mortemque exercet inanem.
542. Brevis fit mentio Tartari, ut mox 550 seq. Elysii, quoniam
utrumque jam ornatissime descripserat Virgil. Æn. VI, 548... 627 et
637... 893. Conf. ibi Heyne in not. et Exc. VIII.
543. _Rhadamantus_, judex in inferis ap. Virg. Æn. VI, 566 sq. et
seriores poetas, a quibus demum fabula de tribus inferorum judicibus
inventa est. Vide Heyne Exc. XI ad Virg. Æn. VI.
544. _mortem inanem_, mortuos, umbras inanes, _exercet_, vexat,
pœnis. Conf. Virg. Æn. VI, 543, 739, et supra ad I, 260, 363 et 675.
542. _hinc_ Put.
544. _noctemque_ Oxon. teste et prob. N. Heins. Sed in excerptis
hujus cod. duplicibus lectionem istam non notatam vidit Drakenb.
«Septima femineis reseratur porta catervis, 545
Liventes ubi casta fovet Proserpina lucos.
Infantum hinc gregibus, versasque ad funera tædas
Passis virginibus, turbæque in limine lucis
Est iter exstinctæ, et vagitu janua nota.
546. _Liventes_, atros, _lucos_: nam loca infera et quæ iis sunt,
poetis plerumque _atra_, _nigra_, _liventia_, _pallida_, furva
dicuntur. Cf. ad I, 119; X, 137; Brouk. et Heyne ad Tibull. III, i,
28.
--_Proserpina_, Dea, feminarum catervis præficitur.
--_casta_; cf. Virg. Æn. VI, 402, ibique Heyne.
547 sqq. Imitatio dulcissimi loci Virg. Æneid. VI, 426 seq., ubi v.
Heyne.
--_hinc est iter_, etc., porta octava.
--_versas ad funera tædas Passis_, in ipso nuptiarum adparatu
mortuis; Drak. Conf. ad II, 184.
[548.] _in limine lucis_, initio vitæ. Cf. V, 423; Lucret. II, 959;
Senec. Herc. fur. 1132.
546. _Umentes_ Colon. unde _Humentes_ edidere Drakenb. et Ern.
_Viventis_ Ox. et Put. _Lucentes_ emend. Barth. Adv. VIII, 7, et
_Uventes_ N. Heins. Conf. ad I, 259, et II, 469. Vulgo _Liventes_,
ut in Tell. R. 1, 2; Mars. Ben. et al. quod restitui cum Lefeb.
non inprob. Drak. quia poetæ loca infera semper _liventia_
fingant, vid. not.
547. _versasque_, non _versas_, scripti.
548. _Passim_ Marsi Ven. poster. et Paris. operarum errore, in
reliquas edd. ante Drak. propagato.
«Tum, seducta loco, et laxata lucida nocte, 550
Claustra nitent, quæ secreti per limitis umbram
Elysios ducunt campos: hic turba piorum,
Nec Stygio in regno, cæli nec posta sub axe:
Verum, ultra Oceanum sacro contermina fonti,
Lethæos potat latices, oblivia mentis. 555
550. Cf. ad v. 542, et Virg. Æn. VI, 637 seq.
--_laxata nocte_, dissoluta, sine caligine, _lucida claustra_, conf.
Virg. Æn. VI, 640, ubi v. Heyne.
551. _Claustra_, porta, seu septum nonum.
553 seq. Elysium non, ut apud Virg. Æn. VI, 637 sq. sub terra et in
_Stygio regno_, h.e. in Orco, loco tenebris circumfuso, neque _sub
axe cæli_, in orbe stellarum fixarum, vel lunæ (de qua opinione v.
Natal. Com. III, 19), sed in insulis Fortunatis, ad extremum
occidentem et _Oceanum_ (non, ut ap. seriores poetas, in ipso
Oceano), collocatur, ut ap. Hom. Odyss. δ, 563 sq., et Hesiod. Ἐργ.
170 seq., ubi v. Cleric. Cf. Heyne ad Virgil. l.c. et Hermanni
Mythol. T. I, p. 407 sq.
555. Hæc sunt ipsa verba Virg. Æn. VI, 715. _Lethe, sacer fons_,
h.e. fluvius, ad Lethen, Hispaniæ fl. qui in Oceanum influit,
effictus; Ern. Cf. ad I, 236. Commentum de hoc fluvio est
Platonicum. Vid. Heyne ad Virg. Æn. VI, 703, 705, 749, et Exc. XIII.
Pythagoræ tribuitur a Lactant. Inst. III, 18; §. 16, et Orpheo a
Diodoro I, p. 58 et 61.
554. _contermina_ scripti, _certamina_ R. 1 et 2. Vulgo
_certamine_: unde _sacro certamine fontis_ corrig. Dausq. Male!
555. _potant_ Put. quod verius videbatur N. Heins. et Lefeb.
Conf. ad XI, 232. Sed _turba... posta... contermina... potant_ vix
bene dicitur.
«Extrema hinc, auro fulgens, jam lucis honorem
Sentit, et admoto splendet ceu sidere lunæ.
Hac animæ cælum repetunt; ac, mille peractis,
Oblitæ Ditem redeunt in corpora, lustris.
Has passim nigrum pandens Mors lurida rictum 560
Itque reditque vias, et portis omnibus errat.
556... 559. Hic locus concinnatus e Virg. Æneid. VI, 719... 751, ubi
purgatio _animarum_, in nova _corpora_ transiturarum, copiosius
ornatiusque exponitur. Cf. de ea Heyne in notis et Exc. XIII.
--_Extrema_, decima porta.
[558.] _mille peractis lustris_, non _annis_, ut apud Virg. Æn. VI,
748, ubi v. Heyne.
560 seq. Iisdem coloribus _Mors_ adumbratur sup. II, 548 (ubi v.
not.) forte et VI, 53. In aditu inferorum _Letum_ constituit Virgil.
Æneid. VI, 277. Commentum vero Silii non minus ingeniosum videtur.
557. _admotæ lunæ_ malebat N. Heins.
560. _Hac_ Col. et a m. sec. Tell.
«Tum jacet in spatium sine corpore pigra vorago,
Limosique lacus: late exundantibus urit
Ripas sævus aquis Phlegethon, et, turbine anhelo
Flammarum resonans, saxosa incendia torquet. 565
Parte alia torrens Cocytos sanguinis atri
Vorticibus furit, et spumanti gurgite fertur.
562. De fluminibus inferorum, quorum nomina Silius more poetarum
temere posuisse videtur, v. Heyne Exc. IX ad Virgil. Æn. VI, ubi
præter alia docet, Platoni in Phædone (p. 83, B. ed. Frf.)
vetustiorum Theologorum exemplo (v. Hesiod. Theog. 740 seq., 807
sq.) Tartarum _voraginem_ esse, in quam omnia flumina confluant et
unde rursus effluant. Quod commentum animo Silii obversatum esse
suspicari possis cum Ernesti V.C. cui tamen verba _sine corpore_
nimis argute dicta videntur de voragine, quum in tractu inferorum
nullum omnino corpus, solæ umbræ reperiantur. Cf. ad VIII, 145, et
Heyne ad Virg. Æn. VI, 292.
563 sq. De _Phlegethonte_, a φλέγειν, vel φλεγέθειν dicto, cf. inf.
v. 836 sq., et Virg. Æn. VI, 550 seq. Πυριφλεγέθων, dicitur Hom.
Odyss. κ, 513, et Platoni in Phædone, p. 84. Notandæ autem h.l.
verborum ambages.
566. In _Cocyto_ Silius dissentit a reliquis poetis, qui eum
plerumque lacrimarum flumen faciunt a κωκυτῳ, ut Claud. in Ruf. II,
491 sq. et R. Pros. I, 86; Stat. Theb. VIII, 30, nam v. 577, alium
_lacrimarum amnem_ anonymum ponit, incerta auctoritate usus; Draken.
(ad v. 577) et Ern. De illa nominis etymologia, cf. Serv. ad Virg.
Æn. VI, 132 et, qui primus ejus mentionem facit, Plato l.c. de ipso
fluvio sup. ad XII, 116 sq.
567. _vecticibus_ R. 1, et ad marg. manu docta emend.
_verticibus_; conf. not. ad III, 475.
At, magnis semper Divis regique Deorum
Jurari dignata palus, picis horrida rivo,
Fumiferum volvit Styx inter sulfura limum. 570
Tristior his Acheron sanie crassoque veneno
Æstuat, et, gelidam eructans cum murmure arenam,
Descendit nigra lentus per stagna palude.
568. Hoc notum ex Hom. Odyss. ε, 185; Iliad. ξ, 271 sq.; ο, 37 sq.;
Hesiod. Theog. 400, 774 sqq.; Virg. Æn. VI, 324; IX, 104 sq.
569 seq. _palus_, quoniam ei similis et tarda est, unde et _lacus_
dicitur. Cf. Virg. Æn. VI, 134, 369, 414.
--_picis horrida rivo... limum_; cf. Pausan. VIII, 18; Virg. Æn. IX,
105; X, 114.
571 seqq. Imitat. Virg. Æneid. VI, 295 seq., ubi v. Heyne Exc. IX,
et not. ad v. 107.
--_Tristior_, atrocior, funestior: quam tristitiam in Acherontis
imagine satis graphice et absolute poeta expressit, nisi quod rei
fœditas fastidio et nausea animum inplet; Ern. _sanie_; cf. ad VI,
187.
--_nigra_, sic _nigri æquoris_ Hor. II, xxvii, vs. 23. _Ed._
573. Drak. notat, Acherontem rapidum et Stygem lentum describi a
Seneca Herc. fur. 712 sq., unde _raptus_ forte pro _lentus_, h.l.
legendum censet Lefeb.
Hanc potat saniem non uno Cerberus ore.
Hæc et Tisiphones sunt pocula, et atra Megæra 575
Hinc sitit, ac nullo rabies restinguitur haustu.
Ultimus erumpit lacrimarum fontibus amnis
Ante aulam, atque aditus, et inexorabile limen.
574. _non uno ore_: nam Cerberus vulgo triceps fingitur,
πεντηκοντακάρηνος Hesiod. Theog. 312, et ἑκατοντακέφαλος Pind.; unde
_centiceps_ Hor. Od. II, xiii, 34.
577. Cf. ad v. 566.
574. _Hanc optat_ edidit Mars. et deinde alii.
576. _Hic_ ed. Marsi Ven. poster. et inde aliæ, _restinguitur_,
non _exstinguitur_, Col. _atra Megæræ rabies_ putabat N. Heins.
«Quanta cohors, omni stabulante per atria monstro,
Excubat, et manes permixto murmure terret! 580
Luctus edax, Maciesque malis comes addita Morbis,
Et Mæror pastus fletu, et sine sanguine Pallor,
Curæque, Insidiæque, atque hinc queribunda Senectus,
Hinc angens utraque manu sua guttura Livor,
Et deforme malum ac sceleri proclivis Egestas, 585
Errorque infido gressu, et Discordia gaudens
Permiscere fretum cælo: sed et ostia Ditis
Centenis suetus Briareus recludere palmis,
Et Sphinx, virgineos rictus infecta cruore,
Scyllaque, Centaurique truces, umbræque Gigantum. 590
579 sq. Silius expressit, sed additis aliis, aliis variatis et
exornatis, locum Virg. Æn. VI, 273 sq., ubi v. Heyne. Conf. supra
II, 548 sqq., ubi iidem sunt Mortis comites.
581. _Luctus edax_; vid. ad VII, 271.
584. Imago _invidiæ_, quæ nescio an alibi reperiatur. Aliis eam
coloribus adumbravit Ovid. Met. II, 760... 808.
585. Cf. Heyne ad Virg. Æneid. VI, 276.
587. _Permiscere fretum cælo_, ut fere XV, 714; XVII, 377; Virg.
Æneid. I, 133; V, 790; XII, 705. Imitat. Virg. Æneid. VI, 285 sq.
588. De _Briareo_ ἑκατογχειρῳ, cf. Hom. Iliad. α, 402 seq. (ubi v.
Koeppen.) Virg. Æn. VI, 287, et X, 565 seq. de eodem et reliquis
Centimanis, Cotto ac Gyge, Herman. Mythol. T. I, p. 56 seq.
579. _Quanta_, non _Quarta_, scripti et R. 2. Deinde _atria_ Col.
Ox. Tell. R. 2. Vulgo _avia_.
580. _terrent_ malebat N. Heins.
587. _sedet_ Put.
588. _excludere_ Basil. Wolfii et hinc aliæ.
Cerberus hic ruptis peragrat quum Tartara vinclis,
Non ipsa Alecto, nec feta furore Megæra
Audet adire ferum, dum fractis mille catenis
Viperea latrans circumligat ilia cauda.
592. _feta furore_; cf. ad v. 494. _sic feta furentibus austris_
ap. Virg. Æn. I, 51. _Ed._
592. _non feta_ Oxon. et Putean.
«Dextra vasta comas nemorosaque brachia fundit 595
Taxus, Cocyti rigua frondosior unda.
Hic diræ volucres, pastusque cadavere vultur,
Et multus bubo, ac sparsis strix sanguine pennis,
Harpyiæque fovent nidos, atque omnibus hærent
Condensæ foliis: sævit stridoribus arbor. 600
595 seq. Hoc phantasma Silio, certe Senec. Herc. fur. 686 sq. (ex
quo loco simill. nostrum expressum non male putat Lefeb.) subjecit
Virg. Æneid. VI, 282 seq., ubi Heyne jam monuit, ab utroque ulmum,
Somniorum sedem, satis commode in taxum et sedem bubonum, strigum
Harpyiarumque mutatam esse. Taxus feralis arbor et pestifera, ideo
inferis tributa, et a Lucano quoque VI, 645, Ditis domo; Cell.
--_comas_; vid. ad IV, 682.
--_nemorosa_, ut _instar nemoris_, V, 482. Cf. Ovid. Met. VIII, 744,
et Epist. Her. XV, 160.
598. _Striges_ aves diri ominis (ut _bubones_) et nocturnæ, quæ
ubera infantium exsorbere fingebantur. Vid. Intpp. ad Ovid. Fast.
VI, 130 seqq.; Harduin. ad Plin. XI, 39, seu 95 extr.; Burm. ad
Petron. 36, 63 et 134; Heyne ad Tibull. I, v, 52, et Virg. Æn. XII,
862 sq.
595. _Dextra_, non _Dextera_, scripti, R. 1, ad marg. et R. 2;
_numerosaque_ maluerit N. Heins. At vid. not.
597. _pastus cadavera_ Put. ut sup. v. 440; Virgil. Ge. III,
528, (ubi vid. Heins. et Heyne) et Æn. II, 471. Sed vulgatam
quoque lect. bene se habere (vid. Ind.) et omnes fere libros pro
ea stare monet Drak.
600. _nutat_ pro _sævit_, primus edidit Nicander. Τὸ _sævit_
tuebatur N. Heins. coll. IV, 98; Virg. Æn. V, 257, et Val. Fl. IV,
455, ubi vid. ejus not.
«Has inter formas conjux Junonis Avernæ,
Subgestu residens, cognoscit crimina regum.
Stant vincti, seroque piget sub judice culpæ:
Circumerrant Furiæ, Pœnarumque omnis imago.
Quam vellent numquam sceptris fulsisse superbis! 605
601. Novo phantasmate Silius _reges a conjuge Junonis Avernæ_, h.e.
Plutone judicatos infert; Ern. Umbrarum tamen judicem Statius et
alii Plutonem inducunt. Vid. ad v. 604 in V.L.
--_Juno Averna_, Proserpina, ut apud Ovid. Met. XIV, 114, et _Juno
inferna_ apud Virg. Æn. VI, 138, ubi v. Heyne.
602. _Subgestu_ (θρονῳ, Homer. Iliad. υ, 62) _residens_, ut ap.
Montfauc. _Ant. expl._ T. I, P. I, _pl._ 37, _n._ 3. _Rude solium_
ei tribuitur a Claud. R. P. I, 79, et sella in Maffei gem. ant. P.
II, t. 36.
604. De _Furiis_ pauca dixit Silius sapienter, quia ornatissime jam
omnia extulerat Virg. Æneid. VI, 555 sq., 570 sq.
--_Pœnarumque_; v. Var. Lect.
605. Imitat. Virg. Æn. VI, 436, ubi v. Heyne.
602. _Suggesto_ Put.
603. _seræque culpæ_ malebat N. Heins.
604. _Pœnorumque_ scripti pro _pœnarumque_: nam pœnas a Minoe,
vel Plutone umbris inrogatas ab iis expetunt Ποιναὶ, Ἀλάστορες καὶ
Ἐριννύες. Conf. not. ad II, 551, et Barth. ad simil. loc. Stat.
Theb. VIII, 21 sq. _Forte sedens media regni infelicis in orce Dux
Erebi, populos poscebat crimina vitæ, Nil hominum miserans
iratusque omnibus umbris. Stant Furiæ circum, variæque ex ordine
Mortes, Sævaque multisonas exercet Pœna catenas_.
Insultant duro imperio non digna nec æqua
Ad superos passi manes: quæque ante profari
Non licitum vivis, tandem permissa queruntur.
606 seq. _manes_ eorum, qui ad _superos_, apud vivos, inter homines,
in terra (ut ap. Virg. Æneid. VI, 481), sub _duro imperio_ regum
indigna et iniqua _passi_ erant, nunc iis _insultant_, libere illos
adcusant et graviter, vel adeo αἰκίζουσι, ut ap. Senec. Herc. fur.
737 sq. «Vidi cruentos carcere includi duces, Et inpotentis terga
plebeia manu Scindi tyranni.» Hunc locum imitatus est, et mirifice
amplificavit vir cl. _Fénélon, Télémaque_, lib. VIII; unde pauca
excerpere operæ pretium videtur: «Ces ombres d’esclaves ne
craignaient plus l’ombre de Nabopharzan; elles la tenaient enchaînée
et lui faisaient les plus cruelles indignités.... Enfin Télémaque
aperçut les rois qui étaient condamnés pour avoir abusé de leur
puissance.... On les entend gémir dans ces profondes ténèbres, où
ils ne peuvent voir que les insultes et les dérisions qu’ils ont à
souffrir: ils n’ont rien autour d’eux qui ne les repousse, qui ne
les contredise, qui ne les confonde.... Dans le Tartare ils sont
livrés à tous les caprices de certains esclaves, qui leur font
souffrir à leur tour une cruelle servitude... O insensé, celui qui
cherche à régner!» etc... _Ed._
Tunc alius sævis religatur rupe catenis:
Ast alius subigit saxum contra ardua montis: 610
Vipereo domat hunc æterna Megæra flagello.
Talia letiferis restant patienda tyrannis.
609. Imitat. Virgil. Æn. VI, 616 sqq., ubi Heyne monuit, non necesse
esse, ut poeta solum Ixionem et Sisyphum respexerit.
--_alius religatur rupe_, ut Prometheus, qui, ob ignem in terram
delatum, non Caucaso tantum monti, sed in inferis quoque rupi
adfixus fingebatur, de quo v. Aristot. Poet. c. 17.
610. _alius_, ut Sisyphus, de quo v. Jani ad Hor. II, 14, 19, 20.
--_subigit_, agit in montem. Cf. XV, 218, et Gron. ad Liv. XXVI, 7.
611. _Vipereo domat flagello_; conf. Virg. Æn. VI, 570 seq.
--_æterna Megæra_; vid. Var. Lect.
610. _subicit_ Tell. et R. 2, _subjicit_ Ben. Deinde _contra_
scripti. Vulgo _perque_.
611. _alterna Megæra_ emend. N. Heins. Sed Drak. recte
interpretatur, Megæra æternum, semper domat, ut _Conditus Inarimes
æterna_ (h.e. æternum) _mole Typhœus_ ap. Lucan. V, 101; conf. ad
III, 36.
612. _faciferis_ Put. teste N. Heins. qui eam ob causam
_fatiferis_ conjiciebat. Sed _lætiferis_ in hoc cod. legi
contendit Lefeb. vid. etiam Draken. si tanti est.
«Sed te maternos tempus cognoscere vultus,
Cujus prima venit non tardis passibus umbra.
Adstabat fecunda Jovis Pomponia furto. 615
613 sqq. Sic matris umbram videt Ulysses et cum ea conloquitur
Odyss. λ, 140 seq., 615 sq.; v. ad IV, 476, _fecundo_ olim _Jovis
furto_, ut VII, 487, ubi v. not. _Latio surgentia bella_, ut ap.
Virg. Æn. IV, 43.
615. _Jovi_ Tell. quod placet Lefeb.
Namque, ubi cognovit Latio surgentia bella
Pœnorum, Venus, insidias anteire laborans
Junonis, fusa sensim per pectora patrem
Implicuit flamma: quæ ni provisa fuissent,
Sidonia Iliacas nunc virgo adcenderet aras.» 620
617. Non male Venus, ut adversus Junonis machinationes et consilia
tueretur Romanum imperium, et Scipio, vindex ejus, nasceretur, Jovem
amore Pomponiæ inflammasse fingitur; quod commentum et Veneri
consentaneum est, et ad insignem Scipionis laudem valet.
618 seq. Exquisitius _ossibus inplicare ignem_, dixit Virgil. Æn. I,
660, ubi v. Heyne. Conf. sup. II, 516 seq.
620. Vestales virgines ex Carthaginiensibus caperentur, h.e.
Romano imperio potiti Pœni forent; Cell. Virgines Punicæ in
altaribus Rom. sacrificarent; Mars. quod, etsi eodem redit, rectius
videtur Ern. qui bene monet, hanc argutam et longinquius petitam
Silii rationem esse imperium Rom. designandi. Excusari tamen potest,
quum ab igni Vestæ æterno Palladioque, in ejus æde servato, imperii
salus pendere crederetur. Cf. simil. loc. sup. I, 542 sq. ibique
not.
618. _Junoni_ Tell. non inprob. Lefeb. ut _insidiis anteire
Junoni_ sit idiotismus Ciceron. quo sensu _capere ante dolis_
dixerit Virg. Æn. I, 673. Præstiterit _fusam... patri Inplicuit
flammam_, quod facile a librariis in _fusā patrē I. flammā_ mutari
potuit. Vid. not.
620. _Sidonis_ e conj. N. Heins. recepit Lefeb. Deinde
_Italicas_ Put. ex interpretamento.
Ergo ubi gustatus cruor, admonuitque Sibyllæ,
Et dedit alternos ambobus noscere vultus,
Sic juvenis prior: «O magni mihi numinis instar,
Cara parens, quam, te ut nobis vidisse liceret,
Optassem Stygias vel leto intrare tenebras. 625
621. _gustatus cruor_; cf. Odyss. λ, 152, et sup. ad v. 448.
Quæ sors nostra fuit, cui te, quum prima subiret,
Eripuit sine honore dies, et funere carpsit?»
626. _cui_, sc. mihi, seu nobis.
--_te, quum prima subiret... dies_: nam in partu mortua mater, et
filius utero ejus excisus, si fides habenda Plinio VII, 9; Solin. c.
4, et Tertull. de animo c. 25. Cf. mox v. 629 seq.; 637... 646. Hinc
Drak. conjiciebat, matrem P. et L. Scipionum, cujus meminerit Polyb.
X, 4. Publii novercam, et Lucii, fratris minoris natu, matrem
fuisse.
627. _honore_ et _funere_ pro exsequiis; Ern. Sed _funus_ certe
pro morte dictum, et _dies te funere carpsit_, ut supra V, 591, ubi
v. not.
Excipit his mater: «Nullos, o nate, labores
Mors habuit nostra: æthereo dum pondere partum
Exsolvor, miti dextra Cyllenia proles 630
Imperio Jovis Elysias deduxit in oras;
Adtribuitque pares sedes, ubi magna moratur
Alcidæ genetrix, ubi sacro munere Leda.
628. _labores_; ut VI, 386.
629. _æthereo pondere partum_, divinitus genitum; Ern. At junge
_æthereo pondere Exsolvor_ κατὰ _partum_, h.e. te, ex Jove
conceptum, partu edo, pario.
630. _Cyllenia proles_, Mercurius, Jovis filius in Cyllene monte
natus (cf. III, 203), ψυχοπομπὸς, seu πουπαῖος, de quo vide Heyne ad
Virgil. Æneid. IV, 243; Jani ad Horat. Od. I, 10, vs. 17, et
Hermanni Mythol. T. I, p. 128.
633. Verba _sacro_ (h.e. Jovis) _munere_ etiam ad _Alcidæ
genetricem_, Alcmenam, refero, quæ post mortem Jovis jussu a
Mercurio in Elysium deducta ibique Rhadamantho nupta perhibetur.
Vide Antonin. Liber. cap. 32. Similia forte de _Leda_ commenti sunt
poetæ nescio qui.
629. _partus_ Putean. unde _ætherei partus_ suspicabatur N. Heins.
_partu_, per adpositionem, ed. Marsi Ven. poster. et inde aliæ,
_partum Exsolvero_ Rom. 1, in cujus marg. manus docta emend.
_Exsolvo_.
631. _in_ scripti et Rom. 2 Vulgo _ad_.
633. _sacro numine_ Putean. unde _limine_ conj. N. Heins.
«Verum age, nate, tuos ortus, ne bella pavescas
Ulla, nec in cælum dubites te tollere factis, 635
Quando aperire datur nobis, nunc denique disce.
Sola die caperem medio quum forte petitos
Ad requiem somnos, subitus mihi membra ligavit
Amplexus, non ille, meo veniente marito,
Adsuetus facilisque mihi: tum luce corusca, 640
Inplebat quamquam languentia lumina somnus,
Vidi (crede) Jovem: nec me mutata fefellit
Forma Dei, quod, squalentem conversus in anguem,
Ingenti traxit curvata volumina gyro.
640 sqq. _luce corusca vidi Jovem_; conf. ad XII, 705. De hoc
commento v. ad IV, 476.
635. _te adtollere_ Put. Tell. et R. 2.
636. _nobiscum denique disce_ Col.
637. _medio_ scripti pro vulg. _media_, quod tamen poetis
familiarius esse monent Drakenb. et Broukh. ad Propert. III,
ix, 50.
640. _coruscas_ Col. unde _coruscans_ conj. N. Heins. _coruscum_
reposuit Lefeb. sine auctoritate, etsi non male.
Sed mihi post partum non ultra ducere vitam 645
Concessum: heu, quantum gemui, quod spiritus ante,
Hæc tibi quam noscenda darem, discessit in auras!»
His alacer colla amplexu materna petebat;
Umbraque ter frustra per inane petita fefellit.
647. _Hæc_, quæ ad divinam originem tuam spectant.
648 seq. Conf. Hom. Odyss. λ, 205 sq.; Virg. Æn. II, 792 sq., et VI,
700 sq., ad quæ loca v. Heyne.
[649.] _per inane_, ut I, 97, et X, 151.
Subcedunt simulacra virum concordia, patris 650
Unanimique simul patrui: ruit ipse per umbram,
Oscula vana petens juvenis, fumoque volucri
Et nebulis similes animas adprendere certat.
650. _simulacra_, εἴδωλα. Cf. ad I, 97, et Broukh. ad Prop. I, xix,
11.
--_patris et patrui_, P. et Cn. Scipionum, qui in Hispania
perierant, quorumque causa Scipio juvenis descenderat ad inferos.
Cf. sup. ad vers. 381 sq.
651 sqq. Cf. Cerda et Heyne in not. et Var. Lect. ad Virgil. Æn.
II, 794; VI, 702, et Ge. IV, 499.
650. _consortia_ malebat N. Heins. quia _unanimi_ mox subjungitur.
At quoties Silius bis pluriesque idem dixit!
«Quis te, care pater, quo stabant Itala regna,
Exosus Latium Deus abstulit? Hei mihi! nam cur 655
Ulla fuere adeo, quibus a te sævus abessem,
Momenta? obposito mutassem pectore mortem.
Quantos funeribus vestris gens Itala passim
Dat gemitus! Tumulus vobis, censente Senatu,
Mavortis geminus surgit per gramina campo.» 660
654 sq. Color orationis ut sup. v. 450, ubi v. not.
--_quo stabant Itala regna_; cf. ad III, 173.
656. Hæc mihi frigent, saltem his verbis expressa: et cur _sævus_?
quum opem ferre patri absens non posset; Ern. Enimvero satis apte de
eo queritur Scipio, quod patri non præsens adfuerit in Hispania, ut
eum mortis periculo, sicut in pugna ad Ticinum (conf. IV, 454 seq.),
iterum eripere potuerit.
--_sævus_ itaque et inpius sibi videtur esse, quatenus a patre
discessit, neque cum eo, ut pium filium decebat, in Hispaniam
profectus est.
657. _obposito pectore_, ut sup. II, 117.
--_mutassem mortem_, pro te subiissem, vel a te depulissem, ut sup.
II, 118, _præripere letum_; Ern. Cf. ad XII, 265.
659 sq. Viris de republ. præclare meritis nonnumquam Romæ ex
senatusconsulto sepulcra et cenotaphia in campo Martio, vel
Esquilino, ut Atheniensibus, qui in bello pro patria ceciderant,
publico sumtu in Ceramico, extruebantur; de quo v. Kirchman. de fun.
Rom. II, 25, et sup. ad v. 484.
654. _Qui_ tacite edidit Lefeb. Cf. ad II, 645. _Queis_ quidam
male. Deinde _quod stabant_ Col. et _cum stabant_ Med.
655. _Latium_ scripti. Vulgo _Latio_.
Nec passi plura, in medio sermone loquentis
Sic adeo incipiunt. Prior hæc genitoris imago:
«Ipsa quidem virtus sibimet pulcherrima merces;
Dulce tamen venit ad manes, quum gratia vitæ
Durat apud superos, nec edunt oblivia laudem. 665
663. Stoicus erat Silius; Lef. Omnium sententiarum in hoc poeta
numerossisima est hæc his tribus versibus, quam nemo felicissimorum
poetarum rotundius, latinius, nervosius, sapientius umquam
extulerit; Barth. Adv. XXII, 8, quem vide etiam ac simil. loc.
Claud. de Cons. Mall. Theod. v. 1 seq.
664. _Dulce venit ad manes_, etc., dulcis est nuntius, qui Manibus
adfertur, gratam memoriam suam in terris superesse ac vigere.
665. _edunt oblivia laudem_; cf. ad VII, 271.
661. _plures medio_ Col. _plura et medio_ emend. N. Heins.
664. _gratia vitæ_ scripti et R. 2, ut _gratia facti_ et
_factorum_ apud Virg. Æn. VII, 232, et Tac. Ann. III, 53; Lefeb.
Vulgo _gloria vitæ_, quod firmabat Drak. verbis Cic. Philipp. V,
13. _Neque enim ullam mercedem tanta virtus præter hanc laudis
gloriæque desiderat_. Parum interest.
665. _Duret_ et _edant_ priscæ edd. Post _superos_ colon. ponit
Lefeb. ut sensus sit: tum non edunt oblivia laudem.
«Verum age, fare, decus nostrum, te quanta fatiget
Militia. Heu, quoties intrat mea pectora terror,
Quum repeto, quam sævus eas, ubi magna pericla
Contingunt tibi! per nostri, fortissime, leti
Obtestor causas, Martis moderare furori. 670
Sat tibi sint documenta domus! octava terebat
Arentem culmis messem crepitantibus æstas,
Ex quo cuncta mihi calcata, meoque subibat
Germano devexa jugum Tartessia tellus.
671 sqq. Confer. VI, 122; Liv. XXV, 32... 36, et XXIV, 41, 42.
--_Octava... tellus_, octavo anno _cuncta Tartessia tellus_, tota
Hispania (conf. VI, 1; XV, 5), a me et fratre meo expugnata. _Octava
terebat messem æstas_; v. ad VIII, 61.
--_æstas terebat messem_, exquisite pro, æstate terebatur messis in
area. Cf. Hor. Sat. I, i, 45.
[673.] _calcata_; conf. ad III, 85.
--_subibat devexa jugum_, sub jugum mittebatur.
670. _causa_ Col. _causam_ opinabatur N. Heins.
671. _Sat tibi sint_ Col. ut ap. Prop. IV, ii, 81. Vulgo _Sat
tibi sunt_, non male, judice Drak., ut sup. VI, 122.
674. _Carthesia_ R. 1, et Med. _Carchesia_ Put. unde _Carteïa_,
vel _Carpesia_ suspicari aliquem posse monet Draken. Cf. Heins. ad
Ovid. Met. XIV, 416. _Tarthesia_ et _Thartesia_ alii.
Nos miseræ muros et tecta renata Sagunto; 675
Nos dedimus Bætin nullo potare sub hoste.
Nobis indomitus convertit terque quaterque
Germanus terga Hannibalis. Pro barbara numquam
Inpolluta fides! peterem quum victor adesum
Cladibus Hasdrubalem; subito venale, cohortes 680
Hispanæ, vulgus, Libyci quas fecerat auri
Hasdrubal, abrupto liquerunt agmine signa.
675. Scipiones Saguntum «vi pulso præsidio Punico receperunt,
cultoribusque antiquis restituerunt,» Liv. lib. XXIV, c. 42, coll.
XXVIII, 39.
676. _Bætin potare dedimus_, etc., effecimus, ut Saguntini in
Hispania essent tuti ab hoste, nam _Bætis_ Hispaniæ fl. Cf. ad I,
146; VIII, 367, 564.
677. Hasdrubal sæpius a nobis victus. Cf. Liv. XXIII, 26... 29.
678 seq. Cf. omnino Liv. XXV, 33, de perfidia Celtiberorum.
[679.] _adesum Cladibus_; v. ad VII, 271.
681. _Libyci quas fecerat auri_ scripti, eleganter, judice
N. Heins. et Barth. Adv. VIII, 7. Vulg. _Libyco quas fecerat
auro_, scilicet venales, h.e. conruperat; forte rectius: illud
certe insolentius dictum videtur etiam Ern. An præstiterit,
_Libyco quas emerat_, vel _ceperat auro_?
Tunc hostis socio desertos milite, multum
Ditior ipse viris, spisso circumdedit orbe.
Non segnis nobis nec inultis, nate, peracta est 685
Illa suprema dies, et laude inclusimuus ævum.»
683. Cf. Liv. XXV, 34 sqq.
686. _laude inclusimus ævum_, cum laude fortiter pugnans vitam
finivi; Drak. qui recte monet, _includere_ pro simpl. _claudere_
positum esse, et _includere_ pro finire dixisse Propert. II, xii
(al. 15), 54 (ubi v. Passerat.), et Senec. Epist. XII (ubi v.
Gronov.), ut _claudere_ Sil. inf. XV, 655 al. et _excludere_ Stat.
Silv. II, præf. Conf. IV, 172, et XVII, 119.
685. _est_ ex scriptis. Vulgo omittitur.
686. _laudi indulsimus ævum_ conj. N. Heins. _at_ vel _sed_
malebat Drak.
Excipit inde suos frater conjungere casus:
«Excelsæ turris post ultima rebus in artis
Subsidium optaram, supremaque bella ciebam.
Fumantes tædas, ac lata incendia passim, 690
Et mille injecere faces. Nil nomine leti
De Superis queror: haud parvo data membra sepulcro
Nostra cremaverunt in morte hærentibus armis.
Sed me luctus habet, geminæ ne clade ruinæ
Cesserit adfusis obpressa Hispania Pœnis.» 695
687. Cf. Liv. XXV, 36.
--_Excipit_ insolentius dictum pro continuavit, perrexit, finita
oratione fratris cœpit. Cf. Heins. et Burm. ad Ovid. Met. VII, 476.
688. _rebus in artis_, ut II, 103; V, 477 al.
689. _optaram_, elegeram. Vid. Cerda, Heins. et Heyne ad Virg. Æn.
I, 425 et 552, Ern. clav. Cic.
692. Ludentem verbis poetam audio, non Cn. Scipionem; Ern.
Splendidissimas exsequias consequutus sum: turris enim mihi pro rogo
fuit, simulque cum eo arma combusta sunt, ut in funeribus heroum
fortiumque virorum; Drak. et D. Heins. qui comparant sup. X, 559
seq. (ubi v. not.) inf. XV, 390 seq.; Hom. Odyss. λ, 74, et Iliad.
ζ, 418; Virg. Æn. VI, 217; ubi verba sunt Donati: «virorum fortium
arma et cætera, quæ carissima haberent, cum ipsis veteres
consumebant.» Kirchman. de fun. Rom. III, 5.
693. _in morte hærentibus_, mihi mortuo, vel cadaveri
adhærentibus.
695. _adfusis_; cf. ad IV, 251 in Var. Lect.
693. _in Martem hortantibus armis_ Put.
Contra quæ juvenis turbato fletibus ore:
«Dî, quæso, ut merita est, dignas pro talibus ausis
Carthago expendat pœnas. Sed continet acres
Pyrenes populos, qui, vestro Marte probatus,
Excepit fessos, et notis Marcius armis 700
Subcessit bello: fusos quoque fama ferebat
Victores acie, atque exacta piacula cædis.»
His læti rediere duces loca amœna piorum:
Prosequiturque oculis puer adveneratus euntes.
[698.] _expendat_, ut VI, 588.
698 sq. Cf. Liv. XXV, 37, «vestro Marte probatus et notis Marcius
armis:» nam de eo Liv. l.c. «inpiger juvenis, ad cujus summam
indolem adcesserat Cn. Scipionis disciplina, sub qua per tot annos
militiæ artes edoctus fuerat.»
704. Cf. Virg. Æn. VI, 476.
--_adveneratus_, de officio, quo prosequimur amicum, cum
significatione honoris, ut utar verbis Heynii ad Tibull. I, v, 33.
700. _Marcius_ ex emend. N. Heins. Conf. ad VI, 403. Vulgo
_Martius_.
Jamque aderat multa vix adnoscendus in umbra 705
Paullus, et epoto fundebat sanguine verba:
705. Æmilius _Paulus_, qui in acie Cannensi ceciderat. Similis est
de Deiphobo locus Virgil. Æn. lib. VI, 494 sq.
--_vix adnoscendus_; vid. Var. Lect.
706. _epoto fundebat sanguine verba_; cf. sup. ad v. 448.
705. _muta umbra_, et mox _at epoto_ reposuit Lefeb. cujus hæc
nota est: «_Muta_, quia umbra corporis sepulti vel cremati, nec
biberat sanguinem. At umbra Appii, qui non sepultus, poterat
loqui, non epoto sanguine, sup. v. 448. Jam vero _muta_ erat
_umbra_, ut in Virg. Æn. V, 264, _umbræ silentes_. Aliis _multa_
inepte. Dic, in sua umbra _muta_, quia tot vulneribus confossus
fuerat, ut ni loquutus fuisset, non agnovisset eum Scipio.» Sed
cur inepta est vulgata lectio? Verba vel sic jungi et exponi
possunt: _Paulus aderat vix adnoscendus in multa umbra_, propter
multitudinem umbrarum; vel, quod præstat, ita: _Paulus in multa
umbra_, inter multas umbras, _aderat, vix adnoscendus_ propter
multa vulnera, quæ eum deformabant: nam umbræ, quæ ipsis fuerant
in terris, cupiditates et adfectus animi, vitæ instituta, arma,
vulnera, etc. retinent, et mortui iisdem notis, quibus vivi,
cognoscuntur; conf. Hom. Odyss. λ, 37... 41, et 386 sq. Virg. Æn.
VI, 494 seq. quem locum Silius ante oculos habuit.
«Lux Italum, cujus spectavi Martia facta,
Multum uno majora viro, descendere nocti,
Atque habitanda semel subigit quis visere regna?»
Cui contra tales effundit Scipio voces: 710
707. _Lux Italum_, ut _lumen_ VI, 130, ubi v. not.
708. _descendere nocti_, ut _demittere neci_, vel _umbris_. Cf. ad
I, 439, et infra v. 759. _Nox_, loca infera, perpetuis tenebris
obsita, ut contra XIV, 243. _dies_ pro locis superis; Drak. qui
multa poetarum exempla congessit.
709. Conf. Virgil. Æn. VI, 531 seq.
708. _nocti_ Col. _nosti_ Oxon. Put. R. 2. Vulg. _nunc te_,
scilicet ante fatum, cui mox _semel_ respondet, unde prob. Cell.
At exquisitius τὸ _nocti_, vid. not.
709. _subicit_ R. 2, _subiit_ Tell.
710. _Cui_ Col. _Qui_ Oxon. et Put. Conf. ad XII, 379. Vulgo
_Quem_.
«Armipotens ductor, quam sunt tua fata per Urbem
Lamentata diu! quam pene ruentia tecum
Traxisti ad Stygias Œnotria tecta tenebras.
Tum tibi defuncto tumulum Sidonius hostis
Constituit, laudemque tuo quæsivit honore.» 715
Dumque audit lacrimans hostilia funera Paullus,
Ante oculos jam Flaminius, jam Gracchus, et ægro
Absumtus Cannis stabat Servilius ore.
Adpellare viros erat ardor, et addere verba:
Sed raptabat amor priscos cognoscere manes. 720
713. _Œnotria tecta_, Italiam et Romam. Cf. ad I, 2.
714 sq. Cf. X, 520 sqq.
[715.] _laudem tuo quæsivit honore_; conf. ad lib. XII, vss. 473,
478.
716. _funera hostilia_, exsequias ab hoste ipsi factas esse: quæ
humanitas Paulum ita movet, ut lacrimas non teneat, etsi Scipio id
laudis cupiditate factum dixerat.
717 seq. _Flaminii_ mors nota ex lib. V, 655 sq. _Gracchi_ ex XII,
475 sq., et _Servilli_ ex VIII, 664 sq., et X, 222 seq.
--_stabat ægro ore_, tristi vultu.
720. Judicium consiliumque, quod poeta in hoc animarum recensu
sequebatur, eo spectabat omnino, ut ex antiqua patriaque potissimum
historia exempla virorum, gloria rerum gestarum, ingenii ac virtutum
præ ceteris conspicuorum, seligeret, omissis iis, quæ Maro in necyia
sua recensuerat, et sic tam argumenti dilectu, quam ornatu
exquisitiore et doctrina, civium suorum animos teneret.
716. _lacrimas_ R. 1, Lefeb. «Sic forte amassem e v. 387, ni in
Virg. Æn. VI, 686, ploraret etiam Anchisæ umbra.» Quasi id non
passim obvium esset.
Nunc meritum sæva Brutum inmortale securi
Nomen, nunc Superos æquantem laude Camillum,
Nunc auro Curium non umquam cernit amicum.
Ora Sibylla docet venientum, et nomina pandit.
721. _sæva securi_, qua suos et sororis filios feriri jussit, quod
notum ex Liv. II, 5. Cf. Virg. Æneid. VI, 819 et 825.
723. _Curium non umquam auro amicum_, quoniam aurum Samnitium
repudiavit, de quo vid. Val. Max. IV, 3; Aurel. Vict. 33; Juvenal.
XI, 78. Sententia languido ornatu elata; Ern. Similiter _amica luto
sus_ dicitur Horat. Epist. I, ii, 26, et similia al.
722. _Superos æquantem_ scripti, R. 2, Parm. Mars. in notis, et ad
marg. R. 1, ut I, 611, et inf. v. 789, 803. _Superis æquatum_ Ven.
Marsi et Cell.; non male, judice N. Heins. qui et _Superis
æquandum_ conjecit, _æquantum_ Tell. et R. 2. Vulgo _Superis
æquantem_: sed _Superis æquatum_, vel _se æquantem_, vel _Superos
æquantem_ emend. jam Dausq.
«Hic fraudes pacis Pyrrhumque a limine portæ 725
Dejecit, visus orbus. Tulit ille ruentem
Thybridis in ripas regem, solusque revulso
Pone ferox ponte exclusit redeuntia regna.
725 sq. _Hic visus orbus_, Appius Claudius Cæcus, qui pacem cum
Pyrrho ineundam gravi oratione dissuasit, quam Plut. in Pyrrho,
p. 394, excerptam tradit; de quo Flor. I, xviii, 20, ac Ovid. Fast.
VI, 203 seq. conferendi; Cellar. Withof. conjicit, _Rejecit visus
orbus_.
726. _ille_, Horatius Cocles, qui Porsenam _regem tulit_, h.e.
impetum ejus et Clusinorum sustinuit in primo aditu pontis sublicii,
eoque _pone_, post tergum suum, _revulso_ a Romanis, _regna
redeuntia_, reges, h.e. Tarquinios (v. ad III, 383, et X, 486),
redituros, reditum Porsenæ ope parantes ac sperantes (actus pro
conatu; v. sup. ad v. 523), _exclusit_ mœnibus Romæ. Res nota ex
Liv. II, 10. Conf. sup. X, 483 sq. Hanc pæne fabulosam audaciam, et
quasi Herculeum laborem, sibi quoque habet gallica historia in
fortissimo equite BAYARD. _Ed._
«Si tibi dulce virum, primo qui fœdera bello
Phœnicum pepigit, vidisse, hic inclitus ille 730
Æquoreis victor cum classe Lutatius armis.
Si studium et sævam cognoscere Hamilcaris umbram,
Illa est (cerne procul) cui frons nec morte remissa
Irarum servat rabiem: si jungere cordi est
Conloquium, sine gustato det sanguine vocem.» 735
729 sq. Cf. ad I, 33 sq., et VI, 684 seqq.
732 seq. Hamilcaris umbra idoneo cum delectu juxta Lutatium
cernitur, cum quo ille vana pacis fœdera pepigerat; unde sensum
v. 738 sq. expedias licet; Ern.
733 sq. Cf. ad V, 673.
--_frons remitti_, vel _explicari_, _solvi_ et _exporrigi_ dicitur,
quæ serena ac læta est, ut contra, quæ gravis ac tristis,
_contrahi_, _adtrahi_, _adduci_.
735 sq. Conf. sup. ad v. 448.
730. _inclitus_ scripti, (teste N. Heins.) R. 2, Ben. _medius_ Ox.
R. 1, Med. Marsi, Mart. Herbip. aliæque edd. Utraque lectio in c.
Tell. reperta a Lef. qui tamen non monuit, quænam a m. pr. fuerit.
_Martius_ Basil. Wolfii et inde aliae.
731. _ultor_ pro _victor_ Put. Deinde _Lutatius_ scripti R. 1,
Parm. Med. et al. Vulgo _Luctatius_, quod vel metro adversatur;
conf. ad VI, 687.
733. _mesta_ pro _morte_ Ox. _meste_ Put. _mœsta_ Parm. _cæde_
R. 1, _veste_ et _in hoste_ alii, teste Lefeb. nescio qui. Deinde
_remissam_ conj. vir doctus, haud dubie Livineius, quod Cortius ad
marg. edit. suæ notavit. Sed vulgata lectio exquisitior est, vid.
not.
Atque ubi permissum, et sitiens se inplevit imago,
Sic prior increpitat non miti Scipio vultu:
«Taliane, o fraudum genitor, sunt fœdera vobis?
Aut hæc Sicania pepigisti captus in ora?
Bella tuus toto natus contra omnia pacta 740
Exercet Latio, et, perruptis molibus Alpes
Eluctatus adest, fervet gens Itala Marte
Barbarico, et refluunt obstructi stragibus amnes.»
738. _fraudum genitor_; vid. ad III, 126 in Var. Lect.
739. _captus_; conf. ad VI, 689 in V.L.
742. _fervet Marte_, ut ap. Virg. Æn. VIII, 676.
743. _refluunt obstructi stragibus amnes_, ut sup. I, 47, 48.
737. _mitis_ quatuor scripti et R. 2, male.
739. _Haud_ prætulerit N. Heins. sublata interrogationis nota.
_Atque_ Put. quod recepit Lefeb.
741. _præruptis_ Putean. quod non displicebat N. Heins. qui
tamen malebat _perruptæ molibus Alpis_, ut _Alpis_ unitatis numero
dicatur, quod poetis non infrequens esse, multis exemplis docuit
Drak.
Post quæ Pœnus ait: «Decimum modo cœperat annum
Excessisse puer, nostro quum bella Latinis 745
Concepit jussu; licitum nec fallere Divos
Juratos patri: quod si Laurentia vastat
Nunc igni regna, et Phrygias res vertere tentat,
O pietas, o sancta fides, o vera propago!
Atque utinam amissum reparet decus!» Inde citato 750
Celsus abit gressu, majorque recessit imago.
744. Cf. I, 77... 119, et ad II, 349 sq.
745 sq. _Concepit bella_, v. ad I, 109.
747 seq. _Laurentia regna_; vid. ad I, 110.
[748.] _Phrygias vertere res_, evertere, delere Rom. imperium. Cf.
I, 514; II, 352.
750. Cf. I, 61 sq., 106 sq.
751. _major imago_; cf. ad VIII, 145, et Ovid. Fast. II, 503.
746. _placitum_ Put.
751. _incessit_ Put. quod ex Virg. Æn. I, 405, ad quem locum
Silius adluserit, petitum putat Lef. At h.l. non de Dea sermo est.
Exin designat vates, qui jura sub armis
Poscenti dederint populo, primique petitas
Miscuerint Italis Piræo litore leges.
Lætatur, spectatque virum insatiabilis ora 755
Scipio, et adpellet cunctos, ni magna sacerdos
Admoneat turbæ innumeræ: «Quot millia toto
Credis in orbe, puer, lustras dum singula visu,
Descendisse Erebo, nullo non tempore abundans
Umbrarum huc agitur torrens, vectatque capaci 760
Agmina mole Charon, et subficit inproba puppis.»
752. Decemviri legibus scribendis designantur, quorum historia nota
ex Liv. III, 31, 35.
--_sub armis_, quia tum penes Decemviros summa reipubl. erat; Ern.
Sed jungenda, opinor, verba _populo jura poscenti sub armis_: nam de
lege a Terentio lata nonnumquam tanta inter patres plebemque
contentio fuit, ut altera pars vi pelleretur foro. Conf. Liv. III, 9
et 11.
753 seq. _petitas Piræo litore_, Athenis: nam _Piræus_ portus
pagusque Atheniensis.
[754.] _Italis_, Italicis legibus.
757... 761. Conf. Virg. Æn. VI, 305... 330.
759. _Descendisse Erebo_; v. ad v. 708, et I, 439.
760 seq. _Umbrarum torrens_, ut _undæ_ IV, 159, ubi v. not. Conf.
ad IX, 250 sq.
--_inproba puppis_, id. qd.
--_capax moles_, h.e. magna cymba. Cf. ad I, 58, VI, 525.
758. _dum secula_ Put. Conf. Heins. ad Claud. R. P. II, sub finem.
Post hæc, ostendens juvenem, sic virgo profatur:
«Hic ille est, tellure vagus qui victor in omni
Cursu signa tulit; cui pervia Bactra Dahæque;
Qui Gangem bibit, et Pellæo ponte Niphaten 765
Adstrinxit; cui stant sacro sua mœnia Nilo.»
762. _juvenem_, Alexandrum Magnum.
764 sq. Victoriæ Alexandri in Scythia, India et Armenia
designantur. Cf. III, 612 sq.
764. _Bactra_ (nunc _Balck_) caput Bactrianæ, regionis extremæ
imperii Parthici, in qua et in Sogdiana Alexander octo oppida
condidit aliaque diruit, teste Strab. p. 517.
--_Dahæ_, seu Daæ, Nomades in Scythia, ultra Hyrcanos et Caspium
mare. Cf. Var. Lect.
765. _Niphates_, mons Armeniæ, sed h.l. fluvius, ut ap. Lucan. III,
245; Juvenal. VI, 409, et Martial. XII, 21, cujus tamen geographi
mentionem non faciunt. Cf. Intpp. ad Hor. Od. II, ix, 20.
--_Pellæo ponte_; v. ad XI, 381.
762. _juvenem_ Col. et Tell. Vulgo _juveni_, scilicet Scipioni,
quod non inprob. Drakenb.
764. _cursim_ emend. Modius et N. Heins. Nihil mutandum, vel
_vago cursu_ legendum censebat Drak. Deinde _Dahæque_ scripti et
R. 1. Vulgo _Dacæque_ contra metri leges; conf. Intpp. ad Virg.
Æn. VIII, 728; Gronov. ad Senec. Thyest. 370 et 603; Grot. ad
Lucan. II, 296; _Daœque_ emend. Delrio ad Senec. l.c.
Incipit Æneades: «Libyci certissima proles
Hammonis, quando exsuperat tua gloria cunctos
Indubitata duces, similique cupidine rerum
Pectora nostra calent, quæ te via, fare, superbum 770
Ad decus et summas laudum perduxerit arces.»
766. _sua mœnia_, Alexandria Ægypti; _sua_, suo nomine dicta; et
_Nilo_ ad distinctionem: octodecim enim Alexandrias enumerat
Stephanus; D. Heins.
--_Nilus_, hoc loco _sacer_ dicitur, non tam perpetuo fluviorum
epitheto (v. ad XII, 215), quam quia ab Ægyptiis summi numinis loco
coli (vid. Plut. de Is. et Osir. Opp. T. II, pag. 353; Heliodor.
Æthiop. IX, pag. 423; Max. Tyr. Diss. XXXVIII, pag. 393), et vel
Oceani (Diodor. I, p. 8; Heliodor. l.c. p. 445), vel Osiridis ac
Jovis nominibus condecorari solebat (Plut. Sympos. VIII, Qu. 8, pag.
729; Ælian. Anim. X, 46; Schol. ad Pind. Pyth. IV, 99; _Jablonsky
Panth. Ægypt._ II, i, 4; IV, i, 14), unde in ejus honorem templa
quoque exstructa et festa (Niloa) instituta. Vid. Stephan. v.
Νεῖλος, Heliod. l.c. p. 423; Spanhem. de V. et Pr. N. T. I, p. 174.
767 seq. _Æneades_, Romanus, Scipio.
--_Libyci proles Hammonis_; vid. ad I, 415, et IV, 478; Gell. XIII,
4; Ælian. V. H. V, 12; IX, 37; Plut. in Alex., Arrian. et Intpp. ad
Curt. IV, 7; VIII, 5 et 10.
--_certissima proles Hammonis_, ut ap. Virg. Æn. VIII, 301.
771. _summas laudum arces_, summas laudes, summum gloriæ
fastigium. Drak. laudat Savaron. ad Sidon. Apoll. carm. XXIII, 140,
et epist. VIII, 6; Barth. ad Claud. Paneg. Mall. Theod. v. 6.
768. _quando_ Col. quod jam conj. Dausq. Vulg. _quanto_.
770. _fare_ Col. et Tell. Vulgo _scire_.
771. _arces_, non _artes_, Col. et Parm.
Ille sub hæc: «Turpis lenti sollertia Martis.
Audendo bella expedias: pigra extulit artis
Haud umquam sese virtus; tu magna gerendi
Præcipita tempus: mors atra inpendet agenti.» 775
Hæc effatus abit. Crœsi mox advolat umbra,
Dives apud superos; sed mors æquarat egenis.
772. Brevitas gravitasque sententiarum magnum et virum et poetam
decet.
773 sq. _bella expedias_, conficias.
--_extulit sese_, emersit ex _artis_ rebus, vel potius, in iis
excelluit, eminuit. Cf. ad II, 103. Withof. male suspicabatur
_actis_ pro _artis_. _Ed._
777. Cf. V, 264 seq., et ibi not.
778. Præclarus de Homero locus, ad quem Silius ea transtulit, quæ de
Musæo ac Marcello dixerat Virg. Æn. VI, 667 sq., et 861 sqq. ad quæ
loca v. Heyne.
--_tendentem_; v. ad VI, 335.
773. _artis_ Col. Vulgo _astris_.
774. _tum magna g. Præcipitat t._ Put. _dum m. g. Præcipitas_,
vel _ut Præcipites_ (h.e. quamvis p.), vel _ni Præcipitas_
tentabat N. Heins. Sed vulgata exquisitior et nervosior brevitas.
777. Hic versus abest a R. 1, et Marsi Ven. sec.
Atque hic, Elysio tendentem limite cernens
Effigiem juvenis castam, cui vitta ligabat
Purpurea effusos per colla nitentia crines, 780
«Dic, ait, hic quinam, virgo? nam luce refulget
Præcipua frons sacra viro, multæque sequuntur
Mirantes animæ, et læto clamore frequentant.
779. _juvenis_, Scipio.
--_Effigiem_, umbram, imaginem, simulacrum. Cf. Brouckh. ad Prop. I,
xix, 11, et, qui de h.l. copiose disputavit, Cuper. Apotheos. Hom.
pag. 20, it. Heins. et Barth. ad Stat. Silv. II, i, 191; Scalig. ad
Catull. p. 22.
--_castam_; v. ad I, 481, et II, 698.
--_vitta_, insigne deorum, vatum, sacerdotum, virorumque sacrorum et
sanctorum. Conf. Heyne ad Virg. Æn. VI, 665 (ubi _nivea vitta_ pro
_purpurea_), et XII, 120.
781. _quinam_; cf. ad II, 645 in V.L.
782. _frons sacra_; v. ad XII, 408.
779. _Effigiem castam_ h.e. umbram sacerdotis, ex emend. N. Heins.
qui et _juvenis casti_, h.e. Homeri, conj. ut Dausq. quia Homerum
cæcum a puero fuisse tradant Suidas et alii. Sed idem senex
mortuus est. Vulgo _castæ_, quod servavit Lefeb. qui ita distinxit
_Effigiem juvenis, castæ cui_, scilicet effigiei.
782. _multæque frequentant_, et mox _clamore sequuntur_ tacite
edidit Lefeb. forte operarum lapsu.
Qui vultus! quam, si Stygia non esset in umbra,
Dixissem facile esse Deum!» «Non falleris, inquit 785
Docta comes Triviæ: meruit Deus esse videri,
Et fuit in tanto non parvum pectore numen.
Carmine complexus terram, mare, sidera, manes,
Et cantu Musas et Phœbum æquavit honore.
Atque hæc cuncta, prius quam cerneret, ordine terris 790
Prodidit; ac vestram tulit usque ad sidera Trojam.»
784 sq. Junge _quam facile dixissem, Deum esse_ eum!
786. _comes_ et sacerdos _Triviæ_, Hecates, seu Proserpinæ,
Sibylla. Cf. Virg. Æn. VI, 13, 35, 69. De Homero, pro deo culto,
vid. Cuper. l.c. et ipsum illud marmor, ἀποθέωσιν ejus continens; de
_numine_ vero, quod poetis inest, Ovid. Amor. III, ix, 17 sq., et
Fast. VI, 5 sq.; Drak.
790. _prius quam cerneret_, ante descensum ad inferos, h. est, ante
mortem, _hæc cuncta_, δεικτικως, loca infera et quæ in iis sunt.
--_terris_; vid. ad III, 75 in V.L.
791. _Prodidit_, descripsit in Odyss λ.
--_vestram Trojam_: nam Romani a Trojanis oriundi.
784. _quam_ Col. et Oxon. Vulgo _quem_. Possis et _facie_ pro
_facile_, judice N. Heins.
Scipio, perlustrans oculis lætantibus umbram,
«Si nunc fata darent, ut Romula facta per orbem
Hic caneret vates, quanto majora futuros
Facta eadem intrarent hoc, inquit, teste nepotes! 795
Felix Æacida, cui tali contigit ore
Gentibus ostendi! crevit tua carmine virtus.»
793. _Romula_, ut ap. Hor. Od. IV, v, 1, ubi v. Jani. Sic et
_Dardanus_ sup. I, 14, ubi v. not.
794 sq. Quanto clariora Romanorum facta forent apud posteros hoc
præcone Homero; Cellar. Recte: sed sententia haud bene expressa, et
vereor ne _intrarent_ librariis debeatur.
796 sq. Poetæ animo, quod jam Marsus, Dausq. et alii viderunt,
obversabantur verba, quæ Alexander M. ad Achillis tumulum in Sigeo
dixisse fertur: «O fortunate adolescens, qui tuæ virtutis Homerum
præconem inveneris.» Vid. Cic. pro Arch. c. 10; Plut. et Arrian. I.
--_Æacides_, Achilles, Æaci nepos.
792. _persultans_ R. 2, quod recepit Lef. ut respondeat τῷ
_pererrat_ ap. Virg. Æn. IV, 363.
796. _Æacide_ scripti. _Æacidæ_ edd. Marsi et quædam aliæ. Sed
cf. ad III, 650.
Sed quæ tanta adeo gratantum turba requirens,
Heroum effigies majoresque adcipit umbras.
798 seq. Scipio _requirens_, quærens, _quæ tanta sit turba adeo
gratantum: adcipit_, audit, cognoscit, docetur a Sibylla (ut contra
_dare_ pro _dicere_) eas esse _effigies heroum_ (v. ad v. 779) et
_majores umbras_; cf. ad v. 751, et VIII, 145, _gratantum_ sibi,
h.e. lætantium. Sed v. Var. Lect.
798. N. Heinsius recte metuebat, ne locus esset luxatus: nec tamen
medelam ei adferre conabatur. _grassantum_, h.e. ruentium magno
concursu, non male reposuit Lefeb. putans, Silio ante oculos
fuisse Virgil. Æn. VI, 710, 712 et 305, 318. Sed præstiterit,
opinor, _adeo stridentum_, h.e. tantum stridorem edentium: nam
_majores_ sunt _umbræ_. Animæ vero vel umbræ _strident_, seu
stridunt, τρίζουσι, τρίζουσαι, ποτέονται ὡς νυκτερίδες. Conf.
Stat. Theb. VII, 770; Horat. Serm. I, viii, 41; Homer. Odyss. ω, 5
seq.
799. _adspicit_ corrig. Dausq.
Inde viro stupet Æacide, stupet Hectore magno, 800
Ajacisque gradum venerandaque Nestoris ora
Miratur, geminos adspectat lætus Atridas,
Jamque Ithacum, corde æquantem Peleia facta.
800. Nota hic Achillis et Hectoris conjunctionem.
_Les plus grands ennemis, les plus fiers adversaires,
Réunis dans ces lieux n’y sont plus que des frères._
_Voltaire, Henriade, ch._ VII. _Ed._
801. _Ajacis gradum_, ut Αἴας μακρὰ βιβὰς, dicitur Homero, Iliad. η,
213, loco insigni, qui Silii animo obversatas videtur.
803. _Ithacum_, Ulyssem (vid. ad II, 180), _corde_, eloquentia,
versutia, prudentiaque, _æquantem facta Peleia_, res gestas et
virtutem Pelidæ; non minus prudentia insignem, quam Achilles
virtute. Notus ex Homero Ulysses πολύτροπος, πολύμητις, πολυμήχανος,
διῒ μῆτιν ἀτάλαντος.
800. _Ire viro_ scripti et priscæ edd. Ulcus hic Chironium latere,
et _In torvo_, vel _In primo stupet Æ._ legendum putabat N. Heins.
Sic _stupere in aliquo_ dixere Val. Fl. I, 262, et Hor. Serm. I,
vi, 17. _Hinc viso_, vel _In Phthio_, vel _In diro_, vel denique
_Inde fero stupet Æ._ conj. Burm. _Irato st. Æ._ corrig. Hœufft in
Periculis poet. quod est Achillis epith. ap. Homerum, Horat. Ep.
II, ii, 42; Ov. Am. II, xviii, 1; Claud. Cons. Stilic. I, 99. Non
male, modo minus ab antiqua vel vulg. lectione aberraret. _Inque
uno_ emend. Corte vel potius Livin. _Inque viro_ Ernesti. _Ecce
viro_ reposuit Lefeb. qui se diu dubium hæsisse dicit, antequam
auctorem in ipso auctore detexerit. Sed vereor, ut acu rem
tetigerit, mirorque, eum non τὸ _En_, quod ipsi in deliciis est,
pro _Inde_, et tum _diro_ pro _viro_ maluisse, quod certe
præstiterit, etsi nondum mihi satisfacit, et epitheton Achillis,
ut mox _magno_, omnino latere videtur. Olim suspicabar _Inmiti
stupet Æ._ ut ap. Virg. Æn. I, 30; III, 27. Nunc pluribus
conjecturis indulgere nec lubet nec vacat. Withof. conjicit, _jam
claro_, vel _inde truci_, aut _acri_, aut _alto_.
802. _aspectat_ scripti, _geminosque aspectat_ conj. Dausq. et
_geminos jam spectat_ N. Heins. Vulgo _aspectans_.
Victuram hinc cernit Ledæi Castoris umbram:
Alternam lucem peragebat in æthere Pollux. 805
Sed subito vultus monstrata Lavinia traxit.
Nam virgo admonuit, tempus cognoscere manes
Femineos, ne cunctantem lux alma vocaret.
«Felix hæc, inquit, Veneris nurus ordine longo
Trojugenas junxit sociata prole Latinis. 810
804. Cf. ad IX, 295.
--_Victuram_, mox in cælum redituram.
805. _Alternam lucem_; cf. Var. Lect.
806. Silius, ut nullam varietatis et poetici ornatus adhibendi
occasionem prætermitteret, illustres etiam feminas recenset: in quo
exemplum quoque Virgil. Æneid. VI, 445 seq. sequutus est. Bene autem
ita rem variavit, ut non ex mythis, sed prisca Romanorum historia
petierit exempla, et pro heroinis substituerit clarissimas gentis
suæ feminas.
--_vultus_ Scipionis ad se convertit _Lavinia_, Æneæ conjux; quæ
tamquam auctor generis romani commode memoratur.
807. _virgo_, Sibylla, _admonuit_, _tempus esse_, _cognoscere_, etc.
808. _lux alma_, ut ap. Virg. Æn. I, 306 (ubi v. Heyne), et VIII,
455. Cf. sup. ad III, 203.
--_vocaret_ sc. ad superos: nam orto sole infera loca a vivis
relinquenda, et a Manibus repetenda sunt. Silius ad verbum fere
expressit Virgil. Æn. VI, 538 sq., ubi v. Heyne.
805. _Alterno in æthere_, et mox _subitos vultus_ malebat
N. Heins. Vulgatam lect. _Alternam lucem_ bene tuebatur Drak.
coll. Virg. Æn. VI, 121, et Ciris v. 397; Hom. Odyss. λ, 302.
«Vis et Martigenæ thalamos spectare Quirini?
Hersiliam cerne: hirsutos quum sperneret olim
Gens vicina procos, pastori rapta marito
Intravitque casæ, culmique e stramine fultum
Pressit læta torum, et soceros revocavit ab armis. 815
811. _Martigenæ Quirini_, ut _Mavortius Romulus_ ap. Virg. Æn.
VI, 778.
--_thalamos_, consortem thalami, uxorem. Cf. ad III, 383.
812. _Hersilia_ nota e Liv. I, 11, et Ovid. Met. XIV, 848. Conf. de
raptu Sabinarum Liv. I, 9, 13, et Ovid. Fast. III, 179... 228.
--_hirsutos procos_, priscos Romanos, horridam incultamque vitam
agentes. Cf. ad I, 613 in Var. Lect.
813. _Gens vicina_, Sabini.
--_pastori_, Romulo, _rapta_ est Hersilia, ut ejus conjux esset.
814. _casa_ Romuli in Capitolio, ubi diu superstes fuit. Conf.
Vitruv. II, 1; Ovid. Fast. l.c. v. 184 seq. Cerda ad Virg. Æn. VIII,
654; Prop. II, xvi, 20, et IV, i, 6 sqq.
--_Intravit casæ_; conf. ad VI, 498 in Var. Lect. Verba _culmi_
_stramine_ _fultum_ _torum_ pastoritiæ horridæque vitæ consentanea.
Silius forte respexit loca Ovid. Fast. III, 185, et Virg. Æn. VIII,
654; qui tamen versus, nisi mala manu inlatus, certe conruptus est.
815. _soceros revocavit ab armis_, quod Hersiliæ etiam tribuit
Ovid. Fast. III, 206 seqq.; Livius, I, 11, pr. et 13 pr. tradit,
Cæninenses Antemnatesque Hersiliæ, Crustuminos vero mulierum
Sabinorum precibus reconciliatos esse Romanis. Suam quoque huic
facto immortalitatem apud nos pictura asseruit. _Ed._
814. _Intravitque casæ_ Colon. _Lustravitque casæ_ Oxon. Putean.
Rom. 1, Parm. Med. _Instravitque casæ_ edd. Marsi et Mart. Herbip.
quam proxime vero. Vulg. _Lustravitque casam_.
Adspice Carmentis gressus: Evandria mater
Hæc fuit, et vestros tetigit præsaga labores.
Vis et, quos Tanaquil vultus gerat? hæc quoque castæ
Augurio valuit mentis, venturaque dixit
Regna viro, et dextros adnovit in alite Divos. 820
816. Cf. ad VII, 18.
817. Cf. Virg. Æneid. VIII, 340 sq. ibique Heyne.
--_tetigit_ quædam leviter, non omnia cecinit; Lefeb. _labores_, ut
V, 561.
818 seq. Silius expressit Liv. I, 34: Tarquinio «aquila pileum
aufert, et rursus capiti apte reponit: quod augurium adcepisse læta
dicitur Tanaquil, perita, ut vulgo Etrusci, cælestium prodigiorum
mulier. Excelsa et alta sperare complexa virum jubet,» etc.
--_castæ mentis_, qualis vatibus est. Cf. ad I, 481; et II, 698.
[819.] _dixit_, prædixit, vaticinata est; vocab. propr. de vate.
Vide Heins. ad Ovid. Ep. Heroid. V, 33, et Passerat. ad Prop.
I, ix, 6.
820. _in alite_, ut V, 405.
817. _cecinit_ conj. Drak.
«Ecce pudicitiæ Latium decus, inclita leti
Fert frontem atque oculos terræ Lucretia fixos.
Non datur, heu! tibi, Roma, nec est, quod malle deceret,
Hanc laudem retinere diu. Virginia juxta,
Cerne, cruentato vulnus sub pectore servat, 825
Tristia defensi ferro monimenta pudoris,
Et patriam laudat miserando in vulnere dextram.
Illa est, quæ Thybrim, quæ fregit Lydia bella,
Nondum passa marem, quales optabat habere
Quondam Roma viros, contemtrix Clœlia sexus.» 830
822 sqq. Apta pudicitiæ pudorisque imago. Justo dolori indulget
poeta, cujus ævo vix pudicæ mulieres, nedum talia pudicitiæ exempla
reperiebantur.
--_Lucretia_, vel pueris nota e Liv. I, 57 sq., et _Virginia_ e Liv.
III, 44... 48.
828 sq. Cf. sup. X, 492 sqq.
--_Lydia bella_, ut _Lydia castra_ X, 484.
824. _Verginia_ Col. quæ scriptura in lapidibus literatis
frequentius quam _Virginia_ reperitur; et Græcis constanter est
Οὐεργίνιος; Drak.
Quum, subito adspectu turbatus, Scipio poscit,
Quæ pœnæ caussa, et qui sint in crimine manes.
831. Scipio procul, a sinistra forte, videt _Tartarum_, de cujus
sede et de _pœnis_, quas damnati in eo luunt, v. Heyne in not. et
Exc. VIII ad Virg. Æneid. VI, 557 seq. Harum tamen pœnarum et
Tartari Silius jam sup. v. 542 seq., et 601 sq. mentionem fecerat;
unde nunc contentus est pœnas mulierum memorasse. Quoniam enim inde
a v. 809, feminas optimi exempli recensuerat, nunc pessimi alias iis
adjungit, ut nulla varietatis ornatusque materies prætermittatur.
--_poscit_, requirit, quærit.
832. Cf. Virg. Æneid. VI, 560, 561.
Tum virgo: «Patrios fregit quæ curribus artus,
Et stetit adductis super ora trementia frenis,
Tullia, non ullos satis exhaustura labores, 835
Ardenti Phlegethonte natat: fornacibus atris
Fons rapidus furit, atque ustas sub gurgite cautes
Egerit, et scopulis pulsat flagrantibus ora.
833 seqq. _Tullia_ ejusque scelera notissima e Liv. I, 46 sqq.
Conf. Ovid. Fast. VI, 603 seq.
[834.] _stetit_, vel ipsa _super ora_ patris, vel in curru, qui
substitit _adductis frenis_. Utroque scelus augetur: sed neutrum
alibi legere memini, et is, qui jumenta ageret, frenos potius
inhibuisse dicitur, ne per patris corpus ageretur. Itaque vel τὸ
_adductis_ pro simpl. _ductis_ positum, vel atrocitas sceleris a
Silio aucta videtur.
--_non ullos labores_, nullum pœnarum exquisitissimarum genus (cf.
ad VI, 386, et XII, 78.).
[835.] _satis exhaustura_, satis diu luitura.
836 sq. Cf. v. 563 seq., et Virg. Æneid. VI, 550 sq.
--_fornacibus_, subterraneis receptaculis ignis, qui inde prosilit.
838. _scopulis_, saxis _flagrantibus pulsat ora_ Tulliæ; cujus
pœna apte efficta.
833. _Tum virgo: En, patrios_ emend. N. Heins. Non male.
Illa autem, quæ tondetur præcordia rostro
Alitis, (en quantum resonat plangentibus alis 840
Armiger ad pastus rediens Jovis!) hostibus arcem
Virgo (inmane nefas) adamato prodidit auro
Tarpeia, et pactis reseravit claustra Sabinis.
839 sqq. _Tarpeia_ ejusque flagitium notum e Liv. I, 11. Pœnam ejus
poeta non male comminiscitur secundum fabulam de Prometheo, cujus
cor, continuo renascens, aquila, ut Tityi vultur, exedere fingitur.
De illo v. Hesiod. Theog. v. 521 seq. de hoc. Hom. Od. λ, 575 seq.,
et Virg. Æn. VI, 597 sq. Eumdem mythum respexit Silius inf. v. 873.
--_tondetur_, ἀνακείρεται, κατακείρεται, ut simili loco Virgil.
Æneid. VI, 598, et Senec. Agam. 18. Sed quantum a Virgilio distat
Silius! _Ed._
[841.] _Armiger Jovis_, ut X, 108 et al.
843. _pactis_, qui mercedem cum ea pacti erant.
Juxta (nonne vides? neque enim leviora domantur
Delicta) inlatrat jejunis faucibus Orthrus, 845
Armenti quondam custos inmanis Hiberi,
Et morsu petit, et polluto eviscerat ungue.
844. Describitur mira, et modo memoratæ similis pœna incestus,
quam virgo Vestalis solvit.
--_domantur_, puniuntur.
845. _Orthrus_, quod jam D. Heins. monuit, biceps canis Geryonæ et
Cerberi frater comesque in inferis (v. Stat. Silv. II, i, 230, qui
locus inde lucem adcipit), qui Ὄρθρος, dicitur Apollodoro et Qu.
Calab. VI, 253. Ὄρθος, Eustathio, Hesiodo, ejus et Apollonii Schol.
Ὤρος, Palæphato c. 40 (ubi conf. tamen Fisch.), et Gergittius
Polluci V, 5. Cf. Heyne ad Apollodor. p. 390.
845. _Orthrus_ Col. et Oxon. _Orchus_ Put. unde _Orthus_ conj.
Balbus ad Val. Fl. III, 555, et Lefeb. Vulgo _Orcus_, quo nomine
Cerberum designari putabat Barth. Adv. XXII, 8, et Geryonem
Marsus. At vid. not.
Nec par pœna tamen sceleri: sacraria Vestæ
Polluit, exsuta sibi virginitate, sacerdos.
847. _morsu petit_ virginem.
--_eviscerat_, ut apud Virg. Æn. XI, 723, et Cic. Tusc. Qu. I, 44
(in loco Ennii), et II, 9; Drak.
849. Minuciam designari suspicatur Lefeb. coll. Liv. VIII, 15. Sed
aliarum quoque Vestalium incestum et pœnias memorant Liv. XXII, 57;
XXVIII, 11; XLI, 2, et alii.
847. _pollutam_ reposuit Lef. ut ad Vestalem referatur, quod
librarii more suo ad proximum substant. retulerint. _præacuto
ungue_ conj. N. Heins. quum mox sequatur _Polluit_, eamdemque
vocem reddendam censebat Martiali, VIII, 58, pro _piceata_, vel
_piperata_.
«Sed satis hæc vidisse, satis: mox deinde videnti 850
Nunc animas tibi, quæ potant oblivia, paucas
In fine enumerasse paro, et remeare tenebris.
850. Withof. distinguebat: _mox deinde_ (scilicet addit vates):
_videnti_, etc.
851 sq. Cf. sup. ad v. 555 seq. Mirum phantasma est Silii, quod res
gestas Marii, Sullæ, Pompeii et Cæsaris ita vates prædicit, ut illas
ex Orco in terras mox prodituros narret; Ernesti. Quod cur mirum
sit, non adsequor: nam Marius XL circiter anno post bellum Punicum
II natus est, ejusque temporibus vixit Sulla, nec ita multo post
Pompeius et Cæsar. Neque etiam mirus est omnino recensus
posteritatis, quem multo prolixiorem dedit Virgil. Æn. VI, 748, 893,
in quo Cæsaris quoque et Pompeii mentio fit v. 827 seqq.
--_paucas_ ejusmodi _animas_ sapienter et cum dilectu poeta
recensuit, non multas: nam primum Maro hoc argumentum jam summo
ornatu summaque arte ac copia tractaverat; deinde quæ ille hac
occasione in gratiam Cæsarum dixit, Silius jam vaticinio inseruerat
sup. III, 593 seq. reges vero Albani ac Romani cum aliis, quorum
Virgilius meminit, jam ante b. Punicum I vixerant, et ab eorum
recensu poeta doctus, cui alia magnorum virorum exempla suppeditabat
historia antiqua, abstinuit, ut res variaret, non easdem repeteret;
denique hic liber copiosiore rerum futurarum commemoratione in
nimiam molem excrevisset.
852. _enumerasse_ Col. et Oxon. Vulgata lectio _enumerare_, quam
revocavit Lefeb., glossam redolet et aures obfendit.
Hic Marius (nec multa dies jam restat ituro
Ætheream in lucem) veniet tibi origine parva
In longum imperium consul; nec Sulla morari 855
Jussa potest, aut amne diu potare soporo.
854. De _origine parva consulis Marii_ cf. Juvenal. VIII, 245 seq.
ibique Intpp. _veniet in longum imperium_; nam septies consul fuit.
--_veniet tibi_; v. ad I, 46 in Var. Lect.
855 sqq. _Sulla_ non potest _morari jussa_ et _fatum nulli Divum
mutabile_, h.e. leges fati et tempus (_mille lustra_, v. 558) iis
definitum, quo perfecto _lux vocat_ animas, h.e. illis in nova
corpora et ad superos redeundum est: nec _diu_ amplius _potabit
amnem soporum_, aquam Lethes bibet, h.e. mox nascetur; quo sensu
etiam de Mario dicitur _nec multa dies jam restat ituro ætheream in
lucem_. Cf. sup. ad v. 554... 559. Ita, nisi me omnia fallunt, hic
locus explicandus est, non, ut Ernesti putat: Sulla non potest
impedire leges fati, quod Marium Romæ destinavit.
854. _veniens ab origine parva_ scribendum videbatur N. Heins.
et v.
856. _Justa_. Sed cave quidquam mutes.
Lux vocat, et nulli Divum mutabile fatum.
Imperium hic primus rapiet: sed gloria culpæ,
Quod reddet solus: nec tanto in nomine quisquam
Exsistet, Sullæ qui se velit esse secundum. 860
858... 860. Sulla _primus_ dictaturam perpetuam _rapiet_, in quo
_culpandus_ quidem erit, sed laudandus quoque propterea quod _solus_
eam sponte et brevi tempore post deponet legibusque remp. reddet;
Cæsar contra et Cæsares, vel imperatores, summam in republica
potestatem ad exemplum ejus suscipient, sed illa se abdicare nolent.
Res notissima ex historia Rom. _Sullæ secundum_ potestate, eo
inferiorem (ut ap. Virgil. Æn. XI, 441 al.), vel secundum ab illo.
Ille, hirta cui subrigitur coma fronte, decorum
Et gratum terris Magnus caput: ille Deum gens,
Stelligerum adtollens apicem, Trojanus Iulo
Cæsar avo; quantas moles, quum sede reclusa
Hac tandem erumpent, terraque marique movebunt! 865
861. Imitat. Virg. Æn. VI, 827... 836.
--_Ille_, quem vides, est Pompeius _Magnus_.
--_hirta frons_ majestati conciliandæ, Barth. Adv. XXII, 8. Cf. inf.
XVI, 121.
862. _ille_ Julius _Cæsar Trojanus, Deum gens_, qui originem
refert ad _Iulium_ Trojanum, Æneæ filium, Veneris nepotem. Cf. ad
II, 185, et Virg. Æn. I, 286 sq.; VI, 835 sq. De _stelligero apice_
v. Suet. Cæs. c. 88; sup. ad III, 629, et Broukh. ad Prop. IV, vi,
59.
863. _Iulo avo_, auctore generis.
864 seq. Silius ad verbum fere expressit locum Virgilii de bello
civili, inter Pompeium et Cæsarem gesto, Æneid. VI, 828 sqq.
--_sede hac_ in inferis _reclusa_, post ingressum vitæ et reditum ex
inferis.
--_tandem_, post mille lustra, sup. v. 558.
[865.] _erumpent_ exquisite de cupiditate, qua ardent quasi, ad
vitam redeundi et rebus gestis inclarescendi.
864. _quantos montes_ Put.
865. _Hanc_ Col. quod perperam recepit Lefeb. Conf. ad I, 268,
et h.l. not.
Heu miseri, quoties toto pugnabitur orbe!
Nec leviora lues, quam victus, crimina victor.»
866. _Heu miseri_ Romani. His verbis et v. 868 seq. bene ac
commode deploratur bellorum civilium calamitas; et mox δεινῶς
_crimina_ dixit poeta.
867. Et _victus_ Pompeius interficietur, et _victor_ Cæsar: quod
notum vel ex Sueton. Cæs. 35 et 82; Appian. b. Civ. II, 84 sq., et
111... 117.
866. _pugnabitis_ Col.
Tum juvenis lacrimans: «Restare hæc ordine duro
Lamentor rebus Latiis: sed luce remota
Si nulla est venia, et merito mors ipsa laborat, 870
Perfidiæ Pœnus quibus aut Phlegethontis in undis
Exuret ductor scelus, aut quæ digna renatos
Ales in æternum laniabit morsibus artus?»
«Ne metue, exclamat vates, non vita sequetur
Inviolata virum: patria non ossa quiescent. 875
869. _luce remota_, vita finita, post mortem in inferis.
870. _venia_ criminum.
--_mors ipsa laborat_, doloribus, calamitate, h.e. mortui quoque et
animæ in inferis plectuntur et patiuntur mala. Hæc formula docta est
et exquisita, non dura, ut notat Ern.
871 sq. Cf. simil. loc. de pœnis, a _Pœno_, Hannibale, olim luendis,
et extremis ejus fatis, sup. II, 699 sqq.
--_in undis exuret scelus_; cf. XVII, 564, et Virg. Æn. VI, 742,
ibique Heyne.
873. Cf. sup. ad v. 839.
875. _Inviolata vita_, est vel flagitiis non contaminata, a
scelere pura, vel quæ malis non urgetur aut vexatur, adeoque jucunda
et felix: hoc aptius est loco nostro.
--_patria non ossa quiescent_; vid. ad II, 574 et 701 sq.
868. _hæc dura_ maluerit N. Heins. et ego.
Namque ubi, fractus opum, magnæ certamine pugnæ
Pertulerit vinci, turpemque orare salutem,
Rursus bella volet Macetum instaurare sub armis.
[876.] _magnæ pugnæ_ ad Zamam, de qua v. inf. XVII, 292 sq.,
386 sq.; Liv. XXX, 29 sqq.
877. Expressit poeta verba Liv. XXX, 35 extr. «Hannibal fassus in
curia est, non prælio modo se, sed bello victum, nec spem salutis
alibi, quam in pace inpetranda esse;» et cap. 36: «Decem legati
auctore Hannibale missi ad petendam pacem... orantes inplorantesque
fidem et misericordiam Scipionis.» Cf. Polyb. XV, 18 et de ipsis
conditionibus pacis Liv. l. I, c. 37. Hannibal clam nuncios
literasque ad Antiochum Syriæ regem misisse eumque ad bellum Romanis
inferendum sollicitasse credebatur. Cf. Liv. XXXIII, 44.
878. _Macetes_, Μάκετες, vel _Macetæ_ (tum _Macetum_ pro Macetarum)
Macedones, ut inf. XIV, 5; XVII, 415, 633, sic dicti a Μακετία,
parte Macedoniæ. Conf. Intpp. ad Gell. IX, 3 pr., et Justin. VII, 1;
Scalig. Lect. Auson. I, 23, et Gron. ad Senec. Herc. fur. 980.
--_Macetum arma_ pro Syris dixisse videtur Silius, quia Antiochus M.
abnepos fuit Seleuci Nicatoris, ducis Macedonum, qui post Alexandri
M. mortem regnum Syriæ obtinuit. An respexit fœdus inter Antiochum
Philippumque ictum, bellumve Philippicum, quod Antiochico occasionem
dedit? Cf. Polyb. lib. III, 2, 7, et 32; XV, 20; XVIII, 22. Sed illa
ratio præstiterit: Silius autem epitheta longius petita amat. Vid.
ad I, 6.
878. _Macetum_ Col. et R. 2, _Macetu_ Ven. sec. Marsi. Vulgo
_Macedum_ solenni lapsu, v. not.
Damnatusque doli, desertis conjuge fida
Et dulci nato, linquet Carthaginis arces, 880
Atque una profugus lustrabit cærula puppe.
Hinc Cilicis Tauri saxosa cacumina viset.
879... 882. Hannibal a Romanis adcusatus Carthaginem relinquit et in
Asiam ad Antiochum M. perfugit. Conf. Liv. XXXIII, 47... 49.
_Taurus_ maximus mons Asiæ minoris, cujus pars est _Cilicia_.
[882.] _Cilicis Tauri_ ut apud Ovid. Met. II, 217. Nota est
_Cilicia_ extra et intra Taurum, aspera, seu τραχεῖα et campestris.
879. _desertus_ Put.
«Proh! quanto levius mortalibus ægra subire
Servitia, atque hiemes, æstusque, fugamque, fretumque,
Atque famem, quam posse mori! Post Itala bella 885
Assyrio famulus regi, falsusque cupiti
Ausoniæ motus, dubio petet æquora velo;
883 sqq. Conf. II, 223 sq. ibique not.
886 seq. _Assyrio_, Syrio (ut XI, 41), _regi_, Antiocho M.
_famulus_, cui operam suam addicet, ut deinde Prusiæ, unde v. 889,
_altera servitia_, quod jam notavit Drak. Cf. Liv. XXXIV, 60.
--_falsus cupiti Ausoniæ motus_, frustratus spe in bello Antiochico
adversus Romanos posita, quod male cessit. Cf. Liv. XXXVI, 19 seq.
[887.] _dubio velo_, dubius quo contendat.
884. In omnibus edd. quas in manibus habui, versus hic ita
legitur: _Servitia atque hiemes_, _æstus_, _fugamque fretumque_,
contra metri leges. Quare vehementer admiror viros doct. hunc
locum tacite prætermisisse, et quum versum manifeste claudicantem
reciperent, nihil admonuisse. Equidem metro consului, addito
_que_, quod et orationis junctura postulabat. _Ed._
886. _fassusque_ Parm. _cassusque_ conj. N. Heins.
Donec, Prusiacas delatus segniter oras,
Altera servitia inbelli patietur in ævo,
Et latebram munus regni. Perstantibus inde 890
Æneadis, reddique sibi poscentibus hostem,
Pocula furtivo rapiet properata veneno,
Ac tandem terras longa formidine solvet.»
888. Ad Prusiam regem Bithyniæ confugiet, et, ne Romanis tradatur,
venenum sumet, quod ante præparatum ad tales casus habebit. Cf. Liv.
XXXIX, 51.
[889.] _inbelli in ævo_, in senectute. Confer cum hoc loco verba
Juvenalis, sat. X, 160 seq., ubi eadem suo quisque modo expressit:
«atque ibi magnus Mirandusque cliens sedet ad prætoria regis, Donec
Bithyno libeat vigilare tyranno.» _Ed._
892. Conf. II, 705 sqq.
893. Verba Maroniana Ecl. IV, 14, et morientis Hannibalis apud
Liv. XXXIX, 51. Hunc Hannibalis exitum multi poetæ in scenam
protulerunt, e quibus ante alios mihi nominandus est _Firmin Didot_,
qui infensissimum nomini romano hostem vividis coloribus totum
expressit, eumque morientem pulcherrimo hoc versu prosecutus est:
«Rome! Annibal mourant te livre enfin la terre.» _Ed._
889. _inbelli_ scripti, _in bellis_ R. 2. Vulgo _inbellis_.
Deinde _patiatur_ quædam edd. _in aula_ pro _in ævo_ suspicabatur
N. Heins.
893. Hic versus abest a nonnullis edd.
Hæc vates, Erebique cavis se reddidit umbris.
Tum lætus socios juvenis portumque revisit. 895
894. Verba Homeri Od. λ, 194 et 626, ut v. 895; Virgil. Æn. VI, 900.
Nemini persuadere volumus, ut credat Silium ex apertis Virgilii et
Homeri voluminibus hæc similia verba nunc descripsisse: sed tamen
poetam illorum lectione imbutum ex hac similitudine adnoscimus, quod
genus imitationis maxime intelligi volumus, quum de imitatione
loquimur; Ernesti.
894. _reddidit_ Col. Vulgo _retulit_, quod revocavit Lefeb.
895. _lætus_ scripti et R. 2. Vulg. _lætos_.
* * * * *
* * * *
Errata: Liber XIII
67n. Virg. Æn. ... V, 669 [5, 669]
82n. ut XII, 730, 733 [XIII, 729, 733]
144v. [_numerus deest; post 145v. scripta_]
158n. lib. V, vers. 535. [cap. 535]
289sqq. n. [289 _solum_]
332v. de quibus vide [de quidus]
333v. [332]
526n. Heyne ... ad Virg. Æn. VI, qui suspicatur, ei v. 531 sqq.
[_sic scriptum_]
806n. _Lavinia_, Æneæ conjux [Æneœ]
876n. v. inf. XVII, 292 sq. [v. inf. 292 sq.]
* * * * *
* * * *
* * * * *
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER DECIMUS QUARTUS.
ARGUMENTUM.
Silius nunc bellum, a Romanis, Marcello duce, in Sicilia gestum,
commemoraturus, primum hujus insulæ situm, fertilitatem, poetas,
veteres incolas (qui fuere Læstrigones, Cyclopes, Sicani ex Hiberia,
Ligures eo ducti a Siculo, Cretenses cohors Minois, Trojani, Acestes
scilicet et Helymus, Messenii ex Peloponneso, a quibus Zancle dicta
est Messana, et Corinthii, quorum imperator Archias coloniam duxit
Syracusas), loca ignibus subterraneis æstuantia, insulas Æolias, et
tria promontoria recenset; 1-78.
Tum belli causas et originem tradit. Mortuo enim Hierone, miti rege ac
fido Romanorum socio, regnum ad Hieronymum, nepotem ejus, translatum
erat; puerum, vixdum libertatem, nedum dominationem, modice laturum,
inflatumque adsentationibus eorum, qui illum non Hieronis tantum, sed
Pyrrhi etiam regis, materni avi, meminisse jubebant; 79-95.
Qui quum ad Pœnos defecisset, et propter crudelitatem superbiamque cum
omni stirpe regia a conjuratis esset occisus, pars Siculorum Pœnis,
pars Romanis favebat; 96-109.
In hac turbatione rerum variisque animorum motibus M. Claudius
Marcellus Prætor, qui jam ter consul fuerat, classem in Siciliam
adpellit, et, de discordiis civilibus certior factus, bellum comparat;
110-124.
Cum omni exercitu proficiscitur in Leontinos, et facilem ab inbelli
populo victoriam reportat: in qua pugna Asilus, miles Tyrrhenus,
Beryam Pœnum, veterem dominum, jam humi prostratum, adnoscit, et, quia
benigne olim ab eo tractatus erat, a morte revocat; 125-177.
Leontinis expugnatis Marcellus movet extemplo castra ad Syracusas, et
legatis, quos præmiserat, ut pacis conditiones ferrent, re infecta
reversis, terra marique urbs obpugnatur; 178-191.
Auxilia Syracusanis mittunt duce Grospho Messana, Catane, Camarina,
Hybla, Selinus, Myle, Eryx, Centuripæ, Entella, Thapsos, Acræ,
Agyrium, Tyndaris, Agrigentum, Gela, Halæsa, Palici, Acesta, quique
Acim, Hypsam, Alabim, Achaten, Chrysam, Hipparim, Pantagiam et
Symæthum fluvios, adcolunt, præterea Termæ Himerenses et Henna;
192-247.
Romanos contra adjuvant Petræa, Callipolis, Enguion, Hadranum,
Ergetum, Melite, Calacte, Cephalœdis et Tauromenium; 248-257.
Reliquæ Siciliæ urbes a Pœnorum partibus stant, Agathyrna, Trogilos,
Facelinæ Dianæ Fanum, Panormos, Herbesos, Naulocha, Morgentia, Menæ,
Amastra, Tisse, Netum, Mutyce, Achætus, Drepane, Helorus, Triocola,
Arbela, Ietas, Tabæ, Cossyra, Mute, Megara, Gaulum; 258-276.
Syracusæ ipsæ, quæ ex quatuor urbibus maximis constabant, armatorum
multitudine, muris et in primis magno portu, munitissimæ erant, et
præterea militibus memoria victæ olim Atheniensium classis a ducibus
incenditur animus, plebi autem ab Hippocrate et Epicyde, prætoribus,
Carthagine natis et Pœnis materno genere; 277-291.
Marcellus itaque, spe deditionis abscissa, omnem adparatum
obpugnandarum urbium admovet muris, et Cimber turrim Syracusanorum
miræ altitudinis incendio delet; 292-315.
Omnia vero consilia cœptaque Romanorum disjicit ars unius hominis,
Archimedis, celeberrimi spectatoris cæli siderumque, mirabilioris
tamen inventoris ac machinatoris bellicorum tormentorum operumque,
quibus ea, quæ hostes ingenti mole agunt, ipse perlevi momento
ludificatur; 316-352.
Interea adventat classis Punica, quæ, juncta Syracusanæ, cum Romana
concurrit; 353-384.
Inter cunctas naves eminet prætoria Himilconis, qui ipse gubernatorem
Romanum, et mox Taurum, in locum ejus succedentem, sagittis configit;
384-407.
In hanc vero navem Corbulo ex turri, navibus pluribus junctis
inposita, ignes conjicit, quibus ubivis diffusis, Himilco, in minus
navigium ope funis delapsus, e manibus hostium effugit; 408-451.
Bato gubernator pectus suum gladio transigit; 452-461.
Daphnis, formosi pastoris hujus nominis progenies, hauritur flammis;
462-476.
Ornytos in adusto transtro natat; 477-480. et Scyron aquæ innans rostro
navis transfigitur; 481-486.
In ipsum quidem Marcellum impetum faciunt Lilæus et Podætus, juvenis
ferox multarumque artium peritissimus: at illi manus amputantur
bipenni, hic hasta transjicitur; 487-515.
Parte alia navis Punica, in qua Crantor et Polyphemus vehuntur,
concurrit cum Romana, quæ tandem nimio Pœnorum, in eam inruentium,
pondere depressa mergitur; 516-559.
Multis deinde navibus jam igni conreptis Himilco fugam capessit, et
capta hostium navigia ad litus ducuntur; 559-579.
Hac Romanorum victoria Syracusanis animus frangitur, et urbs jam
facilis captu fuisset, nisi subito intoleranda vis æstus, tempore
autumni in locis natura gravibus, genuisset pestilentiam, qua animi
avertuntur a belli consiliis, et multi Romanorum, Siculorum Pœnorumque
absumuntur; 580-617.
Mali hujus vi paulatim inminuta, animum recipiunt Romani, et, quia
ferro potius quam morbo mori cupiunt, summo ardore invadunt urbem, quæ
et primo impetu expugnatur; 618-640.
Victores mœnia ingressi inmensa pretiosarum rerum operumque artis
vetustæ præda potiuntur; 641-665.
Marcellus autem militibus, ut a cædibus temperent, ædificiisque
parcant tam sacris quam profanis, edicit, et lacrimans miseratur
tristem sortem urbis atque Archimedis, quem in tanto tumultu intentum
formis, quas descripserat in pulvere, miles ignarus, quis esset,
interfecerat; 665-679.
Certatim deinde lætantur Romani et Syracusani, illi de victoria, hi de
Marcelli humanitate; 680-684.
Flectite nunc vestros, Heliconis numina, cantus
Ortygiæ pelagus Siculique ad litoris urbes.
1. Transitus ad novas res, et quidem in Sicilia a Claudio Marcello
gestas. Conf. Virg. Æn. VII, 641; X, 163.
2. _Ortygia_ insula, a Syracusis mari disjuncta angusto, et deinde
urbi ponte adjuncta ejusque pars, quæ et Νᾶσος, seu Νῆσος, _Nasus_,
_Insula_, dicebatur. Vid. Cic. Verr. IV, 53; Virg. Æn. III, 692
seq.; Liv, XXV, 24, 29, 30 et al.
1. _Heliconia numina_, ut supra _Heliconia turba_, opinabatur
N. Heins.
Muneris hic vestri labor est, modo Daunia regna
Æneadum, modo Sicanios adcedere portus,
Aut Macetum lustrare domos et Achaia rura, 5
Aut vaga Sardoo vestigia tinguere fluctu,
Vel Tyriæ quondam regnata mapalia genti,
Extremumve diem et terrarum invisere metas.
Sic poscit sparsis Mavors agitatus in oris.
Ergo, age, qua litui, qua ducunt bella, sequamur. 10
3 seq. Bellum, quod a me describitur, ab hoc inde tempore _sparsis
in oris_ (v. 9), h.e. diversis ac remotis in regionibus a Romanis
gestum est. Quæ terræ poeticis coloribus designantur. Observanda
etiam varietas verborum _adcedere_, _lustrare_, _vaga vestigia
tinguere fluctu_, _invisere_.
--_Daunia regna Æneadum_, Apulia, vel tota Italia. Vid. ad I, 291.
[4.] _Sicanii portus_, Sicilia, de qua hic liber agit.
5. _Macetum domus_, Macedonia, ubi cum Philippo bellatum. Conf.
XIII, 878, et XV, 286 seqq.
--_Achaïa rura_, Græca regio, Ætolia. Bella ab Ætolis, gente ingenio
inquieta, primum adversus Philippum, deinde adversus Romanos gesta,
e Livio nota sunt. Cf. inf. XV, 286 sq.
6. _Sardoi fluctus_ pro Sardinia.
[7.] _magalia_, Libya, ubi olim Pœni, _gens Tyria_, regnarunt. Conf.
Var. Lect.
8. _Extremum diem et terrarum metas_, Hispaniam. Conf. ad I, 141, et
VII, 172.
3. Præstiterit forte _hinc_, ab hoc tempore.
4. _Sicanos_ R. 1, Parm. et Med. ut passim.
5. _Macetum_ Col. vid. ad XIII, 878. Vulgo _Macedum_. Deinde
_Achaïa_ Oxon. quod pro vulg. _Achaica_ reposuit Drak. quia optimi
quique poetæ illud malint, ut et _Troïus_, _Balearius_, _Bacchius_
aliaque similia; conf. XV, 306. Intp. Virgil. Æn. II, 462; Jani ad
Horat. Od. I, xv, 35; Heins. ad Ovid. Ep. Her. I, 28, et ad Met.
II, 727; III, 517 al.
6. _tinguere_ scripti, _tingere_ R. 2. Vulg. _cingere_, quod
frustra tuebatur Dausq.
7. _magalia_, vel rectius _magaria_ pro _mapalia_ scribendum
videtur. _Mapalia_ vel omnino nihili sunt, vel diversa a
_magaribus_, agrestibus ædificiis stativis, inpr. suburbiis
Carthaginis, nam Orientalibus מגור, vel مغارة, _habitatio_ dicitur;
conf. omnino Heyne ad Virgil. Æn. I, 421, in Var. Lect., Petit. ad
Plaut. Pœn. Prol. v. 86; Schweighæus. ad Appian. de reb. Pun.
c. 117. De _mapalibus_ vid. loc. class. inf. XVII, 89, 90, et Liv.
XXX, 3, extr. Conf. sup. ad II, 85, et III, 290 seq.
[“ad II, 85”: in Not.]
8. _Extremumve_ scripti et R. 2. Vulg. _Extremumque_.
Ausoniæ pars magna jacet Trinacria tellus,
Ut semel expugnante Noto et vastantibus undis
Adcepit freta, cæruleo propulsa tridente.
Namque per occultum cæca vi turbinis olim
Inpactum pelagus laceratæ viscera terræ 15
Discidit, et, medio perrumpens arva profundo,
Cum populis pariter convulsas transtulit urbes.
11. Sicilia, Italiæ olim conjuncta, sed postea motu terræ diremta.
Conf. Virg. Æn. III, 414 sqq.; Cluveri Sicil. ant. I, 1, et Claud.
de raptu Pros. I, 140 seq., ubi. v. Gesu. Hanc opinionem defendit
Fazelli de reb. Sic. sed inpugnavit _Valguerner de Sic._ incol.
--_Trinacria tellus_; conf. ad V, 489.
13. _cæruleo tridente_, ut _Neptunia cuspis_ in simili loco Valer.
Fl. II, 618, ubi v. Burm.
14. per occultum, ut _per subitum_ et al., vid. ad VII, 527.
--_cæca vi_; Cf. ad V, 3.
15. _viscera laceratæ terræ_, ut I, 232, et V, 396.
16. _Discidit_ scripti et edd. ante Junt. in qua Nicander
_Disjicit_ perperam primus edidit. _Dissicit_ conj. Colvius ad
Appul. pag. 108. Sed vid. supra ad XI, 455.
17. _convulsis_ Colon. Oxon. et Rom. 2, unde recepit Lefeb.
Ex illo, servans rapidus divortia, Nereus
Sævo dividuos conjungi pernegat æstu.
Sed spatium, quod dissociat consortia terræ, 20
Latratus fama est (sic arta intervenit unda)
Et matutinos volucrum tramittere cantus.
18. _Ex illo_ tempore.
--_Nereus_, mare.
20 sqq. Tam angustum ibi fretum est, ut et canum _latratus_ et
_cantus_ gallorum invicem audiri dicatur; quod et de Bosporis duobus
tradit Plin. IV, 1, quem locum comparavit N. Heins. _volucrum_,
gallorum gallinaceorum, ut ὄρνις et ὄρνιθες ap. Theocrit. XXII, 72;
XXIV, 63, et al. Drak.
18. Suspicari possis _rabidus Nereus_, et mox _dividuas_ terras,
Italiam et Siciliam.
19. _æstus_ scripti.
Multa solo virtus: jam reddere fœnus aratris,
Jam montes umbrare olea, dare nomina Baccho,
Cornipedemque citum lituis generasse ferendis, 25
Nectare Cecropias Hyblæo adcedere ceras.
23. Fertilitas Siciliæ notissima. Cf. I, 214; Liv. XXVI, 40;
XXVII, 5; Cic. orat. frument. et pro l. Manil. 12.
--_virtus_, præstantia, ut ἀρετὴ ap. Strab. VI, p. 419 al., 213;
Ern.
--_reddere fœnus aratris_ de terra, vel solo frugifero, ut ap. Cic.
de Sen. 15; Plin. H. N. V, 6; XVIII, 17; Manil. V, 273 sq.; Sen.
Hippol. 455, et aliis locis, quæ Drak. laudavit. Conf. sup. ad VII,
160.
24. _dare nomina Baccho_, vina varii generis ac nominis gignere; ut
Mamertina, Potulana, Taurominitana, de quibus v. Plin. XIV, 6;
Dausq.
25. Equos bello aptos alit. Cf. Virg. Æneid. III, 704.
26. Mel Hyblæum, Hyblæ, in Sicilia, factum, _adcedit_, h.e. non
cedit _Cecropio_, i.e. Attico, ex Hymetto, monte Atticæ. Cf. inf.
v. 199, 200.
--_Nectar_ dicitur, quidquid dulce est ac suave, vinum, lac, et h.l.
mel, ut _ceræ_. Conf. Virg. Ge. IV, 162 et 164.
--_Hybla_ non montis nomen, ut vulgo putant, sed trium in Sicilia
urbium: _majoris_ prope Centuripas in Catinensium agro (hod.
_Paderno_); _parvæ_, quæ et _Galeotis_ ac _Megara_; _minoris_, quæ
et _Hera_, vel _Hiræa_ dicebatur. De parva Strab. VI, p. 185 al.,
267 al., 410: Τὰ Μέγαρα οὐκ ἔτι ἐστὶ, τὸ δὸ τῆς Ὕβλης ὄνομα συμμένει
διὰ τὴν ἀρετὴν τοῦ Ὑβλαίου μέλιτος. Cf. Serv. ad Virg. Ecl. I, 55,
et Cluver. Sicil. I, 11; II, 8. Sed Drak. inf. ad v. 200 non male
monet, Silium aliud sensisse, quum v. 200 _Hyblam_ inter urbes
Romanis faventes, et v. 273 inter eas recensuerit, quæ a Pœnorum
steterint partibus. De _Hymettio_ melle v. Plin. XI, 13, et Strab.
IX, pag. 397.
--_adcedere_, ut _adsurgit_ ap. Virg. Ge. II, 98, et _non Hymetto
mella decedunt_ apud Horat. Od. II, vi, 14, quem locum Silio hæc
scribenti succurrisse non dubitabat N. Heins.
23. _fœnus_ Col. _sevus_ Oxon. _scimus_ Put. Vulgo _semen_.
24. _Dea_ pro _olea_ Oxon. R. 1, Med. non inprob. Barthio Adv.
IX, 3, ut Pallas subintelligatur. _Deæ_ Put.
26. _accedere_ est ex emendat. Barthii Adv. IX, 3; N. Heinsii,
Salmasii ad Solin. p. 106 (p. 75, ed. post.) et Gron. Obss.
III, 7. Vulgo _accendere_.
Hic et Pæonios arcano sulfure fontes,
Hic Phœbo digna et Musis venerabere vatum
Ora excellentum, sacras qui carmine silvas,
Quique Syracosia resonant Helicona Camena. 30
27. _Pæonios fontes_, aquas calidas, ut sunt Thermæ, seu aquæ
Selinuntiæ, Segestanæ, Himerenses, Perticianenses et ad Thermas,
coloniam Romanorum prope Selinuntem. Θερμῶν ὑδάτων ἀναβολὰς κατὰ
πολλοὺς ἔχει τόπους ἡ νῆσος, etc., Strab. VI, p. 189. _Pæonios_,
medicos, medicabiles, salutares, ut ap. Virg. Æn. VII, 769 al. a
_Pæone_, Deo et deorum medico, quod nomen seriores poetæ Apollini
tribuere, de quo vid. Koeppen ad Hom. Iliad. ε, 401, et Valcken. ad
Eurip. Hippol. 1472.
--_sulfure arcano_, occulto et virium occaltarum. Cf. ad v. 55 sqq.
28 sqq. _vatum_, Stesichori Himeræi, Cleonis Siculi (Curt. VIII, 5),
Empedoclis Agrigentini, Epicharmi, qui plerumque _Siculus_ dicitur,
quia vix trimestris in Siciliam venit, Phormi (v. Suid.), Moschi et
inpr. Theocriti, Syracusanorum. Conf. Virg. Ecl. IV, 1... 3, et
VI, 1, ad quæ loca v. Heyne.
--_Ora vatum_, ut XIII, 796; Hor. Serm. I, iv, 43, et Ὅμηρος, τὸ
Καλλιόπας γλυκερὸν στόμα, Mosch. Id. III, 72. Πιερίδων τὸ σοφὸν
στόμα, θεῖον Ὅμηρον, vel Στησίχορον ζαπληθὲς ἀμέτρητον στόμα Μούσης
in Anthol. Gr. lib. III, c. 25, epigr. 4, et 62; Drak.
--_Phœbo digna_, quæ cecinere carmina Phœbo digna. Cf. sup. XIII,
538.
--_venerabere_, cum admiratione et veneratione adnosces, mirabere,
Gron. Obss. III, 7.
[29.] _silvas_ ad carmen Bucolicum et Theocriteum refert Ern. coll.
Virgil. Ecl. IV, 3. Ad Theocritum quidem potissimum, nec tamen solum
respexisse crediderim poetam, et _silvæ sacræ_ videntur potius
nemora esse Musis sacra in _Helicone_ et ad radices hujus montis,
cujus mox mentio fit, quo sensu _lucos pios_ dixit Horat. Od. III,
iv, 6, ubi v. Jani.
[30.] _resonant_, _resonare_ faciunt, ut ap. Virg. Æn. VII, 12.
27. Secunda syll. voc. _Pæonios_ corripitur, ut passim ap. poetas,
quod mirum videri potest, vid. Heyne ad Virgil. Æn. VII, 760.
28. _digna_, non _dignum_, scripti, R. 1, 2, _venerabere_ est ex
emend. Gronon, Obss. III, 7, et N. Heins. Vulg. _venerabile_, vid.
not. _Hæc Phœbo digna et Musis_ (_venerabile!_) _vatum Ora_
(locus, insula, regio) _excellentum_, vel _Hic et Pæonius arcano
sulphure fons est, Hæc Phœbo digna et Musis, fecundaque vatum Ora
e._ opinabatur Barth. Adv. IX, 3. Neutra ratio probanda.
Promtæ gens linguæ: ast eadem, quum bella cieret,
Portus æquoreis sueta insignire tropæis.
31. Siculi loquaces dicacesque fuisse dicuntur, unde et σικυλίζειν
ac _gerræ Siculæ_ in proverbium venerunt. Iidem _acuti_ vocantur a
Firmico Astron. I, 1; _faceti_ a Cic. de Orat. II, 54; _genus
hominum acutum_ ab eod. in Verr. I, Cf. Fazellus de reb. Sic. I, 1.
32. Siculi non lingua tantum, sed manu quoque promti. Cf. Fazelli
l.c. et inf. v. 281 sq.
31. _quum bella cierent_ malebat N. Heins. quo sensu _arma_ ac
_bella vocare_ dicuntur; conf. not. ad lib. IV, vers. 508.
Post dirum Antiphatæ sceptrum et Cyclopia regna,
Vomere verterunt primum nova rura Sicani.
33. Locus class. de priscis Siciliæ incolis. Cf. Strab. VI; Thucyd.
VI pr., Cluver. Sicil. I, 2, et Dorvill. Sicil. Primi Siciliæ incolæ
fuere _Læstrigones_ et _Cyclopes_. Læstrygonum rex fuit _Antiphates_
tyrannus. Vid. ad VII, 276, et lib. VIII, 529 sq. De _Cyclopum_ sede
in Sicilia v. Heyne ad Virg. Æn. I, 201, et III, 569 sqq.
34. Post Cyclopas inmigrarunt _Sicani_, Iberica gens, ex Hispania
pulsa a Liguribus, qui late olim tenebant oram maritimam Iberiæ,
Galliæ et Italiæ. Cf. Justin. IV, 2; Heyne ad Guthrian. histor.
T. III, p. 73, et in Exc. I ad Virg. Æneid. VII quæque ibi laudavit
loca Thucyd. VI, 2; Dionys. I, 22, et Diodor. V, 6.
--_Vomere verterunt rura_, ut _metunt_ VIII, 564, ubi v. not.
33. _Cyclopia_ Colon. _Ceclopia_ Putean. Vulgo _Cyclopea_. Sed
vid. Heins. ad Virgil. Æneid. I, 101 et 665.
34. _Sicani_ Put. Vulgo _Sicano_. Male! _primo_ etiam vel _primi_
malebat N. Heins.
Pyrene misit populos, qui nomen ab amne 35
Adscitum patrio terræ inposuere vacanti.
Mox Ligurum pubes, Siculo ductore, notavit
Possessis bello mutata vocabula regnis.
35 sq. _Pyrene_, mons Hispaniæ, pro ipsa Hispania.
--_ab amne patrio_, ἀπὸ τοῦ Σικανοῦ ποταμοῦ τοῦ ἐν Ἰβηρίᾳ Thuc. l.c.
qui Hispaniæ fluvius videtur idem esse, qui vulgo _Sicoris_, et nunc
_Segre_ vocatur. Solinus Siciliam dictam tradit Sicaniam a Sicano
rege, qui magnam Iberorum manum advexerit.
37 sq. Siculi (_Ligurum pubes_, de qua denominatione v. Heyne l.c.),
ab Aboriginibus et Pelasgis pulsi ex locis quæ inter Tiberim et
Lirim incolebant, duce _Siculo_ binis trinisve ante bellum Trojanum
ætatibus in Siciliam trajecisse dicuntur. Vid. Dionys. lib. I, 22,
et Heyne Exc. II ad Virg. Æn. VIII.
36. _Abscitum_ Oxon. quod perperam probabat Barth. Adv. IX, 3,
quia nomen demtum fluvio, ut ejus memoria penitus exolesceret, et
novæ terræ adsuesceretur melius.
Nec Cres dedecori fuit adcola: duxerat actos
Mœnibus e centum non fausta ad prælia Minos, 40
Dædaleam repetens pœnam: qui fraude nefanda
Postquam perpetuas judex concessit ad umbras,
Cocalidum insidiis, fesso Minoia turba
Bellandi studio Siculis subsedit in oris.
39. Deinde Cretenses venerunt in Siciliam, quo Dædalum persequutus
erat Minos: qui quum ibi in balneo periisset, fervida aqua a
filiabus _Cocali_ regis capiti infusa, Cretenses in hac insula
remanserunt. De Dædali fuga, cf. ad XII, 89 sq., et de Minois morte
Conon ap. Photium, Tzetz. Chil. I, 19; Bausan. in Achaicis, Athen.
I, 8; Diodor. IV, 81; Strab. VI, p. 419 et 427; Euseb. in Chron. ubi
vid. Scalig. p. 51, Meurs. in Creta III, 3; Boess. ad Ovid. Ib.
v. 291; Lefeb. ad h.l. ita: «Verius hæc tradit Valer. I, 704 seq.
non insequutus est Minos. Error a nomine urbis _Minoa_, quæ non a
Mino rege, sed sic adpellata a Phœnicibus, apud quos sonat
_habitatio_, hebr. _Minoa_, vel _Minua_. Dicta etiam hæc urbs
_Makera_ a _ker_, _kir_, Celtice _Cær_, urbs. Inepte Græci omnia
turbarunt.» Sed ineptius Lefeb.
40. _Mœnibus_, urbibus, _e centum_: nam ἑκατόμπολις Κρήτη. Conf.
Clarke ad Hom. Iliad. β, 649; Jani ad Hor. Od. III, xxvii, 33; Heyne
ad Virg. Æn. III, 106.
41. _Dædaleam_, a Dædalo.
42. Vulgo non Minos II, sed primus, illius avus, _judex_ inferorum
factus creditur. Sed hi passim confunduntur. Cf. Heyne ad Apollod.
p. 535 et 537.
39, 40. _Nec res dedecori fuit: accola duxerat actos Mœnibus e
centum... Minos_ Colon. Ita quoque codices scripti et priscæ edd.
nisi quod in Oxon. _duxerat avos Mœnibus eventum_, in Put.
_duxerit actus Mœnibus ereptum_, in R. 1, Parm. ac Med, _duxerat
arctos Mœnibus hærentum_, in edd. Marsi et Martini Herbip.
_duxerat actos M. Eteretum_. Pessime locum primus conrupit
Nicander in ed. Junt. novo inserto versu, _Nec res dedecori fuit
aut mutasse pudebat Sicanum Siculo nomen: mox adcola Minos Duxerat
Eteretum non fausta ad bella cohortes_: quam scripturam edd.
recentt. expresserunt. Vocem _Eteretum_ quum nihili esse videret
Dausq., emendabat _Dux Eteocretum, non fausta ad bella cohortans,
Dædaleam repetit pennam_. Rectius Cluver. in Sicil. ant. I, 2, et
Salmas. ad Solin. p. 105 al. 74. _Duxerat et Cretum... cohortes_;
Scaliger ad marg. edit. D. Heinsii Raphel. _Duxerat et Cretam_;
Cellar. _Duxerat e Creta_. Sed veram Silio lectionem restituit
N. Heins. ex conjectura et libris priscis; _actum_ pro _actos_
reposuit Lefeb. _quasi Cres adcola_ non collective dici possit.
41. _pennam_ idem Nicander primus edidit.
43. _casso_, vel _misso_ conj. Dausq. pro _fesso_. Sed poeta docte
loquutus est pro _turba fessa bellandi studio_.
Miscuerunt Phrygiam prolem Trojanus Acestes, 45
Trojanusque Helymus, structis qui, pube sequuta,
In longum ex sese donarunt nomina muris.
Nec Zanclæa gerunt obscuram mœnia famam,
Dextera quam tribuit posito Saturnia telo.
45 sqq. _Acestes_ et _Helymus_ Trojani jam ante Trojæ excidium
pervenisse in Siciliam, ibique _Acestam_ (Ἀκέστην, Αἰγέσταν,
_Ægestam_, _Egestam_, _Segestam_) et Ἔλυμα condidisse dicuntur. Cf.
inf. v. 220; Virg. Æneid. V, 36 sq., 73 sq., 711 sq., 718, 749 sq.
ibique Heyne in not. et Exc. I ac III. _Acestam_ vero ab Ægesta, vel
Egesta et Segesta diversam, et hanc inter Syracusas et Pachynum in
orientali, illam in occidentali Siciliæ latere inter Erycem et
Drepanum sitam fuisse, putabat Salmas. ad Solin. p. 78 sqq.
[46.] _structis_; cf. Bentl. ad Hor. Od. III, iii, 65.
48 sq. Postea Messenii ex Peloponneso venerunt in Siciliam, ibique
_Zanclen_ condiderunt, quae urbs a Saturni _telo posito_, h.e. falce
ibi abjecta nomen adcepit. Conf. omnino supra ad I, 662, et Cluver.
Sicil. ant. I, 6.
45. _Acestu_ R. 1, in cujus marg. _Acestus_ emend. manus docta.
49. _zelo_ pro _telo_ Ox.
Sed decus Hennæis haud ullum pulchrius oris, 50
Quam quæ Sisyphio fundavit nomen ab Isthmo,
Et multum ante alias Ephyræis fulget alumnis.
50. Græci etiam, et quidem Corinthii duce Archia, in Siciliam
trajecerunt, a quibus conditæ _Syracusæ_, caput Siciliæ. Conf.
Strab. VI, p. 186 (al. 269 et 413); VIII, p. 380 (al. 583); Tertull.
de Pall. c. 2; Pausan. Eliac. I, 7; Scalig. ad Euseb. Chron. a.
1283; Cluver. l.c. I, 12; Thucyd. VI, 3. Corinthus autem in _Isthmo_
sita, condita a _Sisypho_ (v. Apollod. I, ix, 3, et Euseb. Chron.),
et primum Heliopolis dicta, deinde Pagos, posteaque _Ephyra_: unde
ornatum h.l. expedies.
--_Hennæis oris_, Siciliæ. Cf. ad I, 93.
51. _Quam quæ_ urbs, Syracusæ.
--_ab Isthmo_ Achaiæ. Cf. inf. v. 341, 642.
52. _multum ante alias_ Siciliæ urbes.
50. _Hennæis_ Col. _Hannæis_ Ox. _Hannadis_ Med. _Ethneis_ Put.
_Ætneis_ Cell. ex emend. Scalig. Vulgo _Ennæis_; conf. ad I, 93.
51. _ab Hista_ Col. Oxon. R. 1, Parm. Med.
Hic Arethusa suum piscoso fonte receptat
Alpheon, sacræ portantem signa coronæ.
53. _Arethusa_, fons Siciliæ ad Syracusas, quocum jungitur
_Alpheus_, Elidis fluvius, qui subter terram ac mare in Siciliam
procurrere perhibetur: de quo v. Plin. II, 97 et 103; XXXI, 5, seu
30; Strab. VI, p. 187 al., 270 et 415; Intpp. ad Ovid. Met.
V, 494... 641, et Virg. Ecl. X, 1... 5; Æn. III, 694 seqq.; Senec.
Nat. Qu. III, 26; Gesner. ad Claud. R. P. II, 60; _D’Orville_,
Sicula I, p. 198; Cluv. Sicil. ant. I, 12, p. 156... 163.
--_piscoso fonte_; Cf. Cic. Verr. IV, c. 53.
54. _Alpheum portantem_, secum in Siciliam auferentem _coronas_, in
Olympiis ludis, qui ad Pisam et Alpheum agebantur in Elide, in hunc
fluvium conjectas; cujus fabulæ etiam meminit Strabo, VI, p. 190
al., 275 al., 422: Τὸ ὕδωρ πρὸς τὴν Ἀρκαδικὴν Ἀβίαν (leg. ex L.
VIII, p. 236, Ἀσέαν, vicum Megalopolitidis, ubi fontes Alphei et
Eurotæ vicini sunt) ὑποβρύχιον ὠθὲν ὀψὲ ποτε τόν τε Εὐρώταν καὶ τὸν
Ἀλφειὸν ἀναδίδωσιν, ὥς τε καὶ πιστευθῆναι μυθῶδες τὶ, ὅτι τῶν
ἐπιφημισθέντων στεφάνων ἑκατέρω καὶ ῥιφέντων εἰς τὸ κοινὸν ῥεῦμα,
ἀναφαίνεται κατὰ τὸν ἐπιφημισμον ἑκάτερος ἐν τῳ οἰκείῳ ποταμῷ. Hinc
Alpheus loco Nonni, a Drak. citato, Dionys. XXXVII, v, 173, dicitur
ἄγων στεφανηφόρον ὕδωρ. Similiter fimum, vel cineres Pisis in
Siciliam deferri tradunt Plin. et Senec. ll.ll.
53. _recepit_ primæ edd. præter R. 2. Sed _receptare_ dicitur, ut
_inperitare_, _cœptare_, _factare_; Drak.
At non æquus amat Trinacria Mulciber antra; 55
Nam Lipare, vastis subter depasta caminis,
Sulfureum vomit exeso de vertice fumum.
55 sqq. De solo Siciliæ Justin. IV, 1: «Ipsa terra est tenuis ac
fragilis, et cavernis quibusdam fistulisque ita penetrabilis, ut
ventorum tota ferme flatibus pateat; nec non et ignibus generandis
nutriendisque soli ipsius naturalis materia; quippe intrinsecus
stratum sulphure et bitumine traditur; quæ res facit, ut spiritu cum
igne inter interiora luctante, frequenter et compluribus locis nunc
flammas, nunc vaporem, nunc fumum eructet. Inde denique Ætnæ montis
per tot secula durat incendium.»
55. _non æquus_, non propitius, noxius, ut lib. III, 260.
_Mulciber_, Vulcanus; ignis.
56 sq. _De Lipara_, maxima insularum Æoliarum seu Vulcaniarum circa
Siciliam, ejusque ignibus subterraneis (unde officina ibi ac camini
Vulcani et Cyclopum, ut in Ætna, esse fingebantur), v. Strab. VI,
p. 190 al., 275 al., 423; Heyne ad Virg. Æn. VIII, 416 sq. (quem
locum Silius ante oculos habuit), et Spanhem. ad Callim. H. in Dian.
v. 47.
--_subter depasta caminis_, ut _subter specus et Cyclopum exesa
caminis Antra Ætnæa_. ap. Virg. l.c.
[57.] _vertice_, monte, colle.
Ast Ætna eructat tremefactis cautibus ignis
Inclusi gemitus, pelagique imitata furorem
Murmure per cæcos tonat inrequieta fragores 60
Nocte dieque simul: fonte e Phlegethontis ut atro
Flammarum exundat torrens, piceaque procella
Semiambusta rotat liquefactis saxa cavernis.
58. Cf. Virg. Æn. III, 571 sqq. (ubi v. Heyne et Cerda), et simill.
loc. Claud. de R. Pros. I, 164 sqq. Non male Silius colores
variavit: sed præter ceteros mirum phænomenon verticis, in tanta
ignis profusione nive et glacie obtecti, inprimis ornavit, non sine
luxuria verborum, una re sexties variata; Ern.
61 sqq. Cf. sup. XIII, 563 sq. et 836 sq.
58. _ignis Inclusi gemitus_ scripti. Vulgo _ignes, I. gemitus_,
etc.
Sed quamquam largo flammarum exæstuet intus
Turbine, et adsidue subnascens profluat ignis, 65
Summo cana jugo cohibet (mirabile dictu!)
Vicinam flammis glaciem; æternoque rigore
Ardentes horrent scopuli: stat vertice celsi
Collis hiems, calidaque nivem tegit atra favilla.
64 sq. Comparant Senec. Epist. 79.
66. _cana_ Ætna ob æternam glaciem ac nivem. Cf. I, 205; III, 479,
534.
69. _Collis_, ut Αἰτναῖος ὄχθος in Eurip. Cycl. v. 114, ubi v. Cl.
Hœpfner.
64. _exæstuet_ et mox _profluat_ Col. Vulgo _exæstuat_ et
_profluit_: in Put. et priscis edd. _perfluat_, in Oxon.
_superfluat_, in Cell. perperam _profugit_. Dausq. conj.
_profurit_, _proruit_ et _proficit_; quibus omnibus non est opus.
66. _cava_ Oxon. _plana_ scribendum putabat Dausq.
69. _altamque_, vel _canamque nivem_ emend. Dausq. et recte forsan
_calidamque nivem_ Draken.
Quid referam Æolio regnatas nomine terras? 70
Ventorumque domos, atque addita claustra procellis?
70 sq. Conf. sup. IX, 491 seq.; Virg. Æn. I, 51 sq. ibique Heyne in
Exc. I.
--_terras_, insulas circa Siciliam, quæ Æoliæ, Liparenses, Vulcaniæ,
seu Ἡφαιστιάδες et Plotæ dicebantur.
--_Æolio nomine_ Græce pro, ab Æolo. Cf. ad V, 161, et Casaub. ad
Athen. I, 14.
70. _Æolio numine_, et v. 72 ac 74, _Hinc_ malebat N. Heins.
Hic versi penitus Pelopea ad regna Pachyni
Pulsata Ionio respondent saxa profundo;
Hic, contra Libyamque situm Caurosque furentes,
Cernit devexas Lilybæon nobile Chelas. 75
At, qua diversi lateris frons tertia terris
Vergit in Italiam prolato ad litora dorso,
Celsus arenosa tollit se mole Pelorus.
72 sq. Tria Siciliæ promontoria, a quibus dicta est Trinacria,
designantur, eorumque situs, de quo discrepant antiqui scriptores.
Vid. Cluver. Sicil. ant. I, 3.
--_Pelopea ad regna versi_, Peloponnesum et orientem prospectantis.
[73.] _respondent_, ex adverso, e regione sita sunt, ut apud Virgil.
Æneid. lib. VI, 23. Cf. Var. Lect.
74 sq. Lilybæum prom. respicit Africam, quæ obnoxia est furori
_Caurorum_ (v. ad I, 469), et subjacet _chelis_, signo cælesti.
Χηλαὶ propr. forfices scorpionis, quæ deinde _libræ_, ζυγοῦ, nomen
adceperunt. Conf. Herman. Mythol. T. III, p. 99... 107; Intpp. ad
Virg. Ge. I, 33 sq., et Ovid. Met. II, 195 sq. Cave cum Dausq.
intelligas gemellos colles Plin. III, 8, vel cum Ortelio duo Africæ
promontoria Apollinis et Mercurii, quæ sinum Carthag. veluti duabus
cancrorum chelis amplectantur.
[75.] _devexas_, dependentes, et late extentas.
76. _diversi_, adversi. Conf. ad I, 264 in Var. Lect.
72. _Pelopea_ Col. _Pelopei_ Put. Vulgo _Pelopeia_.
73. _resplendent_ suspicari possis; vulgata certe lectio et
languet et inpeditior est.
74. _Libyemque_ Put. _Libycamque sitim_ priscæ edd.
76. _terræ_ scripti et R. 2.
His longo mitis placide dominator in ævo
Præfuerat terris Hieron, tractare sereno 80
Imperio vulgum pollens, et pectora nullo
Parentum exagitare metu, pactamque per aras
Haud facilis temerare fidem, socialia jura
Ausoniis multos servarat casta per annos.
79 sqq. Belli Siculi origo et causæ traduntur. De hoc bello et
_Hierone_, v. Liv. XXIV, 4 seq., et Polyb. I, 13... 64.
--_longo in ævo_: nam Hieron annos amplius XC vixit, et LIV
regnavit. Vid. Polyb. VII, 8, et Liv. l.c.
--_mitis placide Præfuerat_, βασιλεὺς πραῢς ἀστοῖς, οὐ φθονέων
ἀγαθοῖς, ξείνοις τε θαυμαστὸς ἀνὴρ, Pindar. Cf. Polyb. VII, 8.
[80.] _sereno_, miti, mansueto.
82. Equidem non video qua ratione inductus doctiss. _Ruperti_ in
Add. et Corrig. _parentum pectora_ intelligat senatum, patres: hic
enim designantur omnes qui parent, non magis senatus quam vulgum.
Hanc videlicet _maculam incuria fudit_. _Ed._
84. _multos_, quinquaginta apud Liv. XXIV, 4 et 28.
--_casta_, sancta et inviolata. Conf. ad I, 481.
79. _placide_ scripti et priscæ edd. _placido_ edd. Benes. Junt.
et inde aliæ.
Verum, ubi fata virum fragili solvere senecta, 85
Primævo cessit sceptrum exitiale nepoti,
Et placida indomitos adcepit regia mores.
Namque, bis octonis nondum rex præditus annis,
Caligare alto in solio, nec pondera regni
Posse pati, et nimium fluxis confidere rebus. 90
85 seq. Hieroni successit in imperio Hieronymus, ejus _nepos_ ex
Gelone, «Puer quindecim ferme annorum, et vixdum libertatem, nedum
dominationem modice laturus.» Ita Liv. XXIV, 4. Cf. Polyb. VII,
4 et 7.
[86.] _sceptrum exitiale_, et ipsi (cf. v. 99 sqq.), et Syracusanis.
87. _indomitos mores_, regem morum dissolutorum.
89. _Caligare_ de juvene rege, quem splendor imperii, cui non par
est, quadam veluti vertigine occupat, ut oculis cæcis agat; Ern. Cf.
I, 299.
90. _fluxis rebus_; cf. ad VII, 17.
--_fluxis rebus_, potestati et fortunæ cujus mox inconstantiam
experiretur. Sic ap. Claudian. in Rufinum II, 440: «Desinat elatis
quisquam confidere rebus, Instabilesque deos, et lubrica numina
discat.» _Ed._
88. _perditus_ Col. _proditus_, pro editus, natus, conj. N. Heins.
prob. Burm. qui tamen _proditus_ pro _creatus_, _renunciatus_
dictum adcipiebat, ut _prodere Flaminem Interregem_, etc.
90. _flexis_ Put. Tell. et R. 2.
Jamque brevi nullum, delicta tuentibus armis,
Fas notum, ignotumque nefas: vilissima regi
Cura pudor: tam præcipiti materna furori
Pyrrhus origo dabat stimulos, proavique superbum
Æacidæ genns, atque æternus carmine Achilles. 95
92. Conf. Virgil. Ge. I, 505.
93. _pudor_ significat verecundiam peccandi, quidvis turpiter aut
inciviliter agendi fugam, cui ἔνοικος καὶ πάρεδρος Δίκη· φόβον ψόγου
καὶ δέος ἀδοξίας. Ita Gron. Obss. III, 7.
94 sq. Hieronymus «inflatus adsentationibus eorum, qui eum non
Hieronis tantum, sed Pyrrhi etiam regis, materni avi, jubebant
meminisse.» Liv. XXVI, 6. Conf. Polyb. VII, 4, ubi a Nereide, Pyrrhi
filia, natus dicitur. Comparanda et loca similia sup. III, 246 sq.,
et inf. XV, 291 sq.
--_Pyrrhus origo_, a quo originem ducebat maternam. Ipse autem
Pyrrhus, Epiri rex, ab _Æaco_, Pelei patre et _Achillis_ avo,
oriundus. Vid. ad I, 627.
[95.] _Achilles æternus carmine_, æternum nomen consequutus Iliade
Homeri; Drakenborch. coll. XIII, 796 seq.
--_Æacides_ et _Achilles_ unus idemque est.
92. _regni_ Tell. et nonnullæ edd. prob. Dausq. ut sensus sit,
pudicitiam regni insuper habebat; vel ut interpungatur: _vilissima
regni Cura pudor!_ nullius rei minus, quam regni curiosus erat;
postrema ea cura, quæ debuit esse prima, pudor!
93. _tum_ Med. Idem, vel _jam_ reponendum censebat N. Heins.
Ergo ardor subitus Pœnorum incepta fovendi:
Nec sceleri mora: conjungit nova fœdera, pacto,
Cederet ut Siculis victor Sidonius oris.
96 sqq. Hieronymus, societate Roman. repudiata et cum Hannibale
juncta (Polyb. VII, 2, 3), bis legatos Carthaginem misit, et primum
Pœnis fœdus proposuit ile dividenda Sicilia, deinde vero (quæ sunt
_nova fœdera_) postulavit, ut _victor Sidonius_, Hannibal, omnino
Sicilia _cederet_, et totius insulæ imperium sibi permitteretur. Cf.
Polyb. VII, 4, et qui eum ad verbum fere expressit, Liv. XXIV, 6.
Ernesti V.C. suspicatur, Silium in h.l. Hieronymi levitatem et
jactationem animi, cujus eum Livius (l.l. cap. extr.) ex duplici
legatione illa arguat, exprimere voluisse, dum primum _ardorem
subitum_ Pœnum adjuvandi, et mox _nova fœdera_ commemoret, quibus
ille favor quodammodo sublatus sit.
[97.] _pacto_, quum pepigisset, ut ap. Liv. XXVIII, 21. Cf. supra ad
V, 106, et quos Drakenb. laudat, Heins. ad Vellei. I, 7; Gron. ad
Liv. I, 41; Bentl. ad Hor. Serm. I, vi, 126, et al. Sed v. Var.
Lect.
97. _conjungit_ est ea emendat. D. Heins. pro vulg. _jungit_, ne
versus claudicet; _quin jungit_, quod recepit Cell., vel _Nec
sceleri quin jungit enim nova f. p._ corrig. Barth. Adv. IX, 3;
_conjungit_, vel _junguntur_, vel _jungebat nova fœdera pacto_,
paciscenti, ut Pœni cederent Sicilia, N. Heins. _nam jungit_
Lefeb. _Nec sceleri mora fit, jungit_, etc. Burman.
Sed stabant pœnæ, tumulumque negabat Erinnys,
Qua modo pactus erat socium non cernere, terra. 100
99. Cædem Hieronymi accuratius exponunt Liv. XXIV, 7, et Polyb.
VII, 6.
--_stabant pœnæ_, instabant, vel fixæ erant. Conf. Var. Lect.
«Relata tyranni fœda scelera fœdioresque libidines adeo mutavere
animos, ut insepultum jacere corpus paulo ante desiderati regis
paterentur,» Liv. XXIV, 21.
--_Erinnyes_, Furiæ, ultrices scelerum: vel _Erinnys_ h.l. pro
furore conjuratorum Syracusanorumque, qui odium tyrannidis et
tyranni perceperant. Cf. ad XIII, 289 seq.
100. _socium_, Hannibalem et Pœnos. Possis etiam ad Romanos referre.
99. Forte leg. _stabant Pœnæ_, h.e. adstabant, circumstabant,
aderant tyranno Pœnæ ultrices, ut supra II, 551.
Sævos namque pati fastus, juvenemque cruento
Flagrantem luxu, et miscentem turpia diris,
Haud ultra faciles, quos ira metusque coquebat,
Jurati obtruncant; nec jam modus ensibus: addunt
Femineam cædem, atque insontum rapta sororum 105
Corpora prosternunt ferro; nova sævit in armis
Libertas, jactatque jugum: pars Punica castra,
Pars Italos et nota volunt; nec turba furentum
Defit, quæ neutro sociari fœdere malit.
101 seq. _cruento luxu_, ap. Liv. XXIV, 5, _libidines novæ, inhumana
crudelitas_; Lenz.
--Sic ap. Virg. Æneid. III, 326: «Stirpis Achilleæ fastus,
juvenemque superbum... tulimus.» _Ed._
103. _quos ira metusque coquebat_; v. ad II, 327.
104. _Jurati_, conjurati. _ensibus_, cædi.
105 sq. Cf. omnino Liv. XXIV, 25 et 26.
--_Corpora sororum_, v. ad VI, 572.
[107.] _jugum_ servile _jactat_, ut alibi _excutit_, _exuit_.
107 sqq. Conf. Liv. XXIV, 27 sqq.
[108.] _nota_, antiquum fœdus Roman.
102. _diris_ Colon. _dictis_ Put. _ducis_ Oxon. Vulg. _duris_.
Tali Trinacriæ motu, rebusque Sicanis 110
Exitio regis trepidis, sublimis honore
(Tertia nam Latios renovarat purpura fasces)
Marcellus classem Zanclæis adpulit oris.
Atque ubi cuncta viro, cædesque exposta tyranni,
Ambiguæque hominum mentes, Carthaginis arma 115
Quos teneant, et quanta, locos, quod vulgus amicum
Duret Trojugenis, quantos Arethusa tumores
Concipiat, perstetque suas non pandere portas:
110 sqq. Cf. Liv. XXIV, 27 sq., et Polyb. VIII, 3.
112. Marcellus tertium Consul.
113. _Zanclæis_, Messanæ, vel Siculis. Conf. ad vers. 48, et I, 662.
116 seq. _quod vulgus amicum Duret Trojugenis_, quinam Romanis etiam
nunc faveant.
[117.] _Arethusa_ pro Syracusis. Cf. ad v. 53.
--_tumores_; v. ad II, 288.
118. _portas_ incommode infert, quum de fonte dixerat; Ern.
Incumbit bello, ac totam per proxima raptim
Armorum effundit flammato pectore pestem. 120
Non aliter Boreas, Rhodopes a vertice præceps
Quum sese inmisit, decimoque volumine pontum
Expulit in terras, sequitur cum murmure molem
Ejecti maris, et stridentibus adfremit alis.
120. _Armorum effundit pestem_; cf. ad II, 151.
121 sqq. Impetus Marcelli et copiarum ejus comparatur Boreæ. Conf.
ad I, 468 sqq., 587... 595, et IV, 243 sqq. _Rhodope_ mons Thraciæ,
οἰκητηρίου ἀνέμων, unde _Thracius Boreas_, I, 587, ubi v. not.
[122.] _decimo volumine_, decumano fluctu, τρικυμίᾳ, Draken. Cf.
Intpp. ad Ovid. Met. XI, 530, et Trist. I, ii, 50.
[123.] _molem maris_, ut III, 46.
[124.] _stridentibus adfremit alis_, ut I, 589.
--Hanc comparationem vividissimis coloribus et poetico admodum
œstro, gallicis carminibus expressit _Voltaire, Henriade, chant
VIII_:
_Ainsi, lorsque des monts séparés par Alcide_
_Les aquilons fougueux fondent d’un vol rapide,_
_Soudain les flots emus de deux profondes mers_
_D’un choc impétueux s’elancent dans les airs:_
_La terre au loin gémit, le jour fuít, le ciel gronde,_
_Et l’Africain tremblant craínt la chute du monde._
_Ed._
Prima Leontinos vastarunt prælia campos, 125
Regnatam diro quondam Læstrigone terram.
125... 177. Cf. Liv. XXIV, 29... 33.
--_Leontini_, seu Λεόντιον, Ptolem. (hod. _Lentini_) opp. Siciliæ,
in ora maris Siculi, inter Syracusas et Catanam, de cujus situ et
partibus v. Polyb. VII, 6. _Campi Leontini_ olim dicti _Læstrygonii_
(v. Plin. III, 8, et sup. ad v. 33), ac _Xuthia_, a Xutho, prisco
domino, teste Diodor. V, 8. De fertilitate agri Leontini v. Plin.
XVIII, 10; Sidon. carm. 22; Cic. in Frumentar. c. 18; in Philipp.
II, 17; in Verrinis passim, v.c. Act. II, L. III, c. 64.
126. _diro Læstrygone_, ut _dirum Antiphatæ regnum_ sup. v. 33.
126. _diro_ scripti et R. 2. Vulg. _duro_.
Instabat ductor, cui tarde vincere Graias
Par erat, ac vinci, turmas: ruit æquore toto;
(Femineum credas maribus concurrere vulgum)
Et Cereri placitos fecundat sanguine campos. 130
Sternuntur passim; pedibusque evadere letum
Eripuit rapidus Mavors; ut cuique salutem
Promisit fuga, præveniens dux occupat ense.
127 sq. _ductor_ Rom., Marcellus, _instabat_, cui _par_, idem erat,
tarde vincere inbelles et Græcos origine Leontinos, et vinci; quia
nulla laus est molles vincere, nisi celeriter vincantur; Cell.
«Marcellus tanto ardore militum est usus ab ira inter conditiones
pacis interfectæ stationis, ut primo inpetu urbem expugnarent;» Liv.
XXIV, 30 pr. Leontini a Naxiis oriundi: Naxum autem in Sicilia
Corinthii eodem tempore, quo Syracusas et Megara, condiderunt. Vid.
Strab. VI, pag. 186 et 189. Hinc _Graias turmas_ Leontinos dixit
poeta, et quidem contemtim. Vid. ad III, 178. Inde et _femineum
vulgus_. Vid. II, 361.
[130.] _Cereri placitos campos_, Leontinos feracissimos. Vid. ad
v. 125, et cf. I, 237; XII, 526 sq.
--_fecundat sanguine campos_; vid. ad III, 261; X, 461, et Intpp.
Horat. Od. II, i, 29, et Petron. Sat. c. 120.
131 seq. _Eripuit evadere_, facultatem evadendi _letum_, effugiendi.
133. _occupat_; v. ad V, 520, et X, 197.
130. _placitos_ Col. R. 2, Mars. el al. Vulgo _placidos_.
«Ite, gregem metite inbellem, ac subcidite ferro,
Clamat, cunctantes urguens umbone catervas. 135
Pigro luctandi studio certamen in umbra
Molle pati docta, et gaudens splendescere olivo,
Stat, mediocre decus vincentum, ignava juventus:
Hæc laus sola datur, si viso vincitis hoste.»
134 seq. Verba Marcelli.
--_metite_; cf. ad IV, 213.
135. Notus _umbonum_ usus ad propellendum repellendumque.
136 sqq. Mollities Leontinorum et gymnastica exercitia Græcorum
designantur. Comparant Claud. in Eutrop. II, 407 sq.; Lucan. VII,
270 seq., et al. «Juventus docta pati molle certamen in umbra pigro
luctandi studio.» Cf. ad III, 123, 145, et 578 sqq.
[137.] _olivo_, unguentis, in gymnasiis, et athleticis certaminibus.
139. Cæsareum illud adluditur, _veni, vidi, vici_, Barth. Adv.
IX, 3. Cf. sup. v. 127 sq.
134. Copulam _et_ ante _metite_ perperam primus inseruit Nicander
in Junt.
139. _si visi vincitis hostem_ conj. Gron. Obss. III, 7, idque
recepit Cell. sed male exposuit: si aperto Marte, non insidiis,
vincitis. Barthio (Adv. IX, 3) nervosius videbatur _si visu
vincitis hostem_, quod Draken. confirmat epigr. in Catalect.
Pithœi L. II, p. m. 51, _Conspectu devicta tuo, Germanice Cæsar_.
Ingruit, audito ductore, exercitus omnis; 140
Solaque, quod superest secum certamina norunt,
Quis dextra antistet, spoliisque excellat opimis.
141 seq. Certant tantum milites Marcelli, quis ceteris virtute
antecellat, et spolia referat opima. Conf. V.L.
[142.] _Spolia opima_ proprie quidem dicuntur amplissima, quæ dux
exercitus duci hostium a se interfecto detrahit (v. Liv. IV, 20),
sed deinde et egregia alia, ut h.l. et ap. Liv. XXIII, 46; Flor. II,
xvii, 11 et al. Conf. Perizon. Animadverss. hist. c. 7, ubi copiose
et docte de his spoliis disputavit.
141. _morunt_ omnino scribendum censebat N. Heins. quidquid
obstent codices vetusti; idque recepere Drak. Lefeb. Ern. Sed
vulgata quoque lectio non male se habet: non alia certamina
noverant milites, quam secum facienda, non cum hoste, qui primo
impetu sternebatur. Eadem non displicet Lefeb. qui comparat verba
Liv. VII, 40, pr. _nec præter externa, noverant bella_; conf. not.
Euboici non, per scopulos inlisa Caphareo,
Euripi magis unda furit; pontumve sonantem
Ejicit angusto violentius ore Propontis; 145
Nec fervet majore fretum rapiturque tumultu,
Quod ferit Herculeas extremo Sole columnas.
143 sqq. Luxuriatur poeta, ut solet, comparationibus cumulandis;
Ern. Conf. Senec. Herc. Œt. 775 sqq.
--_Caphareus_ prom. EubϾ, periculosum navigantibus propter vertices
scopulosque latentes, et infame naufragiis, inpr. Græcorum a Troja
redeuntium. Cf. Heyne ad Virgil. Æneid. XI, 260; Muncker. ad Hygin.
Fab. 116; Harles. ad Ovid. Trist. I, i, 83. Hinc cum delectu h.l.
ponitur, ut et _Euripus_, fretum inter Eubœam et Bœotiam, de quo
Liv. XXVIII, 6: «Euripi fretum non septies die, sicut fama fert
(conf. Mel. II, 7; Plin. II, 97, et Senec. l.l.), temporibus statis
reciprocat; sed temere in modum venti, nunc huc, nunc illuc verso
mari, velut monte præcipiti devolutus torrens rapitur.» Conf. Strab.
IX, p. 278.
145. Cf. Plin. IV, 12.
147. Cf. XVI, 659, et sup. ad I, 141 seq., et VII, 172.
Mite tamen dextræ decus inter prælia tanta
Enituit fama: miles Tyrrhenus (Asilo
Nomen erat), captus quondam ad Trasymena fluenta, 150
Servitium facile et dominantis mollia jussa
Expertus Beryæ, patrias remearat ad oras
Sponte faventis heri; repetitisque inpiger armis
Tum veteres Siculo casus Mavorte piabat:
148. Inseritur episodium, qualia amat Silius, ne ulla pugna
memorabili aliquo facinore careat; Ern. Idque fit optimorum poetarum
exemplo.
152. _patrias ad oras_, in Etruriam.
154. _veteres casus_, inpr. captivitatem.
--_piabat_, ulcisci volebat in Pœnis; Ern.
149. _Asilo_ Col. R. 1, Parm. Med. Vulgo _Asylo_. Suspicari possis
_Asylæ_, quod Etruscum nomen esse notavit Servius, a Drak.
laudatus, ad Virg. Æn. XII, 127.
152. _Beryæ_ Col. ut et v. 156, _Boreæ_ Put. et priscæ edd.
_Boree_ Oxon. R. 1, Med. _Verri_ Parm. Vulgo _Berræ_. Deinde
_remearat_, non _remeabat_, scripti, R. 1, Parm. Med.
Atque is, dum medios inter fera prælia miscet, 155
Inlatus Beryæ, cui, pacta ad regia misso
Pœnorum a populis, sociataque bella gerenti,
Ærato cassis munimine clauserat ora,
Invadit ferro juvenem, trepideque ferentem
Instabiles retro gressus prosternit arena. 160
156 seq. _Beryas_ Pœnus, a Carthaginiensibus ad Hieronymum regem
fœderis firmandi causa missus, qua occasione se Siculis, seu
Leontinis, cum Romanis bellum gerentibus, socium adjunxerat; Drak.
_prælia miscet_; v. ad I, 69.
--_Inlatus_, ut XI, 243.
[158.] _Æratum munimen_ oris, περίγναθις, _buccula_, Juven. X, 134,
et _flexilium laminarum vincula_, C. Soll. Apollinaris Sidon. III,
epist. 3, p. 64, laminæ galearum, quibus aures buccæque tegebantur,
et quæ _vinculis_ constringebantur sub mento, vel loris, quæ Suidas
ὀχεὶς adpellat. Cf. mox v. 163; Lips. Mil. Rom. III, 5, et Cl.
Schlichtegroll in _Abbildungen ægypt. griech. u. röm. Gottheiten_,
P. III, p. 135, ubi et ab his bucculis non diversa fuisse putat
φάλαρα: quæ tamen laminæ potius erant vel scutula levigata (unde
φάλαρα a φαλὸς, splendidus) quæ ornatus tantum causa galeis
adfigebantur, unde τρυφάλεια, τετραφάληρον. Cf. Koeppen. ad Hom.
Iliad. ε, 743; Ien. Allg. Lit. Zeit. ann. 1796, N. 105, p. 6;
Lennep. Etym. pag. 1044, et Intp. Hesych. tom. II, c. 1492, 29.
159. Ita Ox. et Put. Vulgo _Invadit juvenem ferro_.
At miser, audita victoris voce, trementem
Cunctantemque animam Stygia ceu sede reducens,
Cassidis a mento malefidæ vincula rumpit,
Jungebatque preces, atque addere verba parabat.
162. Cf. VII, 586, 734, 741.
163. _Cassidis malefidæ_, quatenus nunc, quum agnosci ab hoste
vellet, cassis incommodo tempore vultum et os tegebat; Ernesti. Immo
_male fida_ dicitur, quia nullo usui fuerat Beryæ, isque frustra ei
confiderat: nam _fida_ arma, quod idem V. Cl. recte monet, vocantur,
quæ nos tegunt adversus impetum hostis. Cf. ad IV, 24.
161. _At_, non _Ac_, scripti, R. 1, Parm. Med.
162. _ceu_ Col. Put. R. 2, _cui_ Ox. Vulgo _tunc_.
163. _rumpit_, non _rupit_, scripti.
Sed, subito adspectu et noto conterritus ore, 165
Tyrrhenus ferrumque manu revocavit, et ultro
Talia cum gemitu lacrimis effudit obortis:
«Ne, quæso, supplex lucem dubiusque precare;
Fas hostem servare mihi: multo optimus ille
Militiæ, cui postremum est primumque, tueri 170
Inter bella fidem: tu letum evadere nobis
Das prior, et servas nondum servatus ab hoste.
169. _Multo_, longe _optimus militiæ_, miles. Cf. ad IV, 530, et
VII, 619. Hæc tamen in tali carmine languere, recte putat Ern.
170. Proverbialis locutio, de qua vid. Erasm. in Adag. tit. II,
Drak. Cf. XI, 163 sq.
171 sq. Ernesti: «_letum das prior evadere_, dabas olim, quum mihi
parceres, et captivum tecum abduceres, et tunc _servabas me nondum
servatus_, h.e. priusquam te mihi beneficio servatæ vitæ obligaram.
In verbis ludentem antithesibus poetam adnoscas. Sed quotusquisque
poeta est, qui ita non ludat?»
165. _conterritur_ Ox.
167. _effundit_ Put. R. 1, Parm. Med. In iisdem _abortis_, quod
plurimis locis Ovidio perperam adseri a Gebhardo Crep. I, 12,
monuit Drak.
Haud equidem indignum memet, quæ tristia vidi,
Abnuerim, dignumque iterum in pejora revolvi;
Si tibi per medios ignes mediosque per enses 175
Non dederit mea dextra viam.» Sic fatur, et ultro
Adtollit, vitaque exæquat munera vitæ.
173 seq. _indignum_ iis, _quæ tristia_, etc. Putaverim me
captivitate pristina, atque adeo multo atrociore dignum, si te nunc
non defenderem ab hostibus: quæ singula ad grati animi sensum
adcommodate dicta sunt, sed languidius, meo sensu, quam ut altius
animum lectoris adficere possint; Ern.
175. Imitat. Horat. Od. IV, xiv, 24, ubi Jani monet, _medios ignes_
dici medium pugnæ fervorem, τὸ θερμὸν τῆς μάχης, ut ap. Hom. δαΐς,
πῦρ αἰθόμενον et θεσπιδαὲς, Iliad. κ, 246; ν, 286; μ, 177, ubi v.
Koeppen. Διὰ πυρὸς, per summum periculum, dixisse Eurip. Androm.
v. 488, et Electr. vers. 1182 (ubi v. Barnes.), notavit Doering. V,
III, in Eclog. vet. poett. lat. ad nostrum Sil. XV, 41.
177. _vita exæquat munera vitæ_, beneficium reddit, servans vitam
Beryæ, cui ipse suam debebat.
177. _Possis et victoque exæquat_, judice N. Heins. Withof. unice
legendum monebat: _curaque exæquat mun. vitæ_, hoc est, ejus cui
modo vitam donaverat, curam gerit beneficio non minori, ne
scilicet in aliud periculum incidat.
At, compos Sicula primum certaminis ora
Cœpti, Marcellus victricia signa, quieto
Agmine progrediens, Ephyræa ad mœnia vertit. 180
178 sqq. _compos certaminis cœpti_, victor in primo prælio, quod in
Sicilia commiserat.
[179.] _quieto Agmine_, a nullis hostibus jam lacessito, Lefeb. quia
experiri voluit, an Syracusanos posset ad officium reducere; Mars.
Hinc primum Syracusas misit legatos, quibus demum re infecta
redeuntibus urbem obpugnare cœpit. Cf. v. 182 sq., et Liv. XXIV, 27
sq. et 33.
[180.] _Ephyræa mœnia, Syracusæ_. Vide sup. ad v. 52.
178. _At Campis Sicula primi c. o. Captis Marcellus_ R. 1, Parm.
Med. _Cœpti Marcellus_ scripti. Vulgo _Marcellus cœpti_.
Inde Syracosias castris circumdedit arces.
Sed ferri languebat amor: sedare monendo
Pectora cæca virum, atque iras evellere avebat.
181. _arces_ quatuor inf. v. 281. Ea tanta erat urbs, ut ex quatuor
urbibus maximis constaret, quæ _Insula_, seu _Nasus_, Νᾶσος, Νῆσος,
vel _Ortygia_, _Acradina_ (Ἀχραδινὴ, Plut. in Marcello, p. 308, et
Diodor. XI, 68; XIV, 64), _Tyche_ et _Neapolis_ dicebantur: unde
_quadruplices Syracusæ_ ap. Auson. de urbib. XI, 1. De hisce
partibus v. Cic. Verr. IV, 53, et Liv. XXV, 24 sqq. Iis ab aliis
additur quinta, _Epipolæ_, urbs prærupta et minus habitata, quam
Dionysius muro circumdatam Syracusis adjunxit. Vid. Diodor. XIV, 19.
Inde Syracusæ πεντάπολις ap. Strab. VI, p. 186 al., 270 al., 415.
Florus vero triplicem urbi murum totidemque arces tribuit, lib. II,
c. 6. Cf. Dorvill. Itin. Sic. p. 177 seq., et Schweigh. ad Polyb.
VIII, 5. De Syracusis hujusque oppidi situ, portu, etc., vide
_Bartels Briefe über Calabrien und Sicilien_, tom. III, p. 76...
148.
182 seq. Eadem fuit mens Henrici IV, quum Lutetiam obsideret:
_Eux seuls voulaient se perdre, il voulut les gagner._
_Heureux, si sa bonté, prévenant leur audace,_
_Forçait ces malheureux à lui demander grace!_
_Pouvant les emporter, il les fait investir,_
_Il laisse à leurs fureurs le temps du repentir._
_Voltaire, Henriade, ch. X._ _Ed._
183. _avellere_ sec. Marsi Ven. et inde aliæ edd. sono auribus
ingrato, _havebat_ Col. _habebat_ Oxon. et Put.
Nec (renuant si forte sibi, et si mitia malle
Credant esse metum) laxis servatur omissa 185
Obsidio claustris: quin contra intentior ipse
Invigilat cautis, frontem inperterritus, armis;
Et struit arcana necopina pericula cura.
Haud secus Eridani stagnis ripave Caystri
Innatat albus olor, pronoque inmobile corpus 190
Dat fluvio, et pedibus tacitas eremigat undas.
184 sq. Obsidio quamvis remissa, tamen non est neglecta, si forte
Syracusani monitis Marcelli morem non gerant, eumque existiment
propter metum mitius agere; Ern. Præivit Gron. Obss. III, 7, ubi
h.l. ita inlustravit: «_Nec omissa_, et non remissa (ut _omissus_
adject. pro _negligens_ apud Terent. Heaut. V, ii, 9, et Adelph. V,
iii, 44), sive diligens, laxis et remotioribus ab urbe claustris,
obsidio servatur (ut _vigilias servat_ ap. Senec. de tranq. an.
c. 3) a Marcello, si forte repellant sese, et, quod solet fieri,
credant diffidentia virium pacem obferri a Romanis.» Lefeb. hæc
notavit: «_Metum_: non absimile quod Galli in Justino, lib.
XXIV, 5.» _Brevi sensurum_, etc. Nemo autem Marcello moderatior.
Vide Val. Max. IV, i, 7: in voc. _servatur_ frustra otiantur Gron.
et alii. Locus clarus desumitur e verbis Liv. XXIV, 36: «ne frustra
adsidendo spectandoque obsidionem sociorum tempus tereret.» Sed ibi
de Himilcone et longe alia re sermo est.
188. _necopina_, ut IX, 98.
--_pericula struit arcana cura_, quatenus omnia ad obpugnandam urbem
necessaria instruxerat, ut præsto essent, quum primum iis opus
haberet: quam secretam Marcelli curam et tacitam machinationem poeta
illustrat v. 189 seq. consuetudine oloris, qui, quamvis immobili
corpore undis innatans, tamen sub aqua pedibus agitandis remigare
solet; Ern. De tali comparationem genere, conf. ad VII, 139 sq., et
XIII, 24 sqq.
184. _renuant si forte, sibi et si_, etc. distinguebat Barth. Adv.
IX, 3, qui sensum hujus loci non percepit.
185. _servatur_, non _aufertur_, scripti et priscæ edd.
187. _frontem_ Oxon. probb. N. Heins. Drak. et Gron. Obss. III, 7,
_nunc_ Put. _tunc_ vetustæ edd. Vulgatam lect. _fronte_ reduxit
Lef.
Interea, dum incerta labat sententia clausis,
Exciti populi atque urbes socia arma ferebant:
Incumbens Messana freto, minimumque revulsa
Discreta Italia, atque Osco memorabilis ortu: 195
192. Livius, XXIV, 35... 39, memorat, Marcellum, Syracusis obsidione
clausis, cum tertia fere exercitus parte profectum esse ad
recipiendas urbes Siciliæ, quæ in motu rerum ad Pœnos defecissent.
Hinc poeta, more suo, singula recenset oppida, quæ et Punicarum
(v. 194... 247, 258... 276) et Romanarum partium (248... 257)
fuerint, in quo fere arbitrium suum sequitur. Cf. ad III, 222 sqq.,
et VIII, 356 sqq.
194 sq. _Messana, Osco memorabilis ortu_; v. ad I, 662.
--_Incumbens freto_, ad fretum Siculum sita, ubi Sicilia ab Italia
_minimum discreta_ est, distat.
--_revulsa Italia_; v. sup. ad v. 11 sqq.
194. _Messena_ Col. et Ox. Gr. Μεσσήνη. Sed in numis Græcorum
Siculorumque ut plurimum ΜΕΣΣΑΝΙΩΝ occurrit, nisi quod ap. Parutam
exstat numus argenteus, in quo latinis literis MESSENION, et
alius, in quo MESSANI; N. Heins.
Tum Catane, nimium ardenti vicina Typhœo,
Et generasse Pios quondam celeberrima Fratres,
Et, cui non licitum fatis, Camarina, moveri.
196. _Catane_, Κατάνη, seu _Catina_ (v. Var. Lect.), _nimium vicina_
(ut simil. loc. Virg. Ecl. I, 28) _ardenti Typhœo_, h.e. Ætnæ, quæ
huic giganti inposita credebatur. Vid. ad VIII, 540. «Ætna mons
ultra solitum exarsit, et torrentibus igneis superfusis lateque
circumfluentibus Catanam, urbemque finesque ejus obpressit,» Oros.
V, 13. Cf. Diodor. IV, et Strab. VI, pag. 185. al., 269 al., 412.
Plura de hoc opp. v. in Dorvillii Sicula, c. 13, et Cluveri Sicil.
ant. I, 9.
197. _Pios Fratres_, Amphinomum et Anapiam, seu Anapin et Anapum,
qui parentes suos humeris sublatos per medias Ætnæ flammas
portarunt. Vid. Strab. l.c. Conon. Narr. 43; Senec. de Ben. III, 37;
Solin. c. 11; Val. Max. V, iv, 4; Claud. Idyll. 7 de Piis Fratribus
(ubi vid. Barth. N. Heins. et Gesn.); Salmas. Exerc. Plin. p. 78;
Olear. ad Philostr. vit. Apollon. Tyan. I, 17, et Cluveri Sic, ant.
I, 9. De Piis Fratribus, Amphinomo et Anapia, singulari nuper
libello egit clarissimus Roos.
198. Verba Virg. Æn. III, 700, ubi Servius hæc notavit: «_Camarina_
palus est juxta ejusdem nominis oppidum; de qua quodam tempore, quum
siccata pestilentiam creasset, consultus Apollo, an eam penitus
exhaurire deberent, respondit: Μὴ κίνει Καμαρίναν, ἀκίνητος γὰρ
ἀμείνων· quo contemto, exsiccaverunt paludem, et carentes
pestilentia, per eam partem ingressis hostibus, pœnas dederunt.» Cf.
Heyne ad Virgil. l.c. Cluver. Sic. ant. I, 14; Vib. Sequest. p. 275
sq., ed. Oberl. et _Brydon’s Travels through Sicily and Malta_, qui
noxias hujus paludis (_Lago di Camarana_) exhalationes etiam nunc
procul in locis, qui mille passus distent, sentiri testatur.
196. _Catane_ ed. Parm. Gryph. Raphel. et ad marg. R. 1, Gr.
Κατάνη, et sic quoque semper Rom. Vulgo _Catine_, quam posterioris
ævi scripturam esse putabat Cluv. in Sicil. ant. I, 9, refrag.
Salmas. Exerc. Plin. p. 78. _Catane_, si non ubique, certe h.l.
scribendum censebat Drak. quia Silius nomen hujus urbis Græco more
per secundam vocalem terminaverit, adeoque probabile sit, totum
nomen Græce ab eo elatum esse.
198. _Camarina_, Graecorum more, non _Camerina_, Ox. cum edd.
R. 1, Parm. Gryph. Marsi et Martini Herbip. Conf. Heins. ad Claud.
R. P. II, 52; Pier. et Heyne ad Virgil. Æn. III, 701.
Tum, quae nectareis vocat ad certamen Hymetton,
Audax Hybla, favis, palmæque arbusta Selinus: 200
199 sq. Vid. sup. ad v. 26.
[200.] _Selinus_, nunc _Selinonte_, ad Fluv. ejusd. nominis, prope
Lilybæum, urbs a Syracusanis condita, et ab Hannibale diruta, sed ab
Hermocrate restituta.
--_palmæ arbusta_; vid. Var. Lect.
200. Vulgo _palmis quoque onusta Selinus_: sed _palmaque arbusta_
in scriptis et priscis edd. unde _palmisque arbusta S._ reposuit
Lefeb. coll. Plin. X, 29, qui _arbustum agrum_ pro agro arboribus
consito dixit, non vero _agrum palmis arbustum_. Nostram lectionem
recepere Cellar. Drak. et Ern. ex emend. Gron. Obss. III, 7, qui
tamen suspicabatur, latere vocabulum loci, quem Selinus palmarum
fertilitate, ut Hymetton Hybla favis, provocare videatur, et forte
legendum esse _palmis Phœnica_, vel _palma Hierichunta Selinus_;
conf. Plin. XIII, 4. Sed nostra lectio vera videbatur N. Heins.
qui cum Gron. contulit Lucan. III, 216, _arbusto palmarum dives
Idume_. Ita Selinus exquisite dicitur _palmæ_ h.e. palmarum
_arbusta_, ut _palmosa_ Virg. Æn. III, 705 (ubi vid. Heyne); nisi
cum Cell. sic verba jungere malis: Selinus ad certamen vocat
palmarum arbusta, ut Hybla Hymetti mella.
Et, justi quondam portus, nunc litore solo
Subsidium infidum fugientibus æquora, Myle.
201 sq. _Myle_, vel potius _Mylæ_ (v. Var. Lect.), urbs marit. prope
Pelorum, de qua vid. Plin. II, 98; III, 8; Suet. Aug. 16; Vellei.
II, 79; Polyb. I, 9 et 23; Appian. b. civ. V, 105... 116; Cluver.
Sic. II, 5, αἱ Μύλαι λιμὴν ap. Scylac. pag. 10. Ibi naufragium fecit
Ulysses, de quo v. Scalig. ad Phot. c. 190.
--De Mylarum portu vid. Sen. Nat. Quæst. III, 26, extr. _Ed._
202. _Mylæ_ scribendum censebat N. Heins. Recte, opinor: præter
Silium certe nullus auctor, neque Græcus neque Romanus, singulari
numero urbis nomen extulit. Locum enim Livii XXIV, 30, a Dausq.
laudatum, ad Mylam fluvium spectare, jam monuit Drak.
Nec non altus Eryx, nec non et vertice celso
Centuripæ, largoque virens Entella Lyæo,
Entella, Hectoreo dilectum nomen Acestæ. 205
203. _Eryx_ opp. ad radices Erycis montis, in quo templum Veneris
Erycinæ. Cf. ad VI, 697; Polyb. I, 55 et 58 seq.; II, 7; Strab. VI,
pag. 188.
--_altus_; nam Eryx maximus Siciliæ mons post Ætnam. Vid. Polyb. et
Strab. ll.cc.
204. _Centuripæ_ XII M.P. ab Ætna, si fides habenda Itiner. Anton.
p. 93. Conf. Cluver. Sic. Ant. II, 6, et Dorvillii Sicula, p. 167,
qui urbem (hod. _Certolibi_) in jugis Ætnæis ponit. Vid. et V.L. et
Cic. orat. frument. c. 45.
--_Entella_ ad Crimissum fl. _largo virens Lyæo_, vino abundans.
Conf. Cluv. Sic. ant. II, 12; Cic. l.c. cap. 6 et 43.
205. Cf. Virgil. Æn. V, 387 seq. ibique Heyne in Exc. III, ubi
monet, Silium sequi Maronis fidem, secundum quam Entellus inter
ceteros Acestæ comites ante Æneæ tempora in Siciliam venerit eique
junctus fuerit amicitia.
203. _nec non et_ Put. ut XI, 111, et 277; Virgil. Æn. I, 707 al.
probb. N. Heins. et Drak. Vulgatam lect. _nec non e_ revocavit
Lefeb.
204. _Centuripæ_ Col. αἱ Κεντούριπαι Ptol. et sic Cic. Plin. et
al. At τὰ Κεντόριπα Strab. Polyb. aliisque Græc. auctoribus
dicitur, et ΚΕΝΤΟΡΙΠΙΝΩΝ passim legitur in antiquis hujus oppidi
numis, unde et _Centoripæ_ h.l. legi posse monet N. Heins. Conf.
Wessel. ad Antonin. Itin. p. 93, et Dorvillii Sicula p. 167. Vulgo
_Centuripe_, sine exemplo.
Non Thapsos, non e tumulis glacialibus Acræ
Defuerunt: Agyrina manus, geminoque Lacone
Tyndaris adtollens sese adfluit: altor equorum
Mille rapit turmam, atque hinnitibus aera flammat,
Pulveream volvens Agragas ad inania nubem. 210
206. _Thapsus_ peninsula, non procul Syracusis, cum oppido. Vid.
Steph. Byz.; Thucyd. VI, p. 478; Heyne ad Virgil. Æneid. III, 689,
et Cluv. Sic. ant. I, 11.
--_Acræ_, a Syracusanis conditæ prope mare Ionium et Pachynum prom,
Cf. Steph. Byz., Thucyd. VI, pag. 413, et Cluver. II, 10, _e tumulis
glacialibus_, propter situm editiorem, quem ipsum quoque urbis nomen
indicat.
[207.] _Agyrina manus_; v. Var. Lect.
208. _Tyndaris_, Τύνδαρις, seu Τυνδάριον, ad Heliconem amnem, de quo
v. Diodor. XIV, 79, et Cluver. II, 5.
--_adtollens sese_, superba (ut XIII, 224), h.e. clara origine: nam
nomen deducitur a _gemino Lacone_, Castore et Polluce, _Tyndaridis_,
_Tyndarei_ et Ledæ filiis; quo significatur oppidum a Laconibus
conditum.
--_adfluit_, copiose, multis cum copiis advenit, ut ap. Virg. Æn.
II, 796; Liv. XXXIX, 31 al. Cf. ad VIII, 604.
--_Agragas_, vel rectius forte _Acragas_, mons et oppidum in eo,
quod vulgo _Agrigentum_ dicitur, et adcuratissime describitur a
Polyb. IX, 27. Cf. idem I, 17 sqq.; II, 7; XII, 25.
--_altor equorum Acragas_, ut ap. Virg. Æneid. III, 704, ubi v.
Heyne. Agrigentinos ad ἱππομανίαν usque equos aluisse, monet Ernesti
coll. Plin. VIII, 42 seu 64: «Agrigenti complurium equorum tumuli
pyramides habent.»
[209.] _rapit_; v. ad IV, 218.
--_hinnitibus aera flammæ_, ut _cælum_, vel _urbem clamoribus
incendere_, dixit Virg. Æn. X, 895, et XI, 147, ad quæ loca v.
Heyne.
[210.] _Pulveream volvens nubem_, ut II, 174.
--_ad inania_, in cælum, seu aerem. Cf. Ind. et sup. ad I, 97.
206. _Thapsus_ est ex emend. N. Heins. Græc. Θάψος, conf. Intpp.
ad Ovid. Fast. IV, 477, et Virg. Æn. III, 689; Cluver. Sic. ant.
I, 11. Vulgo _Tapsos_.
207. _Agyrina_ recepi cum Cell. ex emend. Gron. Obss. III, 7, pro
vulg. _Agathyrna_: nam _Agathyrna_ inf. v. 259, inter urbes Pœnis
faventes recensetur, neque gentile est, ut cum _manus_ jungi
possit. Idem, vel _Agyrena_, quod receptum est a Lefeb. et Ern.,
conj. N. Heins. Nam Ἀγύρηνα dicitur Steph. Byz. et Ἀγυρηναῖοι
Diodoro; at aliis Ἀγύριον (unde _Agyrinus_), Ἀγύρινα (unde
Ἀγυριναῖοι in numis), Ἀγούριον Ptol. _Agurium_ Antonino, _Agyrium_
(et inde _Agyrinensis_) Cic. frument. c. 27, et in Verr. II, 9;
III, 18 et 27; V, 62; Ἀργύριον Diodor. (cujus patria fuit) lib. I,
4, pro quo Ἀγύριον scribendum putabat Cluver. Sic. ant. II, 6,
refrag. Holsten. quia urbs hodie _Argyro_, seu _Argirone_, vel _S.
Filippo d’Argirone_ (ad dextram Symæthi fl. ripam, non procul a
Centuripis) dicatur. _Abacæna_ etiam legi posse credebat N. Heins.
Ἀβακαῖνον urbs prope Tyndarim, quacum etiam h.l. conjungitur, vid.
Diodor. XIV, 79, et Cluver. II, 12. _Agathyrsa manus_ corrig.
Hermol. Barb. ad Plin. III, 8, male! vid. ad v. 259.
208. _adfluit_ Col. vid. ad VIII, 604. Vulg. _adfuit_. Sed illud
exquisitius est, et paulo ante præcessit _defuerunt_. Deinde
_altor_ Col. Sed _altus_, h.e. in edito loco situs, Oxon. et Put.
cum priscis edd. ante Junt. in qua Nicander primus _altor_
restituit. Utraque lectio firmari potest ex Virg. Æn. III, 703,
704; _Arduus Acragas... magnanimum quondam generator equorum_. Τὸ
_altor_ vero duriorem efficit orationem: _Acragas altor equorum
rapit turmam mille_ scilicet equorum.
209. _turmam_ Col. Oxon. Tell. _turbam_ Put. Vulgo _turmas_,
laborante versu, nec restituitur metrum, si τὸ _atque_ deleveris
cum D. Heins. _Mille rapit turmas, quæ h. a. flammant_ emend.
Dausq. _flammant... Agragas_ Col. non inprob. N. Heins. coll. III,
222, ubi plura laudavi exempla, quæ tamen diversi sunt generis.
Cf. Heyne ad Virg. Æn. VI, 209.
210. _Agragas_, non _Acragas_, in omnibus fere libris et scriptis
et editis, vid. Heins. ad Ovid. Fast. IV, 475, et Intpp. ad Virg.
Æn. III, 703. Memorabilis potissimum locus Steph. Byz. voc.
Ἀκράγαντες: Πολύβιος φησὶ, τὸν ποταμὸν καὶ τὴν πόλιν ἀπὸ τῆς χώρας
ὠνομᾶσθαι Ἀκράγης (vel rectius forte Ἄκρα γῆς, vel Dor. Ἄκρα γᾶς,
præstantissima terræ) διὰ τὸ εὔγειον, hoc est propter soli
fertilitatem; _ad inania_ ex emend. Gron. Obss. III, 7, pro vulg.
_ad mœnia_.
Ductor Grosphus erat, cujus cælata gerebat
Taurum parma trucem, pœnæ monimenta vetustæ.
Ille, ubi torreret subjectis corpora flammis,
Mutabat gemitus mugitibus; actaque veras
Credere erat stabulis armenta effundere voces. 215
Haud inpune quidem: nam diræ conditor artis
Ipse suo moriens inmugit flebile tauro.
211 sqq. _Grosphus Ductor_ Agrigentinorum, in clipeo gerens cælatam
effigiem tauri Phalaridis, tyranni Agrigentini. Cf. ad I, 407.
Taurus ille æneus fuit et tanta arte factus, ut, si homines in eum
inclusi lente subdito igni torrerentur sonumque lugubrem ederent,
mugitus tauri audiretur: Perillus vero, _conditor diræ artis_, h.e.
inventor tauri artificiosi, primus in eo inclusus est. Hæc vel
tironibus nota ex Ovid. A. A. I, 653 sq., et Trist. III, XI, 41
sqq.; Plin. XXXIV, 8; Cic. Verr. IV, 33 et al. Ea falso in fabulas
relata esse a Timæo, docet Diodor., XIII, p. 211. Sed mirum esse
Silianæ phantasiæ lusum, quo res remotissimæ ex inproviso adreptæ,
et satis quidem apte, conjungantur, bene monet Ernesti.
215. _Credere erat_, ut I, 163.
211. _Crespus_ Put. Sed _Grosphus_ nomen Siculum fuit, v.c.
Grosphus amicus Horatii ex Sicilia oriundus; Drak. coll. Schol.
Crucq. ad Hor. Epist. I, xii, 22.
213. _ubi torrerent subjectæ corpora flammæ_ malebat N. Heins.
quod mireris: nam vulgata lectio exquisitior est.
Venit, ab amne trahens nomen, Gela; venit Halæsa,
Et, qui præsenti domitant perjura, Palici,
Pectora supplicio; Trojanaque venit Acesta; 220
218. _Gela fluvii cognomine dicta_ ap. Virg. Æneid. III, 702, ubi v.
Heyne. Conf. Oberlin. ad Vib. Sequestr. p. 116 sq. _Halæsa_ ad
Halæsum fluvium. Vid. Var. Lect.
219. _Palici gemelli_, Jovis et Ætnæ Nymphæ, vel Thaliæ filii,
deorum loco culti et a terra, quæ gravidam hauserat matrem, ut tutam
a Junonis ira eam præstaret, in lucem editi juxta duo stagna
(λίμνας, seu κρατῆρας Παλίκων, _Dellos_), per quæ jurari solebat,
et quorum aqua mergebantur perjuri. Vide Macrob. V, 19; Diodor. XI,
89; Serv.; Cerda et Heyne ad Virgil. Æn. IX, 585; Heins. et Burm. ad
Ovid. ex P. II, x, 25, et Met. V, 406; Berkel. ad Steph. Byz.
p. 618; Cluver. Sic. II, 9; Salmas. ad Solin. pag. 73; Olear. ad
Philostr. Apoll. Tyan. I, 6; Fazelli Rer. Sicul. Dec. I, L. III,
c. 2.
--_Palici_, h.l. pro incolis Palicæ urbis, juxta fanum, oraculum et
stagna vel lacus Palicorum, nec longe ab Eryce sitæ. De _Palicis_
eorumque matre Thalia, nympha Siciliæ, conf. Wernsdorf in Poet.
minor., tom. IV, p. 820 sq.
220. _Trojana Acesta_; v. sup. ad v. 45 et 205.
218. _Halæsa_ Col. Gr. Ἅλαισα, Ἅλεσα, (Diodor. XIV, 17); Ἅλαισος
ποταμὸς et Ἁλασῖνοι, Strab. Ptol. et Gruter. p. 212, unde rectius
forte _Alæsa_ scribitur. _Halesa_ et _Halesini_ ap. Cic. in Verr.
Vulgo h.l. legitur et _Hæsa_, vel _Esa_, et _Hesa_, quorum nominum
nulla sunt oppida Siciliæ. _Halesa_ jam conj. Cluver. Sic. ant.
II, 4. et _Alesa_ Dausq. vel _et Helas_, quod fluvii nomen est ap.
Plin. III, 8.
219. _damnant_ maluerit N. Heins.
Quique per Ætnæos Acis petit æquora fines,
Et dulci gratam Nereida perluit unda.
Æmulus ille tuo quondam, Polypheme, calori,
Dum fugit agrestem violenti pectoris iram,
In tenues liquefactus aquas evasit et hostem, 225
Et tibi victricem Galatea inmiscuit undam.
221. _Acis_ fl. (nunc _Aci_, _Iaci_, _Chiaci_) qui decurrit ab Ætna
et in mare fluit.
222... 226. In hunc fluvium _Galatea_, _Nerei_ filia, Acin, puerum
formosum, quem amabat, convertisse fingitur, quum Polyphemus,
ejusdem Nymphæ amore captus, eum saxo ingenti percussisset. Fabula
nota ex Ovid. Met. XIII, 750... 897. Cf. Cluver. Sic. ant. I, 9, et
Casaub. lectt. Theocr. c. 2.
--_perluit_ et mox _inmiscuit_, quia in undas conversus Nereidi se
miscuit.
[223.] _calori_, amori.
Nec non qui potant Hypsamque Alabimque sonoros,
Et perlucentem splendenti gurgite Achaten:
227. _qui potant_; v. ad VIII, 367 et 564.
--_Hypsa_, magnus fluvius, qui, in Panormitanis montibus ortus
auctusque Crimiso, seu Crimisso, non longe a Selinunte in mare
fluit. Duplex Hypsa videtur fuisse apud Siculos, alter Agrigento,
Selinunti alter vicinus; N. Heins. et Cluver. I, 15 et 18.
--_Alabis_, vel potius _Alabus_ fluvius, inter Mylas et Megaram.
Vid. Var. Lect. et Cluver. I, 11.
228. _Achates_ fl. inter Gelam et Camarinam.
--_perlucentem splendenti gurgite_, quoniam in eo, vel, si Plinio,
XXXVII, 10, et Solino, c. 5, fides habenda, ad ejus ripas primum
reperta est achates gemma. Confer Cluver. I, 15.
227. _Hypsamque_ Colon. Vulgo _Hyspamque_. Deinde _Alabimque_
Colon. Vulgo _Alabinque_. Sed _Alabumque sonorum_ Rom. 1, Parm.
Mediol. non inprob. N. Heins. Ἀλαβος Ptolem. et Plut. in Timol.
pag. 252, ubi Ἄλαβον pro Ἄβολον legendum esse jam monuit Cellar.
in Geogr. Ἀλαβὼν Steph. Byz., Diodor. IV, 80, et Vib. Sequester.
Ἀλαβὼς Hesych. mendose, judice N. Heins. _Albimque_ Putean.
_Atymque_, vel _Atynque_ conj. Ortel. el Dausq. quod _Atym_ et
_Hypsam_ jungat Plin. III, 8, ubi tamen non _Atys et Hypsa_, sed
_Achates_, _Mazara et Hypsa_ legendum docuere Harduin. et Salmas.
Exerc. Plin. p. 80.
Qui fontes, vage Chrysa, tuos, et pauperis alvei
Hipparin, ac facilem superari gurgite parco 230
Pantagiam, rapidique colunt vada flava Symæthi.
229. _Chrysas_ fl. per Agyrinorum Assorinorumque agros fluens. Vid.
Cluver. II, 7; Diodor. XIV, 96; Vib. Seq. et Cic. Verr. IV, 44, ubi
Ursinus monet, hoc nomen sine adspiratione legi in numismate, quod
ipse possideat. Sic quoque _Crysas_ reperiri in numo æreo apud
Parutam sub tit. _d’ Asaro_, docet nos N. Heins.
230. _Hipparis_ fl. qui in Camerinum lacum se exonerat et ἀστήρικτος
dicitur Nonno in Dion. XIII, 317, ut h.l. _pauperis alvei_: cujusque
etiam meminit Pindarus et numus Camarinæ civitatis ap. Ursin. in
not. ad rei rusticæ scriptores; N. Heins. Cf. Cluver. I, 14.
--_facilem_ cum inf. pass. sæpe occurrit; Luc. II, 656; Tac. Hist.
IV, 39, etc. _Ed._
231. _Pantagias_ parvus fl. hodie _Fiume di Porcari_. Vid. Heyne ad
Virg. Æn. III, 689.
--Vide et Ovid. Fast. IV, 469, et Claudian. Rapt. Pros. II, 58.
_Ed._
--_Symæthus_ (nunc _Giaretta_) maximus fl. Siciliæ.
229. _vage Chrysa_ Col. verissime; _vage Chirsa_ R. 2, _vage
Crassa_ Put. _Vagedrasa_ Ox. _vage Drasa_ R. 1, Parm. Med. Vulgo
_Vagedrusa_, quem Cluverius putabat esse amnem inter Achaten et
Gelam, qui incolis nunc _Manumuzza_ diceretur. Sed hujus nominis
fluvius a nullo scriptore memoratur. Hinc _Ericusa_, vel _Diana_,
vel _Agathyrsa_ conj. Dausq. et _Arethusa_ Ortel. male, quia
Syracusani a Punicis partibus stabant.
230. _Hipparim_ Col. prob. N. Heins. nisi quod _Hipparin_ scribi
jubeat; cujus auctoritatem sequutus sum cum Drak. et Ern.
_Hipparem_ Tell. et R. 2; _Iparem_ vel _Ipparem_ Put. _Hyparen_
Oxon. _Hyppatem_ R. 1 et Med. _Hyppaten_ Parm. Vulgo _Hypaten_,
cujus nominis fluvius apud scriptores non occurrit.
231. _Simethi_ in omnibus fere libris legitur. Sed _Symæthi_ jam
emend. Dausq. et Cell. Cf. N. Heins. ad Virg. Æn. IX, 584, et Ov.
Met. XIII, 750.
Litora Thermarum, prisca dotata Camena,
Armavere suos, qua mergitur Himera ponto
Æolio; nam dividuas se scindit in oras;
Nec minus occasus petit incita, quam petit ortus. 235
Nebrodes gemini nutrit divortia fontis,
Quo mons Sicania non surgit ditior umbræ.
232. Hunc locum docte ac copiose inlustravit Drak. e cujus notis hæc
excerpsisse sufficiat: «Silius _Thermas_ Himerenses respicit,
biennium post Himeram urbem ab Hannibale, Gisgonis filio, excisam,
A.U.C. CCCXLIII a Pœnis conditas (v. Diodor. XIII, 79) ad ejus
nominis fluvium (Cic. Verr. II, 35), qui in _pontum Æolium_, h.e.
Tuscum, seu Tyrrhenum, in quo sunt insulæ Æolides, decurrit (cf.
Cluver. Sic. II, 3), non, quod Salm. Exerc. Plin. pag. 80 statuebat,
ad alterum flumen Himeram, in Libycum mare influens. Verba autem
_prisca dotata Camena_ non, quod Dausq. putabat, ad Stesicbori
statuam Thermis positam (v. Cic. l.l.), vel ad arundines
Thermitanas, unde tibiæ fiebant (Solin. c. 11), sed ad ipsum
Stesichorum, domo Himeræum, referenda esse, recte docuerunt
N. Heins. et Salmas. Exerc. Plin. p. 82.» De Stesichoro, summo poeta
lyrico, Himeræ nato, cf. Jani ad Horat. Od. IV, ix, 8; Ælian. V. H.
V, 26, et Conon Narr. 42. _Thermæ_ autem illæ nunc _Termini_
dicuntur.
234... 237. Nam duo hujus nominis fluvii sunt, qui ex diversis
_fontibus_ in _Nebrode_ monte (v. Grat. Cyneg. extr. Solin. c. 5 et
11; Cluver. II, 11) oriuntur et in contrarias partes currunt. Alter
Himera in septemtrionem, alter in austrum fluit, et ille nunc _fiume
grande_, seu _fiume di Termini_, hic _fiume salso_ vocatur, si fides
habenda Cluver. Sic. ant. II, 3 et 11.
237. _umbræ_, non _umbra_, scripti et R. 2.
Henna Deum lucis sacram dedit ardua dextram:
Hic specus, ingentem laxans telluris hiatum,
Cæcum iter ad manes tenebroso limite pandit, 240
Qua novus ignotas Hymenæus venit in oras.
238. Conf. ad I, 93 et inpr. Cic. Verr. IV, 48; Diodor. V, 3; Ovid.
Met. V, 385 sq., et Claud. de raptu Pros.
--_Henna ardua_, in loco edito sita. Vid. Cic. et Diodor. ll.cc.
--_sacram dextram_ paulo argutius de militibus ex Henna, religione
et cerimoniis Proserpinæ sacra, ad bellum excitis; Ern.
--_dextram_, vel potius _dextras_, milites, ut passim. Vid. Ind. et
ad XI, 539.
--_Sacri_ proprie sunt _luci_, de quibus, ut et de _specu_, Plutone
et raptu Proserpinæ, v. Cic. et Diodor. ll.ll.
238. _Henna_, non _Enna_, scripti, v. ad I, 93; _sacra dextra_
scripti et R. 1, Parm. Med. _sacras dextras_ h.e. milites, recte,
opinor, emend. N. Heins. idque probavit Drak. et tacite recepit
Lefeb.
Hac Stygius quondam, stimulante Cupidine, rector
Ausus adire diem, mæstoque Acheronte relicto
Egit in inlicitas currum per inania terras.
Tum rapta præceps Hennæa virgine flexit 245
Adtonitos cæli visus lucemque paventes
In Styga rursus equos, et prædam condidit umbris.
242 sq. Cf. VII, 689 sq.
[243.] _adire diem_; v. ad XIII, 708.
--_mæsto_, ut al. tristi, inamabili.
244. _inlicitas terras_; vid. ad III, 501, et Intpp. ad Val. Fl.
I, 197 et 627.
--_inania_; v. ad I, 97.
246. Cf. V, 617 sqq. et ibi not.
242. _Hac Stygius postquam_ emend. Gronov. Obss. III, 7. Sed
leviori mutatione N. Heins. _venit in oras, Ac Stygius quondam_,
etc. quæ vera videtur lectio.
244. _Egit in inlicitas_ Col. et Ox. _Egit pollicitas_ Put.
proxime verum. Vulgo _Inlicitas egit_.
245. _Cum_ recte, puto, emend. Gronov. l.l. Deinde _flexit_, non
_cessit_, Col. Oxon. Parm.
246. _Adtonitos cæli visus_, non _visu_, scripti, unde recepi
probb. N. Heins. et Drak. Confer ad VI, 231, et X, 370. Mox
_paventes_, non _caventes_, scripti et Parm.
Romanos Petræa duces, Romana petivit
Fœdera Callipolis, lapidosique Enguion arvi,
Hadranum, Ergetiumque simul, telaque superba 250
Lanigera Melite, et litus piscosa Calacte,
248. _Petræa_, Petra, hod. _Petraglia_. Cf. Var. Lect. _Callipolis_
urbs incerti situs, quam cum oppidis prope fretum, et in orientali
latere sitis conjungunt Marcian. Heracl. p. 12, et Herodot. VII,
155. Conf. Cluver. II, 13.
249. _Enguion_, Ἐγγύϊον, Plut. in Marcello, pag. 309; Ἔγγυον, Ptol.
et Diodor. XVI, 78; hod. _Gangi_, inter Himeram et Symæthum fluvios,
unde Ἐγγυῖνοι Steph. _Enguini_ Plin. III, 8. _Engyni_ apud Cic. in
Verr. III, 43; IV, 44; V, 72. Cf. Cluver. II, 11.
250. _Hadranum_, seu _Adranum_ (nunc _Aderno_), a Dionysio conditum,
ad radices Ætnæ. Vide Stephan. Byz. et Diodor. XIV, 38. _Ergetum_
circa Symæthum et Chrysam, hod. _Citadella_. Cf. Var. Lect.
251. _Melite_ (nunc _Malta_) ins. inter Siciliam et Libyam, diversa
ab illa, quæ in mari Hadriatico ad oram Dalmatiæ sita est, et hodie
_Meleda_ vocatur. Cf. Intpp. ad Acta Apost. XXVIII, 7. Ejus
linteamina subtilissima laudat Diodor. V, 12; _Melitenses vestes_,
e gossypio factas, et _textrinum_ Cic. Verr. II, 72, et IV, 46.
--_tela superba Lanigera_ ut fere sup. III, 374.
--_Calacte_; vide Varias Lectiones.
248. _Petreia_ in quibusdam edd. _Patherea_ Put. Urbs _Petrina_,
seu _Petrinæ_ (f. aquæ) dicitur Antonino. Πέτρα Ptol. et aliis.
Hinc _Romanos et Petra duces_ fortassis legendum videbatur
N. Heins. qui tamen et _Petræa_ (Πετραῖα πόλις) bene se habere
monebat.
249. _lapidosique Engion arvi_ Col. unde _Enguion_ sive contr.
_Engyon_ recte emend. N. Heins. et Gron. Obss. III, 7. Illud
recepere Draken. Lefeb. et Ern., hoc Cell. Vulgo _Eugion_, et
_arcu_ Oxon. _amni_ Put. _artus_ in omnibus edd. ante Cellar.
excepta Parm. in qua _arcus_ exstat. _Eugeon arcus_ conj. Dausq.
ut fornix nativus intelligatur, ut ap. Ovid. Met. III, 30.
250. _Adranum_ forte rectius. Gr. Ἄδρανον. Sed _Hadranitani_ ap.
Plin. III, 8. Mos _Ergetumque_ Put. probb. N. Heins. Drak. et
Cluver. II, 8. _Ergetiumque_ Col. quod recepi. Ἐργέτιον Philisto
ap. Steph. Byz. _Ergetini_ Plin. III, 8. Σεργέντιον Ptol.
_Hergetumque_ Tell. et R. 2, prob. Lefeb. _Ergentumque_ Oxon.
R. 1, Parm. Med. Vulgo _Hergentumque_. Deinde _teloque superba
Lanigero_ Put. _telæque superba Lanigeræ_ malebat N. Heins.
251. _Calacte_ recepi cum Lefeb. et Ern. ex emend. Cluver. Sic.
II, 4 et 5; Cell. et N. Heins. Calacte, seu Calacta vicina
Cephalœdio atque Halesæ (vid. Antonin.) et ad originem vocis
respexit poeta; Cell. in not. et Geogr. Καλὴ ἀκτὴ, bonum litus,
dicitur Herodoto, VI, 13, et Diodor. XII, 8. _Melecte_ Put.
_Melatte_ Parm. Vulgo _Melacte_: oppida ignota.
Quæque procelloso Cephalœdias ora profundo
Cæruleis horret campis pascentia cete,
252. _Cephalœdis_, seu _Cephalœdium_, opp. maritimum inter Thermas
Himerenses et Alæsam in boreali insulæ latere; Cell. De hoc oppido
et ad illud cetariis v. Cluver. II, 4.
--_ora horret cete_; propr. cete horrent ad oram in mari. Conf. ad
I, 423.
[253.] _Cæruleis campis_, ut _æquor maris_ et _campi liquentes_ ap.
Virg. Æn. II, 780; VI, 724, vel _humentes_ inf. v. 368.
252. _Cephaledias_ quidam libri: _Cephaledum_ et _Cephaleditani_
Cic. Verr. II, 52. Sed _Cephalœdias_ h.l. Col. et optimi libri.
Κεφαλοίδιον Strab. et Diodor. XIV, 79, Κεφαλοιδις Ptol.
_Cephalœdis_ Plin. Cf. Casaub. ad Strab. VI, p. 184 et 1 8 al.
417, et Wesseling. ad Anton. Itin. p. 92.
Et qui, conreptas sorbentem vorticis haustu,
Atque iterum e fundo jaculantem ad sidera, puppes, 255
Tauromenitana cernunt de sede Charybdim.
Hæc Latium manus et Laurentia signa movebat.
254 sqq. Conf. ad II, 306 seq.; Strab. VI, p. 185 al., 268 al., 411;
Senec. Epist. 79, et Pacati panegyr. c. 26; vid. et Heins. ad Ovid.
Amor. II, xvi, 26.
--_qui... cernunt_, Tauromenitani.
[256.] _Tauromenium_ (hod. _Taormina_) urbs in orientali ora Siciliæ
sita, et in Tauro monte condita, quæ vino ac marmore inclaruit, et,
Naxo excisa, ejus incolis aucta est. Vid. Diodor. XIV, 60; XVI, 7;
Sallust. fragm. lib. V; Cluver. I, 7.
257. _Hæc manus_, hi populi antea enarrati, _Latium et Laurentia
signa movebat_, pro Romanis arma gerebant et militabant; Ern.
--_Laurentia signa_; v. ad I, 110.
254. _verticis_ Oxon. et priscæ edd. Conf. not. ad III, 475.
256. _Tauromenitana_ Col. _Tauromentana_ Oxon. Vulgo
_Taurominitana_. Ita passim, et _Taurominium_, ap. Cic. et alios
scriptores Rom. Sed _Tauromenium_ in priscis codd. Plin. III, 8.
Ταυρομένιον Græcis dicitur, et Ταυρομενία Strab. TAUROMEN. et
ΤΑΥΡΟΜΕΝΙΤΑΝ. in numis; conf. Heins. ad Ovid. Fast. IV, 475.
257. _fovebat_ emend. Barth. Adv. IX, 3, et N. Heins. prob.
Draken. coll. VII, 10; XI, 168; XIV, 97; Virg. Æn. I, 281; X, 93.
Non male! vid. tamen not.
Cetera Elissæis aderat gens Sicana votis.
Mille Agathyrna dedit, perflataque Trogilos Austris,
Mille Thoanteæ sedes Facelina Dianæ. 260
258. _Elissæis votis_, Pœnis. Vid. I, 81.
--Alludit ad Æn. IV, 622 sqq. _Ed._
259. _Agathyrna_; Ἀγάθυρνα, Polyb. ap. Steph. _Agathyrnum_ Plin.
Ἀγάθυρνον Diodor. V, pag. 991 ab Agathyrno rege; Ἀγάθυρσον corrupte
Strab. et Ἀγαθύριον Ptol. ad fluvium cognominem, inter Messanam et
Panormum, ubi nunc S. Marci opp. _Trogilos_, Τρώγιλος, opp.
Syracusis et mari vicinum (v. Thucyd.), cum portu (v. Liv. XXV, 23),
unde _perflata austris_.
260. _Thoanteæ Dianæ_; v. ad IV, 769.
--_sedes Facelina_, fanum Dianæ F. inter Mylas et Naulochum, non
longe a Peloro prom. Cf. Var. Lect. Locum designat Appianus B. Civ.
V, 116. Ἀρτεμίσιον, πολίχνη βραχυτάτη, ἐν ἧ φασὶ τὰς ἡλίου βοῦς
γενέσθαι, unde ap. Ovid. Fast. IV, 486: _Sacrorum Melan pascua læta
boum_: nam Melas oppidum præterfluit, idemque _Phacelinus_ dictus.
«Phacelinus Siciliæ juxta Peloridem, confinis templo Dianæ:» Vib.
Sequest. ed. Oberlin. p. 170 sq. _Panormos_ (hod. _Palermo_) urbs
condita a Phœnicibus (Thucyd. VI), et colonia Rom. (Strab. VI) cum
portu peropportuno ad adpellendum, unde nomen adcepit a πάνυ ὁρμή.
Hinc et _Panhormus_ seu _Panhormum_ dicitur, v.c. ap. Plin. III, 8,
et _Panhormitani_ in lapidibus vetustis ap. Spon. p. 176 et al. ut
spiritus voc. ὁρμὴ seu ὅρμος exprimatur.
258. _Elissœis_ Col. Vulgo _Elysæis_, vel _Elisæis_ et _Elyseis_,
vid. ad I, 81.
259. _Agatyna_ scripti. _Agathina_ Parm. _Agatinnum_ certe et
_Agantinnum_ dicitur Antonino et tabulis Itinerariis. Vulgo
_Agathyrna_, prob. Drak. _Agyrina_ conj. N. Heins. Sed vid. ad
v. 208. Deinde _Trogilos_ Oxon. R. 1, Parm. Med. _Troylos_ Col.
_Troialos_ Put. Vulgo _Strongylos_: sed recte jam monuit N. Heins.
hanc insulam Æoliam intempestive h.l. inculcari, et Gr.
Στρογγύλην, Lat. _Strongulen_, non _Strongylon_, dici. Idem conj.
_Trotilon_ (Τρώτιλον, _Trotilum_, opp. ad mare situm non longe a
Syracusis), vel _Mille Acradina dedit, perflataque Trogilos
austris_: at Acradina est pars Syracusarum, quæ urbs, v. 277,
memoratur.
260. _Facelina Dianæ_ Col. probb. Cluver. Sic. II, 6, et N. Heins.
qui monet, Dianæ Φακελίνης vel Φακελίτιδος nomen derivari a
Φάκελος, qui est fascis sarmentorum, quo Orestes simulacrum Dianæ
ex Scythia Ariciam in Italiam adtulisse dicitur, vid. Serv. et
Pompon. Sabin. ad Virg. Æn. II, 117, et Bucol. pr. Munker. ad
Hygin. fab. CCLXI, et ad Antonin. Liber. fab. XXVII, Cluver. l.c.
et Heyne ad Donati vit. Virgil. § 85; _Phacetina_ R. 2, unde
_Phacelina_ rectius, opinor, scripsit Lefeb. ut in Lucilii fragm.
apud Pompon. Sab. l.c. Eadem scriptura aliis corruptis lectionibus
h.l. firmatur. _Placentina Chavæ_ Tell. R. 1, Parm. _Pharetia
Chavæ_ Mediol. _Placentia Agavæ_ a manu docta in R. 1, _facetia
cave_ Put. Vulgo _Fascellina_, vel _Fascelina Divæ_, quod nomen
Dianæ (al. _Fascelis_, seu _Fascelitis_) a _fasce_ lignorum
deducitur. Pompon. Sabinus l.c. Deam hanc _Facelinam_ a _facibus_
dictam putabat.
Tergemino venit numero fecunda Panormos;
Seu silvis sectere feras; seu retibus æquor
Verrere, seu cælo libeat traxisse volucrem.
261. _Tergemino numero_, tribus militum millibus.
--_fecunda_ omnis generis animalibus, feris, piscibus, volucribus;
quod mox poeticis coloribus adumbratur.
262 sq. _Verrere æquor retibus_, unde rete _verriculum_,
_everriculum_. Conf. ad XI, 472 in Var. Lect. et Bentl. ad Horat.
Sat. II, iii, 235. Vide quoque Servium ad Æn. I, 59. _Ed._
[“XI, 472” recte XI, 470]
[263.] _cælo traxisse_, h.e. deducere, ut _trahere crescente
arundine prædam_ dixit Martial. IX, 54, de quo aucupio cf. sup. VII,
674 seq.
261. _Panhormos_ Oxon. vid. nott. _Panhorphos_ Tell.
262. _sectere_ recte Colon. et R. 2. Vulg. _sectare_, quod
perperam pro _sectari_ dictum adcipiunt; _agitare_ emend. Bentl.
ad Horat. Serm. II, 3, 235, quod a vulgata lectione nimis recedit.
263. _Verrere_ Col. Ox. et in marg. R. 1. Vulgo _Vertere_.
Non Herbesos iners, non Naulocha pigra pericli
Sederunt; non frondosis Morgentia campis 265
Abstinuit Marte infido: comitata Menæis
Venit Amastra viris, et parvo nomine Tisse,
Et Netum, et Mutyce, pubesque liquentis Achæti.
264. _Herbesos_, seu Erbessus (v. Var. Lect.) ad fontes Anapi, qui
in portum magnum Syracus. effluit, ubi nunc Cryptæ, _la Grotte_, si
fides habenda Fazello, Rer. Sic. I, 10; Cluverus (Sic. ant. II, 10
et 11) duplex hujus nominis oppidum in Sicilia fuisse putabat,
alterum supra Agrigentum inter Acragantem Halycumque amnes, quod ex
Polyb. I, 18, alterum Syracusis vicinum, quod ex Liv. XXIV, 30,
colligebat. Hæc tamen conjectura parum probabilis videbatur Cellar.
Geogr. T. I, p. 810 sq. _Naulocha_, al. Naulochus, seu Naulochum; et
Ναύλοχοι, Appian. B. Civ. lib. V, 116 et 121, prope Pelorum prom.
cum statione navium, unde nomen adcepit. Cf. Suet. Aug. 16 et 101.
--_non iners_ et _pigra pericli_, ut _piger militiæ_ apud Horat.
Epist. I, ii, 124 h.e. non pigra ad periculum in bello subeundum.
Sic _piger in militia_ dixit Cic. ad Div. VII, 17, et _gens
pigerrima ad militaria opera_, h.e. ignava, inbellis, Liv. XXI, 25.
265. _Sederunt_; v. ad III, 142, et X, 597.
--_Morgentia_ (vid. Var. Lect.), supra ostium Symæthi non longe a
mari.
[266.] _Marte infido_, bello ancipiti, vel, ut Marsus exponit, pro
infidis Pœnis.
--_Menæis viris_ a Μέναις opp. quod lacui Palicorum subjacebat inter
Syracusas et Hennam, Μεναὶ, Steph. Μέναινον Diodor. XI, 78; hodie
_Meneo_. Hinc _Menenii_, Cic. Verr. III, 43. _Menanini_, Plin.
III, 8; ΜΕΝΑΝΙΝΩΝ, ΜΕΝΑΙΝΩΝ et ΜΗΝΑΙΝΩΝ in numis Parutæ; forte
et Goltzii.
267. _Amastra_ ad Halæsum fl. Ἀμήστρατος, vel Ἀμέστρατος, Steph.;
Μυττίστρατον, Polyb. I, 24; Μουτίστρατον, Zonar.; Μύστρατον, Diod.
in Eclog. p. 876; hod. _Mistretta_.
--_Tissa_ ad radices Ætnæ, nunc forte _Randazzo_.
--_parvo nomine_, ut ap. Cic. Verr. III, 38 pr., _perparva et tenui
civitate_. Cf. ad XIII, 5.
--Vide Ptolem. lib. III, cap. 4. _Ed._
268. _Netum_; Νέητον, Ptol. nunc _Noto, Citta ingeniosa_, prope
Pachynum.
--_Mutyce_; Μοτούκα, Ptol. III, 4; Μότυκα et Μότικα al. hodie
_Modica_, inter Syracusas et Pachynum. Cf. Cluver. II, 10; Hard. ad
Plin. III, 8; Græv. et Ern. ad Cic. Verr. III, 43
--_liquentis Achæti_; v. Var. Lect.
264. _Herbessos_ scribendum censebat N. Heins. Rectius forte
_Erbessos_. Gr. Ἐρβησσὸς Polyb. I, 18; Ἐρβησσίνος ap. Steph. Sed
_Herbessus_ in optimis libris Liv. XXIV, 30, 35, et _Herbessenses_
ap. Plin. III, 8.
265. _Morguentia_ R. 1, et ad marg. _Morguntia_. Forte leg.
_Morgantia_, Μοργάντιον Strab. VI, p. 186, Μοργαντίνη Thucyd. IV,
et Diodor. XIV, 96. _Murgantia_ Liv. XXIV, 27; XXVI, 21. ΜΟΡΓΑΝΤ.
in numis. Sed Μοργεντῖνοι Steph. _Murgentini_ Plin. III, 8, et
_Murgentinus ager_ Cic. Verr. III, 18, et V, 47.
266. _Menæis_ scripti et vetustæ edd. ante Marsum, qui primus
_Nemæis_ dedit. _Noœnis_ emend. Maser. ad Val. Fl. II, 495, coll.
Plin. III, 8, ubi potius _Noæi_ memorantur, Νοαῖοι, quorum urbs
Νόαι, hod. _Noara_. Cluverius castigabat _Nomæis_, a Νόμαις,
perobscuro oppido, quod in tabulis suis geographos Amestrato seu
Amastræ vicinum posuisse, deceptos depravatis Silii editionibus,
bene monuit N. Heins.
267. _Tisse_ Col. Τίσσα Ptol. _Tissæ_ priscæ edd. non inprob.
N. Heins. Τίσσαι Steph. Vulg. _Thisse_.
268. _Mytice_ Col. unde _Matyce_ emend. Cluver. II, 10, Cell. et
N. Heins. Vulg. _Micite_. Deinde _Achæti_ Col. _Arethi_ Put. R. 1,
Parm. Med. _Arheti_ Oxon. Vulgo _Acheti_. Quæ omnia mendosa
videntur. _Acithi_ non male conj. Dausq. et N. Heins. Ἀκίθιος
fluvius ap. Ptol. de quo vid. Cluver. I, 18. Hinc forte
_liquentis_, pro quo _ingentis_ scribendum putabat D. Heins. An
legendum _Echetlæ?_ De eo opp. vid. Polyb. I, 15; Diodor. XX, 32,
et Steph.
Sidonios Drepane, atque undæ clamosus Helorus,
Et mox servili vastata Triocala bello, 270
Sidonios Arbela ferox, et celsus Ietas,
Et bellare Tabas docilis, Cossyraque parva,
269. _Sidonios_, Pœnos, _juvere Drepane_, _Helorus_, etc.
--_Drepane_, vulgo _Drepanum_ (Δρέπανον et τὰ Δρέπανα, Polyb.
I, 41, 46, 55; _Drepanis_ Anton.), prom. et opp. Conf. Cluver.
II, 1; Virg. Æn. III, 707 sq.
--_Helorus_ fluvius, præter opp. ejusdem nominis, et inter specus
primum rupesque exesas procurrens, unde _clamosus undæ_. Vid. Heyne
ad Virg. Æn. III, 698, et Cluver. I, 13. Cf. sup. ad III, 471, et
IV, 524.
270. _Triocala_ opp. mediterr. inter Crimissum et Himeram fl.
Τριόκαλα, Diod. in Ecl. l. XXXVI, p. 913; Τριόκλα, Ptol. III, 4;
Τρίκαλα, Steph.; ΤΡΙΑΚΑΛΑ in numis Parutæ; hod. _Troccoli_; unde
_Triocalini_, Plin. III, 8, et Cic. Verr. V, 4.
--_mox servili vastata bello_, arx belli a servis capta et summa vi
diruta. Vid. Diodor. l.c., et Cluver. II, 12.
271. _Arbela ferox_; v. Var. Lect.
--_Ietas_; Ἰεταὶ, Steph. nunc _Iato_, ad Crimissum fl. in excelso
monte, unde _celsus_, ut _ardua_ v. 238. Hinc _Ietenses_ ap. Plin.
III, 8, ubi vide Harduin.
[272.] _Tabas_; v. Var. Lect.
--_Cossyra parva_ ins. inter Siciliam et Africam, hod. _Pantalarca_.
Κόσσυρα Ptol. IV, 3 extr. Κόσσουρα Strab. VI, pag. 191. COSSURA in
numis ap. Parutam et Holsten. ad Steph. Κόσυρος Scyl. ac Steph.
_Cosura_ Mel. II, 7. _Cosyra_, Plin. III, 8; V, 7, et Ovid. Fast.
III, 567, ubi v. Heins. et Burm. Nullam ejus mentionem fecit Cluver.
qui eam forte ad Africam retulit.
269. _Sidonios_ scripti et quædam edd. antt. _Sidonias_ R. 1, et
Med. prob. N. Heins. ad Ovid. Heroid. XV, 164, Cf. ad II, 117, et
not. ad IV, 648. Vulgo _Sidonia et_. Verum τὸ _Sidonios_ præstat,
quod mox repetitur.
271. _Arbeia_ Colon. unde _Arbela_ emend. Cluver. II, 13, et
N. Heins. qui tamen _ferax_ pro _ferox_ corrigendum censebat.
Ἀρβέλη Stephan. Ἀρβέλαι Suid. Oppidum incerti situs, et forte ab
hoc loco alienum, quoniam secunda syllaba producitur. Vulgo
_Arabeia_, quæ nihili est. Forte leg. _Herbita_, vel _Acrilla_,
vel _Onobala_. Ὀνοβάλα fl. ap. Appian. B. Civ. V, 109, qui Vibio
Sequest. (vid. edit. Oberlin. p. 198, 199) _Tauromenius_ et nunc
_Cantara_ dicitur, si Fazello et Cluver. fides habenda. _Herbita_
et, quæ mox memorantur, _Tabæ_ adjacent Heræis montibus.
_Acrilla_, vel _Acrillæ_, non procul a Syracusis, inter Acras
(sup. v. 206) et Agrigentum; vid. Liv. XXIV, 35, et Steph. Byz.
272. _Tubas_ Col. _Thabas_ primæ edd. _Thebas_ Put. Vulgatam lect.
_Tabas_, quæ mendosa videbatur N. Heins., defendit Cluver. Sic.
ant. II, 13, putans, hoc oppidum esse hod. castellum _Tavi_ ad
Heræos montes.
Nec major Megara Mute concordibus ausis
Juvere, et strato Gaulum spectabile ponto,
Quum sonat Halcyones cantu, nidosque natantes 275
Inmota gestat, sopitis fluctibus, unda.
273. _Megara_; v. sup. ad v. 26.
--_Mute_; v. Var. Lect.
274. _Gaulum_, al. _Gaulos_, ins. Siculi maris prope Meliten,
Pachyno adversa. Γαῦλος πελαγία καὶ λιμέσιν εὐκαίρως κεκοσμένη,
Ποινίκων ἄποικος, Diodor. V, 12. Hinc et _strato ponto_, plano et
tranquillo mari. Vid. ad III, 55, in Var. Lect.
275. «Halcyone avis paulo amplior passere, colore cyaneo ex parte
majore, tantum purpureis et candidis admixtis pennis, collo gracili
ac procero: quam videre rarissimum est, nec nisi Vergiliarum occasu
et circa solstitia brumamve, nave aliquando circumvolata statim in
latebras abeuntem. Fetificant bruma, qui dies halcyonides vocantur,
placido mari per eos et navigabili, Siculo maxime;» Plin. X, 32, ubi
v. Harduin. et ad II, 47. Conf. Intpp. ad Virg. Georg. I, 399;
Plaut. Casin. Prol. vers. 26, et Pœn. I, ii, 143; Varr. L. L. VI, 5.
273. _Nec major_, h.e. æqualis, una voce scribendum putat Lefeb.
ut _necopina_ sup. v. 188, et alia IX, 98, et XVI, 608, ex
hellenismo.
--Deinde _Iuntæ_ pro _Mute_ Col. _Mite_ vel _Myte_ Ox. _Motyce_
seu _Mutyce_ corrig. Cluver. Sic ant. I, 11, cujus tamen urbis
poeta jam meminit v. 268. _Motye_ vel _Mutye_ legendum videbatur
Drak. Idem vero oppidum Silio _Muten_ dici putant Dausq. Lefeb. et
Ern. Μοτύη opp. marit. non longe a Lilybæo (non Pachyno, ut apud
Pausan. Eliac. I, 25), vel in insula ejusdem nominis (Diod. XIII,
63 et 88, XIV) Phœnicum κτίσμα (Thucyd. VI, 2), vel colonia
Pœnorum iisque fidissima, si fides habenda Diodoro l.c. Conf.
Polyæn. Strateg. V, 2, n. 6.
274. _Gaulum_ scripti. _Gaurum_ R. 1 et Med. _Gauros_ Parm. Vulgo
_Caulum_. Male! _Caulon_ inepte conj. Dausq. quod Italiæ opp. est
et _Aulon_ quoque vocatur; _strato Gaulos (spectabile) ponto_, vel
_strato_, _Gaulos_, _spectabile p._ (ut inf. v. 292, _postquam
inmedicabile visum Seditio_) emend. Gron. Obss. III, 7, quod
insula illa ceteris scriptoribus non _Gaulum_, sed _Gaulos_
dicatur.
Ipsa Syracusæ patulos urbs incluta muros
Milite conlecito variisque inpleverat armis.
Ductores facilem inpelli, lætamque tumultus
Vaniloquo plebem furiabant insuper ore: 280
277 seq. _Ipsa urbs inclita Syracusæ inpleverat patulos muros_, ibi
multi milites conscripti erant, qui Pœnis auxilio mitterentur. Verba
_patulos muros_ ad magnitudinem urbis spectant. Πεντάπολις ἦν τὸ
παλαιὸν, ἑκατὸν καὶ ὀγδοήκοντα σταδίων ἔχουσα τὸ τεῖχος, Strab. VI,
p. 186 al., 270 al., 415. Hinc et mox vers. 281.
--_quatuor arces_, urbes, de quibus v. supra ad v. 181.
280. _furiabant_; v. ad VII, 617.
277. _Syracosæ_ Col. _Syracuse_ ad marg. R. 1. _Syracosias_ conj.
N. Heins.
280. _plebem_, non _pubem_, scripti.
Numquam hoste intratos muros, et quatuor arces,
Et Salaminiacis quantam Eoisque tropæis
Ingenio portus urbs invia fecerit umbram,
Spectatum proavis: ter centum ante ora triremes
Unum naufragium, mersasque inpune profundo 285
Clade pharetrigeri subnixas regis Athenas.
281. Verba ductorum, qui dicunt: in hujus urbis mœnia ac portus
numquam penetrasse hostem, et a _proavis spectatum_ esse, h.e.
majores vidisse, _quantam umbram fecerit urbs_ hostibus _invia_
(ut inf. vers. 639) _tropæis Salam. Eoisque_, h.e. quantopere
obscuraverit gloriam victoriæ, ab Atheniensibus de Xerxe, rege Eoo,
Orientis, ad Salamina reportatæ; horum naves _ter centum ante ora_
proavorum _unum naufragium_, unam cladem fuisse, h.e. omnes
periisse, vel _ter centum triremes... unum naufragium_... ipsasque
_Athenas_ quasi _mersas_ esse mari. Intpp. bene comparant locum Cic.
Verr. lib. V, 37, quem Silius expressit: «Quo Atheniensium classis
sola post hominum memoriam CCC navibus vi ac multitudine invasit:
quæ in eo ipso portu, loci ipsius portusque natura (ut h.l. ingenio
portus), victa atque superata est. Hic primum opes illius civitatis
victæ, comminutæ depressæque sunt: in hoc portu Atheniensium
nobilitatis, imperii, gloriæ naufragium factum existimatur.» De
bello, quod Athenienses, ducibus Demosthene et Nicia, cum
Syracusanis gesserunt, tempore belli Peloponnesiaci, et in quo bis
victi sunt a Gylippo, qui Spartanis, Syracusanorum sociis, præerat,
v. Justin. IV, 4 et 5; Thucyd. VII, 2 sqq.; Diodor. XIII, 7 sqq.;
Plut. in Nicia et al. De duplici vero _portu_ Syracusano Cic. Verr.
IV, 52; V, 37, et Dorvill. ad Charit. p. 282 et 598.
283. _Ingenio_, ut IV, 91, ubi v. not.
285 sq. _Unum naufragium_, ut fere _tumulus_ supra I, 50, ubi v.
not.
--_mersas profundo Athenas_, δεινῶς de Atheniensibus, ad
internecionem cæsis.
[286.] _subnixas_ ut sup. VIII, 243, ubi v. not.
--_pharetrigeri regis_, Xerxis, regis Persarum. Persæ ac Parthi
proprie _pharetrigeri_ ac _pharetrati_ dicuntur. Conf. Intpp. ad
Virg. Georg. IV, 290.
281. _hosti_ maluerit N. Heins. idque recepit Lefeb.
282. _Eisque_ R. 1, et _Actæisque_ ad ejus marg. _trophæis_ quidam
male. Est Gr. τρόπαιον, seu τροπαῖον. Post _tropæis_ Drak.
punctum, Lefeb. vero et Ern. post _umbram_ v. 283, signum exclam.
posuere. E contextu _refert_ vel simile quid subintelligendum
censet Lefeb. Sed vid. not.
Flammabant vulgum geniti Carthagine fratres,
Pœni matre genus; sed quos, sub crimine pulsus
Urbe Syracosia, Libycis eduxerat oris
Trinacrius genitor, geminaque a stirpe parentum 290
Astus miscebant Tyrios levitate Sicana.
287 seq. _fratres_, Hippocrates et Epicydes, prætores, _flammabant
vulgum_, de quo v. Liv. XXIV, 26 sq. Hi «nati Carthagine, sed
oriundi ab Syracusis exsule avo, Pœni ipsi materno genere,» Liv.
ibid. c. 6. Cf. Polyb. VII, 2.
[288.] _sub crimine_, sub prætextu criminis, Burman. et Drak. coll.
Suet. Ner. 35, et Tac. Hist. II, 26.
289. _eduxerat_, et genuerat et educaverat; Lefeb.
291. _levitate Sicana_; cf. sup. ad v. 31.
288. _ob crimina_ conj. N. Heins. et v. 293, _insurgebat_. At
nihil mutandum.
Quæ cernens ductor, postquam inmedicabile visum
Seditio, atque ultro bellum surgebat ab hoste,
Testatus Divos Siculorum, amnesque, lacusque,
Et fontes, Arethusa, tuos, ad bella vocari 295
Invitum, quæ sponte diu non sumserit, hostem
Induere arma sibi, telorum turbine vasto
Adgreditur muros, atque armis intonat urbi.
292. Accuratius belli causas exponit Liv. XXIV, 33 sqq.
--_ductor_ Rom. Marcellus.
--_inmedicabile_ τὶ, pro, inmedicabilis visa.
293. _surgebat_, oriebatur; Drak. coll. I, 686, et XIII, 617.
294. Hæc adumbrata ex oratione Marcelli ap. Liv. XXIV, 38 extr.
_Vos, Ceres mater_, etc.; Ern. Cf. Virg. Æn. XII, 581, et Ovid. Met.
V, 44 seq.
--_Divi Siculorum_, Orcus, Triptolemus, Ceres, Proserpina, Palici,
Diana, Minerva, Jupiter, Olympius, Apollo, aliique; Dausq.
295. _Arethusa_; cf. sup. v. 53 sq. _ad bella_ non cum Pœnis
gerenda, quod Dausq. putabat, sed cum Syracusis, cui urbi diu
pepercerat Marcellus, abstinendo hostilibus, e longinquo obsidione
servanda, legatos mittendo; Gron. Obss. lib. III, 7.
296. Testatus Deos, _hostem induere sibi_ (Marcello) _arma_, h.e. se
invitum cogere ad arma capienda, _quæ sponte_, consilio et de
industria, _diu non sumserit_ (Marcellus), quorum usu diu
abstinuerit, sperans, Syracusanos non extrema _experturos_ esse.
Conf. sup. v. 179 sqq. Similis est locus Liv. XXX, 31: «Neque patres
nostri priores de Sicilia, neque nos de Hispania fecimus bellum: et
tunc Mamertinorum sociorum periculum, et nunc Sagunti excidium nobis
pia ac justa induerunt arma.»
297. _telorum turbine_; vid. ad I, 311.
296. _Invitum, quia_ ex Col. recepit Drak. _Invitumque a sponte
non s. h._ Oxon. _Invitumque a sponte diu non_ Put. _quia sponte
Deum non sumserit_ corrig. N. Heins h.e. diis faventibus
adnuentibusque; quod multis exemplis docetur, quibus opus non
erat. Ego servavi vulgatam lect. exemplo Lefeb. et Ern. Eamdem non
inprobabat Draken. et _sumserit_ vel positum pro sumsisset, vel in
_sumeret_ mutandum putabat. Mireris viros doctos nodum in scirpo
quæsisse, et Lefeb. primum percepisse h.l. sententiam, quam his
verbis enuntiat: hostis induit Marcello arma, quæ ipse Marcellus
diu sponte _distulit_ sumsisse; vid. not.
Par omnes simul ira rapit, certantque, ruuntque.
Turris, multiplici surgens ad sidera tecto, 300
Exibat, tabulata decem cui crescere Graius
Fecerat, et multas nemorum consumserat umbras.
Armatam hinc igni pinum et devolvere saxa
Certabant, calidæque picis diffundere pestem.
300. Ernesti: «De hac turri excelsa, quæ igni Rom. adcensa prima
ruinam in muris Syrac. dedit, omnia a Silio ficta sunt: nonnulla
tamen leguntur ap. Liv. XXIV, 34, unde in turris cogitationem adduci
facile poterat. Talia Silius numquam e manibus dimittit, et
plerumque graphice, nec sine arte pingit, sed nec sine nimiæ luxuriæ
vitio, ut h.l. altitudinem turris et inpr. incendium.» Poeta autem
noster ante oculos habuit similem locum Virgil. Æn. IX, 530 sqq.
--_multiplici tecto_, tabulato, de quorum numero sæpe ingenti ac
fine v. Lips. Poliorc. lib. II, 4.
301. _Exibat_ ad sidera, ut _ad cælum_ ap. Virgil. Georg. II, 81,
vel simpl. eminebat, ut ap. Ovid. Met. III, 78. Sic et _exsistere_
sup. I, 585, ubi v. not.
--_tabulata crescere_, ut v. 309: _crescentia tecta_. Vide ad VII,
676.
--_Graius_, Archimedes, Syracusanus, de quo v. inf. v. 341 sq. Cur
_Graius_ dicatur, intelligitur ex v. 50 sq.
302. _nemorum umbras_, ut IV, 679, ubi v. not.
303. _pinum_, tædas, ut v. 420; IX, 336; X, 549, et πεύκη ap.
Aristoph. Nub. Act. I extr. Drakenb.
304. _picis pestem_; v. ad I, 174.
303. _pinum_ scripti; conf. Heins. ad Claud. R. P. III, 387. Vulgo
_molem_.
Huic procul ardentem jaculatus lampada Cimber 305
Conjicit, et lateri telum exitiabile figit.
305. _Huic_ scripti. _Hinc_ R. 1, Med. aliæque priscæ edd. Vulgo
_Hic_.
Pascitur adjuto Vulcanus turbine venti,
Gliscentemque trahens turris per viscera labem,
Perque altam molem, et toties crescentia tecta,
Scandit ovans, rapidusque vorat crepitantia flammis 310
Robora, et, ingenti simul exundante vapore
Ad cælum, victor nitentia culmina lambit.
307. Colores orationis poeticæ passim obvii. Cf. IV, 680 sq.; lib.
V, 510 sq.; lib. VII, 351 sq; IX, 602 sq. et inf. v. 419 sq.
--_Pascitur_, ut IX, 603.
308. _labem_, ut v. 304, _pestem_; cf. ad VIII, 21.
309. _crescentia tecta_; v. ad VII, 676.
310 sqq. _ovans victor_, Vulcanus, h.e. ignis.
[311.] _exundante vapore Ad cælum_; v. ad II, 631.
[312.] _lambit_, ut ap. Virg. Æn. II, 684, et III, 574.
307. _adjutus_ Put. et ad marg. R. 1, quod receperunt Lefeb. et
Ern. Idem, vel _adjecto_, vel _adjuncto_ conj. Dausq. Vulgatam
lect. _adjuto_ h.l. probabat N. Heins. qui sup. ad XI, 614,
verebatur, ne mendosa esset. Omnino doctior videri potest, et
auribus certe gratior est. [“XI, 614” recte XI, 611]
309. _toties_ Col. Put. R. 2, Parm. Ben. Vulgo _turris_. Deinde
_crescentia_, Col. Vulg. _nascentia_ non inprob. Barth. Adv.
IX, 3, ut sensus sit: Tam alta erat turris, ut ubi finem habitura
videretur, ibi denuo novo tabulato renasceretur, et superiora
tabulata enascerentur velut ex inferioribus iisque majoribus
sursum procedendo: _texta_ conj. N. Heins. et _tectis crescentia
tecta_ Dausq.
310. _rapidusque_ scripti et R. 2, quod recepi, etsi perperam ita
legi putabat N. Heins. Mea qualicumque sententia exquisitius est
vulgato _rapidisque_, et pro _raptim_ positum, ut apud Virg. Æn.
XI, 906; XII, 81 al. In iisdem scriptis recte _crepitantia_, non
_trepidantia_; conf. Bentl. ad Horat. Od. IV, xi, 11, et Drak.
h.l.
312. _surgentia culmina_ Ven. Marsi, teste N. Heins. Sed vulgatam
lect. in utraque Marsi ed. Ven. reperit Drak. _nutantia_ ingeniose
conj. Dausq. h.e. ruinam minitantia.
Inplentur fumo, et nebula caliginis atræ
(Nec cuiquam evasisse datur) ceu fulminis ictu
Conreptæ rapido in cineres abiere ruinæ. 315
Par contra pelago miseris fortuna carinis.
Namque ubi se propius tectis urbique tulere,
Qua portus muris pacatas adplicat undas,
Inprovisa novo pestis conterruit astu.
316... 319. Ab altera parte navibus Romanorum non minus detrimenti
inlatum est Archimedis arte.
318. _adpulit undas_, ut inf. v. 418, Put.
Trabs fabre teres, atque, erasis undique nodis, 320
Navali similis malo, præfixa gerebat
Uncæ tela manus: ea celso ex aggere muri
Bellantes curvi rapiebat in aera ferri
Unguibus, et mediam revocata ferebat in urbem.
320. Describitur machina Archimedis, qua navibus hostium nocuit,
_tolleno_, Gr. καρχήσιον. Vide Liv. XXIV, 34; Polyb. VIII, 7 (ubi
conf. Schweigh.); Athenæus, V, p. 208; Plut. in Marcello, Opp. T. I,
p. 306, edit. Frft. Tzetz. Chil. II, 35; Oribas. de machinam. VI,
24.
322. _Uncæ tela manus_, mox _ungues curvi ferri_, et v. 327,
_chalybs morsusque tenaces_. Livio l.l. dicuntur _ferrea manus_;
Polyb. VIII, 8, χεῖρ σιδηρᾶ ἐξ ἁλύσεως δεδεμένη; Plut. in Marcello
l.c. χεῖρες σιδηραῖ ἡ στόματα εἰκασμένα γεράνων, et _harpagones_
aliis.
--_aggere muri_; v. ad lib. I, 265.
323. _Bellantes_, milites e navibus adreptos Silius de suo addidit:
Livii narratio ad naves tantum conreptas et in mare depressas
pertinet, quam poeta, vss. 326... 332, luculenter et eleganti ornatu
expressit; Ernesti. Sed congruit Polybius, ex quo Livius etiam sua
hausit, lib. VIII, c. 9: Οὐκ ὀλίγα δὲ καὶ ταῖς χερσὶ ταῖς ἐκ τῶν
μηχανῶν ἐκακοποίουν· σὺν αὐτοῖς γὰρ τοῖς ὅπλοις τοὺς ἄνδρας
ἐξαιροῦντες ἐῤῥίπτουν.
320. _Trabs trabe cincta teres, erasis u. n._ Put. Hinc _Trabs
trabe juncta teres derasis_ (ut _decisis undique ramis_ ap. Virg.
Æn. XI, 5) _undique nodis_ emend. Lefeb. quia duæ certe trabes
requirantur 325. _vis ulla_ Col. _vix illa, quin s. t._ Put. _Nec
solos fixura viros_ suspicabatur N. Heins.
Nec solos vis illa viros, quin sæpe triremem 325
Belligeræ rapuere trabes, quum desuper actum
Incuterent puppi chalybem morsusque tenaces.
Qui, simul adfixo vicina in robora ferro,
Sustulerant sublime ratem (miserabile visu!),
Per subitum rursus laxatis arte catenis 330
Tanta præcipitem reddebant mole profundo,
Ut totam haurirent undæ cum milite puppem.
[327.] _morsus tenaces_; cf. ad VII, 624.
330. _Per subitum_; v. ad VII, 527.
327. _tenaci_ Col.
His super insidiis angusta foramina murus
Arte cavata dabat, per quæ confundere tela
Tutum erat, obposito mittentibus aggere valli. 335
Nec sine fraude labos, arta ne rursus eodem
Spicula ab hoste via vicibus contorta redirent.
333. Archimedes, «ut sui vulnere intacti tela in hostem ingererent,
murum ab imo ad summum crebris cubitalibus fere cavis aperuit, per
quæ cava pars sagittis, pars scorpionibus modicis ex occulto
petebant hostem.» Liv. l.c. Cf. Polyb. VIII, 7, ibique Schw. et
Plut. l.l. _His super insidiis_; conf. ad I, 60 in Var. Lect.;
Virgil. Æn. IX, 534.
--_angusta foramina_, ap. Liv. _cava_, gallice _meurtrières_;
extrinsecus _arta_, apud Liv. _cubitalia_, introrsum vero laxiora.
_Ed._
334. _confundere tela_, pro simpl. fundere, Drak. vel sine ordine
jacere, Burm. qui tamen perperam confert Horat. Od. I, xvii, 23, et
Val. Fl. V, 581, ubi v. ejus not. Cf. Var. Lect.
335. _aggere valli_; v. ad I, 265.
334. _cum fundere_ Col. _clam fundere_ conj. Burm. et recepit
Lefeb. Recte, puto. Sic in loco Livii, quem in notis laudavimus,
_pars sagittis, pars scorpionibus ex occulto petebant hostem_.
335. _adposito_ Put. non improb. Drak. ut positum sit pro vicino,
proximo, de quo vid. Gronov. ad Senec. Epist. IV.
336. _Tum sine_ priscæ edd. Mox. _artæ viæ_ malebat N. Heins. et
v. 344, _novo ortu_.
Calliditas Graia, atque astus pollentior armis
Marcellum, tantasque minas, terraque marique
Arcebat, stabatque ingens ad mœnia bellum. 340
338 sq. Cf. Liv. XXIV, 34 extr.
--_Calliditas Graia_, Archimedis Graii. Cf. ad v. 301.
--_astus pollentior armis_; cf. Liv. l.c. pr. et Polyb. VIII, 5,
et 9.
340. _bellum_, obpugnatio, _stabat_, ut sup. IV, 44.
Vir fuit Isthmiacis decus inmortale colonis,
Ingenio facile ante alios telluris alumnos,
Nudus opum; sed cui cælum terræque paterent.
341. Poeta exornavit verba Liv. XXIV, 34 pr. sed, ut solet, definite
et per partes singulas Archimedis ingenium et artem adumbrat; Ern.
--_Isthmiacis colonis_, Syracusanis. Vid. ad v. 50 sq. Venusta
Mathematici descriptio.
343. _nudus opum; sed cui_, etc. pulchra ἀντίθεσις, ut fere ap. Hor.
Od. I, xxviii, 1... 4; Lenz.
Ille novus pluvias Titan ut proderet ortu
Fuscatis tristis radiis: ille hæreat, anne 345
Pendeat instabilis tellus; cur fœdere certo
Hunc adfusa globum Tethys circumliget undis,
Noverat, atque una pelagi lunæque labores,
Et pater Oceanus qua lege effunderet æstus.
344 sq. _Ille noverat_ (v. 348) ex ortu solis, an futura esset
pluvia; Mars.
--_novus Titan_, oriens sol.
--_Fuscati radii_, quorum lucem nubes cælo obductæ hebetant ac
condunt.
--_ille noverat, hærcatne tellus_, stetne inmobilis, _an pendeat
instabilis_, moveatur. Alii olim philosophi hoc, alii illud
statuebant. Vid. Plut. de Plac. Philos. lib. III, 13; Cic. Acad. IV,
39 et al. Terram immobilem stare docebat Archimedes, et monstrabat
in sphæra artificiosa quæ Syracusis in Achradina servabatur; Lenz.
coll. Ovid. Fast. VI, 269... 280.
346 seq. _cur Tethys_, h.e. mare _hunc globum_, orbem terrarum,
cingat, circumfluat. Nam Oceanus, ut veterum opinio ferebat, πόταμος
ἀψοῤῥοος, Ὅς περικυμαίνει γαίης περιτέρμονα κύκλον. Cf. Orph. Hymn.
LXXXII, 3; Köppen ad Hom. Iliad. ξ, 200, 245; ς, 399 al.
--_Tethys_ vero poetis est mare, eademque Oceani et conjux et soror.
--_certo fœdere_, certa lege ac ratione, ut ap. Virg. Æn. I, 62.
348 sq. Cf. ad III, 58.
[349.] _Oceanus pater_ omnium Deorum, fluminum, fontium ac rerum:
nam mare cunctarum rerum principium, secundum Thaletis aliorumque
philosophorum prisci ævi sententiam. Cf. Köppen ad Hom. Iliad. ξ,
201, 246, φ, 196 sq.; Virg. Ge. IV, 382; Orph. l.c. 1, sqq. al.
347. _ulnis_ conj. idem ingeniose, putans, τὸ _undis_ ex glossa
inrepsisse.
349. _refunderet_ corrig. N. Heins. ut inf. v. 551; Stat. Theb.
IX, 464 al. Sed _effundere_ hoc sensu legi ap. Mel. III, 1, et
simplex _fundere_ ap. Lucan. I, 410, monet Drak. Verbum compos.
h.l. pro simplici; conf. not. ad III, 464.
Non illum mundi numerasse capacis arenas 350
Vana fides: puppes etiam constructaque saxa
Feminea traxisse ferunt contra ardua dextra.
350. Cf. Horat. Od. I, xxviii, 1, ibique Jani. Omnino autem respexit
Silius ad Archimedis librum, qui ψαμμίτης inscriptus fuit, quo
probare conabatur, numerum arenæ non esse infinitum, sed efferri et
colligi posse, si vel maxime totus terrarum orbis arena constaret;
Drak. Hinc ille jactabat, Οἶδα δ’ ἐγὼ ψάμμου δ’ ἀριθμοὺς καὶ μέτρα
θαλάσσης, et Græci cœperunt, sicut διακόσιοι et similia, sic
ψαμμοκόσιοι a numero arenæ subputare, pro infinita et inexplicabili
multitudine; D. Heins. Exstat etiam nunc ejus ψαμμίτις, seu libellus
de numero arenæ ad regem Gelonem, quo ostendit, universum non esse
infinitum.
351 sq. Hæc spectant non ad ignaviam et imbelliam, quam Archimedi
h.l. objici putabat Barth. Adv. IX, 3, sed ad mechanicam ejus artem
et machinas (trespastum, seu polyspastum et helicen), quibus nullo
negotio gravissima onera, vel sustulit, vel transtulit, et ingentem
Hieronis navem deduxit in aquam. Vid. Eustath. ad Hom. Iliad. μ,
p. 866; Plut. in Marcello (Opp. T. I, p. 305 sq., ed. Frft.);
Athenæus, V, p. 217; Tzetz. Chil. lib. II, 130; Procl. ad Euclid.
I, 2, p. 18, I; Andr. Schmid. de Archimede (len. 1688, 4); et
_Dutens, Origines des découvertes des Anciens_, T. II, p. 207.
351. _constructa saxa_, ingentes moles («Saxea pila, magnis quam
molibus ante Constructam jaciunt ponto,» ap. Virg. Æn. IX, 711),
quas parvo momento de loco in locum, et quidem _arduum_, transtulit,
cujusvis infirmissimi hominis, et vel _feminæ_ manu; Gron. Obss.
III, 7. Cf. ad IV, 295 sq., et Suet. Vesp. 18. Cave _dextram_ cum
D. Heins. exponas multitudinem, quo sensu passim _manus_ dicitur, et
_constructa saxa_ vel domum actam ingenio Archimedis, vel cum
Dausquio struem congeriemque saxorum, quo onerosior esset navis,
quia. Plut. l.l. dixerit ἐμβαλῶν ἀνθρώπους τὲ πολλοὺς καὶ τὸν συνήθη
φόρτον.
[352.] _Feminea traxisse manu_, ἠρέμα τῇ χειρὶ σείων, Plut.
351. _Una fides_ recepit Drakenb. e Col. et Put. prob. N. Heins.
ut sensus sit: _non una_, h.e. non solum _fides_ est, creditur,
illum arenam mundi numerasse, sed _ferunt etiam_, etc. Id firmat
ex Val. Fl. II, 167 (in omnibus Mstis) et IV, 598; Stat. Theb. II,
689; XII, 114; Senec. Herc. Œt. 608. Vulgo _Vana fides_, ut ap.
Virg. Æn. IV, 12, et Val. Fl. V, 75. Id non displicebat Drak. et
recte, puto, jam revocatum est a Lefeb. et Ern. nam loca illa,
a N. Heins. laudata, vel dubia sunt, vel aliena.
Hic dum Italum ductorem astu Teucrosque fatigat,
Adnabat centum late Sidonia velis
Classis subsidio, et scindebat cærula rostris. 355
Erigitur subitas in spes Arethusia proles,
Adjungitque suas, portu progressa, carinas.
Nec contra Ausonius tonsis aptare lacertos
Addubitat, mersisque celer fodit æquora remis.
353. Hæc pugna navalis ficta a Silio, e dictis Liv. XXV, 27, et
multa habet poeta e Lucano, III, 510... 774 sed non absurdus ut
Lucanus; Lefeb.
--_Teucros_, Romanos, et _Sidonia classis_ pro Punica.
354. «Bomilcar edoctis Carthaginiensibus, in quanto res Syracus.
discrimine esset, cum centum navibus post paucos dies redit,» Liv.
XXV, 25. At v. cap. 27.
355. _cærula_, ut I, 21.
--_rostris scindebat_, ut VII, 411. Ut gravius hostiles naves
vulnerarent, aqua per rimam succedente, rostra depressa habebant,
non exstantia super aquas; Cellar. e Schefferi Mil. nav. II, 5.
356. _Arethusia_, Syracusana. Cf. ad v. 53.
358. _tonsis aptare lacertos_; cf. XI, 489, et XIII, 241.
Verberibus torsere fretum: salis icta frequenti 360
Albescit pulsu facies, perque æquora late
Spumat canenti sulcatus gurgite limes.
Insultant pariter pelago: ac Neptunia regna
Tempestate nova trepidant: tum vocibus æquor
Personat, et clamat scopulis clamoris imago. 365
360 seq. _Verberibus torsere fretum_, mare. Conf. ad lib. XI, 490.
Graphica imago commotæ remis aquæ, obruta illa quidem coloribus, at
non sine arte facta, Ern. [“lib. XI, 490” recte XI, 488]
--_salis facies_, maris superficies, ut mox _æquora_.
363. _Insultant pariter pelago_. Conf. XI, 489, et XIII, 241.
365. _imago_, Echo. Vid. Cerda ad Virgil. Ge. IV, 50; Jani ad Horat.
Od. I, xii, 4; xx, 8, et Interpretes Valerii Flacci lib. III, 597.
365. _clamat_; vide Var. Lect.
365. Hæc nihili esse putabat N. Heins, qui conj. _clangoris
imago_, vel _et clamat scopulis vaga Martis imago_, vel _ingeminat
scopulis clamoris imago_, vel denique _icta redit scopulis
clamoris imago_, ut apud Ovid. in Liv. v. 220, _Tunc vox adversis
collibus icta redit_. Lefeb. contra miratur, versum elegantissimum
displicuisse Heinsio dormienti, quum _clamare_ pro _resonare_
solenne sit apud antiquos. Id quidem neque nos ignoramus, vid.
ad III, 471. Sed _clamorem clamare_ quis umquam dixit, vel dici
ferat? Forte reponendum _clangit_, h.e. resonat; nisi potius vera
lectio _resilit_ culpa librariorum excidisse censenda est, et
vicina vox _clamoris_ peperit inportunum _clamat_. Olim suspicabar
_plaudit_, vel _plangit scopulos_. Withof. emend. _et reboat
scopulis_, etc. [“ad III, 471”: in Not.]
Ac jam diffusus vacua bellator in unda
Cornibus ambierat patulos ad prælia fluctus,
Navali claudens humentem indagine campum.
366... 370. Classes utrimque in semicirculum et cornua disposuerant;
Cell. Luxuriosior poeta est, nec tamen moderatius eadem pinxit
Lucan. III, 529 sq. Ern.
--_diffusus_, sparsus, dispersus.
367. _Cornua_ aciei _ambiunt fluctus_, ut mox _curvata sinu classis_
et _lunato gyro_.
368. _indago_ propr. venatorium verbum, de quo v. ad XIII, 141.
--_humentem campum_, mare. Cf. sup. ad v. 253.
--gallice dicimus, _la plaine liquide_. _Ed._
368. _viventem_ Ox. solenni lapsu librariorum, vid. sup. ad
I, 259.
At simili curvata sinu diversa ruebat
Classis, et artabat lunato cærula gyro. 370
370. _cærula_, ut I, 21.
--_artabat_, claudebat, vel, ut ap. Virgil. Æn. IV, 582, _latet sub
classibus æquor_.
369. _Ac_ Col.
370. _arabat_ Col. _arquabat_ conj. N. Heins. ut _arquatum_ h.e.
arcuatum _curvamen Iridis_ ap. Ovid. Met. XI, 590, ubi vid. Heins.
Nec mora: terrificis sævæ stridoribus æris,
Per vacuum late cantu resonante profundum,
Incubuere tubæ, quis excitus æquore Triton
Expavit tortæ certantia murmura conchæ.
371 sqq. _sævæ tubæ incubuere_; v. Var. Lect.
--_stridoribus_ de tuba. v. Burm. ad Val. Fl. VI, 28.
374. _murmura_, sonum tubarum.
--_certantia conchæ_, cum concha sua ejusque sono. Cf. ad I, 234.
--_conchæ_, buccinæ, quam Triton inflat, ut ap. Virg. Æn. VI, 171
sq. (quem locum Silius in mente, vel ante oculos habuisse videtur)
X, 209; Ovid. Met. I, 333 sq.; Lucan. IX, 348 seq. _tortæ conchæ_,
quam Græci στράβηλον vocant, et Lycoph. vers. 250, στρόμβον,
D. Heins. qui multa docte, ut solebat, sed parum apte disputavit.
371. _terrifici_ malebat N. Heins.
372. _vastum_ forte leg. pro _vacuum_, quæ vox præcessit v. 366.
Deinde _late_ Put. Vulg. _latæ_.
373. _Increpuere_ (ut V, 188; XVI, 95; Virg. Æn. IX, 504) recte
haud dubie emend. Gron. Obss. III, 7, prob. N. Heins. qui et conj.
_Incinuere_. Vulg. lectio non ferenda, quoniam mox sequitur
_Incumbunt_.
374. _tortæ ad certantia_ Gryph. et Dausq. Male!
Vix meminere maris; tam vasto ad prælia nisu 375
Incumbunt proni, positisque in margine puppis
Extremæ plantis nutantes spicula torquent,
Sternitur effusis pelagi media area telis,
Celsaque anhelatis exsurgens ictibus alnus
Cærula nigranti findit spumantia sulco. 380
375 sqq. Imago atrociter pugnantium ex summo puppium margine (unde
_nutantes_, in tam incertis vestigiis); et singula ad naturam apte
adumbrata; Ern. Luxuriantior Lucan. III, 567... 582.
--_Vix meminere maris_, se in mari, non in terra pugnare.
378. _area pelagi_, superficies.
--_media_, inter duas classes.
379 seq. _anhelati ictus_, de remigibus sub labore remorum
anhelantibus; ex naturæ veritate expressum, ut et _nigrans sulcus_:
nam sulcus mari inpressus umbram nigricantem et lumen efficit,
quibus etiam pictores fluctus designant; Ern.
--_alnus_, navis. Conf. supra ad III, 458.
Ast aliæ latere atque incussi roboris ictu
Detergent remos: aliæ per viscera pinus
Tramissis ipso retinentur vulnere rostris,
Quo retinent. Medias inter sublimior ibat
Terribilis visu puppis, qua nulla per omne 385
Egressa est Libycis major navalibus ævum.
381. Naves navibus conliduntur.
382. _Detergent_, frangunt, _remos_, ut παρασύρειν τοὺς ταρσοὺς
dixit Diodor. XI, 18. Cf. Scheffer. Mil. nav. III, 6, et Freinshem.
Ind. in Flor. 383 seq. Comparant Lucan. III, 564.
385. _puppis_, navis Himilconis. Bruti prætoriam navem Lucanus, III,
535 seq. moderatius notavit; Ern.
381. _latere_ Colon. et Rom. 2; _lattere_ Put. Vulgo _laceræ_: sed
si ipsæ laceræ, quomodo aliarum remos potuerunt detergere, utpote
invalidæ; N. Heins.
Sed quater hæc centum numeroso remige pontum
Pulsabat tonsis; veloque superba capaci
Quum rapidum hauriret Borean, et cornibus omnes
Conligeret flatus, lento se robore agebat, 390
Intraret fluctus solis si pulsa lacertis.
387. _Sed_ h.l. pro _nam_ positum videtur, ut δὲ pro γὰρ apud Hom.
Odyss. α, 433 (ubi v. Eustath.), δ, 468; Hesiod. Scut. Herc. 251.
Cf. Arnaldi Animadv. crit. p. 5.
389. _cornibus_ antennarum, lignorum transversorum in malo, a quibus
vela pendent, ut apud Virg. Æn. III, 549; V, 832, et hinc pro ipsis
velis. Verba _lento robore_, non ad remos, sed, ut v. 381, et ap.
Lucan. III, 563, ad totam navem referenda; Drak.
391. Vid. Var. Lect.
387. _Acta quater centum_ emend. N. Heins. cui τὸ _sed_ inportune
hic videbatur inculcatum. _Nam quater hæc_ tacite edidit Lefeb.
eamdem haud dubie ob causam; conf. not.
389. _Borean_, pro vulg. _Boream_, ex emend. N. Heins. qui ita
versui consuluit.
390. _robore_ Col. et Oxon. Vulgo _corpore_.
391. _Intraret fluctu_, h.e. fluctui, emend. N. Heins. sed vid. ad
VI, 498. Deinde _se_ pro _si_ Oxon. Sed, nisi aliquid desit, _ceu_
scribendum censebat N. Heins. prob. Drak. qui h.l. ita
interpretatur: Navis Punica tantæ magnitudinis ac ponderis erat,
ut, quamvis universis velis, iisque satis magnis, omnes auras
conligeret, non citius tamen progrederetur, quam alia quævis, quæ
solis remis propellebatur. Recte, puto; et ita quoque Ern. qui
tamen vulgatam lectionem eodem adcepit sensu, quem non admittit.
Nihil quidem mutandum videbatur Lefeb. cujus nota est hæc: «Non
intellexerunt Heins. et Drak. Dic, hæc puppis, quæ superbiebat,
quum omnes flatus velo capaci hauriret, non nisi lente se agebat,
si solis remis ageretur; tanta erat moles.» Videtur τὸ _si_ pro
_ac si_, _velut si_, positum adcepisse, quod tamen nullo exemplo
probari potest. Withof. _quasi_ pro _si_ substituendum censebat.
Procurrunt levitate agili, docilesque regentis
Audivisse manum, Latio cum milite puppes.
392 sq. Cf. Lucan. III, 553 sqq.
--_puppes dociles regentis audivisse_, audire, _manum_, naves
Romanorum minores ac leviores, triremes, quæ facile regi possunt.
Comparant Lucan. III, 594, et Virgil. Georg. I, 514. Ἅρματα
πεισιχάλινα, dixit Pind. Pyth. II, 21.
Has ut per lævum venientes æquor Himilco
In latus obliquas, jussamque incurrere proram 395
Conspexit, propere Divis in vota vocatis
Æquoris, intento volucrem de more sagittam
Adsignat nervo: utque oculis libravit in hostem,
394. Ap. Liv. XXIV, 36, et XXV, 27.
--_Bomilcar_ est præfectus Punicæ classis.
395. _jussam_; conf. ad IX, 504.
396. _divis in vota vocatis_; v. ad II, 115, et Heins. ad Val. Fl.
II, 577.
397. seq. Graphice adumbratur ars sagittandi, ut II, 126 seq.
398. _Adsignat nervo_, inponit arcui.
--_oculis librat_, qui collimat; Ern. Simile hoc illi, XII, 568,
_intrat urbem oculis_; Drak.
Et calamo monstravit iter, diversa relaxans
Brachia, deduxit vultu comitante per auras 400
In vulnus telum, ac residentis puppe magistri
Adfixit plectro dextram; nec deinde regenda
Puppe manus valuit, flectenti inmortua clavo.
399 seq. _relaxans diversa brachia_ dicitur, qui arcum tendit,
altera manu summum arcum tenens, altera nervum adducens; Ernest.
Immo, qui sagitta emissa utramque manum reducit, et illam, qua
summum tenuit arcum, et hanc, qua eum intendit et remisit.
401... 407. Conf. Lucan. III, 592, 602.
402. _plectro_, clavo, gubernaculo, ut inf. v. 548.
400. _diduxit_ Col. Sed _deduxit_ stans in _puppi sublimiori_;
conf. v. 384 seq.
401. _ac_, non _et_, Col. ac Put.
403. _flectendo_ scribendum putabat Gronov. Obss. III, 7, vel
_flectenti_ pro _flectendo_ positum esse, ut Lævius _curis
intolerantibus_ pro _intolerandis_ dixerit, de quo vid. Gell.
XIX, 7; _flectendo_ recepit Cell. Sed recte jam monuit N. Heins.
nulla opus esse mutatione, quum sensus sit, _clavo_ puppem
_flectenti_; et _flectendo clavo_ durum esse, quum proxime
præcesserit _regenda puppe_. Vulgatam quoque lect. firmavit Drak.
ex Lucan. III, 555.
Dumque ad opem adcurrit ceu capta navita puppe,
Ecce iterum fatoque pari nervoque sagitta, 405
In medium perlapsa globum, transverberat ictu
Orba gubernacli subeuntem munera Taurum.
407. _gubernandam_ Tell. _gubernanai_ Oxon. Put. R. 1, Parm. Med.
quem errorem inde ortum suspicatur Drak. quod in scriptura
Longobardica literæ: _cl_ et _d_ difficulter distingui possint;
conf. ad II, 52.
Inrumpit Cumana ratis, quam Corbulo ductor
Lectaque complebat Stabiarum litore pubes.
Numen erat celsæ puppis vicina Dione. 410
409. Vid. Var. Lect.
410. _Numen_, præsidium, seu tutela navis, quæ semper in puppi, et
vel Deus, vel Dea est; ut contra παράσημον, seu insigne, a quo navis
nomen adcipiebat, in prora, effigies dei, vel herois, vel animalis,
vel aliarum rerum. Sed nonnumquam utrumque ejusdem signi erat, et
navi nomen dabat. Cf. v. 437 sqq., 543, 565 sqq.; Cerda et Heyne ad
Virg. Æneid. V, 116 sq., 663; X, 171; Heins. et Harles. ad Ovid.
Trist. I, x, 1; Meurs. ad Lycophr. Cassandr; v. 110, 1299; Intpp.
Val. Fl. I, 301; Petron. Sat. c. CV et CVIII; Senec. Agam. 423; et
Acta Apost. XXVIII, 11.
--_Dione_, Venus. Vid. ad IV, 106.
--_vicina_ Romanis in Sicilia bellum gerentibus, propter templum
ejus in Eryce; Mars. Dausq. Cell. Drak. Ern. Cf. Var. Lect. et sup.
ad VI, 697.
409. _Lectaque_ Col. et Oxon. h.e. delectu habito conscripta.
_Lescaque_ Put. Vulgo _Lætaque_. Deinde _complebant_ Put. venuste,
judice N. Heins. Denique _stabularum_ Oxon. et Put. cum veterrimis
edd. _Baiarum litore_ conj. N. Heins. quod Baiæ Cumis vicinæ,
Stabiæ autem, quamquam Campani litoris oppidum, satis tamen iis
remotæ fuerint. Sed Drak. bene hæc notavit: «Vix verosimile videri
potest, librarios indoctos notissimam vocem _Baiarum_ in minus
notam _Stabiarum_ commutasse: quare si quid h.l. mutandum, legam
potius versu præc. _Campana_ pro _Cumana_.»
410. _Nomen_ Col. _subducta_ pro _vicina_ Parm. _Numen erat celsæ
puppi Lucrina Dione_ conj. N. Heins. cui vulgatum certe non de
Venere Erycina, sed Lucrina, Baiis, non Stabiis vicina (vid. Stat.
Silv. III, 1; Martial. XI, 81, et Heins. ad Ovid. Met. X, 558),
intelligendum videbatur; _celsæ puppi vicina_ reposuit et junxit
Lefeb.
Sed superingestis propior quæ subdita telis
Bella capessebat, media subsedit in unda,
Divisitque fretum: clamantum spumeus ora
Nereus inplet aquis, palmæque, trahente profundo,
Luctantum frustra summis in fluctibus exstant. 415
411. _propior_ navis Romana.
412. _subsedit_, mersa est, et sic _divisit_ mare. Cf. Lucan. III,
630 sq. cujus tamen ingenium nimis luxuriat.
414. _Nereus_, mare.
413. _clamantem_ primus edidit Marsus, _damnatum_ R. 2, et Mars.
in comment.
Hic, audax ira, magno per cærula saltu
Corbulo transgressus (nam textam robore turrim
Adpulerant nexæ ferri compage triremes)
Evadit tabulata super, flammaque comantem
Multifida pinum celso de culmine quassat. 420
416. Corbulo navem mersam ulturus ignes in magnam Himilconis navem
conjicit; Cell.
417 sq. «Junctæ naves binæ ad quinqueremes turres contabulatas
machinamentaque alia quatiendis muris portabant,» Liv. XXIV, 34.
Machinas has navibus inpositas _sambucas_ potissimum fuisse, docent,
a Dausq. jam laudati, Plut. in Marcello (Opp. T. I, pag. 305, ed.
Frft. ὑπὲρ δὲ μεγάλου ζεύγματος νεῶν ὀκτῶ πρὸς ἀλλήλας συνδεδεμένων
μηχανὴν ἄρας; et p. 306, ἢν δὲ ὁ Μάρκελλος ἀπὸ τοῦ ζεύγματος ἐπῆγε
μηχανὴν, σαμβύκη μὲν ἐκαλεῖτο δι’ ὁμοιότητα τινὰ σχήματος πρὸς τὸ
μουσικὸν ὄργανον), et Polyb. VIII, 6... 8; ubi vid. Schweighæus. V.
Cl. et ad V, 37, qui de sambucis docte ac copiose disseruit.
419. _tabulata_ turris, _crescentia tecta_ sup. v. 309.
--_flamma comantem_; vid. ad VI, 184.
420. _pinum_, facem. Vid. ad X, 549, et sup. v. 303.
--_Multifida_ proprie fax, quo facilius flammam concipiat, ut ap.
Ovid. Met. VIII, 644, et Senec. Med. 111.
416. _iræ_ optime in Ven. ed. Marsi legi testatur N. Heins. sed
negant Draken. et Lefeb.
Inde atros alacer pastosque bitumine torquet,
Amentante Noto, Pœnorum aplustribus ignes.
421. _bitumine pastos_, pingues, ut ap. Val. Fl. III, 124, ubi v.
Burm. Cf. inf. v. 427, et Lucan. III, 681.
422. _Amentante Noto_, vento adjuvante flammas tædarum, quemadmodum
amentum auget vim hastilium. Cf. ad I, 318; IV, 14, et inpr. IX, 508
sq.; Lucan. VI, 221; Ernesti clav. Cic. et Heins. ad Claudian. Cons.
Manlii Theod. 321; Lefeb. contulit ἀνεμοτρεφὲς ἔγχος, Hom. Iliad. λ,
256, ubi v. Köppen.
--_aplustribus_, in _aplustria_, de qua voce v. ad X, 324, et
Ernesti clav. Cic.
422. _Amentante_ Col. Vulgo _Adventante_ inepte, etsi defendat
Dausq. et ex Virg. Ge. IV, 192, expressum putet. _Augmentante_
emend. D. Heins. _Adjutante_ post Dausq. N. Heins. ad Claud. Cons.
Manlii Theod. 321, qui tamen in not. ad nostrum loc. τὸ
_Amentante_ præfert, quum nihil elegantius dici possit.
Intrat diffusos pestis Vulcania passim,
Atque inplet dispersa foros: trepidatur omisso
Summis remigio; sed enim tam rebus in artis 425
Fama mali nondum tanti penetrarat ad imos.
At rapidus fervor, per pingues unguine tædas
Inlapsus, flammis victricibus insonat alveo.
Qua nondum tamen inpulerat vim Dardana lampas,
Parcebatque vapor, saxorum grandine dirus 430
Arcebat, fatumque ratis retinebat Himilco.
424. _foros_, tabulata navis. Vide Salmas. ad Solin. p. 646.
425. _Summis_, qui in superiori parte navis erant, ut mox _imi_, qui
in carina versabantur; Ern. _rebus in artis_; v. ad II, 103, et
V, 477, in V.L.
428. _insonat_ crepitans.
--_alveo_, in carina. Cf. ad XII, 522, in V.L.
429 sq. _Dardana lampas_, tædæ Rom. Cf. v. 450.
--_Qua... Parcebat vapor_, argute dictum pro, quæ in loca fumus
nondum penetraverat, adeoque adcedi sine periculo suffocationis
poterat; Ern.
[430.] _saxorum grandine_, v. ad I, 311.
[431.] _Arcebat_ Romanos, vel potius _fatum ratis_, interitum.
425. _jam_ pro _tam_ recte, opinor, scribendum videbatur N. Heins.
427. _At_ Col. R. 1, Parm. Med. Ben. al. _Ac_ Ox. et Put. Vulgo
_Et_, quod primum in Marsi Ven. sec. operarum errore editum fuit.
429. _inpulerat_ Put. ut ap. Ovid. Met. XII, 552; conf. Heins. ad
Claud. Paneg. Manl. Theod. v. 325. Vulgo _intulerat_, quod
restituit Lefeb.
Hic miser, igniferam dum ventilat aere pinum,
Murali saxo per lubrica sanguine transtra
Volvitur in fluctus, Lychæi vulnere, Cydnus.
Fax nidore gravi fœdavit comminus auras, 435
Ambusto instridens pelago. Ferus inde citatum
Missile adorata contorquet Sabrata puppe.
432 sqq. _pinum_, ut v. 420.
[434.] _Lychæi vulnere_, inlato a Lychæo, h.e. _saxo_, quo Lychæus
eum vulneraverat, percusserat. Drakenb. bene comparavit Virg. Æneid.
II, 436; Mel. II, 7 (ubi _Romana clades_ dicitur, quam Romani
intulere Pœnis), et Gell. IX, 12.
437. _Sabrata_ nomen Pœni militis, ductum ab Africæ opp. de quo v.
ad III, 256. Conf. ad I, 306 in Var. Lect.
--_adorata puppe_, precibus fusis ad Jovem Hammonem, Deum tutelarem
navis. Conf. ad v. 410, et h.l. Var. Lect. Vide quæ notavimus ad Æn.
X, 171. _Ed._
434. _Lycchæi_ Col. unde _Lychæi_ scripsit Drak. _Luchei_ Oxon.
R. 1, Parm. Med. Vulg. _Lichei_. Deinde _Cidus_ Put. et _Ciclus_
Oxon. R. 1, Parm. Med. Conf. ad III, 338.
437. _Sabraca_ Put. _Sabatra_ malebat N. Heins. quod Africæ
civitatis nomen sit. Ea tamen _Sabrata_ potius dicitur, et hæc est
vulgata lectio, quam revocavi. _Sabratha_ edidit Drak. sine
auctoritate; conf. ad III, 256. Possis et _Sabatha_, quæ est urbs
Sabæorum et caput regni in Arabia. Ceterum pro _adorata_ legendum
crediderim _ab aurata... puppe_, ut ap. Virg. Æn. X, 171, _aurato
fulgebat Apolline puppis_. Et tutela et insigne navis ex auro, vel
ebore, vel simili materia esse solebat.
Hammon numen erat Libycæ gentile carinæ,
Cornigeraque sedens spectabat cærula fronte,
«Fer, pater, adflictis, fer, ait, Garamantice vates, 440
Rebus opem, inque Italos da certa effundere tela.»
Has inter voces tremulo venit agmine cornus,
Et Neptunicolæ transverberat ora Telonis.
438 sq. Cf. ad I, 414 sq., et III, 10.
441. _certa tela_, v. ad II, 112.
442. _agmine_, ut XI, 284, ubi vid. not.
--_cornus_, ut II, 124.
443. _Neptunicolæ_ mare incolentis, _Telonis_: quibus verbis poeta
adlusit ad Telonem, qui Capreis regnavit; Mars. et Cell. Cf. ad
VIII, 541.
--_Telon_ nomen gubernatoris ap. Lucan. III, 592.
Urguebant nihilo levius jam in limine mortis,
Quos fuga præcipites partem glomerarat in unam 445
Puppis adhuc vacuam tædæ: sed proxima cursu
Fulmineo populatus inevitabilis ardor
Conreptam flammis involvit ovantibus alnum.
Primus, ope æquorei funis delapsus in undas,
Qua nondum Stygios glomerabat Mulciber æstus, 450
Ambustus socium remis aufertur Himilco.
444. _Urgebant_ telis Romanos et cœptis instabant _nihilo levius_
Pœni, _quos fuga_, etc., etsi jam erant in _mortis limine_, h.e.
summo ac præsente periculo, ut sup. V, 423, et ap. Lucret. VI, 1155,
1206.
445. Cf. Virgil. Æneid. IX, 539 sq.
446 seq. _Fulmineo cursu_; v. ad I, 421.
448. _alnum_, ut vers. 379.
--_flammis ovantibus_, ut _victricibus_, v. 428.
--Vide inf. quæ notamus ad vs. 559. _Ed._
449. Cf. Scheffer. de mil. nav. II, 5.
444. _Urguebant_ Col. quod et conj. Gron. Obss. III, 7. Vulgo
_Urgebat_.
449. _æquoreas in undas_ forte rectius judice N. Heins.
Proxima nudarunt miserandi fata Batonis
Desertam ductore ratem: bonus ille per artem
Crudo luctari pelago, atque exire procellas.
452. _fata_, mors. Post Himilconem misere periit Bato, gubernator
navis.
453 sq. Bene comparant Lucan. III, 592 sq. Cf. et sup. I, 687 seq.,
et IV, 713 seq. Tria præcipue laudantur, ars navis gubernandæ, quum
tempestas est in mari; scientia ventorum, et peritia siderum; Ern.
--_Bonus luctari_, ut ap. Virg. Ecl. V, 1, 2 (ubi vid. Heyne), et
sup. I, 681.
[454.] _Crudo_, aspero, sævo. Vid. ad I, 405. Sic apud Virgil. Æn.
V, vs. 69, _crudo cestu_, ad quem locum vide notas. _Ed._
--_luctari pelago_, vid. ad I, 234.
--_procellas exire_, vitare, declinare; metaphora e gladiatoria re
ducta. Conf. Lucret. V, 1329; VI, 1217; Intpp. Virg. Æn. V, 438, et
Gifan. Ind. Lucret.
452. _Batonis_ Col. nomen Pannonicum; N. Heins. _Baconis_ Parm.
Vulgo _Bathonis_.
454. _obluctari_ malebat N. Heins. Sed conf. IX, 553, et not. ad
I, 234.
Idem, quid Boreas, quid vellet crastinus Auster, 455
Anteibat: nec pervigilem tu fallere vultum,
Obscuro quamvis cursu, Cynosura, valeres.
Is, postquam adversis nullus modus, «Adcipe nostrum,
Hammon, sanguinem, ait, spectator cladis iniquæ.»
Atque, acto in pectus gladio, dextra inde cruorem 460
Excipit, et large sacra inter cornua fundit.
456. _Anteibat_, ante sciebat, præsciebat; quæ tamen verbi vis non
alio exemplo firmari potest. Providebat; Mars. _Anteire_ est
aliquid, antequam fiat, deprehendere, ab iis, qui fugitivos certis
itineribus anteibant, ut fugam eorum sisterent, et eorum propositum
resciscerent; Barth. Adv. XXII, 14. Conf. Burman. ad Val. Fl. I, 31.
Ernesti exponit: præstabat scientia ventorum. Recte, si cum _scire_,
vel alio verbo jungeretur, ut sup. V, 355; sed h.l. nude ponitur.
Cf. Var. Lect.
457. _Cynosura_; v. ad III, 665.
461. _inter cornua_ Hammonis, picti vel cælati in puppe; Cell.
456. Pro _Anteibat_ poeta forte scripsit _Callebat_, vel
_Anticipans_, vel _Anticipat_, scilicet mente, ut ap. Cic. Nat. D.
I, 27.
460. _inde_ Put. et vetustiores edd. Vulgo _deinde_, claudicante
versu.
Hos inter Daphnis, deductum ab origine nomen
Antiqua, fuit infelix, cui linquere saltus,
Et mutare casas infido marmore visum.
462. _Hos inter_, qui in et cum nave Himilconis peribant, _Daphnis_
flammis confectus moritur (cf. v. 476), progenies formosi in Sicilia
pastoris, qui poetæ, sedulo præsertim talia anquirenti, et, quum
nomina fingeret, ea maxime deligenti, in quibus ornatus poetici
materia exstaret, facile occurrere poterat, quum in Sicilia
versaretur; Ernest. De Daphnide, Siculo pastore, v. Intpp. ad Ovid.
Met. IV, 276 sq.; Timæus ap. Parthen. Erot. c. 29; Heyne ad Virgil.
Ecl. V, in Argum. et, quos hic laudat, Theocrit. Id. I, VII, XIX;
Diodor. IV, 84 et 86; Ælian. V. H. X, 18, ibique Intpp.
463 seq. _cui visum_, ᾧ ἔδοξε.
[464.] _infido marmore_, cum periculoso mari, h.e. navali bello se
inplicuit, quum potuisset in casis et silvis, exemplo progenitoris
(_principis generis_), tutus latitare; Cell. Ἅλα μαρμαρέην, dixit
Hom. Iliad. ξ, 273.
At princeps generis quanto majora paravit 465
Intra pastorem sibi nomina! Daphnin amarunt
Sicelides Musæ: dexter donavit avena
Phœbus Castalia, et jussit, projectus in herba
Si quando caneret, lætos per prata, per arva
Ad Daphnin properare greges, rivosque silere. 470
465. Daphnis Siculus carminis bucolici inventor. Vide Diodor. l.l.
et al. Præstantia carminis ejus pulchris, sed notis coloribus
adumbratur.
466. _Intra pastorem_, in vita pastorali, Mars. et Ern. pastoritia
sua vita et fortuna contentus, Barth. Adv. XXII, 14, ubi monet,
_intra rem_ v.c. _fortunam esse_ dici pro, ea esse contentum, ut
apud Prop. III, ix, 2, et _pastorem_ pro pastoritia fortuna, ut
_Hannibalem_ pro furore ejus sup. I, 346, et _juvenem_ pro ætate
juvenili VII, 596. Conf. Var. Lect.
467. _dexter_, ut V, 227.
--_avena_, fistula pastoris.
468. _Castalia_; cf. ad XI, 482.
469 sq. Conf. XI, 440 sqq.; 464 sq.
465. _parabit_ Put. _paravit_ R. 1, Parm. Med.
466. _Inter pastores_ emend. N. Heins. non inprob. Drak. _Intra
pastores_ edidit Lefeb. qui hæc notavit: «_Intra_ notat habitum
vel perpetuum quid. Non tantum erat inter pastores, sed et pastor
ipse intra pastores: ut in Celso Præf. p. 17, ed. Krause,
_medicina intra usum est... ipsi intra professionem_.»
470. _rivosque cieri_, vel _citari_ conj. N. Heins. At sensus hoc
loco est, quod Drakenborch. jam monuit, canente Daphnide fluvios
aquarum murmura continuisse, et ad vocem ejus inmobiles stetisse,
ut apud Ovid. Fast. II, 84, et Propert. III, i, 41, 42, al. III,
ii, 1, 2, ubi vid. Broukh.
Ille ubi, septena modulatus arundine carmen,
Mulcebat silvas, non umquam tempore eodem
Siren adsuetos effudit in æquore cantus;
Scyllæi tacuere canes; stetit atra Charybdis;
Et lætus scopulis audivit jubila Cyclops. 475
Progeniem hauserunt et nomen amabile flammæ.
471. _septena arundine_, fistula septem cannis disparibus compacta;
de qua v. Cerda ad Virg. Ecl. II, 36, et Broukh. ad Tibull. II, v,
31, 32.
472. _Mulcebat silvas_, ut ap. Virg. Æneid. VII, 34.
473. De cantu et forma _Sirenum_ nota fabula. Vid. Heyne ad Apollod.
p. 37, et Hermanni Mythol. T. I, p. 376.
--_Siren_ (Sirenes) _non eodem tempore_ cecinit, sed tacuit
admiratione capta.
--_effudit_, fudit. Cf. ad XII, 292.
474 sq. Cum judicio Silius nunc maxime e tractu Siculo, in quo
carmen versabatur, Scyllæos canes, Charybdim et Cyclopes adpellavit,
cantum Daphnidis admiratos; Ern. Sic et _Sirenas_, quæ proprie sunt
tres petræ non longe a Capreis. Vid. Heyne ad Virg. Æn. V, 864 sq.
--De _Scylla_ et _Charybdi_, v. ad II, 306 sq.
--_Charybdis atra_, sæva, ut _inplacata Charybdis_ apud Virgil.
Æneid. III, 420, vel propter colorem maris in inpetuosiore undarum
fluxu ac vortice.
475. _jubila_, quod jam Drak. notavit, propr. feri clamores, ut et
_jubilationes_ apud Apul. Met. VIII, p. 209, ed. Elm. (nam
_jubilare_ est voce rustica inclamare, de quo v. Fest. et Varr.) sed
h.l. forte cantus pastorales Daphnidis, ut apud Calpurn. I, 30;
VII, 3. Conf. Bocharti Hieroz. II, 23.
475. _sedavit jubila Cyclops_, h.e. cantus suos continuit et
compressit intentus audiendo pastori, emend. Gronov. Obss. III, 7,
non inprob. Drak. quia _jubilum_ nullibi ponatur de carmine, quod
laudem mercatur; conf. tamen not. _læta e scopulis audivit_ conj.
N. Heins. At neque huic, neque Drak. et Ern. vulgata lectio
displicuit; _lentus audivit_ reposuit Lefeb. coll. VII, 440, et
Virgil. Eclog. I, 4.
Innatat ecce super transtris fumantibus asper
Ornytos, ac longam sibimet facit æquore mortem;
Qualis Oiliades, fulmen jaculante Minerva,
Surgentes domuit fluctus ardentibus ulnis. 480
477. _asper_, fortis, vel iratus, vel sævus, _Ornytos_, de quo
nomine v. Bentl. ad Horat. Od. III, ix, 14.
478. _longam sibi facit æquore mortem_, moram mortis natando
adsequitur.
479 seq. Silius legit vestigia Virg. Æn. I, 39... 45, ubi v. Heyne.
--_Oiliades_, Αἴας Ὀϊλῆος, Oilei f.
480. _Surgentes_, ut I, 646; Drak.
479. _Oiliades_ scripti, R. 1, et Med. _Oliades_ Put. _Olides_
R. 2, et Marsi Ven. prior. _Oilides_ Marsi Ven. 2, omnesque
reliquæ edd. ante Drak.
480. _Urguentes_ malebat N. Heins.
Transigitur valida medius, dum se adlevat, alni
Cuspide Marmarides Scyron: pars subnatat unda
Membrorum, pars exstat aquis; totumque per æquor
Portatur, rigido (miserandum) inmortua rostro.
481 seq. Novum et mirum mortis genus: _Scyron, dum se adlevat_ ex
aqua (nam is quoque natando elabi volebat), _alni cuspide_, rostro
navis inruentis ita medio in corpore _transigitur_, ut rostro veluti
veruto cuidam inhæreret, atque sic una parte corporis in unda
demersa, altera ex undis exstante per mare cum nave ferretur; Ern.
ut jam ante Mars. et Cell. _Alnum_ perperam de telo adcepere
N. Heins. et Lefeb. Cf. ad III, 458, et sup. v. 379, 448.
[482.] _Marmarides_, Afer. Cf. ad II, 57.
481. _alni_ Col. vel potius, Lefeb. teste, tres scripti et R. 2;
_alno_ Parm. Vulgo _alvi_, prob. Dausq. ut jungantur _medius
alvi_. Sic et _medius alni_ jungebat N. Heins. (ut _medius teli_
sup. I, 307, ubi vid. not.) qui tamen ita maluerit _medium dum se
adlevat alni_.
484. _ferro_ pro _rostro_ Put. prob. N. Heins. ut sit teli ferrum,
quo transfixus fuerit Scyron, non _rostrum_, cui hic nullum
putabat esse locum. At vid. not.
Adcelerant puppes utrimque, atque ora ruentum 485
Sanguinei feriunt remorum adspergine rores.
Ipse adeo senis ductor Rhœteius ibat
Pulsibus, et valido superabat remige ventos.
Quam rapidis puppem manibus frenare Lilæus
Dum tentat, sæva truncatur membra bipenni, 490
Ac fert hærentes trabibus ratis incita palmas.
487 sq. _ductor Rhœteius_, Romanus, Marcellus. Cf. ad I, 115, et II,
51.
--_adeo_ eleganter παρέλκει, ut I, 20; X, 488, 584; XI, 561; XIV,
488; Drak.
--_Pulsibus senis_, sex remigum ordinibus, ut _senis verberibus_ ap.
Lucan. III, 536. Cf. inf. v. 574.
489. _frenare_, retinere.
490 sq. Cf. Lucan. III, 610 sqq.
487. _autem_ pro _adeo_ Put. Deinde _senis_ Col. Vulgo _sævis_,
quod ex antiqua scriptura _sevis_ ortum.
491. _Ac_ Col. _At_ Put. R. 1, Parm. Med. _Art fert_ Ox. _Aufert_
etiam legi posse monebat N. Heins. Sic tamen _Aufertque_
scribendum. At _ferri_ pro _auferri_ dictum, ut sup. I, 361, Drak.
Sicania Æoliden portabant transtra Podætum.
Hic, ævo quamquam nondum excessisset ephebos
Seu lævi traxere Dei, seu fervida corda
(Nec sat maturus laudum) bellique cupido, 495
Arma puer niveis aptarat picta lacertis,
Et freta gaudebat celsa turbare Chimæra.
Jamque super Rutula, super et Garamantide pinu
Ibat ovans, melior remo meliorque sagitta:
492. Podæti adolescentis ferocis et Marcellum petentis cædes: locus
moratus, imaginem temeritatis et ferocis φιλοτιμίας notans; Ern.
493. _excessisset ephebos_, pro _ex ephebis_ (Terent. Andr. I, i,
24), ut _excedere fidem_ et alia, vel _exire procellas_ sup. v. 455
et similia; N. Heins. et Drak.
494. _Dei lævi_; cf. ad III, 94.
495. _Nec sat maturus laudum_, ad gloriam in bello quærendam. Cf.
XVI, 657.
497. _Chimæra_ et mox _Nessus_ nomina navium, ut inf. v. 516 sq.
_Perseus_ ac _Io_, et v. 567 sq. _Cyane_, _Siren_, _Europe_,
_Nereis_, _Python_, _Hammon_, _Elissa_, _Anapus_, _Pegasus_,
_Libya_, _Triton_, _Ætne_, _Sidon_, ab insignibus earum ducta. Cf.
ad v. 410, et Virg. Æn. V, 116 sqq.
498 sq. Naves Romanas et Pœnas anteibat remigando; Ernest.
492. _Podætum_, non _Podetum_, Col.
493. _ephœbos_ vel _ephebos_ scripti, R. 2, Marsi et Martini
Herbip. edd. Vulgo _ephebis_.
Et jam turrigerum demerserat æquore Nessum; 500
(Heu puero malesuada rudi nova gloria pugnæ!)
Dum cristam galeæ trucis exuviasque precatur
De duce Marcello Superos temerarius, hasta.
Excepit raptim vulnus letale remissa.
[500.] _Nessus_ nomen navis, propr. Centauri, noti ex Ovid. Met. IX,
101 seq., et Apollod. II, vii, 6, ubi v. Heyne, p. 470 sq.
501. Uberrima sententiarum brevitate elatus versus: O miserum
puerum, cui _nova gloria_, h.e. nimia ex novitate gloriæ cupido,
suadebat _rudem pugnam_, cui nondum par erat ob juventutem; Ern.
504. _hasta remissa_ a Marcello, vel ejus milite.
500. _summerserat_ R. 1, Parm. Med. _turrigeram Nessum_ malebat
N. Heins. ut _Centauro magna_ ap. Virg. Æn. V, 122, quod certe
necessarium non esse Drak. probat ex v. 572 et 578.
Proh! qualis! seu splendentem sub sidera nisu 505
Exigeret discum, jaculo seu nubila supra
Surgeret, aligeras ferret seu pulvere plantas
Vix tacto, vel dimensi spatia inproba campi
Transiret velox saltu, decuere labores.
505. Conf. I, 641 seq. et de his exercitationibus campestribus et
gymnasticis generosorum juvenum Horat, Od. I, viii, 3... 12, ubi v.
Jani.
--_Proh! qualis_ quantusque erat! quam variis excellebat artibus!
506. _Exigeret_; v. ad I, 307 et 642.
--De _disco_ vid. Jani ad Horat. Od. I, viii, 11.
507. _Surgeret_, ut lib. VIII, v. 375. Proprie jaculum surgit, in
altum fertur.
508. _spatia inproba_, magna. Vid. ad I, 58.
509. _decuere labores_; cf. XVI, 495, et Ovid. Met. X, 590.
505. _Proh! qualem (seu splendentem... velox saltu) decuere
labores_ refinxit Lefeb. qui tamen hunc locum ita potius corrupit,
quam emendavit.
509. _decuere_ Colon. quod recte probarunt N. Heins. Drakenborch.
et Ern. Vulgo _docuere_, male; _nocuere_ corrig. Barth. Adv.
IX, 3, et Gronov. Obss. III, 7.
Sat prorsus, sat erat decoris discrimine tuto, 510
Sat laudis: cur fata, puer, majora petebas?
Illum, ubi labentem pepulerunt tela sub undas,
Ossa Syracosio fraudatum naufraga busto,
Fleverunt freta, fleverunt Cyclopia saxa,
Et Cyane, et Anapus, et Ortygie Arethusa. 515
510. _discrimine tuto_, ubi periculum de victoria erat, non de vita,
ut in bello; Gron. Obss. II, 11, quem vide. Contentus esse debebat
gloria, quam his artibus pacis sibi pepererat.
511. _Cur petebas majora fata_, majorem fortunam, spolium scil. de
Consule.
513. Conf. ad IV, 667, 671.
514. Conf. I, 156, et ad V, 542.
--_freta_, fretum Siculum.
--_Cyclopia saxa_, litus Cyclopum saxosum prope Ætnam, ut ap. Virg.
Æneid. I, 201, ubi vid. Heyne.
515. _Anapus_ fl. et _Cyane_ fons agri Syracusani, notissimi ex
Ovid. Met. V, 412 sqq., et Claud. R. P. lib. III, 245 sqq.
--_Arethusa_ fons _Ortygiæ_ ins. ac partis Syracusarum. Cf. sup. ad
v. 53 et 181.
511. _fata_ scripti, probb. Gronov. Obss. II, 11, N. Heins.
Drakenborch. al. Vulgo _facta_.
512. _sub umbras_ Putean.
514. _Cyclopea_ libri tantum non omnes, vid. ad v. 33.
515. Ita h.l. ex scriptis restituit N. Heins. ut similes versus
bis terve in Virgilio. Vulgo _Cyanes_, ne metrum laboraret, et
_Ortygiæ Arethusa_, vel _Arethusæ_. Scribendum tamen crediderim
_Ortygies Arethusa_.
Parte alia Perseus (puppem hanc Tiberinus agebat)
Quaque vehebatur Crantor Sidonius, Io
Concurrunt: injecta ligant hinc vincula ferri,
Atque illinc, steteruntque rates ad prælia nexæ.
Nec jaculo aut longe certatur arundine fusa: 520
Comminus et gladio terrestria prælia miscent.
516. _Perseus_ navis Rom. et _Io_ Sidonia, h.e. Punica, ab _Io_
Inachi filia.
518 seq. Conf. omnino Lucan. III, 565 sqq.
520. _arundine_, sagitta, _longe_, eminus, _fusa_, missa. Vid. ad
I, 267.
521. _prælia miscent_; vid. ad lib. I, v. 69.
516. Ita Col. recte; _præsens_ pro _Perseus_ Oxon. Put. R. 1,
Parm. Med. Deinde _puppim hac_ Oxon. _puppem hanc_ R. 1, Parm.
Med. Vulgo _Parte alia præses puppem Tiberinus agebat_.
517. _vehebatur_ Oxon. et Put. Deinde _Crantor_ Col. _et auctor_
Oxon. Τὸ _Io_ autem est ex emend. N. Heins. qui omnino totum hunc
locum restituit. Vulgo legitur _Quaque ferebatur ductor Sidonius,
io Conclamant_, quod postremum verbum invexit Nicander; nam
_Concurrunt_ in omnibus edd. ante Juntinam. Prior vero syll. voc.
_io_, quum sit exclamantis, corripitur.
519. _sternuntque_ Put.
521. _at gladio_ reposuit Lefeb. quem sequutus est Ernesti.
Vulgata vero lectio haud dubie exquisitior est: nam _cominus_
obponitur τῷ _longe_, et _gladius jaculo_; visque h.l. augetur
omissa conjunctione disjunct. _sed_.
Perrumpunt Itali, qua cædes prima reclusit,
Monstravitque viam: vastas et mole catenas
Hortatur socios et vincla abrumpere ferri,
Ac parat hostili resoluta puppe receptos 525
Avehere, et paribus pelago diducere ab armis.
524. _Hortatur_ Crantor, vel Mela, vel nescio quis. Vid. Var. Lect.
525. _hostili_, Romana.
--_receptos_ Romanos, in navem Pœnorum transgressos.
526. _diducere_, sejungere, _paribus ab armis_, a suis, a sociis.
523. _mole_ scripti et priscæ edd. ante Marsum, qui primus _Mæla_
edidit. _Mela_ Cell. _vasta sub mole_ conj. N. Heins. et rectius
_vasta sed mole_ Lefeb. h.e. vasto nisu abrumpere hortatur
catenas. Uterque autem æque ac Drakenb. et Ern. hæc verba referunt
ad Crantorem, qui hortatus sit socios, etc. quæ ratio admodum dura
est. Videtur omnino in hoc versu nomen propr. latere, quod
librariorum incuria ac stupore exciderit, ut passim supra vidimus.
Pro _et_ etiam _sed_ vel _at_ legendum crediderim.
Ætnæo Polyphemus erat nutritus in antro;
Atque inde antiquæ nomen feritatis amabat.
Ubera præbuerat parvo lupa: corporis alti
Terribilis moles, mens aspera, vultus in ira 530
Semper, et ad cædes Cyclopia corde libido.
527. Consilium illud exsequi conatur Polyphemus, sed a Laronio
occiditur. _Polyphemus_ miles fingitur oriundus a Cyclope illo, qui
notus est ex Virg. Æn. III, 641 sq. et ejusdem feritatis homo.
--_Ætnæo in antro_, antris et officinis Cyclopum. Conf. Virg. l.l.
et v. 570 sq., ubi v. Heyne.
530. _vultus in ira_, h.e. iratus erat. Per hypallagen pro, ira in
vultu; Drak. Lef. et Ern.
530. _multus in ira_ opinabatur N. Heins. ut ap. Cic. et alios
_multum esse in re aliqua, in opere_, etc.
Isque relaxatis membrorum pondere vinclis
Inpulerat puppim, et mergebat gurgite tonsas,
Duxissetque ratem, pressa Laronius hasta
Ni propere duro nitentem exsurgere velox 535
Adfixet transtro: vix morte incepta remittit.
533. _mergebat gurgite tonsas_, remos mari inmittebat, ut navem suam
a Romana amoveret. _Gurges_ μέγα λαῖτμα ἁλὸς, vel θαλάσσης.
536. Arguta sententia, quales in deliciis habent hujus ætatis poetæ:
transfixus hasta et jamjam moribundus Polyphemus pergit remum
_ignavum_ (languida manu pertractum a moribundo, qui proprie ipse
ignavus, h.e. debilis erat) movere, ut fit ab his, qui in medio actu
et manuum agitatione repente telo occupantur; Ern. Similis ingenii
lusus supra XI, 479 sq.
534. _Latronius_ Col. Sed _Laronii_ ac _Laroniæ_ nomen apud
Juvenalem, et non semel in inscriptt. antt. occurrere, jam monuit
N. Heins.
535. _Tyrio_ pro _duro_ conj. N. Heins.
536. _Affixit_ Put. et Med. Sed _adfixet_ pro _adfixisset_
positum.
Namque manus servat dum suetos languida ductus,
Ignavum summa traxit super æquora remum.
Perculsi cuneo Pœni densentur in unum,
Quod caret hoste, latus; subito quum pondere victus, 540
Insiliente mari, submergitur alveus undis.
537. _servat ductus_, pergit remos _ducere_, adducere et movere.
Conf. ad I, 334, in Var. Lect. et Gronov. Obss. lib. I, 13.
538. _Ignavum_, ignaviter, _manu languida_, Drakenb.
539 seq. Imitat. Lucan. III, 647 sqq.
--_Percussi Pœni densentur_; v. Var. Lect.
--_cuneo_, v. ad IV, 144, in Var. Lect.
541. _alveus_, navis Rom.
538. _Ignarum remum_ conj. N. Heins. quia vox illa ad res
inanimales quandoque a poetis transferatur. At vid. not. _summo_
Col. _somno_ Put. R. 1, Parm. Med. _sompno_ Oxon. Deinde _traxit_
Col. Ox. R. 1, Parm. Med. et aliæ edd. antt. unde recepi;
_atraxit_ Put. Vulgo _adtraxit_.
539. _Percussi_ Put. et edd. vetustæ, vid. ad II, 213; _densentur_
scripti, R. 2, et Ven. vid. ad IV, 159. Vulgo _densantur_, quod
operarum vitio etiam legitur in ed. Drak.
Scuta virum, cristæque, et inerti spicula ferro,
Tutelæque Deum fluitant: hic robore fracto
Pugnat inops chalybis, seseque in prælia rursus
Armat naufragio: remis male fervidus ille 545
Festinat spoliare ratem, discrimine nullo
Nautarum interdum convulsa sedilia torquens.
542. Cf. Virg. Æn. I, 101, 119.
--_inerti ferro_, quod nunc sine vi et inutile erat. Cf. ad VII,
629.
543 sqq. _Deorum tutelæ_, imagines in puppe. Vid. sup. ad v. 410.
Imitat. Luc. III, 670 sqq.
--_robore fracto_, fragmine trabis ligneæ: nam remos abreptos mox
commemorat separatim; Ern.
[544.] _inops chalybis_, destitutus ferro, telis, gladiis.
[545.] _naufragio_, ruinis fragminibusque navis mersæ.
Non plectro ratis, aut frangendæ in vulnera proræ
Parcitur, et pelago repetuntur nantia tela.
Vulneribus patulis intrat mare: mox sua ponto 550
Singultante anima propulsa refunditur unda.
548. _plectro_, ut sup. v. 402.
--_frangendæ in vulnera proræ_, ut ea pro telo uterentur et hostibus
vulnera inferrent, quo sensu _in pugnam fregere rates_ dixit Lucan.
III, 674; Drak.
550. Conf. Lucan. III, 660 seq. Versum 551 Silius addidit, quo eam
imaginem absolveret: _unda_ e vulneribus _propulsa refunditur_,
propellitur _ponto, singultante anima_, h.e. motu illo convulsivo,
et veluti singultibus quibusdam, qui animæ exitum consequuntur; Ern.
Conf. ad lib. II, 362. Verba tamen h.l. sic junxerim: _unda_, quæ
intraverat in vulnera, _refunditur ponto_, in pontum, _propulsa_ e
vulneribus _singultante anima_, singultibus morientium.
548. _in vulnera_ scripti, R. 1, Ben. Vulgo _in vulnere_, et sic
quoque ed. Drak. sed iterum culpa typographi.
549. _e pelago_ malebat N. Heins.
Nec desunt, qui conreptos amplexibus artis
Inmergant pelago, et, jaculis cessantibus, hostem
Morte sua perimant: remeantum gurgite mentes
Crudescunt, ac pro ferro stat fluctibus uti. 555
Haurit sanguineus contorta cadavera vortex.
Hinc clamor, gemitus illinc, mortesque, fugæque,
Remorumque fragor, flictuque sonantia rostra.
552 sq. Et hæc petita ex Lucano III, 693... 696. Cf. etiam sup. IV,
589 seq.
554. _Morte sua_, ita ut simul cum _eo_ demersi _moriantur_, ut
_permixta morte_ IV, 590, et _mergentes mori_ ap. Lucan. l.c.
--_Remeantum gurgite_, ex undis emergentium.
--_Crudescunt mentes_, ut IV, 449, ubi v. not.
[555.] _stat_, ut II, 235.
--_pro ferro fluctibus uti_, quos ferro interficere non possint,
fluctibus inmersos suffocare; Ern. Cf. Lucan. l.l.
558. _flictu_, ut IX, 322.
553. _Inpellant pelago_ Put. quod rectius videbantur N. Heins. qui
et v. 554, _Mole sua_, h.e. incumbendo iis ac deprimendo sub
fluctu, scribendum censebat, coll. VI, 32, et Tac. Ann. II, 17
extr. At vid. nott.
558. Hic versus, qui vulgo omittitur, restitutus e c. Col. Exstat
quoque in Oxon. Put. et R. 2, in quibus tamen _fluctu_ pro
_flictu_ legitur.
Perfusum bello fervet mare: fessus acerbis
Terga fuga celeri Libyæ convertit ad oras, 560
Exigua sese furatus Himilco carina.
559. _Perfusum bello fervet mare_; conf. Virg. Æn. VIII, 676 sq., et
sup. I, 456; VIII, 620.
--Hic non abs re fore visum est similem navalis pugnæ descriptionem,
vivide, et quasi quodam impetu adumbratam, e scriptore gallico
referre: «Cependant l’on combat de tous côtés; sur une vaste étendue
de mer régne le carnage. On se méle; les proues heurtent contre les
proues; les manœuvres sont entrelacées dans les manœuvres; les
foudres se choquent et retentissent... Le _Dévonshire_, semblable à
un volcan allumé, tandis qu’il est consumé au dedans, vomit au
dehors des feux encore plus terribles. Les Anglais d’une main
lancent des flammes; de l’autre, ils tâchent d’éteindre celles qui
les environnent... Ce fut un horrible spectacle... de voir ce
vaisseau immense brûlé en pleine mer, la lueur de l’embrasement
réfléchie au loin sur les flots; tant d’infortunes errants en
furieux, ou palpitants immobiles au milieu des flammes; s’embrassant
les uns les autres, ou se déchirant eux-mémes; levant vers le ciel
des bras consumés, ou précipitant leurs corps fumants dans la mer;
d’entendre le bruit de l’incendie, les hurlements des mourants, les
vœux de la religion mélés aux cris du désespoir et aux imprécations
de la rage, jusqu’au moment terrible où le vaisseau s’enfonce,
l’abyme se referme, et tout disparait.» _Thomas, Éloge de
Dugay-Trouin._ Uter melius pingit, romanusne poeta, an gallicus
scriptor? _Ed._
560. _sese furatus_, ut X, 74, et XII, 300, clam, furtim discedens.
559. _ferro_ pro _bello_ Put.
Concessere mari tandem Graiusque Libysque,
Et jam captivæ vinclis ad litora longo
Ordine ducuntur puppes; flagrantibus alto
Stant aliæ tædis: splendet lucente profundo 565
Mulciber, et tremula vibratur imagine pontus.
Ardet nota fretis Cyane, pennataque Siren.
562. _Graius_, Syracusani. Conf. sup. ad v. 50 sqq.
564. _alto_, in mari.
565 seq. Conf. ad lib. II, v. 663 seq.
567 sqq. _Cyane_, _Siren_, _Europe_, etc., nomina navium. Cf. ad
vers. 500.
--_Cyane_ et v. 575 _Anapus_ naves, ita dictæ a fontibus, de quibus
v. ad vers. 515.
--_nota fretis_, quoniam Cyane fons in Anapum fl. isque in portum
magnum Syracusarum influit.
--_pennata_, velox, Mars. sed rectius Drak. a pennata, seu alata
Sirene nomen habens. Cf. Var. Lect.
563. _En_ tacite scripsit Lefeb. ut passim.
565. _Nant aliæ textis_ conj. N. Heins. ut _texta carinæ_ et
_texta pinea_ pro navibus.
567. _Ardent_ ed. Gryph. non inprob. N. Heins. _pinnataque_
reposuit Lefeb. cujus hæc nota est: «Fœdam labem hic reliquit et
tuetur Drak. scribendo _pennata_. _Penna_ pro _pluma_ generatim de
avibus, _pinna_ de piscibus, quod recte de Sirene, monstro
thalassio. Atque ita distinguit Quintilianus: sed et _pinna_ de
avium alis et cauda. Sic etiam Cupido _pinnatus_ non _pennatus_.
Hoc sensu intelligendus locus Licinii in Gell. XVII, 21, in fine,
de Musis.» Pleraque perperam dicta, quæ refellere nihil adtinet.
Piscium forma Sirenibus quidem tribuitur in Chartarii Imagin. 35,
p. 109, sed non ab antt. scriptoribus. Alatas vero eas fingi,
notum ex poetis et vett. monimm. Conf. Broukh. et Heyne ad Tibull.
IV, i, 69; Intpp. Ovid. Metam. V, 552 sq. Fabrett. ad Column.
Traj. in Add. pag. ult. Montfauc. Antiq. expl. T. I, P. II, pl.
222. Chausse gem. ant. fig. t. 128, al.
Ardet et Europe nivei sub imagine tauri
Vecta Jovi, ac prenso tramittens æquora cornu;
Et quæ, fusa comas; curvum per cærula piscem 570
Nereis humenti moderatur roscida freno.
568 seq. _Europe_ navis, sic dicta ab Europa, _quæ nivei_, etc. Hæc
fabula notissima, vel ex Ovid. Met. II, 850 sq. Ad ejus originem
h.l. respici putabat D. Heins. coll. Polluc. I, 83: ἔστι μέν τινα
πλοῖα Λύβια λεγόμενα κριοὶ καὶ τράγοι (καὶ ταῦροι), ὡς εἰκάζειν, ὅτι
τοιοῦτον ἦν πλοῖον καὶ ὁ ταῦρος, ὁ τὴν Εὐρώπην ἀγαγών. Cf. Tzetz. et
Meurs. ad Lycophr. Cass. vers. 1299, p. 319 sq.; Festus, V, et al.
570 seq. _Nereis_, nomen navis, proprie forsan Thetis, quæ _curvo
pisce_, h.e. Delphine vehitur; Drak. Recte: sed et reliquæ Nereides
belluis marinis vehi solent. Vid. Heyne et Broukh. ad Tibull. I, v,
45 (al. vi, 10); Burm. ad Val. Fl. I, 130 seq.; Claudian. de nupt.
Hon. et Mar. 159 seq.; _Montfauc. Suppl. aux Antt. expl._ T. I, pl.
27; Lippert. Dactyl. I, 74; Borioni collect. antiq. t. 49; Maffei
gem. ant. P. III, t. 90 et 91; _Pitt. ant. d’Ercol._ T. III, t. 16
et 17.
--_fusa comas_; cf. Virg. Georg. IV, 337, de Nercidibus, et sup. ad
IV, 137.
569. _Jovi_ Put. Vulgo _Jove_.
570. _Quæque effusa comas_ conj. N. Heins. et _curvum p. c.
pristem_, vel _pristim_, quod recepit Lefeb. qui monet, frustra
hic nugari Drak. et repugnare duos veteres.
Uritur undivagus Python, et corniger Hammon,
Et, quæ Sidonios vultus portabat Elissæ,
Bis ternis ratis ordinibus grassata per undas.
At vinclis trahitur cognata in litora Anapus, 575
Gorgoneasque ferens ad sidera Pegasus alas.
572. _Python_ nomen navis ductum a dracone, Oraculi Delphici
custode, quem Apollo occidit.
--_corniger Hammon_; cf. supra v. 438 sq.
573. _Elissæ_, ut I, 81.
574. _Bis ternis ratis ordinibus_; cf. sup. ad v. 487.
575. _cognata in litora_, quia Anapus propr. fluvius est. Cf. ad
v. 515 et 567.
576. _Gorgoneas alas_: nam _Pegasus_ propr. equus alatus, et
progenies Neptuni ex Medusa, quæ κατ’ ἐξοχὴν _Gorgon_ dicebatur,
etsi plures Gorgones fuisse finguntur. De _Pegaso_ et _Gorgonibus_,
v. Apollod. II, iii, 2, et iv, 2, ibique Heyne p. 288, 295... 308;
Hermanni Mythol. T. I et III.
572. _Python_ Col. _Piton_ R. 2. Vulgo _Phyton_, vel _Phiton_.
573. Vulg. _Elisæ_. Sed vid. ad I, 81.
575. _At_, non _Ac_, Col. _At vinctus_ malebat N. Heins. quia
_vinclis_ præcessit v. 563. Sed undecim versus interpositi sunt,
et ipse sup. v. 500, navium nomina genere femin. efferenda
credebat.
Ducitur et Libyæ puppis signata figuram,
Et Triton captivus, et ardua rupibus Ætne,
Spirantis rogus Enceladi, Cadmeaque Sidon.
577. _siqnata figuram_, h.e. figura _Libyæ_, filiæ Epaphi, unde
Libya terra nomen adcepisse fertur. Vid. Heyne ad Apollod. II, i, 4,
p. 258.
578. _Triton_; cf. sup. v. 373.
579. Ætna sup. vers. 196, non _Encelado_, sed Typhœo inposita
dicitur, de qua fabularum diversitate v. ad VIII, 540, et Heyne ad
Virg. Æneid. III, 578, ex quo loco Enceladum petiit Silius, qui sup.
v. 196, aliorum poetarum auctoritatem sequutus est, et vel eorum,
quæ supra dixerat, inmemor fuit, vel doctrinam expromere voluit,
quod tamen intempestive fecisse censendus est.
--_Cadmea_, Phœnicia, ut _Cadmea Tyros_ apud Prop. III, _xiii_, 7,
quia Cadmus fuit Phœnix. Cf. ad I, 6.
578. _Ætne_ Oxon. et Put. _Ethe_ R. 1, _Ætnæ_ Med. et Ven. Marsi.
Vulgo _Ætna_.
Nec mora, quin trepidos hac clade inrumpere muros 580
Signaque ferre Deum templis jam jamque fuisset,
Ni subito inportuna lues inimicaque pestis,
Invidia Divum pelagique labore, parata,
Polluto, miseris rapuisset gaudia, cælo.
580 seq. Levi transitu poeta, ut solet in omni carmine, ad
pestilentiam illa in clade ortam describendam progreditur: causas
morbi et omnem hanc calamitatem Livius, XXV, 26, adcuratius enarrat;
Ern. Conf. similes pestilentiæ descriptiones ap. Virg. Ge. III, 474
sqq., et Æn. III, 137 sq.; Thucyd. II, 47 sq.; Lucret. VI, 1136
sqq.; Manil. I, 880 sqq.; Ovid. Met. VII, 518 sqq.; Lucan. VI, 80
sqq., et alios, quos laudat Heyne ad Virg. ll.ll.
--_Nec mora_, nihil impediisset, obstitisset, _quin fuisset_ datum,
concessum, h.e. licuisset; sine inpedimento ac difficultate hac
occasione in urbem inrumpere potuisset Marcellus. Cf. ad I, 163.
[581.] _Signa ferre_, exercitum ducere.
--_templis Deum_, ad templa, ut I, 142.
583. _Invidia Divum_; cf. ad III, 78 (in V.L.); VI, 84, 340, 402, et
VII, 61.
--_pelagi labore_, ut XV, 179; Lefeb. In calamitate pugnæ navalis
cogitari possunt adfecta ex humoribus marinis, frigore, cadaveribus,
quibus _pollutum cælum_ dicitur, corpora: quæ omnia per partes mox
poeta enumerat; Ern.
581. _ferre... ruisset_ conj. N. Heins. Cf. ad I, 170. Sed vid.
not.
583. _pelagique vapore, parata_, vel _pelagine vapore coorta_
emend. N. Heins. qui recte monuit, inter causas pestilentiæ etiam
maris ac fluviorum exhalationes recenseri, ut apud Claud. Cons.
Hon. VI, 241, _amnisque vapore Sæviat aucta lues_. Sed vulgata
forte lectio eodem spectat, vid. not.
Criniger æstiferis Titan fervoribus auras, 585
Et patulam Cyanen lateque palustribus undis
Stagnantem Stygio Cocyti obplevit odore,
Temporaque auctumni, lætis florentia donis,
Fœdavit, rapidoque adcendit fulminis igni.
585. Poeta exornavit verba Liv. XXV, 26: «Tempore auctumni, et locis
natura gravibus, multo tamen magis extra urbem, quam in urbe,
intoleranda vis æstus per utraque castra omnium fere corpora movit.»
Hæc luxuriante varietate imaginum elata, et in vers. 590 seq.,
singula fere verba rei imaginem sistunt, sed ad miraculum quoque
aucta sunt; Ern. cf. Senec. Œd. 37 sqq.
--_Titan_, Sol, _criniger_, propter radios, vel quia Apollo crinitus
et intonsus est. Vid. ad I, 358, et VII, 196.
586. _Cyanen_; vid. sup. ad vers. 515.
587. _Stygio odore Cocyti_, pestifero vapore, qualis Cocyto est. Cf.
ad VI, 146 sq., 154; XII, 117 sq., 137; XIII, 566.
588 sq. _Tempora auctumni fœdavit et adcendit_; cf. Virg. Ge. III,
479, ibique Heyne, et Horat. Od. II, xiv, 15, ubi vid. Jani. Proprie
aer inflammatur et vaporibus corrumpitur.
585. _æstiferis_ scripti. Vulgo _astriferis_.
588. _lætis_ Col. Put. et priscæ edd. _lactis_ Ox. Vulgo _latis_.
Deinde _pomis_ pro _donis_ conj. N. Heins. Sed _dona auctumni_
dici poma, ut _Bacchi_ et _Cereris dona_ vinum et frumentum, jam
monuit Drak.
Fumabat crassus nebulis caliginis aer: 590
Squalebat tellus, vitiato fervida dorso;
Nec victum dabat, aut ullas languentibus umbras;
Atque ater picea vapor exspirabat in æthra.
591. _Squalebat tellus_; v. ad I, 211.
--_dorso_, superficie telluris.
592. Cf. Virg. Æn. III, 137... 142.
593. Conf. Scalig. Poet. V, 11.
--_picea æthra_, ut mox _nubibus atris_.
590. _crassæ caliginis_ emend. Gron. Obss. III, 7, prob. N. Heins.
Conf. sup. v. 313.
Vim primi sensere canes: mox nubibus atris
Fluxit deficiens penna labente volucris: 595
Inde feræ silvis sterni: tum serpere labes
Tartarea, atque haustis populari castra maniplis.
594. Peste primum adficiuntur animalia, ut ap. Virg. Ge. III, 480,
494 seq. et, quos Drak. laudavit, Thucyd. II, 50; Lucret. VI, 1222
seq.; Ovid. Met. VII, 536 seq.; Claud. in Rufin. I, 303 sq., et
Ammian. Marcell. XIX, 4, ubi v. Lindenbrog. Dausq. ad h.l. «Poetæ
magistri vestigiis inhærescunt Homer. Iliad. α, 50 (quod etiam
Ammian. l.l. notavit); ratio autem, quod boves, oves aliaque pecora
et jumenta solo incubant, indeque perniciabilem vaporem prima
trahunt. Quod præcipue verum, si inferne ea labes oboritur: nam si
cælo, aeriæ volucres contagionem primæ sentiant. Est et in canibus
peculiaris ratio, quia narem mergunt odoribus, et auram vitiatam
uberius sibi inspirant.»
595. _Fluxit_, defluxit, delapsa est. Cf. ad II, 131, et VII, 633.
597. _Tartarea labes_, ut _Acherusia pestis_, v. 613. Cf. ad VI,
154, et VIII, 21.
Arebat lingua, et gelidus per viscera sudor
Corpore manabat tremulo: descendere fauces
Abnuerant siccæ jussorum alimenta ciborum. 600
Aspera pulmonem tussis quatit, et per anhela
Igneus efflatur sitientum spiritus ora.
598. Graphice morbi symptomata et indicia adumbrantur, sed breviter
tantum, quia ornatius eadem extulerant poetæ supra ad v. 580
laudati.
599 sq. _Abnuerant fauces siccæ_, faucium siccitas inpedierat, ut
_nisi abnueret duritia_ ap. Plin. XXXVII, 10. Conf. Var. Lect.
--_fauces siccæ_ et tumidæ, quas _obsessas_ dixit Virgil. Ge. III,
508, ubi v. Heyne.
[600.] _ciborum jussorum_, quos quis jusserat descendere, vel capere
voluerat, jubente ac cogente fame et natura. Cf. ad IX, 504.
601. Conf. Lucret. VI, 1187, et Virg. Ge. III, 496 sq.
--_tussis Aspera_, quæ asperos facit homines et fauces raucas, ut
ap. Martial. XI, lxxxvii, 1.
598. _Ardebat lingua_ præstiterit, ut lingua aspera inflammatione
et intumescens designetur, vid. Heyne ad Virgil. Ge. III, 508.
599. _descendere fauci_, vel _fauce sicca_ reponendum putabat
N. Heins. coll. XIII, 708, 759. Rectius forte _descendere fauces
Abnuerant siccas... alimenta_ Drak. _justorum_, vel _missorum
ciborum_ quidam ap. Dausq. Pro _siccæ_ malim _septæ_, ut ap.
Lucan. VI, 1146, _ulceribus vocis via septa coibat_. Conf. Heyne
ad Virg. Ge. III, 508.
Lumina, ferre gravem vix subficientia lucem,
Unca nare jacent, saniesque inmixta cruore
Exspuitur, membrisque cutis tegit ossa peresis. 605
Heu dolor! insignis notis bellator in armis
Ignavo rapitur leto! jactantur in ignem
Dona superba virum, multo Mavorte parata!
603 sq. _Lumina jacent_, dejecta sunt et demissa in terram, ut ap.
Ovid. Met. IV, 144, et XI, 618. _Jacens vultus languido obtutu
stupet_ dixit Seneca, Agam. 238, et in descriptione pestis Œdip.
187, _Oculi rigent_, ut Virg. Ge. III, 523, _oculos stupor urqet
inertes_. Sed possis etiam intelligere oculos depressos, vel ut sup.
II, 465, _lumina retro exesis fugientia genis_. Sic _cavati oculi_
ap. Lucret. VI, 1192.
[604.] _Unca nare_, ut apud Lucret. VI, 1191, _Compressæ nares, nasi
primoris acumen Tenue_, et apud Senec. Œd. 189, _Stillatque niger
naris aduncæ Cruor_.
607. _Ignavo leto_, ut _ignobile letum_, III, 123, ubi vid. not.
Conf. Hermanni Mythol. Tom. I, p. 384 not.
Subcubuit medicina malis: cumulantur acervo
Labentum, et magno cineres sese aggere tollunt. 610
Passim etiam deserta jacent inhumataque late
Corpora, pestiferos tetigisse timentibus artus.
Serpit pascendo crescens Acherusia pestis,
Nec leviore quatit Trinacria mœnia luctu,
Pœnorumque parem castris fert atra laborem. 615
Æquato par exitio, et communis ubique
Ira Deum, atque eadem leti versatur imago.
609. _Subcubuit medicina malis_, ut ap. poetas, a Drak. jam
laudatos, Lucret. VI, 1224 (_Nec ratio remedî communis certa
dabatur_); Manil. I, 885 (_Nec locus artis erat medicæ, nec vota
valebunt_); Ovid. Met. VII, 527.
609 sq. Cf. Liv. XXV, 26; Manil. I, 887 sq.; Lucr. VI, 1213 sq.,
1233... 1256; Scalig. Poet. V, 11.
613... 617. Magna orationis luxurie poeta expressit verba Liv. XXV,
26 extr. «Multo major vis pestis Pœnorum castra quam Romana ad
fecerat, etc.»
--_pascendo_, depascendo, carpendo, consummendo.
--_Acherusia pestis_; vid. ad v. 597. Tria verba _serpit pascendo
crescens_ ejusdem significatus esse putabat Barth. Adv. XXII, 14.
Eum tamen ineptire, et nullam hic esse tautologiam monet Lefeb.
614 sq. _Nec leviore luctu_ et _parem laborem_; immo _multo major
vis pestis_, apud Liv. l.l.
--_Trinacria_, Sicula, _mœnia_, Syracusas.
[615.] _Pœnorum castris_, ante urbem positis, quibus Himilco et
Hippocrates præerant. Livius, XXV, 26; Lenz.
--_laborem_; cf. ad VI, 386, et XII, 78.
609. _acervi_ conj. N. Heins. et Scalig. Poet. V, 11. Sed vulgatam
lect. e verbis sq. _magno sese aggere tollunt_ firmat Lefeb.
Nulla tamen Latios fregit vis dura malorum,
Incolumi ductore, viros, clademque rependit
Unum inter strages tutum caput: ut gravis ergo 620
Primum letiferos repressit Sirius æstus,
Et minuere avidæ mortis contagia pestes;
Ceu, sidente Noto quum se maria alta reponunt,
Propulsa invadit piscator cærula cymba;
Sic tandem ereptam morbis grassantibus armat 625
Marcellus pubem, lustratis rite maniplis.
618 sqq. Adcuratius rerum ordinem exponit Liv. XXV, 27 seq., 30 sq.
[621.] _Sirius_ h.l. æstus cæli, qui eo oriente ingruit, et
pestilentiæ causa est, ut XVI, 99, et ap. Virg. Æn. III, 141, et Ge.
IV, 425, ad quæ loca vid. Heyne.
618. _Latio_ Put. Deinde _vis dira_ maluerit N. Heins. ut _dira
lues_ ap. Ovid. Met. VII, 523.
619. _clademque_, non _cladesque_, scripti.
620. _ægre_ pro _ergo_ malebat N. Heins.
622. _minuere_ Col. quod etiam conj. Gron. Obss. III, 7; _timuere_
Oxon. Put. R. 1, Parm. Med. _posuere_ R. 2, Ben. Marsi ed. et inde
aliæ, quod placet Lefeb. sed displicebat Gronov. et N. Heins. quia
_reponunt_ proxime subsequitur.
Circumstant alacres signa, auditisque tubarum
Respirant læti clangoribus: itur in hostem;
Et, si fata ferant, juvat inter prælia ferro
Posse mori: socium miseret, qui sorte pudenda 630
In morem pecudum effudere cubilibus atris
Inlaudatam animam; tumulos inhonoraque busta
Respiciunt, et, vel nullo jacuisse sepulcro,
631. _cubilibus atris_, tentoriis vel obscuris casis terrenis, vel
sepulcris; Lenz. Immo in lectis tristibus.
632. _Inlaudatam animam_, et _inhonora busta_; conf. ad lib. III,
v. 123.
627. Ita scripti omnes et R. 2, nisi quod per compend. scripturæ
_audisque_ in Tell. et hinc vitiose _avidisque_ in Oxon. Put. et
priscis edd. Vulgo _Signaque circumstant alacres, avidisque
tubarum_, etc.
628. _ad_ pro _in_ Parm. _ire et in hostem_, vel _ire per hostem_
conj. N. Heins.
630. _forte_ Tell. _sorte_ in reliquis scriptis et edd. vetustis.
Vulgo _morte_.
Quam debellari morbis, placet. Ardua primus
Ad muros dux signa rapit: tenuata jacendo 635
Et macie galeis abscondunt ora, malusque,
Ne sit spes hosti, velatur casside pallor.
634. _placet_, scil. _magis_, vel _potius_, quæ particulæ in
comparationibus passim omittuntur, ut Gr. μᾶλλον; cf. Stroth. ad
Liv. III, 40, not. b. Ernesti ad Tac. Ann. I, 57; Intpp. Plaut. Rud.
IV, iv, 70, et Justin. VI, 1; Schol. ad Homer. Iliad. α, 117; Kœn.
ad Gregor. p. 20, et Valken. ad Herodot. III, 40. Nolim tamen id
inter hebraismos referre cum Lefeb.
635. Mirum poetæ commentum, galeis et casside milites ora ex morbo
marcescentia et pallida contexisse: sed id quodammodo excusat addita
causa, _ne sit spes hosti_, ne conspecto militum pallore et macie
hostes spem victoriæ concipiant; Ern.
--_jacendo_, languendo, ut ap. Tibull. I, iv, 31, vel potius
ægrotando, ut ap. Plin. Ep. V, 9, et Cic. ad Div. IX, 20 extr.
636. Quoniam pallor utique hosti videndus fuisset, si milites caput
solum texissent, non et faciem, veteribus etiam clausiles fuisse
galeas, quales recentiori ævo, ab equitibus præcipue, in bello
gestatæ sint, putabat Barth. Adv. XXII, 14, ad Stat. Theb. IV, 20;
XI, 373 sq. et ad Claud. in Rufin. II, 257, quod ex eo repetiit
Fabrett. ad Column. Traj. c. VII, p. 213: conf. tamen Lips. Mil.
Rom. III, 5; Drak.
636. _Et macie_, pro vulg. _Et maciem_ ex vet. ed. Marsi recepit
Drakenb. ut et conj. Dausq. et vir doctus ad marg. R. 1;
_Marcidaque in galeis_ emend. N. Heins. quem vide ad Claudian. in
Eutrop. I, 111; _Et macie in galeis_ Barth. Adv. IX, 3. Mox
_malisque_ Put. non inprob. N. Heins. ut sensus sit: ne spes et
fiducia hosti subnascatur ex malis suis.
637. _vallatur_ Put. _celatur_ conj. N. Heins. vulgare verbum
substituens poetico.
Infundunt rapidum convulsis mœnibus agmen,
Condensique ruunt: tot bellis invia tecta,
Totque uno introitu capiuntur militis arces. 640
638. De expugnatione urbis vide fragm. Polybii n. 11, Opp. Tom. V,
pag. 32... 35, edit. Scweigh. Liv. XXV, 24, 30, 31; Plut. in
Marcello, pag. 308. De _foro_ magno quod Achradinæ, et de vasto
_theatro_ (v. 644), quod in alia urbis parte, Neapoli, erat, vide
_Bartel’s Briefe über Calabrien und Sicilien_, T. III, pag. 126...
135; Lenz.
639. _tot bellis invia tecta_; conf. sup. v. 281 seq.
640. _Tot arces_; vid. sup. ad v. 181 et 277 sqq.
640. _una_ forte judice N. Heins.
Totum, qua vehitur Titan, non ulla per orbem
Tum sese Isthmiacis æquassent oppida tectis.
642. _Isthmiacis tectis_, Syracusis, vid. ad v. 50 sq. et 341.
Tot delubra Deum, totque intra mœnia portus;
Adde fora, et celsis subgesta theatra columnis,
Certantesque mari moles; adde ordine longo 645
Innumeras spatioque domos æquare superbas
Rura: quid, inclusos porrecto limite longis
Porticibus, sacros juvenum certamine lucos?
643. De direptione urbis conf. Liv. XXV, 25 et 31. Silius eam ita
definite et per partes more poetico effert, ut recensum faciat
operum et monimentorum in Syracusis memorabilium, de quibus passim
disputavit Cic. in Verrinis; Ern. Liv. (XXV, 31) contentus est
dixisse, in hac urbe «tantum fuisse prædæ, quantum vix capta
Carthagine tum fuisset, cum qua viribus æquis certabatur.»
--_Tot delubra Deum_, conf. Cic. Verr. IV, 53... 59, tot _portus_:
duo tantum, quod sciam, memorantur, major, et minor, qui _Laccius_
dicebatur. Vid. Dorvill. ad Charit. p. 282.
--_intra mœnia portus_; vid. Cic. Verr. IV, 52, extr. 53, pr. V, 37,
et Dorvill. l.c. pag. 598.
644. _subgesta_, exaltata, inposita.
645. _Certantes mari moles_, fluctibus obpositas marisque inpetum
frangentes, ingentium saxorum substructiones; recte Mars et Dausq.
coll. II, 408; IV, 295 sq.; Virg. Æn. IX, 711 al. «Urbs est situ
munito,» et «in insula fons aquæ dulcis, cui nomen Arethusa est,
quique fluctu totus operiretur, nisi munitione ac mole lapidum a
mari disjunctus esset,» Cic. Verr. IV, 52, 53. Ernesti monet,
ambiguum esse, utrum poeta pilas in litore Syrac. collocatas
designet, an vero iis comparet grandia urbis ædificia. Nescio an
mentem V.C. recte ceperim: ad hæc tamen ædificia verba ista referri
non possunt, quia voce _adde_ a molibus distinguuntur.
--_ordine longo... domos_, ut apud Cic. loco laud. «Cætera
_Achradinæ_ partes una lata via perpetua... privatis ædificiis
continentur.» Cf. _Bartels_, Tom. modo cit. pag. 89. De _porticibus_
Achradinæ et de illustri gymnasio, ejusque porticu (στοὰ Σκυθικὴ,
vel potius Συκικὴ, seu Τυχικὴ) Cic. loc. laud. Polyb. VIII, v, 2;
ibique not. Schweigh. Tom. VI, p. 442; Lenz.
[646.] _æquare_ spatio _superbas_, ut III, 374, et XII, 433.
647. _Rura_, villas.
--_Quid_, scil. memorem.
--_porrecto limite lucos_, magni spatii, cf. ad I, 267, et IV, 461.
648. Intell. gymnasia; Cell. Parum apte, opinor, ab Ernesti V. Cl.
comparatur locus Virg. Æn. IX, 584, ubi ejusmodi Martis lucum
designari suspicatur, quo juvenes certaminibus bellicis exerceri
consueverint. Sermo est h.l. de gymnasiis, quæ et _porticibus_
(στοαὶς) et umbrosis silvis cingi solebant, unde notus est versus
Eupolis, Ἐν εὐσκίοις δρόμοισιν Ἀκαδήμου θεοῦ, et Horatii (Epist.
II, ii, 45), _Atque inter silvas Academi quærere verum_, cf.
Var. Lect.
648. Forsan scribendum _sacros, juvenum certamina, lucos_, h.e.
lucos sacros, (quod perpetuum est epith. lucorum, qui sacri sunt
diis) in quibus loca sunt certaminum juvenilium, i. e. gymnasia.
Quid tot captivis fulgentia culmina rostris;
Armaque fixa Deis, aut quæ Marathonius hostis 650
Perdidit, aut Libya quæ sunt advecta subacta?
649. _culmina_, ædes sacras deorum, quibus præda navalis, ἄφλαστα,
ἀκροστόλια, κόρυμβα, aliaque navium fragmenta, olim v.c. a
Syracusanis, quum Athenienses devicissent, dedicari solebant. Cf.
Potteri Archæol. Gr. T. II, L. III, c. 22; Köppen ad Hom. Iliad. ι,
241, et Heyne ad Apollod. p. 199. Huc et spectant _arma_ devictorum
hostium _fixa Deis_; postibus templorum, ἀναθήματα in templis
suspensa, cf. sup. I, 617 sq.; Cerda et Heyne ad Virg. Æn. III, 286
seq. et VII, 183 sqq.; Köppen ad Hom. Iliad. η, 83; Potter. l.l.
cap. 12.
650. _Marathonius hostis_, Athenienses, qui h.l. ut ap. Scat. Theb.
XII, 196 et al. ita vocantur, non quod ipsi a Syracusanis in campo
Marathonio (ut Ernesti lapsu haud dubie calami vel memoriæ vitio
notavit), sed quod Persæ ibi ab illis duce Miltiade devicti sunt;
quæ satis nota res est.
651. _Perdidit_ in duplici prælio, quo a Syracusanis et Gylippo
Spartanorum duce victi sunt Athenienses; de quo vid. sup. ad v. 281
sqq.
--_quæ sunt advecta_ ab Agathocle, notissimo Syracus. tyranno, qui
Pœnos et in Africa aliquoties devicit, et Sicilia expulit, vid.
Diodor. XIX (in quo libro præter alia hæc leguntur, ἐπανῆλθεν εἰς
τὰς Συρακούσας, καὶ τῶν ναῶν τοὺς ἐπιφανεστάτους τοῖς σκύλοις
ἐκόσμησε) et XX; Polyb. VIII, 12; IX, 23; XII, 15; XV, 35; Justin.
XXII, 1 sq.; XXIII, 1 sq.; Liv. XXVIII, 43.
649. _fulgentia limina_ Put.
Hic Agathocleis sedes ornata tropæis:
Hic mites Hieronis opes: hic sancta vetustas
Artificum manibus: non usquam clarior illo
Gloria picturæ seclo: non æra juvabat 655
Quem adcire ex Ephyre: fulvo certaverit auro
Vestis, spirantes referens subtemine vultus,
652. _sedes_, vid. Var. Lect.
--_sedes_ sacra vel potius _ædes_ ex conjectura Heinsii; templum,
opinor, Minervæ in Insula cujus parietes interiores vestiti erant
tabulis, in quibus picta equestris pugna Agathoclis: vid. Cic. Verr.
IV, 55; _Bartels_, Tom. III, p. 181 sq. Lenz.
653 seq. _mites Hieronis opes_, Gron. Obss. III, 7, recte exponit
monimenta ornamentaque pacis splendorem significantia, quæ urbi
addidit Hiero, ut in paucis pugnis egregius, ita mirificus in
tranquillis rebus conservandis et otio civibus præstando, cf. ad II,
601.
--_sancta vetustas Artificum manibus_, opera artificum, nondum
vetustatis injuria victa, venerabili et inviolata vetustate, Gron.
l.l. monimenta, quibus vetustas sanctum aliquid et venerandum
addebat; Drak.
--_sancta vetustas_, quatenus animum sanctitatis et venerationis
cujusdam sensu inplet; Ern. conf. sup. ad XI, 278.
[654.] _Artificum manus_, non labor in materia, sed ipsa exempla,
sive res effectæ, opera, ut Gr. χεὶρ, Gron. l.c. qui auctores et
Græcos et Rom. laudavit, cf. Burm. ad Petron. Sat. c. 83. Mox
designatur artis varietas, quæ spectabat ad _picturam_, sculpturam,
texturam, etc.
655. _Gloria picturæ_; conf. Cic. Verr. IV, 55, de tabulis, in
quibus picta Agathoclis pugna equestris. Ars omnino pingendi magno
in honore fuit Syracusis, et Siculos primos fuisse, qui cum
coloribus pingerent, testatur Plin. XXXV, 3.
--_æra_, statuas, signa, vel vasa ex ære, _non juvabat aliquem_
Syracusanorum _adcire ex Ephyre_, e Corintho, h.e. nemini in mentem
veniebat Corinthia emere, nemo ea cupiebat, desiderabat, quum
Syracusana non minoris pretii artisque essent.
656. _Ephyre_, eadem ac Corinthus, vid. sup. ad v. 52.
Præstantissima autem erant _Corinthia vasa_, et _æs_, quod ex
diversis metallis artificiose miscebatur, et auro carius erat. De
hoc quidem ære locus noster non capiendus videtur Draken. et Ern.
quum excidium Corinthi diu post Syracusas a Marcello captas
adciderit, et ex illius urbis incendio ista variorum metallorum
mixtura ipsaque adeo æra Corinthia nata dicantur. Sed Burmannus jam
recte monuit, hanc fabulam esse, et quamvis id verum foret, a poetis
tamen talia per πρόληψιν fingi posse. Romæ forsan illud æs post
dirutam demum a Mummio Corinthum innotuit, aliis vero populis jam
diu ante notum fuit. Vid. de ejus pretio et origine fabulosa
Harduin. ad Plin. XXXIV, 2 et 3; Duker. ad Flor. II, 16; Bochart.
Hieroz. II, vi, 16. Ceterum _æra_ possunt etiam statuæ esse ac
signa: nam præter ceteras artes statuariam quoque Corinthi maxima
cum laude viguisse constat.
--Hos versus eodem modo, quo dudum eos explicandos vidi,
interpretatur Ernesti, et quidem ita: «_Fulvo auro vestis_ (nam hæc
jungenda, non _certaverit auro_, ut cetera cohæreant), h.e. vestis
aurata, auro intertexto elaborata, _spirantes referens subtemine
vultus_, in qua figuræ tela lextæ ea arte erant, ut spirare et
vivere viderentur, _certaverit_ iis, _quæ radio cælat Babylon_, etc.
Jam _radius_ est instrumentum, quo subtemen trajicitur inter tramas
staminis: _cælare_ autem nunc cum delectu ex arte statuaria ad telas
traductum, ut earum expressas imagines commendet.» _Vestis auto
fulvo_ dicitur, ut τεύχεα χαλκῷ Homer. Iliad. ζ, 504; _ductor nomine
tanto_, sup. VI, 462, vel _acuto robore valli_, _antiquo robore
quercus_, _stipites robore duro_, et alia ap. Virg. Ge. II, 25, 332;
Æn. XI, 893 al.
[657.] _spirantes vultus_, vid. ad II, 430. De veterum vestes
texendi arte v. Salmas. ad Capit. Pertin. c. 8.
652. _ædes_ pro _sedes_ conj. N. Heins. quoniam in templis spolia
ab Agathocle fuere suspensa. Non male: sed _sedem_ etiam regiam
dici posse, in qua antea Agathocles et tum Hiero habitaverit, jam
monuit Burmann.
653. _mites Hieronis opes_ Col. Ox. Tell. et R. 2. Vulgo _mitis_,
ut sup. v. 79, ubi vid. not. Sed illud hoc loco aptius. Deinde
_hinc_ scripti. Majorem vero distinct. post _manibus_ delendam, et
post _vetustas_ ponendam putabat Burm. Denique _vetustis_ emend.
Barth. Adv. IX, 3, quod artificium manibus, opere et vetustate
consecrari velut et venerabiliora fieri censeantur torenmata,
picturæ et talia. Sed durum esse τὸ _sancta_ conjungi cum
_gloria_, neque _manus artificum_ recte ab eo explicari, jam
observavit Gron. Obss. III, 7.
654. _illo_ Col. probb. Gron. l.c. et N. Heins. Vulgo _ullo_, quod
servavit Lefeb. Sed pictura maxime in Græcia floruit, et, ut
sculptura, quatuor ibi potissimum scholas habuit, Rhodiensem,
Corinthiam, Sicyoniam et Atheniensem, quod doctus poeta non
ignorasse censendus est.
655, 656. Locus perplexissimus, _juvabat_ Col. _juvabant_ reliqui
scripti et vetustæ edd. Deinde _Quem scire Ephyren_ constanter
scripti et edd. priscæ, nisi quod _ex Ephyre_ in duobus veteribus,
nescio quibus, reperit Lefeb. Denique _certaret in auro_ Put. et
Parm. Vulgo _non æra vacabant, Quæ scirent Ephyren fulvo certaret
ut auro_. Hæc variis conjecturis emendare conati sunt viri docti,
Barthius Adv. IX, 3, non male conj. _non æra vacabant_, deerant,
_Quîs scires Ephyren_, quibus visis illico Corinthium opus
adnosceres; _fulvo certaverit auro Vestis_, textura seu artificium
metallo erat pretiosius, vel illi certaverit. Gronovius in prima
edit. Obss. III, 7, _non æra juvabant, Qui scirent Ephyren_, non
æra Corinthia, quamvis auro contra cara, juvabant intelligentes
præ Syracosiis hisce tam fabre factis, _fulvo certaret ut_ (h.e.
quamvis) _auro_. _Vestis_, etc. Sed in altera edit. ex illo loco
Stat. Silv. II, ii, 68 (_Æraque ab Isthmiacis auro potiora
favillis_) _non æra vacabant_, ne æra quidem vacua artificii, non
omissa, arti neglecta et inelaborata, inculta, vacantia, erant,
_Queis scires Ephyren fulvo certasse vel auro_. (Etsi enim plures
calamitate Corinthi mirabilem illam æris extitisse temperaturam,
non defuerunt tamen, qui aliter, et quidem salva urbe atque arce,
tradiderint) _Vestis spirantes referens subtemine, vultus. Quæ
radio_, etc. N. Heinsius coll. supra lib. II, vers. 600... 604,
corrigebat, _non usquam clarior illo Gloria picturæ seclo, non
æris, avitam Qua scires Ephyren, fulvo certaret ut auro. Vestis_,
etc. vel _fulvo consertaque ab auro Vestis_, etc., ut sensus sit,
non defuisse signa ærea maximi pretii, ex quibus liqueret,
Syracusas a Corinthiis conditas, seu eorum coloniam esse, vel quæ
facile artis Corinthiacæ esse, adpareret. Cellarius edidit _non
æra juvabant, Quæ scirent Ephyren: fulvo certaret ut auro
Vestis... vultus. Quæ_, etc. ut sententia h.l. sit, non adfecisse
admodum æra Corinthia Syracusanos præ puro auro, quo res suas,
vestes maxime ornaverint. Burmannus malebat _non ære vacabat
Quæsito ex Ephyre_, h.e. regia illa non carebat ære Corinthiaco,
_fulvo certaret ut auro. Vestis_, etc. quæ omnia referebat ad
regiæ supellectilis magnificentiam. Lefeb. reposuit, _non æra
juvabat Quæsisse ex Ephyre_: (Syracusani non ibant quæsitum æra
Corinthum, quia apud se tam pretiosa habebant) _fulvo haud
certaverit auro Vestis, spirantes r. s. vultus Quos radio_, etc.
ut τὸ _certaverit_ in seqq. subpleatur: non _certaverit_ vestis
referens... Babylon; non _certaverit_ Tyros læta murice picto; non
_certaverint_, quæ variata per artem, etc. Quæ clarissima licet
sint, neminem tamen intellexisse miratur. Omnino nexum verborum
perturbant, qui post _auro_, vel _vultus_ distinguunt: nam τὸ
_certaverit_ ad ea spectat, quæ sequuntur; nec tamen in
emendatione Lefeb. ejusque interpretatione adquiescendum
crediderim. Drak. scripsit, _non æra juvabant, Quæ scirent
Ephyren, fulvo certaret ut auro Vestis,... vultus, Quæ_, etc. sed
quo sensu hæc verba adceperit, non docuit nos. Hanc lectionem
retinuit Ernesti V.C. nisi quod _certaverit auro_ ex vestigiis
cod. Put. et ed. Parm. dedit; verba autem, _non æra juvabunt, quæ
scirent Ephyren_, ita explicat: non valde delectabant et
desiderabantur a Syracusanis opera artis Corinthiacæ; nam suis
superbire satis superque poterant. Enimvero verba _quæ scirent E._
huic sententiæ parum apta sunt. Ego ex Col. recepi _juvabat_,
e scriptis _Quem_, et ex duobus veteribus, a Lefeb. inspectis, _ex
Ephyre_: pro _scire_ autem, quod scripti exhibent, levi mutatione
_adcire_ reposui. Antiqua scriptura fuit, _q̅m̅ accire ex_, quam
librarii mutarunt in _quæ scirent_ et _quem scire_. Pro _Ephyren_
scripsi _Ephyre_, nisi quis malit _ex Ephyre: en fulvo certaverit
auro V._ Ex _certaverit_ autem facile enasci poterant lectiones
depravatæ _certaret ut_, et _certaret in_. Olim suspicabar _non
æra juvabant Quæsita ex Ephyre_. Quod etsi eumdem efficit sensum,
a scriptura tamen vetustorum codd. longius recedit; confer not.
Withof. emend. _Non æra superbam Tam fecere Ephyren_ (idest, non
æra ibi Corinthia, quæ ipsi auro palmani faciebant dubiam, non
vestes ibi Babyloniæ, Tyriæ, etc. aberant; non usquam æra
clariora, quam ibi, quæ olim Ephyren superbam fecere), _fulvo
certaret ut auro_, hoc est, quamvis Ephyre ipsi auro fulvo
certaret hoc æra conficiendi artificio.
Quæ radio cælat Babylon, vel murice picto
Læta Tyros, quæque Attalicis variata per artem
Aulæis scribuntur acu, aut Memphitide tela. 660
658. «Colores diversos picturæ _vestium_ intexere Babylon maxime
celebravit et nomen inposuit.... Metellus Scipio triclinaria
Babylonica sestertium octingentis millibus venisse jam tunc, posuit
in Catonis criminibus, quæ Neroni principi quadragies sestertio
nuper stetere;» Plin. VIII, 48, seu 74, cf. Martial. VIII, 28; XIV,
150; Lucret. IV, 1023; Plaut. Stich. II, ii, 541 ubi vid. Salmas.
--_murice picto_, purpura, quæ acu pingebatur, ut mox _acu
scribuntur. De murice_, qui propr. a purpura differt, vid. Harduin.
ad Plin. IX, 36, et Jani ad Hor. Od. II, xvi, 35.
659. «Auram intexere _vestibus_ in Asia invenit Attalus rex;» Plin.
l.l. Inde _Attalica aulæa_, _vestis_, et _tori_ ap. Prop. II, xxxii,
12 (al. xxiii, 46); III, xviii (al. xvi), 19; IV, v, 24; et
_Attalica peripetasmata_, apud Ciceron. Verr. IV, 12.
660. _tela Memphitide_, Ægyptia. «Plurimis liciis texere, quæ
polymita adpellant, Alexandria instituit;» Plin. l.l. cf. idem XXXV,
11; Martial. XIV, 150; Plaut. Pseud. I, ii, 14, ubi vid. Salmas. et
Harduin. ad Plin. ll.cc.
Jam simul argento fulgentia pocula, mixta
Quîs gemma quæsitus honos, simulacra Deorum
Numen ab arte datum servantia: munera rubri
Præterea ponti, depexaque vellera ramis,
662. _mixta_, inserta, _gemma quæsitus honos_ poculis argenteis,
pretium majus datum, auctum est; cf. ad Juvenal. V, 37... 45.
663 sq. _munera rubri ponti_, margaritæ. «Præcipue laudatur
margarita circa Arabiam in Persico sinu maris Rubri;» Plin. IX, 35,
seu 54, ubi vid. Dalech. cf. Martial. V, xxxix, 4; et Stat. Silv.
IV, 6, 18.
661. _simili argento_, inscripto, picto, conj. N. Heins. qui tamen
recte monebat, nihil posse planius apertiusque esse vulgata lect.,
quæ suspecta videbatur Barthio Adv. IX, 3. Mox _mistu Quîs gemino
quæsitus honor_ male legebat Scalig. ad Manil. V, 535.
Femineus labor. His tectis opibusque potitus 665
Ausonius ductor, postquam sublimis ab alto
Aggere despexit trepidam clangoribus urbem,
665. _Femineus labor_ dicuntur sericum et fila bombycina, quæ a
mulieribus duci solent.
--«Marcellus, ut mœnia ingressus ex superioribus locis urbem oculis
subjectam vidit, inlacrimasse dicitur, partim gaudio perpetratæ rei,
partim vetusta gloria urbis, etc.» Liv. XXV, 24, et cap. 25: «Edixit
militibus ne quis corpus liberum violaret, etc.» Præter hæc loca
Silius etiam Ciceronianum de Marcelli humanitate Verr. IV, 54, ante
oculos habuisse videtur. Ex eodem Cic. (Verr. I, 51, 55; II, 21 sq.)
notum est, Marcellum postea Siciliæ patronum fuisse, et in ejus
honorem a Siculis celebrata esse Marcellea, quibus Verres
substituerit Verrea: quo forte poeta mox v. 680... 684, respexit.
667. _clangoribus_, audito tubarum sonitu, ut sup. v. 628.
665. _pudor_ pro _labor_ Col. et Ox. unde _Femineus sudor; tectis
opibusque_ emend. N. Heins. Omnino _labor_ glossema et
interpretamentum vocis _sudor_ videri potest. Nihil tamen mutandum
censebant Drak. et Burm. quem vide ad Ovid. Amor. I, xiii, 23.
667. _plangoribus_, et mox _stent mœnia, rerum An nullos_
opinabatur N. Heins.
Inque suo positum nutu, stent mœnia regum,
An nullos oriens videat lux crastina muros,
Ingemuit nimium juris, tantumque licere 670
Horruit, et, propere revocata militis ira,
668. Et postquam _in suo nutu_, potestate, _positum_, scil. videbat.
--_mœnia regum_, Syracusas, sedem regiam.
670 sq. _Ingemuit nimium juris_, vid. Var. Lect. Eadem sententia
exprimitur verbis seq.
--_tantumque licere horruit_, quæ tamen Barthius Adv. IX, 3, ita
exponebat: horrebat tantum militi suo, quem revocandum censebat,
licere, ut patriæ quoque periculum memoriæ subierit.
670. _nimium juris_ R. 1, Parm. Med. Ben. _nimiumque viris_,
scripti, R. 2; Cell. Vulgo _nimium viris_ metro repugnante;
_nimium victis_ conj. Barth. Adv. IX, 3, _nimirum, iris
tantumque l._ vel _tantumque viris nimiumque l._ Dausq. _nimias
vires_, vel _nimius juris_ N. Heins. cui tamen verius videbatur
_nimium juris_, h.e. nimium jus, nimium sibi potestatis esse, ut
_nimium regni_ ap. Ovid. Amor. II, xvii, 11; conf. sup. VI, 81.
Jussit stare domos, indulgens templa vetustis
Incolere atque habitare Deis: sic parcere victis
Pro præda fuit, et sese contenta, nec ullo
Sanguine pollutis plausit Victoria pennis. 675
673 sq. _parcere victis Pro præda fuit_, acute: non aliter animum
satiavit parcendo hostibus, quam alii prædam diripiendo; Barth. Adv.
XXII, 14.
675. _Victoria_ h.l. Dea est, quo imago rei fit poetica ac vivida.
De _alis Victoriæ_ res nota, etiam ex numis, gemmis aliisque
monimentis antt. cf. XV, 99, 737; Stat. ad Tibull. II, v, 45. Ill.
Doering. Comment. de alatis imaginibus apud veteres, Gothæ, 1786;
Klotz. ad Tyrt. p. 78. Lenz. suspicatur, poetæ animo obversatam esse
imaginem Victoriæ post triumphatorem in curru stantis.
675. _planxit_ Put. R. 2, et Marsus in comment.
Tu quoque, ductoris lacrimas memorande tulisti
Defensor patriæ, meditantem in pulvere formas,
Nec turbatum animi, tanta feriente ruina.
676. De Archimedis nece cf. Liv. XXV, 31; Cic. Fin. V, 19, et Plut.
in Marcello.
--_Tu ductoris lacrimas tulisti_, tuæ neci inlacrimavit Marcellus.
Cf. Cic. Verr. IV, 58.
677. _pulvis_ ac _forma_ propria vocab. in disciplina Geometr. et
Mathematica; Drak. qui laudat Colv. ad Appul. Apol. pag. 284, Barth.
ad Claud. Paneg. Mall. Theod. v. 128 et al.
678. _tanta feriente ruina_, quum tanta clades, mors tanto viro manu
militis, ignari quis esset, inlata, obprimeret _meditantem...
animi_, h.e. ut Livii verbis utar, «Archimeden, in tanto tumultu,
quantum capta urbs in discursu diripientium militum ciere poterat,
intentum formis, quas in pulvere descripserat.» Poeta forte respexit
verba Horat. Od. III, iii, 8: «Inpavidum ferient ruinæ orbis justum
virum.» Possis etiam _ruinam_ referre ad expugnationem urbis, qua
tantus vir perierit.
678. Post hunc versum in vulg. edd. legitur hic: _Ignarus miles
vulgi tum forte peremit_, vel in ed. Cell. ex emendat. Gron. Obss.
III, 7, extr. _vulgi quem sorte_, h.e. tanquam vulgarem hominem,
non artificem tanti ingenii. Hic versus, exceptis forte duobus
antt. libris, nescio quibus, qui eum exhibent, si Lefeb. fides
habenda, comparet neque in scriptis, neque in vetustis edd. ante
Marsum, qui primus eum, ex ignoto nobis fonte haustum, vulgavit.
Ego totum ejeci, quum non modo librorum auctoritate destituatur,
sed etiam, quod recte jam monuit N. Heinsius, nihil sane elegantiæ
et commodi sensus præ se ferat. Profectus est haud dubie ex
ingenio inepti versificatoris, cui manca et inperfecta videbatur
h.l. sententia, quæ tamen, his laciniis recisis, bene procedit,
modo major distinctio post voc. _patriæ_ v. 677, tollatur. Vid.
not. Heinsius quidem versus adeo complures et totam fortasse
paginam, quæ meritissimas Archimedis laudes vitæque exitum
complexa sit, hic nobis periisse suspicabatur: quod persuasisse
videtur Drak. qui versum, a nobis extrusum, inclusit uncinis et
ante illum lacunam asteriscis designandam curavit. Enimvero laudes
Archimedis Silius jam sup. v. 341 seqq. copiose celebraverat, et
h.l. mortem ejus, breviter quidem, quum pleniore illum ore jam
laudasset, at gravibus verbis memorat. Withof. legendum censebat:
_Defensor patriæ: meditantem in pul. for. Nec tur. an. t. fer.
rui. Ignarus miles vulgi cum sorte peremit_. Idem hæc notavit:
«Nihil abesse affirmo contra Heinsium. Inominata cædes Archimedis
nullam Silio gloriandi materiem suppeditabat, nec de exitu vitæ,
qui adeo subitus ac repentinus fuit, multa poterat proferre; satis
erat dixisse, ipsum Marcellum Archimedis neci etiam illacrymatum
fuisse.»
At reliquum vulgus, resoluta in gaudia mente,
Certarunt victi victoribus: æmulus ipse 680
Ingenii Superum servando condidit urbem.
Ergo exstat seclis, stabitque insigne tropæum,
Et dabit antiquos ductorum noscere mores.
679. _resoluta in gaudia mente_, cf. XI, 303.
680. _Certarunt victi victoribus_: communis omnibus lætitia erat,
victoribus, quod vicissent Syracusas, victis, quod urbi et sibi
pepercerat Marcellus, _æmulus Ingenii Superum_ imitator Deorum,
clementia et humanitate, qui _servando condidit urbem_, veluti novus
conditor et restaurator urbis, quam servaverat; (cf. Cic. Verr. IV,
52: «a Marcello, qui cepit, conditas dicetis Syracusas,» et Barth.
ad Stat. IV, iii, 72) quæ itaque urbs _exstat seclis... insigne
tropæum_, ut insignis clementiæ documentum, vel exemplum et decus
posteris commendabitur; Ernesti.
682. _sedis_ pro _seclis_ Oxon. et priscæ edd. facili et solenni
errore; cf. ad II, 52.
Felices populi! si, quondam ut bella solebant,
Nunc quoque inexhaustas pax nostra relinqueret urbes. 685
At ni cura viri, qui nunc dedit otia mundo,
Effrenum arceret populandi cuncta furorem,
Nudassent avidæ terrasque fretumque rapinæ.
685 sq. Aptissime et paucis quidem, sed gravibus verbis poeta
designat miseram conditionem sæculi sui et provinciarum Rom. quæ tum
ab avaris hominibus, qui illis præerant, in pace magis, quam a
ducibus olim in bello, _exhauriri_ ac diripi solebant. Similiter
Cicero passim in Verrinis actt. humanitatem clementiamque Marcelli
cum inmani crudelitate et avaritia Verris comparat.
687 sq. Laus Domitiani, non sine adulatione. Cf. ad III, 594 sq.
et 607 sq.
686. _Ac_ Col.
* * * * *
* * * *
Errata: Liber XIV
Arg. Ornytos ... natat; 477-480.... et Scyron aquæ innans
[_sic scriptum_]
141n. Conf. V.L. [L.V.]
184sq. n. Justino, lib. XXIV, 5.» [» deest]
207v. Ἀγούριον [Ἀγοῦριον]
210v. ἀπὸ τῆς χώρας [χῶρας]
252v. Strab. VI, p. 184 et 1 8 [_sic scriptum: 184 et 188?_]
322n. χεῖρες σιδηραῖ [χείρες]
333n. _angusta foramina_ [_nota ante 330n. scripta_]
597n. [697]
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER DECIMUS QUINTUS.
ARGUMENTUM.
Cnæo et Publio Scipionibus in Hispania cæsis, Senatus Rom. de duce,
qui in eorum subcedat locum, deligendo consilia agitat, precibusque ad
Deos fusis solliciti exspectant Patres, ut, qui imperium in Hispaniam
audeant adcipere, nomina profiteantur; 1-9.
P. Cornelius Scipio, Publii, qui in Hispania ceciderat, filius,
quatuor et viginti ferme annos natus, illud quidem petere gestit, ut
patris patruique necem ulciscatur; sed absterretur consiliis
cognatorum, qui juvenilem respiciunt ætatem, horrentque et funestam
domus fortunam, et gentem terramque mali ominis, ubi inter sepulcra
parentis ac patrui res gerendæ sint, et hostes, qui duos summos
imperatores devicerint animosque conlegerint secundo Marte; 10-17.
Juveni in inpluvio domus sub lauri umbra hæc secum reputanti
fluctuantique animo subito per aerem adlapsæ _Voluptas_ ac _Virtus_
diverso oris vestisque habitu adparent, et utraque dat operam, ut eam
blande adpellando deleniat; 18-31.
Voluptas, argumentis ex Epicureorum disciplina petitis, dissuadet
militiam, vitamque mollem, otiosam, bellicis publicisque negotiis,
periculis ac curis vacuam, omnibusque voluptatibus diffluentem
commendat; 32-67.
Virtus contra, secundum doctrinam Stoicorum, de divina animi humani
origine, de hominum præ ceteris animalibus præstantia, de inani
brevique voluptatis fructu et malis, quæ inde nascantur, de veris ac
perennibus præmiis virtuti propositis, disputat, et ad studium laudis
patriæque defensionem exhortatur; 68-120.
Hæc præcepta juveni adrident, et Voluptas irata in nubes se tollit;
121-128.
Scipio igitur, Virtutis instinctus monitis, imperium, quod nemo sibi
deposcere audet, palam profitetur se petere, et ora in se convertit
omnium, qui patrem ejus aut patruum revixisse et renatum sibi
opinantur; 129-134.
Impetus quidem animorum et ardor mox residet, silentio orto ac tacita
cogitatione, quanta moles rerum quantumque imperium ætati haudquaquam
maturæ permittatur: sed eum excitant rursus fausta omina anguis
occidentem versus per aerem volantis, et tonitru, quo cælum bis terque
contremit; 135-145.
Iis confirmati omnes Scipioni imperium esse in Hispania jubent, et
certatim dant nomina; 146-151.
Ille itaque, precibus ad Neptunum missis, cum classe oram Tusci
Ligusticique maris, Alpes ac Gallicum sinum, et deinde Pyrenei
promont. et Emporias prætervectus, Tarraconem proficiscitur, ubi naves
subduci jubet; 152-179.
Ibidem ei in somno obfertur species parentis, qui filio vehementer
auctor est, ut prius quam tres Pœnorum duces, qui trifariam exercitus
in diversissimas regiones distraxerint, castra conjungant, Carthaginem
Novam obpugnet, urbem opulentissimam omnium in Hispania, ac insignem
præterea portu, celso situ et ubertate agrorum; 180-199.
Eo itaque raptim ducitur agmen, eodemque tempore, quo ad mœnia subit,
C. Lælius cum classe intrat portum; 200-231.
Contra Aris, Pœnorum dux, arcem militibus insidet, et urbs potissimum
altitudine murorum defenditur: raræ enim scalæ iis æquari possunt, et,
quo quæque altiores, eo infirmiores sunt, ipsoque hominum, qui
adscendunt, onere franguntur; 232-236.
Verum Scipio, ubi comperit, æstum decedere, et, qua parte stagnum
claudat urbem, facilem per illud pedibus ad mœnia transitum dari, eo
secum armatos ducit, et, nulla ibi hostium statione aut custodia
obposita, sine certamine Carthaginem uno die capit; 237-250.
Postridie Neptuno Jovique tauros mactat, et militibus, prout cuique
meritum virtusque fuerat, ante omnes vero C. Lælio, dat dona; 251-262.
Tum prædam dividit, et adultam virginem eximia forma principi Hispaniæ
adolescenti, cui ea desponsa erat, inviolatam reddit: quæ continentia
ac benignitas in convivio amplissimis a Lælio laudibus celebratur;
263-285.
Interea Philippus, Macedonum rex, fœdere cum Pœnis Acarnanibusque
junctus, bellum infert Ætolis, sociis Romanorum, subitamque
expeditionem facit in fines Epiri, Illyrici ac Græciæ; 286-311.
Idem tamen sæpius in Macedoniam, a Dardanis aliisque hostibus
infestatam, retro concedit, nec nisi finitimam Græciam bello vexat,
donec, terra marique a Romanis victus, pacem petere cogitur; 312-319.
Eodem tempore Tarentus per proditionem recipitur a Fabio Maximo, in
cujus exercitu erat frater mulierculæ, quam præfectus præsidii perdite
amabat; 320-333.
Anno autem insequenti in Apulia cæditur M. Claudius Marcellus consul
et vir fortissimus, qui, si diutius vixisset, Scipioni forte gloriam
eripuisset confecti belli; 334-342.
Is, tumulum inter Punica et Romana castra occupandum ratus, ipse eo
cum T. Quinctio Crispino conlega, M. Marcello filio paucisque
equitibus, non perturbatus malo omine, speculatum proficiscitur;
343-365.
Ab tergo deinde circumventus a Numidis, qui ex insidiis
consurrexerant, fortissime pugnat, et forsan evasisset e manibus
hostium, nisi saucium vidisset filium: sed adtonito ea specie arma
excidunt e manibus, et mox transfixus lancea prolabitur ex equo;
366-380.
Inventum Marcelli corpus Hannibal comburendum curat, tantumque virum
honore solemni ac laudatione prosequitur; 381-398.
Quæ dum in Italia aguntur, fama captæ Carthaginis Novæ terrorem
incutit Hispaniæ populis, et tres Pœnorum duces omnem salutis spem in
eo positam putant, ut exercitus in unum omnes contrahantur; 399-409.
Proximus Scipioni est Hasdrubal, Hannibalis frater, qui, quum forte
primordia Carthaginis veteris sacris epulisque celebranda
instituisset, turbatur Romanorum adventu, et in castra trepide
confugit; 410-439.
Postero die prælium committitur, in quo maxime eminet virtus C. Lælii,
viri non minus eloquentiæ, quam rei militaris gloria conspicui;
439-470.
Pœni fusi ad Pyrenæum tendunt, et Scipio castris hostium potitus
ingentem prædam concedit militibus; 471-492.
Tum Hasdrubal in Galliam transgressus magno auri pondere conducit ibi
auxilia, et vere ineunte Alpes transit, ut fratri se conjungat;
493-514.
Quo nuntio Romam perlato omnia terrore ac tumultu strepunt, et Italiæ
imago vel genius, ægre ferens hostis audaciam et calamitates, quas hæc
terra per decem jam annos perpessa sit, C. Claudium Neronem consulem,
in Lucanis Hannibali obpositum, per somnum in eam inpellere mentem
conatur, ut, castris clam noctu relictis, cum electa manu ad Metaurum,
Umbriæ fluvium, proficiscatur et Hasdrubali obviam eat; 515-559.
Is quoque expergefactus confestim de toto exercitu, quod roboris est,
deligit, magnisque itineribus contendit ad castra M. Livii conlegæ,
viri fortis ac prudentis, qui, multis ante annis ex consulatu populi
judicio damnatus, nunc eumdem honorem sibi delatum, ut laboranti
patriæ opera et consilio suo subveniret, etsi invitus receperat;
560-600.
Hasdrubal mox ex variis indiciis conligit, multitudinem hostium
crevisse, eaque cura anxius noctu furtim signa ferri jubet; at per
tortuosi Metauri amnis sinus flexusque errorem volvens haud multum
procedit; 601-625.
Postquam itaque orto sole fuga fit manifesta, Romani extemplo fessum
agmen hostium insequuntur, et duces orationibus animos militum ad
pugnam excitant; 626-665.
Tum Livius, vir exactæ jam ætatis, acer in hostes ruit, et Nabim,
Jovis Hammonis sacerdotem, armis veneno infectis et conto ferocem,
Hasdrubal vero Arabum, in spoliando Nabis corpore occupatum, et
Canthus Rutulum, pecoris olim ditissimum, telo transfigit; 666-710.
Inpetum Romanorum non sustinent Galli, intolerantissima laboris
corpora, et Livius, juvenili ardore pugnans, cedentibus instat;
711-739.
Fugientes nunc precando, nunc castigando revocat Hasdrubal, et leve
vulnus infligit consuli, quo facto atrox utrimque editur cædes;
740-777.
Tandem Nero, ubi conlegam vulneratum esse resciverat, ira incensus
cæco inpetu fertur in Hasdrubalem, eumque jaculo ictum gladio
obtruncat; 778-807.
Cæso duce reliqui Pœni aut sternuntur aut fugiunt: Nero autem jam ipsa
nocte, quæ sequuta est pugnam, raptim ad stativa sua, in Lucanis
posita, redit; 807-812.
Illuc nuntium ingentis cladis adfert, caputque Hasdrubalis, hastæ
cuspidi infixum, ostendit Hannibali, qui tacito dolore cruciatus
castra inde movet; 813-823.
* * *
Hic liber continet historiam belli in Hispania a Romanis duce Scipione
Africano gesti, quum Cn. et P. Scipiones ibi periissent; de quo v. sup.
XIII, 381 sqq.
At nova Romuleum carpebat cura senatum,
Quis trepidas gentes Martemque subiret Hiberum,
Adtritis rebus: geminus jacet hoste superbo
Scipio, belligeri Mavortia pectora fratres.
Hinc metus, in Tyrias ne jam Tartessia leges 5
Concedat tellus, propioraque bella pavescat.
1. Conf. omnino Liv. XXVI, 18.
2. _gentes_, copias Rom.
--_trepidas_, cæsis Scipionibus et utroque exercitu.
--_gentesque Martemque Hiberum_, h.e. periculosum copiarum Rom. in
Hispania residuarum imperium, tanquam grave onus, _subiret_. Cf.
v. 9.
3. _hoste superbo_, per hostem superbum; Lenz. Immo, hoste
superbiente, triumphante.
5 sq. _Tartessia t._, Hispania, a Tartaro, ob subterraneas cavernas,
sic dicta. Strab. Cf. ad III, 399.
--_in Tyrias leg. Conc._, imperio et potestati Pœnorum se subjiciat;
Drak. coll. v. 383, et I, 2.
[6.] _propiora bella_, in Libya, Hispaniæ vicina.
5. _Tartesia_ R. 2. _Tarthesia_ Tell. _Carchesia_ Put. _Carthesia_
R. 1, et Med. Conf. ad XIII, 674.
Anxia turba Patrum quasso medicamina mæsti
Imperio circumspectant, Divosque precantur,
Qui laceris ausit ductor subcedere castris.
7. _Anxin turba Patres_, per adposit. ut inf. v. 367, malebat
N. Heins. idque recepit Lefeb.
9. _Quis_ opinabatur N. Heins. per interrogat. notam, quam post
_castris_ exprimendam curarunt Lefeb. et Ern. exemplo Drak. qui
etiam punctum posuit post _precantur_. Ego revocavi vulgatam
distinctionem, ut sensus sit: a Diis precantur, expetunt,
ductorem, qui, etc. Nolim quoque cum Burm. pro _laceris_
substituere _vacuis_, h.e. quæ ducibus suis orbata sunt.
Absterret juvenem, patrios patruique piare 10
Optantem manes, tristi conterrita luctu,
Et reputans annos, cognato sanguine turba.
10 sq. Cf. Liv. XXVI, 18, extr. _juvenem_, Scipionem Africanum.
--_patrios manes_, cf. ad VII, 487.
--_piare_, vindicare, _manes_, mortem.
12. _annos_, juvenilem ætatem Scipionis, quatuor et viginti ferme
annos nati.
--_cognato sanguine turba_, cognati. Id toti populo tribuit Livius
l.l.
10. _patrios patruosque_ conj. N. Heins. quem vide ad Claud.
Epithal. Honor. et Mar. v. 39, et ad Ovid. Amor. III, vi, 49.
12. _cognato e sanguine_ emend. idem, et v. 14, _arma duorum
Inconsulta ducum_, quod recte displicuit Drak. quum parum dextre
argumentati essent cognati, si Cn. et P. Scipiones sua temeritate
in exitium ruisse dixissent.
Si gentem petat infaustam, inter busta suorum
Decertandum hosti, qui fregerit arma duorum,
Qui consulta ducum, ac flagret meliore Gradivo; 15
Nec promtum teneris inmania bella lacertis
Moliri, regimenque rudi deposcere in ævo.
13. _gentem infaustam_, Hispanam, Scipionibus perniciosam, vel mali
ominis.
14. _Decertandum_ esse Scipioni, _hosti_, cum hoste. Cf. ad I, 234.
[15.] _Gradivo_, belli fortuna _meliore flagret_, ad virtutem
incendatur.
16. Nec facile esse puero vel juveni, tam periculosi gravisque belli
molem sustinere. Conf. XVI, 656 sq.
15. Primam syll. voc. _Gradivo_ corripi, ut inf. v. 337, et apud
Valer. Fl. V, 650, notandum videbatur Barth. Adv. XXII, 8; cf.
sup. ad IV, 776.
Has, lauri residens juvenis viridante sub umbra,
Ædibus extremis volvebat pectore curas;
Quum subito adsistunt, dextra lævaque per auras 20
Adlapsæ, haud paullum mortali major imago,
Hinc Virtus, illinc virtuti inimica Voluptas.
18... 128. Præclarum commentum, quo fabula de Hercule a Prodico
narrata et omnibus notissima e Xenoph. Mem. Socr. II, 1, §. 21
seqq.; et Cic. Off. I, 32 (quam et Ovid. Amor. III, 1 sq.; Lucian.
in Somn. aliique imitati sunt), ad Scipionem transfertur, facile
animum docti poetæ subire poterat ex iis, quæ de origine vulgatæ
opinionis, qua Scipio divinæ originis vir esse credebatur, memorant
Liv. XXVI, 19, et Polyb. X, 2 et 5, quæ loca insignia neminem
comparasse pœnitebit. Fabulam venustam Prodici Sophistæ, quam
Xenophon memorat e libro, cui titulus fuit Ὡραι (f. ætates vitæ),
ingeniose etiam tractarunt Ill. Wieland (in _N. Amadis_ et
_Musarion_, Ges. I) et Stiernhiehn in carmine Danico, quod Sæc. XVII
edidit et inscripsit: _Hercules_; Lenz. Eamdem nuper erudite
copioseque interpretatus est juvenis doctiss. _Goth. Aug. Cubæus_
Misnensis in libello, quem nondum vidi, et cujus titulus est:
_Xenophontis Hercules Prodicius et Silii Italici Scipio, perpetua
nota illustrati, præmissa de Prodico dissert._ Lips. 1797, in-8º.
--Episodium hoc docte illustrarunt Ill. _Doering_ in Eclogis vett.
poett. lat. p. 255 sqq., quem comment. passim laudabo, et Cl. Weiske
in vers. germ. Xenoph. Mem. Socr. Lips. 1794, quem librum mihi nunc
ad manus haud esse doleo. Conf. qui iisdem coloribus adumbrarunt
Virtutem ac Voluptatem, Philostr. in Imagin., Philo Jud. de mercede
meretr. p. 863; Lactant. VI, 3 et 4; Maxim. Tyr. λογος δ, pr. Basil.
orat. de legendis Græc. libris §. 10; Themist. Orat. XXII, p. 280,
ed. Hard.
18 seq. Impluvium, seu cavædium (al. cavum ædium), μεσαύλιον, media
ædium pars, non modo porticibus cingi, sed et amœnis arboretis (unde
h.l. _lauri sub umbra_), xystis vel ambulationibus ornari solebat,
vid. Heyne ad Virg. Æn. II, 512 sq.; VII, 59; et ad Tibull. III,
iii, 15; Jani ad Horat. Od. III, x, 5 sq.; Ernesti clav. Cic. v.
_impluvium_ et _xystus_. Hinc _extremas ædes_ adcipio de extrema
parte impluvii, prope ὀπισθόδομον. «Hortus erat posticis ædium
partibus,» Liv. XXIII, 8.
20. _per auras_, de cælo, ut Deæ.
21. _haud paulum mortali major imago_ iis fuit, ut Diis, qui humana
forma, sed majore, pulchriore et augustiore, induti hominibus
adparent. Vid. Heyne Exc. XIII, ad Virg. Æn. I.
22. _Virtuti inimica Voluptas_, cf. Cic. de Senect. c. 12.
17. _Molliri_ primum operarum errore in secunda Marsi Veneta
editum.
19. _Ædibus et mediis_ suspicari possis; cf. not.
Altera Achæmenium spirabat vertice odorem,
Ambrosias diffusa comas, et veste refulgens,
Ostrum qua fulvo Tyrium subfuderat auro: 25
23 sq. Hoc loco Lenzius notat Voluptatem Silii, qualis est
orientalis meretrix, pretioso cultu adornatam: «illa vero Prodici,
inquit, similior est ionicæ ἑταίρῃ.» _Ed._
--_odorem_, unguentum, et quidem h.l. Deorum, ambrosiam, unde mox
_Ambrosius diffusa comas_, ut de Venere ap. Virg. Æn. I, 403, cf.
sup. ad VII, 469, et XII, 245. Silius autem ad Voluptatem transtulit
imaginem Veneris. Ἀφροδίτη γὰρ ἔστιν ἡδονὴ, Athen. Deipn. XII, pag.
510.
--_Achæmenium_, Persicum, pro quovis pretioso et optimo, cf. ad VII,
647; Plin. XIII, i, s. 1; Salmas. ad Solin. p. 947.
24 sq. Apud Xenoph. Κακία habet ἐσθῆτα, ἐξ ἧς ἂν μάλιστα ὥρα
διαλάμποι. Apud Philostr. Ἡ μὲν Κακία χρυσῷ τε κατεσκευασμένη, καὶ
ὅρμοις, ἐσθῆτι τε ἁλιπορφύρῳ, καὶ παρεῖας ἄνθει, καὶ χαίτης
ἐμπλοκαῖς καὶ γραφαῖς ὀμμάτων, cf. Var. Lect.
[25 sqq.] Voluptas _subfuderat_, trajecerat, _ostrum_, purpuream
tramam, _fulvo auro_, subtemine aureorum filorum; et in _fronte_
crinis constringebatur _acu_ aurea; _lascivaque lumina motu
ancipiti_, incerto, fluctuante, _jaciebant crebras flammas_, radios
amoris, ut ap. Lucian. Amor. III: ἱλαραι τῶν ὀμματων αἱ βολαι
τακερως ἀνυγραινοντο; Lenz.
25. _qua_ Oxon. Put. Tell. R. 1, Parm. Med. Ben. Mars. et al.
_quam_ Col. R. 2; Junt. et inde al. edd. quod, nescio quare,
placet Lefeb. Dausqueius vel ita interpungendum putabat, _veste
refulgens Ostrum, quam_, etc. vel scribendum _e veste refulgens
Ostrum, quod fulvo Tyrius_ (artifex) _s. auro_. Neutra ratio
probanda, _quæ_ Cell. edidit ex emend. Gronov. Obss. II, 6, quod
forte verum est et maxime adridet Doering. Nostram tamen lectionem
eodem sensu capere possis, stamini scilicet purpureo aurum vel
aureum subtemen intextum fuisse.
Fronte decor quæsitus acu, lascivaque crebras
Ancipiti motu jaciebant lumina flammas.
Alterius dispar habitus, frons hirta, nec unquam
Composita mutata coma; stans vultus, et ore
Incessuque viro propior, lætique pudoris, 30
Celsa humeros niveæ fulgebat stamine pallæ.
26 seq. _acu_ comatoria, seu crinali, vel discriminali, qua nodi
capillorum a fronte in verticem reductorum (tutuli, κρωβυλοι,
κορδυλαι, κορυμβοι, σκορπιοι) figebantur, cf. Salmas. Exerc. Plin.
p. 534, et Intpp. Petron. c. 21. Eodem forte sensu Virg. Æn. IV,
138, dixit _crines nodantur in aurum_, h.e. acu aurea. Ea sic _decor
quæritur_ in _fronte_, fronti. Contra vers. 28.
--_frons hirta_ est, ubi capilli, ut ap. Terent. Heaut. II, ii, 49,
passi et circum caput rejecti negligenter sunt; Doering.
--Sic ap. Xenoph. l.l. ὄμματα ἀναπεπταμένα, oculi huc illuc
volitantes, τῆς Κακίας, lascivi et mobiles, ap. Lucian. Merced.
cond. c. 33, T. I, p. 692: τὸ βλέμμα διασεσαλευμένη; Doer. Philo
Jud. l.l. ὑπὸ τρυφῆς τε ἄγαν καὶ χλίδης σαλεύουσα τὼ ὀφθαλμὼ, οἷς
τὰς τῶν νέων ἀγκιστρεύεται ψυχὰς.
28 sq. Ἀρετη Prodici virtutes in qualibet vitæ conditione
complectitur, et mitiorem elegantioremque animi formæque indolem præ
se fert: Virtus Silii est virago, aspera heroina et imago bellicæ
virtutis, juveni fortissimo consentanea, non Virtus elegantioris
Græciæ, sed veteris Romæ, cujus _frons_ est _hirta_, incomtis et
fruticantibus capillis, _stans vultus_, βλεμμα καθεστηκος (vid.
_D’Orvill._ Charit. p. 404), oculus eodem obtutu sibi constans (quo
animi tranquillitas significatur, ut contra mentis motus æstusque
luminibus lascivis mobilibusque Voluptatis), et _lætus pudor_, grata
verecundia; Lenz.
--_Alterius_, Virtutis.
--_frons hirta_, crinibus negligenter in ea sparsis, cf. ad v. 26.
Sed quoniam hæc notio verbis seq. exprimitur, malim intelligere
frontem rugis horridam et deformem (ut _hispida facies_ ap. Hor. Od.
IV, x, 5), qualis meditabundis est, sive acribus et industriis in
rebus gerendis; vel tristem ac torvam, quæ _corrugari_, _contrahi_,
_adduci_ solet, ut contra serena ac læta _exporrigi_, _remitti_,
_explicari_, _solvi_. _Hirtum_, vel _hispidum_ proprie dicitur
quidquid non satis cultum ac politum, et sic asperum vel ingratum
adspectu est, quod jam monuit Jani ad Hor. Od. II, ix, 1. Ille vero
oris cultus habitusque Virtuti tribuitur a Philostr. Ἡ δὲ Ἀρετὴ
πεπονηκυίᾳ μὲν προσφερὴς, τραχὺ δὲ ὁρῶσα, etc. et Justitiæ ab
antiquis poetis, sculptoribus pictoribusque (qui eam iisdem
coloribus, quibus Virtutem, depingebant), quod vel ex verbis
Chrysippi ap. Gell. XIV, 4, intelligitur: σκυθρωπὴ γράφεται, καὶ
συνεστηκὸς ἔχουσα τὸ πρόσωπον, καὶ δεδορκὸς βλέπουσα, ὥς τε τοῖς μὲν
ἀδίκοις φόβον ἐμποιεῖν, τοῖς δὲ δικαίοις θάρσος.
29 sq. _nec unquam composita mutata coma_, nativa frontis forma non
exornata et mutata fuit crispatis et arte compositis capillis;
Doering.
--_Vultus stans_, constans, semper idem et compositus, vel in unam
rem defixus, quod constantiæ, gravitatis, probitatisque indicium
est, ut levitatis contra et lasciviæ, si quis oculos perpetuo movet
et ubivis circumfert, vel obliquat eos, et limis alium adspicit, cf.
v. 27, et sup. ad III, 173; Stat. Theb. X, 688. Sic συνεστηκὸς
ἔχουσα τὸ πρόσωπον, ap. Gell. l.l. λογισμὸς ἑστὼς, χρεία et ἐλπις
ἑστηκυία, vel ἔστη τῇ διανοίᾳ ap. Polyb. III, 105; VI, 25; X, 16;
XXI, 9: τὸ τοῦ βλέμματος καθεστηκὸς ap. Eustath. in Iliad. γ.
--_ore Incessuque viro propior_; καί μοι ἔδοξεν ἀνδρῶν εἶναι
περιπτῶν τὰ θεῖα, etc. Philost.
[30.] _læti pudoris_, grata oris verecundia; κεκοσμημένη τὰ ὄμματα
αἰδοῖ, Xenoph.
--_Lætus pudor_ est, qui vultum decorat, et animos adspicientium
læto quodam et jucundo sensu adficit; ut Venus ap. Virg. Æn. I, 591
(ubi vid. Heyne), Æneas _oculis lætos adflat honores_; Doering.
31. _Celsa humeros_, naturæ convenienter, Dausq. qui contulit
Terent. Eun. II, iii, 21 seq. «Haud similis virgo est virginum
nostrarum, quas matres student Demissis humeris esse, vincto
pectore, ut graciles sient, etc.»
--_niveæ fulgebat stamine pallæ_, κεκοσμημένη τὸ σχῆμα σωφροσύνῃ,
ἐσθῆτι δὲ λευκῆ, Xenoph. Vestis quoque naturalis, non adscititii
coloris.
30. _Incessusque_ ed. Gryph. unde _et ora Incessusque viro
propior_ conj. Dausq. et N. Heins. ut sit Græcismus.
Occupat inde prior, promissis fisa, Voluptas:
«Quis furor hic, non digne puer, consumere bello
Florem ævi? Cannæne tibi, graviorque palude
Mæonius Stygia lacus excessere, Padusque? 35
Quem tandem ad finem bellando fata lacesses?
32. _Occupat_, scil. loqui h.e. festinat loqui, vel potius prior
dixit, ut ap. Stat. Theb. VII, 538, φθάνει, vel προλαμβάνει λέγειν.
Ap. Xenoph. τὴν Κακίαν φθάσαι βουλομένην, προσδραμεῖν τῶ Ἡρακλεῖ καὶ
εἰπεῖν, etc.
--_promissis_, quæ datura, et quibus Scipionis animum motura esset.
33. Simillima est oratio τῆς Κακίας ap. Xenoph. l.l. cf. mox ad
v. 45.
34. Num inmemor es cladum, quas Romani adceperunt ad Cannas, etc.?
--_gravior_, tristior Romanis Styge.
35. _lacus Mæonius_, Trasymenus, cf. ad IV, 719 sqq., et V, 9 sq.
--_Padus_, clades ad Trebiam et Ticinum, in Padum influentes, cf. ad
VII, 149.
--_excessere_ ex animo vel memoria tua, vid. ad II, 628.
36. _Quem ad finem_, quo usque, ad quos fines et terminos bella et
expugnationes tuas quasi proferes, et _fata lacesses_, mortem
adcelerabis, ut contra v. 47 _ætas concessi_ a fatis _temporis_;
Lenz. Immo _quem ad finem_, quo fine, cur. Illa certe explicatio a
juvene, qui nondum administraverat bellum, et a verbis _fata
lacesses_ aliena videtur.
--_fata lacesses_, vid. ad I, 680; IV, 731, et XII, 61.
35. _Padusne_ male opinabatur Dausq.
Tune etiam tentare paras Atlantica regna,
Sidoniasque domos? moneo, certare periclis
Desine, et armisonæ caput objectare procellæ.
Ni fugis hos ritus, Virtus te sæva jubebit 40
Per medias volitare acies, mediosque per ignes.
37. _Atlantica regna_, extremam Libyam, ubi mons Atlas: nisi potius
intell. h.l. Hispania, a mari Atlantico sic dicta, cf. XIII, 200.
Scipio primum petiturus erat Hispaniam, eaque debellata _Sidonias
domos_, Carthaginem.
39. _armisonæ procellæ_, periculis belli.
40. _Ni fugis hos ritus_, quales Virtus exigit, θρησκείαν;
invidiose, quasi in externis ritibus versetur virtutis exercitium;
Doering.
--_ritus_, leges, cultus et præcepta Virtutis; Lenz.
41. Cf. ad XIV, 175.
37. _Atlantica_ scripti; _ad Atlantica_ R. 2. Vulgo _Atlantia_.
Hæc patrem patruumque tuos, hæc prodiga Paulum,
Hæc Decios Stygias Erebi detrusit ad undas:
42. _prodiga_, invidiose, veluti Virtus non parcat viris magnis, sed
eos temere pessumdet; Ern.
--_Paulus_ ipse _prodigus animæ magnæ_ dicitur Horat. Od. I, xii,
38. Cf. sup. ad I, 225.
43. _Decios_ patrem filium et nepotem, pro patria se devoventes, si
fides habenda Cic. Tusc. Qu. I, 87, et fin. II, 19; nam alii non
idem tradunt de nepote.
42. Hunc versum sequenti postposuit Lefeb. non addita causa. Poeta
certe ad tantam subtilitatem non exigendus est, et ne sic quidem
singula ordine procedunt: nam Paulus ante Scipiones periit.
Dum cineri titulum, memorandaque nomina bustis
Prætendit, nec sensuræ, qui gesserit, umbræ. 45
44. Hoc iterum acerbe dictum pro, gloriæ et honoris spe fallit, ut
mortis contemtum animis ingerat; Ern. Summam rerum gestarum
sepulcris inscriptam _titulos supremos_ Plin. Ep. IX, 19 vocat;
Cell.
45. _non sensuræ, quid gesserit, umbræ_, sententia, quæ animorum
post mortem vitam invidiose ridet; Ern. Epicureorum præcipue ea fuit
opinio, animam simul cum homine mori et interire (vid. Diog. Laert.
lib. X): ubique vero Silius Voluptatem ex opinione Epicureorum, quos
Voluptatem summum bonum putasse creditum est, argumentantem inducit,
quemadmodum contra Virtutem ex placitis Stoicorum; Drak. 46 sqq. Sic
et Κακία disputat ap. Xenoph. Mem. Socr. II, i, §. 23. Ἐὰν οὖν ἐμὲ
φίλην ποιήσῃς, ἐπὶ τὴν ἡδίστην τε καὶ ῥᾴστην ὁδὸν ἄξω σε, καὶ τῶν
μὲν τερπνῶν οὐδενὸς ἄγευστος ἔση, τῶν δὲ χαλεπῶν ἄπειρος διαβιάσῃ·
πρῶτον μὲν γὰρ οὐ πολέμων, οὐδὲ πραγμάτων φροντιεῖς, ἀλλὰ
σκοπούμενος διέσῃ, τὶ ἂν κεχαρισμένον ἢ σιτίον ἤ ποτὸν εὕροις, etc.
45. _quid gesseris_ scribendum censebat N. Heins. vel invitis
libris vett. Ego tamen non adsequor, cur ei displicuerit vulgata
lectio: _cineri, bustis et umbro, non sensuræ, quid gesserit_.
At si me comitere, puer, non limite duro
Jam tibi decurrat concessi temporis ætas.
Haud unquam trepidos abrumpet buccina somnos:
46. _limite duro_, dura et molesta vitæ via ac conditione, cf. ad
VIII, 612.
48. Cf. omnino Heyne ad Tibull. I, i, 4, ubi exemplis docet, belli
aut militiæ ærumnas et terrores hostiles (unde h.l. _trepidos_) per
somnos classico interruptos a poetis declarari.
--_abrumpet somnos_, ut apud Virgil. Ge. III, 530 et al. Drak. cf.
sup. ad VII, 156.
46. _tramite duro_ in duobus veteribus, nescio quibus, invenit
Lefeb. et recepit.
47. _decurrat_ scripti et Rom. 2. Vulgo _decurret_. Deinde
_congressi_ Rom. 1, et Mediol. _congesti_ ad marg. Rom. 1.
Non glaciem Arctoam, non experiere furentis
Ardorem Cancri, nec mensas sæpe cruento 50
Gramine compositas: aberunt sitis aspera, et haustus
Sub galea pulvis, partique timore labores:
49 sq. Conf. Ovid. Met. IV, 624; _arctoa glacies_, polus arcticus,
seu septemtrionalis: _Cancri_, poli antarctici, seu australis.
[50.] _mensas sæpe cruento Gramine composit._, ut fit in vita
bellica, quum sub dio, humi, inter cæsorum cadavera decumbunt ad
cibum capiendum; Ernesti, qui et recte jam monuit, in toto h.l.
singula ad extenuandam illam vitam laboribus et incommodis plenam
bene elata esse.
51 seq. _haustus pulvis_, ut apud Ovid. Met. XIV, 136; Stat. Silv.
V, iii, 223; et Theb. VI, 848, quibus locis eleganter _hauriri_
dicitur pulvis adtractus et conlectus; Doering.
[52.] _labores parti timore_, ærumnæ, quarum causa est timor ab
hoste. Possis etiam interpretari: facta et rerum gestarum gloria,
multis curis et timore parta. Sed illa ratio præstiterit.
--_Labores_, ut πόνος et μόχθος, et ærumnæ, et res fortiter gestæ
dicuntur.
--_labores parti timore_, curæ et sollicitudines periculis creatæ;
Lenz. coll. Tibull. I, i, 3, et Burm. ad Prop. III, ix, 6. Cf. Var.
Lect.
52. Verba _partique timore labores_, quæ reliqui interpr. silentio
prætermittunt, in vitio cubare putant N. Heins. et Heyne, qui in
Obss. ad loc. simil. Tibulli I, i, 4, monet, recte quidem
_terrorem_ et _laborem_ jungi, tamquam militiæ comites, _terrere_
tamen ea, quæ metuantur, mala, pericula, discrimina, _laborem_
autem, quippe qui tolerandus sit, premere, urgere, exercere.
Equidem, si quid mutandum, legerim, _partique labore timores_;
nisi malis _junctique_, vel _plenique_, vel cum N. Heins. quod
propius ad literarum ductum adcedit, etsi a Lefeb. inter nugas
refertur, _pastique timore labores_. Sed vulgata opinor, lectio
bene se habet, vid. not.
Sed current albusque dies, horæque serenæ;
Et molli dabitur victu sperare senectam.
Quantas ipse Deus lætos generavit in usus 55
Res homini, plenaque dedit bona gaudia dextra!
Atque idem, exemplar lenis mortalibus ævi,
Inperturbata placidus tenet otia mente.
53. _album_, ut al. _candidum_, dicitur bonum, lætum, felix, vel a
creta et candido lapillo, quo Thraces Romani aliique populi felices
dies, ut infelices atro calculo, signabant (vid. Intpp. Plin. VII,
40, et Hor. Od. I, xxxvi, 10); vel, ut mox _serenum_, a cælo sereno,
ac nullis nubibus tenebrisque obducto et contristato; vel denique a
colore albo, qui olim sacer, divinus, solennis, lætus, habebatur; ut
contra _atrum_ et _nigrum_ est triste et infaustum a colore atro,
signo tristitiæ, et qui rebus inferis proprius est, cf. ad III, 211,
et VII, 633. Sic λευκὸν εὐήμερον φάος dixit Soph. Ajac. 723; λευκὸν
ἔαρ, λευκὸν δὲ θέρος, Callim. H. in Cer. v. 123, ubi vid. Spanh. et
ad v. 136.
--_horæ serenæ_, vid. ad VII, 544.
54. _molli_, jucundo.
57 seq. Hæc iterum sunt ex dogmate Epicureorum, qui Deos res humanas
non curare, et in perpetuo otio feliciter tempora transigere
existimabant; Drak. coll. Horat. Serm. I, v, 101 sq.; Sen. de Ben.
IV, 4; Cic. Ep. ad Div. VII, 12; Virg. Æn, IV, 379 (ubi v. Cerda);
Gebhard. Crep. I, 17, et Diog. Laert. lib. X, §. 77, ubi v. Menag.
Sed sive de industria, sive incuria poetæ factum videtur, ut huic
otio contradicant, quæ de Deorum beneficentia in vss. 55 sq.
dicebantur; Ern.
58. _terit_ conj. N. Heins.
«Illa ego sum, Anchisæ Venerem Simoentis ad undas
Quæ junxi, generis vobis unde editus auctor. 60
Illa ego sum, verti Superum quæ sæpe parentem
Nunc avis in formam, nunc torvi in cornua tauri.
59 sq. Observa, Voluptatem in seq. oratione jactare, quod alias
Venus de potentia sua jactare solet; Doer. Apta calliditate
inculcat, Æneam, Rom. gentis auctorem, suis artibus natum esse; Ern.
cf. sup. ad v. 23.
--_Illa ego sum_, verba eorum, quorum amplissima est fama, cf. ad
IX, 128.
--_Simoentis ad undas_, Trojæ.
60. _Jungere_ de re Venerea, vid. Drak. et quem laudat Heins. ad
Claud. Epithal. Pall. et Cell. v. 32, ad Ovid. Heroid. III, 107, et
Rem. Am. v. 407.
62. _avis_, et aquilæ, et oloris, quum Asteries, Ganymedis et Ledæ
amore captus esset.
--_tauri_, quum Europam raperet.
62. _torvi_ scripti et R. 2. Vulg. _torva_.
Huc adverte aures; currit mortalibus ævum,
Nec nasci bis posse datur: fugit hora, rapitque
Tartareus torrens; ac secum ferre sub umbras, 65
Si qua animo placuere, negat: quis luce suprema
Dimisisse meas sero non ingemit horas?»
63. _currit mortalibus ævum_, conf. ad VI, 121.
64 sqq. _Nec nasci bis posse datur_, ipsa Epicuri verba, quod jam
Drak. notavit: Γεγόναμεν ἅπαξ· δὶς δ’ οὐκ ἔστι γενέσθαι, vid.
Gatack. ad Antonin. de se ipso lib. II, §. 6.
--Cf. ad V, 264 sqq. et Propert. III, v (al. iv), 13 sq.
67. Doer. comparat Tibull. I, iv, 33 seq.
--_Dimisisse meas horas_, tempora lætitiæ, ac voluptatis neglexisse;
Lenz.
67. _auras_ opinabatur N. Heins. quia _hora_ præcessit.
Postquam conticuit, finisque est addita dictis,
Tum Virtus: «Quasnam juvenem florentibus, inquit,
Pellicis in fraudes annis, vitæque tenebras, 70
69... 120. Bonæ, aureæ sententiæ sunt, quibus Virtus Voluptatem
refutat; sed molesto verborum adparatu dilutas adnosco, inprimis
quum de hominum ad gloriam et virtutem destinatione velut ex
cathedra disputat; Ern. Similiter tamen disserit ἡ Ἀρετὴ apud
Xenoph. et, si unquam, nunc certe declamatorium acumen, commune
illius ævi vitium, quo Lucanus toties lectores obfendit, Silio
condonandum est. Virtus disputat more Stoicorum, forte quia Scipio
(et ipse Silius) horum philosophiæ deditus, et discipulus erat
Panætii, qui tamen de animi immortalitate alias fovebat opiniones;
Lenz.
70. _vitæ tenebras_ forte errores dici putat Doering. ut ap. Lucret.
II, 15 sq. 58 et al. Sed aptior h.l. est illa notio, quam ad III,
145, exposui.
Cui ratio, et magnæ cælestia semina mentis
Munere sunt concessa Deum? Mortalibus alti
Quantum Cælicolæ, tantumdem animalibus isti
Præcellunt cunctis; tribuit namque ipsa minores
Hos terris Natura Deo: sed fœdere certo 75
Degeneres tenebris animas damnavit Avernis.
71. Disputat Virtus ex opinione, quam de animo humano fovebant
Stoici, qui, quum mentem divinam, seu animam mundi ex materie vel
ætherea (Diog. Laert. VII, 156; Senec. Ep. 50), vel ignea (Cic.
Acad. Qu. I, 11) conflatam putarent, animum humanum ejusdem
originis, et divinæ mentis sive animæ mundi σπέρματα quasi et
ἀποσπάσματα esse statuebant; Doer. qui et laudat Tiedeman. _Geist
der speculat. Philos._ T. II, pag. 490; Meiners. _Grundriss. der
Gesch. d. Weltw._ p. 119 sq.; Heyne ad Virg. Æn. VI, 730; cf. et
Burm. ad Val. Fl. III, 380, et Lips. Manud. ad Philos. Stoic. II,
11: «Ratio nihil aliud est, quam in corpus humanum pars divini
spiritus mersa,» Senec. Ep. 66.
72 sq. Comparant Oppian. Halieut. V, iv, 5, 10, 11, ubi v. Rittersh.
74 sq. _minores Deo_, solis Diis; inferiores quidem Diis, sed
secundi ab illis, ut _Te_ (Jove) _minor latum reget æquus orbem_
Augustus ap. Horat. Od. I, xii, 57, ubi vid. Jani, et ad Od. III, v,
1... 3; οὐ γάρ τι πέλει καθυπέρτερον ἀνδρῶν Νόσφι θεῶν· μούνοισι δ’
ὑπείξομεν ἀθανάτοισι, Oppian. loco laudato confer Psalm. VIII, 6
seq.
[75.] _fœdere certo_, certa lege, ut apud Virgil. Æneid. I, 62.
76 sq. Drak. bene comparavit locum Cic. Tusc. Qu. I, 30: «Socrates
censebat, duas esse vias duplicesque cursus animorum e corpore
excedentium: nam qui se humanis vitiis contaminavissent,... iis
devium quoddam iter esse, seclusum a concilio Deorum; qui autem se
integros castosque servassent, quibusque fuisset minima cum
corporibus contagio, seseque ab his semper sevocassent, essentque in
corporibus humanis vitam imitati Deorum, his ad illos, a quibus
essent profecti, reditum facilem patere.» Cf. ib. Davis. et ad cap.
12.
72. _Munera_ Put.
74. _minore... Deo_ scripti, eleganter judice N. Heins. Id
recepere Drak. et Ern. sed vellem sensum quoque horum verborum
exposuissent, quem non satis adsequor. _minores Deo_ e R. 2, edidi
cum Lefeb. et Doering. Forte tamen non spernenda vulgaris lectio
_minores Deos_.
At, quîs ætherei servatur seminis ortus,
Cæli porta patet; referam quid cuncta domantem
Amphitryoniaden? quid, cui, post Seras et Indos
Captivo Liber quum signa referret ab Euro, 80
Caucaseæ currum duxere per oppida tigres?
Quid suspiratos magno in discrimine nautis
Ledæos referam fratres, vestrumque Quirinum?
78 seqq. _Cæli porta patet_, formula Ennii, ad quem v. Column.
p. 164, cf. Senec. Herc. Œt. 1982 seq.
--Poeta ante oculos habuit Cic. Tusc. Qu. I, 12, et Hor. Od. III,
iii, 9... 16, ubi vid. Jani.
79 sq. De Bacchi expeditionibus Indicis et triumpho, cf. XVII, 647
sq.; Heyne ad Virg. Æn. VI, 805, et Hermanni Mythol. Lyric. p. 262.
De _tigribus_ ejus currui junctis vid. Heyne ad Virg. Ecl. V, 29, et
Jani ad Horat. III, iii, 14.
82. _Suspiratos_, cum suspiriis invocatos, imploratos; Lenz.
83. _Ledæos fratres_, Dioscuros, _suspiratos_, optatos, invocatos a
_nautis_, quibus sidera eorum exoptata sunt, vid. Jani ad Horat. Od.
I, iii, 2; xii, 27 sq. et Hermann. l.c. p. 142.
«Nonne vides, hominum ut celsos ad sidera vultus
Sustulerit Deus, ac sublimia finxerit ora; 85
Quum pecudes, volucrumque genus, formasque ferarum
Segnem atque obscœnam passim stravisset in alvum?
84. Comparant Cic. de Legg. I, 9, et de Nat. D. II, 56; Ovid. Met.
I, 84 sq.; Severi Ætna, v. 223 seq.; Isidor. Orig. XI, 1; Sallust.
Cat. 1 (ubi vid. Corte), et Herderi _Ideen zur Philos. der Gesch.
der Menschh._ T. I, p. 219 sq.
--Hæc gallice transtulit, magno patri non inficianda proles,
_L. Racine, la Religion, chant I_, vs. 193 sq.:
Le roi, pour qui sont faits tant de biens précieux,
L’homme élève un front noble, et regarde les cieux.
_Ed._
86. _formas ferarum_, h.e. feras; ut χρῆμα ὑὸς, Herodot. I, 36;
πρόσωπον παρδαλίων, Nonn. Dionys. I, 158; τύπος συὸς, ap. eumd.
D. Heins. Sic et _forma_, _simulacrum_, _corpus_, ἔργον, periphrast.
poni monuit Drak. coll. Virg. Æn. VII, 18, 650; Ovid. Met. I, 73;
II, 78; IV, 779; Stat. Silv. I, i, 62 (ubi vid. Barth.); Oppian.
Halieut. I, 105, ubi vid. Rittersh. Vid. et sup. ad VI, 572, et,
quos Doering. laudat, Dorvill. ad Charit. p. 204, ac Valcken. ad
Theocr. XVIII, 4.
87. _stravisset in alvum_, ornate, de animalibus prona ad terram
alvo incedentibus, et _obscœnam_, epitheto rei indignitatem notante,
ut _obscœni canes_ ap. Virg. Ge. I, 470, quatenus mala portendunt;
Ernesti. Rectius Doering. eorum capita depressisset et flexisset in
alvum, _obscœnam_, cujus adspectus teter et fœdus est, de quo vid.
ad Catull. LXVIII, 99.
--_passim_, ubique in terra; Doer. Immo, sine discrimine, promiscue,
h.e. omnes; conf. Broukh. et Heyne ad Tibull. II, iii, 41 al. 69.
85. _fixerit_ Col.
87. _traxisset_ R. 2.
Ad laudes genitum, capiat si munera Divum
Felix, ad laudes hominum genus. Huc, age, paullum
Adspice (nec longe repetam) modo Roma minanti 90
Inpar Fidenæ, contentaque crescere asylo,
Quo sese extulerit dextris; idem adspice, late
Florentes quondam luxus quas verterit urbes.
88. Ἡ Ἀρετὴ ad τὴν Κακίαν apud Xenoph. loc. cit. §. 31; τοῦ δὲ
πάντων ἡδίστου ἀκούσματος, ἐπαίνου ἑαυτῆς ἀνήκοος εἶ, et §. 3, οἱ
μὲν νέοι (scilicet τῶν ἐμῶν φίλων) τοῖς τῶν πρεσβυτέρων ἐπαίνοις
χαίρουσιν, οἱ δὲ γεραίτεροι ταῖς τῶν νεων τιμαῖς ἀγάλλονται· καὶ
ἡδέως μὲν τῶν παλαιῶν πράξεων μέμνηνται, εὖ δὲ τὰς παρούσας ἥδονται
πράττοντες, δι’ ἐμὲ φίλοι μὲν θεοῖς ὄντες, ἀγαπητοὶ δὲ φίλοις,
τίμιοι δὲ πατρίσιν. Ὅταν δ’ ἔλθῃ τὸ πεπρωμένον τέλος, οὐ μετὰ λήθης
ἄτιμοι κεῖνται, ἀλλα μετὰ μνήμης τὸν ἀεὶ χρόνον ὑμνούμενοι θάλλουσι.
--_Ad laudes_, gloriam, _genitum_, modo tam _felix_ est, ut _munera
Divum_, dotes et bona, quibus præstat cæteris animalibus, _capiat_,
agnoscat.
89 sq. _Huc_, Romam, δεικτικῶς, nec _longe_, a populis peregrinis
_repetam_, repetenda sunt exempla, ut apud Luc. I, 94; Lenz.
Copiosius id exposuit Grat. Cyn. 308... 325.
[90.] _Roma modo inpar_, vix par, _Fidenæ_, vid. Liv. I, 14 seq.
conf. V.L.
--_modo_, ut _nuper_, etiam de tempore satis longo; confer Gron.
Obss. IV, 18. Ernesti clav. Cic. Duker. ad Flor. I, 11.
[91.] _asylo_ vel tironibus noto ex Liv. I, 8.
92. _Quo sese extulerit_, ad quantum fastigium evecta sit.
--_dextris_, virtute, præclare gestis.
93. Poetam respexisse urbes Italiæ inferioris, Crotonem, Sybarim,
Tarentum, etc. putat Doering.
--_verterit_, everterit, ut inf. v. 408; conf. Intp. Virgil. Æn. I,
20; II, 625; XI, 264, et Ernesti ad Tac. Ann. XII, 45.
88. _genitum est_ malebat N. Heins. Pro _munera_ in R. 1;
_innuam_, et in ora _numina_.
91. Pro _Fidenæ_ malim _Porsenæ_, vel _Porsennæ_. Fidenates certe
a Romanis victi sunt, non Porsena.
92. _Quæ_, vel _Que_ Ox. Put. R. 1, 2, Med. _Quam_ Parm. Deinde
_terris_ pro _dextris_ Put. et Parm.
93. _verteret_ Ox. et Put.
Quippe nec ira Deum tantum, nec tela, nec hostes,
Quantum sola noces animis inlapsa Voluptas. 95
Ebrietas tibi fida comes, tibi Luxus, et atris
Circa te semper volitans Infamia pennis:
94... 99. Locus præclarus, qui ex alio poeta, forte Græco, nescio
quo, expressus videtur. Poeta exornavit verba Scipionis apud Liv.
XXX, 14: «non est tantum ab hostibus armatis ætati nostræ periculum,
quantum ab circumfusis undique voluptatibus, etc.»
95. Conf. XI, 400.
97. _Infamiæ_, et mox _Victoriæ_ alæ tribuuntur, sed illi _atræ_,
huic _niveæ_; cf. ad XIV, 675.
95. _Animas illapsa_ Oxon. Non male, judice Drak. si refingatur
_Animos i._ ut ap. Cic. Legg. II, 15. Sed idem vulgatum firmat
coll. Virgil. Æn. II, 240, et III, 89.
96. _fœda_, vel _feda_, Oxon. et Put.
Mecum Honor, ac Laudes, et læto Gloria vultu,
Et Decus, ac niveis Victoria concolor alis.
98 sq. _Gloria vultu læto_, nitido, fulgente (ut apud Virg. Æn. I,
591, ubi vide Heyne) et _Victoria concolor_ mihi; cf. supra v. 31;
Lenz.
«Me cinctus lauro producit ad astra triumphus. 100
Casta mihi domus, et celso stant colle penates:
Ardua saxoso perducit semita clivo.
Asper principio (nec enim mihi fallere mos est)
Prosequitur labor: adnitendum intrare volenti:
101 sq. Imitatio manifesta egregii loci Hesiod. Ἔργ. v. 289 sq. quem
etiam laudavit Xenoph. l.c. §. 20; cf. sup. ad IV, 603 et 604.
Similiter sedem vel ædes Virtutis δυσεμβάτοις ἐπὶ πέτραις posuit
Simonides apud Clement. Alex. Strom. IV, pag. 585, ut Sapientiæ
domum in celso colle Lucret. II, 7 seqq. et inde Virg. Cir. 8 seq.
103. _nec enim mihi fallere mos est_, ut ap. Xenoph. οὐκ ἐξαπατήσω
δέ σε προοιμίοις ἡδονῆς, ἀλλ’ ᾗπερ οἱ θεοὶ διέθεσαν, τὰ ὄντα
διηγήσομαι μετ’ ἀληθείας. τῶν γὰρ ὄντων ἀγαθῶν καὶ καλῶν οὐδὲν ἄνευ
πόνου καὶ ἐπιμελείας θεοὶ διδόασιν ἀνθρώποις.
100. _producit_ Col. _pducit_ Put. ex quo scripturæ compendio
ortum est vulgatum _perducit_, quod mox denuo sequitur.
103. _Asper_ scripti. Vulgo _perducit semita clivo Aspera_, etc.
104. Ita scribendum distinguendumque viderunt jam Barth. Adv. IX,
17, et N. Heins. Vulgo legitur _Prosequitur, labor ad nitendum_,
etc.
Nec bona censendum, quæ Fors infida dedisse, 105
Atque eadem rapuisse valet; mox celsus ab alto
Infra te cernes hominum genus. Omnia contra
Experienda manent, quam spondet blanda Voluptas.
105. _bona censendum_ conf. Var. Lect.
106. Cf. Lucret. II, 7 seq.
--_mox celsus_, si conscenderis celsum illum collem, et ad ipsam
Virtutem perveneris, _ab alto infra te_, etc. multum excelles
reliquis hominibus, iis superior ac felicior eris. Hunc nexum
sententiæ, quæ cum v. 104, tamquam apodosis cohæreat, verbis v. 105,
106.
--_Nec bona... valet_ incommode interrumpi censet Ernesti.
107. _contra... quam_, contraria iis, quæ spondet, etc.
105. _bona censendum_ Col. et R. 2, vid. ad VIII, 36. In iisdem
recte _Fors_ h.e. Fortuna. Vulgo _bona conscendunt, quæ sors_, et
_concendunt_ in Oxon. Denique _dedisse_ Barth. Adv. IX, 7, et
N. Heins. bene pro vulg. _dedisset_ substituerunt etsi invitis
libris.
107. _intra te_ Put. non inepte, judice Drakenb. quum _intra
aliquem_ esse dicatur, qui minor sit eo, ut ap. Flor. IV, 11;
Senec. Med. 520, (ubi vid. Gron.) Quintil. Inst. Or. XI, 3, et
Prop. III, vii, (al. ix) 2, vid. Brockh. Sed conf. Heins. ad Ovid.
Trist. III, iv, 25, et Burm. ad Petron. c. 84.
108. _spondet_ Col. Vulgo _sponte_.
Stramine projectus duro patiere sub astris
Insomnes noctes, frigusque famemque domabis. 110
Idem justitiæ cultor, quæcumque capesses,
Testes factorum stare arbitrabere Divos.
Tunc, quoties patriæ rerumque pericula poscent,
Arma feres primus: primus te in mœnia tolles
Hostica; nec ferro mentem vincere, nec auro. 115
Hinc tibi non Tyrio vitiatas murice vestes,
Nec donum deforme viro fragrantis amomi;
Sed dabo, qui vestrum sævo nunc Marte fatigat
Imperium, superare manu, laurumque superbam
In gremio Jovis excisis deponere Pœnis.» 120
111. Aureæ sententiæ, ut plures in hac Virtutis oratione, et in
veteribus poetis Gnomicis obviæ, quæ legendæ sunt ab iis, qui talia
præcepta non nisi in sacris libris reperiri etiam nunc opinantur.
112. _stare_, vid. Var. Lect.
116. Cf. ad XI, 41, in Var. Lect.
--_vitiatas_ exquisite pro tinctas, ut _violaverit_ apud Virg. Æn.
XII, 67, ubi vid. Heyne.
[117.] _amomi_, cf. ad XI, 402, et ad Virg. Eclog. III, 89, IV, 25.
_Ed._
119 sq. _laurum... deponere_, vid. ad IX, 546.
112. Syllabam sec. voc. _arbitrabere_ ab optimis poetis corripi
monet Drak. _adstare_ conj. N. Heins. prob. Doering. nisi _stare_
pro _adstare_ positum sit. Immo simpl. _esse_ significat, ut III,
94, et al. vid. ad II, 639.
113. _Tu quoties_ legendum videbatur N. Heins.
117. Vulgo _flagrantis_, non inprob. Dausq. quum unguenta caleant
omnia. Sed recte idem et N. Heins. emend. _fragrantis_ Proxime
_fraglantis_ Tell.
Quæ postquam cecinit sacrato pectore Virtus,
Exemplis lætum vultuque audita probantem
Convertit juvenem. Sed enim indignata Voluptas
Non tenuit voces: «Nil vos jam demoror ultra,
Exclamat; venient, venient mea tempora quondam 125
Quum docilis nostris magno certamine Roma
Serviet imperiis, et honos mihi habebitur uni.»
Sic quassans caput in nubes se sustulit atras.
122. _lætum_, captum et excitatum _exemplis_, quibus virtutis
studium commendaverat; Doer.
123. _Convertit_ ad se, in suas partes; _nil vos demoror_, vos
valere jubeo; verba consulum, quum dimitterent senatum, _nil vos
moramur_, P. C. _Ed._
125. Apte insertum est vaticinium eorum temporum, quibus res Romanæ
luxu et superbia labefactatæ ceciderunt; Ern.
126. _docilis_ freni, ut XVI, 360, h.e. prona ad voluptatem.
128. _quassans caput_, vid. ad I, 298, et VI, 600.
127. _honos_, non _honor_, Col. et Oxon.
At juvenis, plenus monitis, ingentia corde
Molitur, jussæque calet virtutis amore. 130
Ardua rostra petit, nullo fera bella volente,
Et gravia ancipitis deposcit munera Martis.
Adrecti cunctorum animi; pars lumina patris,
Pars credunt torvos patrui revirescere vultus.
131. Hæc ad verbum fere expressa sunt ex Liv. XXVI, 18, et versus
133, 134, ex cap. 41, extr.
--_Ardua rostra_, subgestum oratorum in foro Rom.
130. _jussæque_ scripti et R. 2. Vulg. _visæque_.
134. _revirescere_ scripti, R. 1, 2, Parm. Med. Ben. _reviscere_
Marsi prima Ven. errore operarum. Inde _revisere_ sec. Ven. et
hinc aliæ, _se visere_ Ald.
Sed quamquam instinctis tacitus tamen ægra periclis 135
Pectora subrepit terror, molemque paventes
Expendunt belli, et numerat favor anxius annos.
134. _revirescere credunt_, eleganter pro, patris et patrui vultus
in juventam ætatem reductos adnoscere sibi videntur; Barth Adv. IX,
17. Ipse Scipio apud Liv. l.c. cap. 41. «Brevi faciam,... ut
revixisse aut renatum sibi quisque Scipionem imperatorem dicat.»
Conf. ad VIII, 226.
135 sq. Cf. Liv. XXVI, 18, extr.
--_instinctis_, adspectu Scipionis incitatis, quo sibi egregia
patris ac patrui facta in memoriam revocabant, nec minorem de ipso
spem concipiebant; Drak. cf. Var. Lect.
137. _favor anxius_, qui Scipioni favebant, sed de difficultate et
exitu rei solliciti erant, _numerant annos_, ætatem ejus respiciunt.
135. Ita Col. _postquam_ Put. R. 1, Ben. Vulgo _quamquam tacitus
magnis tamen æ. p._ N. Heins. corrig. _ægra pericli_, quum
_instinctis periclis_ nihili sit. Sed recte Lef. hæc notat:
«_instinctis_ tertius casus est; terror subrepit illis instinctis
pectora, quæ ægra erant periclis.»
136. _subrepsit_ R. 1, et Med.
Dumque ea confuso percenset murmure vulgus,
Ecce, per obliquum cæli squalentibus auro
Effulgens maculis, ferri inter nubila visus 140
Anguis, et ardenti radiare per aera sulco,
Quaque ad cæliferi tendit plaga litus Atlantis,
Perlabi resonante polo. Bis terque coruscum
Addidit augurio fulmen pater, et vaga late
Per subitum moto strepuere tonitrua mundo. 145
139. seq. Veritatem rei tradit Liv. XXVI, 19. Omen _anguis_ unde
petierit poeta, intelligetur ex not. ad IV, 476, et II, 584. Confer
ad XVI, 52. Silius respexisse videtur Virgil. Æn. II, 692 sq. et
forte tempestas coorta fuerat cum tonitribus fulminibusque ad
Oceanum Atlanticum tendentibus (_dii auguriis auspiciisque_, etc.)
Liv. XXVI, 41, quæ Scipio, vir callidus in rem suam convertebat;
Lenz.
--_squalentibus auro maculis_, ut sup. II, 585.
141. _sulco_, cf. ad I, 357.
142. _plaga_, cæli.
145. _Per subitum_, vid. ad VII, 527.
--_moto mundo_, cælo, vid. ad III, 205 (in Var. Lect.) et 611.
138. _percensent_ Parm. non male.
145. _Ter subitum_ emend. Barth. Adv. IX, 17, quia numerus
ternarius in ejusmodi præsagiis auspicatus fuit. Sed vid. not.
Tum vero capere arma jubent, genibusque salutant
Submissi augurium, ac iret, qua ducere Divos
Perspicuum, et patrio monstraret semita signo.
146 sq. _salutant augurium_ clamore, ut II, 411, ubi vid. not.
148. _patrio signo_, tonitru, omine misso a Jove, patre Scipionis,
vid. ad IV, 476. Anguis autem in Hispaniam versus et Libyam volabat.
147. _ac_ Col. Vulgo _atque_.
Certatim comites rerum bellique ministros
Adglomerant sese, atque acres sociare labores 150
Exposcunt, laudumque loco est isdem esse sub armis.
Tum nova cæruleum descendit classis in æquor.
It comes Ausonia, atque in terras transit Hiberas.
149. _rerum_, belli, unde _res gerere_, Drak. Gr. ἔργα πολεμήϊα, seu
μάχης et Ἄρεος. Cf. Klotz. ad Tyrt. p. 83.
152. Cf. Liv. XXVI, 19.
153. _It_ classis _comes_ Scipionis ex Ansonia; Lenz.
149. _comites operum_ malebat N. Heins. _ministros_ scripti. Vulg.
_ministri_.
151. _isse sub armis_, ut IV, 64, et Lucan. IX, 21, non male conj.
Dausq. et recepit Lef.
Ut, quum sæva fretis inmisit prælia, Corus
Isthmon curvata sublime suberigit unda, 155
Et, spumante ruens per saxa gementia fluctu,
Ionium Ægæo miscet mare. Celsus in arma
Emicat, ac prima stans Scipio puppe profatur:
154 sq. Comparatio non nisi ad tumultum pertinet et turbam, qua
classis in mare inmissa est; et nemo eam, si abesset, desideraverit,
vel optaverit certe aptiorem; Ern. Cf. I, 468 sq. V, 395 sq. VII,
569 sq. IX, 282 seq.
[155.] _curvata unda_, vid. ad I, 470, 472.
--_Isthmon_ Corinthiacum inter _Ionium_ et _Ægæum_ mare. _Isthmon
suberigit unda Corus_, ut _sublatum pulvere campum_ sup. X, 203, et
similia passim.
156. _saxa gementia_, vid. ad V, 398, et Bentl. ad Hor. Odyss. III,
xxvii, 23.
157 seq. _Emicat in arma_, vid. ad III, 85.
[158.] _prima puppe_, conf. ad XII, 398.
155. _superrigat_ opinabatur N. Heins. ut _superspargere_ ap.
Caton. R. R. 54, vel _superstagnare_ ap. Tac. Ann. I, 79, et
_tramittere Cycladas unda_ sup. I, 472, quo sensu _Isthmo
incurvatam... undam_ reposuit Lef. quum Corus non suberigat
Isthmon sed undam, quam incurvatam Isthmo, seu in Isthmum efferat.
At vulgata lectio doctior est, vid. not.
«Dive tridentipotens, cujus maria ire per alta
Ordimur, si justa paro, decurrere classi 160
Da, pater, ac nostros ne sperne juvare labores.
Per pontum pia bella veho.» Levis inde secunda
Adspirans aura propellit carbasa flatus.
159 sq. Cf. Liv. XXVI, 45 extr. et Polyb. X, 11, ubi Scipio in
oratione ad milites habita dicit, ἐξ ἀρχῆς τὴν ἐπιβολὴν αὐτῷ ταύτην
ὑποδεδειχέναι τὸν Ποσειδῶνα, παραστάντα κατά τὸν ὕπνον, καὶ φάναι,
συνεργήσειν ἐπιφανῶς κατ’ αὐτὸν τὸν τῆς πράξεως καιρὸν οὕτως, ὥστε
παντὶ τῷ στρατοπέδῳ τὴν ἐξ αὐτοῦ χρείαν ἐναργῆ γενέσθαι. Conf. et
sup. v. 18 sq.
161. _pater_, v. I, 606.
162. _pia bella_, vel rite indictum bellum (vid. Non. voc.
_Fetiales_); vel quod Scipio se ducem obtulerat, ut patrem ac
patruum, fraude Punica in Hispania interemtos, ulcisceretur; vel
quia Romani hoc bellum susceperant, ut injuriam, Saguntinis sociis a
Pœnis inlatam, vindicarent, unde Scipio ipse apud Liv. XXX, v. 31,
dixit, _Sagunti excidium Romanis pia ac justa induisse arma_; Drak.
Conf. ad VII, 406.
159. _tridentipotens_ scripti et R. 2; bene, ut _armipotens_,
_arcipotens_, _bellipotens_, _ignipotens_ et similia. Vulgo
_tridente potens_.
Jamque agiles, Tyrrhena sonant qua cærula, puppes
Ausonium evasere latus, Ligurumque citatis 165
Litora tramittunt proris: hinc gurgite ab alto
Tellurem procul inrumpentem in sidera cernunt,
Aerias Alpes: occurrunt mœnia Graiis
Condita Massiliæ; populis hæc cincta superbis,
164... 179. Conf. Liv. XXVI, 19.
167. Conf. ad XI, 217.
169. _Massilia_ a _Graiis condita_, colonia Phocæorum, unde mox
_Phocais hospita_; Confer ad IV, 52. Præter exempla ibi laudata,
conf. quoque Cicero de Offic. lib. II, 23, et in Orat. pro Flacco,
cap. 63, ubi Massiliensium disciplinam gravitatemque fere cunctis
gentibus anteponendam censet. _Ed._
--_populis superbis_, Gallis, ut mox _armiferas gentes_. Conf. ad
IV, 45. Vel _superbis_ eo sensu, quo Strabo IV, p. 302, de Gallis
ait: πολὺ τὸ ἀνοητὸν καὶ ἀλαζονικὸν πρόσεστι, Ern.
168. _Graiis_ Col. et Ox. Vulg. _Graio_.
169. _hæc cincta_ Col. R. 1, Parm. Med. _hæc cuncta_ Put. _hinc
cincta_ Ox. _excincta_ edd. Marsi, Martini Herbip. Junt. Ald.
Gryph. _accincta_ Basil. Wolfii, Colin. et Nut.
Barbarus inmani quum territet adcola ritu, 170
Antiquæ morem patriæ cultumque habitumque
Phocais armiferas inter tenet hospita gentes.
169... 172. Conf. omnino Strab. IV, p. 270 seqq. 302 seq. et Valer.
Max. II, vi, 7... 9.
[170.] _Barbarus adcola_, Massiliensis, _territat_ hos populos
_inmani ritu_, quo sacrificia humana Dianæ Ephesiæ in luco obfert
(cf. Lucan. III, 399 sq. et Strab. l.l.) sed eadem Massilia _antiquæ
morem patriæ tenet_, republica ad normam græcam constituta; Ern.
170. _cum territet_ Col. et Put. _tunc et territet_ Ox. _nunc
territat_ R. 1, Parm. Med. _cum territat_ Mars. Vulgo _quæ
territat_.
171. _cultumque_, non _cultusque_, Col.
172. _armiferas_ scripti et R. 2. Vulgo _armisonas_.
Hinc legit Ausonius sinuatos gurgite ductor
Anfractus pelagi: nemoroso vertice celsus
Adparet collis, fugiuntque in nubila silvæ 175
Pyrenes; tunc Emporiæ, veteresque per ortus
Graiorum vulgus, tunc hospita Tarraco Baccho.
Considunt portu; securæ gurgite clauso
Stant puppes; positusque labor terrorque profundi.
173. «Gallicum sinum, et deinde Pyrenæi circumvectus promontorium,
Emporiis urbe Græca (oriundi et ipsi a Phocæa sunt) copias exposuit:
inde sequi navibus jussis, Tarraconem pedibus profectus conventum
omnium sociorum habuit; naves ibi subduci jussit, etc.» Liv. XXVI,
19.
174 sq. Conf. III, 415 seq.
176 seq. _Emporiæ... hospita Tarraco Baccho_, vid. ad III, 369.
178. _gurgite clauso_, in portu.
177. _hospite_ ed. Dausq. vitiose. Post hunc versum nonnulla
excidisse suspicabatur N. Heins. nescio quare.
178. Voculam _et_ ante _securæ_ omnes codd. scripti et edd. ante
Juntinam ignorant.
Nox similes morti dederat placidissima somnos; 180
Visa viro stare effigies ante ora parentis,
Atque hac adspectu turbatum voce monere:
180. Conf. ad II, 674, in Var. Lect. et Val. Flac. v. 74.
180... 207. Consilium Carthaginis Novæ oppugnandæ Scipioni in somnio
dat Neptunus apud Polyb. X, ii, 7, et ipse Scipio apud Liv. XXVI,
41, memorat Deos auguriis auspiciisque _et per nocturnos etiam
visus_ omnia læta ac prospera portendisse; Lenz. «Scipio oratione
adcensis militum animis Iberum trajecit; ubi quibusdam suadentibus,
ut, quoniam in tres tam diversas regiones discessissent Punici
exercitus, proximum adgrederetur, periculum esse ratus, ne eo facto
in unum omnes contraheret, nec par esset unus tot exercitibus,
Carthaginem Novam interim obpugnare statuit, urbem cum ipsam
opulentam suis opibus, tum hostium omni bellico adparatu plenam,
sitam præterea opportune, etc.» Liv. XXVI, 42, pr. Hoc Scipionis
consilium poeta parenti ejus tribuit, cujus species filio oblata sit
in somno.
182. Hic et seq. versus deest in Put. _adspectus turbatum_ conj.
N. Heins. coll. XIV, 678.
«Nate, salus quondam genitoris, nate, parentis
Et post fata decus, bellorum dira creatrix
Evastanda tibi tellus, et cæde superbi 185
Ductores Libyæ cauta virtute domandi,
Qui sua nunc trinis diducunt agmina castris.
183. _salus quondam genitoris_, qui me olim in acie servasti, vid.
sup. IV, 454 sqq.
186 sq. «In hiberna diversi concesserunt: Hasdrubal Gisgonis usque
ad Oceanum et Gades: Mago in mediterranea, maxime supra
Castulonensem saltum: Hasdrubal, Hamilcaris filius, proximus Ibero
circa Saguntum hibernavit;» Liv. XXVI, 20, et cap. 41, «tres duces
discrepantes, trifariam exercitum in diversissimas regiones
distraxere,... et diduxerunt exercitus; quæ patri patruoque meo
causa exitii fuit.» Conf. Polyb. X, 7.
186. _cauta virtute_, vid. Var. Lect.
186. _tanta virtute_ Put. Male: innuit enim, Pœnos non virtute
tantum, sed artibus etiam et dolo superandos esse; quare filium
pater monet, ut videat, ne duces hostium dispersas copias in unum
cogant, sed ut potius singulos adoriatur; Drak.
187. _diducunt_, pro vulg. _deducunt_, ex emendat. N. Heinsii, quæ
firmatur loco Livii, in notis laudato.
Si conferre manum libeat, coeantque vocatæ
Hinc atque hinc acies, valeat quis ferre ruentes
Ter gemina cum mole viros? Absiste labore 190
Ancipiti, sed nec segnis potiora capesse.
190 seq. Noli pugnare cum tribus his ducibus, sed ante omnia ac sine
mora obpugna Carthaginem novam, quæ res multo _potior_, ac gravior
est. Versus 194... 199, causas hujus consilii continent.
--_Ter gemina_, terna.
188. _conferre manum_ (ut VII, 599, et similiter _conferre
gradum_) scripti et priscæ edd. _c. manu_ sec. Veneta Marsi, et
inde aliæ edd. _liceat_ et _coeantque coactæ_, scilicet in unum,
malebat N. Heins.
190. _labore_ Oxon. et Put. Vulgo _labori_.
«Urbs colitur, Teucro quondam fundata vetusto,
Nomine Carthago; Tyrius tenet incola muros.
Ut Libyæ sua, sic terris memorabile Hiberis
Hæc caput est: non ulla opibus certaverit auri, 195
Non portu, celsove situ, non dotibus arvi
Uberis, aut agili fabricanda ad tela vigore.
Invade aversis, nate, hanc ductoribus urbem.
Nulla acies famæ tantum prædæve pararit.»
192. Vid. ad III, v. 368.
193. _Tyrius incola_, Pœni.
194. Cf. Polyb. X, 8, et Liv. XXVI, 42, ac 47.
--_Ut Libyæ sua_ Carthago _caput est_, etc.
198. _ductoribus_ Pœnorum _aversis_, longe remotis et in
diversissimas regiones profectis; conf. ad v. 186.
193. _Nomine C._ (ut apud Liv. XXI, 31, _Brancus nomine_, Cic. pro
Mil. 17, _cognomento Schola_, et Ovid. Am. I, viii, 2, _nomine
Dipsas_) Col. et Put. Vulgo _Nomen_.
195. _illa_, scilicet vetus in Africa Carthago, corrig. Dausq.
quia urbes ditiores, etc. alibi exstiterint. Sed _ulla_ scilicet
Hispaniæ urbs; Drakenb. _urbi_, vel _aut vi_ pro _auri_ scribendum
putabat N. Heins. forte quod ibi non auri, sed argentifodinas
fuisse Strabo doceat. Sed τὸ _auri_ ad divitias civium recte
referebat Drak.
Talia monstrabat genitor, propiusque monebat, 200
Quum juvenem sopor et dilapsa reliquit imago.
Surgit, et infernis habitantia numina lucis
Ac supplex patrios compellat nomine manes:
«Este duces bello, et monstratam ducite ad urbem:
Vobis ultor ego, et, Sarrano murice fulgens, 205
Inferias mittam fusis insignis Hiberis,
Et tumulis addam sacros certamine ludos.»
203. Conf. Gron. ad Tac. Ann. II, 8.
205. _Sarrano_, vid. ad I, 72.
206. Cf. inf. v. 820, et sup. ad IV, 232; V, 213.
207. Confer XVI, 293 sq.
207. _sacros_, _certamina_, _ludos_ reposuit Lefeb. ut designentur
certamina, quæ sint ludi sacri respectu funerum.
Progreditur, celeratque vias, et conripit agmen
Pernici rapidum cursu, camposque fatigat.
Sic, ubi prosiluit Pisæo carcere præceps, 210
Non solum ante alios, sed enim (mirabile dictu!)
Ante suos it victor equus; currumque per auras
Haud ulli durant visus æquare volantem.
208... 213. Summa orationis luxuries est, qua celeritatis notio
exprimitur.
209. _campos fatigat_, vid. ad II, 74.
210 sq. Conf. I, 224; Virg. Ge. I, 512 seq. III, 103 seq: Ovid.
Heroid. Ep. XVIII, 166 sq. Olympica quadrigarum certamina agebantur
ad Alpheum fl. et _Pisam_ urbem Elidis.
--_carcere_, ut VIII, 279.
212. _Ante suos_ etiam cum quibus est ligatus ad currum; Mars. et
Cell. coll. XVI, 401, ubi Panchates equus victor _socios trahit
prior ipse jugales_, et poeta eumdem lusum captavit.
208. _Prægreditur_ Colon.
211, 212. Hoc ordine versus leguntur in cod. Oxon. Putean. et, si
Lefeb. fides habenda, in aliis veteribus, nescio quibus. Vulgo
male transponuntur.
212. _curritque_ primus edidit Wolfius in Basil. et deinde alii.
Jamque Hyperionia lux septima lampade surgens
Sensim adtollebat propius subeuntibus arces 215
Urbis, et admoto crescebant culmina gressu.
Ac pelago vectus servata Lælius hora,
Quam dederat ductor subigendæ ad mœnia classi,
A tergo adfusis cingebat tecta carinis.
214 sq. «Septimo die ab Ibero Carthaginem ventum est simul terra
marique;» Livius, XXVI, 42, et Polybius, X, 9.
--_Hyperion_, Sol, vel ejus pater.
215 sq. Vid. ad III, 157, in Var. Lect.
217. «Nemo omnium, quo iretur, sciebat, præter C. Lælium. Is classe
circummissus ita moderari cursum navium jussus erat, ut eodem
tempore exercitus ostenderetur et classis portum intraret;» Liv.
XXVI, 42; cf. Polyb. X, 9.
218. _subigendæ classi_, vid. ad XIII, 610.
219. _adfusis carinis_, vid. ad IV, 251 (in Var. Lect.), et V, 66.
217. _advectus_, vel _invectus_ emend. N. Heins. _At pelago_ R. 1,
a m. sec.
218. _subigentem_ Put. _subeunda ad mœnia_ conj. N. Heins. coll.
Liv. XXVI, 42, extr. Sed deinde vulgatam lect. loco non movendam
recte putabat.
Carthago, impenso naturæ adjuta favore, 220
Excelsos tollit pelago circumflua muros.
Artatas ponti fauces modica insula claudit,
Qua Titan ortu terras adspergit Eoo.
220. De situ portuque Carthaginis novæ cf. omnino Polyb. X, 10; Liv.
XXVI, 42, et Heyne Exc. VI, ad Virg. Æneid. I.
--_impenso favore_, magno, eximio; Drak. coll. Manut. ad Cic. Ep. ad
Div. XIII, 64; Popm. ad Cic. Ep. ad Att. XIV, 13, et Gifan. in Ind.
Lucret.
221. «A sinu maris peninsula excurrit; tumulus is ipse, in quo
condita urbs est,» Liv. loc. cit.
223. «Ab ortu solis mari cincta est urbs» Liv. l.c. ἡ πόλις
περιεχομένη θαλάττῃ μὲν ἀπ’ ἀνατολῶν, Polyb. l.l.
--_ortu terras adspergit Eoo_, ut al. radiis; conf. V, 56, et IX,
34.
At qua prospectat Phœbi juga sera cadentis,
Pigram in planitiem stagnantes egerit undas, 225
Quas auget veniens refluusque reciprocat æstus.
224 seq. _Ab occasu stagnum claudit_, Liv. l.l. ἡ πόλις περιεχομένη
ἀπὸ τῶν δύσεων λίμνῃ, Polyb. loc. cit.
--_Phœbi juga sera_, ad quæ Phœbus sero, ad vesperam, advenit, unde
apud Virg. Ge. I, 461.
--_serus vesper_; Ernest.
225. Urbs _egerit undas in planitiem_, docte pro, undæ maris,
ingredientis in campum, egeruntur in planitiem (ut supra v. 221,
_tollit muros_ pro, muri ejus tolluntur) et _refl. æstus reciprocat
undas_, recessus maris vicissim revocat, retrahit ex planitie undas;
Lenz.
226. «Stagnum incertæ altitudinis, utcumque exæstuat aut deficit
mare.» Liv. l.l. Cf. Polyb. X, 10, extr.
--_veniens refluusque reciprocat æstus_, cf. v. 237, et sup. ad III,
55... 60 et 392.
Sed gelidas a fronte sedet sublimis ad Arctos
Urbs inposta jugo, pronumque excurrit in æquor,
Et tuta æterno defendit mœnia fluctu.
Audax, ceu plano gradiens victricia campo 230
Ferret signa, jugum certabat scandere miles.
227 seq. «Castra ab regione urbis, qua in septemtrionem versa est,
posita: his ab tergo (nam frons natura tuta erat) vallum objectum,»
Liv. l.c. Latus urbis septemtrionale trium collium objectu claudi
tradit Polyb. l.l.
229. Cf. Var. Lect.
230... 236. Adcuratius copiosius que hæc narrant Polyb. X, 12, 13,
et. Liv. XXVI, 44.
228. _Urbi_ quædam edd.
229. _Etneo_ pro _æterno_ R. 1, _alterno fluctu_ i.e. æstu corrig.
N. Heins. coll. v. 226, 237; Prop. II, xii, 7; Claud. Cons. Hon.
III, 58, et sup. III, 392, ubi vid. not. Sed Drak. jam bene
monuit, nunc illud urbia latus describi, quod mari obversum
numquam possit pedibus adiri, sed æterno fluctu tutum sit.
Aris ductor erat; qui contra, amplexus in artis
Auxilium atque excelsa loci, præsepserat arcem
Pugnabat natura soli; parvoque superne
Bellantum nisu passim per prona voluti 235
Truncato instabiles fundebant corpore vitam.
[232 sq.] _Aris ductor_ Pœnorum, qui urbem defendebat, vid. Var.
Lect.
--_in artis_, ut V, 477.
--_amplexus auxilium atque excelsa loci_, h.e. auxilium celsi loci,
et hoc pro vulg. confugerat in arcem, eamque _præsepserat_, jam
ante, nisi malis in fronte, munierat, scilicet pluribus operibus,
machinis ac militibus; conf. Liv. XXVI, 46.
234. _Pugnabat natura soli_, ut apud Liv. XXVI, 45, «neque viri, nec
tela, nec quidquam aliud æque, quam mœnia ipsa sese defendebant.»
235 seq. «Raræ scalæ altitudini murorum æquari poterant, et, quo
quæque altiores, eo infirmiores erant: itaque... onere ipso
frangebantur, etc.» Liv. l.c.
--_per prona voluti_, cf. Bentl. ad Horat. A. P. v. 60.
232. _Aris_ scripti, R. 1, Parm. Mediol. _Arris_ R. 2, et inde
aliæ edd. _Aris_ nom. propr. notum ex Prisc. lib. VI, et Cic. Or.
pro Scauro. Sed Liv. XXVI, 44, et Polyb. X, 12, 15, 18 et 19,
solius meminere Magonis, qui præfectus urbi fuerit. Inde Ernesti:
«Quid Silius in hac re præter arbitrium suum sequutus sit, dici
non potest; hoc tamen ex ejusmodi locis intelligitur, Silium non
hoc egisse, ut historiam belli Pun. sec. scriberet: quomodo enim
sine dementia mutare ista nomina instituerit?» Apud Livium vero
XXVI, 49, hæc leguntur: _Armen præfuisse Punico præsidio
deditumque Romanis, Antias Valerius; Magonem alii scriptores
tradunt_. Hinc _Arnes_ (f. _Armes_) h.l. pro _Arris_ legendum
videbatur N. Heins. Drak. contra in Livii l.l. _Arinem_ edidit;
unde _Arin_ h.l. reponendum crediderim.
233. Ita hunc versum ex Col. codd. restituere Modius et N. Heins.
qui et _arce_ scribi posse monet. _Auxiliumque excelsa loci
processerat artem_ Oxon. _pcesserat_ R. 2. _ptesserat_ Tell.
_Auxiliumque excelsa loci præcesserat arcem_ Put. atque ita omnes
priscæ edd. nisi quod R. 1, Parm. Med. al. _protexerat_, aliæ vero
_præcinxerat_ habeant. Vulgatam lectionem _Auxilium excelsamque
loci præcinxerat arcem_ primum exhibet ed. Basil. Wolfii. _qui
cuncta amplexus in arctis Auxilia, excelsam sociis præcinxerat
arcem_ conj. Dausq. _qui contra a. in a. Auxilium, qua excelsa
loci, protexerat arcem_ Barth. Adv. IX, 17, ut sensus sit: arcem
non legebat, qua urbem spectabat, sed qua editior pelagus, cujus
æstu recedente Scipio muros scandit. _qui contra, amplexus inertis
Auxilium_, (h.e. perfugium in arcem, non audens in æquo ante muros
manum conserere) vel _qui, ponti amplexus in artis Auxilium, qua
excelsa, loci præsepserat arcem_ emend. Burm. h.e. urbem
incustoditam fere relinquebat ab illa parte, qua marinis undis
tuta erat; eam solum partem muniebat, qua adiri poterat.
Alterutram conj. veram putabat Drak. Sed lectio c. Col. bene se
habet.
Verum ubi concessit pelagi revolubilis unda,
Et fluctus rapido fugiebat in æquora lapsu,
Quaque modo excelsæ sulcarant cærula puppes,
Hac inpune dabat Nereus transcurrere planta: 240
237... 245. Quum æstus decederet, Romani ab altera parte in stagno
scalas admoverunt urbi et in mœnia adscenderunt; conf. omnino Polyb.
X, 14, et Liv. XXVI, 44, 45.
--_revolubilis unda_, ἀψόῤῥοον ὕδωρ. Conf. sup. ad v. 226.
--_concessit_, recessit.
239 sq. Conf. sup. III, 55 sq. et quos Drakenb. laudavit, Ovid. ex
Ponto IV, x, 33, 34; Trist. III, x, 31, et Senec. Herc. Fur. v. 538
sq.
240. _Hic_ Oxon. Deinde _plantæ_ maluerit N. Heins.
Hinc tacite nitens informidatus adire
Ductor Dardanius, subitam trahit æquore pubem,
Perque undas muris pedes advolat; inde citati
A tergo adcelerant, qua fisus fluctibus Aris
Incustoditam sine milite liquerat urbem. 245
241. _informidatus_, quem obsessi non metuebant ab illa parte urbis,
qua mare erat; Mars.
242. _æquore_ per stagnum _subitam_, subito trahit, rapit.
244. _adcelerant_ adcensum in murum _a tergo_ oppidanorum, quorum et
animi, et oculi, auresque in certamen cum Romanis, ab terra urbem
oppugnantibus, adeo intenti erant, ut nemo ab tergo sentiret captam
urbem. Ita Livius XXVI, 46.
241. _taciti nectens_ Oxon. Putean. et Rom. 2. _tacite nectens_ in
reliquis libris, quod Marsus interpretabatur cogitans. Sed _tacite
nitens_ bene emendarunt Dausq. (qui et _Hac_ malebat) Cell.
Drakenb. Ern. _tacite enitens_ conj. N. Heins. _tacite innitens_
scripsit Lefeb.
244. _visis fluctibus_ quædam edd. et _fixus_ aliæ.
Tum prostratus humi (miserandum) victa catenis
Pœnus colla dedit, populumque addixit inermem.
Hanc oriens vidit Titan, quum surgeret, urbem
Vallari castris, captamque adspexit eamdem
Ocius, Hesperio quam gurgite tingueret axem. 250
246 seq. Aris se arcemque et præsidium dedidit; cf. Liv XXVI, 46,
extr. et Polyb. X, 15.
[247.] _addixit_, in servitutem tradidit; locutione desumta a
debitoribus in jure veteri, qui, si solvendo non erant, creditoribus
dedebantur, ut serviendo nomina expungerent, et proprie _addicti_
dicebantur; Drakenb. coll. Passerat. ad Prop. III, ix, 2; Græv. ad
Cic. pro Quint. c. 18 et al.
248 sq. Ornate pro, urbs mane obpugnata et ante vesperam capta est;
conf. inf. v. 107; Liv. XXVI, 48, pr. et Senec. Thyest. 612 seq.
250. _Hesperio gurgite_, ut _Tartessiaco æquore_ sup. VI, 1, ubi
vid. not.
--_tingueret axem_, currum, h.e. occideret.
246. _victa_ Col. Ox. et R. 2, prob. Drak. quum Pœnus non dederit
_vincta colla_, sed _victa_, ut nempe catenis vincirentur.
_vincta_ Put. Tell. R. 1, aliæque priscæ edd. non inprob. Lefeb.
ut non inelegans tautologia sit, qualis apud Virgil. _incensum
inflammat_, vel in Silio _spernor contemta_ et similia: quasi
_vincta catenis colla dare_ sit tautologia!
Aurora ingrediens terris exegerat umbras:
Principio statuunt aras: cadit ardua taurus
Victima Neptuno pariter, pariterque Tonanti.
Tum merita æquantur donis, ac præmia virtus
Sanguine parta capit: phaleris hic pectora fulget; 255
Hic torque aurato circumdat bellica colla;
Ille nitet celsus muralis honore coronæ.
251... 262. Conf. omnino Liv. XXVI, 48.
253. _Neptuno_, ut militibus suis persuadeat, ejus maxime opera
factum, ut palus, invia olim, insolitis æstibus pervia fuerit, idque
se numen itineris ducem sequutum esse, Drak. Confer sup. ad v. 159
sq.
255. _phaleræ_ non modo equorum ornamenta, quod Cerda ad Virgil. Æn.
VII, 278, et IX, 359; contendebat, sed et equitum aliorumque
hominum, etiam feminarum, quod ex Petron. c. 55, et Liv. IX, 46,
extr. intelligitur. De iis vid. Ernesti clav. Cic. Cerda et Heyne ad
Virg. locis citatis. Heins. et Burm. ad Ovid. Met. VIII, 33, et,
quos Drak. laudavit, Lips. de Mil. Rom. V, 17, et Intp. Sueton. Ner.
33. In _pectore_ erant, et pensiles. Illud ex h.l., hoc ex Plin.
XXXVII, 12, patet. 256; cf. Lips. loco citato.
257. Cf. Liv. XXVI, 48, et sup. ad XIII, 366.
Lælius ante omnes, cui dextera clara domusque,
Ter dena bove et æquorei certaminis alto
Donatur titulo, Pœnique recentibus armis 260
Rectoris: tunc hasta viris, tunc Martia cuique
Vexilla, ut meritum, et prædæ libamina dantur.
258 sq. Vid. Liv. l.l.
[259.] _Ter dena bove_, antiquorum more, quorum census in bubus erat
et pecudibus, unde ex bobus et præmia proponi, et mulctæ inrogari
solitæ; D. Heins. Cf. Köppen ad Homer. Iliad. β, 449, et ζ, 236;
Plin. XXXIII, 2; _æquorei certaminis alto titulo_, nomine
Thalassiarchæ, seu θαλασσοκράτορος, Dausq. Forte intell. columna
rostrata, vel tropæa.
260. _Pœni recentibus armis Rectoris_ vide supra ad librum V, 321.
261. _hasta_ pura præmium ejus, qui primus in pugna vicerat. Cf.
Intpr. Propert. IV, iii, 68, laudatique a Drak. Noris. in Cenot.
Pis. II, 5, p. 121, et Salmas. Epist. 83.
262. _Vexilla_ etiam dona militaria, præcipue pura et ἀπόρφυρα,
(purpura non admixta) vel unius coloris, vel versicoloria; Drakenb.
coll. Vopisc. in Aurel. c. 13; Casaub. ad Lampr. Alex. Sev. c. 37,
et Salmas. ad Vopisci Prob. c. 5, _prædæ libamina_, partes, his præ
ceteris, veluti primitiæ quædam, adsignatæ (nam reliqua præda postea
in varias partes _digesta_ v. 264) ut ap. Ovid. Ep. Her. II, 130.
_Tu nova servatæ carpes libamina famæ_, h.e. primus degustabis
pudicitiam hactenus servatam; Ern. Conf. sup. X, 551, et ibi not.
259. _Ter dena bove_ Col. et Mars. Vulgo _Ter deno b._ cf. ad
III, 39.
261. _tunc Martia_ Col. et Ox. _tum M._ Put. Vulgo _et M._
262. _ut meritum_ scripti et R. 2. Sic _prout cuique meritum_ ap.
Liv. XXVI, 48. Vulgo _et meritum_. Posse etiam _cuique emerito_,
vel _ut meriti_ legi monebat N. Heins.
Postquam perfectæ laudes hominumque Deumque
Captivæ spectantur opes, digestaque præda.
Hoc aurum Patribus, bello hæc Martique talenta, 265
Hoc regum donis, Divum hoc ante omnia templis:
Cetera bellantum dextræ pulchroque labori.
Quin etiam adcitus populi regnator Hiberi,
Cui sponsa et sponsæ defixus in ossibus ardor.
Hanc notam formæ concessit lætus ovansque 270
Indelibata gaudenti virgine donum.
263 sq. Conf. de prædæ divisione Polyb. X, 16 seq. Lips. de Mil.
Rom. V, 15, et Schelii Diss. IX.
268 seq. Scipio virgine Allucio, principi Celtiberorum adolescenti,
desponsam reddit; de quo vid. Liv. XXVI, 50; conf. Polyb. X, 19, qui
etiam de reddita uxore Mandonii similia tradit c. 18.
--_Lucceius_ dicitur sponsus Plutarcho, et _Indibilis_ Valer. Max.
IV, iii, 1. Memoria autem hujus rei servata creditur in clipeo
quodam votivo, in Gallia circa Rhodanum reperto, cujus delineationem
ex Tom. IX, ephemerid. _le Journal des Savants_ exprimendam curavit
Drakenb.
270. _notam formæ_, conf. Bentl. ad Hor. Od. II, ii, 6; _notus_ in
fratres _animi paterni_. _Ed._
264. _vectantur_, vel _avectantur_ conj. idem.
266. _regi donis Divum_ Tell. et Mars. unde _regi donat Divum_,
h.e. Jovi Capitolino, conj. Lefeb. qui tamen vulgatam lect.
præfert, quum sic dona Masinissæ regi missa memoret Liv. XXX, 17.
267. _dextris_ primus edidit Nicander.
270. _Huic_ emend. Dausq. et N. Heins.
Tum vacui curis vicino litore mensas
Instituunt, festoque agitant convivia ludo
Lælius adfatur: «Macte, o venerande, pudici,
Ductor, macte animi: cedat tibi gloria lausque 275
Magnorum heroum, celebrataque carmine virtus.»
274. Bene Ernesti: «Ego judicium poetæ in h.l. maxime desidero. Cur
Lælium potissimum, cujus in ea re adsentatio magis, quam vera
gratiarum actio esset, nec potius, ad exemplum Livii, sponsum vel
parentes munificentiam, gravitatem et pudicitiam Scipionis laudantes
inducit? Scilicet sponsus non tam docte laudare poterat. Ergo Lælius
Scipionem cum Agamemnone et aliis heroibus Græcorum comparat, qui
tempore belli amoribus detinebantur et captivis non abstinebant.»
--_Macte_, vid. ad IV, 475.
274. _effatur_ Col.
Mille Mycenæus qui traxit in æquora proras
Rector, et Inachiis qui Thessala miscuit arma,
Femineo socium violarunt fœdus amore;
Nullaque tum Phrygio steterant tentoria campo, 280
Captivis non plena toris: tibi barbara soli
Sanctius Iliaca servata est Phœbade virgo.
277. Conf. ad III, 229, et VIII, 620 seq.
278. _Inachiis_, Argivis vel Peloponnesiacis, (ab _Inacho_ fluvio ac
prisco rege Argolidis) _qui Thessala miscuit_, junxit, _arma_, h.e.
Achilles Thessalus.
280. De heroibus Græcorum, qui servas amarint, vid. Horat. Odyss.
II, 4, et Drak. ad h.l.
282. _Iliaca Phœbas_, non quævis virgo Vestalis, oraculorum
Sibyllinorum custos, quod putabat Barth. Adv. IX, 17, sed, quod alii
jam monuere, Cassandra, Priami filia et fatidica, unde _Phœbas_,
h.e. Phœbi adflatu agitata, dicitur Ovid. Am. II, viii, 12; Prop.
III, 11 (al. 13), 62 (ubi vid. Broukh.) Senec. Agam. 710; Sidon.
Apoll. V, 195; XV, 2, quæ loca jam excitavit Drak. Cassandræ vero
Ajax Oilei f. capta Troja in templo Minervæ stuprum intulisse
fertur, vid. Intp. Virg. Æn. I, 41; Hygin. fab. 116; Lipperti
Dactyl. II, 194; Maffei Gem. ant. T. II, tav. 73, p. 158. Simile
continentiæ exemplum majores nostri mirati sunt in clarissimo duce,
_Turennio_. _Ed._
277. _Mycenæas_ et _in æquore_ Basil. Wolfii et inde aliæ edd.
279. _violarunt_ Col. et Put. _vigilavit_ Oxon. Vulgo _violavit_.
280. _steterunt_ malebat N. Heins.
Hæc, atque his paria, alterno sermone serebant;
Donec nox, atro circumdata corpus amictu,
Nigrantes invexit equos, suasitque quietem. 285
283. _sermone serebant_, ut ap. Virg. Æn. VI, 160.
284 sq. _atro amictu_, ut XII, 613.
[285.] _equos_, vid. ad V, 24.
283. _ferebant_ scripti et R. 2, unde _serebant_ emend. N. Heins.
et recepere Drak. Lefeb. Ernest. Vulgo _requirunt_.
Emathio interea tellus Ætola tumultu
Fervebat, Macetum subitis perculsa carinis.
Proximus hinc hosti dextras jungebat Acarnan.
Caussa novi motus, Pœnis regique Philippo
In bellum Ausonium sociatæ fœdere vires. 290
Hic, gente egregius, veterisque ab origine regni
Æacidum sceptris proavoque tumebat Achille.
286. Brevis historia belli a Romanis gesti cum Philippo, rege
Maced., qui fœdere cum Hannibale junctus et ab Acarnanibus
arcessitus, Ætolos, Romanorum socios, vexabat. Adcuratius de eo egit
Livius XXVI, 24, XL et Polyb. IV, 15; V, 112, et VIII, 14; XXIV, 8.
--_Emathio_, vid. ad III, 400.
287. _Macetum_, ut XIII, 878.
288. _Proximus_, finitimus. Ætolis.
--_hosti_, Punico, N. Heins. Immo Philippo.
289 sq. Cf. Liv. XXIII, 33, 34, 39, et Polyb. III, 2, VII, 9.
292. Conf. ad I, 627, et XIV, 94 seq. Heyne ad Virgil. VI, 837...
841. Philippus II, genus referebat ad _Achillem Æaci_ nepotem: nam
Olympias, conjux Philippi I, filia erat Neoptolemi, filii Achillis;
cf. Justin. VII, 6. Similis orationis color sup. III, 246 seq., et
XIV, 94 sq.
--_tumebat_, conf. ad II, 288.
287. _Macetum_ Col. Vulgo _Macedum_, vid. ad XIII, 878.
288. _hinc_, non _huic_, Col.
Ille et nocturnis conterruit Oricon armis:
Quaque per Illyricum Taulantius incola litus
Exiguos habitat non ullo nomine muros, 295
Turbidus incessit telis: ille æquore vectus,
Nunc et Phæacum Thesprotiaque arva lacessens,
Epirum cassis lustrabat futilis ausis.
293. Conf. omnino Liv. XXVI, 25 pr.
--_Oricos_, seu Oricum, urbs Epiri cum portu, hod. _Orco_, vid.
Plin. III, 23; Liv. XXIV, 40 al.
294. _Taulentius incola_, vid. ad X, 508.
295. Dausq. bene contulit locum Plin. III, 21, s. 25, de Illyrico:
_populorum pauca effatu digna aut facilia nomina_.
296. _Turbidus_, ut I, 477, ubi vid. not.
297. _Phæacum_ insula, olim _Drepane_ et _Scheria_ dicta, deinde
_Corcyra_, et nunc _Corfu_, Gr. Κέρκυρα, Thesprotiæ objecta; conf.
Schol. Hom. Odyss. ε, 34, et Apollon. IV, 983; Heyne ad Virg. Æn.
III, 291.
--_Thesprotia_, media Epiri pars; conf. Var. Lect.
298. _futilis_, vanus, unde h.l. forte stultus ostentator, et quem
fortuna ad intolerabilem inflavit superbiam.
--_cassis_, inanibus, levibus; conf. ad VII, 698.
294. _Taulentius_ Colon.
295. _nullo munimine_ male conj. non nemo apud Dausq.
297. _Hinc et_ malebat Dausq. Sed vid. ad vers. 299.
_Tesprotiaque_ edd. tantum non omnes, etiam Drakenborch. Lefeb. et
Ern. Sed Gr. Θεσπρωτία Steph. Θεσπρωτὶς et Θεσπρωτὶς γῆ Thucyd. I,
Θεσπρωτοὶ Herodot. VIII, 46, dicuntur; conf. Scylac. Peripl. pagg.
26, 27.
298. _cassi ausi_ rectius putabat N. Heins. Siliano more. Sed
conf. Virgil. Æneid. XI, 339.
Nunc et Anactoria signa ostentavit in ora,
Ambraciosque sinus Pellæaque litora bello 300
Perfudit rapido: pepulit vada fervida remis
Leucatæ, et Phœbi vidit citus Actia templa.
299. _Anactorium_, Acarnaniæ oppidum, in peninsula et ipso ore
_Ambracii sinus_. Hic sinus, Augusti victoria Actiaca nobilitatus,
inter Epirum et Acarnaniam in mare Ionium excurrit, et nunc _Golfo
di Larta_ vocatur, vid. Plin. IV, 1, et Polyb. IV, 63... 66; V, 5,
6, quibus locis et Philippi navigatio describitur. Ad eum sita
Ambracia, caput Epiri et Pyrrhi regia.
300. _Pella_, caput Macedoniæ, vid. ad XI, 381. Sed hæc urbs ab hoc
loco aliena.
--_Pella_ etiam Achaiæ opp. apud Steph. Byz. Sed vid. Var. Lect.
302. _Leucate_ (hod. _Cabo Ducato_), prom. Leucadiæ, quæ olim
peninsula erat, Acarnaniæ cohærens, et deinde, perfosso isthmo,
insula facta est, in qua Leucas urbs, quæ nunc _Leucada_ dicitur,
vid. Liv. XXXIII, 17; Plin. IV, 1, (ubi conf. Hard.) Strab. I,
p. 59; X, p. 452 seq. al. 691, 693, 704 seq. Heyne ad Virg. Æn. III,
274, qui locus Silio forte hic ante oculos fuit.
--_Actium_ Acarnaniæ opp. et prom. in quo templum Apollinis Actii
erat, et ludi Actiaci in memoriam Actiacæ victoriæ agebantur, vid.
Strab. VII, pag. 325, al. 500, X, pag. 452, al. 693; Heyne ad
Virgil. III, 275, 280; Hard. ad Plin. IV, 1.
299. _Nunc_ scripti, R. 1, Parm. Mediol. Vulgo _Hinc_.
300. Pro _Pellæaque_ forte legendum _Pallæaque_, (Pale, s. Palle
opp. Cephalleniæ, ins. maris Ionii prope Acarnaniam) vel
_Pharæaque_, (Phara, seu Pheræ, urbs Acarnaniæ inter Leucadem et
Alyziam in Scylac. Peripl. p. 30, ubi vid. Voss.) vel _Palæraque_,
a Palæro Acarnaniæ opp. ad sinum ingentem.
301. _Perfudit_, non _Perfundit_, Col. et R. 1, ad marg. ut et
conj. Scalig. ad oram libri sui.
302. _videt incitus_ conj. N. Heins. Sed _vidit_ ut _ostentavit_,
_perfudit_, _pepulit_, _liquit_.
Nec portus Ithacæ, Laertia regna, Samenque
Liquit inadcessam, fluctuque sonantia cano
Saxa Cephallenum, et scopulosis Neriton arvis. 305
303. _portus Ithacæ, Laertia, regna, Samenque_, ut apud Virg. Æn.
III, 271, 272, ubi vid. notas nostræ edit. T. II, p. 386. _Ed._
--_Same_ opp. Cephalleniæ, sed h.l. diversa ab ea insula, ut apud
Mel. II, 7, el Plin. IV, 12, s. 19, ubi vid. Harduin.
305. _Cephallenia_, maxima Græcorum in Ionio mari insula; hod.
_Cefalonia_, seu _Cefalogna_.
--_Neriton_, vid. ad II, 317.
304. _inaccensam_ Col.
305. _scopulosæ Neriton arcis_ (h.e. rupis, montis, ut ἄκρον et
ἄκρα) ingeniose emend. N. Heins. Sic _Neritos ardua saxis_ dicitur
Virg. Æneid. III, 271; Νήριτος εἰνοσίφυλλος Hom. Iliad. β, 632,
_scopulosi verticis Anxur_ sup. VIII, 390.
Ille etiam, Pelopis sedes et Achaia adire
Mœnia prægaudens, tristem Calydona Dianæ,
Œneasque domos, Curetica tecta, subibat,
Promittens contra Hesperiam sua prælia Graiis.
306 sq. Conf. Polyb. IV, 67 sq. Liv. XXVII, 29 sq.
--_Pelopis sedes_, Peloponnesus, cujus nominis origo nota ex Thucyd.
I, 9; Herodot. VII, 11; Pausan. V, 1; Strab. VII, pag. 494; Diodor.
IV, 73.
--_Achaia Mœnia_, urbes Achaiæ in Peloponneso, vel Græciæ propr.
sive τῆς Ἕλλαδος, unde mox Parnasi mentio fit. Sed cf. Liv. XXVII,
29, extr.
[307.] _Calydon_, urbs Ætoliæ, cujus agro _Diana_, irata _Œneo_, qui
huic deæ soli primitias non obtulerat, aprum Calydonium inmisit;
conf. Heyne ad Virg. Æn. VII, 306 seq. Köppen ad Hom. Iliad ι, 529
sq. Gierig. ad Ovid. Met. VIII, 270 sqq. Muncker. ad Hygin. fab. 172
seq.
--_tristem_, iratam (vid. Broukh. ad Tibull. IV, iv, 18, et Prop. I,
vi, 10), vel _tristem Dianæ_, scilicet ἕνεκα, propter Dianam ejusque
iram.
308. _Œneas domos_, ut III, 367.
--_Curetica tecta_, vel Ætolia, vel Acarnania, in quam Curetes, ab
Ætolo ex Ætolia pulsi, concessere; vid. Strab. X, pag. 319, al. 463
al. 710 seq. Köppen ad Homer. Iliad. ι, 525; Heyne ad Apollod. pag.
107, et Heins. ad Ovid. Met. VIII, 153.
306. _Achaica_ Put. _Sed_ vid. ad XIV, 5.
307. _prægaudens_ Col. eleganter, judice N. Heins. _gavisum_ Put.
Vulgo _gavisus_.
Tum lustrata Ephyre, Patræque, et regia Pleuron, 310
Parnasusque biceps, Phœboque loquentia saxa.
310. Urbes remotissimæ junguntur.
--_Ephyre_, Corinthus; confer ad XIV, 52. Philippum eo venisse docet
Polyb. IV, 22 et 25.
--_Patræ_ urbs Achaiæ ad mare, quam Philippus aliquoties classe
adpulit, vid. Polyb. V, 2, 3, 28, 91, 101.
--_Pleuron regia_: nam Pleuron et Calydon principes Ætoliæ urbes,
(unde pro tota Ætolia dicuntur Hom. Iliad. ν, 218; ξ, 116) a
fratribus horum nominum conditæ, qui in iis regnabant; vid. Apollod.
I, vii, 6 seq. Barth. ad Stat. Theb. II, 727, et IV, 103.
311. _Parnasus_, notus Bœotiæ et Phocidis mons.
--_biceps_, ut apud Ovid. Met. II, 221, et Pers. Prol. v. 2,
δικόρυμβος ap. Lucian. in Contempl. (Opp. T. II, pag. 210, ed.
Schmid.) δικάρηνος ap. Nonn. Dionys. XIII; _bivertex_ et _uterque_
ap. Stat. Theb. I, 628, et VII, 346. Nam duo habuit juga, seu
vertices, Tithoream et Hyampeum, vel Cithæronem et Heliconem; confer
Serv. ad Virg. Æn. X, 163; Ovid. Met. I, 316; Lucan. V, 71 seq.
--_Phœbo loquentia saxa_, Delphi, cujus urbis incolæ primum Lycoream
in summo Parnasi vertice tenuere, et deinde degressi Delphos
condiderunt in media montis parte circa templum Apollinis; cf.
Pausan. Phoc. c. 6, et Strab. IX, pag. 288 al. 637 sq. «Templum
Apollinis positum est in monte Parnaso, in rupe undique inpendente,»
Justinus XXIV, 6. Inde hoc loco _saxa_, ut apud Hom. Πυθὼν (quod
priscum Delphorum nomen fuit) πετρήεσσα, Iliad. β, 519, Δελφὶς πέτρα
apud Theocr. Epigr. I, 4. Vox _loquentia_ ad oraculum spectat; cf.
I, 416. Similiter vocales fingebantur quercus Dodonææ, et Argo navis
vel lignum in ejus puppi, φωνῆεν φηγοῆ τῆς Δωδωνίδος ξύλον Apollod.
I, ix, 16; αὐδῆεν γλαφυρῆς νηὸς δόρυ Apollon. IV, 582; cf. Burm. et
Carr. ad Valer. Fl. I, 301, 304.
311. _Parnasus_, non _Parnassus_, priscæ edd. Gr. Παρνασὸς et
Παρνασσὸς; sed illa scriptura antiquior est; conf. XII, 320;
Casaub. ad Pers. Prol. v. 2; Heins. ad Virg. Ecl. X, 11, et Ovid.
Met. I, 468; Perizon. ad Ælian. V. H. VIII, 11, vid. tamen Heyne
ad Apollod. p. 110.
Ac, sæpe ad patrios bello revocante penates,
Quum modo Sarmaticus regna infestaret Orestes,
Aspera nunc Dolopum vis exundasset in agros,
Incepto tamen haud facilis desistere vano, 315
Belli per Graias umbram circumtulit oras;
312. Conf. Liv. XXVII, 32 seq. XXVIII, 8; extr. XXXII, 13, et Polyb.
IV, 29, 64 seq. V, 30, 97, 109 sq.
--_Sarmaticus Orestes_ Cellario et Ernest. videtur fictum esse nomen
ducis Dardanorum, qui ex Scythia traxerint originem, et Macedoniam
illo tempore infestaverint, de quo vid. Liv. et Polyb. ll.cc.
Populum Sarmaticum Thraciumque intelligit Lefeb. in indice Gall.
neque ignoro, Orestiadem vel Orestam urbem Thraciæ memorari a Zonara
et Lamprid. Heliog. 7. Idem vero in notis _Orestas_, Epiri olim et
deinde Macedonum gentem, designari putat, quæ et Dausq. ac Drak.
sententia est. Hi _Orestæ_ dicuntur Liv. XXXIII, 34; XLII, 38;
Steph. Byz.
--_Orestes_ Curt. IV, 13, 28, eorumque urbs _Orestia_ Steph. et
regio _Orestis_, de qua Liv. XXVII, 33: «Philippo nuncii obcurrunt,
Dardanos, in Macedoniam effusos, Orestidem jam tenere, etc.» Sed
h.l. de hoste Philippi, regnum ejus invadente, sermo est; conf. Var.
Lect.
314. _Dolopes_, populus Epiri et Thessaliæ ad Pindum, supra
Acarnaniam et Ætoliam, de quo vid. Polyb. XVIII, 30; XXII, 8, 14;
Liv. XXXIII, 34; XXXVI, 33, XXXVIII, 3... 8; XLI, 27. Sed h.l.
designantur omnino Ætoli, finitimi Acarnaniæ, Epiro et Thessaliæ,
quarum partes incolebant Dolopes; gens fera ac ferox, unde h.l.
--_Aspera_, vid. Polyb. II, 3, 4, 45, 46, 49; IV, 3, 67; IX, 38;
Liv. XXXI, 28; XXXIII, 11, 44; XXXVI, 17. Iidem Ætoli acerrimi
hostes Philippi et Acarnanum, v. Polyb. IV, 2 sq. 62; V, 1... 30;
IX, 28 sq. XVIII, 10, 19 sq. Liv. XXVI, 24 sq. XXVIII, 5 sq. XXXI,
41.
316. _Belli umbram circumtulit_, σκιαμαχίᾳ, belli simulacro usus
est, quo aptius regnum turbatum a se peti dissimularet; Dausq.
Finitimam quoque Græciam bello vexabat, ut sociis opem ferret, et ne
plane _incepto abstitisse_ videretur, vel infestaretur Macedonia, si
quod longinquum bellum eum occupasset; conf. Liv. XXVIII, 5 sq.
--_per Graias oras_, temporibus belli socialis, τοῦ συμμαχικοῦ
πολέμου, Ætolorum et Spartanorum adversus Philippum, Achæos,
Acarnanas, Messenios, Epirotas, Phocenses, Thessalos, Bœotos, vid.
Polyb. IV, 3... 37, 57 seq. V, 1... 30, 91... 105.
313. In hoc versu et quidem in nominibus propriis, qui a librariis
plerumque corrumpuntur, mendum latere crediderim. Pro _Orestes_
forte leg. _Eropus_, quem incursasse Macedonum fines, et Dardanos
etiam concivisse, tradit Liv. XXVII, 32. Eum _Sarmaticum_ fingit
poeta, quum Livius _Eropum quemdam_ dixisset; _Orestes_ autem
notius librariis nomen erat. Possis etiam reponere _Quum modo
Sulpicius_, vel _Scopas dux_, vel _Dorimachus_, vel denique
_Pergameus_ (rex Attalus) _regna infestaret, Orestum Aspera nunc
Dolopum vis exundasset in agros_. De _Sulpicio_ ejusque
incursionibus in Macedoniam vid. Liv. XXVI, 22, 28; XXVII, 7, 10,
22, 31 seq. XXVIII, 5 seq. XXXI, 4... 40; Polyb. VIII, 3; IX, 42;
X, 41; XVIII, 6, de _Scopa_ et _Dorimacho_, Ætolorum prætoribus,
de illo Liv. XXVI, 24 seq. Polyb. IV, 5, et 62; V, 11, de hoc Liv.
XXVI, 24; Polyb. IV, 67, 77; V, 3, 5, 9, 11; IX, 42, de _Attalo_
Liv. XXVIII, 7; XXXI, 46; Polyb. IX, 30; X, 41; XVI, 2 seq. 30, de
_Orestis_, vel _Orestibus_, vid. not. Sed præstiterit haud dubie
_Quum modo Sarmata ei regna infestaret, Orestum_, vel _Orestis_
(dat. plur.) _Aspera nunc_, etc. Tum _Sarmata_ h.l. pro Dardanis,
gente Mœsiæ, (hod. Serviæ) et quidem fera (Plin. IV, 1; Strab.
VII), ac tunc temporis infestissima Macedoniæ, quod ex Liv. XXVII,
33; XXVIII, 8; XXXI, 28, 43; XXXIII, 19; XL, 57, notissimum est,
_in agros Orestum_, h.e. Macedoniæ, cujus pars est Orestis, et cui
non minus tum infesti erant _Dolopes_, h.e. Ætoli vid. not.
Donec, nunc pelago, nunc terra exutus, omisit
Spem positam in Tyriis, et supplex fœdera sanxit
Dardana, nec legem regno adcepisse refugit.
317. Philippus a Romanis victus pacem petit; vid. Liv. XXXIII, 3...
13, 25, 30; XXXIV, 52; Polyb. XVIII, 4... 27.
318. _Tyriis_, Pœnis.
319. _Dardana_, cum Romanis.
Tunc et Tyndariis Latias Fortuna Tarenti 320
Auxit opes laudemque simul: nam perfida tandem
Urbs Fabio devicta seni, postremus in armis
Ductoris titulus cauti. Sollertia tutum
Tum quoque adepta decus, captis sine sanguine muris.
Namque ut compertum, qui Punica signa regebat, 325
Feminea exuri flamma, tacitusque quietæ
Exin virtuti placuit dolus; ire sorori,
320. Tarentum, Hannibali proditum (v. XII, 434 sq.), a Fabio Maximo
per proditionem recipitur; cf. Liv. XXVII, 15; Appian. de bello
Hannib. c. 49; Plut. in Fabio Opp. T. I, p. 186, ed. Frft. Polyb. X,
1; XIII, 4.
--_Tyndarii Tarenti_, vid. ad VII, 665; XI, 16, et XII, 451.
322 sq. Hæc fuit postrema res a Fabio præclare in bello gesta.
[323.] _cauti_, Cunctatoris.
--_titulus_, honos, et deinde factum laude dignum.
--_Sollertia_, Fabius, cautus dux, ut _quieta virtus_, v. 326.
--_tutum_, sine periculo.
325. Vid. Liv. l.l.
--_qui Punica signa regebat_. Cononeus, Dausq. Sed is Tarentum
potius antea Hannibali prodiderat, de quo vid. Oudend. ad Frontin.
Strat. III, iii, 6, et Appian. b. Hannib. 32.
326. _exuri flamma_ amoris; cf. ad V, 15 et 19.
320. _Tænarii_ etiam legi posse pro _Tyndarii_, monet N. Heins. At
necesse non est.
323. _tanti_ pro _cauti_ Putean.
325. _et_ pro _ut_ Colon. quod forte non spernendum, ne _que_ in
_tacitusque_ abundet, quod certe apodosi parum convenit.
326. _quietæ_, non _quiete_, Colon. et Rom. 1, ad marg.
327. _ire sororis_ Colon. male, vid. not. ad X, 621.
Nam castris erat in Rutulis, germanus amatæ
Cogitur, et magnis muliebria vincere corda
Pollicitis, si reclusas tramittere portas 330
Concedat Libycus rector: votique potitus
Evicto Fabius Pœno circumdata telis
Incustodita penetravit mœnia nocte.
328. In castris Romanis erat frater mulierculæ, cujus amore
flagrabat præfectus præsidii Tarentini.
Sed quisnam aversos Phœbum tunc jungere ab urbe
Romulea dubitaret equos, qui tempore eodem 335
Marcellum adciperet letum obpetiisse sub armis?
Moles illa viri, calidoque habitata Gradivo
Pectora, et haud ullis unquam tremefacta periclis,
(Heu quantum Hannibalem clara fractura ruina!)
Procubuere; jacet campis Carthaginis horror. 340
334 sq. De morte Marcelli conf. Liv. XXVII, 25 sq; Polyb. X, 32;
Appian. b. Hannib. c. 50; Plut. in Marcello Opp. T. I, p. 315 seq.
Imitatio loci Virg. Æneid. I, 568, cujus sententia quoque ex h.l.
expedienda videbatur Marso et Ern. cf. ibi Heyne, qui _solem
aversum_ etiam ad horrorem et aversationem nefandi facinoris
spectare monet, coll. Stat. Theb. V, 297 sq. Similiter contra Sol,
voluptate captus diutius inspiciendi Nympharum chorum, inhibuisse
cursum diesque produxisse fingitur in Callim. H. in Dian. vs. 181
seq. ubi vid. Spanhem.
337 sq. Graphica imago et insignis ac vera Marcelli laus.
--_Moles viri_, vir magnus ac fortis.
--_calido inhabitata Marte pectora_, at _calenti Pœno_, XIII, 33, et
_calida consilia_ apud Liv. XXXV, 32, ubi vid. Gron. cf. ad VII, 34.
339. Vid. Var. Lect.
340. _Carthaginis horror_, ut ap. Lucr. III, 1047. Scipio dicitur.
334. _adversos_ quædam edd.
337. _calidoque_ scripti et Mars. Vulgo _validoque_.
339. Forte leg. _Heu quam tum_, etc. ut jungantur _quam clara
ruina_. Sed _Heu quanta, Hannibalem clarum factura, ruina!_ recte,
opinor, edidit Lefeb. ex emendat. N. Heins. qui tamen contra
metrum jungebat _quanta, H. c. factura, ruina Procubuere_.
Forsan Scipiadæ confecti nomina belli
Rapturus, si quis paullum Deus adderet ævo.
341 sq. Forsan Scipioni hujus belli confecti gloriam et nomen
Africani eripuisset, si vita ei contigisset aliquanto longior.
--_Scipiadæ_, v. ad VII, 107.
Collis Agenoreum dirimebat ab aggere vallum
Ausonio (Dauni Mavors consederat arvis):
Curarum comes et summi Crispinus honoris 345
Marcello socius communia bella ciebat.
Ad quem Marcellus: «Gestit lustrare propinquas
Mens silvas, medioque viros inponere monti,
Ne Libys occultis tumulum prior occupet ausis.
Si cordi est, te participem, Crispine, laboris 350
Esse velim: nunquam desunt consulta duobus.»
Hæc ubi sedere, ardentes adtollere sese
Jam dudum certant in equos. Marcellus, ut arma
Aptantem natum adspexit, lætumque tumultu;
343. «Tumulus erat silvestris inter Punica et Romana castra, etc.»
Livius, XXVII, 26.
344 seq. «In Apulia, inter Venusiam Bantiamque, minus trium millium
passuum intervallo, consules (M. Claudius Marcellus et T. Quinctius
Crispinus) binis castris consederunt: in quam regionem et Hannibal
rediit, etc.» Liv. XXVII, 25.
-- _Dauni_ in _arvis_, vid. ad I, 291 sq.
347 sq. Conf. Liv. l.l.c. 26.
352 sq. _Hæc ubi sedere_, vid. ad II, 385.
--_ardentes certant_ junxerim, (_consules ingenio feroces_, ap.
Liv.) non _ardentes in equos_.
354. «Secuti M. Marcellus, consulis filius, et A. Manlius tribuni
militum;» Liv. l.l.
349. _occulti astus_, vel _occulto astu_ conj. N. Heins. et
v. 354, _lætumque tumultus_, et v. 356, _præmaturo_, quod tacite
recepit Lef.
«Vincis, ait, nostros mirando ardore vigores. 355
Sit præmaturus felix labor: urbe Sicana
Qualem te vidi, nondum permitteret ætas
Quum tibi bella, meo tractantem prælia vultu.
Huc, decus, huc, nostrum, lateri te junge paterno,
Et me disce novum Martem tentare magistro.» 360
355. Hæc apte commentus est poeta, et expressit forte ex Virg. Æn.
XII, 432 sqq.
356. Pater optat, ne filio (quem Silius nondum puberem fingit) hic
labor infaustus sit; respiciens ad illud, quod Seneca dixit Controv.
I, 1: «tam inmature magnum ingenium non esse vitale,» vel Quintil.
Inst. Or. I, 3: «illud ingeniorum velut præcox genus non temere
unquam pervenire ad frugem,» et in præf. lib. VI: «celerius occidere
festinatam maturitatem, et esse nescio quam, quæ spes tantas
decerpat, invidiam;» Drak. conf. Hor. Serm. II, vii, 4, et ibi
Bentl. quamvis _vitale_ de servo aliter explicandum sit. _Ed._
--_urbe Sicana_, Syracusis, a Marcello expugnatis.
358. _meo vultu_, ardore et ferocia meæ simili; Mars. At vix illo
tempore ferocia pugnandi in puero locum habuerit; unde puto hoc
potius notari, imitatum esse puerum, quæcumque pater vultu etiam et
nutu militibus imperasset, Ern. cf. Var. Lect.
360. Conf. Virg. Æn. XII, 435.
358. _ritu_ pro _vultu_ opinabatur idem N. Heins. ut _arte paterna
et stimulis gaudens_ Fabii filius sup. VII, 712; cf. not. _nutu_,
vel potius _ductu_, pro _vultu_ legendum putabat Withof.
Tum, pueri colla amplectens, sic pauca precatur:
«Summe Deum, Libyco, faxis, de præside nunc his,
His humeris tibi opima feram.» Nec plura, sereno
Sanguineos fudit quum Jupiter æthere rores,
Atque atris arma adspersit non prospera guttis. 365
362. _Libyco de præside_, duce, Hannibale.
363. _opima feram_, vid. ad I, 133.
364 sq. Aliud omen infaustum memorat Liv. XXVII, 26, extr. De pluvia
cruenta veraque hujus portenti causa vid. Köppen ad Hom. Iliad. λ,
54 sq. (quem locum jam Dausq. contulit) et Heyne Opusc. Acad. T. II,
pag. 212, 266. Minus apte Virg. Æn. VIII, 528, laudavit Ern.
361. _precatur_, non _profatur_, scripti.
362. _nunc his_ Col. _vinclis_ Put. R. 1, Parm. Med. Vulgo
_victor_.
Vixdum finitis intrarant vocibus artas
Letiferi collis fauces, quum turba volucris
Invadunt Nomades jaculis, nimboque feruntur
Æthereo similes, cæca fundente latebra
Armatos in bella globos. Circumdata postquam 370
Nil restare videt virtus, quod debeat ultra
Jam Superis, magnum secum portare sub umbras
Nomen mortis avet: tortæ nunc eminus hastæ
Altius insurgit, nunc sævit comminus ense.
366 sq. Cf. Liv. l.l. cap. 27.
368. _nimbo_, turbini.
--_feruntur_, vid. ad IV, 261.
369. _cæca latebra_; insidiis. Cf. ad V, 3.
370 sqq. Singula ad epicam gravitatem mutata sunt ex historica Livii
narratione; nec male poeta hunc locum ita extulit, ut animos
legentium mollibus etiam sensibus et commiseratione quadam
detineret, quum Livius non nisi cædes et vulnera narraret; Ern. _Nil
restare, quod debeat ultra Jam superis_, h.e. preces (v. 362) ac
vota (nam preces olim simul vota erant) irrita esse, et de salute
desperandum. Manifesta imitatio Virg. Æn. XI, 51 sq. ubi v. Heyne.
373 sq. _Altius insurgit hastæ tortæ_, h.e. hastam altius sublatam
torquet, vibrat. Cf. ad I, 401, et IV, 610.
367. _volucris_ scripti et R. 1, ad marg. Vulg. _volucres_.
373. _habet_, non _avet_, scripti. Deinde _torvæ_ R. 2, _torta
hasta_ conj. Lefeb. Male!
Forsan et enasset rapidi freta sæva pericli, 375
Ni telum adversos nati venisset in artus.
Tum patriæ tremuere manus, laxataque luctu
Fluxerunt rigidis arma infelicia palmis.
Obvia nudatum tramittit lancea pectus,
Labensque inpresso signavit gramina mento. 380
375. _enasset freta pericli_, h.e. Marcellus evasisset e periculo
vitæ. Conf. XVII, 365, et ad III, 662.
376. Marcellum adolescentem, saucium et ipsum, effugisse cum
Crispino memorat Livius XXVII, 27.
378. _Fluxerunt arma palmis_, manibus exciderunt. Vid. ad II, 131;
IX, 120 sqq. et ad Virgilium, Æneid, VI, 33. _Ed._
379. «Marcellum transfixum lancea prolabentem ex equo moribundum
videre;» Liv. l.c.
380. Cf. ad V, 526, ad Virg. Æn. XI, 418; _humum ore momordit_: et
ad Hor. Od. II, vii, 12.
375. _enasset_ Col. Oxon. Tell. Parm. Ben. _enoscet_ R. 1. Vulgo
_enasset_ h.e. evasisset.
376. _venisset_, non _evenisset_, Col.
At postquam Tyrius sæva inter prælia ductor
Infixum adverso vidit sub pectore telum,
Inmane exclamat: «Latias, Carthago, timere
Desine jam leges; jacet exitiabile nomen,
Ausonii columen regni: sed dextera nostræ 385
Tam similis non obscuras mittatur ad umbras.»
381. Et hæc apte a poeta finguntur, qui exornavit Liviana: «Hannibal
magnum terrorem hostibus morte consulis unius, vulnere alterius
injectum esse ratus... inventum Marcelli corpus sepelit,» XXVII, 28,
pr.
382. _adverso sub pectore_, vid. ad V, 594.
383 sq. _Latias leges_, conf. sup. v. 5.
--_exitiabile nomen_, vid. ad IV, 729.
385 sq. Cf. X, 519 sqq.
--_dextera_, virtus, et hoc pro viro forti.
--_dextera nostræ tam similis_, bene, servato adrogantiæ charactere,
et _obscuræ umbræ_ sunt illorum, qui sine funeris et exsequiarum
honore ad inferos mittuntur.
Magnanima invidia virtus caret: alta sepulcri
Protinus exstruitur, cæloque educitur, ara.
387. Cf. X, 525... 565. _Alta sepulcri... ara_, hæc ad verbum
expressa ex Virg. Æn. VI, 177 sq. ubi vid. Heyne. Drak. ad h.l.
«_Ara_ non τάφος, seu tumulus, sed rogus, qui in formam aræ, vel in
altitudinem (nam omne, quod eminet, _ara_ dicitur) exstruitur.
Ceteroquin _aram_ etiam notare urnam, basin, seu cippum funebrem,
docuit Fabrett. Inscript. p. 107. _Aram_ autem _sepulcri_ dixit,
rogum innuens, quod veteres voc. _sepelire_ non de humatione solum
usurparint, sed etiam de combustione et omni alio sepulturæ genere,
de quo vid. Cuper. Obss. I, 7.» Sic et θάπτειν, conf. Burm. ad Val.
Fl. V, 10, et Ernesti ad Sueton. Domit. c. 16.
Convectant silvis ingentia robora; credas
Sidonium cecidisse ducem. Tum tura dapesque, 390
Et fasces, clipeusque viri, pompa ultima, fertur.
389. Cf. X, 530 sq.
390. De donis in rogum conjectis cf. X, 528, 562 sq.; XIII, 692, et
Noris. ad Cenot. Pis. III, 5.
391. _fasces_: quinque enim lictores vivos in potestatem hostium
venisse, Livius XXVII, 27, auctor est; Drak.
--_pompa ultima_, ut _extrema munera_, ap. Val. Fl. V, 13, ubi vid.
Burm.
Ipse facem subdens, «Laus, inquit, parta perennis.
Marcellum abstulimus Latio; deponere forsan
Gens Italum tandem arma velit: vos ite superbæ
Exsequias animæ, et cinerem donate supremi 395
Muneris officio: nunquam hoc tibi, Roma, negabo.»
392 sq. Cf. X, 550 sq.
394. Cf. Virg. Æn. XI, 24 sq.
--_Exsequias ite animæ_, ut ap. Terent. Phorm. V, x, 37, et al.
--_ire inficias_; Dausq. cf. Heins. ad Ovid. Amor. II, vi, 2.
395. _cinerem donate_ filio vel patriæ, ut sepulcro inferatur;
Dausq. Cineres Marcelli Romam relatos, Appianus tradit; ossa filio
remissa in Rom. castra, Plut. notavit; Ern.
396. Hunc versum in vulg. libris excipiunt tres alii, a Nicandri
ingenio profecti, (nam in Junt. ed. primum leguntur) _Quod virtute
viri titulis decorare sepulcrum Ingentis bello liceat, nomenque
futuros Æternum in Rutulos possis mandare nepotes_. Eos
Drakenborch. uncinis inclusit, nos vero abesse jussimus exemplo
Cell. Lefeb. et Ern.
Alterius par atque eadem fortuna laborum
Consulis: exanimum sonipes ad signa revexit.
397 seq. De Crispini vulnere letali ac morte cf. Liv. XXVII, 27, 29,
33.
397. _eadem labori_ non male conj. N. Heins. ut _ex iisdem tibi
elementis_ apud Macrob. Sat. I, 11; Drakenborch. Sic et αὐτὸς τινὶ
eleganter dicitur, qui alteri par vel similis est, nec quidquam ab
eo differt, ut τὰ ὑποδήματα αὐτὰ φορεῖν τοῖς ἀνδράσιν ap. Ælian.
V. H. VII, 11; cf. Heins. ad Claud. laud. Stil. II, 30, et ad Ov.
Am. I, iv, 1; Cort. ad Sallust. B. C. c. 20; Ern. ad Xen. Mem.
Socr. II, i, 5; Zenn. ad Xen. Cyrop. III, iii, 35; Viger. de
Idiot. Gr. L. p. 164; Findeisen. Ind. in Isocr. Paneg. et Hœpfner.
ad Eurip. Cycl. p. 54, 55.
Talia in Ausonia; sed non et talis Hiberis
Armorum eventus campis: Carthaginis omnes 400
Per subitum raptæ pernix victoria late
Terruerat gentes. Ducibus spes una salutis,
399 sq. Poeta retexit filum narrationis, inde a v. 286, abruptum.
Cf. Liv. XXVI, 51, et XXVII, 17 sqq.
401. _Per subitum raptæ pernix_ verba luxuriantis ingenii.
--_Per subitum_, vid. ad VII, 527.
--_raptæ Carthaginis_, raptim, celeriter captæ, cf. v. 407, et ad I,
570.
402. Cf. Liv. XXVI, 51, extr.
--_Ducibus Pœnorum_.
399. _Sed non et_ scripti, ut IV, 43; V, 523; Virg. Æn. X, 343;
conf. Heins. ad Claud. Cons. Hon. IV, 500, ad Ovid. Met. IV, 273,
et Ep. Her. III, 4. Vulgo _Sed non est_.
Si socias jungant vires: ingentibus orsum
Auspiciis juvenem, ceu patria gestet in armis
Fulmina, sublimi vallatam vertice montis 405
Ex oculis urbem, cumulatam strage virorum,
403. _jungant vires_, vid. sup. ad v. 186.
--Hæc sunt verba et cogitationes Pœnorum.
404 sq. _patria Fulmina_, Drak. et Lef. patris et patrui, qui
_fulmina belli_ dicuntur VII, 106, sed rectius Ern. Jovis, cujus
ille filius credebatur. Cf. supra v. 148, et ad IV, 476, de sensu
autem verborum sup. ad I, 421.
[405.] _sublimi vertice montis_, cf. sup. v. 196 et 228.
406. Vid. Var. Lect.
404. _ceu patria_ Col. Oxon. Put. R. 2, _ceu patriæ_ Tell. _patriæ
ceu_ R. 1, Parm. Med. et prima Marsi ed.
406. _Et scopulis_, vel _Et populis_ pro _Ex oculis_ non male
conj. N. Heins. quum _ex oculis rapta_ dici nequeat Carthago, quæ
expugnata quidem, sed non eversa sit. Ernesti jungit verba
_vallatam ex oculis_, et intelligit urbem ita sublimi in vertice
positam, ut oculi eam adsequi prope non possent. At dura est hæc
et coacta interpretatio, quam exemplo firmari posse vix
crediderim. Deinde _cumulata strage_ recte, opinor, emend. idem
N. Heins. quod τὸ _vallatam_ jam præcesserit.
Non toto rapuisse die, qua Martius ille
Hannibal in terra consumto verterit anno,
Nec pube æquandam nec opum ubertate, Saguntum.
407 sq. _Non toto die_, cf. sup. v. 248.
--_rapuisse_, vid. ad v. 401.
--_qua in terra_, Hispania.
[408.] _verterit_, everterit, vid. sup. ad v. 93.
409. _pube_, militum et incolarum copia.
407. _qua_ Ox. Put. Tell. R. 1, Parm. Med. aliæque priscæ edd.
_quo_ Col. _quam_ Junt. et inde aliæ, _quum_ conj. Dausq.
408. _in terra_ scripti. Vulgo _interea_. Deinde _everterit_, vel
_haud verterit_ malebat N. Heins. et posterius quidem, Drakenb.
judice, quod Saguntus octavo mense, (vid. Liv. XXI, 15) adeoque
intra annum capta sit.
409. _Non_ Col.
Proximus, adplicito saxosis aggere silvis, 410
Tendebat, fratris spirans ingentia facta,
Hasdrubal: hic robur, mixtusque rebellibus Afris
Cantaber, hic volucri Mauro pernicior Astur:
Tantaque majestas terra rectoris Hibera,
Hannibalis quantus Laurenti terror in ora. 415
410. Cf. Liv. XXVII, 18, pr.
--_Proximus_, proxime Scipionem, _tendebat_, castra habehat (vid. ad
III, 274), _Hasdrubal_, frater Hannibalis.
411. _fratris spirans facta_, vid. ad III, 240.
412. _Hic robur_ Punicarum copiarum tendebat.
413. _Astur_, Hispani. Cf. I, 231 sq., 252; V, 192.
415. _Laurenti in ora_, in Italia. C. ad I, 110.
412 et 413. _hic_, non _hinc_, scripti, R. 1, Parm. Mediol. _huic_
emend. Livineius.
Forte dies priscum Tyriis sollemnis honorem
Rettulerat, quo primum orsi Carthaginis altæ
Fundamenta, novam cœpere mapalibus urbem.
416... 440. Episodium de natali die Carthaginis veteris, ab
Hasdrubale celebrato, a poetæ ingenio profectum est.
[417.] _Retulerat_, conf. Heins. ad Ovid. Fast. II, 532.
418. _mapalibus_, vid. Var. Lect.
418. _cepere_ Parm. _sepsere_ conj. N. Heins. Pro _mapalibus_
rectius scribitur _magalibus_, vel potius _magaribus_, vid. ad
XIV, 7.
Et lætus, repetens gentis primordia, ductor
Festa coronatis agitabat gaudia signis, 420
Pacificans Divos: fraternum læna nitebat
Demissa ex humeris donum, quam fœderis arti
Trinacrius Libyco rex inter munera pignus
Miserat, Æoliis gestatum insigne tyrannis.
420. De more, festis diebus signa militaria coronis ornandi vid.
Lips. de Mil. Rom. IV, 5.
421... 432. Imitat. Virg. Æn. V, 250... 257, ubi vid. Heyne in not.
et Exc. IV, cf. sup. ad V, 321 sq. Læna Hasdrubalis erat donum
Hannibalis fratris, cui eam _rex Trinacrius_ h.e. Siculus,
Hieronymus, miserat, præter alia _munera_, tanquam _pignus_ amicitiæ
ac _fœderis_; de quo fœdere cf. XIV, 96 sq.
424. _Æoliis_, Siculis, opinor, qui ab Æoliis insulis (cf. XIV, 70
sq.) ita dicti videntur.
420. _agitabat gaudia_ scripti et R. 2, ut ap. Sallust. B. C. cap.
ult. vel _agitare otia, convivia_, etc. Vulgo _a laurea_.
421. _læna_, non _lena_, scripti. Est Gr. Χλαῖνα.
Aurata puerum rapiebat ad æthera penna 425
Per nubes aquila, intexto librata volatu.
Antrum ingens juxta, quod acus similavit in ostro,
Cyclopum domus: hic recubans manantia tabo
Corpora letifero sorbet Polyphemus hiatu.
425. Lænæ intexta erant raptus Ganymedis et antrum Polyphemi. Poeta
utrumque picturæ argumentum (nam uno non contentus erat) ex Virgilio
petiit, illud ex Æn. V, 262 sqq. hoc vero, certe ornatum, ex Æn.
III, 618 sq., 631 sq. In illo breviorem fuisse Silium, quum idem
vidisset a Marone copiosius exornatum, jam monuit Ern.
--_rapiebat aquila_ exquisite pro, intexta erat aquila, quæ
rapiebat, ut mox v. 429: _sorbet_, et 431: _poscit permiscetque_.
Cf. ad II, 406, 417, al.
426. _librata_, vid. ad I, 317, et Var. Lect.
427 sq. _Antrum ingens, Cyclopum domus_, cf. ad XIV, 527.
425. _ad_, non _in æthera_, scripti et Parm.
426. _librata_, non _vibrata_, scripti et R. 2, quam lect. multis
exemplis firmavit Drak. ad h.l. et Heins. ad Ovid. Am. II, vi, 11.
427. _similavit_ h.e. simile fecit, effinxit, expressit, scripsi
pro _simulavit_, et ita ubivis scribendum existimo; confer sup. ad
II, 553.
Circa fracta jacent excussaque morsibus ossa. 430
Ipse manu extenta Laertia pocula poscit,
Permiscetque mero ructatos ore cruores.
431. _pocula Laertia_, Ulyssis, qui eum vino inebriatum excæcavit;
quod notum ex Hom. Odyss. ι, 346 sq.; Eurip. Cyclope et aliis.
430. _freta_ pro _fracta_ R. 1, et Med. _frusta_ ad marg. R. 1,
_fressa_ conj. non nemo ap. Lefeb.
Conspicuus Siculi Tyrius subteminis arte
Gramineas pacem Superum poscebat ad aras:
Ecce inter medios hostilia nuntius arma, 435
Quadrupedante invectus equo, adventare ferebat.
Turbatæ mentes, inperfectusque Deorum
Cessit honos: ruptis linquunt altaria sacris:
433. _Tyrius_, Pœnorum dux, Hasdrubal.
--_Siculi subteminis_, vid. ad v. 421 seq.
--_arte subteminis_, læna, summa arte texta.
434. _Gramineas aras_, cf. XVI, 263, et sup. ad IV, 701.
--_pacem Superum poscebat_, vid. ad IV, 766.
437 sq. Sacrorum religio hostium adventu aliisque malis ominibus
turbabatur, et, ne quid mali ominis exaudiretur, sacrificantes
capita velare, tibicinesque precationibus et sacrificiis præcinere,
profani autem removeri, et, qui aderant, linguis favere solebant.
Cf. Virg. Æn. III, 405 seq.; VIII, 107 seq.; Burm. ad Val. Fl. III,
120.
438. _Cesset_ Col. _Cessat_ edidit Lefeb. ex emend. N. Heins.
Clauduntur vallo; tenuemque ut roscida misit
Lucem Aurora polo, rapiunt certamina Martis. 440
Audax Scipiadæ stridentem Sabbura cornum
Excepit; geminæque acies velut omine motæ.
440. _rapiunt_, vid. ad I, 570.
441 sqq. De prælio, quo Hasdrubal ad Bæculam a Scipione victus est,
vid. Liv. XXVII, 18, et Polyb. X, 38 sqq. A poeta non adcurate
ordinem ejus modumque, sed cædes tantum singulares memorari, jam
notavit Ern.
--_Scipiadæ_, vid. ad VII, 107.
--_stridentem cornum_, vid. ad II, 124, et IV, 567.
441. _Sabura_ Put. et nonnullæ edd. Confer Intpp. Lucan. IV, 724,
et Cæs. B. C. II, 38; _Sabrata_ emend. Dausq. Conf. ad XIV, 437.
Exclamat Latius ductor: «Prima hostia vobis,
Sacrati manes, campo jacet: en age, miles,
In pugnam et cædes, qualis spirantibus ire 445
Adsueras ducibus, talis rue.» Dumque ea fatur,
Incumbunt. Myconum Lænas, Cirtamque Latinus,
Et Thysdrum Maro, et incestum Catilina Nealcen
Germanæ thalamo obtruncat: cadit obvius acri
Carthalo Nasidio, Libycæ regnator arenæ. 450
444. _Sacrati manes_, patris et patrui.
445. _spirantibus_, viventibus.
446. _ducibus_, Cn. et P. Scipionibus.
447. _Lænas_, non _Lenas_, Col. Conf. Sigon. ad Liv. VII, 12.
450. _Castabo_ Oxon. Put. R. 1, Parm. Med. Vulgo _Cartalo_, vel
_Kartalo_. Sed _Karthalo_ reposuit Drakenb. vid. ad I, 406. Deinde
_Nasidio_ Col. quod est nomen Rom. v.c. ap. Appian. B. Civ. V,
139; Cic. ad Att. XI, 17, et Phil. VII, 9; (ubi tamen vulgo
_Visidius_ legitur) Dion. et al. _Nascidio_ Oxon. et Put.
_Vascidio_ Parm. Vulgo _Vasidio_, prob. Dausq. cui et _Vibidio_,
vel _Vinidio_ in mentem venit.
Te quoque Pyrenes vidit conterrita tellus
Permixtum Pœnis, et vix credenda furentem,
Magnum Dardaniæ, Læli, decus; omnia felix
Cui natura dedit, nullo renuente Deorum.
451. Laudatur C. Lælius, legatus et a puero sodalis comesque
Scipionis Afr. majoris, avus vero (vel, si Cic. Phil. XI, 7, fides
potius habenda, pater) C. Lælii Sapientis, qui amicissimus Africano
minori et eloquentissimus fuit, ad quem itaque potissimum laus hæc
spectat. Silius enim ita confundere nomina, vel, quas hæc illi ideas
subgerebant, quamque hac occasione doctrinam ostentare poterat,
expromere solet, v.c. XIV, 462 sqq., 527 sq. et al. passim. Talis
quidem ingenii lusus et tale ornatus quærendi studium, in nominibus
præcipue tam notis, vereor ut multis placeat. Singularem tamen hujus
loci elegantiam et suavitatem esse, quod ne ipse quidem Clemeus,
iniquus carminis Siliani censor, negaverit (_Essai de critique_,
T. I, p. 85.), recte monuit Ern.
--_Pyrenes tellus_, Hispania.
452. _furentem_, cum furore, h.e. animi fervore et audacia summa,
perpetrantem, _vix credenda_ facta.
451. _Pyrenes_ Col. Vulgo _Cyrenes_.
452. _furentis... Dardaniæ_ Col.
Ille foro auditus, quum dulcia solverat ora, 455
Æquabat Pyliæ Neleia mella senectæ.
456. Lælius eloquentia par erat Nestori, τοῦ ἀπὸ γλώσσης μέλιτος
γλυκίων ῥέεν αὐδή, Homer. Iliad. α 249, unde h.l. mella, ut ap. Cic.
de Sen. 10; Plin. Ep. IV, 3; Auson. grat. act. c. 8 (ubi vid.
Heins.) et al. Drak.
--_senectæ_, senis. Epitheta _Pylius_ et _Neleius_ centies in poetis
obvia, nec longe petita sunt, ut putat Ernesti: nam Nestor fuit
filius _Nelei_, ejusque regia _Pylos_; cujus nominis duæ urbes in
Elide, Pylos Triphyliacos et Eliacos, fuere, ac tertia in Messenia.
Priorem illam Nestorei regni sedem fuisse, probabile fit ex iis, quæ
dixit Strabo, lib. VIII, p. 519 et 529.
455. _solverat_ Col. et Tell. ut v. 459, _quum perstrinxerat_.
Vulgo _solveret_.
456. _mella_ Col. _membra_ Ox. et Put. Vulgo _verba_.
Ille, ubi suspensi Patres, et curia vocem
Posceret, ut cantu, ducebat corda Senatus.
Idem, quum subitum campo perstrinxerat aures
Murmur triste tubæ, tanto fervore ruebat 460
In pugnam atque acies, ut natum ad sola liqueret
Bella: nihil vitæ peragi sine laude placebat.
457 sq. Lælius in consulendo et persuadendo artifex: illuc pertinent
_suspensi_, dubii, incerti quid sequantur, huc _cantus_, cum cujus
efficacia dexteritas persuadendi comparatur; Ern. Eleganter orator
dicitur _ducere_ auditores, ut apud Cic. de clar. Orat. 50; Quint.
Inst. Or. II, 15 al. quum dicendo persuadet, animisque motum, quem
velit, induit: verba autem _ut cantu_ respiciunt ad Amphionis et
Orphei fabulas, qui cantu lyræ feras resque inanimatas _duxisse_
perhibentur; Drak. cf. ad XIII, 347.
461. _natum ad sola bella_, cf. ad III, 335, in Var. Lect.
462. _nihil vitæ_, nec belli, nec pacis tempore.
458. _et cantu_ Marsi Veneta posterior et inde aliæ, _attenti d.
c. senatus_ conj. Dausq. Male!
459. _subitam_ Put. _subitæ tubæ_, vel _subitas aures_ opinabatur
N. Heins. Sed _subitum_ est id. qd. _subito_; conf. not. ad VII,
527.
Tunc e furtiva tractantem prælia luce
Dejecit Galam: sacris Carthaginis illum
Subposito mater partu subduxerat olim. 465
463. _furtiva lux_ forsan est obscura, qua defensus Gala secure
prælia tractabat; Drak. Sed recte Marsus intellexit vitam, quam Gala
furto matris habebat, quæ _olim_ eum _subduxerat sacris_ illis
_Punicis_, de quibus v. sup. ad IV, 765 sqq. Ergo _subpositus
partus_ est alienus, oblatusque iis, qui infantem ad sacra
poscebant: hinc et _deceptos Divos_ expedies, felici brevitate
expressam sententiam; Ern. Piaculum duxere Pœni in sacris Saturni
suis præteritis externos puellos coemtos aut suppositicios mactare;
quod quum olim factum esset, et causarentur Saturnum sibi adversari,
ducentos nobilissimorum puellorum publicitus inmolarunt, et
facinorosi facile trecenti suapte sponte hostiati ceciderunt; Dausq.
coll. Diodor. XX, 14, et Euseb. Præp. Evang.
464. _Dejicere_ usitata vox est in præliis et venationibus pro
interficere; Drakenb. coll. Virg. Æn. XI, 642; Ovid. Met. III, 303
al. Cf. Burm. ad Valer. Fl. I, 191, et Phædr. II, i, 1; Staver. et
Harles. ad Nepot. Thrasyb. c. 3.
463. _et furtiva luci_ Col. _e furtivo lustro_, in quo, scilicet
se condiderat, emend. Burm. et _e f. loco_ N. Heins. coll. XVII,
91. At vid. not.
464. _Galeam_ Put. R. 1, Parm. Med. Sed _Gala_ nomen est Libycum,
et v.c. patris Masanissæ.
Sed stant nulla diu deceptis gaudia Divis.
Tunc Alabim, Murrum, atque Dracen, demisit ad umbras,
Femineo clamore Dracen extrema rogantem:
Hujus cervicem gladio inter verba precesque
Amputat: absciso durabant murmura collo. 470
467. _demisit ad umbras_, cf. ad I, 439.
468. _extrema_, extremum, postremo, vel potius vehementissime.
470. Sic et poeta lusit sup. IV, 173, ubi vid. not.
467. _Murrum_, non _Murum_, Col. omnesque antiquiss. edd. Nomen
notum ex lib. I, 377 sq. II, 556; _dimisit_ Put.
470. _abscisso_ primus edidit Nicander in Junt. vid. sup. ad III,
552; Duker. ad Flor. II, 2; Markl. ad Stat. Silv. III, ii, 61, et
Oudend. ad Frontin. Strat. I, iv, 7.
At non ductori Libyco par ardor in armis.
Frondosi collis latebras ac saxa capessit
Avia, nec cædes extremave damna movebant
Agminis; Italiam profugus spectabat et Alpes,
Præmia magna fugæ: tacitum dat tessera signum; 475
Dimissa in colles pugna silvasque ferantur
Dispersi, et summam, quicumque evaserit, arcem
Pyrenes culmenque petat: tum primus, honore
Armorum exuto, et parma celatus Hibera,
471 sqq. Cf. Liv. XXVII, 19 pr. Hanc Hasdrubalis fugam Silius suo
modo, ornandi magis libidine, quam historica veritate ex ordine
ductus extulit, ut luxuriantem in his et prope loquacem se
prodiderit; Ern.
475. De _tessera_ vid. ad VII, 347.
478 sq. _honore Armorum_, paludamento aliisque insignibus ducis.
In montes abit, atque volens palantia linquit 480
Agmina: desertis Latius victricia signa
Inmittit miles castris: non urbe recepta
Plus ulla partum prædæ, tenuitque moratas
A cæde, ut Libycus ductor providerat, iras:
480. _volens_, cf. ad XI, 443, et XII, 473.
[“XI, 443” recte XI, 442]
481. De castris Pœnorum a Scipione captis cf. Liv. XXVII, 19 pr.
484 sqq. Hasdrubal, ut hostem in persequendi studio retardaret,
castrorum prædam reliquit, similis fibro vel castori, qui, ab
hominibus exagitatus, testiculos suos morsu avulsos abjicit, ut ipse
salvus evadat, quippe qui novit, se propter castoreum (quæ _causa
periculi_ est) maxime expeti. Apta est comparatio, etsi continetur
errore vulgi, de quo cf. simil. loc. Juvenal. XII, 34 seq.; Plin.
VIII, 30, seu 47 (ubi vid. Harduin.); XXXII, 3, seu 13; XXXVII, 6;
Aristot. hist. Anim. VII, 5; Ælian. H. A. VI, 33 et 34; Dioscor. II,
23 et 26; Horus Hierogl. II, 65 et 214; Solin. c. 23 et al.
480. _volens_ Col. et Ox. _volvens_ Put. Vulgo _volans_.
484. _providerit_ Col.
Fluminei veluti deprensus gurgitis undis, 485
Avulsa parte inguinibus caussaque pericli,
Enatat intento prædæ fiber avius hoste.
Inpiger occultis Pœnus postquam abditur umbris,
Saxosæ fidens silvæ, majora petuntur
Rursus bella retro, et superari certior hostis. 490
Pyrenes tumulo clipeum cum carmine figunt,
HASDRUBALIS SPOLIUM GRADIVO SCIPIO VICTOR.
488 seq. Cf. Liv. XXVII, 20 pr.
--_umbris_ nemorum, _saxosæ silvæ_ Pyrenæi montis.
490. Scipio omissa persecutione Hasdrubalis reliquos Pœnorum duces,
quorum victoriam certius sperabat, obpugnare meditabatur; Ernest.
conf. Liv. l.c.
488. _abditur_ scripti duo (teste Lefeb.), R. 2, Parm. et Raphel.
Vulgo _additur_.
Terrore interea posito trans ardua montis
Bebrycia populos armabat Pœnus in aula,
Mercandi dextras largus, belloque parata 495
Prodigere in bellum facilis: præmissa feroces
Augebant animos argenti pondera et auri,
Parta metalliferis longo discrimine terris.
Hinc nova complerunt haud tardo milite castra
Venales animæ, Rhodani qui gurgite gaudent, 500
Quorum serpit Arar per rura pigerrimus undæ.
493... 514. Hasdrubal superato _monte_ Pyrenæo in Gallia conducit
milites et Alpes transit; Conf. Liv. XXVII, 20, 36 et 39.
494. _Bebrycia aula_ pro tota Gallia, quæ et v. 500 seq. fluviorum
nominibus designatur; conf. ad III, 423.
495. _Mercandi dextras_ sq. conf. ad V, 195 sq. et XI, 539.
498. _metalliferis terris_, in Hispania.
--_discrimine_, bello.
500. _Venales animæ_, ut V, 195.
--_animæ, qui_ cf. ad V, 495.
501. _Arar pigerrimus undæ_, cf. ad III, 451 seq.
502. _hiems adfecta_ est pene finita, ad finem vergens; Drak. coll.
Gell. III, 16, et XV, 5. Proprie _adfectæ_ dicuntur vires ac res
debilitatæ et inminutæ.
--_mitescere_ ineunte vere.
496. _promissa_ Put. R. 1, et Med.
500. _quæ_ pro _qui_ Put.
Jamque, hieme adfecta, mitescere cœperat annus.
Inde, iter ingrediens rapidum per Celtica rura,
Miratur domitas Alpes, ac pervia montis
Ardua, et Herculeæ quærit vestigia plantæ, 505
Germanique vias divinis comparat ausis.
504 sq. Cf. II, 356 seq. III, 496 seq. IV, 4 al.
--_domitas_, superatas, ut III, 499.
506. _Germani_ Hannibalis.
Ut vero ventum in culmen, castrisque resedit
Hannibalis, «Quos Roma, inquit, quos altius, oro,
Adtollit muros, qui post hæc mœnia, fratri
Victa meo, stent incolumes? sit gloria dextræ 510
Felix tanta precor; neve usque ad sidera adisse
Invideat lævus nobis Deus:» agmine celso
Inde alacer, qua munitum declivis ab alto
Agger monstrat iter, properatis devolat armis.
508. Miratur Hasdrubal, fratris armis nondum occupatam esse Romam,
quum tam inmanes montes superaverit; Mars. et Cell.
509. _hæc mœnia_, Alpes.
510. _dextræ_, virtutis fraternæ ac meæ.
511. _usque ad sidera adisse_, transiisse Alpes.
512. _Invideat_, cf. ad III, 78, in Var. Lect.
--_lævus Deus_, vid. ad III, 94. Sic Ge. IV, 7: si quem Numina læva
sinunt. _Ed._
511. _neu quisquam ad sidera adisse_ conj. N. Heins. et v. 517,
_belli_.
Non tanto strepuere metu primordia belli: 515
Nunc geminum Hannibalem, nunc jactant bina coire
Hinc atque hinc castra, et pastos per prospera bella
Sanguine ductores Italo conjungere Martem,
Et duplicare acies; venturum ad mœnia cursu
Hostem præcipiti, et visurum hærentia porta 520
Spicula, Elissæis nuper contorta lacertis.
515 seq. Silius expressit Liv. XXVII, 38, pr. 39, inpr. 40 et 44 pr.
--_Non tanto strepuere_, etc. ne principio quidem belli adventus
ipsius Hannibalis tantum Romanis terrorem incusserat.
517 seq. _pastos Sanguine Italo_, conf. Heins. ad Ovid. Amor. III,
viii, 10.
520 sq. _hærentia porta Spicula_, cf. I, 617 sq. et XIV, 650.
[521.] _Elissæis lacertis_, a Pœnis; cf. ad I, 81.
520. _porta_, non _portæ_, scripti, R. 1, Parm. Med.
521. Vulgo _Elisæis_. Sed vid. ad I, 81.
His super infrendens sic secum Œnotria tellus:
«Tantone, heu Superi! spernor contemta furore
Sidoniæ gentis, quæ quondam sceptra timentem
Nati Saturnum nostris considere in oris, 525
Et regnare dedi? decima hæc jam vertitur æstas,
522... 576. Hasdrubali, qui transcenderat Alpes, ut se Hannibali
conjungeret, ingentem inlatam esse cladem, opera potissimum C.
Claudii Neronis consulis, qui, quum Hannibali in Lucanis obpositus
esset, parvo in castris relicto præsidio, ut hostem falleret, clam
noctu cum electa manu ad conlegam, M. Livium Salinatorem consulem,
contendisset, notum est ex. Liv. XXVII, 36... 46. Hanc summi momenti
rem, quæ maximum periculum, quod Romæ inpendebat, propulsavit,
Silius tractavit more poetarum. Ernesti: «hac prosopopœia utitur non
inepte, si varietatem carminis probes, ut Italiæ imaginem (conf.
v. 546), vel genium quemdam inducat lamentantem hostis adventantis
metum, et Claudium Neronem ad auxilium Romæ ferendum ex Lucanis
excitantem: sed fortasse nimia loquacitas est, qua episodium ornavit
et extulit.»
--_Œnotria tellus_, Italia, vid. ad I, 2, et VIII, 46.
523. _spernor contemta_, emphatice, ut apud Virg. Æn. IV, 54.
--_incensum inflammare_, Lefeb. conf. ad IX, 99.
524 seq. De Saturno metu nati, Jovis, in Italia latente, cf. Virgil.
Æneid. VIII, 319 sq. et ibi Heyne, Exc. II. Hinc _Saturnia arva_, I,
70, et _Saturnia sedes_, IV, 442.
526. _hæc jam vertitur_ Put. ac edd. D. Heins. et Raphel. Vulgata
lectio _jam hæc vertitur_ in metrum inpingit.
Ex quo proterimur: juvenis, cui sola supersunt
In Superos bella, extremo de litore rapta
Intulit arma mihi, temeratisque Alpibus ardens
In nostros descendit agros: quot corpora texi 530
Cæsorum, stratis toties deformis alumnis!
Nulla mihi floret baccis felicibus arbor;
Inmatura seges rapido subciditur ense;
Culmina villarum nostrum delapsa feruntur
In gremium, fœdantque suis mea regna ruinis. 535
527. Verbis _juvenis, cui sola_, etc. quum virtus ac fortuna, tum
furor et adrogantia Hannibalis designatur.
528. _extremo de litore_ Hispaniæ; conf. inf. v. 638; I, 141; VII,
171 sq.
529. De _temeratis Alpibus_, vid. ad III, 499.
531. _Cæsorum heu stratis_ Nicander reposuit et deinde alii.
532. _bacis_ Oxon. R. 1, Med. vid. ad III, 596.
535. _mea terga_ conj. N. Heins.
Hunc etiam, vastis qui nunc sese intulit oris,
Perpetiar, miseras quærentem exurere belli
Relliquias? tum me scindat vagus Afer aratro,
Et Libys Ausoniis commendet semina sulcis,
Ni cuncta, exsultant quæ latis agmina campis, 540
Uno condiderim tumulo.» Dum talia versat,
Et thalamos clausit nox atra hominumque Deumque,
Tendit Amyclæi præceps ad castra nepotis.
536. _Hunc_ Hasdrubalem.
537 sq. _exurere belli Reliquias_, regiones et loca, quæ mihi bella
reliquerunt, quæ Hannibal nondum vastavit; cf. ad VII, 490.
538. _vagus Afer_, ut _Quorum plaustra vagas rite trahunt domos_
apud Horat. Odyss. III, xxiv, 10; cf. sup. III, 291.
539. Imitat. Ge. I, 223, committas sulcis semina.
541. _Uno condiderim tumulo_, ut mox factum videbimus cæso
Hasdrubale.
--_talia versat_ consilia in animo Italiæ genius vel imago.
543. _Amyclæi nepotis_, Claudii Neronis; cf. ad VIII, 412.
536. _Hunc_, non _Nunc_, Col. Deinde _vastis qui nunc sese intulit
armis_ suspicari possis, quæ sunt ipsa verba Virg. Æn. X, 768, et
tam multitudinem quam magnitudinem armorum armatorumque designare
possunt.
537. _exurere bello_ malebat Drak.
542. _Deumque hominumque_ Oxon. et Put.
Is tum, Lucanis cohibentem finibus arma,
Pœnum vicini servabat cespite valli. 545
Hic juvenem adgreditur Latiæ telluris imago:
«Clausorum decus, atque erepto maxima Romæ
Spes Nero Marcello, rumpe, atque expelle quietem.
Magnum aliquid tibi, si patriæ vis addere fatis,
Audendum est, quod, depulso quoque mœnibus hoste, 550
Victores fecisse tremant: fulgentibus armis
Pœnus inundavit campos, qua Sena relictum
Gallorum a populis servat per secula nomen.
544. Cf. Liv. XXVII, 40 seq.
545. _servabat_, confer VII, 522.
546. _Clausorum decus_, vid. ad VIII, 412, et XIII, 466.
549 seq. Hæc ipsa esse Claudii verba apud Liv. XXVII, 43, jam vidit
Drak. «audendum aliquid inprovisum inopinatum, quod cœptum non
minorem apud cives, quam hostes, terrorem faceret, perpetratum in
magnam lætitiam ex magno metu verteret.»
--_si patriæ fatis vis addere_ aliquid, h.e. ejus fortunam adjuvare;
ut _addere fatis cursum_ XII, 45, et similia, de quibus vid. ad IV,
731. An poeta _vires_ pro _fatis_ scripsit? conf. Virg. Æn. IX, 717.
[550.] _quod Victores fecisse tremant_, quod ita arduum et
periculosum sit, ut, quum perpetratum fuerit, ipsi victores rei
magnitudinem admirentur: qua felici brevitate sententiam summi
ponderis et magni ambitus expressam adnosco; Ern.
552 seq. _qua Sena... nomen_, cf. ad VIII, 453, et Liv. XXVII, 46.
--_Sena_ fluvius, et _Sena Gallica_ urbs Senonum in Umbria.
Ni propere alipedes rapis ad certamina turmas,
Serus deletæ post auxiliabere Romæ. 555
Surge, age; fer gressus: patulos regione Metauri
Damnavi tumulis Pœnorum atque ossibus agros.»
His dictis abit, atque abscedens visa paventem
Adtrahere, et fractis turmas propellere portis.
556. _Metauri_, vid. ad VII, 486.
557. _Damnavi_, destinavi, sed illud acerbius et fortius; Ern.
555. _dilectæ_ Put.
556. _Matauri_ Colon. vid. ad VII, 486.
558. _abscedens_ Col. Ben. Asul. Dausq. Cell. _absedens_ Put.
_abscendens_ Tell. Vulgo _ascendens_. Deinde _jussa paventem_
R. 2, et alii codices, teste Marso, et prob. Lefeb. ut sensus sit,
timentem jussa _adtrahere_ h.e. adtrahebat.
Rumpit flammato turbatus corde soporem, 560
Ac supplex, geminas tendens ad sidera palmas,
Tellurem Noctemque, et cælo sparsa precatur
Astra, ducemque viæ tacito sub lumine Phœben.
Inde legit dignas tanta ad conamina dextras.
Quaque jacet superi Larinas adcola ponti, 565
Qua duri bello gens Marrucina, fidemque
Exuere indocilis sociis Frentanus in armis.
561 seq. Milites contra Claudii Deos, ut faustum iter et felix pugna
sit, precantur ap. Liv. XXVII, 45.
[562.] _Noctem_, _Astra_ et _Phœben_, Lunam, _precatur_ Claudius,
quoniam nocturnum est iter.
563. _tacito sub lumine Phœbes_, cf. V, 2; VIII, 638, et Virgil, Æn.
II, 255, ubi vid. Heyne.
564. _dextras_, viros fortes; conf. ad XI, 539. «Ipse de toto
exercitu, quod roboris erat, delegit,» etc. Liv. XXVII, 43; conf.
inf. ad v. 655.
565. Confer Liv. l.l.
--_Larinas superi adcola ponti_, vid. ad VIII, 402.
566. _Marrucina gens_, et _Frentanus_, vid. ad VIII, 519.
--_duri bello_, conf. ad I, 558, et VI, 308.
Tum, qua vitiferos domitat Prætutia pubes,
Læta laboris, agros, et penna, et fulmine, et undis
Hibernis, et Achæmenio velocior arcu 570
Evolat: hortator sibi quisque; «Age, perge, salutem
Ausoniæ ancipites Superi, et, stet Roma cadatne,
In pedibus posuere tuis,» clamantque, ruuntque.
568. _Prætutianus_ ager Piceno adjacet, inter Vomanum et Helvinum
fluvios. Vina ejus laudat Plin. XIV, 6 et 7.
569 sq. Celeritatis notio magna orationis luxurie, ut passim,
expressa. Ernesti similem comparat locum Claud. R. Pros. II, 198 sq.
conf. et inf. v. 711 sqq.
--_penna_, avibus, vid. ad III, 344, et IV, 121. De sagitta
adciperem, ut inf. v. 630; VIII, 373, et X, 11, nisi mox _Achæmenio
arcus_ sequeretur.
--_Undæ hibernæ_, ut χειμέριον ὕδωρ ap. Hom. Iliad. ψ, 420, torrens
e tempestate orta; Gesner. ad Claud. l.c. Similiter χείμαῤῥος
ποταμὸς apud Hom. Iliad. δ, 452; ν, 138, al. cf. Horat. Od. IV,
xii, 3, et Serm. I, vii, 26.
[570.] _Achæmenio arcu_, conf. ad VII, 646 sq.
571. Confer Liv. XXVII, 45, extr.
572 sq. Omnis spes victoriæ et fortunæ in celeritate posita: quæ
sententia incommode et nimis argute enunciata; Ern. «Aut ruet in
vestris, aut stabit Roma lacertis» Claud. bell. Gild. v. 460. Silium
autem expressisse Homericum σοὶ ἐν γούνασι κεῖται, suspicatur Lefeb.
570. _Achemonio_ quædam edd.
572. _anticipes_ Putean. non inprob. Lefeb. si et _Superi, en,
stet_ reponatur, ut _anticipare_ sit idem quod _præripere_, vel
_præcipere_ infra vers. 656, et apud Virgil. Æneid. lib. XI,
v. 491, quum non _anceps_ sit, qui v. 557, _Damnavi_, etc.
adfirmative dixerit. Sed idem deinde nihil mutandum recte censuit.
Hortandi genus acer habet præcedere ductor.
Illum augent cursus adnisi æquare sequendo, 575
Atque indefessi noctemque diemque feruntur.
574. Præire exemplo et labore iis, quos hortamur, efficacissimum
genus hortandi est; Cell. adumbratio ex Æn. II, vs. 349: «si vobis
audentem extrema cupido Certa sequi.» _Ed._
575. «Milites adnisi illum _ductorem_ æquare sequendo, augent
cursus, atque, etc.»
[576.] _feruntur_, vid. ad IV, 261.
575. _Illum ardent_, vel _urguent æquare_ scribendum videbatur
N. Heins. At conf. not. _adnisi_, non _adnixi_, scripti, R. 1,
Med. Mars. confer ad II, 123.
At Roma adversi tantum mala gliscere belli
Adcipiens, trepidare metu, nimiumque Neronem
Speravisse queri, atque uno sibi vulnere posse
Auferri restantem animam: non arma, nec aurum, 580
Nec pubem, nec, quem fundant, superesse cruorem.
577 seq. Conf. Liv. XXVII, 44, et sup. 515 sq. ubi brevior fuerat
poeta.
579. _uno vulnere_, una clade.
580. _restantem animam_, quidquid virium supersit.
577. _tantum et mala_ omnes scripti et R. 2, unde _tantum, en,
mala_ edidit Lefeb. ut sit elegantissima emphasis.
579. _Spiravisse_ conj. N. Heins. et v. 581, _quem fundat_; non
male, ut ad Romam ipsam referatur.
Scilicet Hasdrubalem invadat, qui ad prælia soli
Hannibali satis esse nequit? jam rursus, ubi arma
Avertisse suo cognorit devia vallo,
Hæsurum portis Pœnum: venisse, superbo 585
Qui fratri certet, cui maxima gloria cedat
Urbis deletæ: fremit amens corde sub imo
Ordo Patrum, ac magno interea meditatur amore
Servandi decoris, quonam se fine minanti
Servitio eripiat, Divosque evadat iniquos. 590
584. _Avertisse_ se, aversa esse, _arma_ Romanorum a _suo vallo_,
suis castris; conf. ad I, 539.
589. _fine_, modo (ut apud Gell. I, 3, extr. XIII, 20 al.), vel
consilio.
590. _Divos evadat iniquos_, iram deorum averruncet.
582. Ita Col. et Oxon. non, ut vulgo, _invadant, ad prælia_, etc.
587. _imo_ Col. Tell. Rom. 1, Parm. Med. Marsi Ven. prima, _uno_
Oxon. Put. R. 2, Marsi sec. Asul. et aliæ, probb. Dausq. et Barth.
Adv. IX, 17, ut consensus Patrum in timore designetur.
Hos inter gemitus obscuro noctis opacæ
Subcedit castris Nero, quæ conjuncta feroci
Livius Hasdrubali vallo custode tenebat.
591 sqq. Conf. Liv. XXVII, 46.
[593.] _vallo custode_, castra vallo munita.
Belliger is quondam, scitusque adcendere Martem
Floruerat primo clarus pugnator in ævo. 595
Mox falso læsus non æqui crimine vulgi,
Secretis ruris tristes absconderat annos.
594... 600. «M. Livius erat multis ante annis ex consulatu populi
judicio damnatus (scil. «quod prædam non æqualiter diviserat
militibus» Frontin. Straton. IV, i, 45) quam ignominiam adeo ægre
tulerat, ut et rus migraret et per multos annos et urbe et omni cœtu
careret hominum, etc.» Liv. XXVII, 34, quod caput totum legendum
est; conf. Liv. XXII, 35; Aurel. Victor de viris ill. c. 50; Pighii
Ann. ad a. U.C. DXXXIV, et sup. ad VIII, 286 sq.
597. _Secretis ruris_, ut _secreta nemorum_ dixit Ovid. Met. I, 594.
594. _Belliger is_ Col. Tell. R. 1, _Belligere is_ Put. _Belliger
his_ R. 2. Vulgo _Belligeris_.
597. _Secretis_, non _Secretus_, scripti et R. 2, _ruris_, non
_ruri_, Col.
Sed, postquam gravior moles terrorque periclo
Poscebat propiore virum, revocatus ad arma
Tot cæsis ducibus, patriæ donaverat iram. 600
598. Conf. Sidon. Apoll. II, 530 seqq. Drak.
599. _revocatus_, ut Camillus et alii.
600. _donaverat_, condonaverat, remiserat _iram_ in patriam, ut
_inimicitias reip. donare_ dixit Cic. ad Div. V, 4 (ubi vid. Græv.),
et διδόναι pro ἀντιδιδόναι Græci; cf. Musgrav. et Hœpfner ad Eurip.
Cycl. v. 295, et sup. ad I, 487. Livius tamen, lib. XXVII, 40,
memorat, eum plenum adhuc iræ in cives profectum esse ad bellum.
600. _donaverat_ Col. Tell. R. 2, et Mars. in comment. Vulgo
_devoverat_.
At non Hasdrubalem fraudes latuere recentum
Armorum, quamquam tenebris nox texerat astus.
601... 625. Hasdrubal, multitudinem hostium crevisse sentiens, ad
Metaurum fl. castra noctu movet, transiturus, luce exorta; conf.
omnino Liv. XXVII, 47, cujus narrationem Silius vestitu poetici
sermonis ornavit.
--_recentum Armorum_ conf. Var. Lect.
601. _repentum_, h.e. repentinorum, malebat N. Heins. Sed non
video, cur displiceat nobis vulgata lectio. Recentes Neronis copiæ
ex Lucanis adcesserant.
Pulveris in clipeis vestigia visa movebant,
Et properi signum adcursus, sonipesque, virique
Substricti corpus, bis clarum buccina signum. 605
603. _Pulvis in clipeis_, ex motu agminis vehementiori, et _equi
virique substricti corpus_, ut _strigosiores equi_ apud Liv. h.e. ex
continuis itineris laboribus graciles, languidi; Ern.
605. _Substricta_ et _strigosa_ proprie dicuntur quæ contracta sunt
et constricta, hinc tenuia et macie confecta, ἄτροφα; _bis clarum
buccina signum_, etc. ut apud Liv. l.c. «adtendant, semel bisne
signum canat in castris, el illud veterem ducem adsuetumque Rom.
hosti movit, quod semel in prætoriis castris signum, bis in
consularibus referebant cecinisse, duos profecto consules esse,
etc.» Cf. Lips. de Mil. Rom. V, 9, p. 308, T. III, Opp. et sup. ad
VII, 154.
603. _movebant_ Col. et Oxon. ut ap. Liv. XXVII, 47. _Illud
veterem ducem... movit, quod_, etc. _manebant_ Put. Vulgo
_monebant_.
604. _Et properi signum adcursus_ Col. et Oxon. Vulgo _Et propere
signum ad cursus_.
605. _Stricti corpus, bis clarum quoque buccina signum_ Colon.
quod recepit Lefeb. cujus hæc nota est: «Adcipe de _coartatione_,
de qua vid. Liv. XXVII, 46, pr. et quæ in eo fuit signum _properi
adcursus_, quod hinc videbantur Romani nondum sat temporis
habuisse ad castra more solito ponenda.» _Substricti corpus,
clarum quoque b. s._ emend. N. Heins. extruso voc. _bis_, de quo
vid. tamen not.
Præterea gemino prodebant juncta magistro
Castra regi: verum, fratri si vita supersit,
Qui tandem licitum socias conjungere vires
Consulibus? sed enim solum (dum vera patescant)
Cunctandi restare dolum, Martemque trahendi. 610
Nec consulta fugæ segni formidine differt.
607 sqq. Verba Hasdrubalis, de quo Liv. l.l. «quonam modo alter
_consul_ ab Hannibale abscessisset, cura angebat. Minime id, quod
erat, suspicari poterat, etc.»
609. _patescant_, non _patescunt_, Col.
Nox, somni genetrix, mortalia pectora curis
Purgarat, tenebræque horrenda silentia alebant:
Erepit, suspensa ferens vestigia, castris,
Et muta elabi tacito jubet agmina passu. 615
612... 625. Conf. Liv. l.l. Poeta hunc locum eleganti oratione
extulit, quamvis non sine luxurie colorum, quibus clandestinam
Hasdrubalis fugam, eamque noctu factam describeret; Ern.
--_Nox, somni genitrix_, ut μελαίνης νυκτὸς ἐκπαίδευμα, Ὕπνος, apud
Euryp. Cyclop. v. 597, ubi vid. Cl. Hœpfner.
614. Eleganter tacita occultaque Hasdrubalis fuga exprimitur.
--_suspensa vestigia_, ut mox _tacito passu_; conf. Ovid. Fast. I,
425 sq. VI, 338; Drak. ad h.l. et Schwarz. ad Plin. Paneg. c. 22,
p. 55.
614. _Erepit_ Col. et R. 2; _Eripit_ Oxon. _Eripuit_ Put. et Parm.
Vulgo _Erupit_.
Inlunem nacti per rura tacentia noctem
Adcelerant, vitantque sonos; sed percita falli
Sub tanto motu tellus nequit: inplicat actas
Cæco errore vias, umbrisque ferentibus arto
Circumagit spatio sua per vestigia ductos. 620
616. _Inlunem noctem_, ut apud Anacr. III, 12; ἀσέληνον νύκτα, Drak.
618... 625. Cf. Liv. XXVII, 47, extr.
619. «Per tortuosi amnis (Metauri) sinus flexusque errorem volvens
haud multum processit;» Liv. l.c. Vias, quas jam perfecerant cursu,
repetebant _errore cæco_ h.e. nocturno; Cellar.
616. _Illunem_ Col. Parm. Ben. D. Heins. Cell. _In lumen_ Oxon.
R. 1, Med. Marsi Ven. prior. Vulgo _Illumen_, vel _Illumem_.
617. _vitantque sonos_ Col. _vitant sonitus_ conj. Barth. Adv. IX,
17, quod recepit Cell. Vulgo _vitant socios_.
Nam, qua curvatas sinuosis flexibus amnis
Obliquat ripas, refluoque per aspera lapsu
In sese redit, hac, casso ducente labore,
Exiguum involvunt frustratis gressibus orbem,
Inque errore viæ tenebrarum munus ademtum. 625
621 seq. Conf. V, 139 seq. et IX, 227 seq. Cogitabis Hasdrubalem
nocturni itineris errore, et fluminis, quod sequebatur, curvo flexu
ita delusum, ut veluti in orbem illuc rediret, unde venerat; et
_munus tenebrarum_, quibus ad fugam uti volebat, _ademtum_, quia hæ
ipsæ tenebræ illum errorem viæ et orbem itineris fecerant; Ern.
621. _sinuosis_ Col. Vulg. _sinuatis_, ut II, 172; XV, 173.
--Nil interest.
624. _Irriguum... orbem_ conj. N. Heins.
Lux urguet, panditque fugam: ruit acer apertis
Turbo equitum portis, atque omnis ferrea late
Tempestas operit campos: nondum arma manusque
Permixtæ, jam tela bibunt præmissa cruorem
Hinc, jussæ Pœnum fugientem sistere, pennæ 630
Dictææ volitant; hinc lancea turbine nigro
Fert letum cuicumque viro, quem prenderit ictus.
Deponunt abitus curam, trepidique coactas
Constituunt acies, et spes ad prælia vertunt.
626 sqq. Conf. Liv. XXVII, 48.
[627.] _Turbo equitum_ et _ferrea tempestas_, vid. ad I, 311.
629. _tela bibunt cruorem_, vid. ad V, 274.
630. _pennæ_, vid. ad VIII, 373, et X, 11.
631. _Dictææ_, conf. ad II, 90.
--_turbine nigro_, conf. inf. v. 765, et sup. II, 37; IV, 551.
634. _Constituant acies_, vid. Gronov. ad Liv. XXVII, 16.
627. _omnes_ emend. idem. Sed _omnis_ ἀρχαϊκῶς pro _omnes_ dictum
crediderim.
629. _permixta_ pro _præmissa_ ed. Raphel. pessime, _permissa_
Marsi Ven. posterior, probb. Dausq. et Gruter. ad Martial. X, 12.
632. _prenderit_ Col. Vulg. _prendidit_, quod latinum non est.
634. _Constituunt_ scripti et Parm. Vulgo _Consistunt_.
Ipse inter medios (nam rerum dura videbat) 635
Sidonius ductor, tergo sublimis ab alto
Quadrupedantis equi, tendens vocemque manusque,
«Per decora, extremo vobis quæsita sub axe,
Per fratris laudes oro, venisse probemus
Germanum Hannibalis: Latio fortuna laborat 640
Adversis documenta dare, atque ostendere, quantus
Verterit in Rutulos domitor telluris Hiberæ,
Suetus ad Herculeas miles bellare columnas.
Forsitan et pugnas veniet germanus in ipsas.
635... 651. Confer Liv. XXVII, 49, quem locum etiam Silius inf.
v. 742 seqq. expressit.
636. _Sidonius ductor_, Hasdrubal.
637. Conf. Var. Lect.
638. _extremo sub axe_, vid. sup. ad vers. 528, et VIII, 650.
640... 643. Fortuna populo Rom. calamitatibus studet probare, quales
sint milites, qui devicta Hispania in Italiam venerint; Cell. et
Ern.
635. _dura jubebant_ maluerit N. Heins.
637. _vocemque_, non _vocesque_, scripti, _intendens_ emend.
N. Heins. quem vid. ad Valer. Fl. III, 269. Sed _vox tensior_
etiam dicitur Quintil. XI, iii, 42, et alibi passim _manus
tendere_ ad cælum vel milites, quod tot exemplis a Drak. firmari
non opus erat. Poeta autem verbum _tendere_ duplici significatu
posuit (vid. ad VI, 179), vel expressit Virg. Æneid. X, 667,
_duplices cum voce manus ad sidera tendit_.
644. _veniat_ Col. et R. 2, quod recepit Lefeb. prob. N. Heins.
qui ad Ovid. Ep. Her. IV, 53, docuit, τὸ _forsitan_ a poetis
passim cum subjunctivo necti.
Digna viro, digna, obtestor, spectacula pleno 645
Corporibus properate solo: quicumque timeri
Dux bello poterat, fratri jacet: unica nunc spes,
Et pœna et latebris infracto Livius ævo
Damnatum obfertur vobis caput. Ite, agite, oro,
Sternite ductorem, cum quo concurrere fratri 650
Sit pudor, et turpi finem donate senectæ.»
645. _spectacula_, ut VIII, 554, vel θέαμα, rem spectandam,
adspectum.
--_pleno_, tecto, constrato.
647. _Dux_, Servilius, Æmilius Paulus, Marcellus.
--_jacet fratri meo_, ab eo cæsus est.
648 sq. Contemtim de Livio, de quo cf. sup. v. 596 sq.
--_infracto ævo_, senex debilis; conf. v. 651, 658 et 667, qui nisi
obstarent, non ad senectutem referrem hæc verba, quum vix
crediderim, Livium exactæ jam ætatis virum fuisse, quippe qui, si
Livio, XXVII, 34, fides habenda, octavo, vel, si aliis, duodecimo
post damnationem anno ad secundum consulatum pene invitus protractus
est. Ex fastis intelligitur, eum a. U.C. DXXXIV, DXLVI, consulem
fuisse. Quod si igitur nunc jam grandis natu fuit, priorem
consulatum sero obtinuerit necesse est.
650. _fratri_, Hannibali.
651. _turpi senectæ_, Livio, seni decrepito, et qui populi judicio
olim damnatus est. Sed præstat interpretari: cui ad pugnandum satis
nec animi nec virium est. Silio enim præivit Virg. Ge. III, 96: «nec
turpi ignosce senectæ», ubi vid. Cerda et Heyne.
645. _Digna, viri_, o corrig. N. Heins.
648. _Et pœna et_ Col. _Et pœne et_ Tell. _Et pœnæ e_ R. 2,
aliæque priscæ edd. _Et pene e_ vulgatæ edd. _Ex pœnæ l._ edidit
Cell. ex emend. Barth. Adv. IX, 17.
651. _turpi_, non _turpis_, Col.
At contra Nero: «Quid cessas clusisse labores
Ingentis belli? pedibus tibi gloria, miles,
Parta ingens: nunc adcumula cœpta ardua dextra.
Heu! temere abducto liquisti robore castra, 655
Ni factum absolvit victoria; præcipe laudem.
Adventu cecidisse tuo memorabitur hostis.»
652. Cf. Liv. XXVII, 45, inpr. 46 et 48.
--_clusisse_, conf. ad XIII, 686.
653. _pedibus_, veloci adventu ex Lucanis.
654. _adcumula ardua cæpta dextra_, virtute. Conf. ad XI, 254.
655. _abducto robore_, ut ap. Liv. XXVII, 44, Pr. «Castra prope
Hannibalem hostem relicta sine duce cum exercitu, cui detractum
foret omne, quod roboris, quod floris fuerit.» Conf. ad v. 564.
656. _Ni victoria factum_ temerarium _absolvit_, culpa liberat et
eximit. «Adparebat, quo nihil iniquius est, ex eventu famam
habiturum,» Liv. XXVII, 44; cf. et cap. 46, extr.
--_præcipe laudem_, vid. Var. Lect.
657. _Adventu tuo_, quia vos advenistis. Ipse Nero ap. Liv. XXVII,
45: «Gloriæ quidem, _inquit_, ex re bene gesta partæ fructum prope
omnem ipsos laturos. Semper, quod postremum adjectum sit, id rem
totam videri traxisse.» Ernesti ad Cæsaris expeditionem Ponticam
respici putat, et titulum trium verborum, _veni, vidi, vici_, in
triumpho prælatum.
652. _clusisse_, non _clausisse_, Put. R. 1, Parm. Med. al. conf.
ad VI, 451.
655. _adducto_ quidam libri, _adductæ_ Put. Deinde _liquisti_ Col.
Vulgo _rupisti_.
656. _præcipe_ Ox. et Put. h.e. cape laudem, victoriam ex hoste
refer, ante adventum Hannibalis; cf. v. 663 sq. et ad IV, 802.
Vulgatam lectionem _præripe_ tuetur Lefeb. et videtur omnino major
ei vis subesse; conf. not. ad I, 570.
Parte alia, insignis nudatis casside canis,
Livius: «Huc, juvenes, huc me spectate ruentem
In pugnas; quantumque meus patefecerit ensis, 660
Tantum intrate loci; et tandem præcludite ferro
Jam nimium patulas Pœnis grassantibus Alpes.
Quod ni veloci prosternimus agmina Marte,
Et fulmem subitum Carthaginis Hannibal adsit,
Qui Deus infernis quemquam nostrum eximat umbris?» 665
658... 665. Hanc orationem poeta commentus est.
--_insignis canis_ capillis, _nudatis casside_, sine galea; conf.
v. 666 sq.
661 sq. _præcludite ferro Alpes_, h.e. insigni clade Pœnis inlata
efficite ne iterum Alpes transire conentur. Ernesti: Alpes veluti
obstruite cadaveribus.
664. _fulmen Carthaginis_, vid. ad lib. I, v. 421, et VII, 106, et
Virgil. Æneid. VI, vs. 843.
661. _tantum præcludite_ Ox. R. 1, Parm. Med.
665. _Qui_, non _Quis_, scripti; cf. ad II, 645.
Hinc, galea capite adcepta, dicta horrida ferro
Sancit, et, obtectus senium, fera prælia miscet.
Illum, per cuneos et per densissima campi
Corpora tot dantem leto, quot spicula torsit,
Turbati fugere Macæ, fugere feroces 670
Autololes, Rhodanique comas intonsa juventus.
666 sq. _Sancit dicta ferro_, conf. ad I, 305.
[667.] _obtectus senium_, caput.
--_prælia miscet_, vid. ad I, 69. Sic nostras _Voltaire_, _Henriade,
chant. VIII_:
D’Ailly portait partout la crainte et le trépas;
D’Ailly, tout orgueilleux de trente ans de combats,
Et qui, dans les horreurs de la guerre cruelle,
Reprend, malgré son âge, une force nouvelle.
_Ed._
670. _Macæ_ et _Autololes_ pro Pœnis; conf. ad II, 60 et 63.
[671.] _Rhodani juventus intonsa comas_, Galli, qui comam pascere
solebant; unde _Gallia comata_. Ita Dausq. Cell. Drak. Ern. recte
coll. Plin. IV, 17; XI, 37. D. Heinsius hæc adcipiebat de coma
votiva, quam in bellum profecturi, fluviis potissimum, vovere, et
reduces tondere consueverint, de quo vid. Hom. Iliad. ψ, 144 sq.
Nonn. III, 343 sq. Stat. Silv. III, iv, 84 sq.
Fatidicis Nabis veniens Hammonis arenis
Inproba miscebat securus prælia fati,
Ceu tutante Deo; ac patriis spolia Itala templis
Fixurum vano tumidus promiserat ore. 675
672. Conf. simil. loc. I, 414 sq.
--_Nabis_, sacerdos Jovis Hammonis; conf. ad II, 150.
673. _miscebat prælia_, vid. ad lib. I, v. 69; et Virg. Æneid. XII,
628; et X, 23; et Georg. lib. II, v. 282.
--_Inproba prælia_, sæva, cum inmani furore (cf. ad IV, 536), quia
_securus fati_ (conf. ad XVI, 344) et fretus auxilio Dei sui mortem
et pericula negligebat; Ern.
674. _spolia templis fixurum_, conf. ad I, 617 seq. et XIV, 650.
--_Itala_, erepta Romanis eorumque sociis.
675. _tumidus_, conf. ad II, 288.
672. _Fatidicus_ Med. Deinde _Nabus_ Put. _Nabin_ Æthiopes
camelopardalim vocant (vid. Plin. VIII, 18, et Solin. c. 30),
unde id nomen militi Africano inpositum esse suspicabatur Drak.
Sed נביא orientalibus vatem ac sacerdotem dici, non male monet
Lefeb.
674. _Itala templis_ scripti et R. 2. Vulgo _inproba terris_; unde
et _tectis_ reponi posse putabat N. Heins.
Ardebat gemma Garamantide cærula vestis,
Ut quum sparsa micant stellarum lumina cælo,
Et gemmis galeam, clipeumque adcenderat auro.
676. _Ardebat gemma vestis_, ut mox _gemmis galeam clipeumque
adcenderat auro_, conf. ad IV, 268; Virgil. Æn. II, 734; V, 88;
Claud. Cons. Hon. VI, 167; Burmann. ad Val. Fl. V, 370.
678. _adcenderat_ exquisite pro, clipeo utebatur, qui adcensus erat,
h.e. fulgebat auro.
Casside cornigera dependens infula sacros
Præ se terrores Divumque ferebat honorem. 680
Arcus erat pharetræque viro, atque incocta cerastis
Spicula, et armatus peragebat bella veneno.
Necnon, cornipedis tergo de more repostus,
Sustentata genu per campum pondera conti
Sarmatici prona adversos urguebat in hostes. 685
679. _Casside cornigera_, vid. ad I, 415. Perperam D. Heins.
intelligebat galeam setis equinis ornatam, quod crines etiam
_cornua_, ut Virg. Æneid. XII, 89, et κέρατα dicantur.
--_infula_ insigne sacerdotis.
681. _incocta cerastis_, infecta veneno, serpentis, cui nomen
cerasta, unde mox _armatus veneno_; conf. ad I, 219 et 322 sq.
684. _conti_, hastæ prælongæ ac ponderosæ (unde _pondera conti_, de
quo vid. ad II, 246, in Var. Lect.), amentatæ ut retrahi possent,
prominentes per armos ac capita equorum, et, ob longitudinem
pondusque, equitum _genibus sustentatæ_ et innixæ, quibus _Sarmatæ_
potissimum et Scythæ utebantur, ut cominus ferirent hostem, vel equo
dejicerent; cf. Grat. Cyneg. 117 seq. Iscan. b. Troi. VI, 494; Tac.
Hist. I, 79, inpr. Burm. ad Valer. Flac. VI, 162 et 234 sq. Gron. et
Barth. ad Stat. Achill. II, 418 sq. Lips. de Mil. Rom. III, 7, extr.
679. _conigera_ malebant Heinsii. At vid. not.
680. _Divique_, scilicet Hammonis, reposuit Lefeb.
681. _erant_ conj. N. Heins.
Tum quoque transfixum telo per membra, per arma,
Consulis ante oculos, magno clamore Sabellum
Absportabat ovans, et ovans Hammona canebat.
Non tulit hanc iram tantosque in corde tumores
Barbarico senior, telumque intorsit, et una 690
Prædam animamque simul victori victor ademit.
688. _Absportabat_, ut _summa in cuspide portat_ ap. Stat. Theb.
VIII, 496, et _vehit_ ap. Val. Fl. VI, 252.
--_magno clamore ovans, et ovans Hammona canebat_ conf. ad IV, 215.
689. _tumores_, vid. ad II, 288.
690. _senior_, Livius consul.
686. _Tum quoque_, non _Tanto_, Col. et R. 2.
Adsilit, audito tristis clamore ruinæ,
Hasdrubal, et cœptantem Arabum raptare peremto
Gemmiferi spolium cultus, auroque rigentes
Exuvias, jaculum a tergo perlibrat ad ossa. 695
Jam conrepta miser geminis velamina palmis
Carpebat propere, et tepidos nudaverat artus.
693. _Hasdrubal_ Arabum, qui peremto Nabi _spolia_ detracturus erat,
occidit.
694. _auro rigentes_, ut apud Virg. Æn. I, 648, ubi vid. Heyne.
695. _jaculum perlibrat_ in _Arabum cœptantem_, etc. nisi potius
_cœptanti Arabo... jaculum perlibrat_ legendum est. Durior est
interpretatio Ernesti, qui _cœptantem Arabum_, accusat. absol.
Græcorum more pro cœptante Arabo dictum existimat.
696. _miser_ Arabus. Hinc v. 698, _aurea fila_; conf. Virg. Æn. XI,
75.
692. _Adsilit_ Col. _Adsistit_ Oxon. Vulgo _Adstitit_.
693. _Arabum_ scripti, R. 1, 2, Parm. Med. Vulgo _Atabum_.
Utrumque nomen in monimentis antt. occurrere ap. Gruter. p. 59,
n. 8, p. 687, n. 11, p. 914, n. 13, monuit Drak.
697. _trepidos_ Putean. Teller. Rom. 1, 2, Mediol. Marsi Venet.
prior al.
Concidit, et sacras vestes atque aurea fila
Reddidit exanimo, spoliatum lapsus in hostem.
At Canthus Rutulum, Canthus possessor arenæ, 700
Qua celebre invicti nomen posuere Philæni,
Ditem ovium Rutulum obtruncat, cui mille sub altis
Lanigeræ balant stabulis: ipse, otia molli
Exercens cura, gelido nunc flumine soles
Frangebat nimios pecori, nunc lætus in herba 705
Tondebat niveæ splendentia vellera lanæ,
Aut, pecus e pastu quum sese ad tecta referret,
Noscentes matrem spectabat ovilibus agnos.
700 seq. _Canthus_ erat _possessor arenæ_, loci vel tractus arenosi
ad Syrtes, _qua_ parte, ubi, huic tractui _celebre nomen posuere_,
h.e. dedere (vid. ad VI, 593).
--_Philæni_ fratres Carthaginienses, qui vitam suam devoverunt
patriæ, vivi obruti, ut reipubl. terminos proferrent. Locus ille ab
aris, quæ iis ibi consecrabantur, dictus οἱ Φιλαίνου, vel Φιλαίνων
βωμοὶ, et situs prope majorem Syrtin, terminus ditionis Pœnorum in
Africa; conf. Sallust. B. I, 79; Plin. V, 4; Strab. III, et XVII,
p. 836; Valer. Max. V, 6, ext. 4, Mela I, 7; Polyb. III, 39; X, 40;
Ptolem. IV, 3; Scylax in Periplo p. 45, ed. Voss. (p. 113, ed.
Gron.); Solin. c. 40.
702. Suavissimus locus, et tam sententiarum quam verborum luminibus
distinctus. Poeta forte exornavit Virgiliana Æn. VII, 538 sq.
703 sqq. _cura molli_, jucunda, ut apud Ovid. Fast. VI, 416; Trist.
V, iii, 9, et al.
[704.] _Frangebat soles_, vim æstus minuebat, ut _æstus frangere
Tago_ apud Martial. I, l, 15, et _calor se frangit_ apud Cic. Or.
I, 62.
708. Ovibus ad pastum abeuntibus, agni in ovilibus concludebantur,
quorum quisque matrem domum redeuntem noscebat; Drakenb. coll.
Martial. III, 58, ibique Gruter. in App.
700. Ita scripti, Rom. 2, et Benes. Vulgo _At Canthus Lybicæ latæ
possessor arenæ_. In priscis edd. ex tribus verss. unus factus,
_At Canthus Rutulum obtruncat, cui mille sub altis_, typographorum
errore, in quem eos repetitio voc. _Rutulum_ induxit; conf. ad
lib. XVI, vers. 568. Marsus tamen in comment. vers. 701 et 702,
exposuit, etsi ab ejus edd. exsulant.
702. _ovium_ Colon Vulgo _Obium_. Deinde _Rutulum obtruncat_, non
_obtruncat Rutulum_, scripti et antt. edd.
705. _herba_ scripti. Vulgo _umbra_, quod forte non spernendum,
_lentus in umbra_, ut apud Virg. Ecl. I, 4, non male conj.
N. Heins. et recepit Lefeb. qui hanc lect. duobus veteribus,
nescio quibus, firmari dicit.
707. _ad septa_, hoc est ovile, ut ap. Virg. Eclog. I, 34, et al.,
malebat N. Heins. et v. 708; _matrem_ pro vulg. _matres_, ut
ambiguitas vitaretur, et _Poscentes_. Illud recepit Drak. hoc ei
acutum videbatur, ut quisque agnorum balatu matrem quasi
vocaverit.
Obcubuit clipei transfixo proditus ære,
Et sero ingemuit stabulis exire paternis. 710
709. _clipei transfixo proditus ære_, destitutus munimine justo,
quia clipeus perforatus erat; Cell. Nempe æs molle fiduciam domini
decepit, tramittendo ictum, cui resistere, quemque retro agere
debuerat; Gron. Obss. III, 20; conf. sup. ad II, 247.
710. _exire_ scripti. Vulgatum _exisse_ retinuit Lef. Deinde
_parentis_ Col.
Acrius hoc Italum pubes incurrit, et urguet:
Ut torrens, ut tempestas, ut flamma corusci
Fulminis, ut Boream pontus fugit, ut cava currunt
Nubila, quum pelago cælum permiscuit Eurus.
711 sq. Luxuriantis ingenii verba, quibus Romanorum impetus
adumbratur; conf. sup. 569 seq.
714. Conf. ad XIII, 587.
713. _Borea pontus furit_ emend. N. Heins.
Proceræ stabant, Celtarum signa, cohortes, 715
Prima acies; hos inpulsu cuneoque feroci
Laxat vis subita, et fessos errore viarum,
Nec soli faciles; longique laboris anhelos
Avertit patrius genti pavor: addere tergo
Hastas Ausonius, teloque instare sequaci, 720
715 seq. Quo modo acies steterit, docet Liv. XXVII, 48.
717. Gallorum «pars magna ab signis aberant, nocte dilapsi stratique
somno passim per agros; et qui aderant, itinere ac vigiliis fessi,
intolerantissima laboris corpora, vix arma humeris gestabant;» Liv.
l.c. conf. sup. ad IV, 311.
718. _Nec soli faciles_, non idonei ad tolerandos solis calores;
Mars. conf. ad I, 615.
--_laboris_, ob laborem, _anhelos_, ejus inpatientes.
719. _pavor genti patrius_, a parentibus traditus, h.e. naturalis,
ut ἐμοὶ πατρώϊον οὕτω apud Callim. H. in Apoll. conf. XVI, 236, sup.
ad I, 82, et Ernesti clav. Cic.
--_Addere_, vid. ad X, 105.
717. _vis subita_ Col. Ox. Tell. Vulgo _vi subita_.
718. _solis faciles_, duo veteres, teste ac prob. Lefeb. _ac solvi
faciles_ conj. Dausq.
719. _genti_, non _gentem_, scripti.
Nec donare fugam: cadit uno vulnere Thyrmis,
Non uno Rhodanus; profligatumque sagitta
Lancea deturbat Morinum, et jam jamque cadentem.
722... 727. Cf. Var. Lect.
721. _Thyrmis_ Col. Vox Gallica, quæ fulmen significat; Lefeb.
_Thirius_ R. 2. In aliis edd. antt. _Tirrus_, vel _Tyrrus_ et
_Thyrrus_. Vulgatum _Tyrus_ primus edidit Mars. in Ven. poster.
contra metrum. _Turus_ reposuit Cellar. quia _Turias_ Hispaniæ
fluvius, et nomina quoque _Rhodani_ ac _Mosæ_ a fluviis sumta
sint. Non male! cf. ad I, 306. Gallis quidem militibus non recte
_Turum_ Hispanum jungi posse existimabat Drak. Sed in exercitu
Hasdrubalis etiam Hispani erant.
722. _sagitta_ pro vulgato _sagittæ_ reposui cum Lefeb. et Ern.
Forte et aliud mendum his verbis subest. Sensus tamen est, quod
N. Heins. jam monuit, saucium sagittæ vulnere Morinum lancea
deturbatum porro fuisse ex equo.
Cedentes urguet, totas largitus habenas,
Livius acer equo, et turmis abeuntibus infert 725
Cornipedem: tunc aversi turgentia colla
Diripit ense Mosæ: percussit pondere terram
Cum galea ex alto lapsum caput, ac residentem
Turbatus rapuit sonipes in prælia truncum.
724. _Cedentes_, scilicet turmas Col. _Cedentis_ Oxon. et Put.
Vulgo _Cadentem Cedentemque_. Post _habenas_ comma posuere Drak.
Lefeb. Ern. Sed jungenda sunt verba: _totas largitus habenas
equo_. Sic alibi _dare_, vel _inmittere habenas equis, classi_,
etc.
726. _fugientia colla_ malebat N. Heins. ut _fugientia terga_ II,
250, et VIII, 1; conf. ad XIII, 171.
727. _Destitit_ scripti. _Decidit_ Parm. Med. _Dicidit_ R. 1, et
Ven. Marsi. _Discidit_ ad marg. R. 1. _Disjicit_ non male conj.
N. Heins. et proxime lectioni antt. membranarum, in quibus semper
fere _Dissicit_, vel _Dessicit_ scribitur; conf. ad IX, 538.
_Deripit_ emend. Lefeb. conf. ad IX, 29; X, 318, et not. ad VII,
704.
Hic Cato (nam medio vibrabat et ipse tumultu) 730
«Si, primas, inquit, bello quum amisimus Alpes,
Hic juveni obpositus Tyrio foret! hei mihi! quanta
Cessavit Latio dextra, et quot funera Pœnis
Donarunt pravi suffragia tristia campi!»
730. Cellar. «Porcius _Cato_, levi armaturæ præfectus, Liv. XXVII,
48.» Sed ibi L. Porcium Licinum memorari jam monuit Ern.
--_vibrabat_, scilicet se, ultro citroque se movebat, ferebatur,
ardore pugnandi huc illuc raptus; conf. ad I, 539.
--_medio tumultu_ pugnæ, ut φλοῖσβος et al. ap. Hom.
731. Utinam Livius consul primus _Tyrio juveni_, Hannibali, Alpes
transituro, _obpositus_ fuisset!
--_Si_ vox optantis, ut εἰ, εἰ γὰρ; conf. Virg. Æneid. VI, 187 (ubi
vid. Heyne); VIII, 560 al.
--_primas_, primum, id est, in principio belli, _amisimus Alpes_,
quoniam hic mons propugnaculum quasi Italiæ est; quo superato jam
victi Romani videbantur. _Ed._
732 seq. _quanta dextra_, quam fortis vir, _cessavit Latio_
succurrere, vel otiosum se spectatorem præbuit calamitatis
Romanorum! Apud Liv. XXVII, 34: «indigno injuriam a populo factam,
magnoque id damno fuisse, quod tam gravi bello nec opera nec
consilio talis viri usa respubl. esset.»
[733.] _quot funera Pœnis donarunt_, etc. Conf. ad I, 487, et simil.
loc. II, 326.
734. _suffragia tristia pravi campi_ Martii, ubi populi judicio
damnatus est, et a publicis negotiis remotus; conf. v. 596 seq.
Ernesti hæc dicta putat obscura adlusione ad Varronem consulem,
temerariis populi suffragiis creatum, cladisque Cannensis auctorem.
Conf. VIII, 255 sq. et IX, 636.
730. _vibrarat_ Oxon. et Put. _vibrat_ Tell.
732. Verba _hei mihi! quanta Cessavit Latio dextra_ absunt ab
Oxon. Put. et primis edd. Post _foret_ vulgo colon vel comma
ponitur, ut verba seq. _hei mihi_, etc. sint apodosis. Ego
substitui signum exclamandi, vid. not.
Jamque inclinabant acies, cunctisque pavorem 735
Gallorum induerat pavor, et Fortuna ruebat
Sidonia: ad Rutulos Victoria verterat alas.
Celsus, ceu prima reflorescente juventa,
Ibat consul, ovans major majorque videri.
Ecce, trahens secum canentem pulvere turmam, 740
Ductor Agenoreus subit, intorquensque lacertis
Tela, sonat: «Cohibete fugam: cui cedimus hosti?
735 sqq. _cunctis_, ceteris omnibus populis, unde præter Gallos
Hasdrubalis exercitus conlectus erat; Drak.
--_pavorem induerat_, incusserat; conf. ad I, 38.
--_fortuna Sidonia_, Pœnorum, _ruebat_, ut XVII, 172, et al. vid.
Ind.
--_Rutulos_, Romanos.
--_Victoria verterat alas_, vid. ad lib. XIV, v. 675.
739. Cf. I, 496 seq. ibique not. et Ovid. Met. VII, 639.
741. _Ductor Agenoreus_, Hasdrubal, vid. ad I, 15.
742. Cf. sup. ad v. 635.
735. _cuneisque_ legendum videbatur N. Heins.
737. _Rutilos_ Col.
Nonne pudet? conversa senex marcentibus annis
Agmina agit: nunc, quæso, mihi nunc dextera in armis
Degenerat, nostrique piget? mihi Belus avorum 745
Principium, mihi cognatum Sidonia Dido
Nomen, et ante omnes bello numerandus Hamilcar
Est genitor: mihi, cui cedunt montesque, lacusque,
Et campi, atque amnes, frater: me magna secundum
Carthago putat Hannibali: me Bætis in oris 750
Æquant germano passæ mea prælia gentes.»
743. _senex_ Livius consul.
745 sq. Bene Ernesti: «Heroes ut sibi auctoritatem concilient,
originem et natales jactant, ut v.c. IV, 150. Sed quis adrogantiam
jactantis Hasdrubalis ferat? Quamvis hæc potius poetæ culpa est,
qui, dum singula auget dicendo, in vitium incurrit, et a tramite
naturæ aberrat.» De _Belo_ confer I, 71 seq. et 87.
--_avorum Principium_, generis nostri princeps et auctor; Drak. v.
ad I, 479.
750. _Bætis in oris_, in Hispania; conf. ad I, 146.
743. _annis_ Col. _amnis_ Tell. Vulgo _armis_.
744. _in annis_ Oxon. _num... num_ conj. N. Heins.
747. _mirandus_ Ox. _Belo numerandus_ Med. _belli memorandus_ (ut
_venerandus senectæ_, _curæ_, _sceptri_, II, 409; VI, 574; XVI,
249; _damnandus facti_, VI, 191; _laudandus vitæ_, I, 585; V, 561;
_lugendus formæ_, III, 424, et similia) vel _Belo adnumerandus_
emend. N. Heins. et posteriorem conj. recepere Lefeb. et Ern. Ego
priorem prætulerim, et verba _memorare_ ac _numerare_ sæpe a
librariis inter se commutari, docent Drak. ad h.l. Heins. ad Ovid.
Trist. I, iv, 1; Gron. in gustu ad Stat. Achill. I, 13; cf. sup.
II, 4.
751. _Æquat_ Col.
Talia dum memorat, medios ablatus in hostes,
Ut nova conspecti fulserunt consulis arma,
Hastam præpropero nisu jacit: illa per oras
Ærati clipei et loricæ tegmina summo 755
Incidit haud felix humero, parceque petitum
Perstrinxit corpus, nec multo tincta cruore:
Vana sed optanti promisit gaudia Pœno.
752. Conf. Liv. XXVII, 49.
--_ablatus_ cursu et impetu; cf. ad V, 633.
753. «Inter Livium Hasdrubalemque ingens contractum certamen erat,
atroxque cædes utrimque edebatur, etc.» Liv. c. 48. Hinc poeta
fingit, Livium ab Hasdrubale vulneratum esse.
754 seq. Imitat. Virgil. Æn. X, 476 sq. ubi _tegmina summa_ ad
loricam, non omnia ad clipeum referenda esse, ex voc. _tandem_, et
ex nostro loco probabile sit. Hasta primum per clipei oram, ἄντυγα,
deinde per loricam adacta in humerum: id quod verbis perspicuis
Silius, et Maro paulo obscurioribus enuntiat.
756. _parce_, leviter, _perstrinxit_, ut _strinxit_ apud Virg. l.c.
conf. ad V, 273 sq.
752. _Talia commemorat_, vel _aufertur in hostes_ conj. Dausq.
755. _tegmina_ Put. recte. Vox petita ex Virg. Æneid. X, 476, ex
quo loco etiam _tegmina summa_ suspicari possis cum Drak. h.e.
superiorem loricæ partem. Sed _summo humero_ non minus bene et
eodem sensu dicitur. Vulgo _tegmine_.
757. _Præstrinxit_ emendav. et edidit Lefeb. At vid. not.
Turbati Rutuli, confusaque pectora visu
Terrifico: tunc increpitans conamina consul: 760
«Femineis læsum vana inter cornua corpus
Unguibus, aut palmis credas puerilibus ictum.
759. _Rutuli_, Romani.
762 sq. Imitat. Homer. Iliad. λ, 389: Οὐκ ἀλέγω, ὡσεὶ με γυνὴ βάλοι,
ἢ πάϊς ἄφρων e quo uno duos versus efficit Silius; D. Heins.
--_cornua_ Barthius (Adv. IX, 17) refert, ad insultus, vel ad
sacrorum muliebrium carmina buccinarumque festarum concentum; Gron.
(Obss. I, 17) ad furores orgiorum Bacchi feminarumque bacchantium,
quarum vulnera, _inter cornua_ inflicta, h.e. canentibus tibiis (quæ
_cornua_ dicuntur Ovid. A. A. II, 380; Met. III, 533; XI, 16, et
Fast. IV, 181; Val. Fl. I, 726; III, 238; Juvenal. II, 90) minime
superstitiosus consul elevet; Lefeb. ad iram muliebrem cassamque.
Rectius forte adceperis de muliebri animo vel audacia, quo sensu
_cornua_ dicuntur Horat. Od. III, xxi, 18; Ovid. Am. III, 11, 6,
et A. A. I, 239. Sed vid. Var. Lect.
760. _Tunc_ Oxon. Put. et R. 1, ad marg. quod recte receperunt
Lefeb. et Ern. Vulgo _tum_, contra metri leges.
761. _cæsum_ conj. Gronov. Obss. I, 17. Deinde _vana inter
crimina_, vel _vano conamine_, vel _certamine_ emend. Dausq. _vana
inter jurgia_ Barth. Adv. IX, 17, et Livineius. Recte Ernesti:
«_Jurgia_, non _cornua_, omni consilio comparationis apta sunt:
nam in severis jurgiis erret fortasse, qui feminarum ungues leves
vel suaves existimet.» Sed quomodo librarii _cornua_ pro
_jurgiis_, et tam difficilem expeditu lectionem pro tam perspicua
ac vulgari substituere potuerint, vix adsequor. Equidem _vana
prælia_ reponerem, nisi et hæc scriptura a vulgata nimis
ahhorreret. Ita plane congrueret locus Horat. Od. I, vi, 17,
_prælia virginum Sectis in juvenes unguibus aerium_, et _prælia_
h.l. _vana_ dicerentur, quia mulierum sunt, non virorum, et in
quibus levia, non letalia infliguntur vulnera (conf. v. 763, 764),
vel _sectis_ pugnatur _unguibus_, quæ dilectum hostem non admodum
_lædunt_, h.e. vulnerant.
Ite, docete, viri, Romanæ vulnera suerint
Quanta adferre manus.» Tum vero effunditur ingens
Telorum vis, et densa sol vincitur umbra. 765
Jamque per extentos alterna strage virorum
Corpora fusa jacent campos, demersaque in undam
Junxerunt cumulo crescente cadavera ripas.
763. _suerint_, consueverint.
--_Quanta vulnera_, quæ Florus, II, 7, ultra mortem patere dixit;
Drak.
765. Conf. supra ad v. 631.
766. _extentos_, late sparsos, stratos. Proprie _extenta_, late fusa
jacent corpora in campo.
767. _fusa_, recumbentia, ut _fusa jacent_ pro simpl. _jacent_
dictum sit (vid. ad III, 57, in Var. Lect.), vel potius prostrata,
cæsa, vid. ad II, 112.
768. _Junxerunt cadavera ripas_ Metauri, quoniam alveus iis
replebatur totus, et fluvius strage eorum tamquam ponte jungebatur;
conf. I, 52, et VIII, 668 seq. Eamdem rem, quamquam alia imagine,
depingit _Voltaire_, _Henriade, chant VIII_:
Les flots couverts de morts interrompent leur course,
Et le fleuve sanglant remonte vers sa source.
_Ed._
767. _demersaque_ Col. Ox. Tell. Asul. _demensaque_ Put. Vulgo
_diversaque_.
Ut, quum venatu saltus exercet opacos
Dictynna, et lætæ præbet spectacula matri, 770
Aut Pindi nemora excutiens, aut Mænala lustrans,
Omnis Naiadum plenis comitata pharetris
Turba ruit, striduntque sagittiferi coryti.
769. Poeta non numerum cæsorum exsequitur, ut Livius, XXVII, 49, sed
eorum multitudinem epicis adumbrat coloribus, passim obviis; conf.
inpr. Homeri hymn. II, in Dian. et Ovid. Met. II, 441 sqq.
--_saltus exercere_, ut al. _fatigare_; conf. ad I, 63... 363, inpr.
II, 74.
770. _Dictynna_, vid. ad II, 71.
771. Pro _Pindi_ Schrader in Observatt. libro (Franequeræ, 1761;
in-4to) ingeniose conj. _Cynthi_, quoniam gratissimus is mons Dianæ
(quæ inde dicta _Cynthia_, sicut frater _Cynthius_), et Silius
imitatur Virg. Æn. I, 498, nec quisquam poetarum venantem Dianam
_Pindi_ nemora peragrasse tradit, prætereaque similiter voces illæ
apud Ovidium Metam. VI, 204, commutantur.
--_Mænala_, conf. sup. ad IV, 363.
772. _Naiades_ passim quævis Nymphæ dicuntur.
773. _stridunt_, conf. ad I, 334, et IV, 567.
--_De corytis_, vid. ad II, 106.
773. Hunc locum, inmutatis quibusdam verbis, et duobus additis
versibus, fœde interpolavit Nicander hoc modo: _Turba ruit,
cursuque leves nemora avia cingunt. Corythi interea stridunt,
ductisque sagittis Pendentes saliunt, Nymphis obeuntibus arva. Tum
per saxa feræ_, etc.
Tum per saxa feræ, perque ipsa cubilia fusæ,
Per valles, fluviosque, atque antra virentia musco, 775
Multa strage jacent: exsultat vertice montis
Gratam perlustrans oculis Latonia prædam.
774. _fusæ_, vid. ad v. 767.
774. _et per ipsa_ Oxon. _per spissa cubilia_, ut IV, 303, putabat
aliquando N. Heins.
777. _Gratam_ Col. et R. 2, _Et latam_ Oxon. Put. et primæ edd.
Vulgo _Tum_, vel _Tunc latam_.
Audito ante alios senioris vulnere, rumpit
Per medios Nero sævus iter, visaque virorum
Æquali pugna: «Quid enim, quid deinde relictum est 780
Italiæ fatis? hunc si non vincitis hostem,
Hannibalem vincetis, ait?» Ruit ocius amens
In medios: Tyriumque ducem inter prima frementem
Agmina ut adspexit, rabidi ceu bellua ponti,
778... 807. Et hæc commentus est poeta in gratiam Claudii Neronis,
cui potissimum debebatur victoria.
--_rumpit iter_, ut. I, 54, ubi vid. not.
779. _virorum_, Romanorum Pœnorumque, _æquali pugna_, dubia, in qua
æquo Marte pugnabatur.
780 seq. Pauca æstuantis animi, sed magni ponderis verba, quibus
dictis confestim exemplum bellicæ virtutis datur militibus.
784. Balænæ, ut leoni, lupo aliisque feris famelicis, comparatur vir
fortis et in hostem ruens.
--_rabida_ proprie est bellua.
Per longum sterili ad pastus jactata profundo, 785
Quum procul in fluctu piscem male saucia vidit,
Æstuat, et, lustrans nantem sub gurgite prædam,
Absorbet late permixtum piscibus æquor.
Non telo mora, non dictis. «Haud amplius, inquit,
Elabere mihi: non hic nemora avia fallent 790
Pyrenes, nec promissis frustrabere vanis,
Ut quondam terra fallax deprensus Hibera
Evasti nostram mentito fœdere dextram.»
785. _Per longum_ tempus; cf. ad VII, 527.
786. _saucia_, ægrota, laborans, adflicta, scilicet fame, ut ap.
Apul. Met. IV, p. 152. ed. Elm. Nam _saucia_ dicuntur corpora, animi
omniaque ea, quæ graviter adficiuntur et, dolores acutos sentiunt.
790... 793. Hæc Marsus et Cell. perperam referebant ad Pyrenæam
silvam, quæ Scipionem fefellerit, quum Hasdrubalem persequeretur
(vide supra v. 475 seq. 488), recte autem Dausq. et Drakenb. ad
dolum _vanaque promissa_, quibus Hasdrubal, in Hispania loco iniquo
deprehensus, frustratus sit ipsum hunc Neronem, et incolumis ex
angustiis evaserit, simulans se de conditionibus acturum, quibus
omni Hispania decederet; de quo strategemate, vid. Zonar. lib. II,
Liv. XXVI, 17; XXVII, 44; Frontin. Strat. I, v, 19. Hinc Hasdrubal
dicitur _fallax_, et v. 807, _infidum caput_.
[793.] _Evasti_, evasisti, conf. App.
Hæc Nero, et intorquet jaculum: nec futilis ictus.
Nam latere extremo cuspis librata resedit. 795
Invadit stricto super hæc interritus ense,
Conlapsique premens umbone trementia membra,
«Si qua sub extremo casu mandata referri
Germano vis forte tuo, portabimus, inquit.»
794. _ictus futilis_, vanus, inritus, ut V, 297; conf. ad VII, 629.
798 sq. Similis sarcasmus victoris passim obvius; conf. ad I, 383 et
398.
795. _librata_ Col. Vulgo _vibrata_. Nil interest.
Contra Sidonius: «Leto non terreor ullo. 800
Utere Marte tuo, dum nostris manibus adsit
Actutum vindex; mea si suprema referre
Fratri verba paras, mando, Capitolia victor
Exurat, cinerique Jovis permisceat ossa
Et cineres nostros.» Cupientem adnectere plura 805
Ferventemque ira mortis transverberat ense,
Et rapit infidum victor caput: agmina fuso
Sternuntur duce, non ultra fidentia Marti.
800 seqq. Verba virtuti Hasdrubalis consentanea, de quo Liv. XXVII,
49: «Ut patre Hamilcare et Hannibale fratre dignum erat, pugnans
cecidit.»
801. _Utere Marte tuo_, ut apud Virg. Æn. XII, 932; conf. sup. ad I,
118.
--_manibus adsit vindex_, quod et optat moritura Dido apud Virg. Æn.
IV, 625 sq.
804 seq. Conf. III, 86, et ibi not.
--_cineri Jovis_, simulacro ejus cinefacto; Dausq.
806. _mortis_, non _Martis_, Ox. Put. Tell. R. 2, Ben. Asul.
Gryph.
Jamque diem solisque vias nox abstulit atra,
Quum vires parco victu somnoque reducunt; 810
Ac, nondum remeante die, victricia signa,
Qua ventum, referunt clausis formidine castris.
807. rapit, ut VII, 704.
--_infidum caput_, vide supra ad v. 790 sq.
809. «Nero ea nocte, quæ sequuta est pugnam, citatiore, quam inde
venerat, agmine, die sexto ad stativa sua atque ad hostem
(Hannibalem) pervenit;» Liv. XXVII, 50 pr.
--_solis vias_, ut XVI, 659, cursum, vel spatium, quod sol
percurrit, et hinc solem, seu diem.
810. _parco victu_; nam cibus uberior stomacho lassorum et
valetudini nocet; conf. Valer. Fl. II, 70, et sup. ad VI, 95.
809. _vias_ scripti et R. 2, _vicens_ Tell. Vulgo _vices_, non
inprob. Draken. quum sol et luna per vices adpareant. Conf. Heins.
et Burm. ad Valer. Fl. I, 283, et exempla a Drak. congesta; _solis
jubar_ malebat N. Heins. Deinde _atras_ Put.
Tum Nero, procera sublimia cuspide portans
Ora ducis cæsi, «Cannas pensavimus, inquit,
Hannibal, et Trebiam, et Trasymeni litora tecum 815
Fraterno capite: i, duplica nunc perfida bella,
Et geminas arcesse acies: hæc præmia restant,
Qui tua tramissis optarint Alpibus arma.»
813. «C. Claudius consul quum in castra redisset, caput Hasdrubalis,
quod servatum cum cura adtulerat, projici ante hostium stationes,
captivosque Afros vinctos, ut erant, ostendi, duos etiam ex iis
solutos ire ad Hannibalem, et expromere, quæ acta essent, jussit,»
Liv. XXVII, 51.
814. _Cannas pensavimus_, etc. ut apud Liv. c. 49: «Numquam eo bello
una acie tantum hostium interfectum est, redditaque æqua Cannensi
clades vel ducis, vel exercitus interitu videbatur.»
--_Cannas_, cladem Cannensem, ut _Trebiam_, etc.
816. _duplica bella_, etc. Cf. v. 516 sq.
Compressit lacrimas Pœnus, minuitque ferendo
Constanter mala, et, inferias in tempore dignas 820
Missurum fratri, clauso conmurmurat ore.
819. _Pœnus_, Hannibal, de hac clade certior factus per nuntios.
--_minuit ferendo_. Eamdem sententiam conf. apud Hor. Od. I, xxv,
19: «... levius fit patientia Quidquid corrigere est nefas,» _Ed._
820. _inferias_, etc. Cf. IV, 232, 465; V, 213.
Tum, castris procul amotis, adversa quiete
Dissimulans, dubia exclusit certamina Martis.
822. «Hannibal tanto simul publico familiarique ictus luctu,
adnoscere se fortunam Carthaginis, fertur dixisse, castrisque
motis... auxilia in Bruttium agrum traduxit,» Liv. lib. XXVII, cap.
51, extr.
--_quiete_, abstinendo a prælio et omni expeditione militari, ac
milites in castris continendo; Drakenb. «Neque ipse se obtulit in
tam recenti vulnere publico privatoque, neque lacessierunt quietum
Romani;» Liv. XXVIII, 12.
823. _exclusit_, vitavit, vel prohibuit; confer XVI, 1 seqq.
--Recte quidem egit Hannibal, quum lacrymas compressit; sed
incautissimus sane fuisset, si ea, quæ memorat Livius, dixisset
coram suis militibus. _Ed._
Sic ea exponit V.C. _Montesquieu_, _Grandeur et Décadence des
Romains_, c. V: «Encore faudrait-il que les discours qu’on fait
tenir à Annibal fussent sensés. Que si, en apprenant la défaite de
son frère, il avoua qu’il en prévoyait la ruine de Carthage, je ne
sache rien de plus propre à désespérer des peuples qui s’étaient
donnés à lui, et à décourager une armée qui attendait de si grandes
récompenses après la guerre.» _Ed._
822. _caute_ pro _quiete_ conj. N. Heins. et v. 823, _dubii
Martis_.
* * * * *
* * * *
Errata: Liber XV
5v. [1]
31n. ut graciles sient, etc.» [» deest]
229v. sup. III, 392 [292]
262n. præcipue pura et ἀπόρφυρα [ἀπύρφυρα legitur]
306n. scilicet ἕνεκα, propter Dianam [ἔνεκα legitur]
347sq. n. Conf. Liv. l.l.c. 26. [_sic scriptum_]
* * * * *
* * * *
* * * * *
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER DECIMUS SEXTUS.
ARGUMENTUM.
Hannibal, tanto simul publico familiarique ictus luctu, in Bruttio
agro belli instaurandi consilia agitat; 1-10.
Sed inpetus ejus et ardor pugnandi languescit odio invidiaque
Hannonis, cujus factio ipsi res ad bellum necessarias ab domo mitti
prohibet; 11-14.
Nihilo tamen secius sola virtutis illius fama ac reverentia nominis
tantam habent vim, ut nec hostes quietum lacessere auderent, nec ulla
vel inter milites, ex conluvione omnium gentium mixtos, vel adversus
ducem seditio exsisteret; 15-22.
Romanorum contra cœptis non in Italia tantum adspirat fortuna, sed in
Hispania quoque, unde Pœni pelluntur; 23-27.
Eo quidem Hannon in locum Barcini Hasdrubalis novo cum exercitu ex
Africa transgreditur, dux belli peritissimus, sed multum inferior
Scipione, qui castra ejus vesperascente cælo adgreditur, magnamque in
iis stragem edit; 28-43.
Inter hostes vix quisquam virtute excellit præter Larum, Cantabrum
fortissimum, qui solus restituit pugnam, multosque Romanos securi
percutit, donec a L. Scipione, Publii fratre, gladio jugulatur; 44-67.
Tanti viri præsidio orbati Pœni terga vertunt, et Hannon vivus
capitur; 68-77.
Tum Scipio Hasdrubali, Gisgonis filio, obviam procedit, sibique jam
cum reliquiis hostium pugnandi occasionem fieri lætatur; 78-93.
Utrimque summo inpetu concurritur, et ingens fit cædes; 94-106.
Hasdrubal fortissime pugnat suisque jam cedentibus obsistit: at levi
vulnere ictus ipse quoque fugam capessit, et navibus adceptis nocte
Tartessum revertitur; 107-114.
In Pœnorum exercitu virtute eminuerat Masinissa, Nomadum rex, qui nunc
omine fausto flammæ capite micantis, et adversa sociorum Hannibalisque
fortuna permotus, ad Romanorum partes transit, et cum ipso Scipione
congressus, fide data adceptaque, cum donis dimittitur; 115-167.
Quo fœdere icto Scipio, jam Carthaginis excidium animo agitans, et
præmoliendas sibi res conciliandosque aliorum etiam Libyæ regum
gentiumque animos ratus, in Africam trajicit, ut Syphacem,
opulentissimum regem Massyliorum, ad societatem belli inpellat;
168-179.
Eodem forte tempore eodemque consilio Hasdrubal, Gisgonis filius,
terræ adplicat naves, magnificumque id Syphaci videtur, duorum
populorum, de imperio orbis terrarum dimicantium, duces uno die suam
pacem amicitiamque petentes venisse; 180-188.
Utrumque hospitio benigne excipit rex, et contrahere ad conloquium
dirimendarum simultatium causa conatur; 189-221.
Scipio abnuit, de republica se cum hoste agere quidquam injussu
senatus posse; nec tamen ad easdem venire epulas recusat; 221-228.
Postero die orta luce adit Syphacem, et fœdus cum eo facit; 229-261.
Quod ubi sacris firmatur, rex terretur prodigiis, quæ interitum regni
et captivitatem ei portendunt; 262-274.
Juncto fœdere Scipio locum, unde venerat, repetit, ubi multitudo
Hispanorum circumfusa Regem eum ingenti adpellat consensu, quod nomen
ille, tanquam Romanis intolerabile repudiat; 275-284.
Ibidem ludos funebres in honorem patris patruique, in Hispania
cæsorum, instituit, et ad certamina tam Romanos quam Hispanos præmiis
propositis invitat; 284-311.
Certamen curule ineunt Cyrnus Lamponis equi, Atlas Caucasi, Durius
Pelori, et Iberus Panchatis rector, qui victoriam consequitur;
312-456.
Cursu certant Tartessus, Hesperus, Bæticus, Eurytus, Lamus, Sicoris et
Theron, palmamque fert Eurytus; 457-526.
Tum gladiatorium editur spectaculum, in quo non servi, neque obscuri
tantum generis homines, sed clari quoque inlustresque, et in his
gemini fratres, de principatu civitatis ambigentes, ferro decernunt;
527-556.
Postremo jaculandi arte contendunt Burrus, Glagus, Aconteus, Indibilis
ac Ilerdes, metamque ferit Burrus; 557-574.
Ipsi quoque duces, P. et L. Scipiones cum Lælio, hastas conjiciunt,
sagittaque, a P. Scipione emissa in auras ac terræ infixa, subito
frondescit et in quercum mutatur; 575-591.
Quo omine adcepto ludisque finitis Scipio Romam proficiscitur, ubi
consul creatur ingenti centuriarum favore, et a senatu petit, ut
Africa sibi provincia extra sortem destinetur; 592-602.
Id haudquaquam primoribus Patrum placet, et Q. Fabius Maximus
Hannibalem prius censet ex Italia pellendum, quam bellum in ipsa Libya
geratur; 603-644.
Ejus orationem et argumenta refutat Scipio, ipsique permittitur, ut in
Africam trajiciat; 645-700.
Bruttia mœrentem casus patriæque suosque
Hannibalem adcepit tellus: hic aggere septus
In tempus posita ad renovandum bella coquebat:
Abditus ut silva, stabulis quum cesset ademtis,
Amisso taurus regno gregis, avia clauso 5
Molitur saltu certamina, jamque feroci
Mugitu nemora exterret, perque ardua cursu
Saxa ruit; sternit silvas, rupesque lacessit
Irato rabidus cornu; tremit omnis ab alto
Prospectans scopulo pastor nova bella parantem. 10
1. Conf. Liv. XXVII, 51, extr. et XXVIII, 12.
--_casus patriæque suosque_, cædem fratris et exercitus, cui is
præerat; ut _recens vulnus publicum privatumque_ ap. Liv. XXVIII,
12, pr.
2. _adcepit_, ut _cepere_, VII, 174.
--_aggere_, castrorum vallo.
3. _bella coquebat_, vid. ad II, 327.
--_In tempus_ aliquod, aliquantisper, _posita_, omissa.
4... 10. Imitat. Virg. Ge. III, 220... 236, ubi vid. Heyne, et
Scalig. Poet. V, 14. Comparatio spectat ad verba v. 10, _nova bella
parantem_, et præclaro verborum apparatu expressa est.
9. _rabidus_, non _rapidus_, Col. h.e. ob amissum regnum
gregis in furorem actus; Drak.
Sed vigor, hausurus Latium, si cetera Marti
Adjumenta forent, prava obtrectante suorum
Invidia revocare animos, ac stare negata
Cogebatur ope, et senio torpescere rerum.
11... 22. Sententiæ ac verba petita e Liv. XXVIII, 12.
--_vigor_, virtus ac vindicatæ cupido, _cogebatur revocare animos_,
cohibere inpetum; nisi τὸ _revocare_ pro infin. histor. adcipere
malis, et τὸ _cogebatur_ ad ipsum Hannibalem referre, quæ ratio
alteri præferenda videtur.
--_hausurus_, expugnaturus ac perditurus.
12. Supplementa militum, opes aliaque belli instrumenta non
mittebantur Hannibali ob _invidiam_ Hannonis, infesti Barcinæ
factioni; cf. ad II, 276 seq. VIII, 21 sq. XI, 538 sq. 563 sq. XVII,
197 sq. Liv. XXIII, 14; XXVIII, 12.
13. _stare_, vid. ad I, 341, et IV, 44.
14. _senio torpescere rerum_, ut _senescere_, II, 457, ubi vid. not.
11. _hausurus_, non _hausturus_, Colon. Oxon. et priscæ edd. nisi
quod in quibusdam _ausurus_; cf. ad VII, 584. Deinde _Marti_, non
_Martis_, scripti.
13. _ac stare_ ex ingeniosa conj. Gron. Obss. II, 22, recepere
Cell. Drak. Lefeb. Ern. suadente N. Heins. Vulgo _agitare_, quod
otiose desidere interpretatur Barth. Adv. X, 7, ubi perperam
provocat ad verba Porcii, a Donato in vita Terentii laudata;
_abitare_ emend. Dausq. male. Forte lenior medicina h.l. est:
_vigor... Invidia revocari_, scilicet cœpit: _animos_ (animum
curis ac consiliis variis vel dolis) _agitare negata Cogebatur
ope_, etc.
Parta tamen formido manu, et tot cædibus olim 15
Quæsitus terror, velut inviolabile telis
Servabant sacrumque caput; proque omnibus armis,
Et castrorum opibus, dextrisque recentibus unum
Hannibalis sat nomen erat: tot dissona lingua
Agmina, barbarico tot discordantia ritu 20
Corda virum mansere gradu, rebusque retusis
Fidas ductoris tenuit reverentia mentes.
15... 19. «Non lacessierunt quietum (Hannibalem) Romani: tantam
inesse vim, etsi omnia alia circa eum ruerent, in uno illo duce
censebant,» Liv. XXVIII, 12.
--_manu_, virtute, _parta formido_ ut IV, 47.
17. Cf. v. 51; VII, 6 sq. et 742.
18. _dextris_, militibus, _recentibus_, auxiliis, quæ vel a patria
ipsi negabantur, vel intercipiebantur a Romanis, ut nuper, victo
fratre.
19 seq. Confer Liv. l.l.
21. _mansere gradu_, in ordine ac fide, sine seditione; Cell.
Formula petita a gladiatoribus, qui _in gradu stant_ (unde et
_status_), et adversarium _gradu movere_, vel _de gradu dejicere_ ac
_depellere_ conantur; cf. Cuper. et Burm. ad Petron. c. 80, Gron. ad
Senec. Agam. v. 515 et 549.
--_rebus retusis_, ut al. fractis et adcisis; conf. ad I, 34, et
VIII, 319, in Var. Lect.
19. _dissona linguis Agmina_ auribus fuerit gratius; cf. III, 221.
22. _ductori_ edidit Lefeb. sine auctoritate librorum et ne
admonito quidem lectore.
Nec vero Ausonia tantum se lætus agebat
Dardanidis Mavors: jam terra cedit Hibera
Auriferis tandem Phœnix depulsus ab arvis. 25
23 sqq. Silius Magonis veluti ὡς ἐν παρόδῳ mentionem facit, sed in
Hannone devicto a Romanis et capto diutius inmoratur: præterea v. 26
sq. non priorem Magonis fugam (vid. Liv. XXVIII, 2) in mente habuit,
sed alteram, Hasdrubale Gisgonis f. a Scipione pulso (Livius XXVIII,
16); et est hujus libri inprimis proprius character, ut rerum usque
ad Carthaginem devictam gestarum magis emblemata et scenas
insigniores, quam absolutam narrationem exhibeat; Ernest. Duplex
etiam Silius prælium statuit, alterum cum Magone, alterum cum
Hannone commissum; Livius vero lib. XXVIII, 1, refert, Hannonem,
novum imperatorem, in locum Hasdrubalis Barcini recenti cum exercitu
ex Africa transgressum, cum Magone castra junxisse, eodemque prælio
utrumque ducem a M. Silano sub auspiciis Scipionis devictum fuisse;
Drak. Meo potius qualicumque judicio versus 23... 27, universe agunt
de adversa fortuna Pœnorum, ex Hispania a Scipione pulsorum, quam
deinde poeta adcuratius exponit, et quidem ita, ut Hannonis tantum,
pro Hasdrubale cæso substituti, mentionem faciat, quemadmodum etiam
libro XV, solum Hasdrubalem, non et reliquos Pœnorum duces,
respexerat. Silius enim, poetarum more, constanter res graviores,
quæque ornatum poeticum admittunt, selegit, leviores autem, vel
strictim adtingit, vel plane prætermittit silentio. Hinc etiam
Magonis forte non meminisset, nisi is quoque Hannibalis fuisset
frater, ut Hasdrubal; conf. ad v. 28. Postquam itaque insignem, quæ
Romanorum cœpta adjuvisset in Italia, fortunam libro superiori
descripserat, nunc ita pergit: Nec tamen in _Ausonia_, Italia,
tantum res feliciter a _Dardanidis_, h.e. Romanis, gerebantur, sed
etiam in Hispania, unde mox pellebantur _Phœnices_, h.e. Pœni,
quorum pars adeo non ita multo post, a senatu Carthag. _agitante
pavore_, quem ei adventus Scipionis incusserat, in Africam trajicere
jubebatur cum Magone duce, qui tum a Romanis in agro Gallorum
Insubrium victus erat et _castris exutus_; de quo vid. Livium XXX,
18, 19. Nam tum demum Mago _in Libyam transmisit_, nec de alia ejus
fuga vel prælio cogitandum est.
Jam Mago, exutus castris, agitante pavore
In Libyam propero tramisit cærula velo.
27. Post hunc versum Lefeb. ex Petrarchæ Africa XXXIV, alios
inseruit, quos Silii esse putat, et huic loco aptissimos, quum
Mago non redierit in Africam, sed antea mortuus sit. At _tramisit_
tamen _in Libyam_, etsi non adpulit et cursum perfecit, vid. not.
et de illo fragmento infra Comment de Silii vita et carmine Sect.
V, fere ad finem.
Ecce aliud decus, haud uno contenta favore,
Nutribat Fortuna duci: nam concitus Hannon
Adventabat, agens crepitantibus agmina cetris 30
Barbara, et indigenas serus raptabat Hiberos.
28 seqq. Conf. Liv. XXVIII, 1. Vox _ecce_ innuit, poetam nunc eas
res commemoraturum esse, quibus vss. 23... 27, tamquam proœmium
præmiserat.
--_aliud decus Nutribat_, aliam gloriæ conligendæ occasionem dabat,
_Fortuna duci_ Romanorum in Hispania, Scipioni.
--_favore_, quo adjuverat eum in expugnatione Carthaginis. «Novus
imperator Hanno, in locum Barcini Hasdrubalis novo cum exercitu ex
Africa transgressus, quum in Celtiberia brevi magnum hominum numerum
armasset, etc.» Liv. XXVIII, 1.
[30.] _crepitantibus agmina cetris_, Celtiberos vel Hispanos, qui
prælium inituri clipeos gladiis pulsant, vid. ad III, 348.
31. _raptabat_, cf. ad IV, 218.
28. _uno_ Col. _tanto_ Put. _parvo_ R. 1, Parm. Med. _primo_ Oxon.
cum reliquis edd.
29. _Hannon_, non _Anno_, scripti; cf. ad II, 277.
30. _crepitantibus_ Oxon. _crepidantibus_ Col. Vulgo
_trepidantibus_.
31. _captabat_ Ox. et Put. _carpebat_ R. 1. Parm. Med.
Non ars, aut astus belli, vel dextera deerat,
Si non Scipiadæ concurreret: omnia ductor
Magna adeo Ausonius majori mole premebat:
32. _Non deerat_ Hannoni _dextera_, virtus.
33 seq. _adeo omnia magna_, magnas Hannonis virtutes, Scipio _majori
mole premebat_, superabat (ut apud Ovid. Met. VII, 449, et ex Ponto,
III, i, 116), vel inefficaces reddebat, et coercebat, ut hæc dictio
petita sit a mole rem urgente eique incumbente, quæ prohibeat, ne
illa emergere possit et vim suam exserere. Ad molem heroum referre
nolim cum Ern. Si Livio, XXVIII, 1 sq. fides habenda, Silanus, non
Scipio ipse, Hannonem Magonemque devicit, unde et comparatio hæc,
quamvis venusta, aliena est ab h.l. nisi forte alios auctores
sequutus est poeta, e quibus etiam hausisse videtur, quæ memorat
v. 38 sq. Hannonem _vallantem castra_ obpressum esse a Romanorum
duce: _nam Vesper_, Hesperus, _cœperat fundere_, spargere, _umbram
non æquam_, iniquam, ingratam, _trepidanti_, fortissimo duci
concitato, ardenti cupiditate pugnæ, ab qua abstinere cogebatur
caligine; Lenz.
33. _omnia_ scripti. Vulgo _agmina_, prob. Dausq. sed illud longe
elegantissimum judice N. Heins. qui etiam _Magnum_ legi posse
putabat, ut esset græcismus similis illi Maroniano _Omnia Mercurio
similis_.
Ut Phœbe stellas, ut fratris lumina Phœben 35
Exsuperant, montesque Atlas, et flumina Nilus,
Ut pater Oceanus Neptunia cærula vincit.
Vallantem castra (obscuro nam vesper Olympo
Fundere non æquam trepidanti cœperat umbram)
Adgreditur Latius rector, subitoque tumultu 40
Cæduntur passim cœpti munimina valli
Inperfecta: supercontexere herbida lapsos
Pondera, et in tumuli concessit cespes honorem.
35 seqq. Drak. comparavit Horat. Od. I, xii, 46 seq. Ovid. Met. II,
722, et Anthol. Gr. III, 33, epigr. 33, vel Diogen. Laert. VIII, 78.
Observa autem orationis luxuriem.
39. _trepidanti_ Hannoni, id est, properanti castra vallo cingere,
non ad pugnam parato, contra quod innuit Lenz. sup. ad vs. 33. _Ed._
_non æquam umbram_, noxiam, quia proptor illam non vidit advenientes
hostes; Cell.
42 seq. _Pondera herbida_ sunt _cespites_, vallo muniendo congesti,
unde nunc structi _tumuli_.
36. _et_, non _ut_, Col.
38. _nam_, non _jam_, scripti.
42. Vulgo male _Inperfecta super contexere_, etc. Præierea
_supercontexere_ una voce scripsit Drak. _super contexeret_ Parm.
_super contexunt_ R. 1, ad marg. _super texerunt_ malebat
N. Heins. quia _concessit_ subjungatur.
Vix uni mens digna viro, novisse minores
Quam deceat, pretiumque operis sit tradere famæ. 45
Cantaber ingenio membrorum et mole timeri
Vel nudus telis poterat Larus: hic fera gentis
More securigera miscebat prælia dextra.
44... 67. De L. Scipione, Publii fratre, qui hoc loco Larum,
Cantabrum fortissimum occidisse fingitur, longe alia tradit Livius
XXVIII, 3.
44. Inter tot hostes vix uni fuit virtus digna postoritatis memoria.
--_minores_, posteri, vid. ad VI, 550.
45. _tradere famæ_, conf. ad IV, 73.
46. _membrorum ingenio_, forma ac indole, vid. ad IV, 91; Burm. ad
Ovid. Met. VI, 574, et Klotz. ad Tyrt. p. 85.
47 seq. _nudus telis_, sine armis; confer ad IV, 313, et Klotz. ad
Tyrt. p. 65 sq.
--_More gentis_, Cantabrorum aliorumque populorum, de quo vid. Liv.
IV, 4.
[48.] _miscebat prælia_, vid. ad I, 69.
45. _operæ_ primus edidit Nicander in Junt. Sed _pretium operis_
numerosius esse, jam monuit N. Heins.
46. _ingenti membrorum mole_ corrig. N. Heins. cui _ingenium
membrorum_ insolentius videbatur.
47. _nudus teli_ conj. idem. Sed vulgatum quoque bene se habet;
conf. IV, 313; V, 449, et inf. v. 172.
Et, quamquam fundi se circum pulsa videret
Agmina, deleta gentilis pube catervæ, 50
Cæsorum inplebat solus loca: seu foret hostis
Comminus, expleri gaudebat vulnere frontis
Adversæ; seu læva acies in bella vocaret,
Obliquo telum reflexum Marte rotabat.
At, quum pone ferox aversi in terga veniret 55
Victor, nil trepidans retro jactare bipennem
Callebat, nulla belli non parte timendus.
49... 57. Dexteritas et fortitudo Lari, quas ipse pugnando et
tractanda bipenni declarabat, per partes singulas recensentur
poetico more; Ern.
--_fundi_, vid. ad II, 113.
51. _Cæsorum inplebat solus loca_, solus in eorum succedebat locum
tantumque virtute præstabat, quantum populares, si viverent,
præstare potuissent; jacturam locumque eorum quasi resarciebat.
52. _expleri_, explere, satiare mentem.
53. _seu læva acies... vocaret_, si a latere et oblique eum hostis
petebat; hinc _obliquus Mars_ erit ejus qui obliquo ictu hostem
percellit, et ita _reflectitur_ telum cum ipso corpore pugnantis;
Ern.
54. _refluxum_ Col. _reflexus_ reposuit Lefeb. _refugum Mavorte_
conj. N. Heins.
55. _aversa in terga subiret_ malebat idem.
Huic ducis invicti germanus turbine vasto
Scipio contorquens hastam, cudone comantes
Disjecit crines; namque altius acta cucurrit 60
Cuspis, et elata procul est ejecta securi.
58. _ducis germanus_ L. Cornelius _Scipio_, Asiaticus postea dictus;
cf. v. 576.
--_turbine_, ut I, 41, et al.
59. De _cudone_, vid, ad VIII, 493, et Turneb. Advers. 1, 13. In
Gloss. Labæi περικεφαλαίας εἶδος.
--_comantes crines_, vid. ad IV, 515.
61. _rejecta_ opinabatur idem, _dejecta_ scripsit Lef.
At juvenis, cui telum ingens adcesserat ira,
Barbaricam adsiliens magno clamore bipennem
Incutit: intremuere acies, sonuitque per auras
Pondere belligero pulsati tegminis umbo. 65
Haud inpune quidem; remeans nam dextera ab ictu
Decisa est gladio, ac dilecto inmortua telo.
62. _cui telum_, etc. cujus impetus viresque ira augebantur.
--_telum_, vid. ad II, 576.
65. _tegminis_, clipei, ut passim.
66. _remeans_, retracta.
67. _inmortua telo_, cecidit in terram, tenens securim; conf. XIV,
403 et 484.
--_dilecto telo_, vid. ad I, 167, in Var. Lect. ubi dilectum ensem,
_épée de chevet_. _Ed._
67. _directo telo_ (coll. Virg. Æn. VI, 57, parum apte) vel
_adducto t._ emend. N. Heins. et v. 68, _consors_, h.e. una ac par
fuga omnium.
Qui postquam murus miseris ruit, agmina concors
Avertit fuga confestim dispersa per agros.
Nec pugnæ species, sed pœnæ tristis imago 70
Illa erat, hinc tantum cædentum, atque inde ruentum.
68. _murus_, Larus, vir fortissimus, præsidium suorum; cf. ad II,
576, et inprim. Klotz. ad Tyrt. p. 155 sq.
70 seq. Ernesti hæc similia esse putat verbis Scipionis, alia
occasione dictis, ap. Liv. XXVIII, 32, «diis bene juvantibus
sequerentur, non tam ad bellum gerendum, quam ad expetendas ab
hominibus scelestis pœnas.» Ego potius crediderim, poetam ante
oculos habuisse locum Livii XXVIII, 2, ubi refert, angustias et loca
virgultis aspera ad fugam inpedimento fuisse Celtiberis, eosque ad
cædem, velut vinctos, præbuisse.
71. _cædentum_ Col. _cadentum_ Oxon. Vulgo _cedentum_.
Per medios Hannon, palmas post terga revinctus,
Ecce trahebatur, lucemque (heu dulcia cæli
Lumina!) captivus lucem inter vincla petebat.
Cui rector Latius: «Tanta, en, qui regna reposcant, 75
Quis cedat toga, et armiferi gens sacra Quirini!
Servitio si tam faciles, cur bella refertis?»
72 seq. Hanno vivus captus et Romam missus, vid. Liv. XXVIII, 2
et 4.
[73.] _lucem_, vitam.
--_heu dulcia cæli Lumina_, ut II, 223, ubi vid. not. Inest
vituperatio Hannonis, qui, ut viveret, captivitatis ignominiam
passus est; quo et pertinent acerba Scipionis convicia v. 77, si tam
facili negotio vos capi patimini, et tam servitutis capaces estis,
cur pugnam nobiscum restaurastis, cur non prorsus abstinuistis a
bello? Ern.
75 sq. Et hæc σαρκαστικῶς dicta: En stultos et inbelles Pœnos, qui
regnum adfectant, quod majus sit Romano!
[76.] _toga et armiferi gens sacra Quirini_ ut _gens togata_ apud
Virg. Æn. I, 282, ubi vid. Heyne.
--_gens sacra_, vid. ad VII, 9.
--_armiferi Quirini_ Romuli bellicosi.
77. _Servitio faciles_, quia vivos se capi passi sunt; Cell. cf. ad
I, 615.
--_bella refertis_, ut III, 165, et XI, 28.
74. _vitæ_ primus Nicander substituit pro _lucem_, quæ vox
eleganter potius et δεινῶς repetitur; conf. ad XI, 357.
Hæc inter celerare gradum, conjungat ut arma,
Hasdrubalem ignarum cladis prænuntius adfert
Explorator eques: raptat dux obvia signa. 80
At, postquam optatam lætus contingere pugnam
Vidit, et ad letum magno venientia cursu
Agmina, suspiciens cælum, «Nihil amplius, inquit,
Vos hodie posco, Superi; protraxtis ad arma
Quod profugos, satis est: in dextra cetera nobis 85
Vota, viri: rapite, ite, precor; vocat ecce furentes
Hinc pater, hinc patruus; gemina o mihi numina belli,
78 sq. Paucis describitur pugna Hasdrubalis Gisgonis filii a Gadibus
reversi, cum Scipione, de qua vid. Liv. XXVIII, 12... 16, et Polyb.
XI, 20 seqq.
80. _dux_ Rom. P. Scipio.
85. _profugos_, Hasdrubalem, et, qui ad eum in Gaditanam provinciam
pervenerat, Magonem. vid. Liv. XXVIII, 2.
--_dextra_, virtute.
87. Mors patris et patrui mei ad virtutem et vindictam ab hoste
sumendam vos excitant.
--In sqq. color orationis ut ap. Liv. XXX, 21. «En umquam (h.e.
umquamne, ecquando) ille dies futurus esset, quo vacuam hostibus
Italiam bona pace florentem visuri essent?»
81. _Ac_ Col.
84. _Protraxtis... profugos_ Col. _Protractis_ Oxon. Put. R. 2, et
_profugos_ etiam Put. _profugo_ Med. Vulgo _Protractus...
profugus_. Deinde _vobis_ Put.
Ducite, adeste; sequor: dignas spectabitis, haud me
Præscia mens fallit, vestro jam nomine cædes.
Nam quis erit tandem campis telluris Hiberæ 90
Bellandi modus? en unquam lucebit in orbe
Ille dies, quo te armorum, Carthago, meorum
Adspiciam sonitus admotaque bella trementem?»
88. _haud me_ Ox. Put. R. 1, Parm. Med. Mars. Vulgo _aut me_, quod
retinuit Drak. cui illud præferre videbatur imitationem Virgil.
Æneid. X, 630, quæ nulla est. Dubitationem locum non habere, si
mens _præscia_ sit, et Scipionem nunc ita loqui, ut se certum de
victoria esse milites intelligant, jam monuere Lefeb. et Ern.
93. _tonitrus_ conj. N. Heins.
Dixerat; et raucus stridenti murmure clangor
Increpuit; tonuere feris clamoribus astra. 95
Concurrunt; quantumque rapit violentia ponti,
Et Notus, et Boreas, et inexorabilis Auster,
Quum mergunt plenas tumefacta sub æquora classes;
Aut quum letiferos adcendens Sirius ignes,
Torret anhelantem sævis ardoribus orbem; 100
94. _clangor_ tubarum.
95. _clamoribus_, quibuscum acies concurrunt.
96... 102. Quantum hominum naufragio, aut peste, tantum nunc ferro
absumuntur. Comparationes magis ad multitudinem cæsorum spectant
(quod vel ex voc. _quantum_ et inpr. ex v. 101 sqq. ubi illa multis
verborum ambagibus adumbratur, patet), quam ad inpetum et
celeritatem, qua cædes fiunt, quo eas refert Ernest. coll. IV, 243
seq. et XIV, 121.
99. _Sirius_, æstus, et pestis causa; conf. XIV, 621, et ibi not.
Tantum acies hominumque ferox discordia ferro
Demetit: haud ullus terrarum æquarit hiatus
Pugnarum damna; aut strages per inhospita lustra
Unquam tot dederit rabies horrenda ferarum.
Jam campi vallesque madent, hebetataque tela. 105
Et Libys obcubuere, et amantes Martis Hiberi.
Stat tamen una loco perfossis debilis armis,
Luctaturque acies, qua concutit Hasdrubal hastam.
102. _Demetit_, ut IV, 213. Non facile umquam hiatu terræ tot
absorbentur, quot nunc ferro periere. Hæc nimium ad miraculum aucta
sentio, et sequentia de _rabie ferarum_ clementiora et remissiora
sunt, quam ut imaginem inchoatam recte absolvant; Ern.
105. _hebetata tela_, ut apud Lucan. VI, 186; Senec. Octav. v. 526,
et Curt. IV, 16; Drak.
107... 114. Conf. Liv. XXVIII, 16, et Polyb. XI, 24, qui Hasdrubalem
cedentibus suis restitisse, nec tamen vulneratum esse tradunt.
108. _concutit hastam_ pro stat et pugnat, ut passim apud Homerum.
103. _haud strages_ ed. Lefeb. adjecta nota: «Sic omnes.» Quod si
verum est, mireris, nullam lectionis varietatem notatam esse a
N. Heins. vel Drak. in vulgatis certe edd. _aut_ legitur, nec
multum interest.
Nec finem daret ille dies animosaque virtus,
Ni perlapsa viro loricæ tegmine arundo, 110
Et parco summum violasset vulnere corpus,
Suasissetque fugam: rapido certamina linquit
In latebras evectus equo, noctisque per umbram
Ad Tartessiacos tendit per litora portus.
110. _viro_, Hasdrubali.
111. Conf. ad V, 273, et XV, 755 seq.
--_parco_, levi.
112 seq. De fuga Hasdrubalis vid. plura ap. Liv. et Polyb. ll.cc.
114. _Tartessiacos portus_, vid. ad III, 399. Sed h.l. _Gades_
designari videntur, quo Hasdrubalem ac Magonem refugisse Livius loco
laud. tradit, et quam urbem non diversam fuisse a Tartesso putabant
Plinius III, 21, Avien. Descr. Orb. 613; Sallustius in Fragment. et
alii; conf. ad III, 396.
110. _viro_ Colon. Oxon. Tell. _vitæ_ Putean. Vulgo _foret_.
Deinde _perlapsa tegmen_ emend. Dausq. et _tegmina_ Livineius.
Vulgatum probabat N. Heins. coll. Liv. XXVIII, 11; _Foribus ipsis
duo perlapsi angues_; conf. ibi Gronov.
111. _vulnere_, non _pondere_, scripti. _En_ pro _Et_ substituit
Lefeb. ut passim. _libasset_ pro _violasset_ conj. N. Heins. Sed
vulgatum firmavit Drakenborch. coll. Virg. Æn. XI, 277, 591, 848;
XII, 797; Ovid. Met. XIII, 279.
113. _avectus_ recte, puto, emend. N. Heins. et edidit Lefeb.
Proximus in pugna ductori Marte manuque 115
Regnator Nomadum fuerat; mox fœdere longo
Cultuque Æneadum nomen Masinissa superbum.
115 sqq. _Masinissa_, filius Galæ, regis Numidarum Massylorum, et
socius Pœnorum (vid. Liv. XXIV, 49; XXV, 34; XXVIII, 13), ad
Romanorum nunc partes transit (Liv. XXVIII, 16, 35), et regnum
paternum, a Syphace expugnatum (Liv. XXIX, 29... 34; XXX, 5),
Scipionis ope recuperat (cf. Liv. XXX, 11), a quo præterea
amplissimis muneribus, Cirta oppido ceterisque urbibus et agris, quæ
ex regno Syphacis in populi Rom. potestatem venerant, donatur (inf.
v. 130; Liv. XXX, 15, 44); cf. Polyb. XI, 21; XIV, 3 sq. 8 sq. XV,
4, 5, 9, 12, 14, 18; XXI, 9; XXII, 4, et Appian. Punic. 10... 28,
32, 37, 41... 48, 67, 74, 93, 105 seq. _proximus ductori_,
Hasdrubali, _Marte manuque_, virtute, _fuerat_, eum fortitor
pugnando prope æquaverat Masinissa. «Caput rerum in omni hostium
equitatu.» ap. Liv. XXVIII, 35.
[116.] _Nomadum_, confer ad v. 171.
[117.] _Æneadum_, Romanorum.
--_nomen superbum_, conf. ad IV, 729.
117. _Masinissa_ Putean. et plerique libri editi, ut et optimi ap.
Livium. _Massinissa_ in tabella ænea ap. Ursin. ad Cic. de Sen. c.
10, ut _Porsenna_, et metri causa _Porsena_, judice Drak.
Dausqueius et alii _Masanissa_, vel _Massanissa_, vel _Massanassa_
scribendum censent, forte rectius. Græcis certe plerumque
Μασσανίσσης, vel Μασσανάσσης, vel Μασανάσσης dicitur; cf. Cl.
Schweigh. ad Polyb. III, 5; XI, 21, et ad Appian. Hispan. c. 24,
et Pun. c. 10; Gron. et Drak. ad Liv. XXIV, 49; XXV, 34.
Huic fesso, quos dura fuga et nox suaserat atra,
Carpenti somnos subitus rutilante coruscum
Vertice fulsit apex, crispamque involvere visa est 120
Mitis flamma comam, atque hirta se spargere fronte.
118 seq. Masinissa fausto omine objecto, quod mater explicat,
permovetur, ut Scipionem fœderis pangendi causa adeat: quæ res ita
coloribus poeticis oblita est et figmentis epicis intertexta, ut
sine Livio veram rerum gestarum rationem adsequi nullo modo
possimus; Ern. conf. Liv. XXVIII, 16 et 35. Manifesta autem est et
ab aliis jam notata imitatio Virgil. Æn. II, 682 seqq. ubi vid.
Cerda et Heyne; cf. et Liv. I, 39, 41; XXV, 39; extr. Barth. ad
Claud. Cons. Hon. IV, 193 sq. Casaub. ad Suet. Tib. 14. «Fulgor
igneus, si urendo non noceat, celebritatis gloriam adferre
creditur,» Saresber. Polycr. I, 13. Silii autem ingenio hæc fingendi
locum dedisse crediderim verba Livii XXIV, 49 pr. «Filium Gala
Masinissam habebat, septem et decem annos natum, ceterum juvenem ea
indole, ut jam tum adpareret, latius regnum opulentiusque, quam
adcepisset, facturum.» Veræ gloriæ ejus miracula addita, ut Marcii
ap. Liv. l.c. Ascanii ap. Virgil. et aliorum.
119. _coruscum_ adverb.
120. _apex_, non pileus, de quo Burm. ad Virg. l.c. et Gesner. ad
Claud. l.l. cogitarunt, nam mox _flamma_ dicitur; Ern.
121. _Mitis flamma_, ut apud Virg. _levis apex_, et _tractu innoxia
molli_ (vel _mollis_) _lambere flamma comas_: de _tractu_, vel
potius _tactu_, vide Var. Lect. Nostri Virgil. Vol. II, p. 290.
_Ed._
--_hirta fronte_, conf. ad XIII, 861.
118. _cruda fuga_ conj. N. Heins. qui illam vocem in deliciis
habebat; conf. Burm. ad Val. Fl. VI, 545; VII, 243, et sup. ad VI,
78; VII, 3; XIII, 532.
Concurrunt famuli, et serpentes tempora circum
Festinant gelidis restinguere fontibus ignes.
At grandæva, Deum prænoscens omina, mater,
«Sic sit, Cælicolæ; portentaque vestra secundi 125
Condite, ait; duret capiti per secula lumen.
122 sq. Ipsa verba Virg. Æn. II, 684... 686.
124. _mater_, ut Tanaquil apud Liv. I, 39, et Anchises apud Virg.
quorum tamen scientia auguralis notior est.
125 seq. Verbis _sic sit_ adripit ex veterum superstitione anus omen
et Deos salutat; Barth. Adv. XXI, 15.
--_portenta vestra secundi Condite_, perficite læta, quæ nobis
portenditis. Alii aliter exponunt: Barthius et Ern. firmate, vel
conservate; D. Heins. «_Condite secundi_ est secunda date: secunda
enim auspicia, quæ _adtestata_ dicebantur et fulgure constabant
plerumque, condebant, h. est, confirmabant prima, quum fausta erant;
quum infausta, quæ _parentalia_ vocabantur, tollebant illa et
destruebant quasi.» Hoc acumen, quod non mireris, displicebat Burm.
qui ad Valer. Flacc. I, 531; multis exemplis docet, _condere_, quod
instituere et in ipso principio decernere significet, proprium esse
fatis verbum.
[126.] _duret capiti per secula lumen_, perpetua sit gloria ejus
æternamque imperium, vel æternitati consecretur nomen ejus, cujus
caput clarum fore divino igni circumfuso portendistis.
122. _tempora_, non _pectora_, scripti, ut mox v. 128, et apud
Virg. Æn. II, 684.
125. _Sic sic_ primus edidit Marsus in Ven. poster. Antiquiorem
lect. revocavi cum Lefeb. et Ern. _portenta o vestra_ maluerit
N. Heins.
Ne vero, ne, nate, Deum tam læta pavesce
Prodigia, aut sacras metue inter tempora flammas.
Hic tibi Dardaniæ promittit fœdera gentis,
Hic tibi regna dabit, regnis majora paternis, 130
Ignis, et adjunget Latiis tua nomina fatis.»
130. Conf. sup. ad v. 115 sq.
131. _Latiis fatis_, fortunæ Romanorum, quorum postea constanter
socius fuit et amicus: ut apud Lucan. III, 307; «populo communia
nostro Fata tulit.»
127. _tam læta_ e scriptis recepi, quod et rectius videbatur
N. Heins. In omnibus edd. _tu læta_.
131. _Latiis fastis_ Gryph. Nut. Raphel. Cellar. Modius, refragg.
N. Heins. Drak. Lefeb. et Ern. sed prob. Burm. ad Val. Fl. II,
245, ubi monet, sensum h.l. esse, tua nomina, ut amici et socii
regis, fastis Romanis adscribentur, quibus fœdus tecum initum
consignabitur, et per quos nomen tuum in secula ibit. Non male!
nec tamen spernenda lectio antiqua.
Sic vates, juvenisque animum tam clara movebant
Monstra, nec a Pœnis ulli virtutis honores,
Hannibal ipse etiam jam jamque modestior armis.
132. Recensentur causæ, quibus Masinissa motus partes Romanorum
sequutus sit et fœdus pepigerit cum Scipione, primum _clara
monstra_, h.e. omina manifesta, quibus imperii nominisque amplitudo
portendatur, deinde quod a Pœnis nullo honore aliisve virtutis
præmiis, vel adfectus esset, vel ea exspectare posset, denique quod
Hannibalis fama ac res labi cœpissent; cf. ad v. 148.
133. _Monstra_ h.l. non malo, ut sæpe, sed bono sensu, Virg. Æn. II,
680, sumuntur; Drak. Confer ad II, 650.
134. _modestior armis_, arma bellumque tractans minore impetu,
animo, ira ac insolentia, ut contra victor, et cujus virtuti fortuna
conjuncta est, _ferox_ dicitur, et _bello superbus_ Virg. Æn. I, 21,
vel _superbus virtute et factis_ supra X, 573; κυδιόων Homer. et
_insolentius hostem insequi_ Cæs. B. C. I, 45. Marsus exponit,
minoris famæ ac nominis in re militari; et Ernesti, adtritus, vel
fractus fortuna bellica, et fama pristina deminutus.
134. Hunc versum in recentt. edd. et primum quidem in Junt.
excipit alius, a Nicandro procusus, _Ire videbatur, Martisque
liquescere famam_, vel _fama_, ex emend. N. Heins. qui et
_senescere_ conj. quod adridere potest coll. Liv. XXIX, 3, extr.
_Hannibalem ipsum jam et fama senescere et viribus_. Ernesti
contra _liquescerefama_ exquisite putat dici posse, cujus
existimatio et gloria veluti diluta sit, et elanguerit ex pristino
quasi robore. Idem monet, se non defendere versum, sed servasse,
ut concinnior esset omnis locus, qui sine illo veluti claudicaret.
Ego potius eum delevi cum Modio, Cell. et Lefeb. quoniam
auctoritate optimorum librorum destituitur, eoque ejecto hic
locus, in quo omnia pendent a verbis _animum movebant_, non modo
integer est, sed etiam doctior, neque alienus a stylo Silii.
Aurora obscuri tergebat nubila cæli, 135
Vixque Atlantiadum rubefecerat ora sororum:
Tendit ad Ausonios et adhuc hostilia castra.
Atque, ubi se vallo intulerat, ductorque benigno
Adcepit Latius vultu, rex talibus infit:
135. _tergebat_, serenabat, dimovebat.
136. _Atlantiades sorores_, Atlantis filiæ, Pleiades, seu Vergiliæ,
quæ summo inane occidunt in occidentali parte cæli, dum Aurora et
sol interea ab oriente emergunt, vid. Heyne ad Virg. Ge. I, 221, et
Hermanni Mythol. tom. III, not. 258 sq.
139. Conf. Liv. XXVIII, 35. Sed in hac oratione, quam ex ea, qua
Indibilis suo et Mandonii nomine Scipionem ap. Liv. XXVII, 17,
adloquutus sit, desumtam putabat Drak., poetam suum potius ingenium
(a quo etiam profecta oratio Scipionis, et quæ de donis, ab eo
Masinissæ datis, referuntur infra vers. 154... 167) quam Livium
sequutum esse, jam monuit Ern.
140. _monita_, vid. ad IV, 120.
--_sacræ responsa parentis_; conf. sup. v. 124.
137. _in Ausonios_ Oxon. Put. R. 1. Parm. Med. Mars. Gryph.
«Cælestum monita et sacræ responsa parentis, 140
Dîsque tua, o Rutulum rector, gratissima virtus
Avulsum Tyriis huc me duxere volentem.
Si tibi non segnes tua contra fulmina sæpe
Visi stare sumus, dignam te, nate Tonantis,
Adferimus dextram; nec nos aut vana subegit 145
Incertæ mentis levitas, et mobile pectus;
Aut spes et læti sectamur præmia Martis.
Perfidiam fugio et perjuram ab origine gentem.
Tu, quando Herculeis finisti prælia metis,
Nunc ipsam belli nobiscum invade parentem. 150
143. _fulmina tua_, vid. ad I, 421; apte inpr. h.l. de Scipione
_nato Tonantis_, de quo vid. ad IV, 476.
148. Cf. ad I, 5. Recte jam monuit Dausq. Silium respexisse fallacem
conditionem de spatio corii taurini magnitudine consignando, et
perfidiam Pœnorum, qui Sophonisbam, Masinissæ pactam, Syphaci
tradiderint; de quo vid. Appian Pun. 10, qui hanc præcipue causam
Masinissæ fuisse dicit fœderis cum Scipione jungendi; conf. idem de
reb. Hisp. c. 37.
149. _Herculeis finisti prælia metis_, totam expugnasti Hispaniam,
nec desiisti vincere nisi in mundi fine; cf. ad I, 142, et IX, 185.
_Ed._
150. _belli_ hujus _parentem_, causam et auctorem, scilicet
Carthaginem Africæ.
149. _Tu_ Col. Vulgo _Et_.
150. _Hunc_ Marsi Ven. pr. operarum errore. Inde _Hanc_ castigatum
in Ven. poster. quam aliæ edd. sequutæ sunt. _Hinc_ ad marg.
notavit Cortius, non inprob. Ern. Sed languet, quoniam τὸ _quando_
præcessit.
Ille tibi, qui jam gemino Laurentia lustro
Possedit regna, et scalas ad mœnia Romæ
Admovet, in Libyam flammis ferroque trahendus.»
151 seq. _gemino lustro_, rotundiore numero, ut poetis mos est: nam
Livius XXVIII, 16, 38, et fasti ab initio belli Punici usque ad
debellatam Hispaniam tredecim annos, non quindecim, ut Dausq. et
N. Heins. volebant, statuunt; Drak. Cf. Var. Lect.
--_Ille, qui_, etc. Hannibal.
--_Laurentia regna_, vid. ad I, 110.
151. _tam gemino_ Put. _tergemino_, h.e. terno, ut XV, 190, emend.
Dausq. et eamdem ob causam inf. v. 215, _ter quinos_, non inprob.
N. Heins. et Lefeb. cujus hæc nota est: «Placet conj. hæc, si
_lustrum_ pro quatuor annis adcipias, ut diserte adfirmat Plinius:
et verius fuerit, si demas unum annum, quam si tres habeas
addendos.» Lustrum vero numquam tempus quatuor annorum dicitur,
nisi ubi periodus designatur, vel de ea re, quæ quarto quovis anno
fit aut repetitur, sermo est, ut ap. Plin. II, 47, ed. Hard. et
Ovid. Fast. III, 165. Tempus etiam non exacte convenit, sive
_tergemino_ sive _gemino_ scribas, et sive quinque, sive quatuor
annorum spatium contineat lustrum: conf. not. Neque tamen
dissimulo, conjecturis illis favere duo hujus libri loca inf.
v. 628, et 688.
Sic Nomadum ductor: tunc dextra Scipio dextram
Amplexus, «Si pulchra tibi Mavorte videtur, 155
Pulchrior est gens nostra fide; dimitte bilingues
Ex animo socios; magna hinc te præmia claræ
Virtutis, Masinissa, manent; citiusque vel armis,
Quam gratæ studio vincetur Scipio mentis.
Cetera quæ in Libyam portari incendia suades, 160
Expediet tempus; nec enim sunt talia rerum
Non meditata mihi, et mentem Carthago fatigat.»
154... 167. Conf. sup. ad v. 139 sq.
156. _bilingues socios_, vid. ad II, 56.
158 seq. Venustissimæ urbanitatis plena sententia, mixta gravitate
aliqua heroi decora, ex armorum commemoratione; Ern.
162. _mentem fatigat_, vid. ad I, 63.
159. _stratæ_ Marsi. Ven. poster. errore operarum, quem plerique
editorum recentt. fideliter expresserunt.
160. _portari_, non _portare_, scripti. Τὸ _in_ exulat ab omnibus
edd. ante Wolfii Basil. unde _Lybiæ portari_, vel _properari_
conj. N. Heins. Locutionem _portari Libyam_ pro _in Libyam_ multis
exemplis firmant Sanctius Minerv. IV, p.m. 502, et Voss. art.
gram. VII, 42. Sed inter solœcismos eam refert Quintil. Inst.
Orat. I, 5, Draken.
Hinc juveni dona insignem velamine picto
Dat chlamydem, stratumque ostro, quem ceperat ipse
Dejecto victor Magone animique probarat, 165
Cornipedem; tum, qua Divum libabat ad aras
Hasdrubal, ex auro pateram, galeamque comantem.
Exin, firmato sociali fœdere regis,
Vertendas agitat jam nunc Carthaginis arces.
164 sq. _stratum ostro Cornipedem_, ut ap. Virgil. Æneid. VII, 277.
--_quem ceperat ipse_, etc. Cf. ad V, 137.
[165.] _Dejecto_ ex equo, non interfecto, ut XV, 464, nam Magonem
aliquem a Scipione occisum esse nemo tradidit.
--_probarat animi_ causa, ἕνεκα, propter animum, h.e. ferociam, ut
apud Claudian. Cons. Hon. IV, 488. Cf. Heins. curæ sec. ad Claudian.
p. 900. Sic et _laudabat leti_, IV, 259, similiaque passim.
166 sq. Poeta et _pateram_ facit spolium, et equum.
--_galeam comantem_, vid. ad IV, 515.
163. _dono_ quædam edd. conf. Gron. Obss. IV, 14.
165. _animique_ Col. _avumque_ Ox. et Put. Vulgo _animumque_.
166. _tum qua_ scripti _cum qua_ R. 1, Parm. Med. aliæque priscæ
edd. In recentt. _et cum qua_.
168. _formato_ Ox. et Put. Deinde _sociati Regis_ recte, opinor,
emend. N. Heins.
Massylis regnator erat ditissimus oris, 170
Nec nudus virtute, Syphax: quo jura petebant
Innumeræ gentes, extremaque litore Tethys.
Multa viro terra, ac sonipes, et bellua, terror
Bellorum, nec non Marti delecta juventus.
170... 276. Conf. Liv. XXVIII, 17 sq.
--_Massylorum_, vel Massyliorum rex proprie fuit Masinissa, et
Massæsylorum Syphax. Inde constat, Silium duos populos vicinos
confudisse: id autem tanto minus mirandum est, quod Syphax aliquando
totum Masinissæ regnum obtinuit; Drak. Conf. Liv. l.l. Strab. XVII,
pag. 829... 832; Intpp. Liv. XXIV, 48; XXIX, 29; Schweigh. V. Cl. ad
Appian. Pun. c. 10, et ad Polyb. III, xxxiii, 15; VII, xix, 1.
170. «Magnum in omnia momentum Syphax adfectanti res Africæ erat,
opulentissimus ejus terræ rex, bello jam expertus ipsos
Carthaginienses, finibus etiam regni apte ad Hispaniam, quod freto
exiguo dirimuntur, positis,» Liv. l.c. Conf. XVII, 143 sq. Appian.
Pun. 10, et Hisp. 37.
[171.] _nudus virtute_, vid. ad IV, 313.
171. _quo_, a quo, ut apud Curt. V, 7, «regia totius orientis, unde
tot gentes ante jura petebant.»
172. _extrema Tethys_, ut III, 411, fines extremi regni Syphacis, ad
oceanum Atlant. et fretum, quo ab Hispania dirimuntur, producti;
confer Liv. l.c. et supra ad I, 141 sq. Propr. amnis Mulucha Bocchi
Massæsylorumque finis ab occasu (Plin. V, 2), et inde Mauri ad
Oceanum usque.
173. _bellua_, elephanti.
171. _quoi_ olim scriptum putabat N. Heins. pro _cui_, vel _quo
litore_ jungendum.
Nec foret, aut ebore, aut solido qui vinceret auro, 175
Gætulisve magis fucaret vellus ahenis.
Has adjungere opes avidus, reputansque laborem,
Si vertat rex ad Pœnos, dare vela per altum
Imperat, atque animo jam tum Africa bella capessit.
176. _fucaret_, inficeret (ut VIII, 436), _vellus_, lanam, _Gætulis
ahenis_, purpura Gætulica; conf. v. 354, 568 sq. Plin. VI, 31, extr.
IX, 36; XXXV, 6.
177. Conf. omnino Liv. XXVIII, 17, pr.
--_Has opes_, Syphacem, opulentissimum Africæ regem, _adjungere_,
conjungere secum fœdere.
--_reputans laborem_, quanto gravius foret bellum, quanto major
difficultas bellica, si vires Pœnorum hujus regis societate
augerentur.
179. _Africa bella_, Africanum bellum, ut XVII, 11, vid. sup. ad I,
252, in Var. Lect.
175. _Nec forte_ Put. _torto ebore_, (quod torno dolatum rasumque
erat) vel _nec tereti aut ebore_ conj. N. Heins.
176. _aenis_, ap. Col. sed nos _ahenis_ hic, et ad V, 606, et VII,
642. _Ed._
179. _fera_ pro _Africa_ perperam substituit indoctus Nicander.
Verum ubi perventum, et portus tenuere carinæ, 180
Jam, trepida fugiens per proxima litora puppe,
Hasdrubal adflictis aderat nova fœdera quærens
Rebus, et ad Tyrios Massylia signa trahebat.
180 sq. Cf. Liv. l.c.
--_carinæ_, duæ quinqueremes.
182. _Hasdrubal_ Gisgonis filius Hispania pulsus, et socer postea
Syphacis.
183. _ad Tyrios_, Pœnos eorumque partes, _Massylia signa_, Syphacem,
_trahebat_, trahere conabatur, ut _reseravit_, I, 14, et similia
passim.
Audito, pariter populorum in regna duorum
Advenisse duces, qui tota mole laborent, 185
Disceptentque armis, terrarum uter imperet orbi,
Celsus mente Syphax adciri in tecta benigne
Imperat, et tanto regni se tollit honore.
Tum lætos volvens oculos adversa per ora,
Sic Latium adfatur juvenem, ac prior incipit ultro: 190
184... 188. Confer Liv. XXVIII, 18, pr.
--_Audito_, vid. ad V, 106.
185. _tota mole_, omnibus viribus.
189... 208. Manifesta imitatio Virgil. Æneid. VIII, 152... 171, ad
quem locum, vid. Heyne.
190. _prior_, non _prius_, scripti.
«Quam te, Dardanida pulcherrime, mente serena
Adcipio, intueorque libens! quamque ora recordor
Lætus Scipiadæ: revocat tua forma parentem.
Nam repeto, Herculeas Erythia ad litora Gades
Quum studio pelagi et spectandis æstibus undæ 195
Venissem, magnos vicina ad flumina Bætis
Ductores miro quondam me cernere amore.
191. _Dardanida_, Romane; conf. V.L.
193. _Scipiadæ_, vid. ad VII, 106.
--_revocat_ mihi in mentem, nisi malis, refert, reddit, ut II, 634.
194. Conf. Virg. Æn. VIII, 166 sq. et Liv. XXIV, 48.
--_Erythia_, Ἐρύθεια, insula, vel eadem cum Gadibus, vel inter Gades
et Hispaniam sita, regia Geryonæ, cujus boves Hercules, occiso rege,
in Italiam abegit; cf. Heyne ad Apollod. p. 386 sq. et Harduin. ad
Plin. IV, 22, s. 36.
--_Herculeas Gades_, conf. ad III, 14 sq.
195. Conf. ad III, 45 sq.
196 seq. Syphacem petiisse Gades et cum Scipionibus congressum esse,
tradiderant forte alii, quorum scripta interciderunt, idque maritimi
æstus spectandi causa, non, quoniam a Masinissa pulsus sit ex
Africa, factum esse, rex h.l. comminisci videtur, honestam causam
prætendens turpiori, quam fateri ipsum pudebat; Lenz.
191. _Dardanide_ Put. et ed. Gryph. Sed vid. ad III, 650.
194. _Erythia_ Col. _Erychia_ Oxon. Vulgo _Erythrea_, vel
_Erythræa_.
Tum mihi dona viri præda delecta tulere,
Arma simul, regnoque meo tum cognita primum
Cornipedum frena, atque arcus, quîs cedere nostra 200
Non norunt jacula, et veteres tribuere magistros
Militiæ, qui dispersas sine lege catervas
Vestro formarent ritu ad certamina Martis.
200. _frena_ equorum Numidis ignota, vid. ad I, 215.
201 sq. Conf. Liv. l.l.
--_veteres Militiæ_, vid. ad IV, 530. «Syphax oravit, ut unus ap.
sese magister rei militaris remaneret, etc.» Liv. XXIV, 48. Junge
eliam _magistros militiæ_, et _veteres_ accipe dictos pro peritis,
usu atque exercitatione præditis.
[203.] _ritu_, arte, qua Rom. orbem domuere. _Ed._
201. _Non nolint_ emend. Gronov. Obss. IV, 6, p. 92, quod impense
placebat N. Heins. qui etiam conj. _qui cedere nostro Non norint
jaculo_, et recte monuit, verisimilius esse, commendari a Syphace
ea munera, quam contemni. Hinc _qui cedere nostris Non norint
jaculis_ reposuit Lefeb. quem sequutus est Ern. Withof. emendat:
_qui_ (Romani ductores) _cedere nostra Cognorant jacula_.
201. _veteres_ est emend. N. Heins. pro vulg. _veteris_, quod
tamen ἀρχαϊκῶς scriptum videri potest.
Ast ego, quum nostra (in nostris quæ copia regnis)
Nunc auri ferrem, nivei nunc munera dentis, 205
Nil valui precibus; solos sibi cepit uterque,
Quos cohibebat ebur vaginæ sectilis, enses.
205. _nivei munera dentis_, ex ebore facta. Conf. IX, 581 sq.
206 sq. _uterque_, pater et patruus tuus.
[207.] _ebur vaginæ sectilis_, h.e. vagina ebore sectili ornata,
κολεὸς πριστοῦ ἐλέφαντος Homer. Odyss. θ, 404; σ, 195; τ, 564. Nam
proprie ebur est _sectile_, vel _sculptile_, torno dolatum rasumque,
ut ap. Ov. medicam. fac. 10, et ex Ponto IV, ix, 28. Morem, eburnea
vagina ensem ornandi (cujus etiam meminere Homer. Od. θ, 404; Virg.
Æn. IX, 305; Ovid. Met. IV, 148), præcipue olim obtinuisse apud
populos Africæ, quibus ingens elephantum copia erat, hinc etiam
patet, quod postea Lusitani, ut refert Osor. in vit. Eman. Portug.
regis lib. I, p.m. 25, apud nonnullas gentes, quæ ceteris cultiores
haberi volebat, ejus rei vestigia invenerint; Drak.
204. _Atque ego_ ex R. 2, ed. Lefeb. Deinde _vestra_ Put. h.e.
munera vobis destinata. Non male! Withof. non male conjicit
_vetera_, ut ab antiquitate hæc munera landentur; vel potius,
_Ast ego quum contra_, hoc est, vicissim (_ita nostris quæ copia
regnis_), etc. verum hoc altero modo claudicat versus. _Ed._
_vestro_, scilicet patri, ex ed. Parm. et Ben. recepere Drak.
Lefeb. et Ern. suadente N. Heins. qui aliquando conj. _Ast ego
quum (præsto in nostris q. c. r.) Nunc auri obferrem_, et certe
_obferrem_ malebat. Mihi potius τὸ _ferrem_ exquisitius, et
ellipsis in voc. _vestro_ admodum dura videtur. Elegantiam certe
ejus mihi non persuasit locus Terentii, a N. Heinsio laudatus,
Andr. IV, iv, 25, ubi sermo Mysis a Davo interrumpitur, et τὸ
_vestri_ ad _Pamphili_ pertinet.
Quare, age, lætus habe nostros intrare penates,
Ac, mea quando adfert Libycum fortuna per undas
Ductorem, facili, quæ dicam, percipe mente. 210
Et vos, qui Tyriæ regitis Carthaginis arces,
Hasdrubal, huc aures, huc, quæso, advertite sensus.
208. _habe intrare_, intra, ut ap. Varr. R. R. I, 1, pr.
--_rogas, ut habeam curare_; conf. tamen Var. Lect.
--_lætus_ te _habe intrare_, ad intrandum, hoc est, lætus, lubens
intrato; Lenz.
209 sq. Quoniam magnitudo fortuno meæ vos ambos huc agit, agite,
componite pacem mea auctoritate! rex enim fastu barbarico
suspicabatur, componendæ controversiæ gratia ambos ad tantum
arbitrum venisse; Barth. Adv. X, 7; confer omnino Liv. XXVIII, 18,
pr.
--_Libycum Ductorem_, etiam Hasdrubalem adduxit.
211. _vos_ pro _tu_; conf. ad III, 222, in Var. Lection.
--_arces Carthaginis_ vid. ad I, 7.
208. _have_ Col. pro _habe_; conf. Burm. ad Val. Fl. I, 671, et
Draken. ad h.l. _ave_, h.e. sit prosperum tibi, vel cupide,
libenter intra, conj. Barth. Adv. X, 7. Sed nihil mutandum, nisi
forte pro imperat. malis _habes_ h.e. potes, ut _habeo dicere_,
_polliceri_, _adfirmare_, ap. Cic. Rosc. Am. 35, ad Div. I, 5,
Liv. XLIV, 22; conf. Burm. l.c. Gronov. Obss. in Eccles. Script.
c. 22, p. 244, et ad Senec. Controv. I, 1, p.m. 385. Sic et ἔχω
διδάξαι, ἀποδοῦναι, etc. vid. Schleussneri Lexic. in N. T. p. 874,
875.
209. _adfert_ Col. et Ox. _abest_ Put. Vulgo _habuit_.
«Quanta per Ausonios populos torrentibus armis
Tempestas ruat, et Latio suprema minetur,
Utque bibant Tyrium bis quinos sæva per annos 215
Sicana nunc tellus, nunc litora Hibera cruorem,
Cui nescire licet? quin ergo tristia tandem
Considunt bella, et deponitis arma volentes?
Tu Libya, tu te, Ausonia, cohibere memento.
213 sq. «Syphax utrumque contrahere ad conloquium dirimendarum
simultatium causa est conatus,» Liv. l.c. Hæc exornavit poeta.
--_Tempestas_ δεινῶς de bello, unde et _torrentia arma_ dicuntur.
215 sqq. Imitatio magnifici loci Virg. Æn. VII, 222 seqq. ubi vid.
Heyne.
--_bibant cruorem_, ut X, 268, et XVII, 412.
--_bis quinos_, vid. ad v. 151.
219. _memento_, vid. ad III, 118.
--_te cohibere_, ejus finibus contentum esse.
215. _ter quinos_ corrig. Dausq. vid. ad v. 151.
Haud deformis erit vobis ad fœdera versis 220
Pacator mediusque Syphax.» Subjungere plura
Non passus, gentis morem arbitriumque Senatus
Scipio demonstrat; vanique absistere cœpti
Spe jubet, et Patres docet hæc expendere solos.
Suadendi modus hic: quodque est de parte diei 225
Exacti super, ad mensas et pocula vertunt.
Atque, epulis postquam finis, dant corpora somno,
Et dura in noctem curarum vincula solvunt.
221. _medius_, arbiter inter duos litigantes, qui barbare _mediator_
dicitur, et sup. VI, 347, _pacis sequester_; conf. Cerda ad Virg.
Æn. VII, 536; Gierig. ad Ovid Met. V, 564; Barth. ad Claudian. Cons.
Mall. Theod. v. 250, et Heins. ad Claud. in Rufin. II, 309.
222 sq. «Scipio abnuebat, aut privatim sibi ullum cum Pœno odium
esse, quod conloquendo finiret, aut de republ. se cum hoste agere
quidquam injussu senatus posse;» Liv. l.c.
225. _modus_, finis.
223. _vanique_ Col. Vulgo _namque illum_; unde _jamque illum_
emend. Dausq. et Cort.
225. _modus his_ Parm. forte pro _is_.
Jamque novum terris pariebat limine primo
Egrediens Aurora diem, stabulisque subibant 230
Ad juga solis equi, necdum ipse adscenderat axem,
Sed prorupturis rutilabant æquora flammis:
Exigit e stratis corpus, vultuque sereno
Scipio contendit Massyli ad limina regis.
229. Conf. sup. V, 24 sqq. et ibi not.
230. _stabulis_, vid. ad III, 399.
[231.] _juga_ et _axem_ pro curru.
234. _Massyli regis_, vid. ad vers. 170.
229. _limine_ Col. R. 1, Med. Marsi Ven. prior. lumine Marsi Ven.
poster. et inde aliæ edd.
Illi mos patrius fetus nutrire leonum, 235
Et catulis rabiem atque iras expellere alendo.
Tum quoque fulva manu mulcebat colla jubasque,
Et fera tractabat ludentum interritus ora.
Dardanium postquam ductorem adcepit adesse,
Induitur chlamydem, regnique insigne vetusti 240
Gestat læva decus: cinguntur tempora vitta
Albente, ac lateri de more adstringitur ensis.
Hinc in tecta vocat, secretisque ædibus hospes
Sceptrigero cum rege pari sub honore residunt.
235 seqq. _mos patrius_, cf. ad I, 82. De hoc Maurorum more conf. I,
406; II, 440; III, 288 sq. Placebit in his jucunda et gravis
verborum varietas, quam plerumque felici studio Silius exsequitur;
Ern.
240 sqq. _regni insigne vetusti decus_ sceptrum; conf. v. 244.
[241.] _læva_ manu _gestari_ sceptrum multis exemplis docuere Dausq.
ad h.l. Burm. ad Ovid. Amor. III, i, 13, et Val. Fl. II, 590.
--_vitta albente_, fascia candida ac tenui, caput cingente, h.e.
diademate; cf. v. 268, et Lips. ad Tac. Ann. VI, 37.
243 sq. _secretis ædibus_, in secreta et abdita domus parte.
--_hospes cum rege_, h.e. et rex, _residunt_, ut ap. Sallust. B. I,
101. «Bocchus cum peditibus invadunt,» et Nep. Phoc. 2: «Demosthenes
cum ceteris in exsilium erant expulsi» Cell.
235. _nutrire_ Col. Vulg. _nutrisse_.
244. _resident_ R. 1, Parm. Med. _resedit_ ad marg. R. 1; cf. ad
V, 3.
Tum prior his infit terræ pacator Hiberæ: 245
«Prima mihi, domitis Pyrenes gentibus, ire
Ad tua regna fuit properantem et maxima cura,
O sceptri venerande Syphax; nec me æquore sævus
Tardavit medio pontus: non ardua regnis
Quæsumus aut inhonora tuis; conjunge Latinis 250
Unanimum pectus, sociusque adcede secundis.
Non tibi Massylæ gentes, extentaque tellus
Syrtibus, et latis proavita potentia campis
Amplius adtulerint decoris, quam Romula virtus
Certa juncta fide, et populi Laurentis honores. 255
Cetera quid referam? non ullus scilicet ulli
Æquus Cælicolum, qui Dardana læserit arma.»
245. _terræ pacator Iberæ_ magnifice de Scipione; conf. ad II, 483.
248. _sceptri venerande_, magne rex; conf. VI, 574.
249. _ardua_, difficilia ac molesta.
257. Dii non favent hostibus Romanorum, h.e. Fortuna non adspirat
eorum cœptis qui _læserint_, id est, lacessiverint acies Romanas.
_Ed._
246. _Pyrenes montibus_ R. 1, et Med. cf. XV, 504, et inf. v. 278.
252. _prætentaque_ conj. N. Heins. non male, ut plane h.l.
respondeat Virg. Æn. VI, 60; conf. Burm. ad Val. Fl. V, 167.
255. _juncta_ et _honores_ scripti. Vulgo _invicta_ et _honore_.
Audivit læto Massylus et adnuit ore,
Complexusque virum, «Firmemus prospera, dixit,
Omina, nec votis Superi concordibus absint, 260
Cornigerumque Jovem Tarpeiumque ore vocemus.»
Et simul exstructis cespes subrexerat aris;
Victimaque admotæ stabat subjecta bipenni;
Quum subito abruptis fugiens altaria taurus
Exsiluit vinclis, mugituque excita late 265
Inplevit tecta, et, fremitu suspiria rauco
Congeminans, trepida terrorem sparsit in aula;
Vittaque, majorum decoramen, fronte sine ullo
Delapsa adtactu, nudavit tempora regis.
258. _Massylus_, cf. ad v. 170.
261. Conf. ad VI, 467 sq.
262. Confer ad IV, 701. Adcumulantur cespites in aras, forte duas,
Jovi Capitolino et Hammoni exstructas; Lenz.
263. _bipennis_, ut πέλεκυς, pro securi; de quo copiose disputant
D. Heins. et Drak.
264 sq. Conf. V, 63 sq. (ubi vid. not.) Stat. Theb. XI, 226 sq. (ubi
vid. Barth.) Senec. Herc. Œt. 798 seq. Fecit autem hujus ominis
mentionem poeta, ut præsignificaret fœdus postea a Syphace violatum,
qui filia Hasdrubalis in matrimonium ducta ad Pœnos defecit; Ern. At
interitum potius regni ita portendi, ex vss. 270 seq. intelligitur.
268 sq. Conf. ad v. 241. Pessimi etiam hoc ominis fuisse, patet e
Senec. Thyest. v. 701, et Sueton. Galb. 18, simileque prodigium
Alexandro M. mortem præsagiisse testatur Appianus (de reb. Syr. c.
56), Drak.
265. Vulgo _Exsiliit_. Sed vid. ad VII, 46.
267. _Congeminans_, non _Congeminat_, scripti.
Talia Cælicolæ casuro tristia regno 270
Signa dabant, sævique aderant gravia omina fati.
Hinc fractum bello regem solioque revulsum,
Tempus erit, quum ducet agens ad templa Tonantis,
Qui tunc orabat socialia fœdera supplex.
His actis repetit portum, puppesque secundo 275
Dat vento, et notis reddit se Scipio terris.
272 seqq. Scipio, _qui tunc orabat socialia fœdera, ducet_ olim
Syphacem in triumpho, de quo vid. ad XVII, 629 seq.
[273.] _ducet agens_, vid. ad VIII, 277.
276. Scipio in Hispaniam redit.
--_notis terris_ Hispaniæ, ubi Scipio jam satis notus et clarus
erat; Lenz. Immo quæ ipsi satis notæ erant, quia cum armis eas
peragraverat. _Ed._
272. _Hic_ ex emend. N. Heins. reposuere Drak. Lefeb. Ern. ut
jungantur _Hic, qui tunc orabat_, etc. Sed hæc ratio durissima
est, quum tot verba interposita sint, et multo simplicior
faciliorque expeditu vulgata lectio, _Hinc_, h.e. abhinc, postea,
_tempus erit_, _quum regem ducet_, etc.
275. _puppesque_, non _puppemque_, scripti; cf. v. 180.
Concurrere avidæ gentes, variosque subacta,
Pyrene misit populos: mens omnibus una.
Concordes regem adpellant, regemque salutant.
Scilicet hunc summum norunt virtutis honorem. 280
Sed, postquam miti rejecit munera vultu,
Ausonio non digna viro, patriosque vicissim
Edocuit ritus, et Romam nomina regum
Monstravit nescire pati, tum versus in unam,
Quæ restat, curam, nullo super hoste relicto, 285
Et Latios simul, et vulgum Bætisque Tagique
Convocat, ac medio in cœtu sic deinde profatur:
277 sq. _avidæ_, Scipionem videre gestientes.
--_gentes Pyrenes_, Hispaniæ.
279 seqq. Poeta huc transtulit, quæ de regio nomine Scipioni jam
prius a devictis Hispanis dato repudiatoque tradunt Polyb. X, 38,
40, et Liv. XXVII, 19.
285. _super_, vid. ad I, 340.
277. _Concurrere_ Col. Put. R. 2. Vulgo _Concurrunt_.
280. _norant_ recte, puto, conj. Drak.
284. _tum versus_, non _conversus_, scripti.
286. _Latios_ scripti, nisi quod _Latio_ in Oxon. Vulgo _Latium_.
«Quando ita Cælicolum nobis propensa voluntas
Adnuit, extremo Libys ut dejectus ab orbe,
Aut his occideret campis, aut, axe relicto 290
Hesperio, patrias exsul lustraret arenas:
288... 591. Scipio ludos funebres in honorem patris patruique
instituit: quod argumentum nullus fere poeta fuit, qui non
tractaverit exemplo Homer. Iliad. ψ, 257 seqq. Odyss. ω, 85 seqq. et
Virgil. Æn. V, 42... 603, ubi vid. Heyne ad Argum. Æn. V. Silius non
Maronis tantum, sed Homeri etiam loca ante oculos habuit, nec tam
arbitrium suum ingeniumque, vel ornandi imitandique studium, quam
historicam veritatem sequutus est, quod ex Liv. XXVIII, 21 (ubi vid.
inpr. princ. et fin.), intelligitur. Tempus quidem non plane
convenit; sed levis hæc mutatio non sine judicio facta est, ne,
scilicet historia belli in Hispania inter Pœnos ac Romanos gesti,
quæ hoc et super. libro narratur, tam longo episodio
interrumperetur. Ea absoluta, facilius poeta aliam rerum varietatem
circumspicere, eique diutius inmorari poterat.
288 sq. Cf. Virg. Æn. V, 44 seq.
289. _extremo dejectus ab orbe Libys_, Pœni ex Hispania pulsi; cf.
I, 141... 270.
290. sq. _axe Hesperio_, plaga occidentali, h.e. Hispania.
[291.] _patrias arenas_, terras, Libyam.
290. _excideret_ Col. quod recepit Lefeb. _occiderit_ et
_lustrarit_ emend. N. Heins.
Jam vestra tumulos terra celebrare meorum
Est animus, pacemque dare exposcentibus umbris.
Mente favete pari, atque aures advertite vestras.
292. _vestra terra_, bene, quæ nunc vestra est, ut vestra virtute
parta, victis et expulsis Pœnis; Ern. Scipio quoque non Romanos
tantum, sed Hispanos etiam adloquitur; conf. v. 286.
--_tumulos celebrare_, exsequias, funus, exstructo tumulo vel
cenotaphio, donis in rogum conjectis et sacris factis.
293. _pacem_, quietem, _dare umbris_, funere facto: nam corpore
insepulto et vel justis inferiarum honore nondum persoluto centum
annos circa Stygem vagatur umbra, si fabulis credere ubi libuerit,
nec ad loca infera admittitur ibique quieti datur; cf. ad I, 154.
294. _favete Mente_, ut al. _ore_, vel. _linguis_, εὐφημεῖτε. Conf.
Cerda ad Virg. Æneid. V, 71, et Jani ad Horat. Od. III, i, 2.
293. _Fert animus_ maluerit idem, non inprob. Drakenb. qui tamen
utramque dictionem exemplis firmavit.
Septima quum solis renovabitur orbita cælo, 295
Quique armis ferroque valent, quique arte regendi
Quadrijugos pollent currus, quîs vincere planta
Spes est, et studium jaculis inpellere ventos,
Adsint, et pulchræ certent de laude coronæ.
Præmia digna dabo, e Tyria spolia incluta præda; 300
Nec quisquam nostri discedet muneris expers.»
Sic donis vulgum laudumque cupidine flammat.
295 seqq. Conf. Virg. Æn. V, 64 sqq.
--_orbita solis_, via et cursus, h.e. dies, ut X, 540.
--_Septima_, qui numerus sacer erat (confer Heyne ad Virg. Æn. V,
85) vel ex arbitrio a poeta ponitur.
297. _planta_, cursu pedum.
298. _jaculis inpellere ventos_, movere, vel stridore corum ac
sonitu concutere, quo sensu _auras mugitibus inpellere_ dixit Ovid.
Met. III, 21; conf. ad II, 580.
299. _corona_ quodvis præmium victoriæ, ut inf. v. 505, et _palma_
v. 389, 462, al.
301. Cf. Virg. Æn. V, 305.
297, 298. _quîs vincere planta Pernici, et studium_ corrig.
N. Heins. Sed a vulgata lectione hæc nimis abhorret, nec video cur
illa tantopere frigeat.
300. _e_ recte ediderunt Raphel. Cell. Drakenb. probb. Dausq. et
N. Heins. conf. inf. v. 449. Vulgo _et_.
Jamque dies prædicta aderat, cœtuque sonabat
Innumero campus, similatasque ordine justo
Exsequias rector lacrimis ducebat obortis. 305
Omnis Hiber, omnis Latio sub nomine miles
Dona ferunt, tumulisque super flagrantibus addunt.
Ipse, tenens nunc lacte, sacro nunc plena Lyæo
Pocula, odoriferis adspergit floribus aras.
303... 311. Conf. Virgil. Æn. V, 104 sq. et 75... 81, ubi vid.
Heyne.
304 sq. _similatas Exsequius_, fictam pompam funebrem _ducebat_, quæ
mox narratur; Ern. Quæ interpretatio obcura est, et nescio an
consentanea menti poetæ, qui designavit cenotaphia et exsequias in
honorem eorum ductas, quorum corpora alio loco vel sepulta erant,
vel, ut Scipionum (conf. v. 293), inhumata jacebant.
309. _floribus_, vid. Var. Lect.
304. _similatasque_ scripsi pro _simulatasque_; conf. ad lib. II,
vers. 553.
305. _abortis_ Putean.
308. Drakenborch. post _lacte_, non post _sacro_, distinxit,
auctore N. Heins. Nil interest.
309. _odoriferis adspergit roribus_, hoc est vino, vel unguentis,
conj. N. Heins. Sed _floribus_ et coronis sepulcra mortuorum, et
quum humarentur, et quotannis, adspersa esse, recte jam monuerunt
Drakenb. et quos laudavit, Cerda ad Virgil. Æn. V, 79; VI, 885;
Noris. ad Cenotaph. Pis. III, 6; Broukh. ad Prop. I, xvii, 22, et
ad Tibull. II, iv, 48; vii, 14.
Tum manes vocat excitos, laudesque virorum 310
Cum fletu canit, et veneratur facta jacentum.
Inde refert sese circo, et certamina prima
Inchoat, et rapidos cursus proponit equorum.
310. Conf. v. 577; Scalig. Lection. Auson. I, 8, Intpp. Virgil. Æn.
V, 80, 81, et sup. ad I, 97.
310 sq. _virorum jacentum_, Scipionum mortuorum; cf. ad II, 574, et
Schleusneri Lex. in N. T. vid. κεῖμαι.
312 seq. Poeta jam ipsa describit certamina, animis lectorum satis
ad ea præparatis: nec video, quænam sint illa efficaciora, quæ
sententia Ernesti Virgilius ludorum recensioni præmiserit, præter
serpentis portentum, quod Silius jam sup. II, 584 sq. ex eo
desumserat, et inde h.l. sapienter prætermisisse silentio censendus
est. Idem vir doctiss. monet, multo aptius ad victoriæ cupiditatem
inflammandam dona oculis eorum, qui in certamen descendant, exposita
memorari a Marone, quam a Silio post victoriam demum expromta et
distributa. Sed, ut taceam, Silium illam quoque rationem sequutum
esse inf. vers. 457 sqq., Scipio jam sup. v. 299... 302, concione ad
milites habita præmiisque propositis animos eorum ad certandum
incenderat.
311. _cantet, veneratur_ Put. _caneret v._ Colon: Vulgo _cantat,
veneratur_. Hinc _canit et v._ emend. Barth. Adv. X, 7, (cui τὸ
_cantat_ muliebre et convivio dignius videbatur) et _canere et
venerari_ N. Heins. Hoc in contextum recepit Lefeb., illud vero
Drak. et Ern. quos sequuti sumus: nam infinit. histor. alienus ab
h.l. ubi cum _vocat_ jungitur, nec quisquam facile dixerit _vocat
et canere_ pro canit.
Fluctuat æquoreo fremitu rabieque faventum,
Carceribus nondum reseratis, mobile vulgus, 315
Atque fores oculis et limina servat equorum.
314 sq. Conf. Virgil. Æneid. V, 148 seq. ubi _studia faventum_ multo
aptius dici, quam _rabiem_, jam notavit Ernest.
--_æquoreo_, æquoris, campi, hoc est eorum qui in campo et circo
erant.
--_favere_ et _favor_ propriæ sunt voces, quibus non solum studium,
quo populus erga hanc vel illam aurigarum factionem adficitur,
indicatur, sed etiam solitæ adclamationes, quibus studium indicabat;
Drak.
--_Carceribus_, qui mox _fores_ et _limina equorum_, Gr. vero
ὕσπληγξ, seu ὕσπληξ, et ἀφετηρία, dicuntur.
--_Carceribus reseratis_, conf. ad VIII, 279.
--_mobile_, leve, inconstans, cujus favor admodum _fluctuat_, h.e.
dubius et mutabilis est; conf. sup. v. 146, et Horat. Od. I, i, 7.
316. _servat_, ut III, 380, ubi vid. not.
314. _æquato fremitu_ conj. N. Heins. et v. 318, _moto cornu_.
Jamque, ubi prolato sonuere repagula signo,
Et toto prima emicuit vix ungula cornu,
Tollitur in cælum furiali turbine clamor:
317. Pro certamine navali, quod Maro jam summo ornatu descripserat
Æn. V, 114... 285, Silius bene substituit curule. Sed eamdem rem jam
occupaverat Hom. Iliad. ψ, 287 seq. 351 seqq. et Virgilius quoque in
simili re iisdem passim coloribus usus erat. Hinc Silius, quæ iniqua
sors est seriorum poetarum, utrumque imitari ac variationem
circumspicere cogebatur; confer quoque ludorum descriptiones apud
_Fénélon_, _Télémaque_, lib. III, et _Barthélemi_, _Anacharsis_,
cap. 38. _Ed._
--_repagula_, funis, vel trabs, quæ in terram cadebat, dato _signo_,
cum tuba, de quo vid. Cassiodor. Ep. III, 51; Solin. cap. 47; Intpp.
Suet. Ner. 22.
318. Vix equi extulerant totum pedem e carceribus, amotis repagulis;
Mars.
319. _clamor_ aurigarum.
--_turbine_, inpetu, ut I, 41, et al. passim.
Pronique, ac similes certantibus, ore sequuntur 320
Quisque suos currus, magnaque volantibus idem
Voce loquuntur equis: quatitur certamine circus
Certantum, ac nulli mentem non abstulit ardor.
Instant præcipites, et equos clamore gubernant.
320 seq. Aurigæ et verberibus et verbis equos incitant. Imitat.
Homer. Iliad. ψ, 362 seqq. Conf. Virg. Ge. III, 103 sq.
--_Proni... ore sequuntur currus_ et _præcipites instant_, conf.
inf. v. 385 sq. et sup. VIII, 281, ubi vid. not.
323. Omnes insano vincendi ardore conrepti sunt.
324. _Instant_ verberibus equis.
--_Instant verbere torto_ ap. Virgil. l.l.
321. _cursus_ Colon.
322. Verba _certamine certantum_ mireris neminem obfendisse,
præcipue quum vox _certantibus_ modo præcesserit. Pro _certantum_
forte legendum _hortantum_ (ὁμόκλησάν τ’ ἐπέεσσιν et κέκλοντο δὲ
οἷσιν ἕκαστος Ἵπποις, Iliad. ψ, 363, 371) vel _cædentum_, scilicet
flagris, seu scuticis equos.
324. _præcipites_ ex emend. N. Heins. recte substituit Drak. pro
vulg. _præceptis_.
Fulvus, arenosa surgens tellure, sub auras 325
Erigitur globus, atque operit caligine densa
Cornipedumque vias, aurigarumque labores.
Hic studio furit aeris equi, furit ille magistri.
325 sqq. Conf. Hom. Iliad. ψ, 365 sq. Virg. Ge. III, 110.
326 seq. Et equi et aurigæ «jam cæco pulvere mixti Una in nube
latent.» Stat. Theb. VI, 411.
328 sqq. Drak. ad v. 329 et 355, hæc jam bene notavit: «Versus 329,
attinet ad spectatores, quorum alii equo ob patriam favebant, alii
propter _nobile nomen Antiqui stabuli_», h.e. quod patre nobili,
qui sæpius in Circensibus victoriam adeptus erat, prognatus esset;
existimantes fortes fortibus creari, et in equis etiam patruum
virtutem esse (cf. Horat. Od. IV, iv, 29 seq. et Stat. Silv.
V, ii, 21 seq. ubi vid. Barth.) Ut autem ex generosis equis sobolem
servarent, «post vigesimum annum a Circo mittuntur ad sobolem
reparandam,» teste Plin. VIII, 42, hinc etiam nobilium equorum
genealogiæ (ut potissimum in Arabia) observabantur (vid. Græv. Præf.
T. IX, Thes. Antt. Rom.) Ita Caucasus equus inf. v. 367, ortus
dicitur ex illis, quos Diomedes ab Ænea abstulit. Solum vero equi
Hispani sunt, quos in hoc certamine memorat Silius, in diversis
tamen Hispaniæ regionibus nati. _Lampon_ enim equus est Callaicus.
_Panchates_ Asturicus, _Pelorus_ ex campis Vectonum, _Caucasus_ Tyde
venerat. Equi autem sanguinis Hispanici ut præstantissimi ludis
Circensibus frequenter laudantur; insuper etiam equi Phrygii et
Græci, sed inpr. Cappadoces, vid. Gothofr. ad Cod. Theodos. l. 1. de
equis curul. et l. unic. de grege dominico. Præterea Silius hic
sequitur morem in Circo usitatum, ut quarumcumque quadrigarum unius
tantum equus, qui præstantissimus erat, et ex quo potissimum
victoria pendebat, recenseretur, reliqui tres non nominarentur.
Atque ita, quum hic quatuor aurigæ certarint, Cyrnus, Iberus, Atlas
et Durius, et unusquisque quadrigas habuisse videatur, ex qualibet
tantum unus equus memoratur, Lampon, Panchates, Caucasus et Pelorus.
Id pluribus erudite illustravit Salmas. Exerc. Plin. p. 630 (al.
897) «Equi Hispani nominantur, tum quod in Hispania hi ludi, tum
quod olim, ut et hodie, laudatissimi inde petebantur equi;» Dausq.
Rector Lamponis est Cyrnus (v. 334... 342), Panchatis Iberus
(v. 348... 354) Pelori Durius, et Caucasi Atlas (v. 355 sq. 366,
367). Hæc lectoribus in Siliana certaminis descriptione numquam
animo dimittenda sunt, ne ipsis quoque, quod doctissimis interpp.
contigit, passim perturbata vel mendosa videantur, quæ tamen plana
sunt et recte se habent.
Hos patriæ favor, hos adcendit nobile nomen
Antiqui stabuli: sunt, quos spes grata fatiget, 330
Et nova ferre jugum cervix: sunt, cruda senectus
Quos juvet, et longo sonipes spectatus in ævo.
330 sqq. _quos spes grata fatiget_, quatenus intenti spectant
exspectatione equi juvenis, qui prima certamina init.
[331.] _nova ferre jugum cervix_; Ern. Cf. tamen sup. ad I, 63.
--_spes grata_ victoriæ, in equo juvene posita.
--_nova ferre_, ut _vetus bellare_ sup. V, 565.
--_cruda senectus_, vid. ad I, 405.
Evolat ante omnes, rapidoque per aera cursu
Callaicus Lampon fugit, atque ingentia tranat
Exsultans spatia, et ventos post terga relinquit. 335
Conclamant, plausuque fremunt, votique peractam
Majorem credunt præcepto limite partem.
333. Confer Virgil. Æn. V, 151, 318.
334. _Callaicus_, vid. ad II, 397.
--_tranat_, vid. ad III, 662.
335. Cf. v. 499; Virg. Æn. XII, 84, et similia passim, ubi,
exaggeratione poetica, pingitur rapiditas.
337. _præcepto_, ante capto, præoccupato, v. ad IV, 802, in Var.
Lect. et inf. ad v. 390.
--_limite_, via, spatio, ut I, 267; IV, 105, inf. v. 488; Drak.
333. _curru_ Colon. unde _raptoque curru_ non male corrig.
N. Heins. quod recepit Lefeb.
334. _Lampo_ Col. conf. ad II, 149.
337. _præcepto limite_ ex scriptis et R. 2, edidit Lefeb. recte
forsan, vid. inf. not. ad v. 390; conf. tamen sup. ad IV, 802.
_limine_ malebat N. Heins. quum de initio cursus agatur.
At, quîs interior cura, et prudentia circi
Altior, effusas primo certamine vires
Damnare, et cassis longe increpitare querelis 340
Indispensato lassantem corpora nisu:
«Quo nimius, quo, Cyrne, ruis? (nam Cyrnus agebat)
Verbera dimitte, et revoca moderatus habenas.»
Heu surdas aures! fertur securus equorum,
Nec meminit, quantum campi decurrere restet. 345
338 seqq. Inter artes Circenses erat ne quis initio certaminis
omnibus viribus uteretur, ne nimis cito spiritus equos deficeret;
Drak. coll. sup. VIII, 278 sqq. (ubi vid. not.) inf. vers. 496 seq.
Sophocl. Electr. v. 735 seq. Lucan. IV, 620 sq. et Stat. Theb. VI,
462 sq. ubi vid. Barth. Sic apud Tacit. Ann. XIII, 16; _quibus
altior intellectus_. _Ed._
341. _Indispensato nisu_, inpetu inmoderato, omnibus viribus, sine
ordine ac modo, effusis. Ex Stat. l.c. intelligitur, eum esse nimium
in equos inpetum, quo vires equorum non _dispensantur_, sed, ut
v. 381, repente _exhauriuntur_; Ern. Bene Drak. contulit Liv. XXVII,
50 (ubi vid. Gron.) Plin. VIII, 45; Senec. Præf. Contr. I «Nesciebat
dispensare vires suas, sed inmoderati adversus se imperii fuit.» Et
Plin. Paneg. 35: «Quæ singula quantum tibi gratiæ dispensata
adjecissent? at tu simul omnia profudisti.»
342. _nimius_, nimium, nimio inpetu.
[343.] _revoca_, adduc.
344. _securus equorum_, de iis non sollicitus, eos nil curans. Cf.
XV, 673, et Virg. Æn. I, 350, ubi vid. Heyne.
339. _vires_ Col. Oxon. Tell. _viris_ R. 2. _juris_ Put. Vulgo
_voces_.
Proximus, a primo distans, quantum æquore currus
Occupat ipse, loci tantum: sed proximus ibat
Astur Panchates, patrium frons alba nitebat
Insigne, et patrio pes omnis concolor albo:
Ingentes animi, membra haud procera, decusque 350
Corporis exiguum; sed tum sibi fecerat alas
Concitus, atque ibat campo indignatus habenas.
346 seq. Minus est spatium, quod memorat Homer. Iliad. ψ, 517 seq.
quem Nonnus Dionys. XXXVII, 470 sq. imitatur; Drak. Color orationis
similis Virgil. Æn. V, 320 seq. et inf. v. 489 seqq.
348 sq. Conf. Virg. Æn. V, 566 sq. et Iliad. ψ, 453.
350 sq. De Asturico equorum genere conf. ad III, 335.
351. _sibi fecerat alas_, velocissime currebat, ut al.
--_volare_, et ap. Homer. Iliad. ψ, 506; σπεύδοντε πετέσθην.
352. _indignatus habenas_, conf. ad XIII, 159.
346. _Proximus, a primo distans, quantum æquore currus Occupat
ipse loci distans; sed_, etc. conj. Salmas. ad Solin. pag. 630.
348. _Paucates_ Putean. passim. _patrio insigni_ scribendum
videbatur Salmas. l.l. Sed per adpositionem, poetis solennem, hæc
dicta esse, jam monuit N. Heins.
351. _enim_ pro _tum_ conj. N. Heins.
Crescere sublimem, atque augeri membra putares.
Cinyphio rector cocco radiabat Hiberus.
353. Hoc loquendi genus ortum ex allucinatione visus nostri, qua
illa pars corporis, quæ prima aerem scindit, major fieri atque
adsurgere supra se ipsa videtur: sic ut quæ majora concipimus
oculis, _crescere_ dicuntur, et contra quæ minora adparere
incipiunt, _decrescere_; Gronov. Obss. III, 1, quem vide. Equus
ferox crevisse videbatur, quia caput et pedes in altum movebat; ut
contra _decrescit_ Lampon fessus, demisso capite ac cervice, inf.
v. 391; conf. et inf. v. 374 sq. 394, 398, 442, 444.
354. _Cinyphio cocco_, Gætulica purpura. Cf. sup ad v. 176, et II,
60.
354, 355. Ita recte Col. et Ox. In reliquis libris, omisso versu
integro, legitur, _Cinyphio rector radiabat fronte Peloro.
Camphasus ipse, asper_, etc.
Tertius æquata currebat fronte Peloro 355
Caucasus: ipse asper, nec qui cervicis amaret
Adplausæ blandos sonitus, clausumque cruento
Spumeus admorsu gauderet mandere ferrum.
355. _Caucasus_ et _Pelorus_ equi, diversis quadrigis juncti,
_currebant æquata fronte_, altero non superato ab altero, ut eorum
magistri, Atlas et Durius inf. v. 378 sqq. et ap. Sophocl. Electr.
v. 739 sq. Κἀξισώσαντες ζυγὰ Ἠλαυνέτην, ποτ’ ἄλλος, ἄλλοθ’ ἅτερος
Κάρα προβάλλων ἱππιηῶν ὀχημάτων, Drak. Sic et _æquo discrimine_,
dixit. Virg. Æn. V, 154, et v. 157 _una ambæ junctisque feruntur
Frontibus_.
356 sq. _ipse_, Caucasus.
--_cervicis Adplausæ blandos sonitus_, quomodo ceteroquin equi
permulceri amant et gestiunt. Cf. ad IV, 264.
358. Cf. Virgil. Æn. IV, 135.
356. _Caucasus_ ubique Col. _Cauphasus_ Put. _Campasus_ Salmas.
l.c. p. 631; conf. ad v. 367.
357. _rosumque_, vel _rasumque_ malebat N. Heins.
At, docilis freni et melior parere, Pelorus
Non unquam effusum sinuabat devius axem; 360
Sed lævo interior stringebat tramite metam.
360 seq. _Pelorus non unquam devius_, a proxima ad metam via
deflectens, _axem_, currum, _effusum sinuabat_, h.e. numquam
dextrorsum evagabatur flexu sinuoso, vel tramite flexuoso, sed recta
via, _interior_, versus metam (non exterior, versus patentiora circi
loca), et _lævo tramite_, læva parte ac via, quæ brevissima est,
currum ita flectebat circa _metam_, ut eam quam proxime raderet, vel
_stringeret_. Cf. ad V, 24; Hom. Iliad. ψ, 319... 341; Heyne et
Cerda ad Virg. Æn. V, 162, 163, 170, 202, 203; Barth. ad Stat. Theb.
VI, 440 sq.; Intpp. Ovid. Am. III, ii, 12; A. A. II, 426, et Fast.
V, 68; Taubneri Ind. in Fast. Ovid. et Gesn. Thes. v. _interior_.
Insignis multa cervice, et plurimus idem
Ludentis per colla jubæ; (mirabile dictu!)
Nullus erat pater: ad Zephyri nova flamina campis
Vettonum eductum genitrix effuderat Harpe. 365
Nobilis hunc Durius stimulabat in æquore currum:
Caucasus antiquo fidebat Atlante magistro.
362 sq. _multa cervice_, longa et crassa, ut _plurima cervix_ ap.
Virg. Ge. III, 52, ubi v. Heyne.
--_plurimus jubæ_, plurimas vel densas gerens jubas, _ludentes per
colla_; cf. inf. v. 442; Virg. Ge. III, 86, et Æn. XI, 497.
364. De equabus Lusitanis ex Zephyro concipientibus, et de
_Vettonibus_; v. ad III, 378 seq.
365. _Harpe_, h.l. equæ, et sup. II, 117 (ubi v. Var. Lect.),
virginis bellatricis nomen.
366. _currum_, equum, Pelorum, ut ap. Virg. Æn. XII, 287, et Ge. I,
514: ἅρματα πεισιχάλινα ap. Pind. Pyth. II, 21.
--_Durius_ (a Durio, Hispaniæ fl., dictus) erat agitator Pelori, et
Atlas Caucasi.
364. Ita Col. et Ox. Nec aliter edd. Marsi et Martini Herbip. nisi
quod τὸ _ad_ omissum sit. _Nullus erat timor: ad Zephyri_ Put.
_Unus erat levis, ad Z._ R. 1, Parm. Med. _Unus erat levis, ut Z._
ed. Junt. et inde aliæ.
365. _Vectonum_ Colon. et edd. tantum non omnes. Sed vid. ad III,
378.
367. _Caucasus_ scripti et priscæ edd. Vulgo _Camphasus_, ut
v. 355.
Ipsum Ætola, vago Diomedi condita, Tyde
Miserat: exceptum Trojana ab origine equorum
Tradebant, quos Æneæ Simoentis ad undas 370
Victor Tydides magnis abduxerat ausis.
368. _Ipsum_ Caucasum.
--_Ætola Tyde_ a Diomede _condita_; v. ad III, 367.
--_vago_, propter tot errores ac peregrinationes, ut _vagus
Hercules_ ap. Horat. Od. III, iii, 9.
369 sqq. _Caucasus oriundas_ ab equis Æneæ, a Diomede ad Trojam
ablatis, de quibus v. Hom. Il. ε, 265 sq., 323 sq.; ψ, 290 sq.
368. _Ipsumque Ætolo Diomedi c. Tinde_ emend. Salmas. de quo vid.
not. ad III, 367.
370. _Tradebant_ Col. _Cadebant_ Oxon. _Ducebant_ Tell. _Cedebant_
R. 1, Parm. Med. Vulgo _Credebant_.
Jamque, fere medium evecti certamine campum,
In spatia addebant; nisusque adprendere primos
Panchates animosus equos, super altior ire,
372. _medium campum_ puto dici medium decursum, adeoque tres gyros
ac dimidium: nam tota decursio septem gyris, vel spatiis
continebatur. Confecto dimidio decursu vel missu, maxime vero in
extremo gyro, non initio certaminis (v. ad v. 338 seq.), aurigæ
cursu concitatiore et habenis quam laxissimis vehi solebant: et hæc
est sententia verborum _in spatia addebant_, quod etiam ex simili
loco Hom. Iliad. ψ, 373.
373. Intelligitur. Ipsam loquendi formulam Silius petiit e Virg. Ge.
I, 513, ubi interpretes eam vario modo expediunt. Plerique, ut et
h.l. N. Heins. et Ern. post Serv.
--_in spatio_ (v. Var. Lect.) _addunt_ h.e. intendunt, augent, scil.
cursum. Heyne: _addunt_, dant scil. se, inmittunt se, ruunt, cum
impeta feruntur _in spatia_, h.e. campum, scil. decursum (cf. sup.
ad I, 539). Voss. _addunt in spatia_, h.e. spatiis, scil. spatia,
h.e. gyros multiplicant et repetunt. Dausq. h.l. _addunt se in
spatia_, insistunt, qua licentior cursus esse potuit, campum
patentiorem, expatant, ut ap. Festum: «Expatare, in locum patentem
se dare, sive in spatium se conferre.» Nulla harum rationum est, quæ
non contorta sit: sed vereor, ut simpliciores dari possint, quam
illæ Heynii et Vossii, quos vide ad Virgil. l.l.
--_nisus_, connisus, _adprendere_, consequi (ut _prendere_, v. 416),
_primos equos_ Cyrni, cujus currui _Callaicus Lampon_ junctus erat,
unde _Callaicum axem_ et _Callaicas vires_, v. 377, 332. Conf.
v. 333 sq.
[374.] _super altior ire_, superare, præterire, vel id. qd. mox
dicitur, «præcedentem jam jamque adscendere currum Pone videbatur,»
ut ap. Hom. Iliad. ψ, 378 sq. Οὐδὲ τι πολλὸν ἀνευθ’ ἔσαν, ἀλλὰ μάλ’
ἐγγύς· Αἰεὶ γὰρ δίφρου ἐπιβησομένοισιν ἐΐκτην.
--_altior_, ut mox _curvatis calcibus_. Ἵπποι ἀερσίποδες, et Ὑψός
ἀειρόμενοι ῥίμφα πρήσσουσι κέλευθον, Iliad. ψ, 475, 501, et Odyss.
ν, 83, de cursu citatiore. Cf. inf. ad v. 390, 394, 398, 510.
373. _In spatio_ scripti et R. 2, quod recepere Drak. Lefeb. Ern.
prob. N. Heins. conf. not. et interpr. Virg. Ge. I, 513.
Et præcedentem jam jamque adscendere currum 375
Pone videbatur, curvatisque ungula prima
Callaicum quatiens pulsabat calcibus axem.
376 seq. _ungula pulsabat axem_, ad naturam scena adumbrata, quum
unus currus alterum insequens urget et tangit, ut ap. Hom. Iliad. ψ,
763. Ὀδυσελὺς θέεν ἐγγύθεν. Αὐτὰρ ὄπισθεν Ἴχνια τύπτε πόδεσσι, et
ap. Virg. Æn. V, 324. _Calcem terit jam calce Diores_; Ern. Sed vix
crediderim, verba nostra eo sensu capi posse. Egregie potius, nisi
me omnia fallunt, depingitur fallacia visus, vel optica, qua equus,
in cursu effuso _primam ungulam et calces curvans_, h.e. pedes
anteriores elevans, procul eum spectantibus _videtur currum
præcedentem adscendere_, et _quatere_, vel _pulsare_. Cf. ad v. 353.
At postremus Atlas; sed non et segnior ibat
Postremo Durio: pacis de more putares
Æquata fronte et concordi currere freno. 380
Sensit ut exhaustas, qui proximus ibat, Hiberus
Callaicas Cyrni vires, nec, ut ante, salire
Præcipitem currum, et fumantes verbere cogi
Adsiduo violenter equos, ceu monte procella
Quum subita ex alto ruit, usque ad colla repente 385
Cornipedum protentus, et in capita ardua pendens,
Concitat ardentem, quod ferret lora secundus,
Panchaten, vocesque addit cum verbere mixtas:
378 sq. Atlas et Durius postremi et una, juxta se, _æquatis_ equorum
_frontibus_, vehebantur. Cf. ad v. 355.
381. _proximus_ Cyrno. _exhaustas_ esse _vires Callaicas Cyrni_,
h.e. equi Callaici, Lamponis, cujus magister erat Cyrnus. Conf.
v. 334 et 342.
382 sq. _salire Præcipitem currum_, ut ἅρματα ἀίξασκε μετήορα,
Iliad. ψ, 369. Conf. Virg. Ge. III, 108 sq.
--_fumantes_ sudore, ut ap. Virg. Ge. III, 515.
384. Videtur poeta repentini inpetus, quo Iberus ad _colla
cornipedum protentus_ fuit, notionem exaggerare voluisse: at quis
non sentiat, _procello ex monte ruentis_ imaginem ineptam huic
consilio atque ex ornandi cupidine ortam? Ita bene Ern.
385 sqq. Cf. VIII, 281 et ibi not.
[387.] _ardentem_ Panchatem equum cum indignatione, _quod ferret
lora secundus_, quod adhuc secundus esset, nec dum primus evadere
potuerit; Drak.
381. _ut_, non _et_, Col. Tell. R. 2.
382. _Cyrni_ Col. Vulgo _cernit_.
«Tene, Astur, certante feret quisquam æquore palmam
Erepto? consurge, vola, perlabere campum 390
Adsuetis velox pennis; decrescit anhelo
Pectore consumtus Lampon, nec restat hianti,
Quem ferat ad metas, jam spiritus.» Hæc ubi dicta,
389 seq. Cf. Hom. Iliad. ψ, 403 sq. et sup. ad IV, 265 sq.; V, 166
seq. Dictionem _eripere æquor_, seu _campum_ ex lapide antiquo apud
Gruter. p. 337, illustrant Salmas. ad Solin. p. 635, 636 (al. 905)
et Gronov. ad Tac. Ann. I, 63 pr., ubi hæc ejus nota est: «Genus
loquendi e circo petitum. Ubi quum quatuor currus ad carceres
starent, si primo ostio missus palmam meruisset, dicebant,
_occupavit et vicit_; occupatio enim est eorum, qui in vacua veniunt
primi: si secundo, _successit et vicit_: si tertio, _eripuit_ (scil.
campum præcedentibus) _et vicit_. Idem Silius sup. vers. 337,
_præripere_ (seu _præcipere_) _limitem_ dicit de primo, quod Manilio
est _præcludere circum_, lib. V, 79 seq. _Vel prima tenentem Agmina
in obliquum_ (quod Silius repræsentat inf. v. 406 sq.) _currus
agitare malignos_ (scil. in adversarium, cui hanc moram objiciunt).
_Obstantemque mora totum præcludere circum_, in quo nullum
adversario locum dat antevertendi aut laudem in eo quærendi.» Hinc
Drak. h.l. ita interpretatur: «Iberus, qui secundus erat agitator,
conspiciens, prægressos Cyrni, primi agitatoris, equos spiritu jam
defici, equum suum adhortatur, ne pati velit, quemquam alium se
certante palmam ferre, _erepto_ quamquam _campo_, i.e. licet primo
ostio emissus non sit, sed ut potius nunc omnibus viribus adnitatur,
eumque prævertere conetur. _Eripuit_ itaque hic _campum_ agitator,
qui, primo ostio emissus, omnes post terga relinquit, ut supra
v. 337. Non nego tamen tertium aliumve quem agitatorem _campum
eripuisse_ dici posse, si alios prioribus ostiis missos prægressus
fuerit; sed ea nunc non est mens Silii.» Enimvero contorta est ratio
illa, _erepto_ quamquam _campo_, et multo simplicior hæc: num
_quisquam feret palmam æquore erepto_ tibi, h.e. dum te cursu
præverterit? Conf. I, 331 et 422.
--_Astur_ Panchates. Conf. v. 348 seq.
--_consurge_, altius pedes tolle, h.e. curre velocius, unde _tollit
se sonipes_, v. 394; cf. ad v. 374.
--_vola, perlabere campum pennis_, ut τὼ δὲ σπεύδοντε πετέσθην,
Iliad. ψ, 506.
[391.] _Adsuetis pennis_, h.e. rapiditate tibi adsueta.
391. _Decrescit_; v. sup. ad v. 353.
390. Vulgo male post _campum_ major distinctio posita.
393. _Qui ferat_ reposuit Lefeb. ut sensus sit: non restat hianti
spiritus, qui ferat illum ad metas. Sed recte etiam dici aliquem
posse spiritum ad metas ferre, jam monuit Ern.
Tollit se sonipes, ceu tunc e carcere primo
Conriperet spatium, et, nitentem obponere curvos 395
Aut æquare gradus, Cyrnum post terga relinquit.
Confremit et cælum, et percussus vocibus altis
Spectantum circus: fertur sublime per auras
Altius adtollens cervicem victor ovantem
Panchates, sociosque trahit prior ipse jugales. 400
394. _primo_, primum, _e carcere_, unde initium cursus.
395 seq. _Conriperet spatium_, stadium, vel campum. Cf. ad I, 570.
Panchates subito prægressus currum Cyrni, frustratur artem, quam
ille parabat, et de qua Salmas. in Exerc. Plin. p. 636, ita
disputat: «_Obponere_ est verbum ex arte circensi, et quidem
proprium præcedenti aurigæ. Quum enim, qui præverterat, et primus
erat, nimis premeretur a sequenti curru, nec alia arte aut vi vitare
posset, ne ipse præverteretur, currum obliquum subito _obponebat_;
quo facto instantis et incumbentis aurigæ currus, dum nimio inpetu
ferretur, inpactus sæpe frangebatur, vel evertebatur excutiebaturque
quadriga, quod ipse Silius disertius exponit, v. 405 seq. et Nonn.
Dionys. XXXVII, 249 seq.; cf. et Manil. V, 80, de quo loco v. sup.
ad v. 390.»
--_curvos gradus_, gressus equorum, h.e. equos, seu currum, ut ap.
Manil. I, 740; _curvæ quadrigæ_ dicuntur, quæ a recta via
deflectunt, et inf. vers. 406: _obliquum conversis habenis_, vel ap.
Manil. V, 80, _in obliquum currus agitare_.
397. Conf. Hom. Iliad. ψ, 766, 767; Virg. Æn. V, 148 seq.; 227, 228,
inf. v. 419 et sup. vers. 303, 314, 336.
398 sq. Cf. ad v. 374.
395. _curvos_ scripti. Vulg. _lævos_.
At postremus Atlas, Durius postremus in orbem
Exercent artes, lævos nunc adpetit ille
Conatus, nunc ille premit, certatque subire
Dexter, et alterni nequidquam fallere tentant;
Donec, confisus primævæ flore juventæ, 405
Obliquum Durius conversis pronus habenis
Obposuit currum, atque eversum propulit axem
Atlantis senio invalidi, sed justa querentis:
400. _socios jugales_, equos iisdem quadrigis junctos. Conf. ad XV,
212.
401. _in orbem_, alterni.
402 seq. _lævos adpetit Conatus_, a læva parte prætervehi conatur.
--_nunc ille premit_, instat huic, et _dexter_, a dextra parte,
_certat subire_, eum prævertere.
405. _primævæ flore juventæ_; cf. ad I, 61, 376, et Klotz. ad Tyrt.
pag. 68 seq.
406 sqq. Vid. ad v. 395.
408. _justa_, jure.
402. _artus_ R. 1, Parm. Med. unde _astus_ conj. N. Heins. qui
etiam _lævo conatu_ malebat. Sed Drak. τὸ _artes_ firmavit coll.
Plin. VIII, 42, _Quum puderet, hominum artes ab equis vinci,
peracto legitimo cursu ad metam stetere._
403. _certatque_ libri veteres. Vulgo _certaque_.
405. _primævo f. j._ legebat Salmas. ad Solin. p. 636; conf. ad I,
376.
«Quo ruis? aut quinam hic rabidi certaminis est mos?
Et nobis et equis letum commune laboras.» 410
Dumque ea proclamat, perfracto volvitur axe
Cernuus, ac pariter fusi (miserabile) campo
Discordes sternuntur equi: quatit æquore aperto
Lora suis victor, mediaque Pelorus arena
Surgere nitentem fugiens Atlanta reliquit. 415
Nec longum Cyrni defessos prendere currus.
Hunc quoque, cunctantem et sero moderamina equorum
Discentem, rapido prætervolat incitus axe:
Inpellit currum clamor vocesque faventum.
409. _certaminis mos_; cf. Bentl. ad Hor. Od. I, x, 4.
410. _laboras_, paras, moliris, ut inf. vers. 508; Drak. exponit:
Circensi labore (ut de ludis v. 328, 494), agitatione currus tui
nobis mortem paras, nos in periculum mortis adducis.
414. _victor_ Durius _quatit lora suis_ equis, incitat eos acrius,
laxatis frenis, ut dum Atlas dejectus in arena serpat, campum
apertum petant; Ern. Cf. v. 439.
--_Pelorus_, equus Durii (cf. v. 366), non Iberi, quod putabat
Barth. Adv. X, 7.
416. _Nec longum_, non ita multo post.
--_prendere_, prendit, adsequitur (ut v. 373). Durius, vel Pelorus
Cyrnum.
417 seq. _Discentem moderamina equorum_, moderatiore cursu, non, ut
antea (v. 333 sq.), nimio impetu, vehentem, _sero_, fessis jam
equis, de quo v. sup. v. 381 sq., 391 sq.
419. Conf. ad v. 397.
Jamque etiam dorso atque humeris trepidantis Hiberi 420
Ora superposuit sonipes, flatusque vapore
Terga premi, et spumis auriga calescere sentit.
Incubuit campo Durius, misitque citatos
Verbere quadrupedes, nec frustra: æquare videtur,
Aut etiam æquavit juga præcedentia dexter. 425
420 sq. Imitat Hom. Iliad. ψ, 380 seq., et 765; Drak. contulit Virg.
Ge. III, 111; Nonn. Dionys. XXXVII, 628 sq.; Stat. Theb. VI, 603
sq.; Ovid. Met. V, 616 sq.
423. _Incubuit campo_, ut IV, 666, ubi v. not.
424 sq. _æquare videtur, Aut etiam æquavit_, eleganter, judice Drak.
ut ap. Stat. Theb. V, 599 sq., et Senec. Phœn. v. 427, ubi plurima
exempla congessit Gronov.
Adtonitus tum spe tanta, «Genitore, Pelore.
Te Zephyro eductum nunc nunc ostendere tempus.
Discant, qui pecudum ducunt ab origine nomen,
Quantum divini præcellat seminis ortus.
Victor dona dabis, statuesque altaria patri.» 430
426 seq. Verba Durii, quibus Pelorum, equam suum, incitat. _Genitore
Zephyro eductum_; cf. sup. v. 364 sq.
428. _ducunt nomen_; v. Heins. ad Ovid. Fast. III, 387.
--_pecudum ab origine_ vulgari.
429. _præcellat_ Col. et Put. _præcellet_ Oxon. Vulg. _præcellit_.
Et, ni successu nimio lætoque pavore
Proditus elapso foret inter verba flagello,
Forsan sacrasset Zephyro, quas voverat, aras.
Tum vero infelix, veluti delapsa corona
Victoris capiti foret, in se versus ab ira, 435
Auratam medio discindit pectore vestem,
Ac lacrimæ simul et questus ad sidera fusi:
Nec jam subducto parebat verbere currus.
Pro stimulis dorso quatiuntur inania lora.
431. Imitat. Hom. Iliad. ψ, 382 sq. sed sine deorum ministerio.
--_læto pavore_, acuta antithesis, cujus vim ut adsequamur,
cogitemus necesse est Durium mixta metu eventus lætitia adfectum et
consternatum, gaudiam inter cordis pulsus sensisse, ut fit in spe
propinquæ, at nondum præsentis victoriæ; Ern. Durius præ gaudio
nimio successu consternatus et confusus; N. Heins. Cf. v. 479, 514
inpr. supra ad III, 215, et Heyne ad Virg. Ge. III, 105 seq., et
Æn. V, 575.
432. _Proditus_, destitutus ope _flagelli_, quod ipsi, _inter
verba_, hæc cum ardore dicenti _elapsum_ erat, manu exciderat. Cf.
sup. ad II, 247.
438. _subducto verbere_, amisso flagello: unde mox _inania lora_
dicuntur, quatenus sine flagello sola non subficiebant equis
moderandis; Ern.
439. _stimulis_, flagello, quo equi incitantur, ut ἄνευ κέντροιο
θέοντες ap Hom. Iliad. ψ, 387. Cf. sup. ad I, 113.
431. _favore_ emend. Gron. Obss. II, 14. At vid. not.
436. _perscindit_ R. 1, Parm. Mediol. unde _præscindit_ conj.
N. Heins.
Interea metis, certus jam laudis, agebat 440
Sese Panchates, et præmia prima petebat
Arduus; effusas lenis per colla, per armos
Ventilat aura jubas: tum, mollia crura superbi
Adtollens gressus, magno clamore triumphat.
440. _metis_, ad metam.
442 sqq. _Arduus_, superbus quasi et elatus victoria.
--_effusas... jubas_; cf. v. 363. Χαῖται δ’ ἐῤῥώοντο μετὰ πνοιῆς
άνέμοιο, Iliad. ψ, 367.
[443.] _mollia crura superbi Adtollens gressus_, ut ap. Virg. Ge.
III, 76, ubi v. Heyne, qui tamen non ad superbiam refert, quo certe
h.l. spectat.
440. _metæ_ corrig. Lefeb. vocem poeticam substituens vulgari; cf.
v. 518.
Par donum solido argento cælata bipennis 445
Omnibus, at vario distantia cetera honore.
Primus equum volucrem, Massyli munera regis
Haud spernenda, tulit: tulit huic virtute secundus
E Tyria, quæ multa jacet, duo pocula, præda,
445 sq. Sic et Æneas non victoribus solum, sed etiam omnibus, qui
cursu certarent, proponit præmium duo jacula et _argento cœlatam
bipennem_, deinde victoribus alia propria, ap. Virg. Æneid. V, 305
sqq.; Drak.
--_argento cælatam bipennem_; confer. Heyne. ad Virg. l.c.
447. Recte illi, qui curuli certamine vicerit, equum proponi
præmium, monet Drak. ut ap. Hom. Iliad. ψ, 265 sq.; Virg. Æneid. V,
310; Stat. Theb. VI, 644.
--_munera Massyli regis_; cf. ad V, 321.
--_Massyli regis_, Syphacis. Vid. sup. v. 170 seq.
448. _virtute secundus_, ut ap. Virg. Æn. V, 258.
449 sq. _duo pocula_, ut ap. Hom. Iliad. χ, 656, 741; Virgil. Æn. V,
535 sq.; Stat. Theb. VI, 531 seq.
--_Aurifero pocula perfusa Tago_, ut sup. II, 404.
446. _at_, non _ac_, Colon. et Rom. 1, ad marg.
448. _hinc_ pro _huic_ Oxon. Put. R. 1, Med. et Marsi edd. Alterum
_tulit_ omittitur in R. 1, et Med.
Aurifero perfusa Tago: villosa leonis 450
Terga feri, et cristis horrens Sidonia cassis
Tertius inde honor: et postremo munere Atlanta,
Quamvis perfracto senior subsederat axe,
Adcitum donat ductor, miseratus et ævum
Et sortem casus: famulus florente juventa 455
Huic datur, adjuncto gentilis honore galeri.
451. _Sidonia cassis_, ut _Argolica galea_, ap. Virg. Æn. V, 314.
452. _honor_, donum, quod honori est ei, cui datur, ut ap. Virg. Æn.
V, 249, 308; cf. ad IX, 199.
453. _perfracto axe_; conf. v. 411 seq.
--_subsederat_, substiterat in cursu.
454. _Adcitum_, quia miser homo, pudore captus, non sponte
adcedebat.
--_miseratus casum_, ut ap. Virg. Æn. V, 350, et Hom. Iliad. ψ,
534.
455. Atlanti etiam, quamvis victo, donum datur, et quidem _famulus_,
ut serva ap. alios poetas: cur autem ap. Nostrum servus, non liquet.
Cf. v. 552 seq., 571; Hom. Iliad. ψ, 534 seq.; 656, 704 sq.; Virg.
Æn. V, 282 seq.; Stat. Theb. VI, 548 seq. Serva etiam præmium
victoris inf. v. 568, et ap. Hom. Iliad. ψ, 262 sq.
456. _gentilis galeri_; cf. I, 404.
452. _est_ pro _et_ Put. _est_: _et_ Mars. et Mart. Herbip. _at_
vel _ast_ recte, puto, corrig. N. Heins. qui tamen non damnabat
conject. Dausq. _Tertius inde honor est_: _postremo_, quæ firmatur
c. Put. et recepta est a Lefeb. Deinde _Atlanta_ edidi ex emend.
N. Heins. post Lefeb. et Ern. _Atlantem_ etiam conj. Cort. vel
Livin. Vulgo _Atlantis_.
454. _Accitum_ scripti et R. 2. Vulgo _Attritum_.
455. _sortem cassam_ conj. N. Heins. et 457, _lectæ_ pro _læta_.
His actis ductor læta ad certamina plantæ
Invitat, positisque adcendit pectora donis:
«Hanc primus galeam (hac acies terrebat Hiberas
Hasdrubal); hunc ensem, cui proxima gloria cursus, 460
Adcipiet; cæso pater hunc detraxit Hyempsæ.
Tertius extremam tauro solabere palmam.
Cetera contenti discedent turba duobus
Quisque ferox jaculis, quæ dat gentile metallum.»
457... 526. Conf. Hom. Iliad. ψ, 740 seq., et Virg. Æn. V, 286 sqq.
Silius tamen hanc rem, a summis jam poetis tractatam, maxime nec
sine arte ac ingenio variavit.
--_plantæ_, ut v. 297.
458. _positis donis_, ut ἄλλα τίθει ταχυτῆτος ἄεθλα, Iliad. ψ, 740,
et πυγμαχίης θῆκεν ἄεθλα, v. 653; cf. Virg. Æneid. V, 292, et sup.
ad IV, 267.
--_galea_ Hasdrubalis, et _ensis_ Hyempsæ spolium. Cf. Il. ψ, 560,
808, et sup. ad V, 321 sq.
460. Cf. Iliad. ψ, 807.
461. _pater_ meus, Scipio.
462. _tauro_, ut inf. 550, et Iliad. ψ, 750.
--_solabere tauro palmam_, doctius quam _solatia victo_, ap. Virg.
Æneid. V, 367.
--_palmam_, de eo, qui tertio loco vincit. Cf. ad v. 503.
463 sq. _Cetera contenti discedent turba_, etc. Cf. ad V, 495, et
Cort. ad Sallust. B. C. c. 43.
--_duobus jaculis_, ut ap. Virg. Æn. V, 306.
[464.] _gentile metallum_, metalla Hispaniæ. Cf. v. 526.
460. _cursus_ Col. et Put. _currus_ Oxon. Vulgo _cursu_.
463. _discedens_ Col.
Fulgentes pueri Tartessos et Hesperos ora 465
Ostendere simul vulgi clamore secundo.
Hos Tyriæ misere domo patria incluta Gades.
Mox subit, adspersus prima lanugine malas,
Bæticus: hoc dederat puero cognomen ab amne
Corduba; et haud parvo certamina læta fovebat. 470
465. Nomina eorum, qui certant, desumta ab Hispaniæ oppidis,
fluviis, et tractibus. Cf. ad I, 306, in Var. Lect.
--_Fulgentes_, conspicui facie et flore ætatis, vel, ut v. 471.
--_fulgore nivali corporis_.
466. Cf. Virgil. Æn. V, 337 sq.
467. _Tyriæ Gades_; v. ad III, 4, et 396... 399.
468. Cf. VII, 691, ibique not.
469. _ab amne_ Bæti.
470. _Corduba_; vid. III, 401.
--_haud parvo_, ut _Stat mihi non parvo virtus mea_ Mod. Magni
pretii æstimabat ex his certaminibus palmam repotare; Ern. Corduba
haud parvo sumtu hujus pueri certamina sustentavit, ut cum aliis
civitatibus præstantia et sumtu sui athletæ certaret; Cell. Cf. V.L.
468. Hic versus, qui ab edd. tantum non omnibus abest: legitur in
quatuor scriptis et Rom. 2. Sed _Nox_ in Put. et _Hos_ in Tell.
Deinde _adspersus_ in solo Putean. _adspersas_ in Rom. 2.
_adsperus_ in Tell. _Asperus_ in Colon. et Oxon.
469. _patrio c. ab amne_ corrig. N. Heins. coll. vers. 526.
470. Ita Col. _parto certamine_ Oxon. Vulgo _parco certamine_,
prob. Barth. Adv. X, 7, ut sensus sit: non erat parca in exornando
puero, ut certamine contendere cum ceteris Corduba videretur.
_haud parce certamina l. f._ conj. Modius Novant. Lect. Ep. LV.
Non male!
Inde, comam rutilus, sed cum fulgore nivali
Corporis, inplevit caveam clamoribus omnem
Eurytus: excelso nutritum colle crearat
Sætabis, atque aderant trepidi pietate parentes.
Tum Lamus, et Sicoris, proles bellacis Ilerdæ, 475
Et Theron potator aquæ, sub nomine Lethes
Quæ fluit, inmemori perstringens gurgite ripas.
472. Cf. Virg. Æn. V, 340 seq.; lib. VIII, v. 636.
--_cavea_ locus, ubi spectatores ludorum sedent, propr. scenicorum,
sed h.l. circensium, ut. ap. Virg. ll.cc.
474. _Sætabis_ in _colle_ sita. Cf. III, 373.
--_trepidi pietate_, inter spem et metum suspensi, de filiorum
fortuna et victoria; Ern.
475. _Sicoris_ nomen ductum a fluvio, ad quem sita _bellax Ilerda_.
Vid. ad III, 359.
476. _Theron potator aquæ_, etc., h.e. adcola Lethes. Cf. ad VIII,
367 et 564.
--_Lethes_ fl. cujus _gurges inmemor_ est, h.e. cujus aqua potata
inmemores rerum olim gestarum facit, earum oblivionem gignit. Vid.
ad I, 236, et XIII, 555. Sic et _inmemor Lethe_ ap. Senec. Herc. Œt.
v. 936, et Stat. Silv. V, ii, 96.
477. _perstringens ripas_, v. ad IV, 350.
473. _Eurythus_ et _Euritus_ al.
474. _Sætabis_ pro vulg. _Setabis_ scripsit Drak. vid. ad III,
373.
Qui postquam adrecti plantis et pectora proni,
Pulsantesque æstu laudum exsultantia corda,
Adcepere tuba spatium, exsiluere per auras 480
Ocius effusis nervo exturbante sagittis.
Diversa et studia et clamor, pendentque faventes
Unguibus; atque suos, ut cuique est gratia, anheli
Nomine quemque cient: grex inclutus æquore fertur,
Nullaque tramissa vestigia signat arena. 485
Omnes primævi, flaventiaque ora decori,
Omnes ire leves, atque omnes vincere digni.
478. _adrecti plantis_, ut ἐπ’ ἀκροτάτοισιν ἀερθεὶς πόδεσσι, ap.
Apoll. II, 90, more et currentium et pugilum. Cf. Heyne ad Virg. Æn.
V, 426, et Burm. et Val. Fl. IV, 267. Sic et _pendent faventes
unguibus_ mox vers. 482, ubi recte Ernesti: «Cogita spectatores, dum
suis adclamant, summis pedibus adrectos, et veluti suspensos, ut fit
in tali contentione favoris et in turba multorum.» Cf. ad XV, 614.
479. Cf. Virg. Ge. III, 105 seq. ibique Heyne. Vid. et supra ad
v. 431.
480. _Adcepere tuba spatium_, h.e. potestatem signumque currendi.
482. _studia_ voc. propr. de favore spectantium, ut ap. Virg. Æn. V,
48, 228, 450.
485. Cf. ad III, 309, et IV, 147.
486. _flaventia ora_, ut ap. Virg. Æn. X, 324; cf. ad I, 438.
478. _pectora_, non _corpora_ Put. R. 2, Med.
483. _Vocibus_ pro _Unguibus_ conj. N. Heins. et _Auribus_ Cort.
Deinde _laudi_ pro _anheli_ in Putean. unde _blandi_ suspicabatur
N. Heins.
484. _grex incitus_ eidem legendum videbatur. Non male; conf.
tamen vers. 464, 486, 487.
Extulit, incumbens medio jam limite, gressum
Eurytus, et primus brevibus, sed primus, abibat
Præcedens spatiis. Instat non segnius acer 490
Hesperos, ac prima stringit vestigia planta
Progressæ calcis: satis est huic esse priori;
Huic sperare sat est, fieri se posse priorem.
Acrius hoc tendunt gressus, animique vigore
Corpora agunt; auget pueris labor ipse decorem. 495
488. _incumbens_; v. ad v. 423.
--_limite_, ut v. 337.
489 seq. Conf. sup. v. 346 sq., et Virg. Æn. V, 320 sq. _prima
stringit vestigia planta Progressæ calcis_, ut _calcem terit jam
calce Diores_, ap. Virg. Æn. V, 324, ubi v. Heyne.
492. Cf. ad VII, 226.
495. Conf. XIV, 509, et Ovid. Met. X, 590.
489. _Euritus_ Col. Vulgo _Eurythus_, ut v. 473.
492. _Prægressæ_, et mox _isse_ pro _esse_ conj. N. Heins.
Ecce, levi nisu postremoque agmine currens,
Postquam sat visus sibi concepisse vigoris,
Celsus inexhaustas effundit turbine vires
Non exspectato, subitusque erumpit, et auras
Prævehitur Theron: credas Cyllenida plantam 500
Æthereo nexis cursu talaribus ire.
496 seq. Theron prudenter initio cursus non omnes profundit vires.
Cf. ad v. 338 seq.
498. _turbine_, inpetu, ut passim.
500 sq. Cf. Virg. Æn. I, 300 sq. et IV, 239 sq.
--_plantam Cyllenida_, pedes Mercurii, et hoc pro ipso Mercurio.
--_Cyllenida_, Cylleniam, ut ap. Ovid. Met. V, 176.
496. _levi cursu_ perperam opinabatur Dausq. in cujus ed. etiam
operarum errore _leni_ legitur. Mox _currens_ Col. Put. et R. 2.
_currus_ Ox. Vulgo _cursum_.
497. _visus_ Col. et Put. _visu_ Ox. Vulg. _visum_.
499. _et auras_ Col. ut et conj. Dausq. ac Barth. Vulgo _erumpit
ad auras, Prævehitur T._
500. _Thero_ Oxon. vid. ad II, 149. Mox _Cyllenida plantam_
scripti, Basil. Wolfii, et Mars. in comment. _Cyllenia planta_
R. 1, et Med. _Cyllenida planta_ edd. Marsi in contextu errore
operarum, et hinc aliæ. _Cyllenide planta_ corrig. Barth. Adv. X,
8, sed ita sex ablativi concurrunt.
Jamque hos, jamque illos, populo mirante, relinquit:
Et modo postremus, nunc ordine tertia palma,
Hesperon infestat sua per vestigia pressum.
Nec jam quem sequitur tantum, sed prima coronæ 505
Spes trepidat tantis venientibus Eurytus alis.
503. _tertia palma_, tertio ordine currens, tertio loco victor,
tertiam palmam, seu victoriam obtinens, ut inf. v. 573, et sup. IV,
390; v. Heyne ad Virg. Æn. V, 339 et 493. Sic et mox v. 506, et
Stat. Theb. VI, 327.
505 seq. _spem coronæ primam_ dici eum, qui se primum præmium
victoriæ consecuturum speraverit, jam monuit Drak. Similiter passim
alia abstracta adhibentur. Vid sup. ad I, 479; Barth. ad Stat. l.c.
et inpr. Klotz. ad Tyrt. p. 105 sqq.
--_Nec jam_ is _tantum_, _quem_ Theron proxime _sequitur_, scil.
Hesperos, _trepidat_, veretur, ne ab eo vincatur, _sed Eurytus_
etiam, qui ordine primus erat.
--_coronæ_, ut supra v. 299, ubi v. not.
[506.] _tantis venientibus alis_, Therone tanto inpetu advolante;
quod jam monuere Lefeb et Ern.
505. _consequitur_ emend. N. Heins. et vers. 506, _tactus_ pro
_tantis_, vel, quod Drak. adridebat _tantis eventibus_ h.e.
successibus _Eurytus ales_. Withof. corrigit _Spes trepidat,
tantis conterritus Eurytus alis_.
Quartus sorte loci, sed, si tres ordine servent
Inceptos cursus, nequidquam vana laborans,
Tartessos fratrem medio Therone premebat.
Nec patiens ultra tollit sese æquore Theron 510
Igneus, et plenum prætervolat Hesperon iræ.
509. _Tartessos fratrem_ Hesperum (cf. v. 465) _premebat_,
insequebatur, _medio Therone_, ita ut hic inter Hesperum et
Tartessum medius curreret; adeoque hoc ordine se invicem
sequerentur: Eurytus, Hesperos, Theron, Tartessus; Ern.
[510.] _æquore_, in campo.
510. _sese tollit_, ut v. 394. Conf. ad v. 390.
511. _Igneus_; vid. ad III, 306.
509. _Therona_ scripti perperam.
Unus erat super, et metæ propioribus ægros
Urebat finis stimulis: quascumque reliquit
Hinc labor, hinc penetrans pavor in præcordia vires,
Dum sperare licet, brevia ad conamina uterque 515
Advocat: æquantur cursus; pariterque ruebant.
512 sq. _Unus_ Eurytus _supererat_ Theroni cursu superandus.
--_finis metæ_, meta, quæ cursui finem inponit, vel, ut ap. Ovid.
Met. X, 597, _novissima meta_, quoniam ultimum, h.e. septimum
spatium decurrebant; Drak. Cf. Virg. Æn. V, 327 seq., et inf.
v. 558.
--_ægros_, fessos.
[513.] _stimulis urebat_, ut _stimulis acuit_ I, 113, ubi v. not.
--_Urere_, incitare, excitare; ut _incendere_, καίεσθαι et
περικαίεσθαι. Sic _laudibus avorum viros urere_, dixit Val. Fl. I,
476 et simila alii.
513 seq. Uterque, Eurytus et Theron, quidquid superest virium
conligunt, quum brevis tantum via ad metam restaret.
[514.] _pavor_; v. ad v. 431.
513. _Urebat limes_, h.e. unum ex septem spatiis, opinabatur
N. Heins.
516. _æquatur_ primus edidit Marsus et deinde alii.
Et forsan gemina meruissent præmia palma,
Pervecti simul ad metas, ni, terga secutus
Theronis, fusam late per lactea colla
Hesperos ingenti tenuisset sævus ab ira, 520
Traxissetque comam: tardato lætus ovansque
Eurytus evadit juvene, atque ad præmia victor
Emicat, et galeæ fert donum insigne coruscæ.
517 sq. Silius et Stat. Theb. VI, 614 sq. pro commento Hom. Iliad.
ψ, 773 seq., et Virg. Æn. V, 327 sq. bene substituerunt aliud, quod
dignitati carminis epici convenientius est. Drak. hæc notavit:
«Barthius ad Stat. l.l. Silium inprudentiæ adcusat, quod læsum per
dolum non fecerit restitui, aut saltem, ut ap. Stat., ex integro cum
adversario decurrendi copiam adcipere. Sed sequutus in eo Silius
Maronem, qui fingit, Nisum sanguine prolapsum sequenti Salio se
obposuisse, ut Euryalus primam palmam obtineret. Nec tamen vel
Salius restituitur, vel ex integro cum Euryalo decurrit. Æneas autem
Salio præmium extra ordinem tribuit, quod duo tantum præmia
proposuerat. Theron dolo Hesperi primum præmium amisit, secundum
obtinuit.» Poetam quoque in has summi juris angustias non
includendum esse, monet Ern.
519. _lactea colla_, ut IV, 154.
520. _sævus ab ira_, ut XII, 551.
522. _juvene_, Therone, qui _pariter_ antea _ruebat_ (v. 516), et
solus victoriam ei dubiam redditurus videbatur.
--_evadit_, ἦλθε φθάμενος, Iliad. ψ, 779, nisi jungere malis _ad
præmia evadit et emicat_, h.e. ad metam celeriter _victor_, primus,
pervenit.
523. _Emicat_, etc. Cf. Virg. Æn. V, 337 et sup. II, 238.
--_galeæ donum_, cf. sup. v. 459.
522. _juvenes_ Put. _juvenem_ R. 2. Hinc _tardatum juvenem_ edidit
Lefeb. quod reponendum censuerat Draken. Verbum _evadere_ apud
Silium quidem plerumque quarto casui jungitur: (vid. Ind.) sed tum
effugere _letum_, _hostem_, _vincula_, etc. significat, quod h.l.
non satis convenit. Mox _ad præmia_ scripti et R. 2. _ad prœlia_
R. 1, Parm. Med. et Mart. Herbip. ed. _prœlia_, omissa præpos.,
edd. Marsi. _in prœlia_ Junt. et inde aliæ.
Cetera promisso donata est munere pubes,
Intonsasque comas viridi redimita corona 525
Bina tulit patrio quatiens hastilia ferro.
524. Conf. sup. v. 460... 464, et expressum a Silio, sed variatum
locum Virg. Æn. V, 556 sq, ubi v. Heyne.
525. _Intonsas comas_, quæ juvenes decent. Cf. ad VII, 196.
526. _patrio ferro_, ut _gentile metallum_, sup. v. 464.
Hinc graviora virum certamina, comminus ensis
Destrictus, bellique feri simulacra cientur.
527... 536. Certamen gladiatorium Silius reliquis adjecit, tum in
gratiam Romanorum, qui eo potissimum delectabantur, tum ad ductum
Livii lib. XXVIII, c. 21. «Gladiatorium spectaculum fuit non ex eo
genere hominum, ex quo lanistis comparare mos est, servorum, quive
venalem sanguinem habent. Voluntaria omnis et gratuita opera
pugnantium fuit: nam alii missi ab regulis sunt ad specimen insitæ
genti virtutis ostendendum, etc.»
[528.] _belli simulacra cientur_; vid. ad VII, 119.
528. _Districtus_ primus edidit Nicander et post eum alii. Male!
conf. XVII, 164, ubi Drakenborch. monet, _destringere_ esse nudare
re aliqua, _distringere_ in partes diversas trahere; conf. quos
laudat, Intpp. Horat. Od. III, i, 17: Gronov. ad Liv. XXVII, 13;
Heins. ad Ovid. Fast. II, 99 et 207; Cuperi Obss. IV, 5.
Nec, quos culpa tulit, quos crimina noxia vitæ,
Sed virtus animusque ferox ad laudis amorem, 530
Hi crevere pares ferro; spectacula digna
Martigena vulgo, suetique laboris imago.
531. _Cernere_ et _decernere_, pugnare, ut κρίνειν et διακρίνειν
αὔην, πόλεμον, ἀγῶνα. Conf. Intpp. Virg. Æn. XII, 709; Sallust.
B. C. 59; Val. Fl. IV, 193; VIII, 319; Quintil. Inst. Or. X, I;
Lambin. ad Lucret. IV, 969; Gifan. Ind. Lucret. Gron. ad Liv. VII,
9; Heins. ad Tibull. IV, i, 103; Harles. ad Nepot. Milt. 4, et
Hannib. 10.
[532.] _Martigena vulgo_, exercitu, aut Hispanorum vulgo bellicoso;
Cell.
529. _crimine noxia vita_ malebat N. Heins.
531. _Hi crevere_ Colon. et Teller. _His crevere_ Oxon. _Hic
crevere_ Rom. 2, ut et conj. N. Heins. _Hi ervere_ Put. _Ii
crevere_ R. 1, Parm. Med. _Decrevere_ edd. Marsi in contextu, non
in commentt., et inde aliæ. _Discrevere_ perperam corrig. Barth.
X, 7, quum in Ox. _Hyscrevere_ invenisset.
Hos inter gemini (quid jam non regibus ausum?
Aut quod jam regnis restat scelus?) inpia Circo
Innumero fratres, cavea damnante furorem, 535
Pro sceptro armatis inierunt prælia dextris.
Is genti mos dirus erat; patriumque petebant
Orbati solium lucis discrimine fratres.
533 sq. «Neque obscuri generis homines, sed clari illustresque,
Corbis et Orsua patrueles fratres, de principatu civitatis, quam
Ibem vocabant, ambigentes, ferro se certaturos professi sunt... et
insigne spectaculum exercitui præbuere documentumque, quantum
cupiditas imperii malum inter mortales esset. Major usu armorum et
astu facile stolidas vires minoris superavit;» Liv. XXVIII, 21. Cf.
et Valer. Max. IX, 11, ext. 1. Ab his Silius in eo dissentit, quod
illos _fratres geminos_, non _patrueles_, et alterum altero natu
minorem, vocet, quodque historici illi majorem natu victorem
evasisse dicant, poeta utrumque eo certamine obcubuisses fingat, ut
eorunt discordiam per omnia illi Thebanorum fratrum (v. mox ad
v. 546 sq.) comparare posset; Drak. Cf. Barth. ad Stat. Theb. XI,
500.
--_gemini fratres_; cf. ad IV, 355.
535. Nullum scelus est tam inmane, quod regnandi gratia non
admittatur; Barth. Adv. X, 7.
--_cavea_, ut sup. v. 472.
[538.] _lucis discrimine_, cum vitæ periculo.
533. _quidnam non_ Marsi Ven. post. et Paris. _quidam non_ Marsi
Ven. prior. _Quos inter gemini_ (_quidnam non regibus ausum? Aut
quodnam regnis_, etc.) maluerit N. Heins.
534. _regnis_ Put. _regnus_ Oxon. Vulgo _regni_.
Concurrere animis, quantis confligere par est,
Quos regni furor exagitat; multoque cruore 540
Exsatiata simul portantes corda sub umbras
Obcubuere: pari nisu per pectora adactus
Intima descendit mucro; superaddita sævis
Ultima vulneribus verba; et, convicia volvens,
Dirus in invitas effugit spiritus auras. 545
Nec manes pacem passi; nam corpora junctus
Una quum raperet flamma rogus, inpius ignis
Dissiluit, cineresque simul jacuisse negarunt.
542. _nisu_, inpetu, vi; hoc vocab. spectat ad eum qui mucronem
adigit. _Ed._
546 sqq. Silium ad Polynicis et Eteoclis fratrum, de regno Thebano
contendentiam, discordium respicere, quam animæ eorum etiam in morte
servasse dicuntur, jam. monuere Dausq. Drak. et Lef. Cf. Ovid.
Trist. V, v, 33 sq., et Ibis v. 35 seq.; Stat. Theb. XII, 429...
457; Lucan. I, 551 seq.; Hygin. fab. 68; Pausan. Bœot. c. 5, pag.
568 (ed. Han. 1613); Eurip. Phœn. et Sophocl. Œd. Col.
--_rogus junctus_, conjunctis, idem.
540. _multumque_ emend. N. Heins.
541. _sub umbris_ priscæ edd. cf. ad XI, 257. [recte XI, 255]
546. _juncta_ edidit Wolf. in Basil. et deinde alii.
Cetera distincto donata est munere turba,
Ut virtus et dextra fuit: duxere juvencos, 550
Inpressis dociles terram proscindere aratris:
Duxere adsuetos lustra exagitare ferarum
Venatu juvenes, quos dat Maurusia præda.
Nec non argenti, nec non insignia vestis
Captivæ pretia, et sonipes, et crista nitenti 555
Insurgens cono, spolia exuviæque Libyssæ.
549. _distincto_, diverso.
550. _juvencos_, ut v. 462.
551. _Inpressis terram proscindere aratris_, ut ap. Lucret. V, 210.
552. _lustra exagitare_; v. ad VIII, 565.
553. _juvenes_, ut _famulus_ sup. v. 455, ubi v. not.
--_Maurusia præda_, Mauri captivi, venatores. Cf. III, 288.
555. Hactenus Coloniensis liber, qui hinc ad finem usque pro
dolor! mutilus est.
Tum jaculo petiere decus, spectacula Circi
Postrema, et metæ certarunt vincere finem
Burrus avis pollens, quem misit ripa metalli,
Qua Tagus auriferis pallet turbatus arenis, 560
557. In hoc quoque jaculandi certamine Silio præivere Homer. Iliad.
ψ, 850 sq., et Virg. Æn. V, 485 sq. Qui quum rem jam ornatissime
extulissent, Noster brevior est, et quædam variat.
558. _vincere_, adsequi, ferire.
--_metæ finem_, ut v. 512.
559. _avis pollens_, ut VIII, 383, ubi v. not.
--_ripa metalli_, v. Var. Lect.
560. Cf. I, 155 et 229.
558. _fine_ tacite scripsit Lef.
559. Hic versus, quem præter R. 2, nulla editio ante Drak.
adnoscit, legitur in Ox. Put. Tell. R. 2. Ejus loco in ed.
Benessæ, Junt. et quæ inde expressæ sunt, post v. 560, exstat hic:
_Adcola Burnus avis majorum et stemmate clarus_, qui a Mstis et
antt. edd. abest, eamque ob causam a Drakenb. ejectus est. Verum
ne sic quidem locum integrum esse, nec _ripam metalli_ bene dici
posse ripam, in qua aurum reperiatur, jam monuit Drak. _Burnus,
agris pollens quem m. r. m._ emend. Hœft. Batavus in Peric. crit.
ut jungatur: _quem ripa pollens metalli_ ex _agris misit_. Sed
recte quærit Ernesti, an hæc quoque commodum habeant sensum.
Ceterum _Burrus_ in Oxon. _Burnus_ al. ut _Burni_ v. 567, ubi
_Burim_ in Put. et Parm. Withof. restituto versu, quem Heins. et
Drak. ejecerant, legendum putabat, _Burrus avis pollens, quem
missis figere telis, Qua Tagus aurif. pall. turb. aren., Laudabant
quidvis, majorum et stemmate clarus, Et Glagus_, etc., vel unum
versum ex duobus conflandum, _Burrus avis pollens, majorum et
stemmate clarus, Qua Tagus_, etc.
Et Glagus, insignis ventos anteire lacerto,
Et, cujus numquam fugisse hastilia cervi
Prærapida potuere fuga, venator Aconteus,
Indibilisque, diu lætus bellare Latinis,
Jam socius, volucresque vagas deprendere nube 565
Adsuetus jaculis, idem et bellator, Ilerdes.
Laus Burri prima, infixit qui spicula metæ:
561. _lacerto_, jaculis, quæ lacertis mittebat.
564 seq. _Indibilis_, Ilergetum regulus (vid. Liv. XXII, 21; XXV,
34), qui diu bellaverat _Latinis_, adversus Romanos (Liv. XXVIII,
24, 31, 33), _jam socius_, nunc amicus eorum. Liv. XXVIII, 34. Idem
tamen sæpius ab amicitia Romanorum defecerat. Conf. Liv. XXVI, 49;
XXVII, 17; XXIX, 1, 2.
--_deprendere_, figere, _volucres vagas_, ut apud Manil. V, 291. Cf.
sup. II, 96; VIII, 524.
564. _Ludibilisque_ Oxon. et Put. _Missilibusque_ conj. D. Heins.
565. _volucrisque vagam nubem_, h.e. volucrum ingentem numerum,
legendum censebat N. Heins.
567. Hic et quatuor sqq. versus desunt in Oxon. Tell. R. 1, Med.
et edd. Marsi, qui tamen in comment. eos interpretatus est.
Leguntur, quamvis conrupti, in Putean. R. 2, Parm. Ben.; in Junt.
vero et, quæ inde expressæ sunt, edd. hoc ordine se excipiunt:
_bellator Ilerdes, Cui ludus, nullam... damam. Laus Burri prima_,
etc. _His Burim_ Put. Vulgo _Laus Burni_; conf. ad v. 559.
Est donum serva, albentes invertere lanas
Murice Gætulo docta. At, quem proxima honorant
Præmia, vicinam metæ qui propulit hastam, 570
Adcepto lætus puero discessit Ilerdes,
Cui ludus, nullam cursu non tollere damam.
Tertia palma habuit geminos insignis Aconteus
Nec timidos agitare canes latratibus aprum.
568 seq. _serva_; conf. sup. ad v. 455.
--_invertere lanas... docta_; conf. sup. Hom. Iliad. ψ, 263, 705,
et Virg. Æn. V, 284.
--_invertere_, inficere, tingere, _lanas Gætulo murice_, purpura G.
de qua vid. supra ad v. 176.
571. _puero_, cf. ad v. 455.
572. _Cui ludus_ erat, h.e. res facillima, quam quasi _per ludum_,
h.e. nullo negotio, perficere poterat. Cf. Heins. ad Claud. Laud.
Stil. III, 157, et Ernesti Clav. Cic. Junge autem _puero, cui
ludus_, etc.
--_tollere_, jaculis occidere, idem atque _tollere e medio_. _Ed._
573. _Tertia palma_, ut vers. 503, ubi v. not.
--_habuit_, adcepit, ut ἕξει, Iliad. ψ, 833.
568. _Est donum serva_ ex emend. Barth. Adv. X, 7, et N. Heins.
(qui etiam _It_ et _Fit donum_ conj.) edidere Drak. Lefeb. Ern.
_Sidonium Syria_ Putean. _Et donum serva_ Parm. Vulgo _Est Damum
serva_.
569. _Ad quem proxima honore_ ex Put. recepit Lefeb. qui τὸ
_honore_ etiam reperit in Rom. 2, et Parm. _At cui proxima honore_
P. conj. N. Heins.
Quos postquam clamor plaususque probavit honores, 575
Germanus ducis atque effulgens Lælius ostro
Nomina magna vocant læti manesque jacentum,
Atque hastas simul effundunt: celebrare juvabat
Sacratos cineres, atque hoc decus addere ludis.
Ipse etiam, mentis testatus gaudia vultu, 580
Ductor, ut æquavit meritis pia pectora donis,
Et frater thoraca tulit multiplicis auri,
Lælius Asturica rapidos de gente jugales,
Contorquet magnis victricem viribus hastam
Consurgens, umbrisque dari testatur honorem. 585
575. Duces ipsi, ne alieni a ludorum societate viderentur, hastis
ejaculandis, omnem solennitatem finiunt, Ern.
576. _Germanus ducis_, ut sup. v. 58.
577. Cf. sup. ad v. 310 sq.
582. Cf. Virg. Æn. V, 259, 264, et sup. ad II, 401.
583. Cf. sup. v. 350 seq., et ad III, 335 sq.
585. _Consurgens_; v. ad I, 401, et IV, 610.
580. _testatur_ præstiterit judice eodem N. Heins. Sed Drak. jam
recte cepit hunc verborum nexum: Scipio, gaudia mentis vultu
testatus, ut fratrem et Laelium meritis donis adfecit, ipse etiam
hastam contorquet.
585. _testatur_ Putean. quod recepit Draken. Vulgo _testatus_.
Hasta volans (mirum dictu!) medio incita campo
Substitit ante oculos, et terræ infixa cohæsit.
Tum subitæ frondes, celsoque cacumine rami,
Et latam spargens quercus, dum nascitur, umbram.
Ad majora jubent præsagi tendere vates; 590
Id monstrare Deos, atque hoc portendere signis.
586 seq. Silius variavit portentum, quod commentus erat Virg. Æn. V,
522 sq., ubi v. Heyne. Respexit tamen haud dubie ad simile
prodigium, quod Romulo obtigisse memorant Ovidius, a Dausq. jam
conlatus, Met. XV, 560 seq., et Serv. ad Virgil. Æneid. III, 46.
_Quercum_ etiam cum delectu positam esse, bene monuit Marsus; ut
scil. portenderetur, a Scipione, hostibus ex Italia pulsis ac
debellatis, libertatem salutemque patriæ ac civium servatum iri:
nam qui vitam civis servaverat occiso hoste, corona donabatur
civica, quæ quercea erat. Vid. Gell. V, 6.
588. _subitæ_, subito enatæ sunt, _frondes, rami, et quercus_, etc.
Primum frondes et rami, deinde magna sensim arbor inde excrevit.
590. _Ad majora_ conamina ac laudes.
591. _monstrare_, ut _monere_, IV, 120, ubi v. not.
589. _Est latam_ emend. Barth. Adv. X, 7, ne hæreat h.l. sermo, et
repentina mutatio innuatur. _Fit, latam spargens, quercus, dum
nascitur, umbram_ conj. Burmann. ut ordo verborum sit: _dum
nascitur, fit quercus_, etc. _En latam spargunt quercus_ reposuit
Lefeb. fide antiquorum, si credere fas est. Nil forte mutandum.
Vid. not. Withof. conjicit, _rami Latam spargentes, quercus dum
nascitur, umbram_, vel potius, _Tum subitas frondes, celsoque
cacumine ramos Fert latam spargens quercus_, etc.
591. _prætendere_ Oxon. _protendere_ Put. Deinde _hoc signi_, vel
_signo_ corrig. N. Heins. et Burm.
Quo super augurio, pulsis de litore cunctis
Hesperio Pœnis, ultor patriæque domusque
Ausoniam repetit, fama ducente triumphum.
Nec Latium curis ardet flagrantius ullis, 595
Quam juveni Libyam et summos permittere fasces.
592 seq. _de litore Hesperio_, ex Hispania Scipio Romam redit. Cf.
Liv. XXVIII, 38 seq.
--_ultor domus_, parentis ac patrui, in Hispania cæsorum.
594. _fama_ et gloria rerum gestarum Scipioni instar _triumphi_, vel
sola triumphus erat, et hujus jacturam consolabatur, quia privatus,
non consul, Hispaniam recuperaverat; Lefeb. et Ern. coll. Valer.
Max. II, viii, 5, et. Liv. l.l. «Ob has res gestas magis tentata est
triumphi spes, quam petita pertinaciter, quia neminem ad eam diem
triumphasse, qui sine magistratu res gessisset, constabat.» Withof.
malebat _fama donante triumphum_.
595 sq. Cf. Liv. l.c.
[596.] _juveni_, Scipioni. Conf. ad XV, 12.
--_Libyam_, Africam provinciam, et _summos fasces_, consulatum.
594. _fama_, vel _palma addicente_ conj. N. Heins. qui certe
aliquid mendi latere suspicabatur. At vid. not.
595. _flagrantibus_ ed. Dausq. errore operarum.
Sed frigens animis, nec bello prospera turba
Ancipiti senior temeraria cœpta vetabant,
Magnosque horrebant cauta formidine casus.
597 sq. Cf. omnino Liv. XXVIII, 40 pr.
--_frigens animis_; v. ad VII, 25.
--_turba senior_, apud Liv. l.c. _primores Patrum_.
--_non prospera_, non favens, _bello Ancipiti_, in Africa gerendo,
committendoque juveni.
597. _fugiens animis_ Tell. _non par animis_ R. 2, ex interpretam.
_annis_ notavit Cort. ad marg.
Ergo, ubi delato consul sublimis honore 600
Ad Patres consulta refert, deturque potestas,
Orat, delendæ Carthaginis, altius orsus
Hoc grandæva modo Fabius pater ora resolvit:
600. _consul_ Scipio.
«Haud equidem metuisse queam, satiatus et ævi
Et decoris, cui tam superest et gloria et ætas, 605
Ne credat nos invidiæ certamine consul
Laudibus obtrectare suis: satis incluta nomen
Gestat fama meum, nec egent tam prospera laude
Facta nova; verum et patriæ, dum vita manebit,
Deesse nefas, animumque nefas scelerare silendo. 610
604... 644. Conf. Liv. XXVII, 40... 42. Ibi in argumentis cumulandis
et enunciandis tam copiosa et eleganti eloquentia Fabius utitur, ut
nihil in eo genere perfectius et gravius fingi possit: epitome vero
Siliana valde tenuis est, et Fabius suadet tantum, ut Italia prius
ab hoste defendatur et plane purgetur, quam in Africam bellum
transferatur; quod unum Silius cum Livio commune habet; Ernesti.
Recte: nec tamen dissimulandum, Silium alia quoque argumenta etsi
strictim adtigisse, et poetæ nihil fere difficilius esse, quam
oratoris partes agere, omnium vero difficilimum, cum tali oratore in
certamen descendere.
604... 609. Disertius hæc extulit Liv. cap. 40.
[605.] _tam_, tantopere, _superest et gloria et ætas_, quæ verba
languent post illa, _satiatus ævi Et decoris_.
608 sq. _Gestat fama nomen_; nam _fama_ est alata, volat, et fert,
quæ nunciat; Ern.
609 sq. Silius expressit verba Liv. lib. XXVIII, 41 pr. Nefas est,
me tacere de periculo, quod ita patriæ inminere videtur, et ejus
saluti non, quoad vivam, prospicere.
605. _jam_ pro _tam_ opinabatur N. Heins.
Bella nova in Libyæ moliris ducere terras?
Hostis enim deest Ausoniæ; nec vincere nobis
Est satis Hannibalem: petitur quæ gloria major
Litore Elissæo? stimuli si laudis agunt nos,
Hanc segetem mete: composuit propioribus ausis 615
Dignum te Fortuna parem; vult Itala tellus
Ductoris sævi, vult tandem, haurire cruorem.
612 sq. Hæc εἰρωνικῶς et cum sarcasmo dicta.
614. _Litore Elissæo_, in Africa. Conf. ad I, 81.
615. _Hanc segetem mete_, præclare; Hannibalem prius pelle ex
Italia, quæ (ut Cic. pro Mil. 13, verbis utar) larga gloriæ seges
ac materia est.
--_composuit_ tibi _propioribus ausis_, in propinquo, in Italia,
Hannibalem, _parem, dignum te_, dignum, quocum in certamen
descendas. Forma loquendi ex ludo gladiatorio petita, ut ap. Liv.
XXVIII, 44, in oratione Scipionis: _habeo, Q. Fabi, parem, quem das,
Hannibalem_. Conf. ibi Gronov. et sup. not. ad I, 39, et X, 70.
612. _Ausoniæ_, non _Ausonia_, Ox. et R. 1, ad marg.
614. Vulgo _Elisæo_, cf. ad I, 81.
615. _propioribus ausu_ legendum putabat Barth. Adv. X, 7.
Quo Martem, aut quo signa trahis? restinguere primum est
Ardentem Italiam: tu fessos obvius hostes
Deseris, ac septem denudas proditor arces. 620
618. _restinguere Ardentem Italiam_, incendium, quo quasi aduritur,
h.e. propulsare summum periculum, in quo versatur, quamdiu Hannibal
ibi bellum gerit. Sic _incendium_ passim de maximo periculo, vel
exitio. Sic _Racine_, _Andromaque_, act. IV, sc. 5, dixit _Troie
ardente_. _Ed._
619. _tu fessos_ pugnando et pæne debellatos hostes _deseris_, non
persequeris, et quidem _obvius_ iis, h.e. quum habeas eos in
propinquo, in Italia; Ern.
620. _septem arces_, Romam (ut X, 587), _denudas_ custodia ac
præsidio, copiis in Africam transductis. Cf. Liv. lib. XXVIII, cap.
42 extr. Hinc _proditor_, desertor es patriæ, cujus salutem tibi
creditam destituis, non curas, quam summo periculo objicis, quum eam
defendere deberes. Cf. ad II, 247.
619. _avius_, vel _devius_ pro _obvius_ conj. N. Heins. _Tu
fessos_, scilicet Romanos, _obvius hosti, deseris_ reposuit Lefeb.
At vid. not.
620. _protinus_ pro _proditor_ edidere Benessa et Nicander, quos
alii sequuti sunt.
«An, quum tu Syrtim ac steriles vastabis arenas,
Non dira illa lues notis jam mœnibus urbis
Adsiliet? vacuumque Jovem sine pube, sine armis
Invadet? quanti, ut cedas, Romamque relinquas
Emerito, est? tanto perculsi fulmine belli 625
Siccine te, ut nuper Capua est adcitus ab alta
Fulvius, æquoreis Libyæ revocabimus oris?
622. _dira illa lues_, Hannibal. Cf. ad X, 603, et I, 174.
--_notis jam mœnibus urbis_, Romæ, quam olim adcesserat. Cf. XII,
518 sq., 558 sq.
623. _Jovem_, sedem Jovis, Capitolium, pro ipsa urbe, cujus præcipua
pars est, ut _Tarpeia saxa, rupes, scopuli, arces_, etc., de quibus
v. Ind.
624. _Romamque_ tuendam. Vocem _Emerito_ Marsus ad Hannibalem, lento
bello jam in Italia consenescentem, alii vero rectius referunt ad
eum, qui loquitur, Fabium, senem nune ideoque bello ineptum.
625. _perculsi_, ad II, 213, in V.L.
--_fulmine belli_, Hannibale. Vid. I, 421.
626. Cf. ad XII, 571. Verba Liv. XXVIII, 41: «Quid? si victor
Hannibal ire ad urbem pergat? tum demum te consulem ex Africa, sicut
Q. Fulvium a Capua arcessemus?»
622. _notæ_ corrig. N. Heins. ut multiplex sibilus vitaretur.
624. _Quanti, ut cedas_ Oxon. Put. Gryph. Vulgo _Quanti est, ut
cedas_, vel _credas_. _Quanti est, ut eas_, i.e. in Africam abeas,
emend. D. Heins. et Dausq. probb. Barth. et Cellar. _Quanti est
cedas_ rescripsit Lefeb.
625. _Emerito est; tanto perculsi_ Put. quod recepi cum Drak. et
Ernest. mutata interpunctione. _Emerito? ast tanto percussi_ Oxon.
_ast_ R. 2, Mars. Asul. _tacito percussi_ Rom. 2. _ac tanti
perculso_ Parm. Vulgo _Emerito? ac tanti perculsi_. Nostra lectio
inepta videbatur Lefeb. qui _Emerito? ast tanto percussi_ edidit.
_Emerito? ah! tanti perculsi_ emend. Dausq.
Vince domi, et trinis mœrentem funera lustris
Ausoniam purga bello: tum tende remotos
In Garamantas iter, Nasamoniacosque triumphos 630
Molire; angustæ prohibent nunc talia cœpta
Res Italæ: pater ille tuus, qui nomina vestræ
Addidit haud segnis genti, quum consul Hiberi
Tenderet ad ripas, revocato milite primus
Descendenti avide superatis Alpibus ultro 635
Obposuit sese Hannibali: tu consul abire
A victore paras hoste, atque avellere nobis
Scilicet hoc astu Pœnum? si deinde sedebit
Inpavidus, nec te in Libyam tuaque arma sequetur,
Capta damnabis consulta inprovida Roma. 640
628. _Vince domi_ in Italia Hannibalem.
--_trinis lustris_; cf. sup. ad v. 151.
631 sq. _angustæ res_, ut ap. Horat. Od. II, x, 21, sup. X, 279 et
al. _Res adtritæ, adcisæ, fessæ_. Cf. Liv. XXVIII, 42 extr.
633 sq. _haud segnis_, h.e. virtute sua. Cf. ad IV, 51 sq.
637. _avellere_; cf. ad XII, 728, et III, 591, in Var. Lect.
638. _hoc astu_, stratagemate, quod laudat Sulpicius consul. ap.
Liv. lib. XXXI, cap. 7, et quo Agathocles olim Pænos ex Sicilia
expulit, ut Justin. XXII, 4, et Valer. Max. VII, 4 extr. 1,
referunt; Drak. Cf. inf. v. 690 sq., et Liv. XXVIII, 43 extr.
--_sedebit_, manebit in Italia.
640. _hæc_ post _capta_ primus inseruit Wolf. in ed. Basil. _heu_
addendum notavit Cort. Sed libri veteres neutrum adnoscunt.
Sed fac turbatum convertere signa, tuæque
Classis vela sequi: nempe idem erit Hannibal, idem,
Cujus tu vallum vidisti e mœnibus urbis.»
Hæc Fabius: seniorque manus paria ore fremebant.
642. _idem erit Hannibal_, non minus audax, fortis ac metuendus,
quam tum, quum Romam ipsam obsideret. Cf. XII, 558 sq.
644. Drak. notavit imitat. Virg. Æn. I, 559, ubi Heyne jam monuit,
_fremitum_ ac murmur adsensum commotis hominum animis indicare.
--_senior manus_, ut _grandæva manus_, v. 652, et _turba senior_
sup. v. 597, ubi v. not. Conf. Liv. XXVIII, 43 pr.
644. _fremebat_ Put.
Tum contra consul: «Cæsis ductoribus olim 645
Magnanimis leto gemino, quum tota subisset
Sidonium possessa jugum Tartessia tellus,
Non Fabio, non, quîs eadem est sententia cordi,
Quoquam ad opem verso, fateor, primoribus annis
Excepi nubem belli, solusque ruenti 650
Objeci cælo caput, atque in me omnia verti.
645... 698. Conf. Liv. XXVIII, 43 et 44. Hæc oratio Scipionis Fabium
refutantis quum varietate et pondere argumentorum, tum gravitate,
acumine, et elegantia verborum Fabianam illam antecellit, quamvis ne
sic quidem poeta ubertatem et majestatem Livianæ eloquentiæ, quæ in
Scipionis quoque responsione eminet, adsecutus est; Ern.
645. Conf. sup. XIII, 694 sq.
--_ductoribus_, Cn. et P. Scipionibus, _cæsis_ in Hispania.
646. _Magnanimis_, ut sup. I, 29.
647. Cf. XIII, 674.
648 seq. Conf. XV, 1... 17, et 129 sq.; Liv. XXVI, 18.
--_Non Fabio... ad opem verso_, ad opem laboranti patriæ ferendam
propenso; quum nemo imperium in Hispaniam adcipere auderet. Hæc non
sine sarcasmo dicta.
[649.] _primoribus annis_; cf. ad XV, 12.
650 sq. Ego grave petii et adcepi imperium, quod omnes recusabant,
et, periculo omni in me verso, interitum patriæ propulsavi.
--_nubem belli_, onus ac molem periculosi belli. Cf. ad I, 311.
--_ruenti cælo_ δεινῶς de inminente patriæ exitio. Cf. ad I, 251;
XVII, 253, 607; Horat. Od. III, iii, 7, et Intp. Val. Fl. I, 829.
[“XVII, 253” recte XVII, 252]
651. _cœlo_ Ox. quod in contextum recepi cum Lefeb. probb.
N. Heins. et Drak. Vulgo _telo_; sed τὸ _cœlo_ gravius est, et
aptius jungitur cum _nube belli_.
Tum grandæva manus, puero male credita bella,
Atque idem hic vates temeraria cœpta canebat.
Dîs grates laudemque fero, sub numine quorum
Gens Trojana sumus; puer ille, et futilis ætas, 655
652. Conf. XV, 135 sq.
--_grandæva manus_; vide ad vers. 644.
653. _idem hic vates_, Fabius, qui olim non minora patriæ pericula
ac mala ominabatur, quum in Hispaniam proficiscerer, quam nunc, si
in Africam transferatur bellum.
655 sqq. Ego, qui vobis puer ad tale bellum gerendum ineptus
videbar, Hispaniam expugnavi expulsis Pœnis. Pluribus orationis
luminibus coloribusque adumbrat ea, quæ breviter et acerbe v. 648
sq. dixerat.
--_puer ille... Scipio_; cf. XV, 12, 16, 17.
[657.] _Scipio_, ego.
--_inlæsus_, nullo vulnere, vel potius nulla clade accepta, quo
meritum ejus augetur et ars bellica commendatur. _Ed._
654. _sub numine_ (ut apud Virgil. Æneid. lib. IX, vers. 247) ex
emend. Dausq. et N. Heinsii substitui cum Drak. Lefeb. et Ern. pro
vulg. _sub nomine_, quod non plane displicebat Draken. si _nomen
deorum_ pro ipsis diis positum sit; conf. not. ad V, 161.
660. _urbi_ ex emend. Dausq. recepi cum Cell. prob. N. Heins.
Vulgo _auri_, quod præter Drak. servavit Ernesti, cujus hæc nota
est: «Quid si, quod nemo tentavit, ex casu dativo vocem
intelligamus, et _signa_ de signis tubarum, ut sit _signa auri
referre_, receptui canere, ut fit, quum loco movetur agmen.» Sed
hæc loquendi formula durior est, quam ut Silio eam obtrudere
ausim. _ante_ Parm. Ben. et Lefeb. ut sit pleonasmus, qualis
Terent. _neque eum ante usquam conspexi prius_. _Afris_, vel
_arvis_ corrig. Barth. Adv. X, 7. _inde_ vel _ultor_ N. Heins.
(_audi_) Cort.
Inbellesque anni, necdum maturus ad arma
Scipio, restituit terras inlæsus Hiberas
Trojugenis: pepulit Pœnos, solisque secutus
Extremas ad Atlanta vias, exegit ab orbe
Hesperio nomen Libyæ, nec rettulit urbi 660
Signa prius, quam fumantes circa æquora vidit
Romano Phœbum solventem litore currus.
658 sqq. _Trojugenæ_, ut _gens Trojana_, Romani.
--_solis Extremas vias_; cf. ad XIV, 147, et XV, 809.
[659.] _ad Atlanta_; cf. I, 198 seq.
--_ab orbe Hesperio_, ut sup. vers. 289.
[660.] _nomen Libyæ_, quid ibi Pœnorum fuit. Cf. ad V, 161.
--_retulit urbi signa_, Romam rediit. Cf. Var. Lect. Si legas
_auri_, sensus erit: _nec retulit_ Romam _prius auri signa_, aurum
signatum, prædam in Hispania factam; Lenz. coll. Livio, XXVIII, 38:
«Scipio urbem est ingressus, argentique præ se in ærarium tulit
quatuordecim millia pondo trecenta quadraginta duo, et signati
argenti magnum numerum.»
662. _Romano litore_, h.e. litore Hispaniæ, quam ego sub Rom.
potestatem redegi.
--_Phœbum solventem currus vidi_, h.e. occidentalem Hispaniæ partem
expugnavi. Cf. ad III, 399, et VI, 1.
661. _citra æquora_ conj. Barth.l.c. prob. N. Heins. ut Scipio
dicat, tam prope se occidenti soli stetisse victorem, ut citra
æquor solventem equos videre potuerit. Hanc conjecturam Cell.
firmavit coll. Curt. IV, xiv, 24, _per fulgorem solis_, _intra
fines regni mei orientis_.
Adscivit reges idem: nunc ultimus actis
Restat Carthago nostris labor: hoc sator ævi
Jupiter æterni monet. Hannibali ecce senectus 665
Intremit, aut ægros simulat mentita timores,
Ne finem longis tandem peperisse ruinis
Sit noster titulus. Certe jam dextera nobis
Experta, et robur florentibus auximus annis.
663. _Adscivit_, amicos Romanis ac socios fecit, _reges_, Syphacem,
Masinissam, Indibilem, Mandonium aliosque Hispaniæ reges, _idem_
Scipio, ego.
664. _sator ævi_, ut IX, 306.
665. _monet_ prodigio, de quo v. sup. v. 586 sq.
--_senectus_, Fabius et _senior_, vel _grandæva manus_, sup. v. 644,
et 652. Lefeb. retulit ad ipsum Hannibalem senescentem (cf. v. 688)
et formidantem Romanos, qui simulaverit timores suos, quos tamen
noverint Romani.
667. _ruinis_, cladibus.
668. seq. _titulus_, gloria. Non est, quod timeat senior Patrum
turba, ne hæc in Africam militia infeliciter succedat, quum jam
bello Hispanico, quid valerem, experti sint: quin contra majora nunc
de me animo præcipi possunt, quod jam ævi maturior vires etiam
majores adeptus sim, et virtus bellica aucta sit: Drak.
665. _Hannibali_ Ox. Put. R. 1, Parm. Med. Vulgo _Hannibalem_;
conf. II, 53, et VIII, 60, quæ loca huic lectioni favent.
669. _Exserta_ conj. N. Heins. ut Scipio innuat, se ad pugnam jam
paratum esse, quum nonnullis, prælium inituris, brachium exserere
moris fuerit. At vid. not.
«Ne vero fabricate moras; sed currere sortem 670
Hanc sinite ad veterum delenda opprobria cladum
Quam mihi servavere Dei. Sat gloria cauto
Non vinci pulchra est Fabio, peperitque sedendo
Omnia Cunctator nobis: nec Mago, nec Hannon,
Nec Gisgone satus, nec Hamilcare terga dedissent, 675
Si segnes clauso traheremus prælia vallo.
670 sq. «Hic modo nihil moræ sit: ....et id est viri et ducis, non
deesse fortunæ præbenti se, et oblata casu flectere ad consilium;»
Liv. XXVIII, 44.
--_currere sortem Hanc sinite_, patiamini, ut hac opportunitate
Pœnos: ulciscendi oblata et mihi destinata sine mora utar; Ern.
Conf. ad IV, 731; VII, 307, et XII, 45. Huic nobili Scipionis
fiduciæ non absimilis est Achillis ardor apud nostratem _Racine_,
_Iphigénie_, act. I, sc. 2:
Ah! ne nous formons point ces indignes obstacles, etc.
Et laissant faire au sort, etc.
Ibi quoque verba, _quam mihi servavere Dei_, his repræsentantur:
............ On sait qu’á votre tête
Les dieux ont d’Ilion attaché la conquête.
_Ed._
673. _sedendo_, v. ad III, 142, et X, 597. Nota sunt verba Ennii:
_Cunctator nobis restituit rem_.
675. Hasdrubales intell. filios Gisgonis, et Hamilcaris. Omnes autem
duces illi Pœnorum a Scipione in Hispania victi. De _Magone_ et
_Hannone_, v. sup. v. 26 sqq. de _Hasdrubalibus_, XV, 399 sq. et
sup. v. 78 sq.
674. _Hannon_, non _Hanno_, Put. conf. ad II, 277, et VIII, 22.
675. _dedisset_ Put.
676. _Si segnes_ Tell. R. 2. Mars. et inde Drakenb. _Si segne_
Oxon. et Put. _Segnia, si_ R. 1, Parm. Med. et Mart. Herbip. prob.
N. Heins. Sed bene Drakenb. «Scipio, ait, non victorias suas
extenuare voluit, Magonem, Hannonem, etc. segnitiæ adcusando; sed
ejus se culpæ adfinem futurum fuisse ait, si, ut olim Fabius,
cunctando bellum traheret.»
Sidoniusne puer, vix pubescente juventa,
Laurentes potuit populos et Troia adire
Mœnia, flaventemque sacro cum gurgite Thybrim?
Et potuit Latium longo depascere bello? 680
Nos Libyæ terris tramittere signa pigebit?
677... 682. Argumentum a pari: si _puer Sidonius_, h.e. Hannibal, et
quidem puer aut juvenis, potuit Italiæ bellum inferre, cur ætas mihi
Scipioni in Africam transituro obstabit? Cell.
678 seq. Italia et Roma variis verborum ambagibus designantur.
--_Laurentes potuit_; v. I, 110.
--_Troïa Mœnia_, Romam, quam olim _adiit_ Hannibal. Cf. XII, 518
seq., 558 sq.
[679.] _flaventem_; cf. ad I, 607.
--_sacro gurgite_; vid. ad XIII, 215.
--_gurgite_, h.e. aqua Tiberis; nisi malis ad Almonem cum Cell.
referre, de quo v. ad VIII, 363.
679. Vulgo _Tibrim_. Sed vid. ad VIII, 367.
680. _depascere_ ex emend. Barth. Adv. X, 7, et N. Heins. reposui
cum Drak. et Ern. pro vulg. _deposcere_, quod Lefeb. defendit
coll. III, 202. Sed hunc locum plane dissimilem, et fortius quoque
verbum Scipionis indignationi consentaneum esse, jam recte monuit
Ern.
Et Tyrias agitare domos? Secura pericli
Litora lata patent, et opima pace quieta
Stat tellus; timeat tandem Carthago, timeri
Adsueta, et nobis, quamvis Œnotria nondum 685
Hannibale arva vacent, superesse intelligat arma.
682. _agitare_, vexare sc. bello. Cf. ad I, 146, et III, 700.
685 seq. _Œnotria arva_; v. ad I, 2, et VIII, 46. Cum hoc loco
compara verba Mithridatis bellum Romæ inferre cogitantis apud
_Racine_, _Mithridate_, Act. III, sc. I:
Marchons, et dans son sein rejetons cette guerre
Que sa fureur envoie aux deux bouts de la terre.
Attaquons dans leurs murs ces conquérants si fiers,
Qu’ils tremblant à leur tour pour leurs propres foyers.
Confer totam Pontici regis orationem, eadem, quæ nunc Scipio,
meditantis. _Ed._
686 sq. Refutantur verba Fabii, v. 612 seq., 621 seq., 636 seq.
--_nobis superesse arma_, h.e. milites, in Africam trajiciendos,
præter eos, qui Hannibali in Italia se objiciant.
682. _aditare_ perperam conj. Dausq.
«Illum ego, quem vosmet cauti consultaque vestra
In Latio fecere senem, cui tertia large
Fundenti nostrum ducuntur lustra cruorem,
Illum ego ad incensas trepidantem et sera paventem 690
Avertam patriæ sedes: an Roma videbit
Turpia Agenoreæ muris vestigia dextræ?
688 seq. _fecere senem_, invidiosius et gravius quam, vos per
cunctationem vestram per tot annos detinuistis; Ern. Sarcasmus
præcipue ad Fabium cunctatorem spectat.
--_tertia lustra_, confer ad vers. 151, et ad Livium, lib. XXVIII,
cap. 41.
690. _sera_, sero. Consternatum sero adventu, quum viderit
Carthaginem a me præoccupatam et obpressam; Ern. Cf. Var. Lect.
691. _Avertam_ ex Italia _ad patriam_, ut ap. Frontin. Strat. I, 5
ex., 16 et 27: _avocare_; Drak. Cf. sup. ad v. 637 seq.
692. Cf. supra lib. XII, c. 565.
--_Agenoreæ_, Pœnorum (vid. ad I, 15), h.e. Hannibalis, qui Romam
obsedit, Conf. XII, 538 seq., 558 seq.
690. _sera_, non _sæva_, Oxon. et Putean. Sed præstiterit, opinor,
_sera caventem_, hoc est sero caventem, propulsare conantem
incendium Carthaginis; ut _sera comantem_ ap. Virg. Ge. IV, 122,
et similia passim obvia.
691. _Avertam_ R. 1, Med. et Basil. Wolfii. probb. N. Heins.
Draken. Lefeb. et Ern. Vulgo _Advertam_, quod cum Drak. retinuit
Ernesti tamquam non absurdum, quoniam Hannibal, si adversus sit ad
patrias sedes, hoc ipso ex Italia aversus sit.
Carthago inmunis nostros secura labores
Audiet interea, et portis bellabit apertis?
Tum vero pulset nostras iterum inprobus hostis 695
Ariete Sidonio turres, si templa suorum
Non ante audierit Rutulis crepitantia flammis.»
[693.] _inmunis_ et _secura_; cf. Virg. Æn. XII, 559.
694. _portis bellabit apertis_, bella geret externa, nec unquam suas
portas videbit clausas et obpugnatas; Lenz.
--Portæ enim aperiuntur, quum hostis procul abest; clauduntur vero
periculo imminente: similiter Regulus indignans exclamat: «vidi
......... portas non clausas, et arva Marte coli populata nostro;»
apud Horat. Od. III, v, 23. _Ed._
695 sq. _pulset_, conf. supra XII, 585.
--Scipio refutans, quæ Fabius, v. 639 seq. objecerat; immo vero,
inquit, tum demum Hannibal consilium capiet Romam invadendi, quum
tutam ab hostibus Carthaginem sciet; Ern.
--_iterum pulset_, obpugnet per me licet Romam, _si non ante
audierit templa_, etc. h. est, ante quam Romam iterum obpugnet,
incendio Carthaginem delebo; quo audito ab illo consilio abstinebit.
694. _Audeat_ Mars. et Asul. _Audiat_ R. 2, quod recepit Lefeb.
qui propterea etiam _bellarit_, tamquam elegantius, scripsit. Sed
præcessit _videbit_, cui _audiet_ et _bellabit_ obponuntur.
Talibus adcensi Patres, fatoque vocante,
Consulis adnuerunt dictis, faustumque precati
Ut foret Ausoniæ, tramittere bella dederunt. 700
698. Minus æquis potius animis auditum esse Scipionem, memorat Liv.
XXVIII, 45, quo loca et alia leguntur, quæ poeta silentio præteriit.
700. «Postero die decreta a senatu Scipioni Sicilia, permissumque,
ut in Africam, si id e republica esse censeret, trajiceret;» Liv.
l.l. _dederunt_, concesserunt, ut V, 40, 410 et al. Sic et δίδομι
passim. Vid. Abresch. Dilucidd. Thucyd. pag. 837, et Schleusneri
Lexic. N. T.
698. _incensi_ ed. Dausq.
699. _annuerunt_ R. 1, Parm. Med. _annuerent_ Oxon. Vulgo
_annuerant, annuerunt_ non repugnat metri legibus; conf. ad V,
264, in Var. Lect. At sequitur _dederunt_.
700. Vulgo _transmittere_; conf. ad IV, 487.
* * * * *
* * * *
Errata: Liber XVI
328n: «Versus 329 ... propter _nobile nomen Antiqui stabuli_»
[» deest]
431n. pulsus sensisse, [sensissse]
454n. et Hom. Iliad. [et et]
478n. et Burm. et Val. Fl. IV, 267 [_pro “ad Val. Fl.”?_]
522v. R. 2. _ad prœlia_ [ad _prœlia_]
553n. [563]
586n. libertatem salutemque patriæ [pratriæ]
* * * * *
* * * *
* * * * *
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER DECIMUS SEPTIMUS.
ARGUMENTUM.
Quum inventum esset carmen in libris Sibyllinis inspectis, _hostem
pelli Italia vincique posse, si mater Idæa a Pessinunte Romam
transportata esset_; quumque oraculum Delphicum dedisset responsum,
Deam hospitio excipiendam esse ab eo, qui vir optimus Romæ esset:
missa in Phrygiam nave advehitur Cybele, et Scipio Nasica, quem Patres
judicaverant in tota civitate virum bonorum optimum esse, Ostiam ire
jussus obviam Deæ, eam adcipit de nave, quæ deinde inter cymbalorum
tympanorumque strepitus, saltationes et cantus a matronis per Tiberim
trahitur; 1-22.
Eadem mox in vado fluminis hæret; at Claudia Quinta propalam precata,
ut ita demum se sequeretur, si pudicitia, a multis in dubium vocata,
sibi constaret, facili eam negotio sola movet; 23-45.
Tum læta spes belli tandem feliciter conficiendi omnium animos tenet,
et Scipio e Sicilia cum classe profectus, mactata victima aquilisque
viam monstrantibus, in Africam trajicit; 46-58.
Expositis ibi copiis, ad Syphacem, qui, ducta in matrimonium
Hasdrubalis filia, a Romanis desciverat ad Pœnos, literas dat, quibus
etiam atque etiam monet eum, ne jura hospitii secum, neu cum populo
Romano initæ societatis fallat; 59-82.
Quo quum nihil profecisset, castra Numidarum et mapalia arundine texta
noctu incendit; 83-91.
Flamma late effusa uno repente omnia haurit incendio, et rex ipse vix
e somno expergefactus a satellite effugit; 92-108.
Mox Syphax, ira, pudore precibusque conjugis motus, residuam
juventutem excit ex regno, et Hasdrubali junctus concitato inpetu in
Romanos incurrit: at, equo graviter icto effusus, vivus capitur;
109-145.
Quo facto Hasdrubal cum reliquiis Numidarum Pœnorumque iterum fugam
capessit, jamque omnis spes Carthaginis sita est in Hannibale, ad quem
propere senatus mittendos censet, qui ex Italia eum arcessant;
146-157.
Is quum somnio perterritus surrexisset, de summo patriæ periculo
certior fit per legatos, ac frendens indignatur, nunc auxilium
inplorari suum ab iis, a quibus ipse nec subplemento nec pecunia
adjutus esset: 158-200.
Terram tamen hostilem, etsi invitus mœstusque, relinquit, nec Romani
duces discessum ejus remorantur; 201-217.
Enimvero ubi vix in altum evectus e conspectu Italiæ aufertur, illuc
redeundi Romamque obpugnandi consilia agitat; 218-235.
Iis desistit, acerrima tempestate a Neptuno commota, qua sæviente
tristem lamentatur sortem suam; 236-282.
Veneris autem interventu ira Neptuni ventique remittunt, et Hannibal
classem adpellit ad Libyam, ubi castris Scipionis sua obponit;
283-291.
Tum acie utrimque instructa Hannibal concionem ad milites habet, qua
ad virtutem eos acuit, et res in Italia gestas, tot duces Romanos, tot
exercitus occidione occisos, et sua cuique decora, ubi ad insignem
alicujus pugnæ memoria militem venit, refert; 292-337.
Romani contra milites moræ inpatientes signum prælii committendi
poscunt; 338-340.
Magna hæc rerum molimina procul e nubibus mœsto vultu lustrat Juno,
quam Jupiter exhortatur, ut tandem aliquando Pœnos adjuvare desinat,
neque amplius fini hujus belli imperioque Romanorum, quod fato fixum
sit, inferat moram; 341-356.
Respondet Juno, se non eo consilio pugnam contemplari, ut fata mutare
et trahere bellum conetur, sed id unum petere a conjuge ac fratre, ut
neque Hannibalem perire vel vivum capi, neque Carthaginem dirui
patiatur; 357-369.
His precibus cedit Jupiter et sorori hanc veniam dat, ut Hannibalem
præsenti eripiat periculo, sed docet quoque in fatis ita esse, ut ille
nunquam repetat Italiam, et Carthago mox ab alio Scipione exscindatur;
370-384.
Dum fata pandit rex deorum, in supremum de imperio orbis terrarum
certamen descendunt duorum opulentissimorum populorum duo longe
clarissimi duces, duo fortissimi exercitus, multa ante parta decora
aut cumulaturi eo die, aut eversuri; 385-405.
Hastis primo inpetu effusis, res gladiis geritur, et Masinissa, acer
juvenis, in Macedonum legionem incursans viam facit Romanis, in
turbatos submotosque gradum inferentibus; 406-431.
Lælius etiam Bruttios milites, Hannibalem ex Italia decedentem
sequutos, acerrime increpat et in fugam vertit; 432-443.
Aciem vero inclinatam restituit Hannibal, cæsisque Herio ac Pleminio
fratribus, reliquos hostes profligat; 444-478.
Alia campi parte Scipio Pœnos, usu militiæ famaque rerum gestarum
Romanis pares, ingenti clade prosternit, et terrorem addit perculsis;
479-508.
Mox ipsum quærit Hannibalem, et ad certamen singulare provocat;
509-521.
Sollicita de ejus vita Juno periculum propulsat, objecta illi falsa
Scipionis imagine; 522-533.
Eam Hannibal infesta petit hasta, et fugientem persequitur, donec
procul a prælio simulacrum repente oculis ipsius subducitur; 534-547.
Ubi dolum sibi a Deo aliquo nexum esse sentit, furibundus repetit
campum sed equus febri, a Junone ipsi inmissa, conreptus subito
conlabitur; 548-557.
Tum Pœnus iterum inlusus et instinctus furore necem sibi consciscere
in animum inducit; 558-566.
Juno autem, in formam habitumque pastoris mutata, et similans, se
erranti proximam ad Scipionem viam monstraturam esse, longius eum a
campo removet; 567-580.
Interea Pœni, ducem suum vel periisse, vel spe omni abjecta acie
excessisse rati, pavidi terga vertunt, et per patentem circa campum
late fuga sparguntur; 581-596.
Hannibalem vero fessum Juno ad tumulum propinquum ducit, in quo omnis
pugnæ stragisque facies ante oculos ei versatur; 597-604.
Tandem et ipse, Romanis colli adpropinquantibus, at ne nunc quidem
sine fastu ac minis, fugientibus inmistus montium latebras quærit;
605-617.
Ita prælio belloque finito conditiones pacis conveniunt, et Scipio
Romam profectus non modo primus imperator nomine devictæ a se gentis
ac terræ nobilitatur, sed etiam triumpho omnium clarissimo urbem
invehitur; 618-628.
Currum ejus præcedunt Syphax et Hannon cum reliquis captivis, et
tabulæ victorum regum, populorum, terrarum, urbium, fluminumque in
ferculis præferuntur: tum Scipio ipse, Bacchi Herculisque instar,
insignis habitu ac ore invehitur curru, et, velut alter Romulus aut
Camillus, laudibus in cælum tollitur; 629-654.
Inprimis teneamus necesse est, quatuor præcipuas hujus libri partes,
Cybelen e Phrygia Romam deportatam, Scipionis in Africam profectionem,
victoriam et triumphum, emblemata esse coloribus poeticis variis, et
epico ornatu elaborata, nullo illa vel levissimo nexu inter se apta:
cujus rei vel ignoratio vel incuria effecit, ut in nonnullis locis,
quæ præcipitem ab antecedentibus ad sequentia transitum haberent,
viris doctis lacunæ etiam suspicio oriretur; Ern.
Hostis ut Ausoniis discederet advena terris,
Fatidicæ fuerant oracula prisca Sibyllæ,
Cælicolum Phrygia genetricem sede petitam
Laomedonteæ sacrandam mœnibus urbis:
Advectum exciperet numen, qui, lectus ab omni 5
Concilio Patrum, præsentis degeret ævi
Optimus: heu nomen melius majusque triumphis!
1... 47. Hæc notissima ex Liv. XXIX, 10, 11, 14; Herodian. I, 11;
Appian. b. Hannib. cap. 56; Ovid. Fast. IV, 249... 348; Cic. harusp.
resp. cap. 13; Dione Cass. Fragm. 63, p. 606, ed Reim.
3. _Cælicolum genetricem_, conf. v. 36 sq.
--_Phrygia e sede_, Pessinunte, opp. Phrygiæ, ubi Cybeles symbolum
erat lapis quadrangularis, de quo vid. Herodian. l.l.
4. _Laomedonteæ urbis_, Romæ, vid. ad X, 630.
5 seqq. Responsum oraculi Delphici: «quum Romam Deam devexissent,
tum curarent, ut eam, qui vir optimus Romæ esset, hospitio
exciperet;» ap. Liv. l.c.
7. «Haud parvæ rei judicium senatum tenebat, qui vir optimus in
civitate esset, veram certe victoriam ejus rei sibi quisque mallet,
quam ulla imperia honoresve suffragio seu Patrum, seu plebis
delatos;» Liv. XXIX, 14.
1. _descenderet_ Put.
2. _tulerant_ conj. N. Heins.
5. _acciperet_ Oxon. et Cell. ut v. 14; XVI, 2, et ap. Ovid. Fast.
IV, 260; Liv. XXIX, 14, et Cic. harusp. resp. c. 13. Sed vulgatum
quoque bene se habet; conf. Gron. ad Liv. XXIX, 11.
6. _degerit_ ex Oxon. et Put. recepit Cell. suadente Barth. Adv.
X, 13, ut et ad præteritam Scipionis Nasicæ vitam pertineat.
Jamque petita aderat, Latia portante Cybebe
Puppe, adque os amnis, magno censente Senatu,
Obvius adcitis properabat Scipio sacris, 10
Qui, genitus patruo ductoris ad Africa bella
Tunc lecti, multa fulgebat imagine avorum.
8 sq. Notanda brevitas Siliana, qua missis omnibus, quæ in tali re
fieri, deliberari, præparari solent, illico lectores in mediam rem
abripit; quæ, ut centies diximus, est ratio narrandi emblematica,
quæ, ut in omni carminis œconomia, ita inprimis in hoc libro ultimo
dominatur: nam permulta subpleri e Livio debent, antequam ex fide
historica narratio usque eo procedat, ut dicere possis _jamque
aderat_; Ern. Recte: sed hæc quoque communis poetarum ratio est; et
in quantam molem carmen Silii excrevisset, si singula, etiam
levissima, rerum momenta Livii more adcurate persequi, atque poetice
tractare voluisset? cf. infra Comm. de Silii vita et carmine §. II,
ad fin. et ad calcem hujus Vol. 9 seq. Poeta ad verbum expressit
Liv. XXIX, 14. «P. Cornelius Ostiam ire jussus obviam Deæ, etc.»
--_os amnis_, ut v. 15, _ostia Thybridis_, et ap. Liv. l.c. _ostium
amnis Tiberini_: nam «in ore Tiberis Ostia urbs condita,» ut utar
verbis Liv. I, 33, extr.
--_censente Senatu_, ut XIII, 659, et I, 684, ubi vid. not.
--_magno Senatu_, ut _gravis Senatu_ ap. Ovid. Fast. IV, 293, et
_ingenti Senatu_ sup. XI, 67, ubi conf. not.
[10.] _Obvius adcitis sacris_, advecto Cybeles simulacro, ut v. 13:
_venientia numina_.
11. «P. Cornelium Scipionem _Nasicam_, Cn. filium, ejus qui in
Hispania ceciderat, adolescentem nondum quæstorium, judicaverunt in
tota civitate virum bonorum optimum esse»; Liv. l.c. Conf. Plin.
VII, 34, ibique Harduin.
--_ductoris_, Scipionis Africani majoris.
--_Africa bella_, ut XVI, 179, ubi vid. not.
12. _Tunc lecti_, conf. XVI, extr.
8. _petita aderant_, scilicet sacra, reposuit Nicander et deinde
alii. Pro vulg. _Cybellen_, vel _Cybelen_, Barth. Adv. XIII, 7,
_Cybele_ legendum putabat, quod edidere Cell. (qui tamen _Cybelle_
scripsit) et Lefeb. Ego _Cybebe_ edidi, prob. Drak. vid. ad VIII,
363. _Cybeben_ emend. N. Heins.
9. Versus fœde a librariis corruptus; _atque omnis_, vel _in
omnis_ codd. scripti et priscæ edd. præter Mediol. in qua
_intrepidus_ legitur, pro quo Wolfius in Basil., Colin. et Dausq.
_in trepidis_ substituere. Deinde _cedente Senatu_ Put. Gryph.
aliæque edd. antt. _accedente S._ Ox. Parm. et al. _sedente S._
ed. Marsi. Hinc _atque intrepidus, magno cedente Senatu_, edidere
Cell. (qui interpretatur, cedente S. id munus tamquam optimo)
Drak. et Ernesti, (qui exponit, _intrepidus_, fretus et excitatus
Patrum judicio, ac jussus, _cedente Senatu_) prob. Barth. Adv. X,
13, et XIII, 7. Sed ex verbis _cedente Senatu_ non, nisi fidiculis
adhibitis, commodam extorquebis sententiam: epitheton vero
_intrepidus_ non modo alienum est ab h.l. et a Scipione, cui nulla
timendi vel trepidandi causa erat, sed etiam ab antiqua omnium
fere librorum scriptura nimis abhorret, et haud dubie ex glossa
vel emendatione inrepsit. _atque ominibus_, vel _a. in numérum_,
vel _a. in nomen magno cedente Senatu_ (h.e. concedente S. ut XI,
94), vel denique (quod non displicebat Drak. cui tamen ne sic
quidem hic locus persanatus videbatur) _a. intrepidus, magno
censente Senatu_, emend. N. Heins. _a. innocuus magno censente S._
(h.e. optimus judicio Senatus) reposuit Lefeb. Quæ conject.
ceteris omnino præferenda est, judice etiam Ernesti, qui eam in
contextum recepisset, nisi eadem sententia jam v. 5... 7,
præoccupata esset. Enim vero supra oraculi verba expressit poeta,
nunc docet, Scipionem virum optimum a Senatu judicatum esse. Neque
tamen dissimulo, vocem _innocuus_ nimis tenuem esse, et vix bene
dici posse, _innocuus obvius properabat_. Quæ quum ita sint, ego
levi mutatione antiquæ lect. scripsi, _adque os amnis, magno
censente Senatu_ nisi malis _jubente Senatu_, ut _jussus_ apud
Liv. conf. not. Possis etiam h.l. restituere: _Puppe; equite en
omni magnoque sequente Senatu, Obvius_, etc. quibus verbis plane
respondet locus Ovid. Fast. IV, 293; _Omnis eques mixtaque gravis
cum plebe Senatus Obvius ad Tusci fluminis ora venit._ voc.
intrepidus etiam displicuit Withof. quia _obvius_ sequitur, et
ille conj. _atque ominibus magno adcedente Senatu_, vel potius ex
vett. libris, _Puppe, atque ante omnes, magno cedente Senatu_.
Isque ubi longinquo venientia numina ponto
Adcepit supplex palmis, Tuscique sonora
Thybridis adducit sublimis ad ostia puppim, 15
Femineæ tum deinde manus subiere, per amnem
Quæ traherent celsam religatis funibus alnum.
13. _longinquo ponto_, ut I, 584; conf. ad III, 422.
14 seq. _Tusci Thybridis ostia_, vid. ad VIII, 362 et 367.
[15.] _sublimis_, e ripa «P. Cornelius jussus Deam de nave adcipere,
et in terram elatam tradere ferendam matronis, etc.» Liv. l.l. Navem
a matronis quoque _tractam_ esse, non tradit Livius; et viris potius
id tribuit Ovid. Fast. IV, 297. Poetæ autem esse, fabulam inprimis
ornare, jam monuit Ernest. Tales quoque narrationes plerumque
variant. Mirum vero est, navem a matronis et Claudia demum tractam
esse, quum Scipio jam de ea Deam _adcepisset_; quod præter Silium
nemo tradidit.
17. _alnum_, navem; cf. ad III, 458.
13. _trementia_ Oxon. unde _tranantia_ conj. Barth. Adv. X, 13.
14. _sonoram puppim_, h.e. cymbalis et tympanis perstrepentem,
quod sequitur, corrig. N. Heins. Non male!
15. Vulgo _Tibridis_. Sed vid. ad VIII, 367.
Circum arguta cavis tinnitibus æra, simulque
Certabant rauco resonantia tympana pulsu;
Semivirique chori, gemino qui Dindyma monte 20
Casta colunt; qui Dictæo bacchantur in antro;
Quique Idæa juga et lucos novere silentes.
18. _arguta cavis tinnitibus æra_, cymbala, quæ cum _tympanis_
pulsantur a _semiviro choro_, h.e. Coribantibus seu Curetibus,
sacerdotibus Cybeles castratis (unde et _semimares_ dicuntur Ovid.
Fast. IV, 183) qui in ejus cultu et sacra pompa, ab ipsa in furorem
acti, θεοφορούμενοι, armatam saltationem, ἐνόπλιον κίνησιν, cum
strepitu cymbalorum, tympanorum armorumque conlisorum instituebant;
de quo loca class. sunt Strab. X, p. 466; Ovid. Fast. IV, 181 seq.
Lucret. II, 611, 642; conf. supra ad II, 93, et Jani ad Hor. Od. I,
xvi, 5... 8, ubi et _acuta æra_, ut hoc loco _arguta_ dicuntur.
20. _Dindyma_ seu Dindymus (vid. ad IV, 363), et _Ida_ montes
Phrygiæ, magnæ Matri Deum sacri cum Berecynto, unde _Dindymene,
mater Idæa_ et Berecyntia dicebatur; conf. Heyne ad Virg. Æn. IX, 80
sq. et 617 sq. Eidem sacrum _Dictæum antrum_ et Dicte mons Cretæ,
unde Curetes religionem Cybeles in Phrygiam invexisse dicuntur; cf.
ad II, 93. Dindymus _mons geminus_ h.e. bivertex.
21. _Casta_, ubi caste ac pie colitur dea.
22. _lucos silentes_, ex quo inde emigravit Mater, N. Heins. et
Drakenb. Marsus referebat ad lucos, in quibus recens natus Jupiter
enutritus sit, ne audiretur a patre. Jovem vero non in Phrygiæ, sed
Cretæ monte Idæo educatum fingi, jam monuit Drak. Silius tamen, quod
Ern. etiam suspicari video, haud dubie respexit mysteria Idæa, et
locum Virgil. Æn. III, 112, ubi similiter _fida silentia in sacris_
et _Idæo nemore_ dicuntur.
--_novere_, vid. Var. Lect.
22. _movere_, aut _liquere_, aut _fovere_ (ut _fovere nidum_)
emend. N. Heins. refragg. Burm. et Drak. quia _nosse_ quis loca
dicatur, quæ incolat, vel in quibus frequenter versetur, et
_noscere_, quæ adeat; conf. Passerat. ad Prop. I, vi, 1.
Hos inter fremitus ac læto vota tumultu,
Substitit adductis renuens procedere vinclis
Sacra ratis, subitisque vadis inmobilis hæsit. 25
23. _fremitus_, strepitus cymbalorum tympanorumque, vel _lætum
tumultum_, adclamationes et cantus populi.
--_vota_: nam Dea primum urbem ingrediente variis votis a plebe
certabatur, quum quisque fatale numen religiosius coleret; Barth.
Adv. XIII, 7. Nec mirum quoque, vota potissimum concepta esse
adventu hujus Deæ, qua Romam advecta hostem pelli Italia vincique
posse, carmen in libris Sibyllinis inventum spem fecerat. Vota
itaque ad belli quoque finem spectabant; conf. v. 46, 47.
24 sq. Conf. auctores sup. ad v. 1, laudati. Livius hanc fabulæ
partem silentio prætermisit.
23. _nota_ Marsi Ven. sec. operarum lapsu, et hinc aliæ edd.
Tum puppe e media magno clamore sacerdos,
«Parcite pollutis contingere vincula palmis,
Et procul hinc, moneo, procul hinc, quæcumque profanæ,
Ferte gradus, nec vos casto miscete labori;
Dum satis est monuisse Deæ: quod si qua pudica 30
Mente valet, si qua inlæsi sibi corporis adstat
Conscia, vel sola subeat pia munera dextra.»
27. _Parcite_, abstinete, h.e. nolite, ut Gr. φείδεσθε.
28. Nota est formula, qua initio sacrorum mysteriorumque _profani_,
inpii et non initiati, βεβήλοι, ἀμυντοι, ἀτελεστοι, voce sacerdotis
aut præconis submovebantur: ἑκὰς, ἑκάς ἐστὲ βέβηλοι, vel ἑκὰς, ἑκὰς,
ὅστις ἀλιτρὸς, _procul, procul este profani_!
29. _casto labori_ trahendæ navis, ut v. 32, _pia munera_.
30. _Dum satis est monuisse Deæ_, dum contenta est Dea vos monuisse,
nec pœnas expetit; vel, ut Barth. Adv. XIII, 7, exponit, dum
integrum est Deæ, monitu solo contentam vos hinc exesse jubere; dum
non ad pœnam in præsentes, vel adfuturos ira commovetur.
Hic, prisca ducens Clausorum ab origine nomen,
Claudia, non æqua populi mala credita fama,
In puppim versis palmisque oculisque profatur: 35
33 sq. Drak. hæc notavit. «Historia hæc satis nota est; in ea tamen
inter auctores non convenit. Præter Silium enim _Claudia_ simpl.
vocatur apud Ovid. ex P. I, ii, 143; Suet. Tib. 1; Plin. VII, 35
(ubi v. Harduin.); Lactant. Inst. II, 7 et 16; _matrona_, ap. Liv.
XXIX, 14; Cic. harusp. resp. cap. 13; Ovid. Fast. IV, 313; _virgo_,
ap. Stat. Silv. I, ii, 246, et Claud. de laud. Seren. 28; _virgo
Vestalis_, ap. Herodian. I, 11; Aurel. Vict. de viris ill. c. 16;
Sidon. Apoll. XXIV, 41; aliosque, quos ibi laudat Savaro; _turritæ
rara ministra Deæ_, apud Prop. IV, ii, 51; _muliercula_, ap.
Augustin. de Civ. Dei, X, 16. Quin et in eo discrepant auctores,
quod alii _crine_, alii _zona_, seu _cingulo_, alii, quos Silius
sequitur, _fune_ Claudiam navem traxisse dicant.» Cf. Broekhus. ad
Propert. l.c. et Ducker. ad Liv. XXIX, 14.
--_prisca Clausorum ab origine_; v. ad VIII, 412, et XIII, 466.
34. _non æqua_, iniqua et falsa, _fama populi mala_, inpudica,
_credita_, male audiens; ut ap. Ovid. Fast. IV, 307, quem locum
Drak. jam contulit, «Casta quidem, sed non et credita: rumor iniquus
Læserat, et falsi criminis acta rea est.»
34. _mala_ R. 1, et Med. probb. Barth. Adv. XIII, 7, Drak. Lefeb.
Ern. Vulgo _male credita_, quod Barth. l.c. exponit, sinistro
rumore dilata; _non æquæ male credita famæ_ opinabatur N. Heins.
de qua conject. idem valet, quod de simili sup. ad IV, 569,
diximus: _non æqua populo mala credita fama_ suspicabatur Hœfftius
in Peric. crit. quæ lectio eumdem, quem nostra, sensum præbet,
vid. not.
«Cælicolum genitrix, numen, quod numina nobis
Cuncta creas, cujus proles terramque, fretumque,
Sideraque, et manes regnorum sorte gubernant,
Si nostrum nullo violatum est crimine corpus,
Testis, Diva, veni, et facili me absolve carina.» 40
36 sqq. Ernesti monet, talibus nil posse fingi loquacius in
precibus, et prorsus sibi videri poetam oblitum sui, artique
variandi atque ornandi intentum hæc scripsisse. Mihi potius nihil
aptius videtur his verbis, quibus ab ea, quæ auxilium, et quidem tam
singulare, numinis inplorat, majestas ejus ac potentia prædicatur,
quo simul innuitur, ab eo, et quidem solo, id, quod petatur,
præstari posse. Idem vir doctus, quis talia, ait, in poeta epico,
post Virgilium inprimis lectum, sustineat? Ego contra loquacitatis
illius arguerim Maronem in simili loco Æneid. X, 252 seq. Cybele,
magna Mater Deum; qui mythus satis notus est.
[37.] _cujus proles_, Jupiter, Neptunus et Pluto, qui fratres
imperium et partes mundi inter se _sorte_ divisisse finguntur,
de qua fabula ejusque varietate v. Spanhem. ad Callim. H. in Jov.
v. 59 sq.
39. _crimine_, ut VI, 634.
40. _facili carina_, eo, quod facile, nullo negotio, moveatur navis.
Conf. ad IV, 433.
38. _gubernant_ Ox. Put. Tell. R. 1, Parm. Med. prob. N. Heins.
quum de omni prole Cybeles agatur. Vulgo _gubernat_, quod
revocavit Lefeb. _regno consorte_ malebat Barth. Adv. XIII, 7, ut
simul jugis illa trium regnorum catena, et fratrum dominantium
felix et bonarum rerum fecunda concordia indicaretur.
Tum secura capit funem; fremitusque leonum
Audiri visus subito, et graviora per auras
Nulla pulsa manu sonuerunt tympana Divæ.
Fertur prona ratis (ventos inpellere credas),
Contraque adversas ducentem prævenit undas. 45
Extemplo major cunctis spes pectora mulcet,
Finem armis tandem, finemque venire periclis.
41. _secura_, certam opis divinæ spem alens, eaque freta.
--_leones_ duo currui Cybeles juncti finguntur. Miraculum autem,
quod poeta comminiscitur, spectat ad indicium voti precumque
exauditarum.
45. _ducentem_ Claudiam, quæ _adverso_ flumine trahebat navem; quo
miraculum augetur.
42. _auris_ hoc est aures, Oxon. et Putean. _æra_ conj. N. Heins.
quem vide ad Prudent. hymn. Romani v. 200.
Ipse alacer Sicula discedens Scipio terra
Abscondit late propulsis puppibus æquor,
Cui numen pelagi placaverat hostia taurus, 50
Jactaque cæruleis innabant fluctibus exta.
Tunc a sede Deum purumque per æthera lapsæ
Armigeræ Jovis ante oculos cœpere volucres
Æquoreas monstrare vias, ac ducere classem.
48. Conf. Liv. XXIX, 27. Res a Scipione in Sicilia et Bruttio agro,
ubi Locros recepit, gestas silentio prætermittit poeta.
49. _Abscondit_, tegit, ut XI, 519 al. de magna multitudine navium,
de qua v. Liv. XXIX, 24 seq.
50 seq. Dausq. jam bene contulit Virgil. Æn. V, 235 sq. (ubi v.
Cerda), et Liv. XXIX, 27, ubi Scipio secundum preces, ad deos
marinos fusas, «cruda exta victimæ, uti mos est, in mare porricit.»
Cf. et Appian. Punic. c. 13, et supra XV, 159 sq., ubi v. not.
--_numen pelagi_, Neptunum, cui non modo agnum, sed etiam _taurum_
solennem victimam fuisse, monuit Drak. coll. Arriano exped. Alex. M.
VI, 19; Plut. pag. 83; Meursii Auctar. Philol. c. 2; Tzetz. ad
Hesiodi Ἀσπ. p. 197, et Hesych. v. ταῦρος et ταύρια.
52 seq. Aquilæ Scipioni viam monstrant in Africam, ut anguis in
Hispaniam sup. XV, 138 sq., nec minus adcommodate ac cum delectu
h.l. aquilæ ponuntur, _armigeræ volucres Jovis_, cujus Dei filius
Scipio esse credebatur. Vid. ad IV, 476. Similiter columbas,
maternas aves, Æneæ viam ad aureum ramum aperuisse ap. Virg. Æn. VI,
190 sq., et corvos Alexandro duces fuisse ad oraculum Jovis Hammonis
ap. Diodor. XVII, et Curt. IV, vii, 15 (ubi v. Intpp.), jam monuit
Dausq.
Augurium clangor lætum dabat: inde, secuti 55
Tantum progressos liquida sub nube volatus,
Quantum non frustra speculantum lumina servant,
Litora Agenoreæ tenuerunt perfida terræ.
56 sq. Silius variavit verba Maroniana, ab Ernest. jam conlata, Æn.
VI, 199 seq. «Pascentes illæ tantum prodire volando, quantum acie
possunt oculi servare sequentum.»
58. _Agenoreæ terræ_, Africæ, vel Carthaginis et regni Pœnorum. Cf.
ad I, 15.
--_perfida_, perfidorum Pœnorum. Cf. ad I, 5.
56. _prægressos_, et mox _servent_ suspicabatur N. Heins.
Nec segnis, tanta in semet veniente procella,
Africa terribilem magno sub nomine molem 60
Regis opes contra et Massyla paraverat arma:
Spesque Syphax Libycis una, et Laurentibus unus
Terror erat: campos pariter vallesque refusas
Litoraque inplerat, nullo decorare tapete
Cornipedem Nomas adsuetus, densæque per auras 65
Condebant jaculis stridentibus æthera nubes.
59. Adcuratius hæc tradit Livius XXIX, 23 sq., et XXX, 5 seq.
--_tanta procella_ δεινῶς, ut VI, 105; XI, 91; XII, 334 al. pro tot
Romanorum copiis in Africam trajicientibus; de quibus v. Liv. XXIX,
24 sq.
60 seq. _contra terribilem molem_, hostium multitudinem, _magno sub
nomine_, duce, Scipione, _paraverat regis opes et Massyla arma_,
societatem et auxilium Syphacis, regis Massyliorum. Cf. ad XVI, 170.
62. _Laurentibus_, Romanis. Vid. ad I, 110.
64. _nullo decorare tapete_, stragulo, _Cornipedem adsuetus_, ut
forte _nudis equis_, II, 349.
65 seq. _Nomas_, Numidæ et eorum rex Syphax.
--_densæ Condebant jaculis æthera nubes_; cf. ad I, 311; II, 37 al.
[66.] _jaculis stridentibus_, ut IV, 567, ubi v. not.
Inmemor is dextræque datæ junctique per aras
Fœderis, et mensas testes, atque hospita jura,
Fasque, fidemque simul, pravo mutatus amore,
Ruperat, atque toros regni mercede pararat. 70
67. Syphax adcepta in matrimonium filia Hasdrubalis fœdus rupit cum
Scipione ictum, de quo v. sup. XVI, 245 seq. Silius vero ad verbum
fere expressit locum Livii inf. ad v. 76 adscriptum.
68. _mensas_ hospitales, quæ sacræ erant. Τράπεζα μὲν ἱερὸν χρῆμα,
δι’ ἧς ὁ θεὸς τιμᾷται φίλιός τε καὶ Ξένιος. Synes. Epist. LVII.
Conf. Meurs. ad Lycophr. Cassandr. v. 136; Potteri Archæol. Gr. L.
IV, c. 20, p. 665 sq., et Barth. ad Claud. in Rufin. I, 229.
69. _mutatus_ animo, ad defectionem a Romanis incitatus.
--_amore pravo_, quæ et perfidiæ et exitii causa fuit.
[70.] _toros_, conjugium, _regni mercede pararat_, jactura regni,
quam propter illud fecit. Barthius Adv. XIII, 7, et Ern.
--_regni mercedem_ eo referunt, quod Syphax post illud connubium
regnum et, opes suas Pœnis mercenarias addixerit, vel, ut vers. 75
dicitur, _dotalia arma transtulerit_. Idem Barth. l.c. ita disputat:
«In rebus hujus regis admodum infelix poeta est, languide totam
castrorum exustionem, tantique barbari captivitatem describens; ut
ego plane aliud malim, quam tantæ rei tam frigidum narratorem
legere. Et fere ubique in talibus recensendis mera cura hic scriptor
est. Quam inepte mox locutionem Hannibalis ad milites, et ante eum
legatis disceptationem, ipsumque tanti bellatoris discessum
proponit! Felicior sane aliquanto in laudibus declamandis, quod vel
ex encomio Scipionis, hunc librum claudente, patere possit, non
enormi, sed composito, nec majestatis orbo.» Non inepte ita, at
nimis tamen severe judicat; nec tam languor Silii displicebit
lectoribus, quam tumor verborum et vanus sententiarum strepitus.
67. _Immemor hic_ Put. _Immemoris_ Marsi Ven. poster. operarum
errore, et inde aliæ edd.
Virgo erat eximia specie claroque parente,
Hasdrubalis proles: thalamis quam cepit ut altis,
Ceu face subcensus prima tædaque jugali,
Vertit opes gener ad Pœnos, Latiæque soluto
Fœdere amicitiæ, dotalia transtulit arma. 75
71 seq. Cf. Liv. XXIX, 23. Filia Hasdrubalis Livio _Sophonisba_, sed
Græcis auctoribus Σοφονίβα, vel Σοφώνιδα dicitur. Vid. Schweighæus.
ad Appian. Punic. c. 27, et ad Polyb. XIV, 1.
73. Ernesti monet, _face succensum_ dici haud dubie ad ductum Livii
l.c. ubi Hasdrubal, ut Syphacem «adcensum cupiditate (et sunt ante
omnes Numidæ barbaros effusi in Venerem) sensit, virginem ab
Carthagine arcessit, maturatque nuptias.» Bene etiam Drak. «Primus
amor fortior putatur, quam secundus; unde sensus Silii est, tanto
amore Syphacem prosequutum fuisse Sophonisbam, quasi ea prima
fuisset, quam uxorem duxerat. Erat enim viduus, ut patet ex filio
ejus Vermina, cujus meminere Livius XXIX, 33, et Appian. Punic. c.
33, ut et ex alio ejus filio et tribus nubilibus filiabus ap.
Appian. ibid. c. 17 et 26.» Cf. sup. III, 64.
74. _vertit_, convertit, avertit; ad Pœnos defecit. _Ed._
75. De _dote_ non est cogitandum, quam Barth. Adv. XXII, 8, non
solum sponso a sponsa, sed et huic ab illo conlatam demonstrat, sed
_dotalia arma_ simpl. dicuntur, quæ post conjugium et propter id
Syphax Pœnis subpeditavit; Ern. coll. sup. V, 22, qui locus tamen
dissimilis est. Drak. comparavit Ovid. Met. V, 15, et Claud. R. P.
I, 28, ubi v. Barth.
Sed non Ausonio curarum extrema Syphacem
Ductori monuisse fuit, missique minantur,
Stet regno, reputet Superos, pacta hospita servet:
Longe conjugia, ac longe Tyrios Hymenæos
Inter Dardanias acies fore; sanguine quippe, 80
Si renuat, blando nimium facilique marito
Statura obsequia et thalami flagrantis amores.
76 sq. «Scipio literas dat ad regem, quibus etiam atque etiam monet
eum, ne jura hospitii secum, neu cum populo Rom. initæ societatis,
neu fas, fidem, dextras, Deos testes atque arbitros conventorum
fallat;» Liv. XXIX, 24. Cf. sup. v. 67 sq.
--_Ausonio ductori_, Scipioni, _non curarum extrema fuit_, h.e.
præcipua cura.
[77.] _missique_, legati, _minantur_, minaciter hortantur, ut
_permixta minis monebat_, v. 83.
78. _Stet_ in _regno_, non inde moveat.
79 seq. Confer I, 301, ibique not.
82. _sanguine Statura obsequia_, constitura, Drak. coll. Liv. II,
36: «magno illi ea cunctatio stetit;» XXIII, 30: («multo sanguine
atque vulneribus ea Pœnis victoria stetit»); Gron.
Obss. III, 7, et Broekh. ad Prop. II, vii, 8.
77. _missique minantur_ ex emendat. N. Heins. edidi cum Lefeb.
_missique minentur_ in Oxon. Putean. omnibusque edd. ante
Juntinam, in qua Nicander primus hunc locum corrupit, et ex
ingenio etiam addidit integrum versum, _Ductori monuisse fuit, sit
fidus, et ictum Observet fœdus, neu pacis jura resolvat, Stet
regno_, etc. Hanc scripturam falsam esse, vel sola vox _Observet_,
quam mox sequitur _servet_, persuasit Drakenb. Nihil tamen mutare
sustinuit, nec eo audacior esse voluit Ern. qui hac interpolatione
expeditiorem reddi orationem monet. Recte: sed et languidior fit,
præmissis potissimum vss. 67 seq. ubi poeta notionem rupti fœderis
jam omnibus fere poetarum coloribus adumbravit; quumque
exquisitior doctiorque esset, ab indocto et audaci Nicandro
sententia ejus diluta est ac dilatata, adsutis laciniis, quibus
sublatis bene procedit, vid. not.
78. _pacta_ Oxon. et Put. Conf. Heins. ad Ovid. Met. VII, 700;
XIV, 36, et Ep. Her. XX, 18. Vulgo _facta_.
Sic Latius permixta minis, at cassa movebat
Ductor; nam surdas conjux obstruxerat aures.
Ergo, asper monitis frustra nitentibus, enses 85
Advocat, et, castas polluti fœderis aras
Testatus, varia Martem movet inpiger arte.
85 seq. Scipio, non Syphax, ad quem Barth. Adv. XIII, 7, hæc verba
retulit, exasperatus fuit, postquam vidit, monitis se efficere non
posse, ut regem a societate Pœnorum abduceret; quod et sequentia
clare probant; Drak.
--_nitentibus_, obnitentibus.
83. _at_ pro vulg. _et_ scripsi, probb. Barth. Adv. XIII, 7,
N. Heins. et Drakenb. _Hæc Latius_ et _sed cassa_ tacite edidit
Lefeb. non inprob. Ern. Deinde _monebat_ Put. Parm. et al. edd. ut
et conj. Barth. l.c. Recte, opinor: et non modo _monita_ mox
sequuntur, unde vulgatum prætulere N. Heins. et Drak. sed et
_movet_.
87. _vafra arte_ corrig. N. Heins. ad Ovid. Epist. Her. XVI, 314,
quoniam de una tantum arte castrorum incensorum h.l. mentio fit.
Castra, levi calamo cannaque intecta palustri,
Qualia Maurus amat dispersa mapalia pastor,
Adgreditur, furtum armorum tutantibus umbris, 90
Ac tacita spargit celata incendia nocte.
88... 108. Cf. Liv. XXX, 3 sq., et Polyb. XIV, 5, a quibus ordine
singula et adcuratius exponuntur. Appianus Punic. c. 21 sq.,
memorat, sola castra Hasdrubalis incensa esse, et Syphacem trepidum
sociis non succurrisse, sed simul fugisse relictis castris suis.
88, 89. «Numidæ præcipue arundine textis, storeaque pars maxima
tectis, passim nullo ordine, quidam, ut sine imperio occupatis
locis, extra fossam etiam vallumque habitabant: quæ relata Scipioni
spem fecerant castra hostium per occasionem incendendi;» Liv. XXX, 3
extr. Cf. Polyb. XIV, 1 sup. III, 290 sqq. et in Var. Lect. ad II,
85, et XIV, 7. Πλεκταὶ στέγαι ἐπ’ εὐκύκλοις ὄχοις mapalia dicuntur
Æsch. Prom. v. 214.
[“in Var. Lect. ad II, 85, et XIV, 7”: Not. ad II, 85, et V.L.
ad XIV, 7]
90. _furtum armorum_, arma furtim, seu clam mota, insidias et
stralegemata, ut _furta belli_ et fraus armorumque _doli_ ap. Virg.
Æn. XI, 515 et 522. Conf. sup. ad libros VI, 70; VII, 134 et 487.
91... 108. Luxuriem orationis in hac incendii imagine, quæ passim
adumbratur, v.c. IV, 677 seq.; V, 512 sq.; VII, 353 seq.; IX, 603
seq., jam notarunt Barth: Adv. XIII, 7, et Ern.
88. _intecta_ pro vulg. _intorta_ e Put. recepi non inprob.
N. Heins. qui tamen malebat _intexta_, quod etiam adrisit Drak.
Lefeb. (qui illud edidit) Cort. et nobis; confer Heins. ad Ovid.
Met. V, 446.
90. _furtum_, non _furtim_, Oxon. Put. R. 1, Parm. Med. Deinde
_nitentibus umbris_, R. 1, Parm. Med. _intentibus v._ Put.
_invitantibus v._ conj. N. Heins. et mox _celerata incendia_; quod
posterius placere potest. Τὸ _celata_, hoc est clam inmissa, ex
compendio forte scribendi ortum, et languet, quia cum _tacita_
jungitur. Totum potius versum ejiciendum censerem, qui salvo sensu
abesse potest, nisi in poeta luxuriantis ingenii versarer.
Inde, ubi conlecti rapidam diffundere pestem
Cœperunt ignes, et se per pinguia magno
Pabula ferre sono, clare exspatiantur in auras,
Et frenos volucri propellunt lumine flammæ. 95
92. _pestem_, ut v. 96; _lues_, de incendio. Vid. ad I, 174.
93. _pinguia pabula_ ignis, ut mox _arida alimenta_, quæ facile
flammam concipiunt, ut arundo et canna; Ern.
94. _clare exspatiuntur in auras_; v. Var. Lect.
95. Cf. simil. loc. sup. IV, 681, ibique not.
92. _conjecti_ ex probabili conject. N. Heins. edidit Lefeb.
94. _late exspatiantur_ emendat. N. Heins. et _claræ_, scilicet
flammæ, Burm. prob. Drak. ut apud Virg. Æn. II, 569, _dant clara
incendia lucem_; conf. sup. X, 557, 558. Sed τὸ _clare_ eodem
sensu et doctius dictum crediderim.
95. _ramos_ pro _frenos_ conj. Dausq. _flumine_ (velut torrente)
pro _lumine_ Barth. Adv. X, 13; _Et volucri effrenes p. l.
flammas_, scilicet ignes, vel _Et se mox volucri p. l. flammæ_
emend. N. Heins. _Et Pœnos volucri p. flamine_ (h.e. adflatu, vel
vento, quo alitur incendium) _flammæ_ tentabat Burm. Sed sanum
esse locum recte existimant Lefeb. et Ern. _tenebras_ pro
_frenos_, et v. 96, _ceu_ pro _cum_ legendum videbatur Withof.
_ceu turbine_, et v. 101, _furit undique_ malebat N. Heins.
103. _semustaque_ scripsere Drakenb. Lefeb. et Ern. Conf. ad III,
16.
It totis inimica lues cum turbine castris,
Atque alimenta vorat strepitu Vulcanus anhelo
Arida, et ex omni manant incendia tecto.
Sentitur plerisque prius, quam cernitur, ignis
Excitis somno, multorumque ora vocantum 100
Auxilium invadunt flammæ: fluit undique victor
Mulciber; et rapidis amplexibus arma virosque
Conripit: exundat pestis, semiustaque castra
Ardenti volitant per nubila summa favilla.
98. _manant_, ut v. 101, _fluit_, et v. 103.
103. _exundat pestis_; cf. ad II, 631. Cerda ad Virg. Æneid. III,
571; Gron ad Gell. XVII, 10, et Burm. ad Val. Fl. IV, 660. Similem
castrorum nocte incensorum descriptionem legere est in poetico
admodum opere, et supra omnem laudem absoluto, _Le Télémaque de
Fénélon_, lib. VII: «Un tourbillon de poussière forme un épais nuage
qui couvre le ciel, et qui enveloppe tout le camp. Bientôt à la
poussière se joint une fumée épaisse, qui troublait l’air et qui
ôtait la respiration.... Adraste fait mettre le feu au camp.
Aussitôt la flamme s’élève des pavillons, et monte jusqu’aux nues:
le bruit du feu est semblable à celui d’un torrent qui inonde toute
une campagne.... Le vent pousse impétueusement la flamme de pavillon
en pavillon, et bientôt tout le camp est comme une vieille forêt
qu’une étincelle de feu a embrasée.» _Ed._
104. _Albenti favilla_ Oxon. Put. R. 2, ut _cava f._ apud Petron.
c. 120, et forte _candens f._ apud Virgil. Æn. III, 573, unde
probavit N. Heins. et recepit Lefeb. Vulgatam lect. defendit
Drakenb. coll. Martial. I, 42, et recte jam monuit, _candentem
favillam_ in Virg. l.l. eodem sensu exponi posse, quo etiam illam
ceperint ibi Cerda, et Scalig. ad Sever. Ætn. v. 509.
Ipsius ingenti regis tentoria saltu 105
Lugubre increpitans late circumvolat ardor;
Hausissetque virum, trepidus ni clade satelles
E somno ac stratis rapuisset multa precantem.
Verum, ubi mox juncto sociarant aggere vires
Massylus Tyriusque duces, adcitaque regno 110
Lenierat pubes infaustæ vulnera noctis,
Ira, pudorque dabant, et conjux, tertius ignis,
109. Cf. Liv. XXX, 6 seq., ubi res memorantur ordine historico.
110. _Massylus Tyriusque duces_, Syphax et Hasdrubal. De multitudine
agrestium Numidarum omnique juventute a Syphace _excita ex regno_,
qua _vulnera noctis_, h.e. cladem jacturamque, noctu adceptam,
reparavit, et de _conjuge animos dante_ cf. Liv. XXX, 7, et Polyb.
XIV, 7.
112. _Ira_, _pudor_ et _conjux_, seu amor, Syphaci erant _tres
ignes_, stimuli, incitamenta virtutis.
108. _Et somno_ Put. _Et summo_ Parm. _Exsomnem_, vel _E sponda_
opinabatur N. Heins. De verbis _multa precantem_, quæ et me semper
obfenderunt, Barth. Adv. XIII, 7, ita disputat: «Hæc captivitatem
potius, quam liberationem ab inminentibus flammis, signant. _Multa
precari_ regem in suis castris, inter manus satellitum suorum,
quam absonum est? potius _dira precantem_, fastu videlicet barbaro
et regio in ausos tam inmane, et quidem furto, hostes. Nam regem
minime mollem inducere alioqui vult, quum mox pugna commissa inter
agmina adversa medium evolasse dicat.» Reliqui interpretes h.l.
tacent. Poeta forte scripsit _multa frementem_; conf. inf. v. 116.
Inmanes animos; adflataque barbarus ora
Castrorum flammis, et se velamine nullo
Vix inter trepidas ereptum ex hoste catervas 115
Frendebat minitans: sed enim non luce Syphacem,
Nec claro potuisse die, nec sole tuente,
A quoquam vinci: jactarat talia vecors;
113 sq. «Duces ambo, et ex tot millibus armatorum duo millia peditum
et quingenti equites semiermes, magna pars saucii adflatique
incendio, effugerunt;» Liv. XXX, 6.
116 sq. Verba Syphacis ap. Liv. cap. 7 extr. «Scire incendio, non
prælio, cladem adceptam: eum bello inferiorem esse, qui armis
vincatur.» Languent diversa unius rei vocabula, _luce_, _claro die_
et _sole_.
--_Syphacem_ autem δεινῶς pro se.
--_sole tuente_, cernente; nisi malis defendente cum Cell. qui
monet, diurno tempore lucem solis contra pericula nos tueri, ac
detegere, in quæ noctu facile inplicemur. Eamdem nocturnæ cladis
excusationem vide apud _Racine_, _Mithridate_, Act. II, sc. 3:
. . . . . . . . . Pompée a saisi l’avantage
D’une nuit qui laissat peu de place au courage,
Les rangs de toutes parts mal pris et mal gardés.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Enfin toute l’horreur d’un combat ténébreux.
Que pouvait la valeur dans ce trouble funeste?
Vide etiam Ajacem Homeri, Iliad. XVII, 645 sq. qui Jovem ipsum in
perniciem suam implorat, dum in _luce_ vel _claro die_ pereat: ἐν δὲ
φάει καὶ ὄλεσσον. Longinus, De Sublim. cap. VII, has voces et magnam
poetæ mentem feliciter interpretatur. _Ed._
109. _juncto agmine_ conj. N. Heins. qui tamen recte monuit,
_juncto aggere_ pro junctis castris dici posse. Idem malehat
_sociarunt_. At sequitur mox _lenierat_.
115. Emend. _ereptum ex morte_, quoniam certe non hostibus
Romanis, sed ignibus fuerit cinctus Syphax in castris adcensis,
qui et mox jactet, Romanos timuisse claro die pugnæ potestatem
facere.
118 sq. Barth. Adv. XIII, 7, et XV, 7, nota dignum dicit, quod
poeta h.l. et v. 114, 212, 214, 225, 230, ac al. passim, pluribus
spondeis vulgaribusque verbis compositis carmen perdat, quæ cursum
orationis incidant, curamque illam, a Plinio indicatam, ingenio
plane caruisse arguant.... Omnino studium poetæ in hoc libro et in
fine carminis elanguisse videtur; conf. tamen Heyne in not. ad
Virgil. Æn. VIII, 596.
Sed jam claudebat flatus, nec plura sinebat
Atropos; et tumidæ properantur stamina linguæ. 120
119... 148. Syphax, viribus, reparatis Hasdrubali jungitur, et cum
Scipione manus conserit, sed vivus capitur. Cf. Liv. XXX, 8, 11, 12,
ex quo etiam intelligitur, quod Ðrak. jam ad v. 134 notavit, Silium
ex duobus præliis unum fecisse: Syphax enim alio prælio, quo solus
cum Lælio et Masinissa, non cum Scipione, nec Hasdrubali junctus,
conflixit, captus est. Appianus ultimæ tantum pugnæ mentionem facit
Punic. c. 26, et prioris Polyb. XIV, 7 sq. cujus libri maxima pars
periit.
--_flatus_ et _tumida lingua_ pro arrogantia. Conf. ad II, 288, et
Heins. ad Ovid. A. A. I, 715.
--_claudebat_, finiebat, scil. prælio adverso el captivitate superbi
regis. Conf. ad XIII, 686.
--_nec plura_ loqui _sinebat Atropos_, Parca, Fortuna.
120. _stamina_, fata extrema ac mors, _tumidæ linguæ_, superbi et
jactantis Syphacis.
120. _propera͞nt_, vel _properarunt_ Put. _properebant_ R. 2.
_properabant_ conj. N. Heins. vel _properabat_ quod ex ed. Benessæ
recepit Lefeb.
Namque, ubi prosiluit castris, ceu turbidus amnis,
Qui, silvas ac saxa trahens, per devia præceps
Volvitur, et ripas spumanti gurgite laxat,
Ante omnes prævectus equo, trahit agmina voce.
Contra nava manus Rutuli, celsusque ruebat 125
Viso rege procul raptis exercitus armis.
121 sqq. Conf. ad IV, 520 seq.; Dorvil. ad Chariton. pag. 573, et
inpr. Klotz. ad Tyrt. p. 127 sq.
[123.] _ripas laxat_, super eas effusus amnis.
125 sq. _Rutuli_, Romani.
--_nava manus_, strenua, fortis, ut I, 549, ubi vid. Var. Lect.
Ernesti putat, _navam manum_ haud dubie esse, quæ non temerario
inpetu, quali Numidæ, sed considerato ordine pugnaverit. Sed hæc
notio et ab usu loquendi, et ab h.l., ubi eadem manus _ruebat raptis
armis_, aliena videtur.
--_celsus exercitus_, milites excelso animo, feroces; sec. Drak. qui
tamen recte monet, _navam manum_ etiam pedites dici posse, et
_celsum exercitum_ equites, ut ap. Stat. Theb. VIII, 563: «Nunc
pedes ense vago, prensis nunc celsus habenis» et _sublimis_ sup. IV,
219, et ap. Virg. Æneid. VII, 285; idque cum Ern. prætulerim.
124. _agmina prima_ Put. oculis librarii in v. 127, evagantibus;
Ern.
125. _vana manus_ Oxon. Putean. R. 1, Parm. Med. et Mart. Herbip.
ed. unde _nava m._ ex emendat. N. Heins. edidi cum Lefeb. et Ern.
prob. Drak. Conf. ad I, 549. Vulgo _sana manus_, ut sensus sit,
Romani prudenter pugnantes tamquam sanæ mentis homines; Cell.
Withof. conjicit: _contra sana manus Rutuli, lætusque ruebat_.
Ac sibi quisque, «Videsne, videsne, ut in agmine primo
Massylus volitet, deposcens prælia, rector?
127 sq. Ernesti veretur, ne nimis considerati sint milites, qui in
limine pugnæ constituti ejusmodi sententiis vacent; in quibus certe,
si modo recte locum habeant, acuta brevitas maxime requiratur. Mea
potius qualicumque sententia insignis est h.l. suavitas: nam non
adeo multæ militibus subgeruntur cogitationes, sed paucæ, et quidem
aptissimæ, in quas non adsequor cur incidere non potuerint, quum ne
acie quidem cum hoste jam dimicaverint, sed in pugnam demum
_ruerint_, et _procul_ viderint regem.
--_in agmine primo_, ἐν προμάχοις _Massylus rector_, Syphax. Vid.
Nostrum ad XVI, 170.
127. Ita hunc locum restituit N. Heins. _vides ut agmine_ Oxon.
Put. Tell. Parm. Med. Mart. Herbip. _vides ut ab agmine_ Benessa.
_agmine primo_ Ox. et Ben. Mox _volitet_ Put. Vulgo _Videsne_,
_vides_, _ait_, _agmine primus Massylus volitat_.
Fac nostrum hoc, mea dextra, decus: violavit et aras
Cælicolum, et casti ductoris fœdera rupit. 130
Sit satis hunc castris semel effugisse crematis.»
Sic secum taciti, et certatim spicula fundunt.
Prima in cornipedis sedit spirantibus ignem
Naribus hasta volans, erexitque ore cruento
Quadrupedem, elatis pulsantem calcibus auras. 135
129. _hoc decus_, hanc gloriam capti aut cæsi regis. Abrupta oratio
adfectui æstuique animi adcommodata.
130. _casti ductoris_, Scipionis: _casti_; v. ad I, 481.
133 seq. Similis locus est sup. IX, 594 sq. Uterque autem, et hic
quidem ad verbum fere concinnatus est ex Virg. Æneid. X, 892 sq.
Juncta verba synonyma, _cornipes_, _quadrupes_, _equus_, recte
notavit Barth Adv. XIII, 7, sed idem perperam putabat, infelicia
plane h.l. omnia esse et vix communes quoque sensus ferre. Nihil
aptius dici poterat, quam equum gravi vulnere ictum primum cruribus
anterioribus elevatum se _erexisse_ (quod poetice tribuitur hastæ,
quæ eum erexerit), deinde calcitrasse, tum _conruisse_, et denique
_membra_ vulnerata, h.e. caput _huc illuc jactasse_, ut _infixam
cuspidem_ excuteret, et quia dolorem ibi sentiret, ut κυλινδόμενος
(volutans caput in terra) περὶ χαλκῶ, ap. Hom. Iliad. θ, 86, qui
locus Silio etiam ante oculos fuisse videtur. Conf. ibi Kœppen, et
Heyne ad Virg. l.l.
--_sedit_, ut I, 540, ubi v. not.
--_Naribus_ et _ore cruento_ ut ap. Virg. l.c. _inter cava tempora_,
et Æneid. XI, 687 (qui locus etiam Nostro similis est), _sub aure_.
Conf. Iliad θ, 83 sq.
--_spirantibus ignem Naribus_, ut ap. Virg. Ge. II, 140.
130. Voc. _casti_ suspectum et ex _castris_, quod versu proxime
subsequenti obcurrit, prognatum videbatur N. Heins. At vid. not.
Corruit asper equus, confixaque cuspide membra
Huc illuc jactans, rectorem prodidit hosti.
136. _equus asper_, τραχὺς, iratus, dolore exasperatus.
[137.] _rectorem_, vectorem (v. Var. Lect.), Syphacem, _hosti
prodidit_, tradidit. Confer Nostrum ad II, 247.
137. _vectorem_ emend. N. Heins. ut ap. Ovid. A. A. III, 555. Sed
Drak. bene monet, _rectorem_ etiam equitem dici Tac. Ann. I, 65
(ubi confer Ernesti) Claud. _in Eutrop._ II, 423, et Lucan. VII,
530.
Invadunt, vanumque fugæ, atque adtollere fessos
Adnitentem artus, revocato a vulnere telo,
Conripiunt: tum vincla viro manicæque (pudendum) 140
Addita, et, exemplum non unquam fidere lætis,
Sceptriferas arta palmas vinxere catena.
138 seq. «Syphax, equo graviter icto, effusus obprimitur
capiturque,» Livius XXX, 12 pr. _Invadunt_ rectorem, Syphacem,
Romani, _vanumque fugæ_, frustra effugere conantem, _atque
adnitentem artus fessos_ lapsu equi, qui ei, in latus effuso ac
prostrato, incumbebat, _adtollere telo, a vulnere revocato_, adducto
ad se a capite equi vulnerato, ut se jacentem erigeret,
_conripiunt_. Sensum h.l., qui ita, nisi me omnia fallunt,
expediendus est, non percepit Ernesti, cujus hæc nota est: «Quem
Romani _invadunt_? equum, cui Syphax adhuc dum insidebat, an
Syphacem solum? _fessi artus_ magis equo, quam equiti conveniunt.
Cogitari potest Syphax equum lapsum ad fugam excitasse; at ejus ex
vulnere et lapsu fessos ægre _adnitebatur adtollere artus_. Ergo eum
_conripiunt_, dum equum elevat exstracto telo. Nam hoc vulnus in
naribus profecto non letale erat, sed equum tantum conturbabat.»
Immo equus _conruit_, toto corpore prolapsus est, ut apud Hom. et
Virg. ll.cc. nec facile elevari potuit extracto telo: vulnus etiam
letale fuit, et omnino esse potuit. Vid. Hom. Iliad. θ, 84, et ibi
Kœppen. _Fessi_ denique _artus_, h.e. pedes minime conveniunt equo,
cujus capiti, non pedibus, vulnus inflictum erat.
141. _exemplum non unquam fidere lætis_, h.e. quod insigni documento
fuit, nunquam fidendum esse _lætis_ rebus, fortunam hominum
mutabilem, nec constantem exspectandam, vel spem in ea ponendam
esse.
--_Exemplum_, h.l. quod nos diceremus _eine Warnung_.
138. _vanumque fugæ_ ex emend. Dausq. et N. Heins. recepi cum
Lefeb., qui ita in duobus antiquis, nescio quibus, legi dicit.
Vulgo _vanamque fugam_, ex qua lect. non facile commodam exsculpes
sententiam.
139. _e vulnere_ primus edidit Parisiis Colinæus, quem sequuti
sunt pauci, sed et ipse Drak. qui toto fere h.l. tacet.
140. _pudendum_ pro vulg. _pudenda_ ex emend. N. Heins. edidi cum
Lefeb. (qui nihil de ea re notavit) et Ernest. prob. Drak. Hunc
loquendi modum Silius in deliciis habet; vid. App. _manicæque
pudendæ Additæ_ corrig. Dausq. _manicæque pudendæ Addita_ scripsit
Cellar.
141. _o exemplum_ malebat Barth. Adv. XV, 7, ut magis erigeretur
sententia. Male! tollenda potius major distinctio post _lætis_,
quod jam vidit N. Heins.
142. _strinxere_ malebat N. Heins. quia _vincla_ præcesserunt:
quod tamen eum non obfendit supra XVI, 72, 74.
Ducitur ex alto dejectus clumine regni,
Qui modo sub pedibus terras, et sceptra, patensque
Litora ad Oceani sub nutu viderat æquor. 145
Prostratis opibus regni Phœnissa metuntur
Agmina, et invisus Marti, notusque fugarum
Vertit terga citus damnatis Hasdrubal ausis.
144. De magno Syphacis imperio v. sup. XVI, 171 sq.
--_sub pedibus_, imperio et potestati suæ subjectas; Drak. coll.
Anthol. Gr. IV, 4 epigr. 7: Ὠκεανὸν παρὰ ποσσὶν ἐχων μετ’ ἀπείρονα
γαῖαν. Virgil. Æn. VII, 100; Ovid. Met. XIV, 490; Liv. XXXIV, 32 et
al.
145. _sub nutu_, potestate, ut IV, 712.
--_Litora ad Oceani_; cf. XVI, 172, et ibi not.
146. _metuntur_; vid. ad IV, 213.
147. Ter Hasdrubal in _fugam_ conjectus, semel in Hispania, bis in
Africa, unde Liv. XXX, 28, _dux fugacissimus_ dicitur; Drak. Cf.
inf. v. 176.
147. _at invisus_ conj. Barth. Adv. XV, 7, non male, judice etiam
Drakenborch.
Stabat Carthago, truncatis undique membris
Uni nixa viro, tantoque fragore ruentem 150
Hannibal absenti retinebat nomine molem.
Id reliquum fessos opis auxiliique ciere
Rerum extrema jubent: huc confugere paventes,
Postquam se Superum desertos numine cernunt.
149... 157. Conf. omnino Liv. XXX, 9, ac Polyb. XIV, 9 et 10.
--_truncatis undique membris_, tropice, pro omnibus fere copiis et
auxiliis, in Hispania, Italia ac Africa, deletis.
[150.] _Uni nixa viro_; cf. _Bossuet_, _Histoire universelle_,
Part. III, cap. 6: «Carthage, qui avait commencé de baisser, ne se
soutenait plus que par Annibal.» _Ed._
--_tanto fragore ruentem molem_, præclare de interitu Carthaginis,
reipublicæ præpotentis; imagine petita a vasto ædificio, quod cum
ingenti fragore conlabitur, ut _Hesperiæ sonitum ruinæ_, dixit
Horat. Od. II, i, 32.
151. _absenti_, quamvis absens, _retinebat_, sustinebat, _nomine_
solo, conf. XVI, 19. Sic Mithridates apud _Racine_, act. III, sc. 1:
_Le grand nom de Pompée assure sa conquête._
Lucan. Phars. I, 135, 144. _Ed._
152. _fessos_; v. ad I, 566.
153. _Rerum extrema_, ut VIII, 25, ubi v. not.
150. _innixa_ corrig. N. Heins. et _innisa_ tacite edidit Lefeb.
151. _numine_ emend. Barth. l.c. coll. v. 154, 183, et sup. XVI,
16, 17, ut Hannibalem, ob rerum gestarum magnitudinem, nunc ruente
pæne republ. ut Deum tutelarem suspexerint Pœni.
Nec mora: propulsa sulcant vada salsa carina, 155
Qui revocent, patriæque ferant mandata monentis,
Ne lentus nullas videat Carthaginis arces.
157. _lentus_, si auxilio venire cesset, si moretur, nec properet.
--_nullas_, dirutas.
--_arces Carthaginis_; v. ad I, 7.
156. _patrumque_ primus edidit Nicander, _monentis_ est ex emend.
N. Heins. _moventes_ R. 2. Vulgo _monentes_.
157. _videat_, non _videas_, Oxon. Put. R. 1, Parm. Med. Mars. et
Mart. Herbip. Post hunc versum Nicander duos alios inculcavit,
_Tolle moras, patriæque celer succurre cadenti, Hannibal, et
nostris depelle a mœnibus hostem_. Eos jam ejecit Drakenb.
suadente N. Heins.
Quarta Aurora ratem Dauni devexerat oras,
Et fera ductoris turbabant somnia mentem.
Namque gravis curis carpit dum nocte quietem, 160
Cernere Flaminium, Gracchumque, et cernere Paulum
Visus erat simul adversos mucronibus in se
Destrictis ruere, atque Itala depellere terra:
Omnisque a Cannis, Trasymenique omnis ab undis
In pontum inpellens umbrarum exercitus ibat. 165
Ipse, fugam capiens, notas evadere ad Alpes
Quærebat, terræque ulnis amplexus utrisque
Hærebat Latiæ; donec vis sæva profundo
Truderet, et rapidis daret absportare procellis.
158. _Dauni oras_; vid. ad lib. I, v. 291.
159 seq. Commentum poetæ, de quo v. ad II, 704.
162. _Visus erat_ voc. propr. de somniis, de quo v. Broekh. ad Prop.
III, iv, 24.
167, 168. «Raro quemquam alium, patriam exsilii causa relinquentem,
magis mœstum abisse ferunt, quam Hannibalem hostium terra
excedentem: respexisse sæpe Italiæ litora, et Deos hominesque
adcusantem, in se quoque ac suum ipsius caput exsecratum, etc.» Liv.
XXX, 20; cf. inf. v. 213 sq.
169. _daret absportare_, absportandum. Vid. ad V, 324.
163. _Destrictis_ R. 1, Parm. Med. Vulgo _Districtis_; vid. ad
XVI, 528.
166. _capiens_ Ox. Vulg. _cupiens_.
169. _rapidis_ scripti, R. 2, Basil., Wolfii et quædam aliae.
_rapidum_ pleræque edd. priscæ. _raptum_ conj. N. Heins.
His ægrum visis adeunt, mandata ferentes, 170
Legati, patriæque extrema pericula pandunt:
Massyla ut ruerint arma, ut cervice catenas
Regnator tulerit Libyæ, letoque negato,
Servetur nova pompa Jovi: Carthago laboret
Ut trepidi Hasdrubalis, qui rerum agitarit habenas, 175
Non una concussa fuga: se, triste profatu,
Vidisse, arderent quum bina in nocte silenti
Castra, et luceret sceleratis Africa flammis.
170 sq. Conf. Liv. XXX, 19.
172. _Massyla_, Syphacis. Vid. ad XVI, 170 seq.
--_ruerint_, ut XV, 736.
173. _Regnator Libyæ_, rex Massæsylorum, Syphax.
174. _pompa Jovi_, in triumpho ducendus in Capitolium, Jovis sedem.
--_nova pompa_, ornamentum novum, quod pompæ triumphi accessurum
sit.
175. _rerum habenas_, ut I, 144.
176. _Non una fuga_; vid. sup. ad v. 147.
177. _bina castra_, Syphacis et Hasdrubalis (Liv. XXX, 5, 6), 179,
Scipionem _minitari_, se _ignibus detracturum_, absumturum _patriam,
in quam_ Hannibal _se referat_, i.e. dum Hannibal moretur in Bruttio
agro (supra XVI, 1 seq., et Liv. XXVII, 51), se effecturum, ut ille,
in quam redeat, patriam inveniat nullam; Lenz.
175. _agitarit_, non _agitabat_, scripti et primæ edd. _trepida_
conj. Livin.
178. _celeratis_ opinabatur N. Heins. ut sup. v. 91.
Prærapidum juvenem minitari, Bruttia servet
Litora dum Pœnus, detracturum ignibus atris, 180
In quam se referat, patriam, suaque incluta facta.
Hæc postquam dicta, et casus patuere metusque,
Effundunt lacrimas, dextramque ut numen adorant.
179. _juvenem_, Scipionem.
180. _detracturum ignibus_, ut _in cinerem trahere_, sup. XIII, 319.
181. _se suaque facta incluta_, se cum gloria sua, hoc est _se_,
rebus in Italia præclare gestis, _referat_, redeat.
183. _dextram adorant_, ori admovent, exosculantur, ut dextram
_numinis_; qui honor et diis et regibus aliisque dignitate
conspicuis hominibus præstari solebat. Cf. Hom. Iliad. ω, 478; Plin.
XI, 45, seu 103; Alex. ab Alex. genial. dier. IV, 16; Potteri
Archæol. Gr. II, 5; T. I, p. 561 sq., vers. germ. _Harmar’s
Beobacht. über den Orient_, T. II, p. 49... 65.
180 sq. Ita legitur h.l. in MSS. et antt. edd. ante Junt., in qua
Nic. pro _referat_ reposuit _referant_, et iteram duos adjecit
versus, _detracturum ignibus atris Omnia, et excidium extremum
Carthagini adesse. In quam se referant patriam, suaque inclita
facta Commemorant, strages Italis quas fecerit oris_. Pro
_detracturum_ N. Heins. conj. _depasturum_; recte, opinor; saltem
ingeniose.
Audivit torvo obtutu defixus, et ægra
Expendit tacite cura secum ipse volutans, 185
An tanti Carthago foret: sic deinde profatur:
«O dirum exitium mortalibus! o nihil unquam
Crescere, nec magnas patiens exsurgere laudes,
Invidia! eversam jam pridem exscindere Romam,
Atque æquasse solo potui, traducere captam 190
Servitum gentem, Latioque inponere leges.
184... 200. Silius summam Hannibalis indignationem præclare
adumbravit, duce Liv. lib. XXX, cap. 20, quem vide.
186. _An tanti Carthago foret_, h.e. digna foret, cui opem ferat,
quam sibi denegaverit _invidia_ Hannonis, de qua v. ad XVI, 12 sq.
187 seq. _Dirum exitium_ est _invidia_. Conf. XII, 613 sq.
184. _abtutu_ Ox. prob. Barth. Adv. X, 13, ut non adspexerit
legatos, ob indignitatem rei, sed obliquis limisve oculis intuitus
sit. Deinde _et ægram Expendit tacite curam, secum_, etc. ex cod.
Tell. recepit Lefeb. Non male!
185. _tacite_ Oxon. _tacitus_ R. 1, ad marg. Vulgo _tacito secum_
prob. Barth. Adv. l.l. nec inprob. N. Heins. ut _tacito_ non sit
adverb. sed a _cum_ pendeat.
187. _durum_ Put. R. 1, Parm. Med. et Mart. Herbip. Conf. Virg.
Æn. XII, 924, ibique interpretes.
Dum sumtus, dumque arma duci, fessosque secundis
Submisso tirone negant recreare maniplos,
Dumque etiam Cerere et victu fraudasse cohortes
Hannoni placet, induitur tota Africa flammis: 195
Pulsat Agenoreas Rhœteia lancea portas.
Nunc patriæ decus, et patriæ nunc Hannibal unus
Subsidium; nunc in nostra spes ultima dextra.
Vertentur signa, ut Patres statuere; simulque
Et patriæ muros, et te servabimus, Hannon.» 200
196. Romani Carthaginem obpugnant.
--_Agenoreas portas_; v. ad I, 15.
--_Rhœteia lancea_; v. ad I, 115.
197 sq. Hæc acerba cum ironia dicta esse, quis non videt? _Nunc_
demum, in rebus adflictis, etiam adversarii mei, qui auctores semper
fuere, ne quidquam mihi pecuniæ, vel milites in subplementum
mitterentur, ad me confugiunt; _nunc_ demum videor iis et adpellor
_decus patriæ_, etc.
200. _et te, Hannon_, etsi odio semper capitali in me fueris: verba
generoso magnoque animo dignissima. Nec tamen cum Ern. crediderim,
hunc locum fere unicum in toto carmine esse, in quo poeta Livianum
acumen non solum adsequutus sit, sed et superaverit.
199. _Vertantur_ ed. Basil. Wolfii, et inde Colin. D. Heins.
Dausq. el Cell.
200. Vulg. _Anno_, vid. ad lib. II, v. 277.
Hæc ubi detonuit, celsas e litore puppes
Propellit, multumque gemens movet æquore classem.
Non terga est ausus cedentum invadere quisquam,
Non revocare virum: cuncti præstare videntur,
201 sqq. Conf. Liv. XXX, 21 et 28, qui tamen lætitiam Romanorum
etiam metu minutam fuisse docet, omni belli mole in unum Scipionem
inclinata.
--_detonuit_, de voce tonante imperatoris, ut de Pericle ap.
Aristoph. Acharn. 539, ἤστραπτ’, ἐβροντα, Lenz.
204 sq. Singulari deorum favore ac beneficio id effectum putant
Romani. Hinc et supplicatio decreta. Vid. Liv. l.l.
202. _fremens_ maluerit N. Heins. Sed vulgatum quoque bene se
habere, jam monuit Drak. coll. Liv. XXX, 20 pr.
203. _redeuntum_, scilicet in patriam, Oxon. Put. R. 1, Parm. Ben.
Mart. Herbip. non inprob. N. Heins. nisi quod prætulerit _terga
vertentem_, vel potius _redeunti_, vel _cedenti_, quum sermonem
esse de solo Hannibale ex sequentibus adpareat. Sed cum Hannibale
etiam milites ejus ex Italia decedebant.
Quod sponte abscedat, Superi, tandemque resolvat 205
Ausoniam: ventos optant; et litora ab hoste
Nuda videre sat est: ceu flamina comprimit Auster
Quum fera, et abscedens reddit mare, navita parco
Interea voto non auras poscit amicas,
[205.] _tandem resolvat_, liberet a metu, ac possessione quasi
imperioque. «Ex diutina possessione Italiæ est detractus,» Liv. lib.
XXX, cap. 20 extr. et Hannibalem, «post XVI annum ex Italia
decedentem, vacuam possessionem ejus reliquisse populo Rom.» ibid.
c. 28 pr. Florus lib. II, cap. 6: «sic factum est, ut inhærentem
atque incubantem Italiæ extorqueret Hannibalem.» De his quoque vide
_Bossuet_, _Histoire universelle_, Part. I, epoc. 9; Part. III, cap.
6; et _Montesquieu_, _Grandeur et décadence des Romains_, cap. 5.
_Ed._
207 seq. Solo discessu contenti sunt, non postulant commodum aut
victoriam ab hostibus: quam sententiam inprimis inlustrat sequens
comparatio, quam inter felicissimas numero; ita singula apte
respondent, et sobrio ornatu exposita sunt; Ern.
[208.] _reddit_, ut fuerat, tranquillum.
209. _auras amicas_, secundum ventum, ut ap. Ovid. Trist. I, iv, 17,
et Met. XIII, 440.
Contentus caruisse Noto, pacemque quietam 210
Pro facili cursu reputat salis. Omnis in altum
Sidonius visus converterat undique miles;
Ductor defixos Itala tellure tenebat
Intentus vultus, manantesque ora rigabant
Per tacitum lacrimæ, et suspiria crebra ciebat. 215
Haud secus ac patriam pulsus dulcesque penates
Linqueret, et tristes exsul traheretur in oras.
210 sq. _Notus_ idem qui v. 207 _Auster_ dicitur, ventus
procellosus.
--_pacem salis pro facili cursu reputat_, h.e. contentus mari
tranquillo et periculo naufragii sublato, jam non statim postulat,
ut leni et felici cursu utatur; in quo ipso _parcum votum_ cernitur;
Ern. Cf. Var. Lect. et Virgil. Æn. lib. V, 848; «Mene salis placidi
vultum....» _Ed._
211 sqq. Imitat. Lucan. III, 3 sq. «Solus in Ionios spectabat navita
fluctus, Solus ab Hesperia non flexit lumina terra Magnus,»
Pompeius.
213... 217. Silius expressit verba Livii, sup. ad v. 167 laudata.
Cf. ad VIII, 108; XII, 594.
214, 215. Cf Liv. XXX, 20 pr.
211. _reputat satis_ ex probabili emend. Scalig. et N. Heins.
edidit Cell.
212. _visu_ Gryph.
Ut vero adfusis puppes procedere ventis,
Et sensim cœpere procul subsidere montes,
Nullaque jam Hesperia, et nusquam jam Daunia tellus; 220
Hæc secum infrendens: «Mentisne ego compos, et hoc nunc
Indignus reditu, qui memet finibus unquam
Amorim Ausoniæ? flagrasset subdita tædis
Carthago, et potius cecidisset nomen Elissæ.
218... 290. Poeta epicis coloribus exornavit iter maritimum
Hannibalis, quod paucis descripsit Liv. XXX, 25, 29.
219. _subsidere_, ut _decrescere_, ap. Stat. Achill. II, 308 al. et
contra _crescere_; Drak. v. ad III, 157 in Var. Lect.
220. _Daunia tellus_; v. ad I, 291.
221 sqq. Silius expressit ac variavit locum Liv. XXX, 20 extr.
221, 223. Mentis non compos sum, neque hoc reditu indecoro indignus,
qui sponte Italia decessi; Drak.
223. _subdita tædis_, ut IV, 778, ubi v. not. et Var. Lect.
224. _Elissæ_; v. ad I, 81.
222. _Sim dignus_, vel _Di, dignus_ castigabat N. Heins. At vid.
not.
224. _numen_ Parm. _et totum cecidisset nomen E._ vel _potius
cecidissent culmina E._ opinabatur N. Heins. Vulgo _Elisæ_, vid.
ad I, 81.
Quid tunc? sat compos, qui non ardentia tela 225
A Cannis in templa tuli Tarpeia, Jovemque
Detraxi solio? sparsissem incendia montes
Per septem bello vacuos, gentique superbæ
Iliacum exitium et proavorum fata dedissem.
225. Conf. Var. Lect. Apud Liv. l.c. indignatur Hannibal, «quod non
cruentum ab Cannensi victoria militem Romam duxerit.» ... _Jovem_
Capitolinum _Detraxi solio_, δεινῶς de expugnatione Romae.
227 sq. _septem montes_, colles Romæ.
--_vacuos bello_, præsidio destitutos, quia omnes milites Cannensi
prælio consumti fuerant; Ern.
229. Conf. I, 115, et ibi not.
225. _Quin! tunc sat_ reposuit Lefeb. _Quid? tum sat compos?_
corrig. N. Heins. ut repetitio esset verborum v. 221. Ego legendum
crediderim: _Quid? tum sat compos_, scilicet mentis fui, _quum
non_, etc. Sed τὸ _qui_ doctius pro vulg. _quum_ positum videri
potest.
Cur porro hæc angant? nunc, nunc invadere ferro 230
Quis prohibet, rursumque ad mœnia tendere gressus?
Ibo; et, castrorum relegens monimenta meorum,
Qua via nota mihi est, remeabo Anienis ad undas.
Flectite in Italiam proras, avertite classem.
Faxo, ut vallata revocetur Scipio Roma.» 235
230. _Cur porro_, diutius, _hæc angant_, hæc cogitatio vexet ac
cruciet me meamque mentem, h.e. _invadere_ Romam.
231 sqq. Cf. XII, 540 sqq., 746 seq.
234. _avertite_ a cursu, quem huc usque tenuimus, et in diversa
agite; Drak.
231. _Quid prohibet_ malebat N. Heins. quem vid. ad Ovid. Met. X,
88. _gressus_, non _gressum_ Put.
234. _ac vertite_ conj. Livin. _age, vertite_ N. Heins. qui et
v. 235 τὸ _ut_ post _faxo_ concinnius abesse monuit, idque
firmavit multis poetarum exemplis, quibus alia adjecit in not. ad
Ovid. Met. XIII, 875, et Drak. ad h.l.
Talibus ardentem furiis Neptunus ut alto
Prospexit, vertique rates ad litora vidit,
Quassans cæruleum genitor caput æquora fundo
Eruit, et tumidum movet ultra litora pontum.
235. _Roma vallata_, a me obpugnata. Eodem consilio Consules Rom.
olim a Capua abstrahere conabatur, de quo vid. XII, 493 sq.
236... 290. Manifesta imitatio loci Virg. Æn. I, 84 sqq. Similiter
Hannibal olim Romam vix relictam reverti constituerat, sup. XIII, 1
sq., et quemadmodum tunc Dasii monitis v. 30 seq., absterritus
fingitur, sic nunc tempestate a Neptuno ei inmissa. Totum hoc
commentum non a gravitate rei summorumque poetarum exemplo ac more,
neque consilium Romam redeundi ab Hannibalis persona alienum est. In
hujus quoque consilii fictionem facile incidere poterat Silius,
lecto Liv. XXX, 20 extr. Ita vero nodum sibi nexuerat vindice
dignum; et a quo aptius solvi is poterat, quam a Neptuno? nam in
mari erat Hannibal, et deus ille Scipioni favet, de quo v. ad XV,
159 sq. et sup. v. 50 sq. Neque tamen diffiteor, nimium poetæ fuisse
doctrinæ artisque ostentandæ studium. XVII, 236 sq.
--Hujus tempestatis nullam mentionem facit Livius, nisi forte
_jactationem maritimam_, lib. XXX, 29 pr. eo referas; Lenz.
--_ardentem furiis_; cf. I, 32.
--_alto_, ex imo maris, regia sua (unde v. 242: _regna intima_
Neptuni, et v. 244: _Oceani caput_) _prospexit_, ut Virg. Æn. I,
126.
238 sq. _Quassans caput_; v. ad I, 298, et VI, 600.
--_genitor_, v. ad I, 606, et III, 126 in Var. Lect.
--_æquora fundo Eruit_, ut apud Virg. Æneid. lib. I, cap. 84, 125;
II, 419.
Extemplo ventos, imbresque, et rupe procellas 240
Concitat Æolias, ac nubibus æthera condit.
Tum, penitus telo molitus regna tridenti
Intima, ab occasu Tethyn inpellit et ortu,
Ac totum Oceani turbat caput. Æquora surgunt
Spumea, et inlisu scopulus tremit omnis aquarum. 245
241. Epitheton _Æolias_ tam ad _rupem_, montem antrumque Æoli, quam
ad procellas spectat. Cf. Virg. Æn. I, 51 sq. ac sup. I, 193, et IX,
491 seq.
--_nubibus æthera condit_, hæc ita depingit _Voltaire_, _Henriade,
chant I_:
L’astre brillant du jour à l’instant s’obscurcit;
L’air siffle, le ciel gronde, et l’onde au loin mugit;
Les vents sont déchaînés sur les vagues émues;
La foudre étincelante éclate dans les nues, etc.
Virg. l.c. longe utrique præstat. _Ed._
242. _molitus_, movens. Vid. ad I, 645, et V, 385.
243. _Tethyn_, ut III, 60, ubi v. Var. Lect.
240. _et rupe_ Oxon. Put. R. 1, Parm. Med. Ben. et Mart. Herbip.
in quibus etiam mox _imbribus_ pro _nubibus_ legitur, ut et in
Marsi edd. Vulgo _e rupe_. Aliquid gravioris mendi subesse
suspicabatur Barth. Adv. XV, 7, qui et h.l. alia perperam, alia
nimis severe reprehendit.
Primus, se adtollens Nasamonum sedibus, Auster
Nudavit Syrtim conrepta nubilus unda.
Insequitur sublime ferens nigrantibus alis
Abruptum Boreas ponti latus: intonat acer
Discordi flatu, et partem rapit æquoris, Eurus. 250
Hinc rupti reboare poli, atque hinc crebra micare
Fulmina, et in classem ruere inplacabile cælum.
Consensere ignes, nimbique, et fluctus, et ira
Ventorum, noctemque freto inposuere tenebræ.
246 sq. Cf. Virg. Æn. I, 84 sq., ibique Heyne in Exc. III. Pro
Africo Silius bene substituit _Boream_, a Marone omissum: nam eo
potissimum classis ab Italia ad Africæ litora rejicienda erat.
Ernesti hunc locum ita taxat: «Recensus ventorum ut per se
ambitiosum studium ornandi prodit, ita, quod totus hic furor non
parem sibi eventum habuit, aliquid exinde vani tumoris ille omnis
locus traxit.» Enimvero ventorum in tempestate præcipuæ partes sunt,
neque omnes h.l. recensentur. Eos autem «omnes in unam tempestatem
congregari posse» negavit quidem et olim Seneca Nat. Qu. V, 16, at
v. Heyne l.l.
--_Auster_, qui v. 255. _Notus_ dicitur, _se adtollens Nasamonum
sedibus_, flans ex Africa. _Nasamones_ prope Syrtim majorem incolunt
(cf. I, 408), et _Syrtes_ potissimum _Noto execitantur_, h.e.
vexantur, ut utar verbis Horat. Epod. IX, 31.
--_Auster Nudavit Syrtim unda_, h.e. a Syrtibus undas repellit et
longe agit, ut apud Lucan. I, 498 sq., et IX, 320 sq.
248. _alis_, ut I, 589.
249. _ponti latus_, quod mox _partem æquoris_ poeta dixit.
251. _rupti poli_, ruptus polus, cælum. Conf. ad I, 135.
[252.] _ruere cælum_; v. ad I, 251, et XVI, 650.
249. _acer_ Oxon. et Putean. Vulgo _ater_, quod præstiterit.
Ecce, intorta Noto, veniensque a rupe procella 255
Antennæ inmugit, stridorque inmite rudentum
Sibilat, ac similem monti, nigrante profundo,
Ductoris frangit super ora trementia fluctum.
Exclamat, volvens oculos cæloque fretoque:
255. _a rupe_ Æoli, ut v. 240. At. v. Var. Lect.
256. _stridor rudentum_, ut ap. Virg. Æn. I, 87.
257 seq. _similem monti fluctum_, ut ap. Virg. Æn. I, 105 et, quos
Drakenb. laudavit, Ovid. Met XV, 409; Hom. Odyss. γ, 290; λ, 242.
Cf. Heins. ad Ovid. Met. XI, 538.
--_nigrante profundo_, mari, ut v. 269 _atris æquoris aggeribus_,
et μελάνει πόντος, vel κῦμα κελαινὸν et πορφύρεον, ap. Hom. Iliad.
η, 64; ι, 6; Odyss. λ, 242; Drak.
[258.] _Ductoris_, Hannibalis.
259... 267. Manifesta imitatio Virgil. Æneid. I, 92... 101, ubi v.
Heyne. Conf. omnino sup. ad II, 705; III, 123, et IV, 669 sqq.
--_volvens oculos cælo_ ad vel in cælum, ut I, 1, 277, 370, 508 et
al.
255. _veniensque a puppe procella_ recte, puto, emend. N. Heins.
et edidit Lefeb. prob. Drak. qui monet, vento, a puppi vel tergo
spirante, Hannibalem longissime a finibus Italiæ rejectum esse, et
similiter dixisse Virgil. Æneid. III, 130, _surgens a puppi
ventus_, et Æn. I, 115, _ingens a vertice_ (h.e. desuper, non, a
prora, ut Drak. adcepit, nam sequitur) _In puppim ferit_; Stat.
Theb. III, 29, _ingens a puppe Notus_, Hom. Odyss. δ, 357, ᾗ λιγὺς
οὖρος ἐπιπνείῃσιν ὄπισθεν, et Eurip. Troad. 19, μένουσι δὲ
Πρύμνηθεν οὖροι. Ernesti putat, hæc loca non satis convenire,
inprimis ob sequentia _antennæ inmugit_: quod non satis adsequor.
257. _migrante profundo_ corrig. Barth. Adv. XV, 7, ubi monet,
perire omne videnti profundum (forte profunditatem, altitudinem),
quum navis imo videatur subsessura, ipsumque mare migrare ad
Superos. Sed vid. not.
258. _frementia_ omnino legendum videbatur Drak. quia Silius
ubique Hannibalem inpavidum finxisset. Sed cf. v. 268, ac sup. I,
530, 532, et II, 476, ibique nott.
«Felix, o frater, Divisque æquate cadendo, 260
Hasdrubal! egregium fortis cui dextera in armis
Pugnanti peperit letum, et cui fata dedere,
Ausoniam extremo tellurem adprendere morsu.
At mihi Cannarum campis, ubi Paulus, ubi illæ
Egregiæ obcubuere animæ, dimittere vitam 265
Non licitum: vel, quum ferrem in Capitolia flammas,
Tarpeio Jovis ad manes descendere telo.»
261. _fortis dextera_ Claudii Neronis. Vid. supra XV, 775... 804.
263. _tellurem adprendere morsu_, ut V, 526, ubi v. not.
267. _Tarpeio Jovis telo_, h.e. Tarpeii Jovis fulmine. Cf. I, 253,
et IX, 538.
264. _ubi illæ_ Put. et R. 2. Vulg. _et illæ_.
267. _Tarpeio_, non _Tarpeii_, tres scripti cum R. 2, et Parm.
Talia dum mæret, diversis flatibus acta
In geminum ruit unda latus, puppimque sub atris
Æquoris aggeribus tenuit, ceu turbine mersam. 270
Mox, nigris altæ pulsa exundantis arenæ
Vorticibus, ratis æthereas remeavit ad auras,
Et fluctus supra, vento librante, pependit.
At geminas Notus in scopulos atque horrida saxa
Dura sorte rapit (miserandum et triste!) biremes. 275
Increpuere ictu proræ; tum murice acuto
Dissiliens sonuit, rupta compage, carina.
268 sq. Imitat. Virg. Æn. I, 102 seq. Scena densis coloribus picta,
sed non sine doctrina et acumine, quod utrumque hoc inprimis loco
commendatur. Ern.
--_diversis flatibus_, contrariis ventis, _acta_, inpulsa, _unda
ruit in geminum_, utrumque, _latus_ navis Hannibalis.
[270.] Ita navis veluti inter duos _aggeres mersa_ tenebatur; Ern.
Conf. ad I, 265.
273. Conf. Virg. Æneid. I, 106.
274. Cf. Virg. Æn. I, 108.
276. _murice acuto_, ut ap. Virg. Æneid. V, 205, ubi Servius:
«murex, saxi acumen, eminens per tranquillitatem.» Isidor. Orig.
lib. XVI, cap. 3: «murices, petræ in litore, similes muricibus
vivis, acutissimæ et navibus perniciosissimæ.» Cf. et Non Marcell.
h.v.
271. _alte exundantis arenæ_, ex imis barathri pontici cavernis
ebullientis, vi ventorum subtus agente, emend. Barth. Adv. XV, 7,
et edidit Cell. Recte, opinor.
Hic varia ante oculos facies: natat æquore toto
Arma inter, galeasque virum, cristasque rubentes,
Florentis Capuæ gaza, et seposta triumpho 280
Laurens præda ducis, tripodes, mensæque Deorum,
Cultaque nequidquam miseris simulacra Latinis.
278. Silius exornavit verba Virg. Æn. I, 119, et VIII, 540.
279. _cristas rubentes_, ut _atras jubas_, V, 165, ubi v. not.
280. _Capuæ_, ubi Hannibal olim hibernaverat.
--_seposta_, reservata, _triumpho ducis_, Hannibalis.
281 sq. Hæc potissimum ad spoliatum Feroniæ templum (v. XIII, 84
seq.) referenda esse, jam ante nos videre Mars. et Cell.
278. _It_ pro _Hic_ conj. N. Heins.
280. _Capuæ et gaza seposta_ Rom. 1, Med. Mart. Herbip. _Capuæ et
gaza et seposta_ ed. Basil. Wolfii, Colin. D. Heins. Dausq. Cell.
281. _duci_, h.e. a duce seposta, malebat Lefeb.
Quum Venus, emoti facie conterrita ponti,
Talibus adloquitur regem maris: «Hoc satis iræ
Interea, genitor: satis ad majora minarum. 285
Cetera parce, precor, pelago: ne tollat acerba
Hoc Carthago decus, nullo superabile bello
Progenuisse caput, nostrosque in funera Pœni
Æneadas undis totoque eguisse profundo.»
284 sq. _Hoc satis iræ... ad majora_, h.e. tantas tempestates
concitasti, quæ vel majoribus rebus, quam ejiciendo ex Italiæ
finibus Hannibali subfecissent; Lenz.
[285.] _genitor_, ut sup. v. 238 (ubi v. not.), vel quia Venus
e spuma maris nata, Ἀφροδίτη, Ποντία, Ἀναδυομένη, Ποντογένεια,
Θαλασσίγονος, ἁλιγενὴς. Cf. Heyne ad Virg. Æn. V, 800 sq., et Jani
ad Hor. Od. I, iii, 1; III, xxvi, 5.
286 sq. Scite a poeta hæc cogitata sunt veluti prætextus loco, et
digna Dea Pœnis infesta, _ne tollat_, extollat, efferat _Carthago
hoc decus_, et honori sibi ducat, quod _nullo bello superabilem_
heroem _progenuerit_ Hannibalem, ad cujus _funus_ et mortem Romani
_undis eguerint_, quippe quem non alio modo conficere et superare
potuerint; Ern.
289. _Æneadas_, Romanos, _nostros_; quia iis et Venus favet, et
Neptunus, de quo vide ad v. 236 seq. et ad Virgil. Æn. V, 804: «Nec
minor in terris Æneæ mihi cura tui.» _Ed._
289. _motoque_ præstiterit judice N. Heins. At Drak. putabat
emphasin esse in voce _toto_: opus habuisse toto maris inpetu ad
obprimendum Hannibalem.
Sic Venus: et tumidi considunt gurgite fluctus; 290
Obviaque adversis propellunt agmina castris.
290 seq. Recte, puto, Ernesti: «Ecce grandem poetæ saltum, qualem in
toto carmine vix similem fecit! Fluctus considunt, Hannibal e
regione castrorum Scipionis aciem collocat, et milites ad prælium
excitat. Non miror, Barthium (Adv. XV, 7), N. Heins. et Drak. de
lacuna cogitasse, quam tamen hic non esse, mihi persuasum est. Novi
enim poetam scenas repente mutantem, narrationis emblemata et
fragmina conglutinantem.» Suffragatur Lefeb. qui tamen abruptum hunc
transitum perperam probat ac defendit his verbis: «Nil deest hic
certissime: non enim scribit itinerarium, vel diarium poeta.» Silius
prætermissis omnibus iis, quæ Polyb. XV, 3... 8, et Livius XXX, 25,
et 29... 31, memorant, repente ad nobilissimum illud prælium
progreditur, quo confectum est hoc bellum. De memorabili hoc prælio
audiamus viros doctissimos; _Bossuet_, _Histoire universelle_, part.
III, cap. 6: «Mais l’habileté d’Annibal ne pouvait pas soutenir
Carthage, lorsqu’attaquée dans ses murailles par un général comme
Scipion, elle se trouva sans force: il fallut rappeler Annibal à qui
il ne restait plus que des troupes affaiblies plus par leurs propres
victoires que par celles des Romains, et qui achevèrent de se ruiner
par la longueur du voyage. Ainsi Annibal fut battu; et Carthage,
autrefois maîtresse de toute l’Afrique, de la mer Méditerranée, et
de tout le commerce de l’univers, fut contrainte de subir le joug
que Scipion lui imposa.» _Montesquieu_, _Grandeur et décad. des
Romains_, cap. 5: «Tout ce que peut faire un grand homme d’état et
un grand capitaine, Annibal le fit pour sauver sa patrie; n’ayant pu
porter Scipion à la paix, il donna une bataille où la fortune sembla
prendre plaisir à confondre son habileté, son expérience, et son bon
sens.» _Ed._
--_fluctus_ pacati, seu tranquilli agunt, adpellunt classem ad aram
(f. oram) Carthaginis, ubi obviam eunt castris Romanorum; Lenz.
291. _transtris_, vel _rostris_ pro _castris_ legendum censebat
N. Heins. Barthius Adv. XV, 7, _castra_ exponebat naves seu
classem, de quo vid. Cerda et Heyne ad Virg. Æn. III, 519, et
V, 669. Sed _castra adversa_ vulgari sensu capienda sunt, nec
quidquam h.l. mutandum est, vel mutandum credidissent viri docti,
nisi grandis h.l. lacunæ suspicione seducti essent, vid. not.
Dux vetus armorum, scitusque adcendere corda
Laudibus, ignifero mentes furiabat in iram
Hortatu, decorisque urebat pectora flammis.
292... 337. Hæc Hannibalis oratio, quam castris ab Adrumeto Zamam
translatis ad milites habuit, quæque est enumeratio ac recensus
rerum a se gestarum, efficta est ex Liv. XXX, 32, et Polyb. XV, 11:
quos imitatus est feliciter Cl. Firm. DIDOT, in Tragœdia cui nomen,
ANNIBAL. _Ed._
--_Dux vetus armorum_; v. ad, 530. Luxuriantis ingenii verba.
[293.] _furiabat_; v. ad VII, 617.
--_ignifero hortatu_, ut _flammis decoris_, et _urere_, ac
_adcendere_ pro excitare. Cf. ad VI, 332, et XVI, 513.
«Tu mihi Flaminii portas rorantia cæsi 295
Ora ducis: nosco dextram: tu primus in ictus
Ingentis Pauli ruis, ac defigis in ossa
Mucronem; tibi pugnacis gestantur opima
Marcelli: Gracchusque cadens tibi proluit ensem.
295 sq. Silius definite extulit et exornavit verba Liv. l.l. «Pœnus
sedecim annorum in terra Italia res gestas, tot duces Romanos, tot
exercitus occidione occisos, et sua cuique decora, ubi ad insignem
alicujus pugnas memoria militem venerat, referebat.»
--_Flaminii cæsi_; cf. Var. Lect. et sup. V, 655 sq.
--_portas_, ut mox _ruis_, _defigis_ et alia pro _portasti_,
_ruisti_, etc.
297. Cf. X, 304 sq.
298. _opima_ spolia _tibi_, a te _gestantur_, occiso _Marcello_;
vid. ad XIV, 142. Ipse Marcellus olim hæc spolia tulerat (v. ad I,
133); quo poeta simul respexisse videtur. De morte _Marcelli_, v.
sup. XV, 334... 380, et de morte _Gracchi_, XII, 475 seq.
299. _proluit_, ut apud Stat. Theb. VIII, 711. Cf. sup. IV, 166;
VII, 663.
--_tibi_, tuum _ensem_, a te cæsus.
295. Quoniam Flaminii corpus nusquam inventum est post pugnam,
neque adeo _portari_ a quoquam vel adferri potuit, Lefeb.
emendavit _Tu mihi Flaminii portas te in ovantia cæsi Ora ducis_,
ut τὸ _mihi_ eleganti hellenismo (vid. ad I, 46, in Var. Lect.),
et _te portas_ pro _te fers_ vel _inpetu ruis_ dictum sit, de qua
_vi intensa_ verbum _portare_ occurrat apud Lucret. VI, 581. Sed
præclara est nota Ernesti: «in hoc loco omni non necesse est, ut
historiæ veritatem urgeamus, quam nec in ceteris partibus adcurate
sequutus est poeta. Quomodo etiam quis _ovat_, qui _cæsus_ est? et
cur quis inpetum faciat in ora _cæsi_ ducis? Vulgata tamen lectio
levissima mutatione ita constitui potest, ut cum historia congruat
Silius, et sensus sit expeditissimus, et, ni fallor, unice verus.
Lego _rorantia cæde Ora_. Hæc autem _Ora_ non sunt Flaminii, sed
ejus militis, qui Flaminium interfecerat. Tu mihi portas, h.e.
obfers ora sanguine Flaminii, quem olim cædebas, rorantia, ac
veluti ex illa cæde adhuc inbuta, h.e. tu is es, qui olim
Flaminium confecisti; eodem modo, quo mox alium adloquitur:
_Gracchus cadens tibi proluit ensem_. Jam etiam sequentia optime
cohærent, _nosco dextram_. Deinde recordemur oportet, supra V,
645. _Ducarium_ quemdam diserte nominari a poeta, qui inprimis
inpetum in Flaminium fecerit. Neque in verbis quidquam est, quod a
consuetudine Silii abhorreat. Sic de militibus obviam euntibus et
se ostendentibus sup. I, 312, _obvia quisque Ora duci portat_. Sic
et _rorantia_ IV, 447; V, 459; VII, 324.»
299. _perluit_ malebat Drak. quia Burm. ad Petron. cap. CXX,
docuerit, _perluere_ majoris efficaciæ esse, et notare penitus
madefacere, _proluere_ autem leviter adspergere.
Ecce manus, quæ te pulsantem, belliger Appi, 300
Mœnia sublimis Capuæ de culmine muri
Excelso fusa moribundum propulit hasta.
Ecce aliud fulmen dextræ, quo nobile nomen
Fulvius excepit non unum pectore vulnus.
Huc prima te siste acie, cui consul in armis 305
Crispinus cecidit: me tu comitare per hostes,
Qui nobis (memini) ad Cannas lætissimus iræ
Servili fers ora ducis subfixa veruto.
300. _Appius_ Claudius consul in obpugnatione Capuæ vulneratus, et
post deditionem hujus urbis mortuus. Vide Liv. XXVI, 6, 16.
301. _Capuæ sublimis_, ut _Capuæ altæ_, sup. XVI, 626.
302. _fusa hasta_; vid. supra ad I, 267.
303. De _Fulvio_, v. XII, 469 sqq. Laus virtutis, qua indignus est,
ei tribuitur, in gratiam militum, a quibus victus est.
--_fulmen dextræ_; v. ad I, 421.
--_nobile nomen_; cf. ad IV, 729; VIII, 439, et XII, 470.
304. _excepit pectore vulnus_; v. ad V, 594.
306. De _Crispino_, vid. sup. XV, 345.
--Proprie non _cecidit_ in pugna, sed ex vulnere mox post pugnam
mortuus est. Vid. Liv. XXVII, 33.
307. _lætus iræ_, qui lætatur hoste interfecto, qui sibi gratulatur
eventum, quem ira et atrocitas pugnandi habuit; Ern.
308. De _Servilio_, v. ad VIII, 664, et X, 223 sq. [recte X, 222]
302. _protulit_ Oxon. et Put. _pertulit_ edd. Marsi, Junt. et Ald.
_perculit_ Gryph. et Nut. prob. Drakenb.
306. _comitante_ libri veteres tam scripti quam editi. _cecidit,
me tum comitante per hostes_, ed. Benessæ, prob. Lefeb.
«Cerno flagrantes oculos; vultumque timendum
Non ipso minus ense tuum, fortissime Pœnum 310
O juvenis: qualem vidi, quum flumine sævo
Insignis Trebiæ complexum ingentibus ulnis
Mersisti fundo luctantem vana tribunum.
At tu, qui gelidas Ticini primus ad undas
Scipiadæ patris tinxisti sanguine ferrum, 315
Incepta exsequere, et nati mihi redde cruorem.
309. _flagrantes oculos_; v. ad I, 126, et V, 275.
311 sq. Cf. sup. IV, 589 sq.
314. Cf. IV, 445 sq.
315. _Scipiadæ_; v. ad VII, 106.
Horrescamne ipsos, veniant ad prælia, Divos,
Quum stetis turmæ, vidi certantia cælo
Quas juga calcantes summas volitare per Alpes?
317. Cf. ad I, 56 sq. et h.l. Var. Lect.
318. «Quum stetis, turmæ, quas calcantes juga certantia cælo, vidi
volitare, etc.» Hic est ordo verborum.
--_stetis_, intrepidæ ac inmobiles; vel maneatis in acie, quod τῷ
_fugere_ obponitur (v. Ernesti clav. Cic.); vel stetis in gradu,
quod propr. de gladiatoribus dicitur. Lefeb. positum putat pro
_contra stetis_, ut mox v. 324 sqq., et Virg. Æneid. V, 414, vel
ἀντίοι ἵστανται, ap. Hom. Iliad. XII, 44.
319. _juga_ Alpium _certantia_, altitudine, cum _cælo_. Cf. ad I,
234; IV, 2, 742; XI, 136, 217; XII, 73.
317. _si_ post _veniant_ legitur in Putean. ed. Junt. et aliis
inde expressis. Sed rectius sublntelligitur; vel, ut Drak.
putabat, votum Hannibalis est, pugnam cum ipsis Diis exoptantis;
cf. not. ad I, 58.
318 seq. Ita h.l. restituit ex vett. libris Lefeb. quem cum Ern.
sequutus sum. _Cum stetis turmæ_ Oxon. Tell. R. 2, et edd. Marsi,
prob. N. Heins. quum ad plures sermonem esse, ex seqq. satis
manifestum sit. Idem et conj. _Cum stetit pro me_, non inprob.
Drak. _Cum steteris turmæ_ Put. _Cum steteris turma_ R. 1, Parm.
Mediol. et Mart. Herbip. _Cum steteris prope me_ primus edidit
Nicander et deinde alii. _Cum stetis prope me? vidi_, etc.
reposuit Drak. Deinde _Quas juga calcantes_ Put. et R. 2. Vulgo
_vidi, certantia cælo Cum juga calcastis, s.v. per Alpes_.
--_Dum juga calcatis_ emend. N. Heins. quoniam τὸ _cum_, quod
præcesserit proxime, ac subsequatur diversa significatione,
orationem hic nonnihil reddat perplexam.
Quum videam, quorum ferro manibusque capaces 320
Arsere Argyripæ campi, num segnior ibis
Nunc mihi, qui primus torques in mœnia telum
Dardana, nec nostræ facilis concedere laudi?
320 seq. _Argyripæ campi_, campus Cannensis in Apulia. Vid. ad IV,
554, et XIII, 30, in Var. Lect.
--_campi capaces_, ingentes, qui magnam hominum multitudinem
continere possunt; Drakenb. Nam multa ibi hominum millia pugnarunt
ac ceciderunt.
[321.] _Arsere campi ferro_ ignique vastati; Mars. refulgentes
armis, ut ap. Virg. Æn. XI, 602.
--_campi armis ardent_; Ern. Ego malim intelligere _flagrantes
sanguine_, ut I, 126 (ubi v. not.), vel _fulgentes strage_, ut VII,
486.
322 sq. _mœnia Dardana_, Romana, Romam. Conf. XII, 565 sq.
323. _docilis_ in comment. Marsi.
«Te vero, te, te exstimulem; qui fulmina contra,
Et nimbos, tonitrusque, ac summi numinis iras 325
Quum starem, perferre ferox hæc vana jubebas
Nubila, et ante ducem Capitolia celsa petebas?
Quid vos, quîs claro deletum est Marte Saguntum,
Exhorter, quos nobilitant primordia belli?
324... 327. Cf. XII, 605 seq.
326. Ipse putius Hannibal fulmina _vana docebat_, sup. XII, 627 seq.
propter quem fulminis contemtum nunc milites laudantur.
329. _primordia belli_; cf. inf. v. 495, et sup. I, 271 sq.
324. _Ten’ vero, tene exstimulem_ legendum putabat N. Heins.
326. _ac vana_ omnes libri et scripti et editi, _hæc vana_, vel
_ceu vana_ emend. N. Heins. et illud recepi cum Lefeb. et Ern.
etsi ne ita quidem hic locus mihi satisfacit. _perstare ferox ad
vana_ conj. Livin. non inprob. Ern. Sed quis ita dicet _Quum
starem, perstare_, etc. _videbas_ pro _jubebas_ R. 2, quod non
displicebat Lefeb. Withof. suspicabatur _tam vana_, vel potius _ea
vana_, ut designentur, quæ ante nominata sint. _docebas_
scribendum putabat Dausq. coll. XII, 629.
328. _deleta Saguntus_ ed. Basil. Wolfii et inde paucæ aliæ, quas
sequutus est Lefeb. quia nomen hoc decies octies in Silio et
semper in femin. gen. occurrat. Sed nostra lectio firmatur
librorum auctoritate, et cur Silio non liceat semel alia vocis
forma uti, quæ non minus recta est? conf. ad I, 271; Liv. XXI, 15,
18, al.
Ut meque et vobis dignum, defendite, quæso, 330
Præteritas dextræ laudes. Divum ipse favore,
Vincendoque senex patriam post trina labantem
Lustra, et non visos tam longa ætate penates,
Ac natum, et fidæ jam pridem conjungis ora,
Confisus vobis, repeto: non altera restat 335
Jam Libye; nec Dardaniis pugna altera restat.
Certatus nobis hodie dominum adcipit orbis.»
330. _defendite_, tuemini, _laudes Præteritas dextræ_, laudem
virtutis hactenus partam.
331 sqq. _Divum favore Vincendoque senex_, debilitatus victoriis.
Cf. ad II, 457, et VIII, 330. Nam a domo ei non milites in
subplementum mittebantur. Similiter Pyrrhus fatebatur, de se actum
esse, si vel unam de Romanis iterum reportaret victoriam. Vid. Plut.
in Pyrrho.
[332.] _post trina Lustra_; v. ad XVI, 151.
--_patriam labantem_, infelici præliorum eventu debilitatam,
nutantem, occasum minitantem, propemodum labentem; Drak. Cf. ad II,
392.
[334.] _natum et conjugem_; cf. III, 62... 157, et IV, 770 sq.
335 sq. Verba Hannibalis apud Liv. XXX, 32: «Roma, an Carthago jura
gentibus darent, ante crastinam noctem scituros: neque enim Africam
aut Italiam, sed orbem terrarum, victoriæ præmium fore.» Cf. v. 390.
337. _Certatus_, de cujus imperio certatur.
336. _Libyæ_ priscæ edd. Abest hic versus a c. Putean.
Hannibal hæc: sed non patiens remorantia verba
Ausonius miles, quoties dux cœperat ora
Solvere ad adfatus, signum pugnamque petebant. 340
338. Pro Scipionis oratione, de qua v. Liv. XXX, 32, et Polyb. XV,
10, poeta substituit conloquium Junonis cum Jove.
--_verba remorantia_ pugnam.
339. _quoties_ ex emendat. Dausq. Barth. et N. Heins. Vulgo
_quatiens_, quæ lectio ex antiqua scriptura _quotiens_ orta.
340. _adfatus_, non _effatus_, Oxon. et sic jam Cell. ex conj.
Deinde _petebant_ Oxon. et Putean. Vulgo _petebat_.
Hæc procul aeria speculantem nube sororem
Ut vidit Divum genitor, mœstosque sub acri
Obtutu vultus, sic ore effutus amico est:
341 sqq. Imitat. Virg. Æn. XII, 791 seqq. Nec mirum, poetam nunc,
in tanto rerum cardine, Deorum interventu uti.
341. _speculantem_, non _spectantem_, Oxon. (tres scripti, teste
Lefeb.) et Rom. 2; conf. ad VII, 123, et XIII, 163.
342. _subacri_ unica voce scribendum videbatur N. Heins.
343. _adfatus_ iterum corrig. idem et edidit Lefeb.
«Qui te mentis edunt morsus, da noscere, conjux:
Num Pœni casus ducis, et Carthaginis angit 345
Cura tuæ? sed enim reputa tecum ipsa furores
Sidonios: gentem contra et fatalia regna
Teucrorum quis erit, quæso, germana, rebelli
Fractis fœderibus populo modus? Ipsa malorum
Non plus Carthago tulit, exhausitque laboris, 350
Quam pro Cadmea tu exercita gente tulisti.
344. _te mentis edunt morsus_, vid. ad VII, 271, et XIII, 274.
347 sq. _fatalia regna Teucrorum_, Romanorum, quibus fato destinatum
est imperium orbis terrarum.
344. _edant_ emend. N. Heins.
351. _tuleris tu exercita gente_ Put. _tulisti e gente_ Ox.
_tulisti excita gente_ Tell. _ipsa tulisti exercita gente_ R. 1,
Parm. Med. al. _Quam pro te Cadmea tu exercita gente tulisti_
R. 2. Nostra lectio primum reperitur in edd. Marsi et Ben. _Quam
pro C. tolerasti exercita gente_ ex emend. N. Heins. edidit Lefeb.
prob. Drak. quia in scriptis priscisque edd. postrema versus verba
sint _exercita gente_, et verbum _tulit_ modo præcesserit, cujus
tamen repetitionem h.l. non inprobandam esse, jam recte monuit
Ern. Withof. haud dubitabat, Silium scripsisse: _quam pro Cadmea
subiisti exercita gente_.
Turbasti maria ac terras, juvenemque ferocem
Inmisti Latio; tremuerunt mœnia Romæ,
Perque bis octonos primus fuit Hannibal annos
Humani generis: tempus componere gentem. 355
Ad finem ventum; et claudenda est janua belli.»
352. Cf. supra, I, 37.
354. _bis octonos annos_, conf. v. 332, et ad XVI, 151.
355. _componere gentem_; motus Pœnorum finire, vel efficere, ut
debellati quiescant pacemque petant; conf. Tac. Hist. IV, 3, pr. et
Horat. Od. IV, xiv, 52.
356. _claudenda est janua belli_ formula a Jani templo petita, vid.
Heyne ad Virg. Æn. I, 291... 296, in Exc. IX, et ad VII, 616 sq.
356. _claudenda_ ex R. 2, omisso τῷ _et_, recepere Lefeb. et Ern.
Recte, opinor. _occludenda_ putabat N. Heins.
Tum supplex Juno: «Neque ego, mutare laborans,
Quîs est fixa dies, pendenti nube resedi:
Nec revocare acies, bellumve extendere quæro:
357 seq. Imitat. Virgil. Æn. X, 611 seq. ubi similiter Juno Turni
mortem deprecatur. Recte Ernesti: «Non sine ingenio et acumine
Junonis character servatus est a poeta. Novimus Deæ adrogantiam; jam
videt omnia contra fieri quam optaverat. Itaque ad preces confugit
vel invita: at quam invidiose id facit, et quam plenæ aculeorum sunt
sententiæ, _gratia mihi languet, cecidit primus amor, nil... posco_.
Sed ne sic quidem magnam propriæ artis laudem Silius tuebitur. Nam
omnis loci forma descripta est e Virg. l.l.» _Quibus est fixa dies_,
quæ fato destinata sunt, vel quibus finis constitutus est, ut οἷς
θανάτοιο τέλος πεπρωμένον ἐστίν, ap. Hom. Iliad. γ, 309, vel
πεπρωμένον αἴσῃ, Iliad. ο, 209.
[358.] _pendenti nube_, eleganter e natura rei, judice etiam Heynio
ad Virg. Ge. I, 214; confer supra ad I, 128, et ad VI, 645.
357. _ego hoc mutare_ Putean. _ego hec mutare_ R. 2. _ego
inmutare_, vel _hæc mutare_ corrig. N. Heins. ne posterior syll.
voc. _ego_ producatur, quod tamen non præter exemplum
antiquitatis, tam in cæsura, quam extra eam fieri, monuit Drak.
et, quos laudavit, Broekhus. ad Propert. I, viii, 31; IV, ii, 3,
et Voss. Art. Gram.
I, 27.
358. _pendenti in nube_ Tell. R. 1, Parm. Mediol. _Pœno duce nube
resedi_ audacissime castigabat Barth. Adv. X, 13, cui ineptum
videbatur epitheton _pendenti_, quasi nova res esset, nubem
_pendere_, aut Junonem in _nube pendenti_ sedere. At inepta potius
est hæc censura, vid. not. Withof. conj. _speculatum_ pro
_pendenti_, v. 427 _florenti_ pro _labenti_, et v. 432 _Latius_,
ut brevitur Lælii patria designetur, sicut aliorum, qui antea
nominati sint.
359. _bellumve_ Put. Teller. et R. 2, quod substitui pro vulg.
_bellumque_.
Quæ donare potes, quoniam mihi gratia languet, 360
Et cecidit jam primus amor, nil fila sororum
Adversus posco: vertat terga Hannibal hosti,
Ut placet, et cineres Trojæ Carthagine regnent.
360. _Quæ donare potes... nil_ vero _adversus fila sororum...
posco_.
361. Ex stomacho loquitur, quasi Jupiter ideo Pœnos adfligat, quia
Junonem, illorum fautricem, desierit amare; Cell. Conf. Virgil. Æn.
X, 613 seq.
--_fila sororum_, Parcarum, h.e. fata. Virg. Æn. X, 815; «Parcæ fila
legunt.» _Ed._
363. _cineres Trojæ_ cum acerba invidia adpellat Romanos, ex Trojæ
veluti ruinis et cineribus oriundos; Ern. Cf. ad VII, 493. Similiter
_gens recidiva Phrygum_ dicitur sup. I, 106, ubi vid. not.
362. _Aut fusos posco_ conj. N. Heins. parum apte.
363. _cineres Trojæ_ Putean. R. 2, et edd. Marsi, quod jam edidit
Cell. Vulgo _cineres Latii_, quod Dausq. exponebat: «Scipionum
duorum cineres, in quorum ultionem armis adcinctus Africanus eam
oram debellavit, et regnare potuit, si fata tulissent; certe ejus
virtute Africæ domina Roma facta est.» _Ut placet, et curæ est,
Latii C. regnent_ infeliciter tentabat Barth. Adv. X, 13.
Illud te gemini per mutua pignora amoris
Et soror et conjux oro, tranare pericla 365
Magnanimum patiare ducem, vitamque remittas,
Neve sinas captum Ausonias perferre catenas.
Stent etiam contusa malis mea mœnia, fracto
Nomine Sidonio, et nostro serventur honori.»
365. _tranare pericla_, vid. ad III, 662, et XV, 375.
366. _vitamque remittas_, concedas, relinquas; conf. quos Drak.
laudavit, Gron. Obss. IV, 2, et Gothofr. ad lib. 3; cod. Theodos. de
divers. rescript.
368. _Stent_, non diruantur, _mea mœnia_, Carthago, _et nostro_,
meo, _serventur honori_ conf. ad I, 26 sq.
366. _vitæque_ Marsi Ven. poster. et inde aliæ.
Sic Juno, et contra breviter sic Jupiter orsus: 370
«Do spatium muris, ut vis, Carthaginis altæ.
Stent lacrimis precibusque tuis; sed percipe, conjux,
Quatenus indulsisse vacet: non longa supersunt
Fata urbi, venietque pari sub nomine ductor,
Qui nunc servatas evertat funditus arces. 375
370 sq. Manifesta imitatio Virg. Æn. X, 621 seq.
372. _lacrimis precibusque_, propter lacrimas.
374. _pari sub nomine ductor_, Scipio Africanus minor.
370. _e contra breviter_ Put. _et contra breviter_ Oxon. _at
contra breviter_ conj. Drak. _at breviter contra_ tacite reposuit
Lefeb. Conf. ad III, 570.
372. _percipe_ scripti, Rom. 2, et Med. _præcipe_ R. 1, Parm.
Mars. et Mart. Herbip. non inprob. N. Heins. ut dictum sit pro,
prius percipe.
Æthereas quoque, uti poscis, trahat Hannibal auras,
Ereptus pugnæ: miscere hic sidera ponto,
Et terras inplere volet redeuntibus armis.
Novi feta viri bello præcordia; sed lex
Muneris hæc esto nostri: Saturnia regna 380
Ne posthac videat, repetat neve amplius unquam
Ausoniam; nunc instanti raptum avehe leto;
Ne, si miscebit latis fera prælia campis,
Romulei nequeas juvenis subducere dextræ.»
376. _Æthereas trahat auras_, vivat, formula ant. et Lucret. Conf.
Heyne ad Virgil. Æneid. I, 387, 546; III, 339; ubi _auras vitales
carpere, vesci aura ætheria_, videbis.
377. _Miscere sidera ponto_, ut lib. XIII, v. 587.
378. _terras inplere redeuntibus armis_, iterum armatis, Antiocho ad
bellum sollicitato; conf. ad XIII, 877 seq. ubi Sibylla similiter
ultima Hannibalis conamina ac fata canit.
379. _feta bello præcordia_; conf. ad X, 14, et XIII, 592.
--_lex_, conditio.
383. _miscebit prælia_; vid. ad I, 69.
384. _Romulei Juvenis_, Scipionis.
379. _bello_, non _belli_, Oxon. Put. et R. 2.
381. _post hæc_ Oxon. et Put.
Dum statuit fata omnipotens urbique ducique, 385
Invadunt acies pugnam, et clamore lacessunt
Sidera: non alio graviores tempore vidit
Aut populos tellus, aut, qui patria arma moverent,
Majores certare duces; discriminis alta
In medio merces, quidquid tegit undique cælum. 390
385... 596. Descriptio poetica pugnæ ad Zamam, de qua vid. Livium
XXX, cap. 33... 35. Polyb. XV, 9... 16, et Appian. Punic. c. 40 sqq.
--_statuit_, destinat prædicendo, Ern.
386. _Invadunt pugnam_, ut IX, 12.
--_clamore lacessunt Sidera_, conf. ad V, 394. «Tubæ cornuaque ab
Romanis cecinerunt, tantusque clamor ortus, ut elephanti in suos
verterentur;» Liv. l.l.
387 sq. «Ad hoc discrimen procedunt postero die duorum
opulentissimorum populorum duo longe clarissimi duces, duo
fortissimi exercitus, multa ante parta decora aut cumulaturi eo die,
aut eversuri;» Liv. XXX, 32.
390. Imperium orbis terrarum erat magnum certarminis præmium, in
medio quasi positum, h.e. id, de quo certabatur; cf. sup. ad v. 335
sq.
386. _acres_, vel potius _alacres_ pro _acies_ malebat N. Heins.
At nil mutandum.
388. _paria arma_ primus edidit Marsus. Non male! _Paribus uterque
vetis ac viribus imperium orbis agitabat_; Flor. II, 2.
Ibat Agenoreus præfulgens ductor in ostro,
Excelsumque caput penna nutante levabat
Crista rubens, sævus magno de nomine terror
Præcedit, Latioque micat bene cognitus ensis.
391. Cf. IV, 324 sqq.
--_Agenoreus ductor_, Hannibal; vid. ad I, 15.
392. Proprie ipse elevabat caput galea tectum, vel cristæ in capite
alte eminebant, quo terror incutiebatur hostibus; cf. inf. v. 525,
et sup. ad VII, 295, et XIII, 143.
--_penna nutante_, vid. ad I, 460, 501; IV, 353.
[393.] _Crista rubens_, ut sup. v. 279.
At contra ardenti radiabat Scipio cocco, 395
Terribilem ostentans clipeum, quo patris et una
Cælarat patrui spirantes prælia dira
Effigies: flammam ingentem frons alta vomebat.
Sub tanta cunctis vi telorumque virorumque,
In ducibus stabat spes et victoria solis. 400
395. _ardenti cocco_, sago, seu paludamento; confer inf. v. 526,
527, et sup. ad IV, 268; Drakenb. monet, Hannibalem in _ostro_,
Scipionem in _cocco_ fingi; nam purpuram genus esse, ejusque species
tum ἀλιπόρφυρον, seu _ostrum_, ex ostreo seu sanie muricis, tum
κόκκινον seu _coccum_, ex grano ilicis humilis; de quo vid. Scalig.
Epist. XI, et Salmas. ad Solin. p. 190 seq.
397. _Cælarat_, cælandas curaverat; vid. ad I, 407.
--_spirantes prælia_; vid. ad III, 240.
398. _flammam frons alta_, h.e. galea, qua frons tecta erat,
_vomebat_, ut apud Virg. Æn. VIII, 620, ubi vid. Heyne; conf. sup.
ad IX, 449, et X, 107.
399. _Sub tanta vi telorumque virorumque_, in tanta multitudine
militum, vel, etsi tanta eorum copia erat, tamen _cunctis_, etc.
[400.] _stabat_, vid. ad III, 173.
399. _virorumque_ Oxon. Tell. Rom. 1, 2, Parm. Marsi Ven. prior,
quod, quia sonantius est, recepi cum Lefeb. probb. Barth. Adv. X,
13; Cell. N. Heins. Drak. Conf. ad IV, 187. Vulgo _virûmque_.
Quin etiam, favor ut subigit plerosque metusve,
Scipio si Libycis esset generatus in oris,
Sceptra ad Agenoreos credunt ventura nepotes.
Hannibal Ausonia genitus si sede fuisset,
Haud dubitant terras Itala in ditione futuras. 405
401... 405. Conf. IV, 730 sq. et VII, 36, 37. Non satis congruere
videntur verba Liv. XXX, 32, ex quibus hæc translata esse suspicatur
Ernesti: «Anceps spes et metus miscebant animos, contemplantibusque
modo suam, modo hostium aciem, quum oculis magis quam ratione
pensarent vires, simul læta, simul tristia obversabantur.»
401. Ita Oxon. et Put. Vulgo _subigit favor ut plerumque_. Cortius
suspicabatur, inreptitium esse hunc versum.
403. _credunt_ Oxon. Putean. R. 2, Parm. Vulgo _essent_, quod e
_censent_ corruptum esse non male suspicabatur Barth. Adv. X, 13.
Contremuere auræ, rapido vibrantibus hastis
Turbine, et horrificam traxere per æthera nubem.
Inde ensis, propiorque acies, et comminus ora
Admota, ac dira flagrantia lumina flamma.
406. _Contremuere_, resonarunt, _auræ_, strepitu armorum
armatorumque.
--_vibrantibus hastis_, ut I, 539, ubi vid. not.
407. _Turbine, inpetu_, vid. Ind.
--_nubem_ pulveris.
408. Cf. ad IX, 314, in Var. Lect.
409. Conf. V, 275; X, 106.
407. _æquora_, h.e. campum, Tell.
Sternitur in medium contemtrix turba pericli, 410
Quæ primis se præcipitem tulit obvia telis,
Gentilemque bibit tellus invisa cruorem.
Fervidus ingenii Masinissa, et fervidus ævi,
In primas Macetum turmas inmania membra
Infert, et jaculo circumvolat alite campum. 415
412. _tellus bibit cruorem_, ut X, 268, et XVI, 216.
--_Gentilem_, Pœnorum, in terra patria pereuntium.
--_tellus invisa_, et Romanis, et Diis, quia tam sæpe fœdifraga;
Lefeb. Ita certe exponere præstiterit, quam cum Dausq. _terra_ diu
_invisa_, non visa Afris, quippe qui diu abfuerint domo.
413 seq. In ordine pugnæ consertæ arbitrium suum poeta sequitur;
Ern.
414. Macedonum legionem in secunda Pœnorum acie fuisse, docet Liv.
XXX, 33. _Macetum_, vid. ad XIII, 878.
412. _bibit_ R. 2. Mars. Ben. _vidit_ Oxon. _videt_ Put. R. 1,
Parm. Med. Deinde _invita_ pro _invisa_ ex emend. Heinsiorum
reposuere Drak. et Ern.
414. _Macedum_ primus edidit Nicander; vid. ad XIII, 878.
415. _campos_ Put.
Cærulus haud aliter, quum dimicat, incola Thules
Agmina falcifero circumvenit arta covino.
416. _incola Thules_, Britannis: nam Thulen veteres in Britannicis
insulis referebant; vid. ad III, 597.
--_Cærulus_, non quia cærulei maris incola est, ut Marsus putabat,
sed quia Britanni fuco cæruleo se tingebant; Drak. coll. Cæs. B. G.
V, 14 (_Omnes se Britanni vitro_ (al. _glasto_) _inficiunt, quod
cæruleum efficit colorem_) Martial. XI, 54; Propert. II, xiv, 25...
30 al. II, xviii, 23... 26, et 31, 32 (ubi vid. Broukh.) Pontan. in
Auctar. Glossar. prisco-Gall. voce _Glassus_, et Salm. ad Solin.
p. 180. Vir doctus in Misc. Obss. Vol. V, T. I, pag. 125,
suspicabatur coll. Plin. XXVIII, 51, de sapone Belgico ad capillos
rutilandos adhibito cogitandum esse, non de vitro vel glasto, quo
corpus infectum sit, ut horridior ejus adspectus esset in pugna;
conf. Barth. ad Prop. II, 18, 23 et 31, ubi etiam monet, _cæruleum_
colorem late patere.
[417.] _covinus_ currus, cujus axes _falcati_ erant, proprius
Belgarum, a quibus adcepere Britanni, ab illis oriundi; conf. quos
Dausq. et Drak. jam laudarunt, Mel. III, 6, Tac. vit. Agric. c. 35
(ubi vid. Ernest.); Martial. XII, 24; Lucan. I, 426; Pontan. l.l.
hac voce, du Cange Gloss. med. Latin. et inpr. Scheffer. de re
vehic. II, 22.
417. _comino_ Put. R. 1, Med. _camino_ Oxon. _covinno_ Parm. ut
plures libri scripti ap. Lucan. I, 426, unde hanc orthographiam
prætulere N. Heins. et Drak. Quæ tamen ratio parum firma est.
Graia phalanx patrio densarat more catervas,
Intentisque adstat nulli penetrabilis hastis.
418. _Graia_, Macedonica. De _phalange densata_ Macedonum et
sarissis vel prælongis _hastis intentis_, h.e. protentis, valli
instar objectis; vid. Liv. XXXI, 39; XXXII, 17, XXXIII, 8; XLIV, 41;
Curt. III, 2, et Polyb. II, 66; XII, 20 sq. et inpr. XVIII, 9, 12...
15.
419. _Intentis_, ut ap. Virgil. Æn. XI, 606.
--_hastas protendunt_, et ap. Hom. Iliad. ε, 300; πρόσθε δόρυ ἔσχον,
Lefeb. Conf. Var. Lect.
419. _Invitis nulli adstabat_ Put. _Invitisque adstabat_ Oxon.
_Invixisque adstat_ R. 1. _Inmissisque adstat_ Med non inprob.
Ern. _Innitis_ et _Innictis_ in aliis antiquis, si fides habenda
Lefeb. Vulgo _Innixisque adstat_, _inepte_. _Innexisque_ ex emend
Dausq. recepere Drak. et Ern. prob. N. Heins. _Inmixtisque_ conj.
Drak quia præcipuum phalangis Macedonicæ robur positum fuerit in
hastatis, qui, ordinibus aliorum militum, rem telis gerentium,
inmixti, hastas prælongas objiciendo suos ab inpetu adversariorum
inmunes præstiterint. _Intentisque_ reposuit Lefeb. quem sequutus
sum. Nec tamen contemnenda videtur conject. Dausq. de qua Ernesti
ita: «_Innexæ hastæ_ sunt etiam _intentæ_, sed hac adjunctione, ut
hastas, quo fortius resistant inruentibus hostibus, veluti oblique
inter se junctas et nexas cogitare possis.»
Inmemor has pacti post fœdus in arma Philippus 420
Miserat, et quassam refovebat Agenoris urbem.
420 sq. Philippus XV anno belli Punici pacem cum Romanis fecerat
(Liv. XXIX, 12 seq.); et post illud fœdus vel nova auxilia
submiserat Hannibali, vel vetera non revocaverat; Cell. Conf. sup.
XV, 286 sqq.
420. _has_, catervas.
421. _Agenoris urbem_, Carthaginem, vid. ad I, 15.
--_quassam_, ut VIII, 250; XIII, 36; XV, 7.
420. _facti_ quidam veteres teste Lefeb. _hos_ malebat N. Heins.
et vers. 422 _laxatus funere_, quod placebat Drak.
Rarescit multo laxatus vulnere miles,
Atque aperit patulas prostrato corpore late
Inter tela vias; inrumpit mole ruinæ
Ausonius globus, et perjuria Graia resignat. 425
Archemorum Rullus, Teucrum Norbanus, et ambo
Mantua labenti genitrix dimiserat ævo.
Obtruncat Samium bellacis dextra Caleni.
422 seq. Conf. V, 381 sq. ibique not.
--_miles_, Macedones eorumque phalanx.
424. _mole ruinæ_, ceu ruina jugentis molis et ponderis; Ern. Cf.
IX, 504.
425. _perjuria Graia_, Macedonas perjuros, fœdifragos.
--_resignat_, solvit, rumpit, laxat.
426 sq. _ambo labenti ævo_, Romani senes, quod virtutem auget et
inpetum arguit, nec a ratione poetica alienum est, quum passim, ut
IV, 745 et X, 310, _labi_ dicantur, quæ ad finem vergunt vel
pereunt; Ern. Ad senectutem jam retulit Marsus.
424. _more ruinæ_, h.e. ut solet ruina, conj. Burm. Male!
426. _Rullus_, nomen Romanum, ut _Norbanus_, _Calenus_, _Selius_,
ex emend. N. Heins. _Ruilus_ Mars. et Gryph. Vulgo _Rutilus_. Mox
_ambo_, non _ambos_, scripti et R. 2; vid. ad IV, 175.
427. _bibenti ævo_ Oxon. et Put. _flaventi arvo_ (ob segetes, ut
ap. Virg. Ge. I, 316; IV, 126; et Ecl. IV, 28, al. unde et _flava
Ceres_) emend. N. Heins. prob. Drak. Conf. not. et ad XI, 325.
At Clytium Selius, Pellæum et vana tumentem
Ad nomen patriæ Clytium; sed gloria Pellæ 430
Haud valuit misero defendere Daunia tela.
429. _Pellæum_, a Pella oriundum, oppido natalibus Alexandri
celebri, unde _vana tumentem_, superbientem illa patria sua; Ern.
Confer ad I, 306, in Var. Lect. et ad XI, 381.
431. _defendere_, vid. ad V, 490.
--_Daunia_, Romana, vid. ad I, 291.
Sævior his Latios vastabat Bruttia signa
Lælius increpitans: «Adeone Œnotria tellus
Detestanda fuit, quam per maria aspera, perque
Insanos Tyrio fugeretis remige fluctus? 435
Sed fugisse satis fuerit. Latione cruore
Insuper externas petitis perfundere terras?»
432 seq. «Hannibal in secunda acie et subsidiariam aciem Italicorum
militum (Bruttii plerique erant, vi ac necessitate plures, quam sua
voluntate, decedentem ex Italia sequuti) instruxit;» Liv. XXX, 33.
Hos _Latios_, Italos (vid. ad XII, 412, in V.L.), qui per adposit.
etiam _Bruttia signa_ vocantur, Lælius increpat fugatque. Cf.
Appian. de reb. Pun. e. 44, et Polyb. XV, 12, qui tamen hos solos in
lævo Pœnorum cornu stationem servasse, et Numidas fugisse, tradunt.
--_Sævior his_, quia in populares, etsi perfidos, sæviebat.
[433.] _Œnotria tellus_; vid. ad I, 2, et VIII, 46.
436 seq. Fuga vestra jam satis est turpis: at multo fœdius minusque
condonandum, quod nunc paratis nos, populares vestros, in Africa
cædere, Latino sanguine terram exterriam inbuere.
432. _Latio_ Mars. _late vastabat_ corrig. Heinsii et Livin. prob.
Drak. At vid. not.
Hæc dicens Silarum, meditantem in prælia, telo
Prævenit: hasta volans imo sub gutture sedit,
Et vitæ vocisque vias simul incita clausit. 440
Virgilio Caudinus, acerbo Sarris Amano
Sternitur: adcendunt iras vultusque virorum,
Armorumque habitus noti, et vox consona linguæ.
438. _meditantem in prælia_, vid. ad V, 315, in Var. Lect.
--_telo prævenit_, ut _hasta occupat_, V, 237, ubi vid. not.
439 sq. Conf. IV, 171 sq. IX, 569; Virg. Æn. X, 346 sq.
--_sedit_, vid. ad I, 540.
442. _virorum_, Bruttiorum.
438. _Hoc_ Put.
441. _Sanus_, Put. _Satis_ Mars. _Saris_ Parm. et Gryph. _Sarnus_
opinabatur N. Heins. a fluvio Italiæ deductum nomen, more Silii,
de quo vid. ad I, 306.
443. _conscia_ pro _consona_ R. 2, quod valde adridebat Lefeb.
Quos ubi nudantes conspexit Hamilcare cretus
Terga fuga, «state, ac nostram ne prodite gentem,» 445
Vociferans subit, et convertit prælia dextra.
Qualis in æstiferis Garamantum feta veneno
Adtollit campis ferventi pastus arena
Colla Parætonius serpens, lateque per auras
Undantem torquet perfundens nubila tabem. 450
444. Conf. Appian. rer. Pun. cap. 44.
--_cretus_, natus, ut passim ap. poetas, de quo vid. Schræderi
Observat. p. 70, 71.
445. _ne prodite_, vid. ad II, 247.
447 seq. Conf. XII, 6 sqq. Ibi tamen multo aptior est comparatio
quam h.l. ubi vix videas quo referri possit, nisi forte, quæ et
Marsi sententia fuit, ad furorem inpetumque Hannibalis pugnam
instaurantis.
449. _Parætonius_; vid. ad III, 225.
444. _nutantes_ scripti et edd. priscæ ante Basil. Wolfii, qui
primus _mutantes_ substituit. _nudantes terga fugæ_ ex ingeniosa
emend. Scalig. et N. Heins. recepere Cellar. Drak. Lefeb. Ern. Ego
reposui _nudantes terga fuga_: nam _fuga_ legitur in scriptis ac
primis edd. præter Teller. R. 2, ac Ven. Marsi; et sic in Virg.
Æn. V, 586, ubi vid. Heyne. Cf. ad I, 306.
446. _Paræthonius_ male a quibusdam scriptum, etiam a Drak. Lefeb.
Ern.
Continuo infesta portantem cuspide vulnus
Inpedit antevolans Herium; cui nobile nomen
Marrucina domus, clarumque Teate ferebat.
452. _Inpedit Herium_, conatum Herii, vulnus infligere parantis.
453. Conf. ad VIII, 519 seq.
--_num_ facinus _nitenti_, Hannibalis cædem molienti vel paranti, et
hinc omnes conligenti vires.
452. _Inpetit_ conj. N. Heins. non inprob. Drak. Deinde _Herum_
Ox. _Hirium_ malebat Dausq. quod nomen notum est ex Plin. IX, 55.
Sed _Herium_ quoque in inscriptt. antt. memorari, jam monuit
N. Heins.
Atque illi magnum nitenti, et laudibus hostis
Adrecto, capuli ad finem manus ilia fodit, 455
Quærebatque miser morienti lumine fratrem,
Quum juvenis subit, et, leto stimulatus acerbo,
Pleminius sævum mucronem ante ora coruscat,
Ac fratrem magno minitans clamore reposcit.
455. _Adrecto_, incitato, _laudibus hostis_, spe gloriæ, ex cæde
tanti hostis redundaturæ; cf. Var. Lect.
456 sq. Vix in toto carmine una pugna narratur, cui non fratres,
gemini, tergemini etiam, intersint: nempe ita ornatus epici
augentur, et h.l. sine fratrum mentione sarcasmorum occasio non
fuisset; Ern.
--_Quærebat_, circumspiciebat _Pleminium fratrem_, cupiens et
exspectans ejus vindictam.
458. _ante ora_ Hannibalis.
--_coruscat_, vid. ad I, 434.
454. _Ilia enim magnum nitenti... manus incita fodit_ castigabat
Withof. _Ilia_ reposui pro vulg. _incita_, quo servato locus
mendosus est, quoniam non dicitur, quam corporis partem foderit.
Sic et sup. V, 255, _subsidensque ilia nisu Conantis suspensa
fodit_. Possis et _inguina_ castigare cum Livineio. _Ilia huic_
vel _quoi magnum nitenti... fodit_ emendat Barth. Adv. X, 13,
quoniam, qui nitatur, ilia tendat, ut faciliora sint fodienti.
_Iliaque huic magnum nitenti... fodit_ legendum omnino videbatur
N. Heins. _manus incita sedit_ tacite scripsit Lefeb. quod
probavit Hœft. Batavus in Peric. crit. et recepit etiam Ernesti,
qui tamen jam recte monuit, _hastam_ quidem vel _cuspidem sedere_
passim dici (vid. ad I, 540) non vero _manum_, multo minus _capuli
ad finem_.
455. Post hæc versum unum atque alterum excidisse suspicabatur
N. Heins.
458. _Fleminius_ Put. _Flamminius_ et _Flaminius_ in priscis edd.
Vulgatam lect. quæ et in R. 2, ac Benessæ ed. reperitur, defendit
Drak. quum nota figerit apud Romanos gens Plemina, etiam circa
tempora belli Punici II.
Huic proles Barcæ: «Germanum reddere vero 460
Si placet, haud renuo: maneant modo fœdera nostra,
Hasdrubalem revocare umbris: egone aspera ponam
Unquam in Romanos odia? aut mansuescere corda
Nostra sinam? parcamque viro, quem terra crearit
Itala? tum manes inimicos æde repellat 465
Æterna, socioque abigat me frater Averno.»
460 sq. _proles Barcæ_, Hannibal; cf. ad I, 72. Quod si tu
Hasdrubalem in Italia cæsum mihi revocaveris, ego tibi reducam
Herium: hoc sit fœdus de restituendis fratribus; Cell.
465. Var. Lect.
466. _socio Averno_, ab inferis vel campis Elysiis, ubi sociati seu
juncti, h.e. una olim erimus, _me abigat_, societatem meam ac
consuetudinem in locis inferis fugiat.
460. _Averno_ pro _vero_ scribendum censebat N. Heins. quod edidit
Lefeb. ut sensus sit: si Averno placet, fratrem tuum tibi reddere,
per me licet. Ernesti contra miratur, τὸ _vero_ displicuisse
Heinsio, quum illud usurpetur, inpr. a respondentibus, non sine
aliqua emphasi, quæ nunc potissimum in Hannibalis sermone
requiratur, sed magis sensu interno percipi, quam verbis enuntiari
possit. «Cogitabimus, ait, hæc Hannibalem cum acerbo risu
respondisse, e quo mox sola acerbitas et furor relinqueretur.»
461. _Nostrum Hasdrubalem revocari umbris_ malebat N. Heins.
_revocari_ tacite edidit Lefeb. _revocate_ conj. Livin.
463. _corde_ suspicabatur N. Heins.
465. Vulgata lectio, quam, etsi manifeste corruptam, retinuerunt
Drak. et Ern. hæc est: _Tum manes inimica sede repellat Æterna_;
nec libri variant, nisi quod _Æternum_ reperitur in c. Tell. quod
recepit Lefeb. et ex conj. jam reposuerat D. Heins. prob. ejus
filio. At ne sic quidem omnis difficultas tollitur, et Avernum ab
Hannibale parum apte _sedem inimicam_ vocari, unde, si inimica
esset, lætus pelleretur, jam monuit Drak. _inimicus_ non male
conj. Cell. et, quod eodem redit, _inimicos_ Livineius, probb.
Drak. et Ern. ut sensus sit: Si Italo vel Romano cuiquam
pepercerim vel parcere possim, tum frater mihi _inimicus_ fiat,
quod ultionem ejus negligam, et _repellat manes_ meos aliquando ab
_æterna sede_ vel _Averno_. Hæc sententia placere potest coll.
simili loco Juvenal. II, 153... 158; sed _æterna sedes_ recte,
opinor, displicuit Ern. Ego levissima literarum mutatione
_inimicos_, vel _inimicus æde repellat Æterna_ reponendum
crediderim, ut vetus scriptura, _ede_ fuerit pro _æde_, quæ
orthographia nota est iis, qui priscos libros, tam scriptos quam
editos, lectitarunt. _Ædes æterna_ dicitur, ut _domus æterna_
Senec. Hippol. v. 1241, vel δῶμ’ Αΐδαο Hom. Iliad. ο, 251, et
_æterna_, unde mortui numquam redeunt, vid. ad III, 36, et not. ad
VII, 586, 741; XIII, 611. Succurrit etiam mihi hæc lectio, _tum
manes inimica mente repellat Æternum_, quæ tamen a vulgata magis
abhorret.
Sic ait, et clipei propulsum pondere toto,
Lubrica qua tellus lapsantis sanguine fratris
Fallebat nisus, prosternit, et occupat ense.
Extendit labens palmas, Heriumque jacentem 470
Amplexus, juncta lenivit morte dolorem.
Tum Libys invadit mixtæ certamina turbæ,
Convertitque ruens per longum hostilia terga:
469. _Fallebat nisus_, inpediebat et minuebat vim standi
pugnandique; conf. I, 554.
--_occupat ense_, vid. ad V, 237.
471. Drak. comparavit sup. IX, 408 sq. Virg. Æn. IX, 445; Stat.
Theb. II, 642 seq. Ovid. Met. V, 71 sq. Eurip. Suppl. 106 sq.
472 seq. Hannibalem terga hostium vertisse, nullibi Livius quidem
diserte adnotavit; sed ubique Pœni pedes referunt: unde suspectum
Silium habeo, ne illam scenam ideo finxerit, ut sequenti
comparationi, quam apto ornatu et satis magnifice extulit, locus
esse posset; Ern. Enimvero Liviana hujus prælii descriptio brevior
est, quam aliorum historicorum, et Appianus de reb. Pun. cap. 44;
diserte memorat, Hannibalem primum restituisse lævum cornu, a Lælio
et Masinissa fusum, (ut Silius sup. v. 444) deinde cum Liguribus,
Gallis, Pœnis Afrisque in Romanos inpetum fecisse, ita ut diu anceps
pugna fuerit; cf. et c. 45.
471. _dolores_ Ox.
Ut quum fulminibus permixta tonitrua mundum
Terrificant, summique labat domus alta parentis, 475
Omne hominum in terris trepidat genus; ipsaque ob ora
Lux atrox micat, et præsens adstare viritim
Creditur intento perculsis Jupiter igne.
474. _mundum_, vid. ad III, 611.
475. _labat_, vid. ad II, 392.
--_summi parentis_, Jovis, _domus alta_, Ὀλύμπιον δῶμα, Διὸς
χαλκοβατὲς δῶ. Iliad. α, 426.
477. _viritim_, singulis hominibus, non, ut Lefeb. exponit Gall. _en
personne_.
478. _intento igne_, ut II, 114, et XI, 88.
476. _ob ora_ Rom. 1, Parm. Mediol. Benes. Confer. Heins. ad
Virgil. Æneid. lib. XII, vers. 865. _ab ora_ Ox. et ed. Ern.
errore haud dubie operarum. _ab hora_ Putean. _ab orta_ al.
Parte alia, ceu sola forent discrimina campo,
Qua miscebat agens truculentus Scipio Martem, 480
Aspera pugna novas varia sub imagine leti
Dat formas. Hic ense jacet prostratus adacto;
Hic saxo perfracta gemit lacrimabilis ossa;
Ast hos (turpe) pavor fusos projecit in ora;
Horum adversa dedit Gradivo pectora virtus. 485
479... 502. Silius variavit exornavitque verba Livii XXX, v. 34,
extr. Conf. Polyb. XV, 12 sq. Ea parte campi, qua Scipio pugnabat,
_pugna novas dat leti formas_, novum spectaculum, et ab illo, quod
equitatus in cornibus dederat, diversum, scilicet _stragem_ (v. 486)
mercenariorum militum; Lenz.
479... 482. «Novum de integro prælium ortum est, etc.» Liv. l.c.
Verba _ceu sola forent discrimina campo_, etc. Scipionis virtutem et
inpetum exaggerant, qui nunc demum pericula et extremam perniciem
hostibus adferebat; Ern.
[480.] _miscebat Martem_, vid. ad I, 69; _miscebat agens Martem_, ut
_miscet agens turbam_ ap. Virg. Æn. I, 191, ubi vid. Heyne.
481 seq. _novas leti formas_, ut _mille leti facies_, IV, 591 (ubi
vid. not.), et IV, 437.
483. _saxo_, more heroum jacto (vid. ad IX, 395), vel e funda emisso
a Balearibus, quorum copias Hannibal habebat; Ern.
484 seq. Feracissima sententiarum brevitate designantur, qui turpi
formidine fugientes cæduntur, quique vulnera in pectore adcipiunt;
Ern. Cf. ad V, 594. Turpissimum erat facie prona cadere; Lefeb.
483. _Is saxo_ Oxon. et Putean.
484. _Ast hos_ ex Oxon. Tell. R. 2, Parm. Beness. recepi cum
Lefeb. pro vulg. _Atque hos_. Deinde _projecit_ tres scripti cum
R. 2, et edd. Marsi. Vulgo _dejecit_.
Ipse super strages ductor Rhœteius instat;
Qualis apud gelidum currus quatit altior Hebrum,
Et Geticas solvit ferventi sanguine Mavors
Lætus cæde nives, glaciemque Aquilonibus actam
Perrumpit stridens sub pondere belliger axis. 490
486. _ductor Rhœteius_, Romanus, Scipio, vid. ad I, 115.
487 seq. Conf. sup. I, 433 seq. et IV, 430 sq. ibique nott.
--_Hebrum_ et _Geticas nives_ refer ad Thraciam, propriam Martis
sedem; conf. ad XI, 475 seq.
489. _Lætus cæde_, ut ap. Horat. Od. IV, xiv, 51, et ej. Sat. II,
iii, 223.
--_actam_, coactam, constrictam, concretam.
490. _sub pondere stridens axis_, currus; confer IX, 300, et ad IV,
442 seq.
489. _actam_, non _auctam_, Oxon. Put. et R. 2.
Jamque ardore truci lustrans fortissima quæque
Nomina obit ferro: claris spectata per orbem
Stragibus obcumbit late inter tela juventus.
491... 502. «Novum de integro prælium ortum est: quippe ad veros
hostes perventum erat, et armorum genere, et usu militiæ, et fama
rerum gestarum (quas poeta singulatim recenset), et magnitudine, vel
spei, vel periculi pares: sed et numero Romanus superior erat et
animo;» Liv. XXX, 34, extr.
--_lustrans_, Scipio.
492. _Nomina_, vid. ad IV, 729.
--_obit_, adgreditur, invadit, ut IV, 342. Cf. Polyb. XV, 14.
493. _juventus_ non apte dicuntur Pœni, qui in Italia jam tot annos
stipendia meruerant; Lenz.
Qui muros rapuere tuos, miserasque nefandi
Principium belli fecere, Sagunte, ruinas; 495
Qui sacros, Trasymene, lacus, Phaethontia quique
Polluerant tabo stagna; ac fiducia tanta
Quos tulit, ut Superum regi soliumque domosque
Irent direptum, mactantur comminus uno
Exitio; redduntque animas, temerata ferebant 500
Qui secreta Deum, et primo reserasse negatas
Gressibus humanis Alpes: formidinis hujus
Plena acies propere retro exanimata ruebat.
495. _Principium belli_, vid. sup. ad v. 329.
496 seq. _sacros lacus_, vid. ad XII, 215. Nympha Trasymeni lacus
Agylla sup. V, 17.
--_Phaethontia stagna_, vid. ad VII, 149.
498 sq. _tulit_, extulit... _domus_, templum Jovis Capitolini,
_solium_, in quo Jovis statua erat collocata; vers. 500, _qui
ferebant_, differebant, spargebant in vulgus famam de Alpibus
summis, parte cæli et sedibus Cælicolarum (_secreta_, sacra, arcana
deorum), quas gressibus suis profanarint: _Formidinis hujus plena
acies_, hæc facinora ab ipsis commissa, Saguntum dirutum, inquinati
fluvii, tentata Jovis Capitol. sedes, Alpes profanatæ, formidinem
quamdam et vindictæ divinæ metum ipsis insinuabant: Lenz.
--_solium domusque_ Jovis, Capitolium, δεινῶς pro ipsa Roma, ut et
passim _Tarpeia saxa_, _arces_, _rupes_, _scopuli_, vid. Ind.
500... 502. Conf. ad III, 496... 499.
--_temerata_, vid. ad I, 11; II, 472, et III, 499.
501. Similia passim obvia.
--_reserasse_ viam per Alpes, ut IV, 196.
502. Recte Ernesti: «_formidinis hujus_, cujus? num Scipionis, e
v. 491? an _hujus_, quam cædum adspectus præbebat, e v. 493?
Alterutrum profecto cogitavit poeta; at languidius (certe obscurius)
cogitata expressit.»
496. _Quique tuos_ malebat Livin.
497. _Polluerunt_ emend. N. Heins. quod recte, opinor, probavit
Drak. etsi refragg. Lefeb. et Ern. nam sequitur _tulit_, et
præcesserunt _rapuere_ ac _fecere_. Probabilis etiam est fraus
librariorum, qui metro timebant; de quo tamen vid. ad V, 264.
499. _mutantur_ Put. unde _multantur_ opinabatur N. Heins. Sed
vulgata lectio exquisitior est, et auctoritate librorum firmatur.
501. _reserasse_ libri scripti et priscæ edd. ante Basil. Wolfii,
qui primus edidit _pressere_, quod male servavit Drak. _temerata
ferebant Quos s. Deum, et primos reserasse_, etc. scribendum
censebat N. Heins. hoc sensu: quos referebant primos reserasse
secreta Deorum, Alpes hactenus humanis gressibus invias. Withof.
corrig. _Quis secreta Deum, et primis reseratæ n._
Haud secus, ac tectis urbis Vulcania pestis
Quum sese infundit, rapidusque incendia flatus 505
Ventilat, et volucres spargit per culmina flammas:
Adtonitum erumpit subita formidine vulgus,
Lateque ut capta passim trepidatur in urbe.
504 sq. Formido illa illustratur hac comparatione, de qua vid. sup.
ad v. 91 sq.
506. _Ventilat_, vid. Gothofr. ad l. 5, Cod. Theodos. de malef. et
Mathem. Drak.
505. _infundit_ e primis edd. recepi pro vulg. _infudit_, quia
sequuntur _ventilat_, _spargit_, _erumpit_.
506. _culmina_, non _nubila_, tres scripti et R. 2.
507. _rumpit_ R. 2.
Verum ubi cunctari tædet dispersa virorum
Prælia sectantem, et leviori Marte teneri, 510
Omnes in caussam belli auctoremque malorum
Vertere jam vires tandem placet. Hannibal unus
Dum restet, non, si muris Carthaginis ignis
Subdatur, cæsique cadant exercitus omnis,
Profectum Latio: contra, si concidat unus, 515
Nequidquam fore Agenoreis cuncta arma virosque.
509... 521. Scipio ipsum Hannibalem quærit, et ad certamen singulare
provocat. Livius etiam hujus certaminis nullam mentionem facit:
Appianus autem rer. Pun. c. 45 tradit, duces illos re vera invicem
concurrisse, quo citius decerneretur. Scipionem _tædet, dispersa
prælia sectari_, inmorari cædibus militum fugientium, in quo est
magna at inutilis opera; Ern. Sed _dispersa prælia sectari_ dicitur,
nisi me omnia fallunt, qui variis locis pugnat, et modo in hos, modo
in illos inpetum facit, præcipue dux, qui passim inclinatam aciem
restituit, vel hostes repellit. Sic _spargere ferrum_ ac _bella_
sup. I, 267, et IX, 277, ubi vid. not. Scipio nolebat amplius
diversis locis, cum _leviori Marte_, h.e. gregariis militibus
virisque minus fortibus, sed cum ipso Hannibale pugnare. Cf. IV, 265
sq.
515. _non profectum esse Latio_, non profuisse quidquam Romanis.
516. _Agenoreis_, Pœnis. Vid. ad I, 15.
509. _diversa v. Prælia_ conj. N. Heins. ut inf. v. 546, et apud
Virgil. de Turno.
514. _exercitus omnis_ Ox. et Put. Vulgo _e. omnes_ contra metri
leges; cf. ad XIII, 308.
515. _Profectum est Latio_ primus scripsit Nicander.
516. _juncta arma_ malebat N. Heins. Sed _cuncta arma virosque_
obponi _uni Hannibali_, ut _unum Hannibalem_ paulo ante _omni
exercitui_, jam monuit Drak.
Illum igitur lustrans circumfert lumina campo,
Rimaturque ducem: juvat in certamina summa
Ferre gradum, cuperetque viro concurrere, tota
Spectante Ausonia; celsus clamore feroci 520
Provocat increpitans hostem, et nova prælia poscit.
517. _lustrans_, lustrando quærens, ut X, 43, et XV, 787; Drak. Cf.
similis locus apud Nost. FÉNÉLON, _Aventures de Télémaque_, lib. IX;
_Combat d’Adraste et de Télémaque_. _Ed._
518. _in certamina summa_, in ea loca, ubi certamen quum maxime
fervet; Lenz. Immo, in certamen summum, supremum et gravissimum, sc.
cum ipso Hannibale.
520. _celsus_, ut IX, 234, et _ingens adparuit_ apud Virg. Æn. X,
579, ubi vid. Heyne ad v. 572. Scipio «celsus corpore, vultuque ita
læto, ut vicisse jam crederes:» Liv. XXX, 32 extr.
Quas postquam audivit voces conterrita Juno,
Ne Libyci ducis inpavidas ferrentur ad aures,
Effigiem informat Latiam, propereque coruscis
Adtollit cristis: addit clipeumque jubasque 525
Romulei ducis, atque humeris inponit honorem
Fulgentis saguli: dat gressum habitusque cientis
Prælia, et audaces adicit sine corpore motus.
522. Hannibal certamini singulari et vitæ periculo a Junone, cui
hanc veniam Jupiter sup. v. 382 sq. dederat, subducitur, et quidem
simulacro Scipionis conflato, ut eadem hujus deæ fraude Turnus ap.
Virg. Æn. X, 633 sqq. quem locum Silius etiam sup. X, 83 sq. sed hic
ad verbum fere expressit. Cf. Heyne ad Virg. l.l. Loca Hom. Iliad.
φ, 599 sq.; χ, 7 sq.; et Virg. Æn. XII, 498 sq., a Drak. laudata,
conferenda potius sunt sup. X, 83 sq. Ceterum, si Appiano rer. Pun.
cap. 45 et 46, fides habenda, Hannibal et cum Scipione, et cum
Masinissa in certamen singulare descendit.
523. Nam si Hannibal verba Scipionis ad singulare certamen ipsum
provocantis audivisset, non detrectasset illud vir fortis. Cf. Heyne
l.c.
524 sq. _Effigiem cristis Adtollit_, altiorem facit inposita ei
galea cum cristis. Vid. sup. ad v. 392. Verba fere Virg. Æn. X, 638
seq.
[525.] _jubas_, galeam, propr. cristas, ut V, 166.
528. _motus sine corpore_, vanos, adumbratos, non veros; _effigies_,
etc. imago equi celeris et fugacis; Lenz.
527. _gressum_ Oxon. Put. R. 1, ad marg. D. Heins. et Raphel. ed.
Vulgo _gressus_ contra legem carminis.
528. _adjicit_ ex. Oxon. recepit Drak. pro vulg. _addit_, quod
paulo ante v. 525, præcessit. _adjicit_ R. 2.
Tum par effigies fallacis imagine vana
Cornipedis moderanda cito per devia passu 530
Belligeræ datur ad speciem certaminis umbræ.
Sic Pœni ducis ante oculos exsultat, et ultro
Scipio Junoni similatus tela coruscat.
At, viso lætus rectore ante ora Latino,
Et tandem propius sperans ingentia, Pœnus 535
Quadrupedi citus inponit velocia membra,
Et jacit adversam properati turbinis hastam.
533. _Scipio Junoni_, a Junone _similatus_, effictos, efformatus,
ejus effigies. Cf. V.L.
535. _propius sperans ingentia_, variata, et incommode quidem,
sententia proxime antecedens, _viso lætus rectore Latino ante ora_:
Hannibal lætabatur, se Scipioni ita propinquum esse, ut eum cominus
conficere posset, atque ita _ingentia sperabat_, h.e. magnæ, inclitæ
cædis spem concipiebat; Ern. Cf. V.L.
537. _turbinis_ pro vulg. cum turbine, h.e. inpetu.
533. _similatus_ scripsi pro _simulatus_; vid. ad II, 553, et XV,
427.
534. _At_, non _Ac_, Oxon. et Put.
535. _spirans ingentia_ corrig. N. Heins. Recte, puto, certe
concinnius; conf. not. ad III, 240.
Dat terga, et, campo fugiens, volat ales imago,
Tramittitque acies: tum vero, ut victor, et alti
Jam compos voti, ferrata calce cruentat 540
Cornipedem, et largas Pœnus quatit asper habenas.
«Quo fugis, oblitus nostris te cedere regnis?
Nulla tibi Libyca latebra est, o Scipio, terra.»
Hæc ait, et stricto sequitur mucrone volantem,
Donec longinquo frustratum duxit in arva 545
Diversa spatio procul a certamine pugnæ.
Tum fallax subito simulacrum in nubila cessit.
538. Cf. Virg. Æn. X, 646. Silius luxuriat.
539 sq. _alti voti_, magni. Cf. v. 535.
[540.] _ferrata calce_, ut VII, 696, ubi vid. V.L.
542. _Quo fugis, oblitus_, inmemor, _te cedere_, fugere ex _nostris
regnis_, Libya, quod regnum jam tuum esse putabas; Lenz. coll. Virg.
Æn. X, 649.
545. _frustratum_, deceptum Hannibalem, _duxit_ volans et falsus,
similatus Scipio, h.e. simulacrum ejus. Verba _longinquo spatio,
diversa, procul_, languent.
546. _Diversa arva_, remota a campo, ubi pugnabatur, ut V, 458.
546. _Diverso_ alii. _Diversæ pugnæ_ conj. N. Heins. Sed vulgata
lectio bene se habet, nec adversatur metrum; vid. ad VII, 618.
Fulmineus ductor, «Quisnam se lumine cæco
Composuit nobis, inquit, Deus? aut latet idem
Cur monstro? tantumne obstat mea gloria Divis? 550
548 seq. _Fulmineus_, vid. ad I, 421.
--_Composuit se nobis_, vid. ad I, 39.
--_lumine cæco_, imagine ignota, obscura, quæ me inlusit et
fefellit, ut mox _monstrum_ veluti larva, falsum Scipionis
simulacrum; Ernesti, coll. sup. I, 496; et Virg. Æn. VII, 376, ubi
Heyne _monstra_ exponit terrores et phantasmata furentis animo
objecta. Meo qualicumque judicio res et sententia h.l. omnino ita
expedienda est: Hannibal ex eo, quod simulacrum illud _subito in
nubila cesserat_, conligebat, se cum Deo aliquo pugnasse, hujusque
itaque _lumen_ (nam Dii in clara luce mortalibus adparere solent, de
quo v. Heyne ad Virg. Æn. I, 402 seq. in Exc. XIII) _cæcum_ fuisse,
h.e. obscurum, occultatum, non visum (vid. ad V, 3), vel _latuisse_
hunc deum in _monstro_, in forma insolita. Vid. ad II, 650.
550. _tantumne obstat mea gloria Divis_, num tantopere meam gloriam
invident mihi Dii, ut tali fraude eam mihi eripiant, et ratione tam
inhonesta ipsisque indigna?
548. _numine cæco_, h.e. occultato, incognito, non viso (vid. not.
ad V, 3) ex conj. N. Heins. et Rom. 2, recepit Lefeb. At vid. not.
Sed non avelles unquam, quicumque secundus
Cælicolum stas Ausoniæ, non artibus hostem
Eripies verum nobis.» Frena inde citati
Convertit furibundus equi, campumque petebat,
Quum subitæ occulto pestis conlapsa tremore 555
Cornipedis moles ruit, atque efflavit anhelo
Pectore, Junonis curis, in nubila vitam.
[551.] _secundus_, propitius, _stas_, es (vel _adstas_, h.e.
adjuvas) _Ausoniæ_, Italiæ, Romanis.
552. _verum hostem_, ipsum Scipionem, non imaginem ejus.
553 sqq. Recte Ernesti, quod etiam mihi in mentem venit et aliis
haud dubie levioribus: «Quemadmodum in omni Hannibalis oratione
poeta bene et cum judicio hominis adrogantiam et ἀσεβειαν quamdam
expressit, ita quoque nunc aptus inluso Hannibali furor videtur, quo
converso equo campum petit, ubi verum Scipionem obfendat. Fallor,
aut id consilium magis heroicum est, quam Turni ap. Virg. Æn. X,
680 sq.»
555. _pestis_, febris.
556. _Cornipedis moles_, equus robustus, Cell. Immo ingens. Cf. XII,
108; XV, 337, et ad III, 46.
554. _citati equi_ pro _citatis equis_ (uno enim equo vehebatur
Hannibal) edidi cum Lefeb. et Ern. suadente N. Heins. _citato
equo_ corrig. Livin.
555. _subito occulta_ tres scripti. _subita occulto_ priscæ edd.
_subito occultæ_ conj. Drakenb. quod recepere Lefeb. et Ern. Parum
interest.
Tum vero inpatiens, «Vestra est hæc altera, vestra
Fraus, inquit, Superi: non fallitis: æquore mersum
Texissent scopuli, pelagusque hausisset et undæ. 560
Anne huic servabar leto? Mea signa secuti,
Quîs pugnæ auspicium dedimus, cæduntur; et absens
Adcipio gemitus vocesque et verba vocantum
Hannibalem; quis nostra satis delicta piabit
Tartareus torrens?» Simul hæc fundebat, et una 565
Spectabat dextram, ac leti fervebat amore.
558. Dejectus de consilio revertendi Hannibal jam, apta furoris
progressione, desperationis documenta prodit, optat, ut se
_texissent scopuli_, etc. atque nunc demum de morte sibi inferenda
cogitat; Ern. Cf. Virg. Æn. X, 666 sq.
559 sq. Inpatienter adeo hanc calamitatem fert Hannibal, ut præ tali
vita vel mortem in undis malit, quam pluribus sup. v. 259 sq.
detestatus est; Drak. De hac morte vid. ad IV, 669 sq.
561 sq. Cf. Virg. Æn. X, 672 sq.
[562.] _pugnæ auspicium_, ut XIII, 154, ubi vid. not.
564 seq. An hæc satis congrua sint Hannibalis animo, addubito:
quamvis non ineptum sit existimare, hominem etiam inmanem et
adrogantem ita calamitatis extremæ sensu frangi et emolliri posse,
ut hæc talia in mentem recurrant; Ern.
--_delicta_ Hannibalis eo spectant, quod auctor fuit belli et
calamitatis patriæ.
--_delicta piabit Tartareus torrens_, cf. XIII, 869 sq.
[565.] _hæc fundebat_ verba, ut XII, 292.
566. _Spectabat dextram_, ut manus sibi inferret, necem sibi ipse
conscisceret. Cf. II, 705 sq.
Tum Juno, miserata virum, pastoris in ora
Vertitur, ac silvis subito procedit opacis,
Atque his adloquitur versantem ingloria fata:
«Quænam te silvis adcedere caussa subegit 570
Armatum nostris? num dura ad prælia tendis,
Magnus ubi Ausoniæ reliquos domat Hannibal armis?
567 sq. Recte Ernesti: «Quum poeta Hannibalis animum ita adfectum
finxisset, ut reverti in aciem cuperet, vel spe reditus frustratus
vitæ finem circumspiceret, non satis erat, ut exemplo Virg. Æn. X,
685 seq. Junonem induceret moriendi consilium inpedientem. Nam tum
in Hannibale cupiditas revertendi iterum valuisset. Itaque novam
Junonis fraudem nectit, qua Hannibalem spe revertendi fallens eo
abduceret, unde reverti non posset.»
569. _versantem ingloria fata_, agitantem consilia turpia mortis
sibi inferendæ. Nam indigna est heroe omnis mors, qua non in pugna
et manu viri fortis adjicitur, præcipue, quam sibi ipse infert,
quoniam hujus causa plerumque est timor ac desperatio. Cf. ad II,
705 sq., et III, 123.
572. _Magnus Ausoniæ Hannibal_ Scipio præclare dicitur. Nemo non
sentit quam callide tali ἀντονομασια simulatus pastor duci aduletur,
simul et superbiam moveat.
572. _arma_ Put. non inprob. Lef. cujus hæc nota est: «An, ut
v. 432, _Latios, Bruttia signa_, mutatione ad nobilius genus?»
Si velox gaudes ire, et compendia grata
Sunt tibi, vicino in medios te tramite ducam.»
Adnuit, atque onerat promissis pectora largis 575
Pastoris, Patresque docet Carthaginis altæ
Magna repensuros, nec se leviora daturum.
Præcipitem et vasto superantem proxima saltu
Circumagit Juno, et, fallens regione viarum,
Non gratam invito servat celata salutem. 580
575. _onerat promissis_, multa ac magna facit ei promissa.
577. _repensuros_, pensuros.
578 sq. Vid. Var. Lect.
580. _celata_ Juno, occultato numine suo, sub effigie pastoris
latens; Drak. Sic _latet_ v. 549.
573. _audes_ Put.
576. _Pastori_ Tell. et inde Lef.
578. _superantem_ Tell. R. 2, Mars. Ben.; _properantem_ Ox. et
Put. _præparantem_ R. 1, Parm. Med. _proparantem_ ad marg. R. 1.
_vasti superantem proxima saltus_ emend. N. Heins. prob. Drak. ut
ambiguitas vitaretur. Lef. _saltu_ pro _saltui_, h.e. silvæ,
positum existimat. Ego contra semper jungendum putavi _vasto
superantem saltu_, ut cursus _præceps_ designetur: quam simplicem
rationem nunc etiam defendi video ab Ernestio, coll. Virg. Ge.
III, 141 (ubi tamen non adsequor cur commodius et proprie saltus
de equis dicatur) et inpr. simill. loco sup. XII, 456 et 460,
_inmani per proxima motu Evolat_ Hannibal, et _saltu tramittitur
alite Ganges_ a tigride. _vastos s. prox. saltus_ malebat Withof.
580. _servat Dea læta salutem_ conj. N. Heins. cui τὸ _celata_ hic
prorsus otiosum ac supervacuum videbatur. At vid. not.
Interea Cadmea manus, deserta pavensque,
Non ullum Hannibalem, nusquam certamina cernit
Sævi nota ducis: pars ferro obcumbere credunt,
Pars damnasse aciem, et Superis cessisse sinistris.
Ingruit Ausonius, versosque agit æquore toto 585
Rector, jamque ipsæ trepidant Carthaginis arces.
581 sqq. Fugam Pœnorum poeta, ut et Appian. rer. Pun. c. 46,
absentiæ Hannibalis tribuit, et quæ de illa breviter dixerunt Liv.
XXX, 35 pr.; et Polyb. XV, 14 extr., exornavit.
--_Cadmea manus_, Pœnorum exercitus. Vid. ad I, 6.
--_deserta_ a duce.
584. _damnasse aciem_, sponte et tædio adversæ fortunæ actum pugna
excessisse; Ern. Cf. Heins. ad Ovid. Met. III, 84; et sup. ad II,
595; III, 331; VIII, 494.
585. _æquore_, campo.
586. _Rector_, Scipio.
Inpletur terrore vago cuncta Africa pulsis
Agminibus, volucrique fuga sine more ruentes
Tendunt adtonitos extrema ad litora cursus,
Ac Tartessiacas profugi sparguntur in oras: 590
Pars Batti petiere domos, pars flumina Lagi.
588. _sine more ruentes_, vid. ad X, 31; et XII, 449, in Var. Lect.
589. _extrema ad litora_ Oceani occidentalis.
590. In Hispaniam trajiciunt. Cf. ad VI, 1.
591. _Batti domos_, cf. ad III, 252 sq.
--_flumina Lagi_, Ægyptum. Vid. ad I, 196.
588. _sine more_, hoc est ἀκοσμως, edidi cum Lefeb. et Ernest. ex
emend. Bentl. ad Horat. Od. II, 13, 17, et N. Heins. quam et
Drakenb. probavit. _sine morte_ Put. et Oxon. Vulgo _sine Marte_.
590. _Hi_ reposuit Lefeb. lepida hac addita ratione: «Male Drak.
_Ac_, ut libri antiqui.»
Sic ubi, vi cæca tandem devictus, ad astra
Evomuit pastos per secula Vesbius ignes,
Et pelago et terris fusa est Vulcania pestis,
Videre Eoi (monstrum admirabile!) Seres 595
Lanigeros cinere Ausonio canescere lucos.
592 sq. Cavit sedulo poeta, ne quis eam fugam vere exstitisse
arbitretur: ita ad miraculum usque eam exaggerat, auctum etiam illud
comparatione hac; Ern. Cineres Vesuvii Constantinopoli nonnunquam ac
Tripoli incidisse, Ætnæosque in Indiam delatos esse, memorant etiam
historici, illud Procop. hist. Goth. lib. II, hoc Ctesias in Indicis
ap. Phot. cod. 72. Cf. Fazell. rer. Sicul. Decad. I, ii, c. 4;
Capac. hist. Neapol. II, 8; Camarra de Teate Antiq. I, 6, et
Barthol. de Peregrin. Medici p. 33. Non mirum itaque ingenti hac
hyperbole poetas uti, et vel cineres horum montium latissime
sparsos, vel sonitum longissime exauditum fingere. Conf. ad V, 399;
Burm. et Heins. ad Val. Fl. II, 620, et IV, 509.
--_vi cæca_, vid. ad V, 3.
[593.] _Vesbius_, vid. ad VIII, 654.
594. _pestis_, vid. ad I, 174. De _Eois Seribus_ eorumque _lanigeris
lucis_, vid. ad VI, 4.
595. _monstrum_, cf. ad II, 650. Vides ipsum poetam sensisse, quanta
hæc sit hyperbole.
At fessum tumuto tandem regina propinquo
Sistit Juno ducem, facies unde omnis, et atræ
Adparent admota oculis vestigia pugnæ.
Qualem Gargani campum, Trebiæque paludem, 600
Et Tyrrhena vada, et Phaethontis viderat amnem
Strage virum undantem; talis (miserabile visu!)
Prostratis facies aperitur dira maniplis.
Tum superas Juno sedes turbata revisit.
597. _regina_ deorum.
598. _facies_, adspectus.
600 sq. Quemadmodum olim Hannibal lætus viderat ingentem Romanorum,
sic nunc tristis Pœnorum stragem videt.
--_campum Gargani_, Apulum, Cannensem. Cf. ad I, 50, et IV, 561.
[601.] _Tyrrhena vada_, Trasymenum, lacum Etruriæ. Cf. ad I, 49 et
52.
--_Phaethontis amnem_, vid. ad VII, 149.
604. _turbata_, ut _turbidus_ I, 477, ubi vid. not.
--_turbata_, sollicita de fato Hannibalis; Lenz.
602. _Strage vera_ Oxon. R. 1, Med. _Strage fera_ Parm. et Beness.
Jamque propinquabant hostes, tumuloque subibant, 605
Quum secum Pœnus: «Cælum licet omne soluta
In caput hoc compage ruat, terræque dehiscant,
Non ullo Cannas abolebis, Jupiter, ævo;
606 sq. Ernesti: «Poetæ hoc institutum est, quod etiamnum adroganter
et cum minis loquitur Hannibal, qui ap. Liv. XXX, 35: _fassus in
curia est, non prælio modo se, sed bello victum, nec spem salutis
alibi quam in pace inpetranda esse_. Sed nec inepte fecit Silius,
quod ex animo Hannibalis nunc ea veluti præmonstravit, quæ sequenti
tempore contra Romanos moliebatur, postquam se ad Antiochum
contulerat.»
--_Cælum... ruat_, cf. Lucan. I, 73, et sup. ad XVI, 650.
--_in caput hoc_, meum, δεικτικῶς.
608. _Cannas_, memoriam victoriæ Cannensis, _abolebis_, cf. ad I,
61.
Decedesque prius regnis, quam nomina gentes
Aut facta Hannibalis sileant: nec deinde relinquo 610
Securam te, Roma, mei; patriæque superstes
Ad spes armorum vivam tibi; nam modo pugna
Præcellis, resident hostes: mihi satque superque,
Ut me Dardaniæ matres atque Itala tellus,
Dum vivam, exspectent, nec pacem pectore norint.» 615
612 sq. _vivam tibi_, o Roma, _ad spes armorum_, ad metum armorum,
i.e. dum vivam, habebis cur metuas arma mea: _nam modo pugna
præcellis_, uno tantum prælio nos vicisti, et _hostes_ tui
_resident_, nunc quiescunt; at _mihi satque_, etc. h.e. semper tibi
metuendus ero; Lenz. Sed Withof. emend. _nam modo pugna Præcellis;
sed adhuc hostes_ supersunt, scil. Philippus Macedoniæ et Antiochus
Syriæ reges, quos Hannibal deinde adiit, vel inritavit infensos jam
Romanis. Vid. Var. Lect.
613. _Præcellis resides hostes_ legendum esse arbitrabatur
N. Heins. Verba _resident hostes mihi satque superque_ jungit
Barth. Adv. X, 13, ut sensus sit: satis hostium mihi residuum est,
licet Cannensi aliisque præliis innumeros conciderim. Lefeb.
_resident_ exponit, tranquilli ab armis abstinent victi. Sic
quoque Ernesti, ut sententia cum acerbo contemtu dicta sit hæc:
profecto hodie hostes tui _resident_, quiescunt, quum pugna
præcellas, et devictos in fugam converteris: Sed mihi satis est, a
Roma metui. Verum ne ita quidem satis concinnus est hic locus: nam
nimis abrupte ac sine copula dicitur _præcellis_, _resident_;
neque etiam omnia sic satis cohærent. Poeta forte scripsit: _Dum
modo pugna Præcellis, resident hostes mihi satque_, etc. ut mens
ejus fuerit: _dum modo_, hoc ipso momento, quo _pugna p._, hoc est
vincis, _mihi resident hostes_, residui sunt hostes, quos
sollicitabo ad bellum tibi inferendum, Antiochus et alii; et
quidem hostium _satis superque_, ut Romani, _dum vivam, me
exspectent_, adventum vel reditum meum perhorrescant, _nec pacem
pectore norint_, nec unquam quieta mente consistant. Τὸ _satis_
ita cum nominat. jungi, vel tironibus notum est; vid. Ernesti
clav. Cic.
Sic rapitur, paucis fugientum mixtus, et altos
Inde petit retro montes tutasque latebras.
616. «Hannibal cum paucis equitibus inter tumultum elapsus,
Adrumetum perfugit: ... adcitus inde Carthaginem, etc.» Liv. XXX,
35. «Sunt qui Hannibalem ex acie ad mare pervenisse, inde præparata
nave ad regem Antiochum extemplo profectum tradant;» ibid. cap. 37
extr.
--_Sic_, ita animatus.
--_rapitur_, raptim fugit.
616. _inmixtus_ malebat N. Heins. et vers. 620, _Atque æri incisæ
leges_, vel _Æraque et incisæ leges_, h.e. senatusconsulta.
_Arvaque_ conj. Dausq.
Hic finis bello: reserantur protinus arces
Ausonio jam sponte duci. Jura inproba ademta,
Armaque, et incisæ leges, opibusque superbis 620
Vis fracta, et posuit gestatas bellua turres.
618. _Reserantur arces_, ut I, 14.
619. De pacis conditionibus cf. Liv. XXX, 37; Polyb. XV, 18, et
Appian. rer. Pun. cap. 54, qui inter illas etiam hanc fuisse
tradunt, _ut liberi legibus suis viverent_ Pœni. Hinc Silius ab iis
in diversa abit, si _jura ademta_, vel _incisas leges_ cum Drak. ad
ademtam Pœnis αὐτονομίαν retuleris, ut _incisæ leges_ eodem sensu
dictæ sint, quo _spes omnis reditus incisa_ ap. Liv. II, 15, et
XXXV, 31. Sed _inproba jura_ Dausq. interpretatur licentiam quidvis
agendi per nefas, quo veluti jure, sed inprobo, grassati sint Pœni;
Lefeb. potestatem quidvis nefarie moliendi, contra pacta et fœdera;
Cell. jura in alienas civitates et regiones, ut Masinissæ, etiam in
insulas, Siciliam et adjacentes.
--_jura_, leges Pœnorum, _inproba_ quia læsionem fœderum cum Romanis
ictorum suasisse videri poterant; _adempta jura et arma_, quod
contra tradunt historici; _opibus vis fracta_, opes imminutæ; Lenz.
Vide Var. Lect.
620 sq. _Leges incisas_ Dausq. Cell. et Lefeb. exponunt leges pacis,
columnis aut tabulis ligneis, lapideis vel æreis incisas, de quo v.
Aretin. de bello Punico primo p. 31.
--_Arma_ Drak. referebat ad naves rostratas, vel, ut Dausq. et
Cell., ad quævis arma militaria, de quibus Hannibal ap. Liv. XXX,
44: «Tunc flesse decuit, quum ademta nobis arma, incensæ naves,
interdictum externis bellis.»
--_Vis fracta opibus superbis_: nam Pœni jubebantur «naves
rostratas, præter decem triremes, tradere, elephantosque, quos
haberent domitos, neque domare alios (unde mox _posuit gestatas
bellua turres_); bellum neve in Africa, neve extra Africam, injussu
populi Rom. gerere; frumentum stipendiumque auxiliis præstare; decem
millia talentum argenti solvere.» Vid. Liv., Polyb. et Appian.
ll.cc.
620. _Invisæ leges_ (ut paulo ante _inproba jura_) corrigit
Withof. ut tollatur contradictio Livii, et de injustis tantum
legibus sermo sit, non de tota αὐτονομια, Pœnis relicta.
Excelsæ tum sæva rates spectacula Pœnis
Flammiferam adcepere facem, subitaque procella
Arserunt maria, atque expavit lumina Nereus.
622 seq. Scipio naves a Pœnis traditas et «provectas in altum
incendi jussit. Quingentas fuisse omnis generis, quæ remis
agerentur, quidam tradunt: quarum conspectum repente incendium tam
lugubre fuisse Pœnis, quam si tum ipsa Carthago arderet;» Liv. XXX,
43 extr.
--Ibid. _Excelsæ rates_, μακρὰ πλοῖα, Polyb.
[623.] _procella_, vi incendii; Lenz.
624. _fulmina_ opinabatur N. Heins. et 627 _Securus cœpti_, et 631
_juventas_, de quo vid. ad X, 641. Eodem v. 631, _Hannon_, non
_Hanno_, vel _Anno_, Oxon. vid. sup. ad II, 277.
Mansuri compos decoris per secula rector, 625
Devictæ referens primus cognomina terræ,
Securus sceptri, repetit per cærula Romam,
Et patria invehitur sublimi tecta triumpho.
625. «Scipio pace terra marique parta, in Siciliam Lilybæum
trajecit: inde Romam pervenit, triumphoque omnium clarissimo urbem
est invectus;» Liv. XXX, 45 pr. Cf. Polyb. XVI, 23, et Appian. rer.
Pun. c. 65 et 66.
626. Ante Scipionem quidem duces Romanos, v.c. Coriolanum, Fidenatem
et alios, a populis vel oppidis devictis cognomina adcepisse, sed
_primum_ Scipionem a devicta _terra_, jam monuit Dausq. Cf. Liv.
XXX, 45 extr.
627. _Securus sceptri_, certus de summo imperio Romæ parto Pœnis
devictis; Ern. et Lef. Male Dausq. et Cell. repudiato titulo regis,
oblato illi in Africa, ut antea in Hispania, XVI, 278 sq. non autem
h.l. _securus_, ut sæpe, _negligens_, _spernens_, significat.
--_cærula_, v. ad I, 21.
Ante Syphax, feretro residens, captiva premebat
Lumina, et auratæ servabant colla catenæ. 630
629... 650. Triumphus Scipionis, qualem Romani nondum viderant,
ornate et per partes describitur. Cf. Appian. l.l. et similis
triumphi pictura ap. Ovid. Trist. IV, 2.
629. Syphacem in triumpho ductum tradunt Polyb. XVI, 23; Appian.
rer. Pun. c. 28; Val. Max. VI, 2; Corn. Severus ap. Senec. Suasor.
VII, et ipse Silius sup. XVI, 272 sqq. Sed Tibure eum haud ita multo
ante triumphum Scipionis mortuum esse, memorant Livius XXX, 45, et
Mariana lib. II. Hos sequi Silium, regisque mortui imaginem in
ferculo circumlatam esse, quoniam non _feretro resederint_, qui vivi
in triumpho sint circumducti, sed pedibus currum triumphantis
imperatoris præcesserint, suspicabantur Cell. Drak. et Lefeb.
refragg. Dausq. et Ernesti, cujus hæc nota est: «Videntur mihi
argutari et doctrina sua abuti, qui non vivum Syphacem, sed ejus
effigiem a poeta describi existimant, in solo _ferculo_ hærentes,
quæ simulacrorum tantum machina fuerit. Quis probet poetam, et
Silium inprimis, ita in ordinem cogi? Et cui non _Syphax residens,
premens lumina, catenis_ indutus, vivum potius, quam pictum
persuadeat? Nec rara est consuetudo Silii a Liviana sententia
discrepandi, ubi omnis historia dissentit.» Huic opinioni favet
alius poetæ locus sup. XVI, 272 sq. nisi et ibi de picto, non vivo
Syphace agi censeas. Neque tamen dissimulandum est, ita parum apta
esse verba _feretro residens_. Poeta forte, vel suum ingenium, vel
alios scriptores sequutus, putavit, Syphacem et animo et corpore
ægrum in ferculo sedisse.
--Captivi reges nonnunquam feretris seu ferculis elatis sub tropæis
imponebantur; Lenz. collato Burm. ad Propert. III, iii (al. iv), 18,
qui illud ex numis illustravit, et mox citra necessitatem
_signabant_ pro _servabant_ reponendum censuit.
630. _Lumina premebat_, pudore subfusus, quia _captivus_ erat.
--_colla_, quæ plerumque mox frangebantur laqueo, aut securi
feriebantur, _auratæ servabant catenæ_, vid. Broekhus. ad Prop. II,
i, 33.
Hic Hannon, clarique genus Phœnissa juventa,
Et Macetum primi, atque incocti corpora Mauri,
Tum Nomades, notusque sacro, quum lustrat arenas,
Hammoni Garamas, et semper naufraga Syrtis.
631. _Hannon_, captus in Hispania. Vid. XVI, 72 sq.
--_clari_ κατὰ. _genus Phœnissa juventus_, Pœni.
632. _Macetum_, de quibus vid. sup. ad v. 414
--_incocti_, adusti sole, _corpora_, nigri, _Mauri_. Cf. II, 439, et
VIII, 267.
633 sq. _Nomades_, Numidæ.
--_notus sacro, quum lustrat arenas, Hammoni Garamas_, cf. ad I,
414, et III, 648 sq.
[634.] _Syrtis_, Nasamones aliique populi Syrtici, _semper
naufraga_, cf. ad I, 408, et II, 63. [recte II, 62]
632. _Macetum_, non _Macedum_ Put. Tell. R. 2, Mars. vid. ad XIII,
878.
Mox victas tendens Carthago ad sidera palmas 635
Ibat, et effigies oræ jam lenis Hiberæ,
Terrarum finis Gades, ac laudibus olim
Terminus Herculeis Calpe, Bætisque lavare
Solis equos dulci consuetus fluminis unda:
635 sq. In ferculis simulacra devictorum oppidorum, montium,
populorum, regum, fluviorumque portabantur.
--Hic mos gestandi devictarum gentium regumque simulacra
pulcherrimis versibus expresserunt _Racine_, _Mithridate_, act. III,
sc. 1:
Tandis que l’ennemi, par ma fuite trompé,
Tenait après son char un vain peuple occupé;
Et, gravant en airain ses frêles avantages,
De mes états conquis enchaînait les images;
et _Crébillon_, _Rhadamiste et Zénobie_, act. II, sc. 2:
Ce peuple triomphant n’a point vu mes images
À la suite d’un char en butte à ses outrages:
La honte que sur lui répandent mes exploits
D’un airain orgueilleux a bien vengé les rois.
--_victas tendens Carthago ad sidera palmas_, feminæ habitu, ut
solitum, depicta; Cell. Etiam mœsto vultu. Cf. Ovid. Trist. IV, ii,
2, et 43, 44, ad quæ loca vid. Burm. et Harles. Simulacra urbium
eburnea quandoque, quandoque lignea; Dausq. coll. Quintil. VI, 4, et
Plin. V, 5.
[636.] _effigies ore jam lenis Hiberæ_, veluti vultu declarans se
victam et bello fractam; Ernest.
637 sq. Cf. ad I, 141, 142.
638 sq. _Bætis lavare solis equos_, etc. ut ultimus fere Hispaniæ
Occid. fluvius in sinum Gaditanum influens. Cf. ad III, 399.
637. _et finis_ conj. N. Heins.
Frondosumque apicem subigens ad sidera mater 640
Bellorum fera Pyrene, nec mitis Hiberus,
Quum simul inlidit ponto, quos adtulit, amnes.
640 seq. _subigens_, agens, N. Heins. (cf. ad XIII, 610) sursum
agens, ut _subjicere_ et _submittere_, Drak. cf. ad I, 673.
--_mater bellorum fera Pyrene_, quod bellicosissimi populi sub
Pyrenæis habitant; Cell. Verbis _non mitis Iberus_ Dausq. putabat
Silium pinxisse fluvium velut indignabundum et captivitati
obluctantem. Ernesto ambiguum videtur, utrum designaverit adcolas
bellicosos et feroces, an fluvii ipsius amnibus multis aucti vim et
inpetum, quo in mare Mediterr. inferatur. At posterior sententia non
dubia est propter verba v. 642, quibus ratio continetur, cur non sit
_mitis_, de qua voce vid. ad IV, 85. Omnia h.l. ad ornatum spectant.
642. _Amnes_ sunt Sætabis, Turia, seu Turius, Sucro, Bilbilis,
Sicoris aliique. Vid. Mela II, 6, et Mariana III, 18.
--Vultus innuitur ferox Hiberi, aquam ex urna effusam in pontum
impellentis; Lenz.
640. _Frondosumque apicem surgens_, h.e. surrigens, vel frondoso
apice surgens, emend. nonnemo, quem refellit N. Heins.
Sed non ulla magis mentesque oculosque tenebat,
Quam visa Hannibalis campis fugientis imago.
Ipse, adstans curru, atque auro decoratus et ostro, 645
Martia præbebat spectanda Quiritibus ora.
645. _Ipse_ Scipio.
--_auro_, corona aurea (vid. Gell. V, 6; Liv. XXX, 15), et veste
auro sparsa (Plin. IX, 36; XXXIII, 3).
--_ostro_, purpura, toga picta et tunica palmata (cf. Liv. l.l.). Ὁ
στρατηγὸς ἔστεπται μὲν ἀπὸ χρυσοῦ καὶ λίθων πολυτίμων, ἔσταλται δ’
ἐς τὸν πάτριον τρόπον πορφύραν, ἀστέρων χρυσῶν ἐνυφασμένων· καὶ
σκῆπτρον ἐξ ἐλέφαντος φέρει καὶ δάφνην, etc. Appian. rer. Pun. c.
66, in descriptione triumphi Scipionis.
644. _subientis_ R. 2.
Qualis odoratis descendens Liber ab Indis
Egit pampineos frenata tigride currus.
Aut quum Phlegræis, confecta mole Gigantum,
Incessit campis tangens Tirynthius astra. 650
647 sq. Cf. ad III, 615, et XV, 79 sq. Comparatio Scipionis cum
Baccho et Hercule, qualis ap. Virg. Æn. VI, 802 seq., qui locus
Silio haud dubie ante oculos obversabatur. Cf. ibi Heyne.
--_odoratis ab Indis_, ob frutices bene olentes et aromata, quorum
ferax est India, inpr. cinnamomum et nardos. Vid. Strab. XV, p. 695;
Phot. c. 241; Ovid. Fast. III, 720.
[648.] _currus pampineos_, pampino inplexos.
649. De Gigantomachia, in qua præcipue Herculis partes fuere, et
_campis Phlegræis_, vid. ad IV, 275.
--_confecta mole Gigantum_, cæsis Gigantibus, monstris inmensi
corporis. Cf. sup. ad v. 556.
650. _tangens astra_, summa conspicuus gloria, ut _sublimi feriam
sidera vertice_ ap. Hor. Od. I, i, 36, ubi vid. Jani.
649. _confecta lite_ Put.
Salve, invicte parens, non concessure Quirino
Laudibus, ac meritis non concessure Camillo.
Nec vero, quum te memorat de stirpe Deorum,
Prolem Tarpeii mentitur Roma Tonantis.
651 sq. Silius Scipionem Romulo et Camillo æquat, qui ambo
adpellantur _urbis conditores_; Barth. Adv. X, 13.
--_Salve_, ut χαῖρε, voc. pietatis ac honoris, quo, quicumque eo
dignissimus est, et cujus favorem expetimus, sive sit Deus, sive
homo, sive adeo res, divino honore colenda, compellatur. Cf. Jani ad
Hor. Od. I, xxxii, 15.
--_parens_ urbis, pater patriæ: cujus tituli honos notus est.
653 sq. Dignus es et dignum te præstas divinæ originis fama. Vid. ad
IV, 475, 476.
* * * * *
* * * *
Errata: Liber XVII
11n. 11. «P. Cornelium Scipionem ... optimum esse»; [» deest]
28n. ἑκὰς, ἑκὰς, ὅστις ἀλιτρὸς [ὄστις]
82n. [Liv.] XXIII, 30: («multo ... stetit») [» deest]
91n. IX, 603 seq. [ssq.]
377n. ut lib. XIII, v. 587. [cap. 587]
458v. defendit Drak. quum nota figerit [_littera “g” incerta_]
620v. [619]
FINIS.
Ad Lectorem Præmonitio.
Commentatio de Silii Vita et Carmine.
Sectio Prima.
_De genere, studiis, honoribus, vita et morte C. Silii Italici._
Sectio Secunda.
_De Carminis indole, de argumenti tam delectu, quam tractatione;
et de auctoribus, quos poeta secutus sit._
Sectio Tertia.
_De præstantia carminis Siliani, et de utilitate ex eo capienda._
Sectio Quarta.
_Historia literaria carminis Siliani, et recensus Codicum MSS._
Præfatio Drakenborchii.
Sectio Quinta.
_Catalogus editionum C. Silii Italici._
Sectio Sexta.
_De hujus editionis ratione et consilio._
C. Silii Italici Vita, Auctore Crinito.
Testimonia Veterum De Silio Ejusque Carmine.
Testimonia Et Judicia Recentiorum.
Argumenta XVII Librorum Silii Italici,
Auctore Hermanno Buschio Pasiphilo.
Ambrosii Nicandri Toletani In Singulos Libros Silii Catalepses.
Præfatio Heynii.
AD LECTOREM
PRÆMONITIO.
Quum promissam in præfatione prioris voluminis operam de Silii textu, de
variis lectionibus notisque ad finem feliciter perduxerim, restat nunc
ut in cæteris præstandis fidem pariter exsolvam. Et quidem statim
subjicietur Commentatio de Silii vita et carmine, cui paucas adjeci
notas, prout quædam nobis aut non admittenda, aut probanda esse
videbantur: confer præsertim in sect. V, ubi de edit. anni 1781 fit
mentio, novas observationes e Codd. Regg. depromptas, quibus clarissimi
_Ruperti_ sententia confirmatur: dehinc Silii vita, auctore Crinito.
Testimoniis veterum a Goettingensi editore collatis adjiciam recentiorum
judicia, Jo. Alb. Fabricii, _Rollin_, _La Harpe_, _Schœll_, _Amar_, quos
prætermittere religioni mihi fuisset, et sequentur argumenta librorum
Silii ab Hermanno Buschio Pasiphilo confecta, et Ambrosii Nicandri
Catalepsis; tum præfatio Heynii, Index, et Appendix sive Diatribe de
stylo poetico et potissimum Siliano. Sic absolvetur totum hoc opus, quod
tibi satisfaciat, lector optime, vehementer opto. Vive et vale.
N. E. LEMAIRE.
COMMENTATIO
DE SILII VITA ET CARMINE.
SECTIO I.
_De C. Silii Italici genere, nominibus, studiis, honoribus,
vita et morte._
Quum hæc, quæ ad ipsum poetam nostrum pertinent, jam satis accurate
tractaverit, et, quantum de iis constet, ex paucis, quæ huc spectant,
veterum scriptorum locis testimoniisque diligenter eruerit Cellarius, ne
hujus scrinia compilasse, vel operam perdidisse videar, dissertationem
ejus _de C. Silio Italico, poeta Consulari_, a.Chr. MDCXCIV scriptam,
et collectioni dissertationum illius Academicarum, Lips. 1712, in-8º,
prelo excusæ, insertam, cum lectoribus communicare malo, quam easdem res
aliis verbis exponere. Ut tamen chartæ parcerem, nonnulla recidi, quæ
vel supervacanea, vel minus accurate dicta videri possint, nec nisi
pauca in notis adjeci. Hæc itaque sunt verba Cellarii, in epitomen
redacta:
Genus _Siliorum_ ut antiquissimum, ita nobilissimum omnino fuit, quamvis
non negemus, originem illorum, ut in aliis gentibus non paucis, quæ ad
summam nobilitatem pervenerunt, plebeiam et humilem exstitisse, quod
Fulvius Ursinus de familiis Romanis, pag. 264, ex Livii, lib. IV, cap.
54, probavit. Ibi enim quæstoriis comitiis plebem ait ita ultum ivisse
injuriam in tribuniciis adceptam, ut inter quatuor quæstores unum
tantummodo ex patricio ordine crearet, _tres_ autem _plebeios,
Q. Silium, P. Ælium et P. Pium, clarissimarum familiarum juvenibus
prætulerit_. Sed quum semel huic familiæ ad honores, via patefacta fuit,
clarum utique nomen consequuta progressu temporum, ad summæ nobilitatis
gradum adscendit. Ut ex multis tantum unum exemplum adferamus, sub
Augusto _C. Silius tertium consul_ fuit, eo anno, quo is testamentum
condidit, hoc est, proximo antequam ex vita demigraret, auctore
Suetonio, c. CI[1].
_Italici_ nomen plus negotii nobis facessit, ab aliis alia
interpretatione expositum[2]. Sunt qui fuisse _Hispanum_ adfirment, ex
_Italica_ Bæticæ urbe[3], Trajani patria, oriundum, quam sententiam
Petro Crinito et Ludovico Carrioni Dausqueius tribuit, quamquam prior
dubitanter id retulerit. Nec vero peregrinitas inpedimento erat, quo
minus Hispania elegantiores poetas proferret. Etsi enim Ciceronis et
Luculli ætate, «Cordubæ nati poetæ pingue quiddam atque peregrinum
sonarent,» ut Cicero pro Arch. c. 10 extr. tradit; tamen alia cultura
provinciæ fuit post Augusti tempora, ut Lucani et utriusque Senecæ
ingeniis manifestum est. Habet vero Dausqueius, quæ principio
commentarii in Silium huic opinioni de Hispanica patria obponat. _Qui ex
Hispaniæ_, inquit, _Italica, ITALICESIUS audiebat, aut ITALICENSIS_.
Stephanus de Urbibus ἔστι καὶ Ἰταλικὴ πόλις Ἰβηρίας, τὸ ἐθνικὸν
Ἰταλικήσιος. Gellius Noct. Att. XVI, 13: «D. Hadrianus in oratione,
quam de Italicensibus, unde ipse ortus fuit, in Senatu habuit.» Addit
antiquam inscriptionem, quam etiam Gruterus, pag. 385, nº 1, exhibuit:
COLONIA ITALICENSIS IN PROV. BÆTICA[4].
Quod si ergo ex Hispania hoc nomen esset, _Italicensem_ potius, quam
_Italicum_, adpellandum Silium fuisse autumat.
Est quidem discrimen hujusmodi terminationum, ut alius _Hispanus_ sit,
alius _Hispaniensis_. Martialis epistola ad Priscum, quam libro XII
præfixit, extrema: «ne Romam non Hispaniensem librum mittamus, sed
Hispanum.» Sosipater Charisius, lib. I, p. 84, potest interpretis loco
esse. «Quum dicimus, _inquit_, HISPANUS, nomen nationis ostendimus: quum
autem HISPANIENSES, cognomen eorum, qui provinciam Hispaniam colunt,
etsi non sunt Hispani.» Tacito etiam _Hispanienses exercitus_ sunt
Annal. I, 3, qui in Hispania militant, ex aliis nationibus conscripti.
Festus Pompeius quoque in _Corinthienses_, non dissimiliter ait:
«Romanenses, et Hispanienses, et Sicilienses negotiatores dicimus, qui
in alienis civitatibus negotiantur:» nisi in voce _alienis_ ambiguitas
inest, quæ extra Hispaniam civitates significet. Nam quod Charisius
discrimen docet, nequaquam est perpetuum, et Plinius quoque
_Hispaniensem Oceanum_ dixit lib. XXXVII, 10, qui Hispaniam adluit: et
_spumam_ (argenti) _Hispaniensis_, XXXIII, 6. Neglexit itaque Plinius,
quam Grammatici inculcant, differentiam, ut adeo, si ceterum constet de
origine ex Hispania, vix ex eo illa convelli possit, quod _Italicus_
noster, non _Italicensis_ adpelletur. _Italicesii_ nominis, quod pure
Græcum est, nulla habetur ratio. Si fuit autem in Hispania natus, non
tamen et barbarus, aut ex antiquis Hispanis fuit, quia _Italica_ colonia
Romana erat, Scipionis opus, qui in illam debiles ac vulneratos
exercitus sui milites collocavit, eamque ab Italia _Italicam_
adpellavit, quia Itali erant, quos in coloniam illam deducebat[5]. Huic
de Silii ortu sententiæ et altera propius quodammodo adcedit, quam
itidem Petrus Crinitus commemoravit. «Sunt alii, _inquit_, qui per suos
majores Romanum fuisse dicant, sed generis initium traxisse ab
Hispanis,» hoc est, majores Silii ex illa Hispaniensi colonia fuisse,
ipsum vero vel Romæ, vel in alio Italico municipio et natum et educatum
esse, ut ita nihilominus _Itatici_ nomen ab _Italica_ Hispaniæ
habuerit[6].
Ab his sententiis, quae vel nostrum Silium, vel majores ejus, ex
Hispaniensi colonia deducunt, discedit illorum opinio longius, qui
ejusdem _Italicum_ nomen ex Corfinio, Pelignorum in Italia urbe
principe, eliciunt[7]. Vossius et Dausqueius in primis illorum
numerantur. Iste tam de Poetis, quam de Historicis Latinis (nam in horum
etiam, quamvis poetam, censum refert) id clare profitetur, gemino
argumento inductus, quæ antequam dispiciamus, de Corfinii nomine novo
aliquid adferendum est. Quod sæpe ab Italiæ populis postulatum fuerat,
ut in civitatis Romanæ societatem reciperentur, sæpius autem ab Romanis
abnegatum, id Sex. Julio Cæsare et L. Marcio Philippo COSS. in bellum
funestum erupit, quod _Marsicum_ dicebatur, quia Marsi populi cum
Picentibus et Pelignis præcipui et primi auctores erant; et _Sociale_,
quia, qui Romam inpugnabant, societatis fœdus inter se inierant; et
_Italicum_, quia universa Italia contra Romam arma ceperat. Qui itaque a
Romæ commercio secessionem fecerant, Corfinium elegerunt, quod caput
Italorum abdicata Roma, esset, qui nomen _Italicæ_ inpositum voluere.
Strabo lib. V, p. 167: Κορφίνιον, τὴν τῶν Πελιγνῶν μητρόπολιν, κοινὴν
ἅπασι τοῖς Ἰταλιώταις ἀποδείξαντες πόλιν, ἀντὶ τῆς Ῥώμης, ὁρμητήριον
τοῦ πολέμου, μετονομασθεῖσαν Ἰταλικήν, _Corfinium, Pelignorum caput,
communem omnibus Italis, loco Romæ, urbem designaverunt, bellique arcem,
et ITALICÆ nomen indiderunt_. Præter hunc et Velleium Paterculum, de quo
postea dicemus, non habemus, qui hujus novæ adpellationis mentionem
fecerint.[8].
Primum Vossii argumentum est idem, quod supra adtulimus, ab Hispanica
urbe _Italicensem_ potius, quam _Italicum_, dicendum fuisse, quod
Gellius dicto loco _Italicenses_ ejus colonos adpellaret. Salva tanti
viri auctoritate inverti, quod objicit, et ab altera etiam parte
usurpari posse videtur. Si enim ab _Italica_ Hispaniæ non licet
_Italicus_ formare, sed tantummodo _Italicensis_; qua lege constitutum
est, ut ab _Italica_ Italiæ, quod plane idem nomen est, non
_Italicensis_, sed _Italicus_ dicamus? aut si alterum de Pelignorum urbe
non inprobandum est, cur non idem liceat de urbe Bæticorum? At usum ita
ferre inquiunt, qui instar legis ab omnibus censeatur. Est ita, ut a
Bætica urbe _Italicensis_ et Gellius d.l. et auctor belli _Hispaniensis_
et Africani, sive Hirtius fuit, sive Oppius, quod malunt alii; et
laudata inscriptione ipsi provinciales derivarint: an vero prohibitum
fuerit alterum, id tribus exemplis, quæ contra sunt, non sufficit
ostendisse. De Pelignorum autem urbe nullus usus, nullum exemplum
adferri potest, utrum _Italicus_, an _Italicensis_ ex ea deflexum
fuerit: et si de Bætica probatum satis est, _Italicenses_ suos, non
_Italicos_ adpellasse; idem etiam de Peligna urbe facilius, quam alteram
formam, _Italicus_, crediderim.
Deinde urgetur a laudato Vossio, «si Hispanus fuisset Silius, non hoc
nos ignorare sivisset Hispanus Martialis, qui sæpius ad eum scribit, ut
peramicum, Non hoc reticuisset, quod ad Hispaniæ suæ decus magnopere
pertineret.» Utique fatemur, non leviter hoc argumento probari, in
Hispania non natum Silium nostrum fuisse: et credimus ipsi, Martialem,
tot Italico epigrammata inscribentem, non præteriturum fuisse, quod sibi
et suæ patriæ non vulgarem laudem adferre potuisset. Non autem exinde id
sequi putamus, quod existimavit Vossius, Pelignum fuisse Italicum, quia
non fuerit Hispanus. Potuit enim ex majoribus esse, qui in Hispanica
illa urbe habitaverint, ipse forte in quovis Italiæ loco, extra
Pelignorum agrum, in lucem editus: potuit etiam _Italici_ nomen ex casu
quodam vel suo vel majorum habuisse, ut solenne in aliis quam plurimis
cognomentis est.
Sententiæ quoque clarissimorum virorum repugnat, cum brevitas illius
Socialis belli, tum adpellationis novæ raritas, quæ tentata potius, quam
conservata in urbe Pelignorum fuit. Strabo quidem μετονομασθεῖσαν _ita
vere adpellatam_ dixit: aliter Velleius Paterculus, qui propius res
Italicas cognovit, quam Amasiensis Strabo, homo Asiaticus, quamvis
diligentissimus in ceteris rebus. Is autem lib. II, c. 16, ait: «Caput
imperii sui Corfinium legerant, quod adpellarent Italicum[9].» Quum
dicit _adpellarent_, conatum et propositum significat, non quod in usum
illud transductum receptumque fuerit, quod quidem nec potuit facile, si
brevem moram belli seu tumultus intuemur. Eutropius, lib. V, c. 2:
«Quadriennio, _inquit_, hoc bellum tractum est: quinto demum anno finem
adcepit.» Quod ergo in tantillo spatio tentatum novum nomen fuit, vix
receptum aut usu retentum post victoriam videtur, quum in eventus belli
esset, ut Romani, non Itali, vicisse censerentur. Quis ergo crederet,
invisum victoribus nomen et ad ignominiam illorum durante bello
inventum, post victoriam a victis conservatum et in posteritatem fuisse
traditum? præsertim quum statim, nondum finito bello, desierit esse
rerum sedes urbs Corfinium, quod Diodorus Sic. lib. XXXVII, ut in
excerptis ejus libri est, perspicue ostendit. Τὴν καινὴν ἐκλείπουσι
πόλιν τὸ Κορφίνιον, «Novam, _inquit_, urbem Corfinium deserunt,
translatis sedibus in Samnitum urbem Æserniam.» Unde est, quod Cæsar de
Civili bello _Corfinium_ sæpe numero memoravit, et Cicero in epistolis;
sed cognomen _Italicum_ ne semel quidem adtigerunt, quod nec posteriores
Plinius, Seneca, Frontinus, Lucanus, Ptolemæus, et quotquot Corfinii
meminerunt, agnoscunt, nec ipse, qui inde nomen suum habuisse fingitur,
poeta noster Italicus, qui lib. VIII, 520, Corfinium laudat, sed quod
patriam suam vel suorum proderet, nihil omnino adjicit, neque ullum
vestigium ostendit _Italici_ cognominis.
Quare ita sentimus atque ita animum inducimus, Silium poetam neque in
Hispania natum fuisse, quia Martialis, ubi maxime poterat, nihil
memoravit; neque in Pelignorum urbe Corfinio, cujus _Italicum_ nomen
incertum, quamdiu duraverit, aut an unquam devenerit in usum populorum:
sed ex quocunque alio casu vel causa potuisse _Italici_ cognomen habere
ab Italia potius, quam a singulari aliquo oppido deductum: quamquam iis,
qui majores poetæ ex Bætica derivant, nolimus repugnare, nec vero, quod
dubium est, pro certo adfirmare[10].
Satis de ipso cognomine: faciliores in prænomine sumus, quo aliis
_Publius_ est, ut Modio in Novantiquis, et Glandorpio in Onomastico
Hist. Romanæ; nobis _Caius_, quia hoc frequens in gente Siliorum fuit,
quod Dausqueio etiam, ut certius, adprobatur, qui initio commentariorum
potest consuli[11].
_Studia_ ergo Italici nostri contemplamur, de quibus Martialis epigr.
VII, 63.
Sacra cothurnati non adtigit ante Maronis,
Inplevit magni quam Ciceronis opus.
Magna sane hæc laus est, non sibi sapere, aut artem ex suo confingere
ingenio, spretis veterum tam præceptis, quam exemplis: sed ductorem
optimum sequi, et quod aliis bene cessit, imitari, quia, etsi in
philosophia ingenium valeat et novitas inventorum ametur, dispar tamen
res oratoriæ est, nec in ea proficitur bene, nisi ex imitatione
antiquorum. Silii ætate præstantes oratores non defuerunt, quos ita
coluit æstimavitque, ut omnibus tamen Ciceronem, qui præcesserat,
anteferret. Quo consequutus est, ut summus orator evaderet ipse, multum
in foro, multum in centumvirali judicio cum gloria versatus. Martialis
dicto epigr. de eodem:
Hunc miratur adhuc centum gravis hasta virorum,
Hunc loquitur grato plurimus ore cliens.
Poeticen juvenis didicit: senior, defunctus consulatu, magis excoluit,
Virgilium præ ceteris imitando, non minus principem in ligata oratione,
quam Cicero fuit in soluta. Hic ergo etiam, qui optimus erat, quam
alium, sectari maluit, egregio exemplo admonens, quales ad imitandum
auctores eligere conveniens sit. An adsequutus Maronem fuerit, nostrum
non est judicare. Plinius, lib. III, epist. 7. _Scribebat_, inquit,
_carmina majore cura quam ingenio_. Nec vero idcirco ingeniosus parum
fuit: sed Martiale judice epigr. XI, 51, Maronis villa coemta:
Silius et vatem, non minor ipse, colit.
Ut Lips. lib. I, Quæst. epistol. cap. 5, emendat, argutum sane præ illo
vulgato: _et valem non minus ipse tulit_[12].
Honores et multos et amplos gessisse Silium, non est quod dubitemus,
quia consul Romanus fuit, ad quam dignitatem ordinatim et per gradus
adscendebatur. Plinius, lib. III, epist. 7: «Ut novissimus a Nerone
factus est consul, ita postremus ex omnibus, quos consules fecerat,
decessit. Illud etiam notabile: ultimus ex Neronianis consularibus
obiit, quo consule Nero periit.» Ex quo et annum satis aperte
intelligimus[13]. Semel an ter Consul fuerit, non levicula disputatione
dubitatur. Petrus Crinitus de Silio: «Ter consul fuit[14]: et in primum
ejus consulatum (quod lætissimum fuit faustissimumque P.R.) sævissimi
teterrimique Neronis mors auspicatissime incidit.» Adcinunt Justus
Lipsius et Jo. Livineius, uterque in Plinii Panegyr. cap. 58, cujus
verba, «Erat in senatu ter consul, quum tu tertium consulatum
recusabas,» de Silio Italico interpretantur. Livineius haud
dubitabundus: «Potius sit, ut C. Silium Italicum capiamus, qui tertium
consul ex cal. Juliis subfectus cum Statilio Laterano. Adi fastos.» Quod
ad Fastos adtinet, ipse Lipsius in h.l. fatetur: «Revera pars hæc
Fastorum in subfectis consulibus tenebrosa, nec acie ingenii (absque
monimentis sit) facile illustranda.» Variant enim, laceri, inconstantes
sunt, et, quos vidimus, Laterano, ex cal. Jul. subfecto, Nonium
Asprenatem, non Silium, collegam dant. Quod si ter fuisset consul, id
Plinius, qui vitam et mortem ejus describit, nec quidquam laudis
prætermittit, utique non tacuisset. Quin potius Martialis epigr. VII,
63, post consulatum, quem, quum Nero periret, gesserat, a republica
recessisse, et otio se honesto dedisse adseverat. Verba sunt:
Postquam bis senis ingentem fascibus annum
Rexerat, adserto qui sacer orbe fuit:
Emeritos Musis et Phœbo tradidit annos,
Proque suo celebrat nunc Helicona foro.
De quovis igitur alio, quam de Silio, Plinii panegyricum interpretandum
ducimus. Causa vero, quæ doctissimos viros in illam opinionem adduxit,
ex alio Martialis epigrammate natam esse existimamus, quod LXVI est, in
lib. VIII, in quo trium consulatuum fit mentio, sed ita distributorum,
ut primus patris Silii fuerit, alter filii majoris, quem Plinius quoque
dicta epistola _florentem_ et _consularem_ dixit: tertius voto a poeta
præsumitur pro minore filio, qui vero non consequutus est, sed ante
patrem decessit. Hi maxime versus, opinamur, errorem induxerunt:
Bis senos jubet en redire fasces
Nato consule,
id est, filio consule; ubi quidam libri, sed minus castigati, _noto
consule_, quasi de patre, non de filio intelligatur. Nos vero malumus
Vincentio Collesso, nobilissimo juris consulto, quam Livineio aut
Lipsio, adcedere, qui ante hos XIV annos ad hoc epigramma commentatus
est: «Silius pater semel tantum consul fuit, eo anno, quo periit Nero.»
Sic bene Martiali cum Plinio convenit, nec sine causa ille addidit
ibidem;
................ Silius frequentes
Mavult sic numerare consulatus.
_Mavult sic_, hoc est, eodem Collesso interprete: «Mavult duos filios
gerere consulatum, quam ipse ter esse consul.» Alter eorum adeptus est
consulatum, de quo Martialis gratulatur patri: de altero, _gaudenti_
supererat _adhuc quod optet_
Felix purpura, tertiusque consul.
Non statim a consulatu in otium literarium secessit, sed Romæ aliquamdiu
substitit, et _in Vitellii amicitia sapienter se et comiter gessit_,
quod Plinius dicta epistola refert[15]. Vere autem _sapienter_ dixit,
quia summæ prudentiæ est, cum malo principe versari ita, ut neque ille
obfendatur, neque famam et conscientiam nostram lædamus. Erat enim
Vitellius _præcipue luxuriæ sævitiæque deditus_, ut Suetonius cap. XIII,
notavit, sive ut Eutropius, lib. VII, c. 13: «gravi sævitia notabilis,
et qui Neroni similis esse vellet, atque id præ se ferret.» Caute ergo
cum hujusmodi homine ac singulari prudentia vivendum erat: quumque moris
apud Romanos fuerit, ut perfuncti urbano magistratu, ad regendas
provincias mitterentur; nostro _Asiam proconsularem_ obtigisse, idem
Plinius d.l. enarravit. _Ex proconsulatu_, inquit, _Asiæ gloriam
reportaverat_. Honor amplus, Asiam pro consule regere, hoc est,
Attalicum regnum administrare, quod Romani in provinciæ formam,
testamento nacti, redegerant. Fuit provincia senatus atque populi ex
Augusti distributione[16], et prætoria primum, nisi belli ratio
proconsulem postularet. Quod erudite Henr. Noris, Italorum facile
doctissimus, in Cenotaph. Pisan. Dissert. II, cap. XI, demonstrat. Intra
Asiaticam diœcesin erant Ionia, major ac minor Phrygia, Lydia, Mysia,
Caria, ac Pergamus; de quibus terminis eorumque mutationibus Jac.
Usserius, in libro _de Asia proconsulari_, planissime disseruit.
Amplissima ergo provincia, ejusque populi Græca libertate antiquitus
imbuti; ut sane prudentem fuisse oporteat, qui, ut noster Secundo teste,
ex administratione illius _gloriam reportavit_.
Redux ex Asia videtur otium petiisse, _annis_ quoque, ut Plinius ait,
_suadentibus_, quod in more positum Romanis erat, ut, si senectutem
adtigissent, e republ. in honestum otium secederent, quod ex multis
ejusdem Plinii epistolis liquet, lib. II, 14; III, 1; IV, 23. Hanc
quietem Noster in Campania invenit, ubi plures villas possidebat, et in
singulis earum, quod Plinius addit, «multum librorum, multum statuarum,
multum imaginum habebat,» quæ undique ornamenta coëmit, usque etiam
_ad reprehensionem emacitatis_. Erat enim φιλόκαλος, hoc est,
honestissimarum rerum sive dignæ supellectilis studiosus. Quid vero
honestius, quam instruere bibliothecas, et quos alii in inanes res
sumtus faciunt, optimis quibusque libris comparandis inrogare? quid
dignius laude, quam illorum imagines atque signa amare, qui in laude
vixerunt præclaris virtutibus conspicui? Pulchrum enim et magna laude
dignum est, viros laudatos colere, et virtutem illorum, ut meruerunt,
admirari, adeo, ut rursus Secundus epist. I, 17, _ipsum plurimis
virtutibus abundare_ judicet, _qui alienas sic_ in statuis et imaginibus
_amat_. Stimulant enim imagines et exhortantur, ut eorum virtutes
æmulemur, quorum ipsæ memoriam externa facie præ se ferunt[17]: quod
etiam ædes, villæ aliæque clarorum virorum possessiones, si subimus aut
inhabitamus, in nobis efficiunt.
Ex villis idcirco potissimum illas magnopere Silius amabat, quæ eos
dominos quondam habuerant, quos ipse imitatus est plurimum: puto
Ciceronis atque Virgilii; illius nempe Academiam, hujus, quæ sepulcrum
domini continebat[18]. De utraque ita cum laude Silii Martialis epigr.
XI, 49, canit:
Silius hæc magni celebrat monimenta Maronis,
Jugera facundi qui Ciceronis habet.
Heredem dominumque sui tumulique larisque
Non alium mallet nec Maro, nec Cicero.
Sicut ergo, ante consulatum, Ciceronem in causis agendis doctissimisque
orationibus æmulatus est; ita Maronem postea in primis habuit, quem
imitaretur, quum in otio ad carmina scribenda se contulisset. Cujus
memoria etiam ita ei sacrosancta fuit, ut «natalem illius religiosius,
quam suum, celebraret, et monimentum ejus adire, ut templum, soleret,»
quod itidem Secundus epistola sæpius laudata observavit[19]. Nec ex
Campania discessit postea, sed usque ad LXXV ætatis annum ibidem
perseveravit, et in Neapolitano mortem obiit.
Hanc non fatalem habuit, quamlibet senex admodum, sed inedia vitam
finivit, more illis temporibus recepto, ut, si insanabilem morbum
sentirent, aut alio malo, quod superare desperarent, adfligerentur, ipsi
homines sponte sua ex vita abirent. Hoc Pomponius Atticus fecit apud
Corn. Nepotem; hoc Cornelius Rufus apud Plinium Ep. I, 12, procul dubio
ita ex Stoicorum disciplina instituti, quibus dignum sapiente videbatur,
quandocumque liberet, ex hac vita egredi, nec fatalem horam exspectare.
Seneca epist. LXIX: «Exerce te, ut mortem et excipias, et, si ita res
suadebit, arcessas. Interest nihil, an illa ad nos veniat, an ad illam
nos.» At non perinde est, nec ejusdem juris, pati mortem, et eandem
advocare.
Voluntarium ergo excessum perversæ philosophiæ, quæ illis temporibus
vigebat, hoc est, errori inputamus, non excusamus, ut Cicero Catonem
Uticensem Off. I, 31, alienus quamvis a Porticu, ex gravitate ejus
excusat, quasi alius exitus illius virtutem dedecuisset. Aliud etiam
est, quod gloriæ nostri poetæ videtur derogare. Nam quod Plinius refert,
«læserat famam suam sub Nerone: credebatur sponte accusasse.» Omnis
accusatio hominis, vel mediocri specie honesti, sub malo principe
suspecta est, etiam imperata; magis, spontanea. Principes enim mali,
quum aliquem perditum cupiunt, nec tamen aperte audent aggredi, ut
declinent invidiam, subornant alios, qui accusent ac perdant. Qui
accusatores eodem censu sunt, quo delatores, «genus hominum, ut Tacitus
ait Ann. IV, 30, publico exitio repertum, et ponis quidem nunquam satis
coërcitum:» quos nihilominus _per præmia_ Tiberius _eliciebat_. Vir
bonus autem et sapiens inhonesta et turpia jussus, abnuit, etiam cum
periculo suo, si manifesta sit turpitudo, ut est innocentium accusatio.
Exemplum v. ap. Tac. in Vita Agric. c. 4. Nec imperium in atroci scelere
excusare potest, ut Grotius P. et B. lib. II, c. 26, nº 3, demonstravit.
Non autem certa erat Nostri accusatio, sed _credebatur_; et si fuit,
_maculam laudabili otio_ et optimis studiis _abluit_, quibus fama
integratur, in tantum etiam, ut _perpetui_ laudem promeritus sit, h.e.
inmortalis memoriæ atque gloriæ, apuc Martial. epigr. VI, 64, et VII,
62, ubi Collessus ad interpretandum adhibeatur.
[Annotatio 1: Ejus quoque meminere Dio et Appianus, forte et
Vellei. Pat. II, 83, ubi vid. Intpp. Noti præterea _Silii P. et
M._ Tribuni plebis e Sext. Pompeii Fragm. Farnesiano; _T. Silius_,
præfectus vel tribunus militum, ex Cæs. B. G. III, 7; _A. Silius_
ex Cicer. ad Att. XII, 24 sqq. _P. Silius_, Prætor a.U. 694, et
Proprætor Bithyniæ ac Ponti a.U. 702, ex Cicer. ad Div. VII, 21;
IX, 16, XIII, 47, 61 sqq. ad quem forsan referenda etiam loca
Vellei. II, 83 et 90; _P. Silius Nerva_ consul a.U. 781; A. Chr.
28, ex Plin. VIII, 40; Solin. c. 15, et Tac. Ann. IV, 68 (ubi vid.
Ernesti, et, quem hic laudat; Perizon. Epist. ad Heins. Coll.
Burm. T. IV, pag. 760); _Silius Nerva_ consul a.U. 819, a.Chr.
66, ex Tac. Ann. XV, 48 (ubi Perizonius, Lipsius et Norisius in
ep. consulari e fastis et lapidibus _Silanus_ reponere jubent);
_C. Silius_, superioris Germaniæ legatus a.U. 767, a.Chr. 14,
qui, propter Germanici amicitiam crimenque sibi a Sejano
intentatum, a.U. 797, a.C. 44; inminentem damnationem voluntario
fine prævertit, ex Tac. Ann. I, 31, 72; II, 6, 7, 25; III, 42, 45;
IV, 18, 19; _C. Silius_, ejus filius, consul a.U. 801, a.Chr. 48,
a Messalina amatus, et, quum in suspicionem regni adfectati
caderet, occisus, ex Tac. Annal. lib. XI, 5, 12, 13, 26, 27,
32, 35.]
[Annotatio 2: Non minus dubitanter de eo disputat, a Fabricio jam
laudatus, Nic. Antonius Biblioth. Hisp. vet. lib. V, p. 85 sqq.
Vide argumenta quo subsequuntur. _Ed._]
[Annotatio 3: Ἰτάλικα Ptol. et Strab. III, p. 141; Plin. III, 1;
Cæs. B. C. II, 20. In numis Augusti, ITALICA: Tiberii, MUN. ITAL.
et MUN. ITALIC. Posteriori ævo _Talca_ dicta est (vid. Acta
Eruditorum a. 1719, p. 178) nostro autem _Sevilla la veja_,
Hispali vel recentiori Sevillæ proxima. Conf. not. 2, infra.]
[401n2 = n5 infra]
[Annotatio 4: Conf. etiam Hirt. Alex. 52.]
[Annotatio 5: Appian. de rebus Hispanicis, c. 38, tom. I, p. 145,
146, ed. Cl. Schweighäus. Ὁ Σκιπίων ὀλίγην στρατιὰν, ὡς ἐπὶ
εἰρήνῃ, καταλιπὼν, συνῴκισε τοὺς τραυματίας ἐς πόλιν, ἥν ἀπὸ τῆς
Ἰταλίας Ἰταλικὴν ἐκάλεσε· καὶ πατρὶς ἔστι Τραϊάνου τε καὶ
Ἁδριανοῦ, τῶν ὕστερον Ῥωμαίοις· ἀρξάντων τὴν αὐτοκράτορα ἀρχὴν.]
[Annotatio 6: Ælius Hadrianus Imperator, in eadem Hispaniæ Bæticæ
urbe natus, _stirpis Italicæ_ fuisse dicitur Sex. Aurelio Victori
Epitom. c. 14; pr. ubi tamen Anna Fabri jam monuit, originem
Hadriani Hispanicam a Victore dissimulari, ipsumque Italiæ adseri,
ut ab Æl. Spartian. in vita Hadr. c. 1, qui eum Romæ natum tradat.
Cf. Gruner. ad Victor. l.c.]
[Annotatio 7: Conferatur ad Silium, libro VIII, 520.]
[Annotatio 8: Mentio ejus etiam fit in Diodori Excerptis liv.
XXXVII, apud Photium in Biblioth. p. 638, 639. Confer Sigon. de
antiq. jur. Ital. III, 1.]
[Annotatio 9: Fuerunt, qui _Italicam_ emendarent. Sed vulgata
lectio non sollici tanda videtur.]
[Annotatio 10: «Italici sunt Itali genere, in provinciis
negotiantes, vel fixa etiam sede ibi commorantes,» ait Spartian.
vit. Hadr. cap. 12; quæ verba in Fabricii Bib. lat. tom. II,
p. 172, jam laudata reperio.]
[Annotatio 11: Ibi non graviora argumenta, sed hæc verba invenies:
«Ego Silio Caii prænomen hæsisse autumno ex conjectura crebrioris
usus, et quod plures eosque rerum veterum peritiores id tenuisse
deprehenderim.» Sed confer supra not. 1, p. 399. Ceterum idem
Dausqueius loco citato monet, _Silos_, _Silios_, _Silones_,
_Silunculos_ pernotuisse ex nasi figura aut superciliis, et
credibile esse, a Silio aliquo Siliorum tribum (apud Livium et
Festum) ortam atque propagatam.] [“p. 399” recte p. 400 = n1]
[Annotatio 12: N. Heinsius ad Sabini Epist. II, 10, hunc et
anteced. versum, qui non minus contaminatus est, ex codicum
vetustorum vestigiis ita restituit et emendavit: «Silius Andinæ
succurrere censuit umbræ: Silius en vatem, non minor ipse, colit.»
Conf. mox not. 1, p. 409.] [= n18 infra]
[Annotatio 13: Nero periit a.U. 821; A. Chr. 68.]
[Annotatio 14: Ut quidam putant, A. Chr. 68, cum M. Galerio
Turpiliano, A. Christ. 85, loco Domitiani cum T. Aurelio Fulvio,
et A. Christ. 94, cum Sextilio (alii autem legunt Statilio)
Laterano.]
[Annotatio 15: Tacitus Hist. III, 65: «Sæpe, _inquit_, domi
congressi (Flavius Sabinus ac Vitellius), postremo in æde
Apollinis, ut fama fuit, pepigere. Verba vocesque duos testes
habebant, Claudium Rufum et Silium Italicum.» In nostra edit.
maluimus _Cluvium_ Rufum. _Ed._]
[Annotatio 16: De ea vid. Strabon. XVII, extr. Dio lib. LIII,
p. 503; Ernesti Excurs. VI, ad Sueton. Aug. cap. 47, et Lips.
Excurs. ad Tac. Ann. I, 75.]
[Annotatio 17: Sed magna librorum, statuarum imaginumque copia a
multis etiam non nisi vanæ ambitionis et ostentationis causa
colligitur, et eo respexisse putarem Plinium, qui Silium
φιλόκαλον, elegantiae studiosum, _usque ad emacitatis
reprehensionem_, fuisse tradit, nisi mox addidisset: «imagines non
habebat modo, verum etiam venerabatur.» Plin. III, Ep. 7, 8.]
[Annotatio 18: Idem præter alios putabat Rader. ad Martial. epigr.
XI, 49, et 51. Ex his tamen locis, et ex Plin. Epist. III, 6, non
colligi potest, Silium ipsam Maronis villam, quæ non longe a Nola
fuit, possedisse; sed sæpius ejus monimentum, Neapoli proximum,
adiisse. De quo vid. omnino Ill. Heyne ad Donati vitam Virgilii
§ 55, tom. VII, pag. 282, nostr. edit. Virg. _Ed._ Cf. etiam Voss.
de histor. lat. I, 29, pag. 143, ubi hæc monet: «Ex Martial. XI,
49, non aliud colligere est, quam Silium fuisse dominum loci, in
quo Maronis erat monimentum. Agelli tamen nomen locus is mereatur,
si recte aliqui emendant epigr. LI: _Silius Andino tandem
succurrit agello_. Saltem verisimilius illud, quam quod libri
vulgati; ubi inepte est _Arpinus_, cum de Tullio sermo non sit.
Sed utrique lectioni prætulerim, quod in MSS. Gruterus,
Scriverius, alii repererunt: _Silius optatæ succurrere censuit
umbræ_.» Conf. sup. not. 1, pag. 405.] [= n12 supra]
[Annotatio 19: Similiter Statius, qui non minus Virgilium
venerabatur, Silv. IV, iv, 52: «En egomet... Maroneique sedens in
margine templi, Sumo animum, et magni tumulis adcanto magistri.»]
SECTIO II.
_De carminis indole; de argumenti tam delectu, quam tractatione;
et de auctoribus, quos poeta secutus sit._
Quæ communis hominum scriptorumque, qui magnis et virtutibus et vitiis
excellunt, fortuna esse solet, eamdem quoque expertus est Silius noster,
ut scilicet ab aliis ore pleniore ad cælum laudibus efferretur, ab aliis
autem inmerito ac præter modum vituperaretur. Ut antiquis[1], ita et
nostris temporibus non defuere, qui vel cum ipso Virgilio illum
compararent, vel certe contenderent, eum puritate sermonisque Romani
castimonia nulli illorum cedere, quos ea vel proxima viderit ætas, imo
potius eos exsuperare universos[2], et, si quid desit antiqui nitoris,
id majori utilitate in aliis rebus compensare, quippe qui historiam
egregie illustret, et ad ejus fidem tantum non omnia scripserit, unde in
historicis etiam a Vossio laudetur, quod sane utilius sit, quam fabulis
lectorem, ut vulgus poetarum soleat, detinere[3]. Alii contra poetæ
reprehendendi ingenio suo, et, quam possint, acerbissime perstringendi
certamen sibi sumserunt: quorum oratio huc potissimum redit. Silius
historici magis partibus functus est, quam poetæ ingenio suo
indulgentis, et recte Plinius _majori eum cura, quam ingenio scripsisse_
adfirmat Ep. III, 7[4]. Etsi ad Maronis se exemplum componeret,
neutiquam ille divini vatis virtutes ac majestatem adsecutus est: imo
etiam inferior non Lucano modo, sed etiam Papinio, Valerio Flacco, et
juniorum aliis[5]. Statius acrioris ingenii et ad excogitandum
promtioris utique videtur, sed Silius perpetuo languidus, Virgiliani
poematis compilator, et plane ad aliorum imitationem compositus[6].
Stylus ejus adeo verbosus est, ut, si superflua et otiosa recidas, vix
tertia operis pars restet: multa sunt humilia ac depressa, pleraque vero
nimis turgida et elata. Maro illum tanto intervallo post se reliquit, ut
ineptiant maxime, qui eos inter se componant. Ne poetæ quidem nomine
dignus videtur, quum neque argumentum epico carmini consentaneum
elegerit, neque heroico spiritu et limato vel judicio vel dicendi
genere, sed ingenii luxurie, inanibus argutiis ac tumore conspicuus sit.
Multas narravit res, a diversis gestas, quæ neque communi vinculo
continentur, neque ad unum argumentum, ut in Homero ad placationem
ultionemque irati Achillis omnia spectant. Nulla itaque rei gestæ unitas
vel σύστασις, ut Aristotelis verbis utar[7], ἔχουσα ἀρχὴν καὶ μέσον καὶ
τελευτὴν, nullus herois, qui ornetur, delectus reperitur, nec potest
argumentum carminis uno comprehendi titulo. Nihil ineptius absurdiusque
fingi potest, quam historiam a poeta componi, et acutis Scholasticorum
sententiis, vana et umbratili eruditione vel subtilitate, perpetuis
declamationibus, fabulis, episodiis, comparationibus, aliisque poeticæ
orationis flosculis exornari. Hæc illi disputant, et alia, quæ, quoniam
ad litem dirimendam summamque rei parum proficiunt, silentio nunc
prætermitto[8].
Sed quorsum hæc moneo? ut scilicet intelligatur, de Siliani carminis
natura et dignitate, si in universum tantum, nec ratione consilii, quod
poeta secutus sit, habita, res in quæstionem vocetur, in utramque partem
probabiliter disseri, nec quidquam prædicari posse ejusmodi, quod non,
paribus propemodum argumentis, convelli atque redargui queat. Multa
eorum, quæ viri docti poetæ vel laudi vel vitio dare ac vertere solent,
vera esse, nemo facile infitiabitur. Sed non minus manifestum est, ab
utraque parte rem, quæ in controversiam vocatur, verbis exaggerari,
totamque disputationem vagam esse et fluctuantem. Cujus rei culpa
postissimum in eo residet, quod, qui tantopere inter se discrepant, non
distinctam consilii, quod sequutus sit Silius, notionem animo sibi
informasse, et prius sententiam tulisse videntur, quam vel totum carmen
diligenter legerint, vel ejus indolem satis cognitam habuerint, et
certam constituerint formulam regulamque, ad quam judicia exigerentur.
Hinc Silio idem contigit, quod Lucano, simili poetæ, ut nimis laudaretur
ab his, et culparetur ab illis[9]. Quemadmodum autem virorum doctorum
sententia jam dudum eo inclinavit, ut persuasum sibi haberent,
Pharsaliam non esse ἐποποιΐαν, sed carmen historicum, epico quasi habitu
indutum, spirituque heroico conceptum[10]: ita idem judicium semper
putavi faciendum de nostro poemate, cujus non dissimilis ratio est, nisi
quod magis ad indolem epicæ poeseos, ex qua deorum ministeria aliaque
rerum orationisque ornamenta ac lenocinia videmus depromta, conformatum
est, minusque adfectatum illud declamatoriæ vanitatis acumen, commune
seculi illius vitium, redolet, quod tantopere displicet in Lucano,
perpetuo declamatore, qui, quod recte jam Burmannus notavit, ubivis
longas de vitiis aut virtutibus disputationes argutasque Scholasticorum
sententias infercire, et, ubi paucis admodum verbis res, ab hoc vel illo
gestas, commemoravit, statim, tamquam in Porticum aut Academiam sit
translatus, Philosophum agere solet. Huic sententiæ et poematis nostri
argumentum, et hujus tractatio respondet, quod ex solertiori lectione
cuivis adparebit, et infra pluribus demonstrabitur. Quod si verum est,
habemus regulam normamque, ad quam judicia nostra dirigamus, et facile
intelligitur, nodum in scirpo quærere operamque ludere, qui
comparationem inter Silium Virgiliumque instituunt, omniaque ea, quæ
viri docti de poesi epica accurate ac copiose præceperunt, ad naturam
præstantiamque carminis nostri rite æstimandam transferunt. Quo spectant
inprimis ea, quæ de argumenti delectu, novitate, fictione, unitate et
ambitu, de temporis spatio, quo illud comprehendatur, de carminis heroe,
quem putant esse Hannibalem, de characterum vel epicarum personarum
numero aut varietate, de actione, et de episodiorum cum narratione nexu,
argute magis, quam vere, apte atque utiliter disputantur. Hæc omnia
persequi et excutere nihil adtinet, quoniam a fine, quem poeta
propositum sibi habuit, prorsus aliena sunt. Non enim epicum carmen
scribere voluit, sed historicum, quale multi jam, iique antiquissimi
poetæ ante eum condiderant: in quo nunc video mecum consentire Cel.
Heyne in Annal. literar. Goetting. a. 1782. Additam. p. 261.
Ill. Ernesti, novissimus ingeniosissimusque poetæ nostri interpres et
editor, in _disquisitione de carmine Siliano_, p. XXI monet, carmen
nostrum non tam historicum esse, quæ adpellatio nimis ambigua sit atque
incerta, quam μελέτην quamdam et ἐπίδειξιν, seu nomine ex Rhetorum
latinorum palæstra petito, _declamationem_ vel exercitationem poeticam,
cujus argumentum auctor ex belli Punici secundi historia sibi
delegerit[11]. Hujus omnis nominis ac sententiæ vis et causa ut
accuratius intelligatur, hæc disputat:
«Cum vetere historia, tum nostræ ætatis usu edocti scimus, literarum et
artium, veluti ex naturæ universæ imitatione, hunc ordinem fuisse, ut
quum primum ad summæ excellentiæ fastigium excultæ fuerint, sensim
sensimque sive hominum desidia et negligentia, sive quadam emergendi ad
altiora et superandi desperatione, sive denique rerum publicarum ea
conversione, quæ pristinam ingeniorum vim frangeret, atque aliorsum
studia traduceret, ad superioris formæ, quam exuerant, exilitatem
quandam relaberentur. Hæc autem mutatio in nullo genere literarum magis
quam in eloquentia et poesi adparuit. Apud Græcos quidem eloquentia quum
inde a Solone et Pisistrato per tempora reipublicæ Atheniensis et
libertatis usu et præstantissimorum ingeniorum ubertate felicissima,
usque ad Demosthenis ætatem floruisset, non multo post, sublata
libertate, morumque ac studiorum facta mutatione, a causarum veritate et
lumine forensi ad scholarum gymnasiorumque umbram et fictarum causarum
simulacra traducta paulatim degeneravit atque elanguit vitio rhetorum et
sophistarum, qui omne eloquentiæ studium ad ostentationem quandam
doctrinæ et artis affectationem conferrent. Apud Romanos autem eandem
post Ciceronis ætatem eloquentiæ sortem fuisse, quis ita parum doctus
est, ut ignoret? Hinc itaque Græcorum quidem μελέται, ἐπιδείξεις,
Romanorum vero _declamationes_ ortæ sunt, subtilitate, acumine,
quæsitaque quadam elegantia refertæ, at robore et nervis destitutæ,
eoque remotiores a naturæ pulchritudine et veritate, quo essent ab arte
luxuriantius instructæ. In re poetica Romanorum (nam de his nobis nunc
potissimum sermo est) quid simile acciderit, paucis poterit demonstrari.
Felicissima poeseos Latinæ ætas, non dubium est, quin fuerit Horatii et
Virgilii temporibus terminata. Hi enim, et quicunque ante eos poetæ
celebrati sunt, quamvis ingenii felicitate inter se diversi, tamen illud
omnes habebant præcipui, quod, quum primi Græcorum artem universam
poeticam et ornatus latino sermone exprimerent, non solum rei novitate
placerent, sed et alieni ab æmulationis certandique libidine, rectum
ubique judicium sequerentur, et artis elegantis apud Latinos exempla
existerent. Post illam ætatem, veluti usu pristino adtritis ingeniorum
viribus, et fontibus exquisitioris artis, cujus exempla Græci
præiverant, ita exhaustis, ut præter variationem ornatus veteris, et
imitationis domesticæ curam prope nihil relinqueretur, inductum est
quoddam luxuriosum poeseos genus, in quo tanto plus æmulatio atque
externi splendoris adfectatio valebat, quanto minus ab inventionis
novitate et ingenii nativa præstantia commendabatur. Vid. Petron. Satyr.
cap. 118. Itaque etiam animadvertimus ea ætate majorem istius ornatus
proferendi et variandi, qui in solis propemodum verbis erat, quam
argumenti scite deligendi et recte tractandi curam exstitisse. Omnis vis
poetica, quam ante hac ingenii admirabilis quædam venustas atque
elegantia, imaginationisque felicissima ubertas et divina efficacia
declarabat, tum maxime doctrinæ et artis vetustæ ostentatione quadam
cernebatur. Cf. Quintil. X, 1. Cujus rei illud etiam manifestum judicium
est, quod carminum argumenta, in quibus poetica arte exornandis
elaborarent, maxime ex historia Romana repetebant. Neque enim profecto
intelligo, quid sibi velint, qui historiam domesticam, ab aliis dudum
eleganter et perspicue narratam, denuo carmine recanant, nisi velint
specimen doctrinæ et artis proponere, in quo et sibi placeant, et suorum
hominum admirationem captent. Hinc igitur poetarum illæ ἐπιδείξεις, seu
exercitationes poeticæ natæ sunt, in quarum numerum non Silii modo, sed
et æqualium, Statii, Lucani, Valerii Flacci, aliorumque similia carmina
referre soleo. Quæ quum lego, videor mihi definire posse, quid illorum
quisque scribendo consequi voluerit, Statius quidem, ut sublimitatis
artem præ se ferret, Lucanus, ut sententiarum acumen probaret, Valerius
et Silius, ut doctrinam expromerent; quamvis fatendum est, singulos cum
diverso ingenii, judicii, artis et doctrinæ adparatu ad scribendum
accessisse.»
Hæc sunt verba Viri doctissimi, cui quo minus omnia adsentiar, inpediunt
nonnulla, quæ mihi ea legenti venerunt in mentem, et scrupulum
injecerunt. Primum _carminis historici_ nomen aptius mihi videtur, quam
_declamationis_, quod Rhetorum potius scriptis scholisque relinquendum
est, et quo Silii ejusque æqualium, inprimis Valerii Flacci, dignitas
nimis elevatur: etsi non tam cæco poetæ mei amore captus sum, ut eum a
seculi sui vitiis inmunem esse censeam. Deinde ad declamatoriam
vanitatem potissimum refero longas sine nervis et succo orationes,
inanes argutasque de vitiis atque virtutibus disputationes et præcepta
philosophorum, quæ in nostro carmine vix reperiuntur, vel minus certe
obvia sunt minusque nos offendunt, quam in Lucano aliisque ejus ætatis
scriptoribus. Præterea si illa nominis ratio valeret, antiquissima etiam
optimaque scripta in declamationibus numeranda essent. Nam, ut alios
taceam, ne Maro quidem ab orationis luxurie et Rhetorum argutiis satis
sibi cavit[12], et Polybius quoque narrationi suæ ubivis intexuit
disputationes et digressiones, philosopho umbratili, quam historico
pragmatico digniores, et scholasticorum rhetorumque loquacitatem
redolentes. Denique argumenta carminum ex historia Romana repetendi
consuetudo non Silii ævo propria fuit, vel post Horatii demum et
Virgilii tempora invaluit, sed a primis inde literaturæ initiis
constanter tenuit. Ita enim, ut alios omittam, Ennius, epicæ poeseos
parens[13], L. Attius, seu Accius Pacuvii, qui Ennii ex sorore nepos
fuit, æqualis[14], et A. Furius Antias, vel, quod alii putant, M. Furius
Bibaculus[15] Annales Romanos, Cn. Nævius, antiquissimus poeta, Saturnio
metro bellum Punicum primum, in quo ipse stipendia fecerat[16], et alii
alia bella, v.c. Ovidius Actiacum, P. Terentius Varro Atacinus
Sequanicum[17], Hostius Istricum[18], et Cornelius Severus Siculum[19],
Cicero autem, præter consulatum ac tempora sua, res, a Mario, municipe
suo, et Rabirius res, a M. Antonio Triumviro gestas[20], versibus
comprehenderunt. Non defuisse etiam ante Silium, qui bellum Punicum
secundum carmine persequerentur, ex Ovidio cognoscitur[21]. Quantus vero
præter illos, quos nominavi, numerus Romanorum fuerit, qui a primo
bonarum artium initio historiam versibus expresserint, quorum hodie vix
nomina, vel tituli et argumenta librorum nota sunt, docuerunt Stephani,
Mættarius et alii, qui eorum fragmenta collegerunt. Eorum, quos
recensui, alii non multo post bellum Punicum primum, alii vero Augusti
ævo, adeoque iis temporibus, quibus prima poeseos latinæ, ejusdemque
felicissima fuit ætas, vixere: eorumque exemplum et vestigia secuti sunt
multi. Quos omnes in declamatorum ordinem detrudere, eorumque poemata in
censum puerilium exercitationum referre, vel adeo ipsos ignorantia et
jejunitate eorum, qui non ingenii et doctrinæ opibus, sed puerilibus
carminum scribendorum subsidiis adjuti, versificare conantur, metiri
velle, id vero est, tantorum virorum manibus injuriam facere. Non quidem
is sum, qui negem, argumentum, ex heroicis temporibus petitum, ad animos
et admiratione adficiendos, et voluptate perfundendos, adeoque ad id,
quod poetæ, inprimis epico, propositum esse debet, perficiendum,
præcipuam vim habere. Neque ignoro, quæ jam dudum præter alios monuerit
Petronius Satyr. p.m. 213: «Cæteri post Virgilium aut non viderunt viam,
qua iretur ad carmen, aut visam timuerunt calcare. Ecce, belli civilis
ingens opus quisquis adtigerit, nisi plenus literis, sub onere labetur.
Non enim res gestæ versibus comprehendendæ sunt, quod longe melius
historici faciunt, sed per ambages deorumque ministeria, et fabulosum
sententiarum tormentum praecipitandus est liber spiritus.» Sed minor,
hujus præcepti ipsum auctorem tam parum memorem fuisse, ut civile bellum
versibus expresserit. Neque video, quare non possit aliquis admodum vel
delectari vel moveri lectione carminis, quod res, ex historia petitas,
et ab aliis jam perspicue atque ordine expositas, contineat; modo rei
gestæ et gravitas et narratio huic consilio satis congruat. Natura sic
fert, ut animum adficiant atque delectent sensus et imagines vividæ,
fortes colores, adfectuum vis et varietas, orationis sententiarumque
copia, venustas, ornatus et gravitas, fabulæ, res antiquæ, conversiones
exquisitiores, aliæque artes poetarum, qui in levibus quoque rebus
semper insoliti quid habent, quod lectores, si non ferire ac movere,
certe capere possit. Quod nisi ita esset comparatum, quî, quæso, fieri
posset, ut libri de agricultura, versibus scripti, tantum delectationis
haberent, quantum ex Virgilii Georgicis percipimus? Quæ vero causa est,
cur res gestæ, Maroniano ingenio versibus comprehensæ, minus nobis
placere possint? Quis non summam voluptatem ex celeberrimi VOLTAIRE
_Henriade_ perceperit? et quodnam aliud hujus poetæ carmen illi
anteferendum putabimus? Quid itaque obstat, quominus in deligendo
carminis argumento Silius cum judicio versatus videri possit? An, quod
recentior est historia et ab ætate heroica remotior? quodque a Græcis
Latinisque scriptoribus tam eleganter atque accurate tradita est, ut,
qui eamdem post illos scriptores retractet, non valde desiderari possit?
Hæ sunt rationes, quibus motus argumenti delectum inprobat Ill.
Ernesti[22], qui tamen concedit, fabulæ, quam proprie dicimus, non eam
necessitatem esse, sine qua carminis ipsius ratio et consilium constare
non possit, et præterea bello Punico secundo tantam a rebus gestis, ab
hominibus, quibus in eo administrando præcipuæ partes fuerint, denique
ab eventu gravitatem esse, ut apta ejus narratio facile admittat eam
dignitatem, quæ carminis heroici propria sit. Quod ad prius viri
doctissimi argumentum adtinet, non diffiteor quidem, materiem carmini
epico aptissimam recte judicari eam, quæ ex ultima antiquitate et ex ævo
heroum, proprie ita dictorum, desumta sit. Sed primum summa res non tam
priscæ, quam magnæ et arduæ rei gestæ narratione perfecta, et ad animos
admiratione imbuendos idonea, continetur. Deinde ad Silianum carmen
transferri possunt, quæ Lucani defendendi causa disputavit Ill.
Meiners[23]. Denique Silius non hoc egit, ut heroicum carmen scriberet,
sed potius historicum, etsi ad epicam formam compositum. Jam si quæras,
quomodo historia, ab aliis jam eleganter, perspicue atque accurate
tradita, magnopere nos delectare queat, respondeo, inter historicam et
poeticam narrationem plurimum interesse, et easdem quoque res ab aliis
alio modo, aliaque varietate et jucunditate, ornari, disponi, narrari
(in quo potissimum poetæ ars ingeniumque cernitur), adeoque in pluribus,
qui eas tractant, scriptoribus non sine voluptate legi posse. Quod ni
ita se haberet, optimorum totius antiquitatis nostrique ævi librorum
lectio parum jucunda et inutilis censenda esset. Quid enim? nonne, ut
hoc exemplo utar, satis constat, omnem de Trojano excidio, de Æneæ
erroribus deductaque Trojanorum in Latium colonia, narrationem, quæ nos
in Æneide Virgilii tantopere delectat, in historiis, quam maxime inter
veteres celebratis, et a magno tam Græcorum quam Romanorum scriptorum
poetarumque numero ante Maronem expositis ornatisque numerandam, et ex
iis haustam esse? Nonne multi jam bellum septenne et tricennale satis
eleganter, perspicue atque accurate persecuti sunt, et nuper tamen
historias, quas _de Archenholtz_ et _Schiller_, Viri Illustres,
scripserunt, magna cum voluptate legimus? Equidem nullus dubito, si quis
etiamnum eadem bella ingenio poetico judicioque bene subacto versibus
exponenda susciperet, quin multi unum ejusmodi carmen magno numero
fetuum, quos hodierni versificatores procrearunt, mecum redimerent. Sed
difficultas hujus rei, quam aliquot abhinc annis aliquem, cujus nomen ex
animo meo effluxit, haud infeliciter adgredi memini, adhuc poetas
nostros ab ejus modi conatu absterruit. Præstantissima contra Romanorum
ingenia ab omni tempore se exercuerunt in scribendis carminibus
historicis: quæ si tam parum idonea essent ad mentes admiratione non
sine voluptate tenendas, ridicula profecto et inanis illorum opera
fuisset. Horum poetarum quum nulli fere, præter Silium et Lucanum, pro
dolor! integri supersint, neque iis similes nostra ætas tulerit; non
melius eorum dignitas æstimari potest, quam si quæramus, quid Romani de
iis judicaverint, quidque illis statuerint pretii. Atque ejus rei
documentum satis insigne habemus in Ennio, qui primus eorum hexametros
versus composuit. Is quamquam temporum vitio durior erat, et multa
obcurrebant in ejus carminibus, quæ Augustei seculi cultus et elegantia
respuebat, tamen _alter Homerus_ Horatio dicitur, et a Cicerone aliisque
passim amplissimis verbis ornatur. Reliquis ejus scriptis longe
præstabant XVIII libri Annalium Romanorum qui ad populum in theatro[24],
et Virgilii adhuc temporibus tam cupide ab omnibus legebantur, ut
Æneidem iis anteferendam esse vix in mentem veniret cuiquam[25].
Quæ quum ita sint, cur Silio id crimini vertamus, quod secutus sit
exempla eorum poetarum, quorum lectione populares suos tantopere
delectari videret? Nonne potius cum judicio egisse censendus est, quum
ætas sua incideret in ea tempora, quibus Græcorum Romanorumque poetæ
omnia fere, quæ vel epicis carminibus, vel tragœdiis comœdiisque
materiam satis dignam subjicere poterant, v.c. Trojanum Thebanumque
bellum, pugnas Gigantum vel Titanum, τοὺς Νόστους, resque a Theseo,
Hercule, Amazonibus, Argonautis et tot aliis heroibus gestas, summa jam
arte tractaverant? Hac itaque via ei quasi præclusa, satius ipsi
videbatur, aliam ingredi, quæ largiorem laudis comparandæ messem
promitteret, et exemplo poetarum Romanorum argumentum carminis, ex
patria historia petitum, circumspicere, quod ad animos popularium
inprimis movendos, et admiratione, sensibus generosis variisque
adfectibus imbuendos satis momenti haberet. Ipsa rerum natura, poeticæ
narrationi aptissima, invitabat eum ad bellum Punicum secundum versibus
exponendum, cujus historiam a Sagunti obpugnatione usque ad Scipionis
Africani triumphum pertexere conatus est. Quod poetæ consilium ipso
carmine ejusque initio declaratur; ut taceam de inscriptione, _Punicorum
libri_, quam codex Puteanus et vetustæ editiones præ se ferunt, quod
testatur N. Heinsius et probat, quum similiter Καρχηδόνια Appianus
Alexandrinus inscripserit librum, quo bellum hoc recensuerit cum
reliquis duobus Punicis, etsi et ejus Ἀννιβαϊκὰ circumferantur. Quinam
titulus carmini in ceteris membranis præfixus sit, nemo eorum, qui illas
viderunt, notavit; neque magis constat, quo nomine ipse auctor opus suum
inscripserit. Quod tamen scire non multum interest, quum ex ipso poemate
ratio et indoles ejus satis cognoscatur. Gravioris momenti quæstio est,
utrum omne argumentum carminis cum singulis ejus partibus ad mentes
admiratione non sine voluptate tenendas accommodatum sit, adeoque
consilio, quod cuilibet poetæ propositum esse debeat, respondere
videatur, an judicium Silii in ejus delectu desiderari possit? Omnium
vero temporum monimentis vix aliud celebratur bellum, quod cum Punico
secundo conferri possit, sive terrarum, quæ illo arserunt, diversitatem,
sive periculorum, pugnarum, facinorum, obsidionum, expugnationum,
itinerum, strategematum, laborum, cladiumque multitudinem, varietatem
atque magnitudinem, sive annorum, per quos tenuit, numerum, sive ducum
virtutem et res, vel præclare, vel perperam ab iis gestas, sive eventuum
denique copiam, miracula et gravitatem respicias. Hoc bello finito, res
Romana ad tantas opes tantamque imperii, amplitudinem excreverat, ut jam
mole laboraret sua. Quot itaque quantosque motus hæc tantarum rerum
historia, et priscæ virtutis, disciplinæ, morumque imagines excitasse
censendæ sunt in animis Romanorum, iis temporibus viventium, quibus
avaritia, luxus omniaque tam publicæ, quam privatæ corruptelæ genera,
mentis corporisque vires fregerant? quibus tot tamque varia mala
libidinem pereundi perdendique omnia invexerant, et disciplinam, majorum
instituta, leges, rempublicam pessumdederant? Silius autem his
temporibus vivebat Romæ, et populares suos delectare cupiebat, quod
nunquam ex animo dimittendum est.
Satis, opinor, declaravimus, quid de argumenti delectu statuendum sit.
Videamus nunc, qua ratione poeta idem tractaverit. Quum vero illud et ex
historia desumtum, et heroici carminis oratione vestitum sit, in quo
Silii ingenio nihil præter ornatum debeatur; primum magni refert nosse,
quos potissimum auctores in rebus tam tradendis, quam ornandis, secutus
sit: quo perspecto demum tam de fide, quæ narrationibus ejus sit
habenda, quam de doctrina judicioque ipsius, recte judicari potest.
Permagnus olim fuit numerus Græcorum Romanorumque poetarum et
historicorum, qui ante Silium idem argumentum sibi tractandum
ornandumque sumserant: quos adeo ille ante oculos habere potuit. Eos
tamen omnes nunc recensere velle, neque operæ pretium, neque proposito
nostro consentaneum est; inprimis quum pauci eorum ad nostram
pervenerint ætatem, ut adeo, quantum et quaenam a singulis petita sint,
nullo modo definiri possit. Sufficiat itaque, potiores paucis indicasse,
et lectores, qui plura desiderant, ad Vossium, Fabricium aliosque, qui
de Romanarum rerum auctoribus ex instituto egerunt, remisisse. Primum
huc spectant, qui Annales Romanos vel carmine, ut, quos supra laudavi,
Ennius, Attius et Furius, vel prosa oratione scripserunt, et quidem vel
Græca, v.c. P. Rutilius Rufus, Polybius et alii, vel Latina, ut
Q. Fabius Pictor, qui tempore b. Punici II, senator fuit et οἷς μὲν
αὐτὸς ἔργοις παρεγένετο, διὰ τὴν ἐμπειρίαν ἀκριβῶς ἀνέγραψε[26],
M. Porcius Cato, qui teste Cornelio Nepote in Originum libro quarto
belli Punici I, in quinto secundi historiam pertexuit, C. Scribonius
Libo, A. Postumius Albinus, L. Cassius Hemina, C. Fannius M. F., Sext.
Gellius, Cn. Gellius, C. Licinius Macer, Q. Claudius Quadrigarius,
Q. Valerius Antias, L. Calpurnius Piso Frugi seu Censorius, M. Terentius
Varro, Q. Tullius Cicero, Q. Hortensius Ortalus, T. Pomponius Atticus,
Æmilius Macer, L. Fenestella, Livius et alii. Præterea fuere etiam, qui
bellum Punicum secundum exponerent seorsum, vel versibus, ut ignotus
poeta, qui Ovidii ævo vixit[27], vel pedestri oratione, tam græca, v.c.
Memnon[28], Cherea[29], Silenus Calatianus, Sosilus Lacedæmonius, et
L. Cincius Alimentus seu Alimentius, quam latina, ut M. Terentius Varro,
L. Cœlius Antipater et Arruntius. Silenus, quem Cœlius potissmum secutus
dicitur, diligentissime res Hannibalis persecutus est, teste
Cicerone[30], et nota sunt verba Corn. Nepotis[31]: «Hannibalis bella
gesta multi memoriæ prodiderunt: sed ex his duo, qui cum eo in castris
fuerunt simulque vixerunt, quamdiu fortuna passa est, Silenus et Sosiius
Lacedæmonius: atque hoc Sosilo Hannibal literarum Græcarum usus est
doctore.» Cincius ille, qui _diligens vetustorum monimentorum_ et
_maximus auctor_ Livio dicitur[32], et Ἑλληνικῇ διαλέκτῳ historiam
Hannibalis rerumque, quibus ipse cum Fabio Pictore interfuerat,
scripsit[33], prætor post Cannensem cladem Siciliam obtinuit, et postea
ab Hannibale, ex quo multa se audisse ipse tradidit[34], captus est: si
prætor ille, quæ Vossii sententia est, ipse historicus, non hujus filius
fuit, quod Pighius suspicabatur[35]. Varronis libros belli Punici
secundi Priscianus laudat: Cœlii autem historiam ejusdem belli, quam
alii _Annales_ et _historias_ vocant, quamque M. Brutus in compendium
redegit, passim Livius, Gellius, Festus, Charisius, Servius, Nonius,
Prisc. et inprimis Cicero, quo judice neque distinxit historiam
varietate locorum, neque verborum collocatione, et tractu orationis leni
et æquabili perpolivit illud opus, sed, ut homo, neque doctus, neque
maxime aptus ad dicendum, sicut potuit, dolavit, primusque cœpit, paulum
se erigere et historiæ majorem addere sonum, quum cæteri non exornatores
rerum, sed tantummodo narratores fuissent[36]. Floruit autem Gracchorum
ævo, et Sileni historiam Græcam secutus esti[37]. Arruntius denique,
quem Vossius illum putabat esse L. Arruntium[38], qui A.U. 732, cum
M. Claudio Marcello Æsernino consul fuit, cujusque passim Tacitus
meminit[39], Augusti temporibus stylo Sallustiano historiam belli Punici
scripsit[40].
Hos carminum, annalium historiarumque auctores, quorum, quam fieri
potuit, brevissime mentionem intuli, una cum aliis, quos silentio
prætermisi, temporis injuria intercidisse omnes, quis est, qui non mecum
doleat? et quis dubitet, vel unius Ennii Annales Silii, Lucani, Statii
aliorumque carminibus, et unam Punicarum rerum historiam magna Romanorum
scriptorum multitudine redimere? Nobis eorum, quos recensui, non nisi
fragmenta restant, et qui ex illis fontibus, pro suo quisque ingenio,
hauserunt. Perpetuam vero et accuratam belli Punici secundi historiam
non haberemus, nisi Livius superesset. Nam Polybius eam in primis
quinque libris, qui quidem integri nobis servati sunt, non nisi usque ad
pugnam Cannensem pertexuit: Florus autem, Appianus, Eutropius et alii
illam in compendium redegerunt, et Plutarchus, Nepos aliique vitas
tantum aliquot ducum, qui hoc bellum administrarunt, exponere conati
sunt. Difficillimum itaque est, singulos enumerare, a quibus sua
sumserit poeta noster: etsi non est, quod dubitemus, quin Livii
potissimum vestigiis institerit, cujus et verba passim sua fecit, et
auctoritatem plerumque in narrationis cum ordine, tum discrepantia
secutus est; quod jam dudum alii observarunt, et ipse in commentario meo
permultis exemplis demonstravi.
Quemadmodum vero Silius argumentum, quod tractavit, et pleraque eorum,
quæ memorat, Livio debet: ita in rebus ornandis se totum ad imitationem
Virgilii composuit; quod nunc pluribus evincere et declarare nihil
adtinet, quum res notissima sit, et loca Maronis expressa vel adumbrata
in quavis libri pagina diligenter adnotaverim. Sed præterea aliorum
etiam poetarum vestigia, et Græcorum et Romanorum, quorum lectione
ingenium Silii imbutum erat et subactum, passim adnoscas, v.c.
Lucretii[41], Horatii[42], Ovidii[43], Lucani[44], Hesiodi[45], inprimis
Homeri[46], aliorumque poetarum Græcorum, quos continuo ille legebat et
meditato studio imitabatur, secutus judicium sensumque popularium
suorum, et communem antiquioris suæque ætatis opinionem, qua ars et
doctrina poetæ, carminisque suavitas potissimum fere ex hac Græcorum
imitatione æstimabatur. Quin et inmiscet nonnunquam et in usum suum
convertit, quæ in prosa scriptorum, vel Græcorum, vel Romanorum,
oratione lecta et cognita in simili argumento memoria retinebat,
inprimis ea, quæ animo obversabantur ex adsidua lectione Ciceronis, quem
non minoris, quam Maronem, faciebat, ei sibi exemplar proposuerat, ad
quod se conformaret[47]. Quæ omnia doctissimum poetam produnt et decent.
Jam si quæras, qua ratione in argumento carminis tractando versatus sit
poeta; facile intelligitur, eum res ipsas ex historia desumsisse, sed
narrationem ad heroici carminis indolem formamque adcommodasse. Quum
vero epica vis et dignitas magnitudine rerum, quæ animum vel admiratione
detineat, vel virtutis, miserationis, gaudii indignationis aliorumque
adfectuum sensu adficiat, adeoque magnis phantasmatibus, factis fatisque
virorum, vel audacia ac fortitudine, vel virtutibus vitiisque
conspicuorum, et ornato orationis genere contineatur; quumque præterea
infinita esset multitudo rerum, quam belli Punici secundi historia
suppeditaret; sapienter eam instituit viam, ut, quæcunque factorum
periculorumque magnitudine eminerent, accurate ornateque exponeret,
levia autem sine effectu certamina ac molimina, quæ neque ornatum
poeticum admitterent, neque vel ad animos lectorum movendos et
delectandos, vel ad utriusque populi atque belli fortunam mutandam
quidquam momenti haberent, sive perquam leviter perstringeret, sive
prorsus silentio præteriret. Quod quidem pluribus aut verbis, aut
exemplis illustrare necesse non est, quum cuivis libro tam copiosum
præfixerim argumentum, ut vel tironibus, Livium comparantibus, id
confestim in oculos incurrere possit. Lectoribus itaque carminis nostri
animo nunquam dimittendum est, se in poeta legendo versari, qui non tam
rerum gestarum causas, ordinem et nexum curat, vel religionem,
ἀκρίβειαν, perspicuitatem, reliquasque scriptoris historici, inprimis
pragmatici, virtutes sectatur, quam id potius agit, ut veram exornet
historiam, et omnibus sermonis poetici artificiis ac luminibus novam
narrationi suavitatem adspergat. Quod Silii consilium qui vituperant,
non reputasse videntur, quam absonum sit et jejunum ejusmodi carmen,
quod notam recentioremque historiam incultis nec ulla arte distinctis
versibus exponat, quantumque tædii pariat continua præliorum narratio.
Neque satis respiciunt materiam, quam poeta sibi delegit; quippe quæ
copiosa est, nec ignota ac rudis, sed ab aliis jam sermone, tam poetico
quam pedestri, tractata, et ad epici quoque carminis indolem egregie
comparata. Omni sic inventionis laude ipsi præcisa, quid aliud
relinquebatur, quam ut ad artem et doctrinæ lectionisque multæ ac variæ
præsidia confugeret? Et ne nuda historiæ versibus comprehensæ narratione
fastidium legentibus moveret, qua alia ratione cavere poterat, quam ut
ficta veris, ignota notis, vetera et prisca recentioribus, mira
vulgaribus adnecteret, variisque rerum et verborum præstigiis animum
lectoris ita deliniret atque inluderet, ut jam nova et inaudita legere
et cognoscere sibi videretur? An sapientius fecisse censendus est
Lucanus, qui pro machinationibus deorum aliisque epicæ poeseos
artificiis declamatoria acumina longasque de vitiis aut virtutibus
disputationes substituit? Quem si quis nostro poetæ anteferendum
dixerit, fruatur judicio suo: nos multo magis delectamur lectione Silii,
qui, quæcunque orationis pigmenta et lenocinia antiquiores poetæ,
Homerus inprimis et Virgilius, carminibus suis intexuerant, omnia ex iis
adoptavit, v.c. mythos, fabulas, episodia, comparationes, copiarum
recensus, urbium origines, deorum ministeria, et quæ sunt alia poeticæ
narrationis ornamenta. In quibus magis profecto nobis placeret, nisi
fuissent jam alii, qui hæc ipsa quoque occupassent. Sed eo, quo vixit,
ævo poetæ ingenii et acuminis laudem non tam in inveniendo vel rerum vel
verborum ornatu vario atque exquisito, quam in inventis aliorum
sapienter in rem suam convertendis, consequi poterant. Eo potissimum
spectant Deorum interventus et ministeria, Junonis maxime et Veneris
iræ, ac partes iis tributæ, quæ ab Homero et Virgilio jam præclare erant
definitæ, et ex iis confestim legentibus succurrunt. Altera Dea, cujus
odium in Trojanos, et ab his oriundos Romanos, vel tironibus notum est,
tamquam Carthaginiensium, altera autem, tamquam Romanorum, tutela
constanti et præcipua religione colebatur[48].
Sed ne cæco quodam poetæ mei amore captus nihil ab eo peccatum esse
contendere, vel eam ob causam, quod ejus edendi consilium ceperim, vitia
ejus dissimulasse videar, primum non diffiteor, ipsum argumenti
delectum, non quidem propterea quod illud recens sit, vel historicum, et
ab aliis jam perspicue, eleganter et accurate tractatum, sed quod nimis
pateat nimisque late fusum sit, non satis mihi probandum videri. Deinde
concedo, illam veterum poetarum, Virgilii inprimis, imitationem,
illumque tam rerum, quam verborum ornatum ejusmodi esse, ut non dubitem
Plinio suffragari, qui Silium _majore cura, quam ingenio carmina
scripsisse_ judicabat. Sæpe enim imitatio illa nimis servilis est vel
adfectata, et magna pars eorum, quæ ex aliis poetis, Homero potissimum
et Marone, expressa aut adumbrata reperimus, ita comparata est, ut non
tam in eadem phantasmata, sive sententias et dicta incidisse censendus
sit, ipsa rei similitudine memoriam eorum, quæ ex pristina lectione in
mente hæserant, revocante, quam ut potius ex industria et imitandi
studio parum subtili ea adscivisse atque adripuisse videri possit.
Ubivis fere dedita opera seduloque ornamenta sectatur, et artis
doctrinæque ostentandæ cupiditatem prodit. Passim
Purpureus, late qui splendeat, unus et alter
Adsuitur pannus.....
Sed nunc non erat his locus.....
Luxuriat, ut vitis, cujus frondes supervacuæ non compescuntur, et,
ferocis equi instar, summo plerumque impetu fertur, neque habenas audit,
sed ingenio indulgens, nec modum, nec rationem servat, quia semper
elegantias adfectat, et doctrinæ copias, etiam ubi minime congruit,
expromere conatur. Ab hoc nimio et perverso imitandi studio etiam
profecta est inæqualitas varietasque sermonis poetici, quo plurimum
Silio præstat Virgilius, in cujus Æneide omnia fere sunt limata,
castigata et naturalia, mirabilisque cultus, nitor, ornatus, dignitas,
gravitas, castitasque in summa proprietate et simplicitate servatur. In
nostro contra carmine, oratio tam parum sibi constat, ut alia
phantasmatum suavitate ac sublimitate delectent, et cum magno spiritu,
ore vere poetico et exquisito ornatu elata sint; alia inmodico tumore
turgescant, et otiosis versibus, tamquam laciniis, adsutis, multiplici
verborum, sententiarum, imaginumque variatione, meris phrasibus poeticis
et vano exaggerandi studio frigeant; alia denique nimis subtilia,
arguta, ludicra, languida et tenuia videantur. Ut paucis rem absolvam,
alia magnum poetam decent, alia sunt luxuriantis ingenii, cujus vires in
aliorum verbis, modis, figuris, imaginibus et sententiis variandis
turpiter adteruntur. Hæc est illa copia et ubertas verborum, illa
orationis luxuries, quam sæpius quidem, nec tamen toties, quoties
poteram, in Commentario notavi, quoniam eam deprehendere non adeo magnæ
doctrinæ magnique acuminis est, et juvenum potius judicium ingeniumque
in ea re exercere soleo. Quamquam vero sermonem ornatumque poeticum
Silii universe nobis non satis probari concedimus; tamen aliis se
virtutibus, iisque non exiguis, nobis commendat, quæ non sunt
dissimulandæ, ne iniquiores in dijudicando videamur.
[Annotatio 1: Vid. Martial. epigram. infra landata, inprim. XI,
51, et Alex. Rossæi integer lib. I, Virgilii triumphantis.]
[Annotatio 2: Hanc laudem ipsi tribuit Voss. de histor. lat.
I, 29.]
[Annotatio 3: Ita judicabat Cellar. in diss. de Silio Italico
§. 12 et 13. Confer Præfat. Lefeb. cujus hæc verba sunt: «Dolebas
quidem, eruditissime Villosoni, et ipse quoque dolebam,
angebanturque, quibus non vapida mens, non obtusi hebetesque animi
sensus, poetam consularem, cui sincerus sermo, superbissimisve non
ingrata latinitas; grande, ornatum, copiosissimum dicendi genus,
reconditissima doctrina; qui non, ut Virgilius, latrones,
umbratilesque tantum pugnas, sed heroas totius orbis maximos,
horrendas strages ipsiusque Romæ prope desperatæ et triumphantis
fata digne canit, adhucdum mole errorum premi, obrui... Ipsum
certe non minus amabis, quam Martialis, Pomponius, Jos. Scaliger,
Muretus, Modius, Lernutius, Vossius, Heinsius, Huetius, Gronovius,
Cellarius, Crusius; quibus non minimus accedit Cl. _Brotier_, cui
Silius in deliciis. Quales autem, quantique in literis hi athletæ!
quid contra tam insignes viros effutiet barbara hæc nostri ævi
nasutorum trossulorum caterva, cui nil, nisi sua futilis levitas,
risusque Sardonius, placere potuerit? Cum talibus ne sit tibi, ne
sit mihi amplius bellum. Sinamus nugas blatiant blaterones, quibus
indulgentior Plinius arborem suspendio eligendam permittebat.
Ridebat quippe vir maximus, quum invidia secretis cuniculis
vitalia petere, fodicare, suove livoris veneno optima quæque
inficere intendebat.» En cor Xenodoti! jecur Cratetis! Conf. etiam
Rapini, _Réflexions sur la poétique_ p.m. 177, et, qui in Fabric.
bibl. lat. T. II, pag. 173, laudantur, Gundling. in Gundlingianis
P. XII, c. 1, p. 104 sqq. Nic. Antonius Bibl. vet. Hisp. I, 18,
aliique.]
[Annotatio 4: Cf. Fabric. Bibl. lat. l.c.]
[Annotatio 5: Vid. Vossius in loco laudato.]
[Annotatio 6: Hæc sunt verba Vulpii in Notis ad Catull. p. 113,
quæ jam excitata reperies in Fabric. Bibliotheca latina, loco
citato.]
[Annotatio 7: Poet. c. 7. T. II, p.m. 796.]
[Annotatio 8: Vid. Scalig. Poet. VI, 6, p.m. 841; Barth. Adv.
VIII, 3, extr. X, 24, pr. XIII, 7, p. 723; XXXIII, 3, 4. _Essais
de critique sur la littérature ancienne et moderne, par
M. Clément_. T. I, c. 1.]
[Annotatio 9: De Lucano, præter alios, vid. Petron. Sat. p.m. 213;
Scalig. Epist. 3, et Poet. loc. citat. Burmanni Præfat. ad Lucan.
et Val. Flacc. _La Pharsale de Lucain, traduite par M. Marmontel_;
Ill. Meiners _Grundriss der Theorie und Gesch. der schönen
Wissensch._ p. 64 sq. et Celeberrimum Meusel, Diss. de Lucani
Pharsalia, Hal. 1767. Quos libros, ad similem causam spectantes,
contulisse neminem pœnitebit.]
[Annotatio 10: Conf. Ill. Meusel l.c.]
[Annotatio 11: Vid. Casaub. ad Theophrast. Char. 5, et Ill. Wolf.
Proleg. ad Demosth. orat. Lept. p. 34 sq. ubi monet, triplex fere
declamationem genus fuisse, quum alii Rhetores se in fictis
argumentis et quæstionibus infinitis exercerent, alii veras sibi
res et causas sumerent, ex memoria antiquitatis plerumque petitas;
quibus postea successerit nova Rhetorum natio, quæ non satis
habens, discipulos ad universam imitationem veterum informare,
auderet etiam ipsa argumenta, quæ ab illis celebritatem
adcepissent, in certamen quoddam proponere. Vid. Epp. Pithœi et
Ærodii ad Quintil. Declamat. _Ed._]
[Annotatio 12: Ill. Heyne T. III, p. 4, edit. Virgil. prior. «In
Æneide, _inquit_, sunt passim notata a nobis nonnulla, in primis
in deorum ministeriis, parum subtiliter digesta, alia inprimis in
sermonibus, rhetorum argutiis inquinata, quæ displicere possunt:
sed hæc profecto, quæ nostri ævi critici reprehendenda putarunt,
ista ætate vix in vituperium venerunt.» Vide quoque Virg. nost.
edit. T. III, p. 256. _Ed._]
[Annotatio 13: Vid. Gell. XVII, 21; Voss. de hist. lat. I, 2.]
[Annotatio 14: Gell. III, 11; Macrob. I, 7; Priscian. lib. VI.]
[Annotatio 15: Macrob. VI, 1.]
[Annotatio 16: Gell. XVII, 21; Sueton. de III. Gram. c. 2.]
[Annotatio 17: Priscian. lib. II.]
[Annotatio 18: Macrob. VI, 3 et 5. Festus, voce _Tesca_ et Serv.
ad Virgil. Æn. XII, 121.]
[Annotatio 19: Quintil. X, 1.]
[Annotatio 20: Vid. Ovid. ex Ponto IV, xvi, 5; Senec. de Ben. VI,
3; Crinitus de poetis III, 52, et Voss. de hist. lat. I, xvi, 21.]
[Annotatio 21: Vid. nost. Ovid. ex Ponto IV, xvi, 23, vol. VII,
pag. 479. _Ed._]
[Annotatio 22: In Disquisit. de carm. Siliano supra p. 414.]
[“Ill. Ernesti, novissimus ingeniosissimusque poetæ ...”]
[Annotatio 23: In _d. Grundriss der Theorie und Gesch. der schönen
Wissensch._ p. 65: «Lucan nahm freylich weder ein erdichtetes
Süjet, noch entlehnte er es aus dem entferntesten Alterthum; er
verfuhr aber nichts desto weniger, wie Homer und noch mehr Ossian
gethan haben. Er wählte nemlich einen Gegenstand, der seinem
ganzen Volk allgemein bekannt, und auch interessant war, und der
auch die späteste Nachwelt auf das lebhasteste interessiren wird.»
Et pag. 59. «Fiction ist so wenig zum Süjet eines epischen
Gedichts nothwendig, dass ein Süjet der Regel nach um desto mehr
an innerm Werth verliert, je mehr es Erdichtung nothwendig
macht... Es muss nur durchgehends Interesse und Action haben.»
Cujus loci hic est sensus: «Etenim neque fictum neque ex remota
prorsus antiquitate petitum argumentum sibi sumsit Lucanus, sed
tamen egit eadem fere ratione qua Homerus et magis etiam Ossianus
egerunt. Elegit materiam quam tractaret et uberrimam, et civium
suorum omnium sermone celebratam, et quæ sempiternis sæculorum
ætatibus continuo celebrabitur.» Et p. 59: «Commentitiæ fictæque
fabulæ tantum abest ut necessariæ sint ad argumentum poematis
epici constituendum, ut e contrario argumentum, quo magis
fictionibus egeat, eo minus ad tractationem poeticam aptum esse
videatur. Modo commoveatur animus: modo ad exitum quasi rapiatur:
satisfactum erit lectori.» Cui sententiæ libenter et ego
subscribo. _Ed._]
[Annotatio 24: Vid. Gell. XII, 5.]
[Annotatio 25: Conf. Martial. V, 10, et Vitruv. IX, 3.]
[Annotatio 26: Vid. Dionys. Halic. I, 6, et VII, pag. 415. Fabii
fidem, nimis inminutam a Polyb. I, 14, 58, III, 9, defendit
Ernesti in prolusione, Opusculis ejus philol. crit. p. 102 seqq.
inserta.]
[Annotatio 27: Vid. Nostr. Ovid. ex Ponto IV, xvi, 23, vol. VII,
pag. 479. _Ed._]
[Annotatio 28: Ap. Phot. Biblioth. c. 224.]
[Annotatio 29: Cf. Polyb. III, et al. passim.]
[Annotatio 30: De divinat. I, 24.]
[Annotatio 31: Vit. Hannib. cap. 13; Sosili mentionem fecere etiam
Diodor. XXVI, et Polyb. III. Sileni vero Liv. XXVI, 49 et alii,
quos laudat Voss. de hist. Græc. lib. III, p. 189.]
[Annotatio 32: Liv. VII, 3; XXI, 38.]
[Annotatio 33: Vid. Dionys. Hal. loca, pag. 422, not. 1 citata.]
[= n26 supra]
[Annotatio 34: Vid. Liv. XXI, 38; XXVI 23, 28; XXVII, 7, 29.]
[Annotatio 35: Vid. Voss. de histor. lat. I, 4, et Pigh. Annal. ad
a. CCCCXXXIV.]
[Annotatio 36: Vid. Cicer. Or. II, 12, et de Legg. I, 2.]
[Annotatio 37: Vid. Val. Max. I, vii, 6, et Cic. de divinat.
I, 24.]
[Annotatio 38: Voss. de hist. lat. I, 18, p. 83.]
[Annotatio 39: Vid. Tac. Ann. I, 8, 13, 76, 79; VI, 5, 7, 27, 47,
48, et Hist. II, 65.]
[Annotatio 40: Cf. inpr. Senec. Ep. CXIV.]
[Annotatio 41: Vid. Sil. III, 669 seqq. XV, 340; XVI, 552 al.]
[Annotatio 42: Cf. lib. XIV, 176; XV, 78 sqq.]
[Annotatio 43: Vid. lib. VII, 173 seqq. VIII, 28... 201.]
[Annotatio 44: Cf. lib. II, 58 seq. IX, 247, 251; XIV, 354 sq.
412 sq. 453 sq. 487, 491, 520, 539 seq. 548 seq. XVII, 212 sq.]
[Annotatio 45: Verbi causa, lib. XV, 101 sq.]
[Annotatio 46: Vid. lib. IV, 563... 699; V, 118 sqq. 395 sq. VII,
289 seq. IX, 282, 287 sq. 538 sq. X, 256; XII, 605; XIII, 404 seq.
434, 442 seq. 693; XVI, 361 sq. 421 al. In locis quoque ex Marone
expressis, sæpe Homerum, huic præeuntem, simul ante oculos
habuisse videtur.]
[Annotatio 47: Lib. VII, 219 sq. et al.]
[Annotatio 48: De Junone vid. Virg. Æn. I, 12... 33, et Selden. de
Diis Syris Synt. II, 12, de Venere Lucret. I, pr. et alios.]
SECTIO III.
_De præstantia carminis Siliani, et de utilitate ex eo capienda._
Non defuisse, qui de carmine nostro nimis humiliter sentirent, jam supra
monui Sect. II pr. Eorum tamen judicia minus me movent, quam Ill.
Ernesti, qui non modo in disquisitione de carmine Siliano, sed per totum
etiam commentarium, tam severum se vehementemque in Silium præbuit, ut
admodum pauca sint, quæ ipsi placeant, utque mireris, quid causæ fuerit,
quare Vir doctissimus ad edendum illustrandumque poetam, de quo tam
abjecte contemtimque judicaret, animum adjecerit, nec potius operam, in
eo consumtam, ingeniique aciem ad alium scriptorem transtulerit. Ego
quidem non is sum, qui non sæpe poetam propter nimium imitandi studium
lapsum esse diffitear, et in Notis passim monui, quæ reprehensione digna
videbantur. Sed idem ego plura, quæ probes, carmini inesse contendo. De
argumenti delectu, et de ratione, qua illud Silius tractaverit, quid
statuendum censeam, jam supra professus sum. Quod vero ad ipsam quoque
Virgilii aliorumque imitationem, et poeticum ornatum adtinet, poeta
magis excusandus, quam contemtu propterea dignus videtur. Satis enim
confidenter adfirmare ausim, præstantiorem eum poetam futurum fuisse, si
quum prius quam in senectute animum ad poesin adpulisset[1], tum
feliciori ævo ei nasci contigisset. Quæcumque in eo vituperari possunt,
e seculi vitio traxit, quod verborum ubertate, et amplificandis,
exornandis, augendisque in miracula rebus maxime delectabatur. Eo
justiorem quoque excusationem habet, quum ne præstantissimi quidem
scriptores, Polybius, Maro et alii, orationis luxuriem Rhetorumque
argutias et loquacitatem satis vitaverint. Huc adcedit, quod miserrima
est conditio poetæ, cui ea imitatione exprimenda sunt, quæ jam alii ante
eum tam ornate ac præclare dixerunt, ut a nemine alio melius dici
possint; quique in nullas fere rerum ideas, imagines et sententias, in
nulla phantasmata et dicta incidere potest, quæ non magnus aliquis poeta
dudum occupaverit[2]. Ipsa denique vitia, quæ carmini insunt, non
obstant, quo minus illud pluris æstimandum sit, quam permulta alia
antiquitatis nostrique ævi scripta, quæ subinde prelo excuduntur, et in
manibus hominum versantur. Poeta enim pluribus ea virtutibus
compensavit: quidni itaque in his adquiescas?
In carmine Siliano tot loca præclara, elegantia, ingeniosa et sublimia,
tot melioris venæ vestigia reperiuntur, ut plurimum superent ea, quæ
vituperamus. Elocutio oratioque poetica, si ubertatem verborum, quæ nec
ipsa ubivis displicet, et ea, quæ ipsi ætas adspersit, quæque admonitu
idonei præceptoris facile vitari possunt, exceperis, tersa est, casta,
pura et elegans, prorsusque ad epicam gravitatem et Virgilii exemplar
composita: unde et lectio ejus ad Maronem rectius intelligendum plurimum
conferre potest[3]. Narratio autem, si non in singulis partibus,
universe tamen, majore non modo sermonis latini elegantia, sed etiam
perspicuitate, ordine et nexu se commendat, quam tali ætate, et in tanta
rerum varietate, tantoque imitationis et ornatus studio exspectes.
Conferat aliquis Silium cum Statio, vel Lucano aliisque horum temporum
poetis, neque dubito, quin eum his anteferendum censeat. Carmen ejus
abundat pulcherrimis locis, comparationibus, sententiis, imaginibus,
descriptionibus, quæ ne præstantissimos quidem poetas dedecerent. Multa,
in quibus Homerum et Maronem adumbravit, felici imitatione expressit,
suaviter variavit, novo rerum ornatu, novisque earum phantasmatibus,
formis, generibus, conversionibus sua fecit, nec sine arte ac judicio
vel amplificavit et ornatius extulit, vel, si desperaret, se Virgiliani
Homericique loci præstantiam adsequi et in certamen quasi cum iis
descendere posse, contraxit. Varios adfectus passim egregie expressit;
et Deorum ministeria sæpe feliciter adhibuit. Characteres singularum
personarum non male tuetur, orationumque fingendarum probus est artifex.
Quæ omnia, cum varietate non minus quam jucunditate rerum conjuncta,
lectorum animos mirifice delectant. Quo adcedit, quod, si verum est, de
quo vix dubitare possis, Silium ex antiquioribus poetis historicisque,
qui bellum Punicum II exposuerunt, non pauca hausisse, adeoque multa in
eo vestigia deperditorum antiquitatis monimentorum superesse, id quoque
plurimum ad carmen ejus commendandum facit.
Sed aliæ sunt utilitates, quas literarum inprimis elegantiorum
humanitatisque studiosi ex carmine Siliano capere possunt. Primum enim
juveniles animi maxime tenentur poetarum et historicorum lectione; nec
facile etiam erit, qui negaverit, eam in juventutis institutione
reliquorum scriptorum interpretationi anteferendam esse, quum non modo
ad ingenium doctrina excolendum, ad judicium acuendum, ad sensum pulchri
atque honesti alendum, et ad mentes admiratione ac voluptate
perfundendas, sed etiam ad rerum magnarum amorem inspirandum, animosque
paulatim ad eas virtutes, quarum illustria exempla passim consignata
reperiunt, conformandos, maximam omnino vim habeat. Silius autem
historiæ Romanæ partem, et quidem eam, qua non alia rerum gestarum
multitudine, varietate et magnitudine insignior exstat, in carminis
formam deflectere, et ita sensus, quos jam nuda et simplex rerum
narratio excitare poterat, epicæ poeseos artificiis, picturis, vi et
gravitate augere conatus est, nec minus poetæ, quam historici partes
egit. Deinde nullum nec memorabilium rerum, in bello Punico quum primo,
tum maxime secundo gestarum, nec ornatus poetici genus prætermisit; et
carmen suum infinitæ fere lectionis copiis et quadam incredibili
varietate rerum, ex antiqua historia, geographia et mythologia
depromtarum, distinxit. Quis itaque dubitet, quin, si non viri, omni
eruditionis genere instructi, certe juvenes ex lectione doctissimi
poetæ, si recte et cum judicio instituatur, multarum utilissimarumque
rerum cognitionem haurire possint? «Est et aliud, ut Cellarii verbis
utar[4], quo Silius cæteros poetas fere omnes antecellit, locorum,
gentium, antiquitatum tam illustris explicatio, ut nisi ille fuisset,
multa sane in geographia, et in rerum et antiquitatum historicis obscura
nobis et incognita essent. Sane Italiam, Siciliam, Africam, Hispaniam et
alias regiones tam distincte, tam illuminate in singulis partibus ante
oculos proponit, ut neque id clavius possint, quibus unicum hoc studium
ac labor est, ut orbis terrarum descriptionem exhibeant[5].» Jam vero
hæc geographica æque ac historica, a poeta versibus comprehensa, multo
magis et tenebunt delectabuntque juvenum animos, et diutius in memoria
eorum hærebunt, quam si ea ex geographico aliquo historicoque libro,
tenuiter scripto, perceperint, vel magistrum ea tradentem et explicantem
audiverint.
Sed longe maxima utilitas, quæ ad juvenilem ætatem e carminis nostri
lectione redundat, eo continetur, quod plurimum conferre potest ad
formandum acuendumque judicium, si duce magistro instituatur, qui satis
ingenio valeat ad bona a malis præclara et sublimia a tenuibus et
languidis discernenda. Quum itaque Silius totam fere carminis materiem e
Livio, ornatumque tantum non omnem e Virgilio petierit; auctor sim, ut
juvenes in ejus lectione hos ipsos, quorum vestigia ubivis persecutus
est, semper ad manus habeant. Livii comparatio eos docebit, quantum
inter historicam et poeticam rerum narrationem intersit, quique
utriusque sunt termini, colores ac modi. Quod si vero Maronem, quoties
adumbratur, contulerint cum nostro poeta, discent naturalem
simplicitatem epicamque vim ac dignitatem ab argutiis atque inani
verborum tumore et ubertate distinguere. Dici vix potest, quanti sit
momenti ad judicium ingeniumque fingendum, et ad veram linguæ alicujus
poeticique potissimum sermonis indolem rite percipiendam plurium, et
diversæ ætatis, scriptorum comparatio. Quam ob causam omnia Livii et
Virgilii loca, quæ Silius ante oculos habuit et imitatione expressit,
diligentius a me, quam a quoquam reliquorum editorum, adnotata videbis.
Ea tamen plerumque simpliciter tantum laudavi, non interposito judicio
meo, nec ipsis Livii Maronisque verbis adscriptis. Nam non modo hi
scriptores omnium manibus teruntur, cavendumque erat, ne præter
necessitatem ad nimis magnam molem liber excresceret; sed etiam ea, quæ
in hac comparatione opportune moneri poterant, juvenum, et, qui horum
lectionem moderantur, magistrorum judicio relinquere, quam ipse occupare
malui, quippe qui usu didici, quantum hæc exercitatio ad intelligentiam
non minus et sagacitatem, quam ad industriam juventutis acuendam valeat.
[Annotatio 1: Vossius de histor. lat. I, 29: «Illud etiam, inquit,
cogitare nos oportet, non a prima se adolescentia huic studio
dedisse, sed jam annis gravem atque ætate languescentem: ita ut
difficile omnino foret, tum demum discere, quo pacto liber
præcipitandus sit spiritus, sic ut quodammodo furenti animo
vaticinari videaris.»]
[Annotatio 2: Conf. III. Wolf. ad Demosth. orat. adv. Leptinem,
Proleg. pag. 38... 40.]
[Annotatio 3: Cel. Heyne in Præf. ad Virg. T. I, p. 23, edit.
nost. hæc optat: «Omnino velim mihi aliquem dari, qui a Silii
Italici, Valerii Flacci, Statii et Lucani, Ausoniique et Claudiani
lectione recens studium suum ad Virgilium convertat! non ut ille
loca similia et parallela inani ac vana ambitione congerat; verum
poetæ illi, quos ad Virgilium se composuisse totos manifestum est,
dum non modo in carminum ratione et ordine, verum in ipsa quoque
elocutione, in singulis versibus ac verbis, exprimere eum
laborant, sæpe interpretationem locorum Virgilianorum
suppeditant.» His adjicio verba Vossii de hist. lat. I, 29,
p. 144: «Non plane Silio adulatur Martialis, quum os ei tribuit
magnum facundumque. Quod si de puritate etiam, sermonisque Romani
castimonia certare lubeat; nulli illorum cedat, quos ea, vel
proxima, vidit æstas.»]
[Annotatio 4: In Diss. de Silio. Ital. §. 13.]
[Annotatio 5: Huc spectant inpr. lib. III, 222... 405, et VIII,
356... 616.]
SECTIO IV.
_Historia literaria carminis Siliani, et recensus Codicum MSS._
His universe de poeta nostro ejusque carmine præmissis, proximum est, ut
quum de opera meritisque eorum, qui ante me ad Silium edendum
adcesserunt, tum de Codicibus ejus MSS. paucis exponam. Quum vero
Drakenborch. quantum ipse, et qui ante eum in poeta recensendo
elaboraverunt, ad eum vel intelligendum, vel emendandum contulerint,
quasque adhuc membranas excusserint, jam in Præfatione editionis suæ
satis luculenter tradiderit; ejus verba liceat nunc mea facere, refectis
tamen nonnullis, quæ repetere nihil adtinet, et notis aliqnot adspersis.
PRÆFATIO DRAKENBORCHII.
Mortuo et rebus humanis erepto Silio, sive id temporum, in fœdam
barbariem ruentium inertia ac pessimo studiorum contemtu, sive quo alio
casu adcidisse dicendum sit, unicus, quem nobis reliquit, ingenii fetus
duriore fortuna conflictatus, et oblivione ac silentio tantum non
sepultus esse videtur. Si enim solum Sidonium Apollinarem excipiamus,
a tempore Plinii ac Martialis per tredecim ferme secula nullus fuit, qui
ejus vel verbo meminisse reperiatur. Quin insuper constanti adeo fama et
existimatione hominum seculo XIV volvente periisse credebatur, ut
Franciscus Petrarcha, primus ille humaniorum literarum instaurator,
damnum, quod Silii poema amittendo studia nostra fecisse existimabantur,
resarcire cupiens, opus, cui _Africæ_ nomen dedit, et quo belli Punici
secundi historiam versibus complexus est, composuerit: quod minime
facturus fuisse videtur, si poetæ nostri laborem alibi locorum
delitescentem superesse suspicari potuisset[1]. Depulsis tandem aut
fugientibus, quæ orbi universo obfusæ fuerant, ignorantiæ tenebris, et
felici auspicio renascentibus omnis generis studiis, quum monachalium
bibliothecarum horridas latebras studiose excuterent viri eruditi, etiam
Silius cum infinitis aliis prisci ævi scriptoribus ex squalido situ et
pulvere protractus, et in lucem vindicatus est. Ne vero varias doctorum
opiniones de auctore, loco et tempore, quo Silius repertus est,
memorando patientia lectoris nimium abutar, dicam verisimillimum mihi
videri, Punica hæc inventa fuisse per Poggium Florentinum prope
Constantiam in monasterio Sancti Galli tempore concilii Constantiensis.
Certe Poggium Silii inventorem esse agnoscit Hugolinus, seu Ugolinus
Verinus, qui non longe post hæc tempora vixit, et scriptis inclaruit,
lib. II de Viris Illustr. urbis Florent. ubi Poggium sic commendat:
Quin etiam sollers Germanis eruit antris
In Latium altiloqui divina volumina Sili.
Etiam Guarinus Veronensis, sive Franciscus Barbarus, sive alius quis eo
tempore, in epistola, qua Poggio Quintiliani inventionem gratulatur,
quam nuper ex bibliotheca Paullina Lipsiensi publici juris fecit Jo.
_Gottlieb Krause_, ejusdem bibliothecæ præfectus, in vernacula librorum
historia P. I, p. 46[2]: «Tu Tertullianum, tu M. Fabium Quintilianum, tu
Q. Asconium Pedianum, tu Lucretium, SILIUM ITALICUM, Marcellinum, tu
Manilium astronomum, L. Septim. Valerium Flaccum, tu Caprum, Eutychium,
Probum, grammaticos, tu complures alios, BARTHOLOMÆO COLLEGA TUO
ADJUTORE, vel fato functos vita donasti, vel longo, ut aiunt,
postliminio in Latium reduxisti.» Idem denique testatur ipse Poggius in
orat. in funere Nicolai Nicoli, «Quod autem egregiam laudem meretur,
summam operam curamque adhibuit ad pervestigandos auctores, qui culpa
temporum perierant. Qua in re vere possumus dicere, omnes libros fere,
qui noviter tum ab aliis reperti sunt, tum a me ipso, qui integrum
Quintilianum, Ciceronis nostri orationes, SILIUM ITALICUM, Nonium
Marcellum, Lucretii partem, permultosque præterea e Germanorum
Gallorumque ergastulis mea diligentia eripui, atque in lucem extuli,
Nicolai hujus suasu, impulsu, cohortatione, et pæne verborum molestia
esse literis Latinis restitutos.» Locum vero et tempus, quo Silius ex
squalidi carceris horrore ereptus est, memorat Marsus ad Silii lib.
VIII, v. 125: «Hic plurima Silii carmina desiderantur illius incuria,
qui hoc opus exscripsit _apud Constantiam_, urbem Galliæ, ubi hoc poema
jam amissum a POGGIO, viro id ætatis literatissimo, repertum fuit
_tempore divi Nicolai_ Pontificis Maximi: cujus felicissimi pontificatus
auspiciis Latina lingua, quæ Vandalum Gothicumque sapiebat, proprium
decus resumere cœpit.» Quamvis autem auctorem et locum recte
designaverit Marsus, in definiendo tamen tempore erravit. Quum enim
Lilius Gyraldus in dial. IV, de Poetar. Historia scribat, Silii Punicum
bellum «eo tempore, quo Christianorum procerum conventus, quod
_Concilium_ nostri, Græci Σύνοδον vocant, in Germania haberetur, _in
quapiam ibi turri_ fuisse repertum, literis admodum obsoletis et
pervetustis, et cum eo una cariosos quosdam aliorum scriptorum libros,»
dubitandum minime puto, quin inventus sit Silius tempore concilii
Constantiensis, quod habitum est anno post Christum natum CIↃCCCCXV et
sequentibus, Johanne XXIV et Martino V Pontificibus Romanis; eodem nempe
loco et tempore, quo etiam Quintilianus, quem male alii in salsamentarii
taberna repertum tradunt. Asconius Pedianus, et Valerii Flacci
Argonauticon priores libri, quos Gyraldus per _cariosos aliorum
scriptorum libros_ designat, inventi sunt. Paribus enim verbis Poggius
ipse locum, unde hos codices extraxit, describit in epistola ad Guarinum
Veronensem, cujus partem olim Mabill. ac Menag. ediderunt[3], sed quam
integram nuper vulgavit supra laudatus _Krause_ dicto loco, «Est autem
monasterium Sancti Galli prope urbem hanc (scil. Constantiam) millia
passuum XX. Itaque nonnulli animi laxandi et simul perquirendorum
librorum, quorum magnus numerus esse dicebatur, gratia eo perreximus.
Ibi inter confertissimam librorum copiam, quos longum esset recensere,
Quintilianum comperimus adhuc salvum et incolumem, plenum tamen situ et
pulvere squalentem. Erant enim _non in bibliotheca_ libri illi, ut eorum
dignitas postulabat, _sed in teterrimo quodam et obscuro carcere, fundo
scilicet unius turris_, quo ne capital. quidem rei damnati
retruderentur, etc. Reperimus præterea libros tres primos et dimidiatum
quarti C. Valerii Flacci Argonauticon, et expositiones, tamquam thema
quoddam, super octo Ciceronis orationibus Q. Asconii Pediani,
eloquentissimi viri, de quibus ipse meminit Quintilianus. Hæc mea manu
transcripsi, et quidem velociter, ut ea mitterem ad Leonardum Aretinum,
et Nicolaum Florentinum.» Scripta autem est hæc epistola _Constantiæ
XVII Kal. Jan. anno Christi_ CIↃCCCCXVII: altera vero, quæ Guarino
Veronensi tribuitur, et Silium jam inventum dicit, cujusque particulam
supra laudavimus, _Venetiis pridie Nonas Julias anno Christi_
CIↃCCCCXVII. At Nicolaus V, cujus pontificatu Marsus Silium repertum
tradit, ab anno Christi CIↃCCCCXLVII ad annum CIↃCCCCLV ecclesiæ Romanæ
præfuit. Insuper Leonardus Aretinus ac Nicolaus Florentinus, seu
Nicolaus Nicolus, ad quos se libros recens inventos misisse Poggius
scribit, primus anno CIↃCCCCXLIII e vita excessit, alter anno
CIↃCCCCXXX, si Vossio fides habenda, lib. III de Histor. latin. cap.
V et VI, in quo posteriore tamen error typographicus irrepsisse videtur,
quum ipse dicat, exstare Philelfi ad Nicolaum Nicolum epistolam (ea est
lib. II, epist. 18), anno MCCCCXXXVIII (lege MCCCCXXXIII) scriptam. Non
diu tamen post eum annum superfuisse ex ipsa eadem epistola patet, in
qua _vir decrepitus_ vocatur, quum mortuus fuisse dicatur anno ætatis
LXXIII. Quidquid sit, ex ipsa Poggii orat, in funere Nicolai Nicoli,
pag. 103 constat, mortuum esse Nicolum vivente adhuc Leonardo Aretino
aliisque, quos verborum suorum testes laudat. Bartholomæus autem, quo
_collega et adjutore_ Silium inventum dicit Guarinus Veronensis in
sæpius memorata epistola, amicus Poggii fuit, in cujus scriptis sæpius
memoratur, nunc sub nomine _Bartholomæi de monte Polliciano_, nunc _de
monte Peliciano_, nunc denique _de monte Puliciano_; neque alius est ab
illo, quem Silii codicem, unde reliqua ejus poetæ per Italiam exemplaria
descripta sunt, possedisse cognovimus ex Franc. Filelfo, lib. XVI,
epist. 14: «Velim, quam diligentissime odoreris, apud quem hospitetur
ille codex Silii Italici poetæ, quem Antonii Barbadori pater, quo
tempore in monte Publiciano præturam gessit, ex bonis illis Bartholomæi
venatus est, quem Martinus Pontifex Maximus primum secretarium habuit.
Nam codices omnes, quotquot illo exemplari exscripti sunt, depravatos
corruptosque invenio.» Per Poggium itaque hoc modo vitæ et luci
restitutus Silius a doctis magno applausu exceptus, et jam sub ipsis
inventæ artis typographicæ initiis sæpius Romæ, Parmæ ac Mediolani
excusus est. Sed quum partim librariorum scribarum imperitia, partim
operarum atque editorum negligentia deformatus adeo ac corruptus
circumferretur, ut a nemine fere agnosci, aut cum fructu legi posset, in
eo emendando atque interpretando certatim operam posuerunt viri illorum
temporum eruditi. Primi autem, quos in hoc stadio decurrisse accepimus,
fuerunt _Petrus Montopolita_, _Pomponius_, et _Dominicus de Caldariis_,
sive, ut dici maluit, _Domitius Calderinus_, quorum memoria apud Petrum
Marsum in Præfat. in Silium ad Illustr. Principem Virginium Ursinum
exstat. Calderini autem commentarios Silianos memorat etiam Sabellicus
in dial. de linguæ Lat. reparat. et ipse Calderinus in Præfat. ad
Martial. Sed eorum labores lucem vidisse non videntur. His successit
_Petrus Marsus_, Pomponii et Calderini discipulus, qui Silium
commentariis illustratum edidit. Verum quum non corruptos solum et
pessimæ notæ codices, qui vulgo exstabant, secutus fuerit, sed ipse
etiam priora menda novo errorum cumulo adauxerit, nihil commodi Silium
et humaniorum literarum studiosos ex ejus labore cepisse quisque facile
judicare potest. Post Marsum anno CIↃIↃIV poetam nostrum edidit
_Martinus Herbipolensis_, qui singulis libris argumenta _Hermanni
Buschii_ Pasiphili, natione Westphali, addidit. Ejusdem deinceps Buschii
scholia margini editionum Basileensium ac Parisinæ Colinæi adjecta sunt;
quæ, quamvis _vice uberis commentarii esse posse_ dicantur, raro
quidquam bonæ frugis præstant. Martinum Herbipolensem et Buschium
proxime excepit _Ambrosius Nicander_ Toletanus, qui editioni Juntinæ
anni CIↃIↃXV præfuit. Magnifice hic in præfatione ad Laurentium
Medicem testatur, Silium «sua arte faberrime politum, et pervigili cura
serenitati pristinæ restitutum ope vetustissimi exemplaris Roma advecti,
atque omnibus maculis detersum defecatumque esse.» Verum tantum abest,
ut splendida hæc dicta factis æquaverit, ut potius omnia contraria
præstitisse dicendus sit. Nulli enim scriptorum, qui ex miserrimo
bonarum artium naufragio elapsi monumenta ingenii ad nostram memoriam
propagarunt, plura ac scelestiora vulnera inflixit aut fœda priorum
temporum barbaries, aut infausta librariorum inscientia, et audax
Criticorum temeritas, quam Silio intulit inconsiderata hujus hominis
mutandi prurigo et insania, ut passim ex adnotationibus nostris patebit.
Utinam igitur imitari maluisset exemplum _Damiani_ cujusdam _Benessæ_,
quem reprehendit, quod Silium a se emendatum jactet, quum ex illo, qui
vulgo circumferebatur, descripserit! Nam si ipse etiam id facere in
animum induxisset, viri docti operæ et labori in tot ineptissimarum
lectionum monstris exhauriendis, quæ passim invitis Musis et Apolline
tersissimo poetæ obtrusit, parcere potuissent. Per Nicandri tamen
vestigia incedere libuit postea _Francisco Asulano_, qui editionis
Aldinæ anni CIↃIↃXXIII curam habuit; ut editionem Juntinam non vidisse
existimandus sit Barthius, qui ad Statii Thebaid. IV, v. 717, _Silium ab
Aldo vel ejus correctore plane perditum_ dicit, quod de Nicandro
meritissime prædicari potest. In eo tamen a Juntina discessit editio
Aldina, quod initio libri octavi Asulanus ex Jacobi Constantii
collectaneis criticis versus quatuor et octoginta, in Gallia, ut aiunt,
repertos, primus inseruerit. Post hæc tempora, quæ renascentium
literarum quasi infantia quædam aut pueritia censenda sunt, certior
clariorque poetæ nostro lux obfulgere cœpit. Quum enim _Ludovicus
Carrion_, dum bibliothecam Coloniensem diligentius lustraret, in
venerandæ antiquitatis manuscriptum, hæc Punica continens, quod tempore
Caroli Magni exaratum fuisse opinatur, incidisset, ejus auxilio sparsim
nonnullis locis in Emendationibus suis opem ferre conatus est, ac Silium
nobis multis partibus meliorem dedit[4]. Quum vero idem codex per
Melchiorem Hittorpium Theologum, ac bibliothecæ Coloniensis præfectum,
etiam _Francisco Modio_ innotuisset, integrum is poetam ad eum recensere
instituit: quem quoniam _cum Homero et Virgilio collatum, ac locis
innumeris emendatum_, ut ipse promisit, aliquando edere in animo
haberet, plerumque veriores modo scripturas, ex Manuscripto depromtas,
in _Novantiquis Lectionibus_ proposuit[5], et uberiores earum
adsertiones commentario, quem meditabatur, servavit; qui magno
reipublicæ literariæ damno, sive ejus morte, sive quoquo alio casu
interceptus, æternum latebit. Anno deinde CIↃIↃC Silium ad fidem
ejusdem libri Agrippinatis ac mentem Modii emendatum edidit _Daniel
Heinsius_, tum pæne adhuc puer, eique eruditissimas notas addidit, quas
ob teneram ætatem, qua eas conscripsit, _Crepundia Siliana_ vocavit, sed
quarum ipsum nec senem unquam pœnituit. Post Danielem Heinsium
memorandus est _Claudius Dausqueius_ Sanctomarius, Canonicus
Tornacensis, qui anno præteriti seculi quinto et decimo, non octavo et
decimo, ut quædam exemplaria exhibent, solita typographis fraude, Silii
Punica non contemnendo commentario illustravit. Optimam hic operam Silio
navare potuisset, nisi insano Modium et Heinsium carpendi studio ut
plurimum in pejora abreptus, ubique se typothetarum mancipium præstare,
et non excusandos eorum errores patienter ferre ac patrocinio suo
probare maluisset, quam verissimas lectiones ex Codice Coloniensi
erutas, cujus ipse etiam excerpta ab Heriberto Rosweydo accepisse
videtur, agnoscere: in quem gravius dicere abstinebo, quod postumam
Modii ac parentis sui famam et nomen, justissima indignatione
inflammatus, passim vindicaverit Nicolaus Heinsius. Eodem tempore, quo
labor ille Dausqueii prodiit, Silio etiam medicas manus admovit vir
infinitæ lectionis _Caspar Barthius_, qui per Janum Gruterum excerpta
veterum membranarum, quæ Oxonii in Collegii Reginensis bibliotheca
servantur, adeptus, eum omnem variis Adversariorum libris recensuit[6].
Hic autem Codex, licet non ubique tantam, quantam Coloniensis, fidem
mereatur, minime tamen negligendus est; tum quod innumeris locis
verissimas Agrippinatium membranarum lectiones a Modio laudatas egregie
firmet, tum inprimis quod integrum nobis Silium exhibeat, quum
manuscriptum Coloniense, a barbara manu truncatum, dimidio libri sexti
decimi et toto ultimo careat. Barthius vero, qui ceteroquin lumine
mentis quam acerrimo præditus erat, dum Dausqueio, quem poetis
enarrandis longe præcellere censebat, ac plures scriptores illustrasse
optabat, contra Modium et Heinsium plus æquo favet, non raro, ut alter
Ixion, pro Junone nubem amplexus est. Haud longe post Barthium Silii
emendationi etiam animum intendere cœpit _Joannes Fredericus Gronovius_,
qui in Observationibus et aliis scriptis egregiam lucem difficilioribus
ac præ reliquis depositis et conclamatis locis ingenio et ope
vetustissimarum editionum adfudit.--Ultimus denique nostra memoria
Silium anno elapsi seculi quinto supra nonagesimum Lipsiæ in publicum
emisit _Cellarius_, qui ex prioribus criticis, Modio, Barthio, Gronovio,
Nic. Heinsio, aliisque, quæ præcipue ad poetæ nostri ornatum ac decus
facere videbantur, conquirens, iisque notas suas addens, accuratam satis
atque concinnam editionem dedit. Maxime vero in præfatione ad Lectorem
laudat et prædicat Fridericum Benedictum Carpzovium, quod editionem Dan.
Heinsii, cui filius Nicolaus Heinsius manu sua plures conjecturas et
emendationes adscripserit, communicare voluerit, ut eas, tamquam
pretiosissimas gemmas, adnotationibus suis inmisceret. Verum et
Carpzovium et Cellarium opinionis hujus falsos fuisse haud ita pridem
casu quodam didici. Adornandæ enim huic editioni subsidia circumspiciens
incidi in Colomesii catalogum manuscriptorum Isaaci Vossii, in quo inter
libros Latinos cum manuscriptis collatos num. CXXIX memoratum inveni
_Silium Italicum Heinsii cum manuscriptis collatum_. Quum autem ingenti
desiderio tenerer hujus libri videndi ac versandi, quem cum aliis
omnibus ejus generis Vossianis Academiæ Lugduno-Batavæ Curatores
Amplissimi maximis inpensis ac sumtibus bibliothecæ publicæ
vindicaverant, humanitate tandem ac beneficio Wolferdi Senguerdii et
Jacobi Gronovii voti compos factus in capite ejus hæc manu Vossii
adnotata reperi, «Multa in Silio castigata, asteriscoque notata, et
excerpta ex Illustrissimi Scaligeri exemplari, manu illius a mendis
purgato.» Quum autem hæc omnia descripsissem, domum redux statim
deprehendi, ea, quæ Cellarius a Carpzovio adceperat, Jos. Scaligero
tribuenda esse, non vero N. Heinsio, qui, quod etiam Vossius fecit, quæ
Scaliger ad oram sui exemplaris adscripserat, sua manu excerpserat:
quare passim in notis vero auctori reddidi.
Atque hæc ferme sunt, quæ ad hunc diem virorum doctorum labore et
industria in Silio acta sunt: ut vero, quæ restant, absolvamus, videndum
nunc superest, quid ipse in hac editione præstiti. Quum Petrus Burmannus
munere fratris Caroli Crucii, Consulis Lugduno-Batavi, ineditas Nicolai
Heinsii in poetam nostrum notas possideret, quas, detestatus eorum
exempla, qui illaudando facinore his thesauris soli incubare
consueverant, dudum cum orbe erudito communicare gestiebat (quod ut ipse
exsequi posset, varia negotia semper inpediverant), auctor mihi fuit ac
suasor, ut Silio manus admovere, et diutius, quam par erat, latentem
hunc optimarum observationum thesaurum in lucem protrahere vellem.
Auctoritate igitur et inpulsu tanti viri, qui, quod disciplina ejus
fictus ac formatus eram, quid humeri mei ferre poterant, optime
intelligebat, inductus et permotus Nicolai Heinsii primo adnotationes,
quas margini editionis Dausqueianæ variis temporibus, ut quæque in
mentem venerant, allevit, quanta fide potui, descripsi, et cum alio
exemplari editionis Colinæi, cujus oræ, præter quam plurimas
conjecturas, manuscriptorum varias lectiones commiserat, diligenter
contuli. Adhibuit autem Vir Illustriss. et studiosius, quam priores
fecerant, consuluit excerpta codicis Coloniensis, quo olim Carrion et
Modius, membranarum Oxoniensium, quibus Barthius usi fuerunt; deinde
illis quidem non visum manuscriptum Puteaneum, reliquis tamen, quod
fatendum est, integritate ac fide inmensum quantum concedens, quod nunc
in bibliotheca Regis Christianissimi servatur[7], vetustam insuper
editionem Parmensem anni 1481 quam ab Edmundo Figrelio, quondam
Historiarum in Regia Academia Ubsaliensi Professore, ex bibliotheca
Regis Sueciæ utendam adcepit, nonnunquam denique Romanam editionem
antiquissimam Aldinam, aliasque: unde multam observationum silvam nactus
est, ac quam plurimas et egregias lectiones ab ipsius Silii manu
profectas, quas posteriorum temporum librarii et literatores insigni
scelere depravarant ac corruperant, felicissime auctori restituit.
Quamvis autera magnam satis bonæ frugis copiam observationes Heinsianæ
contineant, et solæ insigne decus præ aliis huic editioni addituræ sint;
dubitandum tamen non est, quin multis partibus meliores ac politiores
prodiissent, si auctor ultimam manum, quod acerba et luctuosa studiis
nostris morte abreptus facere nequiit, inponere, et ipse earum editioni
præesse potuisset. Hoc labore perfunctus alia mea conquisivi, quibus
nova, quam moliebar, editio placeret, et lectorem alliceret. Modii
itaque Novantiquas Lectiones et Barthii Adversaria perlegere, et omnia,
quæ ad Silium ornandum faciebant, inde excerpere cœpi, ut, quod nunquam,
nisi in hac nunc editione, præstitum erat, quæ ad emendationem aut
illustrationem auctoris nostri passim ac variis locis adnotaverant;
quorumque multiplex in notis Heinsianis mentio fiebat, in ordinem
digererem, et contextui subjicerem. In quo quantum molestiæ mihi
devorandum fuerit, nemo ex æquo æstimare potest, nisi qui, in simile
quondam pistrinum detrusus, eumdem, quem ego, laborem exantlavit. Deinde
quum Danielis Heinsii Crepundia Siliana, quæ paucis paginis ingentem
reconditæ ac non protritæ eruditionis copiam continent, rarius non in
his terris modo, sed ubique etiam, inveniri possent, aut, si casu
invenirentur, quam animose, si molem libelli spectas, et insano pretio
compararentur, non committendum censui, ut bonarum artium studiosi tam
exquisitis bellariis, præsertim data hac occasione, ulterius carerent,
aut sæpe aliquo census detrimento sibi comparare necesse haberent. Ut
itaque recensita, et, quantum fieri potuit, a sordidis typographorum
vitiis et erroribus expurgata, et editionem Lugduno-Batavam et
Cantabrigiensem cum hac nostra comparanti patebit, hic denuo
exprimerentur, curavi. Ne quis autem miretur vel culpet, nullam me
rationem in hac editione habuisse adnotationum, quas in poetam nostrum
conscripsit Dausqueius, æquum Lectorem monendum duxi, nie justissimas
causas habuisse, cur hic repetitæ non sint. Nam quum solo modici
voluminis instar esse possent, studiosorum sumtibus parcere debui, ne,
si eas aliis, quas nunc dedi, adjecissem, mole libri, unde etiam pretium
augeretur, emtorem deterrerem magis, quam allicerem: præterquam quod
etiam longe plurima illis insint, quæ elegantiorum studiorum cultoribus
non magnam utilitatem præstarent, quoniam Dausqueius multa iis
admiscuerit, quæ, nisi infenso odio, quo, nescio quam ob causam, Modium
ac Dan. Heinsium prosequebatur, obcæcatus atque in pejorem plerumque
partem abreptus fuisset, ipse omittenda atque inducenda putasset.--Quum
autem non aliorum modo curas in auctorem nostrum edere, sed ipse etiam
aliquid conari, et in Silio studiorum tirocinium deponere constituissem,
Burmannus, cui quantum hæc editio debeat, jam superius prædicavi, non
contentus ea, quæ vidimus, præbuisse, gratiam etiam, qua valebat, apud
Ezechielem Spanhemium interponere non dubitavit, ut excerpta codicis
Oxoniensis, qui in bibliotheca Collegii Reginensis servatur, et quo
Barthius et Nic. Heinsius usi fuerant, sed cujus variæ scripturæ Colinæi
editioni Heinsianæ adscriptæ non sunt, transmitti curaret. Cujus
beneficio etiam, facile id concedente Richardo Bentleio, Academiæ
Oxoniensis Cancellarii vices agente, collationem ejus manuscripti ad
Cellarii editionem institutam adcepi. Deinde Franciscus Hesselius, olim
in Athenæo Rotterodamensi Historiarum et Eloquentiæ Professor, nunc vero
apud Trajectinos nostros in Collegium Canonicorum ad D. Mariæ
adscriptus, medio ac parario Davide Hoogstratano, ludo literario
Amstelædami præfecto, ejusdem codicis Oxoniensis excerpta, editioni
Raphelengii CIↃIↃCXI manu viri docti addita, ab eruditissimo viro Petro
_Ulaming_ impetravit: quod, si conjecturis indulgere liberet, idem
exemplar fuisse, quod olim Barthio Silium recensenti ad manus fuit,
gravissimas ob causas suspicarer. Quum vero quibusdam in locis duo hæc
exemplaria, quæ tamen ex iisdem membranis propagata sunt, inter se
dissentire deprehenderem, et ipsum codicem inspiciendi facultatem non
haberem, aut quis fidelius manuscripti Anglicani lectionem expresserit,
satis prospicere nequirem, bona fide tecum agere malui, Lector, eoque in
casu utramque lectionem memorare; ut, quibus ipsas membranas consulere
datur, nihil me in his incertis conjecturis dedisse intelligere queant.
Insuper Jacobus Gronovius editionem Mediolanensem; G. Claramontius, in
ecclesia Walonica apud Amstelædamenses divinorum oraculorum interpres,
editionem Martini Herbipolensis, et Marsi Parisinam; egregius causarum
patronus Gulielmus Best editionem Juntinam, cujus margini pauca
adscripserat Ger. Vossius, liberaliter usui meo concesserunt. Deinde
quum procedente tempore Silius aliquamdiu typographos exercere cœpisset,
consilii mei certior factus Jacobus Perizonius primam omnium editionem,
quæ Romæ anno CIↃCCCCLXXI excusa est, et nunc cum aliis nonnullis libris
ac scriptis legato ejus in bibliothecam Lugduno-Batavam commigravit, ad
me transmisit; quemadmodum etiam _van der Kloot_ Marsi Venetam primam:
quæ causa est, ut earum ante septimum aut octavum Punicorum librum in
notis meminisse non potuerim. Jo. Herm. Schminckius, Historiarum atque
Eloquentiæ Marpurgi Hassorum Professor ordinarius, quum ex Iselio, SS.
Theologiæ apud Basileenses Professore, audivisse se meminisset, eum ante
quatuordecim admodum annos per Helvetiam peregrinantem Tiguri in
manuscriptum Silii forte fortuna incidisse, nihil apud amicum
prætermisit, ut ejus opera codicis illius excerpta mihi impetrare
posset. Quum vero Iselius ea de re cum Hottingero, Theologo Tigurino,
egisset, isque non modo librum conferendi, verum insuper, quod raro
concedi solet, ad Iselium mittendi potestatem et bibliothecæ curatoribus
ac præfectis impetrasset; excussis omnibus angulis tandem præter spem
codex Silii, quam diligentissime quæsitus, Tiguri non reperitur. Ut adeo
persuadeat sibi Iselius, vel membranas illas interea temporis scelestis
manibus ex bibliotheca Tigurina subreptas, aut in latebras infortunio
quodam amotas fuisse, vel, quum id ob singularem eorum, quorum curæ hæc
bibliotheca commissa est, diligentiam nullo modo verisimile videretur,
Silium, quem se manuscriptum Tiguri vidisse, et manibus tractasse
credebat, in quodam Helvetiæ monasterio, cujus nunc memoria non
occurrebat (plura enim libris vetustis haudquaquam destituta eodem in
itinere perlustraverat), adhucdum latere; sed cujus, si quam maxime
meminisset, ob nuperos per Helvetiam motus et animorum dissidia videndi
aut conferendi nulla spes supererat. Interim idem Schminckius, qui non
minus meis, quam sui ipsius commodis inservire cupiebat, quum etiam in
bibliotheca Guelferbytana Silii codicem servari intelligeret, non ante
conquievit, quam Eccardus, Professor Helmæstadiensis, recepisset, se
varias ejus lectiones excerpturum, et ad me missurum, qui tamen, quum ex
illo tempore variis negotiis inpeditus fuerit, tum inprimis quoniam ei
provincia historiam ac res gestas Georgii I, Regis Magnæ Britanniæ et
Electoris Brunsvicensis conscribendi inposita sit, fidem datam adhuc
solvere prohibitus est. Ea vero molestius tuli, utrumque hoc negotium in
fumum abiisse, quod simul omnem spem codices aliis, qui Silio opem
tulerunt, non visos nanciscendi penitus mihi præcisam cernerem. Nam
præter manuscripta volumina, quorum modo memini, et ea, quæ Heinsius
aliique Silii interpretes consuluerunt atque excusserunt, quorum
integerrimum etiam atque optimæ notæ Coloniense dudum periisse est quod
suspicemur, rari per Europam poetæ nostri Codices reperiuntur, et
nescio, an plures, quam recentissimus ille, quem ante hoc biennium, quum
Lutetiæ versarer, in bibliotheca Regis Christianissimi videre contigit,
sed ob temporis brevitatem cum editis committere non potui, et sex alii
in Italia, pariter nuper scripti, quorum quinque in bibliotheca Magni
Ducis Etruriæ, unum in bibliotheca Eminentissimi Cardinalis Ottoboni
exstare coram mihi adfirmavit testis oculatus vir eruditissimus, et non
modo Benedictinorum, sed totius etiam Galliæ lumen ac singulare decus,
Bernardus _de Montfaucon_[8]. Codicem enim, quem testimonio Götzii in
descriptione Bibliothecæ Senatus Lipsiensis Lipsiæ exstare credebam, dum
in eum perquirerem, nullum esse, sed calami vitio pro Statio Silium
positum audivi. Auxiliis igitur atque opibus, et quæ ipse habebam, et
quæ amicorum benignitate consecutus sum, instructus Silii recensionem
adorsus sum, illud inprimis adtendens, ut auctoris contextus, quantum
fieri potuit (restant enim etiamnum plurimi nodi difficillimi, qui sine
aliorum codicum auxilio vix solvi posse videntur), ex manuscriptorum ac
vetustarum editionum præscripto quam emendatissimus ederetur: in quo
passim secutus sum, nisi ubi genius linguæ Latinæ vel poetæ aliud mihi
flagitare videbatur, quod tamen paucissimis in locis accidit,
Illustrissimum Heinsium, qui oræ editionis Dausqueianæ, qua uti solitus
fuit, non modo notas suas alleverat, sed etiam ipsum poema, quemadmodum
a manu Silii profectum conjiciebat, antiquorum librorum fide diligenter
atque accurate correxit. Deinde, quoniam codicibus manu exaratis
destitutus forem, sine quibus parcissime conjecturis indulgendum censeo,
illud præcipue in notis egi, tum ut a viris eruditis ex membranis
revocatas lectiones aut ab ingenio profectas conjecturas vel optimorum
auctorum testimonio probarem ac stabilirem, vel receptam lectionem, si
ea præstare videretur, sine cujusquam offensione vindicarem: tum ut ex
priscis editionibus, si fieri posset, ostenderem ac palam omnibus
facerem, quibus gradibus veterum librariorum, typographorum aut
criticorum ignorantia atque audacia Silii manus depravata, et ea, quæ
vulgo, obtinebant, verba substituta fuerint: tum ut decantatam et
omnibus notissimam Silii imitationem Maronianam accuratius demonstrarem:
tum denique, ut loca obscuriora, quæ tirones facile morari possent (æque
enim eorum, quam principum in his literis virorum rationem habendam esse
arbitratus sum), clariori luce perfunderem.
Possem nunc, mi Lector, ad ipsum poetam evolvendum te dimittere, nisi
data hac occasione, publici juris facienda censerem, quæ nuper ad
difficilem Silii locum lib. III, v. 395, præsente Newtono, Annæ Magnæ
Britanniæ Reginæ Legato, publice prælegit Antonius Maria Salvinius,
Græcarum literarum Florentiæ Professor, mecum vero communicavit Henricus
Brenkmannus, ex ore illius excepta, quibus, quæ Illustriss. Heinsius ad
eumdem locum notavit, egregie confirmantur. Verba Silii hæc sunt,
At Nebrissa Dionyseis conscia thyrsis,
Quam Satyri coluere leves, redimitaque sacra
Nebride et Hortano Mænas nocturna Lyæo.
Ad quæ ita Salvinius: «Nebrissæ Hispanicæ urbis etymon ostentatione
quadam eruditionis ingeniosa ac poetica Silius arcessit a Græcia, quasi,
sicut omnium doctrinarum, illa quoque omnium linguarum parens atque
altrix fuerit. Nebrissæ igitur nomen a Nebride h.e. hinnuli aut damæ
maculosa pelle, derivat, qua Menades seu Bacchæ, tamquam animalis pelle
Baccho dilecti, dorsum ac caput operiebant. Sacra Bacchi nocturna quis
nescit? In iis, quæ Orgia (credo a numinis vi Bacchantiumque ira ac
furore adpellabantur), multa arcana atque infanda perpetrabantur.
Lampzacenum illum obscœnum deum, quem tamquam omnis genituræ præsidem
venerata Priapum adpellavit antiquitas, eumdem cum Baccho esse putabant.
Nec novum est, plura numina in unum conferri, ut videre est apud
Macrobium, veterum superstitionis indagatorem sagacissimum. Priapum
novitium esse Deum, Strabo ait, argumento ejus, quod apud Hesiodum, qui
Theogoniam conscripsit, et de Deorum stirpe accurate verba fecit, de
Priapo altum silentium est: quamobrem Geographus Orthanæ, Conissalo,
Tychoni aliisque similibus apud Atticos diis similem esse pronunciat, ut
aliquid, quod illum quoquo modo repræsentaret, in antiquitate reperiat.
Verba Geographi sunt e libro XIII. Ἀπεδείχθη ὁ θεὸς οὗτος ἀπὸ τῶν
νεωτέρων. Οὐδὲ γὰρ Ἡσίοδος οἷδε Πρίαπον, ἀλλ’ ἔοικε τοῖς Ἀττικοῖς
Ὀρθάνῃ, καὶ Κονισσάλῳ, καὶ Τύχωνι, καὶ τοῖς τοιούτοις. _Creatus deus
hic a recentioribus; neque enim Hesiodus novit Priapum, verum similis
est Atticis Orthanæ, Conissalo, Tychoni, similibusque numinibus._ Qui
indicem Latinum Strabonis confecit, _Orthana_, inquit, _dea Attica_.
Imo ego, _Orthana_, inquam, _deus Atticus_. Non est enim Ὀρθάνῃ dandi
casus apud Strabonem a recto feminino Ὀρθάνη, verum a recto masculino
Ὀρθάνης, latine _Orthana_. Nam quod nomen vere masculum deum
significat, non femininum, re ipsa constare videtur. Quippe procul dubio
Ὀρθάνης ab erecta virilitate, qua ille deus insignis est, adpellabatur.
Quid hoc ad deam? Ergo Lyæo cognomentum Orthanæ, quum Baccho Venus
incalescat, æquissime tribuit Silius, et nihil mutandum, nisi quod
varianda scriptura, et adspiratio, quæ initio obrepserat in _Hortana_,
ab illo loco removenda, et post _t_ ponenda, ut sit _Orthana_, ἀπὸ τοῦ
ὀρθὸς, _rectus_, _erectus_, et retinendum, ut habetur in editione
Genevensi,
...... Et Orthana Mænas nocturna Lyæo;
«quod male editores Amstelodamenses mutarunt in _Hortano_, ut
concordarent, ut ita dicam, cum _Lyæo_. Nihil ad hunc locum Daniel
Heinsius in Crepundiis suis ad Silium Italicum.»
[Annotatio 1: Eadem est sententia Fabricii et Ernesti in Biblioth.
lat. Tom. II, p. 178; Vossii de histor. lat. I, 29, p. 144, et
Apostoli Zeni Diss. Voss. I, p. 3. Sed refragatur _Lefebvre_ in
Præfat. Edit. Latino-Gallicae p. 10, cujus verba, ab Ill. Ernesti
jam adposita, hæc sunt: «_Je suis actuellement convaincu par la
lecture du Poëme de Pétrarque, que ce Savant en avait un
exemplaire. Drakenborch et M. le baron de la Bastie (Mém. de
l’Académ. des Inscrip. Tom. XV) ont répété, d’aprés Lil. Girald,
que si Pétrarque eût connu le Poëme de Silius il n’en eût pas fait
un sur le même sujet. Je suis au contraire persuadé que Pétrarque
n’a fait le sien, que parcequ’il avait un Silius, qu’il regardoit
sans doute comme le seul exemplaire qui fût resté, et qu’il a
laissé ignorer pour la gloire de son propre ouvrage._» Hanc
suspicionem nimis injuriosam probat censor eruditus in Annal.
literar. Gœtting. a. 1782. Additam. pag. 261, 262.
Videatur quoque Colomesius ad Gyraldi dialog. IV, de Historia
poetarum pagin. 240. _Ed._]
[Annotatio 2: In _der umständlichen Bücher-historie_. Lips. 1715,
in-8º.]
[Annotatio 3: Mabillonius itineris Italici p. 211, et Menagius
anti-Bailleti I, p. 46. Integram exhibet etiam Jac. _Lenfant_ ad
calcem Poggianorum. Amst. 1720, in-8º, pag. 309. Præter eum in
Biblioth. lat. Fabricio-Ernestina T. II, p. 259, laudantur Poggii
Opera Basileæ edita p. 272, 394; Menagiana T. I, pag. 97; T. IV,
pag. 90, et Julii Nigri Historia scriptorum Florentinorum vulgata
Italice p. 473.]
[Annotatio 4: In Emendatt. et Antiqq. Lecti. libris, Antverp.
1576, in-8º, et Paris. 1583, editis, atque in Tomo III Lampadis
artium Gruterianæ recusis Francof. 1604, in-8º.]
[Annotatio 5: Editis Francof. 1584, in-8º, et in Gruteri Lampade
artium T. V.]
[Annotatio 6: Qui prelo excusi sunt Francof. 1624, fol. Cf. Crenii
Animadverss. philol. XI, p. 15.]
[Annotatio 7: Codex nunc Puteanus, antea Venetus, recentissimus et
male a N. Heinsio collatus, si fides habenda fuerit diligentissimo
_Lefebvre_, qui se accuratius eum excussisse gloriatur.]
[Annotatio 8: A Lefeb. etiam collatus est _Codex Tellerianus_ sive
Tellieri, in Italia inchoatus anno 1413, absolutus anno 1417 bonæ
notæ, non integer, varia manu scriptus, chartaceus. Præterea in
Bibliotheca latina Fabricio-Ernestina Tom. II, pagin. 174,
laudatur alius codex antiquus, de quo Philippus Rossius in libro,
cui titulus est: _Ritratto di Roma antica_ pagin. 83, ubi de
Bibliotheca Vacana agitur: _Fu portato di Spagna il libro di
Silio, Italico con l’imagine di Annibale, il quale hoggi si
ritrova nella predetta libraria_.]
SECTIO V.
_Catalogus editionum C. Silii Italici._
1471.
_Romæ per Conradum Suveynheym et Arnoldum Pannartz, in-folio, una cum
C. Calpurnio et Hesiodo._ In fine libri hæc addita: _Anno Dñici Natalis
MCCCCXXI die V mensis Aprilis, summo Pont. Paullo II. Veneto, anno Pont.
VII, Jo. An. Epũs Alerieñ in insula Cyrno recognitionem absolvit diebus
circiter XV. Lector Benivole vale perpetuo._
Aspicis, illustris Lector, quicumque libellos,
Si cupis artificum nomina nosse, lege.
Aspera ridebis cognomina Teutona; forsan
Mitiget ars Musis inscia verba virum.
Conradus Suveynheym Arnoldus Paĩ artzque magistri
Romæ impressere talia multa simul.
Petrus cum fratre Francisco Maximus ambo
Huic operi aptatam contribuere domum.
Principis hujus editionis volumina ducenta septuaginta quinque prelo
exiisse, patet e Catalogo antiquissimo librorum, a duobus Germanis,
Sweinhemio[1] et Pannarzo, qui primi typographicam artem in Italiam
intulere, primum in monasterio Sublacensi et deinde Romæ excusorum ab
ann. 1467 quem Joannes Andreas, Episcopus Aleriensis, exhibuit in nota
illa epistola ad Xystum (Sixtum) IV, 20 Mart. 1472 scripta, et quinto
tomo Bibliorum cum glossis Nicolai de Lyra, in edit. Rom. 1472, in-fol.
præmissa: quæ in epitomen redacta reperitur in Maittarii Annal. typogr.
tom. I, pag. 48, et in Fabricio-Ernestina Biblioth. lat. tom. III,
p. 562 sqq. Memoravit hanc editionem Maittarius l.c. p. 303; sed
accuratius de ea egit Card. Quirinus de optt. scriptt. edd. ad Paulli
gesta II, pag. 174. Exemplar ejus, a Perizonio commodatum, et ab eodem
deinde bibliothecæ Lugduno-Batavæ legatum, Drakenborch. inde ab initio
Lib. VII contulit. A principio carminis Siliani hunc librum excussit
_Lefebvre_, qui tamen non, quoties a vulgatis abhorret, varietatem
lectionis adnotasse videtur, et pauca in eo bona inesse, multisque in
locis unum et alterum versum desiderari monet.
1471.
_Romana altera, edita a Pomponio Læto_, sine nomine typographi.
Hanc cum vulgatis comparavit _Lefebvre de Villebrune_, qui eam his
verbis laudat: «Minus elegans, quam præcedens: sed eodem tempore,
e multo meliori codice excusa. Viginti sex diebus post editionem Andreæ
prodiit. In fine legitur: _Opus jam neglectum Pomponius recognovit anno
Domini M.CCCC.LXXXI, VI Kal. Maii. Rome_. Editio princeps est ut altera.
Nullum exemplar tam sæpe adcedit ad optimum textum codicis Agrippinatis.
Suas in tribus aut quatuor locis lacunas habet. In-fol. minori forma:
auro contra cara; nec cuiquam Editori nota.» Eam tamen memorarunt Marsus
in Præfat., de Bure _Bibliographie instructive_, Crevenna _Catalogue
raisonné de la collectíon des livres de M. Pierre Antoine Crevenna,
négociant à Amsterdam_, et, qui in Silii edit. Bipont. laudantur,
Hamberger _zuverlässige Nachr. von alten Schriftstellern_, tom. II, pag.
203, 204, et _Catal. de la Bibl. du Roi. Bell. Lettr._ tom. I, pag. 316.
1474.
_Romana III, in-folio._
Hanc editionem, cujus meminit Hamberger l.l. primam esse putabat Cellar.
in Præf. Nemo editorum eam vel vidit, vel contulit, excepto forte Nic.
Heinsio; nam editionem Romanam, ex qua varietatem lectionis exhibuit,
non Romanam principem vel secundam, sed hanc tertiam, vel, quæ mox
recensebitur, quartam fuisse suspicor, quoniam a superioribus illis,
quarum lectiones Drakenb. et Lefeb. notarunt, quamplurimis in locis
discedit. Hinc etiam in Varr. Lectt. eam editionem, qua Nic. Heinsius
usus est, _Rom. 3_, vel _R. 3_ vocavi. Utrum vero tertiam, an quartam
Romanam inspexerit, non habeo dicere. Explorent hoc ii, quibus libri ad
manus sunt. Ceterum miror, hanc suspicionem meam nemini ante me
incidisse, omnesque editionem, quam Heinsius manibus versaverit, pro
Romana principe habuisse, quam propterea ab eo male collatam esse passim
observat _Lefebvre_, qui alias in ea lectiones deprehenderat.
1480.
_Romana IV, in-folio._
Hunc quoque librum neque a Drakenb. neque a quoquam alio editorum ad
Silium emendandum in consilium vocatum esse, est quod doleamus. Vid.
tamen notata ad edit. præced.
1481.
_Parmæ, in-folio._
Editio præstantissima et rarissima, a solo Nic. Heinsio visa et collata.
Vid. Drakenb. Præfat. Plerumque tamen cum Rom. pr. consentit, et ex ea
forsan, vel ex eodem fonte fluxit.
1481.
_Mediolani, in-folio._ In fine ejus hæc leguntur: «Hic Syllii Italici
codex, quamvis esset Romæ impressorum negligentia multis in locis
depravatus, recognitus est ab eodem Petro Justino Philelfo, ut nonnullis
amicis suis obtemperaret, septimo Idus Novembres. Impressit autem
Mediolani Antonius Zarothus, opera et impendio Johannis Legnani: anno
salutis M.CCCCLXXX. PRIMO. LECTOR. BENIVOLE. VALE. PERPETUO.»
Hanc editionem, quam itidem ex Rom. pr., ab qua raro discrepat,
expressam suspicor[2], contulit Drakenborch.
1483[3].
_Veneta I_, in-folio. _Sylius Italicus cum commentariis Petri Marsi._ In
fine hæc leguntur: «Venetiis per Baptistam _de Tortis_ MCCCCLXXXIII, die
VI Maii.»
Exemplari hujus editionis inde a lib. VII, usus est Drakenborch. qui
tamen jam ab initio carminis Siliani lectiones Marsi cum Modio et Dausq.
notavit. Petrus Marsus, Italus genere, ex Marsorum gente oriundus,
copiosos more veterum scholiastarum commentarios scripsit, ter Venetiis
editos et Parisiis recusos. Multa quidem poetæ loca bene illustravit,
et, si Ill. Ernesti, recentissimum Silii interpretem, exceperis, nemo
fere ei anteferendus est. Sed rudis scholiorum moles sæpissime etiam
legentibus fastidium movet, et permulta vel male adcepta et prave
exposita, vel plane neglecta sunt et omissa.
1492.
_Veneta II, cum commentariis Petri Marsi_, in-folio. In fine hæc
leguntur: «Venetiis opera ingenioque Boneti Locatelli: instinctu vero ac
sumtibus nobilis viri Octaviani Scoti Modœtiensis, anno salutiferæ
incarnationis nonagesimo secundo supra millesimum ac quadringentesimum,
quintodecimo Kalendas Junias.»
1493.
_Veneta III, c. commentariis Petri Marsi_, in-folio.
Hæc editio, a Drakenb. et Fabricio omissa, memoratur Cellario in Præfat.
et Societ. Bipont. quæ eam in Bibl. quoque Francof. ad M. exstare docet,
et laudat Cl. Lengnichii _Beyträge_ Part. II, pag. 123. Vellem tamen,
viri docti editiones Venetas accuratius inter se comparassent,
criticaque cum cura et subtilitate excussissent.
_Alia Veneta, ann. 1495, fol. cum commentariis Pii_ memoratur in
Bibliothecæ Barberinæ Catalogo, quam tamen frustra quaeri monet Ernesti
in Bibl. lat. Fabric. tom. II, pag. 177.
1504.
_Lipsiæ_ (_Venet._ in Drakenb. Catal.) _ex recensione Martini
Herbipolensis_, in-folio. In fine hæc leguntur: «Habes, candide Lector,
divinum opus Silii Italici de secundo bello Punico, noviter et emaculate
impressum cura et impensis Baccalaurii Martini Herbipolensis, cum
argumentis Hermanni Buschii in singulos libros: ex quibus tibi, quid in
unoquoque volumine continetur, statim apprehendere poteris.»
Eam consuluit Drakenb.
1508.
_Parisina I_, in-4º, sine notis. In fine hæc leguntur: «Silius Italicus
finit, impressus Parhisii in Bellovisu pro Radulpho _Laliseau_, anno
salutis millesimo quingentesimo octavo, die duodecima mensis Decembris.»
A nullo editore, quod sciam, conlata.
1512.
_Parisina II, cum commentariis Petri Marsi_, in-folio. In fine hæc
reperiuntur: «Parrhisiis ex ædibus Nicolai de Pratis. XI Kalendas Maii
anno Domini supra millesimum quingentesimum duodecimo, impensis vero
honestissimorum virorum Poncii Probi, et Francisci _Regnault_,
bibliopolarum.»
Consulta a Drakenb. et accuratior Venetis Marsi, judice Lefeb.
1514.
_Lugduni_ in-8º, _curante Damiano Benessa Ragusæo, apud Barthelemy
Troth_.
Post editionem Pomponii optima inter veteres, si fides habenda Lefeb.
qui eam contulit. Critica certe cura et subtilitate Benessa omnes quum
seculi XV, tum XVI, editores superavit. Cf. Præf. Drakenb.
1515.
_Florentiæ apud Philippum Juntam, ex emendatione Ambrosii Nicandri,
Toletani_, in-8º.
Nicander inconsulta et temeraria mutandi corrigendique libidine Siliani
carminis contextum quavis fere pagina fœde conrupit. Vid. Varr. Lectt.
et Præfat. Drakenb. Nihilo secius ejus vestigia legit Aldus, quem deinde
Nutius aliique sequuti sunt. Quo factum est, ut interpolatio grassaretur
in omnes fere editiones, ante Drakenb. typis expressas, qui primus
cuncta quasi vulnera, a Nicandro carmini inflicta, sanavit, totque
maculas, ei adspersas, delevit: etsi jam ante eum opera Carrionis,
Modii, Barthii et Dan. Heinsii non infeliciter in emaculando Silio
stabuloque, ut ita dicam, Augiæ purgando versata est. Editiones itaque
hujus et seq. seculi paucis recensuisse sufficiat, quoniam non magna
inde ad nos et poetam nostrum utilitas redundat. Ceterum Drakenb. usus
est exemplari edit. Juntinæ, cujus margini Ger. Vossius pauca
adnotaverat.
1522.
_Basileæ, apud Thomam Volfium, cum argumentis et scholiis in margine
adjectis Hermanni Buschii_, in-8º.
In hac plura non in melius mutata, teste Lefeb.
1523.
_Venetiis, apud Aldum et Andream Asulanum socerum_, in-8º.
Asulanus Nicandri vestigiis institit, sed primus inseruit Silii lib.
VIII, versus 145... 225, quos deinde reliqui editores in contextum
receperunt. Nic. Heinsius ad Sil. VIII, 145 hæc notavit: «Versus
octoginta et plures proxime sequentes usque ad versum 225 a vetustis
absunt exemplaribus. Qui nunc leguntur, eos primus Andreas Asulanus,
Aldi Manutii socer, in editionem suam, anno MDXXIII procusam, invexit,
depromtos, ut opinor, ex collectaneis criticis Jacobi Constantii, editis
Fani anno MDVIII qui eos ad Baptistam Guarinum e Galliis fuisse missos
adfirmat cap. XCII. An Silii sint multum ambigo.» Cf. notæ nostræ in
Varr. Lectt. ad l.c. et, qui in edit. Bipont. laudatur, Catal. Bibl.
Bunav. T. I, Vol. I, p. 347; Lefeb. de hac editione ita judicat:
«Pessima hæc, nec spectanda, nisi longum fragmentum, vere Silianum,
reddidisset.»
1531.
_Parisiis, apud Simonem Colinæum, cum argg. et scholiis Buschii_, in-8º.
1543.
_Basileæ, apud Henricum Petri, cum argumentis et scholiis in margine
adjectis Hermanni Buschii_, in-8º.
1547.
_Lugduni_, in-12, _apud Sebastianum Gryphium_.
Unum alterumque Silii locum in hac editione restitutum esse, monet
Lefeb.
1551.
_Lugduni_, in-12, _apud Seb. Gryphium_.
1566.
_Antverpiæ_, in-12, _apud Philippum Nutium_.
Ducta et expressa ex ed. Aldina.
1568.
_Antverpiæ_, in-12.
1578.
_Lugduni_, in-12. (Edit. Bipont. addit: apud Antonium Candidum. _Ed._)
1598.
_Lugduni_, in-12, _apud Antonium Candidum_ (le Blanc), cum _argumentis
Buschii_.
1600.
_Lugduni Batavorum_, in-24. _Silius Italicus de secundo bello Punico: in
quo ad codicis Modiani fidem versus spurii ejecti sunt, ac legitimi
substituti; notæ uberiores sub Crepundiorum Silianorum titulo
adjectæ opera Dan. Heinsii. Ex off. Plantin. Christophori Raphelengii._
Ratio et præstantia hujus editionis, quæ criticis usibus non parum
inservit, vel ex ipso titulo cognoscitur. Crepundia Siliana Dan.
Heinsii, tunc temporis nondum viginti annos nati, perrara sunt, etsi
Cantabrigiæ a. 1646 recusa. Numquam satis commendabuntur, judice Lefeb.,
et in Præf. Drakenb. bis amplissimis ornantur verbis. Neque ego is sum,
qui variæ ea et reconditæ doctrinæ copia abundare negem. Sed in
emendando Silio non multum poetici ingenii produnt, et ad ipsam quoque
ejus interpretationem parum inde profeceris. Primum enim, si quatuor vel
quinque libros priores exceperis, in reliquis quidem Heinsius vix decem,
et nonnumquam non nisi quinque sive sex locis notas adspersit. Deinde
eruditioni expromendæ magis, quam par est, indulget, eaque passim vel
minus accurata, vel nimis aliena est et copiosa. Nam plura Græcorum
scriptorum, quam Silii verba et loca, vel emendare vel exponere conatur,
et omnino id fere agit, ut vocabulum aliquod seu locum carminis
adripiat, cui multa quidem docta et plerumque ex Græcorum fabulis,
ritibus et grammaticis hausta, vel ad horum linguam totamque
antiquitatem spectantia, sed vel hanc ob causam parum apta et ab ingenio
juveniliter luxuriante, quod in Græcorum quoque poetarum versibus
latine, vel in Romanorum locis græce reddendis sæpius exercetur,
profecta adfundat.
1601.
_Antverpiæ_, in-12, _apud Gislenum Jansenium_.
1603.
_Lugduni_, in-12, _apud Johannem Pillehotte_.
1603.
_Lugduni_ (Genevæ), in-4º, _apud Sam. Crispinum_, in corpore omnium
veterum poetarum Latinorum: Ed. I, Vol. II. (In edit. Bipont.
inscribitur: Aureliæ Allobrogum. _Ed._)
1607.
_Genevæ_, in-12, _apud hæredes Jacobi Chouet_, cum argumentis Buschii.
1611.
_Lugduni Batavorum_, in-24, _apud Christoph. Raphelengium_.
1611.
_Genevæ_, in-4º, in corpore omnium veterum poetarum Latinorum. Ed. II,
Vol. II, pag. 146... 263.
1614.
_Lugduni_, in-8º, _ap. Joh. Pillehotte_.
1615.
_Parisiis_, in-4º, _apud Davidem Douceur_. _In C. Silii Italici Viri
Consularis Punica, seu de bello Punico secundo Libros XVII, Cl.
Dausqueius Sanctomarius Canon. Tornac._ Quædam hujus editionis exempla
annum 1618 præ se ferunt. In Dausqueii commentario multa quidem insunt
bona, et ipse erat homo omni doctrina ornatissimus, sed non satis
digesta et subtili, unde parum feliciter plerumque et interpretis et
critici partes agit. Præterea lectoribus sexcenties non tædium modo, sed
bilem quoque movet, quoniam infesto in Modium et Dan. Heinsium animo
cæcoque iis contradicendi studio incensus, omnia fere ab iis recte et
egregie emendata respuit, et ubivis vulgatam lectionem, quamvis ineptam,
tuetur et revocat. Hinc sæpius meliora vidit et probavit; sed nihilo
secius frugibus inventis, glandibus vesci, et Nicandri somnia defendere
maluit, quam veritati manus dare. Cf. Præf. Drak.
1616.
_Lugduni Bat._ in-4º, in corpore poetarum Latinorum, cura Alexandri
Ficheti S.J. edito.
1618.
_Antverpiæ_, in-12, _ex off. Plantin. Raphelengii_.
Editio D. Heinsii repetita.
1620.
_Amstelodami_, in-24, _apud Guil. Janssonium_. Præmissa est Silii vita
per Herm. Buschium.
1627.
_Amstelodami_, in-24. Eadem editio repetita.
1627.
_Genevæ_, in-4º, in corpore poetarum Latinor. Ed. III, Vol. II.
1631.
_Amstelodami_, in-24, _apud Guil. Blaew_.
1640.
_Coloniæ Allobrogum_ (Genev.), in-4º, in corpore omnium veterum poetarum
Latinorum. Ed. IV.
1646.
_Cantabrigiæ_, in-12, _apud R. Daniel._ _Crepundia Siliana Danielis
Heinsii._ A Rogero Danieli addita est ejusdem Heinsii dissertatio de
veræ Criticæ apud veteres ortu, progressu usuque, tum in ceteris
disciplinis, tum in sacris: et de religione Ægyptiorum, Græcorum,
Latinorumque ex Oriente repetenda origine.
1656 et 1672.
_Lond._ Fol. cum iconibus æri incisis. Cum Anglica metaphrasi Silium
edendum curavit Thomas _Ross_, Eques et Regiæ Bibliothecæ præfectus: qui
etiam Silianum carmen a Scipionis triumpho ad Hannibalis usque necem
continuavit.
1695.
_Lipsiæ_, in-12, _apud J. Thomam Fritsch._ _C. Silii Italici, Viri
Consularis, de bello Punico secundo Libri XVII. Christophorus Cellarius
recensuit, et notis, et tabulis geographicis, ac gemino indice, rerum et
latinitatis, illustravit._
Conf. Præf. Drakenb.
1713.
_Lond._ Fol. in Maittarii corpore poetarum Latinorum.
1717.
_Trajecti ad Rhenum_, in-4º, _apud Guilielmum Van de Water_, Academ.
Typogr. _Caii Silii Itatici Punicorum libri septemdecim, cum excerptis
ex Francisci Modii Novantiquis Lectionibus, et Casp. Barthii
Adversariis, tum Danielis Heinsii crepundiis Silianis, et postumis notis
Nicolai Heinsii, nunc primum editis, curante Arnoldo Drakenborch, cujus
etiam annotationes passim additæ sunt._
Conf. ipsius Drakenb. Præf. Ad eum plane transferri potest judicium,
quod Cel. Heyne in ed. Tibulli pag. XVIII, de Broukhusio tulit:
«Drakenborch, elegantis ingenii vir et multarum literarum, haud dubie is
est, cui Silius plurimum debet: si non interpretatione, tamen
subsidiorum criticorum adparatu. Nam quæ boni interpretis munus
postularet, parum exploratum habuisse videtur: pro more enim sui seculi
nihil videt, quod illustrandum sit, nisi ubi in exquisitiorem loquendi
formam inciderit aut varietatem lectionis offenderit: tum vero
exemplorum nube involvit et lectorem et poetam; luce interdum, quam
exspectabat, subducta magis quam inlata.»
1765.
_Mediolani_, III Vol. in-4º, cum versione Italica Monachi Maximiliani
Buzii.
Pessima editio, judice Lefeb.
1775.
_Mitaviæ_, in-8º, _apud Frider. Hinzium._ _C. Silii Italici Punicorum
libri septemdecim e recensione Arnoldi Drakenborch curavit et Glossarium
Latinitatis adjecit Jo. Petrus Schmidius._
Editor, præmissa Præf. Drakenb. et Cellarii Dissert. de C. Silio
Italico, textum a Drakenb. datum repetiit, et magnam conjecturarum
N. Heinsii partem quæque alia in animadverss. VV. DD. in editione
Drakenb. ad intelligentiam poetæ apta viderentur, in Glossario breviter
exhibuit, adspersis notis quibusdam et conjecturis: de quibus acre hoc
judicium facit Lefeb. «In iis sæpe futilissimus nugator: cui satius
fuisset, Silium nunquam adtigisse.»
1781.
_Parisiis_, in-8º, via et ædibus Serpentinis. _C. Silii Italici de bello
Punico secundo Poema, ad fidem veterum monimentorum_ (codicum)
_castigatum, fragmento auctum. Operis integri editio =princeps=.
Curante Joan. Bapt. Lefebvre de Villebrune._
_Lefebvre_ V.C. eodem tempore aliam poetæ nostri editionem, quæ tribus
Voll. continetur, et præter carmen Silianum Gallicam ejus versionem
exhibet, excudendam curavit, eique indicem subjunxit, cui titulus est:
_Nomenclature historique et géographique_: in quo, ut et passim in Notis
criticis, Latinæ editioni subjectis (Part. II, pag. 1... 148), permulta
consarcinavit, quæ vel tironibus nota sunt, et, quum Celticæ, Punicæ
aliarumque Orientis linguarum aliquam sibi cognitionem habere videretur,
ubivis etymologias, ex iis petitas, intexuit. Rerum trivialium
multitudinem ipsi condonaremus, si Germanos, non populares suos, eas
docere in animum induxisset. Nam ipse profitetur: _Si j’avais écrit pour
les Allemands, j’aurais tout dit, sans passer le moindre mot; parceque,
en qualité d’Allemand, j’aurais eu droit de supposer tous mes lecteurs
ignorants. Mais nous avons plus d’honnêteté en France._ Præf. pag. XXXV.
Quam docte autem et ingeniose originem vel populorum, urbium et
fluviorum a Scythis, Celtis et Slavis, vel singulorum verborum et
loquendi formularum ex Græca, Punica, Ebræa, aliisque Orientis linguis
sibi deducere videatur, cognoscitur vel ex notis ad lib. I, 25, 235;
III, 26, 338, 395, 682; IV, 534, 786 (_Domus_, a δέμω, ædifico); VI,
609, 632; VIII, 362, 472, 473 (Barbare _harundo_, _harena_ in Drak.
Melius _arundo_ a voce Celtica _rod_, _rud_, id est, _canna_, _juncus_;
inserto _n_ ut sæpe, et præposito _a_, spiritu leni. Ita _arena_ ab
_areo_, _aresco_, ut _aridus_), 492, 520; X, 414; XI, 265 (_Capitolium_,
vox composita binis vocibus Celticis et Punicis _cap_, petra, et _tol_,
vel _tal_, alta), 551; XIV, 40, 634; XV, 672, 721. Quod ad criticum ejus
adparatum adtinet, præter tres membranas, a Carrione, Modio, Barthio et
Nic. Heinsio conlatas, usus est codice Tellieri (v. sup. not. 1, p. 444)
omnibusque editionibus priscis, et inter eas Romana II et illa Damiani
Benessæ, quas reliquis longe anteferendas censet. Quibus præsidiis ad
poetam recensendum instructus omnino bene de eo meritus est, multa quum
ingeniose conjecit, tum recte emendavit, et sive conjecturas,
correctiones et explicationes aliorum novis argumentis pluriumque
librorum auctoritate, sive lectiones, ab iis frustra sollicitatas et
temere rejectas meliore interpretatione stabilivit. Sed multo plura ipse
vel citra necessitatem, vel perperam et invita Minerva immutavit,
sæpiusque ea, quæ a solo ingenio profecta sunt, ne admonito quidem
lectore, nec addicentibus libris in contextum recipere nulla ipsi
religio est. Nec mirum; nam ipse præcipit; _Que les bonnes leçons soient
dans le texte, ou marquées séparément, il n’importe._ Nonnunquam adeo,
quasi inter lectiones, quæ ipsi in mentem venerint, et quæ codicum
auctoritate firmentur, nihil intersit, ad librorum MSS. fidem provocat,
dum ingenii sui fetus nobis propinat; v.c. lib. VI, 609, ubi nulla
lectionis varietas in libris, quotquot adhuc innotuerunt, deprehenditur,
hæc notavit: «Sensu loci nil clarius, nihilque minus perspectum omnibus
editoribus. Æternus forem, si eorum nugas hic ventilarem. Pro _tandem_
legit Drakenb. _mentem_ contra fidem scriptorum. Non dixit poeta _dat
mentem_, sed _dat deponere_, ut _dat habere_, ne alia sexcenta adferam:
hebraismus est.» Ib. v. seq. «_gentem_. Absurde Drak. _tandem_.»
(Drakenb. servavit lectionem omnium librorum, et in notis eamdem fere
medicinam, sed timide, loco adtulit.) «Non male fuit affectus hic locus,
nisi ab ipsis editoribus; legendi erant scripti.» Quanta autem
humanitate, modestia et urbanitate (_honnêteté française_) vir doctus,
qui omne Gallorum ληκύθους exsorbuisse sibi videtur, vel suas
conjecturas venditet, vel aliorum conatus refellat, ex qualibet fere
Notarum pagina intelligitur. Sufficiat hæc ejus verba laudasse: II, 345,
_Absurdissimus est Drak._ II, 467, _Absurde_ venis _in Drak._ II, 614,
_Ineptiunt hic Heynsii, qui volunt_ paventem _aut_ paventum. V, 410,
_Miror omnium editorum oscitantiam._ _Putidus est hic more suo
Barthius_. VI, 160, _Ineptit H. qui vult_ saniem. _Prope assentit
incautus Drak. in notis_. VI, 276, _Nullus hic Drak. cui pessima quæque
placuerunt_. VI, 360, _Absurde H._ durum ad tempum opem: _non
intellexit_. VI, 413, _Absurde Heynsius_ arceri. _Fucum sibi facit
Drak._ VI, 649, _Absurdissimus est hic Drak. in textu, ubi_ dives
_scribit; delirat prope in notis_. VI, 689, _Mira est hic oscitantia
Drak. et aliorum_. VII, 153, _Absurdissimus est hic Drak. qui vult_
discussit, _vel_ diffinxit: _vox_ diffinxit _barbara est_. VII, 184.
_Delirant prope hic Heynsius et Drak. dum obtrudunt_ decerpsit. VII,
280, 283, _Dormiunt H. et D._ VII, 382, _Fungum vult H. qui offert_
celebranda. VII, 421, _Inepte H._ despectat. _Non capit; fucum sibi
facit Drak. qui hanc emendationem probat_. VII, 435, _Ineptissime_
evolvens _H._ VIII, 107, _Putide ineptit hic Barthius, quem incauti
Heyns. et Drak. audiunt_. VIII, 263, _Nil non absurdi promunt hic H. et
D. ut_ petulantia _intrudant_. VIII, 315, _Ineptit hic Drak. qui vult
inserere_ te _ante_ fer, _duce malesuado H._ VIII, 425, _Ineptit
doctissime hic Heynsius, quum vult_ verno. VIII, 428, _Iterum ineptit
Heyns._ VIII, 547, _Ineptit docte hic H._ IX, 645, _Sapit importune hic
D. qui alibi sapere ita debuerat. Fucum ipsi fecit H._ XI, 163, _Ineptit
hic ineptissime, et, fas sit dixisse, ignarissime D. cum H._ Similia
sexcenties obvia, quæ quum legimus, videbimur nobis Gallicæ elegantiæ
imaginem expressam cernere, cui si nostrorum hominum elegantiam
comparamus, magnopere nos ejus pœniteat necesse est[4]. Ceterum si quis
miretur, quid sit, quod nos operis integri _editionem principem_ sibi
debere glorietur _Lefebvre_, sciat, eum lib. VIII, versus 145... 225
(quos tamen Andreas Asulanus jam a. 1523 et post eum alii in contextum
receperant), inseruisse, et lib. XVI, inde a v. 27, fragmentum, ut
putat, egregium, cujus etiam in titulo mentionem fecit, in editionem
invexisse. Id e codice Biblioth. Reg. Paris. (qualis ille sit... nam
Puteanum, a Nic. Heinsio jam excussum, innui vix crediderim... non habeo
dicere, quum vir doctus nec pluribus, nec, quod sciam, aliis locis[5]
ejus meminerit) depromtum esse monet, et in Præfat. inverecundiæ
adcusat Fr. Petrarcham, qui illud, quibusdam mutatis, sibi vindicaverit,
suoque poemati Africæ lib. VI, non modo totum adsuere, sed etiam in
oratione Syphacis, a Lælio Romam abducti, paraphrastice imitari non
veritus sit. Quoniam nondum mihi persuadere potui, hoc fragmentum ab
ipso Silii ingenio profectum, et olim a me quoque recipiendum esse;
liceat mihi, totam hanc morientis Magonis declamationem una cum notis
editoris nunc cum levioribus communicare:
Sed postquam medio juvenis stetit æquore pronus,
Vulneris increscens dolor, et vicinia diræ
Mortis agens, stimulis ardentibus urget anhelum. 30
Ille, videns propius supremi temporis horam,
Incipit: «Heu! qualis fortunæ terminus altæ!
Quam lætis mens cæca bonis! furor ecce Potentum
Præcipiti gaudere loco: status ille procellis
Subjacet innumeris; sed finis ad alta levatis 35
En, ruere. Heu! tremulum magnorum culmen honorum,
Spesque hominum fallax, et inanis gloria fictis
Illita blanditiis! heu! vita incauta, labori
Didita perpetuo, semperque incerta, nec unquam
Sat mortis prævisa dies! heu! sortis iniquæ 40
Natus homo in terris! animantia cuncta quiescunt:
Inrequietus homo, perque omnes anxius annos
Ad mortem festinat iter! Mors, optima rerum,
Tu retegis sola errores, et somnia vitæ
Discutis exactæ: video nunc quanta paravi, 45
Ah! miser incassum: subii quot sponte labores,
Quos licuit transire mihi! moriturus ad astra
Scandere quærit homo; sed mors docet omnia quo sint
Nostra loco. Latio, quid profuit, arma potenti
Et tectis inferre faces? quid fœdera mundo 50
Turbare, atque urbes tristi miscere tumultu?
Aurea marmoreis quidve alta palatia muris
Erexisse juvat, postquam sic sidere lævo
Sic diro periturus eram! carissime frater,
Quanta paras animis! heu! fati ignarus acerbi, 55
Ignarusque mei.» Dixit: tum liber in auras
Spiritus egreditur, spatiis unde altior æquis
Despiceret Romam simul et Carthaginis urbem:
Ante diem felix abiens, ne summa videret
Excidia, et claris quod restat dedecus annis, 60
Fraternosque suosque simul Patriæque dolores.
Ecce aliud decus, etc.
(NOTÆ EDITORIS: v. 28. Fraudulenter Fr. Petrarcha _Hic postquam_,
et frustra _Pœnus_ pro _pronus_.--32. Male Petr. _alte est_,
secutus vitiosam lectionem _altee_.--35. Male Petr. _et
finis_.--38. _Incauta_. In codice et Petr. _incerta_; sed e
sequenti versu, a Librario, ut sæpe errarunt.--39. _incerta_. Sic
codex. Male Petr. _heu certa_.--40. _Sat_. In cod. et Petr.
_Stat_. Quæ sæpe alternant, ut lib. XII, 589, occurrunt _stant_ in
c. P. _Stat_ in R. 2, c. T. pro _sat_: et lib. VIII, 493,
not.--Ib. _Heu! sortis_. Nota elegantem hellenismum, ignotum in
toto poemate Petrarchæ.--41. _Animantia_. In cod. _ajatia_. Petr.
_animalia_.--44. _somnia_. Absurde Petr. _lumina_.--47. _Quos_. In
cod. _quot_, a Librario. _Quos_ recte in Petr. Ibid. _transire_.
Vox Ciceroniana pro _omittere_.--48. _quo... loco_. Vide lib. I,
v. 598; Virg. IX, 723.--49. _potenti_. Sic recte Petr. In cod.
_petenti_; quod falsum. _Bellum_ ipse Hannibal intulit.--50.
_mundo_. Recte codex. _Turbare fœdera mundo_, ut in Virg. _totis
turbatur agris_, et _terraque marique movebunt_ lib. XIII, 865.
Vide not. ad I, 37. Male Petr. _mundi_.--53. _sic diro_. Vide lib.
VI, v. 302. Hæc obscure in codice, ubi quasi _sub dino_, vel
_duio_. Male Petr. _in pelago_, mutavit.--55. _Quanta paras
animis_. In cod. _quantas parax ais_. Sic _aios_ pro _animos_ in
c. T. lib. IV, 36. Cf. Sil. XII, 555; lib. III, 59; lib. I, 136.
Antea _frater_: similem prosphonesim habes lib. XVII, 260.--57.
_æquis_. Sic recte Petr. In c. _aquis_.--58. _Despiceret_. Recte
Petr. In c. _dispiceret_: sed vide lib. XII, 488.--59. _Ante
diem_. Nempe violenta morte, non _fato concedens_, ut loquitur
Tacitus. Vide insignem locum Virgilii, IV, 620.--60. _Excidia_
C. Absurde in Petr. _excitata_. Ibid. _annis_. Sic c. In Petr.
_armis_, quod placebat. Hæc enim sæpissime alternant in
scriptis.--61. _suosque simul_. Omittitur _que_ in cod. ut sæpe in
scriptis. Sic lib. XIV, vers. ultimo legitur in c. T. _terras
fretum_: requiritur _terrasque fretum_. Errorem hic emendavit
Petr. in quo recte _suosque simul_).
Hos versus Silianos esse, quum Petrarchæ potius latinitatem et temporis,
quo is vixerit, philosophiam redoleant, magnopere dubitat Vir summus in
ephemerid. litterar. Goett. a. 1782. Additam. scid. XVII, p. 262, in qua
doctissima ejusdem libri censura (pag. 257... 266) pleraque eorum, quæ
notavimus, jam occupata videmus.
1784.
_Biponti_, ex typographia Societatis, in-8º. _Caii Silii Italici
Punicorum libri septemdecim ad optimas editiones collati. Præmittitur
notitia literaria studiis Societatis Bipontinæ. Editio accurata._
Silii vita auctore Crinito præmittitur notitiæ literariæ e Fabricii
Bibl. lat. a Jo. Aug. Ernesti auctius edita T. II, lib. II, c. 12,
p. 172... 174. Eam index editionum Silii Drakenborchiano et
Fabricio-Ernestino auctior (p. X... XVIII), in quatuor ætates digestus;
quæ sunt: I. _Ætas natalis_, 1471... 1514. II. _Ætas Juntino-Aldina_,
1515... 1600. III. _Ætas Modio-Heinsiana_, 1600... 1695. IV. _Ætas
Cellario-Drakenborchiana_, 1695... 1781. Pag. XIX... XXVII, repetita
sunt Herm. Buschii argumenta, et pag. 1... 426, poeta ipse ex
Drakenborchi recensione expressus est: in fine autem adjectæ variæ
lectiones editionis Parisinæ Jo. Bapt. _Lefebvre de Villebrune_.
1791.
_Lipsiæ_, in libraria Weidmannia, in-8º. _Caii Silii Italici Punicorum
libri septemdecim. Varietate lectionis et commentario perpetuo
illustravit Jo. Chr. Theoph. Ernesti, Prof. Lipsiens. Accedit index
uberrimus. Volumen I_, quod decem priores poetæ libros complectitur.
Brevi præfationi subjuncta disquisitio de carmine Siliano pag. X...
XXXII, præfatio Drakenb. p. XXXIII... LIII. Silii vita, auctore Crinito
p. LIV, LV, notitia literaria de Silio ex Fabricii Biblioth. lat. pag.
LVI... LVIII, index editionum Silii, ex edit. Bipontina repetitus
p. LIX... LXV, et testimonia veterum de Silio p. LXVI... LXVIII. Textus
editionis Drakenb. prælis adcommodatus, neque (ut ipsis V. Cl. verbis
utar), præter aliquot loca, quorum emendatio et necessaria esset, et
novis editoris Francogallici curis, hoc est, codicum et librorum nondum
collatorum auctoritate vel consensu firmaretur, quidquam in illo mutatum
est. Substratæ autem sunt ei brevissimæ notæ criticæ, a commentario
sejunctæ.
Quemadmodum Drakenborch adparatu critico optime de Silio ejusque textu
promeruit; ita, si interpretationem respicias, plurimum poeta debet Ill.
Ernestio, qui primus eum commentariis perpetuis illustravit, omniumque
ipsius interpretum haud dubie princeps est censendus. Vir Cel. id
consilii secutus est, ut de explicatione potius obscurorum laboraret,
quam de emendatione corruptorum. Ipse enim vix tribus vel quatuor locis,
stupore et incuria librariorum depravatis, mederi conatus est, et ex
omni copia tam variarum lectionum, quam conjecturarum emendationumque,
ab ingeniis virorum doctorum, etiam N. Heinsii, profectarum, non nisi
paucas easque graviores excerpsit, quoniam in hac quidem re nimis pauca
quam nimis multa dicendo peccare maluit, nec utilem operam esse putat,
quæ in conjecturis sive faciendis sive dijudicandis collocari solet. In
commentario autem omnia loca, in quibus lectores hærere possent,
interpretari studuit, et non modo totam poetæ doctrinam et artem,
singularumque partium venustatem et ornatum, magna judicii acie rectoque
elegantiæ sensu explicavit, sed etiam ingenii luxuriem vel verborum
ubertatem, et quæ alia in Silio vituperanda videntur, diligenter, sed
nimis forsan acerbe, notavit. Quamobrem ipse profecto ad Silianum carmen
edendum numquam animum adjecissem, si novam ejus editionem a tanto Viro
parari ante comperissem, quam priores operis mei plagulas jam typis
exprimendas curassem. Dimidiam autem libri partem jam ejus redemtori
tradideram, quum hæc Lipsiensis editio ad me mitteretur, quæ causa est,
quare ejus in fine demum quarti Punicorum libri aut initio quinti
mentionem in notis facere, nec nisi raptim illam perlustrare potuerim.
Quod etsi magnopere doleo, tamen quæ in ea, et quidem in prioribus
potissimum libris, melius forte exposita aut observata deprehendero,
olim Addendis et Corrigendis inserere constitui, si Cl. Editor, quod
spero, hanc mihi veniam perhumaniter dederit. Ut contra, quantum equidem
possim, ad summam hujus editionis perfectionem conferam, et auctor ejus,
quos ego reperisse mihi videor, ipse _egregio inspersos deprendat
corpore nævos_: præter ea loca, quæ jam in notis meis inde a Lib.
V passim excitavi, plura aliquando forte alibi (_in d. Magazin für
öffentliche Schulen und Schullehrer_) indicabo, in quibus Virum Summum
vel non satis acute vidisse, vel etiam errasse arbitror. Quis enim est
ita lynceus, ut quavis hora, et in rebus tam multis, tam variis et sæpe
tam minutis, semper vera cernat, et in tot tantisque tenebris nihil
obfendat, nusquam incurrat?
1792.
_Londini_, 2 vol in-8º (in-12). C. Silius cum notis criticis. _Ed._
1797.
_Londini_, 2 vol. in-12. Eadem editio repetita. _Ed._
[Annotatio 1: Hoc nomen apud Fabricium in Biblioth. lat. Tom. II,
pag. 174, invenio scriptum, _Schweinheim_. _Ed._]
[Annotatio 2: Et hoc innuit Fabricius Biblioth. T. II, p. 174.
_Ed._]
[Annotatio 3: Fabricius, l.l. ante hunc annum ea notat: «quæ in
Silium elucubrarunt _P. Mantopolita, Pomponius et Domitius
Calderinus_, neminem novi, qui typis exscripta viderit.» _Ed._]
[Annotatio 4: Ea acerbius et iniquius dicta sunt. Non enim locum
hic habent ea poetæ verba: _Et crimine ab uno Disce omnes_. Quod
si _Lefebvre_, omni exuta urbanitate, Germaniæ Doctos indigne et
injuriose insectatus est, eum clarissimo _Ruperti_ castigandum
trado; sed non æquum est omnes Gallos _unius ob noxam_ eadem pœna
teneri. Neque in uno homine sita et circumclusa est Gallica
elegantia; immo Nostri omnes qui rei literariæ student, modeste et
vere fatentur maximam sibi lucem affulgere a Germanis, quorum
summam eruditionem, acumen ingenii subtilissimum, et acrem in
laboribus patientiam nunquam satis admirari possum. _Ed._]
[Annotatio 5: Nullus Silii e Biblioth. Regia Paris. codex, quem
viderim, habet hos versus. Leguntur tantum modo in parvo libro (nº
8206), qui non Silium continet, sed multa e diversis scriptoribus
loca excerpta. Immo qui illo loco præmittitur titulus, opinionem
Cl. _Lefebvre_ nullo modo confirmat; ea enim, quantum oculi mei
valent, verba sunt: «Oratio hæc in Africa dicta fuit primo, et
fuit Magonis, fratris Hannibalis, qui tempore belli Punici
secundi, dum cum Liguribus bellum gereret, fuit apud Gemeam
vulneratus, in Africam rediens, dum esset apud _Saguntum_ (sic),
vicinus morti sic locutus est, in fine VI Lybiæ Africæ.» Extrema
hæc verba plane Petrarcham indicant, non vero Silium; hinc tamen
fragmentum hoc a Cl. _Lefebvre_ desumptum patet, quum in charta
quam ipse juxta apposuit et signavit, propria manu exscriptum sit,
et Silio attributum. _Ed._]
SECTIO VI.
_De hujus editionis ratione et consilio._
Superest, ut de opera mea totaque ratione, quam in Silio edendo
sequendam duxerim, nonnulla adjiciam. Prima utique et perpetua cura fuit
hæc, ut, quicumque mea editione uteretur, aliam non magnopere
desideraret, sed in ea reperiret, quidquid boni et præclari ad poetam
emendandum illustrandumque docti homines contulissent. Semper enim mihi
displicuit mos et consuetudo eorum, qui ubivis lectores, etiam obscuris
in rebus ac locis, ad alias editiones remittunt, adeoque hanc iis
necessitatem imponunt, ut, quot sunt unius scriptoris editiones a viris
doctis curatæ, tot habeant et coemant, si, quæcumque ad eum explicandum
adlata sint, cognoscere cupiant. Quod profecto non minus fere incommodi
habet, quam si, superiorum temporum vitio, Variorum notas, vel excerptas
vel integras, tuis adjungas, quo fit, ut præter recta, bona et utilia,
etiam permulta, sive falsa, a posterioribus interpp. confutata, sive
vulgaria et aliena, non semel sed sæpius legenda sint, et ipse auctor in
notarum mole, tamquam cymba in Oceano, natare videatur. Ego mediam
ingressus viam, quæ bona alii habent, non omnia quidem compilanda, sed
cum delectu tamen excerpenda, et, laudatis ubique eorum nominibus,
quæcumque ad poetæ vel lectionem vel interpretationem adjuvandam
contulerunt, in rem meam convertenda censui, a refellendis vero et
notandis eorum erroribus plerumque abstinui, et, quæ dubia videri
poterant, vel modeste examinavi, vel lectorum judicio submisi, quibus
suas ubivis sententias, tamquam unice veras, obtrudere velle, magnæ
profecto arrogantiæ est. Ad alios editores eos tantum ablegavi, qui
plura alicujus verbi, vel dictionis, vel etiam aberrationis librariorum
exempla, quæ passim, a Drakenb. inprimis, congeruntur, sed e vulgaribus
etiam lexicis peti possunt, et passim occurrunt, desiderarent.
Præterea operam dedi, ut non modo editio mea juvenibus, bonarum
literarum studiosis, quibus eam potissimum destinavi, plus, quam ulla
alia, ad poetam legendum intelligendumque proficeret, nec quidquam in ea
omitteretur, quod crucem iis figere posset; sed doctiores etiam, in
locis certe obscurioribus illam consuluisse haud omnino pœniteret, iique
opera mea quodammodo sublevarentur, universa lectionis varietate
adjecta. Duobus itaque animadversionum generibus hanc editionem
adornandam putavi; quorum alterum ad veram Siliani carminis lectionem
investigandam, alterum vero ad rerum verborumque difficultates
removendas spectaret. Etenim neque eorum ratio institutumque probandum
videtur, qui non nisi in textu auctoris corrigendo laborant, et variarum
lectionum farraginem undique in unum locum congerunt; neque eorum, qui
res tantum et verba scriptorum illustrare instituunt. Illud per se
quidem bonum, non sufficit tamen ad librum cum fructu legendum: hoc
autem, nisi legitimam crisin adhibeas, qua de vera lectione constet,
sæpissime ne locum quidem habet; nam frustra interpretari conaberis
ante, quam corrupta emendaveris. Neque vero criticæ notæ ab hac editione
alienæ propterea censendæ sunt, quod juventuti ea inprimis consultum
volui. Primum enim ad Silium cum fructu legendum ii demum admittuntur,
qui mentem jam aliquantum literarum latinarum studiis excoluerunt,
adeoque criticam rationem et subtilitatem animis adsequi possunt. Tum
adolescentes quoque, generosioris saltem indolis, criticæ alicujus
facultatis copiam, qua nemo quidem, qui ad ingenuæ doctrinæ gloriam
solidamque eruditionem adspirat, sine insigni et suo et cujuscumque
disciplinæ, cui operam dat, damno carebit, sibi comparare et ad hanc
judicandi rationem sensim institui, formari et acui debent. Deinde id
egi, ut non solis juvenum, sed doctorum quoque virorum usibus
qualicumque opera mea inservirem. Denique Silianum carmen nondum neque
librorum subsidiis, neque doctorum ingeniorum studiis ita expolitum est,
ut critica in eo opera supersedere possimus. Si vero quis ad auctorem
aliquem edendum adcedit, id primum contendat necesse est, ut contextum
ejus quam emendatissime exhibeat, et labes maculasque, librariorum vel
stupore vel socordia ei adspersas, una cum laciniis et pannis, ab inepto
interpolatore illi adsutis, deleat.
Fortasse tamen viri docti jure meritoque nimiam meam in ea re
vituperandam judicabunt industriam: nam quovis propemodum pignore posito
contendere et profiteri possum, meam editionem continere omnes lectiones
variantes, a Drakenb. et Villebrunio notatas, si paucissimas forte
prorsus inutiles exceperis. Quum vero varietas illa lectionis magnam, ne
dicam majorem, partem ad inanes quisquilias et librariorum vel stuporem
vel negligentiam redeat, quem inde fructum vel Silius, vel lector
percipere potest? Nonne consideratius egisse viderer, si harum lectionum
aliquem delectum fecissem, et ita summum, quod in iis excerpendis mihi
devorandum fuit, tædium levassem? Id quidem ab initio mihi propositum
fuisse et constitutum non diffiteor. Sed varias consilii mutandi
rationes habui, quæ si ad causam meam defendendam non sufficiunt, veniæ
tamen spem, aliquam certe, mihi ostendunt. Nam primum ejusmodi delectum
cum judicio subtili adhibere omnino plurimum difficultatis habet, et
facilius est, ut in omni re, ita et in hac, utiles egregiasque leges
ferre, quam servare et ad usum transferre. Deinde, quod jam supra
professus sum, id curare et volui et debui, ut, qui hanc sibi pararet
editionem, reliquis omnibus carere posset. Præterea non deerunt certe
viri docti, qui omnem adparatum criticum desiderent: oppido pauci autem
erunt, qui ipsam Drakenb. editionem, quæ et rara est, et carissime
constat, consulere possint et ad manum habeant. Atqui non adolescentibus
tantum, sed eorum etiam magistris, aut omnino eruditioribus longiusque
in his literis provectis, sive prodesse, sive gratum facere et operam
meam diligentiamque probare cupiebam, Quin juvenum quoque, eorum
inprimis, qui jam aliquantum in literis profecere, et ad animum potius
poliendum, quam ad victum quærendum, studia referunt, omnino interest,
aliquam de variarum lectionum ratione, origine, usu et dignitate,
judicandi facultatem consequi, et medicinæ corruptis locis adhibendæ
sagacitatem, criseosque faciendæ gustum sibi parare. Huc adcedit, quod
manifesta operarum vitia enotavi quam brevissime potui, nec nisi unam
aut duas ad summum plagulas iis compleri crediderim: nisi vulgatam
lectionem, quia sæpe inde orta est, eodem retuleris, quam tamen silentio
prætermittere non potui, sed eadem brevitate indicavi, et quidem voce
_vulgo_, vel _vulg._ vel _non_; v.c. _oculis_ est vulgaris lectio lib.
VIII, 73, ubi hæc pauca notavi: «_oculos_, non _oculis_, scripti» scil.
exhibent libri. Denique ipsæ librariorum corruptelæ multum valent ad
veram lectionem, cujus vestigia in iis latent, vel eruendam vel
confirmandam. Conf. Ernesti Præf. Taciti pag. v sqq.
Præter varias lectiones etiam conjecturas et emendationes, ab
interpretum et editorum Silii ingeniis profectas, memoravi omnes, sed
plerumque vel nullo, vel brevissimo tantum judicio interposito, ut
virorum doctorum veniam, si non diligentia et studio, tamen brevitate
redimerem, et editio mea cunctas quidem aliarum opes contineret, nec
tamen ejus moles et pretium nimis augeretur. De textu Silii, ut aliorum
poetarum, optime meritus est Nic. Heinsius, cujus emendationes omnium
haud dubie doctissimæ sunt atque ingeniosissimæ; sæpius etiam, si ad
rectas criticae artis leges exigantur, pro unice veris lectionibus
habendæ et amplectendæ: permulta quidem loca vel frustra sollicitavit,
vel nimia, etsi non ea, qua _Lefebvre_, correxit audacia. Sed ingenii
doctrinæque magnitudo, etiam ubi errat, digna est quam admiremur, et in
eum transferri potest, quod _Clarke_ ad Homerum de Bentleio dixit,
meliorem esse ejus elegantem audaciam, quam aliorum vel timidam in eo
genere modestiam vel inscitiam.
In codd. MSS. et editionum, quem supra egi, recensu me viris eruditis
reique criticæ peritis minime satisfecisse, facile prævideo. Nondum enim
quisquam editorum hoc sibi laboris sumsit, ut in librorum vel scriptorum
vel typis expressorum auctoritatem diligenter inquireret, ut, accurata
omnium, certe antiquarum, editionum comparatione instituta, earum
ordines et classes, cognationes et stemmata, stirpes et familias,
origines et propagines describeret, quodque adeo pretium cuivis
statuendum, quidve ex ea vel ad crisin vel ad interpretationem præsidii
exspectandum sit et petendum, dispiceret; ut ita totam textus Siliani
rationem, ortum ac propagationem, omniaque ejus fata et vicissitudines
cognosceret, utque, ex quo fonte lectio quæque nata et ducta, quousque
progressa esset, quandoque cursum mutasset, indagaret. Sed opera eorum
in eo fere substitit, ut editionum titulos memorarent, totamque
lectionum varietatem excerperent: unde vere dixit Ernesti, qui (in Præf.
Taciti pag. XLII) homines plerumque nescire dixit, quid sibi velint,
quum de _vulgata_ sive _recepta lectione_ loquantur. Recentiores tamen
Silii editores tum fere intelligere videntur lectiones edit. Juntinæ,
quas per omnia pæne reliqua Sæc. XVI et XVII prælis excusa Siliani
carminis exemplaria temere propagatas fuisse constat. Neque etiam
diffitendum est et dissimulandum, Drakenborchium sæpissime textus
lectionumque originem et propagationem indicasse. Ego vero omnia,
a superioribus editoribus notata, quæ ad hanc rem spectant, quam fieri
potuit studiosissime conquisivi, et ex copia atque indole lectionum, ab
aliis excerptarum, de iis quoque editionibus, quas mihi videre non
contigit, judicium vel ipse feci, vel aliis faciendum reliqui: nec plura
a me desiderabunt æqui harum rerum judices. Quod ad codd. MSS. adtinet,
pauci quidem adhuc collati sunt, a Drakenb. in Præf. et a me in notis ad
eam laudati, pluresque haud dubie passim in bibliothecis latent, ex
quibus novam variarum lectionum farraginem congeri posse, non est quod
dubitemus. Sed multum inde ad poetam nostrum fructus rediturum esse vix
crediderim.
Ipsum carmen Silianum ex emendatissima Drakenborchi recensione typis
exscribendum curavi, nec, præter interpunctionem, quæ passim parum apta
videbatur (v.c. in solo libro quinto v. 126, 157, 159, 167, 176 et al.),
quidquam fere mutare sustinui, nisi ubi criticæ rationes id omnino
suadere, vel potius jubere videbantur. In quo quidem ita versatus sum,
ut omnes lectiones, in quibus varietas esset, ad vera artis et linguæ
præcepta diligenter excuterem, et salvis modestiæ criticæ regulis,
certas et exploratas correctiones in locum depravationum reponerem.
Illam enim Dausqueii morositatem et quasi superstitionem, quæ religioni
sibi ducit, verba manifesto corrupta et idoneo sensu carentia cum sanis,
aptis et poeta dignis permutare, non minus probandam puto, quam Nicandri
et Villebrunii in hoc conatu temeritatem. Qui vero in Silio recensendo
et castigando elaboraverunt viri docti, nondum omnia sanasse et recte
constituisse censendi sunt. Drakenborchius permultas Heinsii
conjecturas, etiam eas, quas nulla librorum auctoritate nituntur, in
contextum recepit, ubi vel vulgata lectio quasi jure postliminii
revocanda, vel alia potius, quam unus alterque liber exhibet, aptior
rectiorque videtur: multa post eum _Lefebvre_ melius vel sanavit et
conjecit, vel restituit et firmavit: ipse etiam non modo centies sive
vulgatas sive optimorum librorum lectiones defendere conatus sum, sed
etiam passim vitiosa si non recte correxisse, saltem sensisse et
indicasse arbitror, ubi nemo ea animadvertit. Quotusquisque enim est tam
lynceus, ut omnia vitia ipse sua sponte deprehendat, omnibusque horis
satis acute videat, neque pro veris et sanis nonnumquam probet, quæ
falsa sint et corrupta, aut tamquam perspicua et facilia prætermittat,
quæ vel alii non satis intelligant, vel ipse difficilia explicatu esse
tum demum sentiat, quum aliis ea accurate et perspicue interpretari
conetur. Nullus itaque dubito, si quis criticæ artis peritus, et tam
ingenio poetico, quam judicio, adsidua Silii aliorumque poetarum
lectione formato atque subacto, ornatus, carmen nostrum novis curis
castigandum suscipiat, neque, ut ego, operas tantum subsecivas et
tumultuarias huic rei inpendere cogatur, sed quantum satis est otii
habeat, quin larga adhuc laudis comparandæ messis ei proposita sit. Non
desunt etiam loca, quæ, quoniam librorum ope sanari non poterant,
qualicumque ingenio meo emendandi periculum feci. In quo tamen conatu
eam, uti fas erat, moderationem adhibui, ut conjecturas meas non in
textum reciperem, nisi vel lectio, quo in vulgatis libris
circumferretur, plane inepta et absurda esset, et recentiores jam
editores aliam in ejus locum si non substituissent, certe substituendam
docuissent, vel etiam evidentia esset tanta, ut cuivis hanc correctionem
probatum iri confiderem, qui usum rei criticæ haberet, et non linguam
modo latinam probe nosset, sed poeticam quoque, et potissimum Silianam
orationem sibi familiarem reddidisset. Quo magis autem virium mearum
tenuitatem sentio, eo magis vereor, ne vix quidquam eorum omnium, quæ ad
criticam carminis nostri tractationem spectant, recte præstiterim. Ut
itaque de iis, quæ corrigenda, et de ratione, qua ea emendanda
censuerim, facilius ii, quorum est sententiam dicere de his rebus,
judicare, meque, si lapsus fuero, meliora docere possint; oro et
obsecro, ut ad hæc potismum loca animum intendant: lib. I, 335, 425,
443; II, 161, 298 sqq., 310, 383, 392; III, 20, 42, 55, 161, 229, 278,
329, 384, 395; IV, 266, 578, 722, 727; V, 58, 105, 137, 191, 199, 284,
499; VI, 307, 313, 319, 363, 413, 604, 609 sqq., 689; VII, 148 sqq.,
234, 299, 551; VIII, 20, 121, 313 sqq., 388; 402, 503, 518, 532 sqq.,
539, 540, 564, 615. Emendationes meas et criticas animadversiones ad hæc
loca non tam mea, quam Silii causa, quamvis timide, lectorum judicio
submitto: quod si æquum fuerit et benevolum, gaudio mihi erit et
incitamento ad majora olim audenda et maturiora melioraque forte danda;
sin iniquum et nimis severum, neque hujus me pœnitebit, dummodo in
veritatem ipsumque poetam meum aliqua inde utilitas redundet.
Quum in eo fere adquieverint editores Silii, si Ernesti V.C. excipiatur
(qui tamen et ipse permulta loca, sententias et verba, iis, quæ
explicuit, multo obscuriora, silentio prætermisit, et sæpius corrupta
utcumque interpretari, quam corrigere conatus est), ut vel textum ejus
emendarent, vel notulas passim adspergerent, quæ plerumque in iis ipsis
locis, quæ alieni auxilii desiderium nobis faciunt, nos eo destituunt et
spem penitus fallunt, in aliis vero, in quibus nemo earum opem
desideret, ad fastidium copiosæ sunt et doctæ: his finibus qualemcumque
operam meam circumscribi haud passus, sed perpetuis poetam commentariis
illustrare conatus sum. Unicuique libro satis amplum præmisi Argumentum,
ut non solum, quæ summa ejus esset, quæ series rerum narratarum
confestim in oculos incurreret, neque opus haberem, quoties Silius ad
alia progrederetur, in notis id indicare (unde tot observationes Ernesti
ortæ sunt); sed etiam magnum historicæ et poeticæ narrationis discrimen
planissime cognosceretur. In ipso autem commentario hoc potissimum egi,
ut, quæcumque nondum ab aliis aut recte, aut satis perspicue exposita et
illustrata essent, pro facultate mea accuratius enuclearem, nec quidquam
omnino inexplicatum relinquerem, in quo hærere possent ii, qui ad Silium
legendum admitterentur, hoc est, jam aliquantum in hoc literarum genere
versati et provecti, neque tamen eruditi. Atque in obscurioribus locis
eam fere rationem secutus sum, ut unde difficultas intelligendi nata
sit, et quomodo nodus expediri possit, ostenderem. In universum vero id
operam dedi, ut non modo poetam ex historia, mythologia, antiquitatis
scientia, et geographia illustrarem, sed etiam in ea, quæ sive pulchra,
præclara et sublimia, sive prava, tenuia et languida essent, in Silii
artem et doctrinam, in orationis poeticæ ornatum, in verborum ubertatem
(quam tamen, quod supra jam monui, non omnibus, quibus poteram, locis
notavi, ne magistris commodissimam ingenii judiciique juvenilis acuendi
occasionem præriperem), in sententiarum et phantasmatum suavitatem ac
dignitatem, in rerum verborumque ornamenta, ex Livio, Virgilio, Homero
aliisque poetis vel egregia, vel perversa et jejuna imitatione
adumbrata, lectorum mentem sensumque intenderem. In quo eum servavi
modum, ut poeticum sermonem ad vulgarem pedestremque revocarem, loca
vero aliorum auctorum, a Silio expressa, plerumque nullo judicio
interposito, indicarem, ipsamque comparationem legentium judicio
permitterem. Ceterum in omni labore meo hac ratione usus sum, ut aliquam
carminis partem ipse ad sensum meum explicare conarer ante, quam
interpretes et veteres et recensiores consulerem. In quo quidem mihi
eadem profuerunt, quæ sibi adjumento fuisse Cl. Ernesti in Præf. pag.
VI, profitetur his verbis: «Primum in tanta penuria et raritate
interpretum, de qua supra dixi, quum neminem haberem, cujus vel
auctoritate moverer, vel doctrina conturbarer, profecto melius sensum
meum consiliumque persequi, et singula luculentius videre, et rectius
explicare poteram: deinde quum Silius ad Virgilii imitationem se ita
composuisset, ut, si ab argumenti varietate recesseris, nullum esset tam
in rebus, quam in verbis ornatus poetici genus, cujus non in illo vel
exemplum vel vestigium aliquod expressum esset, Heynii inprimis, Viri
Summi, elegantissima doctrina in Virgilio declarata effecit, ut
brevitatem sine obscuritatis vel negligentiæ periculo tueri possem.»
Quoties vero, quæ alii jam occupaverant, notavi, semper, quibus ea
deberem et accepta referrem, monui: nam aliorum scrinia compilare, et
instar graculi superbi, pennis pavonis exornati, alienis bonis gloriari,
longe a moribus sensibusque meis abhorret. Sed furti invidia mihi
deprecanda est, si quis forte obfenderit nonnulla, vel vulgaria et
eruditis certe hominibus notissima, quæ igitur facile pluribus sponte in
mentem incidere possunt et hinc a pluribus quoque notata sunt, vel minus
obvia, quæ ab aliis jam alicubi observata meminerit: omnes enim virorum
doctorum libros et commentarios, qui ad loca quædam poetæ nostri
illustranda aliquid conferre possint, legere negotiorum, quibus
distineor, multitudo, et mihi comparare, rei familiaris angustia
prohibet.
Non dubito tamen, fore permultos, qui in opera mea brevitatem, insignem
interpretis virtutem, potissimum desiderent, et eamdem fere verborum
ubertatem, de qua poetam meum adcusavi, mihi exprobrent. Neque
diffiteor, me passim monuisse, quæ tenuia et vulgaria videri possint
viris doctis, harum rerum intelligentibus. Sed primum mihi ita
constitutum erat, ut quam plurimis prodessem, ut omnibus satisfacerem;
et ut quædam non adeo necessaria inrepere mallem, quam omitti ac negligi
necessaria, et huic vel illi sive obscura sive ignota, quæ illustrari
non omnium quidem, sed quorumdam tamen lectorum interesset. Deinde hac
ætate nostra, qua in tanta, quæ jactatur, literarum luce summa rerum
utilium ignorantia in dies longius serpit et diffunditur, infinitarum
autem rerum notitiæ vel crudæ vel inutiles et noxiæ latius sparguntur,
qua, qui disciplinas tradunt, ab omni subtilitate desciscunt, et, qui
iis addiscendis operam dare videri volunt, angustioribus quotannis
terminis studia circumscribunt, et utilitatem præstantiamque omnis
doctrinæ liberalis unice quæstu et lucro, quod ex ea facere possint,
metiuntur, qua in locum accuratæ et solidæ eruditionis, ad quam majores
nostri adspirabant, jejuna et insipiens sapientia succedere cœpit, et
ingenia luxu enervata vel otio, nugis, rebus ludicris deliciisque
pascuntur, et præstigiis, pigmentis lenociniisque blandiri seque
insinuare amant, vel ab iis, quæ cognosci possunt ac debent, ad puerilia
deliramenta seu rerum portenta ac monstra, quæ intelligi nec licet nec
prodest, deflectunt; hac, inquam, ætate sexcenties mihi usu venit, ut
non juvenes tantum, sed ipsos etiam eorum magistros in iis hærere, eaque
vel ignorare, vel non satis perspicue et accurate explicare viderem, quæ
tamen facilia iisque notissima putaram. Itaque quid illi scirent et
intelligerent, non quid scire et intelligere deberent, respiciendum
duxi, memor verborum Servatoris nostri, οὐ χρείαν ἔχουσιν οἱ ἰσχύοντες
ἰατροῦ, ἀλλ’ οἱ κακῶς ἔχοντες. Præterea permultis, etiam satis doctis,
adcidere solet, id quod sibi adcidisse sæpenumero Casaubonus et Ernesti
fatebantur, ut, dum ipsi sibi legunt verba auctoris, facillima sibi
videantur, quæ difficilia explicatu et obscura esse intelligant tum
demum, quum aliis eorum vim ac sensum distincte planisque verbis
interpretandi periculum faciant. Huc adcedit (ut verba Ill. Heynii in
Præfat. Virgil. T. I, p. VI; T. II, p. IX, et T. III, p. III, mea
faciam), quod multa mihi monenda fuere, quum interpretum aliquem et
virum doctum, quamvis a me non nominatum, in hoc vel ipso loco et verbo
hæsisse aut lapsum esse viderem; quæ tamen monui fere verbo tantum,
plerumque nulla alia re, quam vera interpretatione subjecta, ut
adolescens, qui in similem errorem aut difficultatem aut in eumdem
interpretem incideret, statim haberet, quo eum redargueret: tum formula
loquendi per se forte erat satis nota, quum cumulassent alii exempla,
sed causa et ratio talis elegantiæ, ut in plerisque fieri solet, minus
erat seu observata seu perspecta; hanc digito monstrare volui: tandem et
multa in hoc genere esse solent satis obvia, si semel ab aliquo
observata et explicata fuerint, non raro tamen evenit, ut illa ipsa
facillima ratio, antequam monstrata esset, plerorumque oculos fugeret.
Ceterum pro certo polliceor hoc benevolis lectoribus et confirmo, me in
operæ processu omni ope atque studio enisurum esse, ut brevior sim,
utque alterum volumen, etsi novem carminis Siliani libros[1], indicem
uberrimum brevemque de stilo et idiotismis Silii diatriben vel
adpendicem complectetur, hujus prioris modum ne æquet quidem, nedum
excedat. Etenim non verbis tantum quam paucissimis, quæ dicenda erunt,
exprimere studebo, sed reliqua etiam poematis pars minus difficultatis
habet, et præterea lectores secundi Tomi, quod jam in hoc ipso sæpissime
factum videbunt, permultis locis ad ea, quæ de iisdem vel verbis vel
rebus alicubi jam nunc dixi ac disputavi, remittere licebit.
Enimvero satis diu lectores tenui, quos nunc quam fieri potest
observantissime studiosissimeque rogo, et universam hanc operam meam,
quam eorum favori et indulgentiæ timidis precibus commendo, æqui bonique
consulant, et, si quid a me alicubi peccatum deprehenderint, quod passim
ne factum sit vereor, veniam mihi dare, vel, secundum Ennii præceptum,
_erranti comiter monstrare viam_ ne dedignentur. Quod si a viris
eruditis laborem meum non prorsus inprobari cognovero, satis amplum ejus
præmium cepisse me existimabo, et non modo, quantum per magnam, qua
laboro, præsidiorum inopiam ingeniique tenuitatem licuerit, ad cursum
acriter et felicius persequendum, sed etiam ad majora aliquando ac forte
meliora conanda, et ad bene de literis pro viribus merendum incitabor.
Scrib. Stadæ, Cal. Febr. A.R.S. MDCCXCII.
Ge. Alex. RUPERTI
Gymn. Stad. Rector.
[Annotatio 1: Plures ego libros, undecim scilicet, in priori meo
volumine coegi, quum omnem hanc de Silio commentationem
judiciumque post absolutum tandem opus rejicere satius videretur.
Cæterum quæcumque scripsit cl. _Ruperti_, religiose intacta
reliqui. _Ed._]
C. SILII ITALICI
VITA
AUCTORE CRINITO.
C. Silius Italicus, Heroicus, ex Hispania oriundus traditur, deducto
genere ab Italica urbe nobili, unde cognomen reportavit. Sed Romæ natus
est, ut creditur, atque etiam educatus, neque obscura fama est.
Principio adolescentiæ præ se tulisse optimam indolem capiendis literis
fertur; quumque studio et diligentia vehementer præstaret, brevi
consecutus est, ut Romæ haberetur inter præcipuos oratores; nam magna
solertia et incredibili cura conatus est exprimere M. Tullii
eloquentiam, quem præ cæteris omnibus sibi proposuerat imitandum. Sub
imperatore Nerone dicitur famam suam læsisse, accusatis atque
insimulatis nonnullis apud sævissimum principem. Cum Vitellio gessit se
prudenter, et egregia vitæ honestate: mox factus est Asiæ proconsul, in
quo manifesto apparuit quanta modestia præstaret, ut qui eam dignitatem
gesserit singulari continentia et integritate maxima. Domitiano Augusto
gratissimus fuit, eoque auctore perductus est ad tertium consulatum
honestissimis suffragiis: de quo leguntur adhuc versiculi poetæ
Martialis, quibus venerationem suam profitetur. (Vide in Testim. veterum
infra, p. 476, ex Martialis lib. VIII, epigr. 66.)
C. Plinius permulta refert de poeta Silio in epistolis; quare minime
alienum fuerit particulam subjicere, quo facilius atque cumulatius
percipiatur, quam eleganti ingenio fuerit, atque studio in prosequendis
optimis exemplis. (Vide, quæ sequitur, Plinii epistolam.) Opus composuit
libris XVII, de bello Punico secundo, non vulgari, neque absurdo
carmine; etsi illud _majore cura quam ingenio_ perfecit. Præcipue
Maronem imitatus est, cujus ingenium atque felicissimam majestatem
admirabatur in describendis carminibus: de hoc poemate Silii sic
Martialis refert: (vide infra pag. 476; ex Mart. lib. IV, epigr. 14.)
Complura leguntur apud eumdem Martialem de laude ingenii atque optimæ
eruditionis Silii (quæ infra referuntur). In agro Neapolitano prædium
habuit, in quo quum frequenter secederet, maxima animi voluptate
consuevit suum otium transigere; neque dubium est eumdem ad extremam
pæne senectutem devenisse, ut qui major septuagenario vitam finierit:
nam morbo detentus insanabilis clavi, singulari constantia obitum
præposuit: felix propemodum, et beatus usque ad extremum diem, ut
copiose relatum est a Plinio.
TESTIMONIA VETERUM
DE SILIO EJUSQUE CARMINE.
PLINIUS, Lib. III, Epist. vii.
Modo nuntiatus est Silius Italicus in Neapolitano suo inedia vitam
finisse. Causa mortis valetudo. Erat illi natus insanabilis clavus,
cujus tædio ad mortem irrevocabili constantia decucurrit: usque ad
supremum diem beatus et felix, nisi quod minorem e liberis duobus
amisit, sed majorem melioremque florentem atque etiam consularem
reliquit. Læserat famam suam sub Nerone; credebatur sponte adcusasse:
sed in Vitellii amicitia sapienter se et comiter gesserat: ex
proconsulatu Asiæ gloriam reportaverat: maculam veteris industriæ
laudabili otio abluerat. Fuit inter principes civitatis sine potentia,
sine invidia. Salutabatur, colebatur, multumque in lectulo jacens,
cubiculo semper, non ex fortuna frequenti. Doctissimis sermonibus dies
transigebat, quam a scribendo vacaret. Scribebat carmina majore cura
quam ingenio; nonnumquam judicia hominum recitationibus experiebatur.
Novissime, ita suadentibus annis, ab urbe secessit, seque in Campania
tenuit: ac ne adventu quidem novi principis inde commotus est. Magna
Cæsaris laus, sub quo hoc liberum fuit: magna illius, qui hac libertate
ausus uti. Erat φιλόκαλος usque ad emacitatis reprehensionem. Plures
iisdem in locis villas possidebat, adamatisque novis, priores
negligebat. Multum ubique librorum, multum statuarum, multum imaginum,
quas non habebat modo, verum etiam venerabatur: Virgilii ante omnes,
cujus natalem religiosius, quam suum, celebrabat; Neapoli maxime, ubi
monimentum ejus adire, ut templum, solebat. In hac tranquillitate annum
quintum et seþtuagesimum excessit, delicato magis corpore, quam infirmo.
Utque novissimus a Nerone factus est consul, ita postremus ex omnibus,
quos Nero consules fecerat, decessit. Illud etiam notabile, ultimus ex
neronianis consularibus obiit, quo consule Nero periit.
M. VAL. MARTIALIS ad Silium, Lib. IV, Ep. xiv.
Sili, Castalidum decus sororum,
Qui perjuria barbari furoris
Ingenti premis ore, perfidosque
Astus Hannibalis, levesque Pœnos
Magnis cedere cogis Africanis:
Paulum seposita severitate,
Dum blanda vagus alea december
Incertis sonat hinc et hinc fritillis,
Et ludit popa nequiore talo,
Nostris otia commoda Camenis,
Nec torva lege fronte, sed remissa
Lascivis madidos jocis libellos.
Sic forsan tener ausus est Catullus
Magno mittere passerem Maroni.
Lib. VI, Epigr. lxiv, In Detractorem.
Emendare meos, quos novit fama, libellos,
Et tibi permittis felices carpere nugas:
Has, inquam, nugas, quibus aurem advertere totam
Non adspernantur proceres urbisque forique,
Quas et perpetui dignantur scrinia Sili,
Et repetit toties facundo Regulus ore.
Lib. VII, Epigr. lxiii.
Perpetui numquam moritura volumina Sili
Qui legis, et Latia carmina digna toga,
Pierios tantum vati placuisse recessus
Credis, et Aoniæ Bacchica serta comæ.
Sacra cothurnati non adtigit ante Maronis,
Inplevit magni quam Ciceronis opus.
Hunc miratur adhuc centum gravis hasta virorum,
Hunc loquitur grato plurimus ore cliens.
Postquam bis senis ingentem fascibus annum
Rexerat, adserto qui sacer orbe fuit:
Emeritos Musis et Phœbo tradidit annos,
Proque suo celebrat nunc Helicona foro.
Lib. VIII, Epigr. lxvi.
Augusto pia tura victimasque
Pro nostro date Silio, Camenæ.
Bissenos jubet en redire fasces
Nato consule, nobilique virga
Vatis Castaliam domum sonare.
Rerum prima salus et una, Cæsar,
Gaudenti superest adhuc, quod optet
Felix purpura tertiusque consul.
Pompeio dederit licet Senatus
Et Cæsar genero sacros honores,
Quorum Pacificus ter ampliavit
Janus nomina: Silius frequentes
Mavult sic numerare consulatus.
Lib. IX, Epigr. lxxxvii.
Festinata sui gemeret quum fata Severi
Silius, Ausonio non semel ore potens;
Cum grege Pierio mæstus Phœboque querebar.
Ipse meum flevi, dixit Apollo, Linon:
Respexitque suam, quæ stabat proxima fratri,
Calliopen, et ait: Tu quoque vulnus habes.
Adspice Tarpeium Pallatinumque Tonantem:
Ausa nefas Lachesis læsit utrumque Jovem.
Numina quum videas duris obnoxia fatis,
Invidia possis exonerare Deos.
Lib. XI, Epigr. xlviii.
Silius hæc magni celebrat monimenta Maronis,
Jugera facundi qui Ciceronis habet.
Heredem dominumque sui tumulique Larisque
Non alium mallet nec Maro, nec Cicero.
Lib. XI, Epigr. xlix.
Jam prope desertos cineres et sancta Maronis
Nomina qui coleret, pauper et unus erat.
Silius Andinæ succurrere censuit umbræ:
Silius en vatem, non minor ipse, colit.
Cf. sup. pag. 407, not. 1 ad comment. de Silio. [= n 1.15]
SIDONIUS APOLLINARIS
Excusatorio Ad Felicem v. 260.
Non Gætulicus hic tibi legetur,
Non Marsus, Pedo, Silius, Tibullus:
Non quod Sulpiciæ jocus Thaliæ
Scripsit blandiloquum suo Celeno;
Non Persi rigor, aut lepos Properti.
TESTIMONIA ET JUDICIA
RECENTIORUM.
JO. ALB. FABRICIUS,
_In Bibliotheca latina, rectius a Jo. Aug. Ernesti digesta et aucta
Tom. II, lib. II, cap. xii._
C. Silius Italicus, ex italica civitate Pelignorum, consulatum[1] Romæ
gessit anno fatali Neronis Imp. a.C. 67: quo honore an deinde bis iterum
functus sit, incertum est, aliis adfirmantibus, aliis negantibus.
Ciceronis et præsertim Virgilii ingens cultor fuit, et in utroque
scribendi genere, etsi passibus non æquis, imitator, in Campania quum
morbi lentitudinem inedia prævertisset, annos natus 75 decessit, primis
annis Trajani imperatoris. Prænomen ejus apud Modium in novantiquis
lectionibus et Glandorpium in Onomastico, non _Caius_ est, sed
_Publius_: illud verius. Italici cognomen consecutus est vel quacunque
alia[2] de causa vel quo ipsius aut unius e majoribus ipsius patria fuit
Italica Pelignorum, aut Italica Bæticæ (sequioribus sæculis _Talca_[3]);
dubium enim illud est viris doctissimis Nic. Antonio Bibliothecæ Hispanæ
vet. lib. V, pag 85 seq., et Christophoro Cellario in dissertatione de
Silio Italico, edita Halæ Sax. 1694, in-4º, et in dissertationibus ejus
Academicis junctis excusis Lips. 1712, in-8º, dissert. IV, et in
prolegomenis Arnoldi Drakenb. ad Silium recusa.
Alia de Silio et ad ejus defensionem Nic. Hieronymus Gundlingius in
Gundlingianis parte XII, cap. 1, et Nic. Antonius in Bibliotheca vetere
Hispana, lib. I, cap. 18. Eruditissimum poetam appellat _Thomas de
Pinedo_, pag. 262, ad Stephanum Byz. non sine causa ille quidem[4], sed
fallitur Claudius Dausqueius, qui in notis ad Silium pag. 641, in
descriptione Virtutis et Voluptatis Philostratum Silii oculis obversatum
esse, quum scriberet, stilique imitatione sibi expressum persuasit: nam
Philostratus ille post Silium scripsit. Jo. Antonio Vulpio judice, pag.
113, notis ad Catullum, ubi Statium cum Silio conferre placuit, Statius
acrioris ingenii et ad excogitandum promptioris utique videtur, sed
«alter ille perpetuo languidus, Virgiliani poematis compilator, et plane
ad aliorum imitationem compositus.»
Exstat ejus Poema Heroicum sub _Punicorum_ nomine, de bello punico
secundo, quod ætate provectus[5], sub Domitiano imp. usque ad Scipionis
Africani triumphum descripsit libris XVII; historici magis partibus
functus, quam poetæ ingenio suo indulgentis: unde majori cura quam
ingenio scripsisse affirmat Plinius junior, lib. III, ep. 7.
(Cætera de codd. et editt. vide supra. _Ed._)
ROLLIN,
_Histoire ancienne, livre XXVII, chap. 1, §. 3._
C. Silius Italicus s’est rendu célèbre par son poëme de la Guerre
punique.
Il n’était pas né poëte, et l’étude ne suppléa pas entièrement à ce qui
lui manquait du côté de la nature. D’ailleurs il ne s’appliqua à faire
des vers qu’après avoir long-temps exercé dans le barreau la fonction
d’avocat, et avoir été consul, c’est-à-dire dans un âge déja fort avancé
et languissant.
Quelque éloge que lui donne Martial, il n’est pas fort estimé en qualité
de poëte; mais on trouve qu’il surpasse tous ceux de son temps pour la
pureté de la langue. Il suit avec assez d’exactitude la vérité de
l’histoire, et l’on peut tirer de son poëme des lumières pour les temps
mêmes qui ne sont pas de son principal dessein, y ayant des faits qui ne
se trouvent point ailleurs.
Ce qu’il y dit de Domitien fait assez voir qu’il le composait sous ce
prince, après la guerre des Sarmates, sous laquelle il peut comprendre
celle des Daces.
On croit que sa mort arriva sous Trajan, l’an 100. Il se laissa mourir,
ne pouvant plus souffrir la douleur d’un clou que les médecins ne
pouvaient guérir. Pline remarque que Silius, s’étant retiré dans la
Campanie à cause de sa vieillesse, ne quitta point sa retraite pour
venir à Rome feliciter Trajan sur son avènement à l’empire. On estima
Trajan de n’avoir point été offensé de cette liberté, et lui d’avoir osé
la prendre.
Si notre poëte n’a pu arriver à une parfaite imitation de Virgile, du
moins son respect pour lui ne pouvait pas aller plus loin. Il était
devenu maître du lieu où était le tombeau de Virgile. C’était pour lui
un lieu sacré, et qu’il respectait comme un temple. Il célébrait tous
les ans le jour natal de Virgile avec plus de joie et de solennité que
le sien propre. Il ne put souffrir qu’un monument si respectable
demeurât négligé entre les mains d’un pauvre paysan, et il en fit
l’acquisition. Martial, liv. XI, épigr. 49:
_Jam prope desertos cineres, et sancta Maronis
Nomina qui coleret, pauper et unus erat.
Silius optatæ succurrere censuit umbræ:
Silius et vatem, non minor ipse, colit_[6].
L’ouvrage de Silius était demeuré enseveli depuis plusieurs siècles dans
la poussière de la bibliothèque de Saint-Gall. Pogge l’y trouva pendant
le concile de Constance, avec plusieurs autres manuscrits.
LA HARPE,
_Cours de Littérature, Ire. partie, livre Ier., chap. IV, sect. 2._
Silius Italicus, qui fut consul l’année de la mort de Néron, et qui
mourut sous Trajan, a imité Virgile, comme Duché et Lafosse ont imité
Racine. Nous avons de lui un poëme, non pas épique, mais historique, en
dix-sept livres, dont le sujet est la seconde guerre punique. Il y suit
scrupuleusement l’ordre et le détail des faits depuis le siège de
Sagonte jusqu’à la défaite d’Annibal et la soumission de Carthage. Il
n’y a d’ailleurs aucune espèce d’invention ni de fable, si ce n’est
qu’il fait quelquefois intervenir très gratuitement Junon avec sa
vieille haine contre les descendants d’Énée, et son ancien amour pour
Carthage. Mais comme tout cela ne produit que quelques discours
inutiles, la présence de Junon n’empêche pas que l’ouvrage ne soit une
gazette en vers. La diction passe pour être assez pure, mais elle est
faible et habituellement médiocre. Les amateurs n’y ont remarqué qu’un
petit nombre de vers dignes d’être retenus; encore les plus beaux
sont-ils empruntés de la prose de Tite-Live. Silius possédait une des
maisons de campagne de Cicéron, et une autre près de Naples où était le
tombeau de Virgile; ce qui était plus aisé que de ressembler à l’un ou à
l’autre.
_Liv. II, chap. V, au commencement._
Cependant, lors même que l’éloquence et la poésie étaient déja fort
dégénérées, plusieurs hommes de mérite leur conservèrent encore quelque
gloire, et formèrent comme le troisième âge des lettres chez les
Romains: en vers, Perse, Juvénal, SILIUS ITALICUS, Stace, Martial, et
sur-tout Lucain, etc.
F. SCHOELL,
_Histoire abrégée de la Littérature romaine, tome II, période IV,
14... 117 après J. C._
Après Valérius Flaccus, l’ordre chronologique nous conduit à C. Silius
Italicus. On ignore le pays où il naquit. Le surnom d’Italicus a fait
supposer qu’il vit le jour à Italica, ville de l’Espagne bétique, au nom
de laquelle une mosaïque, récemment découverte et expliquée par un
membre de l’Institut, a donné parmi nous quelque célébrité. D’autres
font naître ce poëte à Corfinium, ville des Péligniens, qui, d’après
Strabon, fut appelée Italica dans la guerre des alliés; mais Velléius
Paterculus dit seulement qu’on eut le projet de changer ainsi le nom de
Corfinium; et il n’est pas probable que ce projet ait été exécuté. Dans
tous les cas, que Silius soit natif d’Italica en Espagne, ou de
Corfinium, le nom d’Italicus ne pourrait pas indiquer cette origine; il
aurait fallu l’appeler _Italicensis_. Il est donc à supposer que le nom
d’Italicus était porté par la famille dont Silius était issu; ce nom
aura été donné à un de ses ancêtres, originaire de l’Italie, et qui se
sera établi, dans une des provinces de l’empire, pour y exercer une
magistrature ou le commerce.
On croit que Silius naquit l’an 25 après J. C. sous le règne de Tibère.
Il étudia avec beaucoup de succès l’éloquence et la poésie; dans la
première, il prit Cicéron pour modèle, et acquit au barreau la
réputation de grand orateur. Dans la poésie, Virgile fut l’auteur sur
lequel il se forma de préférence. Sa prédilection pour ces deux grands
écrivains le porta à acheter deux campagnes qui leur avaient appartenu,
celle de Cicéron, à Tusculanum, et celle de Virgile, près de Naples, où
ce poëte était enterré. Silius visitait souvent le tombeau de ce
dernier, dont il célébrait aussi tous les ans avec solennité le jour de
naissance. Si l’on peut ajouter foi à la tradition qui appelle tombeau
de Virgile les ruines d’un petit monument qu’on voit près de Naples, on
peut désigner la place où fut située la campagne des deux poëtes. Ce
monument se voit sur le revers de la côte qui forme une espèce
d’amphithéâtre autour de Naples; il est placé du côté de la ville,
à l’endroit même où commence le fameux chemin, creusé dans le roc, qui
conduit à Pouzzole.
Silius passa par tous les emplois publics qui conduisaient au consulat:
il s’insinua, dit-on, dans la faveur de Néron, en faisant le vil métier
de délateur. Pline le jeune, qui nous a conservé ce fait, que, pour
l’honneur des lettres, on voudrait pouvoir révoquer en doute, ajoute
que, s’il est vrai que Silius s’en rendit coupable, il répara cette
faute par une longue suite de vertus, et qu’il jouit à Rome d’une grande
considération.
Le premier consulat de Silius (car on croit, sans preuve suffisante,
qu’il exerça trois fois cette magistrature) est de la fameuse année 68,
où périt Néron. Silius jouit de la faveur de Vitellius et de Vespasien:
sous le dernier, il fut proconsul en Asie. Comblé d’honneurs et de
richesses acquises avec probité, il se retira, dans sa vieillesse, en
Campanie, et y passa le reste de ses jours dans la société des Muses.
Attaqué, à l’âge de 75 ans, d’une maladie incurable, il se laissa mourir
de faim, dans la 100e année après J. C., sous le règne de Trajan.
Silius aima toute sa vie la poésie et les lettres, et leur donna tous
les instants que lui laissaient ses fonctions publiques; mais ce ne fut
que dans sa vieillesse et dans sa retraite près de Naples qu’il s’avisa
lui-même de se placer au rang des poëtes. Il composa alors un grand
poëme épique, ou plutôt historique, en dix-sept chants, sur la seconde
guerre punique. Ce poëme, intitulé _Punica_, nous a été conservé. Il
confirme le jugement que Pline porte sur Silius, en disant que ce fut
moins son génie que le travail qui le rendit poëte[7]. Il paraît que
Silius fut un de ces hommes auxquels la nature a donné une certaine
facilité qui les fait réussir en tout ce qu’ils entreprennent, et qui,
lorsqu’elle est secondée par de l’instruction et du goût, peut, jusqu’à
un certain point, tenir lieu de génie. Le sujet que Silius choisit pour
son poëme offrait le plus grand intérêt aux Romains; il convenait même à
l’épopée. Trois siècles s’étaient écoulés depuis cet événement
mémorable; et quoique tous les détails de cette guerre fussent connus,
parceque plusieurs historiens grecs et latins les avaient consignés avec
soin dans leurs ouvrages, cependant il restait un champ libre à
l’imagination du poëte, qui pouvait se permettre des fictions et
employer toutes les machines dont le poëme épique ne saurait se passer.
Silius ne dédaigna pas ce moyen d’intéresser et de plaire; mais, ainsi
que Lucain, il choisit un plan défectueux, préférant la méthode
historique, qui fait connaître toute la suite d’un événement, à la
manière poétique qui choisit, dans une série de faits, un fait unique
pour en faire l’action principale et le but vers lequel tout doit
tendre. En se transportant tout-à-coup dans les dernières années de
cette guerre, le poëte pouvait prendre pour sujet la tentative d’Annibal
sur Rome: elle lui offrait les différentes parties qui sont jugées
nécessaires pour une action épique aussi bien que pour une action
dramatique, un commencement, un nœud et une catastrophe. En suivant un
autre plan, en préférant à l’épopée la marche de l’histoire, Silius
devait, comme Lucain, s’abstenir des fictions mythologiques, qui sont
très déplacées dans un récit historique. Le mélange des deux genres a
donné naissance à une production informe, à laquelle on ne sait quelle
place assigner. Est-ce une épopée? elle manque d’unité. Silius veut-il
se renfermer dans le genre historique? ses fictions deviennent des
invraisemblances, et ses machines sont déplacées.
Silius a tiré le sujet de son poëme des histoires de Tite-Live et de
Polybe; ses ornements poétiques sont empruntés de Virgile; mais il ne
possède pas le talent de se les approprier, de manière que ses
imitations sont trop manifestes. Elles ne se bornent pourtant pas à
Virgile: Silius a aussi pillé Lucrèce, Horace, Hésiode et Homère; ce qui
donne à sa diction une inégalité désagréable. Ainsi que Valerius
Flaccus, il cache sa médiocrité sous une apparence d’érudition, et sous
une pompe affectée qui répand de la froideur sur sa composition.
Pour peindre le caractère de Silius en peu de mots, on peut dire qu’il
avait une partie des talents dont la réunion forme le grand poëte; il
possédait des connaissances historiques, géographiques et physiques, qui
donnent à son poëme un prix d’autant plus grand aux yeux des
antiquaires, qu’il renferme divers faits omis par Tite-Live. Il sut
choisir un sujet grand et intéressant; les caractères de ses personnages
ont la vérité historique, mais il leur manque l’élévation que la poésie
pourrait leur donner; les sentiments qu’il exprime sont grands et
nobles. Parmi les descriptions dont son poëme est rempli, celles des
batailles sont surtout admirées. Silius manque d’enthousiasme; son style
se compose de phrases empruntées qu’il n’a pas su s’approprier, qu’il
n’a pas, si l’on peut ainsi parler, su marquer de son cachet. Qu’il
exprime la colère ou la tendresse, son froid glace le lecteur.
Quelle qu’eût été la réputation de Silius parmi ses contemporains, il
tomba bientôt dans l’oubli; aucun grammairien ancien ne le cite, et
Sidoine Apollinaire seul le nomme parmi les poëtes illustres. A la
renaissance des lettres, on était si bien persuadé de la perte de son
poëme, que le célèbre Pétrarque, dans l’idée de le remplacer, composa
son _Afrique_, dont le sujet est la seconde guerre Punique[8]. Enfin,
pendant le concile de Constance, le Pogge trouva un exemplaire de
Silius, probablement à Saint-Gall, où il avait aussi fait la découverte
des premiers livres de Valérius Flaccus. Le Pogge, et son ami
_Bartolomeo di Montepulciano_, en firent une copie qui devint l’original
de toutes celles dont les premiers éditeurs se servirent, jusqu’à ce que
_Louis Carrion_ découvrit vers 1575, à Cologne, un manuscrit de Silius,
qu’il crut pouvoir dater de l’époque de Charlemagne. Un troisième fut
trouvé à Oxford: il est plus moderne que celui de Cologne. Lefebvre de
Villebrune, qui, en 1781, publia une édition de Silius, qu’il prétendit
être la première complète, a inséré dans le seizième chant, après le
vingt-septième vers, trente-trois autres vers qu’il-dit avoir trouvés
dans un manuscrit de Paris, et qui existent, avec quelques changements,
dans le sixième chant de l’_Afrique_ de Pétrarque. Les connaisseurs, et
surtout le célèbre _Heyne_, dans la critique[9] qu’il a faite de
l’édition de Villebrune, ont jugé que les trente-trois vers en question
sont plutôt de Pétrarque que de Silius.
M. J. A. AMAR.
_Conciones et Orationes Poeticæ_, à l’article _Silius Italicus,
p. 190_.
Une lettre de Pline, L, iii, 7, nous donne du talent et de la personne
de Silius une idée assez juste, et qui ne paraît pas flattée, quoique ce
soit l’amitié qui tienne la plume. Le spirituel écrivain rend hommage et
justice à l’admiration passionnée de son ami pour les grands modeles de
l’éloquence et de la poésie latines. Il applaudit à ses efforts pour se
rapprocher des objets d’un culte, qui serait du fanatisme, si l’on
pouvait jamais porter trop loin, exalter trop haut le sentiment d’une
admiration aussi noble dans son principe, qu’heureuse quelquefois dans
ses conséquences.
Il ne nous est rien resté qui puisse nous faire juger s’il fut plus
heureux en prose qu’en vers, et imitateur plus adroit de Cicéron que de
Virgile. Il s’était fait, dit-on, au barreau la réputation de grand
orateur; ce qui était facile alors, même sans un grand talent. La
prédilection de Silius pour le prince des orateurs et pour celui des
poètes romains était telle, qu’il se procura à grands frais la maison de
campagne, illustrée à Tuscule par le séjour de Cicéron, et celle que
Virgile avait habitée près de Naples. Ce fut dans cette retraite, et
presque sur le tombeau même de Virgile, dont il avait fait un monument
religieux, qu’il consacra les dernières années de sa vie, et le loisir
que Trajan lui accordait, à la composition de son épopée sur _la seconde
guerre Punique_: sujet du plus grand intérêt pour les Romains, et qui en
a tant acquis pour toutes les générations, sous la plume éloquente de
Tite-Live.
Voltaire traite quelque part Silius Italicus d’_imitateur maladroit de
Virgile_; et Voltaire a raison: mais il y avait long-temps déjà qu’un
savant Écossais (Dempster) l’avait appelé _nimius interdumque ridiculus
Virgilii imitator_. Il a sur ses contemporains, Stace et Lucain, le
mérite d’un style moins roide, moins tendu que le premier, et moins
inégal que le second de ces poëtes. Sa diction est, en général, pure et
correcte; sa latinité, bien supérieure à son siècle. Mais cette pureté
devient essentiellement monotone; cette correction reste toujours froide
et inanimée. Si, au lieu de s’en tenir à cette imitation pénible et
fatigante du tour et de l’expression de Virgile, il eût vu et étudié
dans ce grand poëte autre chose que le choix des termes, et l’artifice
de la période poétique; si son admiration, plus éclairée, eût franchi
ces bornes timides pour embrasser dans son ensemble cette magnifique
composition de l’Énéide, et l’ordonnance imposante de toutes ses
parties, peut-être nous eût-il laissé un véritable poëme, au lieu d’un
ouvrage équivoque, qui n’offre ni l’intérêt de l’histoire, ni le charme
et les graces de la poésie.
_N.B._ Plures etiam alii præstantes ingenio viri, Silium paucis obiter
attigerunt; quorum primus _Voltaire_, _Essai sur la Poésie épique_, cap.
IV: «Je passerai sous silence Statius et Silius Italicus, l’un faible,
l’autre monstrueux imitateur de l’Iliade et de l’Énéide.» Ipse quoque
_H. Blair_, quem satis laudare non possum, in præclarissimo opere de
Rhetorica, cap. XLIV, Silium cum Statio tantum memorat, in quorum
carmine recognoscendo immorari operæ pretium non existimat. _Ed._
FINIS TESTIMONIORUM
DE SILIO ITALICO.
[Annotatio 1: Vide supra p. 475, Epist. Plinii. «Est res rara
quidem poeta consul,» inquit Jac. Duportus de Silio agens pag.
264, poematum.]
[Annotatio 2: Spartianus in Hadriani vita cap. 12: «Italici sunt
Itali genere, in provinciis negotiantes, vel fixa etiam sede ibi
commorantes.» Alius Silius proprætor, ad quem Ciceronis Epistolæ
libro XIII.]
[Annotatio 3: Acta Eruditorum 1719, pag. 178.]
[Annotatio 4: «Ubique in Silio Græcæ eruditionis vestigia, ubique
elegantiæ,» Dan. Heinsius ad II, 626.]
[Annotatio 5: Martial. VII, 62.]
[Annotatio 6: Ea sic memoravit Vir. Clar. sed vide quæ supra
notantur pag. 407, not. 1. _Ed._] [= n 1.15]
[Annotatio 7: Majore cura quam ingenio scripsit. _Plin._ ep. III,
vii, 5.]
[Annotatio 8: Vide tamen quæ notantur sect. IV, ad præfat.
Drakenb. supra pag. 433. _Ed._]
[Annotatio 9: Gœtt. Auz. vid. gel. Sachen, 1782.]
ARGUMENTA
XVII LIBRORUM SILII ITALICI
Auctore
HERMANNO BUSCHIO PASIPHILO.
LIBRI I.
Principio Libycæ describitur urbis origo.
Junonis stimulis furit hic puer Hannibal actus,
Et jurat medio per Punica numina templo,
Se fore Romanis hostem patientibus annis.
Adcipit imperium post hæc successor iniqui
Hasdrubalis: dura premit obsidione Saguntum,
In qua Dulichii virtus interrita Murri
Spectatur, donec rigido cadit ense ferocis
Hannibalis. Romam cives clam milite pauci
Sarrano missi; Sicoris quos inter acerbam
Exponit sortem Patribus fatumque suorum.
Nec mora, legati pacis pactique jubentur
Poscere ruptorem: et spreti de more vetusto
Tristia fœdifragis indicere prælia Pœnis.
Hoc argumentum, quod in edit, a. 1504, invenitur, in sequentibus omnibus
omissum est: unde Dan. Heinsius, qui libris Silii argumenta Buschii
præposuit, hujus libri nullum esse credens, novum illud verbis Silii
composuit.
Hannibal, exsuperans astu, sed devius æqui,
Tangit Elissæas palmis juvenilibus aras,
Et patrio jurat cineri Laurentia bella.
Inde, ubi flore novo pubescit firmior ætas,
Emicat in Martem, et, calcato fœdere, tandem
Prima Saguntinas turbarunt classica portas,
Bellaque sumta viro belli majoris amore.
Pandere jamdudum portas, et cedere vallo
Inperat, et longe clausis sua fœdera, longe
Ausoniam fore, nec veniæ spem Marte subactis.
Tum Patribus clarisque senum sua munia curæ.
Concurrunt, lectosque viros hortantur, et orant,
Defessis subeant rebus muroque ruenti.
Ast illi celerant, qua proxima litora, gressum,
Et fugiunt tumido per spumea cærula velo,
Donec Laurentes puppis defertur ad oras.
Concilium vocat augustum, castaque beatos
Paupertate Patres, ac nomina parta triumphis
Consul, et æquantem Superos virtute Senatum.
Inde agitant consulta Patres, curasque fatigant.
LIBRI II.
Hannibal, ut cernit Latiam per cærula velis
Adventare ratem, et mandata adferre Senatus,
Obstrepere Ausoniis lituos jubet: ocius illi
Ad muros vertunt iter infelicis Elissæ.
Adjuvat arma Libys, Garamantum prædita sceptro,
Asbyte: hanc Theron clava deturbat ab alto
Bellantem curru: Tyrius quem ductor ovantem
Virginis exstinctæ spoliis, præturbidus ira,
Occupat, et leto damnat, mittitque vicissim.
Interea Libycis indicit bella profanis
Cum socio Fabius: clipeum fulvo ære micantem
Callaici donant Regi: delapsa Saguntum
Alma Fides populi penetrando pectora firmat:
Qui se mox sævo per flammas eximit hoste.
LIBRI III.
Postquam clara fide, Pœno sub Marte, Saguntus
Arsit, ad Hammonis scitatum oracula Bostar
Mittitur, ut Superis quænam sit fixa voluntas
Imperio super, et rerum novitate reportet.
Ipse ad vicinos ductor cum conjuge Gades
Navigat, et spoliis onerat feralibus aras
Herculeas: post hæc caram seponit ab armis
Cum puero, nondum bis seni mensis, Imilcen:
Et nova mox petitur Carthago classe per undas.
Atque hic nocturna specie mirabile monstrum
Vidit, in Italicam stimulans fera pectora gentem.
Quocirca innumeris Romana in prælia turmis
Conlectis, propere trans Alpes signa ferebat,
Lætaque Taurinis statuit tentoria campis.
LIBRI IV.
Fama volat, Pœnum signis hostilibus Alpes
Transcendisse ducem; totis trepidatur in agris.
Consultant Patres de bello, intactaque rursum
Tela novant. Libycis ostendens Hannibal urbem
Militibus, prædæ cupidos acuebat amore
Ad pugnam. Interea volucri rate Scipio consul
Massiliæ fidis aderat delatus ab oris:
Obcurritque hosti Ticini ad fluminis undam.
Atque ibi tunc prima caluerunt litora pugna.
Sed consul Trebiæ vicinum Scipio collem
Cedere compulsus petiit: quo venit et ipse
Consulis adcitus Siculo collega Peloro.
Hostis sed rursus victor, spumantia captum
Post Apenninum Trasymeni stagna petebat.
LIBRI V.
Adparat hic pugnani Superisque vetantibus audax
Flaminius Tyrio Trasymeni ad stagna tyranno
Congreditur, quamvis, prudens Corvine futuri,
Orares dominæ per Dardana mœnia Romæ,
Gederet ut fatis paulum ominibusque sinistris.
Sed pœnam meruit, proque his temerarius ausis
Obcubuit, diro telorum obpressus in arvo
Agmine: multa tamen leto dedit ante virorum
Corpora, et inferias nigrum sibi misit ad Orcum.
Inter quos stricto cecidit mucrone Sychæus,
Filius Hasdrubalis. At postquam pugna quievit
Funere Flaminii, victor Magone sequente
Exiit ad cæsos; armisque minisque retentis
Pectoribusque solum sternentes repperit omnes.
LIBRI VI.
Hinc, quibus hæc belli et pugnæ fortuna pepercit,
Elapsi furtim diversa per avia cæcis
Conduntur tenebris piceæ et caligine noctis.
Hos inter fugiens Serranus, vulnere tardus,
Ad patris quondam comitem devertit, et ipsa
Tecta Mari armigeri pulsabat fida paterni:
Adceptusque domo recreatur paupere mensa,
Infusoque sinit tractari vulnera succo.
Discit et inde Maro clari narrante parentis
Facta, sed et pœnam, qua illum Carthago peremit,
Ob sanctam non æqua fidem, rapit aure dolenti.
At Fabium Patres adlata ad munera belli
Clade legunt: hostis raptas agit undique prædas,
Donec eum inlecebra mollit Campana furentem.
LIBRI VII.
Electus dubiis dictator et ancora rebus,
Non facilis vinci Fabius virtute nec astu.
Mox Superis Romæ per templa indicit honores;
Ædibus et votis Divum sibi mitigat iram.
Exin Sidonium cautus contendit ad hostem,
Non commissurus pugnam, nisi Marte coacto.
Quem quum non astu solito, terrore nec ullo
Hannibal eliceret, Dauni tellure relicta,
Clauditur in tumulis a dictatore Falernis.
Hinc patriis ad sacra Deis peragenda profectus
Præposuit castris equitum de more magistrum:
Sed vetitum conferre manus. Fabio tamen ille
Absente in pugnam ruit, æquaturque vetanti.
Moxque, errasse pigens, illi jus omne remisit.
LIBRI VIII.
Hic jam Varro, loquax medio in discrimine rerum,
Consul Romanas capit, indignante Senatu,
Insanæ plebis stultæque favore secures
Cum Paulo Æmilio. Noscens nova vulnera Juno,
Præscia Cannarum, stagnis Laurentibus Annam
Adloquitur, Pœnum ut jubeat nunc tendere regem,
Explicat arentes ubi fervida Apulia campos,
Fataque promittant ibi prosperiora peractis.
Anna audita facit, grates agit Hannibal Annæ,
Et movet in campos Diomedis nomine dictos.
Hinc toto e Latio funebria miles in arma
Cogitur: at liquido variis prodentia monstris
Numina vicinam cladem ostendere, sed amens
Prodigiis Varro spretis sese objicit hosti.
LIBRI IX.
Demens in pugnam furit hic et vulnera Varro,
Quamvis infelix Solimus monuisset abunde
Varronem, proprio signatis sanguine fatis.
Concurrunt igitur Pœni fortesque Latini
Ingenti fremitu, summoque ardore virorum.
Stat pro Sarranis obtendens ægida Pallas,
Mars pro Romanis infesta fulgurat hasta,
Scipiadæque manu fabricatum porrigit ensem
Incude Ætnæa; magis ardet Gorgone Pallas.
Donec cæruleam demittit Jupiter Irim,
Ut cum fulminea revocet Tritonide Martem.
Vulturnum emittit rapidum, Junone volente,
Æolus, adversos ruit acer Paulus in hostes,
Fœde laxatis at Varro fugit habenis.
LIBRI X.
Inter funestæ non prospera tempora pugnæ,
Cannarumque altos et latos stragis acervos
Obruitur Paulus, coeuntibus undique telis.
Sedibus hinc tacitis placitum Saturnia somnum
Evocat, ut juvenem victorem a mœnibus urbis
Arceat. At fugiens Canusinum miles in agrum
Conligitur: placet exsilio mutare labantem
Ausoniam pubi, pavido suadente Metello.
Sed quatiens gladium flammata Scipio dextra,
Non deserturos patriam jurare coegit.
Interea celebrat laudato funera Paulo
Hannibal, et Marti scutorum incendit acervos.
Fama mali tanti tristem levis advolat urbem,
Et redit amisso jactatus milite Varro.
LIBRI XI.
Adcepta ad Cannas ferali clade cruentas,
Mox sequitur populi defectio fœda Latini
Ad Tyrii tam fausta ducis memorandaque castra.
At Capua inprimis, rebus sufflata secundis,
Ausa fuit partem summi sibi poscere juris,
Et rejecta suas victori pandere portas,
Invito et frustra Decio prohibente furorem.
Hic quum inter mensas Campanaque pocula victor
Desidet, invisum regem obtruncare parabat
Confidens animi juvenis, cœptumque minaci
Ense patrasset opus, ni se tenuisset euntem
Pactulo genitor. Dehinc natus Hamilcare fratrem
Mittit, ut ad patriæ cupidas hæc nuntiet aures,
Pugnatum, et Cannas hostili cæde repletas.
LIBRI XII.
Jam Zephyro in terras flatu redeunte tepenti,
Hostis Parthenopes ad muros agmina ducit.
Inritus hinc cœpti Cumas petit: inde profectus
Marte Dicarchæam parat exagitare juventam.
Hinc movet ad trepidam belli molimina Nolam
Marcello sed tum fractus pulsusque recessit.
Strenuus et Sardos tutatur ab hoste Libysso
Torquatus: miseras ardens incendit Acerras
Hannibal: inde tuos, peritura Petilia, muros,
Et demta madidum luxu capit arce Tarentum.
Nec non et Capuam totis jam viribus urguet
Dardanus obsessam: quam quum recreare soluta
Obsidione nequit, Romam ruit acer ad altam
Hostis, ut armorum facto premat orbe vicissim.
LIBRI XIII.
Mœnia vix hostis defensa versus ab urbe
Cernere desierat, subito quum signa movendi
Incidit ad muros iterum calor. Isset et illuc
Propter Palladium, ni sacram Agrippa negasset
Posse capi Romam. Rapit ergo inde inpius arma,
Et te cum pleno spoliat, Feronia, luco;
Litoreosque petit, quos vertit Bruttius, agros.
Fulvius hinc Capuam rediens, tandemque subactam
Intrat, et infidi punit commissa Senatus.
Tristis sed geminos (quando hæc ita aguntur) Ibera
Scipiadas terra Fors abstulit. Infera mæstus
Scipio regna subit, caras ubi convenit umbras
Et Patris, et Patrui, et Matris loca læta tenentes.
Discit et eximios, quos spondent fata, triumphos.
LIBRI XIV.
Nascitur hinc bellum juvenis post fata tyranni,
Hispano veniens ubi terris nomen ab amne
Inposuit pubes; nam rege Gelone creatus,
Oblitus monitus, artesque oblitus avitas,
Incepit luxu, spreta virtute, cruento
Flagrare, et rigidis delicta tuentibus armis,
Cingere se ferro, et regnum terrore fovere.
Hoc igitur (neque enim longum violentia durat)
A conjuratis tota cum stirpe peremto,
Marcellus propere Siculis adnavigat oris;
Mutatasque videns, trepidos mox spargit in agros
Signa: Leontini senserunt prima coloni.
Pugnaturque mari, Pœnoque per alta fugato
Arma Syracosios capiunt victricia muros.
LIBRI XV.
Quem, ducibus cæsis, iterum jam Bætis ad oras
Mittat, Romulei quærit dum cura Senatus,
Scipiadæ juveni lauro tum forte sub ampla
Adstitit hinc subito Virtus, hinc blanda Voluptas,
Et sibi promissis avet utraque jungere magnis.
Ille sed amplexus Virtutem, crudaque Martis
Munera suscipiens, volitansque per æquora classe,
Arma novæ subito Carthaginis horrida muris
Inpulit, et victor ferro sibi mœnia pandit.
Interea Hemathius conflat nova bella Philippus,
Herculeoque senex Fabius dat jura Tarento,
Marcellusque cadit, Nomadum circumdatus astu.
Hasdrubalisque caput, tumidi regione Metauri
Abscissum, Hannibali monstrat Nero lætus atroci.
LIBRI XVI.
Hannibalem adcepit miserandos Bruttia tellus
Mærentem patriæ casus, fratrisque, suosque.
Non tamen audebat concurrere Roma gementi.
Tantus erat Libyci metus et formido tyranni.
Omnia in auriferis jam Marte subegerat arvis
Scipio, jam dederat fugientia carbasa ventis
Exutus castris Mago, jam captus et Hanno
Præbebat Latiis infelix colla catenis.
Hasdrubal huic cladis dum nescius addere sese
Festinat, latebras victus certamine spectat.
Dein Masinissa novo contingit fœdere dextram
Scipiadæ, sociumque sibi dux ipse Syphacem
Conciliat: facit hinc ludos Patruoque Patrique,
Et repetit Latium fama spargente triumphum.
LIBRI XVII.
Postremo Idæis Divorum Mater ab oris
Advehitur Romam, Phrygiam Nasica Cybellen
Excipit, et toto censetur ab ordine Patrum
Optimus, ipse alacer Libyam dux Scipio classe
Navigat, et Sicula lætus discedit ab Ætna.
Castra ducum adgressus ferro flammisque duorum
Conficit, Hasdrubalis victor Numidæque Syphacis,
Verterat ad Pœnos qui fœderis inmemor arma.
At, quum post idem vires reparasset et enses,
Vincitur, et Latiis oneratur colla catenis.
Hannibalem hinc revocant Patres, sed fulmina vimque
Ferre nequit Latii rectoris: jura jugumque
Romanum Carthago capit: dux ipse reversus
Alta triumphanti scandit Capitolia curru.
AMBROSII NICANDRI TOLETANI
In Singulos Libros Silii Catalepses.
CATALEPSIS LIBRI I.
Bellorum hic causæ, Pœnoque obsessa Saguntos
Est duce, legatos Latias quæ mittit ad oras.
LIBRI II.
Romanam prohibet navem contingere portus
Hannibal: huic clipeus datur, et ruit alta Saguntos.
LIBRI III.
Gades Pœnus adit, sortes petit æquore Bostar,
Dux Alpes superat, Taurinis qui sedet arvis.
LIBRI IV.
Ticini clades canitur, Trebiæque ruina,
Hic Apenninum transit cum milite Pœnus.
LIBRI V.
Insidias Tyrius ductor struit; hinc Trasymenus
Romanam indoluit stragem; tremit Itala tellus.
LIBRI VI.
Romam quisque petit: prima audit Punica bella
Serranus, referente Maro; et movet agmina Pœnus.
LIBRI VII.
Obvius Hannibali Fabius venit, isque cadentem
Collegam eripuit nato, cui reddit honores.
LIBRI VIII.
Conveniunt, Varrone duce, ad fera bella cohortes,
Italiæ et cladis signa infelicia surgunt.
LIBRI IX.
Collega invito Cannarum prælia Varro
Stultus init; portenta vetant; fugitque cruentus.
LIBRI X.
Cannis obcumbit Paulus, quem Pœnus honorat;
Spes Italas Fabius renovat, Varrone recepto.
LIBRI XI.
Ad Tyrios socii desciscunt; pectine Teuthras
Gesta virum canit; et Mago Carthagine certat.
LIBRI XII.
Parthenopen dux Pœnus adit Nolamque, resedit
Ad Capuam, trepidæ tenditque ad mœnia Romæ.
LIBRI XIII.
Pœnus ab urbe redit Capuam; tellure et Hibera
Scipiadæ obcumbunt: natus descendit Avernum.
LIBRI XIV.
Arte Syracosiam expugnat terraque marique
Urbem Marcellus, fœdat late omnia pestis.
LIBRI XV.
Scipio ad Hispanas juvenis tunc navigat oras,
Marcellusque cadit; cadit Hasdrubal ense Neronis.
LIBRI XVI.
Hispanos vicit dux Scipio; tecta Syphacis
Hospes adit, patrio celebratque in funere ludos.
LIBRI XVII.
Advehitur Romam Cybeles: hinc Scipio Pœnum
Dejicit Hasdrubalem, prostratoque hoste triumphat.
PRÆFATIO HEYNII.
Silium Italicum poetam commentario docto illustrare quum, quod ex
_Commentatione de Silii vita et carmine_ ad me missa intellexi, meo
potissimum suasu se aggressum esse professus sit cl. editor, Vir
modestia et virtute non minus quam doctrina accurata et varia
conspicuus: ne mihi aut aliquid, quod mei ordinis homini haud conveniat,
arrogasse aut judicii mei auctoritatem affectasse videar, non alienum
videri poterit, si in ipsa libri fronte consilii mei et hortatus
rationes paucis reddidero. Et primo consilium illud referendum est ad
tempus istud, quo vir doctissimus ante hos XV annos inter disciplinæ
Gottingensis alumnos esset, Seminarii autem Regii philologici sodalitio
et necessitudine teneretur; cujus equidem eam semper habui, et inter
juvenes ingenuæ indolis haberi vidi, religionem, ut, qui ei adscriptus
esset, præcipua aliqua cura, fide et benevolentia mihi videretur esse
amplectendus, ille autem ad studiorum suorum ac vitæ rationes, non modo
in ipso studiorum cursu, verum etiam decursu academico facto, quum jam
ad publicæ vitæ munerumque tirocinia procederet, consiliis meis utendum
sibi esse existimaret. Necdum facile vidi aut mihi moris mei aut illis
pietatis erga me suæ fuisse pœnitendum. Ex dictis itaque apparet, ad
multos retro annos consilium hoc meum esse revocandum, quum de viri
docti, qui aliquot annis post Lipsiæ ad Silium edendum se accinxit,
consilio simili nondum mihi aliquid innotescere posset. A familiaribus
autem meis eo, quo dixi modo consultus, quum multos viderim ad majora
natos relicta academia in desidiam et veternum incidere, soleo fere,
ad excitanda modo et acuenda, modo ad alenda et ornanda ingenia, pro
uniuscujusque studiis, profectibus, facultatibus, ostendere et
commendare argumentum aliquod operæ et studii certum, in quo vires
ingenii et industriam experiri possint; quando quidem fluctuando et
aliud ex alio tentando infringi plerumque primos animi impetus, mox
retusos jacere, usus et experientia doceat. Quem operæ dilectum etsi
effectu sæpe suo carere et conatus operosos in cassum recidere haud
abnuerim: omni tamen utilitate eum carere non usquam intellexi; contra
ad multa præclara deductos esse alios lætus cognovi; inque his quum
maxime doctissimum virum GE. ALEX. RUPERTI. Præclaro ille operæ suæ in
carmine Siliano positæ specimine sub annum LXXXVIII emisso, virorum
doctorum suffragiis confirmatus strenue in tela pertexenda perrexit; mox
de consilio V.C. _Jo. Chr. Theoph. Ernesti_ certior factus, qui a. XCI
Silium docte et intelligenter illustratum edidit, non tamen animo
concidit, aut consilium omne sibi abjiciendum esse putavit. Neque pro
humanitate sua optimus vir _Ernesti_, aut postulavit aut expectavit, ut
alter idem stadium ingressus sibi de omni curriculo decederet. Omnino
enim a tali contentione et studiorum tanquam concursu et conflictu,
si modo liberali et ingenuo homine digna instituatur concertatio,
malevolentia et obtrectatione remota, utilitates multas magnasque
proficisci necesse est. Interea laudi ducendum fuit _Ruperti_ nostro,
quod is constanter rationes suas sequutus non temere opus maturavit;
etsi nec ejus culpa evenit, ut illud, jam ante hos tres annos, quod ex
subscriptione Commentationis intelligo, redemtori traditum, nunc demum
prelo liberatum est et emissum.
Ut autem inter reliquos poetas Silio potissimum illustrando operam suam,
etiam me non auctore, addiceret, suaserant viro clarissimo multa, quæ
ipse melius, quam a me fieri posset, in Commentatione sua exposuit.
Inprimis Silius singulare haberi debet adjumentum ad ornandum
infinitarum rerum notitiis ingenium, ad copiam doctrinæ poeticæ, et
orationis facultatem parandam; ita ut ad locupletandum juvenile ingenium
aliquantum profecisse putem eum, qui Virgilio diligenter lecto Silii
lectionem adjecerit. Accedit quod cum studio in rebus Romanis earumque
scriptoribus occupato mirifice conspirat carminis argumentum; ut taceam,
quod Carthaginis opulentia ac luxus cum asperitate et paupertate
Romanorum in conflictum adductus multa habet, quæ ad cogitationem
similium nostræ ætatis casuum, consiliorum, eventorumque, invitare
animos possint.
Omnino autem _poetarum lectionem juvenili ætati esse accommodatam et ad
omne studiorum liberalium genus viam munire_, recte judicarunt majores
nostri, nec aliter sensit antiquitas, optima magistra eorum, quæ aut
recta ratione et sensu communi aut experientia et usu continentur.
Meminerimus modo Horatianum illud: _Os tenerum pueri balbumque poeta
figurat, ... mox etiam pectus præceptis format amicis_, et quæ sequuntur
plura. Cujus tamen asserti quum non videam inter omnes in promtu haberi
caussas et rationes explicitas et apertas: ne sicco prorsus pede hinc
discessisse videar, agedum, paucis attingere liceat ipsas _caussas,
quibus utilitas lectionis poetarum in juvenili maxime institutione
continetur et efficitur_.
Quum scilicet post multas variasque virorum doctorum disputationes
satis constet, institutionem puerilem a philosophico aliquo systemate
enucleando, aut a notionum subtilium molestia judiciive acuendi sola
molitione, haud consulto procedere; quando quidem in ea ætate ipsa
natura non rationem et judicium satis firmum finxit, sed ingenii
vires ad recipiendas variarum rerum notiones, mente recondendas
et asservandas, fingendas alias ex aliis et oratione reddendas
attemperavit: occupandum utique illud esse videtur primo loco omnis
generis, naturæ artisque, _notionibus_ undique _colligendis_ et memoriæ
infigendis; ut adsit aliquando _materies_ idonea et satis magna notionum
copia, quando ad generaliores notiones institutio processerit, et
perpetua et systematica jam disciplina mens sit imbuenda; ne abhorreat
ea a notionum abstractarum asperitate, quum, _a quibus illæ ductæ sint_,
nondum assequutus sit tiro, nec sine veris singularum rerum exemplis
oculi animique sensui subjectis recte assequi possit. Est porro ingenii
vis excitanda et ipso usu subigenda, ut _notiones_ undique arreptas
_comparare_ inter se et componere, quidque inter eas conveniat nec ne,
observare et notare, assuescat tenellus animus; primo quidem _in rebus
sensibus subjectis_, tum in iis _quæ animum voluntatemque movent_, et
_sensum veri recti pulchrique cient ac fingunt_: quod nisi _mature_ fiat
quum monitis tum exemplis propositis, nulla facile disciplina seriore,
multo minus academica, aut rerum divinarum humanarumque subtili
præceptione, potest id aut emendari aut suppleri. Regnat in his, ut de
historia nunc nihil dicam, _poetarum lectio et interpretatio_, quæ
juvenilem indolem ad multarum magnarumque rerum species animo
concipiendas erigit, præclara phantasmata objicit, sensus liberales,
generosos, excelsos gignit, morum ferociam emollit, sententiis utilibus
ac præceptis animos ingenuos imbuit, et ad humanitatem, benevolentiam,
fortitudinem, laborumque tolerantiam instruit. Hæc enim illa sunt,
propter quæ _omnino_ juvenili ætati proposita est _auctorum classicorum
lectio_, ut ingenia, mores, animos, quasi aliud agendo juvenes inde
fingant, bonos sensus et habitus induant et ad exempla, quæ ante oculos
quotidie tanquam posita habent, sensim se sensimque componant; tantum
abest, ut sola latinæ ac græcæ linguæ cognitione illa disciplina
contineatur, ut potius hæc ipsa cognitio non tam per se appetatur, quam
potius, ut partim ad legendos præclaros scriptores via muniatur, partim
sermonis omnis ratio grammatica in linguis jam ad magnam subtilitatem
elaboratis, et ex usu vitæ sublatis adeoque nulli vicissitudini
obnoxiis, animo infigatur, simulque prima logices elementa una cum
præceptis grammaticis ac rhetoricis instillentur. Verum de his et
alias multa dicta sunt, et plura dici possunt, quæ ad hunc locum haud
spectant.
Maneamus in eo, quod _epici_ maxime et _dramatici_ generis poetæ
fingendis juvenilibus animis sunt idonei; est enim in illis multarum
variarumque rerum copia, inprimis earum, quas aut obvia sensibus natura,
aut sensus animi interior suppeditat; est in iis magna affectionum et
movendarum et purgandarum ac regendarum opportunitas; est ornatior
oratio. Nec obstat, quod, ubi ad vitam veram aliquando processeris,
generosis istis sensibus, quos poetæ nobiliores aluerunt, multum
detrahit vitæ veritas; est enim vel sic facilius et utilius, descendere
ad deteriora, quam ab humilibus et projectis assurgere ad meliora, ab
ignavis ad strenua et animosa. In lucro quoque ponendum est, quod _poetæ
veteres ad diversa tempora, mores diversos, sensus, judicia, revocant_,
quodque ipsas rerum notiones variant; quæ res incredibiles habet
utilitates ad judicium animi informandum et constituendum; quum in magno
malo habendum sit, _si non nisi unius ætatis, unius populi, provinciæ,
sectæ notiones et opiniones imbiberis_; enecat enim hæc judicii
imbecillitas omnes sensus et affectus liberales, tollit facilitatem,
indulgentiam, integritatem, provocat iras et odia in alios, qui
locupletioribus rerum notitiis instructi, de iis, quæ alii pro
exploratis habent, aut dubitant aut aliter statuunt. Hoc est etiam
illud, quod viros interdum acutissimos fecit proclives, ut ea, quæ aut
ipsi excogitaverant aut ex prævalentibus cujusque sæculi placitis et
assertis arripuerant, aut in novum ordinem redegerant, subtilia per se
ac præclara, toti generi humano obtrudere, et quidquid est mortalium in
suas partes obtorto collo pertrahere vellent: quum non pensitarent, quæ
ipsi acute cogitassent, acutius etiam verbis extulissent, non convenire
nisi iis qui ab eadem disciplina essent progressi; _ad sensum communem
esse revocanda ea, quæ omnibus ordinibus, quæ non tuis modo popularibus
aut æqualibus, sed aliis quoque ætatibus ac populis probari, quæ publice
ac vulgo utilia et haberi et esse velis_. Ab ista opinionis
imbecillitate liberari nemo facile potest, qui non diversorum temporum,
inprimisque antiquiorum, judicia, opiniones, mores, cognoverit ac
reputaverit. Et ea est præcipua aliqua utilitas, quam ex veterum
scriptorum lectione colligere licebit, si recto cum judicio aut ductu
illa instituta fuerit. Nemini ita facile in animum veniet, si ea
exceperis, quæ sensus omnes homines communis docet, excogitari posse
aliquid, multo minus subtilius aliquod placitum, quod toti generi
humano, ne omnibus quidem per litteras suas expolitis populis, assensum
et suffragationem extorqueat. Quamobrem præstare videtur, si, qui
publice utilia tradere voluerit, intra eam societatem, in qua vivit, se
contineat, et videat, quam ingeniorum, et multo magis morum,
emendationem bonis præceptis, recta institutione et sensus communis
confirmatione efficere ac perficere possit; quæ autem publice utilia
esse viderit, populari præceptione popularibus suis proponat, docta
autem ac subtilia doctis et subtilibus ingeniis propinanda esse
intelligat. Itaque nec hoc sibi aut sumserit aut fieri posse putaverit,
ut ad eam, quam facile aliquis animo sibi fingere potest, perfectionem
omnis gens humana adducatur: quandoquidem ea, quibus hoc effici possit,
caussis continentur externis, quas nusquam terrarum adesse videmus; hoc
est, præsidia, opes, facultates, sine quibus in longe maxima hominum
parte, quæ ad viles curas, timores, ærumnas; omnium rerum honarum
inopiam, depressa est, ne sensus quidem communis excitari aut erigi
potest. Verum ad ea redeundum est, a quibus ætatis nostræ opinandi
facilitas nos abduxerat.
Lectione poetarum omnino vindicata, restat, ut _de recta eorum lectione
et interpretatione_ pauca moneamus. A verborum autem interpretatione
omnem lectionem procedere, et quidem accurata et sermonis indoli
consentanea, nemo non intelligit; in poeta autem ita porro ea instituta
esto, ut, quæ orationi poeticæ propria sint, quæ ornatum constituant,
quæ sensus moveant et impellant, sententiæ, verba et formæ loquendi,
notentur. Optandum sane est, ut is, qui interpretatur, poetico quodam
calore et ipse incalescat, et, quoties ad insignia loca accesserit,
sensus sui vigore ac vi imbuat alios; saltem ad ea loca observanda et
enucleanda diligentior ejus erit opera; ut reddat caussas, cur hoc vel
illud insigniter placeat, cur alia narrata sint simpliciter, alia
copiose et ornate; quod melius intelligitur, si ad vulgares loquendi
modos ac formas ea revocaveris; ita enim orationis lumina et ornamenta,
ingenii copiæ et poetæ inventa, melius elucescunt. Fingitur sic per
singula hæc observata sensus pulchri, veri, recti; acuitur ad
dijudicandum id, quod recte minusve inventum aut enuntiatum sit,
judicium; præparaturque animus ad institutionem disciplinæ, qua ille
aliquando erit imbuendus, inprimis philosophicæ; præluditur facultati
recte cogitandi, bene dicendi ac scribendi, quam majores nostri logices
ac rhetorices nomine insigniebant. Etsi et illi, qui jam disciplinis
mature imbuti sunt, ex poetarum lectione et voluptatem et utilitatem
haud contemnendam capient, quando quidem illi judicio jam firmato in
rerum et ornamentorum caussas altius descendere et subtiliorem
judicationem facere possunt. Paratur inter hæc major notitiarum doctarum
copia, ornatur ingenium et oratio, et ad eloquendum, quod velis,
facultas major ac parata suppetit. Quæ si quis aut assequutus fuerit,
aut animo reputaverit: non sane ille poetarum, generosiorum utique,
lectionem juventuti aut propositam temere, aut parum utilem judicabit;
deberique adeo laudem nostro quoque _Ruperti_, Viro cl. qui _in Silio
interpretando_ operam posuit tam doctam et accuratam, ut æqui judices
inter meliores eum habituri sint interpretes, qui criticam sollertiam
cum interpretandi subtilitate præclare conjunxerit. Scr. Gottingæ
M. Mart. CIↃIↃCCXCV.
C. G. HEYNE.
* * * * *
* * * *
* * * * *
Errata: Commentarii
[de Silii Vita et Carmine]
[Sectio IV]
quum tu tertium consulatum recusabas,» [» deest]
in libro _de Asia proconsulari_, planissime disseruit [planisssime]
Silii locum lib. III, v. 395 [recte 393-395]
veterum superstitionis indagatorem sagacissimum [sagacisssimum]
[Sectio IV]
[Annotatio 5: ... T. V.] [T. V,]
[Sectio V: 1514]
_Lugduni_ in-8º, [“in-8º” italice scriptum]
INDEX UNIVERSUS
RERUM ET VERBORUM
IN SILIUM ITALICUM.
INDEX
RERUM ET VERBORUM,
IN SILIUM ITALICUM.
Literæ N. et V.L. passim additæ significant, ea verba vel res in _Notis_
et _Variis Lectionibus_ illustrata esse.
A
_A_ Belo numerare avos, I, 73.
a duro haud inbellis aratro, VIII, 398 N.
Dextera a curvis capulo non segnis aratris, I, 614 N.
squalent a pulvere crines, IV, 251.
a sanguine tætros rores, IV, 165.
a litore Ibero Atlas, V, 271 V.L.
a sanguine Clausi Nero, VIII, 412 N.
_Ab ira_ movit arcus, II, 139 N.
longi laboris ait, IX, 535.
proclamat, VI, 699 N.
exclamat, XI, 99.
asper, XII, 551 N.
sævus, XVI, 520 N.
in se versus, XVI, 435.
_ab_ arte falcatus ensis, III, 278 V.L.
_ab_ litore Hesperidum Temisus, I, 431 V.L.
_ab_ alto Tullo, etc. sanguis, VIII, 405 N.; 439 N.
_Abaris_, X, 135.
_Abdiderant_ piceæ umbris templum, I, 84.
_abdere_, quid propr. significet, VI, 21 V.L.
_Abduxere_ gradus in terga relatos, X, 18.
_Abella_ pauper sulci Cerealis, VIII, 543 N. et V.L.
_Abest_ ille haud laude nostra VII, 248 N.
votis, XVI, 260.
_Abiere_ doli, XII, 505.
minæ in cineres, XIV, 315.
montes in nubila, III, 493.
_abiit_ mens, X, 264.
_abeunte_ favore Deorum, II, 206 N.
_Abies_ fata ferens, IV, 255 N.
_Abigere_ menti, VIII, 124.
_Abjicere_ vitam V, 226 N.
_Abjuncti_ agri VIII, 640 V.L.
_Abnuere_ fortem, IV, 805.
inceptis comitem, III, 110.
descendere, XIV, 600 N.
_Abolere_ Ægates, I, 61 N.
Cannas, XVII, 608 N.
tristia dicta, VII, 549 N.
_Aborigines_ prisci incolæ Latii, eorumque rex Faunus, VIII, 356 N.
_Abripi_ cædum amore, V, 229 N.
gloria, VI, 332.
_Abrumpere_ fœdus, I, 296.
vocem turbando, II, 330.
galeam, XII, 242.
cuncta cum luce, IX, 649.
vitam, II, 597 N.
primordia rerum, III, 79 N.
fas omne armis, II, 293 N.
somnos buccina, VII, 156 N.; XV, 48 N.
spes e medio, VIII, 51.
agmen, XIII, 682.
_abruptum_ cælum, VI, 608 N.
antrum, VII, 419 N.
ingenium, VII, 219 N.
ponti latus, XVII, 249 N.
_Abscedit_ Auster, XVII, 209.
vitæ tempus, XII, 560.
_Abscidere_, vel _abcidere_ differt ab _abscindere_, III, 552 V.L.;
X, 52, 148; XV, 470 V.L.
_Abscondere_ campos cæde virorum, XI, 519 N.
ora galeis, XIV, 636.
æquor puppibus, II, 421 V.L.; XVII, 49 N.
telum in aere, I, 316.
annos secretis ruris, XV, 597.
_Absentia_ corpora mandere ut præsentia, IV, 335 N.
_Absistit_ bello, II, 325.
ponto, II, 371.
gemitu, VI, 342.
cura, XIII, 512.
labore XV, 190.
damnare, VI, 448.
nec adhuc oculis imago, II, 568.
vani cœpti, XVI, 223.
_Absolvere_ manum, IX, 150 N.
factum victoria, XV, 656 N.
_Absorbet_ flamma vorax latices, IV, 686 N.
_Abstinere_ ire, XII, 44.
irarum, X, 84 N.
_Abstrahere_ arboris molem, VI, 195 V.L.
_Absumere_ aliquem votis, IV, 798 N.
_Acarnan_ amnis, III, 42 N.
dextras jungebat Philippo, XV, 288 N.
_Acca_, IX, 117 V.L.
_Accersere_, I, 264 V.L.
_Accipiter_ columbas exagitans, et ab aquila fugatus, IV, 105 sq. N.
_Acer_ Flaminius, VI, 22.
hinnitus equorum, IV, 96.
ruis in enses, III, 120.
axis, II, 186 V.L.
metiri juga venatibus, III, 338.
metus, II, 231.
labor, III, 92.
_acris_ Rhodanus, grex, moles, III, 463 N.
pugna, IX, 488.
_acres_ tubas exercere, IX, 6 N.
_Acerba_ hasta, VI, 60.
lues, XII, 184.
palus Cocyti, XIII, 425.
_acerbis_ fessus, XIV, 559.
_Acerbare_ questu, VI, 117 N. et V.L.
_Acerræ_, VIII, 535 N.; XII, 422 sq. N.
_Acervare_ questu, VI, 117 V.L.
_Acesta_ urbs, XIV, 220 N.
_Acestes_, _Helymus_ et _Entellus_ ante Trojæ excidium profugi in
Sicilia condidere _Ægestam_, _Helyma_ et _Entellam_, XIV, 45 N.;
205 N., 220.
_Achæmenius_ ritus, VII, 647 N.
odor, XV, 23 N.
arcus, XV, 570 N.
_Achætus_, XIV, 268 V.L.
_Achaia_ rura, XIV, 5.
mœnia, XV, 306 N.
_Achates_ fl. et gemma, XIV, 228 N.
_Acheloias_, XII, 34.
_Achelous_ fl. ejusque lucta cum Hercule, III, 42 N.
_Achemorus_, XVII, 426.
_Acheron_ tristior, XIII, 571 N.
_Acherontis_ portæ, XIII, 465.
_Acheronta_ videbo liber II, 367 N. et V.L.
vocat, I, 94 N.
movet, II, 536 N.
Conf. _Acherusius_.
_Acherras_, III, 299 V.L.; VII, 338.
_Acherusius_ humor, XIII, 398.
_Acherusia_ pestis, XIV, 613 N.
palus, Cumis vicina, ubi iter ad undas Acherontis, seu inferos,
XII, 116 N.; 126 sq. N.
_Achilles_ æternus carmine, XIV, 95.
ejus clipeus et Vulcania arma, VII, 120 seq. N.
præceptor Chiron, XI, 450 N.
_Acies_ inmobilis, IX, 317 seq. N.
densa, IX, 321 sq. N.
_Acis_ fl. et puer formosus, XIV, 221 seq. N.
_Acithius_ fluvius, XIV, 268 V.L.
_Aclys_ et _aclis_, III, 363 V.L.; VIII, 550 N.
_Aconteus_ venator, XVI, 564.
_Acræ_, XIV, 206 N.
_Acragas_, XIV, 210 V.L.
_Acrilla_, seu _Acrillæ_, XIV, 271 V.L.
_Acrisionei_ muri, I, 661 N.
_Acrius_ parcere nato, VI, 624.
_Actæon_ ejusque mors, XII, 365 N.
pater Aristæus, XII, 368 N.
_Actia_ templa Phœbi, XV, 302 N.
_Actus_ rerum, I, 581.
tantos incidit Deus, III, 78.
in _actus_ comes ibat, X, 136 N.
_actus_ ingentes deserit, I, 459 N.
_Actutum_ adsit vindex, XV, 802.
_Acuere_ stimulis, I, 113 N.
homines, V, 228.
spicula veneno, I, 325 N.
enses fraudibus, XII, 52 N.
dentem, I, 425 V.L.
mentes labsas, X, 605.
_acuunt_ extrema pericli, I, 559 N.
_Acus_ comatoria, XV, 26 N.
_acu_ scribere, XIV, 660 N.
_Acuta_ pinus, XIII, 331.
_Adæquare_ Marcellum decori Martis, XII, 278.
_Adcedere_ collem, VI, 604 V.L.
silvis, XVII, 570.
secundis, VIII, 326 N.
_Adcendit_ mentem, I, 493.
pectora donis, XVI, 459.
corda laudibus, XVII, 292.
dextras pugnæ, XII, 351 V.L.
mentes in prælia, I, 345; IV, 170.
dextras ad funera, V, 258.
collem Tarpeium Jupiter, VI, 604 V.L.
Martem, XV, 594.
pugnas ære, VIII, 488 N.
hortando in hostem, VIII, 608.
telum in aere, I, 316 V.L.
invidiam, VIII, 258.
studia, I, 185 N.
curas, VII, 526.
lucem Eoi fulgentibus armis, XI, 515 N.
galeam gemmis clipeumque auro, XV, 678 N.
ira hostem, IV, 272.
hos nobile nomen, XVI, 329.
belua flammas, IX, 614.
Titan tempora autumni rapido igni fulminis, XIV, 589 N.
Sirius ignes, XVI, 99.
sol Olympum, III, 671 N.
_Adcensa_ ira, IV, 642; V, 105.
armenta, VII, 333 V.L. [recte 334]
venena sole, I, 285.
unda fervore V, 605 N.
in iram, V, 558.
_adcensus_ scopulus, III, 641.
_adcenderet_ Sidonia virgo aras, XIII, 620 N.
_Adceptare_ jugum, VII, 41.
_Adcidit_ vox aures Æneadum, XIII, 153 V.L.
_Adcipit_ verba, IX, 479; XVII, 563.
eum Pœnus, V, 573 N.
ferrum lateri et pectoribus, VII, 626; X, 7.
mortem in viscera manantem, V, 529.
mores indomitos, XIV, 87.
spatium tuba, XVI, 480 N.
_adcepere_ rates facem, XVII, 623.
_adcepit_ tellus freta, XIV, 13.
tellus ossa sepulcro, XI, 384.
Bruttia Hannibalem, XVI, 2 N.
cornus cædem ab hoste, IV, 141 N.
Scipio numen, XVII, 2 V.L.
_Adcisæ_ gentes, II, 392 V.L.; VIII, 588 N.
_adcisa_ ornus lacertis, X, 531.
_Adcola_ lucis, I, 414.
_Adcommodare_ ensem lateri, V, 146 N.
aciem ripis, V, 219.
_Adcumulare_ præconia leto, II, 336 N.
clades, IV, 598.
primordia factis, XI, 255.
cœpta dextra, XV, 654 N.
_Adcusator_ manus injectat et trahit, III, 183 N.
_Addere_ se clausis, II, 20.
sese castris, VI, 21.
nomina genti, XVI, 633.
se socium casibus, VI, 372.
crimen mensis, II, 523.
dextram bello, X, 232.
quos umbris, IV, 396.
modum dextræ, IV, 666.
vincla viro, XVII, 141.
spem miseris, XII, 330.
fatis patriæ, XV, 548 N.
cursum fatis, XII, 45 N.
iras mentibus, IX, 454 N.
viris pila, VIII, 547 N.; X, 105 N.
hastas tergo, XV, 719.
puero rabiem in fines Italum, I, 71 N.
in spatia, et in spatio, XVI, 373 N.
propiorem Martem, V, 442 N.
incendia ramis, VII, 161.
semina sulco, III, 350 V.L.
_Addita_ Erinnys, II, 595 V.L.
fata nascenti, II, 224 N.
_Addicere_ populum inermem, XV, 247 N.
_Adducere_ nervos arcus, I, 334 V.L.
mare cantu, XI, 472.
tonsas ad pectora, XI, 489.
frena, XIII, 834.
gressus, cutem, artus, IV, 391 V.L.; X, 18 V.L.
_Adeo_, I, 20 N.; XIV, 487 N.
_Adesi_ plutei, I, 363.
montis fragmina, III, 470.
cladibus, XIII, 679 N.
_Adesse_ alicui, I, 301 N.; 514 N.
_Adfecta_ hiems, XV, 502 N.
_Adferri... adlatum_, fervere partem, etc., I, 456 N.
_Adfigere_ corpora terræ, I, 674 V.L.
hastam ripæ, IV, 588.
dextram plectro, XIV, 403.
transtro hasta nitentem, XIV, 536.
ferrum in robora, XIV, 328.
cornum campis, VII, 616.
_adfixus_ cælo navita, VII, 363 N. [recte 362]
_Adfirmare_ pro _obfirmare_, XII, 668 V.L.
_Adflare_ montes hinnitibus, I, 578 N.
_adflatus_ ductor fallente Cupidine, XI, 420.
peste premebat catervas, VI, 240
tabe, VI, 159 N.
_adflata_ ora flammis, XVII, 113.
Cynthia rotis fraternis, IV, 481.
_Adflatus_ cornipedum I, 436 N.
_Adfligere_ corpora terræ, I, 674 V.L.
telluri miserum Mincium, IX, 631.
membra solo, VII, 614.
saxo, XI, 83.
patriam, VIII, 317.
_adflictis_ rebus opem ferre, XIV, 440.
_Adfluit_ manus, Teucri, etc., XII, 361 N.; XIV, 208 N.
_Adfremit_ Boreas alis, XIV, 124.
_Adfulget_ Venus, VII, 467 N.
_Adfusa_ moles, V, 66 V.L.; VI, 572 V.L.
carina, XV, 219 N.
_adfusus_ pulvis, IV, 251 V.L.
_adfusi_ Pœni, XIII, 695 N.
venti, XVII, 218 N.
_Adglomerare_ arma, V, 238.
_Adherbes_, VII, 601.
_Adimitur_ tibi cecidisse, IX, 425.
_adimit_ terras victoria, II, 565.
_Adire_ lingua ad decus dextræ, VIII, 261.
arma obvia, IX, 272 N.
voce domos æthereas, VI, 253.
usque ad sidera, XV, 511.
diem, XIV, 243 N.
_Adjungere_ sera ad laudes arma, V, 115.
astus ferro, VI, 307.
dextras Pœno, XI, 4.
sua nomina Latiis fatis, XVI, 131.
_adjuncti_ agri, VIII, 640 N.
_adjuncta_ Venere, IV, 667.
_Adjuvare_ hastam nodo cursuque, IV, 289 N.; IX, 509.
_adjuta_ pice flamma, VII, 354.
hasta vires, VI, 250.
crescit, XI, 611.
_Adlabi_ terris, IX, 473.
genibus, VIII, 74.
per tacitum, X, 354.
per auras, XV, 21.
_Adlatrat_ invidia nigro ore victorem, VIII, 290 N.
vitium, XI, 426 N.
_Adligat_ vallata mœnia corona, XIII, 141.
_Admiscere_ aspera telis dicta quo non alter solertior, I, 443.
_Admittere_ voces et vota precantis, IV, 696 V.L.
_Admordere_ hastam, V, 332.
_Admovere_ castra, I, 296.
ora, XI, 344.
fata urbi, VIII, 245.
ferrum palato, VII, 651.
genus Superis, VIII, 293 N.
oculis, XVII, 599.
_admota_ bella, XVI, 93.
ripa perstringere mœnia, VIII, 455.
_admotum_ sidus lunæ, XIII, 557.
_Adnabat_ classis, XIV, 354.
_Adnectere_ plura, XI, 601.
cupiens, XV, 805.
_Adniti_ viribus doloris, II, 123.
_Adnoscere_ visu, VII, 729.
dextros deos in alite, XIII, 820.
_Adnuit_ Deus, III, 115 N.
_Adnumerare_ patriæ pubem, VI, 621 N.
_Adolere_ focos, XI, 276 N.
_Adorare_ effigiem aquilæ, VI, 37.
vulnera, IX, 350.
_adorata_ puppis, XIV, 437 N.
dextra XVII, 183 N.
_Adpetere_ ore tellurem, V, 526 N.
arva morsu, IX, 384.
_Adplaudere_ cervicem equi, IV, 264 N.; XVI, 357 N.
_Adplicat_ portus undas muris XIV, 318.
sopor sua munera, VI, 96.
aggerem silvis, XV, 410.
_Adpositus_ agger, XIV, 335 V.L.
_Adprendere_ tuta, IV, 585.
primos equos, XVI, 373 N.
tellurem morsu, XVII, 263 N.
_Adranum_, XIV, 250 N.
_Adrectæ_ mentes, II, 295; XV, 133.
laudibus, XVII, 455 N.
plantis, XVI, 478 N.
comæ furentis, II, 668 N. et V.L.
spes, VII, 98 N.
_Adridens_ sævum, I, 398 N.
dulce XI, 390 N.
læto vultu Victoria, V, 228 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Adscendunt_ turribus hastæ, XIII, 182 N.
_adscendere_ videtur equus currum præcedentem, XVI, 375 N.
_Adsciscere_ reges, XVI, 663 N.
nomen, XIV, 36.
_Adsidere_ arces, IX, 624 V.L.
muros, XII, 453.
_Adsignare_ nervo sagittam, XIV, 398 N.
_Adsilit_ in ferrum, X, 3.
lues mœnibus, XVI, 623.
_adsiliunt_ manipli, IV, 314 N.
_adsiliens_ incutit, XVI, 63; cf. IV, 381; XV, 692.
_Adsimilare_ faciem, II, 553 V.L.
_adsimulat_ abitum fictosque timores, VII, 137.
_Adspergine_ inrorat cristas, IV, 654.
lacus lavit silvas, V, 621.
_Adspergit_ Titan terras ortu, XV, 223 N.
aras floribus, XVI, 309.
_adspersus_ clipeus cædibus, V, 142.
malas lanugine, XVI, 468 N.
limina tabo, I, 102.
somno, VIII, 121 V.L.
_Adspicit_ Libye Arctos, I, 198 N.
quos mitis Jupiter, VI, 105; VII, 240 N.
resonare solum, VI, 179 N. et V.L.
_adspicite_ tantum, IV, 406 N.
_adspici_ solo sexu, III, 114 N.
_adspiceres_ pavitantem, V, 279 V.L.
_Adspirat_ viro, et vigor nulli, V, 270 N.; 442 N.
muris, VI, 605 N.
aura, seu fortuna, VIII, 325 N.; XV, 163.
_Adstabat_ nulla res loco, XII, 480 N.
_Adstringere_ ensem lateri, XVI, 242.
Niphaten ponte, XIII, 765.
conjunctas nodis ferroque trabes, XIII, 106.
_adstrictus_ intortos amictus, V, 367.
_Adstruit_ auditis pavor, IV, 8.
_Adsuetæ_ leænæ, II, 440 N.
_Adsultans_ ruenti, II, 256.
æthera lambit, VI, 223.
vallo, VII, 401.
_Adsurgere_ in hastam, ensem, gladium, IV, 610 N.
_Adtactu_ herili gaudet cerva, XIII, 121.
_Adtentare_ dapes, II, 523.
vias, XII, 97.
_Adteri_, VII, 151 N.; II, 392 V.L.
_adtrita_ opes Africa, VI, 301.
res, XV, 3.
mens secundis, XII, 83.
_adtritum_ nomen, IX, 76.
_Adtingere_ summum per altos avos cælum, VIII, 294.
_adtigit_ vox aures, XIII, 153.
_adtactus_ nullis telis, XI, 148.
_Adtollit_ lumina cælo, I, 508.
se Auster, XVII, 246.
rictum, II, 156.
effigiem cristis, XVII, 525 N.
se in equos, XV, 352.
mollia crura superbi gressus, XVI, 444 N.
se facto, XIII, 224 N.; XIV, 208 N.
muros ad, æthera, III, 384; IX, 241.
animos hortando, I, 105.
socios voce, XIII, 301.
frontem, III, 105.
dextram cæde cruentam, IX, 211.
Apenninus caput, II, 314.
lux arces, XV, 215 N.
_adtollunt_ facta viros, I, 613 N.
_adtolluntur_ et _crescunt_ res propius adcedentibus, ut contra
_decrescere_, _recedere_, _diffugere_, _discedere_ dicuntur,
III, 157 V.L.
colles, I, 585 N.
_Adtonitus_ serpentis equus, VI, 231 V.L.
visus, seu visis, X, 369 V.L.; XIV, 246 V.L.
_adtonitis_ ululatibus, IV, 692.
curis, III, 132 N.
_Aduri_ corpora, VIII, 267 N.
_Advehere_ Mæoniam in Latias oras, V, 10.
_Advenerari_ euntes, XIII, 704 N.
_Adversa_ moles, IV, 651.
unda, XVII, 45.
pectora et vulnera, V, 594 N.; X, 7; XV, 382 N.; XVII, 485.
_adversus_ ensis, IV, 207 N.
_adversa_ non tam fugisse cavendo egregium, quam perdomuisse
ferendo, VII, 376 N.
_Advertit_ oculos procellis, VI, 106.
mentem prædæ, V, 426.
sensus, XVI, 212.
aures, XV, 63; XVI, 294.
aliquem ad incensas patriæ sedes, XVI, 691.
_advertunt_ coloni, scilicet se, seu navem, et mentem, I, 288 V.L.
vultus ac mentes huc, IV, 822.
_Advocare_ enses, XVII, 86.
noctem ad conamina, IX, 82.
_Advolat_ muris, XV, 243.
_Adyrmachidæ_, III, 279 N.; IX, 224 N. et V.L.
_Æacides_, I, 627 N.; XIV, 95 N.; XV, 292 N.
_Æacida_, XIII, 796 N.
_Ædes_ æterna Manium, XVII, 465 V.L.
_Æetæ_ proles, VIII, 498 N.
_Ægæum_ mare procellosum, I, 468 sq. N.; IV, 245 N.
unde dictum sit, I, 408 V.L. [recte 468]
_Ægates_ ins. ubi Hannon a Lutatio victus, I, 61 N.; II, 310 N.; IV,
80, 800; VI, 684 seq.
geminæ vel tres, VI, 684 N.
_Æger_ fugit, VII, 722 N.
visis, XVII, 170.
stimulis, III, 214 N.
periclis, XV, 135.
_ægra_ Ausonia vulneribus, VI, 77; VII, 2 N.
_ægri_ animi, VIII, 108.
curis, XII, 691.
delicti, XIII, 52.
nisus ad prælia, I, 495; II, 518.
_ægra_ fides, II, 392.
spina, VI, 270 N. et V.L.
timoris Roma, III, 72.
mens bonis, VII, 726.
res, VII, 395.
spes, IX, 543.
servitia, XIII, 883.
castra amore pugnæ, IX, 36.
nox, VII, 305.
cura, IV, 724 N.
_ægri_ mortales, I, 85 V.L.; IV, 792 N.
equi, XVI, 512 N.
_Ægesta_, vid. _Acestes_.
_Ægis_ Minervæ, VII, 460 N.; IX, 441 seq. N.
Jovis, XII, 336 N.
sibila torquet, IX, 443 N.
vomit nimbos flammasque, XII, 720 N.
_Ægrescit_ cura, VIII, 212.
_Æmilius_ Paullus oriundus ab Amulio et Jove, VIII, 293 seq. N.
Consul olim cum L. Livio bellum Illyricum confecerat, sed
adcusatus damnatione prope ambustus evaserat, VIII, 286...
296 N.
Consul iterum cum Varrone creatur, VIII, 278 seq.
proficiscentem hortatur Fabius, ut saluti reipubl. consulat, VIII,
298... 348.
invitus, at fortissime pugnat in prælio Cannensi ac perit, IX, 38
sq.; X, 1... 308.
_Æmula_ virtus, I, 510.
barba crinibus, V, 439.
facta Herculei laboris, IV, 4; conf. _Hammon_.
_Æneadæ_, XXVII, 289 N.
Cf. II, 55, 295, 428; III, 70; IV, 817; V, 187; VIII, 2; XII, 734.
_Æneas_ Dardaniam intulit Latio et sceptra Lavinia fundavit Teucris,
I, 42 seq. N.
ensem dono dat Didoni, I, 91 N.
ab ea supplex excipitur, et speluncam eam illa intrat, II, 412
seq. N.
eam deserit, II, 420 sq.
deus indiges Latii, VIII, 39 N.
hospitio excipit Annam, VIII, 70... 201.
ejus equi, a Diomede ad Trojam ablati, XVI, 369 sq. N.
_Æneia_ regna, VII, 562; X, 50; X, 643.
_Aenis_ Gætulis fucare vellus, XVI, 176 N.
Agenoreis saturare purpuram, VII, 642 N.
_Æolii_ Austri, I, 193.
tyranni, XV, 424 N.
_Æolius_ furor, IX, 525.
_Æolio_ nomine regnatæ terræ, XIV, 70 N.
_Æolius_ pontus, XIV, 234 N.
_Æoliæ_ procellæ, XVII, 241 N.
_Æolus_ Vulturnum inmittit Romanis, precibus Junonis motus, IX,
491 seq.
custos ventorum IX, 491 N.; XIV, 71.
_Æquævo_ corpore, XIII, 191.
_Æqualis_ pugna, XV, 780 N.
_Æquana_ juga felicia Baccho, V, 465 N.
_Æquanus_, V, 176.
_Æquat_ arenas palmis, VI, 38 N.
ora, IV, 237.
noctes somno, VII, 340 N.
domus rura, XIV, 646 N.
merita donis, XV, 254; XVI, 581.
Superis, IV, 810 N.; XI, 326.
Superos virtute, I, 611.
senium corde sagaci, VIII, 465.
Gradivum passibus, IV, 460.
dextras, XIII, 184.
eos nulla ætas, II, 696 N.
sensus humanos pectore, X, 472.
visus currum volantem, XV, 213.
gradus, XVI, 396.
tenebras, XIII, 420.
ritus ferarum, XI, 181.
_æquare_ videtur, aut etiam æquavit, XVI, 424 N.
_æquari_ funere, IX, 424.
munere simulacri, VIII, 232.
_æquatum_ munus, II, 7.
caput Alpibus, et imperio, II, 314; III, 605.
_æquata_ fronte currere, XVI, 355 N.
_Æqui Falisci_, VIII, 489 N.
_Æquicula_ rura, VIII, 369 N.
_Æquor_ maris, XIV, 253 N.; 361 N.
campi XVI, 389 N.; 510; cf. III, 378; V, 328, 376 N.
_æquora_ revomere, X, 325 N.
_Æquorea_ tropæa, XIV, 32.
puppis, XII, 446.
_æquorei_ juvenci, V, 132 N.
fremitus, XVI, 314 N.
_æquoreæ_ viæ, XVII, 54.
_Æquus... non æquus_ Jupiter, II, 364 N.; III, 2 N.; XII, 21; XVI,
257.
puppibus, III, 473 N.
regione loci, XII, 498.
fluctus, III, 260 N.
Mulciber, XIV, 55.
_æqui_ oculi, VI, 106 V.L.
non _æqua_ vita, XI, 188.
fors, II, 5 N.
fama, XVII, 34 N.
victoria, II, 699 N.
umbra, XVI, 39 N.
Arctos, III, 192 N.
Cf. _metus_.
_Aera_ flammare hinnitibus, XIV, 209 N.
_Ærata_ carina, XI, 586 V.L.
in bella bipennis, V, 499 V.L.
_æratæ_ turmæ, VIII, 404 N.
_ærati_ luminis umbo, II, 211 N.
_Æreus_ fulgor, VI, 357.
_Æripes_ cerva, III, 39 N.
_Ærisona_ antra Curetum, II, 93 N.
_Aerius_ vertex, I, 128.
mons, IV, 740.
_aeria_ rupes, I, 371.
_Æs_ et _æra_ cassidis, I, 401; VIII, 375.
cavum, scilicet clipei, II, 246 N.
ære ciere pugnas, VII, 605 N.; VIII, 488 N.; XIII, 361.
_Æsculus_ annosa, V, 481 sq. V.L.
_Æsernia_, VIII, 566 N. [not. ad v. 564]
_Æsis_, VIII, 444 N. et V.L.
_Æstas_ septima, III, 383 V.L.
_Æstifer_ cancer, I, 194.
axis, I, 657 N.
campus, XVII, 447.
_Æstus_ formidinis, II, 360.
vulneris, VI, 98.
laudum, XVI, 479.
Stygii, VI, 219.
alterni maris, III, 46 sq. N.; 392 N.; XV, 226 N.
marini causa creditur luna, III, 58 sq. N.
effundere, XIV, 349.
_Æternus_ cursus, Eridani IV, 690 N.
carmine, XIV, 95.
regnator noctis, VII, 688.
fluctus, XV, 229.
_æterna_ gens, I, 28.
Megæra, XIII, 611 N.
domus, seu ædes Manium, seu Plutonis, XVII, 465 V.L.
divortia, III, 419 N.
dona, IX, 118.
_æternæ_ umbræ, VII, 741 V.L.
tenebræ, VII, 586.
_æternum_ antrum, III, 36 V.L. [recte 35]
pectus, VII, 554 N.
_æterna_ cuncta grandine tecta, III, 479; XIV, 67.
_Æther_ levis, II, 513 V.L.
igneus, I, 135.
_Ætherea_ flamma, V, 73.
lux, XIII, 497
domus, VI, 253.
ora, III, 137.
_æthereus_ mons, III, 480.
cursus, XVI, 501.
_æthereum_ sulfur, X, 168.
_æthereas_ auras trahere, XVII, 376 N.
_Æthiopum_ tellure remeans, XII, 605 N.
_Æthiopes_ occidentales et orientales, III, 265 sq. N.
_Æthra_ picea, XIV, 593 N.
liquida, XIII, 18 N.
_Ætna_, XIV, 58 seq.
inposita Typhœo, XIV, 196 N.
inposita Encelado, XIV, 579 N.
ejus cineres, XVII, 592 sq. N.
_Ætnæi_ triumphi, IX, 196.
_Ætnæa_ incendia et ensis, IX, 448 N.; 459.
_Ætnæum_ antrum, XIV, 527 N.
_Ætola_ tellus, XV, 286.
_Ætolæ_ umbra, VII, 484 N.
_Ætolus_ rex, XI, 505; III, 707.
_Ætoli_ campi, I, 125 N.; VIII, 351.
_Ævum_ rude, XV, 17.
extendere, III, 95 N.
sentire, II, 143.
_ævi_ glacies, III, 460 N.
_ævi_ plus redimere virtute, VI, 21 N.
_Afer_ vagus, II, 441 seq. N.; XV, 538 N.
leones mulcet, et serpentes domat, vid. _Mauri_.
_Africa_ bella, XVI, 179 N.; XVII, 11.
terra geograph. describitur, I, 193 sq.
olim vel ad Europam, vel ad Asiam referebatur, I, 195 N.
exundat Medusæis chelydris III, 314 sq. N.
_Africus_ et _Corus_, seu _Boreas_ venti contrarii, III, 659; VII,
571 N.
fuscis alis, XII, 617.
_Agamemnonia_ Mycene, I, 27 N.
_Agathoclea_ tropæa, XIV, 652.
_Agathocles_ Pœnos vicit, XIV, 651 N.
_Agathyrna_, seu _Agathyrnum_, XIV, 259 N.
_Agenor_, I, 88 N.
ejus urbs, VI, 387; XVII, 421.
_Agenorea_ nubes, XII, 167 N.
aena et purpura, VII, 642 N.
_Agenorei_ nepotes, XVII, 403.
_Agenoreæ_ arces, I, 15 N.; XVII, 421.
_Agenoreus_ ductor, III, 631; XV, 741; XVII, 391.
_Agenorea_ dextra, XVI, 692 N.
terra, XVII, 58.
_Agenoreæ_ portæ, XVII, 196.
_Agenorei_, XVII, 516 N. Cf. VI, 303; XV, 343.
_Agenorides_, VIII, 1.
_Agger_ muri, I, 265 N.; 308 N.; XIV, 322, 335.
ripæ, III, 462; VI, 281 N., 396.
aquarum, IV, 649; XVII, 270 N.
montis, IV, 740.
mobilis, IX, 240.
arduus, I, 348.
Alpinus, III, 447.
flumineus, X, 92.
_Aggerare_ incendia belli, II, 359.
_Agit_ Erinnys, II, 595 N.
ardor Pœnos, II, 39 N.
arte sedendi, ut, etc., VIII, 14 N.
se navis, XIV, 390.
sese metis, XVI, 440.
aliquem, scilicet in triumpho, VIII, 277 N.
se lætus Dardanidis Mars, XVI, 23.
corpus vigore animi, XVI, 495.
præ se, IV, 602.
quadrupedem, I, 161.
currum, VII, 690.
flammam ignis, IV, 677.
Gradivus fluctus in castra, IX, 528.
Apenninus astris scopulos, II, 354.
exitio superbia, XI, 37.
telum costis, XII, 240.
pectora ad consulta, X, 422.
palantes, II, 163 N.
tempora obscura sedendo, III, 579.
clamor bellum, IX, 333 N.
_agitur_ famulatum, II, 571 N. [nota ad h.l. non exstat]
præceps, IV, 718.
pelago, VIII, 65.
per medios, X, 42.
acies in cædes, X, 190.
in adversos, V, 240.
sudor per membra, I, 526.
aper latratibus, I, 421 N.
desuper chalybs, XIV, 326.
pestis medullis, II, 462 N.
tempestas procellis, III, 228.
trabs tormentis, VI, 280.
auspiciis, VIII, 388 V.L.
silva bipenni, X, 529.
glacies aquilonibus, XVII, 489 N.
suspirium faucibus, XI, 220.
testudo, I, 365 V.L.
secundis XI, 391 N.
_acta_ dextræ, VI, 701.
_age_, adeste, XI, 169.
_Agitare_ bella feris, I, 394 N.
saltus, II, 95 N.
agmina ferarum, II, 437.
simulacra pugnæ, VII, 119.
bella, X, 306.
habenas rerum, XVII, 175.
Mavortem, XIII, 18; XIV, 9.
viros furiis, I, 146 N.
manes verbere, II, 530.
domos Tyrias, XVI, 682 N.
bello, III, 700 N.
domos, XVI, 682 N.
hortatibus, XII, 68.
festa gaudia, XV, 420 V.L.
otia, XII, 689.
convivia, XV, 273.
mentes, III, 5 N.
consulta, I, 675.
primas acies, IX, 330.
vertendas arces, XVI, 169.
_agitant_ flamina culmos, IX, 358.
_agitabat_ gloria, XI, 544.
_Agmine_ cornipedum, VIII, 353.
aquarum, XII, 619 N.
tanto coli mensas, XI, 284 N.
tremulo cornus venit, XIV, 442 N.
_Agni_ noscentes matrem, XV, 708 N.
_Agragas_, XIV, 210 N. et V.L.
_Agrestis_ ira, XIV, 224.
_Agricolarum_ laus, XIII, 535 sq. N.
_Agylle_, V, 17 N.
_Agyrena_, Agyrina, Agyrium, XIV, 207 V.L.
_Ajax_ Oiliades, fulmen jaculante Minerva, in mari periit, XIV, 479 N.
_Alæ_ ventorum stridentes, nigrantes, fuscæ, I, 589 N.; III, 524 N.;
VII, 257; IX, 515; XIV, 124; XVII, 248.
fulminis, VIII, 476 N.
cursorum, XVI, 506 N.
equitum, II, 84; III, 378.
venantum et indaginum, II, 419 N.
_alas_ sibi facit equus, XVI, 351 N.
_Alabis_, seu _Alabus_ flumen, XIV, 227 N. et V.L.
_Alba_ Fucentia, Longa et Pompeia, VIII, 507 N.
_Albunus_ mons Jovi sacer, VI, 598 N.
_Albens_ æthra, V, 283.
conus, II, 399 N.
rictus spuma, IV, 251 N.
campus ossibus, IX, 190 N.
_Albescit_ facies salis, XIV, 361.
fluctus, VIII, 427 N.; 451 N.
_Albula_, VI, 391 N.; VIII, 455.
Piceni fl. sulfureus, XII, 539 N.
_Albus_ dies, XV, 53 N.
_alba_ coma populi, X, 530 N.
_Alcides_, I, 276 N.
_Alcmena_ satus, II, 493.
_Alcyone_, vid. _Halcyone_.
_Alecto_ pœnis adficit Manes, II, 671 seq. N.
ei sacrum facit Scipio, XIII, 432.
_Alere_ fortunam X, 598.
_alebant_ tenebræ silentia, XV, 613.
_alebat_ favor animos, XI, 553 N.
_Ales_ imago volat, XVII, 538.
saltus, XII, 460.
jaculum, XVII, 415.
equus, XII, 67.
plumbum, III, 365; IX, 622 N.
planta, IV, 338.
_Alexandri_ M. victoriæ et conloquium cum Scipione in inferis, XIII,
762 seq.
_Alexandriæ_ textura, seu polymita, XIV, 660 N.
_Algida_ amœna, XII, 537 N.
_Aliena_ penna in auras se tollit Dædalus, II, 92 N.
_Aliger_, III, 169; XIV, 507.
_aligerum_ ferrum, II, 92 N.
_Alipes_ turma, currus, etc.; III, 292; VII, 700; XV, 554.
_Allia_, I, 547 N.; VI, 555.
_Allifæ_, VIII, 535 N. et V.L.
_Allifanum_ vinum, XII, 526 N.
_Allius_ venator, IV, 554 sq.
_Alma_ Cyllene, III, 203 N.
Fides, VI, 132.
tellus, IX, 300 N.
_Almo_ seu Almon tepidus, seu trepidus, in quo Cybeles simulacrum
abluitur, VIII, 363 N. et V.L.
_Alnus_, navis, III, 458 N.; XIV, 379, 481 N; XVII, 17.
_Alpheus_ Arethusæ jungitur, XIV, 53 seq. N.
_Alpina_ manus, III, 544.
domus, III, 492.
gæsa, I, 629 N.
_Alpium_ incolæ, III, 541 seq.
_Alpes_ certantes cælo, XI, 136, XVII, 318 N.
geminæ, II, 333 N.
subpostæ cælo, III, 90 N.
eas transiere Hercules, Galli et Hannibal, XI, 218 N.
_Alsium_, VIII, 475 N.
_Alter_ Flaminius, VIII, 310 N.
_Alternat_ Mars casibus, V, 531.
excubias, IX, 93.
_alternata_ fortuna, IX, 355.
vestigia, I, 555 N.
fasces, X, 60.
_Alternus_ animæ Pollux, IX, 295.
clangor resonat, I, 338.
consul, XIII, 102.
æstus, III, 392 N.
fluctus, XV, 229 V.L.
_alternos_ casus volutare, I, 596 N.
_alterno_ sermone serere hæc, XV, 283 N.
verbere pedis percussa terra, III, 347 N.
_Alto_ mergi, VI, 665.
_Altor_ equorum Acragas, XIV, 208 N.
_Altrix_ bellorum terra, I, 218 N.
Bruti Collatia, VIII, 361 N.
_Altus_ Iertes, V, 259.
Tullus, VIII, 405 N.
Saturnus, VIII, 439 N.
titulus, XV, 259.
cruor, IV, 162.
error, VII, 517.
dolor, seu gemitus, VI, 415 N.
_altum_ solium, XIV, 89.
imperium consulis, X, 392.
Privernum, VI, 42 N.
spolium, VIII, 254.
decus, III, 144 N.; VI, 124.
votum, XVII, 539 N.
vulnus, VI, 580.
pectus, I, 685; IV, 292 N.
_alta_ Roma III, 182 N.
merces discriminis, XVII, 389.
virtus patrum, X, 68.
silentia noctis, V, 2.
prudentia Circi, XVI, 339.
vox, XVI, 397.
vetustas, I, 26.
vallis sanguine, V, 667.
silva jugis, X, 530.
maria, I, 208.
nox, III, 198 N. [not. ad v. 200]
murmura, III, 698.
_alti_ avi, VIII, 293.
_altior_ it equus, XVI, 374 N.
_Alumna_ noctis, II, 531.
Libyæ, IX, 532.
_Alumnus_ stirpis, I, 106, 514.
largus, I, 292.
Marmaricus, XI, 182.
telluris, IV, 275.
terræ dominantis, IV, 228.
_Alveus_, navis, XII, 522 V.L.; XIV, 541.
_Alvus_ navis, XII, 522 V.L.
obscœna, XV, 87 N.
_Amabat_ stravisse feras, II, 72.
_amata_ Mænala, XIII, 345.
_amantes_ Martis, XVI, 106.
_Amastra_, XIV, 267 N.
_Amazonum_ peltæ, exercitationes et sedes in Thracia et ad
Thermodontem fluvium, II, 73 sq. N.; VIII, 428 seq. N.
_Ambages_ ævi, VIII, 44.
_Ambigua_ arma, XI, 10.
dicat, II, 385.
_ambiguæ_ mentes, XIV, 115.
causæ, VII, 265.
_ambigui_ nati, II, 649.
_ambiguus_ Mars, II, 393.
vates, VII, 436 N.
_Ambit_ fluctus, XIV, 367.
telis, XIII, 141.
_Ambitus_ malum exitiale Cannas fovebat, VIII, 257 N.
_Ambracii_ sinus, XV, 300 N.
_Ambrosii_ succi, VII, 210 N.
_Ambrosiæ_ comæ, XII, 245 N.; XV, 23, 24 N.
_Ambusta_ abies comas, IV, 682.
nivosis cautibus, seu frigore, IV, 68 N.
hasta sine cuspide, VIII, 549 N.
_Amentat_ Notus, XIV, 422 N.
_Amenti_ ope hastæ vibrantur, I, 318 N.; IV, 15 N.; IX, 509.
ope indignatus, XIII, 159.
_Ameria_, VIII, 460 N.
_Amicitiæ_ imago, IX, 406 sq. N.
inconstantia, XI, 3 N.
_Amicitur_ mons, III, 640 N.
_Amictus_ noctis, V, 36 N.; XII, 613; XV, 284.
[nota ad V, 36 non exstat]
superius corporis tegumentum, VII, 447 N.
_Amicum_ numen, I, 512.
auro, XIII, 723.
_amicæ_ auræ, XVII, 209 N.
_Amisere_ ictus spatium, IX, 321 N.
ora calcibus, IV, 242 N.
laudem, XI, 365.
tenebræ requiem, VI, 563.
Alpes primas, VI, 106 N.; XV, 731 N.
_Amiternum_, VIII, 414 N.
_Ammon_, vid. _Hammon_.
_Ammonii_, I, 414 N.
_Amomum_ Assyrium, XI, 402 N.; XV, 117.
_Amor_ primus fortior secundo, III, 64 N.; XVII, 73 N., 361 N.
_Amorum_ agmen, VII, 446 N.; XI, 388 N.
_Amorgus_, X, 200.
_Amovere_ se finibus, XVII, 223.
_Amphinomus_, vid. _Pii fratres_.
_Amphion_ lyræ ope Thebas exstruit, I, 96 N.; XI, 441 sq. N.
_Amphitryoniades_, II, 582; IV, 64; IX, 293.
_Amplectitur_ clipeo terram cælumque, VII, 121.
fides mentem, VI, 132.
auxilium loci, XV, 232.
dextra dextram, XVI, 155.
_Amplexus_ pro inlicito amore, XI, 397 N.
_amplexu_ perenni non fovet Fortuna, VII, 245.
_Amplius_ decoris, XVI, 254.
_Amplustria_ non _aplustria_, X, 324 V.L.
_Amulius_, VIII, 295 N.
_Amyclæ_ Ledææ, seu Laconia, II, 434; IV, 358; XIII, 45.
Italicæ, silentio perditæ, VIII, 528 N.
_Amyclæus_ ductor, VI, 504 N.
Canopus, XI, 431 N.
nepos, XV, 543 N.
_Anactorium_, XV, 299 N.
_Anagnia_, V, 543 N.; VIII, 392 N.; XII, 533.
_Anapis_, seu _Anapus_ et _Anapias_, vid. _Pii Fratres_.
_Anapus_ fl. XIV, 515 N.
_Ancipites_ Superi, XV, 572.
_anceps_ timor, III, 557.
ferrum, securis, IV, 188 N.
_Ancon_, seu _Ancona_ ejusque purpura, VIII, 436 N.
_Ancora_ ultima, VII, 23, 24 N. et V.L.
in prora, VI, 354 N.
_Andinus_ cantus, VIII, 592 V.L. [recte 594]
_Anfractus_ aggeris, XII, 54.
silvarum, V, 3.
sinuati pelagi, XV, 174 N.
_Angens_ sua guttura livor, XIII, 584.
unda, IX, 230 V.L.
_Angitia_, vel _Anguitia_, Æetæ f. VIII, 498 N. et V.L.
_Angusta_ spes, X, 278.
pectora malis, XI, 171 N.
res, XVI, 631 N.
_Anhela_ certamina, II, 430.
ilia, IV, 179.
_anhelus_ nisus, I, 531.
fervor, IX, 627.
gurges, III, 452.
pondere, XIII, 227.
equus, I, 209, 298.
longi laboris, XV, 718 N.
turbo, XIII, 564.
_anhelum_ guttur, IV, 171.
_Anhelant_ venti ac fluctus, I, 592 N.; III, 471 N.
campi sulfure, XII, 134 N.
vulnere, X, 239.
clade, VIII, 658.
Garamantes, III, 10 N.
_anhelat_ orbis ardoribus, XVI, 100.
murmur, V, 604; XIII, 428.
ictus, XIV, 379 N.
_Anien_, seu _Anio_ in Tiberim fluens, I, 606 N.; X, 363; XII, 539 N.
præceps et taciturnus, IV, 224 N. et V.L.; XII, 539 N.
_Anienicolæ_ Nymphæ, XII, 751.
Catilli, IV, 225 V.L.
_Animæ_ Diis similes, XI, 170.
redeunt post purgationem et mille lustra in corpora, XIII, 558
sq. N.
hominum olim viventium ex Orco redeuntes, XIII, 851 seq. N.
_anima_ corporis insepulti vagatur, I, 154 N.; XIII, 445... 465;
XVI, 293 N.
cum homine moritur, XV, 45 N.
pars _animæ_ mundi et hinc vel ætherea vel ignea, XV, 71 sq. N.
ejus duplex via post mortem corporis, XV, 76 sq. N.
_animam_ restantem auferre, XV, 580 N.
vel animalis vel rationalis, I, 96, 97 N.
interfecti hostiliter persequitur eum, cujus scelere periit, II,
704 N.
in cælum subvolat rogo incenso, X, 577 N.
_Animo_ movere arma, II, 352 N.
_animos_ alere, XI, 553 N.
_Anna_, Didonis soror, confusa cum Anna Perenna, quæ facta inde Nympha
Numicii fluminis, VIII, 28... 201 N.
quo die culta sit a Romanis, VIII, 200 N.
_Annius_ Campanus, XI, 77 sq. N.
_Annos_ transcendere viribus, seu factis, I, 226; II, 348 N.; IV,
426 N.
superare astu, VIII, 465.
_Annuli_ equitum in sinistra manu, VIII, 675 N.; XI, 532 seq. N.
_Annus_, V, 7 V.L.
_Annuum_ tempus poetice designatur, VIII, 61 N.
_Antæus_, III, 40 N., 264.
_Ante_ Argos optavit, etc., I, 26 N.
tubas, IX, 52.
alios ingenio, XIV, 342.
exspectatum, II, 31 N.
diem, III, 13 N.
ante mihi sit Stygios intravisse penates, quam talia videam, VI,
488 N.
_Anteire_ annos labore, II, 348 N.
olores candore, XIII, 116.
ventos lacerto, XVI, 561.
cetera, IX, 437.
insidias, XIII, 617.
cunctos exigere ferrum e vulnere, V, 355.
quid velit Auster, XIV, 456 N.
_Antemna_, VIII, 365 N.
_Antenor_, VIII, 603 N.
_Antenorea_ stirps, XII, 214 N.
_Antenorides_, XII, 258 N.
_Antestare_ verbum juris proprium, X, 440 V.L.
_Antevolans_, XII, 600; XVII, 452.
_Antiphates_, VII, 276 N.; VIII, 530 N.; XIV, 33.
_Antiqua_ Hesperia, terra, urbs, I, 4 N.
dies, V, 619 N.
_Antistare_ cunctis, IX, 538; XI, 65; XIV, 142.
legatis, XI, 65 N.
_Anxius_ favor, XV, 137 N.
fati, IX, 349.
_Anxur_, IV, 532 N.; VIII, 390.
_Aonidæ_ sorores, XI, 463 N.; XII, 409 N.
_Aonius_ cantus, VIII, 594 N.
_Aonia_ testudo, XI, 436 N.
_Aonium_ plectrum, XII, 220 N.
_Apenninus_, II, 314; IV, 742 sq.
_Aperire_ diem in sæcula, II, 511 N.; IX, 341 N.
causas, I, 19 N.; XIII, 636.
meditata, XI, 314.
fessis regna Latini, III, 644 N.
locum ruinæ, VIII, 245.
_aperitur_ cælum luce, sole, calore, XII, 613 N., 665.
_Apes_, earumque uva, examina, labores, etc., II, 217 sq. N., 221
V.L.; VIII, 635 N.
_Apex_ igneus hastæ, I, 467 N.
fulget vertice, XVI, 120 N.
galeæ, I, 467 N.
flammæ, II, 631 N.; X, 557.
stelliger Cæsaris, XIII, 863 N.
_Aplustria_, X, 324 N. et V.L.; XIV, 422 N.
_Apollinis_ cultus in Soracte monte, V, 175 sq. N.
favor in Trojanos, XII, 331 N.
_Apollo_ tuetur Ennium, XII, 405 seq. N.
Palatinus, XII, 709 sq. N.
_Aponus_ fluvius, XII, 218 N.
_Apotheosis_, vid. _Cæsares_.
_Appius_ Italæ pars magna ruinæ ad Trasymenum, V, 292 seq.,
328 seq. N.
alius Hieronem et Pœnos vicit, VI, 660 seq. N.
alius ex vulnere, ad Capuam adcepto, mortuus, XIII, 445... 487 N.;
XVII, 299 N.
Cæcus pacem cum Pyrrho dissuasit, XIII, 725 N.
_Aptare_ arma, V, 131.
tegmina humeris, II, 454; V, 139.
carbasa vento, III, 130.
clavum carinæ, VI, 357.
robora clavæ dextris, VIII, 584.
tædas flammis, XIII, 199.
lacertos tonsis, XIV, 358.
arma lacertis, XIV, 496.
jubas, V, 166 N.
_Aquila_ fugans accipitrem, et Scipionis galeam rostro perstringens,
IV, 113 sq.
signum legionum numinis instar in principiis castrorum coli et
jurari solebat, VI, 25 N.
ex auro, et sacello inclusa, VI, 37 N.
cogit pullos suos adversos intueri solis radios, etc., X, 107
sq. N.
armiger Jovis, X, 107 N.
ales Jovis fulva, XII, 56 N.
rostro incessit serpentem, XII, 58 N.
rostro tondet præcordia Tarpeiæ virginis in inferis, XIII, 839 sq.
N.; 873 N.
_Aquileia_, VIII, 604 N.
_Aquinas_ et _Aquinum_, IV, 544 V.L.; VIII, 403 N.; XII, 528 N.
_Aquosa_ nubes, II, 217.
_Ara_ sepulcri, XV, 388 N.
graminea, IV, 701 N.; VII, 747; XV, 434.
Maxima Herculis, VII, 50 N.
_aras_ tangunt, qui precantur et jurant, III, 82 N.
_aræ_ raræ fumant felicibus, VII, 89 N.
_Arabum_ telæ, III, 374 N.
_Arabus_, XV, 693 V.L.
_Aradus_, I, 380 V.L.
_Arar_, seu _Araris_ piger undæ, III, 451 N.; XV, 501 N.
_Arare_ fluvium, II, 74 N.
colles, litus, etc., VIII, 564.
_Aratro_ signare mœnia, XIII, 118 N.
_Arauricus_, III, 402 V.L.; V, 557.
_Arbacus_, _Arbace_, III, 362 V.L.
_Arbela_, XIV, 271 V.L.
_Arbiter_ pensati auri ensis, I, 625 N.
fati, VIII, 251.
_Arbor_ numen habet, III, 691 N.
instar nemoris, V, 482.
_Arbusta_ palmæ Selinus, XIV, 200 V.L.
_Arcadius_ Evander, VI, 631.
_Arcana_ stagna, I, 666 N.
_arcanum_ pectus, I, 140.
cubile, XII, 8 N.
sulfur, XIV, 27.
_arcanus_ cruor, II, 427 N.
usus vitæ, XII, 316.
Lyæus, III, 395 N.
lucus, VI, 173 N.
_Arcanis_ læta dea, II, 481 N.
_Arcas_ mater, VI, 636 N.
_Arcet_ templum lumine, I, 84.
remeare piscem, V, 51.
solem infervescere fronti, XIII, 341.
_Arcessere_, non _accersere_, I, 264 V.L.
fata, I, 572.
mortem, IV, 674.
vires mensa, VI, 95.
vires nodo, XIII, 160.
_Archimedis_ artes, XIV, 301 sq. N., 341 sq. N.
mors, XIV, 676 sq. N.
_Arcitenens_, V, 177.
_Arcti_ diversæ, I, 198 N.
non æquæ, III, 192 N.
_Arctus_ glacialis, I, 590.
_Arctoa_ glacies, XV, 49.
_Arctous_ axis, III, 614.
_Arctus_, vid. _Artus_.
_Arcus_ laxos submittere alicui, III, 612.
_Ardea_, I, 293 N.; 667; VIII, 359 N.
_Ardescit_ Lyæo, XI, 302.
galea flictu, IX, 323.
_Ardet_ aliquo, in aliquo, aliquem, in aliquem, V, 15 N.
extrema malis, VII, 33 N.
non flagrantius ullis curis, quam juveni permittere bellum, XVI,
595.
vestis gemma, XV, 676 N.
purpura, aurum, arma, I, 126 N.; IV, 268 N.; XI, 679; XVII, 395.
_ardent_ oculi, I, 126 N.; V, 276 N.; IX, 65.
campi ferro, sanguine, XVII, 321 N.
rigore, XIV, 68 N. [nota ad h.l. non exstat]
Furiis, XVII, 236.
animi, IX, 262.
_ardet_ lingua in peste, XIV, 598 V.L.
_ardentem_ Italiam restinguere, XVI, 619 N.
_Ardor_ est adpellare, XIII, 719.
purpuræ, IV, 268 N.
_Arduus_ insurgens, X, 259 N.
præmia petit, XVI, 442 N.
_ardua_ via ad virtutem, II, 578.
_arduus_ Hannibal, VI, 61 N.
jacit, hoc est, redacta manu, VIII, 557 N.
_Area_ pelagi, XIV, 378 N.
_Arenæ_ possessor, XV, 700 N.
fatidicæ Hammonis, XV, 672.
_Arethusa_, V, 490 N.; XIV, 53 sq. N., 117, 181 N., 515 N.
_Arethusia_ pubes, XIV, 356 N.
_Areva_ et _Arevaci_, III, 362 V.L.
_Arganthonius_ longævus, III, 396 seq. N.
_Argi_, seu _Argos_, urbs sacra Junoni, I, 26 N.
_Argo_ navis sacra et fatidica, XI, 471 sq. N.
_Argolici_ populi, XI, 440.
_Argonautæ_ pugnant cum Cyzico, XII, 399 N.
ope et consiliis Minervæ utuntur, XI, 471 sq. N.
_Argus_, custos Ius, sopitus, X, 345 sq. N.
ejus mille oculi, X, 345 N.
_Arguta_ canna, VII, 439 N.
tinnitibus æra, XVII, 18.
_arguti_ cantus volucrum, IV, 86.
calami, XIII, 346.
_Argyripa_ al. _Arpi_, IV, 554 N.; VIII, 242; XIII, 30 V.L.; XVII,
321 N.
_Aricia_, ubi nemus lucusque Dianæ, et fons Egeriæ, IV, 367 sq. N.
_Arida_ Barce, II, 62 N.; III, 251.
vox, XI, 415 N.
_Arietare_ in primos, IV, 149 N.
_Ariete_ pulsare turres, XVI, 696 N.
resolvere muros, V, 554.
_Arionis_ lyra, XI, 446 sq. N.
_Aris_, seu _Arin_ dux Pœnorum, XV, 232 V.L.
_Arisbas_, III, 668.
_Aristæus_ exsul, Apollinis et Cyrenes filius XII, 365 sq. N.
_Ariusia_ pocula, VII, 210 N.
_Arma_ supersunt nobis, XVI, 686 N.
ordiri, canere, etc. I, 1 N.; XVIII, 36.
cremantur Marti, X, 526 seq. N., 547 seq. N.
cum cadavere mortui comburuntur, X, 560 sq. N.
pro membris, XII, 24 N.
subita circumveniunt, h.e. armati, VII, 61 N.
navis, VI, 365 N.
_Armat_ mentem contemtu, IV, 249; XIII, 91.
tres corpore dextras, I, 279.
suos urbs, XIV, 233.
majestas ducem, XI, 343.
se naufragio, XIV, 545.
_armatus_ veneno, XV, 682.
_armata_ mens dolis, I, 183.
pinus igni, XIV, 303.
_armatum_ pectus fide, XI, 206.
ratis, VI, 365 N.
_armatos_ annos prorogare, XI, 588.
_Armenta_ elephantorum, IX, 574.
_Armiferæ_ gentes, IV, 45 N.
oræ Geticæ telluris, I, 324.
_armifer_ Quirinus, XVI, 76 N.
_Armiger_ Jovis, IV, 126; X, 107 N.
heroum, X, 134 N.
_Armipotens_ ductor, XIII, 711.
_Armisona_ Diva, XIII, 42.
procella, XV, 39.
_Armo_ inflexo equus effundit equitem, X, 255.
_Arna_, VIII, 456 N.
_Arnus_ fl. et heros ἐγχώριος Etruriæ, V, 7 V.L.; VI, 109.
_Arpi_, vid. _Argyripa_.
_Arpinum_ et _Arpinates_, VIII, 401 N.
_Arquare_ cærula gyro, XIV, 370 V.L.
_Arrebaci_, III, 362 V.L.
_Arretium_, V, 123 N.; VII, 29 V.L.
_Arrotrebæ_, III, 362 V.L.
_Ars_ ei est sentire, etc., III, 237; IV, 121.
sævitiæ, I, 175.
vetusta, haruspicina, I, 123 N.
refuga, IV, 320.
dira, XIV, 216 N. [not. ad vv. 211 sqq.]
_per artem_ tractare pontum, etc., I, 474; IV, 713 N.; XI, 130, 428;
XIV, 453.
_Arsacidum_ monile, VIII, 467 N.
_Arses_, VII, 598.
_Artabrus_, III, 362 V.L.
_Artæ_ catenæ, II, 340.
_artus_ victus, VIII, 318.
_arta_ copia, VII, 246.
fames, VII, 280 N.
arbor, VI, 194.
res, II, 103 N. et V.L.; XIV, 425.
_arta_, XV, 232 N.
millia, V, 565.
_Artare_ cærula gyro, XIV, 370 N.
_Arundo_, vid. _Harundo_.
_Arx_, I, 7 N.
Herculea, IV, 71 N.
Pyrenes, XV, 477.
verticis, III, 417.
_arces_ summæ laudum, XIII, 771 N.
inexpertæ Alpium, III, 496.
_arces_ Carthaginis, I, 693; IX, 539; XVI, 210; XVII, 157.
septem (Romæ), XII, 608; XVI, 620.
_Asbytæ_, seu _Asbystæ_, II, 58 V.L.
_Asbyte_ proles Iarbæ, II, 58 V.L.
_Ascanius_, XIII, 244.
_Asclum_ hirsutum, VIII, 438 N.
_Asconius_ Pedianus, XII, 212 sq. N.
_Ascræus_ senex, XII, 413 N.
_Asculum_ hirsutum, VIII, 438 N.
_Asellus_, vid. _Taurea_.
_Asili_, _Asisi_, _Asisium_, VIII, 445 V.L.
_Asilus_, XIV, 149 sq.
_Asper_ amore sanguinis, I, 148 N.
mensis et victu populus, III, 280 N.
ruit in hostes, IX, 643.
eventu exitus, V, 478.
ense, VI, 19 N.
paci, XII, 348 N.
ab ira, XII, 551 N.
Gestar, II, 327 N.
Ornytos, XIV, 477 N.
frena pati, III, 387.
_aspera_ virtus, VII, 51.
virgo pectus, X, 434.
cœpta, III, 701.
verba, X, 272.
hortamenta, V, 154
pondera cælati auri, XI, 277 N.
signis, II, 432 N.
pectora ferro, VI, 480.
tussis, XIV, 601 N.
ponti, V, 359.
vis Dolopum, XV, 314 N.
_asper_ equus, XVII, 136 N.
horror, VIII, 121 V.L.
Scipio, XVII, 86.
Pœnus quatit habenas, XVII, 541.
_Asperare_ iram, ignes, metum, IV, 774 N.
hamos loricæ auro, V, 141 N.
saxo ensem, IV, 19 N.
_Aspis_, seu _Clupea_ et _Clypea_, III, 243, 244 N.
_Assaraci_ lar, III, 566 N.
alumnus, V, 145.
proles, III, 701 N.
gens, VIII, 347 N.
_Assyria_ purpura, XI, 40 N.
_Assyrium_ amomum, XI, 402 N.
_Astra_ tangere, XVII, 650 N.
_Astur_ exercitus, I, 252 V.L.
_Astures_ oriundi ab Astyre, Memnonis armigero, III, 332 seq. N.
pernices, XV, 413.
_Asturiæ_ aurum, I, 231 N.
equi gradarii, seu tolutarii, Asturcones, III, 335 sq. N.
_Astus_ adjungere ferro, VI, 307 N.
Tyrii, XIV, 291.
_Astyr_, armiger, vide _Astur_.
_Asylo_ crevit Roma, XV, 91.
_Atabus_, XV, 693 V.L.
_Atavus_ consul, II, 10.
_Atella_, XI, 14 N.
_Ater_ stragibus Eridanus, VI, 107.
axis, II, 186 V.L.
serpens, VII, 423.
cruor, juba, vinum, formido, ignis, ira, fulmen, IV, 431 N.;
V, 165 N.
planctus, II, 549.
fervor, VII, 364.
_atra_ dies, V, 591; XV, 53 N.
ripa, I, 154 N.
pyra, VIII, 51.
pugna, XVII, 598.
fera, elephas, III, 463 V.L.; IX, 570.
mens, II, 355 N.
lues, VII, 366.
palus, III, 484; V, 619 N.
vestis, XI, 257.
mors, VII, 633 N.
fax cometæ, I, 462 N.
_atrum_ vulnus, VI, 68 N.
flagellum Bellonæ, IV, 439 N.
venenum, III, 312.
bellum, dies, cura, III, 211 N.
sulfur, I, 355.
æquor, XVII, 258 N., 269.
_atræ_ fauces, VI, 198.
pennæ, XV, 96.
sedes, VII, 229.
_atra_, _nigra_, _furva_ sunt, quæ ad inferos spectant, et ibi sunt,
I, 119 N.
_Athenæ_, XIV, 286.
_Athenienses_ bellum gerunt cum Syracusanis, XIV, 281 sq. N.
_Athesis_ fluv. Rhætiæ, VIII, 595 N.
_Athos_, III, 494.
_Athyr_, I, 412.
_Atina_, VIII, 397 N.
_Allantiacum_ litus, XIII, 201 N.
regna, XV, 37 N.
_Atlantiades_ sorores, XVI, 136 N.
_Atlas_ mons describitur, I, 201 seq. N.
cælifer, I, 202 seq. N.; XV, 142.
ad _Atlanta_ extremæ viæ, XVI, 659.
_Atque_ pro _atqui_, II, 134 N.
pro continuo, seu statim, V, 592 V.L.
bis repetitum, I, 93.
_Atrides_ gemini, XIII, 802 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Atrium_ locus convivii, XI, 312 N.
_Atropos_ claudebat flatus, etc., XVII, 120 N.
_Atrox_ fides, I, 58 N.; VI, 378 N.
virtus, XIII, 369 N.
ignis vibrabat ab ore, XI, 328.
_Attalica_ aulæa per artem variata, XIV, 659 N.
_Aucupis_ ars, VII, 674 sq. N.
_Audere_ jaculis, IX, 612.
scilicet egregia, VI, 209 V.L.; IX, 452 N.; XIII, 773.
_ausit_ certare Tonanti, X, 54 N.
quis hoc vobis credere, VII, 451.
_ausis_ secundis tumere, VII, 73.
_Audit_ manum regentis puppis, XIV, 393 N.
_Aufert_ se oculis, II, 173; XII, 739.
Pœno necem parentis, II, 634 N.
equum calcaribus, X, 279.
dolor artes, II, 140.
una dies Fabios, II, 5.
ardor mentem, XVI, 323.
nox cælum, IX, 327 N.
pavor vos vobis, IV, 403 N.
terras Hesperus, XII, 647 N.
_auferri_ (fuga), V, 633 N.; VI, 257 N.
silvis, VI, 57.
in hostes, X, 72; XV, 752 N.
amore cædum, V, 229 N.
_ablatus_ vultus viro, IX, 398 N.
_Aufidus_, I, 52 N.; VII, 482; X, 170, 319.
reicit cadavera, VIII, 670 N.
sinuat flexibus undam, IX, 227 sq.; XI, 508 seq.
_Augere_ avos, III, 708 N.
tumultu latus fluvii, IX, 230 N.
_Auguria_ spernuntur ac ridentur, V, 118 seq. N.
inania, XI, 571.
salutare clamore, II, 411 N.
dextra ac sinistra, IV, 115 V.L.
Confer _Omina_.
_Augustus_ ritus, XI, 300 N.
_Aula_ lacrimosa, II, 552.
feralis serpentis, VI, 216 N.
Stygiæ formidinis, XIII, 522.
_Aulocrene_, VIII, 503 N.
_Aunus_, V, 7 V.L.; VI, 109.
_Aura_ popularis, VII, 512 N.; VIII, 291 N.
invitat, VIII, 325 N.
amica, XVII, 209 N.
_auras_ æthereas trahere, XVII, 376 N.
prævehi, XVI, 499.
_auræ_ eripiunt oculos, IX, 501 N.
_Aurea_ galea, II, 399 N.
_Auricomi_ Batavi, Germani, Galli, III, 608 N.
_Aurifera_ terra, III, 401 N.
_Aurigæ_ proni, VIII, 281 sq. N.; XVI, 320 seq. N.
inperiti initio certaminis omnibus viribus utuntur, VIII, 278 sq.
N.; XVI, 338 sq. N.
eorum artes, XVI, 372 seq. N.; 395 sq. N.
_Auroræ_ ortus, primum limen et axis, V, 24 sq.; N. 55 sq. N.; VII,
206; XVI, 136 sq.; 229 seq. N.
labores, XII, 575.
perfusus lacrimis, III, 332 N.
equi et roseæ habenæ, I, 576 sq. N.; IV, 482 N.
_Aurora_ quarta devexit ratem Dauni oras, XVII, 158.
_Auri_ facti pondera cælata, XIII, 357 N.
_Aurunca_ cassis, IV, 516 V.L.
_Ausonia_, I, 302 N.
dives, IV, 220 N.
_Ausonides_, XIII, 348.
_Ausonii_, XIV, 84
fastus, II, 10 N.
_Ausonia_ Saguntus, I, 332 N. Conf. II, 7, 455; III, 119.
_Ausonius_ ductor, XVII, 76 N.
_Auspicium_ pugnæ et jus dare in certamina, XIII, 154 N.; XVII, 562 N.
_auspiciis_ agi, VIII, 388 V.L.
_Austri_ strident, VI, 321.
nubili, a Nasamonum sedibus se adtollentes, XVII, 246.
_Autololes_, II, 63 N.; III, 306; XV, 674 N.
_Autonoe_ sacerdos Phœbi, quæ Scipionem ad inferos ducit, XIII, 400
sq. N.
_Aveia_, VIII, 518 N.
_Avellæ_, VIII, 518 V.L.
_Avellere_ globo, I, 450.
prædas ponto, III, 321.
Pœnum Italia, VII, 489 N.; XVI, 637 N.
Tyriis, XVI, 141.
cervicem hosti, V, 417.
caput, XI, 319.
simulacrum e sedibus, XIII, 42.
_Avena_ Castalia, XIV, 467.
_Avens_, VI, 167.
_Aventinus_, XII, 713.
_Averni_ lucus, VI, 154 N.
tristis, XI, 455.
socius, XVII, 466 N.
lucus olim Styx dictus, formidatusque volucri, ubi necyomantia
fuit et nemus triste, ab Agrippa excisum, XII, 120 seq. N.
tenebræ, XV, 76.
_Averrere_ prædas ponto, III, 321 V.L.
_Avertere_ fata, IX, 482.
ferrum, IX, 520.
sitim fluvio, VIII, 572.
amorem, III, 158.
se magnis ausis, IX, 344 N.
prædas, III, 321 V.L.
ad patriam, XVI, 691 N.
arma populis, IX, 548.
pœnas leto, XIII, 303.
_avertit_ fuga agmina, XVI, 69.
lux equos Phaethontis, XIII, 458.
_aversos_ Phœbi equos ab urbe, XV, 334 N.
ductores, XV, 198 N.
_aversa_ mens, II, 618 V.L.
_Avia_ cœpto consilia, XII, 493 N.
certamina moliri, XVI, 5.
_Avis_ pollens, nec indignus _avorum_ dextra VIII, 383 N.
_avos_ vetustos numerare, I, 73.
augere, III, 708 N.
_avus_ multus præfulget titulis, IV, 497 N.
_Axis_ Hesperius, I, 130 N.; XVI, 290.
æstifer, I, 657 N.
medius, VIII, 650 N.
serenatus, XII, 637 N.
extremus, XV, 638 N.
effusus, XVI, 360 N.
Eleus, I, 224 N.
Arctous, III, 614.
cæli, XIII, 553.
B
_Babylonicæ_ vestes et texturæ, XIV, 658 N.
_Baca_ et _bacca_, III, 596 V.L.
_Baccatum_ monile, VIII, 134.
_Bacchæ_, III, 393 seq.; IV, 776 seq. N.
_Bacchantur_ semiviri chori in antro Dictæo, XVII, 21.
_Bacchi_ expeditio Indica, III, 615 N.; XV, 79 seq. N.; XVII, 647 N.
tigres currui juncti, XV, 81 N.; XVII, 648 N.
currus pampineus, XVII, 648 N.
iter in Hispaniam, quæ a Pane, ut Lusitania a Luso, altero ejus
comite, nomen adcepit, III, 10 seq.; VII, 172 N.
orgia nocturna et arcana, mystica vannus et cistæ, nebris, III,
393 seq. N.; IV, 776 seq. N.
_Bacchus_ vini usum docuit, Œneum, Icarium aliosque, VII, 162...
211 N.
signa præsentiæ dat, VII, 194 seq. N.
ejus corona, corymbi, VII, 195 N.
purpureus vultus, fusæ per colla comæ, cantharus et thyrsus, VII,
195 sq. N.
munera, seu dona, VII, 748 N.; XI, 414.
_Baccifero_ gens nutrita Sabino, III, 596 N. et V.L.
_Bactra_, III, 613 N.; XIII, 764.
_Baculum_ et _baculus_, XIII, 334 N.
_Bæticolæ_, I, 146 N.
_Bætigenæ_, IX, 234.
_Bætis_, I, 146 N.; XIII, 676 N.; XV, 750.
lavat Solis equos, XVII, 638 N.
umbratus cornua Palladio ramo, III, 405 N.
_Bagas_, V, 235 V.L.
_Bagrada_, non _Bragada_, I, 407; VI, 140 sq. N. et V.L.
_Baiæ_, VIII, 539 N.; XII, 114 N.
_Baiuræ_, III, 303 N.
_Baius_, seu _Bæus_, Ulyssis gubernator, VIII, 539 N.
_Balant_ ei mille lanigeræ sub altis stabulis, XV, 703.
_Balarus_, III, 378.
_Baliares_, I, 314 V.L.; III, 365 N. et V.L.; V, 193.
_Baliari_ verbere, I, 314 N.
telo, VII, 297.
_Ballista_, VI, 214, 269.
Phocais et Phœnissa, I, 335 N. et V.L.
_Balteus_ sinuatur imo tergo, X, 180 N.
_Baniuræ_, III, 303 N.
_Barathrum_ Ætnæ, IX, 497.
_Barbam_ alebant prisci Romani, I, 613 V.L.
vellebant molles, II, 111 N.
_barba_ æmula crinibus umbrat rictum, V, 439 N.
[nota ad h.l. non exstat]
squalet cruore, X, 511.
propexa, XIII, 310.
hispida, XIII, 333.
_Barbari_ populi quomodo prælium ineant, vid. _Hispani_.
tela veneno imbuunt, vid. _Venenum_.
mortuos male tractant, vid. _Heroes_.
_Barbaricum_ decus, IV, 269 N.
gemens, XII, 418 N.
_Barcæus_ juvenis, XII, 200 N.
_Barcas_, I, 72 N.; XVII, 460.
_Barce_ arida, II, 62 N.; III, 251.
Sidonia, IV, 356 N.
_Barcina_ factio Hannoni infesta, vid. _Hannon_.
_Bassareus_, III, 395 N.
_Batavi_ auricomi, III, 608 N.
_Battiadæ_, II, 61 N.; III, 253 N.
_Battus_, II, 61 N; III, 253 N. et V.L.; VIII, 57 sq.; XI, 380; XVII,
591.
_Batulum_, VIII, 564 N.
_Batus_, IV, 239.
_Bauli_ Herculei, XII, 156 N.
_Beatus_, I, 609 N.
_Bebryces_ et _Bebryx_ rex, III, 420 sq. N.; XV, 494.
_Belgicus_ canis, X, 77 V.L.
_Belides_, I, 75; III, 650.
_Bellans_ somnus, VII, 329 N.
Latinis, XVI, 564.
_Bellator_ equus, II, 411.
ensis, XIII, 376.
_Bellax_ Ilerda, XVI, 475.
_Belliger_ currus, I, 434.
axis, XVII, 490.
campus, IV, 471.
_belligerum_ æs, XIII, 362.
pondus, XVI, 65.
_belligera_ fera, XI, 564.
_Bellona_, comes Martis, IV, 436 seq. N.
ejus flagellum atrum et hasta, IV, 439 N.
figura, tuba et fax, V, 220 seq. N.
Conf. _Enyo_.
_Belli_ janua claudenda, XVII, 356 N.
_bella_ pro _prælia_, I, 621 N.
_Belua_ victrix, VIII, 670 N.
_Belus_, I, 73 N., 87 N.; II, 49; XV, 745.
_Benignus_ victus, III, 280 N.
_benigna_ Ceres, XI, 266 N.
_Berecyntus_ et _Berecyntia_ mater, XVII, 20 N.
_Berenice_ et _Berenicis_ undosa, III, 249 N.
_Beryas_, XIV, 152.
_Bibit_ hasta cruorem, VI, 293 N.; XV, 629.
tellus cruorem, X, 268; XVI, 216; XVII, 412.
oculis, seu auribus, VIII, 135 N.
luxum, XI, 400 N.
Gangem, VIII, 367 N.; XIII, 765 N.
_Bibulus_, VII, 623.
_Bilingues_ Libyes, II, 56 N.
socii, XVI, 156.
_Bimembres_ Centauri, III, 41 N.
_Binominis_ Histri ripas, I, 326 N.
_Bipennis_ pro securi, XVI, 263 N.
argento cælata, XVI, 445 N.
species armorum, II, 189 N.
_Bis_ conatus, _bis_, etc., IV, 457 N.
intonuit, I, 537; XV, 143.
_Bistones_, I, 433; II, 76.
_Bistonius_ vates, XI, 473 N.
_Bistoniæ_ oræ, I, 432 N.
_Bitias_, II, 409 N.
_Blandum_ venenum desidiæ, III, 380 N.
venenum telorum, VII, 453 N.
lumen cæli, II, 223 N.
_blandus_ fucus, VI, 614.
sonitus cervicis adplausæ, XVI, 357 N.
_Bocchus_, III, 285.
_Bogus_, IV, 429.
_Boii_ victi a Flaminio, IV, 704 sq. N.; V, 107 seq.
monstra hominum, irata tellure sata, et vix uno vulnere vitam
reddentia, V, 108 sq. N.
Cf. IV, 148, 159; XI, 29.
_Bona_ virtus, I, 342 N.; XIII, 280.
_bone_ janitor, II, 240 N.
dictator, VIII, 269 N.
_melior_ Gradivus, XV, 15.
pietate, IX, 437.
plantæ et planta, X, 76 V.L.
remo, XIV, 499.
_melius_ ævum h.e. aureum, VII, 166 N.
_meliores_ parere, XVI, 359.
Divi, VI, 24 N.
_Bononia_, VIII, 599 N.
_Boreas_ Thracius, Odrysius, Hæmonius, Edonus, Geticus, I, 587 seq.
N.; IV, 244 V.L.; VII, 570; X, 11 N.; XII, 187; XIV, 121 seq.
_Bos_, seu _boves_ census priscus, præmium et mulcta, XV, 259 N.
_Bostar_, III, 6, 649.
_Bovianum_ et _Boviania_ lustra, VIII, 564 N.
_Brachia_ diversa relaxare, XIV, 399 N.
connectit chorus, III, 414 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Bragada_, VI, 141 V.L.
_Brenni_, _Breuni_, _Brenci_, _Breuci_, _Breones_, _Briones_, IV, 233
N. et V.L.
_Brenni_ populus, IV, 280.
_Brennus_ Capitolia cepit, IV, 150.
_Brettii_, seu _Bruttii_, VI, 15 V.L.
_Breucus_, IV, 233.
_Briareus_, XIII, 588 N.
_Britanni_ se tingunt fuco cæruleo, vitro, seu glasso, glasto, XVII,
416 N.
auricomi, III, 608 V.L.
covino falcifero turbant agmina, XVII, 417 N.
_Bruma_ Rhipæa conditur serpens, XII, 6 N.
_Brundisium_, VIII, 574 N. et V.L.
_Bruttii_ et _Brutii_, VI, 15 N. et V.L.; VIII, 568 N.; X, 9; XVI, 1.
_Brutus_, XIII, 721 N.
castus, VIII, 361 N.
maxima tot populis fiducia ibat, VIII, 608 sq. N. etc.
[not. ad v. 609]
_Buca_, V, 540 V.L.; VIII, 564 V.L.
_Buccina_ dividit somnum, seu vigilias, VII, 154 N.; XV, 605.
_Busta_ Trasymena, XI, 345.
inhonora, XIV, 632 N.
Gallorum, VIII, 642 N.
_Buta_ et _Butes_, V, 540 V.L.
_Buten_ dat leto, VII, 598.
_Buxentum_, VIII, 583 N.
_Byrsa_, I, 24 N.; II, 363 N.
_Byrsæ_ arces, III, 242.
_Byzacia_ rura fertilissima, IX, 204 N. et V.L.
_Byzantes_, _Byzantium_, oppidum, IX, 204 V.L.
C
_Cacumen_, V, 50 N.; IX, 584.
_Cadit_ barba mento, XIII, 333.
Carthalo, XV, 449.
nomen Elissæ, XVII, 224.
primus amor, XVII, 361.
huic hasta, IV, 392.
spes virtusque, IV, 328.
victima, XI, 250; XII, 333.
taurus Neptuno, XV, 252.
oculus fessus, VII, 471.
sorti, VII, 368 N.
_casura_ arma, VIII, 590 N.
_Cadmei_, Pœni, I, 6 N., 106.
_Cadmea_ Sidon, XIV, 579 N.
manus, XVII, 581 N.
gens, XVII, 351.
_Cæcus_ fati, II, 206 N.
ictus, IX, 105 N.
turbo ventorum, I, 538 N.
fons, III, 51.
error, XV, 619 N.
astus, XII, 477.
ignis e nubibus, XII, 628.
fragor, XIV, 60.
amictus noctis, XII, 613.
_cæcum_ lumen, XVII, 548.
exitium, XI, 386 N.
murmur, IX, 281.
_cæca_ manus, X, 236.
moles, XI, 453.
plebs, X, 284 N.
caligo, V, 34
caligo regni, II, 299 N.
mens, II, 28.
fraus paludis, IV, 580.
latebra, I, 366 N.; XV, 369 N.
silva, VI, 56.
nubes, IX, 501.
arma, V, 2 N.
suffragia, VII, 540 N.
silentia, VII, 350.
feruntur, II, 222.
_cæcæ_ fauces, XII, 127.
procellæ, IV, 295.
_Cæde_ perfusus, I, 419 N., 525.
calentia arma, II, 21.
rubentia tela, II, 17.
rubent stagna, IV, 605.
sternere valles, VI, 603; XI, 137 N.; 516 N.
[XI, 516 N.: recte 519]
_cædis_ cumuli, I, 453 N.; V, 665 N.
in _cæde_ telum relinquere, VII, 614.
_Cædes_ cognatorum ob famem, II, 617 sq.
_cædem_ adcepit ab hoste cornus, IV, 141 N.
_Cælare_, I, 407; III, 34 N.; X, 175; XVI, 445.
radio telas, XIV, 658 N.
clipeum imagine, VIII, 384.
vasa aurea, XI, 277 N.
_Cæli_ porta patet, XV, 78 N.
lumen, I, 84 N.
_cælum_ alicui eripere, V, 212 N.
mutare, X, 419 N.
ei caput inserere, VII, 19 N.
adtingere per altos avos, VIII, 294.
tenebris clauditur, luce, seu sole ac calore aperitur, recluditur,
resolvitur, XII, 613 N.
_Cælicolum_ voluntas, XVI, 288.
_Cære_, olim Agyllæ, VIII, 472 N.
_Cærula_, I, 21 N.; 575; VII, 421; XIV, 355, 370; XVII, 627.
_Cærulea_ vada, II, 1.
aqua, IV, 82.
_cæruleus_ anguis, II, 585.
_cæruleæ_ sorores, VIII, 198.
_cærulei_ campi, XIV, 253 N.
_cærulea_ antra, III, 49.
_cæruleum_ caput, XVII, 238.
_Cæsar_ et Pompeius Magnus, XIII, 861 sq.
_Cæsares_ eorumque filii post apotheosin sidera fiunt, et corona, seu
caput radiatum consecrationis signum est, III, 629 N.; XIII,
863 N.
_Cæsernia_, _Cesernia_, _Æsernia_, VIII, 566 V.L.
_Cæso_, III, 377.
_Cætra_ et _cetra_, III, 278 N. et V.L.
_cætras_ plaudere, III, 348 N.; X, 230 sq.; XVI, 30 N.
_Cætrata_ juventus, IX, 231 N.
_Caicus_, I, 306 V.L.
_Caieta_, VII, 410 N.; VIII, 529 N.
_Calabri_ saltus, VII, 365 N.
_Calaber_, VIII, 573.
_Calabria_, VIII, 573 N.; 632 N.
_Calacte_, XIV, 251 V.L.
_Calætia_, III, 345.
_Calais_ filius Boreæ et Orithyiæ, VIII, 513 N.
_Calamus_ volans, II, 118.
_calami_ fusi fluxere, II, 131.
_Calathis_ mollita manus, II, 70 N.
_Calatia_, VIII, 542 N.; XI, 14.
_Calcata_ fata, VI, 550 N.
_calcatum_ fœdus, III, 85 N.
_calcati_ luci Jovi, III, 676 N.
_calcata_ mihi cuncta tellus, XIII, 673.
_Calchas_, XIII, 41.
_Caledonii_ luci, III, 598 N.
_Calenus_, XIII, 219.
_Calere_ e sole, II, 60 V.L.
cæde, II, 21.
vigore, X, 520.
amore virtutis, XV, 130.
cupidine, XIII, 770.
_calens_ Pœnus, XIII, 33.
_Cales_, VIII, 512 N.; XII, 525.
_Calidi_ sanguinis ætas, VII, 66.
_calidus_ Mars, Pœnus, consilium, XIII, 33 N.; XV, 337 N.
_Caligat_ obtutus, III, 493 N.
in hoste, I, 499 N.
in solio alto, XIV, 89 N.
domus, XII, 130.
_Caligine_ fata latent XI, 122.
_Callæcia_, III, 345 N. et V.L.
_Callaici_, seu _Callæci_, II, 397 N.; 417, 602; III, 353; IV, 326;
X, 118; XVI, 334.
_Callere_ bellis, VI, 91 N.
_Calliope_ pro omnibus Musis, III, 222 V.L.; XII, 390.
_Callipotis_, XIV, 249 N.
_Calores_ primi in Marte, I, 549 N.
bellantum, XII, 389.
amoris, XIV, 223 N.
_Calpe_, I, 141 N.; 644 N.; V, 395; X, 174; XVII, 639.
_Calx_ ferrata, VII, 696 V.L.; XVII, 540.
_Calydon_ tristis Dianæ, XV, 307 N.
_Camarina_ palus, XIV, 198 N.
_Camena_ Syracosia, XIV, 30 N.
prisca Himeræ, XIV, 232 N.
_Camerinum_, seu _Camers_, _Camerini_, seu _Camertes_, IV, 157 N.;
VIII, 461 V.L.
_Camillus_, I, 626 N.; VII, 557 sq. N.; XIII, 722.
_Campani_ postulant a Romanis, ut alter consul ex se creetur, XI, 65
seq. N.
jus Latii postea consequuti, XI, 122 sq. N.
_Campanum_ supercilium, seu superbia, XI, 127 N. [recte 124]
_Campania_ mitis, VI, 651 N.
ejus potentia, divitiæ, fertilitas, ambitus, urbes, VIII, 524...
561 N.
oppida parva, VIII, 512 V.L.
_Campi_ cærulei, humentes, liquentes, XIV, 253 N., 368 N.
_campus_ medius in circo, XVI, 372 N.
_Campus_, scilicet Martius, VIII, 257 N., 284.
ademtus et restitutus, IX, 416 N.
_campos_ damnare, XII, 421 N.
_Cancro_ subdita Libye, I, 194.
_cancri_ furentis ardor, XV, 50.
_Candentes_ globi, IX, 502.
arenæ, X, 205.
Austri, I, 194.
laminæ, I, 171 N.
_Candore_ anteire nivem et olores, XIII, 116.
_Canet_ barba gelu, I, 205.
cruor, I, 424 V.L.
oliva, XIII, 69.
æquor, IV, 247.
facies pruinæ, III, 534.
vertex, V, 486 N.
crinibus, VI, 560.
pulvere, XV, 740.
_Canere_ responsa, III, 687.
diros motus, IV, 5.
omina, IV, 131.
signum belli, XI, 131 N.
_canit_ exitium Siren, XII, 36.
fata, IX, 548.
_Canina_ verba, seu eloquentia, VIII, 290 N.
_Canis_ venaticus et Belgicus, X, 77 sq. N. et V.L.
Molossus, II, 689 N.
Lacon et Umber, III, 295 N.
_Cannæ_, olim urbs, postea vicus, I, 50 N.; VIII, 622 N.
tumulus Hesperiæ, I, 50 N.
_Cannas_ pensare, XV, 814 N.
quot ibi perierunt, X, 586 sq. N. [nott. ad X, 578, 587]
_Cannensis_ pugna et acies, IX, 217 sq. N.
_Canopus_ ejusque luxus, XI, 431 N. et V.L.
Menelai gubernator, a quo urbem dixere Spartani, XI, 431 N.
_Cantabri_ bellicosissimi, III, 326 sq. N.; V, 195 sq.
_Cantatus_ ignis, I, 430 N.
sopor chelydris, VIII, 496.
_cantatæ_ turres, XI, 445 N.
_Cantharus_ Bacchi et Sileni, VII, 197 N.
_Canthus_, XV, 700.
_Cantus_ vis, XIV, 469 sq. N. et V.L.
magicus, III, 301; V, 353 N.
_Canus_ cruor, aqua, I, 424 V.L.
_canis_ insignis, XV, 658 N.
_Capax_ velum, XIV, 388.
moles, XIII, 760.
campus, XVII, 320 N.
laudum cladumque, VI, 617 N.
_Capenas_ sacer, XIII, 85 N.
_Capessere_ arma, I, 35.
prælia, I, 424.
bella, V, 608; VII, 325.
vota, I, 504.
nubila et æthera, IV, 478.
cursum, XII, 267.
bella animo, XVI, 179.
castra gradu, XIII, 302.
_Caphareus_ prom. infame naufragiis, XIV, 143 N.
_Capillaris_, seu _capillata_ arbor, IV, 200 N.
_Capital_, XIII, 155.
_Capitolia_ aurea, III, 623 N.
restitutu a Vespasiano et Domitiano, III, 622 N.
in iis præcipue colebantur Jupiter, Juno et Minerva, sed diversis
cellis, X, 432 seq. N.
Capuæ h.e. arx, templa, XI, 265 N.
_Capiunt_ Cannas, XI, 171 N.
non cadavera ripæ, I, 46.
_capit_ campus prælia, III, 660.
_capiunt_ postes volentem, VII, 174 N.
_capit_ profundum molem, IX, 619.
_capi_ ad majus imperiam, XIII, 511.
_capta_ bis numina Penates, I, 43 N.
_Capreæ_ insulæ VII, 418 N.
_Captiva_ vincla, VII, 71 N.
volucris, XI, 468.
_captivus_ vultus, VI, 83.
alveus Eridani, IX, 188 N.
Eurus, XV, 80.
_Capua_ ejusque origo, divitiæ et luxus, VIII, 544 N.; XI, 28... 54
N.; XVII, 280.
alta, seu sublimis, XVI, 626; XVII, 301.
a Samnitibus occupata et a Romanis restituta, I, 663 N.
dicta a Capye, XI, 30 N.
expugnatur a Fulvio, et sontes securi percutiuntur, XIII, 94...
380.
_Capulo_ tenus ferrum inpellere, IX, 382; XVII, 455.
_Caput_ imperiumque Nealces, IX, 226.
terrarum, I, 8.
exitiale, II, 287.
inviolabile, III, 127.
gratum terris, XIII, 862.
_capitis_ spes, I, 484 N.
pretium, IX, 26.
_caput_ exserere, I, 29 N.
efferre, VIII, 251 N.
inserere cælo, VII, 19 N.
unum, XIV, 620.
_Capys_, IV, 381.
ab eo dicta Capua, XI, 30 N., 179 N., 291 sq.
_Caralis_, IX, 380 V.L.
_Carbasa_ inania nullos inveniunt ventos, III, 130.
aptare vento, III, 130.
pandere magnis fatis, II, 425 N.
componere malo erecto, VI, 354 N.
Confer _Vela_.
_Carceres_ rumpunt equi, seu reserantur, VIII, 279 N.; XVI, 315 N.
ventorum, XII, 188.
_Carchesia_, XI, 300 N.
_Cardo_ mundi, III, 3 N.; IV, 779 N.
vitæ, IX, 140.
_Carmelus_, VII, 662.
_Carmen_ clipei, XV, 491.
sanguine signatum, IX, 266 N.
quo audito flammæ surgunt, I, 103 N.
_Carmenta_, seu _Carmentis_, VII, 18 N.; XIII, 816 seq.
_Carnifices_ manus, I, 173 N.
_Carpathium_ mare et _Carpathus_ insula, III, 681 N.
_Carpit_ somnos, XVI, 119.
quietem, XVII, 160.
decus, IV, 138 N.
superas auras, III, 712 N.
e multis hæc, XI, 439 N.
dies urbem, II, 458 N.
cura Senatum, XV, 1.
dies te funere, V, 591 N.; XIII, 627.
vultur membra, III, 343.
agmen Fregellas, XII, 530.
iter, campum, fugam, gradum, I, 243, 570 N.; III, 467; V, 28;
X, 62; XII, 353.
galeis decus cristarum, X, 398 N.
velamina palmis, XV, 697.
_Cartama_, III, 384 V.L.
_Carteia_ armat nepotes, III, 396 N.
_Carthago_, non _Karthago_, I, 3 V.L.
ejus origo, I, 21 sq. N., 444 seq.; II, 406 seq.
natales celebrantur, XV, 416 sq. N.
arx Byrsa, I, 24 N.
sacra et gratissima Junoni, I, 26 N.
condita eo loco, quo caput equi effossum est, II, 410 N.
ibi sacrificia humana in usu, IV, 765 sq. N.
_Carthago Nova_, seu Spartaria, vel a Teucro, vel ab Hasdrubale
condita, III, 368 N.
ejus situs et portus, XV, 220 seq. N.
expugnatur a Scipione, XV, 180... 285.
_Casca_, VII, 649.
_Casilinum_, XII, 426 N.
_Casinum_, IV, 227 N.; VIII, 402 V.L.; XII, 527 N.
_Casinæ_ Nymphæ, XII, 527 N.
_Casperia_, VIII, 415 N.
_Cassinates_, _Casinates_ et _Cassinum_, VIII, 402 V.L.
_Cassis_ Aurunca, Sidonia, Ætola, IV, 516 V.L.
dira, minax, torva, VII, 295 N.
_Cassiterides_, III, 362 V.L.
_Cassus_ labor, II, 470.
ictus, X, 117.
_cassa_ fides, I, 481 V.L.; III, 17.
flamma sine robore, V, 572 N.
umbra, VII, 698 N. et V.L.
ausa, XV, 298 N.
ira, VII, 123.
monere, XVII, 84.
_Castalius_ fons, III, 97, 98 N. et V.L.
_Castalium_ carmen, XI, 482 N.
_Castalia_ avena, XIV, 468.
_Castigari_ aquis, XII, 356 V.L.
_Castor_, conferatur _Fiber_, _Ledæus_ et _Pollux_.
_Castra_, classis, XVII, 291 V.L.
_Castrum_, scil. Inui, VIII, 359 N.
_Castulo_, III, 97 sq. N., 391.
_Castus_ ductor, XVII, 130 N.
_casta_ paupertas, I, 609 N.
fides, I, 481 N.; II, 525.
Saguntus, III, 1.
jura servare, XIV, 84.
secula Saturni, XI, 458 N.
sedes piorum, II, 698 N.
cervice juvenca, XIII, 431 N.
Dindyma, XVII, 21 N.
ara, XVII, 87.
_castus_ labor, XVII, 29 N.
_castum_ penetrale Palladium, XIII, 62 N.
_Catanæi_ fratres Pii, XIV, 197 N.
_Catane_, XIV, 196 N.
_Cateia_ panda, III, 277 N.
_Catillus_, IV, 187 V.L., 225; VIII, 364.
_Cato_ Major, VII, 691 sq. N.
_Catus_, IV, 139.
_Caucasiis_ antris se protulit tigris, IV, 331 N.; V, 148 N.; XV, 81.
_Caudinæ_ fauces, VIII, 565 N.
_Caunus_, IV, 233 V.L.
_Caurus_, I, 469; II, 290 N. [nota ad II, 290 non exstat]
_cauri_ furentes XIV, 74.
_Cavare_ humum ferro refossam, XIII, 427.
_cavata_ pinus, VI, 522.
alnus, XII, 521.
_Cavea_ concionis in circo, XVI, 472 N., 535.
_Cavere_ capiti cudone, VIII, 494.
suis civibus, IX, 141 N.
_cauta_, IV, 804 N.
_cauta_ virtute domandus rector, XV, 186.
_Cava_ nubes, III, 656; IX, 438.
tempora, I, 206.
_cavæ_ turres, IV, 21.
umbræ, XIII, 894.
_cavus_ tinnitus, XVII, 18.
_cavum_ æs, scilicet clipei, II, 246 N.
_Caystri_ olores, XIV, 189 N.
_Cecropidæ_, XIII, 484.
_Cecropius_ Hymettos, II, 218 N.
_Cecropiæ_ ceræ, XIV, 26 N.
_Cedit_ lupatis, I, 217.
nocti, V, 677.
nox Eoo, IX, 180.
honos inperfectus, XV, 438.
in nubila, XVII, 547.
imperio tantum terræ, I, 192.
letum hastæ, IV, 569 N.
labori, malis, etc., III, 161 V.L.
tantum Latio Lyæo, III, 370.
_Celata_ deam, XIII, 57 N.; XVII, 580 N.
_Celebrare_ aliquem obcursu, VI, 398 N.
gaudia, XI, 493.
cineres, XVI, 578.
tumulos, XVI, 292 N.
_Celeritatis_ notio expressa, I, 224; III, 306 sq. N.; IV, 145 sq. N.;
XII, 185 sq.; XIII, 240 sq., 328, 337 sq.; XIV, 507 sq.; XV, 208
sq., 569 sq.; XVI, 485 N., 501.
_Celeusma_, VI, 360 seq. N.; XI, 487 N.
_Celsus_ profatur, II, 454 N.
mente, XVI, 187.
Senatus, XII, 313, 551.
exercitus, XVII, 125 N.
provocat hostem, XVII, 520 N.
librat tela, XII, 622 V.L.
_Celtæ_ leves corde, IV, 49 sq. N., 706; VIII, 16 sq.
non nisi primo impetu feroces, IV, 311 seq. N.; VIII, 16.
monstra hominum, Gigantum posteri et Terræ filii, V, 108 sq. N.
deficiunt a Romanis ob vetus odium, XI, 25 seq. N.
pavidi et laboris longi anheli, XV, 717 sq. N.
Italiam invaserunt et expugnarunt Romam, IV, 45 sq. N.
Conf. _Galli_, _Senones_, _Boii_.
_Celtiberorum_ nomen et origo, III, 340 N.
Conf. _Hispani_.
_Celtica_ rura, I, 46 N.
_Celticus_ cruor, V, 143.
_Cenchrea_, Pirenes et Neptuni filia _cenchreis_, _cenchrites_,
serpentis genus, III, 426 V.L.
_Cenotaphia_, III, 86 N.; XVI, 304 N.
signis armisque mortuorum exornata, IX, 118 N.
in Ceramico et in campo Martio, XIII, 484 N., 659 N.
_Censent_ Patres, I, 684 N.; II, 375; XVII, 19.
_Census_ ignoti olim, VII, 167 V.L.
_Centauri_ bimembres, victi ab Hercule, III, 41, 42 N.
_Centenius_, XII, 463 N.
_Centum_ aræ, I, 91 N.; XII, 333 N.
ora, seu linguas exoptant sibi poetæ, IV, 526 N.
_Centuripæ_, XIV, 204 N.
_Cephallenia_ insula, XV, 305 N.
_Cephalœdis_, seu _Cephalœdium_, XIV, 252 N.
_Ceræ_ Cecropiæ, XIV, 26 N.
_Ceramicus_ locus Athenarum, XIII, 484 N.
_Cerastis_ incocta spicula, XV, 681 N.
_Ceratæ_ carinæ, XI, 587.
_Ceraunia_ mixta cælo, V, 386 N.; VIII, 631.
_Cerbereus_ stridor, VI, 178 N.
_Cerberus_, II, 538 N.; XIII, 572. [nota ad II, 538 non exstat]
janitor Stygius et aulæ lacrimosæ, II, 552 N.; III, 35 N.
forma trifauci personat insomnis, II, 551 N.
ab Hercule tractus ex inferis, III, 35 sq. N.
ruptis vinculis etiam Furiis terribilis, XIII, 591 sq.
_Cerealia_ dona, VII, 183 N.
_cerealis_ sulcus, VIII, 543 N.
Anagnia, XII, 533 N.
_Ceres_ Hennæa, I, 214 N.
_Cereris_ propensæ favore nutrita, XII, 375 N.
ea fraudare cohortes, XVII, 194.
benigna, XI, 266.
_Ceretani_, III, 357 V.L.
_Cerillæ_, VIII, 579 V.L.
_Cernere_ ferro, XVI, 531 N.
_Cernuus_, X, 255; XVI, 412.
_Cerretani_, III, 357 N. et V.L.
_Certa_ sagitta, II, 112 N.; XIV, 441.
membra ferre, X, 155.
_Certamine_ gressum tendere, XII, 268 N.
subito, VI, 327 N.
pro certatim, VII, 719 N.
pugnæ, IX, 136; XII, 297.
_certamen_ curule, XVI, 317 seq. N.
_certamina_ campi cursu transigere, X, 471 N.
_ad certamen_ favis vocat Hybla Hymetton, XIV, 199.
_Certare_ alicui, I, 234 N., 248; II, 101; III, 308; IV, 202, 707;
V, 16; VII, 199; XIV, 374, 645, 656; XVII, 318.
Tonanti ausit, X, 54 N.
_certat_ sistere, X, 211, 487; XI, 5, 429; XIII, 654.
_certatus_ nobis orbis, XVII, 337 N.
_Cerva_ alba numen, XIII, 115... 137 N.
Cerynitis æripes, III, 39 N.
_cervæ_ cornigeræ, III, 39 V.L.
_Cervi_ et _cervæ_ synonyma, III, 39 V.L.
vitæ tenaces, III, 126 N.
Conf. _Stili_.
_Cervix_ adplausa equi, XVI, 357 N.
_Cessare_ fletu, II, 653.
culpa, XIII, 518.
Latio, XV, 733 N.
_cessata_ tempora, V, 533 N.
_Cestus_ Veneris, VII, 447 V.L.
_Cethegus_, VIII, 575 N.
_Cetra_, vid. _Cætra_.
_Chalcidica_ Nola, XII, 161 N.
_Chalybs_ volucer, II, 107.
candens tortoris instrumentum, I, 171 N.
_chalybem_ pati, VI, 255.
_Chaonia_, III, 679 N.
_Chaos_ origo rerum, XI, 453 seq. N.; XIII, 439.
_Charon_ umbris tot laxat sedem, IX, 251 N.
capaci mole vectat agmina, XIII, 761.
_Charybdis_, II, 308 N; XIV, 254 sq.
atra, XIV, 474 N.
_Chelæ_ devexæ, XIV, 75 N.
_Chelydri_, I, 412; II, 536; V, 354.
_Chelys_ grata, XI, 408 N.
_Chimæra_, XIV, 497 N.
_Chironis_ sedes, lyra et institutio heroum, XI, 449 sq. N.
_Choaspes_, III, 317 V.L.
_Chremes_, seu _Chremetes_, I, 403 V.L.
_Chromis_, I, 403 V.L., 439 V.L.
_Chrysas_ flumen, XIV, 229 N.
_Cibo_ parco vires restituere, VI, 95 N.; XV, 810 N.
_Cicatrix_ mente signata, VIII, 287 N.
_Ciceronis_ patria, villa, genus et laus, VIII, 404 sq. N.
_Cicones_, II, 75 N.; XI, 475.
_Ciere_ clamore, III, 437.
cunctos nomine, I, 455 N.
in vota Gradivum, X, 550.
belli simulacra, XVI, 528 N.
in pugnam, IV, 270 N.
pugnas æris stridore, VII, 605 N.
bella, XII, 218; XIV, 31.
suspiria, XVII, 215.
_Cilnius_ et _Cilnia_ gens Etrusca, e qua Mæcenas, VII, 29 V.L.
_Cimini_ lacus, VIII, 491 N.
_Cimmeriæ_ domus, XII, 130 sq. N.
_Cineres_ Trojæ, III, 565 N.; XVII, 363 N.
_cinis_ restat de tanto nomine, I, 600.
Libyæ, VII, 493 N.
_cinerem_ ad pectora pressare, VIII, 129 N.
_Cingere_ sinus inadsuetum Pœnis, III, 236 N.
_Cingula_ saxa, X, 34 N.
_Cinyphium_ coccum, XVI, 354 N.
_Cinyphus_, seu _Cinyps_ flumen, II, 60 N.; III, 275; V, 185; XII,
226.
_Circæa_ mœnia, dorsum, juga, VII, 692 N.; VIII, 390 N.
_Circe_ Picum sparsit plumis, VIII, 440 sq. N.
ejus artes magicæ et veneficia, VIII, 498 sq. N.
_Circumflua_ insula et urbs I, 289; VIII, 595; XV, 221.
_Circumfundere_ signum, V, 200 N.
_Circumligat_ anguis sidus, III, 193 N.
Tethys orbem undis, XIV, 347.
_Circumspecta_ arma, VI, 619 N.
_Circumspectare_ medicamina, XV, 8.
_Circumstant_ discrimina et fraudes, VIII, 170.
_Circumtonare_ armis, IV, 253.
strepitu aulam, VI, 216.
_Circumvallata_ insula profundo, XII, 355.
urbs castello, I, 328.
_Circumvolitat_ campum jaculo, XVII, 415.
_Circus_, XVI, 323.
_Cirrha_, Delphi, et _antra Cirrhæa_, III, 9 N., 97 N.
Parnasia, XII, 320 N.
_Citare_ hastam, IV, 536 N.
_citatum_ dorsum, X, 468 V.L.
_Clades_ venientes, I, 41 N.
_Clamat_ unda et ventus, IV, 524 N.
procella, IX, 516.
orator malus, VII, 220 N.
oraculum, XII, 337 N.
imago clamoris, XIV, 365 N.
_Clamor_ nauticus, XI, 487 N.
_Clamosus_ Helorus, XIV, 269 N.
_Clanis_, VIII, 453 N. et V.L., 538 N.
_Clanius_, IV, 188 V.L.; VIII, 453 N., 535 N.
_Clara_ petere, I, 570 N.
flamma, XVII, 94.
_Clasius_, VIII, 453 V.L.
_Clathris_ clausa, I, 569 V.L.
_Clauda_ fides, XIII, 33.
_Claudia_ navem Cybeles trahens, XVII, 33 sq. N.
_Claudia_ gens antiquissima et nobilissima, V, 330 N.
_Claudit_ vada ruina, IV, 621 N.; XI, 138 N.
orbem flexibus, II, 450 N. [nota ad h.l. non exstat]
muros aggere, I, 331.
portus molibus, II, 408.
vultus casside, X, 649.
pontum, VIII, 482 N.
ora cassis, XIV, 158 N.
thorax latus, IX, 588.
bellum pectore, I, 140.
metus sub corde, VI, 381.
Alpes, I, 546.
nox thalamos, XV, 542.
murmur vulnere, IV, 172.
cælum tenebris, XII, 613 N.
ferrum, I, 681; XVI, 357.
labores belli, XV, 652 N.
_Claudere_, _includere_ et _excludere_ pro finire et desinere, VI,
327 V.L.; XIII, 686 N.
_cludere_, VI, 451 V.L.
_Claudius_, vid. _Appius_, _Clausus_, _Nero_, _Taurea_.
_Claustra_ undæ, V, 44 N.
_claustris_, XII, 442.
_Clausus_ auctor gentis Claudiæ, VIII, 412 N.; XIII, 466 N.; XV, 547;
XVII, 33.
_Clava_ heroum et Herculis, II, 155 N.
nodosa, II, 246.
_Clavigerum_ numen, III, 14 V.L.
_Clavus_ latus, insigne sacerdotum Herculis, inventum a Baliaribus,
III, 27 N.
_clavum_ regendæ patriæ, IV, 711.
_Cleadas_, VII, 637.
_Clementer_ crescit jugum, I, 274 N.; IV, 489 N.
_Clementior_ Libyæ pars, I, 198 N.
_Cleonæ_ et _Cleonæus leo_, III, 34 N.
_Clipei_ septemplices, V, 318 N.
in iis origo et imago, seu historia majorum rerumque ab iis
gestarum expressa, I, 407 N., 415 N.
aliæ imagines, V, 142 sq. N.
_clipeus_ Hannibalis, II, 395... 452 N.
pericli, II, 576 N.
rudis, purus, albus, I, 629 N.
ex sinistro suspendebatur humero, et dextra hastam tenebat, unde
ἐπ’ ἀσπίδα et ἐπὶ δόρυ, IV, 387 N.
in eo portatur mortuus ex acie, V, 584 N.
substernebatur dormienti militi, VII, 322 N.
quatitur ab heroe, IX, 423 N.
pro tutela, II, 576 N.
_Clitumnus_ fl. cujus aqua pota candidos boves facit, IV, 545 N.
_Clivosus_ trames vitæ, VI, 120 N.
_Clœlia_, X, 492 seq. N.; XIII, 828 sq.
_Clœlius_ ejusque equus post Cannensem cladem, X, 454... 502.
_Clotho_, IV, 369.
longa, V, 404 N.
_Cludere_, vid. _Claudere_.
_Clupea_ urbs, III, 243 N.
_Clusium_, V, 124 N.; VIII, 478 N.; X, 483.
_Clypea_, III, 243 N.
_Clytius_ Pellæus ad nomen patriæ vana tumens, XVII, 429.
_Cocali_ filiæ Minoa occidunt, XIV, 39 sq. N.
_Coccum_ Cinyphium, XVI, 354 N.
purpuræ species, diversa ab ostro, XVII, 395 N.
_Cocles_, X, 484; XIII, 726 sq.
_Cocytos_, XIII, 566 N.; XIV, 586 N.
_Cocyti_ vocabula mansere Lucrino, XII, 116 N.
_Cœnare_ de die, XI, 41 N.
_Cœptare_ magna, II, 275 V.L.
_Cogit_ aquas in arva, VIII, 382.
_coactis_ humeris ferre, III, 638 N.
_coactas_ sedes ponere, XII, 361.
_coacti_ Numidæ, X, 185 V.L.
_Cognominis_ haud parvi vir, X, 421 N.
_Cognitus_ bene Latio micat ensis, XVII, 394.
_Cohæret_ infixum terræ, XVI, 587.
_Cohibet_ se, VII, 151 N.
fugam, XV, 742.
se Libya, XVI, 219.
_Coire_ ripas, I, 52.
_Colla_ submissus dolori, VI, 414 N.
subdere fortunæ, X, 215 N.
dare victa catenis, XV, 247.
_Collatia_, VIII, 361 N.
_Collinus_, IV, 344.
_Color_ mortis, VI, 409.
_Columbæ_ Veneris aves, III, 683 N.; IV, 106.
conditrices oraculorum, III, 679 sq. N.
_Columen_ regni, XV, 385.
_Columnæ_ Herculeæ, I, 142 N.
domus liberi, II, 65 N.
_Coma_ flammæ, I, 358 N.; VI, 183 N.
arborum IV, 682 N.
composita, XV, 29 N.
votiva, XV, 671 N.
erecta furentis, II, 668 N.
_Comantes_ cristæ, IV, 515 N.
rami auro, VI, 183 N.
pinus flamma, XIV, 420 N.
crines, XVI, 59.
_comans_ galea, XVI, 167.
_Combibere_ luxus, XI, 400 N.
_Comes_ dictis hasta, IV, 134 N.; IX, 568.
_Cometes_ pestem aliaque mala portendit, I, 461 seq. N.; VIII, 637 N.
_Commendat_ vulnus membra, V, 278 N.
semina sulcis, XV, 539.
iter, XII, 118 N.
_Commercia_ culpæ servant pacem, II, 506 N.
_Compages_ ætherea, I, 204; XI, 456 N.
telluris, XII, 146.
carinæ rupta, XVII, 277.
cæli soluta, XVII, 607.
_Comparare_ gladiatores, etc., I, 39 N.
_Comparationes_ petitæ a celeritate cursus equorum in Olympiis, I, 224
N.; XV, 210 sq. N.
a Dacis, sagittas veneno infectas jacientibus, I, 324 seq.
stellis transcurrentibus, I, 358, 359 N.
revulsis Alpium scopulis, I, 370 seq.
apro, I, 421 sq. N.
Marte, I, 433 sq. N.; XVII, 487 sq. N.
comete, I, 461 sq. N.
fluctibus vento tumescentibus, I, 468 seq. N.; VIII, 426 sq.; XV,
154 seq. N.
gubernatore navis, I, 687 sq. N.; II, 289 sq. N.; IV, 713 sq. N.
Amazonibus, II, 73 sq. N.; VIII, 428 sq. N.
avibus vesperi catervatim ad nota cubilia redeuntibus, II, 215,
216 N.
apibus inminente tempestate ad alvearia catervatim properantibus,
II, 217 seq. N.
Furiis, II, 671 sq.
leone, II, 683 sq. N.
angue cælesti, III, 192 sq. N.
canibus venaticis, III, 294 seq.
Neptuno et Nereidum choro, III, 410 seq. N.
Tartari altitudine, III, 483 sq. N.
navita, oculos æquoribus fessos adspectu cæli renovante, III, 535
seq. N. [nota ad h.l. non exstat]
Borea, IV, 244 seq.; X, 11; XIV, 121 seq.
Mimante, gigante, IV, 275 seq. N.
pila et molibus in mare Tyrrhenum jactis, IV, 295 seq. N.
feris armentisque, incendio diffuso trepide decurrentibus monte,
IV, 302 sq. N.
pugna ventorum, IV, 321 seq. N.; VII, 569 sq. N.
a tigride valles pererrante, et in pecora absentia, tamquam
præsentia, sæviente, IV, 331 seq. N.
leonibus secum pugnantibus, IV, 372 sq. N.; 563 sq. N.
torrente, IV, 520 sq. N.; XII, 185 sq.; XVII, 121 sq.
duobus ursis taurum invadentibus, IV, 563 sq. N.
avulsa parte montis, IV, 600 N.
Bacchis, IV, 776 seq. N.
piscatore, esca et nassa pisces incautos capiente, V, 47 sq. N.;
VII, 500 seq.
cerva, V, 280.
columba, V, 282.
lepore, V, 284.
leone subsidente, conspecto tauro, qui pugnas meditatur, V, 309
seq. N.
tempestate, seu fulmine, V, 384 seq. N.
fragore ventorum et undarum, V, 393 sq. N.; XII, 186 sq.
volucri vix haærente in arbore nutante et a Zephyro agitata,
V, 504 sq. N.
igni languido, qui stipula inani crepitat, V, 571 sq. N.
aqua ebulliente in aheno, V, 605 sq. N.
anguibus, Gigantum pedibus, VI, 181 N.
hydra Lernæa, VI, 182 N.
dracone, horti Hesperidum custode, VI, 184 N.
turbine ac tempestate, ruinam terris minante, VI, 321 sq. N.
arte capiendi lupos fovea, virgultis tecta, et agnæ balatibus, VI,
329 seq. N.
Achille, VII, 120 seq. N.
pastore munitis stabulis secure dormiente, lupisque frustra
sævientibus, VII, 126 seq. N.
flexibus Mæandri VII, 139 sq. N.
a rebus sub sensus cadentibus cum adfectionibus animi, VII, 141
seq. N.
splendore solis, in aquæ superficiem incidente et ab ea repercusso
VII, 143 sq. N.
subita tranquillitate maris, VII, 254 sq. N.
multitudine ac fulgore astrorum, VII, 362 sq.
copia sparsorum ignium, quibus saltus uruntur, VII, 364 sq. N.;
IX, 605 seq. N.
ventis inter se pugnantibus, VII, 569 sq. N.
vigore ac virtute Nestoris, VII, 596 sq. N.
fulgore Luciferi, Oceani unda renovati, VII, 639 sq. N.; XII,
247 seq.
aucupe, aves capiente viscatis arundinibus, VII, 674 seq. N.
Plutone nigro curru rapiente Proserpinam, VII, 688 seq. N.
pastore, agnam eripiente lupo, VII, 717 seq. N.
hominibus cumulo cæsorum pressis, qui redditam deinde lucem
solemque intueri pavent et connivent, VII, 727 sq. N.
auriga indocili, qui confestim totas effundit habenas, VIII, 279
sq. N
fulgore gemmæ, VIII, 467 N.
mille navibus Trojam petentibus, VIII, 619 seq.
matre, cui certa nati mors obversatur animo et oculis, IX, 41
seq. N.
sonitu maris, ventis agitati, IX, 282 seq. N., 354 sq. N.
clamore strepituque Gigantum, IX, 305 seq. N.
aristis a vento agitatis, IX, 358 sq.
fera in hostes inruente, etsi undique vulnera ei infligantur, X, 2
sq. N.
sagitta, X, 11, 12.
venatore, qui conspecto leone non amplius capream insectatur,
X, 18 sq. N.
cane venatico, X, 77 seq. N.
aquila, quæ pullos suos cogit adversos intueri solis radios,
X, 107 sq. N.
catulis leænæ, venatores pro matre adgredientibus, X, 124 seq. N.
arboribus magnis, vento, securi vel fulmine eversis, X, 164
seq. N.
leone vulnerato, X, 241 sq. N.
tigride vulnerata, et languentem hiatum in vanos morsus pandente,
X, 295 sq. N.
navi vasta instar insulæ, ac naufraga, cujus arma ac partes
sparguntur, X, 321 seq. N.
gubernatore navis, qui facto naufragio solus litori adnatat,
X, 608 sq. N.
leone, in juvencum inruente ejusque tergo inhærente, XI, 243
sq. N.
serpentibus vere ineunte exuvias ponentibus et e latibulis
prodeuntibus, XII, 6 sq. N.; XVII, 448 sq.
aquila, serpentem coercente a nido et rostro unguibusque
incessente, XII, 55 sq. N.
torrente, æquore et ventis, XII, 186 seq. N.
ebore et margarita, XII, 229 sq. N.
splendore Luciferi nubibus hebetato, XII, 247 sq.
velocitate tigridis, quæ amissos fetus quærit, XII, 458 sq. N.
aqua, cujus circuli, seu gyri, ex lapide injecto orti, sensim
expanduntur, XIII, 24 seq. N.
Geryone, tribus dextris pugnante, XIII, 200 sq.
celeritate liburnæ navis, quæ se ipsam uno remorum ictu præterit,
XIII, 240 seq. N.
flammis Phlegethontis, XIV, 61 seq.
olore, qui inmobili corpore, at pedibus sub aqua agitatis remigat,
XIV, 189 seq. N.
Ajace Oiliade, qui nave percussa fulmine Minervæ periit, XIV, 479
seq. N.
piscatore, qui cessante tempestate navem conscendit, XIV, 623 seq.
castore, testiculos, seu inguen, cujus causa capitur, avulsum sibi
abjiciente, ut ipse incolumis effugiat, XV, 485 seq. N.
Diana, ingentem ferarum stragem edente, XV, 769 sq.
belua ponti famelica, quæ piscem conspectum avide deglutit, XV,
784 sq.
tauro, qui solus in silva relictus mugit furitque, XVI, 4 sq. N.
sole stellas, Nilo flumina, Atlante montes, Oceano maria reliqua
superante, XVI, 35 sq. N.
ventis, omnia rapientibus, XVI, 96 seq.
Sirio, causa pestis, qua permulti absumuntur, XVI, 99 seq.
Mercurii celeritate nexis talaribus, XVI, 500 N.
fluvio, qui disruptis ripis exspatiatur, XVII, 121 seq. N.
navita, qui, furore Austri ac tempestatis cessante, non ventum
confestim secundum efflagitat, contentus mare tranquillum esse,
XVII, 207 sq. N.
impetu Britannorum, covino agmina turbantium, XVII, 416 seq.
serpente, qui virus effundit, XVII, 447 seq. N.
fulmine, omnia prosternente, XVII, 474 seq. N.
metu, quo ruunt homines, incendio in urbe sæviente, XVII, 504
sq. N.
triumphis Bacchi et Herculis, XVII, 647 sq. N.
_Compendia_ leti, X, 475 N.
fugæ, XII, 353 N.
viæ grata sunt tibi, XVII, 573.
_Compescere_ dolores morte, II, 144.
famem, II, 525.
Rhenum ripis, III, 599.
arma, IX, 16.
Istrum, III, 617.
corda, VII, 405.
_Competit_ ætas, I, 114.
_Complet_ sagitta spatium ducti nervi, II, 127 N.
bissenos lunæ orbes, III, 67.
_Componit_ par pari, I, 39 N.; III, 375; IX, 571; X, 70; XI, 212; XVI,
615 N.; XVII, 549.
se alicui, III, 125 N.
manus monstro, VI, 246 N.
carbasa malo, VI, 354 N.
comam, XV, 29 N.
filum lino, III, 375 N.
mentem, XI, 350 N.; XIII, 317.
curas, XII, 682.
gentem, XVII, 355 N.
lumina longo somno, V, 529 N.
Somnus lumina, VII, 204.
mortuum terra, IX, 95 N.
_Compos_ vix metu, IV, 806 V.L.
pugnæ, VIII, 229 N.
ausi memorabilis, XI, 364.
_Comprendere_ Romam bello, I, 269.
visu, III, 408.
campum, valet lancea, IV, 102.
_Comprimit_ flamina Auster, XVII, 207.
_comprimitur_ urbs freto, VIII, 530 N.
_comprime_ orientes fletus, VI, 538.
_Concani_ bibentes sanguinem equinum, III, 361 N. et V.L.
_Concedit_ in leges Tyrias, XV, 5 N.
unda, XV, 237 N.
scil. vita, seu fato, III, 20 V.L. [recte 19]
non ulli dextra et astu, XIII, 452.
mari, XIV, 562.
laudi, XVII, 323, 651.
Alpes, IX, 187 N.
_Concha_ torta Tritonis, XIV, 374 N.
_Concita_ Dea, II, 543 N.
_conciet_ nimbos, XII, 611.
_Concilium_ et _consilium_ commutantur, XI, 71 V.L.
_Concipere_ bellum, fœdus, vadimonium, jusjurandum, vota, I, 109 N.;
II, 14 N.; VII, 77 N.; XIII, 746.
furorem, V, 182.
_Conclamare_ mortuos, v. _Mortui_.
_Concolor_, I, 233, III, 682 N.
_Concors_ insania IV, 100 N.
lingua citharæ, XI, 437.
fuga, XVI, 68.
frenum, XVI, 380.
_Concretum_ frigus, III, 518 N.
_Concurrere_ viris, XIV, 129.
viro, XVII, 519.
_Concutere_ hastam, XVI, 108 N.
thyrso Calpen III, 102.
_Condensa_ arma, etc., I, 365 N.; II, 447; XIII, 600; XIV, 639.
_Condere_ gentem, I, 28 N.; IV, 765.
_condit_ nox terras I, 557; VIII, 166; XIII, 254.
mucronem jugulo, II, 260.
dolorem, X, 618.
mente, XIII, 40.
telis campum, IV, 452.
telis æthera, II, 37 N.; XVII, 66.
nomen sibi factis, III, 71 N.; IV, 37.
letum sub gurgite, IV, 607 N.
noctem, IV, 480 N.
ilicem proavorum seclo, X, 532 N.
colle, I, 275 N.
urbem servando, XIV, 682 N.
portenta, seu fata, XVI, 126 N.
se (in) sociis, V, 279 N.
_Condiscere_ oculis pacem VII, 462 N.
_Conditor_ diræ artis, XIV, 216.
_Conferta_ densis maniplis legio, VII, 390.
_Conferre_ manus, VII, 599.
gradum, XV, 188 V.L.
se alicui, seu par pari, I, 39 N.; III, 125 N.
_Conficere_ Gigantas, XVII, 649 N.
_Confidere_ pelago, III, 153.
_Confremit_ cælum, XVI, 397.
_Confunditur_ iter, III, 663 N.
murmur, XV, 138.
turbine Gradivi, XI, 101 N.
pectus visu, XV, 760.
tela, XIV, 334 N.
_Congeminare_ sonitum, III, 196.
suspiria, XVI, 267.
_Congerere_ in Rutulos mala, II, 540.
opes, V, 266 N.
_Conjungere_ dicta, XIII, 446.
Martem, XV, 518.
_conjunctus_ campus, V, 302 N.
_Conjurationes_, v. _Sanguis_.
_Conliduntur_ corda, XI, 45 N.
ossa, II, 200.
corpora, IV, 160.
viri procursu, VII, 566.
_Conligere_ gressum, IV, 391 V.L.; VI, 399 N.
se in orbem, VII, 309 V.L.
se, VI, 399 N.
hostem per vulnera, X, 3 N.
hastas, VI, 399 N.
pennas V, 282 N.
se in arma X, 128 N.
flammam, IV, 305; IX, 602; XVII, 93.
iram, IX, 477 N.
corpus, X, 254 N.
flatus velis, XIV, 390.
vestigia alicujus, XII, 462 N.
_Conmurmurare_ inferias clauso ore, XV, 821.
_Connectuntur_ apes, II, 221 V.L.
brachia a choro, III, 412 V.L. [recte 414]
cacumina cælo III, 675.
_Connivere_, VII, 729 N.
_Cononeus_ Tarentum Hannibali prodit, XV, 324 N.
_Conripere_ viam, fugam, gradum, campum, tempus, pugnam, I, 570 N.;
XVI, 395.
leto Celtas, XIII, 80.
agmen cursu, XV, 208.
_Conrumpere_ prospectum, V, 35.
fœdera, XII, 303.
_Consanguineam_ dextram portendere Sagunto, I, 655, 671 N.
_Conscia_ virtus, I, 493 N.; II, 575 N.
loca rerum, seu rebus, quæ ibi sunt vel fiunt, III, 303 N., 399;
V, 23; IX, 180.
_Conserere_ thoracem, IV, 16 N.
_consita_ ilex, X, 532 V.L.
_Considunt_ bella, VIII, 331; XVI, 218.
fluctus, XVII, 290.
_Consilium_ locorum, IX, 219 N.
Cf. _concilium_.
_Consors_ Justitiæ Fides, II, 486 N.
thalami, III, 63.
_Consortia_ terræ, XIV, 20.
cæli longa te manent, III, 611.
_Constat_ hac mercede, II, 542 N.
_Consules_ alternis mensibus, vel diebus imperium tenebant, IX, 17 N.
_Consumit_ pontus visus, III, 157 N. et V.L.
tela pectore, V, 642 N.
tela clipeo X, 128 N.
vocem, III, 157 N.
rabiem in hoste, XII, 462 N.
noctes somno totas, III, 172; XI, 404; XV, 33.
_Consumitur_ ira fortunæ, IX, 47 N.
vulneribus, X, 285.
pudor peccando, XI, 34 N.
annus, XV, 408.
_Consurgit_ in hastam, ensem, ictum, I, 401 N.; IV, 610 N.; XVI, 585.
columna, etc., VI, 664 N., 684; X, 274; XIII, 54 N., 277.
equus currens, XVI, 390 N.
excelso colle Saguntos, II, 446.
Cf. _Surgere_.
_Contendit_ nervo sagittas, I, 323 N.
iter, V, 125.
cælicolis, I, 234 N.; V, 104.
tueri, XIII, 441.
_Contermina_ cædis, seu cæsis, etc., æsculus, V, 510 V.L.; VIII, 39.
_Conticuere_ fibræ, I, 139 N.
_Contingere_ adspectum, XIII, 403.
visu manes, XIII, 506.
_Contorquet_ ignis nubila pingui fumo, IV, 307.
_contortum_ pelagus, V, 397.
_Contunditur_ conamen pugnæ, I, 33 N.
pugna, XII, 421 N.
gens, IV, 706 N.
Tyrii, IX, 545.
mœnia malis, XVII, 368.
_Contus_, hasta longa inpr. Sarmatarum et Scytharum, XV, 684 N.
_Convellere_ vestigia limo IV, 577 N.
vulnera questu, VI, 431 N.
signa, XIII, 82 N.
_Convertit_ prælia dextra Hannibal, XVII, 446.
_Coni_ niveum decus, IV, 13 V.L.
inplumes, VIII, 419 N.
_Cooriri_ ad bellum et in pugnam, X, 185 V.L.
_Copia_ Martis sit, VIII, 4.
_Copria_ promontorium, II, 306 N.
_Coquere_ iram, consilia, bellum, extrema cœpta, XX, 327 N.; 540.
_coquit_ ira nos, II, 327 N.; XIV, 103.
fervor æthera, I, 258.
pestis inopes, II, 462 N.
Sardinia arva, XII, 373.
_coquitur_ Africa veneno serpentum, I, 212 N.
_Cor_ Punicum, XII, 737.
_cordi_ est certare dolis, V, 97.
sententia eadem, XVI, 648.
_corde_ æquare facta, XIII, 803 N.
_Cora_, IV, 187 V.L.; 220 N.; VIII, 378.
_Corbis_ et Orsua pugnant, XVI, 533 sq. N.
_Corbulo_, XIV, 408.
_Corcyra_, XV, 297 N.
_Corduba_, III, 400 N.; XVI, 470 N.
_Corfinium_, VIII, 520 N.
_Corinthia_ vasa et æra, XIV, 655 N.
_Cornigera_ cassis, XV, 679 N.
_corniger_ Hammon, XIV, 572.
_Cornipes_ ostro stratus, XVI, 166 N.
_Cornu_ Cydonium, II, 109 N.
_cornua_ antennarum, XIV, 389 N.
pro crine, XV, 679 N.
pro tibiis et audacia, XV, 761 N.
insigne regum Macedoniæ, Jovis Hammonis, Bacchi, Panis aliorumque
deorum, inpr. fluviorum, I, 415 N.
arcus juncta, II, 126 N.
_cornu_ imum, XIII, 328 N.
_Cornus_, hasta, II, 124 N.; XIV, 442; XV, 441.
est secundæ et quartæ declinationis, X, 37 V.L.
_Corona_ armata, VII, 308.
Tyria, V, 200 N.
quodvis præmium victoris, XVI, 299 N.
murali cinctus turrita tempora, XIII, 366 N.
_Coronare_ signa militaria diebus festis, XV, 420 N.
aras ac templa in publica lætitia, XII, 641 N.; XII, 743.
_Corpora_ redeuntum, VI, 572 N.
_corpus_ pro homine ejusque manibus, VIII, 145 N.; XI, 342.
_Cortona_, IV, 720 N.; V, 123 N.; VIII, 472 N.
_Corus_, I, 469 N.; 688; III, 523, 659; XV, 154.
_Coruscare_ telum, I, 434 N.
_coruscat_ mucronem, XVII, 458.
_Corusci_ scopuli, silvæ, II, 353 N.
_coruscum_ fulmen, VI, 605 V.L.
_corusca_ arx, XII, 435 N.
_Corvinus_ M. Valerius, qui cum Gallo pugnavit, et M. Valerius Messala
orator, etc., V, 77 sq. N.
_Corvus_ Phœbea ales, V, 78 N.
_Corybantes_, v. _Curetes_.
_Corymbi_ Bacchi, VII, 195 N.
_Corythus_, conditor Cortonæ, IV, 720 N.; V, 123 N.
_Corytus_, pharetra, II, 106 N.; VII, 443; XV, 773.
_Cossyra_, _Cosyra_, _Cosura_, XIV, 272 N.
_Cothon_, II, 164; VI, 357 N.
_Covinus_ falcifer, XVII, 417 N. et V.L.
_Crantor_ Sidonius, IV, 517.
_Crates_ clipei, V, 522 N.
laterum, VI, 540 N.
_Creat_ liberos, IV, 357.
Roma viros ad bella, I, 4.
tellus fecunda viros magnanimos, V, 674; XVII, 464.
_Creatrix_ dira bellorum Hispania, XV, 184.
_Credere_ se pedibus, IV, 300.
gressus luco, VI, 173 N.
prælia dextræ, puero, IV, 426; XVI, 652.
vigori, III, 112 N.
_credi_ ante annos Marti, XIII, 508.
_crede_ experto, VII, 395 N.
_credere_ hoc ne Superis quidem quis auderet, XII, 273.
vix _credenda_ furere, XV, 452.
_Cremera_, II, 6 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Cremona_, VII, 592 N.
_Crenæ_ Phrygiæ, VIII, 503 N.
_Crepitant_ ossa, I, 402 N.
cætræ, XVI, 30 N.
culmi, XIII, 672.
arma, IX, 280 V.L.
_crepitat_ ignis, IV, 681 N.
grando, V, 384.
_Crepusculi_ matutini descriptio, V, 24 sq. N.; X, 540 sq. N.
Conf. _Aurora_.
_Cres_, XIV, 39.
_Crescunt_ artus extenti equuleo, I, 177.
Alpes cælo, II, 353.
_crescit_ terræ labor filius Hannibalis, III, 75 N.
jugum clementer, I, 274 N.
calamus et arundo aucupis, VII, 677 N.
_crescunt_ tabulata et tecta, VII, 677 N.; XIV, 301 N., 309.
in armis et arma, I, 642 N. et V.L.
res adcedentibus, ut contra _decrescunt_, _subsidunt_, _recedunt_,
_diffugiunt_, _discedunt_, III, 157 V.L.; XVII, 219 N.
equi, capita ac pedes in altum moventes, ut _decrescunt_ fessi,
demissis capitibus, XVI, 353 N.
_Cretenses_ in Sicilia, XIV, 39 sq. N.
sagittæ, II, 90 N.; V, 447; XIII, 184.
urbes centum, XIV, 40 N.
_Crimen_, sub quo pellitur, XIV, 288 N.
de adulterio, VI, 439 N., 634 N.
_Crines_ flammæ, I, 358 N.
ardent Masinissæ, res fausti omnis, XVI, 118 sq. N.
alebant prisci Romani, I, 613 V.L.
in nodum religant Hesperides, II, 78 V.L.
victores, inpr. Germani, ponebant, seu consecrabant diis IV,
200 N.
rutili Gallorum, III, 608 N.; IV, 202 N.
Germani nodo substringunt, retro sequuntur et in vertice religant,
IV, 202 N.
vellere, iisque passis aras ac templa verrere solebant matronæ in
luctu ingenti, VI, 560 sq. N.
_Criniger_ Titan, XIV, 585 N.
_Crispare_ hastilia, VIII, 372 N.
_Crispinus_ T. Quinctius collega M. Claudii Marcelli, speculatum
profectus vulneratur, XV, 343... 380; XVII, 306.
_Crista_, X, 93.
_Cristæ_ rubentes, XVII, 279 N.
levant caput, XVII, 392 N.
niveæ, IV, 13 V.L.
triplices, V, 134 N.
rubræ, atræ, sanguineæ, V, 165 N.
equinæ, VIII, 425 N.
_cristis_ sublimes, XIII, 143 N.
_cristæ_ diræ, VII, 295 N.
galeis detractæ in luctu, X, 398.
_Cristata_ cassis, I, 401 N.
_Critias_, IV, 371 V.L.
_Croceus_ honor plumarum, VIII, 442 N.
_Crœsus_ dives apud Superos, non post mortem, XIII, 776 sq.
_Croton_, a Myscelo in memoriam Crotonis condita, XI, 18 N.
_Cruda_ senecta, juventus, etc., I, 405 N.; XIII, 224; XVI, 331.
parma, V, 525 N.
_crudus_ stimulus, V, 226 N.
Iberus, VIII, 323 V.L.
_crudum_ pelagus, XIV, 454 N.
_crudis_ locorum, III, 514 N.
_Crudescunt_ mentes, XIV, 554 N.
cædibus, IV, 449 N.
_crudescit_ ferrum, I, 432 N.
_crudescere_ motu, XI, 89 N.
_Cruentare_ frena morsu, XII, 255 N.
equum calce, XVII, 540.
_Cruentus_ vir, I, 40 N.
_cruentum_ aurum, I, 476 N.
_Crustumium_, VIII, 366 N.
_Crux_, pœna et summorum et intimorum apud Pœnos, I, 153 N.; II,
344 N.
_Cryxus_, IV, 148.
_Cubat_ unda, V, 583 V.L.
_Cudo_, galea, VIII, 493 N.; XVI, 59 N.
_Culmina_ fulgentia rostris, XIV, 649 N.
Tarpeia, III, 609 N.
regni, XVII, 143.
_Cumæ_, v. _Cyme_.
_Cunabula_ per sua ducere filium, III, 81 N.
_Cuncta_ Cyclas, IV, 247 N.
_Cuneo_ densari in unum, XIV, 539.
feroci laxare, XV, 716.
_cuneus_ etiam de equitatu et copiis navalibus, IV, 144 V.L.
_Cupencus_, IV, 535 V.L.
_Cupidinis_ parvulus corytos, pharetra et aureus arcus, VII, 443 N.;
XI, 393.
adflatus, XI, 420.
_Cupidinum_ exercitus, VII, 446 sq. N.; XI, 388 N., 395, 411.
opera in ornanda Veneris coma, VII, 446 sq.
tela blando medicata veneno, VII, 453 N.
sagittæ ardentes, V, 19 N.; XI, 412 N.
_Cupidines_ vincunt ipsum Jovem, VII, 454 N.
aligeri, VII, 458 N.
enervant Pœnos Capuæ, XI, 385... 430.
_Cupra_, VIII, 432 N.
_Cupressus_ mœsta ad bustum, ferale decus, X, 534.
_Curant_ arcere, III, 22 N.
_Cures_ oppidum, caput agri sabini, III, 594 N.
_Curetum_ antra, II, 93 N.; XV, 308 N.; XVII, 21 N.
semiviri chori, XVII, 20 N.
armata saltatio, in qua cymbala cum tympanis pulsantur, XVII, 18
sq. N.
_Curio_, VIII, 425 N.; IX, 415; XIII, 723.
_Curis_, seu quiris, Sabinorum hasta, VIII, 418 N.
_Currunt_ fata, IV, 731 N.; VII, 307 N.
_currit_ ævum, XV, 63 N.
sors, XVI, 670 N.
aqua, VI, 140 N.
dies, XV, 53.
_Currus_, scilicet triumphalis, III, 614 N.; VI, 546 N.
siderum, III, 59 N.
pro equo, XVI, 366 N., 662.
stridens sub pondere Dei, XVII, 490 N.
Senatorum, I, 616 N.
_Cursus_ certamen, XVI, 457 sq. N.
_cursu_ pro cursim, VII, 719 N.
_Curule_ certamen, XVI, 317 sq. N.
_curules_ sellæ, I, 616 N.
_Curvata_ unda, I, 472 N.; IV, 650; XV, 155.
_curvati_ calces equi, XVI, 376 N.
_Curvus_ piscis, XIV, 570 N.
gradus equorum, XVI, 395 N.
_curva_ trabe findere undas, VI, 523.
_curvum_ antrum, VI, 149 V.L.
_Cuspis_ ductus signat in pulvere, IV, 258 N.
_sub cuspide_, IV, 42 N.; XII, 277 N.
_cuspide_ flammare equum, IV, 195 N.
_Custos_ templi, II, 150 N.
_Cyane_, XIV, 515 N., 567, 586.
_Cybebe_, VIII, 363 V.L.
_Cybeles_ simulacrum Pessinunte Romam translatum, XVII, 1 sq. N.
in Almone ablutum, VIII, 363 N.
sacerdotes, montes, et mysteria, XVII, 18 seq. N.
_Cybele_ magna mater Deum, XVII, 36 sq. N.
_Cyclades_, I, 472 N.; IV, 247 N.
_Cyclopum_ camini, antra, saxa, V, 71 N.; XIV, 33, 514 N., 527 sq.;
XV, 427.
libido ad cædes, XIV, 531.
opera præclaræ artis, IV, 433 N.; IX, 448 N.
fulmina, IX, 307.
sedes in inferis, XIII, 440.
_Cycni_ moribundi canunt, XI, 438 N.
_Cydnus_, III, 338 V.L.; XIV, 434.
_Cydon_ latrator, II, 444 N.
_Cydonea_ tela et cornu, II, 90 N., 109; VIII, 494 N.; X, 260 N.
_Cyllenes_ antra, III, 203 N.
_Cyllenida_ plantam ire talaribus nexis, XVI, 500 N.
_Cyllenius_, III, 168; VIII, 111; XIII, 630.
_Cymæa_ vates, IX, 57 V.L.; XIII, 400 N.
_Cyme_ et Sibylla Cumana, VIII, 531 N. et V.L.; XIII, 400 N., 488 sq.
oppugnatur ab Hannibale et a Graccho defenditur, XII, 60 seq.
ibi templum Apollinis in jugo montis a profugo Dædalo exstructum,
XII, 85 sq. N.
_Cymodoce_, nympharum italidum maxima natu, VII, 428 N.
_Cymothoes_ vagæ regna, III, 58 N.
_Cynthia_, IV, 480 N.
_Cynosura_ fidissima nautis Sidoniis, III, 665 N.; XIV, 457.
_Cyprus_ ejusque urbs _Paphos_ Veneri sacra, VII, 456 N.
_Cyrenæi_, seu Battiades, II, 61 N.
_Cyrene_ et _Cyrenaica_, III, 249 sq. N.
mater Aristæi, XII, 369 N.
_Cytherea_ instat aligeris Cupidinibus, VII, 458.
_Cythereia_ ales, III, 683 N.
_Cythereius_ ignis, XII, 247 N.
_Cyzicum_ oppidum et _Cyzicus_ rex, XII, 399 N.
D
_Daci_ et _Dacia_, I, 324 N.
_Dædali_ fata extrema, XII, 89 sq. N.; XIV, 40 sq. N.
_Dædalus_ aliena penna se tollere in auras ausus est, et Icarum
docuit, XII, 90... 101.
Conf. _Cyme_.
_Dahæ_, XIII, 764.
_Damnant_ cibos, II, 595 N.
vivere paci, III, 331 N.
vesci, V, 62 N.
tantos honores esse epulis, XI, 283 N.
arcus hastilibus, VIII, 494 N.
agros tumulis, XV, 557 N.
aciem, XVII, 584 N.
manus sanguine, IX, 126 N.
tenebris Avernis, XV, 76.
_damnati_ Superis, IV, 229; XI, 476 N.
nocti Stygiæ, V, 242 N.
_damnata_ manus, VII, 648 N.
_Damnum_, I, 41 N.
_Daphnis_ pastor Siculus, XIV, 462 sq. N.
_Dapsilis_, VIII, 376 V.L.
_Dardani_ regnum et fata, I, 14 N.
genus, XI, 177 sq. N., 293 N.
_Dardaniam_ inferre Latio, I, 43 N.
_Dardanidæ_, XVI, 24 N.
_Dardanida_, XVI, 191 N.
_Dardanius_, I, 486 N.; II, 336; III, 164, 359; IV, 782; X, 30.
_Dardanus_ ductor, I, 14 N.
_Dardana_ mœnia, XVII, 322 N.
Roma, IV, 670.
lampas, XII, 429 N.
fœdera, XV, 319 N.
_Dardani_, XV, 313 V.L.; II, 1; III, 616; IV, 733.
_Dare_ alicui mentem, I, 63 N.; VI, 609 N.
inania famæ, IV, 73 N.
virum famæ, VII, 217 N.
loca vasta, VII, 212.
leto, VII, 599.
terga montibus, III, 507 N.; IV, 614; VI, 254; VII, 499.
terga malis, XII, 329.
Divos, III, 625 N.
ex sese liberos, VII, 492 N.
urbem in prædas, I, 455 N.
quid in cineres, VI, 716.
faces ferrumque in tecta, V, 636.
lacrimas casibus humanis, VIII, 58.
corpus somno, XVI, 227.
alas sub castra, IV, 511 N.
funera, IV, 216.
se alicui, III, 150 N.
_dat_ jactare, portare, etc., I, 3 N.; IV, 716 N.; V, 324 N.; VI,
702; VIII, 2; XI, 457, 551 N.; XVII, 169.
_dant_ mare vento nautæ, VI, 365 V.L.
mare venti, VI, 365 V.L.
amori sævire, VIII, 113 N.
tramittere bella, XVI, 700 N.
superare, XIII, 145 N.
_datur_ superare, I, 14 N.
fari, I, 78.
Cf. II, 20; V, 40, 410; VI, 423, 659; VIII, 2; X, 57.
clamor ad astra, VI, 252.
_dantur_ campi, II, 315 N.
_datum_ sat fidei proavisque, II, 561 N. et V.L.
_data_ fœdera, V, 304 N. et V.L.
_Dasius_, XIII, 32 sq.
_Dator_ justitiæ, lætitiæ, etc., VI, 467 V.L.
_Dauniacus_, XII, 429 V.L.
_Daunus_ et _Daunius_, _Dauni_ arva, campi, etc., I, 291 N., 440 N.,
665 N.; II, 557 N.; XI, 506 N.; XV, 344; XVII, 158, 220, 431.
[nota ad I, 440 non exstat]
Cf. IV, 502 N., 554.
_Debellati_ bonis Capuæ, XII, 287 N.
_Debere_ nil ultra Superis, XV, 371 N.
_Debilis_ arte belligera, VIII, 259.
_Decemviri_, XIII, 752 sq.
_Decernere_ ferro, XVI, 531 N.
_Decerpere_ decus, IV, 138 N.
undique honorem Vestæ, VII, 184 N.
_Decertare_ hosti, XV, 14 N.
_Decidere_ pectore, II, 628 N.
_Decimum_ volumen maris, XIV, 121 N.
_Decipiuntur_ dii, I, 482; VI, 693.
_Decius_ Campanus, XI, 155 sq., 377 sq.
_Decolor_ moribus, XI, 422 N.
unda, VII, 150.
_Decor_ terribilis, VI, 429 N.
_Decora_ alta relinquere, III, 144 N.
_Decrescit_ stella tenebris, XII, 250 N. [nota ad h.l. non exstat]
equus fessus, XVI, 391 N.
Cf. _Crescere_.
_Decumanus_ fluctus, XIV, 122 N.
_Decurrit_ ætas, XV, 47.
classis, XV, 160.
_Decursiones_ septem in circo, XVI, 372 N.
_Decus_ Laurentum, IV, 221 N.; V, 412 N.
decoris furor, II, 324 N.
_Deducere_ cornua tauri, XIII, 223 N.
_deductus_ stirpe parentis, II, 178.
_deducta_ classis, II, 407 N.
_Deest_ non cernere, VI, 10 N.; VII, 497 V.L.
pascere, VII, 497 V.L.
sperare, XI, 50.
fatis, VIII, 36.
patriæ, XVI, 610.
_Defendere_ primos annos venatu et silvis, II, 69 V.L.
sitim lympha, V, 490 N.; VII, 170; XIII, 99.
dedecus morti, V, 490 N.
misero tela, XVII, 431 N.
tempora lino, III, 271.
Cf. _Prohibere_.
_Defert_ torrens monte silicem, IX, 396 V.L.
_Defessi_ rebus et _defessæ_ res, I, 566 N.
Cf. _Fessi_.
_Deficit_ res me et mihi, VIII, 659 V.L.
scandere, III, 112.
pascere bellum, XIII, 359.
_defici_ pro _deficere_, III, 112 V.L.
_defecta_ viris, VI, 301 N.
_Defigere_ gressum stabilem, IV, 655 N.
telum corpore, IV, 454.
hastam terræ, VII, 294 N.
_defixi_ omine torpent, IX, 253.
_defixus_ ardor sponsæ in ossibus, XV, 269.
torvo obtutu, XVII, 184.
oculos terræ, VIII, 73 N.
_Deformis_ hiems, III, 489.
_Degener_, IV, 515; V, 598 N.; VII, 291 N.; X, 422; XI, 524 N.; XII,
287; XV, 76.
_Degenerat_ dextra, XV, 745.
_Degustat_ hasta cruorem, V, 274 N.
_Dehiscit_ terra, XVII, 607.
_Dejectus_ armorum, XII, 190 V.L.
_Dejicere_ Galam, XV, 464 N.
Magonem, XVI, 154 N.
a limine portæ Pyrrhum, XIII, 726.
volucrem cælo, II, 96 V.L.
caput ense, XIII, 246 N.
_dejici_ culmine regni, XVII, 143.
ab extremo orbe, XVI, 289 N.
spe, X, 380; XII, 189 V.L.
_Delere_ milites, urbem, IX, 39; XV, 549.
_Delibat_ corpus hasta, V, 274 N.
cruorem, XIII, 495.
_Delius_ vates, XII, 330 N.
_Delphi_ quando et ubi conditi, XV, 311 N.
_Delphicum_ oraculum, v. _Cirrha_ et _Pythia_.
_Delus_ sedes Apollonis, V, 204.
_Demergere_ ponto fœdera, I, 62 N.
alvo falaricam, VI, 273.
_Demetere_ colla, IV, 213 N.; V, 286; XVI, 102.
_Demittere_ umbris, I, 439 N.
Erebo, II, 541.
neci, I, 439 N.
stagnis, V, 17.
vadis liventis Averni, X, 137 N.; XIII, 459.
ad Manes, I, 439 N.; IV, 340; XV, 467.
volucrem cælo, II, 96 V.L.; VIII, 522.
_demissus_ crines vertice, III, 284 N.
Cf. _Descendere_.
_Dens_ niveus elephantorum, IX, 581 N.; XVI, 205.
invidiæ, VII, 271 N.
_Densere_ pro _densare_, IV, 159 V.L.; XIV, 539.
_Densus_ ensis, I, 500 N. [nota ad h.l. non exstat]
volatus, II, 220.
lucus abiete, III, 442.
_densa_ ala virgine, II, 84 N.
acervo, V, 665 N.
globo, VII, 53.
_Denudare_ urbem, XVI, 620 N.
_Depascere_ bello Latium, XVI, 680 N. [nota ad h.l. non exstat]
ripas gregibus, IX, 208.
_depasci_ artus, VI, 203 N.
_depasta_ frons, VI, 51.
caminis, XIV, 56.
_depasti_ scopuli, XII, 153.
_Depellere_ dedecus, I, 108.
silicem monte, IX, 396 V.L.
_Dependere_ annos venatu ac silvis, II, 69 V.L.
_Depexa_ vellera (serica) ramis, XIV, 664 N.
_Deploratus_ Mars, VII, 222.
_Deponere_ vela, II, 11 N.
gremio tuto gentem, laurum, etc., VI, 610 V.L. [recte 609]
_Deposcere_ hiatu populos, III, 202 V.L.
_Deprendere_ volucres jaculis, XVI, 565 N.
_deprendi_ nulli in armis, VI, 619 N.
_Deproperare_ munus humandi, II, 265 N.
_Derigere_ male pro _dirigere_ passim scribitur, II, 92 V.L.; IV, 540
V.L.; IX, 583.
_Deripere_ dextras et dextris, scilicet arma, IX, 29 V.L.; XV,
727 V.L.
differt a _diripere_, I, 525 V.L.
_Descendit_ vertice cæsaries, VI, 427.
nocti, Erebo, XIII, 708 N., 759.
fauces, seu fauci, XIV, 599 V.L.
urbs monte, VIII, 397.
_Describit_ munera pugnæ, IX, 267 N.
_Deserere_ hostes fessos, XVI, 620 N.
_Desidiæ_ veneno blando virtus evicta senescit, III, 581 N.
_Desinere_ iræ, X, 84 N.
_desine_ bella, XII, 725 N.
_Desistere_ pugnæ, X, 84 N.
_Desolata_ metu cuncta, XII, 12 N.
_Desperare_ vias, II, 367.
urbi, II, 594 N.; X, 629.
_Desperatio_ crudus stimulus, V, 226 N.
_Despecta_ lucis origo, XI, 48.
_Destituit_ prospera munera Martis, X, 384.
_Destringi_ inter prælia, II, 189 V.L.; XVI, 528 V.L.
mucrones, XVII, 163.
_Desuescere_ honori, III, 576.
_Detegere_ ensem vagina, XIII, 168.
_Detergere_ umbonem ictu, V, 297 V.L.
remos, XIV, 382 N.
situm ferro, VII, 344 V.L., 534.
dedecus et fœdera, I, 62 V.L.
honorem Vestæ, VII, 184 V.L.
_Deteri_ bellis, VII, 397 N.
famæ, VII, 247 N.
_Detonare_ verba, XVII, 201.
_Detrahere_ ignibus patriam, XVII, 180 N.
_Deturbare_ gladio circumdata agmina, VII, 715.
_Deus_ dicitur omne numen divinum, etiam Dea, IV, 723 N.
mite et cognatum homini, IV, 795 N.
_Dii_ amant, incolunt et frequentant loca sibi sacra, I, 27 N.; XII,
605 N.; XIII, 345.
urbe expugnanda, vel expugnata excedunt, II, 365 N., 592 N.; XII,
517 N.
præsentes sunt et adsunt, vel redeunt, II, 365 N.; VIII, 214.
ætate aurea inter homines commorati, postea eorum inpietate moti
terra cessere, II, 296 sq. N.
invident fortunæ ac famæ hominum, III, 78 V.L.; IV, 400; VI, 82
sq.; XV, 512; XVII, 550 N.
minores non respondent majoribus, sed extemplo mandata
exsequuntur, II, 543 N.; IV, 430 N.
adventus tempestate, motu terræ, etc., indicantur, I, 95 N.; IV,
440 sq. N.
ingressu currusque strepitu quatiunt cælum ac terram, IV, 442 sq.
N.; XVII, 490.
fluviorum arundine, seu glauca fronde capita revinciunt, IV, 659
N., 695 N., 726.
a cæde Romanorum oculos avertunt, V, 201 sq. N.
eorum culpa, crimine ac dedecore fausta inprobis et infausta piis
contingunt, VI, 84 N., 340 N., 402 N.
reverentia major adversa, quam secunda fortuna, VII, 88, 89 N.
eorum unguentum, ambrosia, et vinum, nectar, XV, 23 N.
diis marinis exta in mare porriciuntur, XVII, 50 N.
non adtendunt votis, VIII, 589 N.
heroibus auxilio veniunt et inter se dimicant acriter, IX, 287 sq.
N.; 438... 469.
qui Pœnis, quique Romanis faveant, IX, 290 sq.
heroes nube cinctos ex acie subducunt, IX, 484 N.
manus magna, IX, 488 N.
in conviviis eorum Apollo lyram pulsat, et Musæ adcinunt, XI, 288
sq. N.
discurrunt in septem colles Romæ, ab Hannibale oppugnatæ, XII, 608
N., 706... 725 N.
acuunt visum hominum, XII, 707 N.
dimovent nubem, veroque ore adparent heroibus, XII, 705 N.
humana plerumque forma induti adparent, II, 553 N.
præsentiæ signa edunt in discessu, VII, 194 sq. N.
eorum forma major et augustior humana, VI, 426 N.; XV, 21 N.
iis deceptis nulla gaudia stant diu, XV, 466.
non curant res humanas, et perpetuum agunt otium, secundum
Epicureos, XV, 57 sq. N.
_Devexa_ invia, III, 632.
_devexa_ lateri urbs, VI, 645 V.L.
jugo, VIII, 360.
_devexæ_ currus lunæ, IV, 480 N.
_devexa_ subit jugum tellus, XIII, 674 N.
_Devincere_, V, 507, 676 V.L.
_Devinctus_ colla Latiis catenis, VIII, 276.
_Devolvitur_ acer Allius, scilicet ex equo, IV, 566.
_Dexter_ Deus, I, 514 N.; V, 227; XI, 529; XII, 193; XIV, 467, 494 N.
pes et hora, VII, 172 N.
_dexterum_ tempus ad prælia, V, 85.
_Dextra_ plena dare gaudia, XV, 56.
amplecti, XVI, 155.
_dextras_ jungere, XIII, 76.
conducere, emere, dare, etc., V, 195; XI, 539 N.; XIV, 238 N.; XV,
495; XVI, 18.
_dextra_ pro virtute et viro forti, XII, 351 V.L.; XV, 92, 385, 510,
564, 654, 733; XVI, 32, 85; XVII, 331.
_in dextra_ sua sunt leges, etc., I, 304.
magna Jovis, VII, 371 N.
_Diadema_ est vitta candida, XVI, 241 N.
_Diana_ Thoantea, seu Taurica et Scythica, IV, 367 sq. N., 769 N.
Facelina, XIV, 260 N.
Ephesia ejusque sacrificia humana, XV, 170 N.
irata Œneo et Calydoni, XV, 307 N.
Campana, XI, 300 V.L.
Aventina, XII, 712 sq. N
ejus humerus pectusque dextrum nudatum, XII, 715 N.
venationes, XV, 769 sq. N.
_Dicarchea_, VIII, 533 N. et V.L.; XII, 107; XIII, 385.
_Dicare_ vota Junoni, VII, 77.
alicui imperium, V, 675.
_Dicere_, de vatibus, XIII, 819 N.
_Dicto_ citius, seu non segnius, V, 608 N.
_dictis_ comes hasta, IV, 134 N.; IX, 568 N.
_Dictaturæ_ majestas, VII, 94 N.
_Dicte_ et _Dictæum_ antrum, II, 90 N., 94; XII, 90 N.; XIII, 184; XV,
631; XVII, 21 N.
_Dictynna_, II, 71 N., 191.
saltus exercet, XV, 770.
_Didita_ fama, I, 186 V.L.
_Dido_ condit Carthaginem, I, 21 sq. N., 444 sq.; II, 406 sq.
Tyrum deserit, I, 73 sq. N.
moritur, VIII, 50... 159.
Annam in somnio admonet, ut ab Æneæ insidiis sibi caveat, VIII,
160 sq.
ejus templum, I, 81 sq.
se curis exuit morte, I, 85 V.L.
Æneam hospitio excipit, et, deserta ab eo, pyram conscendit, II,
412 sq. N.
_Diducta_ Africa jugis Europes, I, 199 N.
ab armis paribus, XIV, 526 N.
fera in iras alternas, VI, 268 N.
_diductæ_ fauces hiatu, III, 194.
turmæ, IX, 610; XV, 187.
_Diem_ ereptum revocare, IX, 36 N.
de _die_ cœnare, XI, 41 N.
_Difficilis_ equus, VIII, 586 N.
_Diffingere_ dolos, VII, 153 V.L.
_Diffluere_ luxu, XII, 18, 19 V.L.
_Diffugit_ res, v. _Crescere_.
_Diffulminare_ turbam, V, 276 N.
_Diffusus_ bellator, XIV, 366 N.
sol in noctem, VI, 2.
ad aures fervor, XIII, 22.
_diffusa_ vox, XIII, 283.
comas, XV, 24.
_Dignata_ palus jurari Diis et Deorum regi, XIII, 569.
_Dignus_ avorum, VIII, 383 N.
_Dilectus_ domino ensis, I, 167 V.L.
_dilecta_ chelys, XI, 451 N.
_Diluit_ Titan nebulas, V, 57.
_Dimittunt_ venti murmura, VII, 257.
membra arma, VII, 632, 660.
verbera, XVI, 343.
_Dindyma_, mons geminus Phrygiæ, et _Dindymene_, XVII, 20 N.
_Diomedes_ palladium Æneæ reddit, XIII, 35... 78 N.
vagus, XVI, 368 N.
in Daunia consedit, I, 125 N.
Tydei filius et Œnei nepos Hispaniam adiit et condidit Tyden,
III, 367 N.
ejus campi, I, 125 N.; VIII, 241.
equi, III, 38 N.; XIII, 440 N.
aufert equos Æneæ, XVI, 369 sq. N.
_Dione_, IV, 106 N.; VI, 697.
numen erat, XIV, 409.
_Dionysei_ thyrsi, III, 393 N. et V.L.
_Dipsas_, serpens, III, 313 N.
_Dira_ vox, IV, 260 N.
laus, VIII, 384 N.
_Dirigere_ vulnera ferro, II, 92 N. et V.L.
spicula, III, 273.
_directum_ corpus, VI, 228 V.L.
_Diripere_ ense colla, XV, 727 V.L.
differt a _deripere_, I, 525 V.L.
_Dis_
_dites_ sine vomere glebæ, III, 673 N.
morte æquantur egenis, V, 264 sq. N.
_ditia_ promissa, III, 512.
_Discedit_ nemo expers muneris, XVI, 301.
res, v. _Crescere_.
_Disceptare_ armis, XVI, 186.
_Discere_ singula, XI, 261 N.
locos, XII, 568 N.
_Discidit_ mare terram, XIV, 16 V.L.
_Discingere_ ratione dolos, VII, 153 N. et V.L.
_discincti_ Libyes, II, 56 N.; VII, 153 N.
armis, VIII, 34 N.
_Discordia_ etiam in morte, XVI, 546 sq. N.
concors, IV, 224 V.L.
_Discordia_ frena fluitant, VIII, 283 N.
_Discrimen_ lucis, XVI, 538 N.
_discrimina_ læva Martis, V, 660.
parva leti, XII, 266 V.L.
famæ magnæ optare, XIII, 190.
_Discum_ exigere, XIV, 505 N.
_Discurrit_ tessera castris, VII, 347 N.
_Discutit_ trabs caput, VI, 280.
_Disjicere_ arces telo, IX, 538 N. et V.L.
claustra portæ, VII, 568.
_disjecta_ pax, II, 295.
tellus, VI, 185.
crinem, II, 558; V, 203.
_disjectæ_ portæ, XII, 184 V.L.
_disjectum_ cerebrum, II, 200.
_Dispensare_ vires, IX, 244 N.; XVI, 341 N.
_Dispergere_ vitam in auras, IX, 167.
gæsa, I, 267 N.; IV, 195; XI, 387 N.
_dispersa_ prælia sectari, XVII, 509.
_Dissicere_ animas, XIII, 444 V.L.
_Dissidere_ partitis maniplis, VII, 730 V.L. [recte 736]
_Dissiliens_ tellus, V, 616.
_Dissona_ agmina lingua, XVI, 19.
_Dissultat_ splendor per tecta, VII, 144.
ardor, IX, 608.
_Distermina_ terris, V, 399.
_Distinguere_ primam vocem lingua, I, 78 N.
vestem auro et clavo, II, 602; III, 27.
epulas lacte, favis, ludo, VII, 182; XI, 429.
_Distrahunt_ fretum venti, Africus et Boreas, VII, 572.
_Distringi_ inter prælia, etc., II, 189 V.L.
differt a _destringi_, II, 189 V.L.; XVI, 528 V.L.
_Ditione_ caret virtus, VII, 506 N.
magna populi dicere, seu regere, VIII, 423 V.L.
_Diversus_ orbis, III, 333; XIV, 77.
_diversæ_ Arctos, I, 198 N.
_diversa_ ripa, I, 264 V.L.
brachia relaxare, XIV, 399 N.
silva, seu arva, V, 458 V.L.; XVII, 546 N.
_Dives_ Ausonia, IV, 220 N.
Cf. _Dis_.
_Dividere_ noctem cum buccina, VII, 155 N.
fretum, XIV, 413 N.
volucrem cælo, II, 96 V.L.
_divisi_ Hiberi, III, 418.
montes, IX, 302.
_divisus_ Lixus gurgite, V, 400.
quisque timori, V, 102 V.L.
_divisum_ caput humeris jacet, IV, 239 N.
_Dividuæ_ oræ, XIV, 234.
_Divinæ_ flammæ, III, 344 N.
_Divinationis_ genus, III, 344 N.
_Divortia_ æterna terrarum, III, 419 N.; XIV, 18.
_Documenta_ domus, VI, 123 N.; XIII, 671 N.
_Dodonæi_ oraculi origo, III, 679, 680 N.
_Dodonis_ quercus, III, 680.
_Dolon_ teres, III, 250 N.
_Dolopes_, XV, 314 N.
_Dolori_ ingenti lacrimæ conveniunt, non verba, V, 592 N.
_Domare_ labores, III, 575.
adversa, I, 533 N.
venena, VIII, 499.
frigus famemque, XV, 110.
rura rastris, VIII, 369 N.
corda luxu, XI, 387.
fluctus ulnis, XIV, 479.
saxa, III, 499 N.
Alpes, XV, 504 N.
metum, XII, 552 N.
delicta, XIII, 844 N.
_Dominans_ terra, IV, 228 N.
Roma, III, 609.
_Dominus_ Senatus, II, 45 N., 363.
_Domitat_ cornipedem in gyros, IV, 18 N.
furores, VII, 218.
_Domitiani_ laus et res gestæ, III, 594 sq. N., 607 sq. N.; XIV, 687
sq. N.
_Domitor_ equorum, III, 376 N.
tumidi maris, IX, 291.
_Domus_ Fidei, I, 598.
Ditis, VI, 488 N.
fraudum Carthago, VI, 479 N.
Sidonia, XV, 38 N.
alta Jovis labat, XVII, 475 N.
æterna Plutonis, XVII, 465 V.L.
antiqua, I, 572 N.
ultima terræ, III, 283 N.
Alpina, III, 492.
_Dona_ Bacchi, VII, 748 N; XI, 414.
auctumni, XIV, 588 V.L.
in rogum conjecta, XV, 390 N.
hastæ, V, 321 N.
_Donat_ dextera tibi Alpes, I, 487 N.
Hannon tibi quantum sanguinis, II, 326 N.
patrinæ iram, XV, 600 N.
fugam, XV, 721 N. [nota ad h.l. non exstat]
diem Lyæo, XI, 407 N.
prædam flammis, II, 608.
vincere, III, 597 N.
paucis mens ire per ora, III, 136 N.
compendia vitæ, X, 475 N.
_donant_ suffragia Pœnis funera, XV, 734 N.
_Dorimachus_, XV, 313 V.L.
_Dorsum_ æquoreum, XI, 448 N.
telluris, XIV, 591 N.
citatum, X, 468 V.L.
_Dorylas_, II, 126.
_Dos_ a sponsa et sponso data, XVII, 75 N.
_Dotale_ nomen lacus, V, 22 N.
_dotalia_ arma, XVII, 75 N.
_Drepane_, seu _Drepanum_, XIV, 269 N.; XV, 297 N.
_Druentia_, III, 468 sq. N.
_Dubia_ cuspis, cœna, fames, ala, IV, 188 N.
vela, XIII, 887 N.
_Dubitantia_ lumina, X, 153 N.
_Ducarius_, V, 645 sq. N.
_Duci_ turpe totam somno consumere noctem, III, 172 N.
nota militum nomina et singulorum facinora, I, 454 N.; IX, 245
sq. N.
_Ducit_, seu _agit_, scilicet in triumpho aliquem, VIII, 277 N.
lympham fluvius, IV, 87.
gressus, IV, 391 N.
volatus, XII, 101 N.
lustra, XVI, 689.
fila, III, 96; IV, 28.
bellum, V, 97 N.
puerum per cunabula patris, III, 81 N.; VII, 38.
alimenta lino, V, 583 N.
ensem vagina, VIII, 340 N.
fastus atavo consule, II, 10 N.
stabula cantu, XIII, 347 N.
lapidem chelys, XI, 442 N.; XV, 458 N.
chalybem saxo, III, 267 N.
suspiria, dolorem, spiritum, VIII, 212 N.
æstatem, III, 383.
nervos, arcus, cornua, remos, I, 334 V.L.; II, 127 V.L.; XIV,
536 N.
habenam circum caput, I, 315 N.
conamen, IX, 519.
corda orator, XV, 458 N.
nomen ab origine, XVI, 428 N.
noctes, seu somnos, XI, 403 N.
non ultra vitam, XIII, 645.
_Ductus_ remorum servat manus, XIV, 536 N.
in pulvere signat cuspis, IV, 258 N.
_Duilius_ ejusque victoria navalis et columna rostrata, VI, 663 sq. N.
et V.L.
ei funalia prælata, etc., VI, 667 sq. N.
ejus uxor Duilia exemplar pudicitiæ, VI, 668 N.
_Dulce_ mihi venit ad manes, quod gratia vitæ durat, etc., XIII,
664 N.
_Dulichius_ et _Dulichium_, I, 379 N.; II, 603; XII, 115 N.
_Dum_ virtutis venerabile nomen, vivet, etc., VI, 548 N.
[nota ad h.l. non exstat]
_dum_ sidera cælo lucebunt, _dum_, etc., VII, 476 sq. N.; VIII,
173 sq.
_Duræ_ sorores, I, 281 N.
mentes, I, 558 N.
res, II, 596 N. [nota ad h.l. non exstat]
aures, VI, 519 N.
curæ, XI, 371.
_duri_ Spartani, VI, 308 N.
bello, XV, 566 N.
manipli, I, 248 N.
_dura_ fuga, XVI, 118 V.L.
vis, III, 161 V.L.
venatu, VIII, 516 N.
_duro_ Diti XIII, 415.
_Durant_ tabo viscera, II, 463 N.
bellis pectora, XI, 481 N.
hos succedere muris, XI, 75 N.
minæ frontibus cæsorum, V, 673 N.
_durat_ Hannibal, XII, 668 N.
amicum, XIV, 117.
vita in ævum, VI, 296.
_durari_ ripis Eurotæ, VI, 311 N.
_Durius_, fluvius aurifer, hodie _Duero_, I, 234 N.; I, 438 V.L.
_Durio_ abstulerat, V, 323.
E
_Ebur_ vaginæ sectilis, XVI, 207 N.
Tiburtino ære fit candidius, XII, 229 N.
_Ebusus_, III, 362 N.
_Echetla_ urbs, XIV, 268 V.L.
_Echo_, V, 433 N.; XIV, 365 N.
_Ecquando_, III, 560 V.L.
_Edax_ luctus, XIII, 581 N.
_Edetani_, _Editani_, III, 372 V.L.
_Edi_ morsibus mentis, XVII, 344 N.
obliviis, XIII, 665 N.
longa ætate, IV, 22.
_edit_, seu _est_ viscera fames, II, 463 N.
_Edita_ lymphis Libycis Pallas, IX, 297.
_Edomita_ lumina, X, 342 N.
_edomiti_ labores, III, 531.
_Edonis_ et _Edones_, IV, 776 N. et V.L.
_Educere_ liberos, XIV, 289 N.
noctes, seu somnos, XI, 403 N.
_educti_ in diversis partibus orbis, IX, 434 N.
_Effert_ caput, VI, 186; VII, 254; VIII, 250 N.
se virtus artis, XIII, 773; XV, 92 N.
se, seu gradum portis, I, 427; IX, 92; XI, 112.
dextram, IX, 626 N.
se Allia ripis, VIII, 647.
_elatus_ futuris, VIII, 27.
favore, gaudio, dolore, studio, XI, 492 N.
_Effigiem_ in pelagi, V, 5 N.
_Effluunt_ tori marito, II, 628 N.
præcepta viro, III, 188 N.
_effluxit_ mens, VI, 245 N.
_Effrenare_ in prælia, IX, 496 N.
_Effrenus_ furor, XIV, 688.
_Effringet_ fluctus in urbem, I, 647 N.
_Effultus_ membra tergo, VII, 283.
_Effundit_ tela, I, 267 N., 335; IX, 312; XV, 764; XVI, 481, 578.
agmina, II, 151 N.; III, 241, 543; VII, 238; XII, 576.
cantum, seu voces, III, 696; VIII, 168; IX, 123; X, 365; XII, 292
N.; XIV, 215, 473.
habenas, I, 161; VII, 696 N.; VIII, 280.
arma gremio, II, 387.
laxos amictus, II, 389.
genitrix equum, XVI, 365.
equus equitem, X, 255.
vitam, VII, 678.
animam, XIV, 630.
crinem, I, 93 V.L.
membra ex aggere, I, 308.
axem, XVI, 360.
vires, XVI, 339, 498.
Pœnos in gurgite, VI, 686 V.L.
calamos pharetra, II, 131 N.
agmina, II, 151 N.; III, 241 N.
jubas per colla, XVI, 442 N.
moles, vim, laborem, V, 66 V.L.
_effusæ_ turbo ruunt flumine inopino, XII, 185 N.
_Egerere_ iras, IV, 278 V.L.
cautes, XIII, 838.
_Egeriæ_ luci, IV, 367 N.
pubes, IV, 380.
_Egestas_ deforme malum ac sceleri proclivis, XIII, 585.
_Ego_ propter emphasin additur, II, 340.
_mecum_ erit hæc pietas, VIII, 328 N.
_Eheu_, XI, 212 V.L.
_Ejectat_ flammas mons, XII, 150 V.L.
_Electra_ Atlantis, XI, 292 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Electrum_, et succinum, et nobilius metallum, I, 229 N.
_Elementa_ irarum, III, 77 N.
_Elephanti_ atri, nigri, nigrantes, squalenti tergo, III, 463 V.L.
Libyssæ belluæ Rhodanum trajectæ, III, 459 sq.
in Trebiam acti pereunt ac sæviunt, IV, 598, 621 N.
eorum nivei dentes, IX, 582 N.
manus, seu proboscis, IX, 628 N.
_Eleus_ axis, I, 224 N.
carcer, XV, 210 N.
_Elicere_ numina, VIII, 101.
oracula, XIII, 411.
iras, VII, 70.
_Elidere_ nexu ora, III, 33 V.L.; IV, 242.
corpora ruina, V, 509; VI, 236; X, 393.
gemitus nisu, I, 531.
orbes oculorum, IX, 490.
_Elissa_ et _Elisa_, I, 81 N. et V.L.; II, 391; XIV, 573; XVII, 224.
_Elissæus_, II, 239 N.; III, 82; VI, 346 N.; XIV, 257; XV, 521; XVI,
614.
_Eloquio_ partum decus, III, 619; VIII, 411.
_Eludere_ iras incerto eventu, IX, 355.
_Eluere_ mentes crimine, XI, 200.
labem cruore, XII, 283.
_Elysium_, II, 698 N.; XIII, 410, 550 sq. N., 631 sq., 778.
_Emathia_ pugna, III, 400 N.; XV, 286 N.
_Emere_ bene, IV, 754 N.
magni, V, 601 N.; X, 286.
morte, VII, 620.
_Emeritus_ senex, XVI, 625 N.
_emeritum_ cælum, VII, 19 N.; XI, 461.
_Emersere_ se pelago, VII, 413 V.L.
_Emetitur_ pontum, I, 639.
noctes, III, 555.
iter, seu diem cædibus, IX, 186; X, 327.
sol terras, IV, 478.
annos, III, 398.
_emensus_ pontus, I, 636 V.L.
_Emicare_, I, 376 N.; II, 238 N.; IV, 468; VII, 376; XI, 479; XII, 9,
459; XVI, 523.
in Martem, seu arma, III, 85 N.; XV, 158.
_Emotus_ pontus, XVII, 283.
_Emporiæ_, III, 369 N.; XV, 176.
_Enare_ valles, III, 662 N.
volatu, XII, 95 N.
freta pericli, XV, 375 N.
Cf. _Tranare_.
_Enceladi_ rogus Ætna, XIV, 579 N.
_Enguion_ et _Engyni_, XIV, 249 N. et V.L.
_Enim_ pro _vero_, unde _sed enim_, _at enim_, _verum enim_, _enim
vero_, I, 33 N.
Græce ponitur, XIII, 468 N.
_Enna_, v. _Henna_ et _Hennæus_.
_Ennii_ laus, XII, 393 sq. N.
_Ensis_ præmium, XVI, 460.
Conf. _Gladius_.
_Entella_, XIV, 204 N.
_Entellus_ et _Entella_, v. _Acestes_.
_Enyo_ sæva, X, 202 N.
_Eoi_ lux, XI, 515 N.
_Eous_ Belus, II, 49 N.
Cf. III, 334, 615; IV, 481; IX, 180 N.; XIV, 282.
_Eoa_ litora, IX, 2 N.
gemma, XIII, 355 N.
ala, VII, 636 N.
sagitta, II, 102 N.
_Ephebos_ excedere, XIV, 493 N.
_Ephyræus_, XIV, 52 N.
_Ephyre_, XIV, 52 N., 180, 656; XV, 310 N.
_Epicides_, XIV, 287 N.
_Epicureorum_ placita de voluptate, anima, et otio deorum, XV, 45 N.,
57 N.
_Epiphonemata_ poetæ, II, 696 sq. N.; IV, 396 sq.
_Epirotica_ signa Pyrrhi, I, 627 N.
_Equi_ Solis, V, 56; XVI, 230.
generosi eorumque genealogia et reparatio sobolis, XVI, 328 sq. N.
Hispani, Græci et Cappadoces præstantissimi ludis circensibus,
XVI, 328 sq. N.
quadrigarum non omnes recensentur, sed unus tantum, XVI, 328
sq. N.
Asturici parvi et tolutarii, III, 335 sq. N.
amant permulceri cervicem, XVI, 356 N.
Lusitani e Zephyro concipientes, III, 378 sq. N.; XVI, 364.
vulnerati se erigunt, calcitrant, conruunt et capita huc illuc
jactant, IX, 594 sq. N.; XVII, 133 sq. N.
Maurorum et Nomadum virgis, non frenis, reguntur, I, 215 sq. N.
_equi_ feroces, tigrim instrati, V, 148 N.
suspensi volant, IV, 144 sq. N.
eos adloquuntur heroes, IV, 265 N.
et aurigæ, XVI, 322 N.
_equus_ Clœlii domino inter semianimes conspecto dorsum adscendendum
præbet inflexis pedibus, X, 454 sq.
_equi_ Æneæ, a Diomede ad Trojam ablati, XVI, 369 sq. N.
mollia erura superbi gressus adtollunt, XVI, 443 N.
_equorum_ sanguinem qui bibant, III, 360 N.
eorum ora frenis exagitata foventur oleo, manu et aqua tepida,
VII, 342 N.
_Equuleus_, I, 176 N.
_Erbesus_, seu _Erbessus_, XIV, 264 V.L.
_Erebus_, I, 92 N.; II, 541; XII, 659 N.; XIII, 759; XV, 43.
_Eremigat_ pedibus tacitas undas, XIV, 191 N.
_Erepere_ castris, XV, 614.
gradus et gradu, III, 529 V.L.
_Ergetum_, XIV, 250 N.
_Erichthonius_, XI, 294.
_Eridanus_, I, 132 N.; VIII, 589.
pro Trebia et Ticino, I, 132 N.; VII, 149 N.; XV, 35 N.
Phaethontius, VII, 149 N.
_Eridani_ gentes, VIII, 589 N.
_Erigit_ iras Cryxus, IV, 278 V.L.
_erecti_ cornipedes, I, 223.
colles, I, 585 N.
comam furentes, II, 668 N.
_erecta_ membra cubili, VII, 288 V.L.
in spes, XIV, 356.
crura, IX, 595.
_Erinnys_, XIII, 291 sq. N.; XIV, 99.
[XIII, 291: not. ad v. 289 sqq.]
feralis, II, 625.
addita, II, 595 N.
_Eripit_ se fluvius retro labentibus undis, IX, 238 N.
campum in circo, XVI, 390 N.
_ereptum_ profundum, III, 56 N.
diem revocare, IX, 36 N.
_Errat_ somnus per lumina, VII, 633 N.
fluvius gurgite, IX, 228.
flumen flexuosum, VII, 140 N.
_errant_ arma, VI, 649.
_Eructat_ paludem specus, XIII, 425.
Ætna gemitus, XIV, 58.
_Erudiunt_ hæc componere mentem, XI, 350 N.
_Erumpit_ mugitus fluvio, VI, 283.
se flamma, VII, 355 V.L.
_Erymanthia_ pestis, III, 38 N.
_Erythia_, III, 4 N.; XIII, 200 N.; XVI, 194 N.
_Eryx_, VI, 697 N.; XIV, 203 N.
_Esse_, _est_, _erat_, _erit_, _sit_, _fuerit_ sistere, etc., I, 163
N.; VI, 488 N.; VIII, 63; XII, 695 N.; XIV, 215, 581.
in rem, VII, 244 N.
futuris (hominibus) exemplum dare, V, 638 N.
_fuit_ ille Regulus, VI, 476 N.
_Esseda_ pacata, III, 337 N.
_Eteoclis_ et Polynicis discordia etiam in morte, XVI, 546 N.
_Etruriæ_ descriptio, VIII, 468 sq. N.
XII populi et urbes, VIII, 468 N.
_Etrusci_ an oriundi a Lydis, seu Græcis, IV, 719 seq. N.; 738 N.
colles, V, 1 N.
ab iis petita insignia regum et consulum R., VIII, 484 sq. N.
_Euboica_ testudo, XI, 288 N.
_Euboicus_ Euripus, XIV, 143 N.
_Euganei_, VIII, 603 N.; XII, 216 N. [nota ad XII, 216 non exstat]
_Eumachus_, IV, 371.
_Eumenides_, II, 559; IV, 437.
_Euripus_ Euboicus, XIV, 143 N.
_Europe_ vecta Jovi, XIV, 568 N.
_Eurotas_ et exercitationes ad eum, IV, 364 N.; VI, 311 sq. N.
_Euro ocior_, II, 178 V.L.; IV, 6.
captivo, XV, 80 N.
_Eurydamas_, II, 178 seq. N. et V.L.
_Eurymachus_, II, 178 seq. N. et V.L.
_Eurymedon_, II, 637.
_Evadere_ hostem, IV, 338; XIV, 225.
Divos iniquos, XV, 590 N.
equum, XVI, 522 N.
gradus VIII, 154.
in pyram, VIII, 131; XII, 57.
_Evan_, _Evius_, _Evare_, _evari_, _evans_ Massyla, I, 101 N.
_Evander_ hospitio excipit Herculem, qui ex ejus filia Fabium gignit,
VI, 628 sq. N.
Pallanteum condit in monte Palatino, VI, 631 sq. N.
_Evandria_ regna, VII, 18 N.
mater, XIII, 816 N.
_Evanescit_ in tenuem auram, VIII, 84 N.
_Evehi_ medium campum, XVI, 372.
equo, XVI, 113.
_Evellere_ iras, XIV, 183.
_Evicta_ virtus desidia, III, 581 V.L.
_Evincta_ dextra, II, 48 V.L., 341.
_Eviscerare_ ungue aliquem, XIII, 847.
_Evocat_ piscem esca ex aqua, VII, 501.
_Evolvit_ fata, II, 652 N.
promissa, III, 216.
funera verbis, V, 421.
arcana Deum, VII, 494.
membra cubili, VI, 74; XII, 8.
_evolvitur_ Nereus antris, III, 49.
serpens antro, VI, 218 N.
_Evomuit_ Vesbius ignes ad astra, XVII, 593.
_Exacuit_ mentem ad varia conamina, VII, 142.
_Exæquare_ Alpes, XII, 696 N.
_Exagitare_ lustra, VIII, 565 N.
Conf. I, 346; VII, 342 et _Furiæ_.
_Examina_ densent Senones, IV, 159.
_Exanimatus_ miles, XIII, 10; XVII, 503.
_Exanimus_ et _Exanimis_, V, 584 V.L.
_Exarmare_ veneno, I, 411 N.; XI, 308; XIII, 275.
lucem, X, 227 N.
_Exasperare_ ensem saxo, IV, 19 N.
_Excedit_ ephebos, XIV, 493 N.
ei res, XV, 35 N.
_Excidere_ Pœnos, XV, 120; (id. qd. _exscindere_, non _exscidere_,
VII, 643 V.L.)
_Excidere_ alicui, scilicet ex animo, II, 628 N.; XV, 35 N.
_Excipi_ equo, V, 149 N.
_excipit_ dicere, etc., XIII, 687.
cruorem pectore, XIV, 461.
feras venatu, XIII, 135 N.
_Excivit_ Calpen, I, 644 N.
in arma suos, IX, 182.
_excita_ mugitu tecta, XVI, 265.
_Excludere_ certamina dubia Martis, XV, 825 N. [recte 823]
regna redeuntia, XIII, 728.
_excluditur_ sors majoris pericli, VII, 251.
Marte, VIII, 238 N.
Conf. _Claudere_.
_Excubiæ_, vid. _Vigiliæ_.
_Excurrit_ urbs in æquor, XV, 228.
_Excusata_ arma, IX, 133 N.
_excusat_ vulnera, X, 379 N.
_Excutit_ sollicito Fabium, VIII, 33 N.
ornum, saxa, tela, I, 337, 475; II, 128, 135; VII, 657.
vates deum, III, 697 N.
lunam polo, VIII, 500 N.
sede, V, 620.
somno, VIII, 185.
ventus ignes, I, 254.
nemora venatrix, XV, 771.
virtutem, IX, 591.
Pavor habenas, VI, 556 N.
turrim, IX, 595.
_excussa_ mens, et _excussus_ mentem, II, 592 V.L.; V, 54 N.; IX,
644 N.
_excussa_ incepta, X, 466.
_Exemplo_ præire hortatio efficax, XV, 574 N.
_exemplum_ non unquam fidere lætis, XVII, 141 N.
_Exercet_ sitim, I, 260 N.
curas, I, 675 N.; XI, 372 N.
nos cura, III, 72.
rem, et Vulcanum, I, 363 N.
saltus venatu, XV, 769 N.
gentem periclis, III, 163.
mortem inanem, XIII, 544 N.
mentem, X, 357.
Sardinia scopulis freta, XII, 373 N.
discordia ventos, IV, 321.
prælia, IX, 524.
Martem, II, 40 N.
ira regia Manes, II, 672 N.
tubas, IX, 7.
bella Latio, XIII, 741.
_exercitus_ pro aliquo, XVII, 351.
_Exercitia_ militum, VIII, 551 sq. N.
Spartanorum, IV, 361 sq. N.; VI, 311 N.
_Exercitus_ Amorum, XI, 411 N.
_Exesæ_ genæ famæ, II, 466 N.
_Exesus_ mons, V, 396.
_Exhalat_ locus nebulam, V, 35; VI, 646.
vitam in auras, X, 153, 455.
_Exhaurire_ labores, XIII, 835; XVII, 350.
iras, VI, 287 N.
bellum, VI, 656 N.
lacus hamis, V, 582.
vires, X, 378; XVI, 381.
Marte urbem, VIII, 579 V.L.
cerebrum, XIII, 477.
multum, XII, 326.
penates, XI, 568.
urbem viris, VIII, 403.
_Exigit_ ensem, I, 515 N.
trabes, I, 642 V.L.
telum per viscera, I, 307 N.
dentem per membra, IX, 585.
aurora umbras terris, XV, 251.
super galeam ictum, V, 294.
Libyen ponto, I, 623 N.
vires urbe, VIII, 480 N.; IX, 249.
per æquor, II, 103.
ferrum e corpore, V, 354 N.
corpus e stratis, XVI, 233.
discum sub sidera, XIV, 506 N.
sceptra, X, 482 N.
_exacta_ reportare, I, 684 N.
_Exiguo_ faciles, I, 615 N.
_Eximitur_ curis gravioribus ævum, XII, 32.
_Exire_ procellas, XI, 188 V.L.; XIV, 454 N.
ripas sanguine, VI, 603 N.
ad sidera, seu cælum, vel simpl. eminere, XIV, 301 N.
_Exitium_, I, 41 N.
_Exostra_, V, 554 N.
_Expediet_ hæc tempus, XVI, 161.
_Expellere_ jaculum, XIII, 160.
_Expendere_ viros bello, III, 574 N.
supplicia, VI, 588 N.; XIII, 698.
_expendamus_ pretium, VII, 713.
_Experto_ crede, VII, 395 N.
_expertus_ sagittæ, VIII, 614 N.
_experti_ enses, XII, 384 N.
non ita me _experti_ Fabius, etc., XII, 501 N.
_experta_ dextra, XVI, 669.
_Expiatio_ fiebat, ore vultuque ad solem surgentem converso, VIII,
124 V.L.
_Expleri_ vulnere, XVI, 52 N.
_Explicat_ membra super nati artus, II, 147 N.
se Garganus in agros, VIII, 224.
_Explorant_ adversa viros, IV, 603 N.
dubiam sobolem, I, 413 N.; X, 111.
dextram jugulo, XI, 356.
_Expromere_ alicui ritus et gentem, VI, 532 N.
_Exsangues_ senes, II, 320 N.
_exsanguis_ manus, V, 328; X, 117 N.
populus, XI, 150 N.
vultus, XII, 319 N.
_exsangue_ corpus, VI, 478.
_Exsatiare_ cruore enses, VII, 535 N.
corda, XVI, 541.
dolorem, XII, 107.
iras, XII, 271.
_Exscidere_ (vox barbara) VII, 643 V.L.
_Exscindere_ animam, IV, 672.
cælum, X, 368 V.L.
Cf. VII, 643 V.L.; XVII, 189.
_Exsequias_ ire, XV, 394 N.
Conf. _Sepultura_.
_Exserere_ alte caput, I, 30 N.; III, 448 V.L.
_exsertus_ humero, VIII, 585 N.
pugnæ lacertus, XII, 715 N.
ensis, XII, 384 V.L.
_Exsibilat_ æstus ore, VI, 219.
_Exsilit_ subito nemus, III, 689 N.
dux, VII, 46 V.L.
_Exsistit_ collis, I, 585 N.; XIV, 301 N.
_Exsolvi_ pondere æthereo partum, XIII, 630.
_Exsomnis_, IX, 5 V.L.
_Exspatiantur_ in auras ignes, XVII, 94.
_Exspectare_ cædes, V, 207 N. et V.L.
ante _exspectatum_, II, 31 N.
_Exspirant_ equi Martis flammam in latus Hesperium, III, 703.
unda sonos, IX, 285.
vapor, XIV, 593.
_Exstat_ collis, I, 535 N.
flamma, IX, 618.
_exstant_ ossa, II, 468.
_Exstinguitur_ gloria, IV, 745.
_exstinguuntur_ primordia, IX, 534.
_Exstructæ_ mensæ regifice, XI, 271.
_Exsudati_ edomitique labores, III, 531.
_Exsultant_ Nomades passim, I, 215 N.
_exsultat_ Hamilcar, II, 429 N.
Viridasius, V, 556 N.
Nero, VIII, 413 N.
_Exsuperans_ astu, I, 57 V.L.
crista nemus, VI, 222.
_Exsurgit_ collis sub astra, I, 585 N.; VII, 275; XII, 74.
_exsurgunt_ laudes, XVII, 188.
_Exta_ in mare porricere, XVII, 51 N.
muta, I, 138 N.
_Extendere_ vitam venatu, II, 103 N.
lucem, II, 524; III, 95.
bellum, XVII, 359.
spes, IX, 543.
decus leti, II, 511 N.
prælia jaculo, III, 339 N.
undas, VI, 142.
brevem vitam, IX, 376 N.
_extenti_ campi, XV, 766.
_extenta_ tellus Syrtibus, XVI, 252.
_Extentus_ laterum, IV, 617 N.
_Exterior_ currit in circo, XVI, 361 N.
_Exterret_ sonus omnis, etc., VI, 59.
_exterriti_ somnos, II, 704.
_Extremus_ dies, h.e. occidens, VII, 172 N.
_extremo_ de litore, XV, 528 N.
_extremo_ fusus ab ore, IV, 173.
_extremo_ sole, XIV, 147.
_extremo_ sub axe, XV, 638 N.
_extrema_ Thetys, III, 411 N.
_extremum_ noctis, IV, 86.
_extremæ_ res, VI, 104
_extremis_ ædibus, XV, 19 N.
terris, I, 270 N.
_extrema_, I, 464 N., 559, 632 N.; VII, 33 N., 320 N.
miseris movebat, XIII, 97.
fati, III, 705 N.
rerum, VIII, 25 N.
rogare, XV, 463.
_Exturbat_ nervus sagittas, XVI, 481.
limine, XI, 103.
_Exuberat_ fervore liquor, V, 605.
_Exuere_ se curis, I, 89.
virtutem, VI, 125.
astus, VII, 744.
artes, XI, 423 N.
fidem, XV, 567.
monita et Fabium, VII, 496 N.
spem, VI, 642.
virginitatem, XIII, 849.
luctus, VI, 315.
arma, II, 369.
Pœnum armis, III, 592.
montem arboribus, III, 640 N.
_exutus_ senium, VI, 100 N.
pelago et terra, XV, 317.
castris, XVI, 26.
_exuta_ feram, XIII, 120.
pudorem, V, 15.
_Exundat_ fumus et flamma, II, 631 N.; XIV, 311; XVII, 98 N., 103.
Dolopum vis in agros, XV, 314.
Libya chelydris, III, 316.
spiritus, V, 455.
arena, XVII, 271.
_Exurit_ casibus lacrimosis, etc., VII, 490 N.; VIII, 272.
belli reliquias, XV, 537 N.
bello arva, I, 678.
venas fames, II, 464 N.
scelus, XIII, 872 N.
telis, XI, 396.
_exusti_ Nubæ, III, 269 N.
_exustus_ flamma feminea, XV, 326 N.
Conf. _Urere_.
_Exuviis_ ferarum heroes cincti, II, 156 N.
F
_Fabii_ Maximi ingenium præclarum, ars bellandi et cognomen
Cunctatoris, I, 679 sq.; VI, 609... 640; VII, 1... 750; XV,
323 N.
genus ab Hercule ductum, II, 3 N.; VI, 627 sq. N.
legatus, II, 3 sq.
laudatus Jovi, VI, 620.
bellum sinu gestat et effundit, II, 380 sq.
Minucium servat, VII, 494... 750.
Hannibali victoriam eripit, VII, 567 sq. N.
ejus orationes et consilia, VIII, 298 sq.; X, 592 sq., 615 seq.;
XI, 87 seq.
_Fabiorum_ pugna ad Cremeram, II, 4 sq. N.; VI, 637 sq.
_Fabius_ Cunctatoris f. VII, 539 sq., 713 sq.
_Fabrateria_, VIII, 396 N.
_Fabre_ teres trabs, XIV, 320.
_Fabricare_ moras, XVI, 670.
_Facelina_ Diana, XIV, 260 N. et V.L.
_Facere_ cohortes auri, XIII, 681 V.L.
_faxo_ revocetur, XVII, 235 V.L.
_Facesse_ urbe, XI, 107.
_Facies_ leti, IV, 591 N.
pacis, VI, 692 N. et V.L.
una pruinæ, III, 533.
cladum, V, 510.
salis, XIV, 361; XVII, 283.
_Faciles_ exiguo, I, 615 N.
introitu pisces, V, 52 N.
soli, I, 615 N.; XV, 718 N.
mensæ, I, 615 N.; XI, 284 N.
campi, III, 467 N.
periclis, XII, 464 N.
servitio, XVI, 77 N.
_facilis_ sprevisse medentes, IV, 753 N.
vita duris, VI, 308 N.
populis laus, II, 579.
galea nulli, cera, coma, IV, 433 N.; VIII, 559 N.
argilla, I, 615 N.
maritus, XVII, 82.
cursus, XVII, 211.
viro gloria, IV, 705 V.L.
mens, XVI, 210.
carina, XVII, 40 N.
ad requiem, XII, 560.
_Fadus_, V, 565 V.L.
_Fæsula_, VIII, 477 N.
_Fagina_ pocula, VII, 188 N.
_Falarica_, I, 351 sq. N.; VI, 215 N., 272.
usus ejus in ipsa pugna, IX, 339 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Falcatus_ ensis, III, 278 N.; VIII, 583 N.
_Falerii_, IV, 223 N. et V.L.
_Falerni_ agri vinum, cujus usum Bacchus Falernum docuisse fingitur,
VII, 159... 211 N. [not. ad v. 162]
hoc vinum rubens vel nigrum, et austerum vel amarum, VII, 189
sq. N.
_Falisci_ et _Falisca_ lina, IV, 223 N.; VIII, 489 N.
_Fallax_ telum, I, 544; V, 401 N.
_Fallit_ tellus lubrica nisus, XVII, 469 N.
eum virtus, I, 493 N.
jaculum, V, 401 N.
_Famæ_ dare inania seu tradere, IV, 73 N.; XVI, 45.
_Fama_ ducit triumphum, XVI, 594 N.
gestat nomen alicujus, XVI, 608 N.
describitur, IV, 1... 9 N.; VI, 552 sq. N.
[nota ad IV, 1 seqq. non exstat]
sic _fama_, VI, 631 N.
furit, VII, 504 N.
_Fames_ describitur, II, 461 sq. N., 612 sq.
_Famulus_ Naiadum serpens, VI, 288 N.
_famula_ Dianæ cerva, XIII, 124 N.
_famulam_ Tyron, I, 74 N.
_famulas_ arces, III, 138.
_famuli_ ad limina, I, 66 N.
_Farfarus_, IV, 182 N.
_Fandi_ vis insita, I, 188.
_Fas_ nefasque permixtum, XI, 185 N.; XIV, 92.
si _fas_ est credere, III, 425.
_Fasces_ æqui, XIII, 269.
summi, XVI, 596 N.
a quibus inventi, VIII, 483 sq. N.
_Fasti_ et _fastus_, II, 10 V.L.
_fastis_ notanda lux, VI, 339 N.
_Fastigare_ rem, V, 50 N.; XII, 356 V.L.
_Fastus_ Ausonii, II, 10 N. et V.L.; XIV, 101.
_Fata_ nulli Divum mutabilia, XIII, 857.
Victricia, quibus minores Dii, V, 76 N.
addita nascenti, II, 224 N.
ducunt, II, 105.
Batonis nudarunt ratem ductore, XIV, 452 N.
majora petere XIV, 511 N.
extrema fert hasta, IV, 255.
parentis præcurrere, IV, 457.
currentia, VII, 307 N.
post fata, XV, 184.
latent caligine mersa, XI, 122.
vocant, X, 522 N.
_fati_ modus in dextra est, I, 228 N.
_fatis_ instare, incumbere, cursum addere, ea lacessere, inritare,
urguere, et contra tenere, I, 268 N.; IV, 731 N.; XII, 45 N.
_fatis_ vela dare seu pandere, II, 425 N.
_Fatalia_ regna, XVII, 34 N.
_fatalis_ hasta, I, 641 N.; II, 400.
_Fatidicus_ lucus, I, 414; II, 67; III, 11.
_fatidicum_ murmur, III, 680.
_fatidica_ umbra, XIII, 412.
_fatidicæ_ arenæ, XV, 672.
_Fatifer_ arcus, II, 116.
_fatifera_ dextra, I, 641 N.
_Fatigat_ rem, corda, etc. precibus, hortatu, spe, etc., I, 63 N., 363
N.; XVI, 162.
curas, I, 675 N.; XII, 496.
amnem remis et cursu, silvas venatu, II, 74 N.
Superos, VI, 573 N.
minas, VII, 125.
socios voce, XII, 192 N.
imperium Marte, XV, 118.
eum incessens, V, 607 N.
campos, XV, 209 N.
corda equi, XIII, 142 N.
eos spes grata, XVI, 330 N.
_fatigant_ multa, III, 61 N. et V.L.
non parva, XIII, 467 N.
alimenta, XI, 541 N.
cautes maria, I, 208 N.
bella, VII, 492 N.
_Fatiscunt_ animi, II, 316 N.
clipei inpulsu clipeorum, IX, 323.
_Fauni_ Apennicolæ, V, 626 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Faunigena_ Arnus, V, 7 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Faunus_ rex Aboriginum, VIII, 356 N.
_Faventia_, VIII, 596 N.
_Favere_ mente, ore, linguis, XVI, 294 N.
in ludis circensibus, XVI, 314 N.
_Favilla_ cana, candens, albens, XVII, 104 V.L.
_Favor_ populi in ludis circensibus, XVI, 314 N.
_Fax_ cometæ, I, 463 N.
mentis honestæ gloria, VI, 332 N.
face (amoris) subcensus, XVII, 73 N.
subdita, seu subjecta invidiæ, etc., IV, 778 N.
Conf. _Tædæ_.
_Fecunda_ in fraudes, II, 498 N.
Africa veneno, I, 212.
veri sacerdos, XIII, 490.
_fecunda_ pectus, II, 540 N.
_fecunda_ tempora nimbis, II, 1.
_Fecundare_ campos sanguine, XIV, 130.
_Felle_ undantia pectora, XI, 548 N.
spumant venena, II, 538.
_Felix_ Africa, I, 213 N.
arbor et uterus, IV, 357 N.
Baccho jugum, V, 465 N.
bacca, XV, 532.
Deus secundat visa, VIII, 228 N.
ducere lapidem chelys, XI, 441 N.
frater, cui pugnanti dextera peperit letum, XVII, 260 sq. N.
[nota ad h.l. non exstat]
_Femen_ et _femur_ num differant, I, 540 V.L.
_Femina_ inbellis, II, 361 N.; XI, 238.
_feminæ_ viros pugnantes e muris prospectant, II, 251 N.
_Feminea_ labes, XIII, 17 N.
_femineum_, jacere sub umbra, I, 259.
vulgus, XIV, 129.
_femineis_ unguibus læsum corpus, XV, 761 N.
_Fera_ Hannibal, I, 569 N.
_feræ_ an inter se dimicent et in suum genus sæviant, IV, 372 sq. N.
a _feris_ genitus, I, 638 N.
_ferarum_ exuviæ vestis, et rictus heroum galea, II, 191 N., 256 sq.
N.; III, 389.
_Ferum_ visu dictuque, I, 175 N.
_fera_ regna, I, 461 N.
_ferus_ absol. dicitur serpens, VI, 268 N.
_Feralis_ Erinnys, II, 609.
cantus, V, 223.
aula, VI, 216.
_ferale_ decus, X, 535.
classicum, V, 188.
_Ferentinum_, VIII, 393 N.
_Feretro_ suspensa dona opima, V, 168.
residens Syphax, XVII, 629 N.
_feretra_, s. imagines in funeribus, et triumphis inpositæ, X, 566
sq.; XVII, 629 sq.
_Ferire_ aures et oculos, II, 580 N.; III, 694 N.
fœdus, VI, 489 N.
_ferit_ Oceanus Calpen, V, 395 N.; XIV, 147.
ruina, XIV, 678 N.
muros ariete, XII, 65 V.L.
_Feroniæ_ lucus et templum, ab Hannibale spoliatum, XIII, 84 sq. N.
_Ferox_ Carthago, I, 2 N.
Rhodanus, IV, 61.
vinum, VII, 211 N.
_Ferrata_ ornus, I, 337 N.
calx, VII, 696 V.L.
_Ferrea_ tempestas, XV, 627 N.
_Fert_ bella, tela, vulnera, plagam, I, 386 N., 394 V.L.; III, 375
V.L.; V, 235 V.L.
primus dies extremum, III, 135 N.
nomina Hannibalis miles, IX, 48 N.
_ferre_ et sternere, V, 623 N.
se tota mole, I, 497 N.; IV, 261 N.
verba, vota, preces, VIII, 264 V.L., XII, 327 N.
quid, XI, 562 N.
læta, IV, 764.
cursus, IX, 293.
exitium, I, 428.
gressus, III, 180; IV, 95 N.; IX, 101; XII, 193 V.L.
ferrum jugulo, IX, 518.
signa columnis, I, 142 N.; XIV, 581 N.
facta cælo, I, 277 N.
invidiam cælo, VI, 402 N.
promissa, IX, 494.
umbris proavoque, IV, 286 N.
numen amicum, I, 512 N.
auras leves, I, 601 N.
poctora in devia recti, VIII, 316 V.L.
in prælia patriam, iram et mentem, VI, 585; VIII, 328.
quid, XI, 562 N.
obvia ora, XII, 256.
vinum et carmina, diem, annos, vetustatem, IV, 399 N.
spectacula, II, 231 N. [nota ad h.l. non exstat]
lacrimas alicujus, XIV, 676 N.
toto ore iram, II, 208.
filium marito, VII, 666.
_ferri_ h.e. ire, incedere, I, 65, 99, 521 N.; II, 222 N.; IV, 261
N.; XV, 368, 576.
adversis, secundis, avaritia, libidine, crudelitate, X, 617 N.
_fertur_ tempestas cælo, IV, 440.
_fer_ tecum jura et fidem, I, 481 N.
_Fervet_ Mavors, VI, 317.
fretum tumultu, XIV, 146; XV, 287 N.
campo, IX, 243 N.
Marte, I, 456 N.; XIII, 742.
globus nimborum, XII, 657.
pastus, VI, 162 N.
axis, I, 224 N.; II, 199.
cædibus arvum, IX, 483.
mare bello, XIV, 559 N.
secundis fortunæ juvenis, VII, 98.
_fervent_ litore rates mille, VIII, 620 N.
_Fervida_ consulta, VII, 34 N.
_Fervore_ carentes anni, VII, 25.
decoro, I, 187 V.L.
_Fessi_, I, 566 N.; II, 459; XVII, 152.
secundis, seu luxu, III, 506 N.
rerum, salutis, belli, viæ, seu rebus, etc., I, 566 N.; II, 234 N.
_fessæ_ res, I, 566 N.; II, 492; VI, 590.
mentes luxu, XII, 83 N.
_fessum_ imperium, IV, 709 N.
studium bellandi, XIV, 43.
_fessi_ oculi luce nitoris, VII, 470.
_Festæ_ opes, VII, 179 N.
mensæ, VII, 198.
_festa_ urbs, XII, 752.
_Festinare_ pyram, VIII, 52 N.
_Fetus_ chalybis, I, 230 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Fetus_ Gradivo, X, 14 N. et V.L.
ira, XI, 203 N.
furore, XIII, 592 N.
bello, XVII, 379.
veneno, XVII, 447.
_feta_ leæna, I, 406 N.; X, 124.
_Fiber_, seu castor, ab hominibus propter castoreum exagitatus,
testiculos morsu avulsos abjicit, XV, 485 sq. N.
_Fibræ_ conticuere, I, 138 N.
extis quæsitæ, V, 163.
_fibrarum_ sagax, III, 344 N.
_Fibrenus_, VIII, 399 N.
_Fibula_ morsus loricæ resolvit, VII, 624 N.
_Fidenæ_, XV, 91 N.
_Fidere_ Marti, XV, 808.
sanguine, XII, 359.
non nudo ensi, I, 219.
_Fides_ sancta, II, 480 N.; XIII, 282.
casta, I, 481 N.; II, 525 N.
alma, VI, 132.
et jura, et leges, I, 303 N.
priscis numen populis, at nomine solo in terris jam nota,
I, 330 N.
cana, prisca, antiqua, I, 330 N.
a Saguntinis potissimum culta, I, 599 N.
sacrata, I, 634 N.
ejus sedes in Olympo, II, 479 sq. N.
precibus Herculis mota fractum Saguntinorum animum erigit, II, 483
seq. N.
Justitiæ consors, ante Jovem generata, etc., II, 484 sq. N.
mutatur cum fortuna, XI, 3 N.
despectat ab alto, agitatque fallacia corda, XIII, 281.
ejus laus præclara, XIII, 284 sq.
_Fidius_, seu Deus Fidius, v. _Sancus_.
_Fidus_ ensis, obex, etc., IV, 24 N.; III, 665.
sibi præruptus locus, I, 489 N.
_Figere_ nomen titulis, VII, 112 V.L.
templis spolia, XV, 675.
Caicum, I, 305.
arma luco, XIII, 65.
oscula, XI, 331.
_fixum_ est, II, 364; III, 114; IV, 797 N.; VII, 554.
_fixæ_ leges, IX, 475.
dies et fata, XVII, 358 N.
_Fila_ Parcarum, XVII, 361 N.
ultima ducentes senes, IV, 28 N.
resonantia pollice, XI, 434.
_Findit_ alnus cærula, VI, 523; XIV, 379.
_finditur_ cælum, I, 135 N., 535 N.
_Fingere_ mentes, I, 441 N.
monendo, VII, 385.
se dignum tanto sanguine, VI, 538 N.
hominis ora, XV, 85.
Confer _Formare_.
_Finis_ metæ, XVI, 513 N.
hæc, X, 305 V.L.
_Firmare_ omen, IV, 127; XVI, 259.
dicta sanguine, IX, 62.
tenues ortus urbis, I, 291.
_Firmior_ ætas, III, 84.
_Fiscellus_, VIII, 517 N.
_Fistula_ septena, XIV, 471 N.
_Flagrant_ oculi, I, 126 N.; V, 275 N.; VIII, 560; XVII, 309.
corda curis, VII, 285.
bella, I, 435 N.
castra, I, 296 N.
lumina flamma, XVII, 409.
arma, III, 117.
_flagrans_ lacus sanguine, I, 126 N.
luxu, XIV, 102.
meliore Gradivo, XV, 15 N.
purpura, IV, 268 N.
_Flaminius_ in priore consulatu vincit Boios et triumphat, IV, 704 sq.
N.; V, 107 sq., 654.
iterum fit consul, IV, 708 seq.
dux temerarius, IV, 710 seq. N.; V, 24... 185.
ad Trasyimenum perit, V, 186... 666; XVII, 295.
_Flamma_ dormientis involvens caput nec nocens, bonum omen, XVI, 120
seq. N.
_flammæ_ divinæ, III, 345 N.
tacitæ, XI, 389.
oculorum, V, 275 N.
decoris, XVII, 294 N.
galeæ, IX, 447 sq. N.; X, 107.
_flammam_ vomit frons, XVII, 399 N.
_Flammare_ equum cuspide, IV, 195 N.
juvenem ad facta, I, 55 N.
aera hinnitibus, XIV, 209 N.
donis vulgum, XIV, 287; XVI, 302.
_Flatus_ paterni, II, 288 N.; XVII, 119 N.
_flatu_ secundo agit puppim, VII, 240 N. [recte 241]
_Flaventia_ ora decori, XVI, 486 N.
arva, XVII, 427 V.L.
_flavens_ vertex, I, 402 N.
_Flavescit_ campus arenis, I, 159.
_Flavina_, VIII, 490 N.
_Flaviæ_ gentis elogium, III, 594 seq.
_Flavus_ juvenis et crinis, I, 438 N.
Tiberis, I, 607 N.
_flava_ Ceres et arva, XVII, 427 V.L.
_Flectit_ duras iras lacrimis, VI, 508.
se nox a medio cursu, XIII, 414.
_Flictu_ ardescit galea, IX, 322.
sonantia rostra, XIV, 558.
_Florent_ viribus anni, I, 226; IX, 534.
_Floridior_ ævi, XII, 482 N.
_Flos_ primævæ juventæ, I, 61 N., 376 V.L.; III, 84 N.; X, 493; XIV,
86; XVI, 405 N.
_Fluctisonum_ profundum, XII, 355.
_Fluctuat_ mobile vulgus, XVI, 314 N.
turba in arbore, V, 503.
_Fluctus_ curarum, VIII, 32 N.
decumanus, XIV, 121 N.
similis monti, XVII, 257 N.
in alto ventis tumescens et cum sonitu in litus latus, I, 468 sq.
N., 646 N.
agit Mars, IX, 527 N.
_Fluitant_ frena, VIII, 283 N.
_Flumen_ turmæ, XII, 185 N. et V.L.
_Fluit_ caligo in terras, et in terris, V, 57 V.L. [recte 58]
crinis, II, 77 N. [nota ad h.l. non exstat]
chorus Nereidum ab antris, III, 412.
ignis, XVII, 98 N., 101 N.
_fluunt_ arma, II, 131 N.; VII, 633 N.; IX, 52, 120; XII, 53 V.L.,
626; XV, 378.
aves nubibus, XIV, 595 N.
membra, I, 526 N.; XII, 19.
frena, VIII, 283 N.
res, VII, 17 N.
luxu, XII, 19 V.L. [recte 18]
_Fluvii_ silent et stant ad cantum, XIV, 470 V.L.
de iis eorumque cursu diversa tradunt poetæ, IV, 224 V.L.
audito Dei curru ripas relinquunt fontibusque relabuntur, IV,
444 N.
eorum dii capita habent glauca fronde revincta, IV, 659 N., 695
N., 726.
_fluviis_ mulcere pocula, VII, 169 V.L.
eorum nomina hominibus tributa, I, 306 V.L., XV, 721 V.L.
_Fluxæ_ res, VII, 17 N.; XIV, 90.
_fluxa_ gens morum, IV, 50 N.
_fluxi_ Celtæ ingenio, VIII, 16 N.
_Fluxus_ ac _refluxus_ maris eorumque causæ, vid. _Mare_.
_Fodere_ pectus, V, 256, 561.
equum planta, II, 71 N.
mentem stimulo, in iras, I, 113 N.; V, 159 N.; VII, 512 N.
æquora remis, XIV, 359 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Fœdus_ icere, ferire, percutere, VI, 489 N.
Veneris, II, 83.
_fœdere_ certo, XIV, 346 N.; XV, 75.
_fœderis_ aræ, VI, 692.
_fœdera_ data et icta, de sponsalibus, V, 304 N. et V.L., 317 V.L.
pœnæ, VI, 472 N.
sancire h.e. leges, VII, 454 N.
_Fœnus_ reddit solum aratris, XIV, 23 N.
Conf. _Mendax_.
_Fonte_ mulcere pocula, VII, 169 V.L.
restinguere ignes, XVI, 123.
_fons_ mali Varro, IX, 415.
_Fontanus_, V, 540.
_Fora_ movere, I, 441 N.
_Fori_ navis, XIV, 424 N.
_Formæ_ ferarum, XV, 86 N.
leti, XVII, 482 N.
_formam_ patris reddunt ora, II, 634 N.
meditari in pulvere, XIV, 677 N.
_Formare_ mentes, I, 441 N.; VII, 385; VIII, 546 N.; XI, 449 N.
_Formiæ_, VII, 276 N.
_Formido_, qua colitur templum, I, 81 N.; IV, 820 N.
inmissa in somno, III, 167 N.
qua cervi præcipitantur, III, 278 N.
_Fors_ non æqua labori, II, 5 N.
_Fortuna_ læva cœptis et vertens favorem, III, 93 N.
non perenni amplexu fovet, VII, 245.
fovendo eum opibus donisque refersit opimis, V, 265.
rotæ insistit, VI, 121 N.
comparatur navigationi, VII, 241 N.
stans super omnia tela, VIII, 315 N.
_Foruli_, VIII, 415 N.
_Fovet_ corda hortando, III, 505 N.; IV, 50.
læta, XI, 168.
infima vulgi, VIII, 249.
agmina vallo, IV, 39 N.
ambitus Cannas, VIII, 256 N.
Cybelen Almone, VIII, 363.
certamina, XVI, 470.
nidos, XIII, 599.
lucos, XIII, 546.
natum ad majora, V, 14.
Cyrenen molli imperio, VIII, 57.
Fortuna amplexu, V, 265; VII, 245.
trementem, V, 20 N.
os equi oleo, etc., VII, 342 N.
incepta, XIV, 96.
_fovent_ adversa iras, et fortunam, V, 225 N.; VII, 10 N.
[nota ad h.l. non exstat]
_Fragile_ ævum, III, 386; XIV, 85.
_Fragmina_ adesi montis, III, 470.
_Fragrare_ sanguine, I, 126 V.L.
_Frangit_ pacta, I, 10; XIII, 286.
arma, XV, 14.
equum, iram, vim, etc., I, 262 N.
fluctum procella, XVII, 258.
ævum bellis, VI, 474 N.
bella, XIII, 828.
undam, III, 457; VIII, 553; X, 498; XI, 490 N.
Jupiter nubem, VI, 608.
pectora carmine, XI, 482 N.
soles flumine, XV, 705 N.
tuba auras stridoribus, V, 189.
leo cervicem juvenci, XI, 246 V.L.
Hannibalem ruina, XV, 339 V.L.
_frangi_ adversis, X, 617 V.L.
_fractus_ ductor, XII, 420.
furor, VII, 253.
opum, XIII, 876.
_fracta_ urbs, II, 476.
virtus, VI, 14.
_fractum_ murmur, I, 532 N.
nomen Sidonium, XVII, 368.
_fractæ_ res, I, 560; IX, 374.
vires, VI, 270.
_fracta_ æquora, I, 592 N.; III, 55 V.L.; VIII, 427 N.
cœpta, I, 34.
_Fratres_ Pii, XIV, 198 seq.
de regno certantes, XVI, 532 sq. N.
_Fraudare_ cohortes Cerere, XVII, 194.
_fraudata_ decus corporis, III, 232.
_Fraus_, seu dolus, seu venenum, I, 219 N., 323.
de insidiis, VII, 134 N.
de scelere, IX, 129 N.
_fraudibus_ acuere enses, XII, 52 N.
_Fraxinus_ inrumpit costas, I, 337 N.; IV, 341; V, 549.
_Fregellæ_, V, 542 N.; VIII, 475 V.L.; XII, 529 N.
_Fregenæ_, VIII, 475 N. et V.L.
_Fremebundus_ leo, X, 243 V.L.
_Fremit_ aper, I, 425 V.L.
Mavors, XVI, 335.
_fremunt_ Alpes hinnitibus, IV, 66 N.
_Frena_ turbata pavore, II, 199 N.
Phaethontia, X, 540 N.
rerum, I, 144 N., 240; III, 226.
fulva, IV, 269 N.
iis non utuntur Numidæ, I, 215 N.; II, 64.
fluitantia, seu undantia, VIII, 283 N.
addere feroci viro, XII, 695 N.
propellunt flammæ, XVII, 95.
_Frenare_ dolores, VIII, 288.
agmina, IX, 418 N.
motus, IX, 472
spes, X, 340.
puppim manibus, XIV, 489 N.
_frenatus_ amnis stridoribus magicis, VIII, 501 N.
_frenata_ acies, XI, 264 N.
_Frendere_ casu, seu casum, I, 494; II, 121 N. et V.L.
ira, V, 253.
_Frentani_, VIII, 519 N.; XV, 567.
_Freta_ pericli, XV, 375 N.
torquere verberibus, XIV, 360.
Neptunia, III, 50.
_Friget_ animo, XVI, 598 N.
senecta, V, 570.
_Frigidum_ cor, I, 471; II, 339; IX, 49.
_Frigus_ Stygium, V, 528.
_Frons_ turrita, I, 337 N.
pugnæ, IV, 404 N.
hirta, XV, 28 N.
vomit flammam, XVII, 399.
contrahitur, corrugatur, adducitur, et contra solvitur,
remittitur, explicatur, exporrigitur, XI, 303 N.; XIII, 733 N.;
XV, 28 N.
alta, h.e. galea, XVII, 398 N.
_frontibus_ cæsorum durant minæ, V, 673 N.
_frontis_ egenus, VI, 304 N.
_Frui_ timore alicujus, XII, 566 N.
_Frusinum_, VIII, 398 N.; XII, 532.
_Frustratus_ ictus, II, 247.
_frustrata_ tellus voragine soli, IV, 576 N.
litora, II, 460 N.
_Fruticantia_ rura culmis, IX, 205.
_Fucare_ colus, VIII, 436 N.
vellus aenis Gætulis, XVI, 176 N.
_Fucinus_ lacus, IV, 344 N.
_Fucus_ blandus gloriæ, VI, 614 N.
_Fugientia_ terga, seu colla, XV, 726 V.L.
_Fulcire_ domum, seu familiam, II, 65 N.
_fultus_ gressum cuspide, VI, 79.
torus stramine, XIII, 814.
cubili picto, XI, 401.
_Fulget_ strage Metaurus, I, 126 N.; VII, 486 N.
juvenis, VIII, 91 N.; XII, 347; XVI, 465 N.
sceptris, XIII, 605.
hora, V, 88.
multa imagine avorum Scipio, XVII, 12.
_Fulginia_, IV, 545 N.; VIII, 460 N.
_Fulmen_ gentis, Carthaginis, belli, I, 421 N.; VII, 106 N.; VIII, 222
N.; XV, 664; XVI, 625.
patrium, XV, 405 N.
telorum, XII, 675.
linguæ, VIII, 410 N.
tuum, XVI, 143 N.
dextræ, XVII, 303.
vertice fundit, XI, 340 N.
_fulmina_ rapta caminis Cyclopum, V, 72 N.
vana, seu bruta, XII, 629 N.
jaculantur Mars et Minerva, IV, 440 seq. N.; XIV, 479.
_Fulmineus_ aper, ductor, juvenis, ira, I, 421 N.
lacertus, VI, 248.
cursus, XII, 461; XIV, 447.
_fulminea_ dextra, III, 319.
_Fulvius_ Cn. Prætor victus et cæsus, XII, 469 sq.
_Fulvius_ Flaccus Capuam obpugnat, XII, 469 sq.
Hannibalem persequitur Romam et in castra repellit, XII, 569 seq.
Capuam expugnat et sontes securi percutit, XIII, 94... 380.
_Fulvus_.
_fulvi_ rami, IV, 637.
Cf. VII, 637.
_fulva_ cassis, II, 399 N.; V, 78 V.L.
frena, IV, 269 N.
_Fumat_ axis, II, 81 N.; XVI, 661.
equus, scilicet sudore, XVI, 383 N.
vapor ab ore, I, 531.
_fumant_ semina belli, I, 654.
ruinæ cæde, I, 419.
ossa, I, 178, 361.
Austri Cancro, XII, 374 V.L.
_Fumosi_ postes, VII, 175.
_Fundæ_, a quibus inventæ, I, 335 V.L.
_Fundare_, seu _fulcire_ domum et familiam, II, 65 N.
sceptra Lavinia, I, 44.
urbes mœnibus, XIII, 534.
_Fundi_, VIII, 529 N.
_Fundit_ tela, I, 267 N., 314, 326; II, 109; V, 214; VII, 647; XI,
577; XII, 260; XIV, 520.
Lycum, II, 113 N.; IV, 233; V, 110; XVI, 49.
voces, IV, 526; X, 230; XII, 292 N.; XIII, 539.
hæc, I, 685; XVII, 565 N.
se in agros, II, 151 N.; XI, 522.
se terris Boreas, I, 590.
quietem per membra, VI, 97 N.
flammam per pectora, XIII, 618.
vesper umbram, XVI, 39.
taxus brachia, XIII, 595.
latebra globos, XV, 369.
sonum, IV, 173.
in auras ululatum, VI, 408; XIII, 313; XVI, 437.
plangorem ad cælum, XII, 597.
tellus flammas, VII, 373.
lorica incendia, IX, 449.
carina vela, II, 25.
_funditur_ Lyæus per membra, XIII, 273.
fides medullis, II, 516.
_Funduntur_ in agros, II, 151 N.
transtris, III, 57 V.L.
habenæ, comæ, barba, IV, 137 N.; XIV, 570 N.
læti, VI, 572 N.
_fusa_ jacent, XV, 767 N., 774.
est pestis pelago et terris, XVII, 594.
_Funere_, seu sepulcro carere, I, 154 N.; IV, 667 sq. N.; V, 156 N.
ab eo revocare Romam, XI, 235.
gemino, II, 138.
permixto, II, 682.
_Funera_, cadavera, II, 647 N.
Conf. _Sepultura_.
_Funis_ æquorei ope delabi in undas, XIV, 449 N.
_Furari_ se, XII, 300 N.; XIV, 561.
membra, X, 74 N.
quid, VI, 70 N.
_Furiæ_, furor, decoris, laudum, iræ, I, 32 N., 444 V.L.; XVII, 236.
paternæ et manes exagitant juvenem, II, 296 N.
alumnæ Noctis, II, 531 N.
Saguntinos ad mortem voluntariam stimulant, II, 543 seq. N.
serpentes in capite gerunt, II, 535 seq. N., 546 sq. N.
iis ardet Pœnus, XVII, 236.
celeres, II, 543 N.
earum comites Mors, Luctus, Dolor, Pœnæ, etc., II, 548 sq. N.
formam mutant, II, 553 N.
lampades quassant in Phlegethonte tinctas, II, 610 N.
verberibus Manes hominesque agitant, II, 530 N., 616 N., 625 N.,
671 sq.
sacrum iis factum, XIII, 432 sq. N.
potant saniem Acherontis, XIII, 575 sq.
_Furialis_ turbo clamoris, XVI, 319.
_furialia_ vota, VIII, 26 N.
bella, VIII, 409.
_Furiare_, II, 210; VI, 514; VII, 617 N.; XIII, 209, 279; XIV, 280;
XVII, 293.
_Furibundus_ gressus, XII, 546 N.
_furibunda_ insomnia, II, 102 N.
_Furit_ ira, VI, 253.
bellum, VII, 41 V.L.
fluvius, IV, 61 V.L.; X, 320.
ventus, XIV, 74.
vix credenda; XV, 452 N.
_furunt_ milites, I, 32 N.
_Furnius_, VII, 619.
_Furor_, I, 32 N.
decoris, etc., I, 32 N.; II, 324 N; III, 146.
_Furtiva_ lux, XV, 463 N.
_furtivum_ venenum, XIII, 892.
_furtivæ_ terræ, IX, 95.
_furtiva_ fœdera, II, 416.
_Furtum_ noctis, VI, 70 N.
viæ, VII, 136 N.
Jovis, VII, 487 N.; XIII, 615.
armorum, XVII, 90 N.
_Furva_ coma, etc.; V, 220 V.L.
_furvi_ equi, VII, 683 N.
bidentes, VIII, 119 N.
_Fuscæ_ alæ Cori, VIII, 524 N.
_Fuscat_ Hesperus currum, XI, 268.
_fuscati_ radii, XIV, 345 N.
_Futilis_ ictus, V, 297; XV, 794 N.
auctor, XIII, 363.
ætas, XVI, 655.
ausis, XV, 298 N.
_futile_ virus linguæ, XI, 557.
nomen virtus, IX, 376.
votum, X, 339.
G
_Gabarus_, IX, 385.
_Gabina_ Juno, XII, 537 N.
_Gades_, I, 141 N.
Herculeæ, XVI, 194.
Tyriæ, III, 4 N.; XVI, 467 N.
_Gaditanus_ Hercules, III, 14... 31 N.
_Gæsa_ Gallorum et Afrorum, I, 629 N.
_Gætula_ purpura, XVI, 176 N., 354 N., 569.
_Gætuli_, II, 64 N.; III, 287 sq. N.
Conf. _Mauri_.
_Gala_, XV, 464 V.L.
_Galæsum_ flavum demiserat umbris, I, 438 V.L.
_Galatea_ Acin in fluvium convertit, XIV, 222 sq. N.
_Galba_ magno spectandus nomine, VIII, 469 sq. N.
_Galeæ_ clausiles, XIV, 158, 636 N.
vomunt flammam, XVII, 398 N.
cornibus arietinis ornatæ Jovis Hammonis regumque Macedoniæ,
I, 415 N.
in iis, ut in clipeis, expressa origo et facta majorum, I, 415 N.
linteæ, III, 269 sq. N.
rictus et exuviæ ferarum, II, 156 N.; III, 389; IV, 559 N.;
V, 132 N.
super iis Scylla, etc. V, 135 sq. N.
sine cristis, VIII, 419 N.
fulvis cristis subnixæ, II, 397 sq. N.
Sidoniæ, Argolicæ, etc., XVI, 450 N.
_Galeri_, I, 404 N.; XVI, 456.
_Galli_ armiferi et superbi, IV, 45 N.; XV, 169 N.
comati, V, 134 N.; XV, 671 N.
auricomi, III, 608 N.; V, 134 N.
Conf. _Celtæ_.
_Ganges_, XII, 460 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Gangetica_ pubes, III, 612 N.
_Ganymedis_ raptus, XV, 425 seq. N.
_Garadus_, VII, 601.
_Garamantes_, I, 142 N., 414 N.; III, 10, 313, 648; XIII, 479; XVII,
634.
_Garamanticus_ ritus, XI, 181 N.
_Garamantica_ pubes, IV, 445.
_Garamantica_ signa, I, 142 N.
_Garamantis_ gemma, XV, 676.
_Garamus_, II, 110 V.L.
_Garganus_, IV, 561 N.; VII, 366.
ejus campus, XVII, 600 N.
_Gargenus_, V, 137 V.L.; XIII, 59.
_Gaudent_ credere, III, 19 N.
gurgite Rhodani, XV, 500.
_Gaulum_, XIV, 274 N.
_Gaurus_, VIII, 532 N. et V.L.; XII, 160 N.
_Gela_ fl. et urbs, XIV, 218 N.
_Gelesta_, X, 85.
_Geminat_ dentem aper contra venabula, I, 425 V.L.
vulnus, I, 163.
funis, IV, 393.
_geminatus_ gaudia, X, 513 N.
_Geminus_ Lacon, XIV, 208 N.
cupido, IV, 99 N.
dens apri, I, 425 V.L.
_gemini_ fratres, IV, 355 N.; XVI, 533.
_Gemini_ tam similes, ut mater nomina eorum etiam post mortem
commutet, II, 636 seq. N.
_Gemit_ aper, etc., I, 425 V.L.
tellus, IV, 96, 294.
_gemunt_ saxa fluctu, XV, 156 N.
arma, II, 245.
fluctus ac ventus, III, 471 N.
_Gemitus_, I, 425 V.L.; III, 643.
ignis, XIV, 59.
scopulorum, V, 398 N.
heroum et deorum, I, 530 N.; II, 476 N.
_Gemmans_ gurges, IV, 350.
_gemmata_ lumina peltæ, II, 167 N.
_Gener_, scilicet in spe, V, 318.
_Genii_ locorum, II, 584 sq. N. VI, 283 N.; XIII, 124 N.
_Genitalis_ aura, III, 381 N. [not. ad v. 379]
_Genitor_ bellorum, fraudum, vitiorum, III, 126 V.L.
Neptunus, XVII, 238 N.
Jupiter, IV, 417.
Tiberis, XII, 540 N.
Divum, XVII, 342.
_Gens_ viri, II, 584 N.; VII, 637; XIII, 862 N.
_gentes_ pro homines, V, 264 V.L.
_Gentilis_ galerus, XVI, 456.
_Gentile_ metallum, XVI, 464 N.
_Genuinus_ dens, I, 425 V.L.
_Gerere_ in se cuncta arma virosque, VII, 8 N.
_Germani_ auricomi, III, 608 N.
_Geryonis_, seu _Geryonæ_ tria corpora, I, 277 seq. N.; III, 422 N. et
V.L.; VI, 629 N.
in Erythia ins. habitans pugnabat tribus dextris, XIII, 200 sq. N.
_Gestamina_, I, 629 N.; V, 349 N.
_Gestar_, II, 327 N.
_Gestit_ mens lustrare, XV, 347.
_Getæ_ Thracibus adnumerati, II, 75 N.
in Dacia, I, 324 N.
_Geticus_ Boreas, IV, 244 V.L.
_Geticæ_ nives, XVII, 488 N.
_Gigantum_ angues et pugna cum Diis, I, 435 N.; VI, 181 N.; IX, 305
sq. N.; XII, 143 sq. N., 529 N.
posteri Galli, Terrae filii, vix uno vulnere vitam reddentes,
V, 111 N.
_Gisgo_, II, 111.
_Gladiatorium_ certamen, XVI, 527 sq.
in conviviis, XI, 51 sq. N.
_Gladius_ ad quod latus ab humeris pependerit, V, 146 N.
_gladiis_ res geri cœpta, IX, 314 V.L.
_Glandem_ fundere, I, 314 N.
_Glastum_, seu _glassus_, vitrum, quo Britanni se tingunt, XVII,
416 N.
_Glauca_ fronde revinctum caput dei fluvii, IV, 659 N.
_Gliscit_ ira, II, 239 N.
gressu fama, IV, 6; VI, 63; X, 578.
furor, VII, 216; IX, 393.
ardor, IV, 111; XII, 402.
malum, VII, 353; XV, 577.
gloria, XI, 543.
motus, XIII, 26.
_gliscunt_ adversa metu, X, 598.
_Globus_ solis, I, 258 N.
virorum, I, 349, 450; V, 31; XIII, 493.
nimborum, XII, 657.
nigrans, VI, 322 N.
_Glomerat_ gressus, III, 336; XII, 518.
turmas, III, 225.
æstus, XIV, 450.
fuga, XIV, 445.
cursum, X, 461 N.
_glomerant_ apes murmur, II, 221.
volumina, IV, 319.
_Gloria_ se tollit cælo, I, 1 N.
gentis Agenor, I, 88 N.
ei fine caret, h.e. gloriæ cupiditas, III, 122 N.
fax mentis honestæ, VI, 332.
_Gorgonei_ furores, X, 435.
vultus, IV, 234 N.
_Gorgoneæ_ alæ, XIV, 576 N.
_Gorgonea_ ora, III, 314 N.
_Gorgonum_ genus, nomina, sedes, II, 59 N.; XIV, 576 N.
Cf. X, 173 sq. N.
_Gortynius_ advena, II, 148 N.
_Gortynia_ tela sonante nervo fugare, II, 90 N.; V, 447.
_Gracchus_ Tib. Sempronius Cos. rebus in Sicilia compositis Scipioni
ad Trebiam conjungitur neque pugnam detrectat, IV, 493... 524 N.
Cumas tuetur, XII, 63 sq.
ab hospite Lucano in insidias præcipitatus perit, ejusque
exsequias agit Hannibal, XII, 473 seq. N.
ejus gens clara, IV, 495 sq. N.
_Gradivicola_ Tuders, IV, 222 N.
_Gradivus_, I, 433; III, 702.
melior, XV, 15 N.
_Gradum_ erigere et erepere, III, 529 V.L.
_gradu_ manent corda, stant, movent, XVI, 21 N.
_gradus_ jungere, IV, 372 N.
_Graius_ Archimedes, XIV, 301 N.
Diomedes, IX, 63.
pontus, I, 289.
_Graia_ contemtim dicitur, III, 178 N.; XII, 41 N.; XIV, 127.
_Graium_ æquor, VIII, 257 N.
_Gramen_ pinguius fit incendio, VII, 364 sq. N.; IX, 605 sq. N.
_gramina_ signare inpresso mento, XV, 380 N.
_Graminea_ ara, vid. _Ara_.
_Grandæva_ manus, XVI, 652 N.
_Grando_ telorum, I, 311 N.; II, 38; IX, 578; XIV, 430.
_Grassari_ ad clara, I, 570 N.
per undas ratibus, XIV, 574.
_Gratum_ est, o Superi, dum non, etc., VI, 584 N.
_Gravari_ rem, et re, II, 598 N.
_Gravidus_ populus noxa, XIII, 542.
_gravida_ alvus venenis, VI, 159.
anus arcanis, XIII, 494.
telis pharetra, VII, 445 N.
vinea armato dorso, XIII, 110.
_gravidæ_ apes mellis, II, 220.
vites nectare, VII, 164.
_Gravii_, I, 235 N. et V.L.; III, 366 N.
_Gravis_ curis, XVII, 161.
_graves_ chelydri, I, 412 N.; VI, 158 N.
_Graviscæ_, VIII, 473.
_Gravitas_ fœda (odoris), VI, 158 N.
læta, VIII, 609 N.
_Gremium_ Libyæ, II, 574 N.
Thebes, III, 678 N.
patriæ, IV, 786.
Capuæ, XII, 204.
in _gremium_ Jovis Capitolini delata laurus, VI, 610 V.L.; IX,
546 N.
_gremio_ tuto deponere gentem, VI, 610 N.
_Grex_ elephantorum, III, 463 N.
equarum, III, 380.
_Grosphus_ ductor erat, XIV, 211.
_Grovii_, I, 235 V.L.
_Gryneus_, IX, 57 V.L.
_Gubernatoris_ artes, XIV, 453 seq. N.
_Gurges_ Sicanius, I, 34.
Tiberis, I, 607.
_gurgite_ mergere tonsas, XIV, 533 N.
clauso, XV, 178 N.
Hesperio, XV, 250 N.
sacro, XVI, 679 N.
septeno pontum inpellit Nilus, I, 197 N.
imo flamma absorbet latices, IV, 685 N.
conduntur montes, I, 593.
_Gyas_, I, 439 V.L.
_Gylippus_, XIV, 281... 286 N.
_Gymnasia_ porticibus et silvis cincta, XIV, 648 N.
Cf. XIV, 136 sq. N.
_Gyri_ septem in circo, XVI, 372 N.
leves et lævi equi, VII, 644 N.
breves, VII, 645 N.
in _gyros_ domitare equum, IV, 19 N.
sinuare _gyros_, IV, 318 N. [not. ad v. 315]
per orbem artare, IV, 451 N.
H
_Habena_ ducta circum caput, I, 315 N.
torta Baliaris, V, 193 N.
_habenæ_ rerum, I, 144 N.; X, 282; XI, 50.
primæ, VII, 384
Latiæ, XIII, 34.
excussæ Pavoris, VI, 556 N.
salutis, V, 611.
Martis, VII, 222; XVII, 175.
_habenis_ inmissis victor Vulcanus et Gradivus, IV, 681 N.; XI,
399 N.
_habenas_ totas largiri, seu dare equo, classi, etc., XV, 724 V.L.
Conf. _Frena_ et _Largus_.
_Habere_ sub ictu, V, 46 N.
ripas, VIII, 368 N.
certamina, IX, 274.
canes, scilicet præmio, XVI, 573 N.
dicere, polliceri, intrare, XVI, 208 V.L.
_Habilis_ nulli galea, IV, 433 N.
_habiles_ ad aratra, VIII, 366.
portandis armis, XI, 585.
enses, VIII, 374 N.
_Habitata_ pruinis Nursia, VIII, 416.
Gradivo pectora, XV, 337.
_Habitus_ terræ, XII, 376.
_Hactenus_, IV, 265 V.L.
sit satis, IV, 795 N.
Cf. IX, 347; XIII, 270; XVII, 373.
_Hadranum_, XIV, 250 N.
_Hadria_, _Hadriacus_, _Hadriaticus_, I, 54 V.L.; VIII, 438 N.; X, 214
N.; XI, 509.
_Hæmonius_ Boreas, X, 11 N.
_Hæmus_, III, 495.
Mavortius, XI, 464 N.
_Hæret_ dies, VI, 406 N.
primo in ævo, VI, 425.
humi, VI, 278; VII, 618.
terræ, XVII, 168.
Roma auribus, XII, 518.
in morte, XIII, 693.
locis, VIII, 565 N.
dubius responsi, VI, 670.
vultus intentus, III, 155.
rupibus Frusino, XII, 531 N.
metus, XII, 736.
_Halæsa_ ad _Halæsum_ fl., XIV, 218 N. et V.L.
_Halcyone_ et _Halcyonides_ dies, XIV, 275 N.
_Halesus_ Argolicus, VIII, 474 N.
_Hami_ torti loricæ, V, 140 N.
_Hamilcar_ in Didonis templo filium jurejurando adigit, I, 77...
139 N.
in prælio adversus Vettones perit, I, 141 seq. N.
arte conciliabat viros, I, 240 N.
exsultat in Sicilia, II, 429 sq.
conloquitur cum Scipione in inferis, XIII, 732 sq.
_Hammonii_, I, 414 N.
_Hammonis_ oraculum, I, 414 N.; III, 8 sq. N., 669 sq. N., 677 N.
cornua, I, 415 N.; XIV, 572.
templum, III, 666 N.
_Hampsagoras_, XII, 345 sq.
_Hampsicus_, VII, 671.
_Hannibal_ magnus Ausoniæ (h.l. Scipio) XVII, 572 N.
Hamilcaris f. et oriundus a Barca, I, 71 sq.
avidus motus, perfidus, contemtor Deorum, laborum patientissimus,
fortissimus, I, 56 seq. N., 239... 267 N.
Hasdrubale cæso admodum adolescens a toto exercitu Pœnorum in
Hispania imperator salutatur, I, 183 sq.
in templo Didonis puer jurat, se bellum olim Romanis inlaturum
esse, I, 70... 189; II, 349 sq., 426 sq.
Saguntum obpugnat, I, 268 sq.
vulneratur a Saguntinis, I, 520 sq.
clipeum summa arte elaboratum dono adcipit ab Hispanis, II, 395...
452 N.
eversa Sagunto, Gades adit, ubi in templo Herculis donaria deo
vota suspendit, et recessum adcessumque maris admiratur,
III, 1... 60.
oraculum Hammonis consulit, III, 5 seq., 647... 714.
Himilcen uxorem cum filio in Africam amandat, III, 61... 157.
hortatu Mercurii a Jove missi, in Italiam exercitum ducit, III,
158... 213.
ejus copiæ Libycæ et Hispanæ, III, 214... 405.
eas per Pyrenæum saltum Bebrycumque fines traducit, et Druentiam
trajicit, III, 406... 476.
Galliis peragratis, Alpes transit, III, 477... 556.
in Italiam degreditur, III, 630... 646.
Gallos ad defectionem sollicitat, III, 39 seq.
Romanos vincit ad Ticinum, I, 45 N.; IV, 56... 481.
ad Trebiam, I, 47 N.; IV, 498... 697.
ad Trasymenum, I, 49 N.; V, 1... 678.
ad Cannas, I, 50 N.; IX, 1... 657; X, 1... 659.
instar Martis in pugnam descendit, IV, 324 sq. N.
vicino lumine fulget et oculis hostium caliginem obfundit, I, 496
seq. N.
in via per paludes alterum amittit oculum, IV, 751 sq. N.
revocatur a consilio Romæ obpugnandæ tonitru Jovis, consiliis
Junonis, et tempestate a Neptuno conmota, I, 134 sq.; VI, 595
sq. N.; X, 326... 386; XII, 565 sq., 603 sq. N., 653 seq.; XVII,
218... 282.
post pugnam ad Trasymenum per Umbriam agrumque Picenum castra
movet in Campaniam, ibique templum Liternensium diruit, VI,
641... 716.
variis dolis constantem Fabii Cunctatoris animum frustra tentare
conatur, VII, 96... 267.
ab ejus agros ferrum ignemque abstineri jubet, VII, 260 sq.
ab eo inclusus, sarmentis ad cornua boum adligatis et incensis, ex
faucibus elabitur, VII, 268... 376.
eo absente cum Minucio pugnat, VII, 377 seq., 494... 535.
vincitur a Fabio, VII, 536... 729.
somnio prohibetur, quominus suo Magonisque consilio post pugnam
Cannensem exercitum ducat Romam, X, 326... 386.
Capuæ hiberna agit et cum suis enervatur, XI, 189... 482; XII,
1... 26.
inrito conatu obpugnat Neapolim, Cumas et Puteolos, XII, 27...
106.
perlustrat tractum Puteolanum, Baias, etc., XII, 107... 160.
primum ad Nolam a Marcello vincitur, XII, 161... 294.
Acerris Nuceriaque direptis, capit Casilinum, Petiliam et Tarentum
præter arcem, XII, 420... 460.
vincit Centenium Penulam et Cn. Fulvium, XII, 463 sq.
celebrat exsequias Æmilii Pauli, Ti. Sempronii Gracchi et
Marcelli, X, 558 seq.; XII, 473 sq.; XV, 381 seq.
Capuam frustra obsidione Romanorum liberare conatur, XII, 449...
479 sq.
Romam petit, sed submovetur a Fulvio Flacco et tempestate bis a
Jove inmissa, qua acies utrimque instructæ dirimuntur, XII,
489... 752.
Romam reverti statuit, sed monitis Dasii deterretur, XIII, 1...
83.
Feroniæ templum spoliat, XIII, 83... 93.
in Bruttios proficiscitur, XIII, 92 sq.
in Bruttio agro, de clade ac morte Hasdrubalis certior factus,
belli instaurandi consilia agitat, XV, 813 sq.; XVI, 1... 10.
sola nominis sui reverentia efficit, ut nec seditio in castris
exsisteret, nec hostes lacesserent quietum, XVI, 15 sq.
ardor ejus pugnandi languescit invidia Hannonis, cujus factio ipsi
res ad bellam necessarias ab domo mitti prohibet, XVI, 11 seq.
ex Italia arcessitur, et invitus discedit, XVII, 146... 217.
vincitur a Scipione ad Zamam, XVII, 292... 617.
Junonis machinationibus præsenti periculo eripitur, et singulari
subducitur certamini, ad quod Scipio cum provocaverat, XVII,
341... 384, 509... 580, 597 seq.
in Asiam ad Antiochum confugit, XIII, 876 sq. N.
exsul in Syria, Creta, Bithynia, II, 701 sq. N.; XIII, 869... 893.
veneno hausto moritur, II, 705 sq. N. XIII, 869... 893.
_Hannon_ in Sardinia cæsus, VI, 670 N.
_Hannon_ ejusque factio Barcinæ et Hannibali infesta, II, 270 sq. N.
et V.L.; IV, 771, VIII, 22 sq.; XI, 538 seq., 563 seq.; XVI, 12
seq.; XVII, 197 sq.
_Hannon_ alius captus et in triumpho ductus, XVI, 26 sq. N., 72 sq.
N.; XVII, 631 N.
_Harpagones_, uncæ manus erant, XIV, 322 N.
_Harpe_, nomen virginis, II, 117 V.L.
nomen equæ, XVI, 365.
_Harpyiarum_ sedes in inferis, XIII, 599.
_Harundo_ vid. _Arundo_.
_Haruspicina_, ars vetusta, I, 123 N.
_Hasdrubal_, Hamilcaris gener et successor, a servo Tagi regis
occisus, I, 144 seq. N.
non crudelis, sed comis, I, 146 sq. N.
cum eo fœdus factum a Romanis, I, 294 N., 479 sq. N.
_Hasdrubal_ Hamilcaris f. vincitur a Scipione ad Bæculam, XV, 410...
492.
Alpes transit, ut fratri se conjungat, XV, 198 seq.
dolo frustratus Neronem evadit, XV, 790 seq. N.
cæditur ad Metaurum, XV, 515... 823.
_Hasdrubal_ Gisgonis f. Hispania a Scipione pulsus et socer postea
Syphacis, XV, 180 sq.
_Hasta_ pura præmium, XV, 261 N.
dictis comes torquetur, IV, 134 N.
perdit ictum, IV, 137 N.
invenit petitum vulnus cædemque adcepit ab hoste, IV, 141 N.
duplex in unum hostem jacta, ut incertum esset, cui letum cederet,
IV, 569 N.
dextræ adcommodata, V, 146 N.
divino honore culta, VI, 138 seq. N.
defixa terræ, VII, 294 N.
a Scipione missa fit quercus, XVI, 587 sq. N.
Martis, IV, 434 N.
_Haurit_ tellus corpora, III, 652; IV, 576.
virum ignis, XVII, 107.
dolorem, VI, 85.
sperata, XII, 408.
faciem oculis, XI, 282 N.
latus ense, I, 392 N.
ardor virum, XVII, 107.
telis clausos, VII, 584 N.
vigor Latium, XVI, 11 N.
mente, oculis, auribus, I, 345 N.; VIII, 135 N.
Borean velo, XIV, 389.
_haustus_ medullis Hannibal, I, 345 N.
pulvis, XV, 51 N.
_Hebescit_ fulgor, XII, 653.
_hebescunt_ dextræ, VIII, 20.
_Hebetatus_ splendor Luciferi, XII, 249.
_hebetata_ tela, XVI, 105 N.
_Hebrus_, II, 75 N.; XI, 477 N.
_Hecatombe_, XII, 333 N.
_Hectorea_ gens, II, 343 N.; XIV, 205.
_Hedetani_, III, 372 V.L.
_Helicon_ resonat modis Latiis, XII, 412.
ejus numina, XIV, 1.
_Hellespontus_ Leandrius, VIII, 621 N.
_Helorus_, XIV, 269 N.
_Helymus_ et _Helyma_, v. _Acestes_.
_Hemathia_, vid. _Emathia_.
_Henna_ et _Hennæa_ Dea, etc., I, 93 N. et V.L., 214; II, 304; V, 489;
VII, 689; XIII, 431; XIV, 50, 238... 247 N.
_Herbesos_, XIV, 264 N. et V.L.
_Herbita_, XIV, 271 V.L.
_Hercules_: ejus gens, Fabii, II, 3 N.; VI, 627 sq.; VII, 35, 44.
labores, III, 32 sq. N.
primus Alpium transitus, II, 356 N.; III, 91, 496; IV, 4 N.; XI,
136, 218 N.; XV, 605.
ara Maxima, II, 237; VII, 50 N.
Gaditani templum et labores, III, 14... 31 N.
agger et via inter Lucrinum et mare, XII, 118 N.
cædes Geryonis, I, 276 N.; III, 421 sq.; VI, 628 sq.; XII, 119.
sæva noverca, II, 478 N.
rogus in Œta, VI, 453 N.
conditor est et Deus tutelaris Sagunti, I, 273 N., 505; II, 475
sq. N.
Gigantas confecit, XII, 143 N.; XVII, 649 N.
Trojam diruit, I, 513 N.
Monœcus, I, 586 N.
commiseratus fortunam Sagunti auxilium Fidei inplorat, II, 475
seq. N.
pacifer, seu pacator Nemeæ et orbis terrarum, II, 483 N.
claviger, III, 14 V.L.
roboris symbolum in Græcia, Solis in Oriente, ubi orta tota
fabula, III, 29 N.
descendit ad inferos et inde Cerberum traxit ad superos, III, 35
seq. N.
fulmine raptus et inter Deos relatus, sed idolum et umbra ejus in
inferis, III, 43 N.
stuprat Pyrenen, Bebrycis f., III, 420 seq. N.
Tiburtinus, IV, 224 N.
in Italiam ad Evandrum venit, et ex ejus filia gignit Fabium, VI,
628 seq. N.
Prodicus, XV, 18 sq. N.
_Herculeus_ labor, I, 369.
_Herculea_ moles, XII, 143 N.
pharetra, XII, 433 N.
vis, IV, 599 N.
_Herculeum_ fretum, I, 199.
_Herculei_ colles, I, 585.
muri, I, 273 N.
_Herculeæ_ exuviæ, II, 191 N.
metæ, columnæ, I, 142 N.; IX, 185 N.; XVI, 149.
_Herdonia_, VIII, 567 N.
_Herminius_, V, 580.
_Hermus_ aurifer, I, 159 N.
_Hernica_ saxa, IV, 226 N.; VIII, 391 N.
_Heroes_ originem et natales suos jactant, XV, 745 seq. N.
conviciis incessunt hostes, etiam jam victos, I, 383 N., 398 sq.
N., 442 sq. N., 478 seq. N., 482 seq.; II, 258; IV, 286 seq.,
538 seq.; V, 262 seq., 317 sq., 574 sq.; XV, 798 sq.
jaciunt saxa ingentia, I, 489 sq.; V, 298 sq.; IX, 395 sq. N.
adventu suo caliginem oculis hostium obfundunt, I, 496 sq. N.
lati et ingentes, I, 499 N. (Conf. _Ingens_ et _Latus_.)
utuntur clavis, II, 155 N.
pelle ferina cingebantur, utebanturque rictu leonis pro galea, II,
156 sq. N., 191 N., 193 sq.; V, 132 N.
victores exultabundi exclamant vel Pæana canunt, IV, 215 N.
gemunt et lacrimantur, I, 532 N.; V, 303 N.; II, 476 N.
clipeos quatiunt, ut incutiant terrorem, IX, 423 N.
in pugna cadentes comparantur arboribus magnis, vento, securi, seu
fulmine eversis, X, 164 seq. N.
gerunt spicula bina, VIII, 493 N.
amarunt servas, XV, 280 N.
horridi et sublimes cristis, VIII, 425 N.; XIII, 143 N.
dormiunt in pellibus, VII, 289 N.
eorum famuli, I, 66 N.
vel dona arma sunt spolia, II, 395 sq.; V, 137 N., 321 N.; II,
224 seq.
pectora villosa, V, 441 N.
adventus cognoscitur ex magnitudine et splendore armorum, I, 496
seq. N.; X, 102 seq.
in conviviis cantores, XI, 288 seq. N.
nec vultus, nec splendor armorum ferendus, XI, 437 seq. N.
[locus incertus]
armigeri vel vicini milites tela divinitus excipiunt, ne ipsi
feriantur, XII, 262 N.
umbræ, seu animæ ingentes, V, 421 N.; VIII, 145 N.; X, 288; XI,
346; XIII, 799.
_Hersilia_, XIII, 812 sq. N.
_Hesperia_, I, 4 N., 50.
_Hesperidum_ horti custos, anguis Junonius, Ladon, VI, 184 N.
nodati crines, II, 78 V.L.
horti et poma, I, 431 N.; III, 283 N. et V.L.; IV, 636 seq. N.;
VI, 184 N.
_Hesperius_ axis, I, 130 N.; XVI, 291 N., 660.
gurges, XV, 250 N.
_Hesperium_ litus, XVI, 592 N.
_Hesperus_, idem qui Lucifer, VII, 639 N.
_Hiarbas_, vid. _Iarbas_.
_Hiat_ desidia, XI, 35 N.
miles, XII, 75 N.
_hiant_ viscera, V, 257; X, 183.
_Hiatus_ terræ optantur, IV, 330 N.
_Hiber_ omnis, XVI, 306.
_Hiberum_ armentum, XII, 119 N.
vulgus, I, 145 N.
_Hiberi_ alites, II, 269 N. [nota ad h.l. non exstat]
Conf. _Iberus_.
_Hibernæ_ undæ, XV, 570 N.
_Hiems_ deformis, III, 489.
imbrifera, III, 197 N.
ejus caput, tempora et vertex, XII, 1 sq. N.
_Hieron_ rex mitis et socius Rom., V, 490 N.; VIII, 614 N.; XIV, 79
sq. N.; XIV, 653 N.
_Hieronymi_ crudele imperium et mors, XIV, 85 sq. N.
_Himera_ fl. duplex et urbs cum thermis, XIV, 232 sq. N.
_Himilco_, XIV, 431 N.
_Hinc_, I, 283 V.L.; II, 106 N.
_Hinnitibus_ aera flammat, XIV, 209 N.
inplet campos sonipes, I, 222 N.
_Hipparis_, XIV, 230 N.
_Hippo_ regius et Zarytos, III, 259 N.
_Hippocrates_ Prætor, XIV, 287 N.
_Hirpini_, VIII, 569 N.; XI, 11 N.
unde ita dicti, XI, 11 V.L.
_Hirsuta_ et _hirta_ toga et coma priscorum Rom., I, 613 V.L.; XIII,
812 N.
_Hirsutæ_ imagines, I, 613 N.
_Hirta_ cæsaries, coma, frons, toga, I, 613 V.L.; V, 438; XIII, 861
N.; XV, 28 N.; XVI, 121.
_hirtum_ pectus, V, 450.
_Hispal_, seu _Hispalis_, III, 392 N.
_Hispani_, seu Celtiberi prælium inituri saltant, seu cætras
percutiunt, et laudes heroum canunt, more barbarorum hominum,
III, 346 sq. N.; X, 230 N.; XVI, 30 N.
ad suicidium proni, I, 225 seq. N.
eorum equi et equites præstantissimi, I, 222 sq.
_Hispania_ extrema terra, vid. _extrema_.
aurifera, III, 401 N.
spicifera, III, 403 N.
ejus geograph. describitur, I, 220 sq.
equi, I, 222 seq. N.
metalla, I, 228 sq. N.
fertilitas, I, 237 sq. N.
_Hispellas_ Metaurus, IV, 187 N.
_Hispellum_, IV, 187 N.; VIII, 457 N.
_Hister_ fl. binomen, I, 326 N.
_Hispida_ pectora, V, 441 N.
_Homeri_ laus, XIII, 778... 797 N.
_Hominum_ præstantia, XV, 71 sq. N., 84 sq. N.
_Honor_ frontis, capitis, formæ, togæ, IV, 755 N.
æstatis, III, 487 N.
deorum, III, 218 N.; IV, 700; VII, 90, 184, 750; VIII, 442; XIII,
434.
verborum, II, 483 N.
Martis, X, 400 N. [recte 399]
leti, X, 560 N.
lucis, III, 147 N.; VII, 737; XIII, 556.
plausæ cervicis, IV, 264.
tumuli, II, 265.
armorum, XV, 478 N.
saguli, XVII, 530.
candoris, XII, 230.
Soractis Carmelus, VII, 662.
quæsitus poculis mixta gemma, XIV, 662 N.
de præmio, IX, 199 V.L.; XVI, 452 N.
_honores_ extremi, VI, 670.
Latii h.e. dii, VIII, 43 N.
sine _honore_ sepeliri, XIII, 627 N.
_Honorare_ delubrum sanguine, XII, 340.
_Honorarium_, IX, 199 V.L.
_Hora_ eadem manet te tuosque, VI, 509 N.
læva, VII, 30.
diei et noctis, IV, 89 N.
nostra, XII, 193 N.
_horæ_ mutabilis brevitas, III, 141.
_horæ_ serenæ, XV, 53.
_Horatius_ Cocles, X, 484; XIII, 726 sq.
_Horrent_ galeri, I, 484 N., 628.
segetes, arma, pili, setæ, I, 423 N., 527, 628; V, 441; VIII, 570.
ora cete, XIV, 253 N.
minores fata, VI, 550 N.
_Horret_ glacie, IV, 741.
tantum licere, XIV, 671 N.
campus, I, 211 N.
huic thorax, IV, 558 N.
rigore, XIV, 68.
_Horrescit_ sætis, I, 423 N.
nimbis tempestas, I, 134.
_Horridus_ alis Corus, III, 524.
_horrida_ humus, I, 230; IV, 687 N.
squama, VIII, 525.
virtus, I, 58 N.; XI, 205 N., 419.
arma, I, 517.
_Horrificare_ galeas, III, 389.
_Horror_ gratus, VIII, 561 N.
Carthaginis Marcellus, XV, 340 N.
_Hortari_ equos, XVI, 322 V.L.
_Hortator_ remigum diversus a symphoniaco, VI, 361 N.
_Hospita_ nimis lotos, III, 311 N.
Baccho Tarraco, XV, 177.
jura, XVII, 68.
otia Musis, XII, 31 N.
pacta, XVII, 79.
_Hospitales_ mensæ sacræ, XVII, 68 N.
_Hospitia_ tarda cæli excipiunt eum, III, 627 N.
_Hostis_ adest, VI, 559 N.
_Hostus_, _Hostius_, _Hostilius_, _Hiostus_, I, 437 V.L.; XII, 347 sq.
_Humectat_ lacus, V, 5 V.L.; VIII, 437; XIII, 85.
_Humentes_ campi, XI, 507; XIV, 368.
nebulæ, VIII, 458.
oculi, IX, 30.
rores, II, 479.
umbra et nox, I, 259 V.L.; II, 469 V.L.; III, 168; XIII, 439.
Cf. _Uvens_.
_Humida_ nox, XIII, 413.
_Humor_ inglorius Tiniæ, VIII, 452 N.
_Hybla_ et _Hyblæum_ nectar, XIV, 26 N., 200 N.
_Hydro_ inbuta tela, I, 322 N.
_Hyempsal_, I, 408.
_Hyempsas_, XVI, 461.
_Hymenæus_ novus, XIV, 241.
lascivus, V, 22 N.
primus, III, 64 N.
Tyrii _Hymenæi_, XVII, 80.
_Hymettus_ ejusque mel, II, 218 N.; XIV, 26 N., 199.
_Hyperion_, XV, 214 N.
_Hypsa_ fl. duplex, XIV, 227 N.
_Hyrcana_ tigris, V, 280 N.
_Hyrcani_ mortuos canibus objiciunt, XIII, 473 sq. N.
I
_Iaccho_ haud inamatus ager, XII, 526 N.
_Iapygia_, I, 51 N.
_Iapyx_ campus, I, 51 N.; III, 707; VIII, 37.
alumnus, IX, 270 N.
equus, IV, 555.
_Iapygis_ arvi, IX, 185 V.L.
_Iarbas_, I, 414 sq. N. et V.L.; II, 58 seq. N.
_Iberiacæ_ terræ, XIII, 510.
_Iberus_ bellator, I, 190.
Mars, XV, 2 N.
_Ibera_ terra, III, 176.
Conf. _Hyberus_. [recte _Hiber_]
_Iberus_ fl. finis imperii Rom. et Pœnorum, I, 294 N., 480 N., 643 N.;
II, 449 sq. N.
_Icarium_ mare, IV, 245 N.
_Icarus_, II, 133.
Dædali filius, ejusque lapsus, XII, 96 sq.
_Icere_ fœdus, VI, 489 N.
_ictus_ lacus flamma, V, 73.
vino, VII, 202 N.
specie, VIII, 388 V.L.
_icta_ facies maris, XIV, 360.
loca clamore, III, 436 N.
_Ichnusa_, XII, 358 N.
_Ictus_ vanus, futilis, iners, VII, 648 N.; XV, 794 N.
_ictum_ perdit hasta, IV, 137 N.
sub _ictu_ Roma est, IV, 42 N.
_Ictus_ amisere spatium, IX, 321 N.
furoris, IX, 464.
nautarum, VII, 361.
_Ida_, XVII, 20 N.
_Idæus_ sanguis, I, 125 N.
_Idæa_ mater, XVII, 20 N.
_Idæum_ genus, III, 207 N.
_Idæa_ nomina, XII, 155 N.
_Idalia_ sagitta, V, 19 N.
_Idem_ alicui est, h.e. par s. similis, XV, 397 V.L.
_Idmon_, VII, 609.
_Idumææ_ palmæ, III, 600 N.; VII, 456 N.
_Iertes_, V, 259.
_Ietas_, XIV, 271 N.
_Ignara_ viri, II, 68 N.
_Ignavus_ remus, XIV, 538 N.
_Ignava_ mors, IX, 512 N.; XIV, 607 N.
silentia, V, 13 N.
_Ignescit_ animus, XIII, 180.
virgo penitus, IX, 460 N.
_Igneus_ æther micat, I, 135 N.
apex hastæ, I, 466.
equus, XVI, 511 N.
in pugnas, VI, 209 N.
_Ignea_ gens plantis, III, 306 N.
mens, III, 136 N.
lumina, II, 586.
_Ignifer_ hortatus, XVII, 293 N.
_Ignis_ exundat, fluit, manat, XVII, 98 N.
naribus equi expiratus, VI, 232 N.
virtutis, XVII, 112 N.
_ignes_ subterranei, VII, 372 sq. N.
_Ignobilis_ vir et mors, III, 123 N.
_Iguvium_, VIII, 459 N. et V.L.
_Ilerda_, III, 359 N.; XVI, 475 N.
_Ilertes_, III, 255.
_Ilia_ Aniene vel Tiberi mersa, et alterutri nupta, XII, 543 N.
_Iliaca_ cuspis, V, 595 N.
nurus, III, 151.
Phœbas, XV, 282 N.
_Iliaci_ muri, XII, 515.
_Iliacæ_ aræ, XIII, 620.
flammæ, V, 82 N.
procellæ, VI, 105.
_Ilienses_ in Sardinia, XII, 344 N., 364 N.
_Ille_ pater deorum, cum emphasi, III, 181 N.
_illa_ ego sum, XV, 59 N.
_Illyris_ ora perdomita armis Æmilii, VII, 290 N.
_Ilva_, VIII, 615 N. et V.L.
_Imago_, seu umbra et simulacrum, I, 97 N.
magna, VIII, 145 N.; XIII, 751.
clamoris clamat scopulis, XIV, 465 N.
feretris præcedens, X, 567 N.
flammæ in æquore, II, 663 N.; XIV, 566.
pœnæ, II, 435.
leti, XIV, 617; XVII, 481.
avorum cum titulis, IV, 496.
Italiæ adparet Neroni eumque hortatum, XV, 522... 559 N.
_imagine_ multa numerare Hammonis comitem, V, 365.
multa fulgere avorum, XVII, 12.
_Imber_ saxeus, I, 311 N.; XIII, 181.
_Imbriferam_, hiemem permixta grandine torquere, III, 197.
_Imilce_, III, 97 sq. N.; IV, 775 sq.
_Imitantur_ saxa sonitum, V, 433 N.
_Impete_ vasto, II, 243.
procursus, XIII, 248.
_Impluvium_, vid. _Inpluvium_.
_Inachius_ vir, I, 287 N.
_Inachia_ juvenca, X, 347 N.
arma, XV, 278 N.
_Inadcensi_ ignes, I, 96 N. et V.L.
_Inadcessi_ aditus, seu saltus, III, 516; X, 80.
_Inamatus_ ager Baccho, XII, 527.
_Inania_ bella, I, 69.
rerum, IV, 8.
deorum pectora, II, 309.
munera cæsis, X, 536 N.
famæ dare, IV, 73 N.
lora, XVI, 439 N.
_ad_, seu _per inania_, I, 97 N.; IV, 136; X, 151; XIV, 210, 244.
_Inante_ vox recentior, VI, 580 V.L.
_Inaperta_ fraudi senectus, VII, 26 N.
_Inarime_, VIII, 541 N.; XII, 148.
_Inbellis_ dies, XI, 407.
femina, II, 361 N.
_Inbelle_ ævum, XIII, 889 N.
_Inbelles_ anni, III, 329; XVI, 656.
_Inbuere_ sagittas hydro, I, 322 N.
primo hymenæo, III, 65 N.
manus cæde, IX, 264.
_Incalescere_ sagitta Veneris, V, 19 N.
_Incanescit_ ætas, III, 328.
_Incautus_ ardor, X, 339.
fervor, XIII, 215.
ictus, II, 99 N.
_Incedunt_ tenebræ noctis, VIII, 337 N.
_Incendia_ belli, II, 358 N.; XVI, 600.
saxosa, XIII, 595.
jacit, IX, 605.
clipei, IX, 449 N.
concepta pastu, VI, 162 N.
_incendii_ descriptio, IV, 677 seq.; V, 512 sq.; VII, 353 seq.; IX,
603 seq. XVII, 91 sq.
_Incendit_ castra amore pugnæ, IX, 37; XVI, 513 N.
aures vocibus, XI, 69 N.
animos dictis, II, 36.
clamoribus cælum, seu urbem, XIV, 209 N.
_Incerta_ cervix, V, 65 N.
fugæ, IV, 112.
levitas mentis, XVI, 145.
_Incessere_ sudibus, I, 523.
telis, I, 473.
dextra, II, 26 N.
monitis, II, 171; XI, 209.
_Incidere_ actus, III, 78 N.
_incissæ_ leges, XVII, 620 N.
_Incidit_ humero hasta, XV, 756.
_Incitus_, I, 357, 491, 497; II, 174, 248; III, 307, 460; V, 473; VI,
234.
_Inclinat_ acies, XV, 735.
pugna ruina, VI, 29.
_inclinata_ rerum, VI, 119 N.
_Inclita_ leti, XIII, 821.
_Includere_ Bacchum pectore, IV, 777 N.
laude ævum, XIII, 686.
Conf. _Claudere_.
_Incocti_ corpora Mauri, XVII, 632 N.
_Incocta_ cerastis spicula, XV, 681 N.
_Inconcusso_ glomerare vestigia dorso, III, 336 N.
_Inconsuetus_ mensæ opimæ, XI, 280.
_Inconsultum_ Senatus, VIII, 217 N.
_inconsulta_ Capua servare modum, VIII, 545 N.
_Increbescere_ et _increbrescere_ pugnam, X, 1 N. et V.L.
_Increpat_ clangor, XVI, 94.
clipeo, XII, 685 N.
_increpant_ classica signum, V, 188.
tubæ, XIV, 373 V.L.
_Increpitat_ terga, II, 250; V, 642.
ardor, XVII, 106.
aliquem moræ, VIII, 263.
ministros, I, 181 N., 452.
_Incumbit_ remis, IV, 610 N.
fortunæ et fato, IV, 731 N.; VII, 241 N.
ventus, XII, 656 N.
ferro, VIII, 155.
se, V, 219 N.
campo, IV, 666 N.; XVI, 423.
medio limite, XVI, 488 N.
miles, XV, 447.
bello, XIV, 119.
labori, IV, 818.
jusso, XIII, 21.
Messana freto, XIV, 194 N.
tuba, XIV, 373.
_incumbens_ pressit Janiculum, X, 488.
malis Italum, XI, 26 N.
dextræ, V, 501.
ad prælia, XIV, 376.
_Incustoditus_ amor, VIII, 113 N.
_incustodita_ nox, XV, 333.
_Incutere_ umbonem fesso, II, 256; XII, 514.
Eumenida muris, II, 544 N.
bipennem, XVI, 64.
robur, XIV, 382.
pondus, XI, 395.
plantam, VII, 304 N.
se Nuceriæ, XII, 425 N.
verbera, II, 626 N.
fulmina clipeo, XII, 625.
_Indago_ saltus, 41, 419 N.; X, 80; XIII, 141 N.
_navalis_, XIV, 368 N.
_Indelibata_ virgo, XV, 271.
_Indibilis_, XVI, 564 N.
_Indicere_ honores templis, VII, 90 N.
_Indigenæ_ Hiberi, XVI, 31.
_Indigetis_ luci, VIII, 39 N.
_Indigetes_ dii, IX, 294 N.; X, 436.
_Indignatur_ habenas, XVI, 352 N.
Iberum, I, 643 N.
liquor aeno, V, 606 N.
_Indignus_ avorum, VIII, 383 N.
_indigna_ rupisse fidem gens, XI, 12 N.
_indignæ_ pœnæ juvenis, XI, 379 V.L.
_Indiscreta_ arma, VIII, 576.
_Indispensatus_ nisus, XVI, 341 N.
_Indo_ litore sol se tollit, VII, 477 N.
_Indi_ odorati, XVII, 647 N.
_Indocilis_ quieti, XI, 11 V.L.
terra Cereri, I, 237 N.
pacis, XII, 726.
_Indoles_ sacra, IV, 475.
segnis, II, 347.
_indolis_ magnæ ausa, XI, 306.
_indole_ hac, IV, 799.
tanta viri, V, 674.
_Indomitus_ Hasdrubal, XIII, 677.
_indomiti_ ignes, IV, 677 V.L.
mores, XIV, 87.
_Induit_ cunctis pavorem, XV, 736 N.
nomina gentis, IX, 545.
splendorem ferro, IV, 13.
sibi iras, I, 38 N.
vultum, II, 558.
Africam flammis, XVII, 195 N. [nota ad h.l. non exstat]
_induere_ arma alicui, XIV, 297 N.
patrem, VII, 496 N.
_Indulget_ habitare, XIV, 672.
Junoni, XVII, 373.
_Inepte_ credit, seu nocet, X, 382 V.L.
_Iners_ ignis, V, 572 N.
cuspis, VII, 629 N.
lucus, VI, 146 N.
vallum, V, 121
campus, XIII, 530.
dies, XII, 104
aqua, mare, palus, terra, gleba, V, 5 V.L.
letum, X, 403 N.
_inertis_ nebulæ, VI, 646.
_inertia_ ferro spicula, XIV, 542 N.
_Inexhaustæ_ urbes, XIV, 685.
_Inexorabilis_ Auster, XVI, 97.
_inexorabile_ limen, XIII, 578.
_Inexpertæ_ arces, III, 496.
_Inextricabile_ litus, IV, 582.
_Infamare_ ferrum veneno, III, 273 V.L.
_Infamia_ atris pennis volitans, XV, 97 N.
_Infandum_ dictu, IV, 767.
_infandi_ Senones, IV, 160.
_Infausta_ gens, XV, 13 N.
_Infelix_ arbor, IV, 357 N.
quassat lampada, etc., II, 667; IV, 648.
Hannon, XI, 550 N.
_Inferi_ trepidant inmisso lumine, V, 618 N.
_inferorum_ aditus, fluvii, lacus, et de iis mythi unde orti, XII,
104... 160 N.; XIII, 397... 895 N.
decem portæ, XIII, 531... 561 N.
fluvii, XIII, 563 seq. N.
quæ ibi sunt, vel ad eos spectant, nigra, seu furva sunt, I, 119
N.; V, 220 V.L.
in sacrificium diis nigræ pecudes inmolantur, scrobe facta circa
aram, XIII, 406 sq. N., 429.
_Inferias_ mactare hostes, IV, 232 N.; XV, 206.
mittere, XV, 820 N.
earum ritus, XVI, 292 sq. N.
_Inferna_ parentis aula, II, 671.
_Infernæ_ aræ, II, 426 N.
_Inferre_ Dardaniam Latio et Penates, I, 42 N.
cornipedem, IV, 231; XV, 725.
gressus, VI, 428.
se vallo, XVI, 138.
membra in turmas, XVII, 415.
Umbros, IX, 273.
_inlatus_ armentis leo, XI, 243 V.L.
Beryæ, XIV, 156 N.
_inlata_ pubes stagnis, V, 631 V.L.
_Infervescit_ sol fronti, XIII, 341.
_Infestare_ obiis, II, 277.
hostem cædibus, IV, 624.
equum currentem, XVI, 504.
_Infestum_ vulnus, I, 397.
_infestis_ nebulis, VIII, 458.
_Inficere_ æquora limo, VIII, 382.
_Infidus_ Mars, XIV, 266 N.
_Infigere_ oscula, VIII, 127; XII, 592, 738.
spicula metæ, XVI, 567.
_infixum_ est, IV, 330; X, 643.
mente, VI, 423.
mœnibus hostem, XI, 173.
_Infima_ vulgi, VIII, 249.
_Infit_ talibus, I, 477; XII, 67; XVI, 139.
_Inflammare_ ferrum veneno, III, 273 V.L.
_Inflare_ præcordia fama, IV, 360.
_Inflectere_ turmas castris, XII, 572 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Infœdere_ æra ossibus, X, 237.
_Informare_ effigiem, XVII, 524.
_Informidatus_ adit, XV, 241 N.
_Infractum_ ævum, XV, 648 N.
_infractæ_ minæ, VII, 125.
_Infremuit_ bellum, III, 230.
leo, XI, 245.
_Infrenare_ et _infrenati_ pro _frenare_ et _frenati_, IV, 314 N.
_Infrendens_ murmure, II, 688; XV, 522.
_Infundit_ cantum per aures, XI, 433. (Conf. _Fundere voces_) agmen
mœnibus, XIV, 638.
pestis se tectis, XVII, 506.
_infusus_ Phœbus, XII, 732.
_infusa_ pestis medullis, I, 173 N.
umbra, XI, 268.
pax per æquora, VII, 258.
_infusæ_ tenebræ, V, 678 V.L.
_Ingenium_ collis, IV, 91 N.
membrorum, XVI, 46 N.
magnum non est vitale, XV, 356 N.
_Ingens_ hostis, I, 499 N.; II, 255 V.L.
consul, VI, 443 N.
Senatus, XI, 67 N.
_ingentia_ sperare, XVII, 535 N.
_Ingerere_ hastas hosti, II, 176.
se periclis, X, 5.
_ingeritur_ una facies, III, 535.
_Inglorius_ hospes, II, 104 N.
vir et mors, III, 123 N.
ordo militum, IX, 331 N.
rivus, XIII, 6.
_Ingluvies_ ventris, VI, 155 N.
_Ingravare_ ad cælum, IV, 669 N.
_Ingruit_ Oceanus torrentibus undis, III, 52.
Ausonia, XII, 208.
exercitus, XIV, 140; XVII, 585.
_Inguen_ hasta fixum, I, 387 N.
_Inhiat_ populo casuro mors, II, 549.
_Inhonesta_ et _inhonorata_ mors, vid. _Mors_.
_Inhonora_ busta, XIV, 632 N.
facies rerum, X, 390.
_Inhonoratus_, IX, 199 V.L.
vir et mors, III, 123 N. (idem quod supra); IV, 605.
_Inhorrescunt_ agmina, XII, 381 N.
_Inhospita_ cautes, XIII, 336.
quercus, V, 508.
terra Baccho, I, 287.
_inhospita_ litora, II, 23 N.
lustra, XVI, 103.
_Inhumata_ juventus, V, 129 N.
_Inicere_, X, 570 N.
_Inimicus_ pontibus amnis, III, 455 N.
_inimica_ incendia, VII, 161 N.
_Iniquus_ sol, II, 60 N.
_iniquæ_ furiæ, I, 146.
_iniqui_ tumuli, III, 631.
_iniqua_ pericula, VI, 319 V.L.
_Injectus_ colla catenis, IV, 359 V.L.
_injectum_ mare, I, 593; III, 47.
_Inlabitur_ voluptas animis, XV, 95.
luxus per viscera, XI, 400.
fervor, XIV, 428.
_Inlabsus_ gregis, III, 463.
_Inlacerabile_ spolium, V, 138 V.L.
_Inlacrimans_ sceleri, II, 619.
casibus urbis, II, 476.
_Inlæsus_ restituit terras, XVI, 657 N.
veneno fraudum XIII, 536.
_inlæsum_ corpus mulieris, XVII, 31.
_Inlatrat_ jejunis faucibus Orthrus, XIII, 845.
_Inlaudata_ anima, XIV, 632 N.
_Inlicere_ ad cauta Patres, IV, 804.
_Inlicitæ_ terræ, XIV, 244 N.
_Inlidere_ clavam, II, 246.
nimbum terris, V, 385.
amnes ponto, XVII, 642.
_Inlisus_ aquarum, XVII, 245.
_Inlita_ macula vita, XI, 43.
_Inludere_, vox obscena, VIII, 470 N.
_Inlunis_ nox, XV, 616 N.
_Inluvies_, VI, 373 N.
_Inmedicabilis_ ira, I, 147.
_Inmemor_ Lethe, XVI, 477 N.
ævi, VIII, 664 N.
_Inmitis_ Decius, XI, 205.
Aricia, IV, 367 N.
hiems, XII, 3.
equus, XII, 254 N.
sol, III, 268.
_inmite_ pectus, I, 168.
vinum, seu mustum, XIII, 378 N.
_inmitia_ regna Boreæ, I, 587.
_Inmittit_ iras, V, 292.
prælia fretis, XV, 154.
numen animis, II, 516 N.
se Boreas, XIV, 122 N.
_inmissæ_ habenæ, XI, 399.
_Inmoriens_ ausis et clavo, X, 201 V.L.
_Inmortua_ manus clavo, XIV, IV, 403.
pars rostro, XIV, 484.
dextera telo, XVI, 67 N.
_Inmugit_ tellus, I, 95; V, 615.
Nereus, IV, 208.
Mulciber, XII, 141.
procella antennæ, XVII, 256.
_Inmurmurant_ hastæ, V, 332 N.
iræ VII, 146 V.L.
_Innectere_ aliquem catenis, non alicui catenas, XI, 241 V.L.
_Innitens_ hastæ, VI, 70 N.
_Inolescit_ mersis ramis durities lapidum, VIII, 581 N.
_Inops_ mentis, V, 632.
_Inopes_ mensæ, VI, 373.
_Inpacata_ stirps, VII, 665 N.
_Inpar equis_, VIII, 282 N.
_Inpastus_ vultur, III, 343.
_inpasta_ turba luporum, VII, 129.
_Inpatiens_ ævi, I, 227 N.
perdere mortem, IV, 606.
dare terga, VI, 254.
teneri, VI, 232.
cohibere, XI, 98.
_Inpellit_ equum planta, seu calce, II, 71 N.; VII, 697.
muros manu, II, 532 N.
aures et oculos, II, 580 N.
moras, VIII, 279.
pectus pectore, V, 219 N.
ventos jaculis, XVI, 298 N.
signa, IX, 139.
ferrum capulo tenus, IX, 382.
gurgite pontum, I, 197.
metas Parcarum augurio, V, 406 N.
ventus aristas, IX, 359.
saxa cælum, II, 217 N.
lampas vim, XIV, 429 N. et V.L.
Phœbus diem ad metas, II, 268.
eum equus, seu aqua, IV, 597 N.; 650 N.
agens, XII, 484 N.
_Inpenetrabilis_ luctibus, VI, 113 N.
iræ mens, VII, 561.
_Inperare_ lacrimis, iræ, etc., II, 652 V.L.
_Inperditus_, IX, 161 V.L.; X, 416.
_Inperterritus_, XI, 207; XIV, 188.
_Inperturbata_ otia, XV, 58.
_Inpetere_ os hasta, V, 273.
_Inpingitur_ pila ponto, IV, 297 N.
turbine pugnæ in adversos, IV, 370 N.
Cf. VII, 612; IX, 320; XII, 187; XIV, 15.
_Inpia_ vallis, V, 431 N.
_Inplacabile_ cælum, XVII, 252.
_Inplet_ hortatibus, I, 105 N.; V, 150; VIII, 29.
amore pugnæ, III, 714.
dies orbem radiis, VIII, 192.
me horror, VIII, 121.
se cædibus, IX, 528.
se sitiens, XIII, 736.
imago oculos, III, 45 N.
somnus lumina, XIII, 641.
terras voce, VIII, 409 N.
campos hinnitibus et curru, I, 212 N.; IV, 436 N.
dumeta latratibus, etc., III, 294, 680; IV, 692; V, 33; VI, 190.
fama Italiam, I, 343.
solus loca cæsorum, XVI, 51 N.
sagitta spatium ducti nervi, II, 127 N.
clipeum, IV, 384.
Mars campum, XII, 717 N.
Deus vatem, III, 697 N.
_Inplicat_ tremor artus, III, 124.
medullis amorem, II, 517 N.
terræ membra, VII, 614 N.
flamma patrem, XIII, 619 N.
nexu, IX, 629.
errore vias, XV, 618.
_Inplumes_ coni, VIII, 419 N.
_Inpluvium_ porticibus et xystis ornatum, XV, 18 N.
_Inponit_ se regnis, VIII, 54.
globos urbi, I, 349
vincula Eridano, XII, 696.
leges Latio, XVII, 191.
noctem freto, XVII, 254.
se super colla, XI, 244.
_inpositum_ iis meritare, X, 656 N.
_Inportuna_ lues, XIV, 582.
corda XI, 387 N.
locorum, III, 540.
_Inpossibilia_ quomodo a poetis exprimantur, V, 253 sq. N.
_Inpressum_ ei est, sistere, etc., VII, 9 N.
_Inproba_ virtus, I, 58 N.
vallis, etc., V, 431 N.
fama, IV, 5 N.
prælia, XV, 673 N.
fortuna V, 92 N.
puppis, XIII, 761 N.
spicula, IX, 589.
spatia, XIV, 508 N.
jura, XVII, 619.
_inprobus_ furor Euri VI, 525 N.
citat hastam, IV, 536 N.
_Inproperæ_ Parcæ, III, 96 N.
_Inprovida_ trabs IV, 284 N.
_Inprudens_ tantæ pestis, VI, 166 N.
_Inrasa_ clava, VIII, 584 N.
_Inrigui_ horti, VII, 180 V.L.
_Inritare_ fata, V, 234 N.
hostem, IV, 511.
_Inritant_ pocula luxum, XIII, 355.
_Inrorare_ oculos lacrimis, II, 123.
quietem oculis, X, 356.
liquorem mensis, XI, 302.
cristas aqua, IV, 654 N.
_Inrumpere_ templa et templis, II, 378 V.L.
costas, V, 549.
sacris muris, X, 367 N.
_Insania_ vatum, imbris, venti, etc., I, 101 N.
mentis, militum, etc., I, 32 N.
_Insanire_, I, 32 N.
_Insanus_ Eurus, VI, 175.
imber, I, 101 N.
Mavors, VI, 6.
ventus, X, 226.
_insana_ vates, ibid. N.
_insani_ fluctus, montes, XVII, 435; XII, 371 sq. N.
_insana_ freta, I, 638.
_Inscribere_ Martem genti, X, 618 N.
terram imo cornu, XIII, 328 N.
_Inserere_ caput cælo, V, 482; VII, 29 N.; IX, 19.
pedites globo, V, 31.
alicui cupiditatem, I, 80 N.
_Insertare_ caput nubibus, V, 482; IX, 19.
_Inservibat_ equo, VII, 341 N.
_Insibilat_ ore, II, 626 N.; IX, 517.
ignis membris, XII, 616 N.
_Insideo_ et _insido_ differunt, V, 3 V.L.
_insido_ cum quarto casu jungitur, XII, 487 N.
_Insomnia_ pro somniis, X, 357 N.; XI, 102 N.
_Inspectare_ cædes, V, 207 V.L.
_Insperata_ juventus, I, 426 N.
_Inspirare_ alicui quid, I, 80 N.; II, 517.
_Instabilis_ tellus pendet IV, 347.
_Instat_ operi, II, 407 N.
fatis, I, 268 N.; IV, 731 N.
filiis, VII, 458 N.
equis verbere, XVI, 324 N.
pugnare, I, 374 N.
senectæ, VII, 178 N.
timor trepidis, VII, 349 N.
_Instaurare_ honorem diis, III, 218 N.
mensas dapibus, XI, 421 N.
_Instincti_ pectora, VIII, 242 V.L.; XII, 518 N.; XV, 135 N.
_Instratus_ tigrim equus, V, 148 N.
_Instridens_ pelago fax, IV, 436.
_Insultat_ jugo, IV, 66 N.
ignis culminibus, I, 602.
fraude pharetræ, I, 323.
imperio, XIII, 606.
pelago, XIV, 363 N.
_Insurgit_ in hastam, ensem, ictum, remis, I, 401 N.; IV, 208 N.; 610
N.; V, 294 N.; XV, 374.
capiti serpens, II, 546 N.
Mavors propior, V, 609.
vis virorum, VI, 338.
crista cono, XVI, 556.
_Intacta_ mens fortunæ, I, 179; XI, 425 N.
_Integer_ intactusque, X, 63.
_Intemerata_ gradu saxa, III, 499 N.
_Intendit_ agmen finibus, III, 466 V.L.
vultum telumque, II, 114 N.
cornu, VII, 659 N.
ignem, XVII, 478 N.
vocem manumque, XV, 637 V.L.
hastas, XVII, 419 N.
vires, I, 334.
_Intentare_ palmas virorum oculis, XI, 88.
_Intercidit_ bonos ævo, III, 440.
_Intercipit_ cælum umbra, III, 486.
arva stagnis, XI, 508.
_Interdum_ pro _interim_, IV, 491 N.; VI, 30.
_Interea_, seu _interim_ pro _interdum_, IV, 491 N.; VII, 395 N.
_Interior_ cura, XVI, 338.
stringit metam, XVI, 361 N.
_interius_ recursat, II, 519 N.
_Interstruit_ spina artus, X, 149 N.
_Intextus_ agger axibus, XIII, 109 N.
_intexta_ castra calamo, XVII, 88 V.L.
_Intonat_ ductor armis urbi, XIV, 298.
Eurus, XVII, 249.
mare, VII, 574.
_intonuit_ Trebia, IV, 638 V.L.
_intonuere_ arma, II, 213.
minæ, V, 275.
_Intonsi_ Bacchus et Apollo, VII, 196 N.
Galli, XV, 671 N.
juvenes, XVI, 525 N.
Regulus, Pompeius, Cato, ut prisci Romani, I, 613 V.L.
_Intorqueo_, _intorquet_ cornum, II, 124.
si _intorserit_ diram vocem, XI, 340.
_intorquens_ nubem nigranti turbine, V, 535.
nubem cum grandine multa, -XII, 662.
procellam, VI, 178.
_intorquentes_ tela, II, 323.
_intorti_ saxi moles VII, 623.
_intorto_ jaculo sancire verba, I, 305.
_intortos_ amictus astrictus, V, 367 N.
crines demissus, III, 284.
rudentes aptare, VI, 353.
_intorta_ calamo cannaque movere castra, XVII, 88.
_Intra_ pastorem, rem, fortunam, XIV, 466 N.
aliquem esse, XV, 107 V.L.
_Intrat_ puppi et puppim, II, 378 V.L.; VI, 498 V.L.
mentes superum, I, 124 N.
deus vatem, III, 697 N.; XII, 323.
mente tenebras æternas, VII, 586 N.
manes, X, 288.
urbem oculis, XII, 567.
mœnia hasta, II, 89.
factum nepotes, XIII, 795 N.
mare vulneribus, XIV, 550.
arundo lumen, V, 447 N.
cælo discordia, IX, 289.
_Intremere_ quid, II, 53 N.; VIII, 60 N.
alicui, XVI, 666 V.L. [recte 665]
_Inundare_ campos armis fulgentibus, XV, 552.
_Invadere_ campum, bella, pugnam, III, 660; IX, 12 N.; XII, 199; XVII,
386, 472.
munera, X, 594.
laudem, II, 579 N.
amnem, III, 455.
mentes, II, 515.
fasces, VII, 541 N.
habenas rerum, II, 292.
clavum regendæ patriæ, IV, 712.
_Invenit_ cornus vulnus, IV, 141.
_inveniunt_ nullos ventos carbasa, III, 537.
_Invertere_ lanas murice XVI, 568 N.
_Invetitum_ saltus penetrat pecus, II, 442.
_Invictus_ Vulcanus, IV, 677 V.L.
_Invident_ Dii fortunæ hominum, III, 78 V.L.; IV, 400; XV, 512; XVII,
550 N.
_Invidia_ nigro ore adlatrat victorem, VIII, 291 N.
deorum, si res hominum nimis felices sunt, III, 78 V.L.; XIV, 583.
fit diis, VI, 84 N.
cælo fertur, VI, 402 N.
nihil crescere patitur, nec magnas laudes exsurgere, XVII, 187 sq.
_Invigilat_ armis, XIV, 187.
mens curis, X, 330.
_invigilant_ arcu, IV, 18 N.
_Inviolata_ mens mero XI, 307.
vita, XIII, 875 N.
_Invitat_ aura, VIII, 325.
_invitant_ quo spolia, VI, 650.
_Inviti_ fratris lumina componit, X, 342 V.L.
_invitas_ diffugit spiritus in auras, XVI, 545.
_Invia_ bellis tecta, XIV, 639 N.
_Involvit_ campos agmen, XII, 622.
tempestas terras, IV, 442.
_involvunt_ orbem gressibus, XV, 624.
nube telorum mœnia, I, 311.
_involves_ bello Italiam, III, 212.
_involvite_ flammis, VI, 716.
_involvens_ campum clipeo, IX, 448 N.
futura, VII, 435.
_involvere_ campos vado, VI, 143.
comam visa est flamma, XVI, 120.
se non cessarunt apium nubes, VIII, 635.
_involvi_ casside crinem, VII, 461.
_Iolaus_ Herculis comes adfinisque, et _Iolænses_, XII, 364 N.
_Ipse_ ego vidi, II, 322 N.
Cf. IV, 804 N.
_Ira_ ducis surrexerat, V, 105 V.L.
ventorum, XVII, 254.
_iræ_ est tibi Hannibal, II, 604 N.
_iram_ sibi induere, I, 38 N.
vatis palluit, I, 101 N.
in _ira_ est vultus, XIV, 530 N.
_irarum_ exercitus (fig.), 437 N.
_iras_ longas exsatiare, XII, 271 N.
mucronibus dant, VII, 345 N. [recte 344]
ventorum concire, XII, 610 N.
_Irata_ æquora, IV, 299 N.
_Ire_ periclis ad decus, I, 570 N.; IV, 36 N.
in nomen alicujus, VI, 636 N.
_it_ sensus per pectora, II, 521 V.L.
per aures, II, 78.
sanguis de vulnere, II, 394.
clamor ad auras, II, 417 N.
quantus, IV, 267 N.; XVI, 668 N.
in curas, IV, 9; XII, 419.
factum in secula, et per ora hominum, in nomen æternum, II, 511
N.; XII, 312.
Stygius color per artus, XII, 244.
cruor per membra, IV, 205 N.
sudor membris, III, 215.
precari, IV, 793 V.L.
exsequias, inficias, XV, 394 N.
felix et numinibus votisque secundis, III, 116 N.
hasta per latus, IV, 567.
aqua fluens, VI, 140 N.
_I_ (imperativ.) vox inridentis, II, 258; IV, 787.
optantis, III, 116 N.
blandientis, IX, 474.
objurgantis, II, 96.
valedicentis, X, 572.
_Iris_ mittitur a Jove, et plerumque Junone, IX, 471 sq. N., 551 sq.
_Irpini_, _Hirpini_, XI, 11 V.L.
_Isalces_, V, 289.
_Ister_, v. _Hister_.
_Isthmiaci_ coloni, XIV, 341 N.
_Isthmiaca_ tecta, XIV, 642 N.
_Isthmus_ Corinthi Sisyphius, XIV, 51 N.
_Italiæ_ urbes populique recensentur, VIII, 349... 621.
_Italis_ parire labores, III, 400.
_Ithacesia_ sedes Baii ardens, VIII, 539 N.
_Ithacus_, I, 14 N.; II, 180 N.; XIII, 48.
_Ithemon_, V, 546.
_Iulus_ sacer, VIII, 71 N.; XIII, 863.
_Iulis_, sacris, III, 595 N. et V.L.
J
_Jacet_ hoste, XV, 3.
fratri, XV, 647 N.
labor Alcidæ in foribus templi, III, 32.
_jacent_ mortui ac sepulti II, 574 N.; X, 311; XIII, 469; XVI, 311
N., 577.
stagna, V, 583 V.L.
loca plana, depressa, profunda, VI, 645 N.; XII, 132 N.
lumina, XIV, 603 N.
_jacendo_ et macie tenuata ora, XIV, 635 N.
_Jacit_ huic clavam, II, 244 N.
flammas lumen, XV, 27.
_Jactat_ se pharetra, II, 100.
Lucifer Veneri, XII, 248 N.
_jactare_ aliquem ventis, seu rumoribus VIII, 291 N.
_Jaculandi_ certamen, XVI, 557 sq. N.
ars, II, 96 sq.; 126 sq.; XIV, 397 seq.
_jaculari_ fulmina, seu arces fulmine, V, 385 N.
_Jamdudum_, VIII, 37 N.; X, 126; XI, 372 N.
_Janitor_, vid. _Cerberus_.
_Janua_ leti, XI, 187 N.
belli claudenda, XVII, 356 N.
_Janus_ tuetur Janiculum, XII, 718 N.
_Japetus_, XII, 149 N.
_Jejunia_ ventris rabidi adigunt, II, 472.
_Juba_, II, 160.
_Jubæ_ nutantes, I, 525.
ludentes, seu effusæ per colla, XVI, 363 N.; 442 N.
_jubas_ atras aptare, V, 166 N.
_Jubar_ clarum emicat, XII, 637.
_Jubere_ rem alicui, VII, 384 N.; IX, 459 N.; XII, 607 V.L.
non semper cum infin. pass. jungitur, VI, 413 V.L.
_jussus_ ordo, X, 446 V.L.
_jussa_ rabies, prora, etc., IX, 504 N.
_jussi_ cibi, XIV, 600 N.
_Jubila_ et _jubilare_, XIV, 475 N.
_Judex_ belli curia, II, 456 V.L.
_Jugum_ Sidonium subire, XIII, 674; XVI, 647.
_juga_ bellica, I, 223.
certantia cælo, XVII, 318 N.
Romana pati, III, 138 N.
_Jugales_ socii, XVI, 400 N.
rapidi, XVI, 583.
_Jugurtha_, II, 165.
_Jungere_ noctem operi, III, 638.
templorum culmina cælo, III, 624.
gradus, IV, 372 N.
tempora leti, X, 35.
mortem, IX, 409; XIII, 298; XVII, 471.
ratem, V, 553 N.
cornua arcus, II, 126 N.
colloquium, XIII, 734.
dextras, XIII, 76.
Venerem Anchisæ, XV, 60 N.
_jungunt_ cadavera ripas, XV, 768 N.
_junctus_ campus, V, 302 N.
rogus, XVI, 546 N.
_juncta_ mors lenit dolorem, XVII, 471 N.
_junctæ_ hastæ, IX, 641 V.L.
_Juno_ Gabina, XII, 537 N.
Lanuvina, seu Sospita, VIII, 360 N.; XIII, 364 N.
Averna, XIII, 601 N.
Argiva, I, 26 N.
sæva noverca Herculis, II, 478.
Cypræ culta, VIII, 432 N.
Sarrana, h.e. Tyria, seu Punica, VI, 468 N.
conjux et soror Jovis, XII, 693 N.; XVII, 364 sq.
Trojanis, et inde Romanis infesta, I, 26 sq. N.
Hannibalem inflammat ad bellum, I, 26 seq., 63.
evellit hastam et infixam, I, 548 sq. N.
ei sacra Argos, Mycene, Carthago, I, 26 seq. N.
Furiam evocat ab inferis, ut Saguntinos ad mortem voluntariam
stimulet, II, 526 sq. N.
ejus precibus Trebia suscitat undas, IV, 574 N.
Flaminium parat ductorem imperio fesso, IV, 709 N.
in numen Trasymeni lacus conversa, in somno adparet Hannibali, IV,
722 sq. N.
sola ex Diis, in Apennino residens, cæde Romanorum oculos pascit,
V, 206 sq. N.
certat de pulchritudine cum Venere ac Pallade, VII, 437... 471 N.
fodit Patres stimulo invidiæ, VII, 511.
Annam mittit ad Pœnum, VIII, 25 sq.
irata vel callide Jovi auctor est, ut Pœnos fulmine deleat, IX,
535 sq.
efficit, ut Æolus Vulturnum Romanis inmittat, IX, 494 sq.
de aliis ejus machinationibus ac ministeriis vide X, 42 sq.,
83 seq., 337 sq.; XII, 201 seq., 701 seq.; XVII, 341 seq.,
357 seq., 522... 604.
_Junonius_ anguis custodiens poma aurea Hesperidum, VI, 184 N.
_Junonia_ palla, VII, 77 N.
_Jupiter_ Stygius, Tartareus, niger, I, 386 N.; II, 674 N.; VIII,
116 N.
fœderis testis et perjurii vindex, I, 9 N.
bellans pro Romanis, I, 137 N.
non aequus, XII, 21 N.
Hammon ejusque oraculum et cornua, I, 414 seq. N.; III, 10,
673 sq.
sæpe formam mutavit ob amorem, XV, 61 N. [not. ad vv. 59 sqq.]
futuram Romanorum fortunam Veneri prædicit, II, 570... 629 N.
Martem auxilio mittit Scipioni, IV, 417 seq.
tonitru Pœnum revocat a consilio Romæ obpugnandæ, et efficit, ut
Fabius dux belli creetur, VI, 595... 618 N.
fatorum rerumque seriem pandit, IX, 542 sq.
Iridem mittit ad Martem Pallademque pugnantes, IX, 470 seq.,
551 sq.
tempestate repellit Pœnum a muris Romæ, XII, 602... 667.
agit cum Junone, ut Pœni ferociam coerceat, XII, 691 sq.
tuetur montem Capitolinum, XII, 719 seq. N.
mitis adspicit aliquos, VII, 239 N.
Junoni hanc veniam dat, ut Hannibalem præsenti periculo eripiat,
simulque ejus et Carthaginis extrema fata pandit, XVII, 341...
384.
_Juramenta_ horrenda et sacra fiunt sanguinis potione, II, 427 N.
iis fraude se exsolvere conabantur quidam apud Romanos, XII, 301
sq. N. [not. ad v. 299]
_Juro_ hanc tellurem, VIII, 105 N.
sponte, X, 436 V.L.
_juratus_ dux, VI, 346 N.
_jurata_ mente numina patria et peregrina vocare, VI, 467 N.
_juratum_ bellum, I, 186.
fœdus Jovi, I, 9 N.
_jurati_ dii, XIII, 747.
_jurata_ bella, I, 489.
pacta parentum, II, 274.
pacta per deos, IV, 789.
_juris_ alterni sors, IX, 17 N.
_Jura_ belli, VI, 613.
carinæ, IV, 714 N.
dictare, VI, 693 N.
Œnotria pati, I, 2 N.
patriæ, IV, 711 N.
petere, XVI, 171.
statuere Sagunto, I, 650 N.
_Justus_ portus, XIV, 201.
_justa_ ætas, II, 409.
arma, seu exercitus, XII, 470 N.
_justior_ ætas tua, cui ultra me, etc. III, 95 N.
_Juvare_ hastam amento, IV, 14.
_Juvenalia_ arma, II, 312 V.L.
_Juvenis_ vocatur, qui jam consul fuerat, etc., IX, 562 N.
pulcher, XII, 225 sq. N. [melius XII, 212 sqq. et nott.]
_Juventus_, X, 641 V.L.
K
_K_, litera Græca, non Romana, I, 3 V.L.
L
_Labarus_, IV, 232.
_Labat_ domus alta summi parentis, XVII, 475 N.
fides, II, 392 N.
genu, I, 529.
patria, XVII, 332 N.
sententia, XIV, 192.
_Labefacit_ Sirius fessum, I, 256.
timor mentem, III, 557 N.
_Labefactat_ Mulciber montes exesos, XII, 142.
_Labes_ feminea, XIII, 17 N.
gliscens, XIV, 308 N.
interna urbis, VIII, 21 N.
Tartarea, XIV, 596 N.
tenax nivis, IV, 578 et V.L.
_labem_ addere fastis, VIII, 255 N.
pellere, XII, 404 N.
_Labicum_, _Labici_, _Lavici_, VIII, 366 N.
_Labicus_, V, 565 N.
_Labienus_, X, 32.
_Labitur_ gloria, IV, 745.
spes, X, 309 N.
munere, VII, 740 N.
secundis, IX, 352 N.
in Tartara, X, 263.
mens formidine, X, 605 N.
penna, XIV, 595.
_labenti_ ævo vir, XVII, 427 N.
_Labor_ pro pugna, I, 3 N.; III, 89; XII, 78 N.
pro rebus gestis, V, 561 N.
pro ærumna, III, 75 N.; 400 N.; VI, 386 N.; VIII, 138; XII, 78 N.;
XIV, 615; IX, 535 N.
pro virtute, II, 5 N.; IV, 311 N.; XII, 78 N.
Herculis, IV, 64.
terræ et maris, III, 58 N.; IV, 53; VI, 503; XII, 157 N.; XIV,
583 N.
_labores_ parti timore, XV, 52 N. et V.L.
_Laborat_ mors, XIII, 870 N.
equis mortem, XVI, 410 N.
vana, XVI, 508.
Jovi regnum, VIII, 116 N.
servare, III, 80.
_Laburnus_, XIII, 195.
_Lacero_;
_lacerat_ amictus in luctu, XIII, 389.
_lacerata_ crines, IV, 774.
genas, II, 560.
_laceratum_ vulnus, II, 562 V.L.
_laceratæ_ viscera terræ, XIV, 15.
_Lacerto_ anteire ventos, XVI, 561 N.
letali, I, 262 N.
librare saxa, I, 317; VI, 248.
_Lacerus_ curis, VIII, 25 N.
_lacera_ frons, IV, 613.
navis, I, 409; II, 306; VI, 685.
Trebia, IV, 644 N.
_lacerum_ funus, II, 562.
_laceræ_ umbræ, XII, 547.
_laceris_ crinibus, VI, 560.
_lacera_ castra, XV, 9 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Lacessere_ Martem, I, 680 N.
letum, II, 321 N.
fata, seu fortunam, IV, 731 N.; XII, 61 N.; XV, 36.
rupes cornu, XVI, 8.
clamore sidera, XVII, 386 N.
frontem pugnæ, IV, 404.
Deos precibus, VI, 573 N.
_Lacon_ venator, III, 295 N.
geminus, XIV, 207 N.
_Lacrimabile_ Latio nomen, IV, 729 N.
_Lacrimæ_ marmoris, æris, I, 86 N.
_lacrimarum_ amnis, XIII, 577.
nec deos, nec heroes dedecent, I, 530 N.; II, 476 N.
_lacrimas_ alicujus ferre, XIV, 676 N.
_Lacrimantur_, non loquuntur, qui dolori subcumbunt, VI, 592 N.
_Lacrimosa_ fata, III, 207.
aula, II, 552.
_Lactea_ colla, IV, 154 N.
_Lacus_ Falerni, VII, 211 N.
_Ladmus_ adest infesto vulnere, I, 397.
_Lædit_ arma, XVI, 257.
ripa gramina, XIII, 4.
_læsus_ crimine, XV, 596
_læsum_ corpus (vulnere) V, 602 N.
_læsæ_ res, XI, 6 N.
_Lælius_, Scipionis amicus et legatus, XV, 217 seq.; 258 seq.; 274 sq.
ejus virtus et eloquentia laudatur, XIV, 451 sq.
_Lænæ_ tegmina, II, 166 N. et V.L.
textura, XV, 425 sq. N.
_Laertia_ regna, I, 290 N.; XV, 303 N.
pocula XV, 431 N.
_Læstrygonum_ et Lami Antiphatisque sedes, VII, 276 N.; 410 N.; VIII,
528; XIV, 33; 126 N.
_Lætus_ pavor, horror, pudor, III, 215 N.; VI, 572 N.; XV, 30 N.; XVI,
431 N.
volatus, IV, 115 N.
_læta_ arcanis Dea, II, 481 N.
gravitas, VIII, 609 N.
mensa, X, 375 N.
_lætum_ bellum, X, 551.
cælum, XII, 602.
_læti_ campi, VI, 645 V.L.
_lætæ_ artes, XIII, 537 N.
_læta_ prata, VIII, 456.
_lætis_ fidere, XVII, 141 N.
_Lævinus_, V, 544; VI, 42.
_Lævis_ ponitur male pro _levis_, II, 111 V.L.
_Lævus_ limes vitæ, VIII, 612 N.
deus, XIV, 494 N.; XV, 512.
homo, II, 111 V.L.
conatibus, VIII, 22 N.
in orbem, VII, 644 N.
volatus, IV, 115 V.L.
_læva_ fortuna, III, 94 N.
hora, VII, 30 N. [nota ad h.l. non exstat]
_læva_ conamina Martis, V, 660 V.L.
_Lageus_ amnis, I, 196 N.
_Lagea_ ratis, X, 321 N.
_Lagi_ flumina pars petiere, XVII, 591 N.
_Lambit_ ignis culmina, XIV, 312 N.
ripas amnis, IV, 350 N.
Cf. VI, 223 N.
_Laminæ_ candentes in tormentis, I, 171 N.
_Lampas_ decurrens cælo, I, 359 N.
Phœbi, I, 193; XII, 575, 648.
Furiarum, II, 610 N.
Vulcani, IV, 694.
_Lamus_ rex, VII, 276 N.; VIII, 529 N.
_Languet_ hiatus, X, 295.
gratia, XVII, 360.
amor ferri, XIV, 182.
_languent_ fluctus, VII, 259.
murmura, X, 245.
lumina, XII, 250.
_languentia_ stagni, IV, 490.
membra leto, I, 503.
somno, XI, 418.
_Languescit_ ira, XIII, 325.
_Languida_ monstris corda fovere, III, 504.
_Lanigeri_ luci VI, 4 N.; XVI, 596.
_Lanugine_ prima sparsus, VII, 691 N.; XVI, 468.
flava signatæ malæ, II, 319.
_Lanuvium_, Junonia sedes, VIII, 361 N.; XIII, 364.
_Laomedonteus_, I, 543 N.; VII, 437 N.; VIII, 172; XIII, 55; XVII, 4.
_Laomedontiadum_ urbs, X, 629 N.
_Lapis_ lucet in aure, XII, 231 N.
_Lapsans_ gressus, III, 632; VI, 79.
super sanguine, VII, 610 N.
_Lapsus_ aliger, III, 169.
_Laquearia_, VII, 145 N.
_Lar_ Laurens, I, 659 N.
_Lares_, Manes, Lemures, Maniæ, Larvæ, eadem numina, et primum
evocata in urbium obsidionibus, II, 592 seq. N.
_Largitur_ Livius equo totas habenas, XV, 724.
_Largitor_ laticis, VII, 164.
_Largus_ comæ, VII, 601 N.
mercandi dextras, XV, 495.
effusa habena, VII, 696 N. et V.L.
_largas_ quatit habenas Pœnus asper, XVII, 541.
_Larinates_ et _Larinum_, VIII, 402 N.; XII, 174; XV, 565.
_Laronius_, XIV, 534 V.L.
_Larus_, XVI, 47.
_Larvæ_, v. _Lares_.
_Lascivit_ dextra, XIII, 329.
_Lascivus_ Hymenæus, V, 23 N.
_lasciva_ lumina, XV, 26.
_Lassantur_ oculi, III, 538 N.
cautes fluctibus, I, 208 N.
_Lasso_ inceptis majoribus ævo, XI, 323 N. et V.L.
_Lateranus_, V, 229.
_Latex_ Lyæus, VI, 139 N.
_Latii_, Itali, XII, 412 V.L.; XVII, 432.
_Latiæ_ leges, XV, 383 N.
_Latia_ fata, XVI, 131 N.
_Latini_ antiqui regna, III, 223, 644.
_Latium_ vetus novumque describitur, VIII, 356... 411 N.
_Latmus_, I, 397 V.L.
_Latonia_ virgo, XII, 713.
_Latrat_ orator, VIII, 290 N.
_latrant_ fluctus et venti, III, 471 N.
vitia, XI, 426 N.
_Latrator_ Cydon, II, 444.
_Latratus_ Spartani, I, 421 V.L.; XIV, 21 N.
_Latus_ ponti, XVII, 249 N.
_Latus_ hostis, I, 499 N.; V, 453 N.
_lata_ ruina Cryxi, IV, 293 N.
_lati_ humeri et pectus heroum, I, 499 N.; II, 154, 453; IV, 415;
V, 437, 453 N.
_Laudatio_ et _laudator_ mortui, X, 568 sq. N.
_Laudatur_ Lucifer Veneri, VII, 640 N.
armis, VIII, 461.
_laudanda_ monstra, II, 650 N.
_Laurea_ in Capitolio deposita a triumphantibus, XV, 119 N.
_Laureata_ navis, lancea, _laureati_ fasces, _laureatæ_ literæ, XI,
484 N.
_Laurens_ colonus, XII, 706 N.
domus, VIII, 358.
lar, I, 659 N.
lucus, XIII, 65.
_Laurentes_, I, 110 N., 605 N.
populi, XVI, 678 N.
_Laurentia_ ora, XV, 415.
regna, XVI, 151.
signa, XIV, 257
stagna, VIII, 28 N.
_Laurentum_, I, 110 N.
_Laurigeri_ avi, V, 412 N.
_Laurus_, IV, 175.
_Laurus_ deposita in gremio Jovis, IX, 546 N.; XV, 119.
Conf. _Laureata_.
_Laus_, ad quam stimulamur, I, 245; V, 114 N.
_Lavat_ hos Æsis, VIII, 448 N.
valles sanguine, II, 304.
Bætis equos solis, XVII, 638.
_lavare_ arma cruore, IV, 166.
adspergine silvas, V, 621.
_Lavatio_ post cœnam, XI, 418 N.
_Lavinia_ Annæ fraudes nectit, VIII, 176 sq. N.
_Lavinia_ Pergama, XIII, 64 N., 806.
sceptra, I, 44 N.
_Laxa_ fides, VIII, 320 N.
_Laxat_ campum, V, 269 N.; IX, 557.
excubias, VII, 318 N.
jugum, XI, 17.
mentem, XI, 286.
hos inpulsu vis, XV, 717.
amnis ripas, XVII, 123 N.
milites vulnere, XVII, 422.
hiatum, XIV, 239.
_laxata_ nox, XIII, 550.
ira, VIII, 320 N.
_laxatas_ habenas, IX, 657 N.
obsidio, I, 582.
_Leæna_ feta, h.e. enixa, sævissima, I, 406 N.; X, 124.
_Leandrius_ Hellespontus, VIII, 621 N.
_Leda_ in Elysiis oris, XIII, 633.
_Ledæ_ nomen, XIII, 44 N.
_Ledæus_ Xanthippus, IV, 356 N.
Castor, XIII, 804.
_Ledæi_ fratres a nautis suspirati, XV, 83 N.
_Ledææ_ Amyclæ, II, 434 N.
_Legere_ pontum, I, 20 N.; VI, 522 N.
arva tardo passu, VII, 132; XII, 524.
visu omnia, XII, 569 N.
trabem jugis, I, 353.
hastam ripa, IV, 177.
_Lemures_, vide _Lares_.
_Lenis_ amnis, VIII, 180 N.
_Lentare_ bella, VIII, 11 N.
_Lentulus_, I, 676; V, 231; X, 260 sq.
_Lentus_ adstat in collibus, XII, 567 N.
limus, IV, 577 N.
Mars XIII, 772.
in umbra, XV, 705 V.L.
venit, XVII, 157.
_lenta_ cura, XIII, 459.
Dea cernit, II, 489 N.
exspectat, XIII, 103 N.
ira, I, 451; VI, 699; XI, 378.
sagitta, V, 19.
_lenti_ nervi, IV, 208.
_lenta_ stagna, V, 5 V.L.; VIII, 601 N.
_Leo_ Libycus, Hannibal, I, 569 N.; VII, 401 N.
prendit ac frangit cervicem juvenci, XI, 246 N. et V.L.
[recte 243 sqq.]
_leones_ mulcent Afri, v. _Mauri_.
_Leontini_ campi, XIV, 125 N.
_Leponticus_, _Lepontii_, IV, 235 V.L.
_Leptis_ Sarrana, III, 256 N.
_Lernæa_ monstra, II, 158 N.; III, 32 N.; VI, 182.
gemina sectis serpentibus, II, 159 N.
_Lesbium_ vinum, VII, 211 N.
_Lethæi_ latices, XIII, 555 N.
_Lethæa_ virga, X, 356 N.
_Lethe_, I, 236 N.; XVI, 476 N.
ubi sit, XIII, 554 sq. N.
_Lethes_ Hispaniæ fl., I, 236 N.; XIII, 554 sq. N.
_Leucasia_, VIII, 578 V.L.
_Leucatæ_ vada, XV, 302 N.
_Leucosia_, VIII, 578 V.L.
_Levat_ equum, VII, 341.
caput crista, XVII, 392 N.
casum laude, V, 371.
_levari_ Romam hoste jubet, VIII, 270.
_Levis_ membra, III, 332.
fides, VI, 468.
bello, VIII, 515 N.; XIII, 214.
frenis, II, 64 N.; XV, 560.
corde, IV, 706 N.
fama, V, 363; XII, 215.
sævit, IV, 542.
Mars, XVII, 510.
metus, IX, 87.
pisces, VII, 502 N.
_leves_ auræ, I, 601; XV, 162.
anni, II, 94.
gyri, VII, 645 N.
Satyri, III, 394.
equi, III, 385 N.
_levia_ arma, V, 30 N.
_Levis_ (non _lævis_) juvenis, II, 111 N. et V.L.
_Levitas_ Sicana, XIV, 291 N.
_Lex_ muneris esto, XVII, 380 N.
_Libamina_ belli, IV, 827 N.; X, 551 N.; XI, 376.
prædæ, XV, 262 N.
in mediam flammam jacta, VII, 185 N.
_Libare_ oscula, I, 104 N.; VI, 421 N.
dapem diis, VII, 392.
sacrum honorem Fabio, VII, 750 N.
cristas turbine, IX, 523 N. et V.L.
carchesia, XI, 300 N.
_Libera_ metuendi juventus, V, 212 N.
_Liberi_ fulcra et columnæ domus, II, 65 N.
_Libido_ sacra, XI, 310 N.
armorum, XI, 598.
Cyclopia ad cædes, XIV, 531.
_Libo_ cognomen Scriboniæ gentis, V, 411 N.
_Librat_ saxa, jaculum, etc., in hostem, ab aure, etc., I, 317 N.,
351, 523, 540; II, 622; IV, 453; V, 293, 576 N.; X, 235.
fulmina, XII, 624.
corpus, XII, 94 N.; XIII, 337.
ventus ratem, XVII, 273.
visus et nisus, V, 284 V.L.; XV, 426 V.L.
oculis, XIV, 398 N.
_Liburna_ agilis, XIII, 240 N.
_Libya_, Epaphi f., unde dicta _Libya_ terra, XIV, 577 N.
_Libye_ subdita Cancro, I, 194.
Alpibus inposita, III, 563 N.
_Libys_, XIII, 94.
_Libyes_, I, 189 V.L.
discincti, II, 56 N.
_Libyssa_ belua, III, 459 N.
Cf. VI, 712; XVI, 556.
turba certat, I, 247 N.
_Lictores_ in pugna et sagis, IX, 420 N.
muti in luctu publico, X, 638 N.
_Ligare_ corona Pœnorum terga, VII, 589.
_Ligaunus_ jaculo obcurrente non tardatus, IV, 206.
_Ligurum_ bella, I, 628 N.
_Ligus_, IV, 591.
pernix, VIII, 605 N.
_Lilæus_, XIV, 489.
_Lilybæon_ nobile, XIV, 75.
_Limen_ primum, VI, 436 N.
primum Auroræ, V, 26 N.
mortis, V, 423; XIV, 444 N.
_Limes_ latus in campo actus, I, 367 N.; IV, 462 N.; IX, 380.
sulcatus per æquora, XIV, 362.
laxus, quo turmas diducit, IX, 610.
durus, quo ætas decurrit, XV, 46 N.
lævus vitæ, VIII, 612 N.
porrectus lucorum, XIV, 647 N.
solis, IV, 105 N.
campi præceptus, XVI, 337 N.
_limite_ medio incumbens, XVI, 488 N.
_Lindus_, III, 364 N. et V.L.
_Lingua_ ardet et aret, XIV, 598 V.L.
_linguas_ complures sibi optant poetæ, rem memorabilem relaturi, IV,
525 sq. N.
_Linquit_ Pœnum dolus, V, 38 N.
_linquere_ aliquem menti, XI, 525.
vitam, XI, 398.
_linquitur_ cernere, IV, 626.
_Lintea_ substringere, I, 689 N.
_Linteæ_ loricæ ac galeæ, III, 369 sq. N.
vestes sacerdotum Isidis et Herculis Gadit., III, 24 N.
_Linum_ multiplex thoracis et galeæ, III, 271 N.
Ægyptium III, 25 N.; 375 N.; XIV, 660 N.
Arabum, III, 374 N.
Sætabis, III, 374 N.
Faliscum, IV, 223 N.
_Lipare_, seu _Liparæ_, ins. ignivomæ, XIV, 56 sq. N.
_Liquare_ coria, II, 474 V.L.
_Liquefactus_ in aquas, XIV, 225.
_liquefactæ _ cavernæ, XIV, 63.
_liquefacta_ carmina lyra, XI, 415 N.
membra igne, I, 178 V.L.
_Liquere_ putri tabo, XIII, 487.
_liquens_ Achætus, XIV, 269 V.L.
unda gelu, IV, 749.
_Liquescere_ fama videbatur Hannibal, XVI, 134 V.L.
_Liquida_ æthra, XIII, 18 N.
_liquidum_ iter maris, III, 156 N.
profundum, XI, 455.
carmen, XI, 415 N.
_liquidas_ per auras, II, 91.
_Liquor_ Bacchi, XI, 301.
_Lirinates_, VIII, 402 V.L.
_Liris_ fl. quietus, IV, 348 N.
sulfureus, VIII, 399 N.
_Literna_ palus, VI, 654 N.
squalida VII, 278.
_Liternum_, VI, 654 N. et V.L.; VIII, 531 N.
_Liternus_ fl., VI, 654 N.
_Litorea_ Cupra, VIII, 432 N.
_Livens_ venenum, II, 707.
pectus planctu, II, 668.
nebula, VI, 282 N.
vadum Averni, X, 136.
aqua cœno, VIII, 381.
dorsum, IX, 577.
_liventes_ racemi, VII, 208 V.L.
_liventia_ equorum tergora, VII, 685.
_Livius_ Claudius Salinator in priore consulatu damnatus XV, 593
sq. N.
in altero cum collega Nerone vincit Hasdrubalem ad Metaurum, XV,
601... 807.
_Livor_ obtrectat facta, XI, 610 N.
angens sua guttura, XIII, 584 N.
_Lixum_, seu Lixus, Linx, Linga, Tinga, III, 258 N.; V, 400.
_Loco_ quo sunt fata tua, I, 599 N.
_Locri_, XI, 20 N.
_Longa_ nox, VIII, 140.
Clotho, V, 404.
_longæ_ oræ, VI, 628.
_longa_ arva, III, 422 N.
cognomina, I, 89 N.
mapalia, II, 85.
_Longævum_ fanum, XIII, 86.
_Longe_ esse, I, 301 N.; XVII, 80.
_Longinqua_ æquora, I, 584; XVII, 13 N.
_Loquuntur_ exta, I, 139 N.
fortes, I, 416.
saxa Phœbo, XV, 311 N.
equis, XVI, 322.
_Lora_ fert secundus, XVI, 387 N.
_Lorica_ texta nodis, auro trilix, conserta hamis, II, 401 N.;
V, 140 N.
lintea, III, 269 seq. N.; 371 N.
_Lotophagi_, III, 311 N.
_Lotos_ nimis hospita, I, 311 N.
Phrygia, seu Mygdonia, h.e. tibia, VIII, 504 N.; XI, 430 N.
_Lubrica_ rostra, VII, 542 N.
_Luca_, seu _Lucas_ bos, IX, 572 N.
_Lucani_, VIII, 569 N.
_Lucentes_ arenæ, I, 235 N.
vulnere flammæ, I, 174.
fluctus, VII, 259 N.
_Lucifer_ mari renovatus laudatur Veneri et certat majoribus astris,
VII, 639 N.; XII, 247 sq.
quum oritur, Hesperus vocatur, VII, 639 N.
_Lucretia_ inclita leto, et pudicitia decus Latium, XIII, 822 sq.
_Lucrinus_ lacus, XII, 116 N.
_Lucrina_ Venus, XIV, 410 V.L.
inter _Lucrinum_ lacum et mare agger, seu via, ab Hercule munita et
refecta ab Agrippa, XII, 117 sq. N.
_Luctantur_ fatis, etc., I, 234 N.; II, 514 N.; IV, 20, 583, 590;
X, 553; X, 295; XIV, 454 V.L.
inponere, III, 54.
mugire, VII, 359.
_luctans_ ferro glacies, III, 520.
vana, XVII, 313.
_luctantia_ lumina, VII, 204 N.
_Luctificus_ pavor, VI, 557.
_Luctus_ edax in Orco, XIII, 581 N.
_Ludibrium_ necis, VI, 524 N.
caudæ, XIII, 340.
_Ludificatur_ ducem, VII, 214.
equo, VII, 646; VIII, 644.
_Ludit_ Proteus per varias formas, VII, 423 N.
juba per colla, XVI, 363 N.
de amore, VIII, 470 N.
Pœnum, VII, 15.
_ludunt_ præsaga præcordia meos sensus, III, 74.
_Ludus_ ei est, III, 349 N.
tollere damam, XVI, 572 N.
_Ludi_ funebres, XVI, 288... 591 N.
de amore, VIII, 470 N.
_Luere_ fœdera, I, 671 N.
prælia damnis, VI, 286; VII, 514.
crimina, XIII, 867.
_luitur_ Græcia profundo, XI, 22 N.
_Lues_, I, 174 N., 354; V, 108 N., 390 N.; X, 603 N.; XII, 184; XVI,
622 N.; XVII, 96.
_Lumen_ gentis, VI, 130 N.; VIII, 246 N.
æratum umbonis, II, 211 N.
herois fulget, I, 496 N.; XI, 338.
cæli blandum, II, 223 N.; XVI, 73 N.
cæcum dei, XVII, 548 N.
_lumina_ lasciva Voluptatis jaciunt flammas, XV, 26.
ignea serpentis radiant flamma, II, 586.
retro fugiunt, II, 465.
gemmata peltæ, II, 167 N.
_Luna_ fraterno lumine lustrat terras et adflatur, IV, 481 N.; VIII,
174 N.
causa fluxus et refluxus maris, III, 59 N.
bigas inmittit per cærula, III, 59 N.
ejus bis senos orbes complere, III, 67.
deduciter cælo a magis, VIII, 500 N.
_Luna_ ac Lunensis sinus, seu portus, caseus et marmor, VIII, 480 N.
_Lunatus_ flexus, IV, 317.
gyrus, IV, 370.
_Lunata_ arma, seu peltæ Amazonum ac Thracum, II, 76 N.; VIII, 429.
_Lupata_, frena, I, 217 N.
_Lupi_, freni, I, 217 N.
_lupi_ (animalia) olim capti fovea virgultis tecta et balatibus
agni, VI, 329 seq. N.
Martii, VII, 717 N.
_Lurida_ ossa, II, 466.
_Lusitanæ_ equæ e Zephyro concipientes, III, 378 sq. N.; XVI, 364.
_Lustra_ insana, XI, 33 N.
exagitare (ferarum), VIII, 565 N.
incolunt Hirpini, VIII, 571 N.
_Lustrat_ cineres, II, 266 N.
clara dies Œtam, VI, 452 N.
clipeum visu, V, 307.
cærula puppe, XIII, 881.
signa, seu maniplos, III, 407; XIV, 626.
Hannibalem, XVII, 517 N.
lacum, IV, 827.
Caucasum, XII, 459 N.
_Lustratio_, VIII, 125; XII, 750.
_Lustrum_ etiam tempus quatuor annorum, XVI, 151 V.L.
_Lusus_, a quo dicta _Lusitania_, III, 101 N.
_Lutatius_ ejusque victoria navalis, I, 34 N.; VI, 687 N. et V.L.;
XIII, 731.
_Lux_ Italum, XIII, 707 N.
tanta exoritur, IV, 475 N.
armorum, III, 371; IX, 107.
nitoris, VII, 471.
suprema, X, 153; XV, 66.
pro vita, II, 524; VII, 737; XI, 48; XVI, 538.
sub _lucem_ somnia vera, VIII, 124 N.
_lucem_ pati, VI, 577 N.
sine _luce_ genus, VIII, 246 N.
_luce_ remota, XIII, 869 N.
_Lyæi_ munera, VII, 748 N.; XIII, 416.
latices, VI, 139 N.
fusi per membra, XIII, 278.
Latii, III, 370 N. et V.L.
_Lychæus_, XIV, 434.
_Lycii_ arcus, VIII, 494 N.
_Lycormas_, II, 637.
_Lycurgi_ ritus, IV, 364.
_Lycus_, II, 177.
_Lydius_ Tyrrhenus, qui coloniam Lydorum in Etruriam duxit, V, 9
sq. N.
_Lydia_, I, 157 N.
_Lydia_ ora, Etruria, IV, 719 N.; IX, 189.
_Lydia_ stagna, bella, cum Porsena, XIII, 828 N.
_Lydorum_ populi, Etrusci, IV, 719 N., 738 N.; V, 9 sq.
_Lygdus_, I, 338.
_Lymphatus_ cursus, I, 459 N.
_lymphatæ_ mentes, V, 224.
_lymphata_ boum corpora, VII, 357.
_Lyndus_, v. _Lindus_.
_Lyxus_, II, 112.
M
_Macæ_, II, 60 N.; III, 275; XV, 670 N.
_Macedonum_ reges, v. _Galeæ_.
_Macetes_, seu _Macetæ_, XIII, 878 N.; XIV, 5; XV, 287; XVII, 414,
632.
_Mactari_ exitio, XVII, 499.
_Macte_ indole sacra, IV, 475 N.
virtute, X, 277.
virtutis avitæ, XII, 257.
pudici animi, XV, 274.
_Macula_ non inlita vita, XI, 43.
_Maculare_ crimine mentem, XI, 200.
hospite sedes, XIII, 305.
_Madefacta_ veneno Assyrio vestis, XI, 41 N.
_Madefacta_ luxu meroque membra, XII, 18 V.L.; XI, 407 N.
_Madens_, ebrius, XI, 407 N.; XII, 18.
_Mæandrus_ sibi gurgitibus flexis revolutus oberrat, VII, 139 N.
_Mæcenas_ e Cilnia gente Etrusca, VII, 29 V.L.; X, 40 N.
_Mænala_, XIII, 346 N.; XV, 771 N.
_Mænas_ armata, III, 102 N.
nocturna Lyæo, III, 395 N. et V.L.
_Mæones_, Lydi, et Etrusci, IV, 721 N.
_Mæonia_ lingua Homeri, IV, 525 N.
pubes, V, 10.
_Mæonium_ vadum, I, 157 N.
_Mæonii_ coloni, lacus, fluctus, IV, 721 N.; VI, 607; XII, 17;
XV, 35 N. Cf. VII, 139 N.; VIII, 482.
_Mæret_ dum talia, XVII, 268.
_Mæstus_, v. _Mœstus_.
_Magalia_ et _Magaria_, vid. _Mapalia_.
_Magicus_ cantus, I, 97 N.
cruor, II, 427 N.
ignis, I, 430.
_magica_ lingua, I, 432.
_magicæ_ artes, I, 94 sq. N.; VIII, 99.
_Magis_ omittitur, XIV, 634 N.
_Magister_ navis, I, 687; IV, 717 N.; X, 612.
elephanti, IV, 614.
belli, III, 173 N.
belli equitumque, VII, 495; XII, 501.
militiæ, XVI, 219.
stabuli gregisque, II, 690.
haud segnis timor, IV, 25 N.
Cf. Adp. et _Exuere_.
_Magnanimus_ Senatus, II, 2.
_magnanima_ virtus, XV, 387.
_magnanimi_ ductores, XVI, 646.
gigantes, IX, 309.
viri, I, 293.
_magnanimæ_ urbes, I, 29 N.
_Magnetis_ vis, et ubi reperiatur, III, 266 N. et V.L.
_Magna_ sat triumpho visa Superis Carthago, VI, 343 N.
_magnum_ est, ex hoste reverti, VII, 240.
_magna_ minari, promittere, loqui, VIII, 109 N.
_maxima_ rerum Roma, III, 585 N.
_Mago_ frater Hannibalis, dux Carthag. fratrem spirans in armis,
III, 239 sq.; IV, 311 sq., 562 N.
ab Appio vulneratus a Synhalo sanatur et in pugnam redit,
V, 344... 375, 530 sq.
nuncium victoriæ Cannensis fert Carthaginem et annulos aureos,
XI, 369 seq., 483, 611.
fugatur et in Libyam trajicit, sed in itinere moritur, XVI, 23
sq. N., 674 N.
_Mahalces_, VII, 559.
_Maharbal_, IV, 562.
_Malæ_ pressæ casside, II, 346.
signatæ flava lanugine, II, 319; VI, 128.
_Malefida_ cassis, XIV, 163 N.
_Malesuada_ gloria, XIV, 501 N.
_Mali_ morbi, XIII, 581.
_mala_ gramina, VIII, 498 N.
pectora bello, X, 421.
_Malignus_ victus, aditus, ignis, III, 280 N.
_maligna_ ars, VII, 266.
_Malle_ sibi campum, I, 157 N.
_Malus_ erigitur initio navigationis, et deponitur ea finita, VI,
354 N.
_Mamercus_, V, 333.
_Mamertini_, I, 662 N.
_Manat_ mors in viscera, V, 528 N.
oculus per ora, IV, 762.
_Manant_ flammæ, X, 106; XVII, 99 N.
contagia morbi, XI, 12.
corpora tabo, X, 542.
_Mancinus_, IX, 13, 71.
_Mandere_ cruorem ore, I, 424 N. [nota ad h.l. non exstat]
ferrum, XVI, 358.
humum ore, V, 526 N.
_Mandonius_, III, 376.
_Manet_ gradu, XVI, 21 N.
me præmium, III, 149, 611.
nos et te eadem hora, VI, 509 N.
_mansurum_ decus, XVII, 625.
_Manes_ exciti magico cantu et sacrificio, I, 97 N.
profundi ostenduntur vel visi procedere terræ motu et expavent
antiquum diem, V, 618 N.; VI, 180 N.; XII, 129; XIV, 246.
ad _Manes_ ferre quid, VI, 423.
visi bustis erumpere, VIII, 642 N.
iis nigræ sub lucem mactantur pecudes, facta scrobe, I, 97 N.;
XIII, 404 seq. N.
potant cruorem, et sic loquuntur eliciunturque, XIII, 443 N.,
447 sq. N., 494 sq., 621, 706, 735, 736.
vocare excitos, XVI, 310 N., 577.
ad eos descendere, XVII, 267.
infestant interfectores suos, II, 704 N.
Cf. _Animæ_, _Lares_, _Umbræ_.
_Manicæ_ rigent ex auro, IV, 155.
vestis, XI, 41 N. et V.L.
additæ viro, XVII, 140.
_Manipli_ duri, I, 248 N.
equitum, IV, 314 N.
_Mansuescunt_ corda, XVII, 463.
_Mantua_, Musarum domus, VIII, 593 N.
_Manus_ elephanti, IX, 628 N.
_manus_ (genit.) uncæ tela, XIV, 322 N.
_manu_ parta formido, XVI, 15 N.
proximus ductori, XVI, 115 N.
senior, XVI, 644 N.
cadere, II, 705 N.
_manus_ artificum, XIV, 653 N.
in _manibus_ esse, VII, 35 N.; XII, 196 V.L.
_Mapalia_, II, 85 N., 438 sq., 691; IV, 374; XIV, 7 N. et V.L.;
XV, 418; XVII, 88 sq. N.
_Marathonius_ hostis, XIV, 650 N.
_Maraxes_, VII, 324.
_Marcellea_ et Verrea, XIV, 665 N.
_Marcellus_ primus Hannibalem vincit ad Nolam, XII, 161... 294 N.
Syracusas obpugnat et capit, XIV, 110... 684 N.
patronus Siciliæ, et ob humanitatem divino honore cultus a
Siculis XIV, 665 sq. N., 680... 689 N.
tertia tulit opima spolia, I, 133 N.
in Apulia cæditur, XV, 334... 398.
ejus virtus laudatur, XV, 337 sq.
_Marcentes_ anni XV, 743.
_Marcia_, Reguli uxor, VI, 403 V.L., 574 sq.
_Marciana_ carmina, VII, 483 N.
_Marcida_ ora, XIV, 636 V.L.
_Marcius_, XIII, 400 N.
_Mare_, ejusque æstus, seu fluxus et refluxus, horumque causæ,
III, 45... 60 N., 392 N.; XV, 226.
inmane, vastum, ingens, VI, 522 V.L.
magnum, h.e. mediterr. VIII, 630 N.
_Margaritæ_, munera rubri ponti, XII, 231 N.; XIV, 663 N.
in aure lucent, XII, 231 N.
_Marius_ veniet in longum imperium, XIII, 853 sq.
_Marmarici_ populi, III, 687.
_marmaricæ_ vires, VIII, 215.
_marmarica_ signa, II, 57 N.
_Marmaridæ_, medicum vulgus, III, 300 N.
_Marmarides_ Scyron, XIV, 482 N.
_Marmor_ mœstum, I, 86 N.
infidum, mare, XIV, 464 N.
_Marmoreum_ collum, IV, 154 N.
jugulum, XII, 246 N.
templum VIII, 230 N.
_Marrucini_, VIII, 519 N.; XV, 566 N.; XVII, 453.
_Marruvium_ veteris Marri nomine celebratum, VIII, 505 N.
_Mars_ noster, I, 118 N.
sinister, I, 8, 457.
egregius, XI, 502.
infidus, XIV, 266 N.
Iberus, XV, 2 N.
lætus cæde, XVII, 489 N.
minor, seu levior, IV, 265 V.L.; XVII, 510 N.
ejus ingens hasta, I, 433 N.
propria sedes Thracia, I, 433 N.
eo sati Romani, I, 635.
Carthagine præ ceteris diis cultus, II, 365 N.
equi et currus, I, 433 seq. N.; III, 702 seq.; IV, 430... 444 N.;
XVII, 487 seq.
clipeus fulminis flammas spargens, galea nulli deorum facilis,
thorax Cyclopum labore sudatus, et hasta, IV, 432 seq. N.
præcipuæ partes in Gigantomachia, I, 435 N.; IV, 435 N.
strepitus currus, IV, 436 N.
comites et aurigæ, Furor, Iræ, Pavor, Bellona, IV, 436 seq. N.
fulmina mittit, IV, 440 seq. N.
ingressu strepituque currus quatit cælum ac terram, IV, 442
seq. N.
Scipionem juvenem tegit in acie et laudat, IV, 457... 479.
pro eo pugnat cum Pallade, IX, 438 seq. N.
in Pœnos furit, IX, 486 sq., 521 sq.
invitus et cum fremitu ex acie excedit jussu patris, IX, 551 seq.
tuetur campum Martium, XII, 716 N.
_Marsi_ et _Marsica_ oppida, bellum, etc., VIII, 495... 509 N.
_Marsa_ veneficia et artes magicæ, VIII, 496 sq. N.
_Marsorum_ origo a Marsya, VIII, 502 sq. N.
_Marsya_ fugit Phrygias trans æquora Crenas, VIII, 503 N. et V.L.
_Martigenum_ vulgus, XVI, 532 N.
_martigenæ_ populi, XII, 582.
_Martius_ clamor, V, 171 N.
lupus et tigris, VII, 717 N.
Hannibal, XV, 407.
sonipes, I, 222.
_Martia_ plebs, VIII, 269.
virgo, VIII, 428.
_Martia_ ora, XVII, 646.
_Masinissa_, socius Pœnorum, ad Romanos deficit, et Scipionis ope
regnum paternum, a Syphace expugnatum, recuperat, XVI, 115 sq.
ei crines ardent, unde mater quævis fausta ominatur, XVI, 118
seq. N.
fortiter pugnat ad Zamam, XVII, 413... 431.
_Massæsyli_ et _Massyli_, seu _Massylii_ confunduntur, XVI, 170 N.
_Massagetæ_ bibunt sanguinem equinum, III, 360 N.
_Massicum_ vinum, et _Massicus_ mons, IV, 347 N.; VII, 162 sqq. N.
_Massilia_, colonia Phocæorum, IV, 52 N.
Dianæ Ephesiæ sacrificia humana mactat, XV, 169 seq. N.
_Massylia_ signa, XVI, 184 N.
_Massylus_ rex, XVI, 234.
ensis, V, 413.
_Massyla_ gens, II, 108 N.; III, 282; VIII, 99.
vates, I, 101 N.; II, 298.
fera, XII, 276 N.
Cf. _Massæsyli_, et _Mauri_.
_Masulus_, I, 405.
_Mataurus_, v. _Metaurus_.
_Mater_ bellorum Pyrene, XVII, 640 N.
_Mathematici_ descriptio, XIV, 343 sq.
_Maturus_ ad arma, XVI, 656.
_Mauri_, Gætuli et Massyli leones mulcent et fetus eorum alunt,
I, 406 N.; II, 440; III, 288 sq.; XVI, 235 seq. N.
serpentes sopiunt, etc., v. _Serpentes_.
sunt Nomades, II, 441 seq. N.; XV, 538 N.
Conf. _Mapalia_.
_Maurus_ pastor, XVII, 90.
_Maurum_ jaculum, III, 339 N.; IV, 567 N.
_Maurusia_ pestis, IX, 620.
præda, XVI, 553 N.
taxus, IV, 567 N.
_Mavortius_ Hæmus, XI, 464 N.
_Mavortia_ pectora, XV, 4.
_Mazæus_ et _Mazæi_, IV, 627 V.L.
_Meatus_ nubivagus, XII, 102 N.
_Medicare_ æstus vulneris, VI, 99.
tela veneno, VII, 453 N.; XIII, 197.
_medicata_ ora, XIII, 478.
papavera, X, 352.
_Medici_ sanguinem abluunt et sistunt aqua frigida, et calida dolorem
mitigant, vires autem parco cibo restituunt, VI, 91... 95 N.
_medicorum_ amictus adstrictus, V, 366 N.
_Medicina_ subcubuit malis, XIV, 609 N.
_Medicum_ vulgus, III, 300 N.
_medicæ_ artes veterum, V, 351 sq. N.
_Meditamina_ belli cauti amare, VIII, 324.
_Meditari_ formas in pulvere, XIV, 677.
stragem, IV, 336.
pugnas, V, 315 N.; XII, 711 N.
in prælia, V, 315 V.L.; XVII, 438.
vulnus, IV, 188.
_Medius_ axis, VIII, 650 N.
fervor, dies, I, 258 N., 284 N.
pacatorque Syphax, XVI, 221 N.
per viscera teli, I, 307 N.
_media_ vox, II, 329.
_e medio_ sumere hortamenta, V, 159 N.
_Medullæ_ telluris, VII, 490 N.; XII, 136.
_Medusa_ Phorcynis, II, 59 N.
saxitica, X, 177 N.
ejus antra et sedes, II, 59 N.; X, 178 seq. N.
caput in ægide Palladis, IX, 441 sq.
_Medusæi_ chelydri, III, 316 N.
_Megæra_, III, 37 N.; XIII, 432.
_Megara_, XIV, 26 N., 273.
_Melas_ fl., XIV, 260 N.
_Melior_, v. _Bonus_.
_Melite_ lanigera, XIV, 251 N.
_Mella_ Neleia Pyliæ senectæ, XV, 456 N.
_Membra_ Carthaginis truncata, XVII, 149 N.
Libyæ, II, 310 N.
paria, II, 525 N.
pro _membris_ arma fuere, XII, 24 N.
_Memento_ servare, etc., III, 118 N.; IV, 286, 817; XVI, 219.
_Memnon_ Eous, III, 334 N.
_Memorare_ ter centum annos, II, 4 V.L.
_memoratus_ primis Trojæ ruinis, I, 513.
_memorata_ Ichnusa Graiis, XII, 358.
_Memori_ amore tenere, III, 65 N.
ira, XIII, 71 N.
mente condere, XIII, 40.
_Memphis_ Nilotica, XI, 431 N.
_Memphitis_ tela, XIV, 660 N.
_Menæi_ viri, _Menæ_, _Meneii_, _Menanini_, XIV, 266 N.
_Mendax_ tellus, VII, 160 N.
Cf. _Fœnus_.
_Meninx_, III, 318 N.
_Mensa_ neglecta, I, 613 N.
_mensæ_ alia tellure petitæ, citreæ, etc., XIII, 354 N.
_Mentem_ exuere, et excuti, VII, 495; IX, 644 N.
sistere, X, 407 N.
alicui dare, I, 63 N.; VI, 609 N.
_mente_ intrare Styga, VII, 586 N.
_mentes_ superæ, I, 19 N., 124.
vatum, III, 5.
_Mentitur_ Jupiter, I, 417.
fratrem, II, 637 N.
minas, XIII, 166 N.
præpes Superos, IV, 129.
Roma te prolem Tonantis, XVII, 654.
tellus colono, VII, 160 N.; XIV, 23 N.
_Mercurius_ a Jove missus somnianti Hannibali adparet, III, 163 sq. N.
virga tenebras fugat, etc., III, 199 N.
editus antris Cyllenes, III, 203 N.
virga somnum inmittit, X, 556 N.
animas deducit ad inferos, XIII, 630 N.
ejus talaria, XVI, 501 N.
_Merendo_ exsangues, II, 320 N.
_Mergere_ gurgite tonsas, XIV, 533 N.
_mergente_ consule, VIII, 285 N.
_mergitur_ Astur telluris visceribus, I, 231.
Himera ponto, XIV, 233 N.
_mersus_ cruore campus, I, 50.
strage, IX, 189.
Ulysses pelago, II, 182.
_mersa_ libidine vita, XI, 427.
naris, X, 78 N.
vetustas, seu fata caligine, VIII, 45; XI, 122.
_mersi_ Syrtis arenis populi, I, 644.
_Meritare_, X, 655 N.
_Meroe_, II, 104 N.
_Messana_, I, 662 N.; XIV, 194 N.
_Messapus_ rex, XII, 393 N. et V.L.
_Messor_ bis tondet flavas aristas, VIII, 61.
_Metæ_ finis, XVI, 512 N.
_metam_ stringere, V, 24 N.; XVI, 361 N.
_meta_ substructa, VII, 676 N.
_metæ_ cladis (plur.) IX, 549.
Herculeæ, IX, 185 N.; XVI, 149.
nullæ regnis, VII, 478.
_metas_ ævi servare, X, 208.
Parcarum inpellere, V, 405 N.
stringebant tenebræ, XIII, 299.
terrarum invisere, XIV, 8.
_metis_ narrandi pressis stringere famam, VIII, 48 N.
_Metabus_, IV, 337.
_Metalliferæ_ terræ, XV, 498.
_Metallum_ chalybis, II, 403.
de Marmore, sulfure, gemmis, etc., VIII, 480 N.
_Metari_ agros fuga, VI, 58 N.
_Metaurus_, IV, 187 N. et V.L.; VII, 486 N. et V.L.; VIII, 449;
XV, 556, 619 N.
_Metellus_ juvenibus quibusdam auctor est, ut Italiam relinquant,
X, 415 sq.; XII, 299 sq.
_Metere_ colla ense, IV, 213 N., 462; X, 146; XIII, 218; XIV, 134;
XVII, 146.
segetem, XVI, 615 N.
regionem, urbem, colles, VIII, 564 N.
_Methymna_ ferox, VII, 211 N.
_Metiri_ tecta urbis sc. oculis, I, 299.
æquor, seu juga venatibus, III, 339 N.
pectus cuspide, IV, 292 N.
stagna Eridani, V, 156 N.
ruinas auro, VIII, 676 N.
_Metiscum_ ingentem demittere umbris, I, 437 V.L.
_Metus_ Deorum, I, 82 N.
inopinatus et magnus clamandi facultatem adimit, VI, 188 V.L.
non æquus in arctis rebus suasor, V, 478 N.; X, 597 sq.
_Meus_ dies, Mars, etc., I, 118 N.
Murrus, II, 562 N.
_meæ_ iræ, VII, 564 N.
_Mevanas_, IV, 544 V.L.
_Mevania_, IV, 544 N.; VI, 645 seq. N.; VIII, 456 N.
_Micat_ lingua, VI, 223 N.
igneus æther, I, 135 N.
serpens tergore, II, 547.
tremulo conatu, IV, 211 N.
_Micipsa_, II, 160.
_Migrantur_ regna Superis, VII, 431 N.; XIII, 266.
_Milichus_, III, 104 N. et V.L. [not. ad v. 97]
_Militum_ exercitia, VIII, 551 sq. N.
_Mille_ carinæ Trojam raptæ, III, 229 N.
_Milo_ Lanuvinus murali corona donatus, XIII, 364 sq. N.
_Mimas_ mons, III, 294 N.
gigas, cui inposita Prochyte ins. IV, 276 N.; XII, 147 N.
[XII, 147: nota ad h.l. non exstat]
_Minæ_ durant frontibus cæsorum, V, 673 N.
pelagi, XII, 157.
_Minantur_ cælo saxa, IV, 2 N.
observet pacta hospita, XVII, 77 N.
_minans_ servitium, XV, 589.
_Minax_ sonitus, XII, 140.
_minacia_ jussa, XI, 208 V.L.
_Minerva_, ad stagna Tritonidos paludis edita, invento Libyen
perfudit olivo, III, 322 sq. N. (Cf. _Tritonia_ et _Tritonis_.)
certat de pulchritudine cum Junone ac Venere, VII, 437 sq. N.
Hannibali auxilio venit et pugnat cum Marte, IX, 438... 485 N.
Cum Jove expostulat de furore Martis, IX, 526 seq.
ejus ægis, cassis, fulminei oculi, etc., IX, 441... 469 N.
adjuvat Argonautas, XI, 471 sq. N.
fulmine percutit Ajacem Oiliadem, XIV, 479 N.
ejus species, VII, 459 sq. N.
_Ministrare_ pœnas, ut apud alios poetas pœnis, velis, telis,
habenis, vitiis, II, 674 V.L.
bello, XII, 310.
_Minitantia_ fata, XIII, 170.
_Minoia_ tela, II, 107 N.
_Minor_ frontem, III, 42 N. et V.L.
Mars, IV, 265 V.L.
_minores_, posteri, VI, 550 N.; XVI, 44.
infantes, II, 491 N.
Superi fatis certasse, V, 76 N.
_minora_ periclo tela, X, 23.
_Minos_, ad cujus uxorem Pasiphaen Galbæ maternam originem
referebant, VIII, 470 N.
Dædalum in Siciliam persequens a Cocali regis filiabus occiditur,
XIV, 40 seq. N.
judex inferorum, XIV, 42.
_Minucius_ Rufus VII, 386 V.L.
dux temerarius, qui monita Fabii spernit, eoque absente pugnat
cum Pœno fugam simulante, ut ejus furorem alat, VII, 377... 408,
494 sq.
æquato sibi cum Fabio imperio vincitur ab Hannibale, VII,
513... 535.
a Fabio servatur, VII, 536... 729.
Fabium patrem salutat, VII, 730... 750.
perit in pugna Cannensi, IX, 561 sq.
_Mirabile_, seu _mirum_ quantum, VI, 620 N.
_Miscere_ pugnas, prælia, bella, certamina, I, 69 N., 266; II, 152,
528; V, 302; IX, 233, 330; XIV, 521; XV, 673; XVI, 48.
agens Martem, XVII, 480 N.
campum, V, 434 N.
omnia et versare, VII, 141 N.
pocula, VII, 169 V.L.
se labori, XVII, 29.
facta dictis, XIII, 104.
studia, IX, 405.
urbis fata suis, II, 301.
murmura linguis, III, 305.
sidera ponto, XVII, 377 N.
caput cælo, IV, 742.
_mixta_ gemma poculis, XIV, 662 N.
cælo Ceraunia, V, 384 N.
murmura vana ventis, XII, 629 N.
_Misenus_ tibicen Æneæ, a quo dictus _Misenus_, seu _Misenum_ opp.
et prom., VIII, 538 N.; XII, 155 N.
_Misera_ bona, XI, 419 N.
_Miserescit_ etiam hostis, II, 653 N.
_Mitescit_ annus, XV, 502.
_Mitifica_ mens, XII, 474 N.
_Mitigare_ artus, VI, 93 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Mitis_ Iulus, Venus, VIII, 107 N.
fluvius, IV, 85 N.
Neapolis, XII, 27 N.
plaga, I, 213.
Campania, VI, 651 N.
manus, VIII, 75.
quies, VI, 97.
adspectus, VIII, 560.
flamma, XVI, 121 N.
Deus, VII, 239 N.; XIII, 320.
_mites_ cerastæ, III, 302.
Sarni opes, VIII, 537 N.
opes Hieronis, XIV, 653 N.
_mite_ et cognatum homini Deus, IV, 795 N.
decus dextræ, XIV, 148.
factum, VII, 711.
os, IX, 542.
flamen, IX, 358.
non _mitis_ Iberus, XVII, 641 N.
_Mittere_ in secula, populos, ora, etc., II, 511 N.; VI, 711.
sub Tartara mentem magnam, VI, 40 N.
se cælo, XI, 411.
somnum chelydro, III, 354.
equos citatos verbere, XVI, 423.
_Mobilis_ agger, IX, 240.
ala, IV, 148.
ira vulgi, VIII, 286 N.; XVI, 315 N.
_mobile_ pectus XVI, 146 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Moderamen_ lentum, VII, 15.
equi sero discere, XVI, 417 N.
_Moderari_ boves, IX, 572.
furori, XIII, 670.
planctu volatum, XII, 101 N.
turbatum profundum lyra, XI, 446 N.
_Modestior_ armis, XVI, 134 N.
_Modis_ Latiis resonat Helicon, XII, 412 N.
_Modo_, de tempore satis longo, XV, 90 N.
_Modulari_ sonos, XI, 465.
carmen, XIV, 472.
_Modus_ rei est, seu additur, III, 559; IV, 666 N.; VI, 107; VII, 12;
XVI, 224.
fati, I, 228 N.
auri, XI, 40.
_Mœnia_, Alpes, XV, 509.
_Mœstus_ Acheron, XIV, 243 N.
_mœsta_ cura, VI, 551.
ira, II, 139.
_mœstum_ marmor, seu ebur, I, 86 N.
_mœstæ_ cupressi, X, 534 N.
_Moles_ montis, I, 128.
muri, XII, 108.
maris, III, 46 N.; IV, 322; XIV, 123.
scopulorum, I, 371; V, 301.
arboris, VI, 195.
viri, IV, 290; VI, 112; XV, 336.
Gigantum, XVII, 649.
corporis, V, 436; IV, 530.
Divorum, IX, 300.
feræ, III, 464; IX, 560, 571, 619.
equi, XVII, 556 N.
Martis, belli, III, 594 N.; XV, 136.
rerum, VI, 594.
ruentum, X, 212.
ruinæ, IX, 504; XVII, 424.
necis, XI, 309.
major Alpibus, XII, 71 N.
turrita, IX, 239.
juventæ, II, 154 N.
putris Alpium, III, 643 N.
magnas terra marique movere, XIII, 864 N.
_mole_ acti retorquere hastas, I, 641 N.; IV, 449 N.
tota se tulit, I, 497 N.
magna vexillum ferebat, V, 337.
tota tenebat tegimen, IV, 385.
sua perimere, XIV, 554 V.L.
tota laborare, XVI, 184.
prorumpere, VII, 681; XII, 39 N.
graviore certamina movere, VII, 569.
majori premere virtutem alicujus, XVI, 34 N.
ter gemina ruere, XV, 190.
invicta stat mens, XI, 207 N.
nivali æquatus, II, 313 N.
nova reparare campum, IX, 417 N.
adversa stat ductor, IV, 651 N.
_molibus_ claudere portus, ac mare inplere, II, 408 N.; IV, 295
sq. N.; XIV, 645 N.
_Moliri_ populos, I, 645 N.
vias, IV, 788 N.
dextra, h.e. cædere, XIII, 48 N.
fulmine Alpes, V, 385 N. et V.L.
sagittas, robora, V, 385 N.
bella lacertis, XV, 17.
nova, II, 149.
aras, IV, 822.
letum ab ense, X, 5.
excidium, I, 13.
pestem, insidias, periculum, VII, 264 N.
facinus dextra, XI, 196.
certamina, XVI, 6.
triumphos, XVI, 631.
mare tridenti, XVII, 242 N.
cacumen proferre, V, 485.
prælia, XIII, 198.
_Mollis_ cura, XV, 703 N.
tactus, VI, 92.
ritus, XII, 31.
victus, XV, 54 N.
aditus, IV, 489 N.
_molle_ Zephyro, V, 466 N.
imperium, VIII, 57.
certamen, IV, 137.
_mollia_ jussa, XIV, 151.
dictu, I, 113 V.L.
crura superbi gressus adtollit, XVI, 443 N.
_mollissima_ mensæ canere, XI, 439 N.
_Mollitus_ amore, XIII, 118.
_mollita_ lympha flammis, XI, 418 N.
manus calathis, II, 70 N.
vis, XIII, 325.
pruina flammis, III, 482.
_Molossi_ canes, II, 689 N.
_Momentum_ rerum, VIII, 251 N.
_Monæsus_, VII, 604.
_Monent_ vates, oracula et dii, III, 181; IV, 120 N.; V, 117;
XVI, 140.
_monita_ somni, X, 372.
vatum, seu deorum, IV, 120 N.
_Monitor_ Deus, III, 219; IV, 723.
militum, VIII, 370 N.
_Monœci_ saxa, I, 586 N.
_Monstra_ laudanda, ponæ, fidei virtutum, II, 650 N.
omnia a Terra genita, V, 111 N.
hominum, tellure sata et vix uno vulnere vitam reddentia,
V, 111 N.
Lernæa, II, 158 N.
clara, XVI, 133 N.
_monstro_ latet lumen Dei, XVII, 550 N.
_monstris_ languida corda, III, 504 V.L.
_Monstrant_ Dii, XVI, 591 N.
_monstrans_ feritate parentem, III, 360.
_monstrare_ futura, IV, 121.
_monstrata_ Garamantica, V, 364 N.
_Montes_ armorum, X, 548.
certantes cælo, XVII, 318 N.
_Montivagis_ cursibus infestare hostem, III, 546.
_Mopsus_, II, 89.
_Mora_ belli, I, 479 N.; VIII, 33 V.L.
capuli, I, 516 N.
æris, V, 319 N.
una, XIII, 153 N.
_moram_ eundi non passus, XII, 472 N.
non _mora_, quin, XIV, 580 N.
_moras_ leti proferre, trahere, producere, II, 597 N.
_Morantur_ claustra, XIII, 108.
prodigia Parcas, V, 75.
iræ, XV, 483.
patriam, X, 384 N.
_Mordax_ cura, I, 85 V.L.
_Mordet_ ora frenis, VII, 68 N.
cornus tegmina, X, 117.
dolor, cura, invidia, VII, 271 N.
fibula, VII, 624 N.
hastam, V, 332 N.
humum, V, 526 N.; XV, 380.
ripam amnis, IV, 350 N.
_Morgentia_, seu _Morgantia_, XIV, 265 N. et V.L.
_Moribunda_ inanus lora retentat, IV, 210 sq. N.; X, 199.
_Morienti_ lumine, XVII, 456.
_morientium_ prædictiones ratæ, IX, 134 sq. N.
_mortuos_ revocare ad vitam, seu conclamare, II, 647 N.
laudare, X, 568 sq. N.
eorum corpora condire et in patriam mittere, XIII, 459... 464 N.,
475.
eos tractandi et sepeliendi varia genera, XIII, 468 sq. N.
iis tumulus erigitur in campo Martio, XIII, 659 sq. N.
cum armis artisque suæ instrumentis cremantur, XIII, 693 N.
_Morinus_, VII, 605.
_Mors_ suprema, extrema, ultima, V, 416 V.L.
inhonorata, inhonesta, ingloria, ignobilis, turpis, ignava,
III, 123 N.; IV, 605; IX, 512; XIV, 607, 632.
pulchra, honesta, honora, egregia, II, 705 N.; III, 123 N.;
IV, 508 N., 671 sq.; XVII, 260 sq.
in undis dira, IV, 669 sq. N.; XVII, 559 sq. N.
comes Furiæ, II, 548.
æquat divites egenis, V, 264 sq. N.; XIII, 777.
circa decem inferorum portas errat, XIII, 561.
vasto pandit cava guttura rictu, II, 548 N.; XIII, 560 N.
_mortis_ timor, II, 223 seq. N., 576 N.; XIII, 883 sq.
necessitas, III, 134 sq. N.; V, 406 N.
color occupat artus, VI, 409 N.
_mortem_ longam sibi facere æquore, XIV, 478 N.
_morte_ permixta, IV, 590 N.
injecta tegere, VI, 32 N.
sua perimere hostem, XIV, 554 N.
in _morte_ adhuc conspicua virtutis signa, V, 669 sq. N.
ut in vita, conjungi cupiunt amici, IX, 408 sq. N.
_mortes_ sævas exceptare per pectora, IX, 369 N.
_Morsus_ famæ, doloris, curæ, invidiæ, VII, 271 N.
necis, XIII, 274 N.
telluris, V, 526 N.
_morsus_ (plur.) tenaces, XIV, 327 N.
mentis edunt te, XVII, 344 N.
loricæ resolvit fibula, VII, 624 N.
_Mortalis_ animus, II, 316 N.
hostis, II, 339 N.
_mortales_ curæ, I, 85 V.L.
_Mos_: sine _more_ ruere, X, 31 N.; XII, 449 V.L.; XVII, 588 V.L.
_more_ aliquid facere, XII, 449 V.L.
_Mosa_, XV, 727.
_Motare_, v. _Mutare_.
_Motus_ avidus esse, I, 56 N.
_Motye_, XIV, 273 V.L.
_Movere_ certamina, I, 6; II, 430; VII, 569; IX, 282.
arma, II, 352.
bella, IV, 780.
furores, X, 49.
Martem, XVII, 87.
pontum, I, 37.
signa, IV, 276 N.; IX, 210.
fora voce, I, 441 N.
extrema miseris, XIII, 97 N.
soporem, XIII, 257.
_movet_ taurus signa, V, 314 N.
_motum_ cælum, III, 205 V.L.; XV, 145.
_Mucius_ Scævola, VIII, 386 sq. N.
_Mugit_ ara, VII, 50.
Aufidus, VIII, 629.
Olympus, XI, 518 N.
sacerdos, XII, 323 N.
_Mulcare_, v. _Mulctati_.
_Mulcere_ membra sopore, III, 170 N.
tristia somno, VII, 293.
labores, IV, 748 N.; XII, 220 N.
dolores, XIII, 396.
questus, X, 615.
pectora, XVII, 46.
leænas, I, 406 N.
incendia undis, VI, 163.
vulnus, V, 368 N.; VI, 92; XIII, 455.
monendo, XII, 692.
pocula succis Lyæi, VII, 169 N.
silvas cantu, XIV, 472 N.
colla manu, XVI, 237.
_mulcet_ ver rura sereno, XII, 4 N.
_Mulciber_, IV, 668; XII, 141.
victor XVII, 101.
_Mulctati_, seu _multati_ et _mulcati_ cæde, X, 462 V.L.
_Mulctra_ fluxit mero, VII, 190 N.
_Multifida_ flamma, XIV, 420 N.
_Multiplex_ proavis, V, 543 N.
linum, III, 271 N.
aurum, h.e. lorica, multis aureorum annulorum nexibus ornata,
X, 114 N.; XVI, 582.
_Multus_ in ira, XIV, 530 V.L.
avus præfulgebat titulis, IV, 497 N.
micat serpens, II, 547.
_multa_ cervix, XVI, 362 N.
nox, II, 503.
_Munda_, Emathios Italis peritura labores, III, 400 N.
_Mundus_ pro terra et cælo, III, 611 N.; XII, 336 N.; XV, 145 N.
pro Superis, XII, 336 N.
ejus imperium sorte diviserunt Jupiter, Neptunus et Pluto,
XVII, 37 N.
origo, XI, 453 sq. N.
_Munimina_ ærata, XIV, 158.
Graia, XII, 41 N.
_Munitus_ in prælia pelta, II, 80.
_Munus_ humandi, II, 265.
inane peremtis, X, 536 N.
tenebrarum, XV, 625 N. [not. ad vv. 621 seq.]
_munera_ Bacchi, VII, 748 N.; XI, 286.
_Muralis_ ictus, VI, 269 N.
turbo, IX, 568 N.
fossa, VIII, 553 N.
_muralia_ tormenta, VI, 213.
_Murex_ auratus, IV, 324.
pinguis, X, 570 N.
Sarranus, XV, 205.
acutus, scopulus, XVII, 276 N.
pictus, XIV, 658 N.
_Murgantia_, XIV, 265 V.L.
_Murmur_ Cori, I, 469.
cæli, XII, 685.
tubæ, V, 12.
fractum in casside, I, 532 N.
fatidicum, III, 680 V.L.
altum, III, 698 N.
cantus, VI, 669.
arcanum, XIII, 428.
aquæ, IV, 224 V.L.
_murmure_ deficiens, X, 456 V.L.
_Murmurat_ alta domus strepitu, XI, 280.
_Murranus_, IV, 529; V, 172.
_Murrus_, I, 377 sq.; II, 556 sq.
_Murus_ miseris magnus ruit, II, 576 N.; XVI, 68 N.
feræ, IX, 602.
_Musæ_ sacra ferunt Domitiano, III, 620 N.
_Musarum_ invocatio, I, 3 N.; IX, 340 sq. N.
_Musco_ virentia antra, XV, 775.
_Mussat_ Virrius, XIII, 261.
_Mutabilis_ hora, III, 141 N.
_Mutare_ et _motare_ pro _movere_ et _nutare_, VI, 234 V.L.
tegimen, I, 528 N.
jugum terris, III, 227.
hostem, V, 286 N.
mortem obposito pectore, XIII, 657 N.
saltu ramos, VII, 673 N.
ex sese nomina terræ, XII, 360.
gemitus mugitibus, XIV, 214.
casas marmore, XIV, 464.
solum sceptris, VII, 562.
_mutatus_ mentem, tela, membra, V, 491 N., 500; VII, 425.
_mutata_ mors, XII, 265 N.
in faciem, X, 85.
_Mute_, XIV, 273 V.L.
_Mutina_, VIII, 591 N.
_Mutus_ lictor, X, 638.
_muta_ arena, VIII, 126 N.
_mutum_ ævum, III, 579 N.
_muta_ agmina, XV, 615.
_Mutyce_, XIV, 268 N.
_Mycenæus_ rector, XV, 277 N.
_Mycene_ Agamemnonia gratissima Junoni tecta, I, 27 N.
_Mycenæ_ magnæ invasere Trojam, VIII, 620 N.
_Mygdonia_ tibia, VIII, 504 N.
_Myle_, seu _Mylæ_, XIV, 202 N.
_Myrice_ nympha, III, 103 N. [not. ad v. 97]
_Mysteriorum_ Cybeles silentium, XVII, 22 N.
N
_Nabis_, XV, 672 V.L.
_Naïdes_ passim scribendum pro _Naiades_, V, 21 V.L.; VI, 289.
quævis Nymphæ, XV, 772.
_Nam_ et _namque_ græce et insolenter positum, XI, 291 V.L.; XIII,
468 N.
_Nancisci_ nullam thalamis, VIII, 193 N.
_Nar_, VIII, 451 N.
_Nare_ mersa canis, X, 78 N.
sagax Umber, III, 296 N.
_Nare_ pro volare, III, 662 N., 683 N.
_Naritius_, v. _Neritius_.
_Narnia_, VIII, 458 N.
_Nasamones_, I, 408 N.; II, 62; III, 320; XIII, 481; XVII, 246 N.
_Nasamonias_ Harpe, II, 117 V.L.
_Nascitur_ ferrum e corpore, V, 452 N.
in secula virtus, VIII, 371 N.
_nascuntur_ tecta, XIV, 309 V.L.
_nasci_ bis posse non datur, XV, 64 N.
_natus_ Marti, seu ad bellum, III, 335 V.L.; XV, 461.
_nata_ dextera urbi, VI, 340 N.
_nascenti_ addita fata, II, 224 N.
_Nasica_, v. _Scipio_.
_Nasidius_, XV, 450 V.L.
_Nassæ_ descriptio, V, 48 sq. N.
_Nantant_ arva sanguine IV, 162 N., 749; XII, 674.
nidi halcyones, XIV, 275.
oculi parva luce, II, 122 N.
_natabat_ bonis mens ægra, VII, 726 N.
_Natura_ loci, IV, 91 N.
_Naufraga_ porta, XIII, 541.
Syrtis, XVII, 634.
ossa, XIV, 634.
_Naufragio_ se armare, XIV, 545 N.
_naufragia_ invadere, III, 321 N.
_Naulocha_, XIV, 264 N.
_Nauticus_ clamor, XI, 487 N.
_Nava_ femina, I, 562.
manus, XVII, 125 N.
rudimenta, _nava_ I, 549 V.L.
_Navis_ tutela, seu præsidium, et insigne, seu παράσημον, XIV,
410 N., 437 V.L., 542 N.
_naves_ sex ordinibus, XIV, 574 N.
deductæ et subductæ, II, 407 N.
abscondunt, tegunt, operiunt mare, II, 421 V.L.; XVII, 49 N.
per terram tractæ, XII, 443 sq. N.
quo ad eas parandas instruendasque pertineant, VI, 350 sq. N.
_Ne_ pro _ne quidem_ et _nedum_, V, 410 N.
pro _nonne_, VII, 148 N.
_Nealces_ imperator, IX, 226.
_Neapolis_, III, 256 N.
olim Parthenope dicta, VIII, 534 N.; XII, 33 sq. N.
mitis, ejusque otia Musis hospita, portus, gymnasia, etc.,
XII, 27 sq. N.
_Nebris_ Bacchi et Baccharum, III, 395 N.
_Nebrissa_ urbs, III, 393 N.
_Nebrodes_, XIV, 236.
_Nebula_ veneni, VI, 282.
_Nebulosa_ saxa, I, 586 N.
_Necopina_ sors, IX, 98.
_Nectarei_ favi, XIV, 199.
_Nectere_ alicui catenas, XI, 240 V.L.
dolos, III, 233 N.; VI, 326.
_Nefas_ avertere, III, 126 N.
velle, IX, 125 N.
_Negant_ fata depellere dedecus, I, 107.
_negare_ somnum naturæ, I, 245.
victori corpus spoliare, I, 520.
exstingui, IX, 534 N.
_negatur_ ei intravisse, XII, 490 N.
gressibus humanis Alpium transitus, XVII, 501.
_negatus_ famæ, I, 393 N.
_Neglecta_ mensa, I, 613 N.
urbs diis, II, 657 N.
_Neleia_ mella XV, 456 N.
_Nemeæ_ pacator, II, 483 N.
_Nemeæus_ leo, III, 33, 34 N.
_Nepe_, _Nepet_, _Nepete_, _Nepesini_, VIII, 489 N.
_Nepotibus_ tradita arma, I, 18 N.
in seros _nepotes_ venire, IV, 399 V.L.; VI, 636 N.
_Neptunia_ freta, III, 50.
regna, XIV, 363.
_Neptunicola_ Telon, XIV, 443 N.
_Neptunus_ rubescit, XII, 574.
favet Scipioni, XV, 18 sq. N., 159 sq. N., 253 N.
tauro placatur, XVII, 50 N.
tempestatem inmittit Hannibali, XVII, 236 sq. N.
in imo maris residet, XVII, 236 N.
perlabitur æquora curru, III, 410 N.
placidum caput extulit undis, VII, 255 N.
[nota ad h.l. non exstat]
_Nereia_ turba, VII, 416 N.
_Nereidum_ antra et chorus, III, 413; XIV, 222.
eæ belluis marinis vehuntur, XIV, 570 N.
_Nereus_ evolvitur antris, III, 49.
inmugit, IV, 298 N.; XIV, 18 N., 414.
expavit lumina, XVII, 624 N. [nota ad h.l. non exstat]
tridenti movet vada, III, 53 N. Cf. XV, 240.
_Neritia_ proles, II, 317 N. et V.L.
Meninx, III, 318 N.
_Neritos_, II, 317 N. et V.L.; XV, 305 V.L.
_Nero_ C. Claudius, VIII, 412, 413 N.; XII, 483.
Hasdrubalem vincit ad Metaurum, XV, 544, 823.
_Nervo_ intento adsignare sagittam, XIV, 398 N.
_nervi_ adducti, I, 334 V.L.
Œagrii, V, 463 N.
sonantes, II, 91 N.
trementes, II, 467 V.L.
_nervis_ subtexta tegmina, IV, 291 V.L.
_Nescit_ pati, XVI, 284.
_Nescius_ miserescere, vinci, turbari, etc., II, 653; III, 548;
IV, 83; X, 216, 490.
_Nessus_ turriger, XIV, 500 N.
_Nestor_, v. _Neleia_ et _Pylius_.
_Netum_, XIV, 268 N.
_Nex_ aufertur alicui, II, 634 N.
_Nexilis_ squama loricæ, V, 140 N.
_Nexu_ elisus leo, III, 33 V.L.
_Ni_ pro _ne_, I, 374 N. et V.L.
_ni_ cuncta condiderim uno tumulo, tum opto, etc., XV, 538 sq.;
XVI, 695 sq.
_Nicias_, XIV, 281... 286 N.
_Niger_ metus, etc., III, 211 N.
somnus (seu mors), VII, 633 N.
_nigra_ umbra, V, 484.
_nigrum_ os Invidiæ, VIII, 290 N.
_nigri_ elephanti, III, 463 V.L.
venti, III, 524 N.
_nigræ_ res inferæ, I, 119 N.; VIII, 116 N.
_Nigrans_ dorsum elephantis, IV, 618 N.
caligine, IV, 306.
corpus Phœbo, IX, 225.
procella, XII, 620 N.
profundum, XVII, 257 N.
_nigranti_ sulco spumantia cærula, XIV, 380 N.
_nigrantes_ nubes, II, 659.
alæ Boreæ, XVII, 248.
pulvere, III, 407.
globi, IV, 441.
_Nihilum_; non pro _nihilo_ est mihi fœdera rumpi, II, 494.
_Nili_ septem ostia, I, 197 N.; III, 265 N.
_Nilotica_ Memphis, XI, 430 N.
_Nimbosi_ montes, III, 195.
vertices, III, 417.
_Nimbus_ arenæ, X, 229.
pilorum s. telorum, I, 311 N.; V, 215; IX, 311, 580; XII, 177.
_nimbis_ horrescit tempestas, I, 134.
_Nimii_ pecori soles, XV, 705.
ruunt, XVI, 342.
_Nimirum_, XII, 71 N., 633.
_Niphates_, XIII, 765 N.
_Nisu_ ingenti raptum, I, 449.
ægro scandit, I, 495.
acri se concitat, I, 531 N.; V, 234; XVI, 542.
unanimo funditur, V, 214.
vincit magnos artus, VI, 306.
dubio vestigia trahit, I, 554 N.
ægro ad prælia, II, 518 N.
doloris adjutus, V, 326 N.
nocturno, I, 64 V.L.
_Nitescit_ seges, IX, 361 V.L.
virtus duris, I, 533.
_Nitet_ æther purgatus discussis nubibus, XII, 638.
collum, XIII, 780.
læna, XV, 421.
decus fronte, XII, 228.
patre linguaque, VI, 19 N.
flore primo, VI, 65.
_nitent_ dumi cæde, capilli unguentis, etc., V, 459 V.L.
_Nititur_ virtus ad laudem, IV, 604 N.
subire, I, 490; V, 67 N.
magnum, XVII, 454.
_nituntur_ frustra monita, XVII, 85.
_nitens_ in limine primo stat, V, 26 N.
_Nivalis_ fulgor, XVI, 471.
Pyrene, I, 486.
_Nivea_ aqua, arma, etc., IV, 533 V.L., 543 N.; VI, 664; VIII, 480;
XII, 243.
_Noæ_ et _Noæi_, XIV, 266 V.L.
_Nobilis_ arbor succo, III, 310. Cf. I, 77; II, 612.
_nobile_ nomen damnis, III, 356, 585.
_Nobilitas_ pœnæ, VI, 114.
_Nocturnæ_ Mænades Lyæo, III, 395 N.
turres, I, 580 N.
_Nodosa_ clava, II, 246.
_Nodus_ aureus, seu circulus capillorum, IV, 202 N.
_nodo_ adjuta, seu inpulsa lancea, I, 318 N.; IV, 289 N.; VII, 656;
XIII, 160.
dira trabs, IV, 282 N.
religare crines, II, 78 V.L.; XV, 26 N.
_nodis_ texta lorica, II, 401 N.
_Nola_, VIII, 534 N.
ibi primum victus Hannibal a Marcello, XII, 161... 294 N.
_Nomades_, gens inscia freni et bellatrix, I, 215 sq. N.
cum pecore et mapalibus vagantur, II, 441 sq.; III, 290 sq.
pro Numidis, XVI, 116, 154 et alibi.
_Nomen_ nunc Ardea (tantum est) I, 293 N.
Regulus, VI, 478 N.
Iberi, V, 161 N.
lacrimabile Latio, IV, 729 N.; XV, 384.
Sidonium fractum, XVII, 369.
Ledæ, XIII, 44 N.
Libyæ, XVI, 660 N.
superbum, V, 78 N.
magnum, VIII, 439 N.; XII, 470 N.; XVII, 60 N., 303, 492.
vacuum sine corpore, X, 582 N.
sibi quærere, seu condere, II, 311 V.L.; III, 71 N.
dare cui, II, 699; XVI, 632.
ei est in armis, XIII, 98 N.
_nominis_ expers turba, X, 28 N.
_nomine_ solo nota fides, I, 329.
leti nil queror, XIII, 691.
retinere ruentem molem, XVII, 151 N.
de tanto cinis restat, I, 600.
sine, seu parvo _nomine_ gens, etc., IV, 265 V.L.; VIII, 508 N.;
IX, 373 N.; XII, 317; XIII, 5 N.; XIV, 267.
_sub nomine_ mors, IX, 373 N.
magno moles, XVII, 60.
pari ductor, XVII, 374 N.
_nomina_ Laurentia, I, 669 N.
parta triumphis, I, 610 N.
nulla nunc Trebiæ VII, 148 N.
amittunt Cannæ, X, 30.
belli confecti, XV, 341 N.
dare Baccho, XIV, 24 N.
tueri, IX, 353.
tot premit gurges, VI, 298 N.
multa Dei, I, 93 V.L.
occisorum hostium a poetis recensentur, I, 437 seq. N.
militum noscit et ciet dux, I, 454 N.; IX, 245 sq. N.
_Non_ sum... si, etc., IX, 111 V.L.
_non_ ita, XI, 185 N.
_Noscere_ et _nosse_ lucos silentes, XVII, 22 V.L.
_Noster_ Mars, I, 118 N.
pro _meus_, VI, 292 N.
_nostri_ Æneadæ, XVII, 289 N.
_Notus_ intorquet nubem, XII, 661.
ducit, I, 288 N.
_Notus_ Marti, III, 335 V.L.
_nota_ juvencis fistula, II, 445.
_notior_ Gradivo, XII, 221.
_Novare_ pila, IV, 12.
_Noverca_ Alcidæ, III, 91 N.
_Novisse_ senectam, I, 227.
solas manus condentum, III, 19.
sacra juga et lucos, XVII, 22 V.L.
pacem, II, 485; XVII, 615.
_Novus_ Titan, XIV, 344 N.
_novus_ doloris et dolori, VI, 254 V.L.
_Nox_ longa pro morte, II, 574 V.L.; V, 242 N.; VIII, 140; XIII, 129.
pro somno, II, 563 N.
pro concubitu, II, 503 N.; III, 429 N.
inlunis, XV, 616 N.
Stygia, V, 242 N.; IX, 45.
somni genitrix, XV, 612 N.
Stygia circumvolat umbra animas, IX, 45 N.
sinu atro condit terras, XIII, 254.
a medio cursu se flectit, XIII, 413.
media, XIII, 419 sq. N.
_noctis_ amictus, V, 36 N.; XII, 613; XV, 284.
[nota ad V, 36 non exstat]
horæ, XII et IV vigiliæ, IV, 89 V.L.; VII, 154 seq. N.
descriptio et imago, IV, 724; V, 24; VIII, 164 sq.; XV, 284 sq.,
612 sq., 809.
Dii, VIII, 100, 140.
currus, V, 24 N.
nigrantes equi XV, 285 N.
_nocti_ descendere, XIII, 708 N.
_noctem_ obire, II, 574 N.
_Noxa_, I, 41 N.
_Noxia_ bis tela, I, 322 N.
_Nubæ_ exusti, III, 269 N.; IX, 224 V.L.
_Nubes_ apium, VIII, 636 N.
telorum, I, 311 N.; II, 37; IV, 551; XVII, 66 N.
pulveris, II, 174 N.; IV, 94; XIV, 210.
belli, I, 311; V, 379 N.; XVI, 650.
Laconum, VI, 336 N.; VII, 84 N.
cladis, VI, 590.
frontis, VIII, 611 N.
_Nubifer_ Eurus, X, 322.
mons, IV, 2.
_nubiferum_ caput Atlantis, I, 203.
_Nubilus_ Auster, XVII, 247.
_Nubivagus_ meatus, XII, 102.
_Nuceria_, VIII, 532 N.; XII, 424.
_Nucræ_, VIII, 564 N.
_Nudare_ latus, XI, 318.
membra, I, 306 V.L.
terga fugæ, et fuga, XVII, 444 V.L.
ora, IV, 335.
penates, XII, 315.
rapina terras fretumque, XIV, 689. [recte 688]
ratem ductore, XIV, 452.
_nudat_ montem silva, III, 640 N.
Auster unda Syrtim, XVII, 247 N.
_nudatus_ casside, XV, 658 N.
_Nudipedalia_ sacra, III, 28 N.
_Nudus_ famæ, et opum, IV, 606; XIV, 343.
ensis sine fraudibus, I, 219 N.
equus, II, 349 N.
conatus, XIII, 161.
_nuda_ fuga, IX, 83.
thorace, XIII, 226.
frenis, IV, 313 N.
telis, XVI, 47 N.
virtute, XVI, 171 N.
_nudum_ certamen, VI, 46 N.
_nuda_ ab hoste litora, XVII, 207.
terga, IX, 102.
_Numana_, VIII, 431 N.
_Numen_ et _numina_ Dei, I, 93 N. et V.L.; IV, 739 N.
populis Fides, I, 329.
tacitum, II, 486.
amicum ferre, I, 512 N.
arbor habet, III, 691 N.
ab arte datum, XIV, 663.
_numina_ bis capta, I, 43 N.
_Numerare_ avos, I, 73; II, 4 V.L.
multa imagine vetustum patrem, V, 365.
annos, XV, 137 N.
_Numero_ latet virtus, I, 312.
_ad numerum_ plaudere cærula tonsis, VI, 363 N.
cætras plaudere, III, 348 N.
_Numerosa_ cædes, X, 171.
_Numicius_, seu _Numicus_, stagna Laurentia, I, 666 N.; VIII, 28 N.,
179 seq.
excipit Annam et Æneam, I, 666 N.; VIII, 28 N., 179, 201 N.
[VIII, 201 N.: vid. VIII, 25... 201 et notae]
_Numidarum_ equi infreni, I, 215 N.
ars pugnandi, IV, 315 sq. N.; IX, 242 seq. N.
ad Romanos transfugiunt et mox aversam eorum aciem adoriuntur,
X, 185 seq. N.
_Numitor_, XIII, 194.
_Nuper_, de tempore satis longo, XV, 90 N.
_Nursia_ habitata pruinis, VIII, 417 N.
_Nurus_ Iliacæ, III, 151.
_Nutamine_ tremulo vibrant pennæ, II, 399.
_Nutat_ caput utroque, VI, 234 N. et V.L.
belua, IX, 241 N.
_nutant_ cristæ, I, 460 N., 501; IV, 353; XVII, 392.
silvæ, V, 613.
mœnia Romæ, X, 589.
_Nutrit_ humus fetus chalybis, I, 230.
gloria causam leti, VI, 26 N.
fortuna decus, XVI, 29 N.
bella metallo, VIII, 616.
umbras fluvius, IV, 679.
furores, I, 79; VII, 497.
favore, XII, 375.
mons divortia fontis, XIV, 236.
_Nutus_: sub _nutu_ alicujus esse, IV, 712; XVII, 145.
in _nutu_ positum, XIV, 668 N.
_Nymphæ_ Casinæ, XII, 527 N. et V.L.
Anienicolæ, XII, 751 N.
_Nysæus_ palmes, VII, 198 N.
_Nysæa_ cacumina, XII, 160 N.
O
_Obcumbere_ alicui, V, 261 N.
_obcumbit_ letum, XIII, 380.
_Oberrat_ Mæandrus sibi revolutus, VII, 140.
_Obfert_ se victoribus, II, 325.
_oblata_ secundare, VIII, 228 N.
_Obfulget_ omen, XIII, 114.
_Obfusa_ tunc per aures vox, X, 365 V.L.
_Obit_ omnia visu, III, 160.
conjux, quidquid duro sine Marte gerendum, III, 353.
noctem, et mortem, II, 574 N.
obvius densos hostes, V, 644.
nomina ferro, XVII, 492 N.
ensis Ufentem, IV, 342; XVII, 492 N.
_Objectare_ caput telis, III, 121; XV, 39.
_Oblatrat_ Senatum, VIII, 249 N. et V.L.
_Obliquat_ amnis ripas, XV, 622.
_Obliquus_ sinus, XIII, 139.
Mars, XVI, 54 N.
visus II, 621 V.L.
_obliqui_ equi, II, 170.
_obliqua_ lumina, IX, 461 N.
_Oblitus_ sui dulcedine cædum, IV, 422.
_oblita_ veneni serpens, III, 301.
_obliti_ Divum, I, 694 N.
_oblitæ_ Ditem animæ, XIII, 559.
_Oblivia_ populis referens Lethes, I, 236 N.
mentis potat, XIII, 555 N.
tædæ, II, 628.
dant curis, IV, 724.
_Obnixi_ bella torquent venti, VII, 571 N.
torquent obices, XIII, 252 N. [in V.L.]
_Obnubere_ veste caput, XI, 257.
_Obpetere_ in bello, IV, 508 N.
letum, XV, 336.
_Obponere_ currum obliquum in circo, XVI, 395 N., 407.
_Obpositus_ membrorum, X, 211.
_Obruit_ arma bello, VI, 24 N.
Titan Hesperum, XII, 649 N.
semina belli, I, 653 N.
_Obscœnus_ vultur, XIII, 472.
_obscœna_ alvus, VI, 199; XV, 87 N.
_Obscurus_ mittitur ad umbras, XV, 386.
_obscura_ sedendo tempora agere, III, 578.
_Obsepta_ viarum, XII, 110.
_Obsidet_ Atlas æquor, I, 200.
bubo limina, VIII, 634.
ignis nares, VII, 358.
_obsessæ_ campo squalente Fregenæ, VIII, 475.
_Obstringunt_ animas patriæ, X, 447.
fidem obsidibus, X, 490.
_Obstruere_ aures, XII, 211; XVII, 84.
portas ariete, XII, 40.
_obstructas_ portas cadavere replere, XI, 198.
_Obtectus_ senium, XV, 667 N.
_Obtendere_ lucem pulvere, X, 227 N.
manum fronti, XIII, 341.
_obtendent_ Bactra pharetras vacuas, III, 613 V.L.
_Obtrectare_ laudibus, XVI, 607.
_Obtusæ_ clamore fauces, IV, 413.
aures murmure tubæ, XI, 289.
_Obtutus_ caligat in altis saxis, III, 493 N.
_obtutu_ torvo defixus, XVII, 184.
sub _obtutu_ acri vultus mœsti, XVII, 342.
_Obvius_ surgenti Phœbo mons, III, 481 N.
_obvia_ rupes cautibus, III, 635 N.
arma adire, IX, 272 N.
_Obusta_ trabs, IV, 282; X, 159.
_Occasus_ patriæ, VI, 595.
_Occiduus_ sol, I, 145.
_Occupat_ saltu, II, 198 N.
hasta, seu ictu voces, etc., V, 237 N., 520 N.; IX, 569 N.;
X, 197 N.; XVII, 469.
color mortis, VI, 409.
claustra manu, X, 335 N.
prior Voluptas, XV, 32 N.
Conf. _prævenire_ et _prævertere_.
_Occursante_ flatu, IX, 506.
_Oceanus_ terram circumfluit, XIV, 347 N.
pater omnium deorum, fluminum ac rerum, XIV, 349 N.
cæcos relaxans fontes ingruit torrentibus undis, III, 52.
_Ocni_ domus, VIII, 599 N.
_Ocreæ_ in sinistro pede, III, 279 N.; VIII, 419 N.
_Ocris_, X, 32 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Oculi_ lascivi et mobiles Voluptatis, XV, 26 N.
produnt sensus animi, VI, 384 N.
natantes, seu dubitantes moribundi, ebrii et dormitantis,
II, 122 N.; X, 153 N.
lassati, victi, consumpti navitæ æquoribus adspectu cæli
renovantur, III, 539 N.
crepti vento, IX, 501 N.
_Odones_, Thraciæ populi, IV, 776 V.L.
_Odoratum_ saxum, XIII, 475.
_odorati_ Indi, XVI, 647 N.
_odoratæ_ uvæ, VII, 191 N.
_Odoriferi_ flores, XVI, 309.
_Odrysius_ Boreas, VII, 570 N.
_Odrysia_ tellus, IV, 431 N.
_Odrysiæ_ telluris equi, XIII, 441.
_Œa_, III, 257 N.
_Œagrii_ nervi, V, 463 N.
_Œbalii_ nepotes, XII, 451 N.
_Œnea_ stirps, XIII, 31 N.; XV, 308 N.
_Œneæ_ domus, III, 367 N.
_Œneo_ irata Diana, XV, 308 N.
_Œnotri_, non _Œnotrii_, VIII, 46 N.
_Œnotria_ jura, I, 2 N.; VIII, 46 N.
bella, II, 57.
tellus, XV, 522; XVII, 433.
arva, XVI, 685.
_Œte_, Herculis rogo nobilitata, III, 43 N.; VI, 452, 453.
_Oiliades_ Ajax, XIV, 479 N.
_Olivæ_ canentis ramum prætendere, XIII, 69.
_Olores_ moribundi canunt, XI, 438 N.
Veneris, VII, 441 N.
Eridani et Caystri stagnis inmobili corpore remigant, XIV, 189 sq.
_Olympica_ certamina, I, 224 N.; XV, 210 sq. N.
_Olympus_ serenatus, XII, 665.
obscurus, XVI, 38.
_Omina_ insunt principiis, I, 342 N.
firmare, XVI, 260.
tristia vertere in stirpem, etc., II, 54 N., 379 N.
clamore salutare, II, 411 N.
firmant Dii, IV, 127 N.
dubia et ancipitia, IV, 105... 133.
fausta, III, 217 N.; XIII, 114 sq.; XV, 139 sq.; XVI, 118 sq.,
586 sq.; XVII, 52 sq.
sinistra, I, 535 sq.; II, 584 sq.; IV, 105 sq.; V, 59 sq. N.;
VII, 48, 50 N.; VIII, 624... 635 N.; XII, 642 N.; XIII, 130 sq.,
819; XV, 364 sq. N.; XVI, 264 sq.
_Onerat_ aras donis, III, 15 N.
pectora promissis, XVII, 575 N.
_oneratus_ epulis, XI, 312.
_Onobala_, XIV, 271 V.L.
_Opaca_ vita, I, 395 N.
_Opacat_ tempora pinus, XIII, 331.
_Operatur_ fuso, textis, Musis, sacris, II, 70 N.
Jovi, II, 674 N.
Bellona regendis frenis, IV, 438 N.
_Opertus_ rex inferorum, XIII, 429 N.
_opertum_ mare navibus, II, 421 V.L.; XVII, 49 N.
_Opes_ solis occidui, I, 145.
Tagi, II, 404 N.
longæ pacis, II, 601 N.
mites, XIV, 653 N.
Rhodani auget Arar, III, 451 N.
_opem_ variam rerum ferre, VI, 359 N.
_Opima_ tertia Tonanti sublimis tulit Marcellus, I, 133 N.
a quovis milite referri poterant, V, 166... 168 N.; XV, 363.
cædes, IX, 430 N.
mensa, XI, 280.
pax, XVI, 683 N. Cf. XIV, 142 N.; XVII, 298 N.
[XVI, 683: nota ad h.l. non exstat]
_Opiter_, X, 33.
_Optare_ (h.e. eligere) subsidium in rebus arctis, XIII, 689 N.
_optantur_ hiatus terræ, IV, 330 N.
_Opus_ insani Mavortis, VI, 6 N.
_Oræ_ clipei, V, 521 N.; XV, 754 N.
_Orando_ fingere mentes, I, 441 N.
_orantum_ squalor, I, 631 N.
_Oratorum_ adventus, II, 272.
_Orbis_ certatus, XVII, 337 N.
Hesperius, XVI, 659.
clipei, IV, 326.
Lunæ, III, 67.
_orbes_ contortos resolvens anguis, VI, 228.
(oculorum) elisi, IX, 400 N.
nidi, XII, 59.
sinuati militum et gurgitis, IV, 317 N.; XIII, 27.
[not. ad v. 315]
in _orbem_ exercent artes aurigæ, XVI, 401 N.
per _orbem_ lævum fallaci gyro secare campum, II, 170 N.;
VII, 644 sq.
_Orbita_ solis, X, 539; XVI, 295 N.
_Orbus_ partem visus, IV, 535 N.; XIII, 726.
_Ordiri_ arma, I, 1 N.
fundamenta, XV, 417.
_Ordo_ ævi, III, 630 N.
_ordines_ bis terni ratis, XIV, 574 N.
_Orestes_ Sarmaticus, _Orestæ_ et _Orestis_, XV, 313 N.
_Orgia_ trieterica, IV, 776 sq. N.
nocturna et arcana, III, 393 sq. N.
_Oricon_, XV, 293 N.
_Origo_ materna Pyrrhus, XIV, 94.
_Orithyia_, VIII, 514 N.; XII, 526.
_Ornus_ ferrata, I, 337 N.
_Ornytos_, XIV, 478 N.
_Orphei_ lyra et mors, III, 620 N.; XI, 459... 480 N.
cantus, vis, I, 96 N.
inter Argonautas et celeustes fuit, XI, 469 sq. N.
descendit ad inferos, XI, 472 sq. N.
pugnavit cum Argonautis adversus Cyzicum, XII, 398 sq.
_Orphitus_, V, 166 N.
_Orsua_, v. _Corbis_.
_Orthanes_, seu _Orthanus_ Deus, III, 395 V.L.
_Orthrus_ inlatrat faucibus Orci, ac morsu petit sceleratas mulieres,
XIII, 845 sq. N.
_Ortygia_, XIV, 2 N., 53 N., 181 N., 515 N.
_Os_ villosum leonis, II, 194.
amnis, XVII, 9 N.
ora vatum, XIV, 29.
_ora_ puer, VIII, 464.
_ore_ præcellens, XI, 65.
patulo nassa, V, 48 N.
levato fugere, V, 284 V.L.
in _ore_ alterius, IV, 531 N.
in _ore_ Sagunti, III, 66 V.L.
per, vel in _ora_ hominum ire, abire, volare, ferri, venire,
mittere, diffundere, II, 511 N.
_Osci_, VIII, 526 N.; XIV, 195 N.
_Oscula_ figere vulneribus, VI, 573 N.
libare, I, 104 N.; VI, 421 N.
_Ossa_ mons, III, 495.
_Ossibus_ albent, seu refulgent campi, IX, 190 N.
_Ostendi_ gentibus, XIII, 797.
_Ostia_ Thybridis, VIII, 362 N.; XVII, 9 N., 15.
_Ostrum_, purpuræ species, diversa a cocco, XVII, 395 N.
_Othryadæ_ literæ, IX, 174 N.
_Othrys_, III, 495; V, 437 N.
_Otia_ servare vultu, XI, 230.
hospita Musis, XII, 32 N.
_Ovantes_ flammæ, XIV, 448 N.
magno clamore canunt, XV, 688 N.
_ovantia_ castra, II, 263 N. [nota ad h.l. non exstat]
pectora II, 521.
P
_Pabula_ pinguia ignis invadit, XVII, 94 N.
_Pacatus_ frontem, VI, 369.
_pacata_ esseda, III, 337 N.
consulta, VII, 560.
_Pacator_ mediusque, XVI, 220 N. [recte 221]
Nemeæ, II, 483 N.
Hiberæ terræ, XVI, 245 N.
_Pachyni_ saxa, XIV, 72.
_Pacificare_ Deos, XV, 421.
_Pactoli_ arenæ lucentes, I, 157 N., 234.
_Pactum_ sacrum, I, 5.
juratum, II, 274.
_pacta_ hospita servare, XVII, 78 V.L.
_Pacuvius_ ad Pœnos trahit Capuam, XI, 55 sq. N.
ejus filius insidias struit Pœno, XI, 303... 360.
_Padus_, IV, 232.
_Padus_ fl. vid. _Eridanus_.
_Pæana_ canere, V, 393 N.; XII, 341 N.
_Pæonii_ fontes, XIV, 27 N.
_Pæstum_, VIII, 578 N.
_Pagasæa_ ratis, XI, 469 N.
_Pagasus_, V, 410.
_Palæstinæ_ bella a Domitiano deleta, III, 606 N.
_Palari_ fuga, et _palantes_ agere, II, 162 N.; XIII, 228.
_Palatia_ fundata ab Evandro Arcadio, VI, 632 N.; XII, 709 N.
obsessa vallo Pœnorum, I, 15 N.
_Palici_ gemelli, a terra in lucem editi juxta duo stagna, quorum aqua
mergebantur perjuri, XIV, 219 N.
_Palladium_ a Diomede et Ulysse furtim ablatum, Laviniumque et inde
Romam translatum, IX, 531 N.; XIII, 35... 81 N. Cf. I, 659 N.
_Palladius_ ager, Picenus, VI, 648 N.
_Palladia_ arbor, I, 238 N.; III, 405 N.
_Pallæ_ niveæ stamen, XV, 31 N.
statuis deorum injectæ, VII, 77 N., 86 N.
_Pallanteum_ Evandri, VI, 632 N.; XII, 709 N.
_Pallas_, v. _Minerva_.
_Pallet_ Maurus ferrum, VII, 703.
iras, I, 101.
Tagus arenis, XVI, 560.
_pallent_ venæ electri de semine, I, 229.
_pallentes_ umbræ, VI, 146.
_pallentia_ regna, III, 483; XIII, 408.
_Pallida_ arva, XII, 373 V.L.
_Palma_ ultima Virbius, IV, 390 N.
tertia Theron, XVI, 503 N.
gemina mereri præmia, XVI, 517.
_palmam_ ferre, III, 327; VII, 456; XVI, 389.
_palmas_ supinas tendere, VI, 302 N.
intentare alicui, XI, 87.
_Palmifera_ Idume, III, 600 N.
_Paludamenta_ imperatorum, lictorum, militum, IV, 517 N.
_Pampineus_ succus, VII, 188.
currus Bacchi, XVII, 648 N.
_Pan_ a Jove missus, ejusque habitus, XIII, 326... 347 N.
Cf. _Bacchus_.
_Panda_ cateia, III, 277 N.
_Pandere_ res, III, 11, 630; VI, 206; X, 504; XI, 315; XII, 87;
XVII, 171.
fugam, XV, 626.
iter, II, 356; V, 393.
rictum, XIII, 560.
hiatum, V, 136; X, 295.
carbasa fatis, II, 425 N.
aures Deo, IX, 57.
mœnia leto, II, 241.
campum cæde, V, 269 N.
_Pangæa_, II, 73 N.; IV, 776; XI, 464 N.
_Panormos_, XIV, 261 N.
_Pantagias_, XIV, 231 N.
_Papavera_ soporifica et a somno effusa, X, 352 N.
_Paphos_ Veneri fumat centum in aris, VII, 457 N.
_Par_ ingenium togæ castrisque, VI, 617 N.
_pares_ vobis ite, XII, 579 N.
_paria_ membra, II, 525.
arma, XIV, 526 N.
_paribus_ in armis frater, II, 132 N.; IV, 381.
_Parætonius_ serpens, XVII, 449.
_Parætonia_ Syrtis, V, 356.
_Parætonium_ litus, III, 225 N.
_Parat_ ductorem imperio, IV, 709.
pretio urbem, I, 445.
morti, XII, 586.
pontum movere, I, 37.
somnum labore, VIII, 572.
_parant_ magna Superi, I, 136 N.
_Parcæ_ ad Manes traxere Sarmentem, IV, 203.
_Parcarum_ currit inmobile filum, VII, 479 N.
auxilium, VIII, 6.
leges fixæ, V, 406 N.; IX, 475; X, 644.
Conf. _Sorores_, et IV, 369.
_Parce_ perstringere corpus hasta, XV, 757 N.
haud _parce_ miratus, X, 473.
_Parcit_ vapor, XIV, 430 N.
suis, X, 329.
pelago, XVII, 286.
dictis, VII, 248.
obvius ire, IX, 46 N.; XVII, 27 N.
_parce_ metu, V, 372 N.
ominibus et lacrimis, III, 133.
dextræ, IX, 124.
_Parcum_ vulnus, XVI, 111.
votum, XVII, 208 N. [nota ad h.l. non exstat]
_parca_ ira, XII, 424.
mensa vires arcessere, VI, 95 N.; XV, 810 N.
_Parens_ infernus, II, 671.
Carthago, IV, 811.
belli, Carthago, XVI, 150 N.
terra, V, 69.
urbis, XVII, 651 N.
summus, XVII, 475 N.
murorum, II, 654 N.
salutatur Fabius, VII, 735 N.; VIII, 2.
Eridanus, IV, 657 N.
Cf. _Genitor_ et _Pater_.
_Parent_ ei populi, nemora, etc.; II, 64.
_parere_ honori superum, IV, 805.
_Paris_ pastor in Ida educatus ejusque judicium, VII, 437... 471 N.
_Parit_ Aurora diem, XVI, 229.
dextera ei letum, XVII, 262.
_parire_ regnum per vulnera, III, 588.
labores timore, XV, 52.
manu metui, IV, 47 N.
_Pariter_ pro _cum_, III, 268 N.
_Parma_ rudis, alba, pura, I, 628 N.; III, 234.
_Parnasia_ Castulo, III, 391 N.
Cirrha, XII, 320 N. et V.L.
_Parnasus_ biceps, XII, 320 V.L.; XV, 311 N. et V.L.
_Parrhasius_ rex, XII, 710 N.
_Pars_ magna belli, seu Italæ ruinæ Appius, V, 329 N.; VIII, 428.
haud parva laborum, II, 503 N.
_partem_ prædæ non patitur furor, IV, 565 N.
_Parthenope_ Siren et inde dicta Neapolis, VIII, 534 N.; XII, 28 sq.
_Parthi_ bene et retro jaculantes, II, 101 N.; VII, 646 N.
_Partita_ curulis, XI, 61.
_Parturit_ unda procellas, IX, 284.
tellus, XII, 138.
_Parvum_, I, 615.
_parvo_ fovet certamina, XVI, 470 N.
_parvi_ penates, I, 616 N.
_parvæ_ res, IX, 407.
_Pascit_ lotus, III, 311.
cœpta, IV, 722 V.L.
rumorem pavor, IV, 9.
furorem, VII, 497.
bellum, XIII, 359.
iras, XII, 721.
ignes bitumine, VII, 370; XIV, 442 N.; XVII, 593.
pestis, XIV, 613.
_pascunt_ eos rura, VIII, 431.
vis raptaque, III, 390.
_pascitur_ ignis vento, IX, 603; XIV, 307.
cadavere, XIII, 597.
ductor sanguine, XV, 517 N.
_Pascua_ uruntur, ut pinguiora fiant, VII, 365 N.; IX, 605 sq. N.
_Pasiphae_ inlusa tanro, VIII, 470 N. et V.L.
_Passim_ h.e. sine discrimine, omnes, XV, 87 N.
_Patavium_ et _Patavina_ regio, XII, 212 sq. N.
_Pater_ Thybris, I, 606 N.
Oceanus, V, 395 N.; XV, 161.
Eridanus, IV, 690 N.; XII, 217.
intonuit, I, 537.
Phœbus, IV, 626.
murorum, XI, 262 V.L.
Lyæus, VII, 201.
patriæ, deorum, urbis, ventorum, III, 126 V.L.
_Patres_ paupertate beati, I, 610 N.
Cf. _Genitor_ et _Parens_.
_Patet_ ei tantum rerum, XIII, 491.
vultus Tonantis, VIII, 652 N.
_patent_ æraria dextris, XI, 539 N.
Alpes, IV, 818.
_patentia_ stagna, V, 73.
_Patientia_ cunctos superat currus, VI, 545 N.; IX, 376.
_Patitur_ jura Œnotria Carthago, I, 2 N.
pondera regni, XIV, 90.
noctes insomnes, XV, 109.
pacem, XVI, 546.
nondum marem, XIII, 829 N. [nota ad h.l. non exstat]
fœdera Veneris, II, 83.
tædas ad funera versas, XIII, 548.
vulnera thorax, IV, 17.
lucem, VI, 577 N.
certamen, XIV, 137.
prælia, XV, 751.
chalybem, VI, 255.
_non patiens_ rexisse dolorem, II, 382 N.
_Patræ_, XV, 310.
_Patricius_ sanguis, II, 6; VII, 45.
_Patrius_ furor, I, 71 N.
formido, I, 82 N.
pavor genti, XV, 719 N.
_patrio_ decore amplior natus, III, 71 N.
_patrium_ ferrum, XVI, 526 N.
et commune duobus paupertas, IX, 403 N.
_Patrui_ manes, XV, 10 V.L.
_Patulæ_ puppes, III, 473.
_Paulus_, v. _Æmilius_.
_Pauper_ alveus fluvii, XIV, 229.
Vesta, VI, 76 N.
_Paupertas_ casta, I, 610 N.
Cf. _Egestas_.
_Pavens_ fuga, VII, 107.
tectum, I, 299.
_Pavescit_ umbras, II, 335.
_Pavida_ oscula figit, II, 330.
_Pavor_ priscus, I, 82 N.; III, 690; XIII, 89 N.
lætus, III, 215 N.; XVI, 431 N.
adstruit auditis, IV, 8 N.
præcipitat cuncta, IV, 25 N.
luctificus excussit habenas, VI, 556 N.
lætis rebus non credit, et vultu sine voce rogitat, VI, 566 sq. N.
omnia auget in hoste, I, 550 sq. N.
[locus incertus: vel I, 496 sqq.?]
_Pax_ placita, I, 11 V.L.
loci, VI, 168 N.
maris, II, 458; VII, 258 N.; XVII, 210 N.
nocte data mortalibus, VII, 284 N.
umbris, XVI, 293 N.
_pacem_ dare loco, VII, 266 N.
poscere Deos, IV, 766 N.; XV, 434.
condiscere oculis, VII, 461 N.
non pectore noscit, XVII, 615.
_pacis_ laus præclara, XI, 592 sq. N.
conditiones Pœnis a Scipione datæ, XVII, 619 sq. N.
_Peccatum_ de stupro, VI, 634 N.
_Pectine_ solari luctum, V, 205.
pulsare nervos, V, 463.
Phœbi, VIII, 504 N.
_Pectora_ hispida et villosa, V, 441 N.
_Pedianus_, XII, 212 N.
_Pegasus_ alatus, XIV, 576 N.
_Peliaca_ rupes, XI, 449 N.
_Pelignorum_, ab Illyriis oriundorum, terra, VIII, 510 N.
_Pelius_ mons Chironis sedes, XI, 449 N.
vox dissyll., III, 495 V.L.
_Pella_ et _Pellæa_ sceptra, XI, 381 N. et V.L.; XIII, 765 N.;
XV, 300 N. et V.L.; XVII, 429, 430.
_Pellere_ vada remis, XV, 301.
vita, V, 374; IX, 533.
aures, seu oculos, II, 580 N.
metum, III, 571.
_Pelles_ substernebantur olim dormientibus, VII, 289 sq. N.
_Pellicere_ in fraudes, XV, 70.
_Pelopeus_ nepos, III, 252 N.
_Pelopea_ avis, IV, 628 N.
_Pelopea_ regna, XIV, 72 N.
_Pelopis_ sedes, XV, 306 N.
_Pelorus_, IV, 167.
_Pelorus_ Trinacrius, IV, 494 N.; XIV, 78 N.
[XIV, 78: nota ad h.l. non exstat]
_Peltæ_ Amazonum Thracumque, II, 76 N., 80; VIII, 429.
_peltæ_, gemmata lumina, II, 167 N.
_Pelusiacum_ stamen, seu linum, III, 25 N., 375.
_Penates_ parvi, I, 616 N.
externi II, 32.
dulces linquere, II, 141 N.; III, 428.
Numina bis capta inferre Latio, I, 43 N., 659 N., 668 N.;
VII, 475 N.
errantes, III, 291.
Ausonios populari, IV, 787.
Stygios, VI, 488 N.
castos, VI, 668 N.
_Pendere_ bellum pari fœdere, VI, 486 N.
alicui pœnas, II, 456 N.
_Pendet_ Tuder, VI, 645 N.
ruina e nube, VI, 323 N.
malum, V, 191 V.L.
volucris in æthra, XI, 468 N.
Pan, XIII, 327 N.
nox sub æthere, IX, 326 N.
spes anima una, IV, 301 V.L.
in verbera, VIII, 281 N.
in capita equorum, XVI, 386 N.
ab imagine, VIII, 93 N.
ab astris, VII, 362 N.
instabilis tellus, XIV, 346 N.
Regulus sub imagine pœnæ, II, 435 N.
_pendent_ castra in aerio vertice, I, 128 N.
nubila, VI, 323 N.; XVII, 358 N.
supra fluctus, XVII, 273 N.
nautæ arbore, III, 129 V.L.
cacumine arboris, V, 497.
faventes unguibus, XVI, 478 N., 482.
rerum actus, I, 581 N.
ex ore loquentum, VI, 565 N.
_Penelopes_ proci et ars, II, 178 sq. N.
_Penetrabilis_ arundo, VII, 649 N.
_Penetrale_ templi, I, 99 N.
adyti, III, 21.
Turni, I, 668 N.
castrum, XIII, 62 N.
liquidum aquæ, VII, 501.
_penetrales_ dii, I, 668 N.
_Penetrare_ Capitolia visu, I, 64.
Spartam, IV, 362.
aras Libycas, III, 651.
in aures, XII, 211.
spectando omnes partes, XII, 569.
_Penna_ tacita lumen intrat arundo, V, 446 N.
_pennas_ addit pudor, XII, 455 N.
pro avibus, III, 308 N., 344 N.; IV, 121 N.; X, 11; XV, 569.
pro sagitta, VIII, 373 N.; X, 11; XV, 630.
_pennis_ perlabitur campum equus, XVI, 390 N.
_Pennata_ arundo, II, 92 N., 95.
Siren, XIV, 567.
_Pennigeræ_ sagittæ, VIII, 373 N.
_Pensare_ discrimina pretio decoris, I, 534 N.
aurum, I, 624 N.; IV, 153.
vitam auro, II, 35 N.; XII, 428 N.
vulgus auro, X, 651.
Cannas, XV, 814 N.
sententiam, VII, 223.
cessata tempora cruore, V, 534 N.
_Penus_ struitur, XI, 277 N.
_Peplum_ Minervæ, VII, 86 N.
_Per_ subitum, tacitum, longum, occultum, VII, 527 N., 594; VIII, 626;
XIV, 14, 330; XV, 145, 401, 785; XVII, 215, 473.
_per_ vos (Deos) culta diu Rutulæ primordia gentis scil. oramus,
I, 658 N. et V.L.
_per_ vulnera emetiri noctes, III, 554 N.
_per_ se scandit silex, XI, 444 N.
_Peragere_ letum, IV, 164 N.; IX, 321.
minas, XII, 265.
bella, XV, 682.
virum tantum, h.e. necare, XI, 365 N. [recte 362]
_Percellere_ hasta, V, 462.
fulmine belli, XVI, 623.
_percelli_ et _percuti_ differunt, II, 213 V.L.; VII, 416 V.L.
_Percensere_ omnia vultu, VI, 698.
_Percipere_ pœnas de hoste, VI, 300 N.
_Percitus_ hinnitu, VI, 218.
dictis, IV, 675.
motu, XV, 617.
_Percurrit_ tacito sensu pectora religio, XIII, 317.
_Percutere_, ut _ferire_, _icere_, _pulsare_, _quatere_, _quassare_,
_verberare_ montes, seu loca clamore, rumoribus, lumine, etc.,
III, 436 N.; IV, 327 N.; V, 394 N.; XVI, 397 N.
_percutiuntur_ aures et oculi, II, 580 N.; VI, 569.
vino, VII, 202 N.
animo, admiratione, luctu, metu, etc., II, 213 V.L.; V, 587;
VIII, 388 V.L.
fretum tonsis, XIII, 242.
quercus Jovi, X, 166.
fides lyræ, XI, 452.
_percussi_ remi, VI, 520.
Cf. _Percellere_.
_Perdit_ ictum, mortem, vulnera, etc., hasta, seu homo, IV, 137 N.,
605.
amnis ripas, IV, 658.
silvam aper, I, 422 N.
iter, IV, 756.
_perdere_ terga cedentis, XIII, 171 N.
_Perdomare_ Alpes, III, 211 N.
adversa ferendo, VII, 376.
_Peredit_ membra pestis sub ossa, XIV, 605.
_Pererrat_ pectora numen, II, 515.
pavor corda, X, 544.
sonus cornua, IV, 174 N.
_Perferre_ ictum per arma, V, 326.
vinci, XIII, 877.
_Perflare_ aures turbine, XI, 579.
_perflari_ austris, XIV, 259.
_Perfodere_ ense jugulum, II, 644.
ilia planta, VIII, 556.
_Perfringere_ Alpes, V, 160.
aciem, IX, 362; XI, 397.
ossa, II, 187; IV, 378.
_Perfundit_ sidera Syrtis, III, 652 N.
flumen tauros, IV, 546 N.
Minerva Libyen olivo, III, 324.
ignis campos lumine, X, 557.
bello litora, XV, 301.
pectora occulto metu, X, 607.
agmina in campos, XII, 429 N.
_perfunditur_ cæde, seu cruore, I, 517; II, 17; X, 334.
campus auro, I, 158.
Cyclas æquore, IV, 247.
mare bello fervet, XV, 559.
_perfusus_ lacrimis Auroræ, III, 332 N.
opibus Tagi, II, 404 N.
Tago, XVI, 451 N.
_Perfurere_ per æquor, IV, 243.
_Pergama_ repetere, III, 569 N.
Teucria, XIII, 37.
Lavinia, XIII, 64 N.
_Pergameus_ sanguis, I, 47 N. Cf. IX, 113.
_Perillus_, inventor tauri Phalaridis, XIV, 212 sq. N.
_Perimere_ hostem morte sua, XIV, 554 N.
_Perjurium_ probatum aqua Palici, XIV, 219 N.
_Perlabitur_ campum, XVI, 390.
arundo tegmine loricæ, XVI, 110 V.L.
Neptunus æquora, III, 410 N.
_Perlibrare_ bipennem fronti, II, 190. Cf. V, 321; XII, 404.
jaculum, XV, 695.
_Perlucet_ gurgite, XIV, 228.
_Perluere_ ensem, XVII, 299 V.L.
_Perlustrat_ anguis Arctos flexibus, III, 192 N.
mœnia visu, II, 249 V.L.; III, 160; XV, 777.
_Permeat_ eum hasta, IV, 609.
_Permiscet_ fretum cælo, XIII, 587 N.; XV, 714.
ensem cœptanti, X, 259 N.
fas nefasque, XI, 185 N.
tristia lætis fortuna, XIII, 383.
seclis rebusque Æneadum _permixtus_, XIII, 499.
_permixta_ mors, IV, 590 N.
grandine torquet hiemem, III, 197 V.L.
_Permittere_ visus, III, 534 N.
ventis telum, I, 316.
_Permulcere_ caput, I, 104 N.
aures cantibus, XI, 290.
puerilia membra, V, 144.
furentum corda, XIII, 344.
_Permutare_ muros muris, I, 661 N.
_Pernegat_ Nereus conjungi terras, XIV, 19.
_Perolla_, XI, 303 sq. N.
_Perpetuæ_ umbræ, XIV, 42.
_Perplexum_ carmen, IX, 60.
_Persæ_ fugiunt jactis post terga sagittis, VII, 646 N.
_Perseus_ cædit Medusam, III, 315 N.
_Personat_ ore, II, 43.
testudine, XI, 288 N.
_Perspicua_ aqua, III, 414; IV, 83.
_Perstat_, IX, 64.
ales inter cornua, III, 686.
in armis, I, 692.
contendere, etc., V, 104; XI, 598; XIV, 118.
grex, III, 380 V.L.
obtutu intentus, VI, 385.
_perstant_ inde Æneadæ, XIII, 890.
_Perstrepit_ tellus, VIII, 430 N.
_Perstringit_ Liris ripas gurgite, IV, 350 N.; VIII, 455; XVI, 477.
lumina flamma, I, 358 N. et V.L.
conum galeæ rostro, IV, 119 V.L.
murmur aures, XV, 459.
hasta corpus, XV, 757 N.
_perstringere_ passim male legitur pro _præstringere_, I, 358 N.
et V.L.; IV, 119 V.L.
_Persultat_ campum, III, 385 N.; IV, 556 N.; VI, 217, 705.
_Pertractat_ visu, X, 451 N.
_Perusina_ arva, VI, 71 N.
_Pervadit_ horror sub ossa, V, 391.
in silvam, V, 469.
pallor ora, VII, 427.
_Pervius_ ensis, X, 248.
_Pervia_ non Pœno Nola, VIII, 534 N.
vix tellus sparsis telis, V, 341.
_Pes_ dexter et hora, VII, 172 N.
nudus in sacris, III, 28 N.
_pedem_ premit, IV, 353 N.
_pede_ teritur, IX, 325 N. [nota ad h.l. non exstat]
lento sulcare arenas, VI, 140 N.
sub _pedibus_ terras videt, XVII, 144 N.
in _pedibus_ alicujus ponere, stet Roma cadatve, XV, 573 N.
Cf. _Vestigia_.
_Pestilentiæ_ fusa descriptio, XIV, 580 sq. N.
_Pestis_ h.e. noxium, I, 174 N.
Erymanthia, III, 38 N.
Maurusia, IX, 620 N.
non simplex labsus fuit III, 552 N.
_peste_ una consumere, V, 498.
armorum, XIV, 120.
pro igni, I, 174 N.; IV, 304; VII, 360; IX, 606; XIV, 304, 423;
XVII, 93, 504, 594.
Acherusia, XIV, 613 N.
pro fame, II, 462 N.
_Petilia_ infelix fidei, ut Saguntus, XII, 431 sq. N.
condita a Philoctete, XII, 433 N.
_Petit_ quem pœnæ, seu sorti, II, 29 N.; IV, 710 N.
colla amplexu, XIII, 648.
novisse, III, 13 N.
sagittarius, VIII, 104 N.
_Petræa_, XIV, 248 N.
_Phacelina_ Diana, XIV, 260 N.
_Phæacum_ arva, XV, 297 N.
_Phaethon_ novus, VI, 3; XI, 339.
_Phaethontius_ amnis, Padus, VII, 149 N.; XVII, 601.
_Phaethontia_ ungula, VII, 206 N.
frena, X, 541 N.
ora, X, 110.
_Phalanteum_ Tarentum, XI, 16 N.
_Phalantus_, IV, 529.
capit Tarentum cum Partheniis, VII, 665 N.
_Phalanx_ densata Macedonum, XVII, 418 N., 419 V.L.
_Phalaridis_ taurus, XIV, 212 sq. N.
_Phaleræ_, XV, 255 N.
_Pharetratus_ miles, VII, 636.
rex, XIV, 286 N.
_Pharetriger_ rex, XIV, 286 N.
_Pharius_ colonus, I, 214 N.
_Pharus_ insula, I, 214 N.
_Pherecyadum_ muri, XII, 159 N.
_Phicius_ mons, III, 495 V.L.
_Philæni_ fratres, eorumque mors pro patria et ara, XV, 701 N.
_Philippus_ rex Maced. et socius Pœnorum, bellum infert Ætolis ac
Romanis, XV, 286... 319; XVII, 420 N.
genus referebat ad Achillem, XV, 292 N.
_Philoctetes_, comes Herculis, Petiliam condidit, XII, 433 N.
_Phlegethon_ flammifer, II, 610.
ejus gurgite adcensæ tædæ, XII, 714 N. Cf. XIII, 563 sq., 836 sq.,
871; XIV, 61 sq.
_Phlegræi_ campi, sinus, etc., IV, 275 N.; VIII, 538 N., 655; IX, 305;
XVII, 649.
_Phocæa_ et _Phocis_, _Phocæi_, seu _Phocæenses_ et _Phocenses_
perperam confunduntur, I, 335 N.; IV, 52 N.
_Phocais_ ballista, I, 335 N. et V.L.
hospita, Massilia, IV, 52 N.; XV, 169 N., 172.
_Phœbes_ tacitum lumen, XV, 563 N.
_Phœbas_ Iliaca, Cassandra, XV, 282 N.
_Phœbea_ cubilia Tethys, III, 411 N.
ales, corvus, V, 78 N.
lampas, X, 111.
_Phœbeum_ pectus, XIII, 412.
_Phœbi_ lampas, I, 193.
radii, IX, 34.
sera juga, XV, 224 N.
equi aversi ab urbe, XV, 334 N.
_Phœbum_ solventem currus videre, XVI, 662 N.
_Phœbo_ primo dispersit rores ungula Phaethontia, VII, 206.
_Phœnices_, Pœni, I, 33; XVI, 25.
_Phœnissa_ mœnia, VI, 313 V.L. Cf. XVII, 146, 631.
_Phœnix_, qui longa dedit cognomina terris, I, 89 N.
_Pholœ_, III, 495 V.L.
_Pholus_, I, 437.
_Phorcus_, _Phorcyn_, _Phorcys_, unde _Phorcynis_ Medusa, II, 59 N.;
III, 402 V.L.; X, 173.
_Phryges_, I, 106 N.
_Phrygibus_ infaustus campus, VIII, 241.
_Phrygius_ ensis, I, 91 N.
pastor, VII, 465 N.
_Phrygia_ stirps, I, 514 N.
gens, II, 352.
tibia, VIII, 504 N.
_Piacula_ pœnæ, I, 182.
visus amissi, IV, 762 N.
optata mactat, IV, 465.
cædis, XIII, 702.
poscere, II, 41 N.
præsumta mittere, V, 213 N.
_Piat_ necem, VII, 487 N.
erroris rabiem, VII, 545.
manes, XV, 10.
delicta Tartareus torrens, XVII, 564 N.
visa, VIII, 120 N.
delubra, IV, 819.
_Picanus_ mons, IV, 302 N.
_Picentes_, a quibus deducti, VIII, 424 N.
_Picentia_, VIII, 578 N.
_Picentini_, VIII, 424 N.
_Picenus_ ager, seu _Picenum_, VIII, 424 N.
olivi ferax, VI, 648 N.
a _pico_, s. _pice_ dictus, VIII, 439 V.L.
_Piceus_ vertex, II, 631 N.; IV, 306.
turbo, III, 524 N.; XII, 620 N.
_picea_ flamma, I, 320.
nubila, V, 37 N.; VI, 322.
æthra, XIV, 593 N.
_Pictura_ clari Syracusani, XIV, 655 N.
ejus summa ars, II, 417 N.; VI, 658 N.
_Picus_ a Saturno oriundus, quem Circe plumis sparsit, VIII, 439
sq. N.
_Pierius_ Teuthras, XI, 481.
_Pieria_ lyra, XI, 415 N.
_Pietas_ si qua Diis est, VI, 410 N.
hæc mecum erit, VIII, 328 N.
_Piger_ Avernus, V, 5 V.L.
_pigra_ ætas, III, 328.
vorago, XIII, 562.
planities, XV, 225.
virtus, XIII, 773.
in Martem, XII, 299.
periculi, seu militiæ, in militia, ad opera, XIV, 264 N.
_Pigerrimus_ undæ, XV, 501 N.
_Piget_ lucis, VII, 226 N.
_Pignus_ belli, III, 80 V.L.
_pignora_ Trojæ, I, 659 N.
natorum, V, 84; VI, 403.
uteri, VI, 501.
pacis, XIII, 68; XV, 423.
_Pila_ mari Tyrrheno inpacta, IV, 295 sq. N.; XIV, 351 N.
_Pila_, horum forma, IV, 550 N.
_Pindus_, IV, 522.
_Pingere_, unde _picta_ arma, VIII, 466 N.
_pictum_ cubile, XI, 401.
_Pinguescit_ flamma, VII, 354 N.
_Pinguis_ pix, I, 355.
sinus sulfure, VIII, 537.
tæda unguine, XIV, 427.
nubes fumo, IV, 307.
murex, color, X, 569 N.
_pinguia_ per pabula ignis, XVII, 94 N.
_Pinna_ urbs, VIII, 517 N.
_Pinnæ_ aggeris, VIII, 627 N.
_Pinus_, fax, X, 549 N.; XIV, 303 N., 420.
navis, XIV, 498.
amans litora, X, 533 N.
_Piræum_ litus, XIII, 754 N.
_Pisæo_ carcere, XV, 210 N.
_Piso_ ductor, VIII, 463 sq. N.
_Pityusæ_, III, 362 N.
_Pius_ Arcitenens, V, 177 N.
sanguis, V, 255 N.
vates, VI, 288 N.
_pia_ Roma, XI, 124 N.
terra, V, 91.
_pium_ bellum, XV, 162 N.
jus, VII, 406 N.
tus, IV, 794 N.
_pii_ fratres, Amphinomus et Anapis, qui parentes suos per Ætnæ
flammas portarunt, XIV, 197 N.
_Placentia_, VIII, 591 N.
_Placida_ pax, I, 11 V.L.
_placidum_ ver, III, 379.
caput extulit undis, VII, 254.
_Placita_ pax, I, 11 V.L.
flamina, XI, 483 V.L.
_placiti_ campi Cereri, XIV, 130.
_Planctus_ atri circumstant pectora Furiæ, II, 550.
_Plangit_ alis, I, 589; XIII, 840.
noctem, III, 429.
_plangunt_ fluctus et ventus, III, 471 N.
_Planta_ Cyllenia, XVI, 500 N.
celeri fugere, II, 249; IV, 338; VIII, 189; XVI, 297, 457.
fodere equum, II, 71 N.; VI, 212 N.; VII, 67; VIII, 555.
adsequitur, XIII, 246 N.
trepida in verbera pendens, VIII, 281 N.
adrectus, XVI, 478 N.
_Plana_ repetita oculis exterrent, III, 532 V.L.
_Plaudere_ ad numerum cætras, III, 348 N.
pennis, XIV, 675.
cærula, VI, 363 N.; XII, 99.
_plausæ_ cervicis equi gratus honor, IV, 264 N.; XVI, 356.
_Plebes_ pro _plebs_, VIII, 269 V.L.
_Plecti_ talia nunquam merita est, II, 372 V.L.
_Plectrum_ navis, XIV, 402 N.
Smyrnæum, VIII, 594 N.
Aonium, XII, 220.
_Pleiadum_ occasus, XVI, 136 N.
_Pleminius_, XVII, 458.
_Plenus_ Deo, III, 673 N., 697 N.; V, 80 N.
monitis, XV, 129.
_Pleuron_, XV, 310 N.
_Plumbum_ adcenditur et liquescit rotando, I, 316 V.L.
_plumbi_ pondera librata, I, 523.
_Plurimus_ jubæ, XVI, 362 N.
_plurima_ cuspis est trabi, I, 353 N.
_Plus_ morte rati cernere Pœnum victorem, V, 662.
_Plutei_ adesi, I, 363.
_Pluto_ rapit Proserpinam, v. _Henna_.
_Plutoni_ dona ferantur, mel et vinum, XIII, 415 sq. N.
ater taurus mactatur, XIII, 429 N.
_Pluto_ cognoscit crimina regum, XIII, 601 sq. N.
_Pluunt_ tela, XII, 53 V.L.
_Pluvia_ cruenta, XV, 364 N.
_Pocula_ mulcere vino, VII, 169 N.
luxum inritantia gemma Eoa, XIII, 355 N.
_poculis_ honos quæsitus mixta gemma, XIV, 662 N.
_Podætus_, XIV, 492 sq.
_Pœnæ_, deæ ultrices, II, 551 N.
_Pœni_ perfidi, I, 5 N.; XVII, 58. discincti, et qui non cingunt
sinus, I, 248 V.L.; II, 56 N.
bilingues, II, 56 N.
_Pœnorum_ clades et res gestæ in bello Punico, I, 2, 304 seq. N.;
VI, 101... 551, 653... 697 N.
mores, habitus corporis, arma, etc., III, 231 sq. N.
_Pœnicus_, I, 602 V.L.
_Pollens_ carmine, I, 431.
avis, VIII, 383 N.; XVI, 559.
_pollentior_ astus armis, XIV, 338.
_Pollentia_, VIII, 597 N.
_Pollex_ resolutus, II, 128 N.
_pollice_ resonant fila, XI, 434.
_Pollicitis_ magnis vincere corda, XV, 330.
_Polluere_ regnum crimine, I, 22.
Marte tali, VI, 345.
corda rapina, XIII, 91.
fœdera dolis, XI, 321.
_polluta_ terra sceleribus, II, 496.
_pollutum_ cælum peste, XIV, 584.
_Pollux_ alternus animæ mutato Castore, et favens Romanis, IX, 295 N.
Cf. _Ledæus_.
_Polus_ remotus, II, 481 N.
_poli_ rupti, XVII, 251 N.
_Polydamas_ et _Polydamantea_ arma, vel _Pulydamas_, XII, 212 N.
et V.L.
_Polymita_, XIV, 660 N.
_Polynices_, v. _Eteocles_.
_Polyphemus_ amore Galateæ captus Acin saxo percutit, XIV, 223 N.
ejus antrum, XIV, 527 N.; XV, 429 N.
excæcatus ab Ulysse, XV, 431 N.
_Pompa_ hæc sequetur exsequias, V, 600 N.
ultima, XV, 391 N.
Camilli, I, 626 N.
Jovi servetur Syphax, VIII, 673; XVII, 174 N.
_Pompeius_ Magnus et Cæsar, XIII, 861 sq.
_Pomponia_ Scipionis mater, compressa a Jove, in anguem mutato,
cum filio in inferis loquitur, XIII, 615 sq. N.
_Pomptinas_ paludes quinam siccare conati sint, VIII, 379 N. et
vid. V.L.
_Pondus_ clavæ, II, 246 V.L.
teli, I, 336.
conti, VI, 277; XV, 684.
pili, IX, 336.
membrorum, XIV, 532.
remi, V, 135.
plumbi, I, 523.
auri, IX, 278; XIII, 356.
ferri, VI, 355.
regni, XIV, 89 N.
conaminis, XI, 329.
animi, VI, 429 N.; VIII, 609 N.
_pondere_ æthereo partum exsolvi, XIII, 629 N.
_pondera_ herbida, XVI, 43 N.
_Ponere_ spicula in arce, II, 88.
saxa in muros, XI, 442.
cæsariem Marti, IV, 200 N.
mœnia, I, 24 N., 558 N.
rectorem castris, VI, 593 N.
leges gentibus, XIII, 533 N.
custodem ventis, IX, 491 N.
nomen populis, VIII, 502 N.
caput agminibus, IX, 226 N.
_ponunt_ præmia, IV, 267 N.; XVI, 458 N.
finem viro, I, 280.
dapes, XI, 275.
iram, II, 203.
curam, III, 711.
odia, XVII, 462.
spem, VIII, 95.
ritus vescendi, XI, 405 N.
prælia, I, 160; IV, 395; VIII, 217; XVI, 3.
lacrimas, IX, 350.
volatum, XI, 467.
lucem, XIII, 473.
frustrata litora, II, 460 N. et V.L.
non invictum pectore robur, XI, 157.
animam in dextra viri fortis, X, 301 N. [recte 302]
salutem in pedibus, XV, 573 N.
regna venti Alpina domo, III, 492.
sibila arcus, II, 99 N.
_positum_ est in meo nutu, XIV, 608 N. [nota ad h.l. non exstat]
_positi_ cardine mundi populi, III, 3 N.
campi ad mœnia, XIII, 134.
_posita_ in magnis fides sacra, XI, 163 N.
_Pons_ in turrim inmissus, V, 554 N.
cadentum corporibus struitur, VIII, 668 N.; X, 223.
_Poplicola_, seu _Publicola_, Volesi Spartana propago, II, 8 N.
et V.L.
_Poplite_ cæso conlapsus, IV, 341 N.; V, 548.
_Popularis_ gloria, aura, VI, 614; VII, 512 N.
_Populari_ molem, X, 556.
castra, XIV, 597.
lucos, VII, 674.
honores formæ, XII, 244.
_populator_ ignis umbras, IV, 679; X, 167; XIV, 448.
terras Africus, III, 658.
_Populus_, humilis turba, I, 399 N.; II, 579 N.
_in populos_ mittere, seu ire, VI, 711 N.
_Populus_ albæ comæ, X, 531 N.
_Porrecta_ tellus, etc., I, 130; IV, 241; VI, 153, 646 N.; XII, 93;
XIV, 647.
procumbit in arva, IV, 293 N.
_Porricere_ exta in mare, XVII, 50 N.
_Porsena_ effugit ardentem dextram Mucii, etc., VIII, 389, 478 sq.;
X, 483.
_Portare_ ora obvia duci, I, 313.
gressum ad mœnia, X, 632.
incendia in Libyam, XVI, 159.
stragem Libyæ, V, 89 V.L.
salutem in morte, IX, 428 N.
vulnus cuspide, XVII, 451.
_Portendere_ signis, XVI, 591.
_Porticus_ picturis ornantur, VI, 653 sq. N.
_Portisculus_, VI, 361 N.
_Portitor_ umbrarum, IX, 251 N.
_Poscere_ votis, II, 167.
juvenem pœnæ, I, 677 N.; III, 202 V.L.
ductorem in prælia, I, 420 N.
_poscit _ responsa sacerdos, I, 121.
victoria, IV, 757.
eum nil amplius, XVI, 84.
_poscunt_ Cyclopas fulmina, IX, 307.
Deos pacem, seu veniam, IV, 766 N.; XV, 434.
_poscimur_, II, 44 N.
_Possessor_ pelagi Lutatius agebat puppes, VI, 687.
_Possessus_ Baccho, III, 423 N.
_Post_ terga relinquere, XVI, 335.
_Postferre_ fidem regnis, II, 701.
_Postrema_ salus rerum, II, 283.
_Potare_ Thybrim, VIII, 367 N., 564 N.; XIV, 227.
Bætin dedimus sub nullo hoste, XIII, 676 N.
_potat _ Latii cruorem Juno, VIII, 204 V.L.
_potant_ animæ oblivia, XIII, 851.
_Potis_ est obcumbere, XII, 645.
_Præceps_, h.e. summum periculum, VII, 232 N.
fertur, VIII, 281 N.; XVII, 122.
_præcipiti_ furori, XIV, 93.
_Præcisa_ avia, XIII, 338 N.
_Præcinxit_ litora muro, III, 243.
_Præcipere_ virtutem, pœnas, laudem, limitem, IV, 802 V.L.;
VI, 300 V.L.; XV, 656 V.L.; XVI, 337 N., 390 N.
_Præcipitare_ fatum, I, 691 N.
_Præcludere_ Alpes ferro, XV, 661 N.
fauces pulvere, IX, 511.
vias fortunæ hostique, VII, 92.
aures suas, VI, 508.
_Præcordia_ prosaga, III, 74.
feta bello, XVII, 379.
_Præcurrere_ fata parentis conatus erat, IV, 457.
_Præda_ hæret in domus et templi foribus, I, 617 sq.; XIV, 650 N.
_prædæ_ divisio, XV, 262 seq. N.; XV, 520, 674.
major pars debita ductori, IX, 199 V.L.
_Prædantur_ hami, 581.
_Præducere_ instant muro fossam, X, 410 V.L.
_Præformare_ dictis, VII, 385 N.
_Præformidatus_ Batavo, III, 608.
_Præfracta_ robora, V, 242 V.L.
_Præfulgebat_ multus avus titulis, IV, 497 N.
_Præmia_ dantur et victoribus et certantibus, XVI, 445 seq. N.
ponere, IV, 267 N.; XVI, 458 N.
equi, famuli, etc., XVI, 447 sq. N., 455 N.
_Præneste_ sacris dicatum Fortunæ jugis, VIII, 365 N.; IX, 404 N.
_Prærapidus_ juvenis, XVII, 179.
_prærapida_ fuga, XVI, 563.
_Præripere_ laudem, XV, 556 V.L.
limitem in circo, XVI, 390 N.
_præripit_ sibi quisque viam, IV, 583 N.
letum, II, 118 N.
sors virtutem, IV, 802 V.L.
_Præruptus_ agger, I, 308.
_præruptum_ loci, I, 489; III, 635.
in _præeruptum_, XIII, 336.
_Præsagus_ tumultus, V, 32.
luctus, V, 587 N.
vates, XVI, 590.
_præsaga_ præcordia, III, 74.
belli, VIII, 656.
_Præsepserat_ arcem, XV, 233 N.
_Præses_ Libycus, XV, 362 N.
_Præstabat_ parentem numerare, VIII, 295.
_præstans_ belli, seu bellis, V, 92 V.L.
_Præstinguere_ pro _præstringere_ ubivis legendum putabat Lambinus,
I, 358 V.L.
_Præstringit_ lumina lampas, I, 358 N. et V.L.
conum rostro, IV, 119 V.L.
_Præsumere_ piacula mortis, V, 213 N.; VI, 300 N.
spem ruinæ haud dubiæ, VII, 582.
_Prætendere_ lumina, VI, 77.
titulum cineri, XV, 45 N.
ramum olivæ, XIII, 69.
_prætenta_ tellus Syrtibus, XVI, 252 V.L.
_Præterit_ se navis, XIII, 243 N.
_Prætervolat_ auras hasta, X, 113.
equum, XVI, 511.
_Prætexere_ vestem ostro, VIII, 487 N.
_prætextum_ velamen, X, 647 N.
_Prætutia_ pubes, XV, 568 N.
_Præurere_ tela, VIII, 549 N.
_Prævehi_ equo, V, 170 V.L.
auras, XVI, 500.
litus classe, IV, 51 V.L.
_Prævenit_ ratis ducentem, XVII, 45.
telo Silarum, XVII, 439 N.
_Prævertit_ turbine saxi, II, 135.
pedes equum, VIII, 557.
annos saxo, III, 329 N.; IV, 802 V.L.
_Prævetitum_, XIII, 155.
_Prævus_ audendi, XII, 464.
_Precari_ dextra, II, 413 N.
_Precibus_ lacrimisque tuis stet urbs, XVII, 372 N.
_precum_ formulæ, I, 658 N. et V.L.
_Prela_ Falerna, VII, 165 V.L.; VII, 211 N.
_Premere_ telum, V, 332.
vulnere, V, 454 N.
telo prostratum, I, 383 N.; VII, 595.
hastam hosti, I, 515 N., 545 N.; II, 615 N.; VII, 613 N.;
X, 140 N.; XIV, 534.
metam, litus, latus, VIII, 48 N.
torum, VII, 290; XIII, 815.
se ruina, IV, 584.
scopulo, V, 301; XIII, 233.
quercu, X, 159.
glaciem, III, 520.
_premit_ viros ruina, I, 364.
pes pedem, IV, 353 N.
nunc ille equus, XVI, 403 N.
fœderibus non æqua, I, 107.
alipedem currum planta, VII, 700.
omnis dextera ferrum, V, 670.
Iapetum Inarime, XII, 149.
dolores, IX, 384.
quos cura futuri, X, 409.
_premunt_ hostem rupes et undæ, V, 44; VII, 276.
castra paventem, I, 499.
vocem formidine, II, 280.
sidera quercus, III, 689 N.
_premebat_ currentem, XVI, 509 N.
Ausonius majori mole, XVI, 34 N.
fratrem medio Therone, XVI, 509 N.
captiva lumina, XVII, 629 N.
catervas, VI, 240 N.
_pressit_ tyrannus Janiculum, X, 478.
_pressere_ Alpes XVII, 501 V.L.
_premeret_ gressus castris, VII, 381 N.
_premens_ vestigia tacito rostro, X, 79.
_pressurus_ fata pudore, XI, 9 N.
_premendi_ mentes exitio tempus, XI, 386.
_premuntur_ terga vapore flatus, XVI, 422; VI, 674.
_premendi_ sunt mille oculi, X, 345.
_pressa_ manus in suo nisu, IV, 388 V.L.
cerva tigride, V, 281 V.L.
sua per vestigia, XVI, 504.
vada ruina, IV, 621 N.
domus nebulis, XII, 131.
virtus loco, I, 494 N.
gemma in auro, VII, 85 N.
_pressum_ cælum amictu noctis, V, 37 N.
vulnus, V, 541 N.
_Prendit_ cum ictus, XV, 632.
gloriam, X, 366.
equum ante currentem, XVI, 416 N.
leo juvencum cervice, XI, 246 V.L.
_Prensant_ dextram precantes, VI, 462 N.; XIII, 98 N.
_Priamidæ_, XIII, 68.
_Priapus_ comes Bacchi et cum eo confusus, III, 395 V.L.
_Primævus_ flos juventæ, I, 376 V.L.; V, 18, 442; XVI, 405.
_primæva_ corpora, X, 646 N.
_primævi_ corporis Clœlia, X, 493 N.
_primævi_ omnes, XVI, 486.
_Primitiæ_ ducis, I, 343 N.
tori, III, 111.
pugnæ, IV, 428.
_Primordia_ motus, I, 20.
gentis, I, 658 N.; XV, 419.
rerum, III, 79.
belli, XV, 515; XVII, 329.
tanta, IX, 534.
_Primori_ Marte, XI, 143 N.
_primores_ anni, I, 511.
_Primus_ sol et dies, IX, 33 V.L.
_prima_ pugna, XII, 398 N.
urbs, II, 235 V.L.; X, 579.
feroces, VIII, 16 N.
puppis, XV, 158 N.
arma, V, 580 N.
_primum_ agmen, XVII, 127 N.
limen, VI, 436 N.
_Principium_ avorum, XV, 746 N.
_Privernates_, VIII, 393 N.
_Privernum_ altum, VI, 43 N.
_Pro_ qualis! XIV, 505 N.
_pro_ demens! II, 309.
_pro_ Superi, II, 331.
_pro_ cuncta pudendi! XI, 90 N.
_Pro_ muro stare, I, 306 N.
_Proavita_ medicamina, V, 367.
potentia, XVI, 252.
_Probare_ alas, equites, opus, athletas, hostias, villam publicam,
III, 378 N.
mortem patriæ, IV, 676.
genus Marte, IV, 361.
consulta eventu, XII, 42 N.
_probatum_ est Hyrcanis adhibere canes, XIII, 473.
_probati_ in Marte, VII, 298.
_Procax_ lingua, VIII, 248.
_Procedit_ cuspis, IV, 631 N.
_procedunt_ fasces, VI, 444 V.L.
_Procella_ volans equis, IV, 146 N.
Iliaca, VI, 105.
belli, XI, 91; XII, 334 N.
armisona, XV, 39 N.; XVII, 59 N.
irarum, XI, 224.
_Proceres_ rerum, XI, 142.
_Prochyte_ Mimanti inposita, VIII, 540 N.; XII, 147 N.
[XII, 147: nota ad h.l. non exstat]
_Proci_ hirsuti, XIII, 813 N.
_Proclivis_ sceleri egestas, deforme malum, XIII, 585.
_Procul... procul_ este profani, XVII, 28 N.
nec _procul_ est quin, II, 335.
_Procurare_ otia stabulis, VI, 329.
somnia, VIII, 120 N.
_Procursus_ acer, VII, 566 V.L.
_Prodere_ famæ, III, 222 N.
cuncta terris, XIII, 790.
rectorem hosti, XVII, 137 N.; IV, 45.
regem, XIV, 88 V.L.
_prodit_ luna umbonem, IX, 108.
_produnt_ lumina sensum, VI, 384 N.
ictus senium, V, 571 N.; X, 115.
ictus nos, II, 247 N.
clades Dii portentis, VIII, 625; IX, 2.
_proditus_ ictu, II, 247 N.
flagello elapso, XVI, 432 N.
ære transfixo, XV, 709 N.
rex, XIV, 88 V.L.
_Prodiga_ tellus laticum, VI, 144.
gens animæ, I, 225 N.
virtus, XV, 42 N.
_Proditor_ denudat arces, XVI, 620 N.
_Producere_ partum, I, 112 N.
bellum, I, 681.
arma, II, 305 N.
_Profani_ initio sacrorum submovebantur, XVII, 28 N.
_Profert_ ardua via virtutem, II, 578 N.
sol equos, XI, 369; XII, 509.
se antris, etc., IV, 331; V, 26; X, 22.
_proferre_ ora, IX, 498.
cacumen sub astra, V, 486.
moras leti, II, 597 N.
_protulit_ ære adcendere pugnas, VIII, 488 N.
_proferri_ nomen, I, 201 N.
_prolato_ signo, XVI, 317.
_Profectum_ non Latio, dum, etc., XVII, 515 N.
_Profundere_ voces, VI, 252.
consulta, XI, 68.
_profusa_ ubera, IV, 376 N.
_Profundum_ nigrans, XVII, 257 N.
_profundi_ Manes, V, 618.
_Prohibere_ nefas, II, 373 N.
Pœnos aquilæ, VI, 27 N.
_Proinde_, II, 353 N.
_Projicit_ pavor fusos in ora, XVII, 484.
_projicere_ vitam, spem, animam, I, 225 N.; V, 226 N.; X, 42.
_projectus_ dorso equi, X, 469 N.
_projecta_ loca, VI, 646 N.
_Prolatare_ diem, III, 142 N.
_Proluere_ ensem, XVII, 299 N. et V.L.
_Promere_ tela, II, 134 N.
ora e rupibus, III, 542.
_promta_ lingua, XIV, 31.
_Prometheus_ adligatus Caucaso, XIII, 609 N.
_Promittere_ visus, barbam, capillos, tela, ramos, III, 534 V.L.
_Pronus_ ictus, I, 491 N.
fluvius, XIV, 190.
_prona_ aura, VI, 687 N.
fertur ratis, XVII, 44.
_pronum_ pondus, II, 146; XV, 685.
nulli excellere, XIII, 183 N. [nota ad h.l. non exstat]
_proni_ decurrunt monte, VII, 216.
_per prona_ voluti, XV, 235 N.
_Propagare_ regna populis seclisque, II, 52.
_Propago_ Spartana, II, 8.
_Propellere_ agmina, V, 53; VII, 530; XV, 559.
vallum, VII, 101.
hastam, XVI, 570.
freta, XIV, 13.
frenos, XVII, 96 N. [recte 95]
_Propensa_ Ceres, XII, 375.
voluntas Cælicolum, XVI, 288.
_Properare_ mortem, I, 225.
res, VIII, 52 N.; XIII, 11.
in Thybrim, VIII, 452.
in fata, IX, 18.
_properatus_ turbo hastæ, XVII, 537.
_properata_ exta, I, 122.
res, XIII, II, 505.
pocula, XIII, 892.
hasta, XII, 383 N.
cassis, II, 346 N.
spectacula, XV, 646.
_properantur_ stamina, XVII, 120.
_Propexæ_ in pectora virorum barbæ, XIII, 310.
_Propinandi_ mos, XI, 300 N.
_Propinquant_ arma mortem, II, 281 N.
_Propinquus_ sanguis, X, 565.
_propinqua_ Divis rupes, XI, 136.
_propinquum_ letum, II, 258.
_Propior_ Mars, V, 442 N., 609; IX, 611.
_Propius_ metuens Juno, I, 32.
periculum et periculo, esse, I, 13 V.L.
_Propontis_, XIV, 145.
_Proprium_ cognomen, VIII, 422 N.
donum, VII, 86 N.
_Prorsus_, VII, 575 V.L.
_Proruere_ hostem, IV, 382.
aggerem, I, 373 V.L.
_Prorumpit_ in auras vox, III, 699.
Capua Pœnus, XII, 5.
se, VII, 355 V.L.
sede ab ima anguis, II, 584.
_proruptum_ pelagus, III, 51 N.
_Proscindit_ Rhodanus campos gurgite, III, 449.
_proscindere_ remo stagna, VIII, 601.
terram aratris, XVI, 551.
_Proserit_ Rhodanus caput aggeribus Alpinis in Celtas, III, 448 N.
et V.L.
_Proserpina_ casta fovet lucos feminarum in inferis, XIII, 546.
rapta a Plutone juxta Hennam, v. _Henna_.
_Prosilire_ castris equo ante omnes prævectus, XVII, 121.
_Prospectat_ Pyrene Iberos, III, 418 N.
_Prospera_ bello turba, XVI, 597.
rerum, IV, 499 N.
_Prospicit_ terga cuspis, V, 542 N.
_Protei_ in antro Caprearum, Pharo et Pallene sedes, metamorphosis
et ars vaticinandi, VII, 419 sq. N.; XI, 447 N.
_Protendere_ arcum, XIII, 212.
tempus regnis, VI, 596.
dextram, I, 655.
_protentus_ ad colla cornipedum, XVI, 386 N. [not. ad v. 384]
_protenta_ hasta, XVII, 419 N.
_Protenus_, I, 374 N.
_Proterit_ rota agmen, II, 175.
_Protrahere_ ad arma, XVI, 84.
_Proturbare_ murmur pectore, V, 604.
aera telo, IX, 447.
_Provisa_ ni fuissent hæc, etc., XIII, 619.
_Provinciarum_ expilatio, XIV, 685 sq. N.
_Pruinæ_ una facies, III, 533 N.
_Pruna_ Apollinea, V, 179.
_Prusiacæ_ oræ, XIII, 888 N.
_Psylli_, v. _Serpentes_, pag. 630.
_Ptolemæi_ Cyrenaicam imperio tenebant, postquam Macedones Ægypto
potiti, XI, 381 N.
_Pubem_ dimittit Ardea, I, 667.
Sidoniam, XI, 354; XV, 409.
_Pubescit_ miles castris, II, 318.
ætas flore novo, III, 84 N.
_pubescente_ mala, V, 414.
_pubescere_ bello, IV, 427.
_Publicola_, v. _Poplicola_.
_Pudica_ ars, II, 180 N.
_Pudor_ Divum, I, 58 N.
adcendit mentem, I, 493.
terga vertere, IV, 329.
peccando consumtus, XI, 34 N.
lætus, III, 215 N.; XV, 30 N.
_Puella_ dicitur, et nupta, quæque peperit, III, 435 N.
_Puer_ h.e. juvenis, III, 608 N.
patrio corpore telum defixum conspexit, IV, 454 N.
ora pulcher, VIII, 464.
_Pugnat_ alicui, I, 234 N.
furor monitis, X, 283.
perfundere, XI, 402.
_pugnant_ pila fretis, IX, 296.
artus sub dentibus, IV, 379 N.
undæ, IV, 658.
_Pugnax_ Marcellus, XVII, 298.
_Pulchritudo_ oris, XII, 227 sq. N.
_Pulsare_ limina, VI, 73.
nervos pectine, V, 463.
Capitolia, I, 270 N.
mœnia Romæ, VI, 643; XII, 565.
turres ariete, XVI, 695.
auras calcibus, XVII, 135.
mare remis, VI, 363 N.; XIV, 387.
aures et oculos, II, 580 N.; VI, 436 N.
loca, seu montes et sidera clamore, voce, lumine, etc., III,
436 N.; IV, 327 N.; V, 394 N.; XVI, 397 N.
laude corda, XVI, 479 N.
cor XII, 591 N.
ora scopulis, XIII, 838.
_pulsat_ Boreas litora, I, 588.
æthera crista, IX, 450.
scopulus cælum, XII, 72 N.
ungula axem, XVI, 377 N.
_Pulsu_ icta facies salis, XIV, 361.
_pulsus_ seni, XIV, 488 N.
_Pulveris_, seu _pulverea_ nubes, v. _Nubes_.
_Pungit_ dolor, VII, 271 N.
_Punici_ belli l. brevis historia, II, 304 sq. N.; VI, 101... 551 N.,
653... 697 N.
_punica_ corda, XII, 737 N.
_Puppis_ adorata, quia in ea tutela navis, XIV, 437 N.
_a puppi_ veniens, seu surgens procella, XVII, 255 V.L.
_Purgat_ miles, cur vicerit hostem, VII, 510 N.
lux mentem imagine, X, 371.
nox pectora curis, XV, 613.
_purgare_ pectus culpa, X, 448.
nefas ferro, XI, 199.
gentem crimine, XII, 303.
Ausoniam bello, XVI, 629.
_purgatus_ æther, XII, 638.
ab ira veteri, VIII, 563.
in amni vivo, VIII, 125 V.L.
_Purpura_ tertia, XIV, 112 N.
Gætula, XVI, 176 N.
ejus species, coccum et ostrum, XVII, 395 N.
Sidonia ardet, IV, 268 N.
Agenoreis ahenis saturata, VII, 642 N.
Assyria, XI, 40 N.
_Purpureus_ sanguis, IV, 168.
_purpurea_ vitta, XIII, 780.
_purpureum_ lumen frontis, VII, 195.
os Veneris, VII, 448 N.
_purpureos_ amictus Veneris religabat, VII, 447 N. et V.L.
_Purus_ sceleris, IV, 606 V.L.
_Putat_ secum multa, VII, 519 N.
_Puteoli_ a puteis, et olim Dicarchea dicti, VIII, 533 N.
frustra obpugnantur ab Hannibale, qui simul contemplatur tractum
Puteolanum, Baianum Cumanumque, cujus antiqua natura peperit
mythos de Tartaro, Cimmeriis tenebris, campis Phlegræis,
Gigantibus et inferorum fluviis ac lacubus, XII, 104... 160 N.
a Samiis conditi, et Pherecyadum muri, XII, 159 N.
_Putris_ moles, seu mons, III, 643 N.
gleba, VIII, 392 N.
_putre_ gelu, IV, 749 N.
_putres_ artus, XIII, 464.
_Pygmalion_ Batto bellum indicit propter Annam, VIII, 64 N.
Sychæo occiso ejus regnum occupat, I, 21 sq. N., 74, 75.
_Pygmalionea_ gens, VI, 532.
terra, I, 21 N.
_Pylius_ rector fortis, VII, 597 N.
_Pylia_ senecta, XV, 456 N.
_Pyrenæus_ mons a fulmine, vel igne pastorum, vel _Pyrene_ dictus,
III, 415... 441 N.
_Pyrene_ mons, I, 487.
pro Hispania, I, 190; XV, 451; XVI, 278.
Bebrycis regis filia, ab Hercule compressa et a feris discerpta,
unde dictus mons, III, 420 sq. N.
Acheloi f. III, 426 V.L.
mater bellorum, XVII, 641 N.
_Pyrrhiche_, III, 348 N.
_Pyrrhus_ avus Hieronymi maternus, XIV, 94 N.
_Pythia_ dei adflatum excipiens ex antro, cui tripus inponebatur,
XII, 323 N.; XIII, 401 N.
_Python_ draco et navis, XIV, 572 N.
Q
_Quadrijugi_, IV, 439.
_Quadrupedans_ sonus, XII, 564 N.
equus, XV, 436, 637.
_Quærunt_ lumina cælum, VI, 11 N.
_quærere_ mentem Superum, I, 123.
quietem leto, IV, 633.
montes patrios sub ipso leto, V, 465 N.
_Quæsumus_ non inhonora tuis regnis, XVI, 250.
_Quam_ vellent, etc., XIII, 605.
_Quamquam o!_ I, 653 N.
_Quantum_ leviora, forent hæc vulnera, si daretur ferre amplexus,
etc., VI, 422 V.L.
_Quantus_ ægida commoveat Jupiter adspice, XII, 719 N.
_Quassant_ vitia ingenium, XI, 426 N.
_quassare_ lampada, II, 611.
caput, I, 298 N.; VI, 600 N. et V.L.; XV, 128; XVII, 238.
arma lacertis, IV, 117.
_quassata_ bello oppida, II, 294; VIII, 250, 591.
tempora vino, VII, 202 N.
_quassatus_ vino, VII, 202 N.
vertex sævitia cæli, IV, 762.
_quassata_ urbs, XVII, 421.
Confer _Percutere_ et _Quassare_.
_Quatenus_ indulsisse vacet percipe, XVII, 373.
_Quatit_ fragor terram, I, 536; IV, 199.
pestis mœnia luctu, XIV, 614.
terror præcordia, II, 254.
clamor castra, III, 221.
tussis pulmonem, XIV, 601.
_quatere_ ensem, I, 429.
lora, XVI, 413, 439; XVII, 541.
ægida, XII, 336 N.
currum, II, 81; III, 240.
equum, XII, 254.
campos agmine, I, 297 N.
arces, II, 300 V.L.
terras milite, XII, 343.
morsu claustra, VII, 130.
terrore vicina, XII, 6 N.
bello Pergama, XIII, 36.
circum certamine, XVI, 322.
rumoribus arces et aures, IV, 7 V.L.
_quassum_ imperium, XV, 7; XVII, 421 N.
_Quercentis_ fratris videt labentia membra, X, 151.
_Quercu_ in cratera cavata dulcis sudavit humor, ab uvis odoratis,
VII, 190.
_Qui_ mollius pro _quis_, II, 645 V.L.
pro _quod_, XII, 43 N.
_Quianam_, I, 134 V.L.
_Quiescunt_ arma, VII, 253.
tela tellure, VII, 297.
_Quinam_ pro _quisnam_ intelligitur, II, 645 V.L.
_Quippe_ vox indignantis et inridentis, V, 117 N.; VI, 90; VII, 397;
X, 67.
_Quirinius_, IV, 192.
_Quirinus_ tuetur collem Quirinalem, XII, 718.
_Quirini_ solium in cælo, III, 627.
sceptra, VI, 103.
sedes sacratæ, XI, 118 N.
Martigenæ, XIII, 811.
_Quiris_, hasta, et _Quirites_, VIII, 418 N.
_Quidquid_ id est, VI, 119 V.L., 582 V.L.
_Quod_ pro _quoniam_, et _quamvis_, XI, 325 N.
R
_Rabidi_ jejunia ventris, II, 472 N.
_rabidi_ juvenci, VII, 359.
canes, X, 126.
_rabidæ_ feræ, VIII, 638.
_rabida_ arma, VII, 263.
_Rabies_ nullo restinguitur haustu, XIII, 576.
in fines Italum, I, 70.
pelagi, II, 290.
cladum, II, 620.
cædum, VI, 351.
belli, V, 394.
fugæ, V, 641.
doloris, V, 158.
irarum, XIII, 734.
erroris VII, 546.
sacra virtutis, VI, 42 N.
faventum, XVI, 314 N.
_Radere_ vomere saxa, VIII, 391.
ripas, IV, 350 N.
_Radiant_ lumina flamma, II, 586. Cf. II, 166 N.; III, 629; IV, 154,
326; VII, 143; XII, 561; XV, 141; XVI, 354; XVII, 395.
_Radio_ cælare, XIV, 658 N.
_Ramus_ Palladius, III, 405 N.
_Rapidus_ miscet prælia, I, 266.
ictus, II, 125.
impetus VI, 256.
passus, I, 65.
quadrupes, I, 161.
amnis, VII, 394.
_rapida_ conamina, VIII, 413; IX, 464.
procella, IV, 146.
pestis, VII, 351.
flamma, III, 641; V, 511; XIV, 589.
arma, V, 98.
_rapidæ_ turmæ, I, 656.
alæ, IV, 93.
vires, IV, 676.
_Rapit_ dux agmina, I, 129; IV, 218 N., 740; VII, 116; VIII, 215, 222;
XIV, 209, 635; XV, 544.
ira omnes, XIV, 299.
metus in urbem, II, 232.
Notus biremes, XVII, 275.
rogus corpora, XVI, 547.
sagitta lumina, VI, 274.
_rapere_ esseda, III, 337.
viam, iter, campum, certamen, diem, tempus belli, pugnam, gradum,
I, 570 N.; III, 156, 309; IV, 485 N.; VII, 531, 622; VIII, 181,
197; IX, 33; X, 471; XII, 472; XV, 440.
cornipedem calce, XIII, 169.
sibi laborem, XIII, 187.
letum, II, 678 N.
decus, XI, 197 N.
laudem, XII, 478 N.
nomina belli confecti, XV, 342.
gaudia, XI, 491 N.
membra cursu, II, 248.
arma, IV, 98 V.L.
moras fossarum, IX, 218 N.
ora, seu caput gladio, VII, 704 N.; XV, 807.
delubra, X, 585.
pocula, XIII, 892.
urbem, XV, 407 N.
muros, XVII, 494.
_raptus_ sanguis, I, 175.
nisu, I, 449.
_rapta_ Carthago, XV, 401 N.
alnus saltibus, IV, 491.
curru, I, 134; II, 172.
_raptum_ fretum tumultu, XIV, 146.
corpus circa cineres ter, II, 266 N.
_rapto_ vivere, II, 402.
Cf. _Raptare_.
_Raptat_ cura Deum ad aras, VII, 74.
amor, XIII, 720.
equi juga, I, 223.
_raptare_ agmina, III, 407 N.; IV, 218 N.; VIII, 404; XVI, 31.
armenta, IX, 574.
carinas, I, 409.
_Raptor_ Dardanus, IX, 200.
_Rara_ vox, XI, 415 N.
_Rarescens_ acies relaxatur, V, 382.
miles, XVII, 422.
_Rasilis_ hasta, IV, 176 N.
_Rastris_ domare rura, VIII, 369 N.
_Raucum_ murmur, II, 221, 245.
_Ravenna_, VIII, 601 N.
_Reate_, VIII, 415 N.
_Rebelle_ os, XII, 149.
_Reboant_ poli, XVII, 251.
_Recedit_ terra, a qua recedimus, III, 157 V.L.
_Recidiva_ gens Phrygum, I, 106 N.
_Recipere_ ensem, II, 679 N.
gressum ad sidera, VI, 618.
bellum sinu, VI, 652.
_Reciproca_ Tethys, III, 60 N.
_Reciprocat_ æstus, XV, 226 N.
_Reclinis_ trunco, V, 470 V.L.
_Reclivis_ locus, V, 470 V.L.
_Recludere_ artus, I, 120.
superas mentes, I, 19 N.
regna non optanda, XIII, 523.
specus, XIII, 424.
terram, XIII, 406.
arenam, XIII, 479.
cælum, XII, 613 N.
_Recoquere_ fornace bipennes, IV, 15 V.L.
_Recreare_ maniplos submisso tirone, XVII, 193.
_recreari_ secundis, XII, 296.
_Rector_ eques, XVII, 137 V.L.
_Recumbit_ ei moles rerum, VI, 594.
Narnia monti, VIII, 457.
_Recursat_ sc. animo, VI, 555 N.
_Recusat_ parere, I, 111.
moras periculum, VII, 320.
_Reddere_ formam patris, II, 635 N.
se epulis, XI, 376.
se astris, IV, 119.
se terris, XVI, 276.
vitam vulnere, V, 112.
_reddunt_ venti mare, XVII, 208 N.
_Redemit_ multum ævi, VI, 20 N.
_Redit_ mors metu, II, 224 N.
virtus in dextras, XII, 670.
in se amnis refluo lapsu, XV, 623.
_redeunt_ Divi, VIII, 235 N.
curæ, I, 652.
pascua, VIII, 518.
loca, XIII, 703.
colores terris, oriente die, X, 541.
_Rediviva_ bella, X, 256 N. et V.L.
_Reducit_ urna annua casus, IV, 768.
_reducere_ sublime equos, IV, 144.
rictum, IV, 334 N.
convivia mente, VIII, 136.
vires victu, XV, 810.
regna in leges Parcarum, X, 644 N.
_Redundat_ ore cruor, II, 685.
_Refersit_ fortuna opibus, V, 264.
_Refert_ lux decimum ortum, XIII, 453.
vestis spirantes vultus subtemine, XIV, 657.
quisque sibi hortamenta, V, 154.
dies honorem, XV, 417 N.
labor nomina cælo digna, III, 586.
et fert pontum ventus, IV, 322.
artus ripæ, VI, 202.
telum, I, 516 N.
_referre_ gressum, XI, 353.
cursum, VIII, 89.
sese a loco, IV, 52; VII, 408.
palmas, VII, 456.
dextras, VIII, 237 N.
oblivia, I, 236 N.
bella, III, 165 N.; XI, 28; XVI, 77.
vaginæ ensem, VII, 508.
nomine cultam plebem, II, 9.
telum e corpore, V, 560.
_referuntur_ in tergum, IV, 315 N.; VII, 623 N.
tonsi pariter, VI, 362 N.
_refertur_ clipeus in orbem, VIII, 418 V.L.
longe sonitus, IX, 468.
omnis lancea retro, IX, 506.
_Refigere_ clipeos, X, 600 N.
_Reflexum_ pondus, IX, 596.
telum, XVI, 54.
_Reflorescente_ ceu prima juventa, XV, 738.
_Refluum_ æquor, II, 307 N.; XV, 220.
_refluo_ lapsu in se redit amnis, XV, 622.
_reflui_ amnes montibus, V, 624 N.; XIII, 743.
_Reformidat_ stagna Trasymenus, I, 49 N.
_Refovere_ membra quiete, III, 637.
vires haustas, XI, 538.
vulnera, VI, 551.
quassam urbem, XVII, 421.
_Refuga_ ars, IV, 320 N.
_Refugit_ alimenta, V, 62.
adcepisse legem, XV, 319.
_Refulgent_ late campi ossibus, IX, 190 N.
_Refusa_ stagna, III, 464 N.
unda ponto, XIV, 551 N.
_refusæ_ valles, XVII, 63.
_refusi_ campi late, XIII, 322.
_Regit_ Cynosura peditem, III, 665.
Martem, bellum, disciplinam, VI, 307 N. et V.L.
dolorem, II, 382.
_Regia_ alta cæli, I, 136 N.
_Regifice_ exstructis mensis convivia celebrare, XI, 271.
_Regnat_ Vulturnus campis, IX, 495.
cantus æquore, XII, 35.
_Regnator_ noctis æternæ, quondam, etc., VII, 688.
_Regnum_ gregis, XVI, 5.
venti, III, 491.
Patrum, VIII, 275 N.
_regna_ solus habet Boreas in Thracia, I, 587 N.
fluvii, IV, 662 N.
Punica mersa profundo, IV, 801 N.
_Regulus_ in Africa cum ingenti serpente ad Bagradam, et cum Pœnis
feliciter pugnat, VI, 122... 302.
a Xanthippo per insidias captus, II, 340 sq. N.; IV, 359 sq.;
VI, 302... 345.
Romam a Pœnis frustra missus ad exquisita supplicia rediit,
VI, 346... 528.
quo supplicio adfectus sit, II, 343 sq. N., 435 sq. N.; VI,
529... 544 N. [VI, 529...: not. ad v. 535]
pauper, VI, 435 N.
triumphavit de Sallentinis, VI, 434 N. Cf. VI, 658 sq., 672 sq.
_Rejectat_ cærula, VII, 421 V.L.
_Relabitur_ amnis fonti, IV, 444.
gurges tracto æstu, III, 55.
_Relaxare_ angusta loci, V, 174 N.
campum, V, 174 N., 269 N.; VII, 715.
diversa brachia, XIV, 399 N.
acies, V, 381 N.
_relaxat_ Oceanus fontes, V, 51.
_Relegere_ pontum, II, 20 N.
castra, XVII, 232.
_Religare_ amictus, VII, 447 N. et V.L.
crines nodo, II, 78 V.L.
_Religio_ percurrit pectora tacito sensu, XIII, 317.
_Relinquit_ nulli penetrare, III, 708 N.; V, 657; VIII, 410.
nota, II, 282 N.
_Reliquiæ_ belli, XV, 538 N.
_Reluctantes_ artus, VI, 126.
_Remeat_ dextra ab ictu, XVI, 66.
_Remi_ pennarum, III, 682 N.; XII, 98 N.
[XII, 98: nota ad h.l. non exstat]
ducuntur ad cantum celeusmatis, VI, 360 sq. N.
pariter relati ad numerum plaudunt cærula, VI, 363 N.
_remorum_ seni pulsus, XIV, 487 N.
_Remigium_ alarum, III, 682 N.
_Remigum_ seni pulsus, XIV, 487 N.
hortator, VI, 360 seq. N.
_Remittere_ pharetræ tela, II, 137 N.
remos, XIV, 536.
vitam, XIII, 367 N.; XVII, 366.
frontem, XIII, 733.
_Remoliri_ arma, I, 36 N.
_Remotus_ polus, II, 481 N.
_Remulus_, IV, 186 V.L.
_Renatus_ orbis, V, 56 N.
_renati_ artus, XIII, 872.
_renata_ tecta, XIII, 675.
juventus e morte, VII, 732.
_Renidens_ torvum et furiale minaci obtutu, etc., XIII, 375.
_Renovat_ lumina cælo, III, 539 N.
viros cantu ad vulnera, IV, 170.
se pube juventus, VIII, 322.
_renovare_ se in bella, VI, 641.
focis lumina, VI, 76 N.
_renovatur_ Lucifer unda Oceani, VII, 639 N.
_Renuit_ fatum, X, 49.
tibi regna, IV, 125.
ratis procedere, XVII, 24.
_Repagula_ sonant signo prolato, XVI, 317 N.
_Reparare_ campum ademtum, IX, 416.
_Repellere_ senium templis, III, 20.
Latio, III, 591 V.L.
_Rependere_ aristas pomis, VIII, 507 N.
ruinas Capuæ, XII, 515.
cladem, XIV, 619.
grates, IX, 25.
captivam manum ductore, VI, 349 N.
_repensurus_ magna, XVII, 577.
_Repetere_ primordia rerum, I, 20 N.
nomina luco, II, 67.
parentes cælo, seu ex stirpe sacra, II, 655; III, 100.
pœnam, XIV, 41.
penates, III, 569; XIII, 386.
oculis, III, 533.
_repetitus_ amore, VIII, 104 N.
_Reponunt_ molem, seu muros, I, 558 N.
se maria, XIV, 623.
_reponere_ pacem terris, XII, 728.
tempora cessata, V, 533 N.
reges, X, 486 N.
_repostus_ ensis, V, 38.
_reposta_ ira, XI, 7.
pœna vincentibus, VII, 507.
galea, IV, 13.
_reposti_ tergo equi, XV, 683.
populi, III, 325.
thesauri, V, 261.
_Reposcit_ crucem domini servus, I, 181 N.
superos tempora senectæ, V, 408.
_Reprimit_ Sirius æstus, XIV, 621.
_Reptat_ Pœnus, VII, 272.
_Requirere_ clamore, X, 402.
_Res_ h.e. bellum, gerere, XV, 149 N.
_in rem_ est, VII, 244 N.
_Resedit_ hasta capiti, VI, 251.
cuspis latere, XV, 795.
_Resequi_ quem amore dulci, VIII, 104 V.L.
_Reserare_ arces, I, 14 N.; XVII, 618.
viam, IV, 196.
claustra, VII, 334.
limina Casilina, XII, 427.
futura, VII, 436 N.
Alpes, XVII, 501 N.
_Reservat_ se ad meliora, X, 56.
_Resides_ senes, VII, 103 N.
_Resignare_ pacta, IV, 788 N.
perjuria, XVII, 425 N.
_Resolvit_ orbes, VI, 227; IV, 320.
se ripa, VI, 280.
fibula morsus loricæ, VII, 625.
_resolvere_ muros ariete, V, 553; XII, 495.
saxa, I, 369 N.; III, 643 N.
pacis jura, XVII, 78.
bella, VIII, 275.
ora, XVI, 603.
Ausoniam, XVII, 205 N.
gaudia ferro, XIII, 508.
fraudes, VII, 153 N.; XII, 740 N.
[XII, 740: nota ad h.l. non exstat]
_resolutus_ pollex, II, 128 N.
_resoluta_ ripa, IV, 580 N. [recte 579]
gaudia, et in gaudia, XI, 303 N.
urbs legibus, XI, 36 N.
tegmina armorum, II, 473 N.
caligo, V, 58.
pondus, seu saxum _resolutum_, III, 643 N.
cælum luce, calore, XII, 613 N.
_Resonat_ ore superbo, III, 247.
scopulus Pyrenen, III, 439.
_Resorbere_ fletum, XII, 594 N.
_Respectare_, seu _respicere_ loca, quæ a nobis invitis relinquuntur,
VIII, 108 N.; XII, 106 N., 594 N., 729; XVII, 213 sq. N.
[XII, 106: not. ad v. 104]
non licet in quibusdam sacris, III, 181 N.
_Respicere_, v. _Respectare_.
_Resplendet_ æquor imagine flammæ, II, 663 N.
_Respondent_ saxa profundo, XIV, 73 N.
_Responsa_ Parnasia portantes adsunt, XII, 321 N.
_Restagnant_ arva palude, IV, 750.
_Restant_ claustra, VII, 130 N.
_restare_ adversis, VI, 125 N.
_Restinguere_ rabiem, XIII, 576.
ardentem Italiam, XVI, 618 N.
_Restituere_ fusos pugnæ, IX, 489.
_Resultat_ clava ære, II, 245 N.
_Resupino_ pondere jactare currum, II, 196.
_Resuscitare_ iras, XII, 632.
_Retardare_ sceptra, XI, 606 N.
_Retegit_ sol terras, VI, 3 V.L.
se umbo, IX, 109.
_Retorquere_ hastas, IV, 449.
_Retractare_ noctem, III, 216.
turres, IV, 22.
dextras in bello, X, 256.
_Retro_ fluit amnis, I, 48 N.
jacet multa rerum vetustas, VIII, 44.
_Retusum_ conamen, seu fervor, I, 34 N.; VIII, 319 V.L.
_retusæ_ res, XVI, 21 N.
_Revellere_ regem solio, XVI, 272.
signa, XII, 733.
_Revirescit_ gloria, VI, 546.
aurum, III, 286.
dux pignore laudis, VIII, 226 N.
_revirescunt_ vultus patrui, XV, 134 N.
_Revocat_ aurora labores, XII, 575.
forma parentem, XVI, 192 N. [recte 193]
_revocare_ Pœnum patriæ, III, 592.
mentes, IX, 487 N.
ferrum manu, XIV, 166.
bipennes fornace, IV, 15 V.L.
diem ereptum, IX, 35 N. [recte 36]
tonsas ad pectora, XIII, 241.
habenas, XVI, 343 N.
mortuum ad vitam, II, 647 N.
corda ad patrios cultus, VI, 393.
telum a vulnere, XVII, 139 N.
colorem fluvio, XIII, 123.
animos, XVI, 13 N.
a funere Romam, XI, 235.
_Revolubilis_ unda pelagi, XV, 237 N.
_revolubile_ saxum, XI, 473 N.
_Revolvere_ fata Rhœtea, I, 115 N.
stamen telæ, II, 181 N.
antiqua, VIII, 49.
_revolutus_ oberrat sibi Mæander, VII, 140.
in pejora, XIV, 174.
_Revomentem_ transtra Charybdim respice, II, 308.
_Rex_ maris, XVII, 284.
_reges_, potentes, divites, duces, heroes, dii, IV, 196 N.
pulsi, X, 486 N.
_regum_ nomina nescit pati Roma, XVI, 283.
_Rhadamantus_ pœnas expetit in introitu, etc., XIII, 543.
_Rhegina_ litora, XIII, 94 N.
_Rhenus_ parvus, VIII, 599 N.
_Rhesi_ domus, II, 75 N.
_Rhipæa_, IV, 363 N.
flamina, XII, 7 N.
_Rhipæum_ Strymona, XI, 459 N. et V.L.
_Rhodani_ ortus et cursus, III, 446 sq.
juventus, XV, 671 N.
_Rhodope_, II, 73 N.; III, 494.
_Rhodopeia_ spicula, XII, 400 N.
_Rhœtea_ fata, I, 115 N.
regna, VII, 431.
lancea, XVII, 196.
_Rhœteum_ litus, VIII, 619; IX, 72.
_Rhœteius_ ferox, II, 51 N.; XIV, 487 N.
ductor, XVII, 486 N.
_Rhœteia_ pubes, IX, 621 N.
lancea, XVII, 196.
_Rhyndacus_, III, 388 V.L.
_Rictus_ nimbosus Atlantis, I, 207 N.
leonis, II, 167.
mortis, II, 548 N.; VI, 53.
spumans ira, XI, 220 N.
_Ridens_ nitenti vultu adfulsit Venus, VII, 467 N.
Deus vana conamina, XII, 405 N.
_Rigantur_ Simbruvio, VIII, 368 N.
vultus atque ora lacrimis, VI, 294; XVII, 214.
_Riget_ Boreas, I, 188; XII, 7.
lorica ferro, III, 270 N.
_rigent_ manicæ ex auro, IV, 155; XV, 694 N.
undæ, III, 372, 671.
membra frigore, VI, 170.
_Rigida_ hasta, IV, 392.
_Rigor_ asper, III, 553.
spinæ, VI, 271.
ferri, IV, 630 N.
_Riguus_ hortus, VII, 180 V.L.
_rigua_ unda, XIII, 596.
_riguum_ aurum, I, 158 N.
_Rimatur_ ducem, XVII, 518.
_Ripas_ laxat amnis, XVII, 123 N.
perdit amnis, IV, 658.
_ripæ_ non capiunt cadavera, I, 45.
coeunt, I, 52.
exeunt sanguine, VI, 603 N.
_Ritus_ hostis explorare, VIII, 313 N.
_Robur_ membrorum, V, 435.
Samnitum, I, 664; XV, 655 N.
erectum, I, 153 N., 165; II, 343.
jacit, II, 244 N., 267.
ponere pectore, XI, 157.
_sine robore_ flamma, V, 572 N.
_robore_ annoso lucus, III, 688.
ingenti quercus, VI, 192.
obusto trabs, IV, 282 N.
lento se agit navis, XIV, 390 N.
pendens, II, 343.
_Rogi_ cæsis structi, X, 524 sqq. N.
structi interdiu, adcensique vesperi, X, 542 N.
in iis et arma insigniaque mortui cremata, X, 560 sq. N.;
XIII, 693 N.
_Roma_ brevi crevit, XV, 90 sq. N.
luxu labefactata, XV, 125 sq.
maxima rerum nobilior sit malis, III, 585 N. Cf. IX, 346 sq.;
X, 657 sq. N.; XII, 295... 319.
_Romanorum_ virtus et futura fortuna, III, 575 sq. N.
_Romuleus_ juvenis, XVII, 384 N.
_Romulea_ gens, VI, 611.
_Romulei_ nepotes, III, 618.
_Romula_ facta, XIII, 793.
virtus, XVI, 254.
_Rorant_ cruore ora, dumi, etc., IV, 447 N.; V, 254, 459; VII, 324;
VIII, 139; X, 262 N.
humore dapes, VII, 181.
_Rores_ sanguinei, XIV, 486; XV, 364 N.
_Roscida_ conjux Tithoni, I, 576; XV, 439.
nox, V, 24.
Nereis, XIV, 571.
pascua, VII, 439.
_Rosea_ Aurora, ejusque ortus, habenæ, flammæ, I, 196 N., 578 N.;
IV, 482 N.; IX, 180 N.
_roseum_ os Veneris, VII, 448 N.
_Rostra_, VIII, 262.
_rostris_ sulcare, seu scindere mare, VII, 411; XIV, 355.
_rostrum_ trifidum, seu tridens, VI, 358 N.
_rostro_ tacito canis premit vestigia feræ, X, 79 N.
fulgent templa, I, 623; XIV, 649 N.
_Rota_ ævi præceps per varios casus volvitur, VI, 121 N.
_Rotat_ ventus prælia in oculos, VIII, 664 N.
Vulturnus sublatum pulvere campum, X, 204 N.
_rotare_ arma in nubes, III, 527; XII, 656.
saxa, XIV, 63.
ensem, II, 242; IV, 207.
telum, XVI, 54.
_Rothus_, II, 165.
_Rubet_ limes, I, 267.
aurora, X, 525.
_rubent_ tela cæde, II, 17.
nives, III, 558.
radii cometæ, I, 463; VIII, 637.
_Rubico_, VIII, 453 N.
_Rubra_ vestis Pœnorum Iberumque in pugna, III, 236 N.
_Ructare_ cruorem, II, 686; VI, 161; XV, 432.
_Rudem_ vibrare, VIII, 552 V.L.
_Rudentum_ stridor, XVII, 256.
_Rudio_ vetustæ, XII, 396 N.
_Rudis_ pugna, XIV, 501 N.
Cf. _parma_.
_rude_ jaculum, IV, 555.
ævum, XV, 17.
_Rufræ_, VIII, 566 N. et V.L. [not. ad 564 sqq.]
_Ruina_ cæli, I, 251 N.; XII, 630.
lata porrectus, IV, 293 N.
se sua pressere, IV, 584.
clausit vada, IV, 621 N.
Idæi generis, III, 206.
Itala, V, 329 N.
tanta ferit, XIV, 678 N.
pro clade, IV, 710; VII, 582.
sacra Trojæ, III, 565 N.
_ruinæ_ ingenti aperire locum, VIII, 244 N.
_Ruit_ fortuna, XV, 736 N.
Ausonia, VI, 596.
cælum, I, 251 N.
magno fragore Carthago, XVII, 150 N.
_ruunt_ flumina, I, 207.
hastæ, X, 123.
arma, XVII, 172 N.
mœnia flammis, VI, 313 V.L.
Euri in cælum, IX, 493 N.
_ruere_ telo et flamma, II, 169; VI, 702.
in bella, castra, fata, ictus, I, 649; III, 293; XII, 202;
XVII, 297.
in luctum, VI, 577.
ferro densissima, V, 392 N.
pericula, VI, 319 V.L.
portare, scire, etc., I, 170 V.L.; XIV, 581 V.L.
_Rullus_, V, 260.
_Rumpere_ pacem, I, 11.
fœdera, I, 268.
fidem, III, 2.
iter, seu cursum, I, 54 N.; IV, 196, 519; VII, 568; XV, 778.
vitam, VI, 510; VII, 33 N.
ignava silentia bellis, V, 13 N.
somnos formidine, X, 143; XV, 560.
sibila, vocem, querelas, gemitum, I, 95 N.; III, 558; IV, 456;
VIII, 299.
pectora anxia, II, 285.
hiatus, V, 616 N. [nota ad h.l. non exstat]
fauces, I, 286.
aditus, III, 516 N.
Alpes, XI, 134.
muros scalis, XII, 180 V.L.
_rumpitur_ cælum, I, 135 N., 535 N.; III, 196; XVII, 251 N.
_Rusellæ_, VIII, 475 V.L.
_Ruspina_, III, 260 N.
_Rutilat_ barba spuma, IV, 250.
_rutilant_ arma auro, I, 477.
æquora flammis, XVI, 232.
_Rutilus_ nodus, et crinis Gallorum, IV, 202 N.
sonipes Auroræ, I, 577 N.
_Rutula_ Saguntus, IV, 62 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Rutuli_, Saguntini, I, 377 N., 584 N.
Faunigenæ, VIII, 357 N.
Romani, XV, 737, 759; XVII, 125. Cf. V, 403; VIII, 194;
XVI, 141, 697.
S
_Sabatha_, XIV, 437 V.L.
_Sabathra_, III, 256 N.
_Sabatia_ stagna, et _Sabatia_ vada, VIII, 490 N.
_Sabbura_, XV, 441 V.L.
_Sabellus_ jaculator, IV, 221 N.
_Sabellus_, XV, 687.
_Sabinus_ baccifer, III, 596 N.
_Sabinorum_ descriptio, VIII, 412 sq. N.
hasta, quiris, seu curis, VIII, 418 N.
origo a Spartanis ducta, II, 8 N.
dicti a Sabo, Sanci filio, VIII, 420 sq. N.
_Sabrata_, seu _Sabratha_, urbs Africana, vid. III, 256 N. et V.L.;
XIV, 436 N.
_Sabus_ Sanci f. a quo dicti _Sabini_, VIII, 420 sq. N., ut modo
supra.
_Sacer_ Iulus, III, 595 N.; VIII, 71 N.
vates, XII, 408 N.
latex (seu vinum), VII, 163 N.
vertex, VII, 469.
_sacra_ rabies, VI, 42.
vis, VII, 9 N.
manus, VIII, 357 N.
voluptas, III, 349 N.
dextra, XIV, 238 N.
gens, XVI, 76.
forma, planta, arbor, VII, 440 N., 463; X, 166 N.
voluptas, III, 349 N.
_sacrum_ telum, fulmen, III, 43 N.; VIII, 476 N.; XII, 644 N.
_sacri_ fines, fontes, fluvii montes, muri, III, 501 N.; IV, 70,
152, 347, 533 N.; X, 367; XII, 215 N., 696; XVI, 679 N.;
XVII, 496.
errores vatum, VIII, 100 N.
Cf. _inlicitæ_ et _vetitæ viæ_.
_Sacerdotes_ pugnant, II, 150 sq. N.; V, 175 sq.; XV, 672 sq.
_Saces_, II, 161 V.L.
_Sacra_ turbata malis ominibus, XV, 437 N.
ei ferunt musæ, III, 620 N.
_Sacrare_ nomen muris, I, 275 N.
honorem vati, XII, 392 N. [nota ad h.l. non exstat]
_sacrata_ fides, I, 634 N.
stirps, III, 100.
silva Hesperidum, III, 285 N.
_sacrati_ ignes, III, 43 N.
_Sacraria_ Vestæ, XIII, 848 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Sacrifica_ vestis, III, 27.
_Sacrificia_ prima non cruenta, IV, 791 sq. N.
humana, IV, 765 sq. N. XV, 170 N.
nigra inferorum, I, 119 N.
_Sacrilegæ_ flammæ, III, 610 N.
_Sæculum_ aureum, VII, 166 sq. N., 173 sq.
_in sæcula_ mittere, tollere, diffundere, efferre, ire, volare,
venire, ferri, nasci, II, 511 N.
_Sætabis_ et _Sætaba_ sudaria, seu linum, III, 373 N.; XVI, 474.
_Sætigeri_ sues, III, 23.
_Sævit_ Varro rostris, VIII, 244 N.
amor, VIII, 113.
hinnitus equorum, IV, 97 N.
virtus in imagine, VIII, 387.
_Sævitia_ cæli, IV, 752.
_Sævus_ habena, V, 193.
Senatus, II, 386; XI, 44.
honor, XII, 125.
fulgor, II, 395 N.
tridens, III, 53 N.
fraude, VII, 653 N.
_sæva_ lux, I, 463 N.
aula, arva, etc., III, 423; VI, 145 N.
_Sagax_ nare Umber, III, 296 N.
cura, VII, 260, 526.
flammarum divinarum, III, 345.
_Sagitta_ complet spatium ducti nervi, I, 127 N.
_sagittæ_ ardentes Cupidinis, V, 19 N.
_Sagittandi_ ars descripta, II, 96 sq., 126 sq.; XIV, 397 sq.
_Sagulum_, seu _sagum_ sanguineum et rubens, vestis tam ducum quam
militum, et lictorum, IV, 517 N.; IX, 420 N.
_Saguntus_ casta, III, 1.
animosa, IX, 186.
urbs fœderata Rom., I, 294 N.
obpugnata, I, 296 sq.
Ausonia, et tam Græcæ, quam Latinæ originis, I, 332 N.
ab Hercule exstructa, I, 273 N.
Fidem præ reliquis diis coluit, et fidei exemplum fuit,
I, 329 sq., 599 N., 480 sq. N.
fame laborat, II, 461 sq. N.
eversa, III, 2 N.
aucta a Sacynthiis et Rutilis, I, 288 sq. N.
recepta a Scipionibus pulso præsidio Punico, XIII, 675 N.
_Sagunti_ incolæ a Furia ex desperatione in rabiem versi se in rogum
conjiciunt, vel invicem jugulant, II, 592... 695.
_Salaminiaca_ tropæa, XIV, 282 N.
_Salantini_, _Salentini_, _Salentinæ_ cohortes, VI, 434 N.
_Salentinum_ prom., VIII, 573 N. et V.L.
_Salernum_, VIII, 582 N.
_Salis_, maris, facies, XIV, 360 N.
_Sallentini_, v. _Salantini_.
_Salsa_ vada sulcare, XVII, 155.
_Saltatio_ armata, III, 348 N.
_Salus_ genitoris Scipio, XV, 183 N.
_Salutare_ ductorem, I, 189.
clamore omen, II, 411 N.; XV, 146.
clamore Divos, IV, 215 N.
regem, XVI, 279.
_Salve_, XVII, 651 N.
_Sambucæ_, XIV, 417 sq. N.
_Same_, XV, 303 N.
_Samnis_ ursa, IV, 558 N.
_Samnites_, seu _Sabelli_, a Sabinis, oriundi, et Romanis infesti,
etc., VIII, 562 sq. N.; XI, 7, 8.
_Sanare_ pudorem verbis nitens, IX, 145 V.L.
_Sancire_ verba jaculo, I, 305 N.; XV, 667.
fœdus, XI, 321.
modum opibus, XI, 592.
_Sanctus_ genitor, VII, 737 N.
_sancta_ vetustas artificum manibus, XIV, 653 N.
_Sancus_, seu Semo Sancus et Deus Fidius, pater Sabi, a quo dicti
Sabini, VIII, 420 sq. N.
_Sanguineus_ vir, I, 40 N.
ignis cometæ, I, 462.
crinis stellæ, I, 358 N.
_sanguinea_ lux agminis, VIII, 435 N.
flamma serpentis, II, 586.
spuma, IV, 250 N.
_sanguineum_ sagulum, IV, 517 N.
_sanguinei_ oculi, IX, 444 N.
_Sanguis_ Rom. Saguntini, I, 671 N.
pro filio, III, 573.
_sanguinis_ potione horrenda et sancta fiunt juramenta et
conjurationes, II, 427 N.
_sanguinem_ equinum bibunt Massagetæ, Concani, etc., III, 360,
361 N.
abluere et sistere aqua frigida, VI, 91 N.
_Saniem_ dispergit serpens, VI, 187 N.
_Sapharus_, VII, 604.
_Sapis_ fl. et _Sapinia_ tribus, VIII, 448 N.
_Saranus_, seu _Sarranus_, gentis Atiliæ cognomen, VI, 62 V.L.
_Sardiniæ_ situs, forma nomina, origo, bona, indoles et coloniæ, XII,
355 sqq.
_Sardoa_ terra, VI, 672; XII, 343.
_Sardonia_ herba, XII, 370 N.
_Sardus_, Herculis filius, a quo adpellata Sardinia, XII, 359 N.
_Sarissæ_ Macedonum, XVII, 418 N.
_Sarmatæ_, XV, 313 V.L.
_Sarmaticus_ Orestes, XV, 312 N. et V.L.
_Sarmaticum_ bellum Domitiani, III, 617 N.
_Sarmatici_ muri Uxamæ, III, 384 V.L.
_Sarmens_, IV, 200 sq.
_Sarnus_ fl., VIII, 537 N.
_Sarranus_ murex, XV, 205 N.
_Sarrana_ gens, I, 72 N.
Juno, VI, 468 N.
numina, VIII, 46.
Cf. _Saranus_.
_Sarrastes_, VIII, 536 N.
_Sarsina_, VIII, 461 N. et V.L.
_Sason_, VII, 480 N.; IX, 469.
_Sassina_, VIII, 461 N. et V.L.
_Sat_ decori pariendo sint tempora leti, IX, 377 N.
[nota ad h.l. non exstat]
_sat_que superque mihi, XVII, 613.
_Satiat_ te virtus secundo eventu, III, 122.
pœna furores, I, 150.
_satiare _ iras dicendo, XI, 601.
umbras cædibus, IV, 735 N.
hastam sanguine, IV, 435 N.
_satiatus_ ævi et decoris, XVI, 604 N.
_Satis_ cum nominat. jungitur, XVII, 613 V.L.
_Sator_ gentis Tlepolemus, III, 364; IX, 294.
ævi, IX, 306; XVI, 644.
murorum, XI, 262 V.L.
turbarum, scelerum, VIII, 258 N.
rerum, IV, 430.
_Satricus_, IX, 68 sq. N. [not. ad v. 66]
_Saturæ_ palus, VIII, 380 N.
_Saturaræ_ agros sanguine, XI, 565 N.
purpuram ahenis Agenoreis, VII, 642 N.
_Saturni_ secula casta, XI, 458 N.
sacra humana, annua, sortique commissa, IV, 765 sq. N.; XV, 464 N.
sedes in Italia, XV, 524 sq. N.
falx: ille fuit symbolum naturæ, etc., I, 662 N.
_Saturnia_ arva, I, 70 N.
sedes, IV, 442.
dextra, XIV, 49.
Juno, II, 527. Cf. III, 184.
_Satus_, v. _Serere_.
_Satyri_ leves, III, 394 N.
lascivi, III, 103.
_Saucia_ Dido, II, 422 N.
belua h.e. famelica, XV, 786 N.
Roma, VIII, 348.
_sauciæ_ rumore aures, VI, 80 N.
_Saxifica_ Medusa, X, 177 N.
_Scæa_ porta, XIII, 73 N.
_Scævola_ non indignus avorum, VIII, 384 sq. N.; IX, 372.
_Scalas_ admovet ad mœnia Romæ, XVI, 152.
_Scaptia_ pubes, VIII, 395 N.
_Scaurus_, VIII, 370.
_Scelerare_ fluctus sanguine, XII, 17 N.
animum silendo, XVI, 610.
_sceleratus_ error, IX, 66.
dens, IX, 585.
_scelerata_ spicula, herba, III, 272 N.
porta, castra, limina, VII, 48 N.
_sceleratæ_ flammæ, XVII, 178.
_Scenarum_ artes, XI, 428.
_Sceptrifer_ Thybris, VIII, 367 N.
_sceptriferæ_ palmæ, XVII, 142.
_Sceptriger_ rex, XVI, 244.
_Sceptrum_ læva manu gestatur, XVI, 240 N.
_sceptra_ fundare, I, 44.
veniunt ad Pœnos, XVII, 403.
_Scheria_, XV, 297 N.
_Scilicet_, II, 312 N.; V, 114 N.
_Scindunt_ se arte turmæ, IX, 277.
verbera corpus, I, 172.
_scindere_ cælum, X, 368 V.L.
auras, XIII, 238.
cærula rostris, XIV, 355 N.
_scinditur_ cælum inter nubila, I, 535 N.
fluvius dividuas in oras, XIV, 234.
_Scintillat_ sidus, I, 464.
ira genis, IX, 562 N.
_scintillant_ cristæ, VII, 593.
_Scipiades_, VII, 107 N.; XV, 341, 441; XVI, 193; XVII, 315.
_Scipio_ P. Cornelius Consul ad Ticinum fortiter pugnat, et vulneratus
servatur a filio, qui eum humeris suis ex acie reportat,
IV, 51... 479.
in Hispania perit, XIII, 381 sq. N.
in inferis filio fata sua extrema narrat, et consilia dat, XIII,
654... 686.
an major natu fratre, XIII, 628 N.
_Scipio_ Cn. Cornelius cum fratre perit in Hispania, XIII, 381 sq. N.,
687 sq.
_Scipio_ Africanus Major ad Ticinum prima virtutis documenta edit,
duce Marte, patremque vulneratum ex acie reportat, quod facinus
Mars laudat, IV, 425... 479.
aquila ejus galeam rostro perstringit, IV, 115 sq. N.
ex Jove, in anguem mutato, et Pomponia natus vulgo credebatur,
IV, 476 N.; VII, 487 N.
tribunus militum in pugna Cannensi, exercitia tironum instituens,
VIII, 546... 558 N.
ejus prosopographia, VIII, 559 sq.
in pugna Cannensi Hannibalem ad certamen singulare provocat,
IX, 424... 485.
primus a devicta terræ parte cognomen adcepit, IV, 130 N.;
IX, 545; XVII, 626 N.
prohibet, quo minus juvenes quidam duce Metello Italiam
relinquant, X, 426 sq.
ad inferos descendit, XIII, 397... 895 N.
cæsis patre ac patruo, imperium in Hispania, quod nemo adcipere
audet, petit et obtinet, XV, 1... 151.
Tarraconem profectus, et a patre in somnio monitus, Carthaginem
Novam obpugnat et capit, XV, 152... 262.
adultam virginem sponso inviolatam reddit, XV, 263... 285.
Hasdrubalem aliosque Pœnorum duces in Hispania vincit,
XV, 399... 492.
a Voluptate et Virtute præcepta adcipit, XV, 18... 128.
Magonem Hannonemque vincit, et hunc vivum capit, XVI, 22... 77.
Hasdrubalem Gisgonis f. vincit, XVI, 78... 114.
fœdus facit cum Masinissa, XVI, 115... 167.
ad Syphacem, eodem quo Hasdrubal, tempore navigat, et fœdus cum
eo jungit, XVI, 168... 274.
rex salutatur ab Hispanis, XVI, 275 sq.
ludos funebres in honorem patris et patrui agit, XVI, 285... 591.
Consul creatur, ipsique permittitur, ut in Africam trajiciat,
XVI, 592... 700.
ad Africam adpulsus, castra Syphacis incendit, XVII, 46... 108.
Syphacem et Hasdrubalem vincit, illumque vivum capit, XVII,
109... 149.
Hannibalem vincit ad Zamam, XVII, 292... 617.
triumpho omnium clarissimo Romam invehitur, XVII, 618... 654.
_Scipio_ Africanus minor, Carthaginem exscindet, XVII, 375 sq. N.
[recte 374]
_Scipio_ P. Corn. Nasica, vir optimus, qui Cybelen hospitio excepit,
XVII, 9 sq. N.
_Scipio_ L. Cornelius, Barbati f. de Pœnis, Sardis Corsisque
triumphans, VI, 670 N.
_Scipio_ L. Corn., Publii Africani frater, vir fortis, XVI, 58 sq.,
576 sq.
_Sciscit_ plebs, VII, 545 N.
_Scita_ Patrum, I, 303.
plebis, VII, 545 N.
_Scitus_ Hannibal laudibus adcendere corda, XVII, 292.
_Sciunt_ æra Ephyren, ut certet auro vestis, XIV, 656 V.L.
_Scopas_ prætor, XV, 313 V.L.
_Scribere_ acu, XIV, 660.
_Scruposi_ colles, VII, 274 V.L.
_Scrutari_ prælia, VII, 273.
_Scutata_ manus, VI, 312.
_Scylla_, II, 306 N.; V, 135.
in inferis, XIII, 440.
_Scyllæum_ litus, II, 334.
_Scyllæi_ canes, XIV, 474 N.
_Scyllæa_ antra, II, 306 N.
_Scyron_, XIV, 482 N.
_Secare_ auras, I, 357; XIII, 210.
campum, æthera, viam, II, 171 N.
_Secius... non secius_, h.e. minus, VI, 461 N.
_Secretæ_ ædes, XVI, 243 N.
_secreta_ Vestæ, III, 566 N.
pectora, II, 480.
rura, XV, 597 N.
Deorum, Alpes, XVII, 501 N.
_Sectari_ feras, XIV, 262.
dispersa prælia, XVII, 509 N.
_Sectilis_ vaginæ ebur, XVI, 207 N.
_Secundare_ visa, VIII, 124 N., 228.
_Secundus_ virtute, XVI, 448 N.
_secunda_ laus, II, 357.
ætas, VII, 597 N.
a cælo sedes, X, 433.
alicui res, IV, 483; XII, 432; XVII, 551 N.
_secundi_ Dii, I, 457 N.; V, 87; XVI, 125.
Superi in vota, XI, 504.
_Securigera_ dextra, XVI, 48.
_Secures_ pro _consulatu_, XI, 62.
_Securus_ sopor, III, 170.
malus, III, 537 N.
equorum, XVI, 344 N.
capit funem, XVII, 41 N.
cædis, X, 299 N.
_secura_ mei Roma, XVII, 611 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Sed_ pro _nam_, XIV, 387 N.
_sed_ non et, XV, 399 V.L.
_sed_ enim, seu _sed_ vero, sed enim, I, 33 N.
_Sedare_ iras, III, 289; XIII, 344.
pectora, XIV, 182.
ictus medendo, V, 359.
_Sedet_ res loco, II, 385 N.; IV, 689; VIII, 648 N.; IX, 578; XV, 227.
hasta, ictus, etc., femine, lateri, per ilia, in naribus, etc.,
I, 540 N.; IV, 180; V, 347; VI, 273; VII, 606; XVII, 133... 439.
coxa munimen, X, 181.
fronti decor, VI, 428 N.
mente formido, V, 476.
acta medullis pestis, II, 461.
portis, XII, 64 V.L.
emensus terras fretumque, III, 561 N.
scilicet animo, II, 385 N.; IV, 798 N.; V, 121; XV, 352.
deus in arce, III, 9 N.; VI, 417 N.
ignavus et cunctator, III, 142 N., 578; VII, 151 N.; VIII, 13,
233; X, 597 N.; XI, 567; XIV, 265; XVI, 673.
judex, VII, 437 N.
stagnum, V, 583 V.L.
_sedent_ minæ dictis, X, 623 N.
loca plana, depressa, profunda, VI, 645, 647 N.; XII, 132 N., 162.
_Sedes_ Tonantis h.e. ædes, XII, 48 V.L.
_Sedetani_, III, 372 N. et V.L.
_Segetem_ hanc mete, XVI, 615 N.
_Segnis_ non est dextra capulo, I, 614 N.
formido, XV, 611.
_segne_ viris arare, III, 352.
_Selinus_ palmifera, XIV, 200 N.
_Semihomines_ inter Nasamonas, XI, 180.
_Semina_ belli, I, 654.
Trojana, XII, 213.
cælestia mentis, XV, 71 N., 77.
trahere ab aliquo, XIII, 33.
_Seminecem_ vitam, X, 455 N.
_Semiviri_ Campani, XI, 105 N.
Corybantes, XVII, 20 N.
_Sena_ fl. et urbs a Senonibus condita, VIII, 453 N.; XV, 552 N.
_Senatus_ ingens, XI, 67 N.
magnus, XVII, 9 N.
_Senecta_ turpis, XV, 651 N.
gloria, III, 147.
queribunda, XIII, 583.
_Senem_ facere aliquem in Latio, XVI, 688 N.
vincendo, XVII, 332 N.
_senum_ clari, I, 564 N.
_Senescit_ hostis, II, 457 N.
virtus, III, 581.
Hannibal, VIII, 330 N.
vis, XIII, 325.
_Senis_ pulsus, XIV, 487 N.
_Senium_ repellere templis, III, 20.
arboris, V, 496.
rerum, XVI, 14 N.
obtectus, XV, 667.
_Senones_ infandi, a Camillo fugati, eorumque ensis arbiter pensati
auri, I, 624 sq. N.; II, 35 N.; IV, 160; VI, 555.
Cf. _Sena_.
_Sententia_ belli, VII, 223.
_Sentire_ Superos, IV, 120 N.
Deum, XII, 639 N.
ducem, VII, 234 V.L.
_Sepelit_ lenta dies, XIII, 487 N.
profundo, XIII, 480.
de combustione et de humatione voc. _sepelire_ veteres usurparunt,
XV, 388 N.
_Sepit_ se aggere, XII, 664.
frontem capillo, I, 404.
agmen aditum, II, 262.
_septi_ fraude locorum, VI, 401; VII, 279.
_septæ_ fauces, seu via vocis ulceribus, XIV, 599 V.L.
_septa_ h.e. ovile, II, 691 V.L.; XV, 707 V.L.
_Seponere_ ad usus arcanos, XII, 317.
_seponi_ eos statuit, III, 68.
_seposita_ vina, grex, vestis, VIII, 376 N.
triumpho præda, XVII, 280.
_Septem_, numerus sacer, XVI, 295 N.
arces, XII, 608 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Septenus_ gurges, I, 197 N.
_septena_ arundo, XIV, 471 N.
_Sepulcri_ ara, XV, 388 N.
_sepulcra_ signis armisque mortuorum exornata, unde _monimenta_ et
_memoriæ_, IX, 118 N.
floribus quotannis adspersa, XVI, 309 V.L.
amicorum communia, IX, 408 N.
_Sepulturæ_ mortuorumque tractandorum varii ritus apud varias gentes,
III, 341 sq. N.; XIII, 468 sq. N.
religio, quod anima insepulti corporis vagatur, I, 154 N.; XIII,
445... 487 N.; XVI, 293 N.
in hostili terra miseræ, II, 574 N.
_Sequaci_ telo instare, XV, 720.
_Sequester_ pacis, VI, 347 N.; XVI, 221 N.
_Sequi_ iter, seu campum gyro, II, 87 N. et V.L.
Calpen, I, 141 N.
dextram, V, 230 N.
volucrem calamo, VII, 677.
Romanos ferro ignique, I, 115 N.
ventos oculis, VIII, 85.
_sequitur_ pompa exsequias, V, 600 N.
_sequuntur_ ripæ utrimque, XI, 477 V.L.
signa vulsa, V, 89.
ore currus quisque suos, XVI, 320.
_Serena_ mens, XVI, 191.
_serenum_ imperium, XIV, 80.
nitidum caliginem resolvit, V, 57 N.; XII, 4. [V, 57: recte 58]
_sereni_ oculi, VII, 461 N.; XVI, 233.
_serenæ_ horæ, XV, 53 N.
res, VIII, 544 N.
_Serenat_ tristia fronte, XI, 366 N. [recte 367]
_serenatus_ Phœbus, V, 181 N.
axis, XII, 637.
_serenati_ Olympi læta facies aperitur, XII, 665.
_Serere_ bellum in pectore alicujus, I, 80 N.
verba, VIII, 264 V.L.
verba alterno sermone, XV, 283 N.
bella ex bellis, lites, prælia, certamina, vulnera, etc.,
I, 394 V.L.; III, 365 V.L.; V, 235 V.L.; VIII, 35, 264 V.L.
_satus_ Alcmena, II, 493.
_sata_ inter tela, seu Marte gens, I, 341 N., 635; VIII, 20 V.L.
tellure monstra irata, V, 111 N.
_Seres_ lanigeris repetunt vellera lucis, VI, 4 N.; XVII, 595.
_Sericum_ depexum ramis, XIV, 664 N.
_Series_ futuri, II, 510.
ævi, III, 630 N.
nepotum, I, 89.
_Sero_ emtum volet Roma, non violasse corpus mei Sychæi, V, 601 N.
_Serpens_ ingens ad Bagradam, pugnans cum Regulo, VI, 151 sq.
_serpentes_ ab Afris, inpr. Psyllis, carminibus tactuque manuum
domantur et sopiuntur, iisque admotis, genuina soboles
dignoscitur ab adulterina, I, 411 sq. N.
colebantur ut Dii, genii, etc., II, 584 seq. N.; VI, 283 seq. N.
eorum lingua trifida, trisulca, etc., II, 587 N.; VI, 220 sq. N.
cælestes, III, 192 sq. N.
vere ineunte exuvias ponunt, e latibulis prolabuntur, et maxime
sæviunt, XII, 6 sq. N.
novi emicant splendente sole, XII, 9 V.L.
sublatis faucibus saniem efflant, XII, 10 N.
_Serpit_ leniter fluvius, XII, 539; XV, 501.
ignis circum tempora, XVI, 123.
pestis, XIV, 613.
_Serranus_ gentis Atiliæ cognomen, VI, 62 V.L.
filius Reguli, VI, 62... 589.
_Serus_ belli, III, 255 N.
_sera_ juga Phœbi, XV, 224 N.
munimina, XIII, 252 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Servare_ pro observare, III, 380 N.
gradus, VI, 565 N.
cursum axis, II, 187.
odium, I, 18.
cruorem, I, 620.
ductus, XIV, 537.
animam, II, 361.
litora, III, 155.
ripas, IV, 697.
cadaver, VII, 616.
spatium campi, IV, 284 N.
certamina, V, 671 N.
ramos, VI, 184.
famam factis, III, 263.
_servatur_ obsidio, XIV, 185.
in arma, XI, 361.
Fides adytis, III, 8.
_servabar_ huic leto, XVII, 561.
_Servi_ populo Patres, XI, 44 V.L.
_servi_ militibus adscripti, X, 642 N.
_servi_ et _servæ_ præmia, XVI, 455, 567.
_servæ_ fiunt captivæ, II, 571 sq.
_Servilia_ fœdera, XI, 527.
_Servilius_ Cn. consul, V, 98 N.
perit in pugna Cannensi, VIII, 665 N.; IX, 272 N.; X, 222 sq. N.;
XVII, 308.
_Setia_ et _Setinum_ vinum, VIII, 377 N.
_Severa_ virgo, II, 513 N.
_Si_, vox optantis, XV, 731 N.
_Sibila_ rumpit tellus, I, 96 N.
arcus ponit, II, 99.
teli, IX, 247.
_Sibilat_ serpens, II, 546.
stridor rudentum, XVII, 257.
_Sibylla_ in Elysio, XIII, 400 N., 410 sq. N., 488 sq. N.
_Sibyllinorum_ librorum carmen, de fine belli Punici, et Cybele
hospitio excepta a Scipione, XVII, 1 sq.
_Sic_ in precibus ac diris, II, 301 V.L.
_sic_, _sic_ vivas, IV, 506 N.
_sic_ teras, scilicet opto, V, 179 N.
_sic_ fama, VI, 631; VIII, 190.
_siccine_, _sic_, IX, 25.
_Sicana_ levitas, XIV, 291 N.
urbs, V, 356 N.
_Sicani_ rura, IV, 34 N.
_Sicaniæ_ freta et Scyllæi litoris undæ, II, 334.
_Sicanius_ gurges, I, 35 N.
_Siccata_ sanguine vena, II, 464.
_Siccha_, IX, 385.
_Siccus_ cruore, VIII, 19 V.L. [VV.LL. ad h.l. non exstant]
_siccum_ os, I, 530 N.; II, 684.
_Sicelides Musæ_, XIV, 467 N.
_Sicilia_ avulsa ab Italia, XIV, 11 sq.
_Siciliæ_ nomen unde, XIV, 37 N.
fertilitas, XIV, 23 seq.
populi, oppida, fluvii, XIV, 192... 278.
thermæ, poetæ, veteresque incolæ, XIV, 27 sq. N.
promontoria, XIV, 72 sq.
_Sicoris_, III, 359 N.; XVI, 475 N.
_Siculi_ prisci incolæ Latii, VIII, 356 N.
_Siculorum_ Dii, XIV, 294 N.
levitas moresque, XIV, 31 sq., 291.
timor, V, 489 sq. N.
_Siculus_ Ligures duxit in Siciliam, XIV, 37 N.
_Sidereus_ natus, III, 629 N.
_siderea_ ora, juventa, effigies Iuli, VIII, 91 N.
_sidereæ_ animæ, II, 696 N.
Cf. _Cæsares_.
_Sidicini_ et _Teanum Sidicinum_, V, 551 N.; VIII, 511 N.; XII, 524.
_Sidit_ Notus, XIV, 623.
vertice, III, 555 N. Cf. V, 3 V.L.
_Sidonius_ amnis, IV, 648 N.; XIV, 269 V.L.
_Sidonia_ flamma, I, 131.
fortuna, XV, 737.
cassis, XVI, 451 N.
_Sidonii_ duces, I, 10 N.; XV, 636.
_Sidoniæ_ domus, XV, 38 N. Cf. I, 297; III, 241; VII, 98; XIV, 98.
_Sidus_ dirum misit ductorem, VI, 302 N.
_sidera_ cursu fatigata, terræ humoribus vaporibusque maris aluntur,
reficiuntur, renovantur, VII, 639 N.
fiunt Cæsares, III, 629 N.; XIII, 863 N.
_Sigeum_ et _Sigei_, I, 665 N.
_Signat_ cuspis ductus in pulvere, IV, 258 N.
nulla arena vestigia, XVI, 485 N.
introitum humor, XIII, 397.
locum gloria regis, XI, 505.
_signare_ vestigia pulvere, IV, 147 N.
gramina mento, XV, 380 N.
sanguine mandata, IX, 174 N., 266.
malas lanugine, seu primo ævo, II, 319; VI, 128.
mœnia sulco, XIII, 118 N.
_signata_ porticibus monimenta belli, VI, 655.
mente cicatrix ægro frenabat corde dolores, VIII, 287.
_Signia_ et _Signinum_ vinum, opus, piræ, VIII, 378 N.
_Signum_ belli canere, XI, 132 N.
_signa_ ferre columnis, seu templis, I, 142 N.; XIV, 581 N.
militaria coronare diebus festis, XV, 420 N.
movere, IV, 276 N.; IX, 210.
movet taurus, V, 314 N.
_Silanus_, XII, 483 V.L.
_Silarus_ fl., VIII, 424 N., 580 N.
_Silentia_ vitæ, III, 145 N.; XII, 219.
ignava belli, V, 13 N.
alta, seu vasta noctis, I, 67 N.; V, 2; XV, 563.
_Silent_ bella, V, 462.
_sileri_ non dignus juvenis, XI, 304.
_silentes_ manes, XIII, 521.
luci, XVII, 22 N.
_Silus_ h.e. acies, seu telum, X, 414 V.L.
_Silva_ telorum, IV, 619.
_Simbruvium_, VIII, 369 N. et V.L.
_Similat_ faciem, II, 553 V.L.
acus antrum in ostro, XV, 427 N. et V.L.
_similantia_ terga dare, VII, 499 N.
_similatus_ Junoni Scipio, XVII, 533 N.
_similatæ_ exsequiæ, XVI, 304 N.
_Similitudo_ hominum, II, 636 sq.
_Simois_, XVI, 370.
_Simul_ his, III, 268 N.; V, 418.
_Simulacra_ pugnæ agitare, seu ciere, VII, 119 N.; XVI, 528.
umbræ, I, 97 N.
_Simulare_, v. _Similare_.
_Singultat_ anima, II, 362 N.; XIV, 551 N.
os leto, I, 388 N.
_Singultus_ longi, IV, 593 N.
inter vix murmur anhelum, VIII, 115.
_Sinister_ Mars, I, 8.
Consul, VIII, 285.
_sinistra_ pietate, infelix Timbrene, furis, II, 682 N.
mens, V, 475.
fortuna, IX, 9.
_sinistræ_ res, X, 390.
_Sinuare_ undam flexibus, IX, 227.
axem, XVI, 360 N.
gyros lævos in cornua, IV, 318.
_sinuatus_ gyrus, VI, 226.
campus, II, 172 N.
balteus, X, 181.
anfractus pelagi, XV, 173.
_sinuatum_ linum, VII, 503 N.
_sinuata_ unda, I, 470 N.
_Sinuessa_, VIII, 527 N.
_Sinuosus_ flexus, XV, 621.
_Sinus_ Italiæ, IV, 34 N.; VI, 652.
tumidi velorum, VII, 242 N.
ater noctis, XIII, 254.
_sinu_ gestat et effundit bellum Fabius, II, 384... 389 N.
in _sinu_ gaudet, etc., VII, 153 N.
_Sipus_, _Sipuntum_, _Sipontum_, VIII, 633 N.
_Sirenes_ Acheloides, earumque nomina, forma, cantus, alæ,
VIII, 534 N.; XII, 33 sq. N.; XIV, 473 sq. N., 567 V.L.
_Sirius_ pro æstu cæli et causa pestilentiæ, I, 256; XIV, 621 N.
lethiferos accendens ignes, XVI, 99.
_Sistere_ numen templis, VIII, 230 N.
Decium pedibus ductoris, XI, 233.
spicula in lumine feræ, IV, 610.
ducem Libyæ, IV, 423 N.; XII, 274.
ense, vulnere, etc., virum, cervum, I, 163, 382 N.; II, 98.
fortunam, VII, 10.
mentem, X, 407 N.
mentes h.e. erigere, XII, 84 N.
socios, XII, 628 N.
_Sisyphius_ Isthmus, XIV, 51 N.
_Sisyphium_ revolubile saxum, XI, 474 N.
_Sitiens_ Libys, I, 657 N.
famæ, III, 578.
hasta cruorem, XII, 264 N.
_sitientes_ venæ aquarum, III, 251.
_Sitis_ Mavortis, VIII, 20 V.L.
auri, V, 266.
sanguinis, I, 60.
_Situ_ prisca urbs, III, 242 N.
hebescunt dextræ et arma, VIII, 20 V.L.
_Smyrnæa_ plectra, VIII, 594 N.
_Sociales_ undæ, IV, 701 N.
_Sociare_ curas, II, 7; XV, 150.
annos, VI, 129.
se participem in omnes casus, I, 76.
_sociata_ mens, IX, 406.
_sociati_ Celtæ nomen Iberis, III, 340 N.
_Socius_ leti, IV, 346.
Averno, XVII, 466 N.
_socium_ se addere casibus, VI, 372 N.
_socio_ nodo juvare jaculum, XIII, 159.
labore, III, 377.
_Socratis_ opinio de animæ via duplici post mortem corporis,
XV, 76 sq. N.
_Sol_ aversus ab urbe, XV, 334 N.
cursum inhibet diesque producit, XV, 334 N.
ejus extremæ viæ, XVI, 660 N.
cultus apud Phœnices, III, 26 sq. N.
stabula ad Tartessum, III, 399 N.
ejus cubilia, extrema Tethys, III, 411 N.
fons prope oraculum Jovis Hammonis, III, 669 sq. N.
medius adcendit et adscendit Olympum, III, 671 N. et V.L.
ortus ex Œta, VI, 452 sq. N.
se tollit Indo litore, VII, 477 N.
concedit nocti, h.e. Fabius, Minucio, VII, 544 N.
spargit radiis Garganum, IX, 34 N.
ejus occasus, X, 537 sq.; XI, 267 sq.; XII, 647; XV, 250.
ortus, IV, 480 sq.; V, 55 sq.; VII, 206; X, 540 sq.; XI, 369;
XII, 574 sq., 648 sq.; XVI, 134, 228.
_soles_ bis senos emetiri, III, 554.
Cf. _Phœbus_ et _Titan_.
_Sola_ antra, III, 429 N.
_Solamen_ mali, II, 470.
_Solari_ luctum pectine, V, 205.
Asbyten leto propinquo, II, 258 N.
extremam palmam tauro, XVI, 462 N.
_Solennia_ ferre, VII, 392 N.
_Solido_ argento cælata, XVI, 445.
_Solimus_, _Solymus_, _Solymon_, IX, 72 sq. V.L.
_Solipugæ_, seu _solifugæ_, formicæ, XII, 370 N.
_Sollertia_ lenti Martis, XIII, 772.
_Sollicitare_ precibus, VI, 562.
_Sollicite_ læti, VI, 572 N.
_Sollicitus_ labor, amor, metus, dolor, III, 161 V.L.
_Solpugæ_, formicæ, XII, 370 N.
_Solvere_ convivia, XI, 368.
equos, VI, 1.
currus, XVI, 662.
ora, XV, 455; XVII, 340.
nives sanguine; XVII, 488.
arma imperio, XIII, 157.
fata virum senecta fragili, XIV, 85.
corde timores, XII, 324.
formidine terras, XIII, 893.
vincula curarum, XVI, 229.
alicui supplicium, II, 240.
_solvitur_ ensis in ære, V, 296 N.
decus leto, XII, 243.
decus luxu, II, 502 N.
frons et mens, v. _Frons_.
_solvuntur_ membra cæsorum, VII, 632 N.
_Solymi_, IX, 72 sq. N.
_Solymus_, IX, 66 sq. N.
_Somnia_ matutina veriora vespertinis, III, 199 N.
procurare, seu piare, VIII, 120 N.
horrenda instante luce, VIII, 124 N.
_Somniare_, quæ interdiu solerter acta et cogitata sunt, I, 64 N.
_Somnifera_ lympha, IV, 87 N.
_Somnus_ pro morte, II, 574 V.L.; V, 529; VII, 633 N.; X, 152 N.
pro nocte, III, 200 N.
comes Bacchi, VII, 205 N.
componit lumina, VII, 204.
niger errat per lumina, VII, 633 N.
infunditur, inroratur, inrigatur, VIII, 121 V.L.
circumfundit alis vel fusco amictu, VIII, 121 V.L.; X, 344 N.
somnium immittit Hannibali, X, 341... 370.
ejus sedes in aditu inferorum, X, 341 N.
virga inmittit soporem, X, 344 N., 356 N.
cornu soporem infundit, effunditque papaver, X, 352 N.
supra caput dormientis quatit pennas, X, 355 N.
quod tempus eripit, abscedit vitæ, XII, 560 N.
_Sonare_ uno ore Cannas, IX, 343.
ore facta, XI, 579.
calamis dulce, XIII, 347.
_sonat_ cœtu campus, XVI, 303.
Marcellus, XII, 171 V.L.
_sonant_ te minores prima voce, II, 491 N.
_Sonora_ flumina, XIV, 227.
_Sonus_, morientis fusus ab ore, pererravit cornua jam mutis labris,
IV, 173 N.
_Sophonisba_, XVII, 71 sq. N.
_Sopire_ tactu et carmine chelydros, I, 412 N.
fluctus, XIV, 276.
morsum necis, XIII, 274 N.
_sopierat_ illum funda, X, 152 N.
_Sopor_ noctis, VIII, 164.
pro morte, II, 574 V.L.; X, 152 N.
_Soporifera_ nox, VII, 287.
_Soporus_ amnis, XIII, 856.
_soporæ_ pennæ somni, X, 355 N.
_Sora_, VIII, 394 N.
_Soracte_, seu _Sorax_ mons Apollini sacer, V, 175 sq. N.; VII, 662;
VIII, 492.
_Sorbet_ cruor vestigia, IV, 163 N.
tellus corpora, IV, 576.
_sorbere_ corpora hiatu, XV, 429.
haustu, VI, 198; XIV, 254.
_sorbent_ campi Latium, X, 267 N.
_Sordent_ fumo frena, VI, 134.
_Sordes_, v. _Squalor_.
_Sorores_ duræ, I, 281 N.
inproperæ, seu pigræ, III, 96 N.
æquoreæ, VII, 414.
_sororum_ fila ducta, III, 96 N.; XVII, 361 N.
_Sors_ dura Martis, XIII, 484, 532.
loci, XVI, 507.
_sorti_ cecidit custodia, VII, 368 N.
_sortes_ loquuntur reditum, I, 416 N.
_Spargit_ sol diem, V, 56.
Phœbus cacumina radiis, IX, 34 N.
se flamma fronte, XVI, 121.
_spargere_ ignem flammas, incendia, I, 462; IV, 432; VII, 369;
IX, 599; XVII, 92, 227, 506.
terrorem, XVI, 267.
ficta et vera, VI, 554.
causas ambiguas in castra, VII, 264 N.
plumis honorem, VIII, 442 N.
bellum, IX, 277 N.; XVII, 509 N.
ferrum, tela, etc., I, 267 N.; VII, 653; XI, 388 N.
procella astra, IX, 283 N.
pontum super aera, III, 659.
umbram, XVI, 589.
_sparsa_ fama, IV, 1.
cælo astra, XV, 562, 680.
corpora unda, XII, 750.
_sparsæ_ matres solutis crinibus, XII, 598.
oræ, XIV, 9 N. [nota ad h.l. non exstat]
malæ lanugine, VII, 691 N.
_Spartani_ latratus, I, 421 N.
_Spartanorum_ exercitationes, quibus durabantur, IV, 361 sq. N.;
VI, 311 N.
_Sparus_, telum, III, 388 N.
_Spatiatur_ leo, II, 688.
ignis, IX, 606.
_Spatium_ amittit ictus, IX, 321 N.
adcipere tuba, XVI, 480 N.
sit fatis, IX, 57.
do muris, XVII, 371.
_in spatium_ jacet vorago, XIII, 562.
_spatii_ descriptio, IV, 101 sq. N.; XII, 652 sq.; XVI, 346 N.
_spatia_ septem in circo, XVI, 372 N.
_Species_ nulla viro, VI, 304.
parentum, XIII, 394.
_specie_ ictus, VIII, 388 V.L.
_Spectabilis_ rerum ordo, VI, 657.
_Spectacula_ virtutis, VIII, 554 N.
ferre, et esse, II, 231 V.L.
properare, XV, 645 N.
_Spectamen_, _spectatio_, I, 77 N.
_Spectat_ nec tela, nec enses, VII, 6 N.
sic eos, V, 108 N.
mons, seu urbs regionem, III, 418 N.
_spectare_ viros Martis mole, III, 574 N.
urbem e mœnibus, II, 257.
occasum, VI, 595.
_spectatus_ dextra, ausis, castris, Marte, ferro, I, 77 N., 151,
440; III, 317; VI, 210; VIII, 261.
_spectabimur_, IV, 606 N.
_Spectator_ irarum sedet, VI, 261; VII, 123.
_Speculator_ futuri, I, 679.
_Specus_ ultima, VI, 276 V.L.
_Sperare_ saluti, II, 594 N.
_Spernax_ mortis, VIII, 463.
_Spernit_ novisse senectam, I, 227 N.
ne _sperne_ juvare, XV, 161.
_Spes_ prima coronæ Eurytus, XVI, 505 N.
ægras extendere et certare fatis, IX, 543.
unica rebus trepidis Fabius, VII, 1 N.
_Sphinx_, XIII, 589 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Spiciferæ_ oræ, III, 403 N.
_Spiramen_ anhelum, XII, 144.
_Spirare_ fratrem, facta, prælia, III, 240 N.; XV, 411; XVII, 397.
odorem, VII, 469; XV, 23 N.
Bacchum, seu Phœbum, IV, 777 N.
_spirant_ duces, signa, h.e. vivunt, II, 430 N.; VIII, 6 N.;
XIV, 657; XV, 445.
artus, seu prædæ dentibus, I, 121 N.; VII, 721.
equi solis, XII, 509 N.
nares equi ignem, XVII, 133 N.
_Spissa_ corona, XIII, 140.
_spissum_ cælum, V, 37 V.L.
_Splendescere_ olivo, XIV, 137.
_Splendet_ dies, XI, 369; XII, 9.
_Spolia_ templis fixa, XV, 674 N.
arma heroum, V, 137 N.
foribus ædium præfixa, VI, 434 sq. N., 446; X, 600 N.
præmia militum bene meritorum, XII, 226 N.
_Spoliare_ visu, IX, 597.
montem arboribus, III, 640 N.
_Sponte_ heri, XIV, 153 N. [nota ad h.l. non exstat]
Deum, XIV, 296 V.L.
_Spuma_ sanguinea rutilat horrida barba, IV, 250 N.
_Spumat_ Signia musto, VIII, 378.
rictus ira, XI, 220 N.
_spumant_ æquora dextra et sanguine, II, 163 V.L.; VI, 12, 706.
venena mixto felle, II, 538; III, 210.
frena, X, 318; XII, 254.
_spumanti_ turbine perflare aures, XI, 579.
_Squalet_ coma, II, 668 N.
_squalent_ campi et serpentes, I, 211 N.; II, 547.
maculæ serpentis auro, II, 585 N.; XV, 139.
corpora, I, 674 N.
ora barba, III, 275.
umbræ picearum, I, 83 N.
crines a pulvere, IV, 251.
_Squalida_ palus undosis terris, VII, 277.
arva, XII, 372.
_Squalor_ orantum, lugentium, supplicantium, I, 631 N., 674 N.
_Squamæ_ loricæ, I, 527; VIII, 425 N.
_Stabiæ_, XIV, 409 N.
_Stabilis_ gressus, IV, 655.
_Stabula_ ducere cantu, XIII, 347.
_stabulis_ septima ducitur æstas, III, 383 N.
_Stabulans_ Phœbus, III, 399 N.; XVI, 230.
monstrum omne ante aulam Orci, XIII, 579 N.
_Stagna_ Trasymeni, I, 49.
Phaethontia, XVII, 496.
ima Trebiæ, IV, 638 N.
profundi, VII, 282 N.
soli, X, 462 V.L.
_Stamen_ Pelusiacum, III, 25 N.
tertium torquent Parcæ, I, 282.
properat Atropos, XVII, 120 N.
_Stare_ longa senecta, III, 94 N.
in vultu genetrici suorum, II, 639 N. et V.L.
testes factorum, Divos arbitrabere, XV, 112 V.L.
consulta belli probat et curas, IV, 44 N.
_stat_ gloria gentis Agenor, I, 88 N.
terminus ævi, III, 134.
dies, II, 495.
Ausoniæ, XVII, 552.
niveis dentibus vallum, IX, 581.
invadere urbem, II, 235 N.
pro ferro fluctibus uti, XIV, 555.
pensata diu belli sententia, VII, 223.
arduus adversa mole, IV, 651.
_stamus_ in hoste, I, 341 N.; X, 597 N.; XIV, 340 N.; XVI, 13.
_stant_ in vultibus iræ, V, 673.
tenui tramite fauces, V, 96 V.L.
documenta domus, VI, 123 N.
corde timores, IX, 263 N.
tela loricæ squamis, I, 527 V.L.
vigili bella magistro, III, 173 N.
muri urbes peotore in uno, VII, 743 N.
aures, XIII, 333 N.
nulla gaudia Divis, XV, 466.
_stabat_ nequidquam victor ad munimina, XII, 41 N.
in ducibus solis spes et victoria, XVII, 400.
si fatis Carthago, X, 658.
_stabant_ quo Itala regna, XIII, 654.
pœnæ, XIV, 99.
_stetit_ in media urbe rogus, II, 600 N.
medio æquore pugna, IV, 274.
_stabit_ dum vita, IV, 817 N.
_stet_ regno, XVII, 78 N.
quum _stetis_ turmæ, XVII, 318.
_staret_ ad muros sine sanguine Mavors, XIII, 37 N.
_starent_ clausæ mortalibus Alpes, I, 546 N.
_stans_ ceu subito in funere, VI, 497.
vultus, XV, 29 N.
super omnia tela, VIII, 315 N.
_stante_ cruore, X, 462 N.
_stantia_ odorato saxo corpora, XIII, 475 N.
_statura_ obsequia, XVII, 83 N. [recte 82]
_stetur_ si montibus ullis, IV, 746.
_Statuit_ mora capuli, I, 516 N.
_statuere_ urbem, I, 24 N.; VIII, 440 V.L.
[VIII, 440: V.L. ad v. 439]
aras, IV, 701.
victorem ante mœnia, III, 182.
jura Sagunto, I, 650 N.
fata urbi, XVII, 385 N.
_Stellates_ campi, XI, 266 N.
_Stellatis_ axibus intextus agger, XIII, 109 N.
_Stelligerum_ cælum, II, 289.
caput, seu apex Cæsaris et Divorum, III, 629 N.; XIII, 863 N.
Cf. _Cæsares_.
_Sterile_ ad pastus mare, XV, 785.
_Sternax_ equus, I, 261 N.
_Sternit_ Deus pecudes in alvum, XV, 87 N.
_sternere_ leto, X, 33 N.
valles cædibus, VI, 602.
iter, XII, 514.
feras, II, 72.
_sternitur_ mons ruina, XII, 153.
area telis, XIV, 378.
mare tranquillum, unde _stratum_ mare, III, 55 V.L.; XIV, 274 N.
_sternuntur_ Jovi, XII, 340 N.
campi milite, IX, 39.
_stratus_ ostro equus, XVI, 164 N.
_Stesichorus_ poeta Himeræ natus, XIV, 232 N.
_Sthenius_, IV, 343.
_Stili_ cæci, seu _cervi_, _cervuli_, _valla_ et _tela cæca_,
_stimuli_, _tribuli_, quibus aggeres muniuntur, X, 413 N.
_Stimulat_ fames, V, 312.
jactare corda, III, 649; IV, 169, 499, 727.
iras, II, 55.
equos, IV, 439.
currum, XVI, 366.
in arma, III, 253; VI, 586.
jactare, XII, 504.
ad laudem, I, 245.
_Stimuli_ laudis agunt nos, XVI, 614.
_stimulis_ acuere, urere, fodere, I, 113 N.; VII, 702 N.;
XVI, 439 N., 513 N.
invidiæ fodere, VII, 512 N.
Cf. _Stili_.
_Stipantibus_ armis retro fluit Trebia, I, 47 N.
_stipatur_ curia cœtu, XI, 500.
_Stoicorum_ dogmata de anima, etc., XV, 45 N., 71 sq. N.
de fato stultoque vitæ amore, II, 223 sq. N., 576 N.
_Strepit_ Mavors, IV, 11.
Albula, VI, 391 N.
Memphis, XI, 430.
tuba clangore, VI, 224.
_strepunt_ omnia clangore tubæ, II, 18 N.
Marmaridæ catervis, III, 300.
primordia belli, XV, 515.
arma conlisa, IX, 280 V.L.
_Stridet_ procella, IV, 653 N.; VII, 573 N.
hasta, I, 334 N.; IV, 567 N.; XV, 441, 773.
serpens et flamma, II, 537 N., 587; III, 191; XII, 260.
elephas, IX, 575, 627.
rota, I, 436; II, 175; XVII, 490.
porta sonitu, VII, 49.
murmur sub pectore, V, 222.
_strident_, seu _stridunt_ alæ Boreæ, I, 589.
saxa, I, 317.
magi, VIII, 500 N.
umbræ, XIII, 798 V.L.
_Stridor_ æris, VII, 605; XIV, 371 N.
rudentum, XVII, 256 N.
magicus, VIII, 500.
_stridoribus_ nullis fusæ hastæ, XII, 26 N.
_stridores_ serpentum, II, 537 N.; VI, 177.
flammæ, II, 537 N.
_Stridulus_ turbo, IX, 510.
_stridula_ ballista, I, 334 N.
_Strigosi_ equi, etc., XV, 605 N.
_Stringere_ ramos, remos silvis, gladium, rem familiarem, aciem
oculorum, I, 358 N.; VI, 352 N.
vestigia planta, XVI, 491 N.
metam, V, 25 N.; XVI, 361 N.
ripas, IV, 350 N.
_stringunt_ tenebræ metas, XIII, 299 N.
_Strix_ sparsis sanguine pennis in taxo sedet in inferis, XIII, 598.
_Struitur_ penus, XI, 277 N.
pruina ad astra, IV, 744 V.L.
periculum, XIV, 188.
rogus, II, 599 N.
_Strymon_ Rhipæus, XI, 459 N.
_Studium_ laticum, VI, 144.
gratum, VII, 178.
spectantium in circo, XVI, 482 N.
_studia_ adcendere, I, 185 N.; II, 278 N.
_Stupefacit_ horror sensus, IX, 122.
_stupefactus_ membra, II, 624 N.
_Stupere_ fortunam, V, 202 V.L.
Hectore magno, XIII, 800 V.L.
_Stygius_ vates, II, 427.
flatus, XII, 137.
color, XII, 244 N.
odor, XIV, 587 N.
Jupiter, I, 386 N.
rector, XIV, 242.
_Stygia_ vestis, I, 94 N.
nox, V, 242 N.
umbra, V, 597.
religio, XII, 125 N.
aula et formido, XIII, 522.
_Stygium_ frigus, V, 528.
nemus, VI, 146.
tabum, XIII, 294.
_Stygii_ penates et domus, VI, 488 N.
_Stygiæ_ tenebræ, VII, 724. Cf. II, 616; IV, 786.
_Styx_ in Averno quæritur, XII, 116 N., 120 sq. N.
pice sulfureque horrida, palus et Diis jurari dignata, XIII, 568
sq. N.
_Suadet_ ensis rumpere pacem, I, 11 N.
pavor, VII, 668.
_Sub_ terra et terram, jugo et jugum, VI, 150 V.L.
umbras, XI, 255 V.L.; XVI, 541.
armis, III, 407, 474 N.; IV, 64; VIII, 352; XI, 262.
crimine, XIV, 288 N.
ira, XI, 244.
pondere, VII, 670; XVII, 490 N.
fronte lumina, III, 76; V, 313.
pectore murmur, vulnus, fixa tela, IV, 277; V, 222, 424 V.L., 594.
gutture hæret telum, IV, 171.
ictu, IV, 42 N.
cuspide, IX, 366 N.; XII, 277 N.
nomine, IX, 373 N.; XVI, 306, 476; XVII, 60, 374.
paupere populo ductor, VI, 633.
omine fausto, III, 217.
ossa pervasit horror, V, 390.
omni Marte, VI, 25.
nutu castra fuere, IV, 712.
corde claudit metum, VI, 381.
hoste nullo potare dedimus Bætin, XIII, 676 N.
hæc dixit, XIII, 772.
armis Macetum instaurare bella, XIII, 878.
auras erigi, XVI, 325.
pedibus videre, XVII, 144.
sidera tollere, II, 337.
corde volulat, XII, 556.
nocte, VII, 362.
hoste majore mutare prælia, IX, 431.
imagine, XII, 357; XVII, 481.
æquo honore, XI, 424; XVI, 243.
imagine pœnæ pendet, II, 435 N.
Tartara misit magnam mentem, VI, 40 N.
_sub_ lucem, VIII, 124 N.; XIII, 406 N.
_Subcedere_ terris novis, II, 497.
muros, X, 596 V.L.
_Subcendere_ in iras, I, 164; IX, 525.
face (amoris), XVII, 73 N.
_Subcidere_ ense, V, 41.
bello, XIV, 134.
_Subcinctus_ catenis, II, 341.
nubibus, IX, 471.
populo, X, 485.
furoribus, X, 435.
dolis, X, 189 N.
_Subcumbit_ arbor ictibus, V, 502.
medicina malis, XIV, 609 N.
_Subdere_ colla fortunæ, X, 215 N.
_subdita_ Libye Cancro, I, 194.
virgulta, et Carthago igni, seu tædis, VII, 351 N.; XVII, 223 N.,
514.
facibus Mænas, IV, 778 N.
telis, XIV, 411.
_Subducere_ servilio, II, 577.
bello, III, 62.
sacris, XV, 465.
_subductus_ sanguis, VII, 703 N.
vertex, I, 202 N. et V.L.
sol, V, 678.
verber, XVI, 438 N.
_subducta_ tellus, IV, 656 N.; V, 629 N.
lux, VIII, 632.
classis, II, 407 N.
_subductum_ flamen, VII, 243 N.
vallum, I, 366 N.
_subducta_ vela, VI, 325 N.
_subducto_ corpore vitare saxum, VII, 622.
_Suberigit_ Corus Isthmon, XV, 155 N.
_Subficere_ ferre lucem, XIV, 603.
hastæ transmittere spatium, XII, 653 N.
bellis, IV, 536.
_subficit_ dux agmina, I, 36 N.
ictus iræ, X, 296.
_subficiunt_ vix tela furori, IV, 352 N.
_Subfixus_ robore, I, 153. Cf. V, 151; XII, 572 V.L.; XIII, 486;
XVII, 308.
_Subfundit_ os flamma, sanguis, IX, 461 N.; XI, 218 N.
ostrum auro, XV, 25.
_subfusus_ vultus lacrimis, VII, 75 V.L.
_subfusum_ cælum, XII, 124.
_Subgesta_ theatra columnis, XIV, 644 N.
_Subicere_ dicta, I, 113 N.
ignes, XIII, 298.
Cf. _Subjicere_.
_Subigit_ favor plerosque, XVII, 401.
_subigere_ apicem ad sidera, XVII, 640 N.
saxum contra montem, XIII, 610 N.
classem ad mœnia, XV, 218 N.
Marte, I, 302.
parere, vertere, visere, I, 635; XII, 61; XIII, 709.
_subacta_ bella, IV, 363 N.
_Subit_ cura, I, 327.
formido mentem, X, 543.
Deus corda, XIII, 319.
campos, X, 184 N.
agger arduus, I, 348.
ense Caralim, IX, 382 N.
manus feminea, XVII, 16.
rebus defessis, I, 566 N.
munera gubernaculi, XIV, 407.
partem laboris, I, 243.
jugo montis, III, 528; XVII, 605.
jugum equus, XVI, 230.
hostis, I, 488 N.
senectus, VII, 596.
servitia, XIII, 883.
trepidas gentes Martemque Iberum, XV, 2 N.
dumos et dumis, V, 283 V.L.
vertere defessos milites, XII, 61 V.L.
_Subitum_, seu _in_, _per subitum_, _subito_, _de subito_,
VII, 527 N.
_Subitum_ nemus, III, 688 N.
_subitæ_ frondes, XVI, 588 N.
_Subjicere_ victimam bipenni, XVI, 263.
Cf. _Subicere_.
_Subjungere_ plura, XVI, 221.
_Sublimis_ cernit, I, 51 N.
equo, IV, 219.
agit equum habenis, I, 161.
dono, II, 453 N.
honore, XIV, 111.
tollit opima, I, 133 N.
cristis, XIII, 143.
_sublime_ sedet, III, 9 N.; XI, 232.
suberigit, XV, 155.
_Submittere_ auxilia, VIII, 23.
signa, XI, 574 N.
arma rupibus, III, 508 N.
colla dolori, Afris, VI, 414 N.; IX, 19; XI, 19.
arcus laxos alicui, III, 613.
clipeos, V, 216 N.
artus, V, 310.
genu, XV, 147.
palmas, seu dextras, I, 673 N.; IV, 409; VI, 695; XII, 640.
_submissus_ in armos equi, X, 464 N.
_Subnascens_ ignis, XIV, 65.
_Subnatat_ pars unda, XIV, 482.
_Subnectere_ plura, XII, 602.
_Subnixus_ ostro, et clade, VIII, 243 N.; XIV, 286.
_subnixa_ galea cristis, II, 398 N.
_subnixæ_ secures lictore, X, 392.
_Subposta_ cælo saxa, III, 90 N.
_Subrepit_ terror pectus, XV, 136.
_Subrigitur_ coma fronte, XIII, 861.
_subrecta_ cuspis, VII, 650 N.
moles ad astra, II, 599.
_Subruta_ Roma, XI, 537.
_Subsidit_ concussus, etc., I, 492 N.; IV, 382 N.; V, 255.
axe perfracto, XVI, 453 N.
leo, V, 310.
leonem, XIII, 221 N.
tellus, IV, 575 N., 310.
fatum, VI, 28 N.
mons, II, 313 N.; XVII, 219 N.
Cf. _Crescere_, et V, 3 V.L.
_Subsistit_ ardor, I, 582.
lyræ Hebrus, III, 620.
_Substramina_ lubrica plaustrorum, XII, 444 N.
_Substringere_ lintea malo, I, 689 N.
_substricti_ corpus equi virique, XV, 605 N.
_Substructa_ meta, arundo aucupis, VII, 676 N.
_Subtemen_ fulvum, VII, 80 N. et V.L.; XIV, 657; XV, 433.
_Subtexere_ polum nube telorum, IV, 550 N.
clipeum corio, IV, 291 N.
_Subvectare_ saxa, I, 563; IV, 21.
_Succi_ Lyæi, VII, 169 V.L.
_Sucro_ fl. et opp. III, 372 N.
_Sudat_ ebur, æs, marmor, I, 86 N., 98; XII, 642 N.
humor ab uvis, VII, 191.
arma cruore, II, 455.
_sudatus_ labor, III, 92.
labore thorax, IV, 434 N.; XIII, 73 N.
_Sudem_ vibrare, VIII, 552 V.L.
_Sudor_ imaginum, I, 98 N.
pro labore, IV, 434 N.
_Suere_ et _sutum_ rude parma, III, 234 V.L.
_Suessa_ Pometia et Aurunca, VIII, 398 N.
_Suevus_ crinis, V, 134 N.
_Suffragia_ cæca, VII, 540 N.
tristia pravi campi, XV, 734 N.
_Sulcat_ Bagrada arenas, VI, 140.
classis litora, VII, 411; XII, 452.
navis cærula, XV, 239; XVII, 155.
_sulcare_ terram vomere, VII, 166; IX, 191, 203; XIII, 92.
_sulcatur_ aer flamma, I, 357 N.
Anagnia, VIII, 392.
_sulcatus_ limes gurgite, XIV, 362.
_Sulcator_ navita ponti, VII, 363.
_Sulcus_ in aere factus, XV, 141 N.
_sulco_ signare mœnia, XIII, 117 N.
nigranti findere cærula spumantia, XIV, 380.
_Sulfur_ æthereum, X, 167.
arcanum fontis, XIV, 27.
_Sulfureus_ Liris et Nar, VIII, 400 N.
_Sulla_, VIII, 393; XIII, 855 sq.
_Sulmo_ gelidus, Ovidii patria, VIII, 510 N.; IX, 76.
_Sulpicius_, XV, 313 N.
_Sumere_ bella, I, 272 N.
pugnam cum duce, VIII, 306.
laborem, I, 242.
piacula, IV, 762.
pericula, XII, 497 N.
non diu arma, XIV, 296 N.
_Supellex_ pura, non pretiosa in deliciis prisci ævi, VII, 179 V.L.
_Super_ his, I, 60 V.L.
clamat, I, 340 N.; XVI, 285.
altior it, XVI, 374 N.
eventu explorare, V, 61.
regno certamina movere, I, 6.
clades, III, 540 V.L.
illi nullus, VI, 68 N.; XVI, 285.
_Superæ_ mentes, I, 19 N.
_superum_ æthera, VIII, 203.
_Superis_ admotum genus, VIII, 293 N.
ad _superos_ non digna pati, XIII, 607, 665.
_Superat_ unus, X, 612.
ripas sanguine Trebia, VI, 297.
_superare_ astu annos, VIII, 465.
Gorgona vultu, IX, 462.
ventos remige, XIV, 488.
noxam omnem, X, 653.
_Superba_ ausa, V, 339.
laurus, XV, 110.
anima virtute, X, 572 N.; XVI, 134 N.
velo navis, XIV, 388.
domus, II, 179; XIV, 646.
Erinnys, II, 694 N.
laus, XI, 435.
_superbum_ nomen, V, 77; XVI, 117.
spolium, II, 190.
insigne, X, 563.
_superbi_ gressus equi, XVI, 443 N.
_Supercontexere_ herbida labsos pondera, XVI, 42.
_Superest_ fortunæ sibi quisque dux, XIII, 188 V.L.
_Superfluit_ urbs Aquileia armis, VIII, 604 N.
_Superfusus_ hostis, V, 550 N.
_Superingesta_ tela, XIV, 411.
_Superinstrepit_ axis, II, 186.
_Superstare_ muro, seu muros, XIII, 300 V.L.
_Supinas_ palmas tendere, VI, 301.
_Supplices_ portendunt dextras, II, 413 N. et V.L.; VI, 302;
VIII, 60 N.; XV, 637 V.L.
_Supremi_ campi, X, 206.
_suprema_ videre, II, 461; VIII, 66.
precari, VII, 708 N.
vota capessere, I, 504.
_Surda_ fama, herba, VI, 75 N.
castra, VIII, 345 N.
pactorum, I, 692 N.
timori, XI, 352 N.
_surdas_ aures obstruere, XVII, 85.
_surdum_ nomen, VIII, 246 N.
_Surgere_ super agmina cristis, VIII, 375.
contra, I, 591.
in arma, hastam, ensem, ictum, IV, 610 N.; VII, 591; X, 300.
jaculo super nubila, XIV, 507 N.
_surgit_ pontus, seu fluctus, I, 468, 646; III, 46; XIV, 480.
campus sublatis arenis, V, 536 N.
Phœbus, III, 481.
puer, seu stirps, I, 112 N.; VI, 89.
dies, IX, 183; XI, 454.
_surgunt_ montes, agger, columna, etc., I, 373 N., 585 N.; IV, 744;
V, 313; VI, 664 N.; VII, 747; XIII, 54, 110, 660; XIV, 237;
XVI, 262.
audito carmine flammæ, I, 103 N.
regna profundo, VII, 418.
flammæ lumine, XI, 218 N.
bella, I, 686; XIV, 293.
res fessæ, II, 492.
equi currentes, XVI, 390 N.
Cf. _Consurgere_.
_Surrentum_ molle zephiro salubri ejusque vinum, V, 466 N.
_Suscipere_ mentem quietam placidumque animum, VIII, 161.
_Suscitat_ undas Trebia, IV, 574.
_Suspendere_ castra saxis, III, 556 N.; XII, 532 N.
natos ab ubere, IV, 377.
cornipedes, IV, 144 N.
_suspensa_ Anagnia dorso montis, XII, 532 N.
robore, I, 165.
dona feretro, V, 168.
ilia, V, 256 N.
vestigia, XV, 614 N.
eventu pugnæ pignora, V, 83 N.
_suspensum_ corpus librat, XII, 94.
mare, I, 470 N.
_suspensi_ Patres, XV, 457.
_Suspiciens_ cælum nihil amplius inquit, XVI, 83.
_Suspirat_ tellus vapore, XII, 136 N.; XIII, 425.
_Suspirant_ nautæ Ledæos fratres, XV, 82 N.
_suspirare_ Bacchum pectore inclusum, IV, 777 N.
_Suspiria_ congeminans taurus, XVI, 266.
_Sustentare_ vulnus, IX, 174 N.
_Sutrium_, VIII, 491 N.
_Sutum_, v. _Suere_.
_Suus_ Mars, ventus, etc., I, 118 N.
_suam_ Dido vocaverat, VIII, 122 N.
pro _ejus_, XII, 33 V.L.
_Sychæus_, I, 90.
Hasdrubalis proles, III, 245... 317 seq.
ducat per opaca, IV, 825.
_Symæthus_, IX, 410 V.L.
rapidi colunt vada flava, XIV, 231 N.
_Symphoniacus_, VI, 361 N.
_Synhalus_, V, 352 sq.
_Syphax_, rex potens Massæssylorum, quem Scipio et Hasdrubal adeunt,
amicitiæ ejus petendæ gratia, XVI, 170 sq. N.
fœdus facit cum Scipione, XVI, 229... 276.
deficit a Romanis ducta Hasdrubalis filia, XVII, 67 sq.
ejus castra cremantur, XVII, 88 sq.
Hasdrubali junctus cum Scipione pugnat, sed vivus capitur,
XVII, 119... 148.
an in triumpho ductus, et ubi mortuus sit, XVII, 629 N.
_Syracosia_ urbs, XIV, 289.
_Syracusæ_ obpugnatæ ct captæ a Marcello, XIV, 178 sq. N., 292 sq. N.
urbis situs, magnitudo et fama, XIV, 292 sq. N.
splendor et opes, XIV, 643 sq. N.
quatuor urbes ac duplex portus, XIV, 181 N., 277 N., 640 N.,
643 N.
origo, XIV, 50 sq. N.
_Syracusani_ bellum gerunt cum Atheniensibus, XIV, 281 sq. N.
molles ac gymnasiis dediti, XIV, 138 N., 648 N.
_Syrticus_, V, 243.
_Syrtis_ perfundens sidera, III, 652.
Parætonia, V, 356 N.
semper naufraga, XVII, 634 N.
vasta, I, 408 N.
infida, II, 63 N.
nudatur unda conrepta ab Austro, XVII, 247 N.
T
_Tabæ_, XIV, 272 V.L.
_Tabes_ et _tabum_ quid proprie significent, II, 463 N.; XIII, 487 N.
_tabes nivis_, IV, 578 V.L.
adflatus, VI, 159 N.
_tabem_ undantem torquet serpens, XVII, 450.
_Tabescit_ humor calore, h.e. liquefit, IV, 578 V.L.
_Tabifica_ sanies, VI, 276.
_Tabraca_, III, 256 N.
_Tabulata_ turris, XIV, 301.
_Tabum_, v. _Tabes_.
_Tabo_ turbida stagna, I, 49.
adspersa limina, I, 102.
_Tacent_ exta, I, 139 N.
vates, VI, 288.
rura, XV, 616.
_Taciturnum_ flumen et murmur, IV, 224 N. et V.L.
_Tacitus_ liquor Araris, III, 451.
horror, VI, 169 V.L.
nisus, XII, 56.
passus, XV, 615 N.
_tacita_ ripa, IV, 350 N.
aura, V, 401.
penna arundinis, V, 446 N.
flamma et tela amoris, XI, 385 sq. N., 389, 396.
_tacitum_ lumen Phœbes, XV, 563 N.
iter, VI, 71.
murmur, seu rumor amnis, IV, 224 V.L.
letum, X, 209.
numen, II, 486.
per _tacitum_, VII, 527 N.; X, 353; XII, 555.
_tacita_ vada, VIII, 400.
incendia celata nocte, XVII, 91.
_Tactu_ sopire serpentes, I, 412 N.; III, 302; V, 354.
molli circumdare vellera, VI, 93.
_Tadius_, IX, 587 V.L.
_Tæda_ virginea, sancta, jugalis, ad funera versa, II, 184 N., 628;
III, 64; V, 291; VI, 447; XIII, 547; XVII, 73.
Phlegethontis gurgite adcensa, XII, 714 N.
in præliis, IX, 336; XIII, 199.
_Tagus_ rex et fluvius aurifer, I, 154 sq. N.
_Talaria_ nectere, XVI, 501.
_Tali_ tempore, VII, 227 N.
_Tam_ dirum bellum, III, 229 V.L.
superest ei gloria, XVI, 605 N.
_Tanaquil_ augurio valens, in inferis, XIII, 818 sq. N.
_Tangit_ Tirynthius astra, XVII, 650 N.
_tetigit_ Evandria mater labores futuros, XIII, 817.
Cf. _Ara_.
_Tantum_ quid ulterius, VIII, 211 N.
_tantus_ mons, IV, 308 N.
_Tapetes_ fulgentes, IV, 268 N.; XVII, 64 N.
_Tarantus_, v. _Tarentum_.
_Tarcon_, seu _Tarchon_, Telephi f. qui Tarquinios condidit, VIII,
473 N. et V.L.
_Tarda_ palus, etc., V, 5 V.L.
_Tardare_ vestigia gressa, III, 500.
_tardata_ vulnere membra morantur, IV, 622.
_Tarde_, adnoscas, XI, 557 N.
_Tarentum_, a Taranto conditum, et a Partheniis, duce Phalanto,
occupatum, VII, 665 N.; XI, 16.
captum ab Hannibale præter arcem, XII, 434 sq. N.; XV, 324 N.
[XV, 324: nota ad h.l. non exstat]
receptum a Fabio, XV, 320 sq. N.
Tyndarium, XV, 320 N.
_Tarius_, IV, 252 V.L.
_Tarpeia_ virgo tondetur præcordia rostro aquilæ, quia arcem Rom.
Sabinis prodidit, XIII, 839 sq.
_Tarpeia_ saxa, tecta, rupes, etc. I, 117 N., 541 N.; II, 33;
III, 573, 609 N.; IV, 784; VII, 56; XII, 44 N., 609 N.; XIII, 1.
_Tarracina_, seu _Tarracinæ_, IV, 532 N.
_Tarraco_ vitifera, III, 369 N.
hospita Baccho, XV, 177.
_Tartareus_ Jupiter, II, 674 N.
turbo, VI, 175.
_Tartarea_ Bellona, V, 222 N.
cymba, V, 267.
vada, IX, 541 N.
urbs, XII, 133.
porta, XIII, 422.
labes, XIV, 596 N.
_Tartari_ altitudo descripta, III, 483 sq. N.
sub _Tartara_ mittere, VI, 40 N.
in _Tartara_ portare luctum, VI, 315.
_Tartessia_ in stagna Phœbus mersit equos, X, 537 N.
tellus, XV, 5 N.; XIII, 674; XVI, 647.
_Tartessiacus_ portus, XVI, 114 N.
_Tartessiacum_ æquor, VI, 1 N.
_Tartessiacæ_ oræ, XVII, 590.
_Tartessos_, stabulanti conscia Phœbo, III, 399 N.; V, 399.
_Taulantius_ incola, XV, 294 N.
_Taulantia_ regna, X, 508 N.
_Tauranus_, V, 472.
_Taureæ_ Campani certamen singulare cum Claudio Asello, XIII,
142 sq. N.
_Taurini_ campi, III, 646 N.
_Tauromenium_ et _Tauromenitana_ sedes, XIV, 256 N.
_Taurus_ victima Neptuni, XVII, 50.
_Tauro_ secto litora cingere, I, 25 N.
pro pelle taurina, IV, 291 V.L.
_Tauro_ mixtus Athos, III, 494; XIII, 882 N.
_Taxus_ Maurusia, IV, 567 N.; XIII, 210.
in inferis sedes dirarum avium, XIII, 595 sq. N.
_taxo_, h.e. veneno, prævertere annos, III, 327 V.L. [recte 329]
_Taygeta_, IV, 363 N.
_Teanum_ Sidicinum et Apulum, V, 551 N.; VIII, 511 V.L.
_Teate_, VIII, 520 N.
_Tecta_ gratissima Junoni, I, 27 N.
Œnotria, XIII, 713.
_Tegeatis_ capra, XIII, 329 N.
_Tegimen_, _tegmen_, _tegumen_, I, 402 V.L.
leonis, II, 156 N.
vestis, I, 673.
lænæ, II, 166.
taurorum, II, 474 V.L.
armorum, II, 474.
lævo crure, III, 279 N.; VIII, 419 N.
progalea, I, 402 N., 475 N.; II, 156 N.
pro lorica, I, 528 N.; II, 402 V.L.; XV, 755.
pro clipeo, seu parma, II, 79 N., 166 V.L.; IV, 291; V, 525;
X, 317; XVI, 65.
_Tegit_ nox astus, XV, 602.
_tecta_ sollertia quiete, VII, 65.
tempora, IX, 232 N.
_Teleboum_ regna, VII, 418 N.
_Telegoni_ muri, XII, 535 N.
_Telesinus_, X, 148.
_Telgon_, IV, 628.
_Tellus_ mendax, v. _Mendax_.
_Telonis_ Neptunicolæ insula, VIII, 541 N.; XIV, 443 N.
_Telum_ ingens mors, seu ira, II, 576 N.; VI, 359 N.
Jovis, I, 253 N.; IX, 538 N.; XVII, 267.
tridens Neptuni, XVII, 242.
pro armis, II, 535 N.
_tela_ medicata; _telis_ et veneno comparantur vis amoris, oscula,
etc., VII, 453 N.
_Temerare_ rem sacram, pacem, etc., I, 11 N.; XI, 161; XIV, 83.
res, victui humano non destinatas, II, 472 N., 635.
Alpes, nubila, litus, III, 499 N.; XV, 529; XVII, 500.
_Temisus_, magus, carmine pollens, I, 431 N. et V.L.
_Temperat_ felix plaga agros, I, 213.
ictus nautarum voce, VI, 361.
_temperare_ aciem, IX, 268.
_Tempestas_ vasto e gutture fusa, VI, 177 N.
ferrea, XV, 628 N.
ruit torrentibus armis, XVI, 214 N.
aucta timendo, VI, 557 N.
describitur, XII, 603... 663 N.
_Templum_, curia, I, 617 N.
in _templis_ eorumque foribus suspensa præda, I, 617 sq.;
XIV, 649 N.
et picturæ vel cælaturæ, III, 32 sq. N.; VI, 653 sq. N.
eorum postes coronantur in publica lætitia, XII, 641 N., 743 N.
_Tempus_ per geminum, XII, 414.
_tempora_ cava vastant venti, I, 206 V.L.
_Tempus_ componere gentem, XVII, 355.
premendi, XI, 385.
_pro tempore_ blandas voces addere, VIII, 80 N.
_in tempore_, X, 8 N.
_tempore_ tali, VII, 227 N.
_Tenax_ morsus, XIV, 327.
ævi et vitæ, XIII, 126.
_Tendere_ castris, III, 274 N.
fraudes, VIII, 170.
ad mœnia, Arpos, etc., II, 235; VI, 335 N.; VIII, 37, 242;
XIII, 778.
cursum, gressum, iter, IX, 217; X, 73; XII, 268 N.; XVI, 494, 629;
XVII, 589.
supinas palmas, VI, 302 N.
vocem manusque, XV, 637 V.L.
_tendit_ se Africa campis, I, 211; XIII, 526.
proximus, XV, 411 N.
solus insano amore pugnæ, VI, 335 N.
honorem nobis, VI, 474 N.
æsculus ramos in æthera, V, 480.
se passus, XII, 512.
dextram supplici, VIII, 60 N.
_tenduntur_ campi, III, 654 N.
_Tenebræ_ Stygiæ, VII, 724.
vitæ, XV, 70 N.
_Tenere_ vicem ventorum, IV, 715 N.
fata, IV, 731 N.
cantu phocas, XI, 447 V.L.
tela adtonitus, IV, 469.
turmas voce, IV, 402.
juvenem in suo Marte, I, 640 N.
præcepta, II, 477.
late tellurem, V, 483.
freno, VI, 231.
_tenet_ otia mente, XV, 58.
eum memori amore, III, 65.
eos ordo inglorius, IX, 331.
carcer flamina, IX, 492.
sententia mentem, XII, 507 N.
eum murus, XII, 76.
eum libido, XI, 598.
_Tentare_ nisus, II, 518.
novum Martem, XV, 360.
secreta pectora Fidei, II, 480 N.
_Tenuata_ ora macie, XIV, 635.
cuspis longe procedit, IV, 630.
_Tenuis_ aura, VIII, 184.
_tenues_ aquæ, XIV, 225.
_tenuia_ vestigia, IV, 147.
_Tepefacta_ hasta, I, 309; VII, 651.
_Tepescit_ flatus, III, 379.
pectus telis, XI, 413 N.
_Tepidum_ telum, IV, 182.
_tepidi_ Nilus fluviique orientis, VI, 289 V.L.
_Teporem_ ministrare, VI, 99 N.
_Ter_ conatus, _ter_, etc., II, 139 sq.; IV, 457 N., 693; VIII, 155.
_terque_ quaterque felix, IX, 159 N.
rapere corpus circa cineres, II, 266 N.
_Terga_ alicujus videre, XII, 277 N.
fugientia increpitare, II, 250.
dare alicui, XI, 523; XII, 416.
convertere alicui, XIII, 677.
dare ventis, seu malis, XII, 329 N., 678.
dare montibus, III, 507 N.
ferarum agitare, IV, 561 N.
villosa leonis, XVI, 451.
post _terga_ revinctus, I, 450; XVI, 72.
in _tergum_, seu _terga_ referri, redire, revolvi, recedere, IV,
315 N.
post _terga_ relinquere ventos, XVI, 335.
_Tergemini_ fratres, IV, 355 N.
_tergeminus_ numerus, XIV, 261 N.
_tergemina_ moles, XV, 190 N.
Diva, I, 119 N.
_Tergit_ Aurora nubila, XVI, 135 N.
_Terit_ octava æstas messem, XIII, 671 N.
_teritur_ pes pede, umbo umbonibus, IV, 352 N.; IX, 325 N.
[IX, 325: nota ad h.l. non exstat]
_teruntur_ sedendo, VII, 151 N.
vestigia, V, 180 N.
_trita_ ripa fluvio, IV, 350 N.
_tritæ_ Hercule viæ, II, 356.
_Terminus_ pereundi, III, 559.
ævi stat cunctis, III, 134 N.
_Terræ_, homines, III, 75 V.L.
_Terra_ peperit omnia monstra, V, 111 N.
ejus motus describitur, V, 615 sq.
instabilis pendet, XI, 456 N.; XIV, 347.
_Terreni_, XI, 470 V.L.
_Terret_ sonus omnis et aura, VI, 59.
_Terribilis_ decor, VI, 429 N.
_Terrigena_ serpens, VI, 254 N.
exercitus, gigas, IX, 306 N.
_Terrigenæ_ h.e. homines, quorum est in terra vivere, XI, 470 N.
_Terror_, v. _Metus_.
_Tertia_ regna Jovi laborant, VIII, 116 N.
regna adsistere ante oculos, XIII, 437.
_Tesprotia_, v. _Thesprotia_.
_Tesseræ_ in castris duplicis generis, VII, 347 N.; XV, 475 sq. N.
_Testari_ corpore inmitem solem, III, 268.
gaudia vultu, XVI, 580.
Deos, X, 440.
_Testudo_ acta, I, 365 N. et V.L.
Aonia, XI, 436 N.
Euboica, XI, 288 N.
_Tethys_ reciproca, extrema, sæva, III, 60 V.L., 411 N.; V, 395 N.;
XVI, 172 N.
globum telluris circumligat undis, XIV, 347 N.
passim male confunditur cum _Thetide_, III, 60 N. et V.L.; VII,
120 V.L.
_Tetrica_ rupes, seu _Tetricum_ montis jugum, VIII, 417 N.
_Teucer_ exsul et conditor Carthaginis Novæ, III, 368 N.
_Teucri_ Romani, XVII, 348.
_Teucria_ Pergama, XIII, 36.
_Teutalus_, IV, 199.
_Teuthras_ canit ad citharam, XI, 288 sq. N., 431 sq.
_Texit_ pampinus umbras, VII, 168.
_texere_ classem alno, IV, 492; XI, 586.
pyras, X, 535.
turrim robore, XIV, 418.
volumina, IV, 319.
vestes auro, XIV, 656 N.
_Texturæ_ varietas et ars, XIV, 656 sq. N.; XV, 425 sq. N.
_Thabraca_, III, 256 V.L.
_Thalami_ flagrantis amores, XVII, 83.
_thalamos_ superbos sperare, II, 179.
clausit nox, XV, 542.
_Thamyris_, II, 177.
_Thapsus_, II, 160 V.L.; III, 261 N.; IV, 635; XIV, 206 N.
_Thebarum_ muri cantu structi, XI, 441 sq. N.
_Therapnæus_, VIII, 412 N. et V.L.; XIII, 43.
_Therapne_, seu _Theramne_, VI, 303 N. et V.L.
_Thermæ_ Himerenses, XIV, 232 N.
Sinuessanæ, VIII, 527 N.
Siculæ, XIV, 27 N.
_Thermodon_ Amazonius, VIII, 430.
_Thermodontiaca_ munita in prælia pelta, II, 80 V.L.
_Theron_, II, 149 sq. V.L.
_Thespiæ_, _Thespiadæ_, _Thespius_, _Thestius_, XI, 19 N.;
XII, 364 N.
_Thesprotia_ arva in Epiro sita, XV, 297 N. et V.L.
_Thessala_ arma, XV, 278 N.
_Thetis_ passim male confunditur cum _Tethye_, III, 60 V.L.
_Thetidis_ proles, Phrygiis Vulcania campis Arma tulit,
VII, 120 V.L.
_Thoantea_ Diana, IV, 769 N.; XIV, 260.
_Thoas_, IX, 99 N.
_Thraces equi_, III, 38 N.
_Thracia_, sedes Martis et ventorum, I, 433 N., 587 N.
_Thracius_ Boreas, v. _Boreas_.
_Thrasymenus_, v. _Trasymenus_.
_Threiciæ_, II, 73 N.
_Thule_ ignota, III, 597 N.
_Thules_ incola, XVII, 416.
_Thulis_, VII, 602.
_Thuris_, VII, 598.
_Thybris_ ditior Anienis undis, I, 607 N. et V.L.
pater, I, 606 N.; XII, 540.
flavus, I, 607 N.; XVI, 679.
sceptrifer, VIII, 367 N. et V.L.
Tuscus, VIII, 362 N.; XVII, 15.
_Thyrmis_, XV, 721.
_Thyrus_, II, 110.
_Tiberis_, v. _Thybris_.
_Tibia_ Phrygia, Mygdonia, Lyda, VIII, 504 N.; XI, 430 N.
septena, XIV, 471.
_Tibur_ ejusque conditores _Tiburnus_, seu _Tiburtus_, Cora, et
Catillus seu Catilus fratres, IV, 187 V.L.; VIII, 364.
ejus pomifera arva et templum Herculis, IV, 224 sq. N.
ejus ebur, XII, 229 N.
_Tiburna_, II, 554 sq. N.
_Tiburnus_, v. _Tibur_.
_Tiburtes_ Magii, IV, 187 V.L.
_Tiburtus_, v. _Tibur_.
_Ticinus_ fl. clade Rom. inclytus, I, 45 N.; IV, 81... 87.
_Tifata_, XII, 487 N.; XIII, 219.
_Tigrim_ Caucasiam instratus equus, V, 148 N.
_tigres_ Caucasiæ, IV, 351 N.; XV, 81.
Hyrcanæ, V, 281 N.
currui Bacchi junctæ, XVII, 648.
_Timavus_, XII, 215 N.
_Timor_ sacer, III, 31 N.
_Tingere_, seu _tinguere_ unda, VI, 553; XIV, 6; XV, 250 N.
sanguine, IV, 168; VII, 663; XV, 757; XVII, 315.
tela cruore, IX, 13.
_Tingis_ et Tingitana Mauretania, III, 258 N.
_Tiniæ_ inglorius humor, VIII, 452 N.
_Tirynthius_, I, 509 N., 661 N.; II, 3 N., 475 N.; III, 433;
XVII, 650.
_Tisiphone_, II, 530 sq. N.
_Tisiphones_ pocula, XIII, 575.
_Tissa_, XIV, 267 N.
_Titan_ fessus, I, 209 N.
solvit equos, VI, 1; XII, 681.
diluit nebulas, V, 57.
adtollit lampada, XII, 648.
novus, XIV, 344 N.
criniger, XIV, 585 N.
qua vehitur, XIV, 641.
_Titanes_ pro Gigantibus, I, 434 N.; IV, 435.
_Titanum_ bellum cum Diis, I, 435 N.; IV, 435 N.; XII, 725.
_Titania_, luna, IX, 169.
orbita, X, 538 N.
bella, XII, 725 N.
_Tithoni_ conjux, I, 576.
_Titi_ laus, III, 603 sq.
_Titubat_ solum, V, 628.
lingua, VII, 201.
fortuna, XI, 4.
gressus, X, 631.
_Titulus_ pro gloria, III, 148; IX, 192; XV, 259, 323 N.; XVI, 668.
_titulum_ prætendere cineri, XV, 44 N.
in _titulos_ trahere quid, IV, 151 N.
_titulis_ claris bellique domique præfulgere in imagine, IV, 497 N.
_Tlepolemus_ in Rhodo ins. Lindum, Ialyssum et Camirum condidit,
III, 364 N.
_Tmolus_ urbs et mons, vino ac croco abundans, IV, 738 N.; V, 9 N.;
VII, 210 N.
_Toga_ et _togata_ gens, XVI, 76 N.
_togæ_ castrisque par ingenium, VI, 617 N.
hirta, I, 613 V.L.
_Tolleno_ describitur, XIV, 320 sq. N.
_Tollere_ damam, XVI, 572 N.
gentem sub sidera, II, 337 V.L.
animum, IV, 36.
moram, IV, 57.
_tollit_ se cælo gloria, I, 1 N.
se arbor, murus, sol litore, Roma, I, 238, 273; VII, 477;
XII, 298.
Carthago muros, XV, 221.
sol currum æquore, V, 55.
se equus, XVI, 510 N.
hoc decus, progenuisse, XVII, 286 N.
_tollitur_ pulvere campus, X, 203 N.; XV, 155 N.
_Tonans_, I, 133 N.; IV, 548; XVII, 654.
dejectus Tarpeia rupe, VI, 713 N.
_Tonat_ bellum, et Mars bella, vel heros armis et bello, I, 436 V.L.;
XII, 300.
Ætna, XIV, 160.
dictis, XI, 233.
aula Plutonis, II, 671.
antrum voce sacra, XII, 322.
_tonant_ astra, XVI, 95.
_Tondere_ pascua, VIII, 518.
aristas, VIII, 61.
rostro præcordia, XIII, 839.
_Tonitru_ clipei, IX, 423 N.; XIII, 10.
lætum augurium, cælo sereno, triste nubilo, I, 535 N.
bellantis, XI, 522 V.L.
_Tonsas_ adducere, seu revocare ad pectus, XI, 489; XIII, 241;
XIV, 533.
_tonsis_ aptare lacertos, Ausonius non addubitat, XIV, 358.
_Tori_ mortuorum, X, 561 N.
splendentes ostro multo, XI, 274 N.
_toros_ parare mercede regni, XVII, 70 N.
_Tormenta_ muralia, VI, 214.
lenta sedendi, VIII, 233 N.
excutiunt saxa, I, 475.
_Torpent_ dextræ, XI, 348.
defixi, IX, 253.
agmina nervos, IV, 40.
membra frigore, seu quiete, II, 136; III, 637; XII, 19.
vires, VI, 475.
_Torpere_ segni dextra, VI, 262.
_Torpescere_ cogebatur senio rerum, XVI, 14 N.
_Torpor_ iners, VI, 543.
_Torquatus_, VII, 619.
T. Manlius res bene gerit in Sardinia, XII, 342 sq. N.
severus Consul, XI, 73 N.
_Torquere_ murmur, seu sibila, III, 465; IV, 278 N., 640 N.;
VII, 424 N.; IX, 443; X, 245.
tela, I, 253 N., 318; IV, 629, 640 N.; VI, 248; XI, 417.
omnes vires in prælia, IV, 640 N.; VII, 529.
tertia stamina, I, 282.
fretum verberibus, VII, 412 V.L.; XIV, 360 N.
ligamine inplicitum, IX, 629.
flammas, V, 513.
ignes aplustribus, XIV, 423 N. [recte 422]
globos in ora, IX, 503.
hiemem, III, 197 N.
vaporem ex ore; V, 603.
tabem per auras, XVII, 450.
sedilia convulsa, XIV, 547.
lumina, IV, 234.
_torquet_ Boreas mare, I, 592.
mare fluctus retro, V, 625.
terra se circa axem, I, 194 V.L.
nubila turbo, III, 655; IV, 443.
amnis corpora, III, 475.
_torta_ concha, XIV, 374 N.
habena et verber, V, 193 N.
hasta, XV, 373 N.
_tortum_ plumbum, IX, 233.
_Torrens_ ruit, IV, 520 N.
nimbus, V, 384.
bitumen, IX, 609.
armorum virumque, IV, 159 N.; XII, 189 V.L.
umbrarum, XIII, 760 N.
_torrentes_ undæ, III, 52.
_torrentia_ arma, XVI, 213 N.
_Torret_ lampas solis, VI, 157.
viscera Itala, VII, 490 N.
_torretur_ Libye, I, 194 V.L.
campus, XI, 145.
_Torvus_ obtutus, vultus, X, 263; XI, 208, 219.
_Totis_ habenis fertur, IV, 339.
_Trabs_ dira torquetur, IV, 283 N.; VI, 280 N.
_Tractare_ bella, seu prælia, II, 113; VI, 75; XV, 358, 463.
pontum per artem, IV, 713.
vulgum imperio, XIV, 81.
interritus ora fera, XVI, 238.
_Tractus_ undarum et flammarum, III, 55 V.L.
_Tradere_ famæ, XVI, 45 N.
flammæ, ventis, aquæ, I, 62 N.
_Traducere_ eadem, carmina, etc., XI, 609 N.
noctem, IX, 4.
_Tragula_ Choaspei armat dextram, III, 318, 319 V.L. [recte 317, 318]
_Trahere_ umbram tellure, III, 409.
voce agmina, seu equitem, III, 254 N., 598; IX, 559; XVII, 124.
pubem æquore, XV, 242.
membra languentia, I, 503, 555; IV, 69; VI, 17.
secum omnia, seu Ausoniam, VIII, 333; X, 51.
certamina equitum, XII, 178.
Martem, seu prælia, XV, 610; XVI, 676.
volumina curvata, XIII, 644.
fata, VI, 191.
oculis, seu auribus, VIII, 135 N.
vultus alicujus, XIII, 806 N.
in titulos Capitolia capta, IV, 151 N.
famam a gestis, XII, 81 V.L.
signa ad Tyrios, XVI, 182.
nomen a sanguine, seu amne, II, 557; XIV, 218.
semina ab Œnea stirpe, XIII, 31.
auras æthereas, XVII, 376 N.
odorem, VII, 469.
noctes, XII, 21 N.
suspiria, I, 530.
verba cum fletu, VIII, 79 N.
cælum, I, 202 N.
aliquem flammis in Libyam, XVI, 153.
templa in cinerem, XIII, 319.
volucres per auras, seu cælo, VI, 158; XIV, 263 N.
_trahit_ nubem ungula, II, 174.
lyra Protea, XI, 448 N.
eum gloria, VI, 332.
Ticinus lente liquorem, IV, 84.
noctem Titania orbita, X, 539.
lævus deus, XIV, 494.
_tracto_ æstu relabi, III, 55 N.
_Trames_ vitæ clivosus, VI, 120.
lævus in circo, XVI, 361 N.
_Tramittere_, seu _transmittere_ saltu fossas, seu Gangem, VIII,
552 N.; XII, 460.
arenam, XVI, 485.
Alpes, XV, 818.
bella, XVI, 700.
signa terris Libyæ, XVI, 681.
alicui signa, VII, 383 N.
rostrum per navem, XIV, 384.
calamum patulo hiatu, II, 119.
artes honori heredis, V, 362 N.
_tramittit_, seu _transmittit_, IV, 487 V.L.
lacum, seu æquora nando, alno, velo, IV, 345; XII, 522; XIV, 569;
XVI, 27.
litora puppis, XV, 166.
fluctus Cycladas, I, 472 N.
arduus spatium castrorum saxo, VIII, 558 N.
latratus spatium, XIV, 22.
acies imago, XVII, 539.
cuspide lumen, seu pectus, et cuspis crates, IV, 541; V, 522;
VII, 658; XV, 379.
fessus corpus deditum Pœno, II, 509.
tacitus honores, seu cœpta alicujus, VII, 162; XI, 304.
_Tranat_ avis, seu arundo per auras, III, 662 N., 682 N.; XII, 95 N.;
XIII, 185.
Hasta pectus, XIII, 238 N.
equus spatia, XVI, 334.
_tranare_ pericula, XVII, 365 N.
Cf. _Enare_.
_Transabiit_ hasta, XII, 264 N.
_Transadigere_ jaculo, X, 140.
_Transcendere_ annos viribus, seu factis, I, 226; IV, 426 N.
facta suorum, III, 607 N.
_Transcurrit_ arundo per geminum tempus, XII, 414.
_Transferre_ iras in Pœnos, IV, 458.
cursum, III, 472.
_Transfodere_ arcu, VII, 659.
_Transforat_ hasta pectus, IX, 569.
_Transfundere_ agmina in campos, XII, 429 V.L.
_Transgredi_ per cærula saltu, XIV, 418.
_Transigere_ juvenem, seu hastam per ubera, et pectora cuspide,
II, 648; IV, 394, 631; V, 473, 577; XIII, 229; XIV, 481.
ævum venatibus, III, 390.
cursu certamina campi, X, 471 N.
_Transit_ tellus, quam nos _transimus_, III, 157 V.L.
ultima ætas Dardanii nominis, VII, 11.
_transire_ equo fulmina, I, 255.
saltu spatia inproba, XIV, 509.
ilia cuspide, X, 23; XIII, 166.
_Transmittere_, v. _Tramittere_.
_Transtra_ novare abiete secta, VI, 353 N.
_Transvehit_, seu _travehit_ pons agmen, IV, 487 V.L.
_Transverberat_ hasta, etc., II, 125; VII, 673; IX, 593; XIV, 408,
443; XV, 806.
_Transvolat_ trabs propiorem hostem, IV, 285 N.
_Trasymenus_ lacus, nobilitatus clade Rom., I, 49 N. et V.L.; V, 1 sq.
ad _Trasymena_ fluenta, miles Tyrrhenus captus, XIV, 150.
_Travehere_, IV, 487 V.L.
_Trebia_ fl. clade Rom. inclytus, I, 47 N.; IV, 498... 697.
precibus Junonis suscitat undas, IV, 573 seq. N.
insurgit in Scipionem, quem numen fluvii increpat, IV,
638... 697 N.
_Tremulus_ pontus, seu liquor, II, 664; XII, 732; XIII, 26.
ductus hastæ, IV, 258 N.
conatus, IV, 211.
_tremula_ flamma, I, 357.
umbra, VII, 145.
imago, XIV, 566.
_tremulum_ corpus, XIV, 599.
nutamen cristarum, II, 399.
_tremula_ antra, XII, 138.
_Tremunt_ limina portæ sonitu, VII, 49 V.L.
hoc victores fecisse, XV, 551 N.
iræ, VII, 581 N.
_tremere_ aliquid, seu aliquem, II, 53 N.; X, 443; XVI, 10, 93.
inceptis, XI, 323 N.
_trementes_, seu _tremebundæ_ hastæ, II, 448; V, 628; VI, 251;
X, 118 N.
venæ, II, 467.
muri, I, 637.
_Trepidant_ mœnia, I, 129.
sidera, VIII, 655.
_Trepidus_ somnus, XV, 48 N.
cursus, VIII, 222 V.L.
equus, XIII, 146 N.
_trepida_ urbs clangoribus, XIV, 667.
planta, VIII, 281 N.
pietas, VI, 100 N.
_trepidi_ rerum, seu salutis, II, 234 N.; IX, 584; XII, 13.
pietate, XVI, 474 N.
_trepidæ_ res, VII, 1 N., 88; XI, 166.
_Tribuunt_ Dii secundi hunc diem Murro, I, 455.
_tribuere_ locum facto, XII, 313.
_Tricastini_, III, 466 N.
_Tricorporis_ iræ, XIII, 201 N.
_Tridens_ cæruleus, XIV, 13.
sævus, III, 53 N.
æs, seu rostrum, VI, 358 N.
telum Neptuni, XVII, 242.
_Tridentipotens_, XV, 159 V.L.
_Trieteride_ mota Edonis, et _trieterica_ sacra, IV, 776 N.
_Trifaux_ forma Cerberi personat, II, 551 N.
_Trifida_ lingua serpentis, II, 587 N.; VI, 222 N.
rostra, VI, 358 N.
_Triformis_ Diva, I, 119 N.
_Trilix_ auro lorica, II, 401 N.
_Trinacrius_ rex, XV, 423 N. Cf. III, 257.
_trinacria_, V, 489 N.; XIV, 11 N.
mœnia, XIV, 614 N.
_Triocala_, seu _Tricala_, XIV, 270 N.
_Tripodas_ sacros Autonoe tenebat, XIII, 401; XVII, 281.
_Triquetræ_ oræ, V, 489 N.
_Tristis_ terror, ira, ursa, XI, 540 N.
fragor, seu cælum, XII, 603 V.L.
terra cælo, XII, 371 N.
Calydon Dianæ, XV, 307 N.
Titan, XIV, 345.
sitis, VI, 94.
_tristes_ anni, XV, 597.
Superi, IV, 547 N.
tenebræ, VI, 150.
epulæ, III, 281.
_tristia_ corda, jussa, dicta, I, 147 N.; II, 2.
ausa, II, 495 N.
_Trisulca_ lingua, VI, 222 N., 263.
_Triton_ excitus æquore, inflat buccinam, seu tortam concham,
XIV, 373 sq. N.
_Tritonia_ Pallas, III, 322 sq. N.; IV, 533 N.; IX, 297, 440.
_Tritonis_ Nympha, II, 65 N.
palus, III, 322 sq. N.; IV, 533 N.; IX, 297.
_Triumphare_ clamore, XVI, 444.
_triumphantis_ habitus, XVII, 645 N.
_Triumphus_ Scipionis describitur, XVII, 629... 650 N.
in _triumpho_ simulacra urbium, populorum, etc., in ferculis
portabantur, et qualia, XVII, 635 sq. N.
_triumphum_ ducit fama, XVI, 594 N.
_Triviæ_ lacus, nemus, VIII, 362 N.; XIII, 786.
_Trogilos_, XIV, 259 N.
_Troius_ exsul, I, 42 N.
_Troia_ mœnia, XVI, 678 N.
_Troja_ bis, vel ter capta, I, 43 N.
in _Trojam_ raptæ mille carinæ Græc., III, 229 N.
_Trojana_ gens, XVI, 655, 658 N.
altaria, I, 543 N.
_Trojugenæ_, XVI, 658 N.
_Trojugenis_ vulgus amicum durat, XIV, 117 N.
_Tropæum_ fixi capitis, II, 209.
insigne stat urbs, XIV, 683 N. [recte 682 et not. ad v. 680]
navale, VI, 663.
_tropæa_ Salaminiaca Eoaque, XIV, 282 N. et V.L.
Agathoclea, XIV, 652 N.
æquorea, XIV, 32.
Cf. I, 221 N.; IX, 382; XI, 549 N.; XV, 491.
_Truentinæ_ turres, VIII, 433 N.
_Truncata_ frons, IV, 539 N.
membra, XIV, 490; XVII, 149 N.
_Truncus_ capitis, X, 310.
_trunca_ frons, III, 42 V.L.; IV, 539 N.; IX, 400.
_truncum_ caput auribus, VI, 50.
_trunci_ artus capitum, VI, 9.
_Trux_ os, I, 132.
ira, V, 299.
procella, III, 228.
lingua, III, 305.
audere, XIII, 220.
_Tu vos vobis_ abstulit pavor, IV, 403 N.
_Tuba_ Tyrrhena, II, 19 N.; IV, 167 N.; V, 12 N.
_Tudæ_, seu _Tude_, v. _Tyde_.
_Tuder_, seu _Tudertum_ devexum pendet, IV, 222 N.; VI, 645 N. VIII,
462.
_Tueri_ nomina, sola fama cladum, IX, 353.
_Tullia_, Servii f. ardenti Phlegethonte natat, XIII, 833 sq.
_Tullius_, regia progenies, VIII, 404 sq. N.; XII, 175.
_Tullus_, IV, 183.
_Tum_ et _tunc_ permutantur, VI, 299 V.L.
_tum_ me scindat, nisi, etc., XV, 538 sq.; XVI, 695 sq.;
XVII, 465 sq.
_Tumefactum_ mare, I, 197; III, 54; XVI, 98.
cor, II, 28; VII, 14; VIII, 232.
_Tumere_ atavis, secundis, ad nomen patriæ, vana, etc., IV, 150;
VI, 598 N.; VII, 73; X, 51, 176; XI, 556; XV, 292; XVII, 429.
rabie, bile, ira, II, 626 V.L.
_Tumescit_ fluctus flatu, I, 471.
_Tumidus_ sponsa, ore, etc., V, 290; VII, 636; XV, 675.
vox, XI, 69.
_tumida_ vela, I, 575; VII, 243.
cervix, VI, 233.
lingua, XVII, 120 N.
unda, seu fluctus, X, 319; XVII, 290.
_tumidi_ Galli, XI, 25.
_Tumor_, ira, II, 626 V.L.; XIV, 117.
pro superbia, II, 288 N.; III, 246; VIII, 545; XIV, 117; XV, 689;
XVII, 119 N.
_Tumultus_ pugnæ, XV, 730 N.
animi, X, 372 V.L.
_tumultu_ fretum rapitur, XIV, 146.
_Tumulus_ Hesperiæ Cannæ, I, 50 N.; XIV, 285 N.
inanis, seu honorarius, v. _Cenotaphia_.
_tumulos_ celebrare, XVI, 292 N.
_Tunc_, vide _Tum_.
_Tunger_ Maurus, VII, 682.
_Turba_ Cereris, XIII, 535.
Veneris, XI, 395 N.
Libyssa, I, 247 N.
_Turbare_ pontum sanguine, VII, 150; XI, 139.
terras pontumque, I, 37 N.; XVII, 352.
populos armis, IV, 704.
loquentem, II, 329.
_turbat_ clamor, XI, 602.
_turbant_ classica portas, I, 271.
tela Tisiphones Jovem, II, 535.
_turbatus_ casu, I, 518.
mundus, XII, 336 N.
somnus, I, 66.
vultus, IX, 462.
equus, I, 255 N.
malis, II, 642; XII, 502 N.
_turbata_ gens luctu, I, 169.
Saturnia ira gradum, II, 529 N.
casu, I, 518.
frena pavore, II, 199 N.
pax, III, 416.
_turbatum_ os fletibus, XIII, 696.
mare carinis, III, 174 N.
_turbatæ_ hortatibus aures, II, 580.
undæ, VII, 254.
_Turbidus_ infit, invadit, etc., I, 477 N.; II, 559, 619; V, 380;
XII, 255; XV, 296.
amnis, XVII, 121.
_turbidæ_ iræ, IX, 23; XII, 417.
_turbidi_ ausi, XIII, 214.
_turbida_ tempestas, I, 134.
stagna tabo, I, 49.
nubila, IV, 441.
_Turbo_ acer equitum, XV, 627 N.
Tartareus, VI, 175.
_turbine_ sævo clades veniunt, I, 41 N.
rupto, V, 208 N.
Martis, II, 4 N., 555; XI, 101.
letifero stridet serpens, III, 191 N.
pugnæ inpacti, IV, 370.
terræ motæ, V, 632.
murali, IX, 568.
nigro sanguinis, IX, 365.
directo intorquet robur, IV, 540 N.; XVI, 58, 498.
saxi, II, 135 N.
fraxini, V, 548 N.
fatorum, V, 54 N.; IX, 287.
cæco ventorum, I, 538 N.
pugnæ, V, 350.
telorum, XIV, 297 N.; XVII, 407.
nigro lanceæ, XV, 631 N.
furiali tollitur clamor, XVI, 319 N.
effundit vires, XVI, 498 N.
flammarum, XIV, 65.
_Turgentia_ colla, II, 546.
_Turpat_ ora pallor, VII, 631.
_Turpis_ senecta, XV, 651 N.
_Turrigera_ fera, IV, 408; IX, 560.
_Turris_ poliorcetica ejusque tabulata, I, 348 sq., 362; XIV, 300 N.,
419.
pericli, II, 576 N.
_Turrita_ frons collis, I, 327 N.
tempora cinctus murali corona, XIII, 366 N.
figura celsa, alma Carthago, XIII, 13.
moles, IX, 239 sq. V.L.
_turritum_ dorsum, IV, 599.
_Tuscula_ mœnia, VII, 692 N.
_Tuscus_ lacus, VII, 378 N.
Thybris, VIII, 362 N.; XIII, 6; XVII, 15.
_Tussis_ aspera quatit pulmonem, XIV, 601 N.
_Tutela_ navis, v. _Navis_.
_Tutia_ fl., XIII, 5 sq. N.
_Tuto_ discrimine, XIV, 510 N.
_tutis_ telis incessere, V, 444 V.L.
_Tuus_ Mars, I, 118 N.; XV, 801 N.
_Tyde_ Ætola, III, 367 N.
a Diomede condita, XVI, 368.
_Tydides_, XIII, 48.
_Tymbrenus_, II, 633.
_Tyndaris_, seu _Tyndarium_ opp. et _Tyndaridæ_, XIV, 208 N.
_Tyndarium_ Tarentum, XV, 320 N.
_Typhæus_, seu _Typhon_, cui inposita Inarime ins., VIII, 540 N.;
XII, 660.
sub Ætna, XIV, 196 N.
_Tyrannus_ Tyrius, I, 239 N.; IV, 196 N., 707.
_Tyriæ_ leges, XV, 5 N.
Cf. I, 82, 143, 239; III, 1; XV, 318, 732.
_Tyrrhena_ pubes, I, 111.
tuba, II, 19 N.; IV, 167 N.; V, 12 N.
vada, XVII, 601 N.
_Tyrrhenæ_ oræ, VII, 29 N.
_Tyrrhenus_ tibicen, IV, 167 N.
tubæ inventor et auctor gentis _Tyrrhenæ_, V, 9 sq. N.
U
_Uber_ campi, IV, 544.
Rutulo sanguine Thapsus, III, 261 N.
parvus sub _ubere_ natus, III, 63 N.
_Ubi_ nunc sunt Scipiadæ, etc., VII, 106 N.
_Udi_ campi, VIII, 506.
_Ufens_ fl., VIII, 382 N.
miles, IV, 337; IX, 587 V.L.
_Uligo_ pestifera, VIII, 379.
_Ulixes_, II, 182.
_Ulnis_ validis gurgitem frangere, III, 457.
_Ulterior_ corona militum, VII, 589 N.
_Ultima_ virtus, I, 560.
mundi, VII, 108 N.
rerum, VII, 221.
pompa, XV, 391 N.
fata, VII, 224 N.
pati, VII, 23.
_Ultor_ dies stat, II, 495.
_Ultrix_ hora vocat, V, 655 N.
lancea, I, 539.
_Ultro_, varii sensus, VI, 678 V.L.
_Ululat_ flebile ripa, VI, 285 N.
carmina, III, 346.
dolor, VI, 563 N.
_ululatus_ Nymphis Tagus, I, 156 N.
_Umber_ (canis) nare sagax feras exigit, III, 295 N.
_Umbo_ ærati luminis, II, 211 N.
_umbonem_ incutere fesso, II, 256 N.
_umbone_ urgere catervas, XIV, 135.
premere jacentem, XV, 797.
_umbonibus_ junctis teritur, IV, 352 N.
_Umbra_, I, 97 N.
magni corporis, ingens, parva, in inferis, V, 421 N.;
VIII, 145 N.; X, 288; XI, 346; XIII, 799.
belli, XV, 316 N.
humens, seu uvens noctis, et juventa, I, 259 V.L.
_umbram_ facere tropæis, XIV, 283 N.
trahere tellure, III, 409 N.
_umbræ_ fluvio nutritæ, IV, 679 N.
nemorum, XIV, 302 N.
nigrantes, XII, 122.
frondentes, XII, 354 N.
squalentes picearum, I, 83 N.
cavæ, XIII, 894.
laceræ, XII, 547 N.
obscuræ, XV, 386 N.
vagantur corpore insepulto, XVI, 293 N.
Ausoniæ rediviva in bella retractant dextras, X, 256 N.
eo habitu ad inferos descendunt, quo erant tempore mortis,
XII, 547 N.; XIII, 825.
amplexu petitæ fallunt, XIII, 648 seq. N., 651 sq.
fumo et nebulis similes, XIII, 652.
non sensuræ, quid gesserint, XV, 45.
strident, XIII, 798 V.L.
_umbris_ demittere, I, 439 N.
pacem dare, XVI, 293 N.
revocare aliquem, XVII, 462.
_ad umbras_ tantum hosti superest, VII, 102 N.
Cf. _Manes_.
_Umbrat_ quercus fastigia montis, V, 488.
olea montes, XIV, 24.
capillus, I, 403.
barba rictus, V, 440.
_umbratus_ visus Panis Dei, XIII, 342.
Bætis cornua ramo, III, 405.
_Umbriæ_ fluvii et urbes, VIII, 446 sq. N.
_Umbrifer_ mons, XIII, 219.
_Umbrosus_ mons, V, 45, 481.
_Una_ pro _cum_, III, 268 N.
_Unanimum_ pectus, XVI, 251.
_Unca_ pondera curvati ferri locat navita, VI, 355 N.
naris ob pestem, XIV, 604 N.
_uncæ_ inanus tela, XIV, 322 N.
_Undæ_ Boiorum, IV, 159 N.
sanguinis, IV, 159 N.; X, 239 N.
flammæ et fumi, II, 631 N.
_Undans_ flamma et fumus, II, 631 N.; IX, 446 N.
dolor, ira, cura, VIII, 288 N.; XI, 548.
vulnus et sanguis, X, 239 N.
amnis strage, XVII, 602.
procella, seu nubes pulveris, V, 538 N.; XIII, 158.
pectus felle, XI, 548 N.
_undantem_ tabem torquet serpens, XVII, 450.
_undantia_ fluitant frena, VIII, 283 N.
_Unde_, I, 283 V.L.
_Undivagus_ uritur Python et Corniger Hammon, XIV, 572.
_Undosa_ regna, V, 21.
Berenicis, III, 249 N.
_Ungere_ tela cruore, IX, 13.
pice, I, 355.
vulnus succis herbarum, V, 352.
_Ungues_ ferri curvi, XIV, 324 N.
_unguibus_ femineis læsum corpus, XV, 761 V.L.
_Unguine_ pingues tædæ, XIV, 427.
_Ungula_ pulsat axem, XVI, 376 N.
vix toto cornu emicat, XVI, 319.
Phaethontia dispergit rores, VII, 206.
_Unicus_ rerum fessarum, X, 273 N. et V.L.
_Uniones_ rubri maris, in aure lucentes, XII, 231 N.; XIV, 663 N.
_Unum_ naufragium, XIV, 285 N.
non _una_ fides, XIV, 351 V.L.
_unum_ vidi vultum, _unum_, etc., VII, 387 N.
_Urbs_ e mœnibus spectans, II, 257 N.
condenda, aratro signari solebat, XIII, 117 N.
_Urere_ gentem flammis, II, 351; VII, 490 N.
saltus ad pabula, VII, 365 N.
pectora flammis decoris, XVII, 294 N.
_urit_ Phlegethon ripas, XIII, 563.
stimulis metæ finis, XVI, 513 N.
fames, II, 482 N. [locus incertus]
frigus, IV, 68 N.
_usta_ cutem soror Mauri, II, 439.
Cf. _Exurere_.
_Urgere_, seu _urguere_ vestigia Pœnorum, XII, 223.
ultima fata, seu fortunam, VII, 224 N.
in hostes mucronem, etc., X, 25; XV, 685.
voce, I, 383 N.
pondere arboris, V, 252.
factis quemque, IX, 245.
umbone, XIV, 135.
juvenem cavare humum, XIII, 428.
_urget_ Romanos hinc rupes, hinc vox, etc., V, 199 N.
vapor, IV, 686.
prælium, VI, 265.
fortuna, IX, 9.
_urgent_ vestigia nati ad manes, XII, 419 N.
mala, VI, 374.
membra terras, III, 201 N.
_Urna_ minans dira, IX, 27 N.
_Uti_ Marte suo, XV, 801 N.
_Utica_ prisca situ, III, 241 N.
_Uva_ apum, II, 221 V.L.
_uvæ_ odoratæ, VII, 191 N.
_Uvens_ palatum, VII, 651 N. et V.L.
_uvens_ et _uvidus_ N. Heins. passim conji. pro _humens_ et
_humidus_, I, 259 V.L.; II, 469 V.L.; III, 522 V.L.;
VIII, 458 V.L.
_Uvifera_ arva, VII, 207, 263.
_Uxama_ Sarmatica, III, 384 V.L.
V
_Vacat_ non invidiam timere, etc., VII, 269 V.L.
quatenus indulgere, XVII, 373.
_Vacca_ urbs, III, 259 N.
_Vacuare_ ora cerebro, XIII, 477.
penates inpensis, XI, 569.
_Vacuus_ aer, I, 97 N.
hiatus, VII, 722 N.
_vacuum_ bello, II, 555; XVII, 228 N.
cubile, II, 86.
_Vadum_ pro aqua, mari, fluvio, I, 52 N., 157; II, 1; III, 53.
_Vada_ flava Symæthei, XIV, 231.
_Vaga_ urbs, III, 259 N.
_Vagenni_, seu _Vagienni_, VIII, 605 N.
_Vagina_ eburnea, XVI, 207 N.
_Vagitus_ gravis infantum ominosus, III, 77 N.
_Vagus_ Afer, XV, 538 N.
Chrysas, XIV, 229.
miles, IV, 826 N.
Diomedes et Hercules, XVI, 368 N.
victor, XIII, 763.
_vaga_ imago, VII, 144 N.
Cymothoe ac mare, III, 58 N.
_vagæ_ volucres, II, 96; XVI, 565 N.
_vaga_ tonitrua, XV, 144.
_vagos_ cursus vertere, V, 630; IX, 242 N. et V.L.
_Valere_ numero, VIII, 509.
manu, XI, 392.
mente pudica, XVII, 31.
augurio mentis castæ, XIII, 819.
_Valeriæ_ gentis origo et auctor _Valesus_, _Valesius_, _Valerius_,
v. _Volesus_.
M. Valerius Corvinus et Messala, V, 78 N.
_Vallat_ Thebas chelys, XI, 443 N.
_vallare_ castra monitis, VII, 408 N.
_vallata_ urbs monte, XV, 405 V.L. [in V.L. ad v. 406]
galea dentibus apri, IV, 559 N.
porta, XII, 490 N.
_Vallum_ elephantorum, IX, 581.
_Vaniloquum_ os, XIV, 280.
_Vanus_ morsus, X, 296.
haruspex, V, 163.
tumor, III, 246.
ictus, V, 570.
_vana_ dextra, seu turbo, IV, 557 N.; VI, 249 N.
fides, XIV, 351 V.L.
oscula, XIII, 652.
luctari, XVII, 313.
minitari, I, 306 V.L.
murmura, XII, 629.
_vanum_ æquor, II, 459 N.
_vani_, II, 459 V.L.
_Vapor_ sævus urguet, IV, 686 N.
_vaporis_ victor, V, 180 N.
_Varenus_ Mevanas, IV, 543 sq.
_Variare_ prælia, XIII, 206.
exsequias, XIII, 469.
per artem vestes, XIV, 659.
_Varro_, homo sordido loco natus, suffragiis turbæ forensis Consul
creatur, VIII, 242... 257 N.
dux temerarius, VIII, 258... 277; IX, 1... 177.
trepide fugit, IX, 644 sq.
tristis redit Romam et benigne excipitur, X, 615... 639.
_Vascones_, III, 358 N.; V, 197.
_Vasta_ silentia noctis, I, 67 N.
Syrtis, I, 408 N.
_Vastant_ cava tempora venti, I, 206.
_vastare_ greges, VI, 161.
agmina clava, II, 155.
Bruttia signa, XVII, 432.
iter, et mentem, III, 469 N.
_Vates_ sacri, XII, 408 N.
Stygia, II, 427.
pleni et toti Dei, quos Deus intrat, inrumpit, insidet, inplet,
possidet, III, 697 N.
iis inest numen, XIII, 787 N.
_Vaticiniorum_ frequens usus in sermone poetico, I, 125 sq. N.;
XIII, 507 sq.
_Vectem_ vibrare, VIII, 552 V.L.
_Vectones_, III, 378 N. et V.L.
_Vector_, XVII, 137.
_Vehere_ bella per æquor, VII, 472 N.; XV, 162.
_vehitur_ qua Titan, XIV, 641.
_Veientes_ pugnant cum Fabiis, II, 4 sq. N.; VII, 40 sq. N.
_Velatur_ pallor casside, XIV, 637.
lino, III, 24.
_Velinus_ fl., IV, 183 N.
_Veliternus_, XIII, 229.
_Velitræ_, VIII, 377 N.
_Velle_ famam nomenque, XII, 473 N.
arma, II, 518 N.
ac nolle ambobus idem, IX, 406 N.
quid _vellet_ crastinus Auster, XIV, 455.
_volet_ Roma, etc., V, 601 N.
_volens_ propitius, V, 167 N.
_volentem_ cepere postes, VII, 174 N.; XV, 480; XVI, 142, 218.
_volentia_ saxa, XI, 442 N.
_Vellera_ depexa ramis, XIV, 664 N.
circumdare saucio h.e. vittas, VI, 92 N.
fucare, XVI, 176 N.
niveæ lanæ tondere, XV, 706.
_Vellere_ dextram, IX, 520.
sede Calpen, IX, 319.
dum certant signa, V, 66 N.
_Velum_, ex aplustri dependens, X, 324 N.
_vela_ dare, III, 7; XVI, 178.
dare labori, famæ, fatis, III, 706 N.
substringere, seu contrahere, I, 689 N.
deponere, II, 11 N.
fundere, I, 25 N.
subducere, VI, 325 N.
Cf. _Carbasa_.
_Venæ_ electri, I, 229.
sitientes Barces, III, 251.
silicis, II, 445 N.
terræ, VII, 490 N.
_Venafrum_, VIII, 401 N.
_Venale_ vulgus, XIII, 680.
_venales_ animæ, XV, 500 N.
in prælia dextræ, V, 195.
_Venatricum_ humerus pectusque dextrum nudatum, XII, 715 N.
_Venatu_ h.e. pellibus induta, VIII, 516 V.L.
_Vendere_ honorem rerum exitio, VI, 474 V.L.
_Venenum_ Assyrium, XI, 40 N.
blandum desidiæ, III, 580 N.
fraudis, VII, 260; XIII, 536.
invidiæ, XI, 547 N.
mentis, XI, 307.
_veneno_ infecta tela et gladii barbarorum, I, 219 N.; III, 272 sq.;
XV, 681 sq.
_veneno_ et telis comparantur vis amoris, oscula, etc., VII, 453 N.
_venena_ domare tactu, VIII, 499 N.
_Venerari_ Divos, XI, 502 N.
honore, IV, 700.
_veneranda_ Cybele, IX, 293 N.
_Venetæ_ gentes, XII, 217.
_Veniam_ poscere deos, IV, 766 N.
_Venit_ mihi gloria pugnæ, II, 229; V, 173.
Corus in carbasa, I, 688.
templis plurima hostia a populo, IV, 813.
mater in nepotes Herculeos, in nomen, etc., VI, 636 N.
in seros nepotes, IV, 399 V.L.
telum in artus, XV, 376.
in terga, XVI, 55.
vigor membris, VII, 594.
quercus a prima die, III, 690 N.
_venire_ in enses alicujus, IX, 198 N.
ad magnos Deos, IV, 731 N.
_veniens_ clades, I, 41.
_venientia_ fata, seu sæcula, I, 137; III, 11.
_ventura_ sæcula, VIII, 407.
_ventum_ huc, ut, etc., XII, 556 N.
_Ventilat_ aura jubas, XVI, 443.
flatus incendia, XVII, 506 N.
pinum, XIV, 432 N.
_Vento_ populari, seu iniquo, et rumore, convicio, etc., jactari,
VIII, 291 N.
_ventis_ quid tradere, I, 62 N.
_ventorum_ prælia, III, 658 sq. N.; IV, 321 seq. N.; VII, 569
sq. N.; XII, 617 sq. N.
carcer, VII, 658 N.; XIV, 71.
alæ, I, 589 N.; XII, 617 N.
frontes, capita ac tempora alata, VII, 257 N.
_venti_ promiscue ponuntur, XII, 617 N.
_ventos_ relinquere post terga, XVI, 335.
anteire lacerto, XVI, 561 N.
_Venuli_ sanguinea cervice revellens telum, IV, 181.
_Venus_ occulta, III, 381.
Lucrina, XIV, 410 V.L.
e spuma maris nata, XVII, 285 N.
ejus fœdera passæ, II, 83.
apud Jovem queritur de periculo Romanorum, III, 557 sq. N.
ejus gens, IV, 133 N.; XII, 324.
Scipionem cum Trebia pugnantem, ope Vulcani, periculo eripit,
IV, 667 sq. N.
Erycina, VI, 697 N.
ejus currui juncti olores, vel columbæ, vel leones, VII, 441 N.
ejus studium in ornanda coma, et opera Cupidinum in hac re,
VII, 446 sq. N.
cestus, seu cingulum, quo vestem ligat, VII, 447 N. et V.L.
purpurei capilli et amictus, VII, 447 et V.L.
roseum os, VII, 448 N.
Cypria et Paphia, VII, 456 N.
certat de pulchritudine cum Junone ac Minerva, VII, 437... 471 N.
nitenti vultu ridens adfulsit, et omnia circa nemora, spirantem
sacro traxerunt vertice odorem; nec judex Paris sedisse valet,
fessique nitoris luce cadunt oculi, ac metuit dubitasse videri,
VII, 467 sq. N.
ope Cupidinum Pœnos enervat Capuæ, XI, 385 sq. N.
ejus filii, VII, 446 N.; XI, 388 N.
insidias Junonis anteire laborans, fecit ut Jupiter amore
Pomponiæ caperetur, et sic nasceretur Scipio, XIII, 616 sq.
iram Neptuni mitigat, XVII, 283 sq.
_Ver_ ejusque adventus describitur, XII, 1 sq. N.
_Verber_ Baliare, I, 314 N.
Tisiphones, quo agitat manes, II, 530 N.
alternum pedis, III, 347 N.
centenum, seu centum remorum, XI, 490 N.; XIV, 487 N.
_verbera_ læta movent Luperci, XIII, 330.
incutit Erinnys, II, 625 N.
_verberibus_ torquere fretum, XIV, 360 N., 487 N.
_Verberat_ aquæ splendor laquearia, VII, 145 N.
_verberare_ aures, seu oculos, II, 580 N.; III, 694.
_Vercellæ_, VIII, 597 N.
_Vergellus_ torrens, in quo pons cæsorum structus, VIII, 668 N.
_Vergit_ favor ad Pœnos, VIII, 562 N.
mens ad Martem, II, 381.
Sicilia in Italiam, XIV, 77.
_Vero_, cum emphasi usurpatur, XVII, 460 V.L.
_Verona_ Athesi circumflua, VIII, 595 N.
_Verrere_ humum barbis, XIII, 311.
æquor retibus, XIV, 263 N.
_verrit_ tecta Deum crinibus, VI, 561 N.
_verrunt_ nautæ, venti, delphines mare, nubila, etc., XI, 472 V.L.
[V.L. ad v. 470]
_Verriculum_, XIV, 263 N.
_Versare_ se in vulnere, V, 577 N.
mentem in virgine, II, 168.
obliquos visus, II, 621 V.L.
Martem, VIII, 260.
ingloria fata, XVII, 569 N.
talia, XV, 541 N.
_versat_ miscetque omnia, VII, 141 N.
fortuna labores, X, 575 N.
_versant_ suspiria dirum murmur, XI, 221.
_Versus_, h.e. ordo, catenulæ loricæ, VII, 658 N.
_Vertere_ omen Latio, II, 380 N.
tristia omina in Æneadas, II, 54 N.
opes ad Pœnos, XVII, 74.
spes ad prælia, XV, 634.
agmina per campos, XI, 340.
jugera vomere, seu aratris, VII, 262; XIV, 34.
ad mensas et pocula partem diei, XVI, 226.
in se prælia discrimina omnia, VI, 266; IX, 429; XVI, 651.
consulta Senatus armis ac donis, I, 242.
leges, IX, 475.
regna, urbes, etc., X, 509; XIII, 748; XV, 93 N., 408.
_vertit_ rex ad Pœnos, XVI, 178.
clades populos ad Libyam, XI, 2.
fortuna favorem, III, 93.
Graius subito, I, 529 N.
_versus_ in se ab ira, XVI, 435.
in ora pastoris, XVII, 568.
vultus ad urbem, XIII, 2.
_versa_ decima ætas, XV, 526.
_versum_ æquor remis, seu ventis, VIII, 426 N.
_versi_ terga, VII, 680.
ad fœdera, XVI, 219.
_versæ_ habenæ, IV, 315.
tædæ ad funera, II, 184 N.
_Vertex_ et _vortex_ an differant, II, 631 V.L.; III, 475 N.
galeæ, IX, 446 N.
flammæ, II, 631 N. et V.L.; V, 513; VII, 355.
aquæ, seu fluvii, II, 631 V.L.; III, 475 N.
medius pugnæ, IV, 230 N.
_a vertice_ surgit ventus, seu venit procella, XVII, 255 V.L.
_Vertigo_ rapida, qua cælum stellas volvit, VIII, 173 N.
_Verutum_, jaculum, III, 363 N.
_Vesbius_, _Vesvius_, _Vesevus_, _Vesuvius_, VIII, 654 N.; XII, 152;
XVII, 593.
ejus cineres in Indiam delati, XVII, 592 sq. N.
_Vesevus_, v. _Vesbius_.
_Vespasiani_ laus, III, 597 sq.
_Vesper_ adest populique reposti, III, 325 N.
agit volucres ad cubilia, II, 216 N.
_Vesta_ pauper, VI, 76 N.
pugnat, IX, 292 V.L.
ejus sacra Troja adlata, I, 543, et V, 82 N.
_Vestales_ foci, I, 542 N.
exstincti sanguine, IV, 411 N.
_Vestalis_ virginis pœna in inferis, ob incestum, XIII, 848 seq.
Cf. I, 659 N.
_Vester_ Mars, I, 118 N.
Iberus, I, 480 N.
pro _tuus_, VI, 292 N.
_Vestigia_ sacra Herculis incolere, I, 505 N.
concita sacræ plantæ fert Pallas, VII, 463.
nuda militum, III, 235 N.
pedum pellunt somnum, VII, 300 N.
suspensa, XV, 614 N.
alternata trahens, I, 554 N.
premere, terere, et stringere, III, 550 N.; V, 180 N.;
XVI, 491 N.
retro rapere, VII, 621.
pro arena, VIII, 128 N.
urgere, XII, 419 N.
signare pulvere, IV, 147 N.
nulla signat arena, XVI, 485 N.
_Vestini_, VIII, 515 N. et V.L.
_Vestis_ rubra Pœnorum Iberumque in pugna, III, 236 N.
interius tegumentum corporis, et _amictus_, superius, VII, 447 N.
_Vestitur_ mons arboribus et _nudatur_, III, 640 N.
_Vesuvius_, v. _Vesbius_.
_Vesvius_ et _Vesvina_ juga, XII, 152 N.
Cf. _Vesbius_.
_Vetat_ virtus posse capi, II, 575 N.
suos latices abesse Bacchus, VII, 187.
_vetantia_ per saxa scandit, I, 495 N. et V.L.
_vetitas_ vias moliri, IV, 788 N.
_vetita_ est cuspis tramittere crates, V, 522 N.
_Vettones_, III, 378 N. et V.L.
_Vetulonia_, unde insignia consul. petiit Roma, VIII, 483 sq. N.
_Vetus_ laborum, IV, 530 N.; VI, 254 V.L.
bellare, V, 565 N.
_Vexat_ equus frena, V, 147.
fluvius iter, III, 469 V.L.
_Vexilla_, XV, 262 N.
_Viæ_ solis, XV, 809 N.
vitæ vocisque, XVII, 440.
ad virtutem arduæ, II, 578 N.; IV, 603 N.
_Vibrat_ (scilicet se) lancea, I, 539 N.
Cato, XV, 730 N.
lingua serpentis, II, 587 N.; VI, 222 N.; VIII, 247 N.
crista, seu coni penna, II, 398; IV, 156 N.
ventus cristas turbine, IX, 523 N.
incendium, seu ignis, II, 664 N.; VII, 144 N.; X, 365; XI, 327.
cometes, IX, 444.
_vibrans_ oratio, VIII, 247 N.
lingua, II, 587 N.
telum, IV, 552 N., 782 N.; XVII, 406.
splendor, VII, 144 N.
silvam, IV, 619.
calculus tremulum liquorem, XIII, 26.
_vibratus_ pontus tremula imagine, XIV, 566 N.
_vibrata_ sibila per auras, III, 185.
spicula per auras, II, 87; XVII, 407.
lingua per auras, VI, 222.
_Vicem_ ventorum tenet magister, IV, 715 N.
ferri dens præbet, VI, 48.
_vicis_ meritique labor æquatus, VII, 54 V.L.
_vices_ belli novisse, III, 13.
adloquio referre, IX, 152 N.
_vice_ hac, IV, 321.
_Vicinum_ letum, II, 207 N.
_Victimæ_ humanæ, IV, 367 N., 765 sq. N.
ad Clitumnum nutritæ, IV, 545 N.; VIII, 450.
earum fuga mali ominis, V, 65; XVI, 264.
_Victor_ vaporis, V, 180 N.
Boreas, IV, 245.
Vulcanus, XIV, 312.
evasi, XII, 503 N.
_Victoria_ alata, XIV, 675 N.; XV, 99 N., 737.
læto vultu adridens, V, 227.
vertit alas, XV, 737.
_Victrices_ flammæ, XIV, 428.
_victricia_ signa, I, 31.
spicula, IV, 168.
_Victus_ malignus, III, 280 N.
_Videre_ Acheronta, II, 367 V.L.
æternas umbras, VII, 741 V.L.
seros nepotes, IV, 399 V.L.
_visum_ ei, linquere saltus, XIV, 464 N.
_videtur_ æquare, aut etiam æquavit, XVI, 424 N.
_visus erat_ somnio, XVII, 162 N.
_vidi_ ipse, VI, 199 N. [nota ad h.l. non exstat]
_Viduata_ sedes belli, XI, 91 N.
regna lumine, III, 601 N.
tellus veneno, XII, 370 N.
_Viduus_ teli, II, 247 N.
_Vigent_ nova nomina lecto Dictatore, VII, 21 N.
_vigere_ voce, IV, 402.
solo conamine, VI, 35.
_Vigil_ vox, VIII, 209.
nox, XI, 409.
metus, VII, 286.
_Vigiliæ_ quatuor Rom. et totidem _excubiæ_, a tubicine commissæ et a
cornicine finitæ, VII, 154 sq. N.
_Vigor_ vividus in exiguis membris, VI, 305.
vocis, XII, 211.
urbis, II, 508.
nulli adspirare, V, 270 N.
poscendi, XIII, 268.
hausurus Latium, XVI, 11 N.
_Vile_ exemplum, V, 638.
_Villi_ ferax, VIII, 597 N.
_Villosa_ ora leonis, II, 193.
pectora heroum sætis horrentia, V, 441 N.
_Vincit_ vertex fumos, VII, 355 N.
turba campum, VI, 390 N.
lituos equus ejusque hinnitus, IV, 97.
fames, II, 490.
_vincere_ auro, XVI, 174.
ardua muri, XIII, 105.
finem metæ, XVI, 558 N.
primum hoc servasse parentem, IV, 429 N.
servare invitos, VII, 223 N.
_victus_ nulli ponere castra, V, 552 N.
sol telorum umbra, XV, 765.
agger, I, 368.
Lyæo mentem, XIII, 273 V.L.; XV, 115.
_victa_ virgo hospite sacro, VI, 634 N.
quercus Deo, X, 168 N.
lumina profundis æquoribus, III, 538 N.
_Vinctus_ montibus, VII, 393.
_vincta_ membra ad cingula, IV, 256.
mens vino, XIII, 273 V.L.
_Vincula_ curarum solvere somno, XVI, 228.
inponere Eridano, XII, 696 N.
in _vincula_ dare Thybrim, III, 511.
_Vindex_ belli curia, II, 456 V.L.
_Vindicare_ cui tumulum, III, 86.
_Vinea_ gravida dorso, XIII, 110.
_Vinum_ Falernum, seu Massicum, VII, 159... 211 N.
Tarraconis, III, 370 N.
Tmoli, VII, 210 N.
Chium, seu Ariusium, VII, 210 N.
Methymnæum, seu Lesbium, VII, 211 N.
Surrentinum, V, 465 N.
Setinum, VIII, 376 N.
Signinum, VIII, 378 N.
Sinuessanum, VIII, 527 N.
Allifanum, XII, 526 N.
_vina_ generosa Latii, III, 370 N.
aqua olim miscebantur, vel temperabantur, VII, 169 N.
_Viola_ tincta cervix, XII, 245 N.
_Violata_ planta, X, 260.
vestis murice, XV, 116 N.
cervix, XII, 245 N.
_violatum_ nomen Graviorum, III, 107 N., 366.
corpus crimine, XVII, 39.
corpus (vulnere mucronis, arundinis) V, 602 N.; X, 260;
XVI, 111 V.L.
_Violenta_ lumina, V, 275.
tellus, III, 653 N.
_violentum_ pectus, XIV, 224.
_Violentia_ ponti, XVI, 96.
_Vipereum_ flagellum, XIII, 611.
_Virbius_, IV, 380 sq.
_Virens_ ad bella senecta, I, 405 N.
largo Lyæo, XIV, 204 N.
flore ævi, I, 61 N.
_virentes_ anni, V, 414.
_virentia_ antra musco, XV, 775.
_Virga_ Mercurii fugans tenebras, III, 199 N.
_Virgata_ vestis, IV, 155 N.
tigris, V, 148 N.
_Virgilii_ laus et patria, VIII, 593 N.
_Virginea_ ara, I, 542 N.
_Virginia_ in inferis, XIII, 824 sq. N.
_Virgo_ dicitur et nupta quæque peperit, III, 435 N.
_Virgulta_ vallis, XII, 354 V.L.
_Viriathus_, seu _Viriatus_ et _Viriatthus_, III, 354 sq. N. et V.L.;
X, 219.
_Viridans_ umbra, XV, 18.
_Viridasius_, V, 551 sq.
_Viridis_ senectus, VII, 3 N.; XIII, 127.
consilio, III, 255 N.
_viride_ antrum, IV, 344 V.L.
_virides_ anni ausis, I, 187 N.
iræ, V, 569 N.
umbræ, VII, 168 V.L. [VV.LL. ad h.l. non exstant]
_Virrius_ a senatu Romano postulat, ut alter Consul e Campanis
creetur, XI, 65 sq. N. et V.L.; XII, 86 sq. N.
_Virtus_ multa solo, XIV, 23 N.
inproba, I, 58 N.
horrida, XI, 419 N.
velox, IV, 99 N.
Dea cum Scipione conloquitur, XV, 18... 128 N.
via ad eam ardua, II, 578 N.; IV, 603, 604 N.; XV, 101 sq.
tanta mariti prærepta mihi sorte, IV, 802 N.
parentis, VI, 535 N.
sibi pulcherrima merces, XIII, 663.
_Virus_ ingenitum, II, 288 N.
mentis flammiferæ, IX, 476 N.
futile linguæ, XI, 557.
_Vis_ elephantorum, virorum, Gestaris, Dolopum, Herculis, etc.,
IV, 599 N.; VI, 338 N.; XII, 261 N.; XV, 314.
sacra senis, VII, 9 N.
altæ noctis, III, 199.
insita fandi, I, 188.
aspera ponti, VI, 524.
_Viscati_ luci, VII, 674 V.L.
_Viscera_ telluris, I, 232; XII, 141.
montis, V, 396.
gentis, III, 709.
Itala, VII, 490 N.
turris, XIV, 308.
pinus, XIV, 382.
pro liberis, VI, 581 N.
ad nostra penetravit ferus mucro, VI, 581 N.
_Visus_ obliquos versare, II, 621.
_visu_ nocturno penetrat Capitolia, I, 64.
_Vita_ opaca, I, 395 N.
_vitæ_ tenebræ, XV, 70 N.
brevitas, III, 134... 142 N.; XV, 63 sq. N.
trames clivosus, VI, 120 N.
_Vitalia_ mammæ, X, 231 N.
_Vitiata_ vestis murice, XV, 116 N.
tellus palude, XII, 371 N.
mens sagitta, XI, 423.
_vitiatum_ dorsum fervidæ telluris, XIV, 591.
nomen barbarica lingua, III, 107 N.
_Viticola_ Falernus, VII, 193.
_Vitis_ Latiæ honor, VI, 43 N.
_Vitrea_ antra et unda, IV, 344 V.L.; V, 47; VII, 413 N.
_vitreis_ antris abscondere, VIII, 191.
_Vitrum_, v. _Glastum_.
_Vittæ_ Minervæ, XIII, 62 N.
albentes Syphacis, XVI, 240 N.
_Vivax_ senecta, VI, 587.
_Vividus_ vigor, VI, 306.
_vivida_ membra, VII, 64.
_Vivit_ gloria, VI, 549 V.L. [VV.LL. ad h.l. non exstant]
imago, statua, etc., v. _Spirare_.
_Vivus_ amnis, VIII, 125.
_viva_ unda, XII, 750.
_Vocabula_ dare terris, V, 11.
_Vocare_ manes, XVI, 310 N., 577.
Deos, per, seu in vota, II, 115 N.; XIV, 396 N.
populos in bella, II, 452.
armenta ad fontes, I, 284.
Deos, I, 94 N.; VI, 469, 680.
_vocat_ Hybla, ad certamen Hymetton, favis nectareis, XIV, 199.
ultrix hora, V, 655 N.
nos ira Senatus, II, 45 N.
_vocant_ nos fata, IV, 508 N.; X, 522; XVI, 598.
bella, ira, præda et venti, seu fluctus vela, IV, 508 N.;
X, 112 V.L.
magna incepta, VII, 163.
_vocati_ aggeres, XI, 444 N.
_vocatæ_ silvæ, VIII, 501 N.
_vocantur_ quæcumque Iberis, IV, 59 V.L.
_Vocitata_ Palatia regi, XII, 709 N.
_Vocontii_, seu _Vocuntii_, III, 467 N. et V.L.
_Vogesus_, IV, 213 V.L.
_Volat_ calamus, II, 218.
sonipes, IV, 146; XVI, 390 N.
_volare_ prior cunctis, IV, 514.
curru, II, 263.
_Volatu_, cursu, rapere campum, III, 308 N.
_Volcæ_ in Gallia, III, 445 N.
_Volesus_, seu _Volusus_, _Valesus_, _Valesius_, _Valerius_, II, 8 N.
et V.L.; XIII, 244.
_Volitat_ Massylus, XVII, 128.
_volitant_ manes exciti magico cantu, I, 97.
flammæ, VII, 367.
ovantes, I, 164.
_volitare_ profundo, III, 175.
per acies et ignes, XV, 41.
summas per Alpes, XVII, 319.
_Volucris_ somnus et sonipes, _volucer_ fama, X, 351, 470 V.L.
_Volumina_ gyro curvata anguis, XIII, 644.
calculi in unda, XIII, 25.
decima maris, XIV, 122 N.
_Volunx_ et _Volux_, V, 261 N.
_Voluptas_ Dea cum Scipione conloquitur, XV, 18... 128 N.
summum bonum, XV, 45 N.
plurimum nocet, XV, 92 sq.
_Volusius_, V, 261 N.
_Volusus_, v. _Volesus_.
_Volutare_ sc. mente, seu sub corde et secum, V, 369, 518 N.;
VIII, 177, 208; XII, 556; XVII, 185.
sermone eventum, I, 597.
Confer _Volvere_.
_Volvere_ res, fata, etc., I, 115 N.; XIII, 35 N.
iram exitiumque alicui, V, 518 N.
convicia, XVI, 544.
murmur, III, 698; VIII, 114.
ore Hannibalem, XI, 113.
nubem pulveream, XIV, 210.
oculos per aura, XVI, 189.
fundam per inane, X, 151.
pectore curas, XV, 19.
sc. animo, seu pectore, II, 482; V, 518 N.; XI, 34; XIII, 35 N.
ævum mutum inglorius, III, 579 N.
_volvit_ vertex flammas, IX, 446.
cælum stellas, VIII, 173 N.
_volvunt_ se anni et dies, III, 579 N.
_volvente_ die, III, 579 N.; V, 8 N.
_volvitur_ rota ævi, VI, 121 N.
per prona, XV, 235 N.
tempestas, V, 539.
vertex flammæ, IV, 307.
Cf. _Volutare_.
_Vomanus_, VIII, 437 N.
_Vomere_ vertere rura, XIV, 34.
_Vomit_ fax radios, I, 462 N.
terra cruores, V, 91.
ventus, mugitibus auras, IX, 522 N.
virus letale Avernus, XII, 123.
ægis nimbos, XII, 720 N.
frons flammam, XVII, 398 N.
_vomere_ sanguinis rivum, X, 182.
_Vorago_ inmensa in inferis, XIII, 562 N.
_Vorat_ agmina vertex pugnæ, IV, 230 N.
Vulcanus alimenta arida, XIV, 310; XVII, 97.
_Vorax_ flamma, IV, 685.
_Vorticibus_ rapidis mare torquet Boreas, I, 592.
Cf. _Vertex_.
_Vosegus_, _Vosagus_, IV, 213 V.L.
_Vota_ suprema capessere, I, 504.
precesque Deo ferre, XII, 327 N.
cetera nobis in dextra, XVI, 85.
_votis_ absunt Superi, XVI, 260.
Cf. _Vocare_ et _Secunda_.
_Vox_ trux, I, 67.
_vocem_ primam distinguere lingua, I, 78 N.
_voce_ implere terras, III, 618; VIII, 409 N.
_voces_ finitæ, I, 672.
_cum voce_ adtollit caput, IV, 660 N.
_Vulcania_ arma Achillis, VII, 120.
pestis, VII, 360; XIV, 423; XVII, 504... 594.
_Vulcanus_, et ignes subterranei et gigantes, XII, 139... 154 N.
[nota ad h.l. non exstat]
pascitur turbine venti, scandit ovans, et victor culmina lambit,
XIV, 307 seq. N.
exercetur pluteis adesis, I, 363 N.
opera præclaræ artis facit, IV, 433 N.
precibus Veneris motus Scipioni cum Trebia pugnanti opem fert,
IV, 667 seq. N.
invictus, indomitus, IV, 677 V.L.
non semper adversus Trojanis et hinc Romanis, IV, 677 V.L.
Cf. V, 512 sq.; XVII, 504 seq.
_Vulgare_ per orbem, seu terris, VI, 122; IX, 59.
_Vulgus_ militum, I, 399 N.; IV, 265.
venerabile, II, 697.
tremendum, V, 108.
_Vulnerare_ aures nuntio mali rumore, VI, 80 N.
_Vulnus_ Lychæi, h.e. ab eo inlatum, XIV, 434 N.
pro telo, I, 397 N.; II, 92 N.; V, 251 V.L.
pro ictu, IV, 387 N.
Ausoniæ, VII, 2 N.; VIII, 21.
antiquum mentis gerere, V, 648 N.
toto corpore, X, 512 N.
noctis infaustæ lenire, XVII, 111 N.
de _vulnere_ nostro nullus sanguis, XI, 394 N.
_vulnera_ pulcra adverso, sub pectore, non in tergo, V, 594 N.,
669 sq.; X, 7; XV, 382 N.; XVII, 304, 485.
purgare lympha, VI, 91 N.
non repetenda, VI, 320 N.
quanta, XV, 763 N.
osculari et adorare, VI, 573 N.; IX, 350.
_per vulnera_ emetiri noctes, III, 554 N.
_ad vulnera_ renovare viros cantu, IV, 170.
_in vulnera_ frangere proram, XIV, 548 N.
_in vulnus_ devolvi, II, 129 N.
telo non in sua _vulnera_ misso occidit, VII, 630 N.
_Vultur_ laniat renatos artus, XIII, 839 sq. N., 873 N.
_Vultur_ mons, IX, 491 N.
_Vulturnum_ opp. et _Vulturnus_, fl., VIII, 528 N.
ventus, adversus Romanos coortus in prælio Cannensi, IX, 491
sq. N.
_Vulturna_ vada, XII, 521 N.
_Vultus_ in ira, XIV, 530 N.
stans, XV, 29 N.
Tonantis patent, VIII, 652 N.
ablatus viro, IX, 398 N.
sanguine complere, X, 237.
_vultu_ sine voce precari, VI, 567.
patris tractat prælia filius, XV, 358 N.
X
_Xanthippus_ Ledæus, qui Regulum cepit, II, 305 N., 434 N.;
IV, 357 sq. N.; VI, 301 sqq. N.
ab ingratis Pœnis ipsius gloriæ invidentibus puppi projectus et
mersus, etc., VI, 680 sq. N.
Z
_Zacynthus_ comes Herculis et ab eo dicta ins. et urbs, I, 275 N.,
289 sq. N.; II, 581 sq. N., 603 N.
inde colonia Saguntum ducta, I, 273 sq. N., 379 N.
_Zacintho_ arma portata, II, 603 N.
_Zama_, Jubæ regia, ubi Hannibal victus a Scipione, III, 261 N.;
XVII, 292... 617.
_Zancle_, seu _Zanclæa_ mœnia, postea dicta Messana, I, 662 N.;
XIV, 48 N., 113.
_Zephyro_ salubri molle Surrentum, V, 466 N.
_zephyri_ lenes vexerunt nos ad pœnam, VI, 528 V.L.
[VV.LL. ad h.l. non exstant]
ex iis, seu ad eorum flamina concipiunt equæ Lusitanæ, III, 378
seq. N.; XVI, 364.
_zephyris_ blandis salubre ver, XII, 4.
_Zeusis_, VII, 665.
* * * * *
* * * *
Errata: Index Universus
_Adcedere_ / silvis, XVII, 570. [XVIII]
_Adspicit_ / _adspici_ solo sexu, III, 114 N. [1114]
_Ætnæi_ / _Ætnæum_ antrum, XIV, 527 N. [_Ætneum_ ... 427]
_Agger_ muri, I, 265 N. [205]
_Agitare_ / agmina ferarum, II, 437. [2, 437]
_Ambit_ fluctus, XIV, 367. [866]
_Atabus_, XV, 693 V.L. [L.V.]
_Auroræ_ ortus, primum limen et axis, V, 24 sq.; N. 55 sq. N.
[_sic scriptum: locus incertus_]
_Brenni_ ... IV, 233 N. et V.L. [IV, 233 V.L., N.]
_Brundisium_, VIII, 574 N. et V.L. [L.V.]
_Comparationes_ / sonitu ... IX, ... 354 sq. N. [154]
_Consumit_ / pudor peccando, XI, 34 N. [II]
_Coquere_ ... II, 327 [XXIII, 27]
_Cupressus_ ... X, 534. [“X” deest]
_Delphicum_ oraculum, v. _Cirrha_ et _Pythia_. [_Cyrrha_]
_Ducit_ / lustra, XVI, 689. [889]
_Durius_ ... I, 438 V.L. [Var. Lect.]
_Enare_ valles, III, 662 N. [3, 662]
Cf. _Tranare_. [cf.]
_Expendere_ / _expendamus_ pretium [_expandamus_]
_Expromere_ ... VI, 532 N. [“VI” deest]
_Fert_ / quid, XI, 562 N. [_bis_]
_Fovet_ / natum ad majora, V, 14. [V, XIV]
_Hercules_ / sæva noverca, II, 478 N. [III]
_Hispani_ / I, 222 sq. [“I” deest]
_Honor_ / Latii h.e. dii, VIII, 43 N. [VIII, 43 X.]
_Ictus_ vanus ... VII, 648 N. [619]
_Inferre_ / _inlata_ pubes stagnis, V, 631 V.L. [613]
_Inmitis_ / Aricia, IV, 367 N. [377]
_Instincti_ pectora, VIII, 242 V.L. [V.L.L.]
_Intorqueo_, _intorquet_ / ... XII, 662. [XII, XII, 662]
_Juro_ / sponte, X, 436 V.L. [V.L. X, 436]
_Lædit_ / XIII, 4 [XIII, IV]
_Lavatio_ post cœnam, XI, 418 N. [II]
_Lues_ ... V, 108 N., 390 N. [360]
_Marrucini_ ... XVII, 453. [753]
_Medici_ / _medicorum_ amictus adstrictus, V, 366 N. [369]
_Mevanas_, IV, 544 V.L. [524]
_Odrysius_ / XIII, 441. [“XIII” deest]
_Palici_ ... XIV, 219 N. [XIX]
_Perlustrat_ ... XV, 777. [XI]
_Phalanteum_ Tarentum, XI, 16 N. [II]
_Pholœ_, III, 495 V.L. [recte Pholoe]
_Plurimus_ jubæ, XVI, 362 N. [302]
_pressere_ Alpes XVII, 501 V.L. [V.L., XVII, 501]
_Purus_ sceleris, IV, 606 V.L. [608]
_Remi_ ... VI, 360 sq. N. ... VI, 363 N. [VII utroque loco]
_Remigum_ ... hortator, VI, 360 seq. N. [VII]
_Rhœteius_ ferox, II, 51 N.; XIV, 487 N. [_Rhæteius_]
_Serpens_ ... splendente sole, XII, 9 V.L. [VI]
_Servare_ ... gradus, VI, 565 N. [665]
_Telum_ ... II, 576 N. [676]
_Tramittere_ ... XVI, 700. [XVI, 00]
_Trepidant_ ... VIII, 655. [“VIII” deest]
_Tyriæ_ ... III, 1; XV, 318, 732 [III, 1, 15, 318, 732]
_Vertere_ omen Latio, II, 380 N. [389]
Italici additi:
in _actus_ comes ibat
_actus_ ingentes deserit
_æquora_ revomere
pars _animæ_ mundi
_Arpinum_ et _Arpinates_
ad _Atlanta_ extremæ viæ
_auspiciis_ agi
_Baius_, seu _Bæus_
_Bos_, seu _boves_
_Brenni_ populus
in _cæde_ telum relinquere
_Cæsernia_, _Cesernia_, _Æsernia_
_cætras_ plaudere
_Capillaris_, seu _capillata_ arbor
_cavata_ pinus
_ad certamen_ favis vocat Hybla Hymetton
_chalybem_ pati
_Cocyti_ vocabula mansere Lucrino
_comprime_ orientes fletus
_conciet_ nimbos
_coruscum_ fulmen
_corusca_ arx
_credere_ hoc ne Superis quidem
vix _credenda_ furere
_cruentum_ aurum
_Cythereius_ ignis
_dat_ jactare, portare, etc.
_data_ fœdera
_demissus_ crines vertice
_depasti_ scopuli
_dictis_ comes hasta
_equus_ Clœlii domino...
_equorum_ sanguinem qui bibant
ante _exspectatum_
_Fluxus_ ac _refluxus_
_Glastum_, seu _glassus_
in _gyros_ domitare equum
sinuare _gyros_
_Hispal_, seu _Hispalis_
_nituntur_ frustra monita
_obcumbit_ letum
_partem_ prædæ
_pedem_ premit
_pede_ teritur
_pignora_ Troiæ
_Pyrenæus_ ... vel _Pyrene_ dictus
_refluo_ lapsu
_Signinum_
_Tibur_ / seu _Tiburtus_
_Volucris_ somnus et sonipes, _volucer_ fama
Italici dempti:
_Acies_ / densa
_Adtonitus_ / curis
_Ætola_ tellus
_Exserere_ / ensis
_Inmitis_ Decius
* * * * *
* * * *
* * * * *
ADPENDIX
SIVE
DIATRIBE DE STYLO POETICO, ET POTISSIMUM SILIANO.
_N.B._ Hæc adpendix, divisa sectionibus quatuordecim, universum INDICEM
RERUM et VERBORUM in SILIUM ITALICUM feliciter concludet.
SECTIO PRIMA.
ADJECTIVA,
I. _secundo casui juncta more Græcorum, omissa voce causa, seu gratia,
ergo_, ἕνεκα.
adtonitus serpentis, VI, 231.
æger timoris, animi, delicti, III, 72; VIII, 108; XIII, 52.
æmulus ingenii Superum, XIV, 681.
æquales ævi, III, 404.
alternus animæ Pollux, IX, 295.
amans Martis, XVI, 106.
anhelus laboris, XV, 718.
anxia fati, IX, 349.
ardens animi, IX, 262.
avidus motus, leti, pugnæ, I, 56; VII, 69, 643.
cæcus fati, II, 206 N. et V.L.
capax laudum cladumque, VI, 617.
certus necis, IV, 197; VI, 27; VIII, 53.
conscia fatorum, VIII, 531 N.
cupidus cruoris, IX, 312.
deformis leti, I, 166 V.L.
degener belligeri ritus, virtutis, gestorum, VII, 291; X, 68;
XII, 287 N.
desolatæ virorum gentes, VIII, 588.
despectus tædæ, VIII, 54.
devius æqui, seu recti, I, 57; VIII, 316 V.L.
dispar sortis, seu animorum, V, 296 N.; VIII, 568.
ditior umbræ mons, XIV, 237.
ditissimus ævi, III, 397.
dives agri, pecoris, auri, prædæ, lactis, avorum, opum, ovium,
I, 393; III, 151; VI, 649; VIII, 461, 524; XII, 28; XV, 702.
docilis freni, XVI, 359.
doctus virgæ, seu pelagi, III, 293; VI, 356.
dubius vadi Aufidus, I, 52 N.
egenus decoris, frontis, rerum, VI, 304; VIII, 12.
egregius linguæ, V, 77.
erectus animi, XIII, 188.
experti sagittæ, VIII, 614.
falsus cupiti motus, XIII, 886.
fecundus veri, XIII, 490.
felix nemorum, necis, uteri, famæ, I, 395; II, 570; IV, 357, 396,
729.
ferax villi, VIII, 597.
fervidus ingenii et ævi, XVII, 413.
fessi salutis, rerum, belli, viæ, II, 234 N.
flavus comarum, IX, 414.
floridior ævi, XII, 482.
fluxa morum gens, IV, 50.
fractus opum, XIII, 876.
fugiens laborum, XII, 299.
furens animi, X, 210.
gnarus belli, rerum, metus, cæli, IV, 530; VII, 422; VIII, 69.
gravidæ mellis apes, II, 220.
ignara viri, II, 68 N.
inane deorum pectus, II, 309 N.
indignus avorum, III, 383 N.
indocilis pacisque modique, XII, 726.
infelix obitus, animæ, tori, ausi, culpæ, fidei, II, 682;
IV, 506 N.; VIII, 119; IX, 627; X, 630; XII, 432.
inglorius ausi, XII, 39 N.
inmodicus fugæ, XII, 268.
inops sedis, astus, mentis, Martis, cupiti, animi, I, 292; IV, 706;
V, 631; IX, 334; XII, 66.
inpatiens ævi, moræ, I, 227 N.; VIII, 4.
inpavidus somni, VII, 128 N.
inprudens tantæ pestis, VI, 166 N.
inritus incepti, VII, 131.
insuetus galeæ, III, 358.
invictus hiemis, æstus, famis, III, 326.
lætus rectoris, opum, tumultus, laboris, iræ, VIII, 546 V.L.;
XIII, 33; XIV, 279; XV, 569; XVII, 307.
largus comæ, rapinæ, mercandi, VII, 601 N.; VIII, 249; XV, 495.
laudandus vitæ opacæ et laborum, I, 395; V, 561.
lentus cœpti, III, 176 N.
levior opum, dextræ, etc., II, 102 N.; IV, 542 V.L.
liber campi, II, 441 N. et V.L.
lugendus formæ, III, 424 N.
macte virtutis avitæ, XII, 257 N.
maturus laudum, XIV, 495.
maximus ævi, X, 139.
melior fati, dextræ, V, 333; VII, 619.
memorandus belli, XV, 747 V.L.
modicus voti, V, 14.
mundus famæ, IV, 606 V.L.
mutabile mentis genus, VIII, 17.
nimius pugnæ, cruoris, vitæ, V, 232 N.; VI, 81.
notus fugarum, XVII, 147.
novus doloris, VI, 254 V.L.
nudus famæ et opum, IV, 606; XIV, 343.
optimus militiæ, XIV, 169 N.
orbus visus, XIII, 726.
par ætatis mentisque, IV, 368.
parcus cruoris et fugæ, III, 577; X, 32.
patiens ferri, seu teli, III, 575; X, 243.
pauper chalybis, sulci, penatum, III, 303; VIII, 543; X, 94 N.
perfida pacti, I, 5 N.
piger pericli, undæ, XIV, 264 N.; XV, 501.
plenus iræ, XVI, 511.
plurimus jubæ, XVI, 362 N.
præsagus belli, VIII, 656.
præscius luctus, seu Cannarum, V, 61; VIII, 27.
præstans belli, V, 92 V.L.
pravus fidei, togae, favoris, audendi, III, 253; VIII, 259 N.;
IX, 636; XII, 464.
prodigus animæ, I, 225 N.
pulcherrimus iræ, XI, 363.
purus sceleris, serpentum, IV, 606 V.L.; XII, 370.
rudis pelagi, IV, 713.
sagax fibrarum, etc., III, 344.
satiatus sanguinis, ævi, decoris, IV, 435 N., XVI, 604 N.
securus cædis, fati, equorum, pericli, mei, sceptri, X, 299 N.;
XV, 673; XVI, 344, 682; XVII, 611, 627 N.
serus fati, studiorum, belli, II, 206 V.L.; III, 255 N.
siccus sanguinis ensis, VII, 213.
sinister fidei, I, 56 N.
sitiens famæ, III, 578.
spernax mortis, VIII, 463.
spreta vigoris, XII, 28.
surdus pactorum, votorum, I, 692 N.; X, 553 N.
tenax ævi vitæque, XIII, 126.
tenuis opum, VI, 19.
trepidus rerum, salutis, curæ, II, 234 N.; VI, 574; IX, 584 N.;
XII, 13 N.
turbatus animi, XIV, 678.
turbidus iræ, ausi, XII, 417 N.; XIII, 214 N.
vacuus iræ, tædæ, X, 155; XIV, 446.
vanus voti, fugæ, XII, 261 N.; XVII, 138 N. et V.L.
venerandus senectæ, curæ, sceptri, II, 409; VI, 574; XVI, 249;
XVII, 248.
vetus laborum, operis, scientiæ, doloris, regnandi, bellandi,
militiæ, armorum, IV, 530 N.; VI, 616 N.; XI, 26; XVI, 201 N.;
XVII, 292 N.
viduus teli, II, 247 N.
vigil armenti, II, 443.
viridissimus iræ, V, 569.
Cf. inf. IV, pag. 670. [Sectio Quarta, IV]
II. _tertio casui juncta, more loquendi Græco aut singulari._
novus dolori, VI, 254 V.L.
indocilis Cereri terra, I, 237 N.
inhospita Baccho terra, I, 237.
facilis exiguo; facilis galea nulli, soli, etc., I, 615 N.;
IV, 433 N.; VIII, 559 N.; XV, 718 N.
Conf. inf. III, pag. 668, α, et V, pag. 670, β.
[Sectio Tertia, III α; Sectio Quarta, V β]
III. _quarto casui juncta e græca ratione._
Vid. inf. III, p. 669, β. [Sectio Tertia, III β]
IV. _infinitivis juncta græce aut insolenter._
acer metiri juga venatu, III, 338 N.
asper frena pati equus, aut jussis parere, III, 387.
audax raptare et invadere, I, 409 N.; III, 321.
bonus luctari, XIV, 453 N.
celeberrima generasse, etc., XIV, 197.
certus rumpere fœdera, non cedere, superari, I, 268; IV, 448;
XII, 624; XV, 490 N.
dignus fieri compos ausi, et vincere, XI, 364; XVI, 487.
dirus quassare, IV, 282 N.
doctus invertere lanas, XVI, 569.
facilis properare mortem, sprevisse, discedere, certasse, dedisse
lacrimas, etc., I, 225; IV, 753 N.; VI, 36; VII, 199; VIII, 59;
XI, 6 N.; XII, 163; XIV, 83, 101, 230, 279; XV, 315, 496; XVII, 323.
felix ducere, XI, 441 N.; XIII, 126.
ferox renovare odium, XI, 8.
inconsulius servare modum, VIII, 545 N.
indignus obcurrere sagittæ tam certæ, II, 111 N.
indocilis ferre, seu exuere fidem, XIII, 310; XV, 567.
ingens ferre mala, X, 215.
inpatiens teneri freno, seu terga dare, VI, 232, 254.
inprovidus servasse, IV, 284.
insignis anteire ventos, XVI, 561.
invictus palmam ferre, III, 327.
lætus domare labores, fallere astu, cingere ferrum, vivere ferro,
bellare, III, 575; VI, 482; VIII, 615; IX, 223; XVI, 564.
levis exsultare, X, 604.
lubricus capi, V, 18 N.
melior producere bellum, seu parere, I, 681 N.; XVI, 359.
minor certasse fatis, V, 76 N.
nescius vinci, tractare pontum, subdere colla fortunæ, III, 548;
IV, 714; X, 216.
nobilis æquavisse avum, XI, 74 N.
notus minuisse labores, XII, 331.
novus ferre jugum, XVI, 331 N.
parcus Martem lacessere, seu coluisse, I, 680; VIII, 462.
postremus ponere Martem, I, 160.
potens custodire, etc., XI, 594.
primus inire Martem, sumsisse laborem, etc., I, 242 sq., 160.
rudis ferre medicamina, versare Martem, VI, 90; VIII, 260.
sævior iras servasse, XI, 7.
scitus adcendere, XV, 594; XVII, 292.
sollers nutrire, adcendere, I, 79 N.; VIII, 258, 595.
sollicitus servasse, VII, 442.
spectatior non alter grata voce movere fora, I, 440.
superbus sprevisse, servare, æquare rura, III, 374; XII, 433;
XIV, 646.
tardus numquam nectere dolos, III, 234.
timidus agitare aprum, XVI, 574.
trux audere, XIII, 220 N.
vetus bellare, V, 565 N.
vilior fucare, VIII, 436.
Cf. inf. IV, p. 670. [Sectio Quarta, IV]
V. _neutra, posita pro substantivis, vel ita, ut sive hæc supplenda,
sive illa his adcommodanda sint._
acerba, XIV, 559.
adversa, V, 225, 373; VII, 10, 376; IX, 347; XII, 325; XV, 822.
æqua pati, XIII, 606.
angusta viarum, seu loci, V, 149, 174.
aperta, IV, 146; XIII, 245.
aperta campi, VIII, 556.
arcana, XIII, 494.
ardua muri, seu montis pervia, XIII, 105, 610; XV, 505.
arta, VI, 45 N.; XIII, 773; XV, 232.
aspera, II, 576; IV, 35, 603; IX, 371.
aspera ponti, VI, 359.
avia dumosa, latebrosa, longinqua, VII, 438; XII, 352; XIII, 92.
cærula, I, 21 N. (Cf. Ind.)
cana casside nudata, XV, 658.
cassa monere, XVII, 84.
cauta, IV, 804 N.; VII, 386 N.
clara, I, 570 N.
cruda locorum, III, 514 N.
densissima montis, III, 640; V, 392 N.
devia, IV, 489; VI, 69; VII, 53; XVII, 122.
digna viro audere, seu pati, IX, 625; XIII, 605.
dira sonare, minari, avertere, II, 563; IX, 27, 55.
dirum tonat aula, II, 671.
dubia, I, 562 N.
dura, XIII, 388.
dura viarum, laborum, rerum, omnia, III, 636; VII, 3, 578; XII, 110;
XV, 635.
excelsa loci, XV, 233.
exiguum, I, 615 N.
exiguum salutis, IV, 248.
extremum noctis, IV, 88.
extrema precari, ardere, etc., I, 632 N.; VII, 33, 320 N.;
XIII, 97 N.
extrema pericli, rerum, fati, belli, I, 559; III, 705 N.;
VIII, 25 N.; XIII, 386; XVII, 153.
fœda precari, VII, 708 N.
fortuita belli, IV, 499 N.
inane, seu inania, I, 97; II, 355; VI, 248; XIV, 244.
inane vastum, XIII, 526.
inania rerum, seu campi, IV, 8, 137.
infanda, V, 160.
infima vulgi, VIII, 249.
ingentia sperare, XVII, 535.
inhospita tanta, IV, 751 N.; VI, 308 N.
inmane audere, IV, 192.
inmedicabile visum seditio, XIV, 292.
inportuna locorum, III, 540.
insueta, IV, 601 N.
invia, III, 545; IV, 3.
invia devexa, dumosa, nemorosa, III, 632; IV, 304; XII, 376.
læta, VI, 566; XI, 386; XVII, 141.
languentia stagni, IV, 490.
leviora laborum, XII, 326.
lubrica, IV, 581, VII, 611.
magna, II, 275; IV, 428.
magna minari, promittere, loqui, VIII, 109 N.
meliora belli, II, 276.
memorata antiqua, XIII, 35.
mite et cognatum homini Deus, IV, 795 N.
nimium juris, seu regni, XIV, 670 V.L.
nota velle, XIV, 108.
oblata secundare, VIII, 228 N.
obscurum famæ, seu noctis, VIII, 508; XV, 591.
obsepta viarum, XII, 110.
plana, III, 532 V.L.; IV, 749; IX, 617.
præruptum, XIII, 336.
prava, VII, 388 N. [not. ad v. 386]
primum litus, III, 128.
profundum fluctisonum, etc., III, 46; VII, 282, 378; X, 590;
XII, 355; XIV, 16.
prona, III, 634; XV, 235.
prospera rerum, IV, 499 N.
quid rerum superest, VII, 451.
raptum, seu rapta, II, 502; III, 390.
sæva locorum, IV, 760.
secreta ruris, XV, 597.
secunda, IX, 346, 352; XI, 391.
secunda fortunæ, VII, 98.
serenum nitidum, seu tepidum, V, 57 N.; XII, 4 N. [V, 57: recte 58]
subita, IX, 98.
subita belli, IV, 499.
superos condere caligine, II, 611 N.
suprema, VIII, 66.
suprema precari, VII, 708 N.
campi, X, 206.
talia plecti, II, 372 V.L.
tanta, XII, 536 N.
tenue, IV, 248.
vana, XI, 558.
vicina Trebiæ, quatere, IV, 493; XII, 5.
ultima, II, 620.
ultima mundi, seu rerum, VII, 108 N., 221.
VI. _pro adverbiis posita._--æqua non premit gens fœderibus, I, 107 N.
æterno sub pectore fixum servat, VII, 554.
barbaricum gemere, XII, 418.
coruscum rutilat, XVI, 119.
credenda vix furere, XV, 452 N.
dignum mole viri nisus est, IV, 290.
dirum insonuit, seu tonat aula, II, 616, 671.
dira sonare, seu fremere, II, 563; IV, 378 N.
extrema ardere malis, rogare, etc., VII, 33 N.; XV, 468 N.
flebile inmugire, seu ululare, IV, 63; VI, 285; XIII, 258;
XIV, 217.
fœda precari, VII, 708 N.
furiale renidens, XIII, 375.
horrendum increpare, X, 6.
ignavum remum adtrahere, XIV, 538 N.
inmane audere, stridere, gemere, infremere, exclamare, IV, 192;
IX, 575; X, 205; XI, 244; XII, 418; XV, 383.
inopina spicula fundit, I, 326.
insperata juventus extulit se portis, I, 426 N.
justa queri, XVI, 408.
letale rubuit, VIII, 637.
letiferum nutare, seu intonare, I, 460 V.L.; II, 213.
lugubre inmugire, increpitare, XII, 140; XVII, 106.
magna minari, promittere, loqui, VIII, 109 N.
magnum nititur, XVII, 454.
metuendum exsibilat, XII, 138.
nimius ruit, XVI, 342 N.
ocior Euro, II, 173 V.L.
præceps fertur, VIII, 281 N.
primam urbem invadere, seu Libyen perfundere olivo, II, 255 V.L.,
406 N.; III, 324; X, 579.
primas Alpes amittere, XV, 731 N.
primis dare sua nomina muris, XI, 297 V.L.
primus dies docuit, XII, 273.
primus Phœbus spargit radiis montem, IX, 33 V.L.
prima feroces, VIII, 16 N.
prior infit, V, 316.
proximus tendit, XV, 410 N.
rapidis flammis vorare, XIV, 310 V.L.
rapidus ruit, V, 304.
sævum adridens, I, 398 N.
secreta pectora tentare, II, 480 N.
sera pavere, XVI, 690 N. et V.L.
seras portas pandere, II, 253.
sublime sedere, rapere, adcipi, ferri, III, 9 N.; IV, 144; VI, 235;
XI, 232 N., 274; XVI, 398; XVII, 248.
suprema precari, VII, 708 N.
torvum exclamare, seu renidere, XI, 99 N.; XIII, 375.
tremendum sonare, IV, 283.
vana minitari, tumere, laborare, luctari, I, 306 V.L.; XVI, 508;
XVII, 313, 429 N.
VII. _activæ significationis passive sumta._
cæcus, V, 3 N.; VI, 7, 56; VII, 135, 350, 372, 540 N.; VIII, 255;
IX, 281, 500; X, 235, 284, 414, 538; XI, 386, 453; XII, 127, 477,
613, 628.
incautus ictus, II, 99 N.
infestus, XII, 399 V.L.
mutus, III, 579 N.
surdus, VI, 75 N.; VIII, 246.
belligeri campi, IV, 471 N.
nescius, ignarus, dubius, incredulus, II, 99 N.
VIII. _passivæ significationis active posita._
inmemor gurges, XVI, 477 N.
ignotus, innocuus, notus, suspectus, II, 99 N.
adtonitæ curæ, III, 132 N.
sollicitus labor, metus, amor, dolor, _sollicita_ cura, _sollicitæ_
opes, III, 161 V.L.
ægræ curæ, IV, 724 N.
facilis introitu piscis, V, 52 N.
navus timor, VII, 350 N.
penetrabilis arundo, VII, 649 N.
felix Deus secundat visa, VIII, 228 N.
expertus sagittæ, VIII, 614 N.
IX. _substantivis juncta, ad quæ proprie non pertinent, quæ vulgo
hypallage dicitur._
trifido lingua micat motu, VI, 222.
viscati luci, VII, 674 V.L.
ignavum remum adtrahit manus, XIV, 538 N.
rabidi bellua ponti, XV, 784 N.
infidum caput rapit victor, XV, 807.
consanguineam dextram protendere Sagunto, I, 655.
primam urbem invadere, II, 235 V.L.
vagis latratibus canis inplet dumeta, III, 294 N.
tacitas ripas Liris perstringit gurgite, IV, 350 N.
magnanima puer pubescente gena, VI, 21 N.
æterno sub pectore fixum serva, VII, 554 N.
X. _ad iram ardoremque proprie spectantia, quæ vel simpl. ornant, vel
magnitudinem, potentiam virtutemque significant._
ferox Carthago, I, 2 N.
dira vox, IV, 260.
inproba virtus, puppis, furor, I, 58 N.; VI, 525; XIII, 761.
atrox fides, seu virtus, VI, 378 N.; XIII, 369.
horrida virtus, XI, 205, 419.
XI. _gentilia et simpl. propossessivis._
Africa bella, XVI, 179 N.; XVII, 11.
Arcas mater, VI, 636 N.
Astur exercitus, Panchates, etc., I, 252 V.L.; XVI, 348.
Dardanus ductor, etc., I, 14 N.; II, 425 N.
Iapyx campus, ager, alumnus, I, 51 N.; III, 708; VIII, 37;
IX, 185, 270; XI, 1.
Itala regna, seu bella, VI, 596; XIII, 885.
Ithacus Ulysses, II, 180 N.; XIII, 803.
Maurum jaculum, III, 339 N.
Parnasis Cirrha, XII, 320 V.L.
Pœna vis, VI, 338 V.L.
Romula facta, XIII, 793.
Trasymenis, seu Thybris unda, V, 23 N.
Umbri colles, VI, 643.
XII. _quorum genus permutatum est_,
v.c. volucris somnus et sonipes, volucer fama, etc., X, 351 V.L.
acris Rhodanus, III, 463 N.
XIII. _in _ias_ exeuntia, deducta ab adjectivis gentilibus, in _ius_
desinentibus._
Nasamonias Harpe, I, 117 V.L.
Acheloias, XII, 34 N.
Cephalœdias ora, XIV, 252.
Sidonias Drepane, XIV, 269 V.L.
XIV. _nomina populorum in _as_ exeuntia_
v.c. Aquinas, Arpinas, Hispellas, Larinas, Mevanas, Privernas,
IV, 544 V.L.
Cf. Ind.
XV. _interposita._--Palantes agit ad ripas (miserabile) Pœnus, IV, 571.
rapit (miserandum et triste) biremes, XVII, 275.
vincla viro manicæque (pudendum) addita, XVII, 140 V.L.
Cf. II, 232, 584; IV, 767; V, 612; VI, 78, 199, 203, 305; VII, 187;
IX, 598; XVII, 484.
SECTIO SECUNDA.
SUBSTANTIVA,
I. _adjectivorum loco posita._
carnifices manus, I, 173 N.
grex minister, XI, 274.
jussa magistra, III, 387.
virgulta vallis, XII, 354 V.L.
dominus Senatus, II, 45 N.
bellator equus, seu ensis, II, 411; XIII, 376.
bellatrix bellua, IX, 574.
monitor Deus, IV, 723.
dies ultor, II, 495.
cædis cumulus, I, 453 N.
divortia fontis, XIV, 236.
latrator Cydon, II, 444.
custos Molossus, II, 689.
venator Lacon, III, 295.
II. _feminini generis pro masculinis posita, vel collective, vel
respectu ad nobilius genus._
pars excussi, V, 495 N.
cohors mixti, VIII, 489.
pars inplevere divisi, IX, 301.
dextera, quem, X, 306 N.
animæ, qui, XV, 503.
unicus rerum, X, 273 V.L.
duri bello gens, XV, 566.
clari genus Phœnissa juventa, XVII, 630.
cetera contenti discedunt turba quisque ferox jaculis, XVI, 462 N.
III. _periphrastice posita._
formæ ferarum, corpus, simulacrum, etc., XV, 86 N.
nomen Iberi, V, 161 N.
corpora redeuntum, VI, 572 N.
IV. _infinitivis insolenter juncta_,
v.c. exemplum, non umquam fidere lætis, XVII, 141 N.
Cf. inf. IV, pag. 670. [Sectio Quarta, IV]
SECTIO TERTIA.
NOMINA ET PRONOMINA,
I. _quorum usus insolentior_,
α. _montium adjectiva, pluralia ac neutra._
Taygeta, Dindyma, Algida, Mænala, etc., IV, 363 N.; VI, 311;
XII, 537 N.; XIII, 346; XVII, 20.
β. _hominum petita a fluviis, oppidis, populis, insulis, montibus,
regionibus_,
v.c. Caicus, Tagus, Durius, Galæsus, Sicoris, Bagrada, Cydnus, etc.,
I, 306 V.L.; XV, 721 V.L.; XVI, 465 sq. N.
γ. _animalium promiscue usurpata de utroque sexu, et sæpius feminina
apud Græcos_,
v.c. cerva, bos, canis, equa, panthera, tigris, leo, III, 39 V.L.
δ. _locorum pro rebus ibi gestis._
Ægates et Cannas abolere, I, 61 N.; XVII, 608 N.
post Cannas, seu Trebiam, XI, 77; XII, 285 N.
per Tyrrhena stagna et Trebiam vos obtestor, XII, 79.
victor Cannarum, XII, 41.
Romani capiunt Cannas et Trasymena vada, XI, 171 sq. N.
hoc iter Alpes, hoc Cannæ tibi stravere, XII, 513.
ε. _loquentis pronominis loco posita._
Hannibalem pœnæ petit, I, 29 N.
Hannon donat, II, 326.
Juno jubet, II, 533. Cf. VI, 136 N., 261, 262 V.L., 600 V.L.;
IX, 647; XI, 185 N.
ζ. _navium feminina et ab insignibus earum ducta_,
v.c. Chimæra, turrigera Nessus, etc., XIV, 497 sq. N., 500 V.L.,
575 V.L.
II. _Forma nominum et pronominum_,
α. _Græca_
v.c. Dardanida, XVI, 191 N.
Belida, III, 650 V.L.
Æacida, XIII, 796.
Ænean, II, 413 V.L.
Dido suam, VIII, 122 N.
Argo infestam, XII, 399.
gigantas, IX, 309 V.L.
Phœbas Iliaca, XV, 282 N.
Ide et Iden, VII, 465 V.L.
β. _antiqua_
v.c. Pœnicus, pœniceus, mœnera, mœrus, I, 602 V.L.
fide et segnitie pro fidei et segnitiei, III, 88 N.
sorti, igni, colli, amni, cædi, pro sorte, igne, colle, etc.;
VII, 368 N.; VIII, 125 V.L.; X, 462 V.L.
domo pro domi, VIII, 548 N.
apium pro apum, VIII, 635 N.
afuerit pro abfuerit, VII, 248 V.L.
ambo pro ambos, IV, 175 V.L. Cf. inf., pag. 674, 4 lin.
[Sectio Undecima]
γ. _mollior_,
v.c. qui et quinam pro quis et quisnam, II, 645 V.L.
III. _Casus eorum græce, vel insolenter positi_,
α. _tertius._
Xanthippus huic cadit gladio, etc., IV, 391 N., 543 V.L.; X, 28;
XVII, 305.
obcumbit Rullo Volunx, V, 261 N.
fusus eidem Zeusis, VII, 664.
jacet fratri dux, XV, 647.
sternitur Virgilio Caudinus, XVII, 442.
tibi corpora quot cæsa sunt, VII, 559.
devicta seni urbs, XV, 322.
victa fratri mœnia, XV, 509.
balant ei mille lanigeræ, XV, 703.
huic torquetur lancea, I, 318; IV, 190.
huic torquet pilum Telgon, IV, 629.
laudatur Junoni, Jovi, Veneri Lucifer, II, 694; VI, 620; VII, 640 N.
bella optata tibi, III, 204.
Tyriis rupta fides, III, 1.
hæc spectata duci, III, 61.
cui dicta Castulo, III, 98.
dilectus regibus Hippo, III, 260.
misceri gregibus, III, 288.
miscere se labori, XVII, 29.
septima his stabulis longissima ducitur æstas, III, 383.
nocturna Lyæo Mænas, III, 395 N. et V.L.
revocare Pœnum patriæ, III, 591.
regnabitur tuis longo ævo, III, 593.
substitit lyræ Hebrus, III, 620.
calcatos Jovi lucos, III, 676.
damnati Superis, IV, 229.
ferre umbris proavoque, IV, 286 N.
huic horret thorax, IV, 558.
sedet ei casside ales, V, 78.
cassis erat viro, cui crista jubas effundit, V, 133.
Æneidis flebitur hoc longo ævo, V, 187.
fronti librare securim, V, 293.
nulli victus ponere castra, V, 552.
damnatur catenae, VI, 341.
nulli deprensus in armis circumspectis, VI, 619 N.
devexum lateri pendet Tuder vertice montis, VI, 644 V.L.
figere titulis nomen, VII, 112 V.L.
inmurmurat iræ, VII, 146 V.L.
sorti cecidit custodia, VII, 368 N.
migrantur regna Superis, VII, 431 N.
lateri adcipere ferrum, VII, 626.
ei fulget gemma casside, VII, 638.
regnata nepoti mœnia, VII, 693.
abigo menti, VIII, 124.
ei cælatur clipeus, VIII, 384.
sparsit plumis honorem, VIII, 442 N.
huic genus orditur Minos, VIII, 470.
dilectum Haleso litus, VIII, 474.
rapta Boreæ, VIII, 513.
contemtæ Clanio Acerræ, VIII, 535.
Xanthippo captus Satricus, IX, 67.
percussa Jovi quercus, X, 166.
defigere alicui ensem, X, 299.
vocare aliquem majoribus ausis, X, 344 N.
hærens loricæ arundo, X, 400 N.
calcata deo saxa, XI, 218.
tremit inceptis ætas, XI, 323 N.
auditus Superis et Manibus, XI, 460.
agere costis telum, XII, 240.
parantur morti, XII, 586 N.
abdere terræ, XIII, 406.
jurari Divis dignata palus, XIII, 569.
fixi terræ oculi, XIII, 822.
cui coma subrigitur fronte, XIII, 861.
Cf. sup. II, pag. 663; et inf. V, pag. 670, β, et in Ind. vocc.
_componere_, _comparare_, _certare_, _pugnare_, _contendere_,
_bellare_, _luctari_, _facilis_.
[Sectio Prima, II; Sectio Quarta, V]
β. _quartus._
Vid. in Ind. vocc. adstrictus, adtritus, adustus, ambustus, cælare,
defixus, demissus, devinctus, disjectus, effultus, effusus, erectus,
evinctus, excussus, exterritus, exutus, fraudatus, frendens, fultus,
furiatus, fusus, geminatus, horrere, indutus, injectus, instrictus,
instratus, labefactus, laceratus, laxatus, levis, minor, mutatus,
nutat, orbus, etc.
γ. _Sextus_, et quidem
Sect. א. _ablativi absoluti_,
v.c. audito, V, 106 V.L.; XVI, 184. [V, 106: recte N. pro V.L.]
pacto, XIV, 97.
non exspectato, XII, 508.
Sect. ב. _ablativi insolentiores_,
v.c. marmore mœsto effigies, I, 86.
porrecto limite luci, XIV, 647 N.
fulvo auro vestis, XIV, 656 N.
ductor nomine tanto, VI, 462.
cognato sanguine turba, XV, 12 N.
labenti ævo ambo, XVII, 427 N.
florente juventa famulus, XVI, 455. N.
SECTIO QUARTA.
VERBA,
I. _quæ actum pro conatu designant_,
v.c. reseravit arces, I, 14 N.
dabas, XI, 551 N.
recludis, XIII, 523.
capta, IV, 151.
delenti, I, 514.
exclusit, XIII, 728.
trahebat, XVI, 183.
II. _quorum Futurum indicat. pro optativo positum est_,
v.c. ignoscet, VIII, 617 V.L.
III. _quorum Præterita aliaque tempora_ ἀοριστῶς _posita sunt_,
v.c. Alecto operata est (h.e. operari solet) Tartareo Jovi, II, 674 N.
gestabant, h.e. gestare solebant, VIII, 549 N.
superba sprevisse, III, 374 V.L.
non ultra patiens rexisse dolorem, II, 382.
facilis sprevisse, IV, 753 N.
Superi minores certasse fatis, V, 76 V.L.
Cf. 242 sq.; VII, 470, 740; VIII, 24, 59; XIII, 390; XIV, 105, 106 al.
IV. _cum secundo nominum casu Græce juncta_,
v.c. laudabat juvenem leti, IV, 259 N.
laudandus vitæ, I, 395.
probare aliquem animi, XVI, 165 N.
complet urbem mœsti clamoris, IV, 775.
exutus formæ, VIII, 441.
damnandus facti, VI, 191.
damnatus doli, XIII, 879.
absistere vani cœpti, XVI, 223.
abstinere, desinere, desistere iræ, seu pugnae, X, 84 N.
Cf. sup. I, pag. 661. [Sectio Prima, I]
V. _tertio nominum casu juncta_,
α. _Græce ac insolenter._
Vid. sup. III, pag. 668, α. [Sectio Tertia, III α]
β. _ubi motum a loco ad locum exprimunt_,
v.c. tollere, seu adtollere cælo, I, 1 N., 508; XII, 411.
ferre cælo facta, I, 277 N.
murus cælo dedit mugitum, I, 370 V.L.
polo crescant Alpes, astrisque coruscos Apenninus agat scopulos,
II, 353 V.L.
descendere nocti et Erebo, XIII, 708, 759.
demittere umbris, neci, leto, I, 439 N.
ferre umbris, IV, 286;--ferre signa columnis, seu templis,
I, 142 N.; XIV, 581 N.
metis agebat se equus, XVI, 440 N.
volvens oculos cæloque fretoque, XVII, 259.
ire castris, sorori, etc., X, 621; XV, 327.
torquere ignes aplustribus, XIV, 423 N. [recte 422]
detrahere ignibus patriam, XVII, 180 N.
vertere omen Latio, II, 379 N. [nota ad h.l. non exstat]
templis venit hostia, IV, 813.
portare membra tumulis, XIII, 426.
vocare aliquem majoribus ausis, X, 344 N.
VI. _quorum infinitivi vel pro supino, vel pro substantivo, vel docte
saltem et exquisite positi sunt._
ire precari, IV, 793 V.L.
ruunt tormenta parare, I, 170 V.L.
eripuit evadere letum, XIV, 131.
habe intrare, XVI, 208 N.
Alpes propius conspectæ demsere præteritos ultra meminisse labores,
III, 478.
superasse jugum non finit mulcetve laborem, IV, 748.
anteibat cunctos unguere vulnus ferrumque exigere, V, 355 N.
Martem regere haud cederet Hannibali, VI, 307 sq. N.
nulli victus, vel ponere castra, vel junxisse ratem, V, 552 N.
non ullo amne victus Bagrada extendere latius undas, VI, 142 N.
vincam servare invitos, VII, 223 N.
vincat primum hoc servasse parentem, IV, 429 N.
spectari Fabio, vel morte emere volunt, VII, 621 N.
protulit Vetulonia pugnas adcendere ære, VIII, 488.
addiderat ferro circumdare pectus, VIII, 548 N.
intrasse nondum urbem cor acuit, X, 332 V.L.
fidere nimium lætis rebus excusat, X, 379.
non Teucros delere aderam, IX, 532 N.
damnati terga dedisse, X, 655 N.
deficit scandere, seu pascere, III, 112; XIII, 359.
fecit crescere, XIV, 302.
vigor nulli adspirare, V, 270 N.
ardor adpellare viros, XIII, 719.
amor, seu studium est cognoscere, XIII, 720, 732.
exemplum, non umquam fidere lætis, XVII, 141 N.
Cf. sup. IV, pag. 663. [Sectio Prima, IV]
VII. _simplicia pro compositis_,
v.c. ponere præmia, IV, 267 N.; XVI, 458 N.
sequi, I, 115 N.
ferre, I, 361 N.; IV, 491 V.L.
servare, II, 99 N.; III, 380 N.; XVI, 316.
figere, IV, 386; V, 215 N.; VII, 112 V.L.; XIV, 306.
putare, VII, 519 N.
premere, VII, 613 N.; X, 140.
ducere, VIII, 340 N.
spargere, VIII, 442 N.
tenere, XI, 447 V.L.
trahere, XIII, 806 N.
rumpere, XII, 180 N.
VIII. _composita pro simplicibus_,
v.c. confundere, XIV, 334.
effundere, XIV, 349 V.L.
emeritum cælum, VII, 19 V.L.
expendere, VI, 588; VII, 713; XIII, 698.
includere, XIII, 686.
infrenati manipli, IV, 314 N.
perstat, III, 380 V.L., 686.
reditura mors, II, 224 N.
refundi, III, 464; XIV, 349.
IX. _activa, vel transitiva passive, vel intransitive adhibita_,
v.c. addebant in spatia, XVI, 373 N.
advertere coloni, I, 288 V.L.
avertisse, XV, 584.
convertere, IX, 645.
effringet, I, 647 N.
intendit finibus agmen, III, 466 V.L.
stipantibus armis, I, 47 N.
vertant inde ad Carthaginis arces, I, 693 N.
vibravit lancea, I, 539 N.
X. _passiva et intransitiva active et transitive posita_,
v.c. ruens densissima ferro, V, 392 N.
migrantur regna Superis, VII, 431 N.
XI. _sensuum sæpius permutata_,
v.c. videre, audire, etc., VI, 179 V.L.
XII. _unum verbum, a quo generalis notio petenda est, junctum pluribus
ab eo per se alienis_, de quo v. ad VI, 179 V.L., et XII, 65 V.L.
SECTIO QUINTA.
PRONOMINA,
_mihi, tibi, nobis, vobis abundant, et plus vitæ vigorisque orationi
conciliant_, I, 46 V.L.; III, 584; XIII, 854; XVII, 295, 323.
SECTIO SEXTA.
PRÆPOSITIONES,
I. _postpositæ_,
v.c. effigiem in V, 5.
ite dolos contra, VI, 482.
II. _omissæ_
v.c. remeare Thebas, venire lacus, etc., I, 276 N.; IV, 761.
Ausonia si te Fortuna creasset, IV, 730 V.L.
condere se sociis, V, 280 V.L. [V.L. ad v. 279]
portari Lybiam, XVI, 160 V.L.
manere gradu, XVI, 19 N.
pendet spes anima una, IV, 301 V.L.
hæsit armis, IV, 389.
pervectus litora classe, IV, 51 V.L.
SECTIO SEPTIMA.
SYNTAXIS,
_anomala_
v.c. ad signa movendum, pacem orandum, arma reponendum, bona
censendum, VIII, 36 V.L.; XI, 559, 560; XV, 105.
patrium et commune duobus paupertas, IX, 403 N.
inmedicabile visum seditio, XIV, 292.
hospes cum rege residunt, XVI, 244 N.
haud alium vidit tellus, cui viro, etc., I, 280 V.L.
[V.L. ad v. 281]
per vos culta primordia gentis scil. oramus, etc., I, 658 N. et V.L.
hos astu adgressus (Pacuvio fuit--nomen) Hortatur, etc.,
XI, 55 sq. N.
SECTIO OCTAVA.
REPETITIO,
_vel palillogia ejusdem vocabuli aut aliorum ejusdem potestatis_
I. _poetica_
v.c. condit occultata membra, IX, 99 N.
obstructas replere cadavere ripas, XI, 198 N.
tulit portatas carinas, XII, 443 N.
spernor contemta, XV, 523 N.
ducet agens, XVI, 273 N.
eversam exscindere Romam, XVII, 189.
II. _propter versuum interpositionem et memoriæ juvandæ causa_,
v.c. IX, 530 sq.; XI, 356 sq.; XII, 437... 441 V.L.; XIII, 38... 41;
XVI, 74 sq., 687... 691.
III. _in adfectu_
v.c. Nostrum, inquit, nostrum ferre caput, II, 26 N.
lucem captivus, lucem inter vincla petebat, XVI, 74 V.L.
Conf. II, 302, 531; V, 640 sq. N.; XI, 512 V.L.; XII, 221;
XV, 362, 363.
SECTIO NONA.
ADPOSITIO,
v.c. turba volucris Nomades, XV, 7 V.L., 367.
tot millia, gentes inter tela satæ, I, 340 V.L.
Punica bella, Ægates, I, 621 N.
bis numina capta Penates, I, 43.
Agamemnoniam gratissima tecta Mycenen, I, 27.
hos Boreas scopulos inmitia regna solus habet, I, 587.
angues Lerneia monstra, II, 158 V.L.
nobile nomen Eurydamas, II, 177.
regia quadrupedes spolia, II, 260 N.
labor Alcidæ Lernæa hydra, III, 32.
nobile Amyclæ numen, IV, 358.
pallam conceptaque vota dicare Junoni, VII, 77 N.
nava manus Rutuli, XVII, 125.
dignus fieri compos ausi, XI, 364.
satis est huic esse priori, XVI, 492 N.
supremis esse cupido est iis, VII, 226 N.
Cristæ nomen erat, X, 93.
SECTIO DECIMA.
ADSPIRATIO,
I. _omittitur_ in MSS.
v.c. in vocc. humerus, humens, humidus, humectare, II, 125 V.L.,
469 V.L.
II. _additur_ in MSS. ante _arena_ et _arundo_, I, 39 V.L.
ante nomina propria, inpr. Punica, Hannibal, Hamilcar, Hasdrubal,
Hannon, Hammon, Hadriacus, Hiberia, Hiberus, I, 39 V.L., 54 V.L.,
145 V.L.; VIII, 438 V.L.
SECTIO UNDECIMA.
ORTHOGRAPHIA,
de qua vid. Var. Lectt.
v.c. abscissus, abscisus, III, 552; XV, 470.
aclys, aclis, III, 363.
Acragas, Agragas, XIV, 210.
adnisa, adnixa, II, 128, 629.
adsimilare, adsimulare, II, 553; XV, 427.
Ægates, Ægades, I, 61.
aenum, ahenum, V, 606; VII, 642; XVI, 176.
æsculus, esculus, V, 481.
æthereus, ætherius, V, 73.
ambo, ambos, IV, 175; XVII, 426.
ancora, anchora, VII, 23.
Anguitia, Angitia, VIII, 498.
Anxur, Axur, VIII, 390.
arcessere, accersere, I, 264.
Arretium, Aretium, VII, 29.
artus, arctus, II, 103; V, 477.
baca, bacca, bacifer, baccifer, III, 596.
Bagrada, Bragada, I, 407; VI, 141.
Baliaris, Balearis, I, 314; III, 365.
Brundisium, Brundusium, VIII, 574.
Bruttii, Brutii, Brettii, VI, 15.
Cære, Cere, VIII, 472.
cætra, cetra, III, 278.
Camars, Camers, VIII, 461.
Cerretani, Ceretani, III, 357.
Chrysas, Crysas, XIV, 229.
Clotho, Cloto, IV, 369.
connisus, connixus, II, 123, 629.
Corythus, Corithus, Coritus, IV, 720.
covinus, covinnus, XVII, 417.
Cybele, Cybebe, VIII, 363; XVII, 8.
delectus, dilectus, VII, 43.
densere, densare, IV, 159.
derigere, dirigere, II, 92.
deripere, diripere, XV, 727.
detergent, detergunt, VII, 344.
dissicere, disjicere, IX, 538; XV, 727.
Duilius, Duillius, Bellius, Billius, VI, 665.
exscidere, excidere, exscindere, VII, 643.
exsiluere, exsiliere, VII, 46.
Fæsula, Fesula, VIII, 477.
falarica, phalarica, I, 351.
fastus, fasti, II, 10.
gigantas, gigantes, IX, 309.
Gracchus, Graccus, IV, 495.
Graviscæ, Grabiscæ, VIII, 473.
Hamilcar, Hannibal, Hasdrubal, Hannon, Hammon, Hadriacus, Hiberia,
harena, harundo, I, 39, 54, 145; VIII, 438.
Hannon, Hanno, Anno, II, 277.
Henna, Enna, I, 93.
Hirpini, Irpini, XI, 11.
Iarba, Hiarba, Hyarba, I, 417; II, 58.
increbrescere, increbescere, X, 1.
juvenalis, juvenilis, II, 312.
Karthago, Kalendæ, etc., I, 3.
Karthalo, Carthalo, I, 406.
læna, lena, XV, 421.
Lænas, Lenas, XV, 447.
levis, lævis, II, 111.
Lindus, Lyndus, III, 364.
Liternum, Linternum, VI, 654.
litora, littora, I, 25. (Cf. Ernesti ad Sueton. Tiber. c. 40.)
Lutatius, Luctatius, VI, 687.
mapalia, magalia, magaria, XIV, 7; XV, 418.
Masinissa, Masanissa, Massinissa, Massanissa, Massanassa, XVI, 117.
Metaurus, Mataurus, VII, 486.
Minucius, Minutius, VII, 386.
monimenta, monumenta, VI, 716.
mulctare, multare, mulcare, X, 462.
Naides, Naiades, V, 21.
nequidquam, nequiquam, II, 421.
Neritius, Naritius, II, 317.
nisa, nixa, II, 123, 629.
Parætonius, Paræthonius, XVII, 449.
Parnasus, Parnassus, XII, 320; XV, 311.
penna, pinna, XIV, 567.
Phorcis, Phorcys, Phorcus, III, 402.
Pomptini, Pomtini, Pontini campi, VIII, 379.
Porsenna, Porsena, XVI, 117.
præla, prela, VII, 165.
præstringere, præstinguere, I, 358.
Publicola, Poblicola, Poplicola, II, 8.
quadrupes, quadripes, I, 162; X, 291.
quis, queis, I, 14.
retulit, rettulit, I, 309.
Rhegium, Regium, XIII, 94.
Rhipæa, Rhiphea, Riphæa, Rhiphæa, Ryphæa, XI, 459.
Sabrata, Sabratha, III, 256.
Sabura, Sabbura, XV, 441.
Sætabis, Setabis, III, 373.
Saguntinus, Sagunthinus, I, 271.
Saguntus, Saguntum, I, 271; XVII, 329.
Sason, Sasson, VII, 480.
satias, saties, IV, 110; V, 52.
Sigeus, Sigæus, I, 665.
similare, simulare, II, 553; XV, 427.
subtemen, subtegmen, VII, 80 N.
succus, sucus, VII, 169.
Tarcon, Tarchon, VIII, 473.
tegimen, tegumen, tegmen, I, 402.
Tethys, Thetys, Thetis, III, 60.
Thapsus, Tapsus, III, 261.
Therapne, Theramne, VI, 303.
Thesprotius, Tesprotius, XV, 297.
Trasymenus, Thrasymemis, Trasimenus, I, 49.
tropæum, trophæum, XIV, 282.
Vettones, Vectones, III, 378; XVII, 365.
Virginius, Verginius, XIII, 828.
Viriathus, Viriatus, Viriatthus, III, 354.
Virrius, Virius, XI, 65.
urguere, urgere, VI, 265.
SECTIO DUODECIMA.
TROPI ET FIGURÆ,
I. METAPHORA, _qua rebus inanimis vita, sensus, et actus tribuuntur_,
v.c. gregis inlabsu territus acris expavit moles Rhodanus, III, 463 N.
fluctus ac venti latrant, clamant, plangunt, anhelant, gemitum
edunt, III, 471 N.
ripas reliquit amnis audito curru Dei, IV, 444 N.
puppes dociles regentis audire manum, XIV, 393 N.
condebat, instabat, claudunt, it clamor canum ad auras, rapiebat
puerum aquila, etc., de argumentis et imaginibus in clipeo et
textura, II, 406 sq. N., 417 N.; XV, 425 N.
ensis suasit rumpere pacem, I, 11 N.
Trasymenus reformidat sua stagna turbida tabo, I, 49 N.
marmor et effigies mœstæ, I, 86 V.L.
statuæ, seu imagines viventes ac spirantes, I, 86 V.L.; II, 430 N.;
VIII, 6 N.; XIV, 657; XV, 445.
vocatæ silvæ, seu aggeres, VIII, 501 N.; XI, 444 N.
flammæ surgentes audito carmine, I, 103 N.
fibræ conticuere, I, 139 N.
sortes loquuntur reditum, I, 416 N.
frustrata litora et vanum æquor, II, 459 N.
terra, mare, montes, etc., recedunt, discedunt, diffugiunt,
transeunt, crescunt, adtolluntur, decrescunt, III, 157 V.L.
narrare promissa silvis, III, 430.
adtonitæ arces, IV, 7.
trepidantia mœnia, I, 129.
Istrum indignantem transmittere signa compescit, III, 616.
substitit lyræ Hebrus, et venit Rhodope, III, 620.
Trebia insueta timens, IV, 601 N.
miratur Eridanus, etc., IV, 690.
Trasymenus refugit corpus contractis aquis, V, 331.
hunc fleverunt freta, saxa, etc., XIV, 514 sq. N.
hunc tristes luxere Fregellæ, hunc mater Anagnia flevit, V, 542 N.
mirantem Thybrim tranare, X, 497 N.
volentia saxa, XI, 442 N.
Orpheo modulante sonos cum silvis venere feræ, cum montibus amnes,
XI, 466.
conscia loca rerum, quæ ibi sunt vel fiunt, III, 393 N., 399; V, 23;
IX, 180.
terrentem freta, XII, 450.
trepidant Neptunia regna, XIV, 364.
consilio locorum, IX, 219 N.
II. METONYMIÆ _adjuncti pro subjectis, seu abstracti pro concreto,
effectus pro causa, continentis pro contento, et vice versa_,
v.c. vis elephantorum, virorum, Pœna, IV, 599 N.; VI, 338.
virtus mariti, seu parentis, IV, 802 N.; VI, 535 N.
vecordia Minucii, VII, 523 N.
furor patrius, Tyrius, iræ, Celticus, Euri, I, 71 N.; IV, 190 N.,
528; VI, 525, 528.
furor ducis arma cepit, I, 683.
cura sagax Pœni, VII, 260.
rigor ferri, IV, 630.
iræ grandinis, XII, 610.
ira Tyria, IV, 528; VI, 490 N.
ars subteminis, XV, 433.
morem et pugnæ signum, IX, 32 N.
juvenis, VII, 596 N.
principium, XV, 746 N.
imperium, IX, 226 N.
cædes, I, 453 N.
Hannibal, I, 346 N.
materna Pyrrhus origo, XIV, 94 N.
palma, IV, 390 N.; XVI, 462, 503, 573.
spes, XVI, 506 N.
mora belli, I, 479 N.; VIII, 33 V.L.
moræ æris, V, 319 N.
moræ fossarum, IX, 218 N.
nomina parta triumphis, I, 610.
orantum squalor, I, 631.
patrium decus, II, 71.
pavor equi, IV, 255 N.
stabula, III, 383 N.
juventa, II, 275 N.
senecta, II, 641 N.; III, 626; V, 582; VIII, 6; X, 103; XV, 456 N.,
651 N.; XVI, 665.
tumida lingua, XVII, 120 N.
latratus Spartani, I, 421 V.L.
armis furorem addere, II, 36 N.
turbata frena pavore, II, 199 N.
ira regia, II, 672 N.
spectacula esse, II, 231 V.L.
urbs e mœnibus spectans, II, 257 N.
patrio decore amplior natus, III, 71 N.
terris ingens labor crescit, III, 75 V.L.
naufragia invadere, III, 321 N.
pavore equi tractus rapitur, IV, 255 N.
Clotho longa, V, 404 N.
sceptra Pellæa Ptolemæi eum eripuere, XI, 381 N.
regna redeuntia, XIII, 728 N.
Tago aurifero perfusa, XVI, 450 N.
membra Libyæ procul fluitantia, II, 310 N.
Latium jacet in campis, XI, 566.
Ausoniæ contigit mea terga videre, XII, 284.
Capua vidente terga dare, XII, 498.
pavitantia mœnia Romæ, XII, 563.
Mæoniam advehere in Latias oras, V, 10.
Libyen inponere Alpibus, III, 563 N.
tantis venientibus alis, XVI, 506 N.
Athenæ profundo mersæ, XIV, 286 N.
pavidæ Cyclades, I, 472 N.
III. SYNECDOCHE,
v.c. Cyllenida plantam, XVI, 500 N.
ungula Phaethontia dispersit rores primo Phœbo, VII, 206.
colla, seu terga fugientia, II, 250; V, 642; XV, 726 V.L.
corpora redeuntum, VI, 572 N.
IV. HYPERBOLE,
v.c. V, 399 sq. N.; IX, 468 sq. N.; XVII, 592 sq. N.
V. ELLIPSIS rarior,
v.c. advertere, scilicet navem vel mentem, I, 288 V.L.
vana, seu magna minitari, loqui, promittere, I, 306 V.L.;
VIII, 109 N.
per vos culta primordia gentis, scilicet oramus, I, 658 N.
intendit finibus agmen, III, 466 V.L.
statui, scilicet decet, vel similia quæ in adfectu omittuntur,
XII, 205 V.L.
placet (scilicet magis vel potius) jacuisse, quam debellari,
XIV, 634 N.
patrium et commune duobus paupertas, IX, 403 N.
Conf. sup. V, pag. 664. [Sectio Prima, V]
VI. APOSIOPESIS, seu _oratio abrupta_,
v.c. VI, 110 N.; VII, 248; X, 289.
VII. HYPALLAGE, v. sup. IX, pag. 666. [Sectio Prima, IX]
VIII. ANACOLUTHON,
v.c. XI, 470 sq. V.L.
IX. PROLEPSIS,
v.c. II, 61 sq. N.
X. DIPLASIASMUS,
v.c. rettulit, I, 309 V.L.
Dionyssus, III, 393 V.L., etc.
XI. ANTITHESIS acuta.
v.c. laetus pavor, horror, pudor, III, 215 N.; XVI, 431 N.
XII. SYNCOPE,
v.c. ignosset, VIII, 617.
abscessem, VIII, 109.
evasti, XV, 793.
protraxtis, XVI, 84.
inmisti, XVII, 353.
adfixet, XIV, 536.
enasset, XV, 375.
nutribat, XVI, 29.
inservibat, VII, 341 N.
ît, III, 228.
jusso, XII, 175 N.
porgebat, IX, 458.
morunt, XIV, 141 V.L.
amorim, XVII, 223.
remorunt, XI, 176.
surgens, III, 659 V.L.
discisset, discusset, dissepsset, discresset, XI, 455 N. et V.L.
posta, XIII, 553.
subposta, II, 90.
inposta, XV, 228.
repostus, III, 325; IV, 13; VII, 507; XI, 7; XV, 683.
XIII. SYLLEPSIS, seu _Synthesis et Enallage numeri et generis_,
v.c. prodite, Calliope, famæ, III, 222 V.L.
vos, Calliope, XII, 390.
vos itis, Gætulia, II, 288 V.L.
dant Tarraco pubem, III, 369 V.L.
vestro, Serrane, parente, VI, 292 N.
jacent vulgus, VI, 563 V.L.
vos, Hasdrubal, qui regitis arces Tyrias, XVI, 212.
hospes cum rege residunt, XVI, 244 N.
Cf. sup. II, pag. 667. [Sectio Secunda, II]
SECTIO DECIMA TERTIA.
PROSODIA _et metricæ observatt._ de quibus vid. Var. Lectt.
I. _Synizesis_,
v.c. Pelio, III, 495.
tenuia, IV, 147.
tenuis, VI, 19.
sinuosa, et sinuata, II, 172; VI, 226; VII, 503; X, 181;
XV, 173, 621.
semiusta, III, 16.
semianimis, IX, 123.
semiambustus, II, 681.
semiermis, XII, 467.
alveo, III, 450; IV, 602.
proinde, II, 353.
profuerunt, polluerunt, etc., V, 264; XVII, 497.
genua, I, 529.
Naides, V, 21.
II. _Diastole_, seu _Ectasis_,
v.c. producitur secunda syll. verbi _liquefactio_, I, 178.
_ego_, XVII, 357.
_sanguis_, X, 23.
syll. finalis natura brevis sequentibus duabus vel tribus consonis,
VII, 618; IX, 575; XVII, 546.
III. _Systole_,
v.c. conripitur syll. posterior voc. _vero_, IX, 193.
et tertia verborum _profuerunt_, _polluerunt_, etc., V, 264;
XVII, 497.
nec non _re_ in verbis compositis, quæ hiatus vitandi causa literam
inserunt, ut in _redeo_, _redoleo_, etc., I, 309.
IV. _Anceps_
α. _Re_ in verbis compositis a consona incipientibus, I, 309.
β. Syllaba prima vocc.
_Cyrene_, III, 252.
_Cerillæ_, VIII, 579.
_Catillus_, IV, 125.
_Pachynus_, XIV, 72.
_Polydamas_, _Olympus_, _corallum_, XII, 212.
_Gradivus_, XV, 15.
_Eos_, VIII, 363.
γ. Syllaba secunda vocc.
_Dionysius_, III, 393.
_Edonis_, _Bistonis_, _Sidonis_, IV, 776.
_Œagrius_, V, 463.
_Therapne_, VI, 303.
_Leucosia_, VIII, 578.
_Cybele_, VIII, 363.
_arbitrari_, XV, 112.
V. _Cæsura_, qua brevis syll. fit longa, I, 109; X, 23; XIV, 515.
VI. _Hiatus_,
v.c. nate, velim, age, I, 109.
Uni turba viro, alter si detur in armis, X, 29.
Et Cyane, et Anapus, et Ortygie Arethusa, XIV, 515.
VII. _Versus hypermetri_,
v.c. IV, 187; XII, 633; XIV, 143; XVII, 399.
VIII. _Orthographia metrica_,
v.c. _subicere_, _inicere_, _proicere_, _obicere_, _adicere_,
_reicere_ scribendum metri causa, I, 113 N.; VIII, 669; X, 570;
XIII, 298; XVII, 528.
SECTIO DECIMA QUARTA.
PERMUTATIO LITERARUM facilis in codd. MSS. medii ævi, inpr. τῶν _V_
et _B_, VIII, 543 V.L.
_iu_ et _m_, II, 469 V.L.
FINIS VOLUMINIS SECUNDI ET ULTIMI.
* * * * *
* * * *
Errata: Diatribe
Sectio Prima.
æger timoris ... III, 72 [II, 72 V.L.]
Sectio Tertia.
III γ.
Sectio Quarta.
I. ... reseravit arces, I, 14 N. [reservavit arces, I, XIV N.]
VII. ... ferre ... XIV, 491 V.L. [IV]
Sectio Duodecima.
XIII. SYLLEPSIS [“XIII.” deest]
vos itis, Gætulia, III, 288 V.L. [II]
*** End of this LibraryBlog Digital Book "Punicorum Libri Septemdecim" ***
Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.