Title: De H. Nikolaas in het folklore
Author: Schrijnen, Jozef Karel Frans Hubert
Language: Dutch
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.


*** Start of this LibraryBlog Digital Book "De H. Nikolaas in het folklore" ***


  +----------------------------------------------------------------+
  |                                                                |
  |                 OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER:                   |
  |                                                                |
  | De tekst in dit bestand wordt weergegeven in de originele,     |
  | verouderde spelling. Er is geen poging gedaan de tekst te      |
  | moderniseren.                                                  |
  |                                                                |
  | Bladzijde-nummering is verwijderd. Afgebroken woorden aan het  |
  | einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld. Voetnoten zijn  |
  | hernummerd en verplaatst naar het eind van de alinea met de    |
  | verwijzing.                                                    |
  |                                                                |
  | De in het origineel als cursieve tekst is weergegeven als      |
  | _cursief_.                                                     |
  |                                                                |
  | Overduidelijke druk- en spelfouten in het origineel zijn       |
  | gecorrigeerd. Variaties in spelling zijn behouden:             |
  | MEYER/MEIJER.                                                  |
  |                                                                |
  | Aan het eind van het boek volgt een overzicht van de           |
  | aangebrachte correcties.                                       |
  |                                                                |
  | De illustraties zijn beschikbaar bij de html-versie van dit    |
  |                                                                |
  +----------------------------------------------------------------+



                             DE H. NIKOLAAS
                                   IN
                              HET FOLKLORE

                                  DOOR


                          Dr. JOS. SCHRIJNEN,

          _leeraar aan het Bisschoppelijk Kollege te Roermond,
             bibliothekaris van het Genootschap „Limburg”._


                 [Illustratie: Limburgs provinciewapen]


                               ROERMOND,

                         J. J. ROMEN EN ZONEN.

                                 1898.



De H. Nicolaas in het Folklore.


„Folk-lore,” zegt Prof. Paul Alberdingk Thijm[1], „is op alle gebied de
wapenkreet geworden. Wee dengene, die zich daartegen kant! Hij worstelt
tegen den stroom. Folk-lore in de raadzalen! Folk-lore in de school!
Folk-lore in alle kunstuitingen!” En zoo is het Folklore in engeren zin,
dat wil zeggen, de wetenschappelijke behandeling van gewoonten, zeden en
gebruiken, spreekwijzen en uitdrukkingen, liederen, sprookjes, sagen,
legenden en voorstellingen, die voortleven in den boezem des volks,
niet alleen eene moderne wetenschap, maar tevens eene wetenschap, die
uitdrukking verleent aan den geest, die beantwoordt aan de behoeften des
tijds. Immers: „men wendt zich weder tot de natuur; de volksaard wordt
ondervraagd. Men spoort op waarin die bestaat, omdat men dien bijna
had vergeten; men graaft oude legenden, sagen, spreuken uit het dikste
stof en beoefent een vak, dat men met den nieuwen naam van _Folk-lore_
bestempeld heeft, d. i. _volkskunde, volkswetenschap_.”[2] Aan hare
verhouding tot de tijdsomstandigheden dankt de wetenschap van het
Folklore zonder twijfel hare rassche verspreiding. Met koortsigen ijver
zette men zich in alle beschaafde landen aan het werk, om den schat
van overleveringen op te teekenen, te schiften, te groepeeren, en met
verbazende snelheid zag men allerwegen Folkloristische vereenigingen
en bibliotheken verrijzen; en de naam der jonge wetenschap zelf—voor
het eerst door Mr. Thoms, Sekretaris der _Camden Society_ in het
Athenæumnummer van 22 Augustus 1846 gebruikt—had slechts enkele
tientallen van jaren noodig, om zich een onbetwist Europeesch
burgerrecht te verschaffen.

[1]   In de _Lettervruchten_ v. h. Taal- en Letterlievend
      Studentengenootschap „Met Tijd en Vlijt”. Leuven 1892. P. 4.

[2]   P. ALBERDINGK THIJM, l. l., ib.

Van meet af betrad deze wetenschap ook reeds den weg, dien hare
zusterwetenschappen—Mythologie, Geschiedenis, Ethnologie en
Linguïstiek—deze eeuw vooral zijn ingeslagen: als _vergelijkende_
wetenschap zag zij het licht. Niet tevreden op beperkt terrein eene
reeks van min of meer samenhangende verschijnselen op een gegeven
oogenblik op het leven te betrappen of ook hooger opwaarts te vervolgen,
zoekt de Folklorist analoge sagen en gebruiken bij verwante stammen op
te sporen; hij ontdoet het aldus verkregen materiaal van alle heterogene
bestanddeelen, vergelijkt, en tracht zoodoende tot hun kern en hunne
oorspronkelijke beteekenis door te dringen.

Deze door elk wetenschappelijk Folklorist te volgen gedragslijn doet
duidelijk zien, hoe juist het verwijt van eenzijdigheid was, door Dr.
G. Brom onlangs tot zeker iemand gericht, die onder het pseudoniem van
Joës a Leydis schuil gaat[3]: „Maar de verschijning van Sint-Nikolaas
als _Bisschop_ pleit toch, zoo men wil, voor den zuiver katholieken
oorsprong en zin van zijn feestviering. Zeker, indien zulk een optreden
_overal_ in gebruik was; maar dat is voornamelijk het geval in ons
eigen vaderland. Hierop alleen acht gevende, zouden wij de berisping
niet ontgaan, welke Tacitus aan de geschiedschrijvers van zijn tijd
toediende: „qui sua tantum mirantur.” Op zijn Hollandsch gezegd: die
niet verder zien dan de gezichteinder reikt boven hun eigen onderdeur,
en meenen, dat hun beperkt kringetje de gansche wereld omvat.”

[3]   In zijne kritiek van een kortelings onder dit pseudoniem bij
      Borg, Amsterdam, verschenen werkje, getiteld: _Sint Nikolaas,
      zijn Feest en Gebruiken_. Zie _De Katholiek_, Dl. CXIII, p. 154.

En inderdaad, worden er tusschen de Katholieken Folkloristen gevonden,
die beweren in de volksfeestviering van den H. Nikolaas niet-kristelijke
bestanddeelen, te ontdekken, dan is dit

1º omdat zij tusschen volksgebruiken en volksvoorstellingen, die met het
feest in betrekking staan, en andere gebruiken en voorstellingen, hetzij
op eigen bodem, hetzij elders, eene verwantschap meenen te speuren, _die
niet aan ontleening van het St. Nikolaasfeest haar oorsprong kan te
danken hebben_; en

2º omdat geen enkel kerkelijk leerstuk, geen enkele kerkelijke wet hen
verplicht, al wat op het oogenblik met de feestviering van den H.
Nikolaas in verband staat, als van _zuiver_ kristelijken oorsprong te
beschouwen.

Wel zullen zij niet altijd langs den weg eener klemmende bewijsvoering
tot onwraakbare resultaten kunnen geraken,—vaker door de
overtuigingskracht van een voldoend aantal feiten tot eene _moralis
certitudo_ wellicht; in ieder geval zal het hun echter vrijstaan in
den knecht Ruprecht b. v. liever een elfische gedaante te zien, dan
Marmorinus, den zwarten koning der Agareniërs, en wel zonder gevaar,
_het spoor der orthodoxie bijster te raken_.

Hij, die dergelijke beginselen huldigde, zal hierin niet weinig
versterkt zijn geworden door de zooeven geciteerde meesterlijke kritiek
van Dr. Brom in de l.l. Januari en Februarinummers van _De Katholiek_.
Niet slechts de eer der katholieke historiografie, ook die van het
katholieke Folklore is daar van bevoegde zijde op schitterende wijze
gewroken. Het feit en goed recht eener z. g. „verkerstening” zijn er
aangetoond, de banen, die de katholieke geschiedvorscher te volgen
heeft, afgebakend, het blazoen der katholieke Volkskunde is er gezuiverd
van alle smet en blaam. Uitteraard kon de schrijver echter bij de
behandeling van zijn vierde punt niet tot meer bijzonderheden afdalen,
zonder de eenheid van het geheel te schaden;—en toch is de mogelijkheid
niet uitgesloten, dat menig Katholiek naar eene nadere kennismaking met
de zienswijze der Folkloristen in deze verlangt. Ik neem dus de taak
op, door Dr. Brom zelf l. l., p. 152 den Folkloristen overgelaten met
de woorden: „aan hen de taak, zoo mogelijk eene volledige oplossing te
brengen”. In de volgende bladzijden stel ik mij voor, een zeker aantal
gegevens tot eenige rubrieken terug te voeren, en deze, meer als
_specimina_ dan als volledige verzameling, het belangstellend publiek
aan te bieden. Niet zelden echter zal ik hierbij gedwongen zijn in
eene herhaling te vallen, van hetgeen reeds in mijne meer algemeene
verhandeling over de „_Overblijfselen van den Wôdankultus in Limburg_”,
Vde Jaargang, IIIde Afdeeling van het Genootschap „Limburg” is gezegd.
Ook duide men het mij niet ten kwade, zoo ik voor het meerendeel
gedwongen ben uit ongeloovige of althans niet-katholieke schrijvers te
putten. Gave God, dat ik meer werken van katholieke Folkloristen als
bronnen kon aanhalen!

[Decoratieve illustratie]



I.

HET VRUCHTBAARHEIDSTIJDPERK.

     Sinte Klaas, die goede man,
     Die ook alles bakken kan,
     Suikergoed en taaie man,
     Ja, daar krijg ik ook wat van.
                    (DR. EELCOO VERWIJS, _Sinterklaas_, 's Gravenhage,
                                                          1863. P. 74.)


Verreweg de meeste gebruiken en volksvoorstellingen, die met het feest
van den H. Nikolaas in verband staan, behooren m. i. tot de derde groep
in de waarlijk „onmisbare distinctie,” door Dr. Brom in zijn eerste
artikel vastgesteld[4]. Zelfs dan, als de Kerk _wilde_ afschaffen,
gelukte het haar bij lange niet volkomen, het ingekankerde heidendom
uit te roeien. Om zich hiervan te overtuigen, behoeft men slechts den
_Indiculus superstitionum et paganiarum_[5] na te gaan, en aldra zal
men tot de ontdekking komen, dat verschillende nummers, zoo b. v. _De
incantationibus_[6] (No 12), en _De divinis vel sortilegis_[7] (No 14)
nog in het huidige bijgeloof voortbestaan. Opmerking verdient het, dat
zich dit bijgeloof vooral aan kristelijke feesten, zoo b. v. Kerstdag
en St. Thomasdag vasthecht;—en aan _deze_ opvattingen en praktijken zal
toch wel niemand een kristelijken oorsprong willen toeschrijven. Ook
vind ik reeds het eerste nummer eener vragenlijst uit de XVde eeuw, ten
behoeve der priesters voor biechtelingen uit de gewone volksklasse, in
het Limburgsche Folklore terug: _Qui exercent supersticiositates cum acu
qua cadaver est consutum_[8].

[4]   L. L., p. 83.

[5]   Bij MORITZ HEIJNE, _Kleinere altniederdeutsche Denkmäler_.
      Paderborn, 1877. Pp. 89, 90.

[6]   Over tooverij.

[7]   Over zieners en waarzeggers.

[8]   Die bijgeloovigheid plegen met eene naald, waarmee een doodshemd
      genaaid is. Bij HERMANN USENER, _Christlicher Festbrauch._
      Bonn, 1887. P. 84. Dit punt van het bijgeloof is reeds door
      mij opgeteekend in mijne studie, getiteld; _De Doode in het
      Limburgsche Folklore_, in het Jaarboek van „Limburg”. I, p. 192.

Maar wat zeggen van gebruiken als het geven van geschenken, het zetten
van den schoen, van volksfantasieën als het rijden over de daken, het
werpen door den schoorsteen? Zou men niet veilig kunnen aannemen, dat de
Kerk ten opzichte hiervan steeds strikt onpartijdig gebleven is, daar
zij er volstrekt geen gevaar in zag, zoo sommige heidensche attributen
al door het volk op een H. Nikolaas werden overgedragen? Men moge
dan met nog zooveel ijver de oudste dokumenten doorwroeten en het
dichtste stof der archieven doen opdwarrelen, ten sterkste zou ik het
betwijfelen, of men er ooit in zal slagen, eene kerkelijke veroordeeling
van het geloof aan een Sleipnir aan het daglicht te brengen.

Aan Wôdan, de verpersoonlijking der bewogen lucht, den windgod en
bijgevolg den god der vruchtbaarheid, behoorden de Winterfeesten; hem op
de eerste plaats werd dan geofferd; andere chtonische- en windgodheden,
zooals Holda en Perchta, speelden dan slechts eene ondergeschikte rol.
Nu mag men met Grimm aan een driedeeling des jaars en, in verband
hiermee, aan het voormalig bestaan van drie hoofdoffertijden blijven
vasthouden, ofwel—wat waarschijnlijker is—met Weinhold en
Phannenschmid, door Mogk gevolgd[9], het Germaansche jaar in vieren
indeelen,—het bestaan der beide Winterfeesten wordt door niemand
ontkend. Het eerste dezer feesten, hetwelk een geruimen tijd duurde,
begon omstreeks het begin van November; het tweede z. g. Midwinterfeest
of Joelfeest, ontegenzeglijk het hoogste feest der oude Germanen, viel
in de tweede helft van December en in de eerste van Januari. Dit wordt
het tijdperk der „Twaalf Nachten” genoemd; onze oostelijke naburen
spreken van de _Zwölften_, _Unternächte_, _Rauchnächte_ of _Losstage_.
Volgens sommigen moet men door de _Rauchnächte_ de drie Donderdagen vóór
Kerstmis verstaan[10]. De Tirolsche boerenalmanak geeft als zoodanig 6,
25 en 31 December, en 6 Januari aan. Het woord „Joel”, afkomstig van
het Oud-Noordsche _jol_ (= _*jul_), hangt waarschijnlijk niet met het
Angel-Saksische _hveol_ = rad, samen, maar komt waarschijnlijk van eene
Indo-Germaansche wortel JEKU, en beteekent „scherts”, „vroolijkheid”,
zoodat dit feest, naar zijne etymologie te oordeelen, het „jolige” bij
uitstek was[11]. Inderdaad, het karakter der beide Winterfeesten bestond
in eene uitgelaten vroolijkheid, veroorzaakt 1º door het genieten der
offergaven, gedurende dien tijd aan Wôdan c. s. en ook aan de zielen der
afgestorvenen gebracht; en 2º—reden van œkonomischen aard—door de
twee groote slachttijden, die met de winterfeestviering samenvielen,
wanneer deze niet, zooals Tille beweert[12], zelfs de hoofdaanleiding
tot de winterfeestviering gegeven hebben.

[9]  _Grundr. d. Germ. Philol._, her. v. H. PAUL. I, p. 1125.

[10]  WILHELM MANNHARDT, _Der Baumkultus der Germanen und ihrer
      Nachbarstämme_. Berlin, 1875. P. 542.

[11]  Vgl. ELARD HUGO MEIJER, _Germanische Mythologie_. Berlin, 1891.
      P. 197.

[12]  ALEXANDER TILLE, _Die Geschichte der Deutschen Weihnacht_.
      Leipzig, 1893. P. 6 vlg.

Anders was het in het Noorden. De Oost-Germanen vierden hun hoofdfeest,
het _Góiblót_, in Februari, „til gródhrar” voor den wasdom, terwijl het
„Joelfeest” daar in Januari viel, „til árs” voor den oogst[13].

[13]  MOGK, l. l., p. 1126; MEIJER, l. l., p. 196.

Gegeven dus, dat het eerste Winterfeest eene vrij groote rij van
dagen in beslag nam; dat het Joelfeest meestal tusschen Kerstmis en
Driekoningen, plaatselijk echter ook vroeger of later kon vallen; dat
beide Winterfeesten hoofdzakelijk Wôdan, den god der vruchtbaarheid
golden; dat eindelijk, gedurende heel den tijd, als de natuur schijnt
uitgestorven en de winden het vaakst ontketend zijn, volgens de
voorstellingen der oude Germanen de Wilde Jacht, met Wôdan als
voorrijder, door het luchtruim joeg[14], dan krijgen wij een bijna
aaneengesloten feesttijdperk, den god der goede gaven ter eere, dat
zich ongeveer van het begin van November tot het midden van Januari
uitstrekte. Wij bevinden nu, dat vele volksgebruiken en volksverhalen,
welke met kristelijke feesten gedurende dit tijdperk samenhangen,—St.
Martinus (11 November), St. Clemens (23 November), St. Andreas (30
November), vooral St. Andreas_nacht_, St. Barbara (4 December),
St. Nikolaas (6 December), St. Lucia (13 December), St. Thomas
(21 December), Kerstmis (25 December), St. Stefanus (26 December),
het feest der Onnoozele Kinderen (28 December), Driekoningen (6
Januari)—veel overeenkomst blijken te bezitten met de gebruiken
van het Winterfeesttijdperk en met de attributen van den god, die
alsdan de hoofdrol vervulde. Zien wij dan anderdeels, dat zij in hun
huidigen toestand eene groote objectieve verscheidenheid vertoonen en
bedenken wij, dat in de feestkringen van andere tijdperken dergelijke
overeenkomst vergeefs wordt gezocht, dan dunkt mij is de gevolgtrekking,
zoo niet strikt bewijsbaar, dan toch alleszins te rechtvaardigen, dat
het hier attributen geldt, van hun oorspronkelijk subjekt losgerukt, en
door de volksfantasie, het eene vóór, het andere na, aan kristelijke
instellingen en persoonlijkheden vastgehecht.

[14]  _Overblijfselen_, p. 10.

Heidensche offers gingen steeds van offermaaltijden vergezeld. Wat
hiervan in ons hedendaagsch Folklore kan zijn overgebleven? „In unserem
Volksglauben”, zegt Mogk[15] „sind in algemeinen die Opfer vergessen;
gewisse Gerichte, die man in jenen Tagen isst, scheinen nur noch schwach
daran zu erinnern”; en Grimm[16] beschouwt als offerresten vooral „das
reiben der heiligen flamme, laufen durch die brände, werfen von blumen
in das feuer, _backen und austheilen grosser brote oder kuchen_, und der
reihetanz”. Zoo ook v. Reinsberg-Düringsfeld: „Der Weihnachtsschmaus
trat an die Stelle der alten Gastereien, die mit den Opfern verbunden
waren, wie uns die verschiedenen Speisen, die noch üblich sind, sowie
die Weihnachtskuchen, welche die Gestalt von Ebern, Pferden und anderen
Tieren haben, deutlich bekunden”[17]. Men mag deze meening zijn
toegedaan of niet, vreemd is het in ieder geval, dat juist gedurende den
Joeltijd (in den meest uitgebreiden, boven aangeduiden zin) de meeste
smulpartijen en gebaksvormen gevonden worden.

[15]  L. L., I, p. 1125.

[16]  JACOB GRIMM, _Deutsche Mythologie_. Berlin, 1875 (Vierte Ausg.
      bes. v. E. H. MEIJER) I. p. 35.

[17]  _Das festliche Jahr der Germanischen Völker_. Leipzig, 1898.
      P. 4.

Met St. Maarten bakt men bij ons bijzondere koeken, St.
Maartenshoorntjes genaamd; in Duitschland houdt men smulpartijen, Mogk
althans spreekt van _Martinsschmäusen_[18]. In het Freudenthal (Oostenr.
Silezië) krijgen kinderen en volwassenen op St. Maartensvooravond
velerlei geschenken, maar vooral het _Martinshörndl_ mag niet
ontbreken[19]. Met St. Andreas wordt te Reichenberg de _Andreaskranz_
gebakken[20]. In Hohenzollern begint men acht dagen vóór Sinterklaas
reeds met het bakken van het _Klausenmannle_, een wittebrood in den vorm
van een dansenden man[21]. Met Sinterklaas vergast zich in heel ons land
oud en jong aan peperkoek onder de meest grillige vormen en benamingen.
Te Seekirch (Würtemberg) bakt men alsdan lange, dunne koeken, die den
vorm van pyramiden hebben; in het „Oberambt Ehingen” kleine, ronde
suikerbroodjes, z. g. _Cloosen-Weckle_; te Dieburg (Hessen-Nassau)
_Nicolaus-Lebkuchen_; te Leipzig _Pflaumentoffel_, eene eigenaardige
lekkernij[22]. Dan volgt Kerstmis met zijn in het Limburgsche Folklore
eigenaardige Kerstbroodje van Geleen[23], en tweede Kerstdag, waarop de
kinderen te Neeroeteren (Belg. Limburg) op broodjes onthaald worden[24];
voorheen at men op Stefanusdag in den Eiffel tweeërlei brood, het eene
zuur, het andere zoet, zooals nog thans in de Rijnlanden[25]. Ook zijn
de _Weihnachtsstollen_ bekend. Kerstbrood geldt in Duitschland voor
brandstillend[26]. Tusschen Kerstmis en Nieuwjaar kende men er eertijds
een bijzonder soort brood[27]. Voeg hierbij nog het Nieuwjaarsgebak
(„Nieuwjaarsmoppen”, aan den Rijn: „Neujahrskränzchen”) en de
smulpartijen op Driekoningendag, die o. a. te Laerz (Mecklenburg)
plaats vinden[28], en ge zult tot het besluit komen, dat de gastronomen
gedurende het Joeltijdperk geen reden tot klagen hebben. Bovengemelde
meening omtrent deze gerechten wordt dan ook, bepaaldelijk voor de
Kerstkoeken, aannemelijk geacht, door den inzender van No 1178b der
aangehaalde Bartsch'sche verzameling[29]: „Die gegen Weihnachten
gebackenen sogenannten Kinnerges=Poppen, Has=Poppen, welche nach
jetziger Denkung die Hirten von Bethlehem und deren Heerde darstellen
sollen, _unsprünglieh aber Opfergaben gewesen sein mögen, die am
Julfeste dargebracht wurden_ (Beyer in den Mekl. Jahrb. XX, 150), werden
von manchen Bäckern mit Saffran bestrichen und heissen darum auch:
Saffran=Pöppings”. Ook Meyer is deze zienswijze toegedaan[30], met het
oog vooral op het volgende: Buiten den wolf (en den raaf)[31] zijn Wôdan
vooral de bok en de ever heilig; deze dieren vooral werden als _symbolen
der vruchtbaarheid_ in den Joeltijd aan Wôdan den windgod, den god der
vruchtbaarheid geofferd. “Veel wind, veel ooft,” zegt een spreekwoord;
wind schenkt vruchtbaarheid en doet het koorn, rijpen[32]. Vandaar 1º
dat Wôdan als god der vruchtbaarheid vooral dan vereerd werd, als de
winden heviger loeiden dan ooit. Het Joelfeest werd dan ook niet ter
eere van den zonnegod, maar van den god der vruchtbaarheid gevierd[33];
en 2º dat om redenen van œkonomischen aard dit feest bij de Germaansche
plattelandbewoners als het hoogste gold. Nu bakt men gedurende het
_heele Joeltijdperk_, niet slechts met Sinterklaas, niet alleen koeken
in den vorm van menschen en paarden, maar vooral van bokken en varkens.
Ook met Kerstmis stellen in Mecklenburg de z. g. _Kinjes-Poppen_ meestal
varkens voor[34]. In Zwaben bakt men met Kerstmis _Springerle_, d. i.
koeken in allerhande soorten van diervormen. Dan ook wordt in het
Noorden de _Julgalt_ gebakken en onder het zaadkoren gemengd; dit gebak
heeft den boks- of zwijnsvorm. Op Nieuwjaarsmorgen brokt de Meklenburger
een _Hörnstöter_ onder het voêr[35]. Ook in het Odenwald mengt men z. g.
_Julkuchen_ onder het zaad; als eigenaardigheid diene echter hierbij te
worden vermeld, dat de boksvorm hier met een hamer versierd is[36]. Dit
mocht ons onverklaarbaar voorkomen, wisten wij niet, dat ook de hamer
een hoofdsymbool der vruchtbaarheid is, wel niet aan Wôdan, maar aan
Donar toegeschreven, die volgens Saxo Grammaticus door een slag van
zijn hamer den bliksem deed geboren worden[37]. Waarschijnlijk hebben
wij hier te doen met No 26 van den _Indiculus superstitionum_:[38] _De
simulacro de consparsa farina_[39]. Ook anderszins nog wordt zulk een
_simulacrum_ vervaardigd. In Oost-Gothland is het een met zwijnshuid
overtrokken blok, _Julbucken_ genoemd; en in Silezië snijdt men schapen
en geiten (niet veeleer bokjes?) uit hout, en overtrekt die met
konijnsvel[40].

[18]  L. L., I, p. 1127.

[19]  THEODOR VERNALEKEN, _Mythen und Bräuche des Volken in
      Oesterreich_. Wien, 1859. P. 62.

[20]  V. REINSBERG-DÜRINGSFELD, l.l., p. 420.

[21]  DR. EUGEN SCHNELL, _Sanct Nicolaus, der heilige Bischof und
      Kinderfreund_. Brünn, 1886. I. p. 17.

[22]  SCHNELL, l. l., I, pp. 46, 51, 62.

[23]  RUSSEL, _De heerlijkheid Geleen_, p. 73.

[24]  H. WELTERS, _Feesten, Zeden, Gebruiken en Spreekwoorden in
      Limburg_. Venloo, 1877. P. 12.

[25]  TILLE, l. l., p. 47.

[26]  MEIJER, l. l., p. 218. In Holstein wordt de avond van den 24sten
      December _Vulbuuksabend_ genoemd. Zie V. REINSBERG-DÜRINGSFELD,
      l.l., p. 464.

[27]  TILLE, l. l., ib.

[28]  KARL BARTSCH, _Sagen, Märchen und Gebräuche aus Meklenburg_.
      Wien, 1879. II, p. 250.

[29]  II, p. 227.

[30]  L. L., pp. 215, 218.

[31]  _Overblijfselen_, p. 15.

[32]  _Overblijfselen_, p. 22.

[33]  MOGK, l. l., I, pp. 1125, 1126. Op Nieuwjaarsnacht schiet men
      in Meklenburg in de boomen, om ze vruchtbaar te maken (BARTSCH,
      l.l., II. p. 232); tot dit doeleinde worden in Engeland de
      boomen dien nacht met stokken geslagen (MANNHARDT, l. l., p.
      279). „Is er wind in de Kerstdagen, dan zullen de boomen veel
      vruchten dragen,” zegt men in Limburg; zoo ook: „Sneeuw in den
      Kerstnacht geeft een goeden hopoogst.” En in Mecklenburg: „Als
      in de _Zwölften_ de boomen zich bukken, komt er veel ooft.”
      (BARTSCH, l. l., II, p. 250).

[34]  BARTSCH, l. l., II, p. 227.

[35]  BARTSCH, l. l., II, p. 241.

[36]  MEIJER, l. l., pp. 101, 103, 215, 211.

[37]  GRIMM, l. l., II, pp. 835, 1021. Daar de geloofsverkondigers de
      afgoden als duivels voorstelden (_Overblijfselen_, pp. 5, 6,
      16, 19, 34) werd Hamer tot synoniem van Donar, zoo b. v. in de
      verwensching: „Dass dîch der Hammer schlage!” De hamer is ook
      het symbool der macht en vernieling.

[38]  HEIJNE, l. l., p. 90.

[39]  Over den vorm van koekdeeg.

[40]  SCHNELL, l. l., I, p. 65.

De Joeltijd is daarenboven het tijdperk, gedurende hetwelk, zooals Dr.
Brom het zoo juist uitdrukt, „gegeven werd en tegenwoordig nog gegeven
wordt”[41].

[41]  L. L., p. 157.

Wederom wordt dit tijdperk door St. Maarten geopend. In de provincie
Limburg, te Roermond en te Venloo vooral, wordt op het feest van dezen
Heilige de jeugd op appelen, peren, noten, krakelingen en wat dies meer
zij onthaald; ook in de noordelijke provinciën is dit gebruik niet
heelemaal onbekend, zooals uit de door Schotel verzamelde gegevens
blijkt[42]. Iets dergelijks vindt men in heel Mecklenburg[43], in de
Altmark[44] en in Oostenrijksch Silezië[45]; daar geeft men alsdan ook
aan volwassenen allerlei soort van geschenken. Op sommige plaatsen is
St. Maarten zelfs het hoofdfeest en komt Sinterklaas of Kerstmis op de
tweede plaats, zoo b. v. te Düsseldorf in Erfurt[46], waar men als te
Venloo, te Utrecht[47] en voorheen in Oostfriesland[48] met lantaarns en
lampions op den vooravond door de straten trekt, in de Rijnstreken, te
IJperen, in heel het kanton Aalst[49] en voorheen te Augsburg[50]. Over
de roede van St. Martinus in een volgend hoofdstuk. In Engeland is St.
Clemensdag, te Reichenberg St. Andreasdag schenkingsfeest[51].

[42]  _Martinus, Bisschop der Galliërs_, in zijne _Tilburgsche
      Avondstonden_. Amsterdam, 1850. Zie ook V.
      REINSBERG-DÜRINGSFELD, l. l., p. 406.

[43]  BARTSCH, II, p. 222.

[44]  ADALBERT KUHN, _Märkische Sagen und Märchen_. Berlin, 1843.
      P. 344. Als eigenaardigheid deelen we hier het begin van een
      St. Maartenslied mee, in de Altmark gezongen:

           Märtiin Märtiins Vaegelken
           Mett siin vergült Snaevelken!
           Geft us watt un lat us gan,
           Datt wii hüüt noch wiier kamn; enz.

[45]  VERNALEKEN, l. l., p. 62. Zie p. 11.

[46]  V. REINSBERG-DÜRINGSFELD, l. l., pp. 406, 408.

[47]  SCHOTEL, l. l., p. 55.

[48]  SCHNELL, l. l., I, p. 36.

[49]  BROM, l. l., p. 156.

[50]  TILLE, l. l., p. 28.

[51]  V. REINSBERG-DÜRINGSFELD, l. l., pp. 412, 414, 420.

Te Keulen is de H. Barbara (4 Dec.) met hare geschenken de voorloopster
van Sinterklaas[52]. De gebruiken van 6 December zijn overbekend;
in ons land is Sinterklaas het hoofdschenkingsfeest, evenals in
Opper-Oostenrijk, waar het Kerstfeest weinig bekend is. Ooft en
lekkers voor de kinderen schenkt Sinterklaas o. a. in Beieren en in
de Zwitsersche kantons Luzern en Schwytz[53]. In Tirol speelt Lucia
voor de meisjes de rol van Sinterklaas[54].

[52]  BROM, l. l., ib.

[53]  SCHNELL, l. l., I., pp. 22, 73, 78.

[54]  V. REINSBERG-DÜRINGSFELD, l. l., p. 434.

Dan volgt het Kerstfeest dat, behoudens den Kerstboom en
eenige gebruiken van ondergeschikten aard, volkomen ons
Sinterklaasfeest slacht; een verdienstelijk historisch overzicht
der _Weihnachtsbescherung_ is door Tille geleverd[55]. In de
Provincie Limburg worden dien dag aan de kinderen op hun geroep
„heio” te Merkelbeek, Brunssum en Oirsbeek appelen toegeworpen. Te
Echt gebeurt dit op Silvester-, te Roosteren, Buggenum en Nunhem op
Nieuwjaarsdag[56]. In Mecklenburg schenkt de Schimmelrijder op 1 Januari
appelen, noten en peperkoek[57]. Eindelijk, met Driekoningen, gaan op
verschillende plaatsen van Limburg, zoo b. v. te Weert en omstreken, de
kinderen om geschenken bedelen, en sluiten aldus het Joeltijdperk[58].

[55]  L. L. pp. 189–219.

[56]  WELTERS, l. l., pp. 12, 13.

[57]  BARTSCH, l. l., p. 234.

[58]  Enkele soortgelijke gebruiken, die buiten dit tijdperk vallen,
      zoo b. v. het „rijden” der Engelen op Palmzondag, staan
      waarschijnlijk met het Lentefeest in verband.

Laten wij hier de opmerking maken, dat dit geven van geschenken in
enge verhouding staat tot het rijden door de lucht, eene verhouding,
die door het verband tusschen „wind” en „vruchtbaarheid” in een helder
daglicht treedt[59], en in de synonimie der termen „rijden” en „ten
geschenke geven” hare uitdrukking vindt. Reden waarom ik meen, dat ook
het in den grond der zaak éénvormige geven van geschenken gedurende het
Joeltijdperk niet volstrekt van den persoon des voorrijders der Wilde
Jacht, des „gevers der goede gaven”, mag gescheiden worden. Iets meer
dan de bloote namen van _Joel_tijd, _Joel_gebak, _Joel_bok, _Joel_knots,
_Joel_stroo, _Joel_licht, _Joel_blok, enz. moet van het vóórkristelijke
vruchtbaarheidstijdperk zijn overgebleven. Beslister dan ooit blijf
ik dus de stelling handhaven, die ik in mijne _Overblijfselen_
neerschreef[60]: „Mogt dan ook het geven van geschenken op
Sinterklaasdag voor een groot deel op de bekende liefdadigheid van
den Heilige berusten, zeer waarschijnlijk is het toch, dat de op
Germaanschen bodem bestaande Midwinterfeesten een niet onbeduidenden
invloed op dit gebruik hebben uitgeoefend”.

[59]  Zie pp. 12, 13.

[60]  P. 28.

Zelfs eene andere oorzaak nog moet er krachtig toe hebben bijgedragen,
het Sinterklaasfeest den vorm te geven, dien het thans bezit. In bijna
alle Germaansche volksfeesten zijn drie bestanddeelen: het Kristelijke,
het Germaansche en het Romaansche innig versmolten; en zoo zal Rome's
invloed ook op het Germaansche Winterfeest niet zonder uitwerking
gebleven zijn. Uit het Romeinsche alfabet ontleenden onze voorouders
in de eerste eeuwen na Kristus hun Runen-alfabet[61]; in navolging der
Romeinen gaven zij namen van godheden aan de verschillende dagen der
week; uit de Romeinsche Mythologie drong menig goden-attribuut in het
Germaansche pantheon, werd het geloof aan de geestwerende kracht der
_bivia_ en _trivia_ op onzen bodem overgeplant[62]. Met alle reden
mogen wij dus aannemen, dat in het geven van geschenken gedurende het
Joeltijdperk ook een overblijfsel der Romeinsche Kalendenviering is
bewaard gebleven. Aldus wordt de god Janus „der dritte im Bunde”, wien
ter eere op 1 Januari allen elkander gelukwenschten en passende
geschenken vereerden[63].

[61]  E. SIEVERS, _Grundr. d. Germ. Philol._, I, p. 246.

[62]  _De Doode_, enz., l. l., I, p. 191.

[63]  JORDAN-PRELLER, _Römische Mythologie_. Berlin, 1891. Pp. 179,
      180. Vgl. Ov., _Fast._, I, 71 vlg.

[Decoratieve illustratie]



II.

SCHOORSTEEN EN SCHOEN.

     Sint Niklaas, dou goede bloed!
     Geefme een zakje vol suikergoed:
     Niet te veel en niet te min.
     Smijt het maar tot de schoorsteen in.

     (EELCOO VERWIJS, l. l., p. 74).


Sinterklaas werpt veelal zijne gaven, „rijdt” door den schoorsteen. Niet
alleen hij echter, ook St. Maarten, ook de Wilde Jager, al zijn diens
gaven niet altijd even begeerenswaardig.

Eens, toen de Wilde Jacht voorbijreed, riep een vermetel timmerman
in den Harz den voorrijder het bekende „hoho” achterna. Daar valt
plotseling een zwarte klomp _door den schoorsteen_, dat de vonken er van
opstuiven[64].

[64]  GRIMM, l. l., II, p. 774.

In een dorp aan de Elbe woonde eens een man, die zich verstoutte, toen
de Wilde Jager in den Kerstnacht door de lucht stormde, zijne deur te
openen, en hem spottend om eene kerstgave te vragen. Hierop liet de
Jager een zijner honden achter, die _door den schoorsteen_ op den haard
viel[65].

[65]  BARTSCH, l. l., I, p. 17.

Meermalen echter schenkt de nachtelijke ruiter ook goud[66], evenals
zijne gemalin Frija, onder de benaming van _Fru Gor_[67].

[66]  GRIMM, l. l., II, p. 770 vlg.; _Overblijfselen_, pp. 27, 28;
      DR. L. KNAPPERT, _Folklore_. Amsterdam, 1887. P. 167 Aanm.;
      VERNALEKEN, l. l., pp. 25, 38, 46. Goud als geschenk van
      woudgeesten: MANNHARDT, l. l., pp. 142, 152.

[67]  BARTSCH, l. l., II, pp. 242, 243.

Inderdaad, de schoorsteen is de verbindingsweg tusschen de geestenwereld
en de gewone stervelingen,—de ruime, ouderwetsche schoorsteen,
zooals die nog thans op het platte land wordt aangetroffen. Is het dan
wonder, dat hij eene groote rol in de tooverwereld speelt? Dat men op
Silvesteravond, in het hartje van den Joeltijd, het toovertijdperk
bij uitnemendheid, in den schoorsteen ziet, om de toekomst te
doorgronden[68]? Dat toovermiddelen veelal in den schoorsteen worden
opgehangen? Vooral de huisgeesten dalen door den schoorsteen tot den
haard, het middelpunt des huisgezins, af[69].

[68]  BARTSCH, l. l., p. 237.

[69]  Niet slechts door den schoorsteen, ook door het _sleutelgat_
      komt Sinterklaas binnen. Het sleutelgat immers speelt in
      Folklore eene niet onbeduidende rol: om b.v. van ziekte genezen
      te worden, moet men driemaal door het sleutelgat blazen.
      (BARTSCH, l. l., II, p. 103).

Nu is het in zich genomen wel niet onmogelijk, dat het volk aan „den
overwinnaar van den duivel, den overwinnaar van het heidendom, den
overwinnaar van Diana” bij diens komst door den schoorsteen, een groote
geestes-schoonmaak toeschrijft of althans toeschreef.....

[Decoratieve illustratie]

       *       *       *       *       *

     Heiliger Sanct Nicolaus
     Wir stell'n dir unsere Schuh' hinaus,
     Leg uns doch was schönes ein,
     Wir woll'n recht fromm und fleissig sein,

zoo zong eertijds de jeugd te Weenen, en in dien geest zingt nog heden
onze Nederlandsche _spes patriæ_. Onder den schoorsteen wordt de
_schoen_ gezet: „een schoen bij iemand zetten” is synoniem van „iemand
iets afbedelen”. Nu bestond er in Italië aan de hoven van sommige
vorsten eene plechtigheid, naar een Spaansch woord, dat schoen
beteekent, _Zopata_ genoemd[70]. Dat ons dit gebruik uit Spanje is
overgewaaid, acht SCHNELL bepaald onmogelijk; dan moest, zegt hij, ook
ons geschenk dien naam dragen[71]. Daarenboven is Spanje een dier
landen, waar de viering van het St. Nikolaasfeest het minst populair
was. Laten we hier opmerken, dat men tot verklaring dezer bijzonderheid
geene nadere verhouding van Nederland tot Spanje kan doen gelden; den
schoen toch vindt men ook in het Duitsche en Oostenrijksche Folklore, en
eene ontleening aan Nederland zou in dit geval hard te betwijfelen zijn.

[70]  BRANDT bij EELCOO VERWIJS, l. l., p. 19.

[71]  L. L., V, p. 42.

Maar de schoen kan van Italiaanschen oorsprong zijn. Toegegeven; doch al
kon men dit bewijzen, dan was hierdoor de oplossing van het vraagstuk
nog slechts verplaatst. Van waar dan de schoen in Italië? Hij „zal wel
op niets anders doelen dan op de legende der drie maagden”, zegt Eelcoo
Verwijs[72]; de reden, dat nl. bedoelde maagden „bij het ontwaken
telkens den schat onder hare kleederen, _als 't ware_[73] in de
schoenen, vonden”, komt ons echter meer grappig dan juist voor. Ook is
in dit geval de verruiling van schoen en schotel, zooals wij die te
Salzburg[74], in Tirol en in Vorarlberg vinden, vrij onverklaarbaar[75].

[72]  L. L., p. 19.

[73]  Wij kursiveeren.

[74]  SCHNELL, l. l., p. 10.

[75]  SCHNELL, l. l., III, p. 60.

De schoen van Sinterklaas staat niet alleen in het Germaansche Folklore.
Ook de Wilde Jager, deze getransformeerde Wôdan, vult schoenen en
laarzen met goud. Op zijn bevel trekt de boer in het Grimm'sche
verhaal[76] zijne laarzen uit, en vult die met het bloed van een pas
geschoten hert. Bij zijne tehuiskomst blijkt het bloed in goud veranderd
te zijn. Ook in een Hessisch sprookje komt het vullen van laarzen met
goud voor[77].

[76]  L. L., II, pp. 770 vlg.

[77]  _Overblijfselen_, p. 28.

Legt in Mecklenburg de bruid vóór de huwelijksplechtigheid in elken
schoen een stuk geld, dan heeft ze later nooit geldgebrek; een
slangentong in elken schoen gelegd maakt onkwetsbaar; wie 's nachts
ruggelings drie stroohalmen uit het dak trekt en in zijn schoen legt,
wordt niet door den hond aangeblaft[78]. Op Kerst- en Silvesteravond
werpen zich in Oostenrijk en Mecklenburg jongens en meisjes een schoen
of pantoffel over het hoofd, om te zien, of hun geluk of ongeluk is
weggelegd[79]. Ook op St. Thomasavond komt het gebruik van schoenwerpen
zeer veel voor[80].

[78]  BARTSCH, l. l., II, 61, 349, 449.

[79]  VERNALEKEN, l. l., pp. 349, 350; BARTSCH, l. l., 236.

[80]  V. REINSBERG-DÜRINGSFELD, l. l., p. 438.

Maar er is meer: de schoen van Sinterklaas dient op de eerste plaats _om
het voeder te bevatten „voor Sinterklaas zijn paard”_. In heel Limburg
en op verschillende plaatsen van onze noordelijke provinciën wordt haver
en hooi voor het beestje gereed gezet. Zoo ook in de Rijnprovincie,
Tirol en Vorarlberg[81]. Vergelijkt men nu hiermee het op vele plaatsen
van Duitschland en Skandinavië heerschende oogstgebruik, eenige halmen
op den akker te laten staan, zooals het uitdrukkelijk heet, _„voor
Wōdan en zijn paard”_, dan dunkt me, dat de oorsprong van bedoeld
Sinterklaasgebruik naar het land verlegd moet worden. En zijn dan meer
aanknoopingspunten te vinden tusschen den met hooi of haver gevulden
schoen en het oogstoffer, dan tusschen dienzelfden schoen en de legende
der drie maagden, te meer daar wij weten, dat het Joeltijdperk het
tijdperk der vruchtbaarheid is. In dit hooi toch zou ik een schamele,
overigens onschuldige, rest willen zien van een voormalig offer aan den
god, of liever aan het paard van den god der vruchtbaarheid, en wel een
offer van hooi, dat immers reeds in de Edda „Sleipnis verdr”[82] genoemd
wordt[83]. Dit hooi legt men soms op een bord, bij voorkeur echter in
een schoen, wegens diens betrekking tot de tooverwereld.

[81]  SCHNELL, l. l., p. 60.

[82]  Sleipnir's spijs.

[83]  _Overblijfselen_, l. l., p. 24.

Maar laten we eenige feiten aangeven.

In Schonen en Blekingen bleef het lang gebruik, dat de maaiers op
den akker eene gave „für Odens pferde” achterlieten[84]; in Beieren,
in den omtrek van Beilngries, is de korenschoof voor den _Waudlgaul_
bestemd; daarenboven zet men bier, melk en brood op den akker voor de
_Waudlhunde_, die den derden nacht komen en de gaven verslinden[85].
Wat voorheen en thans in Mecklenburg geschiedde en geschiedt wordt ons
het best en volledigst door Bartsch[86] meegedeeld, reden, waarom wij
het stuk hier in zijn geheel laten volgen:

[84]  GRIMM, l. l., I, p. 128.

[85]  Overblijfselen, l. l., p. 24.

[86]  L. L. l. l., pp. 307, 308.

„Früher allgemein und theilweise noch jetzt liess man beim Abmähen des
Winterkorns auf jedem Felde einen Haufen stehn, und weihte ihn feierlich
dem Wode. Das älteste Zeugniss für diesen merkwürdigen Gebrauch enthält
der ausführliche Bericht des Rostocker Predigers Nicolaus Gryse aus dem
Ende des 16. Jahrhunderts. „„Im Heidendome,”” erzählt derselbe, „„hebben
tor tydt der Arne de Meyers dem Affgade Woden umme gudt Korn angeropen,
denn wenn de Roggenarne geendet, hefft man up den lesten Platz eins
ydern Veldes einen kleinen ordt unde Humpel Korns unafgemeyet stan
laten, dat sulwe baven an den Aren drevoldigen thosamende geschörtet
unde besprenget, alle Meyers syn darumme hergetreden, ere Höde vom Koppe
genamen und ere Seyse na dersulven Wode unde geschrenckedem Kornbusche
upgerichtet, unde hebben den Wodendövel dremal semplick lud averall also
angeropen unde gebeden:

     Wode,
     Hale dinem Rosse nu Voder,
     Nu Distel und Dorn,
     Thom andren Jhar beter Korn!

Welcker affgodischer gebruck im Pavestdom gebleven, darher denn ock noch
an dessen orden, dar Heyden gewanet, by etlycken Ackerlüden solcher
avergelovischer gebruck in der anropinge des Woden tor tydt der Arne
gespöret wert””.

Diese Erzählung wird vollkommen bestätigt durch einen gleichzeitigen
Bericht über den auf dem Lande herrschenden Aberglauben, wovon leider
nur ein Bruchstück im Schweriner Archive enthalten ist. Darin heisst es
„„Wan nemblich die Roggen-Ernte geendiget, lassen die Meyer auf dem
letzten Humpel roggen stehen. Densulven unafgemeyten Roggen Stücke
Ackers ein klein Plätzlein oder, wie mans nennet, schurtzen sie oben
an den arndten dreyfach zusammen und besprengen ihn mit Wasser. Wan
das geschehen, stellen sie sich mit gebloszeten Heuptern in einen
beschlossenen Circul oder Kreyss herumb, richten ihre Seicheln auffwerts
gegen den geschrenkten Kornbusch, rufen und schreyen uber laut:

     Ho Wode, Ho Wode, du goder,
     Hale dinem Rosse nu voder,
     Hale nu Disteln und Dorn,
     Thom andern Jar beter Korn!””

Eben dieses Gebrauches erwähnt auch der Präpositus Frank zu Sternberg
in der Mitte des vorigen Jahrhunderts, wobei er allerdings den Nicolaus
Gryse als seinen Gewährsmann anführt, aber zugleich versichert, dass
er selbst alte Leute gesprochen, welche sich dieser Feldlust aus ihrer
Jugend erinnert hätten. Auch gibt er den Weihspruch etwas abweichend so
an:

             Wode, Wode,
     Hahl dinem Rosse nu Voder,
         Nu Distel und Dorn,
       Aechter Jahr bäter Korn!

Zu Franck's Zeit war also das eigentliche Wodensopfer schon ausser
Gebrauch, aber gleichwohl haben sich noch bis auf den heutigen Tag
unzweifelhafte Spuren desselben erhalten. Noch jetzt nämlich sind die
angeführten Verse in den Dörfern der Umgegend von Rostock bekannt, wenn
auch nur in dem Munde der Kinder, und noch jetzt ist es eben dort Sitte,
am Ende des Feldes einen Büschel Korn stehen zu lassen, wenn man ihn
auch nicht mehr in feierlichem Gesange und Tanze dem Gotte weihet.”

In Oldenburg laat men een stuk halmen staan, waarom heen gedanst
wordt[87]; volgens Schaumburgsche zede werd bij deze gelegenheid een
rijmpje gezongen, dat aanhief met de woorden:

     „Wôld, Wôld, Wôld[88]!”

[87]  GRIMM, l. l., I, p. 128.

[88]  _Overblijfselen_, l. l, p. 24.

Ook Wôdan's gemalin Frija werd een haveroffer gebracht. Nog in 1712
verzamelde men zich in Neder-Saksen om de laatste halmen, onder
het roepen van: „Fru Gaue, haltet (_of_ halet) ju fauer[89]!” Te
Kerstlingerode, in het Göttingsche, laat men den laatsten armvol aren
ongemaaid staan „vor Fru Holle[90]”; in den omtrek van het voormalige
klooster Diesdorf droeg deze schoof den naam van _Vergodendeelstruss_.
Sommigen verklaren dit woord als „vergelding voor zwaren arbeid”,
anderen, met Kuhn[91], als „Frô Goden Deel Struuss”. In deze laatste
schoof schuilen ook de wolf en de bok, dieren, over wier Folkloristische
beteekenis boven gesproken is[92].

[89]  Neem uw voêr in ontvangst (_of_ haal uw voêr). Zie MEIJER,
      l. l., p. 291.

[90]  KNAPPERT, l. l., p. 173.

[91]  L. L., p. VI en pp. 337 vlg.; zie verder over dit gebruik
      MANNHARDT, l. l., pp. 190, 213, 393, 396; GRIMM, l. l., I,
      p. 209.

[92]  Zie p. 12.

Te Hagenow (Mecklenburg) liet men vroeger eenige halmen staan „damit”,
zooals men zeide, „de Waur Futter für sin Pferd finde”. Vergelijken wij
nu hiermee het ook in Duitschland gebezigde: „Sankt Martin muss noch ein
Heu für sein Rössl finden[93]”. De synonimie springt in het oog, schoon
het in deze laatste uitdrukking niet _Waur_, noch Sinterklaas, maar St.
Maarten geldt. Immers, het hooioffer strekt zich buiten het oogstfeest
en de Sinterklaasviering uit. Te Müggelsheim (Altmark) gelooven de
kinderen, dat Kristus op een ezel komt gereden, en werpen het dier hooi
voor de huisdeur[94]. Op Silvesternacht steekt men in een dorp bij
Stavenhagen eene schoof op buurmans grondgebied; stilzwijgend wordt de
schoof weer ingehaald en aan het vee gevoerd. Hierdoor gaat op het vee
de zegen van 's nabuurs vee over[95]. In Oostenrijksch Silezië wordt op
Kerstavond het vee met weit en erwten gevoerd[96]; ook in Mecklenburg
werd dien nacht eertijds _Haferloses_ (losse haver) als veevoeder op
tafel gelegd[97]. Eindelijk, bij het haver _zaaien_ laten de boeren op
den Hesterberg (Sleeswijk) des nachts een zak vol haver staan voor het
paard van koning Abel[98].

[93]  TILLE, l. l., p. 23.

[94]  KUHN, l. l., pp. 345, 346.

[95]  BARTSCH, l. l., II, p. 233.

[96]  MANNHARDT, l. l., p. 232. Over de erwten als symbool der
      vruchtbaarheid in een volgend hoofdstuk.

[97]  BARTSCH, l. l., II, p. 227.

[98]  MEIJER, l. l., p. 256. Over de verhouding van koning Abel tot de
      Wilde Jacht in het volgende hoofdstuk.

Nader moge het verband tusschen het Joel- en Oogstfeest nog blijken
uit het feit, dat te Pölitz (Mecklenburg) het nabootsen van een
schimmel door middel van een bedlaken, een gebruik dat men elders op
Silvesteravond aantreft, gedurende den oogsttijd heerschende is[99]; dat
het everzwijn bij beide feesten eene hoofdrol speelt, men denke aan den
z. g. _Roggenbär_[100]; en eindelijk, dat men op beide tijden bijna
algemeen de bekende stroopoppen (of stroovermommingen) ontmoet, die doen
denken aan de _simulacra de pannis facta_[101], en aan het _simulacrun
quod per campos portant_[102], resp. No 27 en 28 van den _Indiculus
superstitionum_[103].

[99]  BARTSCH, l. l., II, p. 306.

[100] MEIJER, l. l., p. 102; MANNHARDT, l. l., p. 421.

[101] Poppen uit lompen.

[102] Pop, die men door het veld draagt.

[103] HEIJNE, l. l., p. 90.

[Decoratieve illustratie]



III.

DE SCHIMMELRIJDER.[104]

[104] Bijnaam van Sinterklaas in Tirol en Vorarlberg (SCHNELL, l. l.,
      II, p. 60).

     Sinter Klaas, die goede heer,
     Hij komt alle jaren weer,
     Met zijn paardje voor den wagen,
     Daar komt Sinte Klaas aan jagen.
                    (EELCOO VERWIJS, l. l., p. 74).


Een groote, krachtige figuur te paard, den staf in de hand, den mijter
op het hoofd[105], een ruimgeplooiden bisschopsmantel om de schouders
geslagen[106], die aan weerskanten statig langs het paard naar beneden
hangt,—zoo stelt zich de kinderwereld den heiligen bisschop van Myra
voor.

[105]      Sinterclaes bisschop,
           Settie _hooghe mutse_ op!
                                        (Amsterdam.)

[106]      Sinterklôs Gods (good?) heilig man,
           Trek dînen besten _tabberd_ aan.
                                        (Venloo.)

           Sint Niklaes, o heilige man,
           Met uw _gespikkelden talfaerd_ aen.
                                        (Oost-Vlaanderen.)

Een persoon van hooge gestalte, met langen, witten baard, den
breedgeranden hoed diep in de oogen gedrukt, de wonderlans _Gûngnir_
in de hand, het rijzige lichaam in een wijden, donkeren mantel gehuld,
waarin hij zijne beschermelingen door de lucht draagt, en gezeten op
zijn trouwen schimmel _Sleipnir_,—ziedaar het portret van Wôdan-Odhin,
ons in de hoofdtrekken door Saxo Grammaticus geteekend.

Maar dit geeft u nog geen recht een parallel te trekken tusschen den
Germaanschen hoofdgod en den geliefkoosden volksheilige.—Volkomen
juist, wanneer deze trekken de eenige gemeenschappelijke waren, en de
Wodanstype slechts in Sinterklaas hare uitdrukking vond. Maar wanneer
zulke overeenkomst zich in meer dan één opzicht vertoont, en vooral,
wanneer men, behoudens eenige afwijkingen van minder belang, die slechts
op lokale verhoudingen berusten, de Wodansvoorstelling in tal van
bekende persoonlijkheden buiten den H. Nikolaas, bij name in die des
Wilden Jagers, wedervindt? Wanneer er van den anderen kant heel wat
goede wil, laat ik zeggen _esprit de système_ vereischt wordt, om
de volksvoorstelling van den H. Nikolaas zelfs met de overgeleverde
legenden van dezen Heilige in overeenstemming te brengen? Zou het dan
ongeoorloofd zijn, naar de zijde der Oud-Germaansche overlevering over
te hellen? Ter zake dus.

Gedurende heel het Joeltijdperk met zijn gure, woeste buien en
huilende windvlagen reed de Germaansche windgod op zijn Sleipnir
door de lucht, door een talloos heer van geesten gevolgd. Deze stoet
vormt het Wôdansheer of de z. g. „Wilde Jacht”, die nog heden bij alle
Germaansche stammen in de volksfantasie voortleeft. Zelfs de naam is op
verschillende plaatsen, min of meer verbasterd, behouden gebleven. In
den Eiffel heet deze Jacht het _Wudes-_ of _Wodesheer_; in Zwaben het
_Wutes-_ of _Mutesheer_; in den Elzas het _Wütenheer_ (men vergete niet,
dat de naam _Wôdan_ van dezelfde Germaansche wortel afkomstig is als het
Oud-Hoogduitsche _wuot_, wat „woede” en „verstand” beteekent); in Zweden
het _Odens här_. Daar zegt men, als het stormt, uitdrukkelijk: „Oden far
förbi”[107].

[107] Odhin vaart voorbij.

De voorrijder, met of zonder stoet, draagt in Beneden-Duitschland den
naam van _Wode_, _Jaue_, _Goi_ of _Joe_, in Mecklenburg _Waur_, in
Beieren _Wotn_, _Wutan_, _Wut_ of _Wode_[108]. In Zwaben worden hem,
buiten de algemeene betiteling van _Schimmelreiter_, dezelfde bijnamen
gegeven, waarmee men eertijds Wôdan placht aan te duiden: _Breithut_,
_Langhut_, _Schlapphut_. In Oostenrijk is hij in een langen mantel
gehuld en draagt een hoed met breeden rand[109]. Het zou echter eene
dwaling zijn te meenen, dat het volk aan Wôdan het monopolie, den
bewusten schimmel te berijden, zou hebben afgestaan. Over heel
Duitschland is de sage van een vervloekten jager verspreid, die wegens
het schenden van den Zondag gedoemd werd, door zijne honden gevolgd,
door het luchtruim te jagen tot den jongsten dag. Hij draagt den naam
Hackelberg[110], uit _hackel bärend_ „mantel dragend” verbasterd.
Het Limburgsche Folklore kent deze figuur onder de benaming van
„Hänske met de hond”[111]. In Hessen is het de _Schnellertsgeist_[112].
Veelal ook zijn het _historische persoonlijkheden_: In den Harz en
in de Lausnitz _Dietrich von Bern_ (Theodorik de Groote) ook wel
_Berndietrich_ genoemd; in Oostenrijk dezelfde koning onder den naam
van _Banadietrich_[113]; te Eisleben _Eckhart_[114]; in Engeland
koning Artur, in Skandinavië koning Waldemar, in Sleeswijk koning Abel.
Frankrijk heeft de Germaansche voorstelling overgenomen en op Karel den
Grooten en Karel V toegepast; volgens een Bourgondisch gedicht uit de
XVIIde eeuw rijdt Charlemagne aan de spits van het geestenheer, terwijl
Roland het vaandel draagt[115].

[108] MEYER, l. l., pp. 236, 237.

[109] VERNALEKEN, l. l., pp. 25, 26, 30, 31, 47.

[110] KUHN, l. l., pp. 19, 25, 101, 187.

[111] _Overblijfselen_, l. l., p. 12.

[112] J. W. WOLF, _Hessische Sagen_. Göttingen-Leipzig, 1853. P. 21.

[113] VERNALEKEN, l. l., p. 41.

[114] „Der treue Eckhart” of „Eckhart mit dem weissen Stab”. GRIMM,
      l. l., II, pp. 779, 780.

[115] GRIMM, l. l., II, pp. 779–788.

Ook andere _Heiligen_, ja ook _Engelen_ deelen deze eer met den H.
Nikolaas. Zoo in de XVde en XVIde eeuw de Aartsengel Gabriël; in
Staffordshire noemt men nog heden de Wilde Jacht „Gabriel Hounds”, en te
Lembeck in Westfalen „de Engelske Jagd”, d. i. de Jacht des Engels[116].
Zoo ook St. Hubertus, „la chasse St. Hubert” (door ontleening); zoo
vooral St. Martinus. Hiermee bedoel ik niet de gewone ikonografische
voorstelling van dezen Heilige die, te paard gezeten, zijn mantel
in tweeën deelt; maar de volksvoorstelling van Sint Maarten (Limb.:
_Sintermerte_), van _Junker Marten_, volgens welke deze, door zijn
knecht begeleid, door het luchtruim raast. De Wilde Jacht op Sint
Maartensavond draagt in Duitschland den naam van _Martinsgestämpf_[117].

[116] MANNHARDT, l. l., p. 251.

[117] MEYER, l. l., pp. 132, 237. Of ook St. Kristoforus ooit als
voorrijder der Wilde Jacht heeft dienst gedaan? Enkele voorstellingen,
zooals die, bedoeld door Prof. V. D. VLIET, _Tweemaandelijksch
Tijdschrift_, IV, 2, Nov. 1897, p. 191 Aanm., laten de zaak in alle
geval zeer twijfelachtig. En wat het verband tusschen dezen Heilige en
Sint Nikolaas betreft, dit kan m. i. bepaald _niet_ worden afgeleid uit
het feit, dat Myra's bisschop patroon der schippers was. (Zie b. v.
SIMROCK, _Rheinsagen_. Bonn, 1850. P. 23; SCHNELL, l. l., pp. 22, 23,
56, 65.) Dit attribuut kan zeer goed zijn ontstaan te danken hebben
aan het bekende verhaal der zeevaart, al mag de echtheid van dit en
soortgelijke verhalen met recht worden betwijfeld.

De opgenoemde persoonlijkheden zijn toch niet allen Middeleeuwsche
bisschoppen geweest; wel is het aantal der heilige Middeleeuwsche
bisschoppen, bij welke geen spoor van paard te bekennen valt, _legio_.
Veeleer was de schimmel van Wôdan na de overwinning van het Kristendom
in de IXde en Xde eeuw, toen het _werkelijk_ geloof aan een Wôdan was
verloren gegaan, eene _res derelicta primi occupantis_, nog slechts
bereden door eene half goddelijke, half demonische schim, die zich
nog hier of daar in het Folklore vertoont[118], maar welke het niet
moeielijk viel voor edeler, meer reëele figuren te doen wijken. Op
dien schimmel heeft het volk in den loop der tijden aan allen, die het
hoog hield, omdat zij eene groote rol in kerkelijke- of staatkundige
geschiedenis of sage hadden gespeeld—Heiligen, koningen, legerhoofden
en anderen—eene eereplaats gegund; en zoo heeft Wôdan's Sleipnir ook
„als _substratum_ gediend voor de vereering van Sint Nicolaas”[119].

[118] Zie p. 26.

[119] BROM, l. l., p. 161. Zie over dit onderwerp ook de belangrijke
      studie van den Bollandist J. VAN DEN GHEYN, getiteld: _Le
      Personnage d'Arlequin_, in zijne _Essais de Mythologie et de
      Philologie comparée_. Bruxelles-Paris, 1885. Pp. 107–131.

Nog eene opmerking. Niet slechts _dat er sprake is_ van het paard des
Heiligen; aan dit paard wordt als het ware _een zekere kultus gebracht_,
die slechts dan te verklaren is, wanneer men denkt aan den hoogen rang,
dien Sleipnir in de vereering der oude Germanen bekleedde: _daar_
had die vereering ook beteekenis, wijl Wôdan met zijn paard, beiden
verpersoonlijkingen van den wind, als vereenzelvigd gedacht werden.
Beiden werden in één adem genoemd; „Oden und sein Pferd”, „Wôdan und
sein Pferd” is nog thans eene in vele Zweedsche en Duitsche sagen,
zegenspreuken en gebruiken gangbare uitdrukking. Vergelijk ook de bede,
die in het Lubecksche z. g. _Schwerttanzspiel_ (stedelijke en landelijke
tooneelvertooning) _Starkader_ in den mond wordt gelegd: „Heilige Wode,
nû lên mi dîn pêrd”[120].

[120] _Zeitschr. für deutsches Altertum_, XX, p. 13. De
      _Schwerttanzspiele_ waren van de XVde tot XVIIde eeuw over
      heel Duitschland verspreid.

Vorm en kleur van het bewuste paard hebben hier en daar eenige
wijzigingen ondergaan. Oorspronkelijk is het achtbeenig en wit; in
het moderne Folklore verschijnt het niet zelden drie- of tweebeenig
en zwart[121]. In Oostenrijk duikt nog een schimmel met acht pooten
op[122].

[121] VERNALEKEN, l. l., pp. 34, 35, 50.

[122] VERNALEKEN, l. l., p. 83.

Het paard is voor den Heilige het onmisbare vervoermiddel op zijn verre
tochten. Soms is hij gedwongen, de reis te onderbreken en zijn paard te
laten beslaan; de smid wordt rijkelijk beloond[123]; aldus ook Wôdan en
de Wilde Jager[124]. Het paard van Sinterklaas laat ook niet zelden een
hoefindruk achter, evenals de schimmel van _Karel Quinte_, als deze uit
den _Gudinsberg_ (_Wuodenesberg_) komt[125]. Van een Sinterklaas_wagen_
spreken onze volksrijmpjes, en het Oostenrijksche Folklore[126]; van een
wagen bedienen zich ook de Wilde Jager[127], St. Thomas en het
Kerstkind[128]. De Wôdanswagen is genoegzaam bekend[129].

[123] _Overblijfselen_, l. l., p. 14.

[124] VERNALEKEN, l. l., p. 46.

[125] MEYER, l. l., p. 242.

[126] VERNALEKEN, l. l., p. 286.

[127] VERNALEKEN, l. l., p. 55.

[128] V. REINSBERG-DÜRINGSFELD, l. l., pp. 436, 453.

[129] _Overblijfselen_, l. l., pp. 18, 19.

Aan verre tochten te paard of in zijn wagen is de H. Bisschop gewend,
evenals Wôdan, die den bijnaam draagt van _vegtamr_ „aan verre tochten
gewend”. Sinterklaas komt van verre, en wel van het land van licht en
zonneschijn, vanwaar hij appelen, kastanjes enz. medebrengt. Dit rijk
schijnt voorheen _Engeland_, de _Insula pomorum_[130], geweest te
zijn[131]; in onze Sinterklaasliedjes is het meestal _Spanje_, dan ook
_Condé_:

     Drie appelkens van _Condé_
     Breng mijn broerkens ook wat mee.
                                  (West-Vlaanderen).

     Om appelkens van _Condé_
     Breng er mij een g'heel schootjen (schuitjen?) mee.
                                  (Oost-Vlaanderen)[132].

[130] Het Appeleneiland.

[131] EELCOO VERWIJS, l. l., p. 77.

[132] Ons „appeltjes van Oranje” is aan het Fransch ontleend. Bij
      KILIAEN vindt men „aranienappel”, vgl. het _Ital._ arancio uit
      het _Arab.-Perz._ nârandj.

Te Venloo keert Sinterklaas weer terug naar _Picardië_:

     Gank ût rije,
     No 't lendje van _Picardië_[133].

[133] MEYER, l. l., p. 256.

Na hetgeen boven over het everzwijn gezegd is[134] zal het niemand
verwonderen, dat de Schimmelrijder somwijlen den naam van _Ebermann_
draagt. Dan beschouwt men hem vooral als den „gever van goed
geluk”, en deelt hij, op een schimmel gezeten, zijne gaven uit. De
Schimmelrijder verschijnt in die hoedanigheid onder den vorm van zeer
verschillende persoonlijkheden, waarover in het volgende hoofdstuk, en
op verschillende dagen. In Silezië is het met St. Maarten, te Kranowitz
en Ratibor met _St. Nikel_[135], te Osnabrück o. a. met Kerstmis en
Nieuwjaar: de schimmel heet dan de „Spaansche hengst”[136]. Zoo ook
in Mecklenburg[137]; te Schorau (Preussen) daarentegen slechts op
Kerstavond[138], evenals in Engeland. Zou het volgende nog op een
samenhang van Sinterklaas met de Wilde Jacht kunnen wijzen? „Auf der
Schelfe [Mecklenburg] umreitet in der Neujahrsnacht ein Reiter auf
weissem Schimmel dreimal die Kirche. An der stelle derselben stand eine
schon vor 1211 erbaute Kapelle des heiligen Nikolaus”. (BARTSCH, l. l.,
I, p. 16).

[134] Zie p. 12.

[135] SCHNELL, l. l., I, pp. 65, 66.

[136] V. REINSBERG-DÜRINGSFELD, l. l., p. 448.

[137] BARTSCH, l. l., II, pp. 224, 233, 234.

[138] SCHNELL, l. l., I, p. 50.

[Decoratieve illustratie]



IV.

VORMVERANDERINGEN.

     Wie stout is of boos,
     Sint Niklaas hoort alles,
     Hij luistert altoos!
     Hem kan men niet foppen,
     Geloof mij oprecht,
     Wat hij niet gezien heeft,
     Vertelt hem zijn knecht.
                    (Uit SCHENKMAN'S prentenboek).


Om het in dit hoofdstuk te behandelen Folkloristische materiaal
eenigermate te kunnen ontwarren, zullen wij enkele beginselen
vooropstellen. De lezer moge dan naderhand zelf oordeelen, of de
gevolgtrekking juist was.

Gedurende het tijdperk van vruchtbaarheid treden in het Folklore
verschillende persoonlijkheden op den voorgrond; zoo voornamelijk:

I. VAN HEIDENSCHEN OORSPRONG.

1º _Wôdan_, windgod, voorrijder der Wilde Jacht, god der vruchtbaarheid.

2º _Hruodperaht_, een bekende huisgeest, kobold of kabouter, die meestal
onder den naam van Ruprecht verschijnt. Hij neemt deel aan de Wilde
Jacht—gedurende den Joeltijd drijven immers de geesten hun spel—en is,
evenals zijn kollega's, nu eens vrijgevig en goedig, dan weer boosaardig
en streng. Deze figuur ontmoeten wij slechts op Germaanschen bodem.

3º _Perchta_ of _Bertha_[139], eene godin, die in karakter het meest met
de godin Holda[140] overeenkomt. Als „die wilde Bertha” vaart zij door
de lucht, en verleent vruchtbaarheid aan de akkers[141]. Haar heilig
was de _Perchtenabend_, aan het einde der Twaalf Nachten. In een langen,
witten sluier is zij gehuld[142]. Nog heden laat men in Tirol eten voor
haar staan.

[139] Zie p. 8.

[140] Zie over deze godin KNAPPERT, l. l., pp. 123 vlg.

[141] MOGK, l. l., pp. 1107, 1108.

[142] Van haar en Holda stammen onze „Witte Juffers”. Somtijds
      vertoont zij zich echter, onder den vorm van _Berchtel_,
      in zwarte lompen gehuld en met een roetgezicht. Vgl. V.
      REINSBERG-DÜRINGSFELD, l. l., p. 483.

II. VAN KRISTELIJKEN OORSPRONG.

1º De _H. Nikolaas_, de vrijgevige kindervriend, de groote bisschop van
Myra.

2º De _H. Martinus_, bisschop van Tours, volksheilige.

3º Het _Kerstkind_, dat de wereld door Zijne geboorte verblijdt.

4º De _H. Driekoningen_, die hunne offergaven aan de kribbe des
Verlossers nederlegden.

5º De _H. Lucia_, Maagd en Martelares.

Nu doet zich niet alleen het verschijnsel voor, dat attributen van
heidensche figuren op kristelijke zijn overgegaan, maar ook, dat
kristelijke dragers derzelfde attributen, volgens plaatselijke
omstandigheden, wezenlijk van elkaar verschillen; en eindelijk, dat
men, door onderlinge ontleening van verschillende Folkloristische
_centra_, personen, namen en attributen op de meest grillige wijze
heeft gekombineerd.

1º Sint Maarten verschijnt in het Limburgsche Folklore, te paard door
de lucht rijdend, begeleid door zijn knecht. Als Wilde Jager heet hij
_Junker Marten_[143]. In Zwaben noemt men hem _Pelzmärte_, vroeger
in Beieren _Pelzmartle_. Deze samenstellingen met _Pelz-_ zijn niet
zeldzaam; ik vermoed, dat zij hun oorsprong te danken hebben aan eene
vermomming door middel van vellen van een den god der vruchtbaarheid
heilig dier: eene vermomming van dien aard treft men aan in den
Joelbok.—

[143] Zie p. 27.

Ook Sint Maarten ontvangt hooi voor zijn paard[144]. In gezelschap van
St. Nikolaas begeleidde hij eertijds het Kerstkind op Kerstavond, zooals
blijkt uit een edikt van Gustaaf Adolf van 25 Nov. 1682[145]. In het
Freudenthal (Oostenr. Silezië) brengt hij op een schimmel gezeten
allerlei geschenken aan grooten en kleinen[146]. In de Rijnprovincie,
IJperen en het kanton Aalst speelt hij de rol van Sinterklaas[147].

[144] Zie p. 23. Dat de indruk van zijn voet in een steen zou zijn
      blijven staan, evenals die van den hoef van het Wôdanros, zooals
      MEYER, l. l., p. 257 beweert, berust op eene dwaling. WOLF toch
      spreekt t. a. p. (_Niederländische Sagen_. Leipzig, 1843. P.
      435) uitdrukkelijk van „Martin, ein Sohn des Grafen von Namur,
      der siebente Bischof von Tongern”.

[145] BARTSCH, l. l., II, p. 222.

[146] Zie p. 11.

[147] Zie p. 14.

2º Sint Nikolaas is in Nederland meestal bekend onder den vorm van een
eerbiedwaardig bisschop. In Oost-Friesland treedt hij op, niet als
bisschop gekleed, maar als een grijsaard met witten baard en in een
pelsmantel gehuld[148]. Te Quedlinburg waarschuwt men de kinderen voor
den _Nikelmann_; ieder jaar haalt deze zich een offer[149]. Dergelijke
sombere eigenschappen dankt de Heilige óf aan Ruprecht, in diens
hoedanigheid van boosaardigen huisgeest, óf aan het feit, dat Wôdan
vaak met den duivel op ééne lijn werd gesteld[150]. Duidelijk blijken
althans zijne elfische attributen uit eene legende van het kanton
Wallis, volgens welke hij—evenals de berggeesten—uit de rotsspelonken
te voorschijn komt[151]. In Beieren en in de Rijnpalts noemt men hem
_Pelznikel_ (ook wel _Nikel_ of _St. Nikel_). In Tirol heet de vooravond
van Sinterklaas _Klaubautag_[152].

[148] BROM, l. l., p. 155.

[149] SCHNELL, l. l., I, p. 29.

[150] Zie p. 13.

[151] SCHNELL, l. l., I, p. 73.

[152] = _Klaubauftag_. _Klaubauf_ is de naam van den kobold.

3º In Duitschland rijdt het Kerstkind rond op een schimmel[153], evenals
Father Christmas in Engeland, die daar ook een bosje hooi en een wortel
vindt voor zijn paard[154]. In het graafschap Rupin verschijnt een
naamlooze ruiter op een schimmel, terwijl eene in het wit gekleede
figuur een grooten zak draagt, en de _Christmann_ of _Christpuppe_
heet[155].

[153] MEYER, l. l., p. 257.

[154] POL DE MONT, _Dietsche Warande_, X, 1, 1897. P. 30.

[155] KUHN, l. l., p. 346.

4º Buiten zijn eigen attributen ook nog met die van Sinterklaas of van
het Kerstkind voorzien, treedt _Hruodparaht_ op, óf zelfstandig, óf
aan één van beiden dienstbaar. In ons land heet hij Pieterman, in de
Rijnprovincie _Hans Muff_, in den Elzas _Hans Trapp_, anders elders.
De benaming _Ruprecht_ heeft als wisselvorm _Rupel_[156]; ook de Wilde
Jager heet Ruprecht[157]. Op den _Hutberg_ bij Herrnhut huizen twee
Wilde Jagers: _Ulrich Ruprecht_ en _Bernhard Dietrich_[158]. Het
uiterlijk dezer persoonlijkheid is min of meer gedrochtelijk: verschijnt
Ruprecht als kwaadaardige elf, dan is hij trouw gewapend met zak en
roedachtig dan is zijn gezicht zwart _van het roet_. Ook de zak op
zijn rug is een roetzak: _Schmutzbartel_ heet hij om zijn roetachtig
uitzicht. Ook de _Perchteln_ d. i. vermomde gestalten, die op
_Perchtenabend_[159] rondloopen, de _Pfingstlümmel_ in het Ansbachsche,
de pijpers in het gevolg van den Pingstkoning, treden op met een
roetig gezicht[160]. Dit zwart maken, zegt Mannhardt, is „keineswegs
bedeutungslos und zwar scheint sie [die Schwärzung] mir in roher Weise
ausdrücken zu wollen, dass der dargestellte Dämon[161] ein nicht
sichtbares, für menschliche Augen dunkles unheimliches Wesen, ein
Schatten, ein Gespenst sei”[162].

[156] GRIMM, l. l., I, p. 417.

[157] MEYER, l. l., p. 237.

[158] MEYER, l. l., p. 242.

[159] Zie p. 33.

[160] MANNHARDT, l. l., pp. 162, 314, 321, 365, 548.

[161] Als het Grieksche δαίμων, half goddelijk, half menschelijk
      wezen, op te vatten.

[162] L. L. p. 322.

In Noord-Duitschland verschijnt op Kerstavond eene baardige, in pels en
erwtenstroo gehulde figuur, die appelen, noten, enz. onder de jeugd
ronddeelt. Deze heet in de Middel-Mark _der hele Christ_, _Ruprecht_
of _Hans Ruprecht_; in Mecklenburg _der ru Clas_ of _Ruklas_ in de
Oud-Mark, Brunswijk, Hannover en Oost-Friesland _Clas_, _Glas Bur_, of
_Buller Clas_. In Beieren kent men een goeden en kwaden _Klas_[163]. In
de Oud-Mark trekt eenige dagen vóór Kerstmis de afschuwelijke gedaante
van _Klas Bur_ met de lieflijke figuur van het Kerstkind rond,
ondervraagt de kinderen, laat ze bidden, en geeft hun naar verdienste
loon of straf[164]. In Mecklenburg heet _Rug-klas_ „des heiligen
Christ Vorposten”; hij rijdt op een schimmel en is met aschzak en roede
voorzien[165]. Te Lucern rammelt hij met kettingen en draagt den naam
van _Schmutzli_[166]. In een pelsmantel gehuld, het gezicht met roet
bedekt, treedt hij in Luxemburg op onder den naam van _Huosecker_[167],
in Tirol onder dien van de _Wauwe_[168]. Omstreeks het jaar 1850
verscheen deze figuur in talrijke plaatsen rondom Bamberg als
_Hel-Niclas_, in erwtenstroo gehuld en rammelend met hare ketens[169].
Nog draagt zij in Hohenzollern de namen: _Sparmundi_, _Pelzebub_,
_Pelznikel_, _Butzemann_[170]. Dit _Butzemann_, waarmee men ons
„boezeman” of „boeman” kan vergelijken, is eene benaming van
den huisgeest[171]. _Pelzoppel_ heet hij in Hessen-Nassau. In
Beneden-Oostenrijk wordt de taak van knecht waargenomen door eene vrouw,
_Berchtel_, _Buzebergt_ of _Eiserne Bertha_ genaamd; _Berchtel_ en
_—bergt_ staan blijkbaar in betrekking tot den naam Perchta, evenals
_—bartel_. In Oberhausen zei men eertijds: „Heut kommt der Klas, morgen
de Buzebercht”[172]. In het Bohemerwoud verschijnt den 12den December
's avonds de H. Lucia, die aan de brave kinderen ooft uitdeelt, maar de
ondeugende dreigt, hun den buik open te rijten. Gewoonlijk vertoont zij
zich onder den vorm eener geit, waarover een bedlaken hangt, en is zij
door een soort _Nikolo_ begeleid. „Da der Name der heiligen Lucia”, zegt
v. Reinsberg-Düringsfeld[173], „welcher aus _lux_, Licht, entstanden
sein soll, dem der heidnischen Perchta, Lichte, entspricht, so ist
es natürlich, dass die Heilige im Volksglauben viele Züge der alten
Göttin angenommen hat.” Ook door _Wode_ wordt niet zelden de rol
van Ruprecht gespeeld, zoo te Mecklenburg[174]; in de Thuringsche
kerstsage van de 17de eeuw doet dit „der treue Eckhart”[175]. Ook wordt
Ruprecht veelal door den _Julbuk_ of _Julbock_ vervangen, d. i., een
knecht in boksgedaante; te Leipzig noemt men soortgelijke gestalte
_Klapperbock_[176]. In erwtenstroo gewikkeld gaat hij de laatste dagen
vóór Kerstmis rond. Over den bok als symbool der vruchtbaarheid is
reeds gesproken; over den ever insgelijks[177], zoodat het ons niet
moeilijk zal vallen den omgang met den beer of tammen ever, meestal in
erwtenstroo gehuld (_Erbsenbär_), die gedurende het Joeltijdperk plaats
heeft, te verklaren. Dit gebruik is bijna over heel Duitschland en Tirol
verspreid; hieraan dankt de uitdrukking: „Jemand einen Bären aufbinden”
haar ontstaan. De beer wordt door Klas of Ruprecht geleid. Te Breslau is
_Nicolo_ vergezeld van _Bartel_, tot wien de kinderen roepen:

     Bartel, Bartel, wilder Bär,
     Leg mir ein, was i beger, enz.[178]

Bartel wordt ook _Strohbartel_ genoemd; hier en daar draagt Ruprecht
het epitheton _Strohbart_[179], als hij zich nl. in stroo gewikkeld
vertoont.

[163] SCHNELL, l. l., I, p. 22.

[164] KUHN, l. l., p. 345.

[165] Zou tot deze verschijning wellicht _Klas Rugebart_ in betrekking
      staan, die in het Lubecksche _Schwerttanzspiel_ voorkomt? Zie
      _Zeitschr. für deutsches Altertum_, XX, p. 10.

[166] SCHNELL, l. l., I, p. 73.

[167] SCHNELL, l. l., V, p. 59.

[168] VERNALEKEN, l. l., p. 62.

[169] TILLE, l. l., p. 49.

[170] SCHNELL, l. l., I, p. 21.

[171] MOGK, l. l., p. 1034. Vergelijk ook den naam _Klaubauf_, boven
      p. 34.

[172] V. REINSBERG-DÜRINGSFELD, l. l., p. 433.

[173] L. L. p. 434.

[174] GRIMM, l. l., II, pp. 781, 782.

[175] TILLE, l. l., p. 29. Vgl. boven p. 27.

[176] SCHNELL, l. l., I, p. 62.

[177] Ib. De ever speelt ook eene voorname rol in de Wilde Jacht. Zie
      MEYER, l. l., p. 244.

[178] SCHNELL, l. l., I, p. 63.

[179] GRIMM, l. l., III, p. 149.

De beteekenis van het stroo moet hierin gezocht worden, dat
het _erwten_stroo is. Onder de vruchten is vooral de erwt
vruchtbaarheidssymbool[180]. Om veel ooft te krijgen worden gedurende
het tijdperk der Twaalf Nachten de ooftboomen met erwtenstroo omwonden;
gedurende dit tijdperk mogen geen erwten gegeten worden[181]; op
Silvesteravond worden de hoenders met erwten gevoerd: zooveel erwten
eene kip eet, zooveel eieren zal ze 't volgend jaar leggen[182].
In het Bohemerwoud werpt het Kerstkind een handvol erwten door
de kamerdeur[183]; gedurende de z. g. _Knöpflinsnächte_ (de
Donderdagnachten vóór Kerstmis) trekken in Zuid-Duitschland
volwassenen en kinderen van huis tot huis en werpen erwten tegen
den vensterruiten[184]. Aldus zal het mogelijk zijn eene vreemde
bijzonderheid te verklaren in het bericht van Eelcoo Verwijs: „In Zug
in Zwitserland werd de Kinderbisschop eerst in 1797 op hooger bevel
afgeschaft. Telkens verscheen den 6den December een scholier als
bisschop gekleed, voorafgegaan door een bisschop met zijn staf, en
gevolgd door een nar, die insgelijks met een staf was gewapend, waaraan
eene _blaas met erwten_[185] was bevestigd”[186].

[180] MEYER, l. l., p. 103.

[181] V. REINSBERG-DÜRINGSFELD, l. l., p. 464.

[182] BARTSCH, l. l., II, p. 233.

[183] V. REINSBERG-DÜRINGSFELD, l. l., p. 453.

[184] V. REINSBERG-DÜRINGSFELD, l. l., pp. 424, 425.

[185] Wij kursiveeren.

[186] L. L., p. 29.

Of zouden ook de erwten soms eene specifiek kristelijke beteekenis
hebben?

[Decoratieve illustratie]



V.

BEL EN ROEDE.

     St. Niklasawen,
     denn geit wi nâ baben,
     _denn klingelt de klokken_,
     denn danzen de poppen.
                    (MANNHARDT, l. l., p. 327 Aanm. 2).


Zoo zingt men te Friedrichstadt a/d Eider. De komst van Sinterklaas
wordt door belgeklingel aangekondigd. Knapen doen dit reeds eene week te
voren in het kanton Bern[187]; in Hohenzollern trekken op den vooravond
van het feest, mannen en vrouwen, z. g. _Niclause_, onder ketting- en
belgerinkel door de straten[188]; in het kanton Unterwalden gaat eenige
dagen te voren een als hanstworst gekleed man _Samichlausen-Geiggel_
genaamd, met bellen van huis tot huis[189].

[187] SCHNELL, l. l., I, p. 95.

[188] SCHNELL, l. l., I, p. 22.

[189] SCHNELL, l. l., I, p. 73.

Dat de bel den Heilige ook in ons land niet vreemd is, blijk uit het
volgende rijmpje:

     Sint Niclaes Bisschop, goed heylich man,
     Wil je wat in mijn schoentje geven, God loont u dan,
     Geefftemen een beurs _met bellen_[190],
     Soo sal ickje niet meer quellen,
     So langhe als het God geliefft,
     Heb ik Sinte Niclaesje lieff[191].

[190] Wij kursiveeren.

[191] EELCOO VERWIJS, l. l., p. 73.

Maar in den Dantziger Werder is de bel een attribuut van den Zaligmaker;
daar hoort men:

     Heilige Krist du gôde mann,
     trek dîn besten tabbert an[192],
     komm veer onse deer,
     _klinger ons wat veer_[193].

Vandaar dat het Kerstkind ook de benaming van _Klinggeest_[194] en
_Klingjes_[195] draagt. Ook in den Elzas en in het Bohemerwoud kondigt
het Kerstkind Zijne komst door het luiden eener zilveren klok aan[196].
Maar het is toch vooral de in pels en erwtenstroo gehuldigde gedaante,
waarvan op blz. 35 sprake was—Ruprecht, Clas of anders geheeten—die
met bellen en ketenen behangen optreedt. Te St. Vith (Rijnprovincie)
is Hans Muff van bellen voorzien[197]; in Mecklenburg heet de
Schimmelrijder _Klingklas_[198]; klokjes en belletjes draagt ook
_Aschenklas_[199]. In het Noorden treden de Joelbokken met schelletjes
op[200].

[192] Volgens J. A. LEYDIS stelt de tabberd het pallium voor!

[193] MANNHARDT, l. l., p. 327 Aanm. 2.

[194] MANNHARDT, l. l., p. 326.

[195] BARTSCH, l. l., II, p. 224.

[196] V. REINSBERG-DÜRINGSFELD, l. l., pp. 446, 453.

[197] SCHNELL, l. l., I, p. 61.

[198] BARTSCH, l. l., II, p. 324.

[199] V. REINSBERG-DÜRINGSFELD, l. l., p. 448.

[200] MEYER, l. l., p. 218.

Mijns inziens is de bel evenals het roetgezicht den _huisgeest_ eigen;
niet van Wôdan maar van den kant der elfen gewerd Sinterklaas dit
attribuut; Wôdan is trouwens de _Elfenkönig_ of _Ellenkönig_[201]. Een
_Pück_ (kobold), zoo verhaalt Ern. Joach. Westphal[202], diende dertig
volle jaren bij de monniken van een klooster in Mecklenburg, in keuken,
stal en elders. Tot loon bedong hij: _tunicam de diversis coloribus et
tintinnabulis plenam_[203]. In Schotland huisde eertijds een kobold, die
den naam van _Shellycoat_ droeg; ook de dwergen der Middeleeuwen hielden
veel van bellen; de bellen aan het pak van den hofnar pleiten voor zijn
verwantschap met den lustigen huisgeest[204].

[201] VAN DEN GHEYN, l. l., p. 115 vlg.

[202] Bij GRIMM, l. l., I, pp. 423, 424.

[203] Een veelkleurig kleed vol bellen.

[204] GRIMM, l. l., I, pp. 385, 424; III, p. 148.

Ook de op verschillende tijden en onder verschillende benamingen
zich voordoende vertegenwoordiger van den woudgeest—_Grüner Georg_,
_Pfingstl_, _Pfigstbutz_, enz.—vertoont een roetgezicht en rinkelt met
eene koeschel[205]. Gedurende de _Rauchnächte_ loopen de Perchteln met
_koeschellen_ en _lange zweepen_ rond; op Kerstavond loopen op vele
plaatsen van Duitschland knapen met riemen vol koeschellen door het
dorp; op Donderdag vóór Vastenavond bestaat plaatselijk de vermomming
hoofdzakelijk uit een bedlaken, eene hanenveder, en een riem met
paardenschellen[206]. De bel schijnt dus tevens met de vruchtbaarheid
in verband te staan, wat verder nog o. a. hieruit blijkt, dat in
het Beneden-Inndal de jongelieden bij het begin der lente „das Gras
ausläuten”, d. i. met bellen het veld doorkruisen, om den groei van het
gras te bevorderen; en in de Vingstau den 22sten Februari de jeugd, met
groote bellen en koeklokken omhangen, van huis tot huis gaat: dit noemt
men „den Langas (lente) wecken”[207].

[205] MANNHARDT, l. l., p. 608.

[206] MANNHARDT, l. l., pp. 542, 543.

[207] MANNHARDT, l. l., p. 540.

Uit dusdanige feiten trekt Mannhardt het besluit[208], „dass Glocke und
Schelle zur ursprünglichen Darstellung des Wachstumsgeistes gehörten und
eine notwendige Seite seines Wesens andeuten sollten”. Kon de huisgeest
als _geest_ zich anderszins kenbaar maken, zoo b. v. door te suisen,
te sissen, te fluiten, te rammelen met ketens, of door het homerische
τρίζειν—de taal der geesten in het algemeen—bel en klok zijn hem wel
als daemon der vruchtbaarheid eigen.

[208] L. L., p. 327.

[Decoratieve illustratie]

       *       *       *       *       *

     Ein Schatten schleichet um das Haus,
     Und horch, welch Kettengeklirre!
     Fürwahr das ist Sanct Nicolaus,
     Das Ruthen-Männlein von Myra.
                    (SCHNELL, l. l., I, p. 15).

Een enkel woord ook over de roede of gard. Sinterklaas, St. Maarten,
Ruprecht en diens varianten, alle die persoonlijkheden, welke geschenken
uitdeelen, zijn ook gewapend met het bewuste tuchtmiddel, waarvoor men
de kinderwereld zulk een heilzaam ontzag weet in te boezemen. Gewoonlijk
is dezer roede van _berkenhout_; in Tirol vindt men de hazelaarsgard,
met welke de Butzemann, behoorlijk in erwtenstroo gewikkeld, alwie hij
op zijn weg ontmoet onmeedoogend kastijdt[209]. In Zwitserland draagt de
H. Nikolaas plaatselijk een opgesmukt boompje, in Hamburg voorheen een
groene twijg[210]. Hiermee komt de z. g. _Martinsgerte_ overeen, die de
Beiersche herder den 10den November zijn meester ter hand stelt: achter
krib of staldeur gestoken schut zij gedurende den winter het vee tegen
alle onheil, en in de lente drijft men er de koeien mee naar de weide.
Hierbij bedient men zich in Etzendorf (Beieren) van de volgende spreuk:

     Kommt der heilig St. Märten (Mirte)
     Mit seiner Gerten;
     _Soviel Kranewitbeeren,
     Soviel Ochsen und Stiere.
     Soviel Zweige, soviel Fuder Heu!_
     Steckt sie hinter den Kühbarn,
     So wird auf's Jahr keine Kuh verloren,
     Und steckt sie hinter die Stalltür,
     Treibt sie auf's Jahr mit Freuden herfür.

[209] MANNHARDT, l. l., p. 269.

[210] TILLE, l. l., pp. 130, 131.

En in Beneden-Oostenrijk:

     Kommt der Sanct Mirt mit seiner Ruten;
     _Soviel als die Rute Zweige hat,
     Soviel soll auch der Bauer Vieh haben._
     Nehmt ihr die Ruten in eure Hand,
     Steckt ihr 's wol auf ober der Wand,
     Wol hinter das Dach,
     Am Sankt Gregoriustag
     Treibt das arme Vieh aus,
     Durch alle Engeln aus[211].

[211] MANNHARDT, l. l., pp. 273, 274; vgl. MEYER, l. l., p. 254.

Blijkbaar staat deze twijg met de vruchtbaarheid in verband, en is
haar elke verhouding tot eene tuchtroede vreemd. Hetzelfde kan gezegd
worden van de zweepen der Perchteln[212] en der boerenknapen, die te
Mähren (Oostenrijk) op den vooravond van Sinterklaas door de velden
trekken[213]. Zou dus de meening van Tille[214] het ware treffen,
volgens welke de levens- en vruchtbaarbeidsroede van Sinterklaas door
het Protestantisme tot ware slagroede, tot strafinstrument, tot plak
hervormd is? Dan waren de bordjes verhangen, en zou men den juisten
toestand nog b. v. in de Orlagau aantreffen, waar de kinderen op den
derden Kerstdag hunne ouders en peetooms met rozemarijnstengels slaan,
terwijl ze roepen:

     _Frisches Grün! Langes Leben!_
     Ihr sollt mir 'n blanken Taler (Nüsse u. s. w.) geben[215].

[212] Zie p. 41.

[213] VERNALEKEN, l. l., pp. 285, 286.

[214] L. L., p. 195 et passim.

[215] MANNHARDT, l. l., p. 265; TILLE, l. l., p. 196. Mannhardt vooral
      heeft over dit onderwerp in zijn _Baumkultus_ onder den
      titel van: „Der Schlag mit der Lebensrute” eene meesterlijk
      gedachte en keurig uitgewerkte verhandeling geleverd. Dat de
      daar besproken gebruiken met de gard van Sinterklaas zouden
      samenhangen is eene _zuivere hypothese_, en we geven ze dan
      ook slechts als zoodanig. Men vergelijke nog een feestgebruik
      der _Lupercalia_, te Rome den 15den Februari gevierd. Naar
      den schijn te oordeelen was het slaan met riemen, dat de
      _Luperci_ zich tegenover de Romeinsche vrouwen veroorloofden,
      eene tuchtiging; en toch stond dit gebruik veeleer met de
      vruchtbaarheid in verband (JORDAN-PRELLER, l. l., p. 390),
      zoodat de vrouwen den _Lupercis_ zelfs den weg versperden, om
      zich in de vlakke hand te doen treffen. Vgl. JUV., _Sat._ II,
      v. 4:
           _Nec prodest agili palmas præbere luperco._

           En het baat niet den vluggen Lupercus de vlakke hand te
                                                             bieden.

De feestdag der Onnoozele Kinderen heet in Zwaben _Pfeffertag_, wijl
dan de kinderen met roeden of groene twijgen door de straten trekken, de
voorbijgangers slagen toedienen en de huizen binnendringen, om appelen,
noten en peperkoek te eischen. Bij Lichtefels (Beieren) slaan de jongens
de meisjes met rozemarijnstengels, al zeggend:

     Da komme ich her getreten
     mit meiner frischen Gerten,
     mit meinem frischen Mut.
     Schmeckt der Pfeffertag gut?[216]

[216] V. REINSBERG-DÜRINGSFELD, l. l., p. 467.

Wat hiervan zijn moge, het blijft onze innigste wensch, dat de
afstraffing, door Dr. Brom aan Joës a Leydis met de roede van
Sinterklaas toegediend, een „slag met de levensroede” moge geweest zijn!

[Decoratieve illustratie]

       *       *       *       *       *

En nu de gevolgtrekking: dat de oorsprong van het Sinterklaasfeest
uitsluitend in het heidendom te zoeken is? Geen haar op mijn hoofd, dat
er aan denkt. Trouwens, noch Dr. Brom, noch andere „mannen van naam en
groote kennis”, die men „helaas ook in ons eigen vaderland” dezelfde
meening vindt toegedaan, hebben ooit iets dergelijks beweerd. Dit echter
meen ik uit het bijgebrachte materiaal te mogen besluiten:

  De zuiver wetenschappelijke, IN CASU Folkloristische stelling, dat
  sommige volksvoorstellingen en volksgebruiken, die heden ten dage
  met de feestviering van den H. Nikolaas in verband staan, door het
  volk van heidenschen op kristelijken bodem zijn overgebracht, kan
  door eene menigte van feiten worden gestaafd.

Niet dat ik deze meening aan iemand zou willen opdringen, aan een Joës
a Leydis het allerminst; maar men verkettere dan ook niet hen, die haar
mochten zijn toegedaan, men betitele hen niet als napraters van Renan en
Faustus den Manicheër! De eer der Kerk zal evenzeer gehandhaafd blijven,
ook al mochten knecht en paard en gard den Heiligen Nikolaas definitief
worden ontzegd! En wat de grootheid van Myra's bisschop betreft—op
zuiver historische gronden niet genoegzaam gewaarborgd, straalt zij
ons schitterend tegen van de hooge eereplaats af, die de verheven
kindervriend in het Folklore inneemt. Zijne attributen mogen van
kristelijken of van heidenschen oorsprong zijn, dit ééne staat vast:
de H. Nikolaas zou de groote rol, die hij in de volksvereering speelt,
niet hebben verworven, zou het aureool van populariteit niet om zijne
slapen gevlochten hebben, ware hij niet werkelijk groot geweest in de
oogen van het kristelijke volk.

Blijven aldus de eer van Gods Kerk, de grootheid Zijns lieven Heiligen
ongerept, zou het dan niet verkieslijker zijn, in vrije geschillen als
dit den moker te laten rusten, opdat het vertrouwen in den kampioen niet
geschokt worde, wanneer ter verdediging van 's Heeren _ware_ glorie, ter
bestrijding van _wezenlijke_ dwaalbegrippen het slagzwaard dient te
worden opgevat?

[Decoratieve illustratie]



INHOUD.


                                      Pagina.

 VOORREDE                                   3

 I.    HET VRUCHTBAARHEIDSTIJDPERK          7

 II.   SCHOORSTEEN EN SCHOEN               17

 III.  DE SCHIMMELRIJDER                   25

 IV.   VORMVERANDERINGEN                   32

 V.    BEL EN ROEDE                        39

 BESLUIT                                   44

[Decoratieve illustratie]



  +-----------------------------------------------+
  |                                               |
  |         OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER:          |
  |                                               |
  |  De volgende correcties zijn in de tekst      |
  |  aangebracht:                                 |
  |                                               |
  |  Bron (B:) -- Correctie (C:)                  |
  |                                               |
  |  B: de Katholieken Fokloristen gevonden,      |
  |  C: de Katholieken Folkloristen gevonden,     |
  |  B: zich dit bijgeoof vooral                  |
  |  C: zich dit bijgeloof vooral                 |
  |  B: dichste stof der archieven                |
  |  C: dichtste stof der archieven               |
  |  B: speelden dan slecht eene ondergeschikte   |
  |  C: speelden dan slechts eene ondergeschikte  |
  |  B: „Joelfeest daar in Januari                |
  |  C: „Joelfeest” daar in Januari               |
  |  B: [16]  JACOR GRIMM, _Deutsche              |
  |  C: [16]  JACOB GRIMM, _Deutsche              |
  |  B: kinderen en volwassen op St.              |
  |  C: kinderen en volwassenen op St.            |
  |  B: Rijn: „Neujahrskränzchen) en de           |
  |  C: Rijn: „Neujahrskränzchen”) en de          |
  |  B: II. p. 252); tot dit doeleinde            |
  |  C: II. p. 232); tot dit doeleinde            |
  |  B: [41]  L. L., p. 157,                      |
  |  C: [41]  L. L., p. 157.                      |
  |  B: in de Altmark gezonden:                   |
  |  C: in de Altmark gezongen:                   |
  |  B: VERNALEKEN, l. l., p. 62. Zie p. 117.     |
  |  C: VERNALEKEN, l. l., p. 62. Zie p. 11.      |
  |  B: [46]  V, REINSBERG-DÜRINGSFELD,           |
  |  C: [46]  V. REINSBERG-DÜRINGSFELD,           |
  |  B: zijn overgebleven, Beslister dan          |
  |  C: zijn overgebleven. Beslister dan          |
  |  B: „Mog dan ook het geven                    |
  |  C: „Mogt dan ook het geven                   |
  |  B: er krachtig toen hebben bijgedragen,      |
  |  C: er krachtig toe hebben bijgedragen,       |
  |  B: Berlin, 1891. Pp, 179,                    |
  |  C: Berlin, 1891. Pp. 179,                    |
  |  B: [80]  REINSBERG-DÜRINGSFELD,              |
  |  C: [80]  V. REINSBERG-DÜRINGSFELD,           |
  |  B: seinen Gewährsmann auführt, aber          |
  |  C: seinen Gewährsmann anführt, aber          |
  |  B: _Overblijfselen_, l. l, p. 24             |
  |  C: _Overblijfselen_, l. l, p. 24.            |
  |  B: [99]  BARTSCH, i. l.,                     |
  |  C: [99]  BARTSCH, l. l.,                     |
  |  B: [109] VERN ALEKEN, l. l.,                 |
  |  C: [109] VERNALEKEN, l. l.,                  |
  |  B: Staffordhire noemt men nog                |
  |  C: Staffordshire noemt men nog               |
  |  B: 1850. P. 23; SCHNELL, l. l, pp.           |
  |  C: 1850. P. 23; SCHNELL, l. l., pp.          |
  |  B: lên mi dîn pêrd”[120]                     |
  |  C: lên mi dîn pêrd”[120].                    |
  |  B: [131] EELCO VERWIJS, l. l., p. 77.        |
  |  C: [131] EELCOO VERWIJS, l. l., p. 77.       |
  |  B: het _Arab-Perz._ nârandj.                 |
  |  C: het _Arab.-Perz._ nârandj.                |
  |  B: REINSBERG DÜRINGSFELD, l. l., p. 483.     |
  |  C: REINSBERG-DÜRINGSFELD, l. l., p. 483.     |
  |  B: verschijnsel voor, dat attribubuten van   |
  |  C: verschijnsel voor, dat attributen van     |
  |  B: [144] Zie p. 129. Dat de indruk           |
  |  C: [144] Zie p. 23. Dat de indruk            |
  |  B: Sinterklaas _Klaubautag_[152]             |
  |  C: Sinterklaas _Klaubautag_[152].            |
  |  B: [150] Zie p. 3.                           |
  |  C: [150] Zie p. 13.                          |
  |  B: [155] KUHN, l. l., p 346.                 |
  |  C: [155] KUHN, l. l., p. 346.                |
  |  B: Ruprecht als kwaad aardige elf,           |
  |  C: Ruprecht als kwaadaardige elf,            |
  |  B: [164] KUHN, l. l, p. 345.                 |
  |  C: [164] KUHN, l. l., p. 345.                |
  |  B: [170] SCHNELL, l. l, I, p. 21.            |
  |  C: [170] SCHNELL, l. l., I, p. 21.           |
  |  B:       p. 140.                             |
  |  C:       p. 34.                              |
  |  B: l. l., p. 29. Vgl. boven p. 133.          |
  |  C: l. l., p. 29. Vgl. boven p. 27.           |
  |  B: der vensterruiten[184]. Aldus             |
  |  C: den vensterruiten[184]. Aldus             |
  |  B: [186] L. L, p. 29.                        |
  |  C: [186] L. L., p. 29.                       |
  |  B: daart hoort men:                          |
  |  C: daar hoort men:                           |
  |  B: op blz. 142 sprake was—Ruprecht,          |
  |  C: op blz. 35 sprake was—Ruprecht,           |
  |  B: in Meckenburg heet de Schimmelrijder      |
  |  C: in Mecklenburg heet de Schimmelrijder     |
  |  B: [201] VAN DEN GHEYN, l. l,                |
  |  C: [201] VAN DEN GHEYN, l. l.,               |
  |  B: 265; TILLE, l. l, p. 196.                 |
  |  C: 265; TILLE, l. l., p. 196.                |
  |  B: treffen. Vgl. JUV. _Sat._ II,             |
  |  C: treffen. Vgl. JUV., _Sat._ II,            |
  |  B: rozemarijnstengels, al zeggen:            |
  |  C: rozemarijnstengels, al zeggend:           |
  |                                               |
  +-----------------------------------------------+





*** End of this LibraryBlog Digital Book "De H. Nikolaas in het folklore" ***

Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.