Title: Niamh
Author: Laoghaire, Peadar Ua
Language: Irish
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.


*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Niamh" ***


produced from scanned images of public domain material
from the Google Books project.)



                                 NIAMH

                        [Illustration: Dollard
                            Forbadh Éilimh
                             Tigh an Chló
                          Baile Átha Cliath]



                                 Niamh

                              Ó’N ATHAIR
                         PEADAR UA LAOGHAIRE,
                            CANÓNACH, S.P.

                          BAILE-ÁTHA-CLIATH:
                     MUINTIR NA LEABHAR GAEDHILGE,
                           6 Sráid d’Olier.

                                 1907.



Fógarthar gach ceart ar cosnamh.



AN CLÁR.


    LEABHAR A H-AON.

    Caibidiol.                                       Leathanach.
        I. Imirt Anama.                                       7
       II. Tadhg agus Amhlaoibh.                             10
      III. Inntinn Bhriain.                                  16
       IV. Ó Bhealach Leachta go Gleann Máma.                19
        V. Creideamh ’á ghlacadh.                            24
       VI. Adhbhar an tSagairt.                              28
      VII. An Legáid.                                        31
     VIII. An Bosca.                                         36
       IX. “Is éagsamhlach na daoine iad!”                   42
        X. Dúlainn Óg.                                       48
       XI. Ceann Leóin.                                      52
      XII. Diabhal Coímhdeachta.                             59
     XIII. Fágtar fúm-sa féin é.                             65
      XIV. Giollaí Turais.                                   71
       XV. Fir Éirean.                                       77
      XVI. Fear na gCos.                                     85
     XVII. “Bíodh ciall agat.”                               89
    XVIII. Ráflaí.                                           96
      XIX. Cogarnach.                                        99
       XX. Bitheamhntas.                                    106
      XXI. Droch Amhras.                                    108

    LEABHAR A DÓ.

    Caibidiol.                                       Leathanach.
        I. Cíos an Árdrígh.                                 116
       II. Mearbhall Aigne.                                 120
      III. “Lady dost thou not fear to stray?”              126
       IV. Uisge-fé-thalamh.                                131
        V. Púicíní.                                         137
       VI. Dhá Amhlaoibh?                                   144
      VII. An tSídhe Gaoithe.                               150
     VIII. Beirt Droch Bhuachailí.                          157
       IX. Marbhughadh le Soilbhreas.                       163
        X. Fuasgailt.                                       169
       XI. Cuaird Rígh.                                     176
      XII. Caradas ag fás a’ Fuath.                         182
     XIII. Ciúnas roim Thóirthnigh.                         188
      XIV. Congnamh do’n Chongnamh.                         193
       XV. Buille fé thuairim; nó, Fuadar ná feadar.        199
      XVI. Cómhacht Luibhneacha.                            204
     XVII. Fód an Bháis do sheasamh.                        212
    XVIII. Sguab-bhuille Chlaidheamh.                       218
      XIX. Cluiche fichille, agus Poll i gcrann.            224
       XX. Righ Laighean.                                   230

    LEABHAR A TRÍ.

    Caibidiol.                                       Leathanach.
        I. Cor i n-aghaidh an Chaim.                        234
       II. Breall ar an bhFeall.                            242
      III. An dá Lonán.                                     249
       IV. Ospac i n-Inis Cathaigh.                         256
        V. Mícheál Ruadh.                                   262
       VI. Éigean ar Rígheacht na bhFlathas.                270
      VII. Connla.                                          277
     VIII. Geallta do Bheirt.                               283
       IX. Cad a thiocfaidh as?                             290
        X. Osgailt súl do Shitric.                          297
       XI. Fuadar agus flosg agus giodam.                   303
      XII. Daoine ciallmhara ag feuchaint rómp aamach.      310
     XIII. Rosg Catha Bhriain.                              316
      XIV. An Cath.                                         322
       XV. An t-Ár-mhágh.                                   333
      XVI. I ndiaigh an Chatha.                             340
     XVII. “Na mílte ologón.”                               347
    XVIII. An Gath Gréine céadna.                           353



NIAMH.



LEABHAR A H-AON.



CAIBIDIOL I.

IMIRT ANAMA.


Sa bhliain d’ aois an Tighearna naoi gcéad cheithre fichid a ceathair
do thóg Brian Bóramha Luimneach ó-s na Lochlanaigh. Do loisg sé an
chathair, agus an méid des na Lochlanaigh nár marbhuigheadh agus nár
tógadh ’n-a bprísúnachaibh, b’éigean dóibh teitheadh le n-a n-anam
as an áit. Chuaidh cuid acu síos go h-Inis Cathaigh. Bhí seilbh ag
Lochlanaigh i n-Inis Cathaigh an uair sin agus ar feadh mórán aimsire
roimis sin. Bhíodar tar éis na manach a dhíbirt as an oileán agus iad
féin do dhainginiughadh ann, agus bhí an áit caothamhail eidhsáideach
eacrach acu, lámh le faraige agus lámh le tír. An sochar agus an
saidhbhreas a bheiridís leó as an dtír mór-thímpal, le guid agus le
fuadach agus le creachadh, choimeádaidís ar an oileán é go dtí go
dtagadh na loingeas agus go bhféadaidís é chur soir abhaile nó é dhíol,
nó é mhalairtiughadh ar bhia nó ar éadach nó ar arm, nó ar pé neithe
eile a bhíodh ag teastubháil uatha.

Nuair a tháinig an lucht teithe anuas ó Luimneach agus nuair a
dh’innseadar do Lochlanaigh Ínse Cathaigh cad a bhí déanta ag Brian, go
raibh an chathair ’n-a luaithrigh agus a raibh de dhaoine inti marbh
nó tógtha nó imthighthe gan tuairisg, shocaruighdar go léir ar an
oileán do chur i dtreó chosanta chómh maith agus dob’ fhéidir é, agus
ar iad féin a chosaint go h-imirt anama. Tháinig triúr curaí anuas ó’n
gcathair i n-aonfheacht leis an lucht teithe. Íomhar agus Amhlaoibh
agus Duíbhghean an triúr san.

Chuireadar an t-oileán i dtreó chosanta. Níor bh’fhada go raibh Brian
anuas ’n-a ndiaigh. Do bhris sé féin agus a shluagh isteach chúcha ar
an oileán. Do troideadh go dian ó gach taobh. Imirt anama dáiríribh
ab eadh é dos na Lochlanaigh. Do briseadh agus do brúghadh agus do
buadhadh ortha. Do thuiteadar ’n-a gcéadtaibh. Do fágadh a bhformhór
marbh ar an oileán agus do tógadh an triúr, Íomhar agus Amhlaoibh agus
Duíbhghean. D’fhág san Luimneach agus oileán ínse Cathaigh folamh ó
Lochlanachaibh, agus gan aon tsúil go dtiucfadh a thuille acu chun na
h-áite sin, an fhaid a bhéadh Brian beó pé ’n-Éirinn é.

Nuair a tuigeadh an nídh sin tháinig na manaigh chun an oileáin
airís. Tháinig duine ana naomhtha n-ar bh’ ainim dó Colla, agus bhí
sé i n’ Abb ar an mainistir, agus chuir sé gach gnó Creidimh ar
siúbhal airís ann, fé chómairce Sheanáin naomhtha. Na manaigh agus
na sagairt a dhíbir na Lochlanaigh as an áit thánadar airís, an méid
a bhí beó acu, agus do luighdar isteach sa n-obair bheannuighthe mar
ba ghnáth roimis sin. Bhí gach aon rud loitithe briste sgartálta i
ndiaigh na Lochlanach. Do dhein Colla na h-áiteana a bhí beannuighthe
do choisreacan airís, agus do chuir Brian chuige síos adhmad agus
clocha agus aol agus saoir agus lucht ceárd, agus gach aon chóir a bhí
riachtanach chun gach díobhála d’ár dhein na Lochlanaigh do leigheas,
agus chun gach ar bhriseadar do dheisiughadh, i dtreó, ar ball, go
raibh an áit níos fearr agus níos uaisle agus níos órnáidighe agus níos
oireamhnaighe chun gnóthaí Creidimh agus chun onóra thabhairt do Dhia
ann, ’ná mar a bhí sé, a déarfadh duine, sar a dtáinig aon Lochlanach
riamh isteach ann.

Fé mar a bhí na manaigh ag teacht tar n-ais ann bhí na daoine, sa
chómharsanacht mór-thímpal, chómh fada siar le Léim Chúchulainn
agus chómh fada óthuaidh le Cill Caoí, ag cur arbhair agus éadaigh
agus adhbhar teine, agus neithe de’n tsórd san, isteach chúcha ar an
oileán. Do chuir Brian féin chúcha a lán neithe a bhí ag teastubháil
uatha agus nár bh’ fhéidir dóibh a dh’fhághail ó-s na daoine. Chuir sé
chúcha, mar bhara ar gach bronntanas eile, cailís óir a bhí tar éis
teacht chuige féin ó’n Róimh, ó’n bPápa, ’ghá chur i n-iúil dó cad é
an buidhchas a bhí ag an bPápa air mar gheall ar a mhór-ghníomhartha i
gcoinnibh na Lochlanach, i gcoinnibh namhad an Chreidimh. Ba mhór ab
fhiú an chailís sin. Ór ar fad ab eadh í, agus bhí sí téagartha, trom,
agus má ba mhór ab fhiú an méid óir a bhí inti, ba mhó ’ná san ab fhiú
an gréas órnáide a bhí geártha uirthi, chómh h-ealadhanta agus chómh
ceárdamhail agus chómh greanta. Ach bhí nídh uirthi a bhí níba dhaoire
go mór ’ná an t-ór agus an órnáid i n-aonfheacht. Bhí ag bun an chupáin
uirthi, mór-thímpal, sa n-áit ’n-a raibh an cupán suidhte ar an gcois,
crios de chlochaibh lóghmhara go raibh, ba dhóich leat, fuasgailt mic
rígh a’ braighdineas ins gach cloch díobh. Thug Brian an chailís sin
do Cholla agus do mhainistir Ínse Cathaigh, i n-onóir do Dhia agus do
Sheanán naomhtha, agus ba mhór ag Colla agus ag na manaigh go léir,
agus ag cléir na tíre go léir sa tímpal, an chailís sin, agus ba mhór é
a mbuidhchas ar Bhrian d’á bár.

Chómh luath agus bhí na manaigh tagaithe tháinig na micléighinn. Chómh
luath agus tháinig na micléighinn do cuireadh na sgoileana ar siúbhal.

Nuair a tháinig na Lochlanaigh níor fhághadar aon nídh i bhfuirm
leabhair, d’ár tháinig fé n-a súilibh, gan cur sa teine nó sa n-uisge,
agus ba mhar a chéile do leabhraibh na h-aimsire sin teine nó uisge,
mar is ar chroicean a déintí an sgríbhinn agus do bhaineadh an t-uisge
an sgríbhinn de’n chroicean chómh luath agus do fliuchtí é. Ach níor
bh’ fhada go raibh leabhair a ndóthin airís acu, mar, an mhuintir
a bhí ag teacht do thugadar leabhair leó ar iasacht agus ansan do
sgríobhadar macshamhla, a ndóthin díobh, sar ar chuireadar abhaile na
h-iasachtaí.

Níor bh’ fhada gur leath an sgéal ar fuid na h-Éirean go raibh na
sgoileana ar siúbhal airís i n-Inis Cathaigh. Tháinig na h-ógánaigh ó
gach aon pháirt d’Éirinn chun na sgoluigheachta dh’fhághail. Bhí ainim
Cholla i mbéalaibh daoine ar fuid na h-Éirean, agus lasmuich d’oileán
na h-Éirean, le méid an eóluis a bhí aige agus le doimhneacht a
thuisgiona agus le feabhas an teagaisg a thugadh sé dos na h-ógánaigh.
Ba ghearr go raibh na h-ógánaigh ag teacht anall ó’n oileán ar a
dtugtar Sasana anois, agus adtuaidh ó Albain, agus andeas ó’n bhFrainc
agus ó’n Almáinn. Clann na ríghthe agus na n-uasal isiad a thagadh.
Do gheibhdís sgoluigheacht agus bia agus deoch agus díon, agus gach
coimeád suas eile a theastuigheadh uatha, saor i n-aisge, gan aon
tsaghas díoluigheachta, i sgolaibh na h-Éirean an uair sin. Níor bh’
aon iongnadh go dtagaidís ’n-a gcéadtaibh agus ’n-a míltibh.



CAIBIDIOL II.

TADHG AGUS AMHLAOIBH.


Tímpal na h-aimsire sin bhí cuid des na Lochlanaigh féin ag tusnughadh
ar an gCreideamh a ghlacadh, go mór mór, an chuid acu a bhí tar éis
cur fútha i n-Éirinn agus cómhnuighe a dhéanamh dóibh féin ann,
agus tar éis cleamhnaisí dhéanamh le mnáibh Éireanacha. D’eirigh an
cómhngas, agus ansan an gaol, idir iad féin agus na cómharsain a bhí
’n-a dtímpal. As san amach do thusnuighdar ar nósaibh na h-Éirean do
ghlacadh. Chuaidh eólus ar an gCreideamh i bhfeidhm ortha i ndiaigh
ar ndiaigh, agus thusnuighdar ar an gCreideamh do ghlacadh. Chun iad
féin d’ollamhughadh i gceart i gcóir an Chreidimh thusnuighdar ar dhul
isteach ins na sgoileanaibh chómh maith le cách, agus rud a chuirean
iongnadh anois ar dhaoine ná tuigean i gceart an mhór-aigne atá sa
n-Éireanach, bhí fáilte rómpa ins na sgoileanaibh chómh maith agus a
bhí roim chách.

Lá, agus an obair ar siúbhal i sgolaibh na mainistreach, tháinig
ógánach uasal chun an oileáin. Bhí folt fionn air, ag tuitim go trom
anuas ar a ghuaillibh agus ar a shlinneánaibh. Bhí clóca, nó brat,
aniar ar a shlinneánaibh mar ba cheart a bheith ar mhac rígh, agus bhí
sé ríoga ’n-a cruith agus ’n-a phearsain. Go mór mór, bhí an tsúil
ríoga ag taithneamh ’n-a cheann, súil iona raibh fíor uaisleacht, gan
uabhar, úmhluigheacht gan cheann-ísleacht, fírinne aigne gan nochtadh
aigne. Tháinig sé go dorus na mainistreach. Tháinig an dóirseóir chuige.

“D’oirfeadh dom, le d’thoil, an t-Abb a dh’ fheisgint,” ar seisean leis
an ndóirseóir.

“Tá go maith, a rígh,” arsa’n dóirseóir. “Buail mar seo, le d’thoil.”

Do rugadh i láthair Cholla é.

“Cad é seo atá uait, a mhic?” arsa’n t-Abb leis.

“Tá, a Athair,” ar seisean, “gur mhaith liom, dá mb’ é do thoil é,
raint aimsire chaitheamh sa mhainistir seo ag déanamh foghluma.”

“Cé h-é thu, le d’ thoil?” arsa’n t-Abb.

“Tadhg ua Cealla is ainim dom, a Athair,” arsa’n t-ógánach, “agus
adtuaidh ó Uíbh Máine do thánag.”

“Airiú,” arsa’n t-Abb, “an mac do Thadhg Mhór ua Chealla thu!”

“Iseadh, a Athair,” arsa’n t-ógánach.

Do cuireadh isteach láithreach é sa sgoil a bhí oireamhnach dó. Bhí an
Tadhg ua Cealla san ocht mbliana déag d’ aois an uair sin.

Cúpla lá i ndiaigh an lae a tháinig Tadhg ua Cealla tháinig ógánach
eile isteach sa mhainistir. Lochlanach ab eadh é, agus ba léir gur
mhac rígh é. Bhí folt gruaige air a bhí chómh dubh le gual, agus bhí a
chroicean chómh geal leis an sneachta. Bhí luisne chroídhreac ’n-a dhá
leacain, agus bhí gealgháire ’n-a dhá shúil agus ’n-a bhéal i dtreó go
raibh báigh ag gach aoinne leis ar an gcéad amharc.

Do tugadh i láthair Cholla é.

“Cad é an ainim atá ort-sa, a mic?” arsa Colla leis, “agus cá mbíon
cómhnuighe ort nuair a bhíon tú sa bhaile?”

“Lochlanach iseadh mé, a Athair,” arsa’n t-ógánach, “agus Amhlaoibh
is ainim dom. Amhlaoibh Óg a tugtar orm, mar Amhlaoibh is ainim dom’
athair leis. Thánag anso chun sgoluigheachta dh’fhághail, mar deir gach
aoinne gur anso atá an sgoluigheacht is fearr le fághail.”

“Tá go maith,” arsa’n t-Abb. “Is dócha nách d’ár gCreideamh tú, ach
ní dheinean san deifrígheacht ar bith. Tabharthas ó Dhia iseadh an
Creideamh. Múinfear duit anso pé léighean nó pé eólus atá uait, agus
ní baoghal duit go ndéanfaidh aoinne aon cur isteach ort mar gheall ar
chreideamh.”

“Táim ’ghá chuimhneamh le fada, a Athair,” arsa’n t-ógánach, “gur
mhaith an rud dom eólus éigin do chur ar bhúr gCreideamh. Ní féidir do
dhuine creideamh do ghlacadh gan eólus a chur ar dtúis air. Má chím ó’n
eólus gur nídh fóghanta é ba chóir gur mhaith an rud dom é ghlacadh.
Pé ’cu ghlacfad é nó ná glacfad cad é an díobháil a dhéanfaidh sé dhom
eólus do chur air?”

“Tá go maith, a mhic ó,” arsa’n t-Abb. “Lean do thoil agus do
thuisgint féin sa nídh sin. Go dtugaidh Dia agus Seanán naomhtha dhuit
an t-eólus atá uait!”

Do cuireadh Amhlaoibh Óg isteach sa sgoil do ceapadh a bhí oireamhnach
dó, agus cá gcurfaí é ach isteach sa sgoil chéadna ’n-ar cuireadh Tadhg
ua Cealla.

Níor bh’ fhada gur chuir an bheirt aithne mhaith ar a chéile. Níor
bh’fhada gur eirigh caradas mór eatartha. Bhíodar araon go h-ana mhaith
chun an léighinn a thógaint, agus ba dheacair d’aoinne a dh’innsint
cé ’cu b’fhearr chuige. Ins gach nídh a bhain le neart géag agus le
cleasaibh lúth dob’ é an sgéal céadna é. Ní raibh aon bhreith ag aoinne
de’n bheirt ar bhuachtaint i gceart ar an bhfear eile. Ach bhí so le
feisgint soiléir go leór. Ní raibh aon fhear eile ins na sgolaibh sin
a dh’fhéadfadh cimilt le h-aoinne de’n bheirt i n-aon rud a bhain le
neart cuirp ná le cleasaibh lúth.

Ní raibh Tadhg Óg ua Cealla abhfad i n-Inis Cathaigh nuair a rugadh
soir go Ceann Cora é, go ríghtheighlach Bhriain féin. Bhí aithne mhaith
agus cion mór ag Brian ar athair an fhir óig sin, ar Thadhg Mhór ua
Chealla. Ní h-aon iongnadh nár fágadh Tadhg Óg abhfad gan breith soir
go Ceann Cora.

Agus dar ndó’ nuair a h-iaradh ar Thadhg dul soir níor bh’ fhéidir
a chara agus a chómhalta, Amhlaoibh, a dh’ fhágáilt ’n-a dhiaigh
sa mhainistir. B’ éigean dóibh araon dul soir. Chómh luath agus do
cuireadh aithne thoir ortha ba dhóich leat gur anuas as an spéir a
thuiteadar, tháinig a leithéid sin d’ uraim ag gach aoinne dhóibh agus
a leithéid sin de chion ag gach aoinne ortha.

Bhí fhios ag gach aoinne gur mhac rígh Tadhg Óg ua Cealla, agus isé rud
a deireadh na daoine a chíodh é ’ná, “An t-é ná déanfadh ach feuchaint
air, gan aon phioc d’á fhios a bheith aige cé h-é féin, d’ aithneóch’
sé gur mac rígh é!” Bhí an uraim ag ár sínsear riamh do’n rígh agus do
mhac an rígh. Ní’limíd féin ró shaor ó’n ngalar gcéadna.

Bhí tuairim láidir ag daoine gur mhac rígh Amhlaoibh, leis, bíodh ná
dúbhairt sé féin, luath ná mall, gur bh’eadh. Níor admhuigh sé gur
bh’eadh agus ní lúgha ’ná mar a shéan sé gur bh’eadh.

Áit chun an uile shaghas cleasaidheachta, idir ruith agus léim agus
iomrasgáil agus caitheamh cloch araige agus tógaint ualaí troma, ab
eadh Ceann Cora an uair sin, agus bhí fir óga ann nár bh’fhuiriste
buachtaint ortha ins na gníomharthaibh sin. Bhí an bheirt a tháinig
aniar ó Inis Cathaigh maith a ndóthin do’n chuid ab fhearr acu, ’sé sin
d’á gcómhnaoisibh. Ní raibh aon breith acu, ámhthach, ar aon chimilt a
dhéanamh leis na fearaibh stáluighthe cruadha a bhí ann.

I n-éaghmais na lúthchleas bhíodh cleasa agus gleacaidheacht ar na
h-airm acu. Bhíodh airm éadtroma ann dos na buachailíbh chun bheith ag
déanamh taithíghe dhíobh. D’imir gach duine de’n bheirt cluiche ar gach
arm des na h-airm sin leis na buachailíbh ab fearr a bhí ar theighlach
Bhriain, agus chuireadar iongnadh ar gach aoinne. Bhíodh capal bata
acu ann agus marcach bréige anáirde air agus éide ar an marcach, agus
gníomh fir ab eadh ruith chun an mharcaigh sin agus buille thuaigh
a thabhairt dó sa cheathramhain agus idir éide agus ceathramha do
ghearadh leis an mbuille sin i dtreó go dtuitfeadh an chos ar thaobh
de’n chapal agus an marcach ar an dtaobh eile.

Dubhairt Amhlaoibh gur dhóich leis go ndéanfadh sé an gníomh san. Do
tugadh tuagh Mhurchadh mhic Bhriain chuige. Bhí sí ró throm dó. Do
tugadh tuagh ná raibh chómh trom chuige. Do cuireadh anáirde an fear
bréige ar an gcapal bréige. Do chas Amhlaoibh an tuagh agus do rith sé
chun an mharcaigh agus do bhuail sé a bhuille. Chuir an buille stangadh
sa n-éide a bhí ar ceathramhain an fhir bhréige. Sin ar chuir.

Do cuireadh suas an fear bréige airís agus éide shlán air. Do rug Tadhg
Óg ua Cealla ar thuaigh eile. Do thoibh sé féin an tuagh. Bhain sé
casadh as an dtuaigh agus do rith sé chun an mharcaigh bhréige. Tháinig
an tuagh anuas ar an gceathramhain. Do thuit an chos ar thaobh de ’n
chapal agus an fear ar an dtaobh eile.

Do leath a dhá shúil ar Amhlaoibh.

“Ó!” ar seisean, “agus níor chuiris leath do nirt leis an mbuille!”

“Do chuireas,” arsa Tadhg, “ach níor dhóich leat gur chuireas. Cleas
iseadh é. Chuiris-se oiread nirt leis an mbuille agus chuireas-sa leis,
ach níor thugais a cheart féin do’n fhaobhar. Ní’l ann ar fad ach
cleas, agus taithíghe ar an gcleas.”

“B’fhéidir é,” arsa Amhlaoibh, “ach mo thruagh-sa an fear go
n-imireófá-sa an cleas san air i láthair catha.”

Do rug Amhlaoibh ar bhogh Mhurchadh. Mheas sé an bogh do lúbadh. Do
theip air.

“Ba mhaith liom aon urchar amháin a dh’fheisgint uait, a rígh,” ar
seisean le Murchadh.

“Chífir agus fáilte, a mhic ó,” arsa Murchadh. Do rug Murchadh ar an
mbogh agus do lúb sé é agus chuir sé an tsrang air mar ba chóir chun
lámhaigh. Ansan do rug sé ar shaighid agus chuir sé an saighead leis an
sraing. Bhí an bogh dhá shlait ar faid. Chuir sé an lámh chlé n-a lár.
Tharaing sé an tsrang leis an láimh dheis go dtí gur dhóich le duine
ná raibh dhá throigh idir dhá cheann an bhogha. Thug sé aghaidh ar an
dtaobh thall de’n ghleann. Do thárla éan faraige bheith ag gluaiseacht
fan an ghleanna thall, lasmuich, dar le n-a raibh láithreach, de raon
aon urchair. Do sheinn an tsrang. Do ghluais an saighead. Bhí súil
gach aoinne ar an saighead agus ar an éan. Chonacadar ag teacht chun a
chéile iad. Do chuaidh an saighead tríd an éan agus thuiteadar araon
chun tailimh thall ar thaobh an ghleanna. Do rith buachail anonn agus
thug sé leis anall iad. Bhí iongnadh agus alltacht ar Amhlaoibh nuair a
thuig sé i n’ aigne cad é an neart nár bh’fholáir a bheith sa bhfear a
chaith an t-urchar san.



CAIBIDIOL III.

INNTINN BHRIAIN.


Do caitheadh an lá ar an gcuma san, go suairc agus go soilbhir agus go
muinteartha. Ansan do shuigh cuideachta mhaith uasal chun dínnéir, agus
do tairbeánadh uraim agus onóir do’n dá mhac rígh sin agus d’uaislibh
eile a tháinig an lá san go ríghtheighlach Bhriain ar ghnóthaíbh a
bhain leó féin.

Bhí aghaidh na h-Éirean go léir an uair sin ar Bhrian agus ar Cheann
Cora agus ar Dhál gCais. Bhí sé daingean i n-aigne gach aoinne, idir
Ghaedhal agus Lochlanach, nár mhaith an bhail ar chine Ghaedhlach ná
ar chine Lochlanach Brian agus Clann Chais a bheith ’n-a namhdaibh
acu, agus gur bh’ é a leas, thar gach nídh, Brian agus Clann Chais a
bheith ’n-a gcáirdibh acu. Gach aon chine, d’á bhrígh sin, ar fuid na
h-Éirean, agus go mór ar fuid na Múmhan, a bheartuigh go bhféadfaidís
caradas Bhriain do choimeád, má bhí sé acu, bhídís ag teacht go Cheann
Cora agus ag tabhairt cíosa nó bronntanas leó; agus an mhuintir a
bhíodh a d’iaraidh an charadais sin a dh’fhághail dóibh féin mura raibh
sé cheana acu, bhídís ag teacht ar an gcuma gcéadna a d’iaraidh é
thuilleamh.

Do thuig Brian iad go léir go h-áluinn. Fear ana dhoimhinn ab eadh
é. Bhí beartuighthe i n’ aigne aige, agus bhí an machtnamh i n’
aigne le fada dh’aimsir, neart na h-Éirean go léir do chnuasach agus
do chur le chéile i gcoinnibh na Lochlanach, agus i gcoinnibh gach
namhad iasachta. Deire chur leis an obair a bhí ar siúbhal i n-Éirinn
ar feadh cúpla céad blian an uair sin, nuair a bhíodh eaglaisí agus
mainistreacha agus sgoileana d’á gcur suas le neart Creidimh agus dúil
i léighean agus i n-eólus, agus ansan nár thúisge a bhídís thuas ’ná
mar a bhíodh na Lochlanaigh ag preabadh isteach agus ’á sgartáil, ’ghá
losgadh agus ag losgadh na leabhar a bhíodh ionta agus ag marbhughadh
na manach. Do thuig Brian i n’ aigne, nuair a dheineadh cléir agus
daoine naomhtha na h-Éirean, agus lucht léighinn na h-Éirean, na
h-eaglaisí agus na mainistreacha agus na sgoileana do chur suas agus
an obair do chur ar siubhal, gur bh’é ba lúgha ba ghann do ríghthibh
Éirean, agus d’fhearaibh Éirean, Éire agus an obair, agus an mhuintir
a bhí ag déanamh na h-oibre, do chosaint ar namhdaibh iasachta.
Chonaic sé conus a bhí an sgéal ag Éire ocht gcéad blian nó míle
blian roimis sin, nuair a bhí Fionn agus Fian Éirean beó, nó le linn
Chonchubhair agus Chúchulainn. Bhí a leithéid sin de sgannra an uair
sin ar dhúthaíbh iasachta roim fhearaibh Éirean agus roim chómhacht
na h-Éirean nár leómhaidh aon chómhacht iasachta aon chur isteach
a dhéanamh ortha. Dá mb’ iad na Rómhánaigh féin iad, do chuireadar
an dómhan go léir fé n-a smacht ach Éire amháin. “Ach!” a déarfaidh
duine, b’fhéidir, “Níor bh’fhiú leó teacht ag cur isteach ar oileán na
h-Éirean. Bhí Éire ró shuarach, dar leó, agus ró imigcéineamhail.”

Nách maith ná raibh Ínsí h-Orc ró imigcéineamhail. Chuir na Rómhanaigh
Sasana fé n-a smacht, agus chuireadar mórán de chrích Alban fé n-a
smacht. Agus chuadar níba shia óthuaidh agus chuireadar Ínsí h-Orc fé
n-a smacht, d’á fhaid óthuaidh iad, agus d’á shuaraighe le rádh iad an
uair sin.

Bhí fhios acu go dian mhaith gur bh’fhiú dhóibh Éire thabhairt fé n-a
smacht dá bhféadaidís é. Bhí aithne mhaith acu ar an oileán, ach bhí
fhios acu go maith, leis, cad é an saghas daoine a bhí ’n-a gcómhnuíghe
ar an oileán. Níor thánadar ag cur isteach ortha. Níor dhein cómhacht
na Rómha riamh oiread agus sméide ar oileán na h-Éirean.

Do thuig Brian, an rud a deineadh cheana go bhféadfaí é dhéanamh
airís. Go bhféadfaí cómhacht na h-Éirean do chur le chéile, agus do
tháthughadh i n-a chéile, agus do dhlúthughadh i n-a chéile airís,
agus neart fear Éirean do ghleusadh agus do chórughadh, mar a ghleus
Fionn é. Ansan nár bhaoghal ná go bhfanfadh na Lochlanaigh amach, nó dá
dtagaidís gur theacht gan imtheacht dóibh é.

Is léir d’aon duine a dh’fheuchan isteach sa sgéal go raibh an
machtnamh san agus an beartughadh san agus an inntinn sin, istigh i
gcroídhe Bhriain ó’n gcéad uair a thusnuigh sé ar dhroch obair na
Lochlanach do thuisgint i gceart. Níor bh’fhuiriste dhó, ámhthach,
a bheartughadh do chur i ngníomh mar bhí ríghthe Gaedhal ar bheagán
meabhrach agus ar bheagán tuisgiona an uair chéadna. Níor tháinig
aon phioc d’á chuimhneamh chun aoinne acu go raibh aon bhaoghal go
bhféadfadh Lochlanaigh, ná aon almhúraigh eile, Éire do chur fé n-a
smacht go h-iomlán chóidhche. Do thuig Brian go raibh an baoghal
ann, agus gur mhóide an baoghal a luíghead a tuigeadh é. Thuig sé,
leis, go mbéadh an baoghal ann an fhaid a bhéadh ríghthe Éirean ag
gabháil i gcoinnibh a chéile, agus ag troid le n-a chéile, agus ag
lagughadh a chéile mar a bhíodar. D’á bhrígh sin, chómh luath agus
thusnuigh a chómhacht ar dhul i méid, do thusnuigh sé ar na ríghthibh
eile do thabhairt sé n-a smacht féin, agus ar a chur fheuchaint ortha
oibriughadh a’ lámhaibh a chéile i gcoinnibh na Lochlanach. Níor bh’
é sin féin ach, fé mar a fuair sé an chaoi air, do ghlac sé isteach
’n-a shlóightibh armála na Lochlanaigh a bhí dílis dó, chun cogaidh a
dhéanamh i gcoinnibh na Lochlanach eile. Bhí cuid acu níba dhílse dhó
’ná mar a bhí cuid des na h-Éireanaigh.



CAIBIDIOL IV.

Ó BHEALACH LEACHTA GO GLEANN MHÁMA.


Bhí cómhacht Bhriain ag méadughadh agus ag neartughadh agus ag leathadh
go dtí go raibh sé ’n-a rígh ar leath na h-Éirean, ar Leath Mhogha, ar
an leath theas de’n oileán. Ní gan mórán trioblóide agus mórán cogaidh
a chuir sé an méid sin de thír na h-Éirean fé smacht a láimhe. Bhí a
dhritháir, Mathúin mac Cinéide, ’n-a rígh ar an Múmhain roimis. Rígh
cródha, cómhachtach, mór-aigeanta ab eadh an Mathúin sin. Chonaic
ríghthe agus tighearnaí eile na Múmhan go raibh Dál gCais agus clann
Chinéide ag dul i neartmhaire, agus tháinig éad agus eagla ortha.

Chonaic Lochlanaigh na Múmhan, leis, mura gcurfaí cosg éigin leis an
mbeirt drithár, le Mathúin agus le Brian, ná fágfaidís Lochlanach beó
sa Mhumhain. Dheineadar eatartha, na Lochlanaigh agus na h-Éireanaigh
n-a raibh an t-eagal ortha, feall grána ar Mhathúin. Mharbhuighdar é
i n-áit ar a dtugtí Bealach Leachta. Deir cuid de’n tseanachus gur i
n-aice Mághchromtha atá an áit. Tá cloch mhór, i bhfuirm goláin, ’n-a
seasamh ar bhruach an tSoláin, ar an ínse, i n-aice na h-áite ’n-a
dtagan an Leamhain isteach sa tSolán, agus do réir gach deabhraimh tá
an chloch san ’n-a seasamh ar uaigh Mhathúna mhic Cinéide, rígh Múmhan.

B’fhearra go mór, ámhthach, do lucht an éada agus an eagla ná
déanfaidís an gníomh san. Íomhar, rígh Lochlanach Luimnighe, agus
Maolmuaidh, rígh Deasmúmhan, agus Donabhán, rígh Figheinte, isiad
a dhein an gníomh. Do las fearg Bhriain nuair a fuair sé cad a bhí
déanta. Do chruinnigh sé a neart. Siné an uair a sgrios sé na
Lochlanaigh a’ Luimneach agus a’ h-Inis Cathaigh. Do bhris sé cath
ar Dhonabhán agus mhairbh sé é. Do lean sé Maolmuaidh go Bealach
Leachta, an áit ’n-ar marbhuigheadh Mathúin. Bhí Maolmuaidh ann agus
sluagh líonmhar, láidir aige, de Ghaedhlaibh agus de Lochlanachaibh.
Do bhuaidh Brian ortha, agus do thuit Maolmuaidh sa chath. Deir an
seanachus go raibh Murchadh, mac Bhriain, sa chath san agus gan é ach
chuig bhliana déag, agus gur le n-a láimh a thuit Maolmuaidh.

Nuair airigh Dómhnall ua Faoláin, rígh na nDéiseach, cad a bhí
imthighthe ar Mhaolmuaidh agus ar a shluagh, d’eirigh sé agus
chruinnigh sé slóighthe a thíre go léir, agus tháinig Lochlanaigh
Phortláirge ag cabhrughadh leis. Siúd chúcha Brian. Do bhris sé cath
fuilteach ortha i n-áit ar a dtugtí Fán Chonradh. Do theitheadar, idir
Ghaedhil agus Lochlanaigh, isteach go Portláirge. Do lean Brian iad
agus dhein sé éirleach ortha agus do loisg sé an chathair. Do thuit
Dómhnall sa n-éirleach.

Bhí an Mhúmhain fé smacht Bhriain ansan. Níor ghéill a namhaid go
léir dó, ámhthach. Bhí fhios acu ná géillfeadh Cúige Laighean go
ró bhog dó. D’imthighdar óthuaidh. D’ eirigh na Laighnigh leó. Do
cruinnigheadh sluagh ana mhór, Lochlanaigh agus Éireanaigh ó’n Múmhain,
agus Lochlanaigh ó Áth Cliath, agus iomláine cómhachta na Laighneach,
idir Lochlanaigh agus Éireanaigh. Cheapadar, anois nó riamh, go
gcuirfidís neart Bhriain ar neamhnídh. Thuig na h-Éireanaigh a bhí
ann go ndéanfaidís díoltas ar Bhrian agus ar Chlainn Chais fé dheire
thiar thall. Thuig na Lochlanaigh dá mbéadh Brian agus Clann Chais ar
neamhnídh nár ró fhada go mbéadh Luimneach, agus Inis Cathaigh, agus an
Mhúmhain, agus b’fhéidir Éire go léir, acu féin airís. Níor thug Brian
puínn aimsire dhóibh chun machtnaimh a dhéanamh. Siúd chúcha isteach i
gCúige Laighean é féin agus a shluagh. Ar Gleann Mháma iseadh tháinig
sé suas leó. Siúd chun a chéile an dá shluagh go fíochmhar agus go
malluighthe. Do throid na Laighnigh agus na Lochlanaigh agus a lucht
cabhartha go léir, go cródha agus go seasamhach, an fear ag tuitim agus
fear eile i n’ inead láithreach, gan staonadh gan géilleadh, gan suim
i mbás ná i mbeatha. Níor bh’ aon mhaith dhóibh é. Do bhrúigh Brian
agus Murchadh agus Clann Chais isteach tré n-a lár. Do leagadh agus do
marbhuigheadh iad ’n-a srathanaibh. Fé dheire do ruagadh chun siúbhail
an méid nár leagadh dhíobh. Do leanadh iad ins gach treó baill ’n-ar
theitheadar. Do cuireadh an mhór-shluagh ar neamhnídh glan. Do thuit sa
chath san chúig mhíle fear de Lochlanachaibh agus de Laighneachaibh.

D’fhág san Leath Mhogha ar fad fé smacht Bhriain, agus thug sé le
tuisgint go soiléir dos na Lochlanaigh ná raibh aon bhreith acu go deó
airís ar oileán na h-Éirean do thabhairt fé n-a smacht. Ansan iseadh
bhí ríghthe agus uaisle agus tighearnaí tíre ag teacht as gach áird
go Ceann Cora ag tabhairt cíosa agus tabharthaistí agus bronntanas ag
triall ar Bhrian agus ag snadhmadh caradais leis.

Cuid des na h-uaislibh sin iseadh bhí tagaithe ann an oídhche a bhí an
bheirt bhuachailí ó mhainistir Ínse Cathaigh ann. Chuir an mhuintir a
tháinig aithne láithreach ar Thadhg Óg ua Chealla. Níor fhéad aoinne
puínn aithne chur ar an mbuachail eile, ar Amhlaoibh. Ní raibh fhios
acu cé r’ bh’ é ná cé ’ra díobh é, ach gur bh’ ógánach uasal é a
tháinig anall ó chrích Lochlan go mainistir Ínse Cathaigh ag déanamh
foghluma. Do caitheadh an oídhche go suairc agus bíodh ná raibh aon
aithne cheart ar an Lochlanach óg bhí gach aoinne ag déanamh cúraim dé
agus ag taisbeáint báighe dó, díreach fé mar ba mhaith leó a chur i
n-iúil dó, dá mba Lochlanach féin é ná raibh aon dothal acu roimis.

Tá an tréith sin sa n-Éireanach fós, go láidir. Má bhímíd muinteartha
le duine iasachta is minic gur mó go mór a thaisbeánaimíd ár
muintearthas dó ’ná mar a thaisbeánaimíd é d’ ár nduine féin. Chonac
go minic a leithéid.

Tháinig an mhaidion. Bhí na h-uaisle a tháinig ag dul abhaile.
Má thugadar tabharthaistí leó ag triall ar Bhrian do thug Brian
tabharthaistí móra maithe dhóibh nuair a bhíodar ag imtheacht. Bhí
brígh leis na tabharthaistíbh sin, ámhthach. An priúnsa do ghlac
tabharthas mar sin ó Bhrian, d’ admhuigh sé Brian a bheith ’n-a rígh
os a chionn, agus bhí ceangailte air as san amach an admháil sin do
sheasamh. Thuigeadar go léir an nídh sin go maith agus ní raibh aon
chur ’n-a choinnibh acu. Is amhlaidh a bhí áthas mór ortha fear a
bheith os a gcionn a bhéadh ábalta ar iad do smachtughadh dá mba ghádh
é.

Tháinig an bheirt bhuachailí abhaile chun na mainistreach agus chun na
leabhar agus chun an léighinn.

Bhí Brian pósta an tarna h-uair an uair sin. Gormfhlaith ab ainim
do’n tarna mnaoi. Bhí sí ’n-a baintrigh nuair a phós Brian í. Drifiúr
ab eadh í do Mhaolmórdha, an rígh a tháinig ar Laighnibh nuair a
ghéilleadar do Bhrian. Bhí sí pósta ar dtúis ag rígh de ríghthibh
Lochlanach Átha Cliath. Amhlaoibh ab ainim do’n rígh sin. Bhí mac aici
leis an Amhlaoibh sin agus Sitric ab ainim do, agus bhí sé ’n-a rígh ar
Lochlanaigh Átha Cliath nuair a bhí sise pósta ag Brian i gCeann Cora.

Do réir gach seanachais d’á mbainean leis an aimsir sin ní raibh an
uair sin ar mhnáibh an domhain bean eile a bhí i n-aon ghaor do bheith
chómh breagh leis an mnaoi sin. Ach tá nídh eile, leis, le feisgint sa
tseanachus. Ní raibh bean ar bith a bhí chómh breagh léi. Ní lúgha ’ná
mar a bhí bean ar bith a bhí chómh h-olc léi. Nuair a phós Brian í ní
raibh fhios aige cad é an saghas í. Bhí beartuighthe i n’aigne aige,
ní h-amháin Gaedhil Éirean do dhlúthughadh le n-a chéile i dtreó gur
mhóide a neart é i n-aghaidh namhad iasachta, ach, dá mb’ fhéidir é, na
Lochlanaigh a bhí socair chun cómhnuighthe i n-Éirinn do tháthughadh
leis na cineachaibh Gaedhlacha, agus aon neart amháin a dhéanamh díobh
go léir. Thuig sé gur mhaith an congnamh dó chuige sin máthair an rígh
a bhí ar Lochlanaigh Átha Cliath a bheith pósta aige; go dtabharfadh
an cleamhnas san páirt disi ’n-a chómhacht féin agus páirt dó féin i
gcómhacht a mic. Do neartuigh sé an pháirt sin a bhéadh aige féin i
gcómhacht a mic, le cleamhnas eile. Thug sé a inghean féin le pósadh do
Shitric, do rígh Lochlanach Átha Cliath.

Bhí gaol agus cómhngas achmair go leór ansan idir é agus rígh
Laighean agus idir é agus Lochlanaigh Átha Cliath, agus bhí gach
aon deabhramh go ndéanfadh aimsir agus foidhne agus faidearaídhe
agus deaghchómharsanacht caradas do dhlúthughadh agus do bhuanughadh
idir é agus iad go léir, go mór mór ó bhí san agus a mbuac féin
ag teacht isteach le n-a chéile. Bhí gach aon deabhramh, leis, dá
leanadh an caradas san agus an deagh-chómharsanacht san go sroisfeadh
Brian Árdrígheacht na h-Éirean agus go leanfadh sliocht Bhriain i
n-Árdrígheacht na h-Éirean, ó ghlúin go glúin, ar feadh mórán aimsire,
agus go gcuirfeadh san rath agus séan, go saidhbhir agus go marthanach,
ar Éirinn agus ar Chlannaibh Gaedhal, agus ar an gCreideamh i n-Éirinn.

Ach bhí a mhalairt sin ar fad de mhachtnamh i n-aigne na Banríghne,
i n-aigne Ghormfhlaith. Ní h-ar Bhrian ná ar a shliocht a bhí sí ag
cuimhneamh, i gcóir Árdrígheachta na h-Éirean, sa n-aimsir a bhí le
teacht, ach ar a mac féin, ar Shitric, rígh Lochlanach Átha Cliath. Bhí
Brian aosda. Ní raibh, agus a dhícheal a dhéanamh, puínn eile aimsire
aige le caitheamh ar an saoghal so. B’fhearr léi í féin a bháth ’ná
Murchadh dh’fheisgint i n’ Árdrígh. Níor bh’fholáir, dar léi, rud éigin
a dhéanamh a choimeádfadh Murchadh as an Árdrígheacht. Chuir sí an
sgéal i gcómhairle a mic. Do socaruigheadh eatartha ar nimh a thabhairt
do Bhrian. Dá mbéadh Brian as an slígh do thuitfeadh a chómhacht
as a chéile. Ansan níor ró dheacair di cómhacht na Lochlanach do
chruinniughadh agus oileán na h-Éirean do chur fé n-a smacht féin, agus
Árdrígh a dhéanamh d’á mac, de Shitric. Bhí an t-uisge-fé-thalamh san
ar siúbhal idir Cheann Cora agus Áth Cliath ar feadh abhfad. Bhí sé ar
siúbhal, a gan fhios do’n tsaoghal, le linn na h-aimsire ’n-a raibh an
bheirt bhuachailí úd ag déanamh a bhfoghluma i mainistir Ínse Cathaigh.



CAIBIDIOL V.

CREIDEAMH ’Á GHLACADH.


Tar éis suim aimsire tháinig an bheirt airís go Ceann Cora agus bhí lá
gleacaidheachta eile acu agus oídhche shuairc ’n-a dhiaigh. Níor bh’
fhada gur dheineadar taithighe de bheith ag teacht, agus bhíodh súil
leó agus fáilte rómpa ag gach aoinne sa teighlach. Bhíodh gach aoinne
mór leó, agus gach aoinne ag déanamh cúraim díobh, agus ní raibh aoinne
ba mhó a dheineadh cúram díobh ’ná an Bhanríghin. Dheineadh sí ana
chúram de’n bheirt, ach nuair a chuadar i dtaithighe bheith ag teacht
do thárla go mbíodh Amhlaoibh agus í féin go minic ag caint agus ag
cogarnaigh fé leith. Níor dhein aoinne aon iongnadh dhé sin. Lochlanach
ab eadh é, agus mac rígh ab eadh é, agus níor bh’ aon iongnadh mórán
a bheith aici le rádh leis an mbuachail i dtaobh a thíre féin agus i
dtaobh a mhuintire.

Nuair a tháinig an t-am ’n-ar mhithid do Thadhg ua Chealla cuaird a
thabhairt óthuaidh go h-Uíbh Máine, ag feuchaint a mhuintire féin, ní
shásóch’ aon rud é gan Amhlaoibh do dhul óthuaidh i n-aonfheacht leis.
Chuaidh an bheirt óthuaidh. Má ba mhór an fháilte a bhíodh roimis an
mbeirt i gCeann Cora, agus má ba mhór an cúram a deintí dhíobh ann,
ba mhó ’ná san an fháilte a bhí rómpa thuaidh, agus ba ghrádhmhaire,
agus ba mhó an cúram a deineadh díobh ann. Bhí Tadhg Óg ua Cealla i
dteighlach a athar féin nuair a chuaidh sé óthuaidh go h-Uíbh Máine,
agus is ’mó rud fhéadfadh sé a dhéanamh ann chun cúraim a dhéanamh de
charaid ná féadfadh sé a dhéanamh i ríghtheighlac Bhriain i gCeann
Cora. Do dhein sé gach aon rud fé mar a thaithn leis chun a thaisbeáint
cad é an cion a bhí aige ar a chomrádaidhe. Nuair a chonaic an
t-athair, Tadhg Mór féin, an cúram go léir ’á dhéanamh de’n ógánach
Lochlanach do dhein sé féin cúram dé, chun a mhic do shásamh. Ansan do
dhein an mháthair, agus an chuid eile de’n chlainn, an cúram céadna
dhé, chun Taidhg Óig do shásamh. Níor dheacair dóibh sin, mar, chómh
luath agus tháinig sé ’n-a measg, agus chómh luath agus do chonacadar
é agus do labhradar leis, tháinig báigh chómh mór san acu féin leis go
mbéadh fáilte acu roimis agus go ndéanfaidís cúram dé ar a shon féin dá
mba ná béadh Tadhg Óg i n-aon chor ann. Bhí saoghal maith aige an fhaid
a bhí sé thuaidh.

Do críochnuigheadh an chuaird agus tháinig an bheirt thar n-ais go
h-Inis Cathaigh.

Do ghluais raint aimsire. Bhí Amhlaoibh ag déanamh na foghluma go
tiugh. Lá d’á raibh an bheirt i bhfochair a chéile ar imeal an oileáin,
ar bruach na faraige, do labhair Amhlaoibh. Dubhairt sé gur mhaith leis
an Creideamh a ghlacadh. Bhí áthas mór ar Thadhg.

“Is fearr labhairt leis an Abb,” ar seisean.

Do labhradar leis an Abb.

“Tá go maith,” arsa’n t-Abb. “Ní foláir an Creideamh a mhúineadh dhuit
ar dtúis.”

Do ceapadh sagart chun an Chreidimh a mhúineadh dhó. Do glacadh an
sgéal go réidh. Do tugadh a dhóthin aimsire dhó chun an Chreidimh a
dh’ fhoghluim. Do tugadh níba mhó ’ná a dhóthin aimsire dhó. Fear
eagnaidhe ab eadh Colla. Thuig sé gur “bh’ fhearr feuchaint roime
dhuine ’ná dhá fheuchaint ’n-a dhiaigh,” gur bh’fhearr deimhne dhéanamh
sar a’ ndéanfaí dithineas. Gur bh’ fhearr “bheith díomhaoín ’ná droch
ghnóthach.” Ach do múineadh an Creideamh d’Amhlaoibh, agus do chuir
sé an ríghneas go léir dé go breágh réidh foidhneach. Ba léir do gach
aoinne go raibh sé dílis, dáiríribh. Do baisteadh é. Tar éis raint
eile aimsire do dhein sé faoisdin agus do cuireadh fé láimh Easboig é.
Ansan, tar éis tuille aimsire dhein sé faoisdin agus ghlac sé Comaoine.
Bhí áthas mór sa mhainistir agus buidhchas mór ’á thabhairt do Dhia mar
gheall ar a thabharthaistí.

Tháinig an t-am do’n bheirt chun dul soir go Ceann Cora ar chuaird.
Chuadar soir. Bhí míle fáilte rómpa mar ba ghnáth. Ach bhí rud éigin
tagaithe sa bhfáilte ná bíodh ann roimis sin. Bhí an osgailt croídhe
ann a bhainean leis an gCreideamh. Ní h-aithnightear cad a bhainean
leis an osgailt croídhe sin go dtí go mothuightear beó é. Ní raibh aon
phioc d’á fhios ag Amhlaoibh cad a bhain leis go dtí gur mhothuigh
sé beó é. An cion a gheibheadh sé i gCeann Cora agus i n-Uíbh Máine
sar ar ghlac sé an Creideamh, níor thug sé fé ndeara go raibh aon
rud i n-easnamh air. Bhíodh gach aoinne geal dó. Níor mheas sé go
bhféadfaidís bheith níba ghile dhó. Nuair a tháinig sé, tar éis an
Chreidimh a ghlacadh dhó, ansan iseadh thuig sé cad a bhain leis an
osgailt croídhe. Do chonaic sé ansan go soiléir nár bh’é an duine
céadna i n-aon chor acu é, agus nár bh’é an cion céadna i n-aon chor a
taisbeánadh dó. Gur h-osgaladh dó, i gcroídhthibh na ndaoine, seómra
éigin a bhí, ní h-amháin dúnta uaidh roimis sin, ach a bhí ann a gan
fhios dó agus ná raibh aon phioc d’á fhios aige é bheith ann i n-aon
chor.

Bhí áthas ana mhór ar mhuintir Thaidhg Óig uí Chealla nuair a tháinig
an bheirt chucha agus Amhlaoibh tar éis an Chreidimh a ghlacadh. Dá mba
bhuachail Tadhg go bhféadfaí éad a chur air do bhéadh éad a dhóthin
air, do dheineadh a mhuintir a leithéid de chúram d’ Amhlaoibh.

Bhí drifiúr ag Tadhg. Mórling ab ainim di. Bhí sí fionn ar nós a
drithár. Cailín ana dhathamhail ab eadh í. Bhí a gruaig ar dhath an
óir. Bhí idir ghruaig agus dath chómh saidhbhir sin gur tugadh “Niamh
Chinn Óir” mar ainim-cheana uirthi nuair a bhí sí ’n-a leanbh beag.
D’oir an ainim chómh maith san di gur lean sé dhi. Ansan do thug
daoine mar bhéas dóibh féin an cómhngar a ghlacadh ar an ainim agus
gan a thabhairt uirthi ach Niamh. Sa n-am ’n-a mbíodh a dritháir agus
Amhlaoibh ag teacht ó mhainistir Ínse Cathaigh go tigh a h-athar bhí
sí seacht mbliana déag, agus deirtí go dtógfadh sé an ceó de chroídhe
dhuine feuchaint uirthi, bhí a sgéimh chómh h-áluinn sin. Deirtí gur
dhóich le duine go mbíodh mar a bhéadh sgáil éigin soluis ’n-a tímpal,
i dtreó, nuair a thagadh sí isteach i gcuideachtain, gur chuma é nó
gath gréine do theacht isteach ann. Bhí a lán d’uaislibh óga na tíre
agus ba ró mhaith leó bheith ’n-a cuideachtain agus bheith go mór léi,
ach bhí dhá shúil ghorma, sholusmhara, ríoga ’n-a ceann, agus ní raibh
aon duine des na h-uaislibh óga san a dh’ fhéadfadh an fheuchaint a
bhí ins na súilibh sin do sheasamh dá dtugadh a shúile féin, ’n-a
gcoinnibh, aon fheuchaint nár cheart. Bhí an fhuil uasal inti, an fhuil
ríoga. D’inis a dhá súil duit, ar an gcéad amharc, gur bh’ í inghean
Thaidhg Mhóir uí Chealla a bhí agat, agus pé ’cu b’í nó nár bh’í, gur
bh’é do bhuac bheith chómh múinte chómh béasach agus d’fhéadfá bheith.

I dtaobh an óigfhir, ámhthach, a thagadh i n-aonfheacht le n-a dritáir
andeas ó mhainistir Ínse Cathaigh, chonaic sí an ghruaig chíordhubh
air, an t-ualach gruaige go raibh dóthin trír ann, agus é ag tuitim
síos leis na h-uiseanaibh a bhí ar dhath an tsneachtaidh; ar na
slinneánaibh breaghtha láidire leathana; síos go caol an droma, caol
droma a bhí chómh seang le caol droma an chapail ráis, agus go raibh
neart suidhte ann mar a bhéadh i ndrom an chapail ráis. Chonaic sí an
dá shúil a bhí ’n-a cheann agus iad chómh dubh leis an sméaramhán,
agus, nuair a gháireadh sé, an teine chreasa ag teacht as na súilibh
sin le neart suilt agus deagh-mhéinne, ba dhóich leat. Chonaic sí na
neithe sin go léir an chéad lá a tháinig an t-Amhlaoibh sin go h-Uíbh
Máine, agus má chonaic do thug sí grádh agus taithneamh a croídhe agus
a h-aigne dhó go h-iomlán agus go beacht, láithreach bonn, gan aon dá
chuid a dhéanamh díobh. Do thuig Amhlaoibh gur thug, agus do thuig sise
gur tugadh an grádh agus an taithneamh céadna dhi, agus bhí a h-aigne
sásta. Níor labhair aoinne de’n bheirt aon fhocal. Ní raibh gádh le
caint. Bhí an sgéal go léir socair eatartha ar an gcéad fheuchaint.
Dheineadar an chaint a dhein an chuid eile a bhí láithreach, agus níor
tugadh aon phioc d’á fhios d’aoinne d’á raibh láithreach go raibh an
sgéal san socair eatartha.



CAIBIDIOL VI.

ADHBHAR AN tSAGAIRT.


Nuair a tháinig an sgéal nua go raibh Amhlaoibh ag glacadh an Chreidimh
bhí áthas mór ar gach aoinne i gCeann Cora agus ar gach aoinne i n-Uíbh
Máine, agus ní raibh duine i gCeann Cora ná i n-Uíbh Máine ba mhó áthas
’ná Niamh. Nuair a tháinig Amhlaoibh go h-Uíbh Máine agus é tar éis an
Chreidimh a ghlacadh, do fuair sé an osgailt croídhe ó gach aoinne,
ach ní raibh aoinne ba mhó a thug osgailt croídhe dó ná mar a thug
Niamh. Ach má seadh níor leig sí uirthi gur thug. Bhí sí díreach mar a
bhí an chuid eile de’n teighlach, chómh fada agus a dh’ fhéad aoinne a
thuisgint.

Do lean an sgéal ar an gcuma san. Tar éis suim aimsire do labhair
Amhlaoibh airís le n-a chara, le Tadhg Óg ua Cealla.

“Táim ’á chuimhneamh, a Thaidhg,” ar seisean, “gur mhaith liom bheith
am’ shagart.”

“Labhair le Colla mar gheall air sin,” arsa Tadhg.

Do labhair.

“B’fhéidir, a mhic ó,” arsa Colla, “ná fuil fios t’ aigne féin i gceart
agat i dtaobh na h-inntinne sin. Is fearr machtnamh a dhéanamh ar an
sgéal. Imthigh leat agus tabhair aire do t’ chuid léighinn, agus tar
chúgham airís mí ó ’ndiu má’s maith leat é, agus i gcaitheamh an mhí bí
’ghá iaraidh ar Dhia, tré ímpídhe Sheanáin, tú sheóladh ar do leas.”

D’imthigh an mí. Tháinig Amhlaoibh airís ag triall ar Cholla.

“Tá sé socair am’ aigne, a Athair,” ar seisean, “gur am’ shagart is
ceart dom mo shaoghal do chaitheamh.”

“Tá go maith, a mhic ó,” arsa Colla.

Do cuireadh isteach é ameasg na mac léighinn a bhí d’á n-ollamhughadh
d’ Órd Bheannuighthe. Níor bh’ fhada gur h-airigheadh i gCeann Cora
agus i n-Uíbh Máine gur deineadh. Dúbhairt a lán daoine gur mhaith é.
Dúbhairt a lán eile gur mhór an truagh sagart a dhéanamh d’óigfhear
chómh breágh chómh dathamhail. D’airigh Niamh é. D’airigh sí daoine
’ghá rádh gur bh’ áluinn an sagart a dhéanfadh sé. D’airigh sí daoine
’ghá rádh gur mhór an truagh sagart a dhéanamh dé. Bhí lán a croídhe
d’iongnadh agus d’ alltacht istigh ’n-a h-aigne féin, ach ní baoghal
gur leig sí amach aon phioc de’n iongnadh. Níor dhóich le h-aoinne
beó uirthi go raibh sí ag cuimhneamh i n-aon chor air féin ná ar
conus ba mhaith leis a bheatha do chaitheamh. Ach do bhí. Bhí dhá
mhachtnamh ’n-a h-aigne ’n-a thaobh agus bhí sé ag teip uirthi glan an
dá mhachtnamh a thabhairt d’á chéile,--an grádh úd a thaisbeáin sé a
bheith aige dhí féin ó’n gcéad lá do chonaic sí é, agus an socarughadh
so a bhí déanta anois aige ar bheith ’n-a shagart. Gan amhras dob’
fhíor nár labhair sé aon fhocal riamh léi ’ghá innsint di go raibh an
grádh san aige dhi, ach níor dhein san blúire deifrígheachta sa sgéal.
Rud ab eadh é nár ghádh labhairt ’n-a thaobh. Bhí stoirm ’n-a h-aigne,
ach do choimeád sí istigh é. Bhí sí chómh séimh, chómh solusmhar, chómh
gealgháiriteach agus ba ghnáth léi bheith. B’ í an gath gréine céadna í
ag teacht i gcuideachtain. Do tugadh fé ndeara, ámhthach, gur bhánuigh
a h-aghaidh. Ach is ’mó trúig a dh’fhéadfadh bheith leis sin, agus níor
chuir aoinne aon tsuim ann nuair nár thaisbeáin sí aon easba sláinte.

Nuair a bhí raint aimsire caithte ag Amhlaoibh ag déanamh na foghluma i
gcóir na n-Órd do thug sé féin agus a chomrádaidhe cuaird soir go Ceann
Cora. Bhí áthas mór ar gach aoinne agus gach aon tsaghas urama agus
onóra acu á thabhairt d’ adhbhar an tsagairt, agus ba mhó an t-áthas a
bhí ar an mBanríghin, ar Ghormfhlaith, ’ná ar aoinne. Thug sí féin agus
é féin ana chuid de’n lá i bhfochair a chéile. Níor bh’ aon iongnadh é
sin. Bhí a lán neithe aici le h-innsint dó i dtaobh a mhuintire féin,
lastoir i gcríochaibh Lochlan, agus a lán cainte acu araon le déanamh
’n-a dtaobh, nídh nár bh’ iongnadh.

Thug an bheirt, Tadhg Óg agus Amhlaoibh, cuaird óthuaidh go h-Uíbh
Máine. Bhí an fháilte ba ghnáth rómpa, agus bhí an fháilte fé leith
roim adhbhar an tsagairt, agus an onóir fé leith ’á tabhairt dó,
agus an uraim fé leith. Thug Niamh an onóir dó a thug gach aoinne
eile dhó. Bhí a h-aigne smachtuighthe aici um an dtaca san, agus bhí
socair aici, i láthair Dé, go raibh ceangailte uirthi féin gan teacht,
ar aon tsaghas cuma, idir é agus an ghairm bheannuighthe a bhí, dar
léi, ceapaithe ag Dia dhó. Ach bhí an t-aon mhearbhall amháin úd os
cómhair a h-aigne. Cad chuige gur thaisbeáin sé an grádh úd di an
chéad lá má bhí aon chuimhneamh aige ar bheith ’n-a shagart? Má bhí
grádh aige dhi do réir mar a thaisbeáin sé a bheith, conus fhéad sé a
aigne d’atharughadh? Níor réidhtigh an chuaird an mearbhall. An suim
laethanta a bhí le caitheamh i n-Uíbh Máine do caitheadh iad, agus d’
imthigh an bheirt abhaile go h-Inis Cathaigh, agus bhí an measgán
mearaídhe ar a h-aigne ag Niamh nuair a bhíodar imthighthe, chómh mór
díreach agus bhí sé ar a h-aigne aici sar a dtánadar ar an gcuaird sin.
Níor dhein sí ach a toil do chur le toil Dé, agus bheith ’á iaraidh ar
Dhia agus ar Mhuire Mháthair agus ar Sheanán í chur ar a leas.

Nuair a tháinig an t-am chuige do cuireadh Amhlaoibh ins na mion
Órdaibh. Do deineadh deacon dé. Ansan, an deacon go raibh cúram an
érdaim[A] air go dtí san, do críochnuigheadh ’n-a shagart é, agus do
cuireadh go dtí an Róimh é ar ghnó éigin, agus do cuireadh cúram an
érdaim i n-Inis Cathaigh ar Amhlaoibh. Bhí sé ag déanamh an ghnótha san
go maith agus go cruinn agus go slachtmhar, agus bhí na sagairt go léir
ana shásta leis. Bhí gach nídh i n’áit féin aige agus an glanachar ins
gach aon bhall aige.

[A] Ní’l aon fhocal nua-Ghaedhilge againn ar “érdam” ach “sacristí.”



CAIBIDIOL VII.

AN LEGÁID.


Do ghluais suim aimsire. Tháinig easbog ó’n Róimh go h-Éirinn. Go
h-Inis Cathaigh a thug sé aghaidh ar dtúis. Do cuireadh sgéala soir go
Ceann Cora ’ghá innsint do’n rígh, do Bhrian, go raibh sé tagaithe ann.
Bhí cómhairle agus teachtaireacht ó’n bPápa aige do Bhrian i dtaobh a
lán neithe a bhí ag baint leis an Eaglais agus le gnó na h-Eagailse i
n-Éirinn an uair sin. Bhí gach aon rud a bhain le gnóthaíbh Creidimh
briste, stolta, stracaithe as a chéile, ag na Lochlanaigh leis an
ndroch obair a bhí acu ’á dhéanamh i n-Éirinn ar feadh breis agus cúpla
céad blian roimis sin. Bhí Brian ag déanamh a dhíchil chun na díobhála
do leigheas. Níor bh’fhéidir dó an leigheas a dhéanamh sa cheart agus
é dhéanamh do réir dlíghe na h-Eagailse ar gach aon tsaghas cuma, mar
ba chóir, gan cómhairle agus teagasg agus stiúrughadh a bheith aige ó
cheann an Teampuil, ó Fhear Inid Íosa Críost.

Chómh luath agus d’ airigh Brian an t-Easbog a bheith tagaithe ó’n
Róimh go h-Inis Cathaigh tháinig sé féin agus uaisle a theighlaigh
anoir ó Cheann Cora chun na mainistreach chun teachtaire an Phápa do
ghlacadh mar ba chóir. Tháinig Brian um thráthnóna. Fuair sé féin
agus na h-uaisle a tháinig i n-aonfheacht leis beannacht an Phápa ó’n
Easbog. Ansan thug sé féin agus an t-Easbog mórán aimsire i bhfochair
a chéile, agus thug Brian cúntas cruinn do’n Easbog, le breith thar
n-ais chun na Rómha ag triall ar an bPápa, ar an gcuma ’n-a raibh an
Creideamh i n-Éirinn an uair sin, ar an léirsgrios a bhí déanta ag na
Lochlanaigh ar eaglaisíbh agus ar mhainistríbh agus ar sgoileanaibh,
agus do léirigh sé dhó an obair mhór nár bh’ fholáir a dhéanamh chun
na díobhála do leigheas, agus conus mar ná raibh aon bhreith ar an
ndíobháil do leigheas go h-iomlán, mar nár bh’fhéidir na mairbh a
thabhairt tar n-ais as an gcré. D’inis an t-Easbog do’n rígh, do
Bhrian, cad é an grádh a bhí ag an bPápa dhó, agus méid na h-urama a
bhí ag an uile dhuine íseal agus uasal dó ar fuid na h-Euróipe go léir;
ná raibh i mbéalaibh ríghthe agus daoine ar fuid na Críostaidheachta
ach na gníomhartha iongantacha a bhí ag Brian ’á dhéanamh i n-Éirinn
i gcoinnibh na Lochlanach, i gcoinnibh na sluagh págánach a bhí tar
éis gabháil de chosaibh um an dtaca san i Sasana agus i n-Albain, agus
a bhí ag súil le brúth ódheas ar mhághaibh míne na Fraince agus na
h-Iodáile, fé mar a dhein a sínsear na céadta blian roimis sin.

“Tuigean an Pápa, a rígh,” arsa’n t-Easbog, “agus tuigid na daoine go
léir, mura mbéadh an cosg atá agat-sa agus agat’ shlóightibh Gaedhal ’á
chur le cómhacht na nDanar anso i n-Éirinn go mbeidís chúghainn ódheas
fadó ag marbhughadh agus ag losgadh agus ag creachadh. Níor mhaith
leó aghaidh a thabhairt ódheas go dtí go mbéadh greim i gceart acu ar
Éirinn, agus a gcómhacht suidhte daingean acu sa n-oileán. Dá mbéadh
Sasana agus Alba agus Éire acu fé n-a lán-smacht do bhéadh caoi acu
go h-áluinn ar a gcómhacht do leathadh ódheas ar an Euróip, i ndiaigh
ar ndiaigh, agus bhéadh na h-oileáin seo acu mar chúl dín agus mar
bhunáit chun ollmhúcháin. Mura mbéadh tusa, a rígh, do bhéadh an greim
a bhí uatha acu ar oileán na h-Éirean um an dtaca so, fé mar atá acu ar
Shasana. Ní h-eadh ach abhfad roimis an taca so. Ansan iseadh bhéadh an
sgéal go h-olc ag an gCreideamh agus ag gach nídh i bhfuirm léighinn
agus eóluis agus nósmhaireachta ar fuid na Críostaidheachta. Tá an
saoghal go léir buidheach díot, a rígh, agus tá gach aoinne ag guidhe
go cruaidh chun Dé ar do shon, ’ghá iaraidh ar Dhia neart cuirp agus
neart aigne do bhronnadh ort agus faid saoghail a thabhairt duit, chun
na h-oibre atá agat ’á dhéanamh do chríochnú’ go beacht.”

“Cuirean sé áthas mór orm, a Thighearna Easboig,” arsa Brian, “a
fhios a bheith agam go dtuigean an Pápa chómh maith san an obair seo
atá againn ’á dhéanamh anso i n-Éirinn. Is truagh chráidhte ná tuigid
ár ndaoine féin, leath chómh maith, brígh agus bunús an sgéil. Dá
gcuirimís go léir le chéile d’ fhéadfaimís a bhfuil de Dhanaraibh i
n-Éirinn do mharbhughadh nó do dhíbhirt i n-aon cheithre h-uaire fichid
amháin. Ní’l aon nídh is deacra chur isteach i n-aigne na nGaedhal,
cuid acu pé ’r domhan é, ’ná aon bhaoghal a bheith go bhféadfaidh
Lochlanaigh choídhche greim daingean a dh’fhághail ar an oileán so na
h-Éirean. Ní’l rígh cúige againn ná measan go bhféadfadh sé féin a
bhfuil de Dhanaraibh i n-Éirinn do mharbhú’ nó do dhíbirt amáireach dá
mba mhaith leis é, gan cabhair ná congnamh ó aon rígh cúige eile. Siné
atá ag briseadh mo chroídhe ionam, a Thighearna Easboig. Ní fhéadaim
choídhche a chur fhiachaibh ar aon rígh cúige cabhrughadh liom i
gcoinnibh na Lochlanach gan gabháil go maith ar an rígh cúige sin féin
ar dtúis. B’ éigean dom gabháil ar Mhaolmuaidh, ar rígh Ua Neathach.
Ansan b’éigean dom gabháil ar Dhómhnall, rígh na nDéise. Ansan b’éigean
dom éirleach uathbhásach a dhéanamh ar Lochlanachaibh Átha Cliath agus
ar Ghaedhlaibh Laighean, agus ar chuid de Ghaedhlaibh Mumhan leó, i
nGleann Mháma. Tá Leath Mhogha fé m’ láimh anois agam, idir Ghaedhlaibh
agus Lochlanaigh. Tá an méid sin de thír na h-Éirean sámh, síthchánta,
socair. An Eaglais ar a suaimhneas. Na sgoileana ar siúbhal. An talamh
d’á shaothrughadh. Lucht ceárd agus ealadhan ag obair gan eagla. Lucht
foghla iompuighthe ar mhacántacht mar go dtuigid siad ’n-a n-aigne gur
b’ í an mhacántacht is fearr agus is torthamhla agus is rathmhaire.
Ach feuch, a Thighearna Easboig. Ní’l ann go léir ach mar a bhéadh lá
breagh samhraidh ansan a bhéadh go h-áluinn agus go grianmhar agus go
brothalach agus ná feadair aoinne cad é an neómat a dh’iompóch’ sé
chun splancracha agus chun tóirthnighe agus chun éirligh. Ní thuigid
na daoine an sgéal. Tuigim-se é. Is cuma leó, na daoine bochta, ach
an tsíthcháin agus an suaimhneas do shealbhughadh go sámh an fhaid a
fágfar acu an tsíthcháin agus an suaimhneas.”

“Nách mór an truagh, a rígh,” arsa’n t-Easbog, “gan rud éigin
a dhéanamh do thabharfadh síthcháin sheasamhach dos na daoine?
Dá dtuigeadh daoine i gceart tairbhthe na síthchána ba chóir go
ndéarfaidís leó féin go gcuirfidís i n-áirighthe dhóibh féin í ar ais
nó ar éigin. Tá síthcháin curtha i bhfeidhm agat-sa anois, a rígh,
sa taobh so theas d’ oileán na h-Éirean. Nár chóir go ndéanfadh an
t-Árdrígh an tsíthcháin chéadna do chur i bhfeidhm sa taobh thuaidh
de’n oileán?”

“Ba chóir, a Thighearna Easboig,” arsa Brian. “Fear maith iseadh
M’lsheachlainn. Fear tréan cuthaigh iseadh é. Ach ní dóich liom go
bhfuil aon ghrádh ró mhór aige dhómh-sa. Is maith leis congnamh a
dh’fhághail ó Dhál gCais nuair a bhíd na Lochlanaigh ag brúth ró dhian
air, ach tá fhios agam go maith gur bh’ fhearr leis go mór iad do chur
fé chois le neart a láimhe féin, dá bhféadadh sé é, ná aon chongnamh
fhághail uaim-se.”

“Ba dhóich liom, dá dtuigeadh sé a dhualgas Árdrígh i gceart gur b’
amhlaidh a dh’ iarfadh sé an congnamh ort agus go dtabharfadh sé le
tuisgint duit gur bh’é a cheart an congnamh a dh’fhághail. Ba dhóich
liom gur b’é ceart an Árdrígh a bheith ar a chumas glaodhach chuige
ar a bhfuil de neart sa n-oileán go léir, agus an neart go léir do
ghleusadh agus do stiúrughadh i n-aghaidh namhad iasachta,” arsa’n
t-Easbog.

“Siné a déarfadh fir Éirean, a Thighearna Easboig. Siné a déarfadh
aoinne a dhéanfadh machtnamh ar an sgéal. Is eagal liom ná tuigean
an t-Árdrígh an nídh sin i gceart. Siné fé ndeara dhom an tsíthcháin
seo atá anois againn i Leath Mhogha do chur i gcomparáid le lá breagh
gréine ná feadair aoinne cathin a dh’iompóch’ sé chun tóirthnighe agus
chun éirligh. Dá dtagadh aon neart mór des na Lochlanaigh seo isteach
chúghainn agus go mbéadh M’lsheachlainn a d’iaraidh iad do chlaoidh
le neart a theighlaigh féin i n-inead neart na h-Éirean go léir do
chruinniughadh agus do ghleusadh ’n-a gcoinnibh, do bhuadhfaidís ar
Mh’lsheachlainn. Ansan do bhuadhfaidís ar Éirinn go léir i ndiaigh
chéile, mar ní bhéadh aoinne chun nirt na h-Éirean do chruinniughadh
agus do ghleusadh agus do stiúrughadh ’n-a gcoinnibh.”

“Ba dhóich liom, a rígh,” arsa’n t-Easbog, “gur b’ shin rud agus gur
cheart d’fhearaibh Éirean feuchaint chuige i n-am. Ba cheart a chur ar
a shúilibh do’n Árdrígh gur b’é a leas, agus leas na tíre go léir, gan
bheith ag feitheamh le namhaid iasachta do theacht chuige thar faraige
sar a ndéanfadh sé é féin d’ ollamhughadh dhóibh. An t-Árdrígh ná
h-ollmhóchaidh é féin roim ré, ach a bheidh ag feitheamh go dtagaidh an
namhaidh, tiocfaidh an namhaid air agus ní bheidh sé ollamh.”

“Is fíor san, a Thighearna Easboig,” arsa Brian. “Ba cheart d’ Árdrígh
Éirean neart na h-Éirean a bheith gleusta i gcómhnuighe aige, i
n-aghaidh namhad na h-Éirean, fé mar a bhí an Fhian ag Fionn, nó fé mar
a bhí curaí na Craoibhruaidhe ag Conchubhar. Dá mbéadh san amhlaidh d’
fhanfadh Lochlanaigh amach anois fé mar a dh’fhan slóighte na Rómha
amach an uair sin.”



CAIBIDIOL VIII.

AN BOSCA.


Chomáineadar leó ar an gcuma san ag caint agus ag cur thré chéile go
dtí go dtáinig aimsir codlata. Nuair a bhíodar go léir imthighthe a
chodla chuir an t-Abb fios ar Amhlaoibh. Tháinig Amhlaoibh.

“Seo, a mhic,” arsa’n t-Abb, “eochair an chórtha iarainn atá sa n-érdam
duit, agus tabhair chugam anso an bosca iarainn atá istigh sa chórtha.
Istigh sa bhosca iarainn sin iseadh ’tá an chailís óir úd a thug Brian
dúinn. Déarfaidh an t-Easbog so a tháinig ó’n Róimh Aifrean Árd anso
amáireach dúinn i láthair an rígh, agus ní mór an chailís óir sin a
thabhairt dó chun an Aifrinn sin do rádh.”

D’imthigh Amhlaoibh agus do rug sé an eochair leis. Níor bh’fhada gur
tháinig sé agus an bosca iarainn aige.

“Cuir ansan ar an gclár é, a mhic,” arsa’n t-Abb.

Do chuir. Do thug an t-Abb leis eochair eile. D’osgail sé an bosca.
D’fheuch sé isteach ann. Chuir sé a lámh isteach ann. Do lúb a chosa
féi, agus bhí sé i riocht tuitim ach gur rug Amhlaoibh air.

“Cad a tháinig ort, a Athair?” arsa Amhlaoibh.

Níor labhair sé. Shín sé a mhéar chun an bhosca. D’fheuch Amhlaoibh
isteach sa bhosca. Bhí an bosca folamh!

Do stad an bheirt ar feadh tamail mhaith agus iad ag feuchaint ar
an mbosca. D’fheuch an t-Abb isteach ann cúpla uair. Ba dhóich le
duine air gur bh’ amhlaidh nár fhéad sé radharc a shúl féin do
chreideamhaint. Ansan do dhún sé an bosca airís agus chuir sé an
eochair ’n-a phóca.

“Beir leat é, a Amhlaoibh,” ar seisean, “agus cuir isteach airís é
sa chórtha iarainn, díreach sa n-áit ’na bhfuarais é, agus cuir an
glas ar an gcórtha agus tabhair chúgham an eochair. Agus feuch. Ná
labhair amach as do bhéal le h-aoinne beó ar an sgéal. Tá an chailís
imthighthe. Níor bh’ fhéidir í ghuid as an mbosca san gan an dá eochair
a dh’fhághail, eochair an chórtha agus eochair an bhosca san. Ó’n lá
chuireas an chailís isteach sa bhosca san, agus an bosca isteach sa
chórtha, tá an dá eochair agam féin. Níor sgaras le h-aon eochair acu
go dtí gur thugas duit-se eochair an chórtha ó chiainibh, agus an uair
úd a fuaramair an ímhágh ó Ghormfhlaith. Níor sgaras i n-aon chor le
h-eochair an bhosca. Ní féidir liom an sgéal a thuisgint. Ná labhair
le h-aoinne ’n-a thaobh. Cuir amach an chailís óir eile atá againn, i
gcóir an Aifrinn amáireach.”

D’imthigh Amhlaoibh agus dhein sé mar a dúbhradh leis. Chuir sé an
bosca folamh, agus an glas air, isteach sa chórtha láidir iarainn mar a
raibh sé cheana, agus thug sé eochair an chórtha thar n-ais ag triall
ar an Abb.

Ar maidin amáireach a bhí chúghainn do cuireadh gach aon rud i dtreó i
gcóir an Aifrinn Aoird. Do ghluais an tuairisg, um thráthnóna an lae
roimis sin, go raibh Legáid an Phápa tagaithe go h-Inis Cathaigh agus
go raibh Brian agus a theighlach tagaithe ann ag cur fáilte roimis an
Legáid, agus go raibh an t-Aifrean Árd le rádh, agus beannacht an Phápa
le tabhairt do’n rígh agus dos na manaigh agus do’n phobul. Abhfad sar
a dtáinig am an Aifrinn bhí na daoine cruinnighthe isteach ar an oileán
ó’n dtír mór-thímpal i dtreó gur dhóich leat go raibh an t-oileán
clúdaighthe acu.

Dúbhradh an t-Aifrean. Do tugadh beannacht an Phápa do’n phobul
agus do’n rígh, agus do thug Colla seanamóin áluinn uaidh. Fear ana
léigheanta, ana dheagh-labhartha, ab eadh é. Bhí ruith cainte aige
agus uchtach láidir, ceólmhar, binn, agus dá mbéadh sé ag caint go
h-oídhche ba bhreágh leis an bpobul bheith ag éisteacht leis. D’inis
sé dhóibh conus mar a tháinig an t-Easbog san ó’n Róimh, ó’n bPápa,
agus conus mar a chuir an Pápa a bheannacht ó chroídhe ar Bhrian agus
ar a shlóightibh agus ar Chlannaibh Gaedhal go léir mar gheall ar na
gníomhartha móra a bhí acu ’á dhéanamh i n-aghaidh namhad an Chreidimh.
D’inis sé conus mar a bhí aithne an uair sin ar Bhrian, ní h-amháin ar
fuid na h-Éirean go léir ach ar fuid na h-Euróipe go léir, mar go raibh
gníomhartha Bhriain i gcoinnibh na Lochlanach ag sábháil na h-Euróipe
ó léirsgrios de shaghas an léirsgriosa úd a tháinig uirthi nuair a
tháinig na geinte fiaine adtuaidh agus ghabhdar de chosaibh i gcómhacht
agus i ngradam agus i nósmhaireacht ímpireachta na Rómhánach. Dúbhairt
sé, mura mbéadh Brian go mbéadh Éire ag na Lochlanaigh um an dtaca san
mar áit bhunaigh chun a neart do chruinniughadh agus do ghleusadh, i
dtreó go bhféadfaidís a gcómhacht do leathadh ódheas ar chríochaibh na
h-Euróipe ar fad, agus ná raibh theas ná thuaidh sa n-Euróip an uair
sin aon tsaghas cómhachta a dh’ fhéadfadh cosg do chur leó, murar bh’
ionan a’s sé chéad blian roimis sin nuair a bhí cómhacht na Rómhánach
ann chun seasaimh éigin a dhéanamh i n-aghaidh na ngeinte fiaine.
Dúbhairt sé gur thuig muintir na h-Euróipe go léir an nídh sin, agus
go rabhdar ag faire ar Bhrian agus ar an obair a bhí aige ’á dhéanamh,
agus gur mhór acu Brian agus gur mhór acu an obair.

Nuair a bhí a chaint ráidhte ag an Abb agus gach gnó creidimh déanta
do rugadh an Legáid mhór-thímpal an oileáin agus do taisbeánadh dó
gach aon rud ab fhiú a dh’fheisgint ann, go mór gach nídh go raibh
aon bhaint ag ainim ná ag beatha Sheanáin naomhtha leis. Ansan do
taisbeánadh dó gach lot agus gach raobadh-roilge d’ár dhein na
Lochlanaigh an fhaid a bhíodar ann, agus gach nídh d’á raibh déanta ag
Brian agus ag muintir na tíre agus ag an Abb agus ag na manaigh chun
gach díobhála do leigheas.

An fhaid a bhítheas ag gabháil tímpal ar an gcuma san, ag taisbeáint
agus ag feisgint, bhí rud agus na manaigh ’á dhéanamh sa tseómra mhór,
seómra an bhídh. Bhí dínnér acu d’á ollamhughadh, dínnér do’n Legáid
agus do’n rígh, agus dos na maithibh móra tuatha agus eagailse a bhí
i n-aonfheacht leó. Ar ball, nuair a bhí an dínnér ollamh, chuaidh
Amhlaoibh amach agus do thug sé cogar do’n Abb. Do labhair an t-Abb
leis an rígh agus leis an Legáid, agus táinig an chuideachta go léir
isteach sa tseómra mhór. Bhí an seómra gleusta riartha go h-áluinn,
fé bhórdaibh fada, agus bia agus deoch go flúirseach ar na bórdaibh
sin. Do shuigh Brian sa chathaoir ríoga. Do shuigh an Legáid ar dheis
an rígh. Do shuigh Murchadh, an ríghdhamhna, ar ghualainn chlé an
rígh. Do shuigh an chuid eile des na h-uaislibh, do réir a ndán agus
a n-uaisleachta, do réir na nós agus na riaghal a bhí i bhfeidhm i
n-Éirinn riamh roimis sin. Bhí fhiós ag gach duine de’n chuideachtain
cá raibh a inead féin cun suidhte, agus chuaidh sé agus shuigh sé sa
n-inead san.

Bhí an tráthnóna go suairc acu go léir. Bhí a lán ndóthin bídh agus
díghe acu. Nuair airigh muintir na tíre mór-thímpal, ar gach taobh de’n
abhainn, an Legáid agus an rígh agus na maithe móra go léir a bheith
ag teacht chun na mainistreach, thusnuigh na báid ar theacht chun an
oileáin agus fághaltas feóla, agus aráin, agus ime, agus uachtair, agus
b’ fhéidir fághaltas fíona, ar gach bád acu. Ní raibh aon amhgar sa
tseómra mhór. Níor ghádh do Cholla aon eagla bheith air go raghadh d’á
chuid lóin bídh ná díghe, pé tarang a déanfaí ortha.

Bhí an chuideachta go soilbhir agus go séimh. Dheineadar a lán cainte
agus a lán suilt i gcaitheamh an tráthnóna i dteannta a ndóthin a
dh’ ithe agus a dh’ ól. Do tráchtadh airís, fé mar a tráchtthí i
gcómhnuighe an uair sin ins gach cruinniughadh de’n tsórd, ar na
cathanaibh móra a bhí buaidhte ag Brian agus ag Dál gCais i gcoinnibh
na Lochlanach. Aoinne go raibh aon rud le rádh aige i dtaobh na
gcathana san ba mhaith leis labhairt an uair sin ó bhí Legáid an Phápa
ag éisteacht leis. Do h-innseadh do’n Legáid conus mar a cuireadh
teitheadh ar na Lochlanaigh ar an Móin Móir. Conus mar a chuir Mathúin,
dritháir Bhriain, an ruag ortha ag Loch Gair. Conus mar a chuir an
bheirt drithár, Mathúin agus Brian, ár agus dearg-ruathar ortha sa
chath a buaileadh ag Sulchoid, mar ar marbhuigheadh trí mhíle acu,
agus conus mar a leanadh isteach go cathair Luimníghe an méid acu
nár thuit sa chath, agus conus mar a tógadh an chathair agus mar a
sgartáladh agus do loisgeadh í. Do h-innseadh dó conus mar a tháinig
Maghnus mac Arailt agus slóighte móra Lochlanach aige, agus conus mar
a dhein sé mainistir Ínse Cathaigh do robáil agus do losgadh. Ansan do
h-innseadh dó conus mar a bhí daingean láidir déanta dhóibh féin ag na
Lochlanaigh sa mhainistir sin ’n-a raibh an chuideachta ’n-a suidhe
an uair sin, agus conus mar a tháinig Brian agus Dál gCais agus conus
mar a bhriseadar an daingean agus chuireadar na Lochlanaigh chun báis,
agus conus mar a thuit an Maghnus mac Arailt úd sa chath. Ansan do
tugadh cúntas dó ar chath Bhealaigh Leachta; agus ar an gcath ag Fán
Conradh; agus ar an gcath mór fíochmhar fuilteach a troideadh i nGleann
Mháma, mar ar thuit chúig mhíle fear des na fearaibh ba thréine ar
shlóightibh Lochlan; agus gur bh’é an cath san Ghleanna Mháma do mhill
ar fad cómhacht Lochlanach i n-Éirinn agus do chuir Leath Mhogha, gan
chosnamh, fé láimh Bhriain.

Do tugadh an uile shaghas cúntais ar na gníomharthaibh móra san do’n
Legáid, agus bhí a lán daoine ag caint ag tabhairt na gcúntaisí dhó. An
rud nár chuimhin le duine ba chuimhin le duine eile é, agus an rud a
theidheadh amú’ ar dhuine thugadh duine eile sa cheart leis é.

Do tugadh an méid seo fé ndeara, ámhthach. Na fir ba thréine gníomh
i ngach cath des na cathanaibh úd, níor bh’ iad ab aoirde glór sa
n-innsint. Is ar éigin a labhair Brian ná Murchadh aon fhocal sa
n-innsint. Do thuig an Legáid an nídh sin. Fear géarchúiseach ab eadh é.

Bhí na manaigh ag frithálamh ar na h-uaislibh, agus bhí an deacon,
Amhlaoibh, an Lochlanach óg, ins gach aon chúinne ag freagairt do
na manachaibh fé mar a ghlaoidís, agus ag déanamh gach aon tsaghas
frithálmha fé mar a h-órduightí dhó. Bhí sé ag éisteacht leis an
gcaint go léir i dtaobh na gcathana móra, agus ní fhéadfadh aoinne
a dh’innsint ó n-a chúntanós ciacu thuig sé an chaint nó nár thuig,
nó cé’cu ba Lochlanach é nó nár bh’eadh. Dhein sé an gnó a bhí idir
lámhaibh aige agus dhein sé go maith é, agus bhí a aigne chómh daingean
ar an ngnó san go ndéarfadh duine ná raibh blúire suime aige sa chaint
a bhí ar siúbhal. Bhí Tadhg Óg ua Cealla ag déanamh an fhrithálmha,
leis, agus bhí sé ag éisteacht leis an gcaint a bhí ar siúbhal. Nuair
airigheadh sé an chaint b’fhearr leis go mór gan Amhlaoibh a bheith ag
éisteacht léi. Ach nuair fheuchadh sé ar Amhlaoibh agus nuair a chíodh
sé an neamhshuim, dar leis, bhíodh a aigne sásta. Thuigeadh sé ná bíodh
aon chorbhuais ag an gcaint ’á chur ar Amhlaoibh. Ansan airís, ní ró
mhaith a thaithneadh an neamhshuim sin leis. Thuigeadh sé i n’ aigne dá
mba Lochlanach é féin agus go mbéadh caint de’n tsórd san ar siúbhal
’n-a láthair ná féadfadh sé fulang léi pé dícheal a dhéanfadh sé air.
Do thaithn leis nár ghoill an chaint ar Amhlaoibh, ach ’n-a thaobh
san ba mhó an meas a bhéadh aige ar a charaid, ba dhóich leis, dá
ngoilleadh an chaint air agus dá gcuireadh sí fearg air. Níor ghoill,
agus níor chuir.



CAIBIDIOL IX.

“IS ÉAGSAMHLACH NA DAOINE IAD!”


Ach do críochnuigheadh an dínnér agus tháinig deire na cainte agus
d’eirigh an chuideachta. D’iar Brian ar an Legáid teacht ag triall air
féin go Ceann Cora ar chuaird chómh luath agus thiocfadh san isteach
le n-a chaothamhlacht. Dúbhairt an Legáid go n-oirfeadh dó raint
laethanta thabhairt sa mhainistir, i bhfochair Cholla, ag socarughadh
agus ag léiriughadh a lán neithe a bhain le gnóthaíbh Eagailse agus
le gnóthaíbh Creidimh, ní h-amháin sa mhainistir sin Ínse Cathaigh
ach i mainistiribh agus i n-eaglaisibh na Múmhan go léir. Go mbéadh
an chuid ba bhruideamhla de ghnó Ínse Cathaigh déanta aige lastigh de
sheachtmhain. Ansan, dá mb’ é toil an rígh é, go dtabharfadh sé cuaird
go Ceann Cora. Do socaruigheadh ar sheachtmhain ó’n lá san dó chun
na cuairde sin do thabhairt. Ansan d’imthigh Brian agus a chualacht
abhaile agus d’fhan an Legáid sa mhainistir, é féin agus an chualacht
bheag a tháinig leis ó’n Róimh.

Ar ball, nuair a bhí Colla agus an Legáid i bhfochair a chéile ’n-a
n-aonar do ghlaoidh Colla ar Amhlaoibh.

Tháinig Amhlaoibh.

“Seo, a Amhlaoibh,” arsa Colla, ag síneadh na h-eochrach chuige,
“imthigh agus tabhair chúghainn anso an bosca iarainn úd n-a raibh an
chailís óir ann.”

D’imthigh Amhlaoibh agus thug sé leis an bosca, agus chuir sé ar an
mbórd é i bhfiadhnaise na beirte.

“Imthigh-se a chodla anois, a mhic ó,” arsa Colla leis. “Ní foláir nó
tá codla ort agus tuirse tar éis an lae.”

Ansan d’osgail Colla an bosca iarainn agus thaisbeáin sé do’n Legáid é,
agus d’inis sé dhó cúrsaí na cailíse.

“Is cuimhin liom an chailís sin go h-áluinn,” arsa’n Legáid. “Bhí sí
am’ láimh agam go minic. Cailís ana dhaor ab eadh í. Anoir ó Chathair
Chonstantín a cuireadh ar dtúis í ó’n Ímpire, mar bhronntanas chun an
Phápa. Mise adúbhairt gur cheart í chur anso go h-Éirinn ag triall ar
Bhrian. Is mór an truagh í bheith imthighthe.”

Ansan do cheistigh sé Colla go dlúth i dtaobh na n-eochrach, agus conus
a bhí coimeád ortha, agus cé r’ bh’é an gabha a dhein iad, agus cé
r’ bh’é an gabha a dhein an bosca iarainn. D’ imthigh sé féin amach
chun an érdaim go bhfeicfeadh sé an córtha daingean n-a raibh an
bosca iarainn fé ghlas istigh ann. Nuair a bhí gach aon rud feicithe,
trialta, iniúchta go maith aige tháinig sé thar n-ais agus do shuigh
sé agus dhein sé a mhachtnamh. Nuair a bhí a mhachtnamh déanta aige do
labhair sé.

“Inis dom, a Cholla,” ar seisean, “cá raibh an chailís sar ar tugadh
do’n mhainistir seo í.”

“Bhí sí thoir i gCeann Cora gan amhras,” arsa Colla.

“Cé aige go raibh sí i gcoimeád i gCeann Cora?” arsa’n Legáid.

“Is dócha go raibh sí i gcoimeád ag an mBanríghin, a Thighearna
Easboig,” arsa Colla.

Do stad an Legáid agus dhein sé machtnamh eile. Do labhair sé airís.

“Cá bhfuil an gabha a dhein na h-eochracha so?” ar seisean.

“Tá sé thuas i Luimneach, a Thighearna Easboig,” arsa Colla. “Isé
dhein an dá eochair sin dom, agus isé dhein an bosca iarainn dom.
Ceárdaidhe ana shlachtmhar, ana eólguiseach, iseadh é. Tá inntleacht
aige nách gnáth a bheith ag ceárdaidhthibh d’á shórd. Bíon sé ag obair
do Bhrian ag déanamh arm dó, agus deirtear gur fearr leis na fir na
h-airm a dheinean sé ’ná na h-airm a dheinean aon cheárdaidhe eile d’á
bhfuil ag obair ag Brian. Cruadhan sé an faobhar ar chuma éigin nách
eól d’ aoinne ach dó féin, agus gleusan sé na h-airm i dtreó gur fearr
a féadtar iad do bheartughadh agus úsáid a dhéanamh díobh ’ná mar a
féadtar an mheághchaint chéadna iarainn agus adhmaid do bheartughadh
chun gnímh ins na h-airm a dheinean aon ghabha eile, agus gur fearr a
choimeádaid siad an faobhar ’ná mar a choimeádaid aon airm eile é.”

“Is dócha,” arsa’n Legáid, “ó tá an buadh san aige ar na gaibhníbh
eile, gur fear saidhbhir é.”

“Iseadh, a Thighearna Easboig,” arsa Colla. “Fear ana shaidhbhir
iseadh é. Nuair a fuair Brian amach an t-eólus go léir a bheith aige
ar dhéanamh na n-arm thug sé fearan tailimh saor dó lasmuich de’n
chathair, ar bruach na Sionainne, ar choinghíoll ná déanfadh sé aon arm
d’aon rígh eile ach do Bhrian féin.”

“Cad é an ainim atá air, a Cholla?” arsa’n Legáid.

“Níor airigheas riamh an ainim a tugadh air nuair a baisteadh é. Ní’l
ag an bpoibilidheacht air ach leas-ainim. ‘Meargach na Lann,’ a tugtar
air, mar gheall, is dócha, ar fheabhas na n-arm a dheinean sé. Tugtar
‘Meargach Gabha’ air, leis, agus ‘Meargach Maol,’ agus ‘Meargach Dubh,’
agus ‘Meargach,’ gan aon rud a chur leis.”

Dheineadar raint eile cainte ar ghnó na mainistreach, agus ansan
chuadar a chodla.

D’imthigh an tseachtmhain. Do ghluais an Legáid agus a chualacht soir
go Ceann Cora. Chuaidh Colla agus Tadhg Óg ua Cealla agus Amhlaoibh
soir i n-aonfheacht leó. Bhí cuideachta mhór cruinnighthe rómpa thoir.
Bhí a lán de ríogra agus d’uaislibh Múmhan agus Laighean ann. Bhí
Tadhg Mór ua Cealla ann agus cuid de ríogra Conacht le n-a chois. Bhí
Niamh ann. An áit ’n-a mbíodh Tadhg Mór ua Cealla ba ghnáth go mbíodh
a inghean ann. Bhí tréithe móra maithe sa ríogan óg san agus ba mhór
é uraim na ndaoine go léir di mar gheall ar na tréithibh sin. Bhí sé
i mbeulaibh daoine gur bh’í an Bhanríghin, Gormfhlaith, an bhean dob’
áilne ar bith an uair sin, ach fé mar a bhí Niamh ag eirighe suas bhí
daoine ’ghá rádh go mbuadhfadh a h-áilneacht ar áilneacht Ghormfhlaith
féin um an dtaca ’n-a mbéadh sí ag imtheacht as na déagaibh. Bhí sí i
ngar do bheith ag imtheacht asta le linn na h-aimsire sin ’n-ar tháinig
sí féin agus a h-athair go Ceann Cora, go ríghtheighlach Bhriain, chun
Legáid an Phápa dh’fheisgint. I n-éaghmais a h-áilneachta bhí mórán de
thréithibh maithe eile inti. Bhí an Creideamh ana láidir istigh ’n-a
croídhe. Bhí grádh aici do’n Chreideamh agus do gach nídh a bhain leis
an gCreideamh, agus do ghealadh a croídhe i gcómhnuighe dos na daoine a
bhíodh dílis do’n Chreideamh, agus do thaisbeánadh sí é nuair ba cheart
é thaisbeáint. Bhí na daoine bochta go léir buidheach di, agus do tugtí
fé ndeara go mbíodh sí chómh fial sa déirc leis an Lochlanach a bhéadh
’n-a ghátar agus bhíodh sí, nách mór, leis an Éireanach a bhéadh ’n-a
ghátar. Bhí a ciall agus a tuisgint chómh géarchúiseach san gur bh’ ar
éigin a bhíodh aon rud ar aigne a h-athar ná h-innseadh sé dhi agus ná
cuireadh sé ’n-a cómhairle. Ach bhí aon tréith amháin inti do tharaing
uraim na ndaoine chúichi thar gach treith eile d’á raibh inti. B’é
tréith é sin ’ná an cion a bhí aici ar a h-athair. Dar léi, ní raibh
fear eile beó i n-Éirinn a bhí chómh maith leis, ná chómh h-uasal leis,
ná chómh ríoga leis, ná chómh fial leis, ná chómh mórchroídheach leis,
ná chómh breagh d’fhear leis.

Bhí féasta mór i gCeann Cora an lá san. Bhí cuideachta ríoga bailighthe
ann, agus bhí dóthin na cuideachtan de rígh i mBrian. Do thuig gach
aoinne go raibh, agus bhí daoine ann a déarfadh nách i gCeann Cora ba
cheart an chuideachta san a bheith i bhfochair a chéile an uair sin
ach thíos i dTeamhair, agus nách ar Leath Mhogha ba cheart Brian a
bheith ’n-a rígh ach gur i n-a Árdrígh ar Éirinn ba cheart é bheith.
Do h-airigheadh cogarnach de’n tsórd san ar siúbhal go minic i
gcaitheamh an tráthnóna agus i gcaitheamh na h-oídhche. D’airigh Brian
an chogarnach, ach níor leig sé air gur airigh. D’airigh Murchadh an
chogarnach, agus dúbhairt sé leis an bhfear a labhair ciall a bheith
aige. D’airigh Gormfhlaith an chogarnach. Do chruadhaidh a gnúis agus
do las solus ’n-a súilibh, agus níor sholus fóghanta é.

Bhí cogarnach eile, leis, ar siúbhal. Bhí Niamh agus a h-athair ’n-a
suighe i n-aice chéile, agus is ar éigin fheádadh an chuideachta gan
bheith ag feuchaint ortha. Is beag ná go mbuadhadh an iongnadh ar na
béasaibh acu, agus ná go bhfeuchaidís níba mhó ’ná mar ba cheart i
dtreó na beirte, bhí a leithéid sin de sholus áilneachta i n-aghaidh na
h-inghíne. Ansan do fuaradar go léir amach, sa chogarnach dóibh, gur
Mórling ab ainim di agus gur bh’ amhlaidh a tugadh Niamh Chinn Óir mar
leas-ainim uirthi nuair a bhí sí ’n-a leanbh. Thuigeadar go léir ’n-a
n-aigne nár bh’aon iongnadh i n-aon chor gur tugadh an leas-ainim sin
uirthi, mar gur bh’í an “Niamh Chinn Óir” i gceart í.

I n-éaghmais na cogarnaighe bhí gleó cainte sa chuideachtain a bhí árd
go leór. Do cíoradh agus do slámadh agus do cuireadh tré chéile airís
gach gníomh des na gníomharthaibh móra a deineadh ins na cathanaibh
úd, ó chath Bhealaigh Leachta go cath Ghleanna Mháma. Na fir, sa
chuideachtain, ná raibh i gcath acu bhíodar i gcath éigin eile acu,
agus an t-é ná féadadh tuairisg a thabhairt ar chath acu thugadh sé
tuairisg ar chath eile acu, agus uaireanta d’eirígheadh argóint theith
idir bheirt a bhí sa n-aon chath amháin, duine acu ’ghá áiteamh gur
’n-a leithéid seo chuma do buadhadh an cath, agus an duine eile ’ghá
áiteamh nár bh’eadh ach i ’n-a leithéid siúd eile de chuma. Ansan b’
fhéidir go labharfadh an trímhadh duine agus go ndéarfadh sé go raibh
an éagcóir ag an mbeirt, agus go dtabharfadh sé a mhalairt ar fad de
thuairisg ar an gcuma ’n-ar buadhadh an cath. Bhí oiread san neithe
tuitithe amach sa Mhúmhain i gcaitheamh beagán blianta roimis sin
nár bhaoghal do’n chuideachtain aon tocht a theacht ortha le h-easba
adhbhar cainte. Níor tháinig aon tocht ortha. Bhí gleó agus argóint
agus áiteamh agus aighneas acu go tiugh, agus má bhí ní baoghal ná
go raibh sult agus greann agus gáirí go tiugh acu, leis, agus iad ag
maoidheamh go h-árd agus go suairc agus go móraigeanta mar gheall ar an
gcuma ’n-a raibh Clanna Gaedhal i n-uachtar agus Lochlanaigh ar lár.

Fé mar a tháinig a ndóthin a bheith ithte agus ólta ag an gcuideachtain
bhí an chaint agus an sult agus an gleó ag dul i n-aoirde. Fé dheire
do bhuail Brian an cluigín. Do stad an gleó. Bhí gach aoinne ciúin. Do
labhair Brian. D’iar sé ar an gcuideachtain sláinte an Phápa dh’ ól.
Do mhol sé an Creideamh agus do mhol sé Ceann Sofheicse an Chreidimh,
agus do gheall sé, uaidh féin, agus thar cheann a raibh láithreach d’
uaislibh Gaedhal, agus tar cheann a raibh beó de shíolrach Gaedhal, go
mbéadh sliocht Gaedhal dílis do’n Chreideamh, le congnamh Dé, an fhaid
a bhéadh grian ar spéir agus daoine ar talamh.

Do h-óladh sláinte an Phápa agus do guidheadh faid saoghail chuige.
Ansan do labhair an Legáid. Dúbhairt sé airís os cómhair na cuideachtan
san an chaint adúbhairt sé thíos i n-Inis Cathaigh. D’inis sé conus
mar a bhí an Euróip go léir ag faire an uair sin ar Bhrian agus ar
Ghaedhlaibh agus ar an ngleic uathbhásach a bhí acu ’á dhéanamh le
cómhachtaibh Lochlan; gur bh’ í an ghleic uathbhásach san a bhí
ag sábháil na h-Euróipe agus ag sábháil na h-Eagailse ar fuid na
h-Euróipe, ó’n leirsgrios a dhéanfadh na Lochlanaigh ortha mura mbéadh
an cosg a bhí d’á chur le n-a réim agus le n-a neart anso i n-Éirinn.
Dúbhairt sé go mbéadh an Pápa agus cléir na Rómha agus an Eaglais ar
fuid na h-Euróipe ag guidhe chun Dé do ghnáth ’ghá iaraidh ar Dhia na
Glóire cabhrughadh go láidir leis na Gaedhlaibh agus le Brian sa ghleic
sin, agus an buadh a bhí acu d’á thuilleamh chómh maith do thabhairt
dóibh sa deire go h-iomlán.

Do thug an chuideachta trí gártha molta do’n Phápa. Ansan do thugadar
trí gártha molta do Bhrian. Ansan d’iaradar d’ aon guth ar an Legáid an
bheannacht a thabhairt airís dóibh. Bhí iongnadh air nuair a h-iaradh
san air, ach nuair a chonaic sé Brian agus Murchadh agus an chuideachta
go léir ar a nglúinibh thug sé dhóibh an bheannacht. Dúbhairt sé i n’
aigne féin ámhthach: “Is éagsamhlach na daoine iad! Gleó agus aighneas
agus glór árd agus éirleach cainte--agus ansan--beannacht an Phápa! Is
éagsamhlach na daoine iad!”



CAIBIDIOL X.

DÚLAINN ÓG.


Tháinig an t-am chun dul isteach i halla an rince. D’iar Brian ar an
Legáid athlughadh. Do dhein. D’ fhreagair an chuideachta go léir.
Ansan d’eirigh an rígh agus an chuideachta agus chuadar go dtí an
halla mór, halla an rince. Tháinig an t-aos ceóil. Do spreagadh suas
an ceól. Do leath an chuideachta iad féin mór-thímpal an halla. Ba
ghearr go raibh na daoine óga ag rince agus na seandaoine ag caint
’n-a mbuidhnibh beaga anso agus ansúd. Bhí Brian agus an Legáid i
n-aice ’chéile agus iad ag caint ar a lán neithe a bhain le gnóthaíbh
rígheachta na h-Éirean agus le gnóthaíbh Creidimh i n-Éirinn. Bhí
Gormfhlaith agus Colla agus Tadhg Mór ua Cealla i n-aice ’chéile agus
iad ag trácht ar a lán neithe nár chuir aoinne acu puínn suime ionta.
Tháinig Dúlainn Óg ag triall ortha agus níor bh’ fhada go raibh caint a
ndóthin ag an gceathrar san, Dúlainn ag áireamh na ngníomhartha a dhein
Brian agus na ngníomhartha a dhein Murchadh ar na Lochlanaigh i gcath
Gleanna Mháma, agus Colla ag ceistiúchán air. Bhíodh Dúlainn i n-aice
Mhurchadh i gcómhnuighe ins na cathanaibh, agus nuair bhíodh an namhaid
’n-a dtímpal thugaidís a dhá ndrom le n-a chéile agus chosnaidís iad
féin go dtí go dtagadh congnamh chúcha. Ní h-ar a ghníomharthaibh
féin, ámhthach, a dheineadh Dúlainn puinn cainte. Ar ghníomharthaibh
Mhurchadh ba mhaith leis bheith ag caint.

“Lá uathbhásach ab eadh an lá san Ghleanna Mháma,” ar seisean. “Na fir
ba thréine a bhí ar chlannaibh Lochlan bhíodar sa chath san. Bhíodar
lán deimhnightheach go mbuadhfaidís. Bhíodar socair air. Bhíodar
ceapaithe air. Bhí a n-aigne socair go daingean acu ar bhuachtaint nó
ar thuitim. Ní fheaca riamh a leithéid de neamhshuim i mbás agus chonac
i n-ár namhaid an lá san. Chómh tiugh agus thuiteadh an fear bhíodh
fear i n’ inead. Tá an méid seo agam-sa le rádh, agus deirim é mar do
chonaic mo dhá shúil é. Mura mbéadh Murchadh bhí Gleann Mháma ag na
Lochlanaigh.”

“Is mór an focal é sin, a Dhúlainn,” arsa Gormfhlaith.

“Is mór an focal é, a rígan, agus is fíor é. D’admhuigh na Lochlanaigh
féin é, an méid a bhí beó dhíobh tar éis an chatha. Bhí an cath ar
siúbhal ar feadh cúpla uair a’ chloig nó mar sin. Bhíomair ag brúth
ortha agus bhíodar-san ag brúth orainn, agus bhí sé ag teip ar aon
taobh an taobh eile do chur oiread agus órlach i ndiaigh a gcúil. Bhí
na fir ag tuitim ar gach taobh. Ní buailtí buille ná tuiteadh fear
leis, ba dhóich leat. Do shocaruigh Brian agus Murchadh agus tuille
againn ar bhriseadh isteach tré n-a lár. Do dhúnamair chun a chéile
agus bhrúghmair isteach. Do leagamair raint acu agus bhriseamair bearna
ionta, agus bhíomair ag brúth amach tríd an mbeárnain. Le n-a linn
sin cad a chífinn tamal beag uaim ar ár láimh chlé ach Lochlanach mór
mileata agus bearna briste amach aige tré n-ár sluagh féin, agus é féin
agus na Lochlanaigh a bhí i n’ aice ag gabháil amach go tiugh ann,
agus iad ag leagadh ár ndaoine rómpa agus ar gach taobh díobh. Bhí an
Lochlanach níob’ aoirde go mór ’ná aon fhear eile a bhí i n’ aice, de
Ghaedhal ná de Lochlanach. Gach aon uair a thagadh a chlaidheamh anuas
do thuiteadh fear. Ní raibh aoinne ábalta ar sheasamh ’n-a láthair.
Chonaic Murchadh é. Do léim sé siar as an mbearnain a bhí déanta
againne, agus siúd fé dhéin an fhir mhóir é. Do leanas féin é. Bhí
an dá chlaidheamh aige ’n-a dhá láimh. Thug sé aghaidh ar an bhfear
mór. Do thóg an fear mór a chlaidheamh agus tharaing sé a bhuille. Do
ghaibh Murchadh an buille ar an gclaidheamh a bhí sa láimh chlé aige,
agus sa n-am gcéadna díreach do chuaidh claidheamh na láimhe deise
tré chroídhe an fhir mhóir. Ní fheaca riamh gníomh chómh deas. Aon
ghníomh amháin ab eadh an dá ghníomh, an chosaint leis an láimh chlé
agus an sádh leis an láimh ndeis. Dá bhfeicfeá an fear mór déarfá gur
bh’uathbhásach an neart nár bhfoláir a bheith sa chuislinn a ghlac an
buille agus nár lúb fé’n mbuille. Déarfá gur mhór an gníomh a dhein
an fear a chosain an buille sin. Ach dhein sé an gníomh eile le linn
an ghnímh sin a dhéanamh. Chuir sé an claidheamh eile tré chroídhe
an fhir mhóir. Ní raibh aon choinne i n-aon chor ag an bhfear mór go
dtiocfadh an chosaint agus an sádh i n-aonfheacht air. Ní raibh aon
chuinne aige go raibh sé i gcuislinn an fhir a bhí os a chómhair an
chosaint a dhéanamh, gan bac d’aon tsádh dhéanamh. Chuir an chosaint
iongnadh air, agus chuir an sádh alltacht ar fad air. Ní raibh uain
aige, sar ar imthigh an t-anam as, ach ar a rádh, ‘Is tú an fear is
fearr a bhuail riamh umam!’ Chuir an gníomh dúbalta san sgannra ar na
Lochlanaigh eile a bhí ar an láthair. Do tharaingeadar siar. Tháinig
buile misnigh ar ár bhfearaibh féin agus bhrúghdar amach. Bhriseamair
an tarna bearna rómhainn amach. Cad a chífinn ansan ach ár neart féin
ag géilleadh do neart na Lochlanach, tamal soir ódheas ar ár ndeis.
Siúd siar Murchadh agus mé féin airís agus soir ódheas chun na h-áite
’n-a raibh na Gaedhil ag dul i ndiaigh a gcúil. Chómh luath agus
chonacadar ag teacht sinn tháinig náire ortha agus sheasuighdar an
fód. Um an dtaca ’n-ar shroiseamair iad is ag brúth amach a bhíodar i
n-inead bheith ag dul i ndiaigh a gcúil. Bhíodar ar buile chúcha féin a
rádh go bhfeacaidh Murchadh ag dul i ndiaigh a gcúil iad. Tháinig, ba
dhóich leat, dúbailt nirt ionta. Bhrúghdar rómpa an namhaid, agus ba
dheacair é. Bhí na fir ag tuitim chómh tiugh le grean ar gach taobh.
Bhí na cuirp ’n-a gcruachaibh anáirde ar a chéile. Is anáirde ar na
cruachaibh sin a chaitheamair seasamh agus sinn ag brúth ar an namhaid
agus ’ghá leagadh. Bhrúghmair rómhainn iad. Chuireamair cruach dínn.
Ansan chuireamair cruach eile dhínn. Mheasas go gcaithfimís iad go léir
a mharbhughadh sar a n-iompóchaidís uainn. Fé dheire d’iompuíghdar. Do
theitheadar, agus do leanadh iad agus do marbhuigheadh oiread acu sa
ruagairt agus do marbhuigheadh sa chath. Mura mbéadh Murchadh bhéadh a
mhalairt de sgéal againn. Mura mbéadh Murchadh do ruithfeadh leis an
bhfear mór úd. D’iompóch’ na Lochlanaigh isteach lastiar dínn nuair a
bheimís imthighthe amach tríd an mbearnain úd. Bhéadh an ruag ar ár
muintir féin ar thaobh na lámha deise agus ar thaobh na lámha clé.
Ansan d’iompóch’ neart ár namhad go léir orainn agus ní thiocfadh
duine againn beó as an gcath. Ansan bhéadh seilbh ag Lochlanachaibh
i n-Éirinn agus bhéadh sé fuar ag M’lsheachlainn bheith ag cur ’n-a
gcoinnibh. Mura mbéadh Murchadh bhéadh Éire ag Lochlanachaibh anois!
Deirim leat go mbéadh. Agus deirim rud eile. Tá sé buailte isteach am’
aigne agus deirim go láidir é. Ní bheidh Éire ó bhaoghal i gceart go
dtí go mbeidh Brian i n’ Árdrígh!”

“Ochón, a Dhúlainn,” arsa Gormflaith, “measaim gur maith an bhail ort
gan M’lsheachlainn a bheith ag éisteacht leat.”

“Ba chuma liom an tsaoghal, a rígan,” arsa Dúlainn, “ach go bhfeicfinn
tu féin thíos i dTeamhair ad’ Árdrígain ar Éirinn go léir ó Dhonchadh
Dí go Tigh Mháire!”



CAIBIDIOL XI.

CEANN LEÓIN.


Sgian tré chroídhe Ghormfhlaith ab eadh an uile fhocal de’n chaint sin
a labhair Dúlainn an fhaid a bhí an cúntas san aige ’á thabhairt ar
chath Gleanna Mháma. Ba mhaith léi, gan amhras, bheith ’n-a h-Árdrígain
ar Éirinn, ach má ’seadh ní raibh aon lorg aici ar Bhrian a bheith i n’
Árdrígh. Bhí fhios aici, dá dtagadh Brian chun na h-Árdrígheachta nár
ró fhada ’n-a dhiaigh san go dtí go mbéadh Murchadh i n’ Árdrígh. Bhí
a leithéid sin d’fhuath aici do Mhurchadh gur thúisge léi í féin agus
ar bhain léi bheith sínte fé’n bhfód ’ná é dh’fheisgint i n’ Árdrígh.
Bhí gach aon tsúil aici go dtuitfeadh sé féin agus Brian i gcath
Ghleanna Mháma agus go mbéadh buadh ag na Lochlanaigh ann. Ansan, dar
léi, d’iompóch’ cómhacht Lochlan ’n-a lán neart ar Mh’lsheachlainn. Ní
bhéadh aon bhreith aige ar sheasamh ’n-a gcoinnibh. Ní fhéadfadh sé
neart fear Éirean do chur le chéile ’n-a gcoinnibh. Do buadhfaí air.
Do buadhfaí ar ríghthibh Éirean ’n-a nduine a’s ’n-a nduine, fé mar a
buadhadh ortha cheana. Ansan do bhéadh an lámh uachtair ag Lochlanaigh
agus bhéadh mac Ghormfhlaith i n’ Árdrígh ar Éirinn. Siné a bhí uaithi.
Chuir cath Ghleanna Mháma an méid sin go léir ar neamhnídh, agus má b’
fhíor caint Dhúlainn b’é Murchadh fé ndeár san. Má bhí fuath aici do
Mhurchadh roimis sin do mhéadaigh an chaint sin an fuath. Sgian tré n-a
croídhe ab eadh an uile fhocal de’n chaint.

Is ró bheag d’á chuimhneamh, ámhthach, a bhí ag Dúlainn féin ná ag
aoinne de’n mhuintir a bhí ag éisteacht leis an gcaint go raibh an
chaint ag gearadh an chroídhe aici ar an gcuma san. Bhí a gnúis chómh
séimh, chómh glan, chómh ríoga, chómh solusmhar, chómh caoin, chómh
cneasta san aici gur dhóich le duine uirthi ná raibh aon nídh ar an
dtalamh so ba mhó thug de shásamh aigne dhi ’ná mar a thug an cath san
Ghleanna Mháma dhi.

Ach d’á mhéid gearadh a dhein an cúntas ar a croídhe bhí aon nídh
amháin ag baint leis an gcath agus thug sé raint sóláis di. Má
deineadh uisge-fé-thalamh riamh do dhein sí é chun cómhacht na
Lochlanach do neartughadh i gcóir an chatha san. Ach do dhein sí an
t-uisge-fe-thalamh chómh cliste sin nár tháinig aon phioc d’á eólus
chun Briain ná chun Murchadh, ná chun aoinne a thabharfadh dóibh aon
chogar dé. Bhí iongnadh ar gach aoinne neart na Lochlanach a bheith
chómh mór sa chath agus é bheith gleusta chomh maith, agus an oiread
san d’fhearaibh cródha mileata a bheith tagaithe ann ó dhúthaíbh
iasachta a bhí abhfad ó’n áit agus abhfad ó chéile, ach níor chuimhnigh
aoinne, lasmuich de’n mhuintir a bhí ’n-a cómhairle agus ag déanamh a
h-oibre, go raibh aon bhaint ag Gormfhlaith leis an nídh sin.

“Is eagal liom, a rígh,” ar sise le Dúlainn, “go bhfuil an iomad
de chreideamhaint an lae sin agat d’á thabhairt do Mhurchadh, agus
go bhfuil éagcóir agat d’á dhéanamh ort féin sa sgéal. Dá mb’ iad
na Lochlanaigh féin iad déarfaidís, dá labhraidís, ná fuil fear ar
shlóightibh Bhriain is truime buille i gcath ’ná Dúlainn Óg. Tá aithne
mhaith acu ort, a rígh, agus déarfadh cuid acu gur fearr d’fhear thú
’ná Murchadh féin, agus gur maith an bhail ar Mhurchadh go minic tusa
bheith i n’ aice sa spéirlinn.”

“Na daoine do labharfadh ar an gcuma san, a rígan,” arsa Dúlainn,
“daoine iseadh iad nár theangbhaidh riamh i gcath le Murchadh agus nár
mhothuigh a neart. Na daoine do theangbhaidh leis agus do mhothuigh an
neart atá ’n-a chuislinn ní puínn acu a tháinig uaidh chun an sgéil
a dh’ innsint. Gan amhras do dheineas mo ghníomh agus bhuaileas mo
bhuille nuair a bhí namhaid ar m’aghaidh amach, ach ní’l aon chomórtas
idir mo bhuille agus buille Mhurchadh.”

Níor bh’ aon iongnadh go ndúbhairt Gormfhlaith an chaint adúbhairt
sí i dtaobh an fhir a bhí os a cómhair an uair sin. Fear córach,
deagh-chúmtha ab eadh é. Bhí ualach trom gruaige ar a cheann agus í
ag tuitim anuas ar a shlinneánaibh. Gruaig chiardhubh ab eadh í, agus
bhíodh sí ag crith agus ag taithneamh sa tsolus le gach focal d’á
labhradh sé. Bhí dhá mhalainn throma dhúbha os cionn a dhá shúl agus
bhí an dá shúil sin suidhte ’n-a cheann, gan iad ró mhór ná ró bheag,
agus an t-é a dh’fheuchfadh díreach ’n-a gcoinnibh níor mhaith leis
fearg a dh’ fheisgint ionta. Ba dhóich leat go mbíodh sgáil éigin, agus
solus éigin, coitchianta ag lasadh agus ag atharughadh ionta, fé mar
a béadh gaoth agus sgamail agus solus, lá cruaidh Márta. Bhí fáibre
doimhinn idir an dá mhalainn fé mar a bhéadh i n-éadan leóin, agus srón
mhór fhada sheabhcaidhe chaoldromach anuas ó’n bhfáibre, agus béal
láidir daingean lastíos de’n tsróin sin, béal a bhí lán d’fhiacalaibh
breaghtha geala a bhí do réir a chéile go cruinn, agus gur dhóich leat
go ndeinidís solus uatha féin nuair a gháireadh sé. Bhí an croméal trom
ciardhubh os cionn an bhéil agus an fhéasóg throm chiardhubh chas
lastíos de’n bhéal. Idir ghruaig agus mailí agus fáibre éadain agus
súile agus srón agus croméal agus béal agus fiacala agus féasóg agus
ceann ar fad, bhí rud éigin sa bhfear san a chuir i n-iúil duit, ar an
gcéad amharc, gur mhaith an bhail ort é bheith ’n-a charaid agat, agus
dá mbéadh sé ’n-a namhaid agat gur mhaith an bhail ort bheith abhfad
uaidh. Bhí cosamhlacht mhór idir a cheann agus ceann leóin, agus ansan,
ba léir go raibh cruadhas agus anam agus neart agus fuinneamh an leóin
’n-a chabhail agus ’n-a ghéagaibh, agus dá mba namhaid é go mbéadh
sé chómh tapaidh agus chómh marbhuightheach leis an león. Bhí aithne
mhaith ag na Lochlanaigh air agus siní aithne a bhí acu air, go raibh
sé chómh tapaidh agus chómh marbhuightheach leis an león.

Ní gádh léiriughadh cruinn a dhéanamh ar na h-uaislibh eile a bhí
ag caint agus ag cómhrádh anso agus ansúd ar fuid an halla mhóir.
Bhí an folt mór fada trom ar gach aoinne, ag tuitim siar síos ar a
shlinneánaibh. Thug san feuchaint ana uasal dos na fearaibh. Bhí
cuid des na foltaibh odhar agus bhí cuid acu liath, agus cuid acu,
ar na fearaibh críona, chómh geal le mustairt, ach ní raibh aoinne
maol. Choimeádaidís an ghruaig go dtéidís sa chré, mar ní chaithidís
choídhche hata ná caipín ná aon chlúdach eile ar a gceann. Isiad na
hataí seo a caithtear anois a bhainean an ghruaig de dhaoine. Dá dtugtí
mar thaithíghe do cheann an duine ó thusach a óige imtheacht gan aon
chlúdach ach an ghruaig a chuir Dia air, d’fhásfadh an ghruaig láidir
trom agus choimeádfadh sí a greim an fhaid a mhairfeadh an duine. Sin
mar a déintí i n-Éirinn fadó. Níor chuir daoine hataí ná caipíní ortha
go dtí gur thusnuigh nósa Shasana ar theacht chúghainn anall. Is ’mó
droch nós nách hataí ná caipíní a thug muintir Shasana chúghainn.

Dá bhféadadh duine againne dul isteach an oídhche úd sa halla mór úd
Bhriain, i ríghtheighlach Cheann Cora, chuirfeadh na foilt mhóra throma
úd iongnadh orainn ar an gcéad amharc. Ach ar an tarna h-amharc d’
admhóchaimís ó chroídhe gur deineadh éagcóir ana throm ar cheann an
Éireanaigh nuair a baineadh dé an folt áluinn uasal a chuir Dia ag fás
air. Dá bhféadadh Dúlainn Óg teacht ar an saoghal airís agus feuchaint
ar na plaoisgíní beárrtha atá orainne, ar na cluasaibh gan sgáth agus
ar an mbaic muiníl gan díon ó’n bhfuacht, agus ar an rud i bhfuirm cana
stáin, ach é bheith dubh, atá thuas ar an gcloigean mar hata, cad é an
seirbhthean a chuirfidís air! “O!” a dearfadh sé, “cad ’tá imthighthe
ar ár sliocht! An iad so na daoine a tháinig uainne! Nó an daor-aicme
éigin iad a dh’ fhás i n-Éirinn i n-ár ndiaigh! Séanaim iad! Ní linn i
n-aon chor iad!”

Dá bhféadadh Niamh, nó Gormfhlaith, nó aoinne eile des na ríganaibh
uaisle a bhí sa halla mór úd Bhriain an oídhche úd, teacht ar an
saoghal airís agus feuchaint ar na mnáibh atá anois againn, ar na
sgiathógaibh móra leathana a bhíon ar mhullach a gcinn acu, agus ar na
cleitíbh a bhíon sáidhte ins na sgiathógaibh sin, agus ar na ribíníbh a
bhíon asta, cad déarfaidís? Déarfaidís an rud úd adúbhairt Cathal leis
an gcleasaidhe. “Airiú, a mhic léiginn,” arsa Cathal, “cad fé ndeara
dhuit bheith as do mheabhair!”

Dá dtagadh Gormfhlaith nó Niamh chughainn cheithre fichid blian ó shin
ní bhéadh an sgéal chómh h-olc agus ’tá sé anois. Chífidís an uair sin
na clócaí breaghtha fada dúbha ar na mnáibh, agus na caipíní deasa
sásta maiseamhla ar na clócaíbh sin, i dtreó dá mb’ ar óinsigh féin a
bhéadh clóca acu, agus an caipín ar a ceann aici, gur dhóich leat gur
bhean chiallmhar í. Ach anois, nuair a chífidís na sgiathóga agus na
cleití agus na ribíní, agus an ghluaiseacht éaganta, cad a bhéadh le
rádh acu? “O!” a déarfaidís, “nách mór an truagh na mná san go léir
a bheith as a meabhair! Cad fé ndeara iad a bheith ar an gcuma san?”
Ansan, nuair a déarfaí leó, “Ní h-as a meabhair atáid siad i n-aon
chor. Ní’l aon easba meabhrach ortha. Ní’l ins na sgiathógaibh sin ach
nós a bhainean leis an aimsir seo;” déarfaidís, “Mo thruagh na fir!
agus mo thruagh an chlann!”

Ansan dá n-abradh duine leó, “Isiad na fir féin fé ndeár é. Ní
labharfadh aon fhear acu le cailín mura bhfeicfeadh sé an sgiathóg san
ar a ceann!” Ní dhéanfaidís ach a rádh “Tá an saoghal ar buile!” agus
imtheacht.

Ach ní fearr bheith ag caint air. Ní baoghal go dtiocfaid siad. Ní
h-ar neithibh de’n tsórd san a bhí an bheirt ag cuimhneamh an oídhche
úd. Bhí a mhalairt de chúram ortha. Bhí Gormfhlaith ag cuimhneamh ar
Árdrígheacht na h-Éirean, agus ar Bhrian, agus ar Mhurchadh, agus ar
a mac féin, agus ar conus a thiocfadh sí ar Mhurchadh do chur ó’n
Árdrígheacht agus ar an Árdrígheacht do chur i n-áirighthe d’á mac
féin. Bhí Niamh agus a dritháir agus an chuid eile des na mnáibh óga
agus des na fearaibh óga ag rince, agus an ceól d’á spreagadh dhóibh,
agus gur dhóich le duine ortha ná raibh aon nídh fé bhun Dé ar an
dtalamh so ag déanamh aon chúraim dóibh ach an ceól agus an rince agus
an t-aoibhneas a bhí ansúd ’n-a dtímpal. Ach bhí. Bhí Niamh ag rince le
n-a dritháir ar feadh tamail, agus le Murchadh ar feadh tamail. Agus
bhí sí ag rince le h-Amhlaoibh, le h-adhbhar an tsagairt, ar feadh
tamail. Bhí sí chómh séimh, chómh gealgháiriteach le h-Amhlaoibh agus
a bhí sí le h-aoinne des na h-uaislibh óga a bhí ag rince léi. Ach an
dá mhachtnamh úd, d’á mhéid a dhein sí breithniughadh ortha iseadh ba
ghlaine a theip uirthi iad do thabhairt d’á chéile. Agus bíodh gur
choimeád sí a h-aigne aici féin go beacht bhí daoine láithreach, agus
níor bheagán daoine é, a chuimhnigh ’n-a n-aigne, nuair a chonacadar an
bheirt agus iad araon chómh dathamhail, chómh séimh, chómh h-uasal ar
gach aon tsaghas cuma, gur bh’ áluinn ar fad an lánmha a dhéanfaidís,
agus gur mhór go léir an truagh sagart a dhéanamh d’ Amhlaoibh. Bhí
daoine ann, ámhthach, adúbhairt a mhalairt sin. Bhí fir óga ann agus
nuair a chonacadar é féin agus Niamh ag rince dúbhradar d’á luathacht
a críochnófaí ’n-a shagart é gur bh’ eadh b’ fhearr é. Bhéadh sé as an
slígh ansan. Agus bhí cailíní óga uaisle ann agus bíodh go ndúbhradar
’n-a n-aigne féin gur mhór an truagh sagart a dhéanamh dé, b’ fhearr
leó seacht n-uaire é dh’fheisgint ’n-a shagart ’ná é dh’fheisgint ag
Niamh.

Chómh fada agus a theidhean sgéal de’n tsórd san ní h-é mo thuairim go
bhfuil aon atharughadh tagaithe ar Gaedhlaibh Éirean. Fé-s na foltaibh
breaghtha fada troma, nó fé-s na hataíbh ar na cloigeanaibh beárrtha
agus fé-s na sgiathógaibh agus na cleití, tá an nádúr céadna díreach
ionainn chómh fada agus a theidhean sgéal de’n tsórd san.

Ach do ghluais an oídhche, ar cos-anáirde, díreach fé mar a
ghluaiseoch’ oídhche de’n tsórd anois. Tháinig an lá agus do sgaip
an chuideachta, gach aoinne fé dhéin a thíghe féin. Thug Tadhg Mór
ua Cealla agus Niamh aghaidh siar óthuaidh ar Uíbh Máine. Bhí, mar a
dúbhradh, teipithe glan ar Niamh an dá mhachtnamh úd a thabhairt d’á
chéile. Isé rud a dhein sí ’ná iad araon do dhíbirt ar fad as a h-aigne
agus as a croídhe, agus í fein do thabhairt suas do Dhia.

“Is cuma liom an domhan,” ar sise ’n-a h-aigne féin agus í ag
socarughadh a h-athar agus ’ghá ollamhughadh i gcóir an bhóthair.
“Is cuma liom an domhan ó tá m’ athair agam. Ní fhéadfaidh sagart ná
bráthair m’ athair a bhaint díom. Is fearr d’ fear é ’ná aoinne acu
íseal ná uasal. Is measa liom a lúidín ’ná dá n-imthígheadh sé siúd,
agus an chuid eile acu, le fánaigh na h-abhan! Cad é sin dómh-sa cad
é an cor a thabharfaidh sé siúd dó féin! Má déintear sagart dé tá
súil agam go ndéanfaidh sé sagart maith. Ní baoghal dó go ndéanfad-sa
aon chur isteach air ná go dtiocfad idir é agus Dia. Ní ró mhaith a
thaithnean an sgéal i n-aon chor liom. Dá mbéinn i gcás Cholla ba
dhóich liom gur bh’fhearr liom a chúram a bheith ar dhuine éigin
eile.--Go gcuiridh Dia ar ár leas sinn go léir!”



CAIBIDIOL XII.

DIABHAL COÍMHDEACHTA.


Thug Colla agus an Legáid agus Tadhg Óg ua Cealla agus Amhlaoibh
aghaidh siar ar Inis Cathaigh. Ar loing iseadh chuadar síos ó
Luimneach. An fhaid a bhíodar ar an slígh bhí an bheirt ógánach thuas
ar bórd agus bhí Colla agus an t-Easbog thíos i seómra leó féin.
Bhíodar ag caint.

“Ní maith a thaithnean an Bhanríghin liom, a Cholla,” arsa’n Legáid.
“Cuirean sí i gcuimhne dhom focal adúbhairt duine d’ bhúr naoimh.”

“Má chuir sí caint naoimh i gcuimhne dhuit, a Athair,” arsa Colla, “nár
chóir go dtaithnfeadh sí leat?”

“Sdó, isé rud adúbhairt an naomh ’ná gur ‘mairg a dh’fheuchfadh
go dlúth i n-aghaidh mná le h-eagla go bhfeicfeadh sé a diabhal
coímhdeachta.’ Tá ‘diabhal coímhdeachta’ ag Gormfhlaith. Chonac é go
minic i gcaitheamh na h-oídhche aréir. Tá eagal orm go bhfuil fhios
aici go bhfeaca é. An airighean tú leat mé, a Cholla,” ar seisean.
“Tabharfaidh an bhean san nimh do Bhrian nó do Mhurchadh nó dóibh araon
mura ndéanfar iad do chosaint go maith uirthi!”

“Ní fheicim conus a bhéadh aon tairbhthe ag teacht chúichi ó n-a mbás
san, a Athair,” arsa Colla.

“B’fhéidir,” arsa’n Legáid, “go bhfeicean sí féin é, nó b’ fhéidir gur
dóich léi go bhfeicean. Ba cheart rud éigin a dhéanamh a chuirfeadh as
a cumas aon díobháil a dhéanamh do’n rígh. Bhéadh an sgéal go h-olc ag
Éire agus ag an Eaglais i n-Éirinn anois dá n-imthigheadh aon rud ar
Bhrian, go ceann tamail eile pé ’n-Éirinn é.”

“Cad is dóich leat ba cheart a dhéanamh, a Thighearna Easboig?” arsa
Colla.

“Ná féadfaí gan leigint do Bhrian bia ná deoch do ghlacadh a’ láimh
aoinne ach duine áirighthe éigin go mbéadh iontaoibh as?”

“Is dócha go bhféadfaí,” arsa Colla.

“Deintear san láithreach. Ní gádh aon droch amhras a chur ar aoinne.
Ní’l aon rígh ná déinean a leithéid. Tá mná ann, a Cholla, agus tá
eólus acu ar conus duine chur chun baís le nimh ar chuma ná fágfadh
aon chaoi ar thrúig bháis an duine sin a dh’fhághail amach go deó.
Do chonac-sa cuid des na mnáibh sin. Chonac an diabhal coímhdeachta
a bhíodh acu, díreach mar a chonac diabhal coímhdeachta Ghormfhlaith
aréir. Chonac an duine ar a raibh an paor. Níor ró fhada an aimsir
’n-a dhiaigh san go dtí go raibh an duine sin ar an slígh. Ná dein aon
righneas.”

“Ní dhéanfad, a Athair,” arsa Colla. “Raghad soir go Ceann Cora
amáireach agus labharfad le Murchadh. Ar mhiste dhom a rádh, a Athair,
gur tusa thug an foláramh dom?”

“Ní miste,” arsa’n Legáid, “ach dein mar seo é. Abair go ndúbhart ná
fuil aon rígh ná déinean beart mar a deirim chun é féin a chosaint ar
nimh.”

“Tá go maith, a Athair,” arsa Colla. “Conus a thaithn an chuid eile
de’n chuideachtain leat, a Athair?” ar seisean.

“Go maith,” arsa’n Legáid. “Tá nósa agus béasa agus slíghthe agaibh
ná fuil taithíghe agam-sa ar a sórd. Ach measaim, dá mbéadh taithíghe
agam ortha ná faghainn aon locht ortha. Bainid siad geit a’ duine nuair
a chíon sé iad an chéad uair. Níor chuir aon rud riamh oiread iongnadh
orm agus do chuireabhair go léir orm i dtusach na h-oídhche aréir. Is
dóich liom go rabhabhair go léir ar leath-mheisge. Bhí teinneas am’
cheann ó’n ngleó agus ó’n bhfothram a bhí ar siúbhal. Ansan, ar leagadh
na súl bhíobhair go léir ar bhúr nglúinibh chun beannacht an Phápa dh’
fhághail uaim airís! Mura mbéadh feabhas na h-aithne atá agam oraibh
déarfainn gur ag magadh fúm a bhíobhair.”

“Bhíomair lom dáiríribh, a Athair,” arsa Colla. “Neart ár gCreidimh a
chuir fhiachaibh orainn é sin a dhéanamh.”

“Is fíor san,” arsa’n Legáid. “Tuigim anois go maith é. Ag machtnamh
dom ar an sgéal isé rud adeirim liom féin ’ná gur mhaith an bhail ar
chuid againn theas dá mbéadh cuid d’ bhúr bhfothram againn agus cuid de
neart bhúr gCreidimh, ar sgáth an fhothraim.”

Thánadar chun na mainistreach. D’eirigh Colla go moch ar maidin
amáireach a bhí chúghainn chun dul thar n-ais airís láithreach go Ceann
Cora.

“Raghad-sa leat chómh fada le Luimneach, a Cholla,” arsa’n Legáid. “Tá
raint gnótha agam le déanamh ann ameasg na sagart atá ann. Tabhair dhom
an eochair úd an bhosca iarainn n-a raibh an chailís agat ann.”

Thug Colla an eochair dó agus do ghluaiseadar. D’fhan an Legáid i
Luimneach agus tháinig Colla go Ceann Cora. Dhein an Legáid an gnó
a bhí le déanamh aige ameasg na sagart. Ansan chuir sé tuairisg
Mheargaigh, an gabha a bhíodh ag déanamh na n-arm do Bhrian. Do
stiúruigheadh é chun na h-áite ’n-a raibh a cheárta ag an ngabha. Ní
ceárta a bhí aige ach fiche ceárta, agus gaibhní ag obair agus builg
d’á séideadh agus iaran d’á losgadh agus d’á léasadh le h-órdaibh
agus le casúraibh ins gach aon chúinne. Bhí claidhmhte agus tuaghana
agus pící agus sleághana agus clogaid, agus gach aon tsaghas gleus
cogaidh, caithte anso agus ansúd, cuid des na neithibh sin geall le
bheith críochnuighthe, agus gan cuid acu ach ar éigin tusnuighthe.
Bhí Meargach Gabha ag imtheacht anonn ’s anall ameasg an lucht oibre
agus a shúil ar gach aon rud agus é ag órdúchán agus ag stiúrúchán, ag
moladh agus ag cáineadh, fé mar a déinti an obair chun a thoile nó ar a
mhalairt de chuma.

Tháinig an Legáid chun cainte leis.

“Tá obair mhór ’á dhéanamh anso, a dhuin’uasail,” arsa’n Legáid.

“Tá fághaltas oibre ’á dhéanamh ann, a Thighearna Easboig,” arsa
Meargach.

Ansan do rug sé an Legáid mór-thímpal tríd an obair agus bhí sé ag
taisbeáint gach aon rud dó agus ag míniughadh gach aon rud dó. Fé
dheire do tharaing an Legáid an eochair as a phócha agus thaisbeáin sé
dhó í.

“Feuch, a dhuin’uasail,” ar seisean, “b’fhéidir go bhféadfá macshamhail
do’n eochair sin a dhéanamh dom.”

“Ambasa ach féadfad agus fáilte, a Thighearna Easboig,” arsa’n gabha.
“Tá aithne mhaith agam ar an eochair sin. Is mé a dhein an eochair
sin do Cholla. Fuair sé cailís ana dhaor ó Bhrian, agus d’iar sé
orm-sa bosca iarainn a dhéanamh do’n chailís, agus glas a chur ar an
mbosca nár bh’fheídir a dh’ osgailt ach leis an aon eochair amháin a
dhéanfainn féin do’n ghlas. Ach mheasas gur chuaidh an eochair sin amú,
a Thighearna Easboig,” ar seisean. “Tháinig teachtaire anso chúgham,
tá suim aimsire ó shin ann, ó Cholla féin, agus dúbhairt sé liom
gur cailleadh an eochair agus ná féadfaí an bosca dh’ osgailt, agus
d’ fhiafraidh sé dhíom an bhféadfainn, ó m’ chuimhne, macshamhaila
dhéanamh do’n eochair. Dúbhart go bhféadfainn agus do dheineas.”

“Cé r’ bh’ é an teachtaire?” arsa’n Legáid.

“Duine des na manaigh, a Thighearna Easboig,” arsa’n gabha.

“Buail anso a leith, a dhuin’uasail, i dtreó ná h-aireóchaidh aoinne
sinn.”

Dhruideadar i leith taoibh.

“Níor cailleadh an eochair i n-aon chor, a dhuin’uasail,” arsa’n
Legáid, “agus níor chuir Colla aon teachtaire chúghat-sa ’ghá iaraidh
ort macshamhail a dhéanamh do’n eochair. An t-é a tháinig chúghat
bitheamhnach ab eadh é. Tá an chailís imthighthe.”

“An chailís imthighthe!” arsa’n gabha.

“Tá sí imthighthe,” arsa’n Legáid. Agus d’inis sé tríd síos dó conus
mar a bhí an chailís le tabhairt dó féin chun an Aifrinn Aoird do rádh
os cómhair Bhriain agus na n-uasal, agus conus mar a fuaradh an bosca
iarainn folamh nuair a h-osgaladh é.

Do stad an gabha. Níor fhan focal ann. Thuig sé láithreach gur dhein sé
árd dhearmhad nuair a dhein sé an macshamhail do’n eochair gan dul síos
agus labhairt ar dtúis le Colla féin. Thug an bheirt raint aimsire gan
labhairt. Do labhair an Legáid.

“An aithneófá an teachtaire an dóich leat?” ar seisean.

“’Sé mo thuairim go n-aithneóchainn, a Thighearna Easboig,” arsa’n
gabha. “Duine des na manaigh ab eadh é.”

“Téanam ort síos anois agus gheóbhmíd radharc ar na manaigh go léir.
Buailfimíd eatartha agus iad ag déanamh a ngnótha. Ní neósfaimíd d’
aoinne cad ’tá uainn. Ní h-aon iongnadh mise agus tusa bheith ag
gabháil tríd an mainistir. Déarfar gur gnó éigin a bhainean le d’
cheárd a bheidh agam ’á thabhairt duit le déanamh.”

Chuir an gabha fear eile os cionn na h-oibre, agus do ghluais sé féin
agus an Legáid sios go h-Inis Cathaigh. Bhuaileadar tríd an mainistir.
Bhíodar ag feuchaint ar dhóirsibh agus ar ghlasaibh agus ar bhacánaibh
agus ar thuisleanaibh. Bhí an Legáid ag cur fios ar an manach so
agus ar an manach úd agus é ag déanamh gach aon tsaghas ceistiúcháin
ortha, agus bhí an gabha ag faire chuige. Thánadar chun an érdaim.
Do glaodhadh ar an ndeacon. Ní raibh sé ann. Do rith teachtaire anso
a’s teachtaire ansúd ar a lorg. Ní raibh sé le fághail. Do glaodhadh
ar Thadhg Óg ua Chealla. Tháinig sé. Do fiafraigheadh dé cá raibh a
chomsádaidhe.

“Dúbhairt sé go raibh sé ag dul suas go Luimneach i n-aonfheacht
leat-sa, a Thighearna Easboig,” arsa Tadhg. “Ní fheaca-sa ó shin é. An
amhlaidh nár tháinigh sé anuas i n-aonfheacht libh?” ar seisean.

“Níor tháinig,” arsa’n Legáid, “nó má tháinig ní fheacamair-ne ag
teacht é.”

Le n-a linn sin tháinig Colla. Do fiafraigheadh dé an bhfeacaidh sé
Amhlaoibh i n-aon bhall.

“Nuair a shroiseas Ceann Cora,” arsa Colla, “bhí sé ann rómham.
Dúbhairt sé go raibh teachtaireacht éigin aige ’á bhreith uait-se, ag
triall ar an rígh, a Thighearna Easboig. Is dócha go mbeidh sé anso sar
a’ fada.”

“Is dócha é,” arsa’n Legáid. Ní dúbhairt sé a thuille. Bhí fhios aige
go ndúbhairt Amhlaoibh bréag i dtaobh na teachtaireachta; nár thug sé
féin aon teachtaireacht dó le breith ag triall ar an rígh.

“Tá gnóthaí móra ar siúbhal thoir i gCeann Cora,” arsa Colla.

“Cad iad na gnóthaí iad, a Athair?” arsa’n Legáid, agus chuir gach
aoinne a bhí láithreach cluas air féin.

“Tá,” arsa Colla, “maithe móra a bheith tagaithe ann ó Leath Chuinn
agus iad a bheith ’ghá iaraidh ar Bhrian an Árdrígheacht do ghlacadh.”

“An amhlaidh atá M’lsheachlainn tar éis bháis?” arsa’n Legáid.

“Ní h-amhlaidh, a Thighearna Easboig,” arsa Colla, “ach deir
an mhuintir a tháinig go bhfuil Leath Chuinn go léir cortha de
Mh’lsheachlainn agus nách foláir é chur i leith taoibh agus Árdrígh
dhéanamh de Bhrian.”

“Is olc agus is dian olc an sgéal é sin,” arsa’n Legáid. “Éireóchaidh
cogadh fuilteach as san má ghéillean Brian dóibh. Cad deir Murchadh?”

“Ní deir sé puínn,” arsa Colla. “Deir sé nách ceart géilleadh i n-aon
chor dóibh ach ar aon choinghíoll amháin.”

“‘Ar aon choinghíoll amháin.’ Cad chuige an coinghíoll? Cad é an
coinghíoll e? Conus fhéadfadh aon choingíoll ceart a thabhairt do
Bhrian chun na h-Árdrígheachta!” arsa’n Legáid.

“Deir Murchadh,” arsa Colla, “nách ceart do Bhrian toiliughadh i n-aon
chor chun na h-Árdrígheachta do ghlacadh mura n-iaraidh Leath Chuinn
agus Éire go léir d’ aon ghuth air í ghlacadh. Agus deir Gormfhlaith go
bhfuil an ceart aige.”

“Tá, an ceart aige,” arsa’n Legáid. “Ach conus a gheóbhfar amach an
t-aonghuth san? Má thugan Brian aon chluas do chómhairle na n-uasal san
aireófar láithreach é ar fuaid na h-Éirean go léir. Glacfaid cáirde
Mh’lsheachlainn arm. Glacfaid cáirde Bhriain arm. Beidh sé ’n-a chogadh
dhearg againn. Ní mór dom dul chun cainte le Brian agus le Murchadh.
Téanam ort airís, a Cholla. Go gcuiridh Dia ár ríghthe ar a leas!”



CAIBIDIOL XIII.

FÁGTAR FÚM-SA FÉIN É.


Níor cuimhnigheadh a thuille ar Amhlaoibh ná ar an mbréig a bhí innste
aige, ná ar an eochair. Do ghluais an Legáid agus Colla agus an gabha,
chómh tiugh agus d’fhéadadar cóir iompair a dh’fhághail, soir airís
go Ceann Cora. Fuaradar Brian agus Murchadh agus Dúlainn Óg agus
Gormfhlaith i gcómhairle, istigh i seómra leó féin, agus na h-Ultaigh i
seómra eile ag feitheamh le freagra. Chómh luath agus tháinig an Legáid
isteach do chuir Brian fáilte roimis agus d’inis sé bunús an sgéil dó
agus d’iar sé cómhairle air.

“Ní’l agam le tabhairt duit, a rígh,” arsa’n Legáid, “ach an t-aon
chómhairle amháin. Isé M’lsheachlainn an t-Árdrígh. Isé Árdrígh Éirean
é i láthair na h-uaire seo ’n-a bhfuilimíd ag caint anso. Beart éagcóra
iseadh é chur as an Árdrígheacht. Gabhan an éagcóir sin i gcoinnibh
dlíghe Dé. Má tá Leath Chuinn cortha de Mh’lsheachlainn cuireadh
Leath Chuinn féin as an Árdrígheacht é. Ansan má’s toil le fearaibh
Éirean Árdrígh a dhéanamh de Bhrian deinidís é. Ní bheidh Brian ag
déanamh éagcóra ar aoinne an uair sin má ghlacan sé an Árdrígheacht.
Má géilltear anois dos na maithibh seo atá tagaithe anso ó Chúig’
Uladh raghaid siad abhaile agus neósfaid siad do gach aoinne gur
géilleadh dóibh. Beidh sé i mbéal gach aoinne go bhfuil Brian le
bheith i n’ Árdrígh. Pé áit ’n-a bhfuil cáirde Mh’lsheachlainn ar
fuaid na h-Éirean glacfaid siad arm láithreach, agus glacfaid cáirde
Bhriain arm láithreach. Beid fir Éirean ’n-a dhá gcamtha agus iad ag
marbhughadh a chéile. Loitfear agus leighfear i n-aon lá amháin a
bhfuil de thairbhthe déanta ag Brian i n-Éirinn ó’n gcéad lá a thóg sé
claidheamh.”

Do labhair Dúlainn.

“Is maith í do chaint, a Thighearna Easboig,” ar seisean, “agus is
eagnaidhe, ach tá cúpla rud agus níor thugais aghaidh ortha. Má curtar
abhaile na daoine seo atá tagaithe anso ó Chúig’ Uladh chúghainn,
gan aon tsásamh i n-aon chor a thabhairt dóibh, cad is dóich leat a
dhéanfaid na daoine a chuir anso iad? Is dóich liom-sa go bhfuil fhios
agam cad a dhéanfaid siad. Raghaid siad i gcómhairle. Neósfar dóibh
ná glacfadh Brian an Árdrígheacht. Déarfaid siad-san: ‘Tá go maith.
Ní’l againn ach Árdrígh éigin eile do sholáthar. Ní choimeádfaimíd
M’lsheachlainn a thuille pé cuma ’n-a mbeidh an sgéal againn.’ Curfar
na teachtairí céadna so ag triall ar fhear éigin eile, ar fhear éigin
ná fuil ábalta ar Ghaedhlaibh Éirean do ghleusadh fé aon smacht amháin
chómh maith agus ’tá Brian ábalta air. Ansan iseadh bheidh measgán
mearaidhe i gceart agat ar fhearaibh Éirean. Ansan, ní ’n-a dhá gcuid
a bheid fir Éirean agat ach ’n-a dtrí codaibh, ’n-a gceithre codaibh,
agus iad ag marbhughadh a chéile, agus ní fios cathin a déanfar aon
neart amháin airís díobh. I dtaobh éagcóra: ní h-éagcóir ar rígh ná ar
Árdrígh má ’s toil le n-a dhaoine féin é chur i leith taoibh toisg gan
an gnó a thugadar le déanamh dó a bheith aige ’á dhéanamh dóibh do réir
a dtoile. Mura h-éagcóir d’á dhaoine féin M’lsheachlainn do chur as an
Árdrígheacht ní h-éagcóir do Bhrian an Árdrígheacht do ghlacadh.”

Do stad sé agus do shuigh sé. Chuaidh a chaint i bhfeidhm go h-ana
dhaingean ar a raibh ag éisteacht leis. Níor chuimhnigh aoinne acu,
go dtí gur labhair sé, ar cad a thuitfeadh amach dá n-iartí ar dhuine
éigin eile teacht sa n-Árdrígheacht i n-inead Mh’lsheachlainn.

“B’fhéidir,” arsa Murchadh, “gur mhaith an rud glaodhach isteach anso
ar na teachtairíbh seo agus a rádh leó a dh’innsint dúinn go h-iomlán
cad ’tá uatha. D’innseadar cheana é, ach is nídh é seo nách misde mórán
cainte dhéanamh ’n-a thaobh. Anois an t-am chun na cainte dhéanamh.
Is fearr feuchaint ar an uile thaobh de’n sgéal anois ’ná b’fhéidir
dearmhad a dhéanamh nár bh’fhéidir a leigheas ar ball.”

Do glaodhadh isteach ortha.

“Ba mhaith linn, a uaisle,” arsa Brian, “go neósfadh sibh anso airís,
i láthair an Easboig, an toisg a thug sibh, agus na cúiseana a bhí ag
an muintir a chuir chúghainn sibh le sibh a chur chúghainn.”

D’ innseadar airís cad a thug iad. Go raibh sé buailte isteach i
n-aigne na poibilidheachta go léir lastuaidh ná béadh rath ná séan
ar Éirinn go dtí go mbéadh Brian i n’ Árdrígh ar Éirinn. Go raibh
M’lsheachlainn maith go leór mar rígh cúige, ach gur léir do gach
aoinne ná raibh an acfuinn aigne ann, ná an éirim aigne, ná an cumas
gnímh, ba cheart a bheith i n-Árdrígh Éirean. Ná raibh aon fhear beó
go raibh na tréithe sin ann an uair sin chómh láidir agus bhíodar i m
Brian. D’á bhrígh sin gur bh’ éagcóir ar Éirinn gan Brian a bheith i
n’ Árdrígh uirthi. Go raibh fir Éirean ceapaithe ar Bhrian do chur sa
n-Árdrígheacht dá dtoiligheadh Brian féin chuige.

Ansan d’ áirighdar na cineacha agus na tuatha agus na treabhchasaí, ní
h-amháin i Leath Chuinn ach ar fuaid na h-Éirean go léir, a bhí ar an
aigne sin.

Nuair a bhí deire ráidhte ag na teachtairíbh do labhair Brian.

“Beirig libh abhaile, a uaisle,” ar seisean, “ag triall ar an muintir
a chuir anso sibh, an freagra so. Glacfad-sa an Árdrígheacht má
thoilighean M’lsheachlainn chuige, agus is mé féin a raghaidh síos ag
triall air agus a chuirfidh chuige an cheist. Socarófar an sgéal idir
mise agus M’lsheachlainn agus ní gadh d’ aoinne eile beó a thuille
cainte dhéanamh ’n-a thaobh.”

Níor labhair aoinne eile. Do h-ollamhuigheadh dínnér mór dos na
teachtairíbh agus do deineadh cúram mór díobh ar feadh trí lá agus trí
oídhche, agus ansan d’ fhágadar slán agus beannacht ag Brian agus agá
theighlach, agus d’ imthighdar óthuaidh abhaile.

Nuair a bhíodar ar an slígh ag dul abhaile bhíodar ag machtnamh ar an
bhfreagra a bhí fághalta acu ó Bhrian, ach dá mbeidís ag machtnamh
go ceann bliana air ní fhéadfaidís aon tuairim a thabhairt do cad a
thiocfadh as, agus ’n-a theannta san a’s eile níor bh’ fhéidir dóibh
aon locht fhághail air. Ní lúgha ’ná mar fhéadfadh an Legáid aon locht
fhághail air. Ní lugha ’ná mar a dh’ fhéadfadh M’lsheachlainn féin aon
locht a dh’fhághail ar an bhfreagra dá n-airigheadh sé é, agus is dócha
gur airigh. Do ghlacfadh Brian an Árdrígheacht--ach ní ghlacfadh sé í i
gcoinnibh toile Mh’lsheachlainn féin. Cad é an locht a bhí le fághail
ag aoinne air sin?

Chuir an freagra san cosg láithreach leis an bhformad ar ar thrácht
an Legáid. Ní raibh aon nídh chun carad Mh’lsheachlainn agus cáirde
Bhriain do chur i gcoinnibh a chéile, mar do choimeád an freagra an gnó
go léir idir Bhrian agus M’lsheachlainn féin. Ní raibh aon bhaoghal go
raghadh aoinne ag tairisgint na h-Árdrígheachta d’aon fhear eile, mar
ní dúbhairt Brian lom díreach ná glacfadh sé féin í. Ní raibh ag daoine
ar gach taobh le déanamh ach a suaimhneas a cheapadh agus fanmhaint go
bhfeicfidís cad a dhéanfadh Brian.

D’imthigh Colla agus an Legáid siar go h-Inis Cathaigh. D’fhiafraighdar
cá raibh Amhlaoibh. Ní raibh aon tuairisg air. D’imthigh lá agus
d’imthigh dhá lá, agus níor tháinig sé. D’imthigh seachtmhain agus níor
tháinig sé. Do cuireadh teachtaire soir go Ceann Cora feuchaint a’
raibh sé ann. Ní raibh. Do ghluais tuille aimsire agus níor tháinig sé.
Ansan tháinig neithe eile agus gnóthaí eile crosta ar an mainistir agus
ar na manaigh, agus d’imthigh Amhlaoibh as a gceann. Ní raibh aon fhios
acu ar ghuid na cailíse. Níor bh’ aon iongnadh ró mhór leó ógánach
a dh’imtheacht mar sin leis féin as an mainistir. Nídh ab eadh é do
thuiteadh amach anois a’s airís. Nuair a thuiteadh sé amach ní bhíodh
cathughadh ró mhór ortha ’n-a thaobh. Dar leó “b’fhearr teitheadh maith
’ná droch sheasamh.” Agus d’á luathacht a deintí an teitheadh b’eadh
b’fhearr é, dar leó, ó bhí sé le déanamh i n-aon chor. Dar leó, ba
thruagh nár theith Amhlaoibh sar ar deineadh deacon dé.

Níor ghlac Tadhg Óg ua Cealla an sgéal chómh neamh-chorbhuaiseach san.
Ní raibh aon fhios aige ar ghuid na cailíse ach chómh beag le h-aoinne
des na manaigh, ach ní áiteóch’ an saoghal air gur bh’ amhlaidh a
theith Amhlaoibh. Dar leis, má bhí Amhlaoibh beó thiocfadh sé thar
n-ais chun na mainistreach mura mbéadh go raibh rud éigin ’á chosg ar
theacht thar n-ais. Thoir i gCeann Cora do chonacthas go déanach é.

“Raghad soir,” ar seisean, “agus labharfad leis an mBanríghin agus má
tháinig aon tuairisg ó n-a mhuintir a chuir fhiachaibh air cuaird a
thabhairt abhaile neósfaidh sí dhom é. Bhí sí ana mhór leis. Má tá aon
droch nídh imthighthe air ní fheadar cad a dhéanfad.”

Is ar éigin fhéadadh sé aon bhlúire bídh a chaitheamh ná aon neul de’n
oídhche do chodladh. D’imthigh sé soir. Fuair sé caoi ar chaint le
Gormfhlaith. Bhí sí go h-ana shéimh leis, agus bhí sí go h-ana bhuartha
mar gheall ar gan aon tuairisg a bheith aige ar Amhlaoibh. Ní raibh aon
tuairisg i n-aon chor aici féin air. Mheas sí, nídh nár bh’iongnadh, go
raibh sé thiar sa mhainistir. Chuir sí a lán ceisteana chun Taidhg ’n-a
thaobh. Ar thug sé fé ndeara le déanaighe go raibh aon nídh ag déanamh
aon bhuartha dhó? An raibh aon trioblóid idir é féin agus Colla mar
gheall ar aon rud? Ar tugadh aon mhilleán dó mar gheall ar aon nídh?
Chuir sí a lán ceisteana de’n tsórd san chuige, agus thug sé fé ndeara
go bhféachadh sí ana ghéar air le linn gach ceiste ’chur.

Bhí an chuaird sin i n-aistear. Níor fhéad Gormfhlaith aon tsásamh
aigne thabhairt dó. Siúd óthuaidh go h-Uíbh Máine é feuchaint a’
bhfaghadh sé aon tuairisg ann. Chomh luath agus chonaic Niamh é ba
bheag nár thuit sí i laige, bhí sé ag feuchaint chómh h-olc san.

“Airiú, a Thaidhg,” ar sise, “cad d’imthigh ort!”

D’inis sé dhi.

“Is dócha,” ar seisean, “gur b’ amhlaidh atá sé marbh, agus cad a
dhéanfad!” agus siúd caise deór anuas ó n-a shúilibh.

Do leig sí dhó ar feadh tamail, agus ní tirim a bhí a súile féin. Fé
dheire do labhair sí.

“Má tá sé beó, a Thaidhg,” ar sise, “agus má tá cion chómh mór san agat
air, ní mar sin is ceart duit an cion a thaisbeáint.”

“Agus cad tá le déanamh agam, a Niamh?” ar seisean.

“Cuir daoine amach ar a thuairisg,” ar sise, “agus geall
luacht-saothair maith do’n t-é a thabharfaidh tuairisg chúghat air. Ní
h-é mo thuairim féin go bhfuil aon droch nídh tar éis imtheacht air.
Fear ró ghasta iseadh é. Ní dóich liom go bhfuil aon namhaid aige.”

“Ní fheadar an tsaoghal,” arsa Tadhg, “cad é an gnó a bhí soir go Ceann
Cora aige an lá a chuaidh Colla agus an t-Easbog soir ann. Chonaic
Colla ann é ach ní fheacaidh aoinne ag dul ann é ná ag teacht as.”

“Cuir t’ aigne chun suaimhnis, a Thaidhg,” ar sise. “Ní’l baoghal air.
Tá fios a ghnótha féin aige. Má tá oiread ceana aige ort agus ’tá
agat air tiocfaidh sé thar n-ais chúghat chómh luath i n-Éirinn agus
d’fhéadfaidh sé teacht.”

Chuir Tadhg amach an lucht cuardaigh agus gheall sé an luacht-saothair
dóibh, ach níor tháinig aon tuairisg ar Amhlaoibh. Ach tháinig tuairisg
nár bh’é. Tháinig tuairisg ó Cheann Cora, agus chuir an tuairisg sin
gach aon rud eile soir siar.



CAIBIDIOL XIV.

GIOLLAÍ TURAIS.


Bhí Tadhg Óg ua Cealla tagaithe tar n-ais go mainistir Ínse Cathaigh
chun a chuid léighinn do chríochnughadh, agus bhí sé ag faire chuige
gach lá feuchaint an aireóch’ sé tásg nó tuairisg ar Amhlaoibh. Lá
d’á raibh sé ar an gcuma san, tímpal mí nó chúig sheachtmhaine tar
éis na dteachtairí ó Leath Chuinn a bheith i gCeann Cora, tháinig
teachtaireacht ó Uíbh Máine ag triall air ’ghá rádh leis dul óthuaidh
abhaile láithreach, go raibh teachtairí Bhriain tar éis dul mór-thímpal
chun uaisle na tíre go léir, ’ghá rádh leó bheith i gCeann Cora lá
áirighthe, iad féin agus a gcongnamh fear, agus do h-ainimnigheadh an
lá. D’imthigh sé abhaile. Do ghleus sé féin agus a athair oiread nirt
agus d’fhéadadar, agus thánadar go Ceann Cora. Bhíodar ann i gcóir an
lae a bhí ceapaithe. Níor bh’ fhada go raibh mór-shluagh láidir uasal
cruinnighthe ann. Ní raibh fhios acu cad é an gnó a bhí dhíobh, ach ba
chuma leó. Bhí fhios acu go raibh gnó ag Brian díobh agus gur bh’ é
a ngnó féin é. Nár bhaoghal go dtabharfadh Brian ó’n mbaile iad mura
mbéadh cúis mhaith a bheith aige chuige, agus gur bh’ iad féin a bhéadh
beirthe ar ball le pé gnó a bhí le déanamh aige.

Na Lochlanaigh a bhí socair chun cómhnuighthe i n-Éirinn agus tar éis
géilleadh do Bhrian agus d’á dhlighthibh, bhíodar ann chómh maith leis
na Gaedhlaibh, agus ba mhór an bhreis iad ar neart slógh Bhriain, agus
ba mhaith.

Bhí teachtairí maithe ag Brian. Giollaí turais a tugtí ortha. Fir
óga luatha láidire ab eadh iad agus bhí ana chuisidheacht ag gach
teachtaire acu. Fir thobhtha ab eadh iad. Mar gheall ar fheabhas a
gcuisidheachta a déintí iad do thoghadh. ’N-a gcuis iseadh théidís ar
theachtaireacht. Nuair a bhíodh sgéala ag Brian le cur go h-oban ag
triall ar rígh éigin de ríghthibh Éirean nó ar dhuin’uasal éigin, ní
dheineadh sé ach duine des na teachtairíbh sin a chomáint uaidh ag
triall ar an rígh sin, nó ag triall ar an nduin’uasal san, leis an
dteachtaireacht. Ghluaiseóch’ an teachtaire sin ’n-a chuis, agus níor
bh’fhada go mbéadh an teachtaireacht tagaithe chun cinn.

’Na chuis iseadh dh’imthigheadh an teachtaire, ach má seadh ba luatha
’n-a chuis é ’ná fear eile ar muin capail. Nuair a théidheadh na
giollaí turais sin i dtaithighe reatha ba luatha iad ’ná aon fhear
capail, agus ba bhuaine. Ní sheasóch’ capal i n-aon chor le duine acu.
B’fhéidir go mbéadh an capal níos géire ’ná an cuisidhe i dtusach an
chúrsa, ach sar a mbéadh fiche míle curtha dhíobh acu bhéadh an capal
buailte amach. Ansan iseadh bhéadh a chuisidheacht ag teacht i gceart
do’n ghiolla turais, agus bhéadh trí fichid míle curtha dhé aige sar
a’ mbéadh aon bhlúire tuirse ag teacht air. Ansan féin níor ghádh dhó
ach sodar réidh a dhéanamh ar feadh tamail bhig agus bhéadh anál agus
misneach agus a lán-rith airís aige. Ní raibh aon mhaith i gcapailibh
’n-a n-aice súd.

D’á éaghmais sin, ní raibh coill ná cnuc, gleann ná portach ná abha
i n-Éirinn ná raibh aithne acu ortha go léir, agus ghabhdís gach aon
chómhngar, i dtreó gur mhinic ná bíodh míle ’shlígh acu le gabháil
nuair nár bhfoláir d’fhear capail gabháil, b’fhéidir, deich míle de
thímpal. Ansan, is ’mó rud a chuirfeadh ríghneas ar fhear capail ná
cuireadh aon ríghneas ortha súd. Bhíodh balcuisí éadtroma ortha, agus
bróga éadtroma, agus is minic ná bíodh aon bhróga ortha. Bhíodh aithne
ins gach aon bhall ortha, agus chómh luath agus thiocfadh tart nó
ocras ortha ní bhíodh acu ach aghaidh a thabhairt ar an gcéad thigh a
bhuailfeadh úmpa agus gheóbhdís a ndóthin bídh agus díghe. Dá mbéadh
ortha gabháil tré dhúthaigh namhad bhéadh arm acu, arm éigin ná béadh
ró throm. Nuair a neartuigh cómhacht Bhriain ní bhíodh aon ghádh le
h-arm acu. Bhí fhios ag gach aoinne gur bh’iad teachtairí Bhriain
iad. Níor bheag san. Is amhlaidh a bhíodh gach aoinne ag cabhrughadh
leó i n-inead aon cheataighe dhéanamh dóibh. Do tugtí bia agus deoch
agus onóir agus uraim dóibh mar gheall ar Bhrian, agus ní baoghal go
dtugaidís aon chúis d’ aoinne chun aon ghearáin a chur isteach ortha,
bhí a leithéid sin de smacht ag Brian ortha.

Bhíodh cuid des na h-uaisle b’ aoirde i n-Éirinn sa ghnó san. Thugadh
an gnó eólus dóibh ar an dtír agus ar na daoine, ní b’fhearr ’ná mar a
dh’fhéadfaidís a dh’fhághail ar aon chuma eile. Bhíodh foth-dhuine d’
ríogra Éirean féin sa ghnó. Do thárla, an uair seo ar a bhfuilimíd ag
trácht, go raibh duine de ríogra Éirean sa ghnó. Fé cheilt, ámhthach,
iseadh bhí sé sa ghnó. Donn ab ainim dó, Donn mac Beathach. Ó’n dtaobh
thiar theas de’n Mhúmhain ab eadh é agus mac rígh ab eadh é. Ó bhí
sé deich mbliana d’aois do tugadh fé ndeara go raibh cuisidheacht
uathbhásach aige. Nuair a bhí sé cheithre bliana déag do bheireadh sé
ar na gioraithibh ar thaobh an ghleanna, ag ruith ’n-a ndiaigh agus
’ghá gcasadh mar a dhéanfadh cú. Mar gheall ar an gcuisidheacht san a
bhí aige do tugadh “Caoilte” mar leas-ainim air. Tháinig sé ag triall
ar Bhrian chun go nglacfaí ameasg na ngiollaí turais é. Do glacadh
láithreach é chómh luath agus do chonacthas an ruith uathbhásach a bhí
aige. Ní raibh aon fhear ann a dh’fhéadfadh coimeád i n-aice leis i
n-aon chor i gcúrsa reatha. Nuair a fiafraigheadh a ainim dúbhairt sé
gur Caoilte ab ainim dó. Bhí tuairim acu go léir gur bh’ ainim bréige
an ainim sin dó, ach ba chuma leó. Bhí fhios acu, gan ach feuchaint
air, go raibh fuil uasal ann.

Bhí sé chómh maith sa ghleacaidheacht agus ar na h-armaibh gaisge agus
bhí aoinne d’á lucht cómhnaoíse. Fear breagh córach cumasach ab eadh
é. Má bhí aon locht air b’é seo é. Déarfadh duine go raibh a chosa, ó
chrománaibh go talamh, beagáinín ró fhada agus ró láidir i gcomparáid
le n-a chabhail. Ach bhíodar téagartha thuas agus caol thíos, agus bhí
an dá throigh ana bheag, ana theann, i dtreó go raibh neart mór agus
meághchaint bheag ionta. Bhí an léim aige chómh maith agus bhí an ruith
aige. An falla a bhéadh chómh h-árd leis féin do raghadh sé do léim
thairis gan lámh ná cos a chur ann. Do ruithfeadh sé i n-aice capail
agus do raghadh sé do léim i ndrom an chapail sin agus an capal ar
cos-anáirde.

Ní raibh sé ró fhada i gCeann Cora ameasg na ngiollaí turais nuair a
cuireadh amach an teachtaireacht úd. Cé curfaí siar go h-Uíbh Máine ag
triall ar Thadhg Mhór ua Chealla ach Caoilte.

Chuaidh sé siar agus thug sé a theachtaireacht. Chonaic sé Tadhg
Mór, agus chonaic sé teighlach Thaidhg Mhóir. Agus feuch. Chonaic sé
an rígan óg. Chonaic sé Niamh. Ba bheag ná gur baineadh a mheabhair
shaoghalta dhé glan chómh luath agus chonaic sé í. Chonaic sé áilneacht
agus uaisleacht go minic roimis sin, i mnáibh a dhútha féin, agus i
mnáibh eile i ndúthaíbh eile. Ní fheacaidh sé riamh roimis sin i n-aon
mhnaoi, uasal ná íseal, aon nídh a dh’fhéadfadh sé chur i gcomparáid
leis an solus áilneachta a tháinig os cómhair a shúl chómh luath agus
tháinig Niamh os cómhair a shúl. Chómh luath agus d’fheuch sé uirthi
do leath a dhá shúil air agus ba bheag ná gur leath a bhéal air,
agus níor fhéad sé a shúile bhogadh dhi. D’fheuch sise air, agus má
fheuch ní baoghal ná gur bhog sé dhi láithreach iad. D’ fheuch sé síos
ar an dtalamh, agus do las sé go bun na gcluas nuair a thuig sé an
tuathal a bhí déanta aige. Do labhair sise go breagh neamh-iongantach
neamh-thuairimeach, agus chuir sí raint ceisteana chuige i dtaobh
Bhriain agus i dtaobh na h-oibre a bhí ar siúbhal, agus i dtaobh na
ríghthe agus na n-uasal eile a bhí ag teacht go Ceann Cora. Do labhair
sí chómh cneasta leis agus chómh résúnta gur chuir sí a aigne chun
suaimhnis i dtaobh an tuathail a bhí déanta aige.

Isé chuaidh ódheas go h-Inis Cathaigh ó Uíbh Máine chun an sgéil a
dh’ innsint do Thadhg Óg. Tháinig sé féin agus Tadhg, agus tuille des
na h-uaislibh óga a bhí ar sgoil na mainistreach ó Chúige Conacht,
thánadar abhaile le cois a chéile. Do ghleusadar go léir iad féin i
n-arm ’s i n-éide agus thugadar aghaidh ar Cheann Cora. Chuaidh Niamh
go Ceann Cora i n-aonfheacht le n-a h-athair. Chuaidh a lán eile de
mhnáibh uaisle na h-áite ann, leis, i n-aonfheacht le n-a muintir féin.
Do rith an giolla turais rómpa chun a dh’innsint go rabhdar ag teacht
agus chun áite do cheapadh agus do choimeád dóibh ’n-a bhféadfaidís
longphort a chur suas dóibh féin. Ní baoghal ná go raibh sé ann sar a
dtáinig puínn eile, agus ná gur shocaruigh sé ar áit dheas oireamhnach
do longphort Thaidhg Mhóir uí Chealla. Níor bh’fhada go dtáinig Tadhg
Mór féin agus Niamh agus an teighlach go léir, agus thug daoine fé
ndeara go raibh an giolla turais ana chúramach i dtaobh longphuirt
Thaidhg Mhóir.

Bhí longphort rígh Conacht eile i n-aice na h-áite ’n-a raibh longphort
Thaidhg Móir uí Chealla. Bhí cuid de riogra Conacht a thug fé ndeara
go raibh an giolla turais ana thiúsgalach ag cur gach aon nídh i n’
áit féin i longphort Thaidhg Mhóir uí Chealla, agus bhí raint iongnadh
ortha.

Níor fágadh an giolla turais abhfad ag déanamh an tiúsgail, ámhthach.
Do comáineadh chun siúbhail é ar theachtaireacht eile. Is air a
glaoidhtí i gcómhnuighe nuair a bhíodh gádh le dithineas agus le
cruinneas agus le géarchúis. Chuir duine éigin des na h-uaislibh
leathsgéal éigin uaidh ’ghá rádh ná féadfadh sé teacht. B’éigin do
Chaoilte dul ag triall air agus a thaisbeáint dó gur cheart dó teacht,
go mbéadh sé ag déanamh díobhála dhó féin mura dtagadh sé agus a
thaisbeánt dos na h-uaislibh eile go raibh sé cómh maith le h-aoinne
acu chun dualgais fir do chómhlíonadh.

Nuair a bhí na h-uaisle go léir cruinnighthe bhí mór-shluagh áluinn
uasal acfuinneach ag Brian. Níor mhiste “gasra nár dhóich” a thabhairt
ar an mór-shluagh san, mar a tugtar sa tsean amhrán. Ó thusnuighdar ar
theacht bhí Meargach Gabha agus a raibh de cheártanaibh an tsaoghal
aige ag obair go dian ag déanamh arm agus ag deisiughadh arm. Tháinig
gaibhní i n-aonfheacht leis an muintir a tháinig. Mura mbéadh san níor
bh’fhéidir do Mheargach teacht ar an obair. Na gaibhní a tháinig,
ámhthach, is amhlaidh a luíghdar isteach sa n-obair a bhí ar siúbhal,
i dteannta na ngaibhní a bhí ann rómpa, agus do stiúruigh Meargach
an obair go léir. B’shin mar ba thúisge a bhí an obair go léir
críochnuighthe. Do críochnuigheadh an obair go léir fé dheire agus do
sguireadh na longphuirt agus do ghluais an mhór-shluagh chun bóthair.



CAIBIDIOL XV.

FIR ÉIREAN.


Ba mhór an radharc an mhór-shluagh san. Bhí seacht cathana ann agus bhí
os cionn trí mhíle fear ins gach cath acu san. Bhí gach cath fé n-a
ríogra féin.

Bhí Cian mac Maolmuaidh ann, ó Uíbh Eachach Múmhan, agus Dómhnall mac
Duibh, agus bhí trí mhíle fear acu. Bhí rígh na nDéiseach ann, Mothla
mac Faoláin, agus trí mhíle fear aige. Bhí Loíngseach mac Dúlaing ann,
rígh Uíbh Chonaill Ghabhra, agus trí mhíle fear aige. Bhí Mac Beathach,
rígh Ciarraighe Luachra ann agus trí mhíle fear aige. Bhí Tadhg Mór ua
Cealla ann ó Uíbh Máine agus trí mhíle fear aige. Bhí na ríghthe agus
na h-uaisle ann ó gach aon pháirt de Leath Mhogha, na ríghthe agus na
h-uaisle a bhíodh ag cur cogaidh ar a chéile agus ag marbhughadh a
chéile agus ag dísgiughadh a chéile ar gach aon tsaghas cuma go dtí gur
chuir Brian smacht ortha, agus gur chuir sé fhiachaibh ortha, d’á lom
deirig aimhdheóna, a leas a dhéanamh agus leas a ndaoine do dhéanamh
agus cur le chéile i n-aghaidh namhad iasachta.

Dob’ áluinn an radharc iad, ag gluaiseacht soir óthuaidh fé dhéin na
Teamhrach. Dob’ uasal an radharc iad. Ba chómhachtach an radharc iad.

Thánadar i gcómhngar na Teamhrach. Chuir Brian teachtairí ag triall
ar Mh’lsheachlainn, ’ghá rádh gur bh’ é toil fear Éirean go ndéanfadh
M’lsheachlainn sgaramhaint leis an Árdrígheacht i dtreó go dtabharfaí
do Bhrian í. Gur bh’ é cúis a bhí ag fearaibh Éirean leis sin ’ná a
luighead a bhí déanta ag M’lsheachlainn, i gcaitheamh na h-aimsire a
bhí sé i n’ Árdrígh, chun na Lochlanach a dhíbirt a’ h-Éirinn agus chun
cómhacht na h-Éirean do chur le chéile ’n-a gcoinnibh. Go raibh Brian
tar éis cómhacht na Lochlanach do chur ar neamhnídh i Leath Mhogha. Dá
mbéadh sé i n’ Árdrígh ar Éirinn an fhaid a bhí sé ’n-a rígh ar Leath
Mhogha go mbéadh cómhacht na Lochlanach curtha ar neamhnídh aige ar
fuaid na h-Éirean go léir. D’á luathacht a tabharfaí Árdrígheacht na
h-Éirean dó anois gur bh’eadh ba luatha a bhéadh cómhacht na Lochlanach
ar neamhnídh. D’á bhrígh sin nár bh’ fholáir do Mh’lsheachlainn
sgaramhaint leis an Árdrígheacht i dtreó go dtabharfaí do Bhrian í.
Dá mba rud é ná toileóch’ M’lsheachlainn chuige sin nár bh’fholáir d’
fhearaibh Éirean a iaraidh ar Bhrian an Árdrígheacht a thógaint do
thoradh catha.

Thug M’lsheachlainn freagra ar na teachtairíbh.

“Is liom-sa an Árdrígheacht,” ar seisean, “agus coimeádfad í. Ní’lim
ollamh anois láithreach chun catha agus cruadh-chómhraic a dhéanamh
chun í choimeád. Tháinig Brian anso agus mór-shluagh aige. Thóg sé a
aimsir féin chun é féin d’ ollamhughadh agus do chur i dtreó. Tugtar
dómh-sa mí ó’n lá indiu chun mo nirt do chruinniughadh. Má fhéadaim mo
neart do chruinniughadh tabharfad cath do Bhrian agus d’á mhór-shluagh.
Má theipean orm an neart a dh’oirfeadh dom do chruinniughadh tabharfad
an Árdrígheacht do Bhrian. Má toilighean Brian chuige sin iartar air
fanamhaint i dTeamhair agus a shlóighte do chosg ar chreachadh ná ar
argain a dhéanamh ar an dtír mór-thímpal.”

Thoiligh Brian agus d’órduigh sé na slóighte do chosg ar aon díobháil a
dhéanamh do’n chómharsanacht.

Chuir M’lsheachlainn a theachtairí ag triall ar ríghthibh agus ar
uaislibh Leath Chuinn ’ghá iaraidh ortha teacht agus Árdrígh Éirean do
chosaint i gcoinnibh Bhriain. Thugadar go léir caint bhreagh bhog réidh
dos na teachtairíbh, ach níor ghealladar aon chongnamh a thabhairt.
Dúbhairt cuid acu nár mhór dóibh aimsir a thógaint chun an sgéil a
bhreithniughadh. Dúbhairt cuid acu go gcaithfí a leathsgéal a ghabháil
mar ná raibh ar a gcumas teacht an uair sin le h-aon chongnamh. Dá
nglaoidhtí bliain roimis sin ortha, nó i gceann bliana ’n-a dhiaigh
san, go mb’ fhéidir go bhféadfaidís rud éigin fóghanta dhéanamh. Ach an
uair sin; dá mbéadh fhios ag M’lsheachlainn féin conus a bhí an sgéal
acu ná cuimhneóch’ sé ar a iaraidh ortha teacht ag triall air.

Nuair a h-iaradh ar Aodh ua Néill teacht dúbhairt sé, go tur, nuair a
bhíodh Teamhair agus Árdrígheacht Éirean agá thaobh féin de shliocht
Néill go ndéinidís Teamhair agus Árdrígheacht Éirean do chosaint
ar namhdaibh iasachta agus ar Leath Mhogha Nuadhat. Dá mbéadh an
Árdrígheacht acu anois go ndéanfaidís an chosaint chéadna. B’é sin le
rádh, mura raibh M’lsheachlainn ábalta ar an Árdrígheacht do chosaint
nár bh’fhearra dhó rud a dhéanfadh sé ’ná í thabhairt do’n fhear a
chosnoch’ í; nó í thabhairt do Bhrian.

Nuair a fuair M’lsheachlainn nár bh’ aon mhaith dhó bheith ag brath ar
chongnamh ó-s na ríghthibh thuaidh isé rud a dhein sé ’ná dírim beag
marcach a thabhairt leis agus teacht chun cainte le Brian. Do ghlac
Brian é le h-uraim agus le mórchroídhe. D’inis sé do Bhrian conus a bhí
caillte air ag ríghthibh leath Chuinn agus an easonóir a bhí tabhartha
ag Ua Néill dó.

“Ní foláir dom géilleadh dhuit, a Bhriain,” ar seisean, “nuair ná fuil
ar mo chumas cur ad’ choinnibh.”

Do stad Brian agus dhein sé a mhachtnamh.

“A Árdrígh,” ar seisean, “ní h-alaidh dhómh-sa aon éagcóir a dhéanamh
ort. Má’s toil le fearaibh Éirean an Árdrígheacht so thabhairt dómh-sa
isé a gceart í thabhairt dom. Má ’sé a dtoil í choimeád agat-sa isé a
gceart í choimeád agat. B’fhéidir ná fuil fios aigne fear Éirean fós
agat-sa ná agam-sa sa sgéal. I dtreó nách féidir choídhche a rádh gur
dhéineas éagcóir ort socaruighmís mar seo é. Bíodh bliain agat chun do
nirt a chruinniughadh agus chun tu féin a chur i dtreó. Ansan, má bhíon
tú ábalta air, cosain tú féin orm.”

Bhí iongnadh a chroídhe ar Mh’lsheachlainn nuair airigh sé an chaint
sin.

“Tá go maith, a rígh,” ar seisean. “Is fial an socarughadh é!” ar
seisean. “Mura mbéad-sa ábalta an uair sin ar mé féin a chosaint ort-sa
tabharfad an Árdrígheacht duit gan chosnamh, agus tabharfad geill anois
duit go seasóchad an socarughadh san.”

“Ní iarfad-sa aon gheall ort,” arsa Brian, “ach do bhriathar rígh.”

Ansan do bhronn Brian dhá chéad agus dachad capal, des na capailibh ab
fhearr a bhí aige, ar Mh’lsheachlainn, agus thug sé seóid éigin uasal
do gach fear des na fearaibh a bhí i n’ fhochair, agus do sgaradar,
agus tháinig Brian agus a mhór-shluagh abhaile go Ceann Cora.

Tá adhbhar machtnaimh sa méid sin gnótha agus is fiú an gnó machtnamh
a dhéanamh air. Bhí mór-shluagh ag Brian. Ní raibh aon neart slógh
ag M’lsheachlainn. Cad ’n-a thaobh nár dhéin Brian prísúnach de
Mh’lsheachlainn láithreach bonn, agus an Árdrígheacht do thógaint
chuige féin? Cad a déanfaí thall i Sasana aon lá le h-ocht gcéad blian
dá mba thall i Sasana bhéadh an t-imreas ar siúbhal? Cad a dhein an
ceathramhadh Hamhrí, an fear ar a dtugtí Bolingbroke, nuair a bhain sé
rígheacht Shasana de’n tarna Risteárd? Dhein sé prísúnach láithreach
de’n tarna Risteárd agus ansan níor bh’ fhada gur mhairbh sé é. Ní
fhéadfadh sé a thuisgint i n’ aigne go raibh sé féin ó bhaoghal ná
go raibh greim ceart ar an rígheacht aige go dtí go raibh Risteárd
curtha chun baís aige. Feuch ar an dtrímhadh Risteárd, thall i Sasana.
Chun teacht ar rígheacht Shasana agus chun na rígheachta choimeád dó
féin do mhairbh sé a ghaolta go léir díreach mar a mharbhóch’ búistéir
muca! Feuch siar ortha go léir, ó’n lá a tháinig Uilliam agus a shluagh
Nórmánach isteach, go dtí gur bhain na daoine an chómhacht as a
lámhaibh ar fad nách mór, agus nár fágadh acu ach ainim na cómhachta.
Cad a bhí acu ’á dhéanamh i gcaitheamh na h-aimsire go léir ach ag sádh
a chéile agus ag tachtadh a chéile ag baint na rígheachta d’á chéile!

Cad ’déarfadh duine acu súd dá n-airigheadh sé an chaint úd a thárla an
lá úd, idir Bhrian agus M’lsheachlainn? “Ní’lim ollamh anois chun catha
thabhairt duit, a Bhriain,” arsa M’lsheachlainn. “Tabhair mí dhom chun
mo nirt do chruinniughadh agus ansan tabharfaidh mé cath dhuit chun na
h-Árdrígheachta do chosaint ort.”

Cad ’déarfadh Bolingbroke dá n-abradh an tarna Risteárd an chaint sin
leis? “Ní’lim ollamh anois, a Bholingbroke, chun catha thabhairt duit.
Tá mo neart sgaipithe uaim. Ní’lim ach tagaithe a leith ó Éirinn mar
a rabhas a d’iaraidh smacht a chur ar mhuintir na h-Éirean. Tabhair
mí dhom chun mo nirt do chruinniughadh. Ansan tabharfaidh mé cath
dhuit chun mo rígheachta do chosaint ort.”--Cad é an sgeartadh gáire
a dhéanfadh Bolingbroke d’á n-airigheadh sé caint de’n tsórd san ó
Risteárd! Ba dhóich liom ámhthach, go ndéanfadh Risteárd féin sgeartadh
gáire ba mhó ’ná é dá n-airigheadh sé an chaint eile úd ó Bholingbroke:
“Ní h-eadh, a Risteáird, ach tabharfaidh mé bliain duit chun do nirt a
chruinniughadh!”

Ach siní díreach an saghas cainte do thárla idir Bhrian agus
M’lsheachlainn i dtaobh Árdrígheachta na h-Éirean, agus níor chuir an
chaint iongnadh ar aoinne de’n bheirt, ná ar aoinne de ríghthibh ná
d’uaislibh na h-Éirean a bhí ag éisteacht léis an gcaint.

Níor thárla an chaint sin ná aon chaint d’á sórd, idir Bholingbroke
agus Risteárd. Murar thárla do thárla gur thóg Bolingbroke chuige
rígheacht Shasana, agus gur chuir sé Risteárd chun báis le h-eagla gó
mb’ fhéidir gó dtiocfadh le Risteárd a neart do chruinniughadh agus an
rígheacht a bhaint dé airís.

Do thárla an chaint idir Bhrian agus M’lsheachlainn. Má thárla do
thárla gur tugadh an mí do M’lsheachlainn. Níor fhéad sé aon neart do
chruinniughadh i gcaitheamh an mhí. Ansan do tugadh an bhliain dó. Níor
fhéad sé aon neart do chruinniughadh i gcaitheamh na bliana ach chómh
beag agus d’ fhéad sé é chruinniughadh i gcaitheamh an mhí.

Ansan do tugadh an Árdrígheacht do Bhrian----agus níor chuir Brian
M’lsheachlainn chun báis. Níor chuir, ach má seadh do deineadh rígh
cúige de Mh’lsheachlainn, agus bhí sé chómh maith chómh dílis de
rígh cúige le h-aon rígh eile cúige d’á raibh i n-Éirinn. Bhí an
Árdrígheacht ag Brian agus níor mhairbh sé aoinne chun í fhághail ná
chun í choimeád.

Míle blian sar ar thárla an méid sin cainte agus an méid sin gnótha
idir Bhrian agus M’lsheachlainn do thárla caint de’n tsaghas chéadna
agus gnó de’n tsaghas chéadna idir dhá rígh eile a bhí i n-Éirinn
an uair sin. B’iad dhá rígh iad san ’ná Conchubhar mac Neasa agus
Feargus mac Róig. Bhí Feargus mac Róig ’n-a rígh ar Chúig’ Uladh. Do
chuir Conchubhar mac Neasa Feargus as an rígheacht, agus dhein sé rígh
ar Chúig’ Uladh dhé féin. Ansan feuch cad a thuit amach. Ar chuir
Conchubhar Feargus chun báis le n-eagla go n-eireóch’ sé ’n-a choinnibh
agus go gcuirfeadh sé as an rígheacht airís é? Níor chuir. A mhalairt
sin ar fad iseadh do thuit amach. D’ fhan Conchubhar suidhte go
daingean sa rígheacht agus bhí caradas dlúth idir é agus Feargus, agus
ní raibh aon chómhairleach aige ba ghiora dh’á chroídhe ’ná Feargus,
ná ba dhílse dhó ’ná Feargus, go dtí gur dhein sé féin an feall mór ar
chlainn Uisnigh.

Cad ’n-a thaobh gur fhéad an dá nídh sin tuitim amach ar an aon chuma
amháin sin i n-Éirinn fad ó agus an míle blian san eatartha? Ní’l ach
aon fhreagra amháin le tabhairt ar an gceist sin. Sidé an freagra.
Bhí i n-Éirinn, i gcaitheamh an mhíle blian san, cómhacht éigin a bhí
níba threise ’ná na ríghthe. Chuir an chómhacht san fhiachaibh ar
Fheargus luighe isteach i ngnó na rígheachta fé smacht Chonchubhair,
agus chuir sí fhiachaibh ar Chonchubhar gan aon éagcóir a dhéanamh ar
Fheargus. Chuir an chómhacht san fhiachaibh ar an mbeirt ceart a chéile
dh’ admháil agus beart a dhéanamh do réir chirt a chéile. Thug san
deimhne do Chonchubhar nár bhaoghal dó Feargus, agus thug san deimhne
d’ Fheargus nár bhaoghal dó Conchubhar. Ó n-ár n-aithne ar Chonchubhar
is deimhin dúinn, mura mbéadh a fhios a bheith aige nár bhaoghal dó
Feargus, agus mura mbéadh nár bh’fhéidir dó gabháil i gcoinnibh na
cómhachta a thug an deimhne sin dó, go gcuirfeadh sé Feargus chun báis
tapaidh go leór.

Cad í an chómhacht í sin a chuir an smacht uathbhásach san ar an dá
rígh sin an uair sin, i n-Éirinn, agus do chuir an smacht céadna ar
an dá rígh eile, ar Bhrian agus ar Mh’lsheachlainn, míle blian ’n-a
dhiaigh san? Ainimnighthear an chómhacht san go minic i seanachus na
h-Éirean. “Firu Éirean” a tugtar ar an gcómhacht san i seanachus na
h-Éirean. “Aigne na ndaoine,” nó “an aigne phoibilidhe” a tugtar i
mBéarla anois ar an gcómhacht san.

Nuair a bhíon ag an bpoibilídheacht eólus agus tuisgint agus éirim
aigne, agus nósa láidire daingeana, cúmtha as an eólus san agus as
an dtuisgint sin agus as an éirim aigne sin le taithíghe agus le
h-imtheacht aimsire, ní bhíon sé ar chumas aon duine, dá mbéadh sé
’n-a rígh seacht n-uaire, gabháil i gcoinnibh aigne agus toile na
poibilidheachta san, go mór mór, ins na neithibh ar a mbíon aigne na
poibilidheachta socair. D’á mhéid iad an t-eólus agus an tuisgint agus
an éirim aigne, sa phoibilidheacht, iseadh is treise agus iseadh is
uaisle an chómhacht, agus iseadh is iomláine a theidhean an chómhacht i
bhfeidhm.

Bhí an chómhacht san i bhfeidhm i n-Éirinn i n-aimsir Chonchubhair
mhic Neasa. Bhí sí i bhfeidhm i n-Éirinn i n-aimsir Bhriain agus
Mh’lsheachlainn. Do chothuigh na ríghthe féin an chómhacht san i
n-Éirinn mar bhí fhios acu gur bh’ é a mbuac í chothughadh agus í
choimeád neartmhar. Bhí fhios acu, bíodh nár bh’fholáir dóibh bheith
úmhal di i neithibh áirighthe, ná raibh nídh ar bith ab fhearr ’ná í
chun a n-ughdaráis féin do chur i bhfeidhm, ar gach aon tsaghas cuma
’n-ar bh’ é a leas a n-ughdarás do dhul i bhfeidhm.

Taisbeánan an méid sin go léir go raibh i n-Éirinn fadó, ó aimsir
Chonchubhair mhic Neasa go dtí aimsir Bhriain, uaisleacht phoibilidhe,
agus úmhluigheacht phoibilidhe do dhlighthibh agus do nósaibh maithe
uaisle, nách ró fhuiriste a leithéid a dh’fheisgint anois i n-aon
treabhchas daoine d’á bhfuil suas.

Ná ropairí Gallda so a mheasfadh a chur ’n-a luighe ar dhaoinibh anois
ná raibh i n-Éirinn fadó ach daoine fiaine, deinidís machtnamh ar an
méid sin. Agus an chuid d’ár ndaoine féin nár chuid ba lúgha ’ná a
fhonn a bhéadh ortha géilleadh d’ éitheach na ropairí sin, deinidís
machtnamh ar an méid sin.



CAIBIDIOL XVI.

FEAR NA gCOS.


An fhaid a bhí an mhór-shluagh ag dul ó Cheann Cora soir óthuaidh
go Teamhair, bhí Meargach agus na gaibhní ab fhearr a bhí aige i
bhfochair an tslóigh. Bhí seacht cinn de cheártanaibh aige agus iad
ar rothanaibh agus na gaibhní ag obair ionta. Ceárta acu ag gabháil
le gach cath des na seacht cathanaibh. Tháinig gaibhní ó’n mbaile
le cuid des na cathanaibh, ach nuair a tháinig na cathana go léir i
bhfochair a chéile do cuireadh na gaibhní go léir fé smacht Mheargaigh.
Bhí siúinéirí, leis, ann chun pé obair adhmaid a bhéadh riachtanach
do dhéanamh. Agus bhí mná uaisle ann, mná agus deirbhshéracha agus
ingheana na ríghthe agus na dtaoiseach a bhí ar na cathanaibh. Bhí ana
thuisgint ag na mnáibh uaisle sin ins gach nídh a bhain le h-aireachas
a thabhairt do dhaoine gunta, agus thugadar leó ó’n mbaile na córacha
a bhí riachtanach dóibh chun na h-oibre sin. Thug gach bean uasal
díobh léi, leis, raint ban eile mar sheirbhíseacha agus bhí na mná
go léir, idir sheirbhíseacha agus mná uaisle, ana thuisgionach sa
ghnó a bhí le déanamh acu. Measaim, nuair a bhíodh cath ar siúbhal,
gur bh’fhearr an t-aireachas a thugadh na mná san an uair sin dos na
fearaibh gunta ’ná mar a tugtar anois dóibh nuair a bhíon cath ar
siúbhal. Is dóich le liaghaibh agus le dochtúiribh na h-aimsire seo
gur mó agus gur fearr go mór an t-eólus atá acu féin ’ná mar a bhí ag
aoinne sa tsean aimsir. Tá dearmhad mór ortha. Imtheóchaidh garsún
anois agus foghlumóchaidh sé raint bheag Laidne. Ansan imtheóchaidh
sé isteach i gcoláiste éigin. Tabharfaidh sé formhór na h-aimsire sa
choláiste sin ag imirt chártaí agus ag cuideachtanas agus ag ól.
Déanfaidh sé iaracht ar cheisteanaibh áirighthe do thógaint agus ar iad
do fhreagairt. Ansan tiocfaidh sé chúghainn amach agus é n-a dhochtúir!
Ansan beidh ár n-anam i láimh an dochtúra san! Bhí níos mó eóluis ag
cuid de mhnáibh na sean aimsire ’ná mar atá ag formhór na ndochtúirí
seo anois againn. Eolus as leabhraibh atá acu so. Eolus as an obair a
bhí acu súd. Do fuaradh an t-eólus as an obair. Choimeád na mná é agus
thugadar d’á n-ingheanaibh é, agus bhí an obair agus an taithighe ’ghá
chur i méid agus i gcruinneas ó shliocht go sliocht. I n-éaghmuis an
eóluis a bheith ag na mnáibh bhí deimhne eile ag fearaibh gunta ins na
seana chogaíbh úd ar aireachas maith a dh’fhághail. Na mná a bhíodh ag
tabhairt an aireachais dóibh b’ iad a ngaolta féin iad, a mná pósta nó
a ndeirbhshéracha.

Bhíodh na giollaí turais go líonmhar i gcómhnuíghe i n-armáil Bhriain.
Bhídís ag gluaiseacht ar an uile shaghas teachtaireachta ó Bhrian
chun na mbuidhean eile de’n tsluagh nó chun na n-uasal a bhíodh sa
chómharsanacht. Bhídís roimis an sluagh amach ag réidhteach na mbóithre
nó ag déanamh an eóluis, ’ghá dhéanamh amach ciacu bóthar ab fhearr nó
ba réidhe nó ba chómhngaraíghe. Mar sin ní bhídís choídhche daingean i
n-aon áit amháin de’n tsluagh. Bheireadh a ngnó sa tímpal iad i dtreó
go mbídís tamal ins gach aon bhuidhin.

Níor bh’ fhada gur tugadh fé ndeara go mbíodh Caoilte i mbuidhin
Thaidhg Mhóir uí Chealla níba mhinicíghe go mór ’ná mar a bhíodh sé
i n-aon bhuidhin eile, pé cúis a bhí aige leis. Bhíodh daoine ’ghá
fhiafraíghe d’á chéile cad iad na teachtaireachtaí móra a bhíodh ag
Brian le cur, chómh minic sin, ag triall ar Thadhg Mhór ua Chealla
seachas aon rígh eile d’á raibh ar an sluagh. Ansan do tugtí mar
fhreagra ar fhiafraighe de’n tsórd san: “Nách ’mó gnó a bhéadh ag
giolla turais i mbuidhin Thaidhg Mhóir uí Chealla i n-éaghmais aon
teachtaireacht a thabhairt ó’n rígh?”

Ansan déarfadh duine eile: “Bíon daoine nách giollaí turais ag teacht
chun buidhne Thaidhg Mhóir uí Chealla.”

“Bíon go díreach,” a déarfadh duine eile, “agus ní ró mhór an fháilte a
bhíon ag uaislibh buidhne Thaidhg rómpa.”

“Cad é an chúis ná béadh fáilte ag uaislibh buidhne Thaidhg rómpa,
airiú?” adéarfadh áilteóir a bhéadh ’ghá leigint air nár thuig sé an
sgéal.

“Oidhe, nách neamh-thuisgionach an duine thu!” a déarfadh duine eile.
“Ná fuil fhios agat go maith conus mar atá an sgéal ag uaislibh
óga Conacht i dtaobh inghíne Thaidhg? Go bhfuil gach aoinne acu ag
cailleamhaint a mheabhrach a d’iaraidh go bhfaghadh sé féin í le
pósadh. Táid siad i rachtaibh an anama bhaint as a chéile mar gheall
uirthi, ach nuair a thagan aon fhear iasachta isteach sa bhuidhin bíd
siad go léir i n-aonfheacht i rachtaibh an anama bhaint as san.”

“Agus ar ndó’ tá fhiós ag an saoghal,” adéarfadh duine eile as a
mhachtnamh, “nách í Niamh atá ag tarang Chaoilte chun buidhne Thaidhg
Mhóir.”

“Dar fiadh,” a déarfadh duine eile, “ach má thuigid uaisle óga Conacht
agus na h-uaisle óga eile gur mar gheall ar Niamh atá Caoilte ag dul
chómh minic chun na buidhne sin beidh an sgéal go h-olc aige sar a
gcuirfidh sé puínn eile aimsire dhé.”

“Tá an sgéal go h-áiféiseach acu go léir,” a déarfadh duine eile. “Ní’l
blúire binne ag Niamh ar aoinne acu, amuich ná i mbaile. Is measa léi a
h-athair ’ná aon fhear beó, uasal ná íseal.”

Sin mar a bhídís ag caint agus ag cur thré chéile. An fhaid a bhí an
mhór-shluagh ag gabháil óthuaidh ó Cheann Cora go Teamhair ní ró mhór
an suim a curtí sa chaint. Bhí tuairim ag na fearaibh go mb’ fhéidir
go raibh obair throm rómpa, cathana fuilteacha b’fhéidir. Nuair a bhí
an chuaird tabhartha agus an tsíthcháin déanta agus an mhór-shluagh
ag filleadh go Ceann Cora bhí aigne gach aoinne saor ó bhuaireamh
agus bhí gach aoinne níba thugtha do shult ’ná do ghruaim. Do thuig
na ríghthe agus na taoisigh, ó bhí san mar sin, gur cheart spórt agus
caitheamh aimsire chur ar bun, i dtreó, nuair a stadfaí i gcóir na
h-oídhche i gcómhnuighe, go mbéadh rud éigin chun daoine choimeád
go suairc agus go sultmhar. Do cuireadh a lán neithe ar siúbhal. An
ghleacaidheacht úd a bhíodh i gCeann Cora do cuireadh ar siúbhal
raint di. Bhíodh rith agus léimreach agus iomrasgáil ar siúbhal, agus
caitheamh cloch araige, agus a lán cleasaidheachta a thaisbeánfadh
neart agus fuinneamh. Bhíodh uasal agus íseal measgaithe ar a chéile
sa ghleacaidheacht. Uaireanta bhíodh buadh ag an uasal agus uaireanta
bhíodh buadh ag an íseal.

Bhí ógánach uasal ar teighlach Thaidhg Mhóir uí Chealla agus Conn
ab ainim dó. Thug sé fé ndeara Caoilte ag teacht chómh minic chun
teighlaigh Thaidhg Mhóir. Níor thaithn san leis. Ní leigfeadh sé air,
ámhthach, gur bh’ aon éad a bhí air. Is amhlaidh a bheidhfí ag magadh
faoí dá leigeadh. Níor fhág san é gan a thaisbeáint nár thaithn an
giolla turais leis. Thug sé leasainim air, “Cosa Buídhe Árda.”

“Feuch,” adeireadh sé, “tá Cosa Buídhe Árda chúghainn.” Thugadh sé
“Caoilte Cosach,” leis, air, agus “Fear na gCos.”

Mac ab eadh an Conn san do Mhaolruanaidh na Paidre, rígh Ua bhFiachrach
Áidhne, agus ógánach ana chródha ab eadh é. Bhí sé go maith ar an
uile shaghas gnímh, ach bhí sé thar bár i ngníomh reatha nó i ngníomh
iomrasgála.



CAIBIDIOL XVII.

“BÍODH CIALL AGAT.”


Do cuireadh rásana ar bun. Na giollaí turais isiad ba mhó a chuaidh ag
ruith na rás. Cheap Conn go mbainfeadh sé cuid de’n mhóráil d’ “Fhear
na gCos,” dar leis. Chuaidh sé isteach ar na rásanaibh. Níor chuaidh
Caoilte isteach ortha i dtusach. D’ fhág sé ag na giollaíbh eile iad.
Níor dhein Conn a dhícheal i dtusach. Do leig sé bár le duine des na
giollaíbh. Ar ball do deineadh tathant ar Chaoilte dul isteach. Do
chuaidh. Do rith Conn i dtreó gur choimeád sé suas le Caoilte, le “Fear
na gCos,” dar leis. Níor bh’fhada gur fhág an bheirt na giollaí lastiar
díobh ar fad. Do ghéaruigh Conn. Má ghéaruigh do choimeád Caoilte
suas leis. Do ghéaruigh sé tuille. Má ghéaruigh do choimeád Caoilte
suas leis. Do ghéaruigh sé go dtí ná raibh ann géarughadh a thuille.
Choimeád Caoilte suas leis. Ansan d’fháisg Caoilte chun an reatha agus
do ghluais sé amach ó Chonn i dtreó gur dhóich leis na daoine ná raibh
Conn ag ruith i n-aon chor! Do stad Conn. D’eirigh an liú ó n-a raibh
ag feuchaint ortha i dtreó gur chrith an talamh fé chosaibh na ndaoine
go léir. Ní de Chaoilte a baineadh an mhóráil ach de Chonn, agus do
baineadh an mhóráil i gceart dé.

“Seadh!” adeireadh na h-uaisle eile leis agus iad ag gáirí, “siné ‘Fear
na gCos’ agat! Siniad na cosa buídhe árda agat! Má táid siad fada tá
fuinneamh ionta. Is uathbhásach an ruith atá aige. Ní fheaca a leithéid
de chuisidheacht i gcosaibh duine riamh.”

Do críochnuigheadh an spórt. Bhí Conn agus na h-uaisle eile a bhain
le teighlach Thaidhg Móir uí Chealla ag caint agus ag trácht ar an
ngníomh uathbhásach reatha a dhein Caoilte. Cé chífí ag teacht fé n-a
ndéin ach Caoilte féin. Do bheannuigh sé dhóibh. Bheannuighdar dó.
Dheineadar raint cainte. Níor labhair Conn sa chaint. Bhí sé gruama,
dothíghsach go maith. Fé dheire do labhair sé as a mhachtnamh féin,
agus ní ró chneasda an focal a dúbhairt sé.

“Má tá teachtaireacht agat ó Bhrian, a ghiolla,” ar seisean, “b’
fhearra dhuit imtheacht agus an teachtaireacht a thabhairt. Ní maith an
teachtaire teachtaire ríghin.”

“Ní’l aon teachtaireacht agam ó Bhrian, a rígh,” arsa Caoilte.

“Ó, an eadh?” arsa Conn. “Níor mheasas go bhféadfadh aon ghnó eile thu
thabhairt anso ach teachtaireacht éigin a bheith agat ’á thabhairt ó
Bhrian ag triall ar Thadhg Mhór ua Chealla.”

“Tá faobhar ar do ghuth, a rígh,” arsa Caoilte. “Ní’l aon ghádh leis
an bhfaobhar. Má bhuadhas ort ba chóir go bhféadfá é dh’ fhulang mar a
dhéanfadh fear. Ní dócha gur b’ amhlaidh a mheasfá dhom gan mo dhícheal
a dhéanamh.”

“Ní tu buachtaint orm sa ruith atá ag déanamh aon bhuartha dhom, a
ghiolla,” arsa Conn. “Ní raibh aon cheart agam dul sa ruith i n-aon
chor. Ní ró mhaith a dheineas é agus mé féin a chur i gcomparáid le
giolla turais.”

B’ fhuiriste aithint air go raibh árd fhearg air. Bhí an chaint ’ghá
thachtadh ba dhóich leat. Chaitheadh sé stad idir gach aon dó nó trí
fhocalaibh le tocht feirge.

“Tá fearg ort, a rígh,” arsa Caoilte. “Ní fheicim cad fhéadfadh an
fhearg a chur ort ach mise do bhuachtaint ort sa ruith. Ní bhuadhfainn
ort mura mbéadh tu theacht am’ choinnibh sa ruith. B’fhéidir nár bh’
fhearra dhúinn rud a dhéanfaimís ’ná sinn féin a thriail i ngníomh
éigin eile. B’fhéidir dá dtrialaimís sinn féin i ngníomh éigin eile go
bhfaghfá an lámh uachtair orm agus ansan go n-imtheóch’ an fhearg díot.”

Níor fhéad na h-uaisle eile gan sgeartadh gáire dhéanamh, do labhair
Caoilte chómh réidh sin agus an fhearg chómh fíochmhar san ar an bhfear
eile.

“Dá mba mhac rígh thu,” arsa Conn, “níor mhiste dhuit labhairt ar an
gcuma san. Agus dá mba mhac rígh thu níor mhiste dhuit, b’fhéidir,
bheith ag teacht anso ar an ngnó a thugan ann tu. Ach giolla turais!”

Níor thug Caoilte freagra ar an gcaint sin. D’iompuigh dath bán ar a
ghnúis. D’fheuch sé n-a thímpal ar na h-uaislibh eile. Bhí Niamh agus a
h-athair ag éisteacht leis an gcaint. Ní fheidir sé cad ba mhaith dhó
a rádh ná cad ba mhaith dhó a dhéanamh. Bhuail Niamh chúcha anall go
breagh réidh. Bhíodar go léir ag úmhlúghadh dhi láithreach.

“A Chuinn,” ar sise le Conn, “tá gnó éigin ag Brian díot-sa. Oirean
dómh-sa leis dul chun cainte leis. Fan liom ansan tamal beag agus
beidh mé i n-aonfheacht leat ag dul ag triall air. Tar-sa a leith anso
go fóil, a ghiolla,” ar sise le Caoilte. “Tá teachtaireacht agam le
tabhairt duit.”

Nuair a bhí sí féin agus Caoilte a’ raon na gcluas do labhair sí.

“A Chaoilte,” ar sise, “tabhair aire agus ná leig ort go gcuirfidh an
nídh atá agam le rádh leat aon iongnadh ort. Táid na h-uaisle sin go
léir ag faire orainn. Tá fhios agam-sa cad a thugan anso thu. Agus tá
fhios ag Conn cad a thugan anso thu. An nídh céadna a thugan anso é
féin, agus tuille acu. Mheasas go dtiocfadh liom a chur ’n-a luíghe ar
a n-aigne, gan a bheith orm labhairt, gur gnó gan éifeacht an gnó atá
’ghá dtabhairt anso. Táim-se ceapaithe, a Chaoilte, ar mo shaoghal do
chaitheamh ag tabhairt aire dom’ athair an fhaid is toil le Dia é féin
agus mise dh’ fhágaint ar an saoghal. Má’s ar m’ athair is túisge a
ghlaodhfaidh Dia, fanfad singil ar an saoghal so go leanad é.--Imthigh
anois, a Chaoilte, agus bíodh mo bheannacht agat, agus má’s maith leat
pósadh cuimhnigh ar mhnaoi éigin eile. Imthigh leat láithreach, i dtreó
go measfar gur ad’ chur ar theachtaireacht atáim.”

D’imthigh Caoilte.

D’fhill Niamh ag triall ar na h-uaislibh a bhí ag feitheamh léi.

“Téanam, a Chuinn,” ar sise le Conn. Thugadar aghaidh ar phubal Bhriain.

Mac drithár céile do Bhrian ab eadh Conn. Drifiúr do Mhaolruanaidh
na Paidre, do rígh Ua bhFiachrach Áidhne, ab eadh an chéad bhean a
bhí pósta ag Brian. B’í sin máthair Mhurchadh, agus ba léi tuille de
chlainn Bhriain, leis.

Nuair a thánadar chun cábáin Bhriain chonacadar Murchadh agus beirt nó
tríur d’ uaislibh Dál gCais ’n-a seasamh lasmuich de’n chábán.

“D’ oirfeadh dúinn labhairt leis an rígh, a Mhurchadh,” arsa Niamh.

“Anois díreach a thánamair uaidh, a rígan,” arsa Murchadh. “Dé
bheata-sa, a Chuinn,” ar seisean. “Raghad isteach, a rígan,” ar seisean
le Niamh, “agus neósfad dó thu bheith anso. Ní’l aoinne i n’ fhochair
istigh ach Maolshuathain, an sagart.”

B’é Maolshuathain anamchara Bhriain. Anamchara a tugtí an uair sin ar
oide faoisdine.

Chuaidh Murchadh isteach. Níor bh’fhada gur fhill sé amach.

“Téanam, a rígan,” ar seisean le Niamh.

Chuaidh Niamh isteach agus do fágadh Conn amuich. D’úmhluigh sí do
Bhrian mar ba cheart, agus d’úmhluigh sí do Mhaolshuathain. Ansan do
labhair sí.

“Thánag ag triall ort, a rígh,” ar sise le Brian, “chun go n-iarfainn
ort congnamh a thabhairt dom feuchaint a’ bhféadfainn a chur fhiachaibh
ar chuid d’ ár n-uaislibh óga bheith síthchánta le n-a chéile.”

“Ba chóir, a ’nghean ó,” arsa Brian, “nár bheag dóibh na Lochlanaigh
a bheith le troid acu agus gan bheith ag troid eatartha féin. Cad é an
congnamh is dóich leat a dh’fhéadfainn a thabhairt duit, a Niamh?”

“Ní ró fhuiriste dhóm ainim a chur ar an gcongnamh, a rígh,” arsa
Niamh, “ach táim ’ghá thabhairt fé ndeara go bhfhuil cuid acu go
fíochmhar agus go feargach le n-a chéile, agus measaim gur mise fé
ndeár é.”

“Ó, tuigim,” arsa Brian. “Éad atá ortha. Measan gach fear acu gur aige
féin is ceart tu bheith mar mhnaoi, agus tá sé i rachtaibh an anama
bhaint as aon fhear eile a dhéanfadh oiread agus feuchaint ort.”

“Cúis gháire chúgainn, a rígh,” arsa Niamh, agus go gháir sí féin, “is
cruinn díreach a bhuailis do mhéar air!”

“Ba dhóich liom, a Niamh,” arsa Brian, “ná fuil aoinne chun an
sgéil sin do shocarughadh ach tusa féin, agus d’á luighead baint a
bheidh agam-sa ná ag aoinne eile leis an sgéal gur b’ eadh is fearr
a dhéanfair é shocarughadh. Inis dóibh lom díreach cé ’cu dhíobh a
phósfair. Gabhaim-se orm go gcuirfidh san deire leis an imreasán.”

“Do chuirfeadh gan amhras, a rígh, san deire leis an imreasán,” ar
sise, “ach ní féidir dom san a dh’innsint dóibh, mar ní phósfad aoinne
acu. Tá m’ aigne socair, a rígh,” ar sise, “ar gan pósadh choídhche.”

Do stad sí. Níor labhair aoinne ar feadh tamail. Ansan do labhair Brian.

“Déanfad-sa aon nídh is maith leath, a ríghan,” ar seisean.

“Tá duine acu anso amuich, a rígh,” ar sise, “agus dá mb’ áil leat
glaodhach isteach air agus a rádh leis ciall a bheith aige. Gaol duit
féin iseadh é. Mac do rígh Ua bhFiachrach Áidhne iseadh é. Do labhair
sé go h-ana fheargach o chiainibh le duine eile.”

Do glaodhadh isteach ar Chonn. Nuair a tháinig sé isteach do labhair
Brian leis.

“A Chuinn, a mhic ó,” ar seisean, “mheasas go raibh ciall agat-sa.”

Ní fheidir Conn an tsaoghal cad é an bun a bhí leis an gcaint. Níor
labhair sé.

“Do h-iaradh orm labhairt leat agus a rádh leat ciall a bheith agat,”
arsa Brian agus é ag gáirí.

Níor labhair Conn focal. Ní fheidir sé cad ba cheart dó a rádh, agus
cheap sé gur bh’fhearr éisteacht.

Do labhair an sagart.

“B’fhéidir nár bh’fhearr rud a déanfaí’ná an ceann a bhaint de’n sgéal
duit, a Chuinn,” ar seisean.

“Leig dómh-sa imtheacht, a rígh,” arsa Niamh.

Chrom Brian a cheann chúichi, agus d’ imthigh sí amach.

“Do labhrais go feargach ó chiainibh, a Chuinn,” arsa’n sagart. “Is
dócha go bhfuil fhios agat féin cad é an chúis a bhí agat leis an
bhfeirg. Ní’l agam-sa le rádh leat ach an méid seo. Tá socair ’n-a
h-aigne féin ag inghín Thaidhg Mhóir uí Chealla gan pósadh choídhche.”

“Siné cúis, a Chuinn,” arsa Brian, “gur h-iaradh orm-sa labhairt
leat-sa agus a rádh leat ciall a bheith agat.”

“Agus, a Chuinn,” arsa’n sagart, “féadfair-se a dh’innsint d’á thuille,
fé mar a thuigfir féin gur gádh é, ná fuil aon bhreith ag aon fhear go
deó ar inghín Thaidhg Mhóir a dh’fhághail le pósadh.”

“Imthigh leat anois, a mhic ó,” arsa Brian, “agus bíodh ciall agat.”

D’imthigh Conn gan labhairt. Bhí sé ag dul ó dhearg go bán agus ó bhán
go dearg an fhaid a bhí sé ag éisteacht leó, agus ansan d’imthigh sé
gan labhairt.

Dhein sé an rud a dúbhradh leis, ámhtach. D’inis sé an rud a h-innseadh
dó. As san amach níor deineadh a thuille éada mar gheall ar Niamh. Má
’seadh, níor luíghduigh san an uraim a bhí acu go léir di. Ba dhóich
leat gur mhéaduigh sé an uraim. Má bhíodar úmhal di roimis sin ba
dhóich leat gur mhéaduigh ar an úmhluigheacht acu ’n-a dhiaigh san. Má
bhíodar ollamh roimis sin ar gach aon nídh a dhéanamh ar an gcuma ba
dhóich leó dob’ fhearr a thaithnfeadh léi, bhíodar níba thugtha ’n-a
dhiaigh san chuige, agus rud ab fhearr ’ná gach nídh eile, ní raibh
sgamal an éada ag dorchughadh gach maitheasa acu agus ag séideadh
miosgaise suas eatartha.

Ba ró mhaith an bhail ortha féin an sgéal a bheith mar sin acu. Bhí a
tuisgint chómh h-aibigh sin ag Niamh, agus a h-eólus ortha chómh cruinn
sin, nár thúisge a bhíodh gádh ag duine acu le cómhairle leasa ’ná mar
a thuigeadh sise an gádh. Ansan, ní túisge a thuigeadh sí an gádh ’ná
mar a thugadh sí an chómhairle. Bhí sí chómh doimhinn chómh gasta san
go dtugadh sí an chómhairle ar shlígh nár bhaoghal aon ghortughadh
dhéanamh. Bhí sí ana chneasta leó, ana aicilíghe, ana shéimh. An
t-aimhleas n-a mbéadh duine acu lán cheapaithe ar é dhéanamh bhéadh sé
curtha dhé aici sar a’ mbéadh fhios aige go raibh sí ’ghá chur dé i
n-aon chor, agus an gníomh fóghanta n-a mbéadh duine acu lán cheapaithe
ar gan é dhéanamh bhéadh sé meallta aici chun an ghnímh sin a dhéanamh
sar a’ mbéadh fhios i gceart aige cad a bhéadh ar siúbhal aici.

Is ’mó tairbhthe a dhein sí, ar an gcuma san, do Bhrian. Do thuig Brian
féin a lán de’n tairbhthe sin, ach bhí mórán de ná raibh aon phioc
eóluis aige air. Bhíodh cosg curtha aici le droch obair go minic sar a’
mbíodh uain ag an ndroch obair ar theacht, agus an droch obair a bhíodh
tagaithe, is minic a bhíodh sé curtha ar neamhnídh aici, curtha soir
siar aici, sar a’ mbíodh uain aige ar aon díobháil a dhéanamh, nó sar
a’ mbíodh uain aige ar phuínn díobhála dhéanamh.

Bhí uraim thar bár ag Brian di, agus ag an ríogra go léir di. Ach bhí
fuath nímhneach ag Gormfhlaith dhi.



CAIBIDIOL XVIII.

RÁFLAÍ.


An fhaid a bhí mór-shluagh Bhriain ag teacht abhaile ó Theamhair go
Ceann Cora an uair sin ní raibh aon lá gan an uile shaghas ráflaí
ag gluaiseacht ameasg na bhfear ar na neithibh iongantacha a bhí,
dar le daoine, ar siúbhal lastuaidh i Leath Chuinn. Bhí mór-shluagh
uathbhásach ag M’lsheachlainn ’á chruinniughadh, a deirthí. Clanna
Néill go léir ag cruinniughadh as gach áird agus a gcáirde leó.
Lochlanaigh ag dul amach ó Bhaile Átha Cliath ag cabhrughadh le
M’lsheachlainn i gcoinnibh Bhriain. Lochlanaigh ag dul óthuaidh ó’n
Múmhain chun díoltais a dhéanamh ar Bhrian agus ar Leath Mhogha.
Slóighte Lochlanach ag teacht anall tar faraige ag cabhrughadh le
Lochlanaigh na h-Éirean i gcoinnibh Bhriain, i gcoinnibh an aon fhir
amháin a bhí tar éis cómhacht Lochlanach do chur ar neamhnídh i
n-Éirinn. Dar le lucht na ráflaí dhein Brian botún uathbhásach nuair a
thug sé an bhliain do Mh’lsheachlainn chun a nirt a chruinniughadh agus
chun é féin do chur i dtreó i gcóir an chatha mhóir a troidfí nuair a
bhéadh an bhliain istigh.

Dubhairt daoine ná raibh aon bhrígh leis na ráflaibh sin. Dúbhairt
daoine eile go raibh agus gach aon bhrígh leó, agus go neósfadh an
aimsir go raibh brígh leó.

D’ airigh Brian agus a lucht cómhairle na ráflaí go léir. Níor chuir
sé aon tsuim ionta. Ní dúbhairt sé ’seadh ná ní h-eadh leó. Níor ghádh
dhó é. Ní raibh aon pháirt de Leath Chuinn ná raibh a theachtairí
aige ann agus cúntas cruinn aige d’á fhághail uatha ar gach aon rud
a bhí ag tuitim amach lastuaidh. Isé Caoilte a bhí ’n-a cheann ar na
teachtairíbh sin. Chuireadh sé duine acu ódheas i n-aghaidh an lae nách
mór, le blúire éigin eóluis, ag triall ar Bhrian.

Bhí fhios ag Niamh agus agá dritháir Caoilte bheith ag déanamh na
h-oibre sin. Bhí nídh ar a n-aigne féin a bhí ag déanamh buartha
dhóibh. B’é nídh é sin ’ná cad a bhí imthighthe ar Amhlaoibh nó cé ’cu
beó nó marbh a bhí sé. Bhí an nídh sin ag déanamh buartha do Thadhg,
mar ní áiteóch’ an saoghal air ná gur deineadh éagcóir throm éigin ar
Amhlaoibh. Go dtiocfadh sé thar n-ais gan teip mura mbéadh nár fágadh
ar a chumas teacht. Bhí an nídh sin ag déanamh buartha do Niamh, ach má
seadh ní buairt de’n tsaghas chéadna a bhí aige ’á dhéanamh di. Bhí an
dá mhachtnamh úd ’n-a h-aigne aici mar gheall air, agus gan ar a cumas
an dá mhachtnamh a thabhairt d’á chéile.

Dúbhairt Tadhg gur dhóich leis gur mhaith an rud teachtaire chur
óthuaidh ag triall ar Chaoilte ’ghá rádh leis bheith ar thuairisg an
t-é a bhí uatha. Go mb’ fhéidir go dtiocfaí suas le tuairisg éigin
air lastuaidh, go mór mór ameasg Lochlanach Bhaile Átha Cliath. Do
socaruigheadh air sin. Do soláthruigheadh an teachtaire. Do sgríobhadh
leitir fhada agus do tugadh dó í le breith ag triall ar Chaoilte. Do
cuireadh síos sa leitir sin an uile bhlúire eóluis d’á raibh ag an
mbeirt ar Amhlaoibh. Do cuireadh síos a chómharthaí go léir inti, a
dhriuch agus a dheabhramh, a aos do réir tuairim, a théagar agus a
aoirde agus dath a ghruaige. Ní baoghal ná gur mhol Tadhg a phearsa
agus a thréithe. D’imthigh an teachtaire agus do rug sé leis an leitir.
Tar éis raint aimsire tháinig sé suas le Caoilte agus thug sé dhó í.
Do léigh Caoilte an leitir. Má léigh ba chuimhin leis láithreach an
t-ógánach Lochlanach a bhí ar iaraidh. Bhí aithne mhaith aige air, ach
ní raibh, dar leis, aithne ag Amhlaoibh air-sean. Chuir sé leitir thar
n-ais ag triall ar Niamh agus ar Thadhg ’ghá innsint dóibh go raibh
aithne aige ar Amhlaoibh, agus go ndéanfadh sé a dhícheal ar a dh’
fhághail amach cá raibh sé, nó an raibh sé beó.

Bíodh nár chuir Brian suim ins na ráflaíbh, mar nár ghádh dhó é, do
dhein sé an uile shaghas díchil ar a shlóightibh do mhéadughadh agus
do neartughadh agus do chur i dtreó i gcóir na h-oibre a bhí roimis ar
theacht na h-athbhliana. Chuir sé tuille fear isteach ins gach buidhin
d’á shluagh, agus dhein sé buidheana eile i dteannta na mbuidhean a bhí
aige. Chruinnigh sé ualaí móra éadaigh agus ualaí móra arbhair ó gach
aon pháirt de’n Mhúmhain agus d’á raibh d’ oileán na h-Éirean fé n-a
smacht. Tháinig ualaí móra iarainn go Ceann Cora ó gach áit ’n-a raibh
iaran ’á thógaint as an dtalamh, agus b’éigean do Mheargach oiread eile
gaibhní chur ag obair agus bhí ag obair cheana aige, i dtreó go raibh
na h-airm d’á ndéanamh níos tiúgha ar dúbailt ’ná mar a déintí roimis
sin iad. Nuair a chonaic lucht na ráflaí an t-éirleach oibre ar fad ar
siúbhal: “Ach!” adeiridís, “buadhfaidh Brian ar Mh’lsheachlainn agus ar
a bhfuil de Lochlanachaibh fé luighe na gréine!”

Do fuaradh amach lastuaidh, i gcaitheamh na bliana, cad é an t-éirleach
ollmhúcháin a bhí ar siúbhal i gCeann Cora. Má fuaradh isé rud a
dhein gach rígh des na ríghthibh thuaidh ’ná cúbadh chuige agus
M’lsheachlainn a dh’ fhágáilt gan chabhair gan chongnamh. Thugadar
cómhairle chómhngarach neamh-chongantach dó. Dúbhradar leis, nuair ná
raibh ar a chumas an Árdrígheacht do chosaint ar Bhrian nár bh’ fhearra
dhó rud a dhéanfadh sé ’ná an Árdrígheacht a thabhairt do Bhrian agus
luighe isteach fé Bhrian ’n-a rígh cúige. Dúbhradar leis nár bh’
aon mhaith dhóibh féin dul i gcoinnibh Bhriain agus Dhál gCais. Ná
géillfeadh Dál gCais an fhaid a bhéadh duine acu beó, agus ná fágfaidís
namhaid beó ’n-a ndiaigh. Ná géillfeadh ríogra Uladh ach chómh beag.
Gur bh’ amhlaidh a dhéanfadh an dá shluagh a chéile do dhísgiughadh.
Ansan nár bh’fhios cé aige go mbéadh Éire, ná cé aige go mbéadh
Árdrígheacht na h-Éirean. Gur bh’ fhearr an tsíthcháin agus géilleadh
do Bhrian.

B’ éigean do Mh’lsheachlainn bheith sásta. Tháinig deire na bliana. Do
ghluais Brian agus a mhór-shluagh óthuaidh airís go Teamhair. Tháinig
M’lsheachlainn ag triall air agus thug sé dhó an Árdrígheacht agus do
luigh sé féin isteach ’n-a rígh cúige fé Bhrian. Ar Chúige na Mídhe
iseadh dh’ fhág Brian ’n-a rígh é.

Bhí a lán daoine sásta go maith. Bhí a lán daoine agus ba chuma leó.
Agus bhí raint daoine agus bhíodar ana mhí-shásta. Bhí Gormfhlaith ar
an raint sin.



CAIBIDIOL XIX.

COGARNACH.


Is dócha gur mithid tuairisg éigin a thabhairt ar cad d’imthigh ar
Amhlaoibh. Tá innste cheana conus mar a bhí sé féin agus Gormfhlaith
ana mhór le n-a chéile go luath tar éis iad do chur aithne ar a chéile
i gCeann Cora. Ó’n gcéad lá a chonaic Gormfhlaith é do chrom sí ar
ana chúram a dhéanamh dé i gcómhnuighe. Sa chaint dóibh do chuir
Gormfhlaith isteach i n-aigne an ógánaigh na smaointe céadna a bhí ’n-a
h-aigne féin i dtaobh Bhriain agus i dtaobh Mhurchadh agus i dtaobh
Árdrígheachta na h-Éirean. Dhein sí an obair sin, i ndiaigh ar ndiaigh,
go h-ana réidh agus go h-ana ghasta. Chuir sí isteach i n’ aigne, a
gan fhios dó nách mór, an fuath agus an mhioscais chéadna a bhí ’n-a
croídhe féin i gcoinnibh Bhriain agus i gcoinnibh Mhurchadh. Dhein sí
rud eile. Do mhúin sí dhó,--níor dheacair di é, ámhthach,--conus an
fuath do choimeád istigh agus an gealgháire do thaisbeáint lasmuich.

Lá d’á raibh sé féin agus Tadhg Óg ua Cealla i gCeann Cora bhí sé féin
agus Gormfhlaith i n-áit fé leith agus iad ag caint, agus gan aon
choinne ag Tadhg ná ag aoinne eile nách ag trácht a bhíodar ar mhuintir
Amhlaoibh a bhí thoir sa bhaile. Ní h-ar aon nídh dh’á shórd san a
bhíodar ag caint. Bhí Gormfhlaith ag cur síos d’ Amhlaoibh ar Bhrian
agus ar Mhurchadh, agus ar an gcuma ’n-a raibh an uile shaghas éagcóra
ag an mbeirt ’á dhéanamh uirthi féin. Ní raibh seóid ná duais saidhbhir
riamh aici nár tógadh uaithi chun é bhronnadh ar rígh éigin nó ar
phriúnsa éigin, i dtreó go mbéadh sé buidheach de Bhrian.

“Nár chóir, a rígan,” arsa Amhlaoibh, “go dtuigfeadh sé i n’ aigne
nár bheag dó a chuid féin do bhronnadh agus gan cuid duine eile do
bhronnadh.”

“Is cuma leis, a mhic ó,” ar sise. “Aon rud uasal n-a gcuirfidh sé
a shúil agus a lámh air ní bheidh suaimhneas ná sástacht aigne air
go dtí go mbeidh an rud san tabhartha uaidh aige do rígh éigin nó d’
uasal éigin. Do chuir an Pápa chúghainn anall anso ó’n Róimh seóid ana
shaidhbhir, cailís óir a bhí chómh trom san gur bh’ar éigin fhéadfá í
dh’iompar ad’ láimh. Bhí muirighean mo dhá lámh féin inti. Dob’ fhiú
saidhbhreas mór í mar gheall ar a raibh d’ór inti agus gan trácht ar
a thuille. Ach an órnáid oibre a bhí geártha uirthi, ba mhó ab fhiú
an órnáid ealadhanta san ’ná an t-ór féin. Agus d’á éaghmais sin go
léir bhí crios uirthi de chlochaibh loghmhara agus cheannóch’ gach
cloch díobh leath na Múmhan duit! Ní thabharfainn an chailís sin ar
shaidhbhreas na Múmhan. Ní thabharfainn go deimhin. Ba liom-sa an
chailís sin má ba le Brian í. Cad a dhein sé? Chómh luath agus tháinig
Colla agus na manaigh sin thíos go h-Inis Cathaigh do rug sé leis
síos an chailís uasal san agus thug sé do Cholla í, gan oiread agus a
fhiafraighe dhíom-sa ar mhaith liom é nó ar bh’oth liom é! Cad ’deirir
leis sin, a Amhlaoibh? Ná déanfadh cailís ba lúgha ab fhiú ’ná an
chailís sin an gnó do mhainistir Ínse Cathaigh?”

An fhaid a bhí an méid sin cainte ag Gormfhlaith ’á rádh níor labhair
Amhlaoibh. Nuair a bhí an chaint ráidhte aici níor labhair sé puínn.
An méid cainte do labhair sé ní h-ar an gcailís a labhair sé í. Níor
bh’fhada go ndeigh sé ag triall ar an gcuid eile de’n teighlach mar a
raibh Tadhg. Chríochnuighdar an chuaird agus tháinig an bheirt abhaile
go h-Inis Cathaigh.

Tamal ’n-a dhiaigh san iseadh tháinig an fonn ar Amhlaoibh chun an
Chreidimh a ghlacadh. Níor bh’fhada a bhí an Creideamh glacaithe
aige nuair adúbhairt sé gur mhaith leis bheith ’n-a shagart. Chuir
Colla an mí teástála air, mar a dúbhradh. D’imthigh an mí agus do
h-ollamhuigheadh é agus do cuireadh ins na mion-Órdaibh é. Do deineadh
deacon dé agus do cuireadh isteach sa n-érdam é. Istigh sa n-érdam
san a bhí an córtha láidir, agus istigh sa chórtha san a bhí an bosca
iarainn agus an chailís uasal istigh sa bhosca.

An fear n-a raibh cúram an érdaim air roime Amhlaoibh bhí sé, mar a
dúbhradh, imthighthe anonn go dtí an Róimh. D’fhan culaith éadaigh
leis, culaith manaigh, ’n-a dhiaigh sa n-érdam. Fuair Amhlaoibh an
chulaith, idir aibíd agus cochal. Chuir sé an chulaith i gcoimeád.
Bhí gnó aige dhi. Ansan do leig sé air le Colla go raibh gnó ag an
mBanrighin dé agus gur mhaith leis cead fhághail chun dul go Ceann
Cora. Fuair sé an cead. D’imthigh sé suas. Níor bh’ fhada gur iar sé
airís an cead céadna. Má iar do fuair. Nuair a bhí taithighe déanta
aige ar an gcead san d’ iaraidh agus d’fhághail dhein sé rud eile. Do
thóg sé leis aibíd agus cochal an mhanaigh a bhí roimis sa n-érdam chun
a sheómra codlata agus chuir sé uime iad. D’fhill sé a ghruaig fhada
dhubh fé’n gcochal agus dhún sé an aibíd tímpal a mhuiníl agus d’fheuch
sé sa sgáthán.

“Déanfair an gnó!” ar seisean i n’ aigne féin.

Cúpla lá ’n-a dhiaigh san tháinig sé ag triall ar Cholla agus d’iar sé
cead dul suas go Ceann Cora.

“Tá, a Athair,” ar seisean, “bád ag dul suas ar eirighe lae ar maidin.
Raghaidh mé suas ar an mbád san agus ansan féadfad, b’fhéidir, bheith
anuas níos tráthamhla.”

“Tá go maith, a mhic ó,” arsa Colla.

Ní h-ar eirighe lae a bhí an bád san ag dul suas go Luimneach ach uair
a’ chloig roim lá. D’eirigh Amhlaoibh uair gho leith a’ chloig roim
lá agus chuir sé uime culaith an mhanaigh agus d’fhill sé a ghruaig
fé’n gcochal, agus siúd chun an bháid é. Bhí an doircheacht ann agus
níor chuir aoinne aon speic air. Dhíol sé an t-éileamh agus chuaidh sé
isteach. Nuair a shrois sé Luimneach is ar cheártain Mheargaigh a thug
sé aghaidh. Chonaic sé Meargach.

“Dúbhairt Colla liom, a dhuin’uasail,” ar seisean, “a fhiafraighe dhíot
a’ bhféadfá macshamhail a dhéanamh dó’n eochair úd a dheinís dó chun na
cailíse chur fé ghlas.”

“Cad d’imthigh ar an eochair a dheineas dó?” arsa Meargach.

“Níor inis sé dhom, a dhuin’uasail, cad d’imthigh uirthi ná ar imthigh
aon rud uirthi,” arsa Amhlaoibh, go símplídhe.

“Tá go maith,” arsa Meargach. “Is cuimhin liom an eochair. Ní bheidh
mé neómat ’á déanamh duit. Suigh ansan. Ní fiú dhuit imtheacht.
Tabharfaidh mé dhuit í láithreach.”

B’ fhíor dhó. Cúpla buille chasúr agus cúpla sgríob bara-ciomalta agus
bhí an eochair déanta.

“Seo,” arsa Meargach. “Siní agat í. Seachain agus ná caill í mar a
cailleadh an ceann eile.”

“Gura maith agat, a dhuin’uasail,” arsa’n manach bréige.

Tháinig Amhlaoibh amach as an gceártain agus an eochair aige. Bhí
sgannra air an fhaid a bhí sé istigh le h-eagla go ndéarfadh Meargach,
“Raghad féin síos ag triall ar Cholla leis an eochair seo.” Ní
dúbhairt. Thug sé an eochair do’n mhanach, dar leis, agus bhí Amhlaoibh
sásta.

Chómh luath agus bhí sé ar an dtaobh amuich de’n cheártain d’imthigh sé
i n-áit chaothamhail éigin agus bhain sé dhé an aibíd agus an cochal
agus bhí sé ’n-a riocht féin. Dhein sé ceirthlín bheag chruaidh de’n
aibíd agus de’n chochal agus chuir sé fé n’ osgail an cheirthlín, agus
d’imthigh sé suas go Ceann Cora. Chonaic sé Gormfhlaith. D’inis sé dhi
cad a bhí déanta aige, agus thaisbeáin sé an eochair di.

“Nuair innsis dom, a rígan,” ar seisean, “conus a tógadh uait an
chailís sin bheartuigheas am’ aigne go dtabharfainn chúghat tar n-ais í
nó go gcaillfinn an t-anam. Tá an eochair seo agam anois, agus féadfad
an chailís a thabhairt liom agus an bosca dh’fhágailt am dhiaigh
agus an glas air, agus ní aithneóchaidh aoinne an chailís a bheith
imthighthe ní fios cathin. Tá cailís eile ann agus isí a tógtar amach
nuair a bhíon aon ócáid áirighthe ann. Ní tógtar amach an chailís dhaor
choídhche.--Tá aon chontabhairt amháin sa sgéal, ámhthach. Dá ráineóch’
Measgach agus Colla bheith ag caint agus go bhfiafróch’ Meargach de
Cholla, ‘Ar dhein an eochair nua úd a dheineas duit an gnó?’ nó rud
éigin de’n tsórd san, bhí an sgéal amuich orm. Ní mór dhom an chailís a
thabhairt chúghat, a rígan, chómh luath agus d’ fhéadfad é, agus ansan
bheith ag faire chúgham.”

Bhí áthas an domhain ar Ghormfhlaith. Ní raibh aon chuimhneamh aici
go ndéanfadh an buachail sin a leithéid de ghníomh, agus é dhéanamh
chómh ciúin, chómh gasta. Do mhol sí é agus do mol sí airís é. Do rug
sí air agus chrom sí ar é phógadh. Do phóg sí go dlúth é, airís agus
airís eile, agus “Mo ghrádh mo leanbh!” ar sise leis, i n-aghaidh gach
póige d’ár thug sí dhó. Ansan do chrom sí ar ghol. Ansan d’ áirimh
sí airís dó na h-éagcórtha troma cruadha a bhí d’á ndéanamh uirthi,
Brian ’ghá ndéanamh uirthi agus Murchadh ag séideadh féi. Ar ball do
chuaidh sí chun suaimhnis, agus thriomuigh sí a súile, agus tháinig a
snua féin agus a gnaoi féin di. D’fheuch Amhlaoibh uirthi agus thuig sé
i n’ aigne gur mhór an tíránach Brian agus gur bh’ é rud Murchadh ’ná
annsgian díoblaidhe, agus an t-é a chuirfeadh as an saoghal an bheirt
gó mbéadh comaoine mhór curtha ar an saoghal aige.

“Suigh ansan go fóil, a laogh,” ar sise. “Beidh mé thar n-ais chúghat
láithreach.”

D’imthigh sí. Níor bh’fhada gur fhill sí, agus rud éigin aici ’n-a
láimh, fillte i n-éadach. D’osgail sí an t-éadach. Ímhágh do’n
Mhaighdin Mhuire iseadh ’bhí aici, ímhágh airgid. An t-é a dhein an
ímhágh san dhein sé go maith í. Bhí sí tímpal sé h-órla ar aoirde
agus bhí sí cúmtha ana chruinn do’n réir sin, agus í fírinneach ’n-a
déanamh do réir mar ba cheart cló duine a bheith. Ach bhí nídh thairis
sin inti. Tháinig leis an gceárdaidhe, pé r’ bh’ é féin, sgáil gnaoi
éigin do chur sa n-aghaidh i dtreó gur dhóich leat nuair fheuchfá ar
an aghaidh gur bh’ í aghaidh na Maighdine féin a bhéadh ann. D’fheuch
Amhlaoibh ar an ímhágh, agus má fheuch do mhothuigh sé ag teacht ’n-a
chroídhe, do’n ímhágh san, uraim nár mhothuigh sé a leithéid riamh
roimis sin ’n-a chroídhe.

“Is áluinn an ímhágh í sin, a rígan!” ar seisean.

“Seo, a mhic ó,” arsa Gormfhlaith, “beir leat síos go dtí an
mhainistir í sin, agus tabhair do Cholla í, agus abair leis gur mise
chuir chuige í, agus gur b’ shiné gnó a bhí agam díot-sa indiu, chun
na h-ímhágha san a bhreith síos ag triall air agus í bhronnadh air.
Ímhágh dheas iseadh í. Ní thabharfainn-se, ámhthach, an chailís úd
ar mhíle, ní h-eadh, ach ar deich míle, d’á sórd. Beidh áthas mór ar
Cholla nuair a gheobhaidh sé an ímhágh san. Cuirfidh an t-áthas san é
ó aon chuimhneamh i n-aon chor a bheith aige go bhféadfá-sa aon ghnó
eile bheith anso ainíos indiu agat ach chun í sin a bhreith síos ag
triall air. Déanfaidh an t-áthas rud eile. Nuair iarfair-se ar Cholla
cead teacht ainíos airís amáireach tabharfaidh sé dhuit an cead gan
cheistiúchán.”

“Tuigim thu, a rígan,” arsa Amhlaoibh.

Bhí sé ag imtheacht agus an ímhágh aige, agus an cheirthlín fé n’
osgail aige. Do labhair Gormfhlaith airís agus na deóracha le n-a
súilibh.

“Tabhair aire mhaith dhuit féin, a laogh,” ar sise. “Beart ana
chontabharthach iseadh an bheart atá idir lámhaibh agat. Ní tusa
amháin atá sa chontabhairt feasta. Táim-se anois chómh fada isteach sa
chontabhairt agus ataoí-se. Tabhair aire mhaith dhuit féin.”

“Ná bíodh eagal ort, a rígan,” ar seisean, agus d’ imthigh sé.

Tháinig sé chun na mainistreach. Chuaidh sé chun an érdaim. D’ osgail
sé an cheirthlín agus chuir sé an cochal agus an aibíd sa n-áit ’na
bhfuair sé ar dtúis iad. Siúd ag triall ar Cholla ansan é.

“Seo, a Athair,” ar seisean, “rud a chuir an Bhanrighin anuas
chúghat-sa. Siné gnó a bhí aici dhíom indiu, chun go dtabharfainn
chúghat anuas é sin.”

D’fheuch Colla ar an ímhágh. Do stad sé ar feadh tamail agus é ag
feuchaint uirthi.

“Ó,” ar seisean, “is áluinn an ímhágh í sin! Is beannuighthe an ímhágh
í. Ní fhéadaim gan grádh do’n Mhaighdin Mhuire do mhothughadh ag lasadh
istigh am’ chroídhe nuair fheuchaim ar an ímhágh sin! Abradh an saoghal
a rogha rud,” ar seisean, “bean mhaith iseadh Gormfhlaith! Mura mbéadh
gur bhean mhaith í ní bhronnfadh sí an ímhágh so orainn. Mura mbéadh
gur bhean mhaith í ní bhéadh a leithéid i n-aon chor aici.”

“Dúbhairt sí liom dul suas airís amáireach, a Athair,” arsa Amhlaoibh,
“go raibh gnó éigin eile aici dhíom.”

“Tá go maith, a mhic ó. Comáin leat,” arsa Colla.



CAIBIDIOL XX.

BITHEAMHNTAS.


D’imthigh Amhlaoibh agus thug sé cuaird ar an érdam ag cur gach aon
rud i dtreó ann. Thug sé an tráthnóna ag níghe agus ag glanadh agus ag
sgiomar agus ag slachtughadh go dtí go raibh gach aon rud ar áilleacht
aige. Fuair sé eochair an chórtha dhaingin ó Cholla chun na n-árthaí
airgid agus óir a bhí istigh ann do thógaint amach agus do ghlanadh.
Nuair a bhíodar glan aige chuir sé isteach airís iad. Bhí an oídhche
ann sar a raibh an obair go léir déanta aige.

Nuair a bhí an doircheacht aige tharaing sé amach an mhacshamhail
eochrach a bhí aige féin. D’osgail sé an bosca ’n-a raibh an chailís
dhaor. Thóg sé amach an chailís. Chuir sé i bhfolach sa n-érdam í.
Chuir sé an glas ar an mbosca airís, agus shocaruigh sé é díreach ar an
ndul ’n-a raibh sé cheana. Dhún sé an córtha daingean, agus do rug sé
eochair an chórtha ag triall ar Cholla agus thug sé dhó í. D’imthigh
sé a chodla. Shín sé ar an leabaidh, ach má shín níor thuit aon neul
codlata air. D’eirigh sé tímpal na h-aimsire céadna ’n-ar eirigh sé an
mhaidion roimis sin. Thug sé agaidh ar an mbád gcéadna. Bhí ceirthlín
fé n’ osgail aige. Thug sé an díoluigheacht uaidh agus níor cuireadh
aon speic air. Tháinig sé go Ceann Cora. Bhí Gormfhlaith ag faire agus
í ag feitheamh leis. Chómh luath agus a dúbhradh léi go raibh sé ann
tháinig sí chuige. Do rug sí léi isteach é i seómra uaigneach. D’osgail
sé an cheirthlín agus shín sé chúichi an chailís. Ansan iseadh bhí an
mhóráil uirthi! Ní fheidir sí conus a thaisbeánfadh sí dhó méid an
bhuidhchais a bhí aici air.

Níor bh’ aon iongnadh í bheith buidheach dé. Dob’ áluinn an tseóid an
chailís sin. Dar leis an mbeirt ní raibh seóid eile mar í le fághail sa
domhan an uair sin.

Nuair a bhí tamal beag caithte acu ag feuchaint uirthi agus ag déanamh
iongnadh dhi do thóg Gormfhlaith léi í agus chuir sí i gcoimeád í.

“Agus,” ar sise, “beidh an tseamróg ag an t-é a gheóbhaidh amach as mo
láimh-se airís í!”

D’órduigh sí chúig dosaein fíona, d’fhíon altórach, do chur i gciseán
agus é thabhairt d’ Amhlaoibh le breith síos go h-Inis Cathaigh agus
le cur isteach sa n-érdam, i gcóir na sagart. Do cuireadh capal agus
cárbad leis féin agus leis an gciseán fíona síos go dtí an bád. Nuair
a shrois sé an mhainistir do tógadh an ciseán agus do cuireadh isteach
sa n-érdam é, agus bhí Colla agus na sagairt go léir buidheach de’n
Bhanríghin. Agus ní baoghal ná gur tugadh d’ Amhlaoibh a chion de’n
bhuidhchas.

Nuair a bhí an méid sin déanta chuaidh gach aon rud chun suaimhnis. Do
ghluais obair na mainistreach agus obair an ríghtheighlaigh i gCeann
Cora, ag dul ar aghaidh go breagh réidh gan chosg gan cheataighe, go
dtí gur tháinig an Legáid anall ó’n Róimh. Ansan do fuaradh amach, mar
a h-innseadh thuas, go raibh an chailís imthighthe.

An lá bhí an Legáid i Luimneach ag caint le Meargach bhí fhios ag
Amhlaoibh go raibh sé ann agus bhí fhios aige cad a bhí uaidh. Bhí
fhios aige go maith go neósfadh Meargach do’n Legáid gur dhein sé an
macshamhail do’n eochair. Níor fhan sé le n-a thuille. D’euluigh sé
amach as an mainistir agus phreab sé suas go Ceann Cora. D’inis sé do
Ghormfhlaith cad a bhí ar siúbhal. Chonaic Colla i gCeann Cora é, ach
níor dhein Colla aon iongnadh dhé sin. Cheap sé go mb’ fhéidir gur
chiseán eile fíona a bhí ag dul síos.

Chuir Gormfhlaith Amhlaoibh i bhfolach go dtí go dtáinig an oídhche.
Ansan do ghuid sí amach é i lár na h-oídhche agus chuir sí chun
siúbhail é i riocht giolla turais, agus chuir sí i n-aonfheacht
leis giolla turais eile go raibh iontaoibh maith aici as. Bhí dhá
chapal mhaithe ag an mbeirt, agus bhíodar tamal maith de’n tslígh ar
bhóthar Bhaile Átha Cliath sar a dtáinig an lá ortha. Nuair a tháinig
an lá do chonaic na daoine iad ach níor dheineadar aon iongnadh de
bheirt ghiollaí turais. Shroiseadar Baile Átha Cliath. Bhí leitir ó
Ghormfhlaith ag Amhlaoibh do Shitric, do rígh Lochlanach Átha Cliath.
Thaisbeáin sé an leitir. D’inis an leitir do Shitric gach aon rud. Níor
bh’fhada go raibh Amhlaoibh ar bórd luinge agus é ag dul soir abhaile
go crích Lochlan.

Bhí sé thoir sa bhaile, slán foláin, saor ó bhaoghal, gan bheann ar
Cholla ná ar an Legáid, ar Mhurchadh ná ar Bhrian, agus Tadhg Óg ua
Cealla ag briseadh a chroídhe ag gol ’n-a dhiaigh agus ag cuardach na
ndúthaí dhó.

Dá mbéadh fhios ag Tadhg cad a bhí déanta aige bhéadh sé ag cuardach na
ndúthaí dhó agus ní h-ar mhaithe leis é. Dá mbéadh fhios ag Niamh cad
a bhí déanta aige níor bh’ fhada an mhaill uirthi dhá thaobh an sgéil
úd do thabhairt d’á chéile. Fuaradar araon amach ’n-a dhiaigh san cad a
bhí déanta aige.



CAIBIDIOL XXI.

DROCH AMHRAS.


Níor bh’ fhada go raibh Amhlaoibh imthighthe as aigne agus a’ cuimhne
gach aoinne i n-Inis Cathaigh agus i gCeann Cora, lasmuich de Thadhg Óg
ua Chealla. Bhíodh Colla agus an Legáid ag cuimhneamh go minic ar an
gcailís a guideadh, ach níor chuimhnighdar i n-aon chor ar Amhlaoibh
’n-a taobh. Agus ar nóin, nídh nár bh’ iongnadh, níor bh’ fhéidir dóibh
cuimhneamh ar Ghormfhlaith. Chuimhnigheadh an Legáid uaireanta ar
Ghormfhlaith, ach do dhíbireadh sé an smaoineamh as a chroídhe. Is aici
a bhí an chailís sar ar thug Brian do Cholla í. Ach conus fhéadfadh an
rígan san, dar leis, a bhí chómh h-uasal, chómh fial, leis an mainistir
agus leis na manaigh, ag bronnadh fíona agus gach nídh eile d’á
fheabhas ortha, an rígan a bhronn an ímhágh san na Maighdine Muire ar
Cholla, conus fhéadfadh sí aon lámh a bheith aici i nguid na cailíse?
Gan amhras, dar leis, ba mhó ab fhiú an chailís, naoi n-uaire, ’ná a
raibh tabhartha dhóibh aici, agus ’ná a bhféadfadh sí a thabhairt dóibh
i gcaitheamh a saoghail. Ach ní chuirfeadh san fhiachaibh ar mhnaoi
dh’á sórd an chailís do ghuid. Níor dhiabhal gadaigheachta an diabhal
coimhdeachta a bhí aici.

Chuimhnigh an Legáid ar an sagart a cuireadh anonn go dtí an Róimh. Is
air a bhí cúram an érdaim sar ar críochnuigheadh ’n-a shagart é. Ar bh’
fhéidir go mbéadh sé de mhí-fhortiún air go spriocfadh an t-áirseóir
é agus go ndéanfadh sé a leithéid de ghníomh? Cé r’ bh’é an manach a
chuaidh suas go Luimneach agus d’inis an bhréag do Mheargach agus do
fuair an eochair uaidh? Pé r’ bh’é féin ní raibh sé ameasg na manach
a bhí sa mhainistir an lá a tháinig Meargach anuas chun iad go léir a
dh’fheisgint. B’é an sagart a bhí imthighthe chun na Rómha an t-aoinne
amháin ná feacaidh Meargach an lá san.

Ní fheacaidh Meargach Amhlaoibh an lá san, ach níor chuimhnigh an
Legáid i n-aon chor ar Amhlaoibh. Ní chuimhneóch’ aoinne ar Amhlaoibh
sa sgéal. Ní chuimhneóch’ aoinne go ndéanfadh Amhlaoibh a leithéid de
ghníomh. Bhí sé ró osgailte, ró ghealgháiriteach, ró mhacánta i n’
fheuchaint.

Do réir gach deabhraimh ní raibh aoinne chun na cailíse ghuid ach an
sagart a bhí imthighthe chun na Rómha. Bhí buairt agus doilghíos ar
an mbeirt, ar Cholla agus ar an Legáid fé mar a bhí an méid sin ag
dul ’n-a luighe ar a n-aigne. Bhí sé ag brúth isteach agus ag dul ’n-a
luighe ar aigne gach duine acu abhfad sar ar thráchtadar le n-a chéile
air. Nuair a thráchtadar air ní puínn cainte a dheineadar air.

Art ab ainim do’n tsagart, Art mac Duibh. Andeas ó Mhúscraídhe ab eadh
é. Daoine ana chreideamhnacha ab eadh a mhuintir. Bhí a lán acu i
n-armáil Bhriain. Bhí ana chion ag Colla air.

“Má dhein sé an gníomh san,” arsa Colla, agus an bheirt ag tagairt do’n
ghnó, “ní cuid ba lúgha ’ná a fhonn a bhéadh orm a rádh gur truagh nár
ghlaoidh Dia as an saoghal mé sar ar deineadh an gníomh!”

“Ní fada gur mithid dó bheith ag teacht thar n-ais ó’n Róimh,” arsa’n
Legáid. “Má dhein sé an gníomh ní dócha go dtiocfaidh sé thar n-ais
anso.”

“Ó, a Thighearna Easboig,” arsa Colla, “is fíor dhuit é! Níor
chuimhnigheas riamh air sin: Má dhein sé an gníomh ní thiocfaidh sé
thar n-ais. Má thagan sé thar n-ais taisbeánfaidh san go soiléir nár
dhein sé riamh é!”

Níor dhóich leis an Legáid go dtaisbeánfadh a theacht thar n-ais nár
dhein sé an gníomh, ach ní dúbhairt sé aon rud. Do leig sé do Cholla an
méid sin sóláis a bheith aige.

Suim laethanta ’n-a dhiaigh san do tháinig Art. Thug sé a lán
teachtaireachtaí ó’n Róimh leis, teachtaireachtaí ag triall ar Cholla,
agus ag triall ar an Legáid, agus ag triall ar Bhrian. Thug sé leitir
ó’n bPápa ag triall ar an Legáid. Thug sé a lán rudaí beannuighthe leis
ag triall ar an mainistir, taise naomh agus ímhághana agus neithe de’n
tsórd san. Agus thug sé leabhar Aifrinn leis do’n mhainistir, agus
leabhar Soísgéal a bhí sgríobhtha i Laidion. Ach ní raibh aon nídh d’ár
thug sé leis ba mhó gur deineadh iongnadh dhé ’ná éide Aifrinn a bhí
déanta d’éadach snáthóir agus gur dhóich le duine gur bh’ ór ar fad í,
bhí sí chómh greanta san.

Ní raibh aon tseó ach ar dhein na manaigh go léir de chúram de ’n
tsagart óg. Agus ní raibh aon teóra leis an áthas a bhí ortha nuair a
chonacadar sa bhaile acu féin airís é. Bhíodh sé ag déanamh a dhíchil
ar na ceisteana d’ fhreagairt a bhíodh ag teacht ó’n uile thaobh air
agus iad go léir ’n-a thímpal.

“Cad é an fhaid a bhís ar uisge?”

“A’ raibh droch aimsir agaibh, a Airt?”

“Cad é an saghas daoine na Rómhánaigh, a Airt?”

“A’ dtuigfidís aon fhocal Gaeluinne ó dhuine, a Airt?”

“A’ bhfuil siad chómh buidhe agus a deirtear iad a bheith?”

“An daoine fóghanta iad?”

“A’ bhfuil Creideamh acu, a Airt?”

“Is dócha gur Laidion ab éigean duit a labhairt leó i gcómhnuighe, a
Airt?”

“Is dócha, a Airt, gur fear breagh naomhtha an Pápa.”

“An cathair ana mhór cathair na Rómha, a Airt?”

Chomáineadar leó ar an gcuma san. Bhí Colla agus an Legáid ag feuchaint
ortha agus ag feuchaint ar Art. Ar ball do dhruid an bheirt i leith
taoibh.

“Chíon tú féin anois, a Thighearna Easboig,” arsa Colla, “nár dhéin an
fear san riamh a leithéid de ghníomh.”

“Chím,” arsa’n Legáid. “Níor dhein. Ní fhéadfadh sé é. Tá san soiléir
go leór. Ach chuaidh manach éigin, nó duine éigin i riocht manaigh,
suas go Luimneach ag triall ar an ngabha agus fuair sé macshamhail
na h-eochrach uaidh. Chonaic Meargach iad go léir an lá thugas anuas
anso é, agus ní fheacaidh sé ortha an manach a fuair an eochair uaidh.
Is éagsamhlach an sgéal é. Ní fheadar an tsaoghal cad is ceart dom a
dhéanamh ’n-a thaobh mar sgéal. Tá aon chontabhairt amháin os cionn an
tsagairt óig seo agus is ceart é thabhairt as an gcontabhairt sin.”

“Cad í an chontabhairt atá os a chionn, a Thighearna Easboig?”
arsa Colla. “Ar nóin tá fhios ag an saoghal ná féadfadh aoinne an
ghadaigheacht san a chur ’n-a leith.”

“Is fíor ná féadfá-sa ná mise í chur ’n-a leith,” arsa’n Legáid. “Ní
gádh dhúinn ach feuchaint air. Ach feuch conus mar a sheasuighean
an sgéal. Bhí an chailís sa n-érdam agus cúram an érdaim ar Art. Ní
fheacaidh aoinne an chailís ó’n lá a dh’imthigh Art go dtí an lá a
thánag-sa anso. Chuiris-se fios ar an mbosca iarainn an oídhche sin.
Bhí an bosca folamh. Raghaidh an sgéal san amach luath nó mall. Pé áit
’n-a bhfuil Amhlaoibh tá fhios aige go raibh an bosca folamh an oídhche
sin. Neósfaidh Amhlaoibh an sgéal san. Raghaidh an sgéal ó bhéal go
béal. Cad ’déarfar? Cad a bheidh le rádh ach, ‘Ní raibh aoinne chun na
cailíse thógaint ach fear an érdaim.’”

“Tá an sgéal go h-olc, a Thighearna Easboig. Cad is dóich leat is ceart
a dhéanamh?”

“Ní foláir a dhéanamh amach, ar dtúis, nách é Art a fuair an
mhacshamhail do’n eochair ó Mheargach. Dá mbéadh an méid sin socair
bhéadh Art ó bhaoghal. Dá bhféadfá-sa, gan aon nídh do leigint ort,
a chur fhiachaibh ar Art culaith manaigh do chur uime agus dul ag
déanamh gnótha an érdaim, d’fhéadfaí Meargach a thabhairt anuas, fé mar
a thugas-sa anuas cheana é, agus leigint dó radharc fhághail ar Art.
Ansan do neósfadh sé dhúinn ar bh’ é sin an manach a fuair an eochair
nó nár bh’é.”

“Ach, a Thighearna Easboig,” arsa Colla, “ní gádh dul chun na
trioblóide sin i n-aon chor. Tá aithne mhaith ag Meargach ar Art le
fada riamh. Dá mb’ é Art a gheóbhadh an eochair d’ aithneóch’ Meargach
é le linn na h-eochrach a thabhairt dó.”

“Ó, má’s mar sin é,” arsa’n Legáid, “ní gádh dhúinn a thuille de
dhuagh an sgéil a dh’ fhághail. Má deirtear aon fhocal choídhche i
gcoinnibh an tsagairt óig seo mar gheall ar an gcailís glanfaidh
Meargach é. Neósfaidh Meargach nách dó a thug sé an eochair, agus beidh
’fhios ag gach aoinne gur b’é an fear a fuair an eochair a ghuid an
chailís. Ní gádh a thuille de dhuagh an sgéil a dh’fhághail.”

“Ní gádh, a Thighearna Easboig,” arsa Colla, “dhúinn a thuille de
dhuagh an sgéil a dh’fhághail, chómh fada agus a théidhean aon amhras a
bheith ar Art, ach ba mhaith liom, dá bhféadainn é, teacht suas leis an
bhfear a fuair an eochair. Manach ab eadh é do réir mar adeir Meargach.
Bhí eólus na mainistreach go maith aige, agus eólus an érdaim. Bhí
fhios aige an eochair a bheith agam-sa agus gan aon bhreith a bheith ag
aoinne ar í fhághail as mo láimh. Bhí fhios aige gur bh’é Meargach a
dhein í. Cé h-é an fear a dh’fhéadfadh an t-eólus san go léir a bheith
aige agus nách duine des na manachaibh é, agus a chuaidh suas ag triall
ar Mheargach i riocht manaigh?”

“Ní fhéadfadh sé dul suas go Luimneach i riocht manaigh,” arsa’n
Legáid, “gan culaith manaigh a bheith aige le cur uime.”

“Ní féadfadh go díreach,” arsa Colla, “agus cá raibh sí le fághail
aige?”

“An dóich leat,” arsa’n Legáid, “a’ bhféadfá a dhéanamh amach ó-s na
manaigh ar thug aoinne acu culaith manaigh ar iasacht d’ aoinne le
déanaighe? Má cheistighean tú iad air sin seachain agus ná leig uait
aon nídh i dtaobh na cailíse. Dá mbéadh ’fhios ag an mbitheamhnach go
bhfuiltear ar a thóir ní bhéadh aon bhreith againn ar theacht suas
leis.”

“Ní’l agam ach an gnó dhéanamh chómh h-aicilíghe agus d’fhéadfad é,”
arsa Colla.

Ansan do tugadh aghaidh ar ghnóthaíbh eile agus do fágadh an sgéal san
ar an gcuma san.

Do chríochnuigh an Legáid an gnó a bhí aige le déanamh i n-Éirinn.
Ansan chuaidh sé go Ceann Cora agus d’fhág sé slán ag an Árdrígh.
D’fhág sé slán ag teighlach an Árdrígh. D’inis sé do Bhrian cad é an
sgéal áthais a bhéadh aige do’n Phápa nuair a neósfadh sé dhó na neithe
móra a bhí déanta ag Brian do’n Chreideamh i n-Éirinn, agus na neithe
ba mhó ’ná san a bhí i ndán dó a dhéanamh anois nuair a bhí a chómhacht
agus a ghradam agus a dhlighthe i bhfeidhm ar Éirinn go léir. Dúbhairt
Brian leis go neósfadh sé an fhírinne do’n Phápa nuair a neósfadh sé
na neithe sin dhó. Ansan do bhronn Brian seóide uaisle air, agus do
sgaradar.

D’fhág an Legáid slán ag Murchadh, agus d’fhág sé slán ag Gormfhlaith.

Isé focal déanach adúbhairt sé le Colla agus é ag imtheacht amach ar an
loing, ó Inis Cathaigh: “An cuimhin leat, a Cholla,” ar seisean, “an
focal úd adúbhart leat i dtaobh Bhriain agus an nímhe?”

“Is cuimhin, a Thighearna Easboig,” arsa Colla. “Do labhras leis an
Ríghdhamhna. Tá gach nídh socair díreach mar a chómhairlíghis.”

“Labhair airís leis,” ar seisean, “agus inis dó go ndúbhart leat
labhairt airís leis.”

“Déanfad, a Thighearna Easboig,” arsa Colla.

Chuaidh an Legáid ar bórd na loinge agus do ghluais an long amach ó
Inis Cathaigh, siar bhéal na Sionainne, thar Léim Chúchulainn, amach an
fharaige mhór.

Do dhein na manaigh i n-Inis Cathaigh a ngnó do réir na riaghal. Bhí
an sgoluigheacht ins na sgoileanaibh agus na h-úrnuighthe ins na
h-eaglaisibh, an trosgadh agus an treighneas agus gach gnó diadha eile
ar siúbhal mar ba cheart, fé chomairce Sheanáin naomhtha. Bhí Colla go
díchealach agus go dúrthachtach ag feuchaint i ndiaigh gach aon nídh
agus i ndiaigh gach aon duine. Bhí eochair an bhosca iarainn ’n-a
sheilbh féin aige go h-aireach, agus ní fheidir aoinne sa tigh ná go
raibh an chailís dhaor úd istigh go daingean sa bhosca iarainn fé’n
nglas. Ní raibh, ámhthach.



LEABHAR A DÓ.



CAIBIDIOL I.

CÍOS AN ÁRDRÍGH.


Chómh luath agus bhí Brian socair sa n-Árdrígheacht thusnuigh a chíos
ar theacht chuige isteach ó gach aon pháirt d’ Éirinn. Deirtear gur
tugadh Brian Bóramha air mar gheall ar an gcíos a dh’éilimh sé. Ní
dóich liom go bhfuil fírinne sa n-abairt sin. Ní h-é Brian a cheap an
cíos. Bhí cíos an Árdrígh ceapaithe na céadta blian sar a dtáinig Brian
chun na h-Árdrígheachta. Nuair a tháinig Brian chun na h-Árdrígheachta
do chuir gach rígh cúige ag triall air an cíos a bhí ceangailte air,
do réir dlíghe na h-Éirean, do chur ag triall ar Árdrígh Éirean. Deir
cuid de’n tseanachus gur b’é cúis ’n-ar tugadh Brian Bóramha air ’ná
so. Bóraimhe ab ainim do’n bhaile ’n-a raibh ríghtheighlach Bhriain,
ag ceann na cora. Do tugadh, as san, “Ceann Cora” ar an ríghtheighlach
agus do tugadh Brian Bóraimhe ar Bhrian féin toisg é bheith ’n-a
chómhnuighe ar an mBóraimhe. Measaim gur mó an chiall atá leis an
gcaint sin ’ná leis an gcaint eile.

Lá Samhna an lá a bhí ceapaithe i gcómhnuighe riamh chun cíosa an
Árdrígh do chur isteach, agus ’seo mar a bhí an cíos socair:

Ó Chonachtaibh ocht gcéad bó agus ocht gcéad muc.

Ó mhuintir Chorcomaruadh deich gcéad damh agus deich gcéad caoira agus
deich gcéad brat.

Ó Chorcabaoisgne deich gcéad damh agus deich gcéad molt agus deich
gcéad muc agus deich gcéad brat.

Ó mhuintir Chiarruidhe deich gcéad damh agus deich gcéad bó agus deich
gcéad muc.

Ó mhuintir Mhúsgráidhe trí chéad bó reamhar agus trí chéad loilígheach
agus trí chéad muc agus céad brat.

Ó Thír Chonail chúig céad bó agus chúig céad brat.

Ó Thír Eóghain trí chéad muc agus trí chéad ualach iarainn.

Ó Chlann Rudhríghe trí caoghaid bó agus trí caoghaid muc.

Ó Oirghiallaibh céad agus trí fichid bó.

Ó Chúige Laighean trí chéad bó reamhar agus trí chéad muc agus trí
chéad ualach iarainn.

Mar sin dóibh mór-thímpal na h-Éirean go léir. Ní’l curtha síos
anso agam ach fíor bheagán des na cíosanaibh, oiread díreach agus
thaisbeánfaidh an tslígh ar a ndíoltí an cíos, agus an fághaltas cíosa
a bhíodh ag tuitim ar na cineachaibh agus ar na dúthaibh fé leith.

Bhí a gcion de’n chíos ar na Lochlanaigh, leis, an chuid acu a bhí
socair i mbailtibh móra na h-Éirean. Bhí ar Lochlanaigh Bhaile Átha
Cliath trí caoghaid píopa fíona do thabhairt mar chíos d’ Árdrígh
Éirean. Bhí ar Lochlanaigh Luimníghe trí chéad agus trí fichid píopa d’
fhíon dearg a thabhairt mar chíos dó.

B’fhéidir go bhfiafróch’ duine conus fhéadfadh Lochlanaigh Luimníghe
cíos a dhíol le h-Árdrígh Éirean má bhíodar go léir díbeartha a’
Luimneach?

Bhí an chuid acu nár ghéill do Bhrian díbeartha, ach an chuid acu do
ghéill dó agus do gheall bheith dílis dó, do fágadh ann iad. Fear
eagnaidhe, tuisgionach, ab eadh Brian. Daoine go raibh eólus mór
acu ar gach gnó ceannaigheachta ab eadh na Lochlanaigh a bhí ins na
catharachaibh cuan i n-Éirinn an uair sin. Do thuig Brian gur bh’
ana thairbhtheach an rud do mhuintir na h-Éirean ceannaighthe de’n
tsórd san a bheith ins na catharachaibh a bhí ar na cuantaibh. Go
dtabharfaidís isteach ó dhúthaibh iasachta earaí nár bh’ fhéidir a
dhéanamh i n-Éirinn agus go gceannóchaidís ó mhuintir na h-Éirean, le
díol ins na dúthaibh iasachta, na h-earaí a déanfaí i n-Éirinn agus nár
bh’ fhéidir a dhíol i n-Éirinn. Mar gheall air sin iseadh fhág sé na
Lochlanaigh ins na catharachaibh a bhí ar na cuantaibh. D’fhág sé iad i
mBaile Átha Cliath, i bPortláirge, i gCorcaigh, agus i Luimneach, agus
i mbailtibh beaga eile n-a bhféadfadh loingeas teacht isteach chúcha.
Chuir sé fé chíos iad, ámhthach, agus ní raibh aon chur i gcoinnibh an
chíosa acu. Ní raibh an cíos ró throm agus an fhaid a dhíoladar an cíos
bhíodar fé chosnamh Bhriain.

Thagadh an cíos isteach ó Éirinn go léir, gach aon lá Samhna, go
teighlach Bhriain i gCeann Cora. Dob’ uathbhásach an saidhbhreas é.
Ach do caithtí é go léir. Bhíodh suas le trí mhíle bó ann de bhuaibh
ramhara, agus trí chéad déag muc, agus do h-ithtí an fheóil sin go
léir, bhí an teighlach chómh mór san, agus bhíodh oiread san daoine,
uasal agus íseal, ag teacht agus ag imtheacht ann coitchianta. Bhíodh
trí chéad agus chúig cinn fhichid ann de phíopaí fíona, d’ fhíon dearg,
agus trí caoghaid píopa des na fíontaibh eile, agus d’óltí an fíon
go léir, mar bhí féile agus fairsinge i ríghtheighlach Bhriain, agus
saidhbhreas agus uaisleacht, thar gach teighlach Árdrígh d’á raibh i
n-Éirinn ó aimsir Chormaic mhic Airt. Deirtí an uair sin go raibh Brian
ar dhuine des na trí Árdríghtibh ba ghlórmhaire d’á raibh i n-Éirinn
riamh. Conaire Mór mac Eidirsgeóil an chéad Árdrígh dhíobh san, Cormac
mac Airt an tarna h-Árdrígh dhíobh, agus Brian Bóraimhe an trímhadh
h-Árdrígh dhíobh. Choimeád Brian an mhórdhacht san agus an gradam san
agus an chómhacht ríoga san ’n-a lán neart agus ’n-a lán tsoillse an
fhaid a mhair a réim i n-Árdrígheacht na h-Éirean.

Bhí sé ríoga ’n-a phearsan. Fear fionn, árd, deaghchúmtha dob’ eadh
é; fear géagach, fuinneamhail, cuthaigh. Bhí a cheannacha solusmhar.
Bhí éadan leathan, árd, bán air. Bhí srón fhada dhíreach air agus
í beagáinín ró théagartha, ba dhóich leat, do’n chuid eile d’á
cheannachaibh. Ní raibh puínn fhéasóige air agus féasóg dhonn ab eadh
an méid a bhí air sar ar liath sí. An rud a déarfá leis an sróin déarfá
le gach ball eile d’á cheannachaibh é nuair fheuchfá ar gach ball fé
leith dhíobh, .i. go raibh an ball san beagáinín ró mhór; ach nuair
fheuchfá ar a aghaidh i n-aonfheacht chífeá go raibh na ceannacha go
léir do réir a chéile cruinn. Isé rud is mó a thabharfá fé ndeara,
ámthach, ’ná go raibh, dar leat, an iomad báine ’n-a chúntanós. Ansan,
nuair fheuchfá ar a phearsan ba dhóich leat, ar an gcéad amharc, go
raibh na géaga pas beag ró mhór, ró théagartha, do’n chabhail, ach
nuair a thómhaisfeá an cliabh chífeá go raibh an cliabh san níba
théagartha go mór ’ná cliabh aon fhir eile des na fearaibh a bhí ar a
theighlach. Ansan ar ball, ní ró mhór an iongnadh a bhéadh ort nuair a
chífeá a chlaidheamh aige ’á chasadh i dtreó gur dhóich leat ná béadh
meaghchaint slaite ann, agus nuair a bhéarfá ad’ láimh féin ar an
gclaidheamh gcéadna go gcaithfeá do dhá láimh a chur ar an ndornchur
chun é chasadh i n-aon chor. Thuigfeá ad’ aigne ansan gur bh’ é téagar
agus neart na ngéag fé ndeara do’n chabhail feuchaint chómh caol.

Bhí an croídhe agus an aigne agus an mheabhair chinn, agus an tuisgint,
agus an fhoidhne, agus an fhaidearaídhe, agus an géire inntleachta,
chómh maith ar gach aon tsaghas cuma le neart an chuirp agus na ngéag.

Nuair a bhíodh an fear san ag riar na slógh agus ’ghá gcur i
n-íodhnaibh catha agus nuair a labhradh sé leis na fearaibh, do
h-airightí an uile fhocal uaidh go h-árd agus go glan, ó cheann ceann
de pháirc an chamtha; agus i spéirlinn catha, dá labhradh sé árd,
ag stiúrughadh na bhfear nó ’ghá ngríosadh chun an chómhraic, do
mhothuigheadh na fir a bhíodh i n’ aice píoparnach ’n-a gcluasaibh, bhí
a leithéid sin d’uchtach aige agus a leithéid sin de neart ’n-a chliabh
agus ’n-a cheann agus ’n-a ghuth. Nuair a labhradh an guth san i lár
an chatha do chritheadh an namhaid, agus is minic a bhaineadh fuaim an
ghutha san a misneach díobh agus go n-iompuighdís agus go dteithidís.
Níor bh’ aon iongnadh an fear san do ghabháil tré shlóightibh namhad
mar a ghaibh, agus é theacht chun Árdrígheacht na h-Éirean mar a
tháinig.

Bhí ana dheabhramh agá mhac, Murchadh, leis. Bhí an téagar céadna ag
Murchadh ins na géagaibh, agus an fheuchaint chaol sa chabhail aige
mar gheall ar théagar na ngéag. Bhí sé i n-aigne Dhúlainn Óig agus i
n-aigne na bhfear eile n-a raibh aithne acu ar an mbeirt, gur throime
agus gur threise agus gur bh’fhearr d’fhear Murchadh ’ná a athair an lá
b’fhearr a bhí an t-athair.

Bhí an bheirt tréan go maith. Bhí fir thréana ar Dhál gCais, agus d’
admhuighdar go léir ná raibh aon bhreith riamh ag aon fhear eile acu ar
aoinne de’n bheirt sin.



CAIBIDIOL II.

MEARBHALL AIGNE.


Nuair a bhí Brian socair sa n-Árdrígheacht do thusnuigh breis des na
h-uaislibh ar bheith ag teacht go Ceann Cora as gach áird i gcian
agus i gcómhngar. Níor bhfada go mb’ éigean tuille slíghe dhéanamh sa
ríghtheighlach. B’éigean an ríghtheighlach do chur i méid. B’éigean
tighthe nua do chur suas, i n-aice an tíghe mhóir, i dtreó, nuair a
thiocfadh rígh cúige nó priúnsa nó fear léighinn, go bhféadfaí é chur
chun cómhnuighthe ar a shuaimhneas, pé fada gairid ba mhaith leis
fanmhaint.

Chuir an obair sin tuille gnótha ar Mheargach agus ar na ceárdaidhthibh
a bhí ag obair aige. D’á éaghmuis sin, chómh luath agus bhí Brian i
n’ Árdrígh ar Éirinn bhí na ríghthe eile, ríghthe na gcúigí, ag cur
fios go Ceann Cora ar gach aon tsaghas airm. Ní raibh aon mheas ar
chlaidheamh ná ar shleagh ná ar thuaigh mura bhféadfaí a rádh gur i
gCeann Cora, i gceártain Mheargaigh, a deineadh iad. Do chuir san,
leis, tuille gnótha ar Mheargach. B’ éigean dó tuille gaibhní agus
tuille de gach aon tsaghas ceárdaithe do chur ag obair. Bhí cúram mór
air, ach bhí nídh ar a aigne ba mheasa dhó chuige ’ná an cúram, d’á
mhéid é. Bhí fhios aige go raibh an chailís dhaor úd guidithe as an
mainistir agus gur bh’ é féin fé ndeár é. Bhí fhios aige gur dhein
sé beart shímplídhe nuair a thug sé an mhacshamhail úd na h-eochrach
isteach i láimh aoinne le breith síos ag triall ar Cholla. Bhí fhios
aige go raibh sé ceart aige féin dul síos agus í thabhairt isteach i
láimh Cholla féin. Dá ndeineadh sé mar sin thiocfadh an fhírinne amach
láithreach, agus ní guidfí an chailís.

Bhí sé ag machtnamh ar an méid sin ó’n lá a bhí an Legáid ag caint leis
agus d’á mhéid machtnamh a dhein sé ar an sgéal iseadh is mó a bhí an
sgéal ag breith ghreama ar a chroídhe. Bhí an sgéal ’á chur amú ar a
ghnó agus ag baint codla na h-oídhche dhé. Níor bh’ fhéidir dó labhairt
le h-aoinne ’n-a thaobh, ná cómhairle dh’iaraidh ar aon duine de’n
mhuintir a bhí ’n-a thímpal, ná ar aon duine de theighlach Bhriain, le
h-eagla gur tuille díobhála a dhéanfadh sé. Fé dheire shocaruigh sé
ar dhul síos agus ar labhairt le Colla féin. Chuaidh sé síos agus do
labhair sé le Colla.

“Feuch, a Athair,” ar seisean, “tá mo chroídhe briste ó bheith ag
machtnamh ar an gcuma úd ’n-ar deineadh amadán díom i dtaobh na
h-eochrach agus i dtaobh na cailíse. Ní fhéadfainn fanmhaint a thuille
gan teacht chun cainte le t’ onóir. Ní foláir rud éigin a dhéanamh chun
teacht suas leis an mbitheamhnach, pé h-é féin. Brisfidh mo shláinte nó
imtheóchad as mo mheabhair mura ndeintear rud éigin.”

“Tá m’ aigne féin chómh suaithte le t’ aigne-se mar gheall air, a
dhuin’uasail,” arsa Colla, “agus dá mbéinn ag machtnamh go ceann
bliana air ní dóich liom go bhféadfainn cuimhneamh ar cad is ceart a
dhéanamh. Dá dtagadh an t-Árdrígh chúgham anso agus go ndéarfadh sé
gur mhaith leis an chailís a dh’fheisgint, cad a bhéadh agam le rádh
leis? B’fhéidir go ndéarfadh sé i n’ aigne féin go bhfuil an chailís
sin ró dhaor chun í fhágáilt anso. Níor bh’ aon iongnadh liom go
ndéarfadh. B’fhéidir go dtuigfeadh sé i n’ aigne gur cheart cailís
chómh luachmhar a thabhairt do phríomh-eaglais na h-Éirean. Gur mhaith
an tseóid í d’ Árdrígh Éirean le bronnadh ar phríomh-eaglais Éirean,
ar eaglais Árdmhacha. Is ar eaglais Árdmhacha ba cheart í bhronnadh.
Siné a déarfadh aoinne a chífeadh í. Táim mar a bhéinn i n-uisge
bheirithe ó fuair Brian an Árdrígheacht agus ná feadar cad é an neómat
a bhéadh sé chúgham isteach ’ghá rádh gur mhaith leis an chailís sin a
dh’fheisgint. Is truagh chráidhte nár choimeád sé í an chéad lá agus
gan i thabhairt i n-aon chor dúinn!”

“Cad déarfá, a Athair,” arsa Meargach, “dá dtéidhinn agus an sgéal a
dh’innsint do Mhurchadh ó thusach go deire?”

“Caithfear an sgéal a dh’innsint gan a thuille ríghnis, dó féin nó do
Bhrian,” arsa Colla. “D’innseas féin an sgéal do’n Legáid, mar is
eól duit. Dá n-iartí an chailís orm an fhaid a bhí an Legáid anso do
neósfadh an Legáid do’n Árdrígh cad a bhí imthighthe uirthi. Bhéadh an
Legáid idir mé agus an t-Árdrígh agam. Anois tá an Legáid imthighthe
agus tá sgannra orm le h-eagla go n-iarfaí an chailís orm. Má deir
Brian, ‘Cad ’n-a thaobh nár innsis dúinn láithreach go raibh sí
imthighthe?’ cad a bheidh le rádh agam? Déarfar gur breagh a thugas
uain do’n bhitheamhnach ar imtheacht slán agus an chailís a bhreith
leis agus do chur ó aon fhághail a bheith ar í thabhairt thar n-ais.”

“B’fhéidir, a Athair,” arsa Meargach, “go mbéadh sé chómh maith againn
dul chun cainte le Murchadh agus an sgéal a dh’innsint dó ó thusach
go deire. Mise fé ndeár an t-olc go léir. Ní raibh aon cheart agam
gan teacht anso chun cainte leat-sa sar ar thugas uaim an eochair!
Ní fheadar an tsaoghal cad d’ imthigh orm agus a leithéid de ghnó
leanbaidhe dhéanamh. Nuair a chonac an aibíd agus an cochal do baineadh
de m’ chosaint mé glan.”

“Is uathbhásach an sgéal é,” arsa Colla. “Ní fheadar an tsaoghal cá
dtáinig an aibíd. Thaisbeáin an Legáid na manaigh go léir duit agus
dúbhairt sé go ndúbhraís nár bh’ aoinne acu a bhí ann.”

“Dúbhart,” arsa Meargach, “agus dob’ fhíor dhom é. Ní h-aoinne acu a
bhí ann.”

“Ní miste dhom a dh’innsint duit,” arsa Colla, “go raibh sórd droch
amhrais ag an Legáid ar an sagart óg so againn, ar an Athair Art mac
Duibh, ach dúbhart-sa leis dá mba dhó san a thabharfá-sa macshamhail na
h-eochrach go n-aithneófá é.”

“D’ aithneóchainn, a Athair,” arsa Meargach. “Tá a lán des na manaigh
atá anso agus d’ aithneóchainn iad, leis. An manach gur thugas an
eochair dó ní fheaca roimis sin é ná ó shin.”

“Ní baoghal go bhfeacaís ó shin é,” arsa Colla, “agus ní dócha gur
baoghal go bhfeicfir airís é má fhéadan sé coimeád as do radharc. Is
dóich liom d’á luathacht a bheidh an sgéal go léir innste do Mhurchadh
againn gur b’ eadh is fearr é.”

D’imthigh an bheirt suas go Luimneach agus as san go Ceann Cora.
Fuaradar caoi ar chaint a dhéanamh le Murchadh agus d’innseadar dó
gach nídh fé mar a thuit amach, i dtaobh na cailíse. Cheistigh sé
iad go dlúth, díreach mar a cheistigh an Legáid Colla. D’á fheabhas
a cheistigh sé iad, ámhthach, iseadh ba mhó a chuaidh an sgéal i
n-aimhréidh air agus iseadh ba dheacara dhó aon tuairim a thabhairt do
cé r’ bh’ é an bitheamhnach. Dúbhairt sé leó gur bh’fhearr gan an sgéal
do leigint amach.

“Isé mo thuairim láidir,” ar seisean, “pé h-é an bitheamhnach, ná
fuil sé ró fhada uainn an neómat so, agus go bhfuil sé ag faire go
dlúth orainn feuchaint cad a dhéanfaimíd. Ní h-aon duine iasachta é.
Thaisbeáin sé an iomad eóluis. Bhí fhios aige cá raibh an chailís i
gcoimeád, agus bhí fhios aige cá raibh an eochair, agus bhí fhios
aige cé r’ bh’ é an gabha a dhein an eochair. Is iongantach an bob
a bhuail sé ort, a Mheargaigh!” ar seisean, ag cur sgeartadh gáire
as.--“Má airighim-se aon fhocal ó m’ athair,” ar seisean, “’ghá rádh
gur mhaith leis an chailís a dh’fheisgint, nó gur mhaith leis í chur go
h-Árdmhacha, cuirfidh mé dhé é. Ní mór dhúinn go léir bheith ag faire
coitchianta feuchaint an bhfaighmís aon phioc de radharc ná de bhalaith
an bhitheamhnaigh.”

Chuir an méid sin aigne na beirte chun suaimhnis mórán. Tháinig
Meargach go Luimneach chun a ghnótha, agus tháinig Colla abhaile chun
na mainistreach.

Nuair fhágadar Murchadh do chrom seisean ar mhachtnamh. Thuig sé
áilneacht na cailíse agus a daoire. Bhí fhios aige, pé r’ bh’ é
an bitheamhnach, go ndéanfadh an chailís sin fear saidhbhir dé i
gcaitheamh a shaoghail, dá bhféadadh sé í dhíol, agus go ndéanfadh sí
daoine saidhbhre d’á shliocht ar feadh seacht nglún. Bhí fhios aige nár
bh’ fhéidir í dhíol i n-Éirinn: Dá gceannaightí í i n-aon mhainistir
ná i n-aon eaglais i n-Éirinn go n-aireófí teacht tháirsí go luath,
ó bhéal go béal, ameasg ríghthe agus daoine, ar fuid na h-Éirean go
léir. Bhí fhios aige, d’á bhrígh sin, nár bh’fhéidir í dhíol gan í chur
amach a’ h-Éirinn. Tré cheannaighe éigin Lochlanach a caithfí san do
dhéanamh. Bhí gach aon bhaoghal, dar leis, go raibh san déanta cheana.
Bhí an iomad aimsire fághalta ag an mbitheamhnach, agus do réir an
bhuib a bhuail sé ar Mheargach níor bhitheamhnach é do thabharfadh aon
fhaillígh sa n-aimsir a tugadh dó. Má bhí an chailís imthighthe thar
faraige ní raibh ann ach fiantas, dar leis, bheith ag cuimhneamh ar
theacht suas léi go deó. “Ach ní’l agam le déanamh ach bheith ag faire
chúgham,” ar seisean i n’ aigne féin.

“Ní chuirfinn thar mo leasmháthair é!” ar seisean, a’ machtnamh eile.
“Is aici bhí an chailís i gcoimeád sar ar cuireadh síos í go h-Inis
Cathaigh. Agus is cuimhin liom go maith nách le h-aon deagh-thoil
a sgar sí leis an seóid uasail. Ach cé r’ bh’ é an manach? Agus cá
bhfuair sé an aibíd agus an cochal má ba mhanach bréige é? Conus a
fuair sé amach gur bh’ é Meargach a dhein an eochair? Ní dócha go
gcuirfeadh sí féin aibíd agus cochal uímpi----Ach cad é sin agam ’á
rádh! D’aithneóch’ an gabha í láithreach. Má ’sí a dhein an gníomh,
agus go deimhin, a rígan, ní chuirfinn-se thort é, bhí duine éigin
aici chun na h-oibre dhéanamh di. Cé r’ bh’ é an duine sin?----Ní
fheadar an tsaoghal. Ní’l agam ach bheith ag faire chúgham.----Ach
caithfear feuchaint ad’ dhiaigh go géar, a rígan, i neithibh eile leis.
Ní gan chúis a thug an Legáid an foláramh deirineach so dhom agus é ag
imtheacht, tar éis an fholáraimh chéadna thabhairt dom tamal roimis
sin. Ó, ambasa ní dhéanfaidh sé an gnó dhom aon mhíogarnach a theacht
orm.”



CAIBIDIOL III.

“LADY, DOST THOU NOT FEAR TO STRAY.”


Cuid de’n chéad ghnó a dhein Brian, chómh luath agus bhí sé socair
daingean sa n-Árdrígheacht, ab eadh na h-eaglaisí a bhí loitithe i
ndiaigh na Lochlanach do dheisiughadh agus do shlánughadh agus do chur
i dtreó airís. Chuir sé suas an eaglais mhór i gCill Dálua; agus an
eaglais i n-Inis Cathaigh; agus dhein sé athnuachaint ar an eaglais
i dTuaim Gréine. Dhein sé bóithre móra ó thaobh taobh agus ó cheann
ceann d’ oileán na h-Éirean, agus dhein sé drochaid bhreaghtha leathana
láidire ins na h-áiteanaibh ’n-a dtéidheadh na bóithre sin treasna
aibhní, i dtreó gur dhein sé tairbhthe ana mhór do’n phoibilidheacht,
mar gur chuir sé ar chumas daoine dul ar chuardaibh fada gan an iomad
trioblóide. Bhí áthas mór ar an bpoibilidheacht mar gheall ar na
h-oibreachaibh sin.

Dhein sé dúna agus daingeana láidire, leis, i n-a lán áiteana, agus
chuir sé buidheana maithe láidire fear isteach ins na dúnaibh sin agus
ins na daingeanaibh sin, mar lucht coimeádta, i dtreó go mbeidís ann
i gcómhnúighe chun na tíre do chosaint agus chun smacht an Árdrígh do
chur i bhfeidhm ar aon duine, nó ar aon aicme daoine, do mheasfadh an
smacht san do mhilleadh. Do neartuigh sé ar an gcuma san ríghtheighlach
Chaisil, agus ríghtheighlach Cheanfheabhrad, agus an ríghtheighlach
i n-Inis Locha Cé, agus an ríghtheighlach i n-Inis Locha Guir, agus
an ríghtheighlach i nDún gCrot, agus mórán eile de dhúnaibh agus de
ríghtheighlachaibh ar fuid na h-Éirean, agus chuir sé na buidheana fear
isteach ionta chun iad a choimeád agus do chosaint. Do neartuigh san a
chómhacht féin go mór ar fuid na h-Éirean go léir, i dteannta sgáth
agus eagla do chur ar a namhaid, amuich agus i mbaile.

Chuir sé lucht léighinn agus eóluis ag sgrúdadh agus ag breithniughadh
na sean dlighthe agus ’ghá dtabhairt chun soluis, an chuid acu a bhí
imthighthe a’ cuimhne; agus fé mar a chonaic sé gádh leó, chuir sé i
bhfeidhm airís aon chuid acu a bhí imthighthe a’ feidhm le faillígh nó
de thoradh aimsire. Níor ró dheacair dó san a dhéanamh. Bhí a leithéid
d’uraim i gcómhnuighe riamh ag an nGaedhal do dhlígh na rígheachta nár
ghádh a dhéanamh ach a chur i n-iúil dó go raibh an dlígh ann chun a
chur fhiachaibh air an dlígh do chómhlíonadh. Bíon iongnadh anois ar
sgoláirthibh nuair a chíd siad ná raibh aicme áirighthe, ceapaithe
chun na dlígh chur i bhfeidhm, i n-Éirinn fadó. Is dóich leó, agus is
fiór dhóibh é, gur bh’ obair bhaoth dlígh dhéanamh dos na daoine atá
ar an saoghal anois, ná bheith ag brath air go ndéanfaidís an dlígh
sin do chómhlíonadh, mura gceapfaí aicme láidir chun a chur fhiachaibh
ortha an dlígh chómhlíonadh. Ní thuigid siad conus a fhéadadh dlighthe
dhéanamh i n-Éirinn fadó agus ansan a dh’fhágáilt fé-s na daoine féin
na dlighthe do chómhlíonadh. Do féadtí san do dhéanamh mar, chómh luath
agus thuigeadh an phoibilidheacht an dlígh bheith ann, do chuireadh
toil phoibilidhe na ndaoine fhiachaibh ar gach duine fé leith an
dlígh do chómhlíonadh. B’ fhearr le gach duine fé leith, go mór, an
dlígh do chómhlíonadh ’ná fulang leis an ndroch mheas phoibilidhe
a bhéadh air dá bhfeiceadh na daoine é ag tabhairt droch mheas nó
tarcaisne do’n dlígh. Tá soluídí maithe againn ar fheidhm de’n tsórd
san sa n-aimsir seo féin. Má théidhean nós áirighthe i bhfeidhm ar an
bpoibilidheacht anois féin feuch cá bhfuil an duine fé leith go mbeidh
sé de mhisneach aige an nós san do bhriseadh! Aigne phoibilidhe na
ndaoine isí chuireadh dlighthe i bhfeidhm i n-Éirinn fadó, agus is
fearr a chuireadh sí i bhfeidhm iad, agus is iomláine, ’ná mar a thagan
le neart armála dlighthe chur i bhfeidhm anois.

Ná measadh aoinne, ámhthach, ná bristí dlighthe i n-Éirinn fadó. Do
bristí go deimhin. Ach nuair a thagadh an t-é ar a ndéintí an éagcóir,
os cómhair an bhreithimh, agus nuair a thugadh an breitheamh a bhreith,
do glactí an bhreith ar gach taobh agus do déintí d’á réir. Bhí sé
daingean i n-aigne na ndaoine, aoinne ná taisbeánfadh an uraim sin do’n
dlígh ná béadh an rath air. Níor ró dheacair dlighthe fóghanta do chur
i bhfeidhm ameasg daoine de’n tsórd san.

Dhein Brian nídh eile do chabhruigh go mór leis chun na ndlighthe do
chur i bhfeidhm. Ó’n lá a ghlac sé arm gaisge, agus gan é ach chúig
bliana déag, do thaisbeáin sé, ’n-a ghníomharthaibh agus ’n-a bhéasaibh
agus ins gach aon tsaghas deighleála idir é féin agus daoine eile, go
raibh beann thar bár aige ar an gceart, ná déanfadh sé éagcóir ar aon
Chríostaidhe, pé ’cu caraid nó namhaid é, pé ’cu íseal nó uasal é. Do
tugadh an méid sin fé ndeara. Ansan, fé mar a leath cómhacht Bhriain
agus fé mar a mhéaduigh a chreideamhaint, do dhein daoine eile, uasal
agus íseal, aithris air. Ar ball, bhí acu go léir, nó dúbhradar go léir
go raibh acu, beann thar bár ar an gceart, fé mar a bhí ag Brian. Do
glacadh an ceart ’n-a nós acu. Ansan bhí neart an nóis ag cur le neart
an chirt. Bhí neart eile ag cur leis an dá neart san. B’é neart é sin
’ná neart an Chreidimh.

Ná bíodh aon iongnadh ar aoinne gan aon ghádh a bheith le neart armála
chun dlighthe chur i bhfeidhm nuair a bhí na trí nirt sin, neart cirt,
agus neart nóis, agus neart Creidimh, ag oibriughadh as acfuinn a
chéile chun dlighthe chur i bhfeidhm.

Tugaimís fé ndeara cad a thuit amach do Bhrian i n-aon phúnc amháin
de’n cheart agus de’n bheann a bhí aige ar an gceart. Chonaic gach
aoinne go raibh aon bheart amháin éagcóra ná ceadóchadh Brian ar aon
tsaghas cleas ná résún. B’í beart éagcóra í sin ’ná masla thabhairt
do mhnaoi. Chonaic na fir go léir, íseal agus uasal, go raibh gráin
gan teóra ag Brian ar ghníomharthaibh de’n tsórd san. Mar gheall ar an
uraim a bhí acu do Bhrian do dhein na fir go léir, uasal agus íseal,
aithris air sa nídh sin, leis. Má b’ uasal an rud do Bhrian an ghráin
sin a bheith aige ar ghníomharthaibh de’n tsórd san, dob’ uasal an rud
é, dar leó, d’ aon fhear. As san dúbhairt gach fear go raibh gráin
aige féin ar ghníomharthaibh de’n tsórd san. As san do thug gach fear
mar bhéas dó féin bheith ag maoidheamh as nár thug sé riamh “masla ná
tarcaisne do mhnaoi.” Do lean an aithris ar Bhrian, agus do lean an
chaint, agus do lean an maoidheamh. As san do neartuigh an nós agus
do tugadh fé ndeara, ar fuid na h-Éirean, ná deineadh fir Bhriain
gníomhartha de’n tsórd san. Fé mar a leath cómhacht Bhriain do leath na
nósa a bhí ag fearaibh Bhriain. Ar ball do tugadh fé ndeara ná deintí
na gníomhartha gráinneamhla úd i n-aon bhall i n-Éirinn.

Ansan, nuair a thagadh Niamh agus a h-athair go Ceann Cora, agus nuair
a chíodh na ríghthe óga Niamh, do chuimhnighdís ar an uaisleacht agus
ar an nósmhaireacht a bhí tagaithe ar Ghaedhlaibh Éirean go léir agus
deiridís eatartha féin:--“Níor mhiste dhi slat ríoga do thógaint ’n-a
láimh, agus fáinne óir i mbara na slaite, agus siúbhal ’n-a h-aonar ó
Thonn Clíodhna go Dún Sobhairce, agus ní baoghal go ndéanfadh aon fhear
Gaedhlach, uasal ná íseal, oiread agus focal neamh-uramach do labhairt
léi.”

Dúbhradh an chaint sin, nó caint de’n tsórd, chómh minic sin, agus do
tuigeadh chómh maith san fírinne na cainte, gur measadh, ’n-a dhiaigh
san, nuair a bhí Brian agus Niamh agus an chuid eile acu sa n-iúir, nár
chaint a bhí sa sgéal ach gur dhein óigbhean uasal éigin an siúbhal
san, ’n-a h-aonar, ó Dhún Sobhairce go Tonn Clíodhna, agus an tslat
’n-a láimh aici agus an fáinne óir ar an slait, agus ná fuair sí ar
an slígh ach an uraim agus an onóir ba mhó a dh’fhéadfaí a thabhairt
di. Do lean an sgéal ar an gcuma san i seanachus na h-Éirean go dtí go
dtáinig an file Gallda, Ua Mórdha, agus gur chúm sé an dán úd:--

    “Lady, dost thou not fear to stray, &c.”

Is fiú an sgéal san machtnamh a dhéanamh air. Is ’mó rígh agus ímpire
n-a bhfuil cúntas ortha i seanachus an domhain agus n-a bhfuil
moladh mór ar a ngníomharthaibh agus ar a ngradam, ar an gcuma ’n-ar
chuireadar tíortha fada fairsinge fé smacht a lámh, agus ar an gcuma
’n-ar chuireadar, má ba ríghthe fóghanta iad, dlighthe tairbhtheacha
i bhfeidhm. Ní dóich liom, ámhthach, go bhfeaca riamh fós d’á
thabhairt, ar obair ná ar shaothar aon rígh ná aon ímpire acu, moladh
de shaghas an mholta so a thugan an sgéal seanachais seo ar Bhrian.
Ní nósmhaireacht, ná macántacht, ná gníomhartha onóracha, ná uraim
do bhantracht, is gnáth ag leanmhaint slógh agus cogaidh agus armála
agus cathana fuilteacha. Neamh-shuim ins na neithibh sin iseadh is
gnáth ’á leanmhaint riamh. Neamh-shuim i ngach deagh-nós, neamh-shuim
i gceart an fhir thall, neamh-shuim sa n-uraim is dual do mhnáibh; an
beithigheach allta ’ghá thaisbeáint féin sa duine; gabháil do chosaibh
ins gach dualgas d’á mbainean le dlígh, le deagh-nós, le Creideamh;
siniad na neithe is gnáth ag leanmhaint cogaidh agus cómhraic agus
cathana fuilteacha.

Ní raibh Brian riamh, ó táinig sé i n-aois a chúig mblian ndéag,
ach sáidhte i gcogaíbh. Bhí a ghaolta go léir chómh sáidhte ins na
cogaíbh agus bhí sé féin. I n-aimhdheóin na gcogaí go léir do thuill
Brian agus a shlóighte an moladh atá sa sgéal úd i dtaobh na mná
óige agus i dtaobh na h-onóra a fuair sí ar feadh na slíghe go léir
ó Dhún Sobhairce go Tonn Clíodhna. Tá buadh ag Brian sa méid sin ar
chómhachtaibh agus ar ríghthibh agus ar ímpiríbh an domhain riamh.

Táimíd anois ag dul sa deichmhadh céad blian ó fuair Brian agus a
shlóighte an buadh san. Do choimeád ár sínsear cuimhne air. Thugadar
dúinne an cuimhne sin le coimeád. Is ceart dúinn greim daingean a
choimeád air. Caithtear go minic ins na súilibh orainn ná fuil aon
nídh ag baint le n-ár sínsear gur féidir dúinn aon mhaoidheamh ró mhór
a dhéanamh as. Tá againn, i sgéal na mná óige sin, cúis mhaoidhte
agus adhbhar creideamhna ná fuil a leithéid le fághail i seanachus
aon tíre eile fé luighe na gréine indiu. Tá ceangailte orainn, ní
h-amháin cuimhne choimeád ar an adhbhar creideamhna san, ach fós beart
a dhéanamh d’á réir.



CAIBIDIOL IV.

UISGE-FÉ-THALAMH.


Bhíodh Murchadh go minic abhfad ó Cheann Cora ag feuchaint i ndiaigh
gnóthaí na h-Árdrígheachta fé chómhairle a athar. Nuair a bhíodh sé
imthighthe ó Cheann Cora bhíodh sgannra air le h-eagla go ndéanfaí aon
droch ghníomh a gan fhios dó. Bhí an fear frithálmha ceapaithe aige
chun frithálmha ar an Ardrígh, mar ba cheart agus mar ba ghnáth do réir
nósa na h-aimsire sin. Ach cá bh’ fhios dó, dar leis, ná go nglacfadh
an fear frithálmha breab dá ndéintí breab mhaith a thairisgint dó.
Thuig sé i n-aigne gur i gcoinnibh mná a bhí ar an bhfear an cluiche
dh’imirt, i gcoinnibh na mná ba bhreaghtha agus ba mheasa agus ba
ghéire d’á raibh i n-Éirinn an uair sin. Cá bh’fhios dó, dar leis,
cad iad na cleasa dh’imireóch’ sí ar an bhfear dá mba rud é go
dtuigfeadh sí nár bh’fhéidir é bhreabadh. Chonaic an Legáid a diabhal
coímhdeachta. Cá bh’ fhios cad é an congnamh a thabharfadh an diabhal
coímhdeachta san di i n-aon droch ghnó a bheartóch’ sí a dhéanamh.

“Ní h-aon mhaith,” ar seisean i n’ aigne féin, “bheith ag brath air
go bhféadfadh fear frithálmha bheith maith a dhóthin dí féin agus d’á
diabhal coímhdeachta. Caithfidh mé bean a chur ag tabhairt aire dhi.”

Ní fhéadfadh sé cuimhneamh ar aon mhnaoi chun na h-oibre sin ach ar
Niamh. Bhí fhios aige dá mbéadh Niamh i n-aice an Árdrígh, agus a fhios
a bheith aici cad chuige go raibh sí ann, nár bhaoghal go bhféadfadh
Gormfhlaith aon droch nídh dhéanamh a gan fhios di. D’ imthigh sé féin
siar go h-Uíbh Máine. Do labhair sé le Niamh. D’inis sé dhi ó thusach
go deire an sgéal go léir.

“Ní fhéadfainn-se dul go Ceann Cora agus fanmhaint ann, a rígh,” arsa
Niamh. “Ní fhéadfainn imtheacht ó m’ athair féin.”

“Ní’l t’ athair-se i n-aon chontabhairt, a rígan,” arsa Murchadh. “Ní
mar sin do m’ athair-se. Tá sé i gcontabhairt mhór. Dá bhféadainn féin
fanamhaint sa bhaile ní dóich liom go mbéadh aon bhaoghal air. Tá an
iomad eagla aici rómham-sa. Nuair a bhím as baile bíon gach aon nídh
ar a toil aici, agus ní bhíon aon eagla aici roim aoinne. Ní’l aon
phioc d’á fhios agam’ athair go bhfuil aon chontabhairt os a chionn. Dá
neósfaí dó é ní fhéadfaimís é chosaint. Do leigfeadh sé amach an sgéal,
mar ní chreidfeadh sé focal dé. Tá fhios aige nách bean ró mhaith í,
ach ní chreidfeadh sé i n-aon chor go ndéanfadh sí aon iaracht ar é
chur chun báis. Dá n-abradh aoinne leis go ndéanfadh, is amhlaidh a
thiocfadh fearg air. Déarfadh sé gur le corp droch aigne a déarfadh
aoinne a leithéid. Thuigfeadh sé, dá mba ná béadh aon chúis eile aici
le gan an gníomh san a dhéanamh, go seachnóch’ sí é ar mhaithe léi
féin. Go gcuirfeadh bás an Árdrígh í féin as an Árdríganacht. D’á
éaghmais sin, bean ró ábalta iseadh í. Tá curtha ’n-a luighe aici ar
aigne m’ athar ná fuil aon nídh is fearr léi ’ná é mhaireachtaint
abhfad, mar d’á fhaid a mhairfidh sé gur b’eadh is sia a bhéad-sa gan
teacht sa n-Árdrígheacht. Caithfear an t-aireachas a dhéanamh ar m’
athair a gan fhios dó, a Niamh.”

“Ní fheadar, a rígh,” arsa Niamh, “an bhfuil aon bhaoghal go mbéadh
dearmhad ort-sa féin sa sgéal.”

“Cad é an dearmhad a dh’fhéadfadh a bheith orm, a rígan?” ar seisean.

“Ba dhóich liom,” ar sise, “go bhfuil gach aon deabhramh ar an gcaint
sin a dúbhraís i dtaobh an ruda atá curtha ’n-a luighe aici, mar a
deirir, ar aigne t’ athar. D’á fhaid a mhairfidh t’athair iseadh is sia
a bheidh Gormfhlaith ’n-a h-Árdrígain agus iseadh is sia a bhéir-se gan
teacht sa n-Árdrígheacht. Má chuirean sí féin chun báis é cuirfidh sí í
féin as an Árdríganacht láithreach, agus déanfaidh sí Árdrígh dhíot-sa.
Tá fhios aici go maith nách baoghal go nglacfaid fir Éirean aoinne eile
i n’ Árdrígh. B’fhearr léi í féin do bháth ’ná thusa dh’fheisgint sa
n-Árdrígheacht. Sin dá dhíobháil mhóra aici ’á dhéanamh di féin leis an
ngníomh. Cá bhfuil an tairbhthe, a rígh?”

“Tá sé chómh maith agam an sgéal go léir a dh’innsint duit, a
Niamh,” arsa Murchadh, “ach is fé riún atáim ’á innsint duit. Tá
níos mó go mór d’ fhios a gnótha agam-sa ’ná mar is dóich léi. Tá,
mar is eól duit, a mac ’n-a rígh ar Lochlanaigh Bhaile Átha Cliath.
Tá uisge-fé-thalamh aici ’á dhéanamh le fada riamh a d’iaraidh go
bhfaghadh na Lochlanaigh buadh agus go mbéadh a mac féin i n’ Árdrígh
ar Éirinn. Éire ag Lochlanaigh agus Sitric i n’ Árdrígh. Siné atá
uaithi. Ní fheadair aoinne beó cad é an t-uisge-fé-thalamh a dhein sí
chuige sin i gcaitheamh na h-aimsire roim chath Gleanna Mháma. B’ shiné
fé ndeár na Lochlanaigh a bheith chómh líonmhar sa chath san agus an
cath a bheith chómh dian, chómh fuilteach. Bhí sí deimhnightheach go
mbéadh buadh an chatha san ag Lochlanachaibh agus ná tiocfadh Brian ná
aoinne eile againn beó ó’n gcath. Tá an t-uisge-fé-thalamh céadna ar
siúbhal anois airís aici. Is dóich léi ná fuil fhios agam-sa é. Tá níos
mó go mór d’ fhios a gnótha agam ’ná mar is dóich léi. Tá rígh Lochlan
ag gleusadh armála agus ag déanamh loingeas agus ’á gcur ar uisge.
Tá muintir na h-Ioruaidhe ’ghá ngleusadh féin chun cogaidh, ach ní
h-innstear cad é an cogadh é ná cad chuige an gleusadh. Tá ollmhúchán
ar siúbhal ar oileán Mhanain agus i n-oileánaibh Alban agus thuaidh
i n-Ínsibh Orc. Ní deir aoinne focal i dtaobh cad é an bun atá leis
an obair go léir agus leis an ollmhúchán go léir. Tá fhios agam-sa
go maith cad é an bun atá leis an ollmhúchán. Tá Gormfhlaith agus a
mac, rígh Lochlanach Átha Cliath, ag déanamh a ndíchil ar gach aon
tsaghas cuma chun bheith ollamh ar chath uathbhásach eile do bhualadh
ar son Árdrígheachta na h-Éirean chómh luath agus gheóbhaid siad an
chaoi cheart air. Dá bhfaghadh m’ athair bás díreach nuair a bhéadh an
t-ollmhúchán críochnuighthe acu, do thiocfadh san agus a dtoil isteach
le n-a chéile go h-áluinn.”

“Tuigim thú, a rígh,” arsa Niamh. “Agus dá mba ná béadh aon fhonn ar t’
athair bás d’fhághail an uair ba mhaith leó é dh’fhághail báis, isé do
mheas go dtabharfadh Gormfhlaith congnamh dó chun báis a dh’fhághail.”

“Táim deimhnightheach dé, a rígan,” arsa Murchadh. “Dá mbéadh a gcuid
ollmhúcháin curtha chun cinn acu agus iad ollamh, agus ansan go
bhfaghadh m’ athair bás oban, bhéadh gnó na h-Éirean ’n-a phraisigh,
dar leó. Bhéadh sé ’n-a chogadh dhearg idir mise agus M’lsheachlainn
feuchaint cé bhéadh i n’ Árdrígh. B’fhéidir go mbéadh sé ’n-a chath
trír, go ndéanfadh Ua Néill thuaidh iaracht ar an Árdrígheacht
do shealbhughadh dhó féin. Ansan dá bpreabadh neart maith láidir
Lochlanach isteach chúghainn níor ró dheacair dóibh Éire chur fé n-a
smacht agus Árdrígh dhéanamh de Shitric.”

“Ambasa, a rígh,” arsa Niamh, “is breagh glan géar an fheuchaint atá
aici ’á dhéanamh roímpi. Cad tá agaibh-se ’á dhéanamh? Ní dócha go
bhfuiltí-se i nbhúr suidhe díomhaoin agus iad súd ’ghá n-ollamhughadh
féin chómh díchealach.”

“Ná bíodh eagal ort, a rígan,” arsa Murchadh. “Ní’l aon fhaillígh
againn ’á dhéanamh. Táimíd ag gleusadh slógh ins gach aon chúinne de’n
tír agus ag cur na n-arm is fearr ’n-a lámhaibh. Tá an t-ollmhúchán
againne ’á dhéanamh chómh dian chómh díchealach agus atá acu-san, nó b’
fhéidir níos déine, ach táimíd ’ghá dhéanamh a gan fhios chómh maith
agus fhéadaimíd é. Táid na mílte fear againn cheana féin ins na dúnaibh
agus ins na daingeanaibh anso agus ansúd ar fuid na tíre. Níor dhóich
le h-aoinne ná béadh sáidhte i n-ár n-obair go bhfuil oiread nirt
againn agus atá.”

“Ba dhóich liom-sa, a rígh,” arsa Niamh, “go bhfuil dearmhad sa nídh
sin oraibh. B’fhéidir dá bhfeictí bhúr neart go n-eireófaí as an
ollmhúchán thall, mar go dtuigfí nár bh’ aon mhaith bheith a d’iaraidh
buadh fhághail oraibh.”

“Ní eireófaí, a rígan,” arsa Murchadh. “Is amhlaidh a déanfaí tuille
díchil ar an ollmhúchán thall. Tá Gormfhlaith ró cheapaithe ar an
ndroch obair atá curtha roímpi aici. D’á laige a mheasfaidh sí sinne
bheith iseadh is dóichíghde gan an iomad nirt a bheith cruinnighthe
aici i n-ár gcóir. Tá fhios aici go bhfuilimíd ag gleusadh slógh ach
ní’l ’fhios aici cad chuige go bhfuilimíd ’á ngleusadh. Ní’l fhios aici
go bhfuil fios a h-oibre féin againn mar atá. Is dóich léi gur chun
na h-Árdrígheachta do choimeád ó Mh’lsheachlainn agus ó Ua Néill an
gleusadh slógh atá againn ’á dhéanamh. Dá mbeitheá-sa i gCeann Cora i
bhfochair m’ athar do thuigfeadh Gormfhlaith gur ag faire uirthi féin
a bheitheá ann. Ansan ní bhéadh aon bhaoghal go ndéanfadh sí aon droch
nidh air. Tá an iomad eagla aici rómhat-sa. Ní fheadar an domhan cad a
dhéanfad mura bhféadair teacht go Ceann Cora agus fanmhaint ann.”

“Ní fhéadfainn imtheacht ó m’ athair féin, a rígh,” arsa Niamh. “Ní
h-aon mhaith dhuit bheith ’ghá iaraidh orm. Faigh duine éigin eile.”

“Feuch, a rígan,” arsa Murchadh, “cad é an bac atá ar t’ athair teacht
i n-aonfheacht leat! Ná déanfadh do dhritháir aire thabhairt do’n
rígheacht so Uíbh Máine? Tá sé chómh ceangailte ar Thadhg Mhór ua
Chealla beart a dhéanamh i gcoinnibh namhad Éirean agus ’tá sé orm-sa,
agus go deimhin, agus ní gádh dhom san do rádh le h-inghín Thaidhg, tá
Tadhg Mór ua Cealla chómh h-ollamh ar bheart a dhéanamh i gcoinnibh
namhad Éirean agus ’tá aon fhear, uasal ná íseal, d’á bhfuil beó i
n-Éirinn indiu.”

“An bhfuil fhios agat cad a dhéanfair, a rígh,” arsa Niamh. “Labhair le
m’ athair agus inis gach aon rud dó, tríd síos, fé mar atá innste agat
dómh-sa. B’fhéidir ansan go dtuigfeadh sé gur ceart dó dul go Ceann
Cora agus fanmhaint ann, agus mise do bhreith leis agus do choimeád i
n’ fhochair ann.”

Do dhein Murchadh an nídh sin. D’inis sé do Thadhg Mhór ua Chealla
an sgéal go léir tríd síos, an t-ollmhúchán a bhí ar siúbhal thall
i gcríochaibh Lochlan agus i gcríochaibh na h-Ioruaidhe agus ins na
h-oileánaibh, agus an t-uisge-fé-thalamh a bhí ag an Árdrígan ’á
dhéanamh chun na h-Éirean a thabhairt fé smacht na Lochlanach agus
Ardrígh a dhéanamh d’á mac féin, de Shitric. Thaisbeáin sé dhó gach
deimhne d’á raibh aige ar an méid sin sgéil. D’inis sé dhó an dá
fholáramh a thug an Legáid dó féin, tré bhéal Cholla. Nuair airigh
Tadhg an sgéal is beag ná gur b’ amhlaidh a bhí sé ar buile toisg nár
h-innseadh fadó dhó é. Shocaruigh sé láithreach ar theacht go Ceann
Cora agus Niamh a thabhairt leis. Do tugadh tigh breagh glan uasal
solusmhar dóibh, chun cómhnuighthe ann, i n-aice thíghe mhóir Bhriain.
Do fuaradh, mar ghnó súl le déanamh do Thadhg Mór bheith ag cabhrughadh
leis an Ardrígh i ngnóthaibh stáit. Níor bh’ aon iongnadh, ansan,
Niamh do theacht ann. Do thuig gach aoinne ná fanfadh sí sa bhaile i
ndiaigh a h-athar.



CAIBIDIOL V.

PÚICÍNÍ.


Cá bhfuair Murchadh an t-eólus a bhí aige ar an ollmhúchán a bhí
ar siúbhal i gcríochaibh Lochlan, agus ar an mbun a bhí leis an
ollmhúchán? Fuair sé an t-eólus ar an gcuma so. Bhí a ghiollaí
turais féin aige agus bhí Caoilte aige mar cheann ortha. Dar leis
an bpoibilidheacht isé gnó Bhriain a bhí ortha a dhéanamh, gnó na
rígheachta. Ach do thug Murchadh gnó eile, leis, le déanamh do chuid
acu go raibh iontaoibh aige asta. Bhí fhios aige go maith ná féadfadh
Gormfhlaith a suaimhneas a cheapadh. Go gcaillfeadh sí an t-anam nó go
mbéadh droch obair éigin ’dir lámhaibh aici. Bhí fhios aige nár bh’ aon
mhaith bheith a d’iaraidh cosg a chur léi. Dá gcurtí cosg léi i n-aon
droch obair amháin ná déanfadh sí ach aghaidh a thabhairt ar dhroch
obair eile agus é cheilt níb’ fhearr. Gur bh’ fhearr sgaoileadh léi
agus eólus cruinn a dh’ fhághail, a gan fhios di, ar gach aon tsaghas
droch oibre a bhéadh ar siúbhal aici. Thug Murchadh an gnó san le
déanamh do Chaoilte, d’ “Fhear na gCos,” a ndúbhairt Conn. Níor mhiste
an gnó thabhairt le déanamh do Chaoilte. Bhíodh sé ins gach aon chúinne
d’oileán na h-Éirean, agus ní sa riocht gcéadna a chítí é aon dá lá as
a chéile. ’N-a cheannaidhe Lochlanach a bhíodh sé uaireanta, istigh i
gcathair Bhaile Átha Cliath, ag díol éadaí olna a déintí i n-Éirinn
an uair sin níb’ fhearr ná mar a déintí iad i n-aon áit lasmuich d’
Éirinn. ’N-a ghráséir a bhíodh sé uaireanta eile agus stoc beag ba
seasga aige ’á dhíol le búistéiríbh Lochlanacha i gcathair Chorcaighe.
Nuair oireadh dó eólus cruinn fhághail agus gan bheith ag brath ar
ráflaí, radharc a shúl féin a dh’ fhághail ar neithibh, théidheadh sé
ar bórd loinge, ’n-a Lochlanach mar ’dh eadh, agus théidheadh sé soir
go Cathair na Beirbe agus chíodh sé gach nídh a bhíodh ar siúbhal ann.
Chonaic sé le n-a shúilibh féin na slóighte d’á ngleusadh, agus d’
airigh sé le n-a chluasaibh na daoine ’ghá innsint d’á chéile gur siar
go h-Éirinn a bhí na slóighte sin go léir le dul chun cathana cruadha
do throid do’n Árdrígan uasal, do Ghormlóda. Gormlóda a thugaidís ar
Ghormfhlaith. Bhí eólus ar chaint na tíre sin ag Caoilte chómh maith
agus dá mb’ ann a tógfaí é. Nuair a théidheadh sé ameasg na ndaoine ann
ní bhíodh fhios ag aoinne ná gur dhuine de mhuintir na tíre é.

Fuair sé amach, ar a measg, ar dtúis gur bh’í Gormfhlaith a bhí ag cur
na h-oibre go léir ar siúbhal, ach is fé riún a h-innstí dhó é. Fuair
sé amach, leis, ar an gcuma gcéadna, go raibh Sitric, mac Ghormfhlaith,
rígh Lochlanach Átha Cliath, ag cabhrughadh le Gormfhlaith ar gach aon
tsaghas cuma. Bhíodh sé coitchianta anonn ’s anall idir an dá chathair
ag tabhairt gach aon tsaghas eóluis do rígh Lochlan ar ghnóthaibh na
h-Éirean, ar an gcuma ’n-a raibh Brian ag tuitim agus nár bh’ fhéidir
dó maireachtaint puínn eile aimsire. Nuair a gheóbhadh sé bás go
dtuitfeadh a chómhacht as a chéile. Ná béadh aon bhreith ag Murchadh ar
fhearaibh Éirean a choimeád dlúithte ’n-a chéile mar a bhíodar dlúithte
ag Brian. Go mbéadh ríghthe na tíre, thuaidh agus theas, ag marbhughadh
a chéile mar gheall ar an Árdrígheacht. Ná béadh aon bhac ar shluagh
Lochlanach preabadh chúcha isteach an uair sin agus gabháil de chosaibh
ionta i ndiaigh chéile. Go mbéadh a leath ar thaobh na Lochlanach féin,
i gcoinnibh an leath eile, chómh luath agus thiocfadh na Lochlanaigh.
Gur bh’é buac rígh Lochlan an neart slógh ba mhó fhéadfadh sé
chruinniughadh a bheith cruinnighthe gleusta curtha le chéile aige
i gcóir bháis Bhriain, nó i gcóir pé rud a thiocfadh. Do thuig rígh
Lochlan an nídh sin go h-áluinn, agus bhí sé ag déanamh a dhíchil agus
’á dhéanamh go maith, agus má bhí ní raibh oiread agus cor aige ’á
chur dé, ná ag Sitric ’á chur dé, ná raibh cúntas cruinn ag Caoilte ’á
thabhairt do Mhurchadh air.

Théidheadh Caoilte go h-oileán Mhanain, leis, agus chíodh sé cad a
bhíodh ar siúbhal ann, agus chuireadh sé cúntas cruinn air ag triall ar
Mhurchadh.

Thug sé cúpla cuaird óthuaidh go h-Ínsibh Orc agus chonaic sé cad a bhí
ar siúbhal ann. Fuair sé go raibh ainim Ghormfhlaith i mbéalaibh na
ndaoine ann, agus go raibh talamh saidhbhir geallta i n-Éirinn, saor ó
chíos, d’aon fhear a thiocfadh ag cabhrughadh le Gormfhlaith agus le
rígh Lochlanach Bhaile Átha Cliath sa chogadh a bhí le teacht.

’N-a chuardaibh go léir, nuair airigheadh Caoilte an cómhrádh ar
siúbhal i dtaobh an chogaidh a bhí le teacht agus i dtaobh na
dtalmhaintí saidhbhire saora a bhí le fághail de bhár an chogaidh,
thugadh sé fé ndeara, nuair a deireadh an fear, “Ní raghad-sa go
h-Éirinn. Is buan fear ’n-a dhúthaigh féin. Mharbhóch’ Murchadh
mé,” go ndeireadh an bhean, “Is fear meathta thú! Mura dtéidhir-se
ann raghad-sa ann! Nó má théidhean tú ann raighmídh go léir ann
i n-aonfheacht leat. Tá fir againne a bheidh maith a dhóthin do
Mhurchadh, ní h-eadh ach ró mhaith dhó. Is fearr dul go h-Éirinn, pé
crích a bhéarfaidh sinn, agus beatha bog sóghail a bheith ag duine ar
thalamh bhreagh shaidhbhir, ’ná bheith a d’ iaraidh beatha docht daor a
bhaint as na riasgaibh fiaine fuara so!”

Bhí aithne mhaith ar Mhurchadh an uair sin, ní h-amháin ameasg na
Lochlanach a bhí ’n-a gcómhnuighe i n-Éirinn, ach ar fuid tíre Lochlan
go léir, agus ar fuid na h-Ioruaidhe, agus i n-Ínsíbh Orc, agus chómh
fada óthuaidh le h-Inis Tuile. Nuair ba mhaith le mnaoi eagla chur ar
leanbh ní deireadh sí ach, “Eist do bhéal nó glaodhfad ar Mhurchadh
chúghat!” nó, “Chúghat Murchadh!”

Ní raibh Caoilte i n’ aonar sa n-obair a bhí aige ’á déanamh. Bhí a
theachtairí aige le cur uaidh go h-Éirinn nuair a bhíodh eólus éigin ná
fuilingeóch’ ríghneas aige le cur ag triall ar Mhurchadh. Chuireadh sé
uaidh a theachtaire agus d’fhanadh sé féin thall ag faire chuige, ag
lorg tuille eóluis.

Do thárla, lá d’á raibh sé thall i gCathair na Beirbe, gur ghluais
ráfla ó bhéal go béal ameasg na ndaoine.

“Ó,” a déarfadh duine le duine, “ar airighis an sgéal nua?”

“Níor airigheas airiú! Cad é an sgéal nua é?” a déarfaí ’á fhreagradh.

“Árdrígh Éirean atá marbh!”

“Eist do bhéal!”

“Ó, go deimhin ní’l aon fhocal bréige ann. Lochlanach óg uasal ó Áth
Cliath a thug an sgéal nua anall anso ag triall ar an rígh, agus d’á
chómhartha san féin isé Sitric, rígh Lochlanach Átha Cliath do chuir
anall é. Tá Brian marbh agus beidh Sitric i n’ Árdrígh anois.”

Ansan déarfadh duine eile a thiocfadh suas:--

“Tá an éagcóir agat. Níor thugais an sgéal sa cheart leat. Ní h-é an
t-Árdrígh atá marbh. Ní’l aoinne marbh. Is amhlaidh a chuir Sitric
anall anso ó Áth Cliath an priúnsa óg, Amhlaoibh, ’ghá innsint do’n
rígh go bhfuil Gormfhlaith go maith agus go bhfuil gach aon nídh ag dul
chun cinn aici ar a toil. Go bhfuair sí an saidhbhreas a bhí uaithi
agus go bhfuil sí sásta.”

“Cad é an saidhbhreas a bhí uaithi?” a déarfadh duine eile. “Nách í
Árdrígan na h-Éirean í? Tá an saidhbhreas san aici le fada anois. Nár
bhuailtear a thuille uimpi! Cad a chuir i mbéal an amadáin seo Brian a
bheith marbh?”

“Ní fheadar-sa san,” a déarfadh an fear eile, “mura mar seo a dh’eirigh
an focal. Dúbhairt Gormfhlaith le h-Amhlaoibh a dh’innsint do’n rígh go
raibh Brian ag tuitim leis an aois go tiugh, agus ná féadfadh sé, agus
a dhícheal a dhéanamh, seasamh puínn níos sia. Is dócha, nuair a leath
an chaint sin ameasg na ndaoine gur chuireadar leis an gcaint agus gur
dheineadar a bhás as an gcaint. Nuair a bhíon ráfla ag gabháil tímpal
bíon gach aoinne ag cur leis.”

Chuir an chaint sin Caoilte ag machtnamh. Cé r’ bh’ é an t-Amhlaoibh
seo? Nó ar bh’fhéidir i n-aon chor gur bh’ é cara Thaidhg Óig uí
Chealla é?

“Ní foláir dom, má fhéadaim é, radharc fhághail air,” ar seisean i
n’aigne féin.

Chrom sé ar dhruidim, ar feadh raint laethanta, i dtreó an
ríghtheighlaigh le pé mangaireacht a bhí ar siúbhal aige. Bhíodh sé
ag faire ar na h-uaislibh agus iad ag dul isteach ’s amach. Theip air
aon radharc fhághail ar aoinne de shaghas Amhlaoibh. Má theip bhí rud
eile nár theip air. Níor theip air ceathrar lucht airm do theacht n-a
thímpal do phreib agus prísúnach a dhéanamh dé agus é chur isteach i
gcarcair dhaingean, sar a’ raibh fhios aige, ba dhóich leat, cad a bhí
ag imtheacht air. Níor labhradh oiread agus focal leis. Níor deineadh
ach breith air agus a dhá láimh a cheangal lastiar dé agus púicín a
tharang anuas ar a shúilibh agus é thógaint chun siúbhail. Nuair a
bhí sé istigh sa phrísún do cuireadh slabhra fan chuim air, agus bhí
an ceann eile de’n tslabhra san daingean sa bhfalla. Do baineadh dé
an púicín agus do fágadh ansan é i n’ aonar. Tar éis raint aimsire
do tugadh bia chuige agus do baineadh an ceangal d’á lámhaibh an
fhaid a bhí sé ag ithe an bhídh. Amáireach a bhí chúgainn, tár éis
cheithre h-uaire fichid a bheith caithte aige i n’ aonar, do tugadh an
bia chuige airís. Do tugadh an bia chuige mar sin gach aon lá. Gach
aon uair a thagadh an bia do labhradh Caoilte leis an dteachtaire,
agus d’fhiafraigheadh sé dhé cad é an chúis gur cuireadh isteach sa
phrísún san é agus gan aon rud déanta as an slígh aige. Ní thugadh an
teachtaire aon fhreagra air ach fé mar a bhéadh sé bodhar balbh. D’
imthigh lá agus oídhche, agus d’imthigh lá eile agus oídhche eile,
agus d’fhan Caoilte sa phrísún. D’imthigh seachtmhain, agus ambasa bhí
gach aon deabhramh go bhfágfaí sa phrísún san é, níor bh’fhios cad é
an fhaid. Bhí sé ag machtnamh agus ag machtnamh, agus ní fhéadfadh sé
aon tuairim a thabhairt do cad fé ndeara prísúnach a dhéanamh dé. Bhí
fhios aige go maith go raibh sé ag cur eóluis ag triall ar Mhurchadh
go h-Éirinn ar neart slógh tíre Lochlan agus ar acfuinn na tíre agus
ar gach aon tsaghas gnótha stáit d’á raibh ar siúbhal sa n-áit. Ach
bhí fhios aige go maith, leis, ná raibh cogadh an uair sin idir an dá
thír, idir Éire agus crích Lochlan, agus d’á bhrígh sin, pé eólus a
chuirfeadh sé uaidh abhaile go h-Éirinn, nár bh’fhéidir spiaireacht do
chur ’n-a leith. Má labhair sé caint na Lóchlanach chómh maith agus
do labhradar féin í ní dhéanfadh san spiaire dhé nuair ná raibh aon
chogadh ar siúbhal idir an dá thír.

Nuair a bhí breis agus seachtmhain caithte sa phrísún aige do labhair
sé, lá, leis an dteachtaire, mar seo:--

“A dhuine mhacánta,” ar seisean, “ní’l aon lá a tháinís anso le m’
chuid bídh chúgham nár fhiafraigheas díot cad é an chúis gur deineadh
prísúnach díom. Níor thugais aon fhreagra orm. Is maith liom anois an
méid seo do rádh leat, agus tá súil agam go raghaidh an focal ag triall
ar rígh Lochlan. Pé duine is bun le mise chur isteach sa phrísún so,
gan aon droch ghníomh do chur am’ leith, tá an dlígh briste aige agus
díolfaidh sé as. Má tugtar aon anchor dom díolfar as chómh daor agus a
díoladh riamh a’ h-éagcóir. Mura maith leat labhairt liom-sa labhair le
duine éigin eile agus inis an méid sin dó. Labhair leis an t-é a dhein
an gníomh so. Ní duine gan úghdarás a dhein an gníomh so.”

D’imthigh an teachtaire. Ní raibh sé abhfad imthighthe nuair a tháinig
an ceathrar céadna úd airís. Do rugadar ar Chaoilte. Bhaineadar an
slabhra d’á chom. Sháthadar an púicín anuas ar a cheann agus ar a
shúilibh. Do rugadar leó amach é agus síos chun an chuain, agus
chuireadar ar bórd loinge é. Bhí an long ag dul go h-Éirinn. Do
cuireadh suas na seólta agus do ghluais an long. Nuair a bhí an long
tamal amach ar uisge do baineadh an púicín de Chaoilte agus do baineadh
an ceangal dh’á lámhaibh. Ansan do shín an captaéin leitir chuige. Sidé
a bhí sa leitir:--

    “A ‘Dhuinn,’ nó a ‘Chaoilte,’ nó a ‘Chosa Buídhe Árda,’
    nó pé ainim n-ar maith leat freagairt dó, tá t’ anam ’á
    leigint leat an turus so. Mar a deirir, ní’l cogadh idir
    rígh Lochlan agus Árdrígh Éirean. Ach má feictar sa tír seo
    airís tú ní feicfear beó thú ’n-a dhiaigh san.”

Do léigh sé an leitir agus chuir sé chuige í. Bhí an captaéin agus é
féin, agus an fhuirean, síbhialta go leór le n-a chéile go dtí gur
sroiseadh cuan Chorcaighe. Do cuireadh i dtír ag calaith an chuain sin
é agus do fágadh ansan é. Bhí a dhóthin daoine muinteartha i gCorcaigh
aige. Níor bh’fhada an ríghneas a dhein sé eatartha. D’imthigh sé
óthuaidh go Ceann Cora. Níor bh’fhada go bhfeacaidh sé an ríghdhamhna,
Murchadh. Thaisbeáin sé an leitir dó, agus d’inis sé an sgéal go léir
dó, tríd síos.



CAIBIDIOL VI.

DHÁ AMHLAOIBH?


Nuair a h-innseadh an sgéal do Mhurchadh ní miste a rádh ná gur
cuireadh ag machtnamh é. Cé r’ bh’é an fear a sgríbh an leitir sin
a tugadh do Chaoilte? Cé ba bhun le breith ar Chaoilte agus é chur
isteach i bprísún? Sin cuid des na ceisteanaibh a bhí ag Murchadh ’á
fhiafraighe dhé féin. D’inis Caoilte dhó conus mar a dh’ iar Tadhg Óg
ua Cealla air bheith ag faire, ’n-a chuardaibh, feuchaint an bhfaghadh
sé aon tuairisg ar an Amhlaoibh úd, an comrádaidhe a bhí ag Tadhg Óg
i sgoil Ínse Cathaigh. Nuair airigh sé na ráflaí, thall, i dtaobh
an Amhlaoibh a tháinig ó Shitric, ó rígh Lochlanach Átha Cliath, ag
triall ar rígh críche Lochlan, gur chuimhnigh sé ar an Amhlaoibh a
bhí ar iaraidh agus gur bheartuigh sé i n’ aigne radharc fhághail, dá
mb’ fhéidir é, ar theachtaire Shitric, le h-ionachus go mb’ fhéidir
gur bh’ é an t-Amhlaoibh céadna é. Gur a d’ iaraidh an radhairc sin a
dh’fhághail a bhí sé nuair a cuireadh an púicín air.

“Agus anois cad is dóich leat do’n sgéal, a rígh?” ar seisean le
Murchadh.

“Tá raint neithe sa sgéal, a Dhuinn,” arsa Murchadh, “atá soiléir
go leór.” (Bhí fhios ag Murchadh cé r’ bh’é Caoilte.) “An fear a
dh’órduigh an púicín do chur ort-sa bhí fhios aige cad a bhí uait,
gur theastuigh uait radharc fhághail air féin. Bhí fhios aige go
n-aithneófá é dá bhfaghfá radharc air. Fuair seisean radharc ort-sa
sar ar fhéadais-se radharc fhághail air-sean. Do rugadh ’n-a láthair
tu nuair a bhí an púicín ort. D’ fheuch sé go maith ort ansan. Is fear
é go bhfuil cómhacht aige. Mura mbéadh go bhfuil ní bhéadh an lucht
airm úmhal dó. Tá fhios aige cé ’ra mac tu. Siné cúis nár leig eagla
dhó aon anchor a thabhairt duit. Tá an méid sin soiléir go leór. Cad
’n-a thaobh dó a thabhairt le tuisgint duit, agus dúinn go léir, as an
leitir seo, go bhfuil aithne mhaith aige ort? Inis an méid seo dhom, a
Dhuinn. An raibh aithne ag an Amhlaoibh a bhí i n-Inis Cathaigh ort?”

“Ní raibh, a rígh,” arsa Caoilte.

“Is dóich liom, a Dhuinn, go dtuigim an sgéal, ach b’fhéidir dearmhad
a bheith orm,” arsa Murchadh. “Má’s aoinne amháin an dá Amhlaoibh
do bhí aithne aige ort, ach cheap sé, agus dob’ fhíor dhó é, go
rabhais-se deimhnightheach ná raibh. Ansan do sgríbh sé an leitir sin
chun a chur ’n-a luighe ort nár bh’é féin an t-Amhlaoibh go rabhais
ar a lorg, mar go raibh aithne mhaith aige féin ort, agus go raibh
’fhios agat féin ná raibh aon aithne ag an Amhlaoibh eile ort. Is
cuimhin liom an t-Amhlaoibh a bhíodh ag teacht anso ainíos ó Inis
Cathaigh i n-aonfheacht le Tadhg Óg ua Cealla. Mheasas gur bh’ ógánach
deagh-chroídheach macánta osgailte é, agus is dóich liom gur bh’ é sin
meas gach aoinne air. Is iongantach an sgéal é má bhí doimhneas fill
ann lastigh de’n mhacántacht agus de’n osgailteacht go léir. B’fhéidir
nár bh’fhearra dhúinn rud a dhéanfaimís ’ná labhairt le Niamh agus
an nídh go léir do chur ’n-a cómhairle. Anso thall, feuch, atá sí
féin agus a h-athair ’n-a gcómhnuighe,” agus thaisbeáin sé an tigh do
Chaoilte.

“An bhfuil Niamh ’n-a cómhnuighe anso, a rígh?” arsa Caoilte, agus
do las sé go bun na gcluas. Thug Murchadh fé ndeara an lasadh, ach
d’iompuigh sé chómh h-oban san, ag feuchaint ar rud éigin eile, gur
mheas Caoilte nár thug.

“Tá sí ’n-a cómhnuíghe anso le tamal maith anois. Tá sé chómh maith
agam a dh’innsint duit cad ’n-a thaobh.”

Ansan d’inis sé do Chaoilte an dá fholáramh a thug an Legáid uaidh,
agus an sgannra a bhí air féin le h-eagla go ndéanfaí aon iaracht ar
nimh a thabhairt do’n Árdrígh; conus nár fhéad sé a aigne chur chun
suaimhnis go dtí gur chuir sé fhiachaibh ar Niamh teacht go Ceann Cora.

“Tá,” ar seisean, “eagla agam’ leas-mháthair roime n-a súil. An fhaid
a bheidh sí anso ní déanfar aon iaracht ar éagcóir a dhéanamh ar an
Árdrígh. Tuigean Niamh cad chuige go bhfuil sí anso, agus geallaim
dhuit nach miste do Ghormfhlaith eagla bheith aici roime n-a súil. Ní
thuigean aoinne eile sa teighlach, ámh, ach Niamh agus a h-athair, cad
chuige go bhfuil sí anso. Tuigean fear frithálmha an rígh go bhfuil sé
anso chun aire thabhairt do bhia an rígh, díreach mar is gnáth aire
thabhairt do bhia aon rígh. Ní’l fhios aige go bhfuil aon chontabhairt
fé leith ar m’ athair. Tá sé chómh maith againn dul agus do sgéal-sa a
dh’innsint do Niamh feuchaint a’ ndéarfaidh sí go bhfuil dhá Amhlaoibh
ann nó ná fuil.”

Bhuaileadar araon anonn chun an tíghe n-a raibh Niamh agus a h-athair
’n-a gcómhnuighe ann. Chuir Niamh agus a h-athair fáilte rómpa mar ba
chóir.

D’inis Caoilte a sgéal di, ó thusach go deire, agus thaisbeáin sé an
leitir di.

“Coimeádfad an leitir seo, le nbhúr dtoil,” ar sise, “agus taisbeánfad
do Thadhg í. Má ’sé Amhlaoibh Thaidhg a sgríbh í aithneóchaidh Tadhg an
sgríbhinn.”

“Ná béadh sé chómh maith agam-sa,” arsa Caoilte, “preabadh siar go
h-Uíbh Máine agus an leitir a thaisbeáint láithreach dó?”

“Thar a bhfeacaís riamh,” arsa Murchadh.

D’imthigh Caoilte siar. Thaisbeáin sé an leitir do Thadhg Óg ua Chealla.

“Cé ’s dóich leat a sgríbh an leitir sin, a Thaidhg,” ar seisean.

D’ fheuch Tadhg ar an leitir. Do léigh sé í. Do léigh sé airís í.
D’fheuch sé ar Chaoilte.

“Cé is dóich leat a sgríbh í?” arsa Caoilte leis.

“Airiú, cá bh’ fhios dómh-sa cé sgríbh í!” arsa Tadhg. “Ní’l aon phioc
d’á fhios agam cé sgríbh í,” ar seisean, “ná cad é an brígh atá léi.”

Do stad Caoilte. Chonaic sé nár aithin Tadhg an sgríbhinn. Bhí sé
i gcás ’dir dhá chómhairle cé ’cu ba cheart dó an sgéal go léir a
dh’innsint dó nó nár cheart, gan cead ó Mhurchadh nó ó Niamh. Fé dheire
thuig sé, ó thaisbeáin sé an leitir, gur cheart dó a dh’innsint cad
’n-a thaobh gur thaisbeáin sé í agus cad é an brígh a bhí léi. D’inis
sé an sgéal go léir dó, na ráflaí a dh’ airigh sé thall i dtaobh bháis
Bhriain agus i dtaobh an Amhlaoibh a chuaidh anonn ó Áth Cliath, ó
Shitric, go rígh Lochlan, agus i dtaobh an teachtaireachta a bhí ag
an Amhlaoibh sin do’n rígh thall, ’ghá rádh leis go raibh Gormfhlaith
go maith, agus an saidhbhreas a bhí uaithi, go raibh sé fághalta
aici. Ansan d’inis sé dhó conus mar a chuaidh sé féin i gcómhngar do
ríghtheighlach rígh Lochlan feuchaint a’ bhféadfadh sé radharc fhághail
ar an Amhlaoibh úd, agus conus mar a cuireadh an púicín air, agus mar
a cuireadh sa phrísún é, agus mar a cuireadh anall go Corcaigh é, agus
conus mar a thug an captaéin an leitir dó.

D’éist Tadhg leis an innsint go breagh socair go dtí go raibh an focal
deirineach ráidhte. Níor labhair sé ansan féin. D’fhan sé gan labhairt
ar feadh tamail mhaith. Nuair a bhí a mhachtnamh déanta aige do labhair
sé.

“Cad é an saidhbhreas,” ar seisean, “a bhí ó Ghormfhlaith agus a fuair
sí?”

“Siní díreach an cheist nách féidir le Niamh ná le Murchadh ná liom
féin do réidhteach,” arsa Caoilte. (Níor mhaith leis trácht ar an
gcailís gan cead ó Mhurchadh).

“Raghaidh mé leat soir go Ceann Cora,” arsa Tadhg.

Do ghluais an bheirt soir. D’innseadar nár aithin Tadhg an sgríbhinn.

“Shamhluigheas féin gur mar sin a bhéadh,” arsa Niamh.

“Agus ar neóin,” arsa Caoilte, “is tu a dúbhairt an leitir a
thaisbeáint dó.”

“Is mé,” ar sise. “Níor bh’ aon dióbháil í thaisbeáint dó. Ní h-é an
t-é do labhair an chaint do sgríbh an leitir. Fuair sé duine eile chun
na sgríbhinne dhéanamh.”

Bhí Tadhg ana ghruama. Ní raibh focal ag teacht as ach é ag machtnamh.
Bhí an triúr eile ag caitheamh tuairimí chómh maith agus d’fhéadadar
é, agus bhí gach aon tuairim d’ár tugadh ag dúnadh isteach, i ndiaigh
ar ndiaigh, ’ghá chur ’n-a luighe air gur bh’ aon Amhlaoibh amháin an
dá Amhlaoibh. An fhaid a bhí na tuairimí ar siúbhal bhí a lán neithe
beaga ag teacht chun cuimhne Thaidhg, neithe beaga nár chuir sé blúire
suime ionta nuair a chonaic sé ar dtúis iad, ach gur chuir sé mórán
suime anois ionta, agus bhíodar ’ghá thaisbeáint dó go raibh gach aon
deabhramh gur bh’ aon Amhlaoibh amháin an dá Amhlaoibh.

Thuig Murchadh gur cheart guid na cailíse d’innsint do Thadhg. Do
h-innseadh dó é. Níor bheag san.

“Ó,” ar seisean, “nách mé an t-amadán críochnuighthe! Le feall iseadh
ghlac sé an Creideamh. Le feall iseadh ghlac sé na mion-Úird, chun
go gcurfaí isteach sa n-érdam é. Ba cheart mé chrochadh mar gheall
ar leigint dó a leithéid d’ amadán a dhéanamh díom! Feall ab eadh an
cion a bhí aige orm! Ó! Ní chuirfead náire an sgéil díom an dá lá ’s
’n fhaid a mhairfead! Dá mairinn céad ní chuirfinn díom é. A Niamh,
caithfir-se agus m’ athair dul siar abhaile.”

“Airiú, a Thaidhg, a laogh,” arsa Niamh, “cad é an gnó atá agat siar
dínn? Ná fuil fhios agat cad chuige gur tugadh anso sinn? Cad ’tá chun
tu féin a chosg ar aire thabhairt do’n áit thiar?”

“Ní’lim ag dul siar,” ar seisean. “Leanfad an feallaire úd! Bainfead
an gealgháire dhé. Ó! An claidhre! An bitheamhnach fill! Leanfad é agus
tiocfad suas leis agus bainfead an ceann ó n-a ghuaillibh dé.”

“Go réidh, a Thaidhg,” arsa Murchadh. “Ní’l deimhne ceart i n-aon
chor fós againn air gur b’é an t-Amhlaoibh a bhí i n-Inis Cathaigh do
sgríbh an leitir sin nó do labhair an chaint atá inti. Dá mbéadh féin
ní h-alaidh dhúinn gan feuchaint rómhainn le h-eagla gur bh’ amhlaidh
a chuirfimís ar a chumas tuille díobhála dhéanamh dúinn. Má ’sé a
dhein an méid díobhála atá déanta ní h-aon dóichín é. Ní foláir cuid
d’á ghastacht féin a dh’imirt ’n-a choinnibh. Eirigh-se siar abhaile
agus fanadh Niamh agus t’ athair anso. Ní gan fáth a cuireadh amach,
thall i gcrích Lochlan, an ráfla úd i dtaobh bháis an Árdrígh. Do
cuireadh amach an ráfla i dtreó go mbéadh daoine ag dul i dtaithighe
an sgéil agus nuair a thiocfadh an tásg ná déanfaí iomad iongnadh dhé.
Do cuireadh amach an ráfla le cúir eile, leis. Do cuireadh amach é mar
chómhartha, ’ghá rádh le rígh Lochlan ‘Lean de’n ollmhúchán chómh dian
agus fhéadfair é. Ní fheadaraís cad é an neómat a gheóbhadh Brian bás.
Bí ollamh.’ Sé sin le rádh, ‘Cuirfimíd chun báis é chómh luath agus is
féidir é, ach bídhidh-se ollamh!’ Siné brígh atá leis na ráflaíbh.”

“Gabhaim párdún agat, a rígh,” arsa Tadhg le Murchadh, “ach má tá
daoine anso againn atá chómh ceapaithe sin ar an Árdrígh do chur chun
báis cad ’n-a thaobh ná beirtear láithreach ortha agus a ndroch bhearta
do chur ’n-a leith agus iad do chur chun báis! Cad chuige bheith ag
feitheam go dtí go mbeidh an droch bheart déanta acu? Cad é an leigheas
ar an ndroch bheart an cuirptheach do chur chun báis nuair a bheidh an
droch bheart déanta?”

“Is fíor dhuit, a Thaidhg,” arsa Murchadh, “gur shuarach an leigheas
ar dhroch bheart an cuirptheach do chur chun báis nuair a bhéadh an
droch bheart déanta. Ní h-amhlaidh atáthar ag feitheamh go dtí go
ndéanfaidh an cuirptheach an droch beart. Is amhlaidh atáimíd ag
déanamh ár ndíchil chun an chuirpthigh do chosg ar an ndroch bheart
a dhéanamh. Ní féidir cuirptheach do chur chun báis, pé droch amhras
a bhéadh agat air, go dtí go mbéadh droch ghníomh éigin agat le cur
’n-a leith. Mura mbéadh droch ghníomh agat le cur n-a leith cad a
bhéadh agat le déanamh ach tu féin a chosaint air? Siné atá againn ’á
dhéanamh, a Thaidhg. Táimíd ’ghár gcosaint féin ar an gcuirptheach.
Eirigh-se siar abhaile, a Thaidhg, agus ná leig ort le h-aoinne aon
nídh i dtaobh na cainte seo atá déanta anso againn indiu. Ná bíodh aon
eagal ort ná go dtabharfad-sa caoi dhuit, nuair a thiocfaidh an t-am
chuige, ar t’aigne shásamh ar an bhfeallaire.”

“Tá go maith, a rígh,” arsa Tadhg. “Tá t’ fhocal agam chuige sin agus
táim sásta. Tiocfaidh mo lá.”

Agus d’imthigh sé abhaile.



CAIBIDIOL VII.

AN tSÍDHE GAOITHE.


Nuair a bhí Tadhg Óg ua Cealla imthighthe do labhair Murchadh le
Caoilte.

“A Dhuinn,” ar seisean, “pé h-é an t-Amhlaoibh do sgríbh an leitir
sin, nó do labhair an chaint atá intí, tá botún mór déanta aige. D’á
ghastacht é tá dearmhad déanta aige. Bainfead-sa geit as pé h-é féin.
Imthigh ag triall ar Dhúlainn Óg agus abair leis buidhean d’fhearaibh
tobhtha do chur le chéile gan mhaill agus tar chúgham anso chómh luath
agus bheid siad ollamh aige.”

D’imthigh Caoilte.

“Cad a mheasan tú a dhéanamh, a rígh?” arsa Niamh.

“Raghad go h-Áth Cliath, a Niamh,” ar seisean, “agus labharfad le
Sitric. Béarfad teachtaireacht ag triall air ó’n Árdrígh. Táid
Lochlanaigh Átha Cliath, agus Sitric leó, fé smacht an Árdrígh.
Taisbeánfad an leitir sin do Shitric. Tá síthcháin idir Éirinn agus
tír Lochlan. Ó ’tá an tsíthcháin sin ann tá saor chead chun gnóthaí
ceannaigheachta idir an dá thír, agus tá fhiachaibh ar gach tír acu
cosnamh dlíghe a thabhairt dos na ceannaighthibh a thagan ó’n dtír
eile. Tá an cosnamh san againne ’á thabhairt dos na ceannaighthibh
Lochlanacha a thagan go h-Éirinn. Tá geallamhaint againn ó rígh Lochlan
go dtabharfaí an cosnamh céadna do cheannaighthibh Gaedhlacha dá
dtéidís anonn go Danmharg ag déanamh aon ghnótha ceannaigheachta ann.
Chuaidh ceannaighe Gaedhlach anonn le déanaighe. Bhí sé ag déanamh a
ghnótha, gan aon chur isteach aige ’á dhéanamh ar ghnó aon duine eile,
agus gan briseadh ná milleadh dhéanamh ar aon dlígh de dhlighthibh na
tíre sin. Tháinig ceathrar lucht airm, de lucht airm na tíre, agus do
rugadar air, gan chúis gan adhbhar, agus chuireadar i bprísún é, agus
do coimeádadh sa phrísun é breis agus seachtmhain. Caithfear sásamh
a dh’fhághail ó rígh Lochlan as an ngníomh san. Caithfear an ceart
céadna a tugtar do cheannaighthibh Lochlanacha i n-Éirinn do chur i
n-áirighthe do cheannaighthibh Gaedhlacha thall i gcrích Lochlan. Ar
sgáth na h-oibre sin, caithfear a dhéanamh amach má ’s féidir é, an
bhfuil an dá Amhlaoibh ann, nó an é an t-Amhlaoibh a bhí anso againn
atá anois ’n-a theachtaire idir Shitric agus an rígh thall.”

Le n-a linn sin tháinig Caoilte thar n-ais.

“Tá Dúlainn agus na fir ollamh, a rígh,” ar seisean.

“Tá go maith, a Dhuinn,” arsa Murchadh. “Tiocfair-se linn.”

“Cathin a gheóbhmíd aon sgéala uaibh, a rígh?” arsa Niamh.

“An túisge ’n-a mbeidh aon nídh le h-innsint gur fiú é é dh’innsint
curfar teachtaire thar n-ais chúghat, a Niamh,” arsa Murchadh. “Ní gádh
dhom a rádh leat aire mhaith a thabhairt dom’ leas-mhathair.”

“Ná bíodh ceist ort, a rígh,” ar sise. “Tabharfad aire mhaith dhi.
Ní chuirfidh sí cor di a gan fhios dom. Táimíd go h-ana mhór le n-a
chéile. Ach tá fhios aici, is dóich liom, cad é an gnó atá anso agam,
agus tá sí ag déanamh a díchil chun a thaisbeáint dúinn go léir gur
dearmhad mór dúinn aon droch amhras a bheith againn uirthi. Tá an
dícheal san ’ghá coimeád ar fad ó aon nídh a dhéanamh a chabhróch’ leis
an ndroch amhras. Beidh m’aigne féin ana mhí-shásta, a rígh,” ar sise,
“go dtí go mbeidh ’fhios agam cé h-é an t-Amhlaoibh seo, nó an aon
Amhlaoibh amháin an dá Amhlaoibh.”

“Curfar chúghat an t-eólus, a Niamh,” arsa Murchadh, “chómh luath i
n-Éirinn agus bheidh an t-eólus againn le cur chúghat.”

D’imthigh Murchadh agus Caoilte amach chun na h-áite ’n-a raibh
Dúlainn agus na fir ag feitheamh leó. Ar marcaigheacht a bhíodar le
h-imtheacht. Marcaigh mhaithe ab eadh iad go léir. Marcach áluinn ab
eadh Murchadh agus marcach áluinn ab eadh Dúlainn. Ach ní raibh aon
bhreith ag aoinne de’n bheirt, ná ag aon fhear i n-Éirinn an uair sin,
agus M’lsheachlainn Mór féin do chur chuige, ar Chaoilte, chun capail
a mharcaigheacht. An stail ba mhó agus ba threise agus ba thréine dob’
fhéidir a dh’fhághail, agus é bheith ag imtheacht fiain, gan lámh duine
do dhul ar a cheann go dtí go mbéadh sé i n-aois a sheacht mblian, do
léimfeadh Caoilte ar a mhuin, gan srian gan ialait, agus dhéanfadh sé
é mharcaigheacht treasna na dútha go dtí go mbéadh an stail sin chómh
mín le h-uan caoirach aige. Bhí Caoilte cúmtha chun na marcaigheachta
chómh maith díreach agus bhí sé cúmtha chun an reatha. Bhí an neart
agus an fuinneamh go léir agus an bhreis bheagh fhaid ins na cosaibh
aige. Aon chapal a geobhfaí idir an dá chois sin ní raibh aon bhreith
aige, pé léimreach a dhéanfadh sé ná pé casadh a bhainfeadh sé as féin,
ar dhul ó n-a ngreim. Ní fhéadfadh sé an marcach a chur dé ach le h-é
féin d’iomlasg ar an dtalamh. An túisge ’n-a gcuirfeadh an capal chun
luighte bhéadh an marcach ’n-a sheasamh i n’ aice, agus ansan, an
túisge ’n-a mbéadh an capal ar a chosaibh airís bhéadh an marcach ar a
mhuin airís. Níor bheag de radharc, uaireanta, bheith ag feuchaint air
féin agus ar chapal óg fhiain ag iomaigh le chéile go dtí go caitheadh
an capal géilleadh dhó sa deire.

Do ghluais an dírim marcach ó Cheann Cora agus thugadar aghaidh soir
óthuaidh ar Theamhair. Ba sheólta an ghluaiseacht acu é, fan an
bhóthair áluinn a bhí go breagh leathan, leibhéalta, réidh, an bóthar a
deineadh le h-órdughadh Bhriain, ó Cheann Cora go Teamhair.

Tímpal deich míle soir óthuaidh ó Cheann Cora bhí buachail ag aeireacht
bhó ar an dtaobh thuaidh de’n bhóthar. D’ airigh sé, abhfad siar
ódheas uaidh, mar a bhéadh séideadh beag gaoithe tré chrannaibh. Do
neartuigh ar an séideadh i dtreó gur mheas an buachail gur stoirm a
bhí ag teacht. Ansan do neartuigh ar an séideadh i dtreó gur mheas an
buachail nár shéideadh a bhí ann ach fuaim uisge ag gabháil le fánaigh
gleanna. Ansan d’airigh sé mar a bhéadh brúth agus meilt agus fuadar
cuisidheachta, agus do ghluais an marc-shluagh chuige amach ó sgáth na
coille a bhí ar thaobh an bhóthair agus a bhí ’ghá gclúdach uaidh go
dtí san. Thánadar i n’ aice agus ghluaiseadar thairis, agus an fhaid a
bhíodar ag gabháil thairis shamhluigh sé go raibh an talamh ag bogadh
agus ag luasgadh agus ag crith fé n-a chosaibh le neart agus le brúth
agus le fuinneamh a ngluaiseachta agus iad ag imtheacht mar imtheóch’
an tsídhe gaoithe, agus an ceó-bóthair ag eirighe ’n-a ndiaigh, agus
suip agus bileóga feóchta d’á séideadh suas agus d’á gcasadh agus d’á
sguabadh chun siúbhail, leis an ngaoith a tháinig ó’n ngluaiseacht.
D’imthíghdar thairis agus chuaidh an ceó ’n-a shúilibh agus bhí an
fothram ’n-a chluasaibh, agus nuair fhéad sé a shúile do ghlanadh agus
feuchaint airís ortha, bhíodar ag imtheacht soir óthuaidh as a radharc
agus bhí an fothram ag maolughadh. Do mhaoluigh an fothram go dtí ná
raibh ann ach mar a bhéadh fuaim uisge. Do mhaoluigh sé ansan go dtí
ná raibh ann ach mar a bhéadh séideadh gaoithe tré chrannaibh. Ansan
do mhaoluigh sé go dtí ná h-airigheadh an buachail ach puth beag anois
agus airís dé. Ansan bhí sé imthighthe. Do cuireadh a leithéid de sgárd
i gcroídhe an bhuachala gur fhan sé ar an áit sin gan coruighe as ar
feadh abhfad.

Deich mbliana agus dachad ’n-a dhiaigh san, nuair a bhí an buachail sin
’n-a sheanduine, bhíodh sé ’n-a sheasamh ar an áit gcéadna go minic
agus d’airigheadh sé an tsídhe gaoithe ag tusnughadh thiar theas, mar
ar thusnuigh an séideadh gaoithe an uair sin, agus thagadh an tsídhe
gaoithe chuige aniar andeas le fuinneamh, agus do sguabadh sí thairis
soir óthuaidh ag déanamh ceó-bóthair agus ag sgaipeadh na sop, agus
bhíodh sé daingean i n’ aigne gur bh’é Murchadh agus a mharc-shluagh a
bhíodh ann! Bhíodar go léir ar shluagh na marbh, an uair sin.

Ach tháinig Murchadh agus a mharc-shluagh go Teamhair. Chuir sé
teachtaire isteach ag triall ar Mh’lsheachlainn ’ghá rádh leis gur
mhaith leis raint cainte dhéanamh leis. Tháinig M’lsheachlainn amach
agus chuir sé míle fáilte roim Mhurchadh agus rómpa go léir. Do rug sé
leis isteach iad agus dhéin sé cúram mór díobh. Do cuireadh cóir bídh
agus díghe ortha. Ar ball d’inis Murchadh do Mh’lsheachlainn cad a thug
é. Gur cuireadh duine de cheannaighthibh na h-Éirean i bprísún, thall i
bpríomh-chathair tíre Lochlan, gan chúis gan adhbhar. Ansan thaisbeáin
sé an leitir.

“Táim ceapaithe, a rígh,” ar seisean, “ar dhul soir go h-Áth Cliath
agus ar labhairt le Sitric, ó ’sé rígh Lochlanach Átha Cliath é, agus
ar a fhiafraighe dhé an bhfuil aon eólus aige ar an t-é is bun leis
an ngníomh éagcórtha so do dhéanamh orainn. Dá leigimís leó an gníomh
so gan gearán a dhéanamh mar gheall air níor bh’ fhada, b’fhéidir,
go ndéanfaí gníomh eile a bhéadh níba mheasa ’ná é. Is lag an bheart
dúinne a rádh go mbéadh díon agus cosnamh againn ’á thabhairt do
cheannaighthibh Lochlanacha i n-Éirinn, agus ná cuirfimís díon ná
cosnamh i n-áirighthe do cheannaighthibh Gaedhlacha thall i dtír
Lochlan.”

“Agus cá bhfuil an ceannaighe Gaedhlach do cuireadh i bprísún, a rígh?”
arsa M’lsheachlainn.

“Má séantar an gníomh, a rígh,” arsa Murchadh, “beidh an ceannaighe le
fághail.”

“An amhlaidh ba mhaith leat mise dhul leat go h-Áth Cliath, a rígh?”
arsa M’lsheachlainn.

“Dá mb’ é do thoil teacht linn, a rígh,” arsa Murchadh, “ba dhian
mhaith an rud é. Thabharfadh sé le tuisgint do Shitric, agus tré
Shitric do rígh Lochlan thall, agus dos na Lochlanaigh go léir, go
bhfuilimíd ar aon aigne sa sgéal. Do chuirfeadh san eagla ar an t-é
dhein an gníomh pé h-é féin.”

“Tá go maith, a rígh,” arsa M’lsheachlainn. “Raghad-sa libh.”

Bhí dhá bhuidhean acu ann ansan agus iad ag tabhairt aghaidh ar Áth
Cliath. Ní raibh i mBaile Átha Cliath an uair sin ach cathair ana
bheag. Bhí an féar glas ag fás go saidhbhir ar fhormhór an tailimh
atá fé thighthibh móra agus fé shráideanaibh breaghtha fada leathana
anois. Níor dheacair ríghtheighlach Shitric a dhéanamh amach. Thug an
dá bhuidhean aghaidh ar an ríghtheighlach. Do chonacthas ag teacht
iad. Bhí Sitric agus Amhlaoibh thuas i bhfinneóig. Chonacadar an dá
bhuidhean ag teacht chun an ríghtheighlaigh. D’ aithnighdar Murchadh
agus M’lsheachlainn. D’ aithin Amhlaoibh Caoilte. Do rith Amhlaoibh
agus chuaidh sé i bhfolach.

“Ná leig ort go bhfuil aon phioc eóluis agat, a rígh, ar cá bhfuilim-se
ná an bhfuilim beó nó marbh,” ar seisean le Sitric.

Chuaidh Sitric amach ag cur fáilte roim Mh’lsheachlainn agus roim
Mhurchadh. Do tugadh isteach iad féin agus na h-uaisle a bhí i
n-aonfheacht leó, agus do cuireadh gach aon chóir ortha. Ar ball
d’inis Murchadh cad a thug é. Bhí ana chathughadh ar Shitric nuair a
h-innseadh dó an éagcóir a deineadh ar an gceannaighe Gaedhlach thall i
gCathair na Beirbe.

“Ó,” ar seisean, “cuirfead-sa teachtaire anonn ’ghá innsint do’n rígh
gur deineadh an éagcóir sin, agus déanfar an uile shaghas deimhne agus
uruidheachta air nách baoghal go dtabharfar aon chaoi d’aoinne ar a
leithéid a dhéanamh airís.”

“Tá san maith go leór, a rígh,” arsa Murchadh, “ach ní dhéanfaidh san
an gnó anois. Tá órdughadh agam-sa ó’n Árdrígh, má tá an fear a dhein
an gníomh san i n-Éirinn anois, lucht cuardaigh do chur amach chun
beirthe air agus chun é thabhairt chun lámha. Ar mhaithe leis an dá
thír, le h-Éirinn, agus le tír Lochlan, ní foláir an fear a dhein an
gníomh san do chur chun báis. Is bíodhba báis do’n rígh é, mar do thóg
sé chuige féin an t-ughdarás a bhainean leis an rígh. Is bíodhba báis
do mhuintir na h-Éirean é, mar do dhein sé gníomh i gcoinnibh anama fir
Éireanaigh. Is bíodhba báis é do Lochlanaigh, i n-Éirinn nó i n-aon tír
eile, mar do dhein sé gníomh a chuirfidh fhiachaibh ar lucht gach tíre
eirighe ’n-a gcoinnibh, mura ndeintear an gníomh a dh’ agairt, agus
san go luath, ar an t-é a dhein an gníomh. Ar mhaithe linn go léir, a
rígh,” arsa Murchadh, “ní foláir dómh-sa a bheith ar mo chumas a rádh
leis an Árdrígh nuair a raghad abhaile, go bhfuil do bhriathar rígh
agam uait-se chuige go ndéanfair féin do dhícheal, agus go ndéanfaidh
rígh Lochlan a dhícheal, ar theacht suas leis an gcuirptheach a dhein
an gníomh san agus é thabhairt chun lámha agus an bás atá tuillte aige
dh’imirt air.”

“Asdó, b’ fhéidir, a rígh,” arsa Sitric, “ná féadfadh ár ndícheal
teacht suas leis.”

“Ní duine suarach é, a rígh,” arsa Murchadh. “Ní fhéadfadh aon duine
suarach an gníomh a dhein sé do dhéanamh. Ní bhéadh lucht airm an rígh
úmhal do dhuine shuarach. An fear gur dhein lucht airm an rígh rud air,
mar a dheineadar air siúd, ní ró fhuiriste dhó dul i bhfolach ó ríogra
na tíre.”

“Ní fheadar an domhan, a rígh,” arsa Sitric. “Ní’l agam-sa le déanamh
ach mo bhriathar rígh a thabhairt duit go ndéanfad mo dhícheal ar é
thabhairt chun lámha, agus go n-iarfad ar rígh Lochlan a dhícheal a
dhéanamh, leis, chuige. Isé ár mbuac go léir, aon fhear a mhillfidh ár
smacht, é thabhairt chun lámha chómh luath agus is féidir é.”

Nuair a bhí an méid sin cainte déanta eatartha, d’fhág Murchadh agus
M’lsheachlainn slán ag Sitric agus thánadar uaidh. Bhí Amhlaoibh
i bhfolach agus é ag éisteacht leis an gcaint. Nuair a bhí an dá
bhuidhean imthighthe tháinig sé amach, agus bhí a lán cainte idir é
féin agus Sitric feuchaint conus fhéadfaidís teacht as an gcruadh-chás
’n-a rabhdar mar gheall ar an ngníomh a dhein Amhlaoibh.



CAIBIDIOL VIII.

BEIRT DROCH BHUACHAILÍ.


“Déanfaidh an t-annsgian san, Murchadh, díobháil dúinn, a rígh,” arsa
Sitric. “Ní maith a dheinis é an fear do chur sa phrísún. B’fhearr
sgaoileadh leis agus faire do choimeád air.”

“Siné díreach a dhéanfainn mura mbéadh a fhios a bheith agam go
n-aithneóch’ sé mé dá bhfaghadh sé radharc orm,” arsa Amhlaoibh. “Is
dóich leó i gCeann Cora go bhfuilim marbh. Ní’l aon phioc d’á fhios acu
cé r’ bh’é Amhlaoibh ná an bhfuil sé beó. Dá bhfaghadh an fear úd na
gcos radharc orm do neósfadh sé dhóibh cá bhfeacaidh sé mé. Tá aithne
aige orm, ach is dóich leis ná fuil aon aithne agam-sa air féin. Siné
ball ’n-a bhfuil an dearmhad air. D’ aithnigheas an peidléir thall
chómh luath agus do leigeas mo shúil air. Dá bhfeiceadh sé mé sar a
bhfeaca-sa é, agus go n-imtheóch’ sé gan mé ’ghá fheisgint, d’imtheóch’
sé abhaile láithreach agus do neósfadh sé dhóibh i n-Inis Cathaigh agus
i gCeann Cora go bhfeacaidh sé mé, agus cá bhfeacaidh sé mé. Ansan do
bhéadh ’fhios acu go léir cé thóg an chailís. Chonaic Colla mé i gCeann
Cora an lá fhágas an áit. Do curfaí so agus súd le chéile agus bhéadh
’fhios acu go léir cad é an gnó a bhí agam i gCeann Cora an lá san.
Thabharfaidís tuairim do cá bhfuil an chailís anois. Chaithfeadh do
mháthair teitheadh le n-a h-anam as an áit.”

“Mo mháthair!” arsa Sitric.

“Ár máthair, má seadh,” arsa Amhlaoibh. “Ní beag di a bhfuil le fulang
aici eatartha. Is fearr gan a thuille eóluis a thabhairt dóibh. Is
dóich leó go bhfuil an chailís imthighthe thar faraige. Ní féidir d’ár
máthair cor a chur di, do ló ná d’ oídhche, a gan fhios dóibh, tá an
faire chómh géar san uirthi. Dá bhfaighinn-se mo thoil ní raghadh fear
na gcos thar n-ais ag triall ortha. Bhí eagal ar an rígh, dá dtugtí aon
anchor dó go dtiocfadh cogadh as, agus gan sinn ollamh fós, dar leis.”

“Cad é an neart atá ollamh aige?”

“Tá ocht míle fear ollamh aige, i n-arm ’s i n-éide. Dá nglaoidhtí
amáireach air d’fhéadfadh sé dhá mhíle fear eile do chur leis an ocht
míle sin. Ní dóich leis go bhfuilimíd laeth láidir ár ndóthin. Tá
sgannradh Ghleanna Mháma fós air,” arsa Amhlaoibh.

“Ní h-aon iongnadh go mbéadh,” arsa Sitric. “Dhein Clann Chais obair
uathbhásach an lá san.”

“Bainfear móráil an lae sin díobh nuair a thiocfaidh an lá atá ’n-a
gcóir againn,” arsa Amhlaoibh.

“Bainfear,” arsa Sitric. “Ach is fearr feuchaint rómhainn agus sinn
féin d’ ollamhughadh i gceart. Cad é an neart eile, nó na nirt eile,
atá ollamh, nó ag ollamhughadh, i n-éaghmuis nirt rígh Lochlan agus ár
neart féin i n-Éirinn anso?”

“Tá neart d’á ollamhughadh ar oileán Mhanain,” arsa Amhlaoibh, “agus ní
neart suarach é. Tá chúig céad déag fear ann, ollamh aon lá glaodhfar
ortha. Ní’l oileán des na h-oileánaibh atá lastiar d’ Albain gan míle
nó cúpla míle fear ollamh ann. Is dóich liom go bhfuil trí mhíle fear
ollamh ar oileán Sgathaigh.”

“Tá san maith go leór, a rígh, ach an bhfuil aon eólus cruinn agat ar
an ollmhúchán atá ag Brian ’á dhéanamh?” arsa Sitric.

“Ambriathar go bhfuil,” arsa Amhlaoibh. “Ní’l aon mhíogarnach ar
Bhrian. Tá sé ’ghá ollamhughadh féin chómh tréan agus d’fhéadfadh sé
bheith ’ghá ollamhughadh féin dá mbéadh fios ár n-aigne aige chómh
cruinn agus ’tá againn féin. Dá mbéadh sé deich mbliana níos óige ’ná
mar atá sé bhéadh sé fuar againn bheith ag brath ar aon lámh uachtair
a dh’fhághail air. Ach tá sé ana aosta. Ní fios cad é an neómat a
shínfidh sé a chosa. Ansan má bhímíd ollamh beidh gach aon rud ar ár
dtoil againn.”

“Mheasas,” arsa Sitric, “go raibh congnamh aige le fághail chun iad a
shíneadh.”

“Is deacair an congnamh a thabhairt dó, tá an faire chómh dlúth san,”
arsa Amlaoibh. “Tá inghean Thaidhg Mhóir uí Chealla sa n-áit i
gcómhnuighe agus ní féidir aon nídh a dhéanamh a gan fhios di.”

“Airighim a lán daoine ag teacht tháirsi sin ’ghá rádh gur cailín ana
bhreagh í. Cad é an saghas í?”

“Droch shaghas,” arsa Amhlaoibh. “Tá sí dathamhail, deabhraightheach,
áluinn go maith. Déarfainn gur b’ í an bhean is áilne i n-Éirinn í,
lasmuich de’n Árdrígain. Ach tá sí go h-olc.”

“Ní h-é sin adeirtear,” arsa Sitric. “Isé rud atá i mbéalaibh daoine
’n-a taobh ’ná go bhfuil áilneacht a pearsan thar na beartaibh agus gur
bhuaidh uaisleacht a h-aigne agus a méinne ar áilneacht a pearsan.”

“Ná creid focal dé,” arsa Amlaoibh. “Creid a mhalairt. An chéad uair
riamh a chonac í do chonac go raibh sí go h-olc. Droch shaghas iseadh
í. Deirim leat é.”

“Cad é an saghas a dritháir?” arsa Sitric. “Deir gach aoinne go raibh
ana chion aige féin agus ag Amhlaoibh ar a chéile; an t-Amhlaoibh úd a
cailleadh nó d’imthigh amú. Deirtear go raibh sé ag briseadh a chroídhe
ag gol i ndiaigh Amhlaoibh.”

“Ó, cúis gháire chúgainn! An fear bocht. Ní’l ann ach leath-amadán,”
arsa Amhlaoibh. “Bhíodh ana spórt agam air uaireanta. Ní leiginn
m’ aigne chuige, ámhthach. Bhíomair thuas i gCeann Cora lá agus bhí
cleasaidheacht ar siúbhal ann Bhain sé an cos de mharcach bréige ann le
buille thuaigh. Do leigeas féin orm nár fhéadas an cleas a dhéanamh.
’Níor thugais a cheart féin do’n fhaobhar,’ ar seisean liom. Amadán
iseadh é, a rígh. Ní miste fear láidir a thabhairt ar Mhurchadh,
ámhthach. Ní dóich liom gur bhuail riamh fós umam fear chómh láidir le
Murchadh. Deirtear gur treise d’fhear é ’ná a athair an lá is fearr a
bhí a athair. Is iongantach an fear é. Ní fhéadfá do shúile thógaint dé
dá bhfeicfeá ag déanamh na lúthchleas é. Ní’l aon teóra leis an neart
atá suidhte ins gach ball d’á bhallaibh.”

“Tá súil agam ná buailfead uime sa chath so atá le teacht lá éigin,”
arsa Sitric. “Ach feuch, a Amhlaoibh. Tá an sgéal go h-olc agat-sa.”

“Conus san airiú!”

“Caithfear an ceann a bhaint díot.”

“Ó, tuigim,” arsa Amhlaoibh. “Agus tá do bhriathar rígh tabhartha
agat-sa do Mhurchadh agus do Bhrian go ndéanfair do dhícheal chun an
cinn a bhaint díom. Nách símplídhe na daoine iad! Ach ar ndó, táim
féin chómh símplídhe le h-aoinne acu. Dá mb’áil liom-sa an ceann a
bhaint d’ fhear na gcos nuair a bhí greim agam air ní bhéadh an ceann
le baint díom féin anois, agus ní bhéadh do bhriathar rígh tabhartha
uait agat-sa chuige. Ach sin mar imthíghean i gcómhnuighe ar an nduine
ná bainean an ceann d’á namhaid nuair a gheibhean sé an lom air.
Gheóbhaidh an namhaid sin lom air féin agus bainfidh sé an ceann dé.”

“An neósfair do’n rígh gur tháinig M’lsheachlainn agus Murchadh anso?”
arsa Sitric.

“Imtheóchad soir láithreach agus neósfad an uile fhocal dé dhó, agus
neósfad dó go dtáinig fear na gcos anso i n-aonfheacht leó, agus ná
tiocfadh d’á mb’áil leis an rígh leigint dómh-sa an ceann a bhaint dé
i n-inead an phúicín a chur air,” arsa Amhlaoibh. “Chuirfinn-se púicín
air a chuirfeadh deire le n-a chuid spiaireachta. Ach ní h-aon mhaith
bheith ag caint anois air mar sgéal. An ceannaighe! An peidléir! Is
deas an obair bheith ag tabhairt ceart ceannaigheachta d’á leithéid
sin! Ceart spiaireachta atá tugaithe dhó!”

“Agus go mór mór ó’s duine tusa ná déanfadh spiaireacht i n-aon chor!
Ba lag leat a leithéid a dhéanamh!” arsa Sitric.

“Cuir uait an magadh, a rígh,” arsa Amhlaoibh. “Ní cúrsaí magaidh
é. Déanfaidh Donn mac Beathach díobháil fós dúinn, agus ní dhéanfadh
dá ndeintí rud orm-sa nuair a bhí greim againn air. Ach é chur anall
abhaile ’n-a shaoghal agus ’n-a shláinte! Ní féidir liom foidhneamh
leis mar sgéal nuair a chuimhnighim air!”

Do sgar an bheirt. D’imthigh Amhlaoibh anonn go ríghtheighlach rígh
Lochlan agus d’inis sé dhó gach nídh i dtaobh teacht Mhurchadh agus
Mh’lsheachlainn go h-Áth Cliath, fé mar a dúbhairt sé go neósfadh.

“Tá go maith,” arsa’n rígh. “Is fearr go mór an sgéal a bheith mar
atá sé ’ná é bheith mar a bhéadh sé dá gcurtí an fear úd chun báis.
Dá gcurtí chun báis é ní bhéadh Lochlanach beó i n-Éirinn um an
dtaca so ach an méid acu do cuirfeadh iad féin go daingean fé smacht
Bhriain. Ní fhéadfaimís-ne cosg do chur le n-ár ndaoine féin anso. Do
caithfí iad do ghleusadh agus do chur ar loingeas agus iad do breith
go h-Éirinn chun díoltais a dhéanamh ar Bhrian agus ar Ghaedhlaibh
Éirean mar gheall ar mharbhughadh a gcine. Ní bhéadh ach dithineas
agus droch ollamhughadh sa n-obair. Ní raghadh ár neart go h-Éirinn
i n-aonfheacht. ’N-a mbuidhnibh fé leith iseadh do shroisfidís Éire.
Ansan do mharbhóch’ Brian iad ’n-a mbuidhnibh fé leith. Is fearr go mór
an sgéal a bheith mar atá sé. Beidh uain againn ar thuille nirt do chur
le chéile. Agus feuch, a Amhlaoibh, a mhic ó,” ar seisean, “beidh uain
ag Brian ar bhás a dh’ fhághail,------má tá aon aidhm aige ar bhás a
dh’ fhághail i n-aon chor!”

D’fhan an sgéal mar sin agus do ghluais an t-ollmhúchán ar aghaidh, ins
gach aon pháirt de chrích Lochlan agus ins gach aon pháirt d’ oileán na
h-Éirean, go mór mór ins na h-áiteanaibh a bhí dílis do Bhrian.



CAIBIDIOL IX.

MARBHUGHADH LE SOILBHREAS.


An fhaid a bhí an t-ollmhúchán ar siúbhal mór-thímpal na h-Éirean bhí
aghaidh na h-Éirean ar Cheann Cora. Ní raibh lá gan priúnsa éigin, nó
buidhean éigin d’uaislibh nó de mhaithibh móra, ó cheanntar éigin de’n
tír, ag teacht go ríghtheighlach Bhriain, a d’iaraidh cómhairle, nó
ag socarughadh cúise, nó ’ghá fhiafraighe an ’mó fear a bhéadh ortha
do chur le chéile i gcóir an chogaidh a thuig gach aoinne a bhí ag
teacht. Deiridís go léir, nuair a bhídís ag imtheacht, ná raibh riamh
i n-Éirinn rígh chómh mór gradam le Brian; ná raibh riamh i n-Éirinn
ríghtheighlach chómh greanta le ríghtheighlach Bhriain; ná raibh riamh
i n-Éirinn, ná i n-aon tír eile, fir chómh h-uasal, chómh cródha, chómh
tréan i gcath le Clainn Chais.

Ansan deiridís go léir, d’á áilneacht agus d’á nósmhaireacht agus
d’á uaisleacht ar gach aon tsaghas cuma, an ríghtheighlach agus a
raibh ann, gur chuir an Bhanríghin agus Niamh, ar an ngradam agus ar
an uaisleacht agus ar an saidhbhreas agus ar an bhflúirse agus ar an
rabairne, maise ná béadh ortha i n-aon chor mura mbéadh an bheirt sin a
bheith sa n-áit.

Gan amhras dob’ áluinn an bheirt iad; agus ní aithneóch’ aoinne do
thiocfadh ann mar sin ar chuaird ná go raibh caradas idir an mbeirt.
Is ar éigin ba dhóich le duine a thuigeadh Niamh féin uaireanta go
raibh aon nídh eatartha ach caradas, bhíodh Gormfhlaith chómh caoin
chómh cneasda chómh grádhmhar san léi. Bhíodh an t-Aifrean gach aon
mhaidion, ag Maolshuathain, i n-eaglais an ríghtheighlaigh, agus bhíodh
Gormfhlaith agus Niamh ag an Aifrean coitchianta. Do chítí go minic
i gcaitheamh an lae an bheirt i bhfochair a chéile, ag caint agus ag
cómhrádh go soilbhir agus go suairc agus go sultmhar, i dtreó ná bíodh
aon phioc d’ á chuimhneamh ag aoinne ná raibh fios bunús an sgéil aige,
go raibh aon nídh idir an mbeirt ach caradas fírinneach. Ní raibh fios
bunús an sgéil ag Maolshuathain. Do tuigeadh gur bh’fhearr an sgéal a
choimeád uaidh i dtreó ná taisbeánfadh sé aon sgáthamhlacht ’n-a chaint
ná ’n-a chuideachtanas leis an Árdrígh ná leis an Árdrígain. Ach bhíodh
iongnadh mhór air nuair a thagadh Niamh chuige chómh minic roimis an
Aifrean, ar maidin, agus nuair a dh’iaradh sí chómh dian chómh dlúth
air a guidhe do chur suas chun Dé sa Naomh Ídhbirt.

Bhí an aimsir ag gluaiseacht ar an gcuma san. Cómhacht Bhriain ag
neartughadh ins gach aon bhall istigh i n-oileán na h-Éirean, agus
cómhacht Lochlan ag neartughadh ins gach aon bhall lasmuich d’ oileán
na h-Éirean. Na buidheana ins na daingeanaibh ag déanamh taithíghe des
na h-armaibh agus ag leanmhaint ar an dtaithíghe chómh díchealach agus
ba cheart d’fhearaibh ná feidir cad é an neómat a chaithfidís na h-airm
sin do láimhsiáil i gcoímhsgar machaire chun iad féin a chosaint ar
namhdaibh fíochmhara fuilteacha, mar a dhein cuid acu go minic cheana.
Na ríghthe agus na h-uaisle ar fuid na tíre ag cur a mbuidheana féin le
chéile, ’ghá múineadh agus ’ghá ngleusadh agus ag méadughadh a neart,
ag toghadh na bhfear ab fhearr agus ag cur na n-iarmharán i leith
taoibh. An gabha, Meargach, ag obair go dian, na ceardaighthe dob’
fhearr le fághail aige, na teinte ar lasadh agus na builg ag séideadh
aige, do ló agus d’oídhche, agus gan ar a chumas na h-airm a dhéanamh
chómh tiugh agus bhí glaodhach agus ceannach ortha, bhí a leithéid sin
d’ airc ar gach aon rud i bhfuirm fir chun arm a bheith n-a láimh aige.
Bhí Tadhg Mór ua Cealla i gCeann Cora, ach má bhí, bhí Tadhg Óg thiar
sa bhaile, agus ní baoghal ná gur ghleus sé neart Uíbh Máine chómh
maith díreach agus dhéanfadh Tadhg Mór féin dá mbéadh sé thiar.

Is amhlaidh a bhí faire agus formad agus iomarbháigh idir na ríghthibh
agus idir na cineachaibh, feuchaint cé b’ fhearr a dhéanfadh an
t-ollmhúchán, agus cé r’ bh’ iad an bhuidhean dob’ fhearr a bhéadh
gleusta agus ba mhó do thaisbeánfadh neart nuair a thiocfadh an ghlaodh.

Bhí an feall a thuig sé a bhí déanta ag Amhlaoibh air ag déanamh ana
bhuartha do Thadhg Óg ua Chealla. Nuair a chuimhnigheadh sé ar an
bhfeall san do choruigheadh a chuid fola agus thagadh allus teith
tré n-a chroicean amach le náire. Thuig sé i n’ aigne mura mbéadh an
caradas a thaisbeáin sé féin do’n ropaire fill, go mb’ fhéidir ná béadh
oiread iontaoibh ag Colla as agus do bhí. Thuig sé ansan go mb’ fhéidir
gur cheart dó dul ódheas chun na mainistreach agus an sgéal go léir a
dh’innsint do Cholla, sgéal Chaoilte a dh’innsint dó. Go mb’ fhéidir go
dtiocfadh droch amhras ag Colla ar dhuine éigin eile, díreach fé mar a
tháinig an droch amhras ag an Legáid ar an sagart óg, ar Art mac Duibh.
Nuair a chuimhnigh sé ar an méid sin ba dhóbair dó preabadh ódheas
láithreach. Ach ansan do chuimhnigh sé ar Niamh agus ar Mhurchadh, agus
dúbhairt sé leis féin gur bh’fhearr dul soir ar dtúis go Ceann Cora
agus labhairt le Niamh. Siúd soir é. Ní fhéadfadh sé fanmhaint socair.
Ní fhéadfadh sé an oídhche chodladh. Ní fhéadadh sé aon tsuaimhneas
fhághail ó n’ aigne ach an fhaid a bhíodh gnó éigin idir lámhaibh aige,
gnó éigin a choisgfeadh é ar bheith ag machtnamh. Nuair a bhíodh sé ag
siúbhal ní fhéadadh sé gan bheith ag géarughadh sa chuisidheacht go dtí
ná féadfadh aoinne coimeád suas leis.

Tháinig sé go Ceann Cora. Nuair a bhí sé ag teacht i gcómhngar an
ríghtheighlaigh agus é ag siúbhal go géar, chonaic sé an bheirt bhan
ag siúbhal roimis amach agus é ag teacht suas leó. Bhí sé ag siúbhal
géar agus bhíodar-san ag siúbhal go breagh réidh. Bhí caint éigin ar
siúbhal acu a bhí ’ghá gcur ag gáirí go h-iongantach. Níor mhothuighdar
ag teacht é go dtí go raibh sé nách mór buailte leó. D’iompuighdar
agus thugadar aghaidh air. Do stad sé ’n-a choilg-sheasamh ar lár an
bhóthair. Gormfhlaith agus Niamh isiad a bhí ann.

“Ó! Míle fáilte rómhat, a rígh!” arsa Gormfhlaith go soilbhir. “Is fada
ná feacamair thu,” ar sise, agus shín sí a lámh chuige agus gáire ’n-a
snua.

Do rug sé ar an láimh, ach dá bhfaghadh sé Éire air ní fhéadfadh sé
focal do labhairt.

“Is dócha,” ar sise, “ná fuairis aon tuairisg fós ar Amhlaoibh. Cuirean
sé uaigneas orm, a Niamh,” ar sise le Niamh, “Tadhg a dh’fheisgint
agus gan Amhlaoibh a dh’fheisgint le n-a chois. Bhí ana chion agam ar
Amhlaoibh. Ní fheadar an domhan cad d’imthigh air. Ba mhór an truagh
aon droch nídh a dh’imtheacht air.”

Chomáin sí léi mar sin ag caint. Níor labhair Tadhg. Ní fhéadfadh sé
labhairt. Bhí sé mar a sádhfaí le sgiain é. Níor labhair Niamh ach
chómh beag. Pé rud a bhí ’ghá cur ag gáirí sar a dtáinig Tadhg suas,
níor fhan aon chuimhne aici air agus níor fhan aon gháire aici.

“Is dóich liom,” arsa Gormfhlaith, “go bhfuil rud éigin ag déanamh
buartha do d’ dhritháir, a Niamh, agus gur maith leis bheith ag caint
leat at’ aonar. Fanaigh ansan ag siúbhal daoibh féin go dtí go mbeidh
bhúr gcaint déanta agaibh, agus raghad-sa isteach. Ach ná coimeád
abhfad uaim í, a Thaidhg,” ar sise. “Tá cleas ar obair shnáthaide aici
’á mhúineadh dhom agus ní bheidh mé sásta go dtí go mbeidh an cleas
agam.”

D’imthigh sí uatha. Níor labhair aoinne de’n bheirt go dtí go raibh sí
as a radharc. Ansan do labhair Niamh.

“Airiú, a Thaidhg, a mhaoinach,” ar sise, “cad tá ort!”

“Ní’l blúire ar domhan orm,” ar seisean, “ach do bhain an bhean san a
leithéid de phreib asam! Níor fhan léas meabhrach agam nuair a chonac
an bheirt agaibh i bhfochair a chéile ar an gcuma san. Nách uathbhásach
an ara í! Cad é mar fhéadan sí caint agus sult agus gáirí dhéanamh,
gur dhóich le duine ná fuil cor ná lúb ’n-a croídhe ach oiread leis an
leanbh! Do bhuaidh sí ar a bhfeaca riamh!”

“Ní fheadaraís a leath, a Thaidhg. Ní fheadaraís a leath,” arsa Niamh.
“Mura mbéadh m’ athair a bheith anso am’ aice agam chomáinfeadh sí
as mo mheabhair mé. Ní fheadar an tsaoghal cad a dhall Brian agus í
thabhairt leis riamh! B’fhearr liom go mbeinn féin agus m’ athair thiar
sa bhaile agus go bhféadfaimís fanmhaint ann.” Ansan do chrom sí ar
ghol, agus bhí sí ag gol ar feadh tamail mhaith.

Níor labhair Tadhg go dtí go raibh an greas san guil curtha dhi
aici. Nuair a bhí sé curtha dhi aici: “Seadh!” ar sise. “Is mór an
t-éadtromughadh ar mo chroídhe an méid sin.”

“A Niamh, a laogh,” arsa Tadhg, “ní dhéanfaidh so an gnó go deó.
Caithfear atharughadh dhéanamh ar an obair seo. Ní fágfar anso thusa
níos sia. Tá cion agam ar Bhrian. Tá cion againn go léir air. Ach is
measa liom-sa thusa ’ná é, agus ’ná a bhfuil beó d’á mbainean leis.
Má thug sé leis í, agus má dhein sé dearmhad nuair a thug sé leis í,
ní h-alaidh dhúinn tusa bheith thíos leis an ndearmhad san. Caithfidh
Murchadh duine éigin eile do chur ag faire ar Ghormfhlaith. Bean éigin
d’á saghas féin ba cheart do chur ag faire uirthi. Is maith liom mar
a thánag. Ní raibh aon choinne agam go rabhais i n-a leithéid de chás
aici. An bhfuil fhios agat cad ’tá ceapaithe aici? Tá sí ceapaithe
ar do chroídhe a bhriseadh istigh ad’ chliabh le corp soilbhris agus
síbhialtachta! Isé a nádúr féin fuath fíochmhar a bheith aici lastigh
de’n tsoilbhreas agus de’n ghealgháire. Is amhlaidh a réidhtighean san
le n-a goile agus le n-a sláinte. Tá fhios aici go h-áluinn nách mar
sin duit-se, ná réidhtighean a leithéid le d’ ghoile ná le d’ shláinte.
Tá fhios aici go gcuirfidh an obair sin sa chré thú ach leanmhaint air.
Anois, ag feuchaint dom ort, chím go bhfuilir ag dul as. Caithfear
duine éigin a dh’fhághail a bheidh maith a dóthin di sa chleas so atá
ar siúbhal aici.”

“Is dóich liom, a Thaidhg,” arsa Niamh, “go bhfuil an ceart agat, nó
pé ’n-Éirinn é, go bhfuil cuid de’n cheart agat. Tá sí, is dóich liom,
ceapaithe ar mo shláinte bhriseadh, nó murab é sin é, ar mé dhíbirt
as so. Is dóich liom gur cuma léi ach go mbéadh sí sgartha liom beó
nó marbh. Má imthíghim anois beidh áthas uirthi agus déarfaidh sí léi
féin go bhfuil eirighthe go maith léi sa chluiche a shocaruigh sí ar a
dh’imirt. Ní maith liom an méid sin a thabhairt mar shásamh di agus gan
cúrsaí an Árdrígh do bhac i n-aon chor.”

“Ní h-aon chomparáid i n-aon chor tusa agus í féin, a Niamh. Ní h-aon
chreideamhaint duit-se an lámh uachtair a dh’fhághail uirthi ins na
beartaibh atá curtha roimpi aici. Téanam agus labhraimís le m’ athair.
Agus feuch airiú! Ba dhóbair dom an gnó a thug mé do dhearmhad. Táim
’ghá chuimhneamh, a Niamh, gur ceart dom dul síos go h-Inis Cathaigh
agus a dh’innsint do Cholla gur b’ é Amhlaoibh a ghuid an chailís.”

“Agus ar neóin, a Thaidhg,” arsa Niamh, ag cur smuta gáire aisti, “ní’l
aon deimhne ceart fós agat air gur b’ é an t-Amhlaoibh a bhí thíos i
n-Inis Cathaigh do ghuid an chailís.”

“Tá deimhne mo dhóthin agam air,” ar seisean. “Nách tapaidh a tháinig
an dúil sa Chreideamh aige! Bhí rud éigin ’ghá chur n-a luighe orm i
gcaitheamh na h-aimsire an fhaid a bhí sé ’ghá ollmhughadh féin chun
an Chreidimh a ghlacadh ná raibh aon ghus sa n-ollmhuchán. Bhí eagal
orm dá ngéillinn do’n smaoineamh san go mbéinn ag déanamh éagcóra ar an
mbuachail, bhí sé chómh símplídhe, chómh leanabaídhe sin, an ropaire!
Ansan airís, nuair a dúbhairt sé gur mhaith leis bheith ’n-a shagart,
tháinig an smaoineamh céadna chúgham. Cheapas nár mhothuigheas an gus
ceart ’n-a chaint ná ’n-a mheón i dtaobh an ruda a bhí aige ’á chur
roimis, dar liom. Thugas fé ndeara go minic folamhas éigin ná féadainn
a thuisgint ins na gnóthaibh Creidimh a bhíodh ar siúbhal aige. An
lá a bhí Brian agus na h-uaisle thíos, nuair a thainig an Legáid, d’
airigheas daoine ag cáineadh agus ag gearadh na Lochlanach os cómhair
an Lochlanaigh óig. Bhí eagal orm go mbéadh fearg air. Níor chuir sé
blúire suime ’n-a gcaint, an ropaire fill! Is áluinn a choimeád sé a
aigne istigh, agus mise ag déanamh éagcóra ar mo dhá shúil agus ar mo
bhreitheamhntas féin le h-eagla go ndéanfainn éagcóir air-sean. Ní’l
aon phioc d’á mhearbhall orm, a Niamh. Isé ghuid an chailís, agus is
chun í ghuid do leig sé air gur ghlac sé an Creideamh, agus is chuige
do leig sé air gur mhaith leis bheith ’n-a shagart. Bhí fhios aige,
chómh luath agus bhéadh cuid des na mion-Órdaibh glacaithe aige, go
gcuirfeadh Colla sa n-érdam é. Ansan bhí gach aon chaoi aige ar an
gcailís a ghuid. Bhíos chun dul síos agus an sgéal go léir a dh’innsint
do Cholla, ach níor mhaith liom é dhéanamh gan é chur ad’ chómhairle-se
ar dtúis. Cá bh’ fhios ná go mb’ fhéidir go mbéadh sé ar dhuine éigin
eile ag Colla. Téanam go bhfeicimíd m’athair, agus sa n-am gcéadna, bí
ag cuimhneamh ad’ aigne ar cad is ceart dom a dhéanamh.”

Chuadar isteach i dtigh Thaidhg Mhóir uí Chealla, agus fuaradar Tadhg
féin rómpa istigh.



CAIBIDIOL X.

FUASGAILT.


Bhí Tadhg Mór féin rómpa istigh agus níor bh’ aon iongnadh má gheal
a chroídhe nuair a chonaic sé chuige isteach an bheirt. Ní raibh le
feisgint i n-Éirinn an lá san rígan óg a dh’ fhéadfadh seasamh i
n-aice na h-inghíne agus iomláine a h-áilneachta féin do choimeád. Pé
áilneacht a chífí inti an fhaid a bhéadh sí ’n-a h-aonar do thiocfadh
claoídhchlódh ar an áilneacht san nuair a curfaí ’n-a seasamh i n-aice
Niamh í. Bhí daoine ag tusnughadh ar a thabhairt fé ndeara ná bíodh
iomláine blátha ar áilneacht Ghormfhlaith féin, le deiriníghe, nuair
a chítí Niamh ’n-a h-aice. Níor chóir puínn iongnadh dhéanamh dé sin,
ámhthach, mar is ag teacht a bhí áilneacht Niamh agus bhí áilneacht
Ghormfhlaith ag imtheacht, nó ag tusnughadh ar imtheacht. Agus i dtaobh
an mhic. Bhí finne agus solusmhaire agus gileacht na h-inghíne ann,
agus bhí folt óir na h-inghíne air; an t-ualach órdha ar a cheann agus
anuas ar a ghuaillibh agus ar a shlinneánaibh. Bhí an tsúil ríoga
chéadna n-a cheann, go glan agus go h-osgailte agus go neamh-eaglach.
’N-a theannta san bhí sé groídhe cumasach láidir mar ba dhual athar dó
bheith. Ní raibh an chaoi fághalta fós aige ar ghníomharthaibh gaile
agus gaisge dhéanamh, mar a bhí fághalta agá athair, i gcathanaibh
Bhriain i n-aghaidh na Lochlanach. Ach bhí an chaoi roimis, agus bhí
gach aon deabhramh go ndéanfadh sé na gníomhartha nuair a thiocfadh an
chaoi, agus go mothóch’ na Lochlanaigh meaghchaint a bhuille.

Níor bh’ aon iongnadh má gheal croídhe Thaidhg Mhóir uí Chealla nuair a
chonaic sé an bheirt chuige isteach.

“Dé bheatha-sa, a Thaidhg!” ar seisean. “Conus fhágais gach aon rud
agus gach aoinne ad’ dhiaigh sa bhaile?”

“Go mairir-se, a athair!” arsa Tadhg. “D’fhágas gach aoinne agus gach
aon rud am’ dhiaigh go maith, buidhchas le Dia! Bhí rud beag ag déanamh
buartha dhom agus níor dheineas ach ruith aniar chun go labharfainn le
Niamh mar gheall air.”

“An ’mó fear a bheidh agat i gcóir an chogaidh, a Thaidhg?” arsa Tadhg
Mór.

“Tá chúig céad déag fear againn cheana, a athair,” arsa Tadhg Óg,
“agus tá fhios agam go mbeidh chúig céad eile againn sar a’ fada.”

“Tá san ró bheag, a mhic ó,” arsa Tadhg Mór. “Ba cheart dúinn an trí
mhíle slán a bheith againn.”

“Is mó an neart dhá mhíle ó Uíbh Máine, a athair, ’ná trí mhíle ó
áiteanaibh eile. Tá a lán d’ ár bhfearaibh agus tá muirighean óg ortha.”

“Tá,” arsa Tadhg Mór, “agus má gheibhid Lochlanaigh an lámh uachtair
orainn cad a dhéanfaidh an muirighean óg? Beart lag, a Thaidhg, iseadh
d’aon fhear atá ábalta ar chlaidheamh a chasadh fanmhaint siar anois.
Nách dóich leat san, a Niamh?”

“Ní dóich liom, a athair,” arsa Niamh, “go bhfanfaidh aon fhear siar i
n-Uíbh Máine, aon fhear go bhfuil lúth a ghéag i n-aon chor aige.”

“Ní dóich liom go bhfanfaidh, a ’nghean ó,” arsa Tadhg Mór. “Ach cad é
seo oraibh, a Thaidhg?” ar seisean.

D’inis Tadhg dó ansan conus a tháinig sé go h-oban ar Ghormfhlaith agus
ar Niamh agus cad a chonaic sé. Mhínigh sé dhó conus mar, do réir a
thuisgiona féin, a bhí beartuighthe ag Gormfhlaith sprid agus croídhe
agus aigne Niamh do bhriseadh agus do mhilleadh le corp soilbhris agus
le corp caradais mar ’dh eadh.

“Ní fhéadfaidh Niamh an rud san do sheasamh, a athair,” ar seisean. “Tá
sí ag dul as cheana féin. Ní fhágfaidh an bhean san goile ná sláinte
aici. Ní fearrde í aon uair a’ chloig de’n aimsir a chaithean sí i
gcómhluadar na mná san. Crochaire mná iseadh an bhean san! Má fágtar
Niamh ’n-a fochair cuirfidh sí Niamh sa n-iúir, an rud atá beartuighthe
aici a dhéanamh.”

D’fheuch Tadhg Mór ar Niamh.

“Ambriathar, a ghamhain,” ar seisean, “gur dóich liom go bhfuil an
ceart aige. Taoi’n tú ag dul as. Nách olc uaim nár thug fé ndeara é!”

“Ó, a athair,” arsa Niamh, “is truagh chráidhte nár fhanamair thiar
sa bhaile. Tagan tocht agus ualach ar mo chroídhe nuair a chím
chúgham í gach aon mhaidion agus í chómh séimh, chómh soilbhir,
chómh gealgháiriteach. Bím a d’iaraidh gáire dhéanamh léi i dtreó ná
tabharfadh sí fé ndeara an tocht orm, ach is beag ná go mb’fhearr liom
bás d’ fhághail ’ná fanmhaint a thuille ’n-a fochair. Go maithidh Dia
dhom é! ní fhéadaim gan bheith ’ghá mheas go bhfuil droch nídh ’ghá
leanmhaint.”

“Ná bac í féin a thuille, a ’nghean ó,” arsa Tadhg Mór. “Is truagh
nár labhrais níos túisge liom. Fanaigh araon ansan. Raghad anonn go
teighlach Bhriain. Beidh mé chúghaibh sar a’ fada.”

D’imthigh sé amach agus anonn chun an teighlaigh. Gormfhlaith an chéad
duine a bhuail uime.

“Móra dhuit, a rígh,” ar sise leis. “Cad tá ag coimeád Niamh uaim? Is
iongantach an t-eólus atá aici ar obair shnáthaide. Tá cleas ar an
obair sin aici ’á mhúineadh dhom agus isé is fada liom go mbeidh an
cleas agam. An fada go dtiocfaidh sí, a rígh?”

“Tá sí gan bheith ar fóghnamh, a Árdrígan,” arsa Tadhg Mór. “Tá a
dritháir ag caint léi. Is dóich liom gur inis sé rud éigin dí a chuir
tré chéile aigne uirthi. Bíodh foidhne agat, a Árdrígan,” ar seisean.
“B’fhéidir nách fiú biorán a’s é. B’ fhéidir go mbéadh sí chúghat gan
puinn ríghnis. An bhfuil an t-Árdrígh le feisgint, le d’ thoil, a
Árdrígan?”

“Anois díreach a chonac é féin agus an ríghdhamhna ag dul isteach,” ar
sise.

“Gura maith agat, a Árdrígan!” arsa Tadhg Mór, agus d’imthigh sé
isteach.

“Seadh!” arsa Gormfhlaith, ’n-a h-aigne féin, nuair a bhí sé
imthighthe, “ní deirim ná go bhfuil teinneas croídhe curtha agam ar
do pheata-sa. ‘Tá sí gan bheith ar fóghnamh.’ An cailín bocht! Dá mb’
áil leó gan í chur am’ threó. Ní féidir aon nídh a dhéanamh a gan fhios
di. Ach is féidir rud a dhéanamh os a cómhair. Is féidir an croídhe do
chrádh inti os a cómhair.”

Pé caint a bhí ag Murchadh ’á dhéanamh leis an Árdrígh níor bh’fhada
go raibh sí déanta. Ansan tháinig sé féin agus Tadhg Mór amach. D’inis
Tadhg Mór a sgéal dó, agus ná féadfadh sé Niamh a dh’fhágáilt i gCeann
Cora níba shia.

“Tá go maith, a Thaidhg, tá go h-ana maith,” arsa Murchadh. “Tagan san
agus an rud ar a bhfuil socair isteach le n-a chéile go h-áluinn. Tá
m’ athair ag dul ar a chuaird rígh. Fágfar an Árdrígan i gCeann Cora
os cionn an rightheighlaigh. Ní féidir di aon droch nídh a dhéanamh an
fhaid a bheidh an t-Árdrígh ar a chuaird. Ní foláir duit-se dul leis,
a Thaidhg, agus ní foláir duit Niamh a bhreith leat. Má tá sí ag dul
as tabharfaidh an chuaird tar n-ais ’n-a maise féin airís í, geallaim
dhuit é.”

Do tháinig Tadhg Mór thar n-ais chun a thíghe féin. D’inis sé do’n
bheirt cad air go raibh socair. Bhí áthas mór ortha araon.

“Tá mo ghuidhe tabhartha dhom ag Dia, moladh go deó leis!” arsa Niamh.
“Ní’l maidion le fada,” ar sise, “nár iaras ar Mhaolshuathain mo
ghuidhe do chur suas chun Dé sa Naomh Idhbirt. Bhíos ’ghá iaraidh ar
Dhia, tré impidhe Sheanáin, mé dh’fhuasgailt as an gcruadh-chás ’n-a
rabhas. Chuir Dia thusa chúgham ar dtúis, a Thaidhg. Do labhrais-se
le m’ athair. Do labhair m’ athair le Murchadh. Agus sin déanta an
fhuasgailt! Moladh go deó le Dia!”

“Is maith é sin,” arsa Tadhg Óg. “Agus anois, ó tá do ghnó-sa déanta
chun ár dtoile go léir, is mithid dómh-sa aghaidh a thabhairt ar mo
ghnó féin. Tá mo chroídhe briste ó bheith ag cuimhneamh ar an ropaire
fill úd agus ar ghuid na cailíse agus ar an lámh a bhí agam féin sa
ghadaigheacht san.”

“Airiú, a Thaidhg, an ar buile ataoí!” arsa Niamh. “An lámh a bhí agat
féin sa ghadaigheacht san! Cad é an lámh a dh’ fhéadfá-sa bheith agat
sa ghadaigheacht san?”

“Mura mbéadh an caradas a chonaic Colla, agus gach aoinne eile, idir
mise agus an ropaire úd, a Niamh,” ar seisean, “ní bhéadh oiread
iontaoibh ag Colla as agus a bhí aige as. Mura mbéadh an iontaoibh a
bhí ag Colla as ní curfaí isteach sa n-érdam é, agus ní bhfaghadh sé
an chaothamhlacht a fuair sé ar an ngadaigheacht a dhéanamh. Fuair sé
caradas, a Niamh, ó m’ athair agus óm’ mháthair, agus uaibh go léir,
thiar i n-Uíbh Máine. Is truagh chráidhte mar a chuir sé cos leis riamh
sa n-áit. Ní chuirfeadh sé cos leis sa n-áit agus ní bhfaghadh sé an
caradas a fuair sé ann, a Niamh, mura mbéadh mise! Nuair a chuimhnighim
air bíon náire orm ná féadfainn a dh’innsint duit!”

Nuair airigh Niamh an méid sin cainte ní miste a rádh ná go raibh náire
a dóthin uirthi féin. Thuig sí go h-áluinn an uair sin, agus go minic
roimis sin, cad é an saghas an grádh a tugadh di gan labhairt. Thuig
sí an uair sin, agus go minic roimis sin, ó’n lá a dh’inis Caoilte
sgéal an phúicín, cad é an saghas an glacadh Creidimh a dhein Amhlaoibh
agus cad í an íntinn ar ar ghlac sé na h-Úird. Bhí an dá mhachtnamh úd
tabhartha d’á chéile aici cruinn go leór. Bhí náire a dóthin uirthi
nuair airigh sí Tadhg ’á rádh go raibh náire air. Ní dúbhairt sí aon
fhocal, ámhthach, amach as a béal i dtaobh an náire a bhí uirthi ná i
dtaobh ná cúise a bhí aici leis an náire; nídh nár locht ar an gcailín!

“Ó, a Thaidhg,” ar sise, “ná labhair ar an gcuma san. Bhí sé siúd
chómh sleamhain chómh gealgháiriteach san go raibh báigh agus caradas
ag gach aoinne leis. Mheasamair go léir go raibh sé chómh símplídhe
chómh h-osgailte leis an leanbh. Chuirfinn geall go n-admhóch’
Colla féin nách mar gheall ort-sa a thug sé aon iontaoibh riamh a’
h-Amhlaoibh, ach mar gheall ar Amhlaoibh féin. Ní h-alaidh dhuit
éagcóir a dhéanamh ort féin, a Thaidhg. Níor dheinis ach an rud a
dheineamair go léir. Níor bhuail sé ort-sa ach an bob a bhuail sé
orainn go léir.”

“Níor bhuail sé aon bhob ort-sa, a Niamh,” arsa Tadhg, agus gan aon
chuimhneamh aige ar an mbrígh a bhí le n-a chaint.

“Ambriathar gur bhuail,” ar sise. “Do bhuail sé an bob orm a bhuail sé
ar gach aoinne. Ní raibh aon choinne agam ná gur bhuachail shímplídhe
osgailte dheagh-chroídheach é. Bhí áthas mór orm mar gheall ar charadas
a bheith idir thusa agus a leithéid d’ ógánach ghealchroídheach uasal
onóireach, dar liom.”

Ba mhór go léir an suaimhneas aigne ar Thadhg an chaint sin a
dh’aireachtaint ó Niamh.

“Agus cad ’deirir liom,” ar seisean, “i dtaobh dul síos agus an sgéal
go léir a dh’innsint do Cholla?”

“Ní dóich liom,” ar sise, “go bhfuil aon ghádh leis. Cá bh’fhios duit
ná go mb’ fhéidir go bhfuil fios an sgéil go léir ag Colla cheana chómh
maith agus atá againne? Agus cá bh’fhios duit ná go mb’fhéidir gur
mó an milleán atá ag Colla air féin ’ná mar atá aige ar aoinne eile?
Cad is gádh dhuit-se dul agus tú féin a dhaoradh sa sgéal? I dtaobh
aon droch amhrais a bheith ag Colla ar aon duine eile,” ar sise, “ní
baoghal go gcuirfidh Colla aon droch amhras ar aoinne gan labhairt le
Murchadh. Má labhran sé le Murchadh socaróchaidh Murchadh an sgéal dó.
Isí cómhairle thabharfainn-se dhuit, a Thaidhg,” ar sise, “’ná gan aon
chur isteach ná amach a bheith agat ar an sgéal a thuille an fhaid
ná déanfaidh aoinne aon chur isteach ná amach ort mar gheall air. Do
sgaoilfinn thorm é dá mbéinn ad’ chás.”

“Is dóich liom, a Niamh,” ar seisean, “go ndéanfaidh mé rud ort. Ní’l
aon lorg i n-aon chor agam ar bheith ag dul ag caint le Colla mar
gheall air. Is amhlaidh atá gráin agam air mar sgéal, agus gráin agam
orm féin mar gheall ar aon bhaint a bheith agam leis.”

Níor bh’ fhada gur ghluais Brian ar a chuaird rígh mór-thímpal na
h-Éirean. Do ghluais Tadhg Mór ua Cealla agus Niamh ’n-a chualacht. Bhí
saoghal breagh ansan ag Niamh, agus níor bh’ fhada go raibh a croídhe
agus a h-aigne séin airís aici.

Do fágadh Ceann Cora fé chúram ’na h-Árdríghna. Bhí fhios aici cad é an
brígh a bhí leis sin.



CAIBIDIOL XI.

CUAIRD RÍGH.


Do ghluais Brian ar a chuaird rígh. Bhí cualacht uasal i n-aonfheacht
leis. Bhí Murchadh i n-aonfheacht leis, agus Dúlainn Óg, agus Tadhg Mór
ua Cealla, agus Niamh. Bhí Tadhg Óg ua Cealla imthighthe siar a bhaile
go h-Uíbh Máine chun aire tabhairt do’n rígheacht san, i n-inead a
athar, agus chun na bhfear do chur le chéile agus do ghleusadh agus d’
ollamhughadh i gcóir an chogaidh adúbhairt gach aoinne a bhí ag teacht
go luath. Ní raibh an cogadh fógartha. Bhí síthcháin idir Árdrígh
Éirean agus rígh Lochlan. Bhí síthcháin idir é agus na ríghthe eile go
léir, lastoir agus lastuaidh. Ach bhí sé daingean i n-aigne na ndaoine,
ar fuaid na h-Éirean, go raibh an cogadh ag teacht agus nár bh’fhada go
mbéadh sé ann. D’á bhrígh sin bhí an t-ollmhúchán ar siúbhal ins gach
aon bhall. Chun an ollmhúcháin sin do chur ar siúbhal níba ghéire dá
mb’ fhéidir é iseadh chuaidh Brian ar an gcuaird rígh sin. Theastuigh
uaidh a dh’fheisgint le n-a shúilibh féin conus a bhí an gnó d’á
dhéanamh. Bhí cuid d’á chlainn mhac, agus uaisle eile a bhí tuisgionach
i ngnóthaíbh cogaidh, imthighthe roimis mór-thímpal chun na ndún agus
chun na ndaingean a bhí curtha suas aige, chun a dh’innsint go raibh
sé ag teacht, agus chun na bhfear a bhí ins na dúnaibh agus ins na
daingeanaibh sin do ghleusadh agus do chur i dtreó, ionus go mbeidís
oireamhnach ar dhul fé n-a shúil. Bhí sgéala curtha, leis, ag triall ar
na ríghthibh, go raibh sé ag teacht, agus bhí gach rígh acu ceapaithe
ar pé neart fear a bhí aige do bheith chómh ghleusta agus dob’ fhéidir
iad a bheith, agus an méid ba mhó a dh’ fhéadfadh sé dhíobh a bheith
curtha le chéile aige i gcóir an lae a thiocfadh Brian. Níor bh’
fhéidir aon bhob a bualadh ar Bhrian i neithibh de’n tsórd san. Bhí
an tsúil ró ghéar aige. Do chífeadh sé ar an gcéad amharc an locht ba
lúgha, ins na fir nó ins na h-airm, nó sa ghleus. Chífeadh sé, leis, ar
an gcéad amharc, an raibh cóir iompair agus cóir gluaiste agus sáith
lóin, ag an rígh sin dos na fearaibh sin, dá nglaoidhtí chun bóthair
ortha.

Ansan, bhí árd fhormad ag na ríghthibh le n-a chéile feuchaint cé h-é
an rígh a gheóbhadh moladh ó Bhrian nó cé h-é a gheóbhadh cáineadh;
nó, dá mba ná cáinfí aoinne, cé ba mhó a gheóbhadh de’n mholadh. Bhí
an formad san idir na fearaibh chómh mór díreach agus bhí sé idir na
ríghthibh, i dtreó nár ghádh dos na ríghthibh puínn de dhuagh na bhfear
a dh’fhághail chun iad a ghríosadh, mar go rabhdar féin ag gríosadh
a chéile chómh dian agus dob’ fhéidir é. Ní raibh aoinne do thuig an
méid sin níb’ fhearr ’ná mar a thuig Brian é, agus ní raibh aoinne dob’
fhearr a dh’ fhéadfadh toradh bhaint as ’ná mar a dh’fhéad Brian toradh
bhaint as.

Siar tré Chonachtaibh a thug Brian aghaidh ar dtúis. Bhí fhios aige gur
i gConachtaibh ba lúgha a bhí gádh le h-aimsir chun ollmhúcháin mar go
raibh an t-ollmhúchán déanta cheana ann. Teighlach Thaidhg Mhóir uí
Chealla an chéad theighlach i gConachtaibh ar ar thug sé aghaidh. Bhí
Tadhg Óg imthighthe siar roimis agus bhí gach nídh ollamh aige roimis.

Nuair a thagadh Brian isteach mar sin ar chuaird, i dtighearnas rígh,
ar an eaglais a thugadh sé aghaidh ar dtúis. Dá mbéadh gádh le h-aon
nídh a dhéanamh do’n eaglais, aon nídh i bhfuirm saoirseachta, chun an
tíghe chur i méid, nó chun slacht a chur air, thugadh Brian síntiús
maith do rígh na tíre sin chun na h-oibre sin do dhéanamh. Ansan, dá
mbéadh mainistir sa n-áit thabharfadh sé cuaird ar an mainistir, agus
dhéanfadh Maolshuathain feuchaint i ndiaigh oibre na mainistreach,
feuchaint a’ raibh gach aon rud ’n-a cheart, agus aon rud ba ghádh a
cheartughadh dhéanfadh sé é cheartughadh.

Ba bheag eaglais ná mainistir ná conbhint ban riaghalta ná bíodh nídh
éigin tairbhtheach ag Brian le bronnadh ortha nuair a thagadh sé mar
sin ar chuaird, agus do curtí gach eaglais agus gach mainistir agus
gach conbhint ban riaghalta sa treó dob’ fhearr ’n-ar bh’ fhéidir iad
do chur nuair a bhíodh súil le n-a theacht.

Deireadh sé, i gcómhnuighe, gur dos na gnóthaíbh a bhain le Creideamh
ba cheart do ríghthibh agus do dhaoine aireachas a thabhairt ar dtúis.
Gur cheart gnó Dé a dhéanamh ar dtúis sar a dtabharfaí aghaidh ar ghnó
an tsaoghail seo. Gur dhóichígh-de do dhuine an rath a bheith ar a
ghnóthaíbh saoghalta nuair a dhéanfadh sé a dhícheal ar dhualgaisíbh an
Chreidimh do chómhlíonadh. Ach, pé ’cu ba thoil le Dia an rath do chur
ar ghnóthaíbh saoghalta an duine nó gan a chur, go raibh ceangailte ar
an nduine aitheanta Dé do choimeád.

Do mhúin Brian dos na ríghthibh agus dos na daoine a bhí fé n-a smacht
an uraim is dual do bhantracht, ach do mhúin sé dhóibh, ’n-a theannta
san, an uraim is dual do’n cheart ar gach aon tsaghas cuma, agus chuir
sé ’n-a luighe ar a n-aigne go daingean gur i ndlígh Dé atá brígh agus
bunús agus cúis agus fáth gach urama dhíobh go léir. An t-é ná beidh
eagla Dé air ná beann aige ar dhlígh Dé, go bhfuil sé fuar ag aoinne
bheith ag brath air go staonfaidh an duine sin ó dhrúis ná ó chraos
ná ó éagcóir a dhéanamh ar a chómharsain má gheibhean sé an chaoi.
D’á bhrígh sin gur ceart ar dtúis greim daingean a thabhairt do’n
Chreideamh i gcroídhe agus i n-aigne an duine. Nuair a bheidh an greim
sin ag an gCreideamh gur b’eadh is féidir an duine sin a dhéanamh úmhal
do gach dlígh agus do gach riaghail agus do gach dualgas bunaigh d’á
mbainean leis an gCreideamh.

Na ríghthe agus na riaghaltaisí atá sa tsaoghal anois, an chuid acu go
bhfuil aon admháil i n-aon chor acu do Chreideamh, do cheadóchaidís
an Creideamh le h-ionachus go ndéanfadh an Creideamh na daoine úmhal
dóibh. Chómh maith agus gur chuige sin a cuireadh an Creideamh ar bun,
chun daoine dhéanamh úmhal do ríghthibh! Do thuig Brian nár bh’eadh.
Gur chun daoine dhéanamh úmhal do Dhia a cuireadh an Creideamh ar
bun. Ná fuil sa n-úmhluigheacht a chuirean an Creideamh i n-áirighthe
do ríghthibh ach cuid de thoradh an Chreidimh. Gur maith an rud do
ríghthibh an úmhluigheacht san a theacht mar thoradh as an gCreideamh
ar an saoghal so, ach ná fuil sa méid sin de thoradh an Chreidimh
ach neamhnídh seachas an toradh a fachtar as ar an saoghal eile. Go
n-iompuighthear neithe taobh síos suas nuair a cuirtear suim i dtoradh
an Chreidimh ar an saoghal so agus neamhshuim ’n-a thoradh ar an
saoghal eile.

Do thuig Brian na neithe sin go léir agus dhein sé beart do réir a
thuisgiona. Bhí an Creideamh aige ’n-a chroídhe féin istigh agus do
bhí an Creideamh san le feisgint go soiléir ’n-a ghníomharthaibh. Do
mhúisgil an deagh-shampla san Creideamh agus toradh an Chreidimh i
gcroídhthibh na ríghthe agus na ndaoine a bhí fé n-a smacht.

Thug sé tusach do’n Chreideamh ins na h-áiteanaibh ’n-ar thug sé a
chuarda. Nuair a bhíodh feuchta aige ar na h-eaglaisíbh agus ar na
mainistiríbh agus ar chonbhintíbh na mban riaghalta thugadh sé aghaidh
ar na sgoileanaibh, agus d’fheuchadh sé isteach go cruinn sa chuma ’n-a
mbíodh an obair ag dul chun cinn. Agus thugadh sé aire mhaith,--ach
níor ghádh dhó san mar do thugadh na manaigh féin aire maith dó,--pé
easnamh a bhéadh, ná ná béadh, ar aon tsaghas eile ealadhan, ná
caithfeadh aon easnamh a bheith, ná aon fhaillígh a bheith, sa chuma
’n-a múintí an Creideamh dos na daoinibh óga. Bhí fhios ag Brian go
maith, agus bhí fhios ag an uile dhuine des na h-oidíbh a bhí ag
stiúrughadh na h-oibre sin, ná fuil ach diabhal ó ifrean sa bhfear a
geóbhaidh sgoluigheacht gan Creideamh. D’á bhrígh sin níor ghádh do
Bhrian bheith ag feuchaint ’n-a ndiaigh chun a chur fhiachaibh ortha an
Creideamh do mhúineadh. Ach do bhíodh.

Nuair a bhíodh an obair sin go léir déanta ag Brian, sa n-áit ’n-a
mbíodh sé ar a chuaird, thugadh sé aghaidh ar an ollmhúchán armála a
bhíodh ar siúbhal i gcóir an chogaidh mhóir a bhí ag teacht, dar le
gach aoinne. Do tugtí na fir amach os a chómhair agus do curtí tré n-a
ngleacaidheacht iad. Bhíodh oiread san eagla roime n-a shúil ag na
fearaibh go léir, idir uasal agus íseal, go mbídís ag déanamh taithíghe
de’n ghleacaidheacht ar feadh mórán aimsire roim ré nuair a bhíodh
súil le n-a theacht. Dheinidís a ndícheal chun ná faghadh sé aon locht
ortha. Agus bhíodh an formad ann, leis, idir na ríghthibh, feuchaint
cé aige dob’ fhearr n-a mbéadh an t-ollmhúchán déanta, agus idir na
buidhnibh, feuchaint cia’cu buidhean ba mhó a thabharfadh sásamh dó.

Thugadh sé tabharthaistí uaidh, dos na ríghthibh agus dos na fearaibh,
claidheamh, nó sleagh, nó tuagh, nó brat áluinn, nó capal breagh,
agus bhíodh an formad ann feuchaint cé gheóbhadh an tabharthas ba
luachmhaire, mar, gan amhras, is do’n t-é ab fhearr a thabharfadh
sásamh a tabharfaí an tabharthas ab fhearr.

Bhí áthas an domhain ar Niamh nuair a fuair sí gur siar chun teighlaigh
a h-athar a bhí Brian ag dul ar dtúis. Chuir Tadhg Mór teachtaire siar,
chómh luath agus fuair sé an t-eólus, ’ghá innsint do Thadhg Óg go
raibh an t-Árdrígh ag teacht. Ba mhaith le Brian féin dul siar chun na
h-áite sin ar dtúis. Is ann a bhí a ghaolta ó thaobh a mháthar, agus is
ann a bhí gaolta na clainne a bhí aige le n-a chéad mhnaoi. Drifiúr do
Mhaolruanaidh na Paidre ab eadh í. Agus gan amhras bhí áthas an domhain
ar an muintir thiar go léir, leis, nuair a h-innseadh dóibh go raibh sé
ag teacht. Tháinig Maolruanaidh na Paidre, rígh Ua bhFiachrach Áidhne,
agus a lán eile d’uaislibh Conacht, tamal maith de’n tslígh ’n-a
choinnibh. Bhí Conn, mac Mhaoilruanaidh, i dteighlach Bhriain cheana.
Thugadar go léir aghaidh ar theighlach Thaidhg Mhóir uí Chealla. Do
cuireadh míle fáilte rómpa. Do cuireadh gach cóir ortha d’ár cheart, go
h-uasal agus go ríoga, agus dúbhairt Niamh nár tógadh an ceó i gceart
d’á croídhe go dtí go bhfuair sí í féin airís i dteighlach a h-athar
agus uaisle Conacht agus Cheann Cora ’n-a tímpal.

D’ admhuigh an chuideachta gur shamhluighdar an solus ’n-a tímpal, mar
a bhíodh cheana, agus gur bh’í an gath gréine céadna airís í ag teacht
n-a measg.

Nuair a bhí an chuaird go h-Uíbh Máine tabhartha chuadar go léir, le
cois a chéile, go h-Uíbh Fhiachrach Áidhne agus chuir Maolruanaidh cóir
uasal ortha.



CAIBIDIOL XII.

CARADAS AG FÁS A’ FUATH.


Nuair a bhí a chuaird agus a ghnó críochnuighthe i gConachtaibh ag
Brian thug sé aghaidh óthuaidh ar Chúig’ Uladh. Thug muintir na
cúige sin go léir an onóir dó ba cheart a thabhairt do’n Árdrígh,
agus thug Brian dóibh na tabharthaistí ba cheart do’n Árdrígh a
thabhairt do ríghthibh cúigí. D’fheuch sé ar na h-eagailsíbh agus ar
na mainistreachaibh agus ar na sgoileanaibh, fé mar a dheineadh sé ins
gach aon bhall. Ghlaoidh sé chun na gconbhintí leis, agus ba mhór ag
na mnáibh riaghalta an t-Árdrígh do theacht ’ghá bhfeuchaint agus ag
feuchaint na sgoileana a bhí acu. Bhíodh mná óga acu ’n-a sgoileanaibh
agus iad ag múineadh gach aon tsaghas eóluis dos na mnáibh óga san ar
na neithibh a bhí riachtanach an uair sin do mhnaoi bheith ar eólus
aici.

Ba mhór ag na mnáibh riaghalta an t-Árdrígh a dh’fheisgint, agus
Murchadh, agus Dúlainn Óg, agus gach fear eile de mhuintir Bhriain
n-a raibh a n-ainimneacha i mbéalaibh daoine ar fuid na h-Éirean an
uair sin. Ach ní raibh aoinne beó ab fhearr leó a dh’fheisgint ’ná
Niamh. Chuaidh a tuairisg roímpe eatartha. Do h-innseadh dóibh ná
raibh rígan óg eile ar thalamh na h-Éirean an uair sin chómh breagh
ná chómh dathamhail léi. Agus do h-innseadh dóibh go raibh socair
’n-a h-aigne aici gan pósadh choídhche. Go bhfanfadh sí ag tabhairt
aire d’á h-athair an fhaid ab é toil Dé iad fhágáilt ar an saoghal so
i bhfochair a chéile, agus ansan, dá mb’ é a h-athair ba thúisge a
gheóbhadh bás, go bhfanfadh sí singil ’n-a dhiaigh ar an saoghal so
go dtí go mbéarfadh Dia chuige féin í agus go mbéadh sí i bhfochair a
h-athar airís ar an saoghal eile.

Sar a’ dtagadh sí chúcha bhídís ag machtnamh ar a h-áilneacht agus ag
cuimhneamh ar na mnáibh óga dob’ áluinne agus ba bhreaghtha agus ba
dhathamhla d’á bhfeacadar riamh, agus ’ghá shamhlughadh ’n-a n-aigne
cad é an saghas í má bhí sí níba bhreaghtha le feisgint ’ná aoinne acu
súd. Ansan, nuair a thagadh sí agus do chídís í, do leathadh a súile
ortha agus d’ admhuighdís nár fhéad aon tsamhlughadh d’ár dheineadar
teacht i n-aon ghioracht do’n radharc a chonacadar nuair fheuchadar
uirthi. Ansan, ní bhíodh aon iongnadh ortha nuair airighdís i dtaobh
an tsoluis ’n-a tímpal agus i dtaobh an ghath gréine. Do samhluightí
dhóibh féin, nuair a thagadh sí isteach sa chonbhint chúcha, go
dtugaidís fé ndeara an solus ’n-a gnaoi agus ’n-a tímpal, agus gur
chuma í nó gath gréine ag teacht isteach.

Isé céad rud a dheineadh na mná riaghalta, ins gach aon chonbhint,
chómh luath agus bhíodh tamal de lá caithte ann aici, ’ná cromadh ar
thathant uirthi fanmhaint acu ar fad. Ghlacadh sise an tathant go
breagh réidh agus go breagh séimh, ach ní baoghal go dtugadh sí aon
chómharthaí uaithi ar ghéilleadh do’n tathant. Bhíodh áthas mór ortha
an fhaid a bhíodh sí acu, agus bhíodh uaigneas mór ortha nuair a bhíodh
cuaird na h-áite tabhartha, agus nuair a bhíodh Brian agus a chualacht
ag imtheacht go h-áit eile.

Nuair a bhí Cúig’ Uladh siúbhalta do gabhadh tímpal tré Chúige
Laighean. Do fanadh raint laethanta i gCúige na Mídhe, i dteighlach
Mh’lsheachlainn Mhóir. Níor chuaird i n-aistear cuaird chun an
teighlaigh sin. Do cuireadh cóir go fial agus go flathamhail ar an
Árdrígh agus ar a chualacht ann. Dá mbéadh i gcualacht Bhriain an uair
sin duine iasachta, duine ná béadh aon fhios aige ar cad a bhí tuitithe
amach i n-Éirinn suim aimsire roimis sin, ní bhéadh aon chuimhneamh i
n-aon chor aige go raibh Brian tar éis Mh’lsheachlainn do chur as an
Árdrígheacht. Shamhlóch’ sé gur bh’ é Brian an t-Árdrígh i gcómhnuighe
agus go raibh M’lsheachlainn fé n-a smacht i gcómhnuighe. B’é an cleas
céadna é ag an dá theighlach. Níor leig teighlach Mh’lsheachlainn ortha
gur bh’ iad féin teighlach an Árdrígh riamh, agus níor thaisbeáin
teighlach Bhriain aon mhór-is-fiú ná aon eiríghe anáirde os cionn an
teighlaigh eile. Bhí an dá mhuintir go séimh agus go soilbhir le n-a
chéile, agus go h-ollamh chun gach urama agus gach onóra thabhairt d’á
chéile.

Chuaidh an t-Árdrígh agus a theighlach ag triall ar Shitric, ar rígh
Lochlanach Bhaile Átha Cliath. Do cuireadh an chuaird sin chun cinn
díreach mar a cuireadh i gcás Mh’lsheachlainn nó i gcás aon rígh cúige
eile i n-Éirinn. Do ghlaoidh Brian chun tighthe na gceannaighthe agus
d’ fheuch sé go cruinn ar an gcuma ’n-a ndéinidís a ngnó. D’fheuch sé
ar na loingeas a bhí sa chuan. Do thuig sé i n’ aigne gur mhór go léir
an tairbhthe do mhuintir na h-Éirean dá mbéadh mórán des na loingeas
san sa chuan san, agus ins gach cuan eile de chuantaibh na h-Éirean,
agus mórán de’n obair cheannaigheachta san acu d’á choimeád ar siúbhal
idir oileán na h-Éirean agus dúthaíbh iasachta. An fhaid a bhí sé ag
machtnamh ar an gcuma san ar an dtairbhthe a bhí ag cuan Bhaile Átha
Cliath ’á dhéanamh, do chuimhnigh sé ar an gcothrom uathbhásach uisge
atá ó chathair Luimníghe síos go h-Inis Cathaigh agus amach ar fad
go Léim Chúchulainn, agus chuimhnigh sé ar an dtairbhthe a dhéanfadh
an cothrom uisge sin dá mbéadh sé clúdaithe le loingeas bhreaghtha
mhóra do bhéarfadh earaí ceannaigheachta amach ó Éirinn go cuantaibh
an domhain, agus do thabharfadh earaí iasachta isteach go h-Éirinn sa
bhflúirse chéadna, ó chuantaibh an domhain.

Nuair fhág sé Baile Átha Cliath agus cuaidh sé ódheas go teighlach rígh
Laighean, teighlach Mhaoilmhórdha, teighlach drithár a chéile, bhí an
machtnamh céadna i n’ aigne i dtaobh uisge Béil Sionainne. D’inis sé
do rígh Laighean cad a bhí i n’ aigne, agus dúbhairt sé leis gur bh’ é
a thuairim féin ná raibh le fághail i n-Éirinn, ná i n-aon áit eile,
adhmad a dhéanfadh crainn seóil do loingeas mhóra chómh maith agus do
dhéanfadh an t-adhmad a bhí ag fás i gCúige Laighean.

“Dá gcurfá chúgham siar go Ceann Cora, a rígh,” ar seisean le
Maolmórdha, “trí cinn de’s na crannaibh is fearr agat chun na h-oibre,
do chuirfinn trí loingeas d’á ndéanamh gan a thuille ríghnis.”

“Cuirfead agus fáilte, a Árdrígh,” arsa rígh Laighean.

D’fhan an sgéal mar sin an uair sin.

Do ghluais Brian agus a chualacht ódheas isteach i n-Urmúmhain. Thug
sé a chuaird chun teighlaigh rígh na nDéiseach. Mothla mac Faeláin ab
ainim do’n rígh sin. Bhí sé dílis do Bhrian, bíodh ná raibh abhfad
roimis sin ó bhris Brian cathana fuilteacha ar a chine. Bhí sé i n’
aigne, fé mar a bhí i n-aigne gach aoinne, go raibh tórmach cogaidh ar
siúbhal, go raibh an spéir trom leis an dtórmach cogaidh sin, agus ná
raibh aon fhear beó ach Brian a dh’fhéadfadh Éire thabhairt saor as an
gcogadh san nuair a thiocfadh sé. D’á bhrígh sin bhí sé dílis do Bhrian.

Tháinig Brian agus a chualacht go teighlach athar Chaoilte. Fuair gach
aoinne amach ansan cé r’ bh’ é Caoilte, gur mac rígh é agus gur Donn ab
ainim dó, Donn mac Beathach. Nuair a fuair Conn, mac Mhaoilruanaidh na
Paidre, gur mhac rígh Caoilte tháinig sé chuige agus do rug sé ar dhá
láimh air.

“Ó, a Dhuinn,” ar seisean, “cad ’n-a thaobh nár innsis dom cé r’ bh’
é thú! Bhí sé am’ aigne go mb’fhéidir go raibh braon éigin d’fhuil
ríoga ionat, agus an bhfuil fhios agat cathin a chuimhnigheas air?
Chuimhnigheas air nuair a thugas an tarcaisne dhuit agus nuair a chonac
an chuma ’n-ar choimeádais srian le t’ fheirg. ‘Mura mac rígh é,’ arsa
mise am’ aigne féin, ‘tá an fholuigheacht ann pé ball ’n-a bhfuair
sé í bheith ann.’ Dúbhart go deimhin. Nách mór an cleasaidhe Niamh!
Chuir sí thusa ar theachtaireacht an lá úd. Do chuir má’s fíor bréag!
Ní h-eadh ach cheap sí sinn a chur ó chéile. Do rug sí mise i láthair
Bhriain, agus geallaim dhuit gur cuireadh smacht orm. ‘Bíodh ciall
agat, a mhic ó,’ arsa Brian. Idir Bhrian agus an sagart agus Niamh,
agus í imthighthe amach, níor fágadh léas meabhrach am’ cheann. Nuair a
bhíos tagaithe amach agus raint machtnaimh déanta agam iseadh thuigeas
i gceart cad a bhí imthighthe orm. ‘Tá a h-aigne socair ag Niamh ar gan
pósadh choídhche,’ arsa Maolshuathain, agus, ‘Bíodh ciall agat, a mhic
ó,’ arsa Brian. Dheineadar amadán díom eatartha.”

“Agus nách maith nár dheinis aon dearmhad de’n fhocal amháin úd, a
rígh,” arsa Caoilte.

“Cad é an focal?” arsa Conn.

“An focal úd adúbhairt Maolshuathain, ‘Tá a h-aigne socair ag Niamh ar
gan pósadh choídhche.’”

“Ó, ambasa is fíor dhuit é,” arsa Conn. “D’ fhan an focal san ’n-a
sheasamh am’ aigne ó shin. Tá sé ’n-a sheasamh am’ aigne anois
chómh gléineach agus bhí sé nuair airigheas ag teacht a’ bhéal
Mhaoilshuathain amach é! ‘Tá sochair ag Niamh ’n-a h-aigne,’ ar
seisean, ‘gan pósadh choídhche.’ Dá mairinn míle blian ní imtheóch’ an
méid sin cainte as m’ aigne.”

“’Sé an sgéal céadna agam-sa é,” arsa Caoilte. “Dúbhairt sí an chaint
sin díreach amach as a béal féin liom nuair a bhí sí a’m chur ar a’
dteachtaireacht mar ’dh eadh, agus tá an focal ’n-a sheasamh am’ aigne
anois, agus beidh go deó.”

“Feuch, a Dhuinn,” arsa Conn, “is maith a dhein sí é agus a h-aigne
do shocarughadh ar an gcuma san. Dá bpósadh sí thusa is dóich liom
go mbainfinn an t-anam asat; agus dá bpósadh sí mise is dócha go
mbainfeá-sa an t-anam asam-sa; agus dá bpósadh sí duine eile is dócha
go mbainfimís araon an t-anam as san. Ach nuair ná pósfaidh sí aoinne
choídhche ní bheidh aoinne agam-sa ná agat-sa ná againn araon chun an
anama bhaint as! Is dian mhaith atá an sgéal socair aici!”

“Is fíor dhuit sin, a Chuinn,” arsa Caoilte. “Shocaruigh sí é i dtreó
go bhféadfaimíd bheith ag baint spóirt as, an rud atá agat-sa ’á
dhéanamh anois, agus i dtreó go bhfuil ar ár gcumas bheith muinteartha
caradach le n-a chéile. Tá gádh againn anois le muintearthas agus le
caradas. Is dóich liom nach ró fhada go mbeidh namhaid agus eascáirde
ar ndóthin againn.”

“Is fíor dhuit sin, a Dhuinn,” arsa Conn. “Ná béadh sé chómh maith
againn, agat-sa agus agam-sa a deirim, caradas daingean a bheith
eadrainn, fé mar atá idir Mhurchadh agus Dúlainn, i dtreó nuair a
bhéimís i lár catha go bhféadfaimís a chéile chosaint. Tá ana chion
agam ort ó’n lá úd a bhuaidhis orm sa ruith.”

“Ní mó an cion atá agat orm, a Chuinn,” arsa Caoilte, “’ná mar atá
agam-sa ort-sa. Agus a bhfuil fhios agat cad é an chúis go bhfuil an
cion san agam ort, a Chuinn?”

“Andaigh ní fheadar, a Dhuinn,” arsa Conn. “Ní h-eól dom gur dheineas
aon nídh riamh duit a thuillfeadh cion dom uait.”

“’Neósfad-sa dhuit cad a chuir an cion am’ chroídhe ort. An grádh a
thaisbeánais a bheith agat do Niamh. Siné a dhein é.”

“Aililiú!” arsa Conn. “Ba dhóich liom gur éad, agus fuath dhom, agus
gráin orm, a mhúisgileóchadh sé sin a d’ chroídhe.”

“Iseadh, leis,” arsa Caoilte, “go dtí go ndúbhairt sí liom go raibh a
h-aigne socair aici ar gan pósadh choídhche. Nuair airigheas an focal
san uaithi bhí fhios agam gur bh’ fhíor an focal. Ansan nuair a chonac,
agus nuair a thuigeas am aigne, an grádh a bhí agat-sa dhi tháinig
truagh agam duit. Ansan tháinig an cion agam ort. Sin mar a tháinig sé.
Tá sé am’ chroídhe fós, chómh láidir díreach agus bhí sé an uair sin.”

“Is iongantach an sgéal é sin, a Dhuinn,” arsa Conn. “Isé an sgéal
céadna ó m’ thaobh-sa é ach nár thugas fé ndeara é chómh géar agus
thugais-se fé ndeara é. Bhí fhios agam cad é an chúis n-a mbíodh
Caoilte ag teacht fé dhéin teighlaigh Thaidhg Mhóir uí Chealla. Nuair
a thánag amach ó Bhrian agus ó Mhaolshuathain, agus Maolshuathain
tar éis an chinn a bhaint de’n sgéal dom, dar leis, agus Brian tar
éis cómhairle thabhairt dom ciall a bheith agam, chómh luath agus d’
fhéadas mo mheabhair do chruinniughadh, agus níor bh’ fuiriste é,
‘Agus Caoilte bocht,’ arsa mise am’ aigne féin, ‘cad a dhéanfaidh sé!
Tá an sgéal chómh h-olc aige agus ’tá sé agam-sa, nó b’fhéidhir níosa
mheasa.’ Tá ana bháigh agam leat ó shin. Agus feuch, níor thugas fé
ndeara an chúis go dtí anois nuair a dh’innsis-se do thaobh féin de’n
sgéal dom.”

Do shnadhmuigh an bheirt a gcaradas go daingean ansan, agus bhí móráil
agus aiteas agus áthas croídhe ortha as san amach.

D’ admhuighdar i gcómhnuighe, as san amach, gur mhór an tabharthas ó
Dhia dhóibh an caradas san a bheith eatartha, agus gur ar Niamh a bhí a
bhuidhchas acu Dia do thabhairt an tabharthais sin dóibh.



CAIBIDIOL XIII.

CIÚNAS ROIM THÓIRTHNIGH.


An fhaid a bhí Brian ar an gcuaird sin, mór-thímpal na h-Éirean, bhí
sé ag táthughadh agus ag dlúthughadh agus ag méadughadh a nirt ar
gach aon tsaghas cuma. Do bhíodh sé ag gríosadh na ndaoine a bhíodh
neamh-shuimeamhail. Bhí a lán neamh-shuimeamhlachta ins na daoine
i n-áiteanaibh. Ní chreidfidís go raibh aon bhaoghal go dtiocfadh
namhaid go dtí go bhfeicfidís ag teacht é. Ansan, nuair a marbhófaí
a leath agus nuair a fágfaí an leath eile dhíobh leath-mharbh, agus
nuair a bhéadh an namhaid imthighthe agus a gcuid an tsaoghal beirthe
chun siúbhail aige, ní chuirfeadh aon nidh ’n-a luighe ortha gur
cheart dóibh iad féin d’ollamhughadh mar nár baoghal ná go dtiocfadh
an namaidh sin airís. Nuair a thagadh Brian ameasg daoine de’n tsórd
san, ar a chuaird, bhíodh sé ag chaint leó agus ag plé leó agus ’ghá
ngríosadh agus ag spídiúchán ortha, go dtí go gcuireadh sé a bhfearg
suas agus go socaruighdís ar na h-airm a sholáthar agus ar thaithíghe
dhéanamh díobh chómh maith le cách. Bhuaileadh duine uime uaireanta,
ámhthach, agus ní fhéadadh a dhícheal aon spionadh chur ’n-a mhisneach.
Thug aon fhear amháin an freagra so air:--

“Ná bí liom, a Árdrígh,” ar seisean. “Dá mbéadh sé i n-áirighthe agam
maireachtaint míle blian b’fhearr liom gach aon lá de’n mhíle blian san
do chaitheamh ar mhulach mo chinn sa laithigh ag sglábhaidheacht ’ná
aon lá amháin do throid!”

B’éigean do Bhrian eirighe as. Ní mór de’n tsaghas san, ámhthach, a
bhuail uime ar a chuaird. Na fir a bhuail uime, pé neamh-shuimeamhlacht
a bhí ortha sar ar labhair sé leó, do bhain a chaint an
neamh-shuimeamhlacht díobh. Do tugadh dóibh na h-airm agus do cuireadh
ag déanamh na gleacaidheachta iad agus stiúrthóirí ’n-a mbun, agus
bhí gach aon deabhramh nár ró fhada go mbeidís ábalta ar aghaidh a
thabhairt ar Lochlanach i gcath agus ar chleas a mhúineadh dhó.

Um an am ’n-a raibh an chuaird d’á críochnughadh bhí measta i n’ aigne
ag Brian go mbéadh suas le chúig mhíle fhichid fear ollamh aige i gcóir
na Lochlanach nuair a thiocfaidís. Do réir a bhreitheamhantais is go
cuan Bhaile Átha Cliath a bhíodar le teacht. Bhí eólus maith tabhartha
aige do Chlainn Chais, agus dos na cineachaibh eile sa Mumhain, ar
na bóithribh go Baile Átha Cliath. Ní raibh aon bhaoghal go mbéadh na
slóighte ag dul amú’ ná go mbéidís ag brúth ar a chéile ná ag teacht
crosta ar a chéile.

Bhí fhios aige, dá mbéadh fir Éirean go léir i n-aonfheacht aige, go
mbéadh breis mhór agus dachad míle fear aige, agus bhí fhios aige,
dá mbéadh san amhlaidh, ná tiocfadh aon chogadh, mar ná raibh aon
chómhacht lasmuich, i n-aon pháirt de’n domhan, a dh’fhéadfadh aghaidh
a thabhairt ar chómhacht na h-Éirean dá mbéadh fir Éirean go léir i
n-aonfheacht. Ach bhí fhios aige go maith go mbéadh cuid d’fhearaibh
Éirean ar thaobh na Lochlanach, agus go mbéadh cuid acu ná raghadh i
n-aon chor sa chaismirt. Dhein sé a dhícheal, sa chuaird, ar an dá
aicme sin do luigheadughadh an oiread agus dob’ fhéidir é. Chuir sé
go soiléir os comhair aigne na ndaoine, coitchianta, agus ins gach
áit ’n-ar labhair sé leis na daoine, dá bhfaghadh na Lochlanaigh an
lámh uachtair sa chogadh a bhí ag teacht go ngeóbhdís do chosaibh i
nGaedhlaibh Éirean chómh tiubaisteach san gur bh’ fhearr go mór d’á
raibh de Chríostaighthibh sa n-oileán bás a dh’fhághail sa chath a
troidfí ’ná maireachtaint i n-Éirinn i ndiaigh an chatha san. Chuaidh
an chaint sin i bhfeidhm ar fhormhór na ndaoine. Thuigeadar go raibh
an fhírinne sa chaint. Shocaruighdar a n-aigne ar an lámh uachtair a
bheith acu féin nuair a thiocfadh an cath nó thuitim sa chath. Chuaidh
an focal san amach ameasg na ndaoine ins gach aon bhall. Ní h-ar
theacht ó’n gcath a bhíodh aoinne ag trácht, ach ar thuitim sa chath nó
an namhaid do thuitim. Chuaidh daoine i dtaithighe an fhocail chómh mór
san go raibh a n-aigne socair acu, go breagh réidh, gan aon chorbhuais,
ar dhul sa chath, nuair a thiocfadh an cath, agus ar gan teacht as.
B’shiné saoghal a gheár gach fear amach dó féin, go dtí go dtiocfadh an
cath san.

Ní baoghal gur fhág Brian gan cur ’n-a luighe ortha go léir
coitchianta, an fear a thuitfeadh sa chath gur bhás ar son an Chreidimh
dó é, agus bhí fhios acu féin, an t-é a dh’fhuilingeóch’ bás ar son an
Chreidimh go raibh aoibhneas na bhFlathas i n-áirighthe dhó láithreach.
Ní fhéadfadh bás i gcath sgáth ná eagla do chur ar fhearaibh go raibh a
n-aigne socair ar an gcuma san. Agus níor chuir, nuair a tháinig sé.

An fhaid a bhí an chuaird sin ar siúbhal, leis, bhí rud eile ar
siúbhal. Bhí Caoilte ag imtheacht coitchianta ó áit go h-áit i
n-Éirinn, agus bhíodh sé go minic imthighthe tar faraige a gan fhios
d’ aoinne ach do Mhurchadh. Chuaidh sé soir go minic go crích Lochlan
gan spleadhchas do’n fholáramh úd a tugadh dó sa leitir a fuair sé ó
chaptaéin na loinge a thug abhaile go Corcaigh é tar éis a thamal a
thabhairt sa phrísún thall i gcathair rígh Lochlan. Chuaidh sé anonn
airís agus airís eile, agus thug sé leis anall, gach uair díobh, ag
triall ar Mhurchadh, cúntas cruinn ar an neart fear a bhí thall ag rígh
Lochlan, agus ar an méid loingeas a bhí aige chun na bhfear a bhreith
thar faraige, agus gur anall go h-Éirinn a bhí na fir sin le tabhairt,
chómh luath agus thiocfadh an t-am chuige.

Chuaidh sé óthuaidh, agus níor bh’aon uair amháin é, go h-Ínsíbh Orc
agus go h-Ínsíbh Gaill, agus chonaic sé le n-a shúilibh féin cad é
an neart fear a bhí ’á dhéanamh suas ins na h-oileánaibh sin, agus
cé r’ bh’é an rígh a bhéadh os cionn na bhfear san. Chuaidh sé, ’n-a
chuardaibh, soir óthuaidh go tír na h-Ioruaidhe, agus fuair sé ansan,
leis, an t-eólus a bhí uaidh, agus eólus ná raibh coinne aige leis.
Nuair a bhíodh raint eóluis cruinnighthe aige thagadh sé abhaile agus
thugadh sé an t-eólus do Mhurchadh, agus thugadh Murchadh do Bhrian é,
’sé sin, an méid ba mhaith a thabhairt dó dhé. Bhí cuid de’n eólus agus
níor tugadh do Bhrian é go dtí ’n-a dhiaigh san.

Do h-innseadh dó cad é an neart slógh a bhéadh ag teacht anall ó
rígh Lochlan agus cé r’ bh’iad na taoiseacha a bhéadh ’n-a bhun. Do
h-innseadh dó cad é an neart slógh a bhéadh ag teacht anall ó rígh
na h-Ioruaidhe agus cé r’ bh’iad na taoiseacha a bhéadh ’n-a bhun.
Do h-innseadh dó cad é an neart slógh a bhéadh ag teacht adtuaidh
ó Ínsíbh Orc agus ó Ínsibh Gaill agus cé r’ bh’iad na taoiseacha a
bhéadh i mbun na slógh san. Agus do h-innseadh dó nách namhaid ar
fad a bhéadh ag teacht; go mbeadh congnamh fear, agus nár chongnamh
shuarach é, ag teacht anoir adtuaidh ó Ghaedhlaibh Alban, chun buille
bualadh le Gaedhlaibh Éirean i gcoinnibh cómhacht Lochlan, agus go
mbéadh an dá rígh uasal, an dá Mhaor Mhór, i gceannus an chongnaimh
sin. Fuair Caoilte amach, leis, go raibh slóighte ag teacht anoir ó’n
gceann tuaidh de’n Almáinn ag cabhrughadh le namhdaibh na nGaedhal.
Bhí, ba dhóich le duine, an Phágánacht go léir, thoir agus thuaidh, ag
cruinniughadh agus ag eirighe, mar a bhéadh tonn mór faraige, chun an
oileáin seo na h-Éirean do bháth agus do mhúchadh agus do thraochadh d’
aon mhór-iaracht amháin.

Bhí an t-ollmhúchán ar siúbhal go h-uathbhásach ins gach aon bhall, ar
fuid na h-Éirean agus ins na dúthaíbh thall, ach ’n-a thaobh san a’s
uile ní raibh ach síthcháin agus caradas ins gach aon bhall, i n-Éirinn
agus thar lear. Ba chuma é nó an ciúnas roimis an dtóirthnigh. Bhí an
tsíthcháin ann. D’á bhrígh sin bhí neart do Chaoilte agus d’á aicme
féin ar bheith ins gach aon chúinne, ag faire agus ag fághail eóluis,
agus bhí, ar an gcuma gcéadna, neart do’n namhaid ar a lucht faire
bheith acu ins gach aon chúinne d’ oileán na h-Éirean, ag feuchaint
agus ag iniúchadh agus ag fághail eóluis, chómh maith agus dob’ fhéidir
leó é.

Pé cúis a bhí leis, bíodh go ndeigh Caoilte anonn go minic go
críochaibh Lochlan, agus anonn go Cathair na Beirbe, níor deineadh aon
iaracht ar aon chur isteach a dhéanamh air ná ar bhaint leis i n-aon
tsaghas cuma. Thug sé féin aire mhaith gan aon dlígh a bhriseadh.

Idir an dá aicme faire ba dheacair puinn eóluis a bheith i n-Éirinn
a gan fhios do’n namhaid, agus ba ró dheacair do’n namhaid aon chor a
chur díobh a gan fhios do Chaoilte. Ní raibh ag gach taobh le déanamh
ach bheith ’ghá neartughadh féin chómh maith agus dob’ fhéidir leó é,
agus bheith a d’iaraidh eóluis a nirt do choimeád ó’n dtaobh eile chómh
maith agus dob’ fhéidir leó é, go dtí go bpléasgfadh an tóirthneach
eatartha.

Bhí dhá shaghas eóluis ag gach taobh de’n dá thaobh ’á chruinniughadh.
Bhí gach taobh a d’iaraidh eóluis a dh’ fhághail ar na neithibh ab
fhearr a dhéanfadh cur le n-a neart féin agus ar na neithibh ab fhearr
a dhéanfadh baint ó neart an taoibh eile.



CAIBIDIOL XIV.

CONGNAMH DO’N CHONGNAMH.


Ní raibh Brian abhfad imthighthe ó Cheann Cora, ar a chuaird rígh, agus
Niamh agus a h-athair imthighthe i gcualacht Bhriain, nuair a tugadh
fé ndeara daoine iasachta ag teacht ann. Níor cuireadh aon tsuim ró
mhór sa méid sin. Bhíodh daoine ag teacht ó gach aon pháirt d’ Éirinn
go ceártain Mheargaigh ag ceannach na n-arm. Bhí cúram teighlaigh an
Árdrígh i gCeann Cora ar an Árdrígain, nídh nár bh’iongnadh, agus ba
léir do gach aoinne go raibh sí ábalta ar a smacht do chur i bhfeidhm
agus ar mhuintir an teighlaigh do choimeád fé n-a láimh, agus ar
a gceann a choimeád fútha, agus ar a chur fhiachaibh ortha a ngnó
dhéanamh mar ba cheart. D’á bhrígh sin, nuair a thagadh daoine iasachta
ann, ní leigeadh eagla d’aoinne de mhuintir an teighlaigh aon rud a
thabhairt fé ndeara ná aon chur isteach a dhéanamh ar neithibh nár
bhain leó, dar leó féin.

I n-éaghmuis na ndaoine iasachta eile d’ár tháinig ann tháinig
Amhlaoibh ann. Sa n-oídhche iseadh tháinig sé, agus bhí fhios ag
Gormfhlaith roim ré go raibh sé ag teacht. Do shleamhnuigh sé isteach
a gan fhios do’n teighlach. Ní fheacaidh aoinne é. B’éigean dó teacht
ar an gcuma san mar bhí an iomad aithne sa n-áit air, agus dá bhfeictí
ann é do shroisfeadh an ráfla Inis Cathaigh agus Uíbh Máine. Ansan do
shroisfeadh sé Murchadh agus Brian agus níor bh’ fhios cad a thiocfadh
as. Tháinig sé ann sa n-oídhche, a gan fhios d’aoinne. Nuair a bhí
sé féin agus Gormfhlaith i bhfochair a chéile, i seómra a bhí abhfad
isteach, do chuir sí na mílte fáilte roimis. B’ fhuiriste a dh’ aithint
ó’n gcuma ’n-ar ghlac sí é go raibh an gaol achamair go maith eatartha.
Ná féadfadh sé bheith níb’ achamaire.

“Ó! a mhic ó, a laogh,” ar sise, “nách fada gur fhéadais teacht!
Shíleas ná tiocfá choídhche. Conus tá an obair ag dul chun cinn? Cathin
a buailfear an buille do shaorfaidh sinn ó’n annsgian, ní h-eadh ach
ó’n sluagh annsgian! Cathin a thiocfaidh an chabhair, a mhic?”

“Thiocfadh an chabhair amáireach, a mháthair,” ar seisean, “dá mbéadh
do thaobh-sa de’n obair déanta.”

“Conus fhéadfainn mo thaobh de’n obair a dhéanamh anois agus gan Brian
anso? An fhaid a bhí sé anso bhí an eascú san Thaidhg Mhóir ag faire
orm ins gach aon chúinne gach aon rae sholuis. Ní fhéadfainn cor a
chur díom gan mé féin a chur i gcontabhairt. Tá Murchadh ag faire orm.
Tá Donn mac Beathach ag faire orm. ’Sé mo thuairim láidir gur dhein
an t-easbog úd a bhí anso ó’n Róimh rud éigin, nó go ndúbhairt sé rud
éigin, do chuir iad go léir ar a gcosaint féin orm. Thugas fé ndeara
é, cupla uair, ag feuchaint orm, agus níor thaithn an fheuchaint liom.
Mheasas gur fheuch sé treasna thríom. Ní fheadar an domhan cad a chuir
iad go léir ar a gcosaint féin mar atáid. Níor dheineas aon nídh a dh’
fhéadfadh aon rud do chur ar a súilibh dóibh. An fhaid a bhí Niamh anso
ag faire orm do leigeas mé féin fé n-a súilibh chómh h-osgailte agus
dob’ fhéidir dom é. Dheineas gach aon rud, dar liom, chun a thaisbeáint
dí ná raibh brígh ná bunús leis an bhfaireachán. Dheineas níba mhó ’ná
san. Thugas mé féin di chómh h-iomlán san gur dóich liom dá bhfanadh sí
abhfad eile anso go mbéadh sí curtha fé ’n gcré agam!”

“Airiú, cad a chuirfeadh fé’n gcré í, a mháthair? Ar nóin ní h-amhlaidh
a thabharfá dhi féin an rud n-a raibh sí ag faire ort sar a dtabharfá
do Bhrian é!” ar seisean.

“Ní h-amhlaidh,” ar sise. “Níor ghádh dhom é. Cailín fíor uasal ’n-a
h-aigne iseadh í. Do deineadh árd éagcóir uirthi nuair a cuireadh anso
í. Tá sí ana ghéarchúiseach, ach tá sé bun os cionn ar fad le n-a meón
agus le n-a nádúr aon rud i bhfuirm faireacháin a thabhairt le déanamh
di. Ní raibh fasg agá h-athair agus í thabhairt anso. Níor dheineas-sa
ach í thachtadh agus do mhúchadh le séimhe agus le soilbhreas agus le
gealgháiriteacht. Go deimhin le fírinne dhuit, a Amhlaoibh, do bhíodh
truagh agam do’n chailín bhocht nuair a chínn í ag casadh le gáire
dhéanamh agus gan aon gháire ’n-a croídhe. Mura mbéadh a luathacht a
rugadar leó chun siúbhail í bhéadh sí ar an gclár acu.”

“Bhí aithne agam uirthi,” arsa Amhlaoibh. “Chonac í thiar sa bhaile
cúpla uair. Níor mheasas gur bh’ aon rud fóghanta í.”

“Aon rud fóghanta!” arsa Gormfhlaith. “Tabharfad a ceart féin di, a
mhic, agus tuigim cad tá agam ’á rádh. Isí cailín í is fearr agus is
uaisle agus is gile agus is glaine croídhe agus aigne d’ár bhuail
riamh fós umam-sa! Déarfad an méid sin di dá ndéineadh sí oiread eile
faireacháin orm. Ní’l fasg ag an muintir a chuir anso í.”

“Tá sí imthighthe anois, a mháthair, pé ’r domhan é, agus tá an áit seo
fút féin. Ba chóir go bhféadfá rud éigin a dhéanamh nuair a thiocfadh
an t-Árdrígh seo abhaile. Nár chóir go bhféadfá bheith ollamh i dtreó
nár ghádh dhuit tú féin a chur i n-aon chontabhairt nuair a bhéadh
sé sa bhaile. Tá sé ana aosda. Dá dtagadh an bás air díreach nuair a
bhéadh ár neart ag teacht isteach i gcuan Bhaile Átha Cliath bhéadh
gach aon rud ar ár dtoil againn láithreach. Bhéadh Éire againn gan
a bheith orainn oiread agus aon fhear amháin do chailleamhaint. Do
thuitfeadh neart Bhriain as a chéile. D’éileóch’ M’lsheachlainn airís
an Árdrígheacht a baineadh dé chun í thabhairt do Bhrian. D’éileóch’
Murchadh an Árdrígheacht ó ’sé an ríghdhamhna é. D’eireóch’ Ua Néill
chun gan an Árdrígheacht d’ fhágáilt ag aoinne acu ach í bheith aige
féin. Bhéidís go léir ag marbhughadh a chéile láithreach bonn. Níor
ghádh dhúinn aon phioc d’á nduagh dh’ fhághail. Mharbhó’dís féin a
chéile dhúinn. Ní bhéadh le déanamh againn ach sgaoileadh leó agus
bheith ag brúth isteach ortha fé mar a bhéidís ag lagughadh a chéile.
Um an dtaca ’n-a mbéidís dísgighthe agá chéile bhéimís-ne i seilbh an
oileáin. Déin rud éigin, a mháthair. Tabhair congnamh éigin do Bhrian
chun an tsaoghail seo dh’fhágaint. Is mithid dó imtheacht.”

“Déanfad mo dhícheal, a mhic ó,” ar sise. “Ach caithfir aon nídh amháin
a gheallamhaint dom, a Amhlaoibh,” ar sise.

“Geallfad aon rud is maith leat duit, a mháthair,” ar seisean. “Cad é
an rud é?”

“Geall dom,” ar sise, “má eirighean linn go bpósfair Niamh.”

“Aililiú!” ar seisean, agus do leath a dhá shúil air. “Ag magadh
athaoín tú, a mháthair!” ar seisean.

“Ní h-eadh, a mhic mo chroídhe!” ar sise. “Lom dáiríribh atáim. Ní’l
cor ’n-a croídhe ná ’n-a h-aigne ná fuil ’fhios agam. Níor bhuail a
leitéid eile riamh umam. Go dtí gur bhuail sí féin umam níor mheasas
go raibh a leithéid ar bith. Níor mheasas gur bh’fhéidir a leithéid a
bheith ar bith. An oídhche úd a bhíobhair go léir anso nuair a chonac
tu ag rince léi mheasas ná feaca riamh aon bheirt chómh h-oireamhnach
d’á chéile. Ní mise amháin a mheas é. D’ airigheas an cogarnach: ‘Ó!
nác áluinn an lánmha a dhéanfaidís!’ An ngeallfair dom go bpósfair í má
eirighean linn?”

“Ní’l eirighthe linn fós, a mháthair,” ar seisean, “ach ní dóich liom
gur miste dhom a gheallamhaint duit go bpósfad í----------má phósan sí
mé. Tá sé i mbéal gach aoinne go bhfuil socair aici ’n-a h-aigne gan
pósadh choídhche.”

“Ó’n aithne atá curtha agam uirthi ní chuirfeadh san féin blúire
iongnadh orm,” arsa Gormfhlaith. “Tá meón ana mhaith, ana naomhtha,
aici. B’fhéidir go n-atharóch’ sí a h-aigne. Is cuimhin liom cogarnach
eile dh’airigheas an oídhche chéadna ad’ thaobh-sa. ‘Ó,’ adeirthí,
‘nách mór an truagh sagart a dhéanamh dé!’ Cúis gháire chúghainn! Ach
pósfair í má phósan sí thú?”

“Tá go maith, a mháthair,” ar seisean. “Ní dóich liom, ámhthach, go
bpósfaidh sí mé pé tathant a dhéanfair uirthi. Is éagsamhlach an bhean
tú, a mháthair,” ar seisean. “Mheasas go marbhófá mé níba thúisge ’ná
mar a leigfeá dom í phósadh!”

“Dá dtuigtheá a feabhas mar a thuigim-se é ní mheasfá san,” arsa
Gormfhlaith.

Thugadar formhór na h-oídhche ag caint. Thug Amhlaoibh cúntas cruinn
di ar an neart a bhí le teacht go h-Éirinn chun seilbh na h-Éirean do
ghlacadh chómh luath agus gheóbhadh Brian bás. D’inis sé dhi cad é an
neart fear a bhí ollamh ag rígh Lochlan agus cad iad na loingeas a bhí
ollamh ar uisge aige. D’inis sé dhi cad é an neart fear a bhí ollamh
ag rígh na h-Ioruaidhe, agus cad iad na loingeas a bhí ollamh ar uisge
aige, agus conus mar a bhí beirt mac an rígh, an bheirt óigfhear ba
threise agus ba thréine i dtír na h-Ioruaidhe an uair sin, ag teacht
’n-a bhfearaibh cinn-riain ar shlóightibh na h-Ioruaidhe.

D’inis sé dhi conus mar a bhí Sígurd mac Lódair, rígh Ínsí h-Orc, chun
teacht agus mór-shluagh aige d’fhearaibh luatha láidire cruadha ó
Ínsíbh Orc agus ó Ínsíbh Gaill, ó Sgathaigh agus ó Cheann Tíre agus ó-s
na dúthaíbh sin go léir mór-thímpal.

Thug sé gach aon chúntas mar sin di ar an gcuma ’n-a raibh neart
Lochlan suidhte an uair sin agus ar an gcuma ’n-a raibh an neart ag
méadughadh agus ag dul i n-acfuinníghe i n-aghaidh an lae. Agus chuir
sé ’n-a luighe ar a h-aigne ná raibh aon nídh ag teastubháil feasta ach
bás Bhriain.

D’fhan Amhlaoibh i gCeann Cora an chuid eile de’n oídhche sin agus an
lá a bhí chúghainn. Níor thaisbeáin sé é féin d’ aoinne i gcaitheamh an
lae. Chómh luath agus bhí am mhairbh na h-oídhche airís ann d’imthigh
sé. Thug sé aghaidh ar Bhaile Atha Cliath. Chuaidh sé chun cainte le
Sitric, rígh Lochlanach Bhaile Atha Cliath, agus d’inis sé dhó an uile
fhocal de’n chaint a bhí idir é féin agus Gormfhlaith.

Bhí eagal ar an mbeirt ná déanfadh Gormfhlaith an bheart. Níor thaithn
leó i n-aon chor an bháigh a thaisbeáin sí a bheith aici do Niamh.
Thuigeadar ’n-a n-aigne má bhí congnamh le tabhairt do Bhrian chun
imtheacht as an saoghal, agus má b’ í Gormfhlaith a thabharfadh an
congnamh san dó, nár bh’ fholáir congnamh a thabhairt do Ghormfhlaith
féin sa ghnó.

Conus a tabharfaí an congnamh san di, ámhthach, agus cad é an saghas an
congnamh a tabharfaí dhi? B’shiní an cheist acu, agus níor cheist ró
bhog í.



CAIBIDIOL XV.

BUILLE FÉ THUAIRIM; NÓ, FUADAR NÁ FEADAR.


Bhí an bheirt istigh i seómra i ríghtheighlach Shitric i mBaile Átha
Cliath agus iad ag cur ’s ag cúiteamh i dtaobh an sgéil.

“Ní dhéanfaidh sí an bheart,” arsa Amhlaoibh. “Ní’l an sgairt chómh
láidir aici agus do mheasas. Siné fé ndeár gan an gnó bheith déanta
fadó. Do cuireadh Niamh ag faire uirthi. Isí Niamh a choisg í ar an
obair a dhéanamh an fhaid a bhí Brian sa bhaile, ach ní leis an bhfaire
do choisg sí í. Chuir Niamh Gormfhlaith ó’n ndroch ghníomh a gan fhios
do Ghormfhlaith féin. Deirim an méid seo leat, a rígh. Dá bhfanadh
Brian sa bhaile i gCeann Cora agus dá bhfanadh Niamh ann, agus í féin
agus Gormfhlaith a bheith chómh mór i gcuideachtanas a chéile agus
bhíodar, ní dhéanfadh Gormfhlaith an gníomh i n-aon chor. Bhéadh sí
ceapaithe ar an ngníomh a dhéanamh, ach an fhaid a bhéadh Niamh ann
agus í fé shúilibh Ghormfhlaith, agus a h-anál ag dul fé Ghormfhlaith,
agus a guth agus a gáire ag dul fé Ghormfhlaith, ní dhéanfadh
Gormfhlaith an gníomh.”

“Ach!” arsa Sitric. “Airiú, nách eólgaiseach an buachail tu! Cá
bhfuarais an fháidheamhlacht go léir? Ba dhóich le duine gur ag
breithniughadh aigne an duine a chaithis do shaoghal.”

“Abair do rogha rud, a rígh,” arsa Amhlaoibh, “i dtaobh conus a
chaitheas mo shaoghal, ach bain-se an chluas anuas ó’n gceann díom
mura bhfuil an ceart sa méid úd agam. Bhéadh an rud atá uainn déanta
fadó mura mbéadh Niamh a theacht go Ceann Cora. Chun na faire dhéanamh
iseadh do tugadh ann í. Dhein sí an fhaire, ach ní leis an bhfaire do
choisg sí an gníomh, ach le h-í féin a bheith ann.”

“Ba dhóich liom gur conus a déanfar an gníomh an cheist anois agus nách
conus a coisgeadh é. Ó bhreithnighis an cosg chómh maith b’ fhéidir go
bhfuil breithniughadh éigin déanta agat ar conus a curfar an cosg as an
slígh,” arsa Sitric.

“Tá an breithniughadh san, leis, déanta agam, a rígh,” arsa Amhlaoibh.

“Is maith é sin. Sgaoil chúghainn toradh do mhachtnaimh,” arsa Sitric.

“Ar airighis riamh,” arsa Amhlaoibh, “conus a deineadh Árdrígh de
Dhiarmaid mac Céirbheóil?”

“Do marbhuigheadh Tuathal Maolgarbh,” arsa Sitric. “Ach ar airighis-se
cad d’ imthigh ar an bhfear a mhairbh Tuathal?”

“Do deineadh goin galáin dé,” arsa Amhlaoibh.

“Go díreach,” arsa Sitric; “an rud a dh’ imtheóch’ láithreach bonn
ar an t-é a mharbhóch’ Brian, ach so a bheith de dheifrigheacht idir
an dá sgéal. Do deineadh goin galáin de ’n t-é mhairbh Tuathal, ach
tar éis an ghnímh a deineadh dé é. An fear a thabharfadh fé Bhrian a
mharbhughadh, roimis an ngníomh a déanfaí goin galáin dé.”

Bhí an bheirt ag caint ar an gcuma san. Tháinig seirbhíseach isteach.

“Tá duine sa phóirse agus ba mhaith leis labhairt leat, a rígh,” arsa’n
seirbhíseach.

“Tabhair anso isteach é,” arsa Sitric.

Do tugadh isteach é.

Sidé saghas duine a chonaic an bheirt nuair a tháinig sé isteach. Firín
beag agus ceann mór air. Bhí folt odhar ar a cheann, folt trom agus é
ag tuitim anuas ar a ghuaillibh agus siar sios ar a shlinneánaibh. Bhí
mar bhéadh raca beag óir ar gach taobh d’á cheann, agá uiseanaibh, ag
coimeád a ghruaige siar d’á éadan agus d’á shúilibh. Bhí éadan leathan
árd air agus fáibrí treasna ann, ’ghá thaisbeáint go raibh sé, an chuid
ba lugha dhé, trí fichid blian. Bhí srón fhada dhíreach air agus dhá
shúil mhaithe mhóra sholusmhara aige, agus iad aibigh go maith. Bhí a
cheannacha faidleicineach agus bhí féasóg throm, liath-ghorm air agus
í ag dul abhfad síos ar a bhrollach. Bhí brat, nó clóca, de’n éadach
saidhbhir ba cheart a bheith ar dhuin’uasal, aniar ar a shlinneánaibh.

“Cad é an gnó atá agat díom-sa, a dhuine mhacánta?” arsa Sitric leis.

“Liagh iseadh mé, a rígh,” arsa’n duine iasachta. “Tá mórán de
chríochaibh an dómhain siúbhalta agam i gcaitheamh mo shaoghail. Ó’n
mBreatain anall a thánag le déanaighe. Tá mórán taithighe agam ar na
galaraibh a thagan ar an nduine, agus ar na neithibh is fearr chun na
ngalar san do leigheas. Thánag anso go dtí an chathair seo ag brath air
go mb’fhéidir go bhféadfainn úsáid a dhéanamh ann de’n eólus atá agam
agus raint tairbhthe dhéanamh do dhaoine a bhéadh ’n-a ghátar. Is léir
duit féin, a rígh,” ar seisean, “gur ró bheag an gnó a bhéadh agam’
leithéid ag teacht anso chun na h-oibre sin a dhéanamh gan mé féin do
chur i n-iúil ar dtúis do’n rígh agus cead a dh’iaraidh air.”

“Tá san fíor go leór,” arsa Sitric, “ach cá bh’ fhios dómh-sa nách
díobháil a dhéanfá dom’ dhaoine dá dtugainn an cead san duit,” agus
chuir sé gáire as. “Cá bh’fhios dom,” ar seisean, “ná gur b’ amhlaidh a
thabharfá nimh dúinn go léir.”

“Cúis gháire chúgat, a rígh,” arsa’n duine iasachta. “Ní gádh dhom a
dh’innsint duit-se, a rígh,” ar seisean, “gur b’é meón agus nádúr an
liaigh gur túisge leis go mór leigheas a dhéanamh ’ná aon díobháil
sláinte dhéanamh d’ aon duine. Tuigim go maith cad a bhainean le nimh,
agus cad a bhainean le duine do leigheas ó nimh dá mbéadh sé tar éis
an nímhe do thógaint, pé ’cu le tionóisg nó le toil a bhéadh an nimh
tógtha aige. Ach ní gádh dhom bheith ’ghá innsint cad a dh’fhéadfainn
a dhéanamh. Tá teistiméireachtaí anso agam ó ríghthibh agus ó uaislibh
agus ó choláistíbh móra, ’ghá thaisbeáint cad é an saghas mé, agus
cad é an saghas oibre a dheineas cheana ins na h-áiteanaibh eile ’n-a
rabhas sar a dtánag anso.”

Tharaing sé amach beart phápéar agus shín sé chun an rígh iad. Thóg
Sitric iad agus chrom sé ar iad do léigheadh. Thaisbeáin sé d’
Amhlaoibh cuid acu. Do léigh Amhlaoibh iad.

“Chím asta so,” arsa Sitric, “gur Lonán is ainim duit.”

“Iseadh, a rígh,” ar seisean. “Lonán m’ ainim.”

“Tá go maith,” arsa Sitric. “Tá mo chead-sa agat chun aon tairbhthe is
féidir leat a dhéanamh do mhuintir na catharach so. Is dócha gur cuma
leat cé ’cu Lochlanaigh nó Éireanaigh an mhuintir n-a n-imireóchair do
chuid eóluis ortha?”

“Is cuma, a rígh,” arsa Lonán. “Imireóchad mo chuid eóluis ar an
muintir is mó a chífead ’n-a ghátar agus ar an muintir is fearr a
dhíolfaidh mé.”

“Ó, tuigim,” arsa Sitric. “Ba dhóich liom féin, ámhthach,” ar seisean,
“go bhfaghadh duine a shiúbhluigh oiread agus shiúbhluighis-se ceannach
ar a chuid eóluis, agus díol as, níos fearr ’ná mar a gheóbhair-se sa
chathair seo.”

“Conus san, a rígh, le d’thoil?” arsa Lonán.

“Ba dhóich liom gur ’mó rígh, nó Árdrígh, gur mhaith leis tusa bheith
i n’ aice i gcómhnuighe ag feuchaint i ndiaigh a shláinte dhó, agus go
mb’fhéidir gur bh’ fhearr a dhíolfadh sé thú as do chuid eóluis ’ná mar
fhéadfadh daoine bochta na catharach so thú dhíol,” arsa Sitric.

Do gheal gnúis Lonáin.

“Tá go maith, a rígh,” ar seisean. “Ní’l aon rud ab fhearr a
thaithnfeadh liom, má’s chuige atá t’ onóir, ’ná an gnó san a dhéanamh
do t’ onóir-se. Thabharfainn aire mhaith do’n ghnó, agus is dóich liom,
nuair a bhéadh taithighe agat ar m’ eólus ar feadh tamail, agus ar
m’obair, nách go ró bhog ba mhaith leat sgaramhaint liom.”

“Ní h-orm féin a bhíos ag cuimhneamh nuair a labhras,” arsa Sitric. “Is
ar Árdrígh Éirean, ar Bhrian, a bhíos ag cuimhneamh.”

Do dhoirchigh gnúis Lonáin. Níor labhair sé. B’fhuiriste a dh’aithint
go raibh rud éigin nár bh’fhóghanta istigh aige i gcoinnibh an Árdrígh.
D’fheuch an bheirt eile ar a chéile. Ar ball do labhair Lonán.

“Gabhaim párdún agat, a rígh,” ar seisean, “agus agat-sa, a rígh,” ar
seisean le h-Amhlaoibh. “Tháinig ainim an fhir sin ró oban orm. Tháinig
ainim an Árdrígh sin ró oban orm,” ar seisean. Do stad sé. “Mheasas gur
ort féin a bhís ag trácht, a rígh,” ar seisean.

“Ní mheasaim,” arsa Sitric, “go bhfuil aon ghrádh ró mhór agat do’n
Árdrígh.”

Níor labhair Lonán, ach do dhoirchigh a ghnúis airís.

“Ach bíodh nách orm féin a bhíos ag cuimhneamh ar dtúis b’ fhéidir
nár bh’fhearra dhom rud a dhéanfainn ’ná cuimhneamh orm féin anois.
B’fhéidir nách i gcómhnuighe a thiocfadh do leithéid-se crosta orm. Tar
chugam anso amáireach agus b’fhéidir go bhféadfaimís socarughadh,” arsa
Sitric.

Do gheal gnúis Lonáin airís. Ba dhóich le duine air gur rígheacht a
bronnadh air bhí sé chómh h-áthasach, chómh mórálach, chómh buidheach.

D’imthigh sé. D’fheuch an bheirt ar a chéile.

“Cad é an fuadar é seo fút anois?” arsa Amhlaoibh.

“Fágaim le h-uadhacht,” arsa Sitric, “ná feadar cad é an fuadar é seo
fúm!”

“Ní’l aon ghrádh ag Lonán do Bhrian,” arsa Amhlaoibh.

“Tá an méid sin soiléir go leór,” arsa Sitric. “Ní fheadar an domhan
cad a dhein Brian air.”

“Is ’mó duine nách é gur dhein Brian droch bheart air,” arsa Amhlaoibh.


“Bhí sé ar bhara mo theangan dhá uair a dh’ fhiafraighe dhé cad a dhein
Brian air, ach bhí eagal orm go samhlóch’ sé go raibh cúis éigin agam
leis an gceist a chur chuige,” arsa Sitric.

“Tiocfaidh sé anso amáireach,” arsa Amhlaoibh.

“Ní deirim ná go dtiocfaidh,” arsa Sitric.

“Agus cad a dhéanfair leis?” arsa Amhlaoibh.

“B’fhéidir gur ’mó rud a féadfaí a dhéanamh leis,” arsa Sitric.

Do stad an bheirt agus iad ag machtnamh. Bhí Sitric ’n-a shuidhe ar
chathaoir agus bhí Amhlaoibh ag siúbhal síos a’s suas. Thug an bheirt
tamal maith ar an gcuma san. Ar ball do labhair Amhlaoibh:--

“Is fíor san,” ar seisean. “Is ’mó rud, b’fhéidir, a féadfaí a dhéanamh
leis. Tiocfaidh sé anso amáireach. Ní gádh dhom a rádh leat aire mhaith
a thabhairt. Faigh-se greim air má ’s féidir é, ach ná leig dó aon
ghreim fhághail ort.”

“Ná bíodh eagal ort,” arsa Sitric. “Mar adúbhart, ní’l aon phioc d’á
fhios agam fós cad a déanfar. Pé rud ar a socarófar isé Lonán féin a
shocaróchaidh air, uaidh féin.”

“Siní an chaint,” arsa Amhlaoibh. “Ansan, má sgéidhean sé is air féin a
sgéidhfidh sé.”

Do sgar an bheirt i gcóir na h-oídhche.



CAIBIDIOL XVI.

CÓMHACHT LUIBHNEACHA.


Seachtmhain díreach tar éis na h-oídhche ’n-a raibh Sitric agus
Amhlaoibh agus Lonán i bhfochair a chéile istigh i dteighlach
Shitric i mBaile Átha Cliath, bhí Gormfhlaith agus beirt d’á mnáibh
coímhdheachta ag siúbhal ar bruach glaise bige a bhí ag gabháil thar
ríghtheighlach Bhriain i gCeann Cora. Chonacadar ag gabháil chúcha
aníos ó threó Luimníghe capal agus cárbat agus beirt sa chárbat. Nuair
a tháinig an cárbat i gcómhngar na h-áite ’n-a raibh na mná uaisle do
stad an cárbat.

“Siné ríghtheighlach an Árdrígh agat anois,” arsa duine de’n bheirt
leis an nduine eile, “agus siní an Árdrígan féin, Gormfhlaith, an
bheanuasal is aoirde de’n triúr, an bhean n-a bhfuil an t-éadach corcra
uirthi.”

Tháinig an fear eile amach as an gcárbat.

“Ní dócha,” ar seisean, leis an bhfear a dh’fhan istigh, “go mbeidh a
thuille gnótha agam díot-sa indiu. Tá sé chómh maith agat casadh thar
n-ais.”

Dhíol sé é agus chuir sé uaidh é, agus thug sé féin aghaidh ar an áit
’n-a raibh na mná uaisle ag siúbhal. Níor stadadar d’á gcaint, ná níor
shamhluigh sé gur chuireadar blúire suime ann go dtí go raibh sé ar a
n-aghaidh amach. An uair sin féin gheóbhaidís thairis gan feuchaint
air ná aon tsuim a chur ann mura mbéadh gur chaith sé é féin ar a dhá
ghlúin ar aghaidh Ghormfhlaith amach agus gur shín sé leitir chúichi.

“Gabhaim párdún agat, a Árdrígan,” ar seisean, “ar bh’é toil do
Shoillse an leitir sin do léigheadh. Ó rígh Lochlanach Átha Cliath
iseadh í.”

“Déirc atá uaidh seo is dócha,” ar sise leis na mnáibh coímhdeachta,
agus do rug sí ar an leitir. D’aithin sí an sgríbhinn a bhí ar an
gcúmhdach. B’ fhíor do’n duine é gur ó Shitric a fuair sé an leitir le
tabhairt ag triall uirthi. D’osgail sí an leitir agus chrom sí ar í
léigheadh. Ar ball d’ fheuch sí ar an bhfear. D’ fheuch sí go géar air.
Firín beag ab eadh é agus ceann mór air; an fear céadna a bhí istigh
i dteighlach rígh Lochlanach Átha Cliath an oídhche úd, seachtmhain
roimis sin, ag caint le Sitric agus le h-Amhlaoibh.

D’fheuch Gormfhlaith ar na mnáibh coímhdeachta.

“Teidhigh-se isteach, a chlann ó,” ar sise. “Oirean dom labhairt leis
an nduine seo i n’ aonar.”

D’imthigh an bheirt bhan.

“Chím,” arsa Gormfhlaith leis an bhfear, “gur Lonán is ainim duit-se.”

“Iseadh, chun do thoile, a Árdrígan,” ar seisean.

“Cad chuige gur cuireadh anso thú?” ar sise.

“Do réidhtigh an rígh liom, a Shoillse,” arsa Lonán, “chun go
ndéanfainn, mar is gnáth a dhéanamh do rígh, aireachas a thabhairt do’n
bhia agus do’n digh a curfaí os a chómhair le caitheamh, le h-eagla go
ndéanfaí éagcóir air, le h-eagla go dtabharfaí nimh dó.”

“Agus cad ’n-a thaobh nár choimeád sé thú?” arsa Gormfhlaith.

“Dúbhairt sé liom, a Shoillse,” arsa Lonán, “go mb’fhéidir gur mhó
an gnó bhéadh anso dhíom féin agus dem’ chuid eóluis agus dem’ chuid
foghluma ’ná mar a bhí aige féin díom. Is dócha gur inis sé sa leitir
cad é an gnó ba dhóich leis a bhéadh anso dhíom?”

“Do réir mar a thuigim-se an chaint atá sa leitir is ’mó gnó fhéadfadh
bheith anso dhíot,” arsa Gormfhlaith.

“Ní mó na gnóthaí a dh’fhéadfadh bheith dhíom anso, a Shoillse,” arsa
Lonán, “’ná na gnóthaí a dh’fhéadfainn-se a dhéanamh anso.”

“Ach go ndíolfaí thu asta, is dócha,” arsa Gormfhlaith. “Agus is
dócha,” ar sise, “d’á mhéid iad na gnóthaí gur bh’ eadh ba mhó a bhéadh
le díol asta?”

“Do réir dheabhraimh, a Shoillse,” arsa Lónán.

Do stad Gormfhlaith ar feadh tamail mhaith. Bhog sí a béal chun
labhartha cúpla uair agus níor labhair sí. Is amhlaidh a dhún sí a béal
airís agus do lean sí d’á machtnamh. An fhaid a bhí sí ag machtnamh bhí
Lonán ag feuchaint uaidh ar an sruthán agus gan aon chor aige ’á chur
dé. Do bhog sí a béal chun labhartha fé deire agus do labhair sí.

“Tá sé chómh maith agam an ceann a bhaint de’n sgéal duit,” ar sise.
“Tá oiread anso agus chrochfadh thú seacht n-uaire dá bhfaighfí amach
ort é.”

“Is fíor san, a Árdrígan,” arsa Lonán.

“Nách breagh bog a ghlacan tú é!” ar sise.

“Tá iontaoibh agam asat, a Shoillse,” ar seisean. “Dúbhart leis an rígh
i n-Ath Cliath go raibh iontaoibh agam asat.”

Do chruaidh a súil agus a gnúis agus thug sí droch fheuchaint air.

“Ní fheicim,” ar sise, “cad é an chúis go mbéadh an iontaoibh sin agat
asam-sa, a ghiolla. Ní’l crot na fírinne ar an gcaint sin.”

Thóg sí anáirde a lámh fé mar a bhéadh cómhartha éigin aici ’á
dhéanamh. Do rith chúichi anuas ó’n ríghtheighlach ceathrar d’fhearaibh
luatha láidire agus a chlaidheamh nocht i láimh gach fir acu.

“Curtar sa charcair an fear san,” ar sise, go breagh réidh. Ba dhóich
le duine gur chun a dhínnéir a dh’ órduigh sí é bhreith, do labhair sí
chómh cneasta san.

Do rugadh ar Lonán agus do cuireadh isteach sa charcair é. Do léigh
Gormfhlaith an leitir airís, agus dhein sí a machtnamh airís ar an
gcaint a bhí sa leitir. Sidí an chaint a bhí sa leitir:--

    “A mháthair,

    “Déanfaidh sé seo an gnó. Tá a chúis féin aige chun na
    h-oibre dhéanamh. Ní miste, ámhthach, é dhíol go maith;
    ansan beidh dhá chúis aige chun na h-oibre dhéanamh. Ní
    h-obair thútach a dhéanfaidh sé. Tá an t-eólus tar bár aige.

    “Tá ár neart go léir ollamh ar phreabadh isteach chúghainn
    chómh luath agus d’ aireóchaid siad an tásg.

    “Dá bhféadfaí an gnó dhéanamh chómh luath agus bhéadh an
    chuaird críochnuighthe b’ shin mar ab fhearr é. Bhéadh
    fios na h-aimsire againn agus d’ fhéadfaimís an aimsir d’
    fhrithálamh. Déanfaidh an fear so an gnó. Ná caill.

    “Is eól duit cé h-é

    “Mise.”

Nuair a bhí beagán aimsire caithte agus uain fághalta ag Lonán ar
sgannra theacht i gceart air, do ghlaoidh sí airís ar an gceathrar.

“Tugtar chúgham anso an fear úd,” ar sise.

Do tugadh.

Nuair a bhí an bheirt ’n-a n-aonar airís do labhair sise. Bhí Lonán ag
crith.

“Cad é an chúis a bhí agat-sa le n-a rádh,” ar sise, “go raibh
iontaoibh agat asam-sa?”

“Ní féidir do dhuine i gcómhnuighe, a Shoillse,” ar seisean, “a
dh’innsint cad é an chúis dó iontaoibh a bheith aige as duine eile.
Ach is léir, a Árdrígan, mura mbéadh iontaoibh a bheith agam-sa as do
Shoillse-se ná tiocfainn anso i n-aon chor. Thánag chúghat anso, a
Árdrígan, agus an téad ar mó mhuineál. Ní dhéanfainn san mura mbéadh an
iontaoibh a bheith agam as do Shoillse.”

“Ní dhéanfá,” ar sise, “do réir dheabhraimh. Ní dhéanfadh aoinne é ach
duine buile. Tá crot na fírinne air sin. Ach ní innsean san cad é an
chúis a bhí agat leis an iontaoibh. Inis an chúis dom.”

“Tá go maith, a Shoillse,” ar seisean, “ach tabhair do bhriathar ríoga
dhom ná tógfair orm é má innsim an fhírinne do d’ Shoillse.”

“A dhuine!” ar sise, agus bhuail sí speach d’á cois sa talamh, “nách í
an fhírinne atá uaim!”

“Tá sgannra orm rómhat, a Árdrígan!” ar seisean.

“Mo bhriathar ríoga dhuit,” ar sise, “nách baoghal duit mé. Inis dom an
rud atá ar t’ aigne.”

“Tá sé am’ aigne, a Shoillse,” ar seisean, “an gnó a thug mise anso
agus an gnó ba thoil leat-sa a dhéanfainn anso gurab aon ghnó amháin
iad. D’á bhrígh sin, nuair a bhíos ag teacht anso chun an ghnótha san
a dhéanamh tháinig iontaoibh agam asat-sa, a Árdrígan, agus mar gheall
ar an iontaoibh sin thánag anso, mar a chíon tú, agus an téad ar mo
mhuineál. Ní raibh le déanamh ach mé chur suas ar an gcroich!”

“Tá go maith,” ar sise. “Táim sásta. An ndéanfair an gnó?”

“Déanfad, a Árdrígan,” ar seisean.

“Gheóbhair do thuarasdal go maith as an ngnó,” ar sise.

“Thuigeas go bhfaighinn, a Shoillse,” ar seisean.

Bhí an sgéal socair eatartha ansan. Níor bh’fhada go bhfeictí iad
coitchianta ag imtheacht tríd an ínse ar bhruach na glaise bige ag
stathadh na luibhneacha agus ’ghá mbreithniughadh. Do chítí sa gháirdín
iad agus an gnó céadna ar siúbhal acu. Agus d’admhuigheadh Lonán gur
bh’ fhearr an t-eólus a bhí ag Gormfhlaith ar na luibhneacha agus ar na
cómhachtaibh a bhí ionta chun uilc nó chun maitheasa ’ná mar a bhí aige
féin.

Níor bh’ fhada gur tugadh post gnótha sa teighlach do Lonán. Do
cuireadh ’n-a stíobhard os cionn an bhídh é, chun feuchaint i ndiaigh
an bhídh agus aireachas a thabhairt do gach aon tsaghas bídh a bhéadh
le h-úsáid sa teighlach, i dtreó nár bhaoghal go dtabharfaí chun búird
ann aon bhia a bhéadh mí-fholáin. Níor mhór stíobhard de’n tsórd san a
bheith i dteighlach a bhí chómh mór agus n-a mbíodh oiread san bídh d’á
ollamhughadh gach aon lá an tseachtmhain do dhaoinibh ann.

Ach isé gnó fé leith a bhí ceapaithe do Lonán ann ’ná feuchaint chun an
bhídh a h-ollmhófaí do’n Árdrígan, le h-eagla go gcurfaí aon droch nídh
ann.

Bhí Lonán ag déanamh na h-oibre sin agus ag déanamh na h-oibre go
maith, agus bhí an aimsir ag gluaiseacht agus gach aoinne ag cóimhreamh
na laethanta agus ag breithniughadh na h-aimsire ’n-ar dhóich leó a
bhéadh an t-Árdrígh agus a chualacht ag teacht abhaile. Bhí uaigneas
mór sa teighlach i ndiaigh na ndaoine a bhí amuich, agus b’é b’fhada
le gach aoinne go rabhdar ag teacht abhaile. Bhítí ag trácht go minic
ar Niamh agus ar a h-athair agus ar Chaoilte agus ar Chonn. Agus do
cuimhnightí ar an rás agus ar an bhfeirg a bhí ar Chonn. Agus ar
conus mar adúbhairt Brian leis ciall a bheith aige. Do cuimhnightí ar
Mhurcadh agus ar Dhúlainn, agus ar an ngarsún óg, mac Mhurchadh, a
dheineadh, a deirtí, gníomhartha nár bh’é gach fear a dh’ fhéadfadh iad
a dhéanamh, agus go mbíodh daoine ’ghá rádh, nuair a bhéadh sé deich
mbliana fichid go mbéadh sé chómh láidir le beirt de shaghas Mhurchadh
an lá b’fhearr a bhí Murchadh riamh. Do cuimhnightí ortha go léir ar
an gcuma san, agus b’é b’fhada le gach aoinne go mbéidís ag teacht
abhaile, mar, nuair a thiocfaidís, ní bhéadh aon rud sa teighlach, ar
feadh abhfad, ach spórt agus gleó agus pléisiúr agus caitheamh aimsire,
rince agus ceól agus ól agus imirt, agus an uile shaghas aoibhnis.

Ar an gcuma gcéadna iseadh bhíodh an sgéal ag an muintir a bhí amuich.
Bhídís ag feuchaint rómpa amach chun an lae ’n-a mbéadh an chuaird
críochnuighthe agus iad go léir ag teacht abhaile go Ceann Cora i
n-aonfheacht leis an Árdrígh, agus a gcáirde sa bhaile ag cur na mílte
fáilte rómpa agus ag cur an uile shaghas ceisteana chúcha i dtaobh an
chuma ’n-ar chaitheadar an aimsir an fhaid a bhíodar amuich agus i
dtaobh na ndaoine a bhuail úmpa ins na críochaibh iasachta, an rabhdar
fial fáilteach, nó an rabhdar go dothígheasach. I gcaitheamh na cuairde
bhídís a d’iaraidh cúntas cruinn a choimeád ar gach nídh agus ar gach
aicme daoine, agus go mór mór ar gach aon sgéal sultmhar a bhuaileadh
úmpa, i dtreó, nuair a thiocfaidís abhaile, go mbéadh a lán le
h-innsint acu, a lán a bhainfeadh gáirí agus sult amach, agus a lán a
chuirfeadh daoine ag déanamh iongnadh des na rudaí a neósfaí dhóibh.

Thagadh teachtairí abhaile coitchianta ó’n áit ’n-a mbíodh an t-Árdrígh
agus a chualacht, agus d’innseadh na teachtairíconus a bhíodh gach
aoinne agus gach aon rud. Ansan do bheireadh na teachtairí leó thar
n-ais, ag triall ar an Árdrígh agus ar a chualacht, cúntas cruinn ar
conus a bhíodh gach aoinne agus gach aon rud sa bhaile.

Ní raibh Lonán abhfad socair ’n-a phost i gCeann Cora nuair a bhí a
fhios go cruinn ag Murchadh agus ag Brian agus ag an gcualacht go léir
go raibh sé ann. Nuair a h-innseadh an sgéal i láthair Mhurchadh níor
labhair sé focal. Ní dúbhairt sé olc ná maith leis an sgéal. Nuair
a h-innseadh i láthair Bhriain é níor dhóich le duine gur airigh sé
i n-aon chor é, mar níor chuir sé suim ar bith ann. Ní h-air, ná ar
neithibh d’á shórd, a bhí sé ag cuimhneamh. Bhí sé ag cuimhneamh ar na
tuairisgíbh a bhí ag teacht chuige i n-aghaidh an lae, agus uaireanta
go minic sa ló, tuairisgí ó chrích Lochlan anoir, agus ó chrích na
h-Ioruaidhe, agus ó Ínsíbh Orc, agus ó áiteanaibh ná raibh chómh fada ó
bhaile, agus gan ins na tuairisgíbh go léir ach fuadar agus ollmhúchán,
fuadar agus ollmhúchán, chun cogaidh, agus gan fios ró chruinn ag
aoinne ar cá raibh an cogadh le bheith. Bhí a fhios ag Brian agus ag
Murchadh, agus ag an gcuid eile de lucht cómhairle Bhriain, cad é
brígh a bhí leis an ollmhúchán agus leis an bhfuadar. Bhí fhios acu
go raibh geinte Lochlan go léir, agus a lucht cabhartha agus conganta
agus cómhluadair, ’ghá ngleusadh féin agus ’ghá gcórughadh féin agus
ag cruinniughadh a neart chun aon iaracht amháin eile, bháis agus
bheatha, do dhéanamh ar oileán na h-Éirean do shealbhughadh dhóibh
féin agus d’á sliocht. D’á dhaingine a chuaidh an méid sin ’n-a
luíghe ar aigne Bhriain agus ar aigne lucht cómhairle Bhriain iseadh
ba dhéine a dheineadar an uile shaghas díchil, i gcaitheamh na cuairde
sin, ar neart na h-Éirean do ghleusadh agus do chur i dtreó, ins gach
aon bhall, ins na daingeanaibh a bhí curtha suas ag Brian, agus i
dteighlachaibh na ríghthe agus na n-uasal a bhí dílis do Bhrian, ionus,
nuair a tiocfadh na geinte iasachta, go bhfaighdís an tseilbh,--ach gur
fé’n bhfód a gheóbhdís an tseilbh.



CAIBIDIOL XVII.

FÓD AN BHÁIS DO SHEASAMH.


Nuair airigh an chuid eile de chualacht Bhriain Lonán a bheith i gCeann
Cora agus an gnó a bhí aige ’á dheanamh ann, bhí iongnadh ortha agus
bhíodar ag cíoradh an sgéil go tiugh. Bhídís ’á fhiafraíghe cé r’ bh’é;
cá dtáinig sé; conus a fuair sé eólus ann; cé ba bhun leis an bpost san
a thabhairt i n-aon chor dó; agus ceisteana de’n tsórd san. Ansan do
tháinig amach gur bh’ árd liagh é, agus gur thug sé teistiméireachtaí
móra leis ag triall ar an Árdrígan, agus gur thug an Árdrígan an post
dó i dtreó go mbéadh liagh chómh mór san eólus agus chómh mor san
tuisgint sa ríghtheighlach i gcómhnuighe, chun feuchaint i ndiaigh bídh
an ríghtheighlaigh i dtreó go mbéadh an bia foláin i gcómhnuighe, agus
chun feuchaint i ndiaigh sláinte na ndaoine sa ríghtheighlach, leis.
I ríghtheighlach n-a raibh oiread san daoine ann nár bh’ fhios cad é
an neómat, sa lá nó sa n-oídhche, do thiocfadh taom oban ar dhuine
éigin de mhuintir an ríghtheighlaigh, agus ansan dá mba ná béadh liagh
maith sa n-áit go mb’ fhéidir go bhfaghadh an duine bás sar a mbéadh
dochtúir tagaithe ó áit eile, dá mbéadh ar an ndochtúir teacht abhfad.

“Cad dúbhairt Niamh, agus a h-athair, agus Murchadh, leis an ngnó?” a
déarfaidh duine éigin, b’fhéidir.

Pé rud adúbradar leis an ngnó is eatartha féin adúbhradar é. Níor
leigeadar aon fhocal dé amach ameasg na cod’ eile de’n chualacht.
Bhíodar ’á chíoradh agus ’á bhreithniughadh eatartha féin, ámhthach,
chómh dian, ní h-eadh ach níba dhéine go mór, ’ná mar a bhí an mhuintir
a labhair ’ghá chíoradh agus ’á bhreithniughadh. Chífear ar ball cad
é an breithniughadh a bhí ag Niamh agus agá h-athair agus ag Murchadh
’á dhéanamh ar an sgéal, agus cad é an chúis a bhí acu leis an sgéal a
bhreithniughadh go dlúth.

Pé breithniughadh a bhí ag Niamh ná agá h-athair ná ag Murchadh, ná
ag aoinne eile de chualacht Bhriain ’á dhéanamh, i gcaitheamh na
cuairde san, ar an sgéal san, ná ar aon sgéal eile d’á shórd a tháinig
chúcha ó Cheann Cora, bhí aon bhreithniughadh amháin acu go léis ’á
dhéanamh ar na sgéalta a bhí ag teacht chúcha anoir agus adtuaidh,
agus anoir-adtuaidh, ó’n uile áird de’n dómhan Lochlanach. Bhí na
sgéalta san ag teacht coitchianta, agus fé mar a bhí an aimsir ag
imtheacht bhíodar ag teacht níba thiúgha. Isé breithniughadh a bhí ag
cualacht Bhriain ’á dhéanamh ’ná so: nuair a thiocfadh na slóighte a
bhí chun teacht, nuair a thiocfadh toradh ar an dtórmach go léir, nuair
a thiocfadh an cogadh a bhí geallta, nár bh’ fholáir dó bheith ’n-a
chogadh bháis do thaobh éigin, do Ghaedhlaibh Éirean nó dos na geintibh
a bhí ag teacht. Thuig gach aoinne, agus dúbhairt gach aoinne le n-a
chómharsain agus le n-a chomrádaidhe é, i gcaitheamh na cuairde sin,
go raibh ceangailte ar gach aon fhear de shliocht Gaedhal gan bheith
beó i ndiaigh an cogaidh sin dá mb’ ag na geintibh a bhéadh an buadh
sa chogadh. Dúbhairt gach fear le gach fear eile, “Beidh buadh ag
Gaedhlaibh nó ní bhéad-sa beó! Ní’l orm ach bás d’fhághail aon uair
amháin. Is fearr go mór bás d’fhághail i lár an chatha ’ná bheith beó i
n-Éirinn fé smacht na Lochlanach. Má bhíon an buadh acu bíodh Éire acu
ach ní bhéad-sa acu! Ach geallaim an méid seo dhóibh. Má ’sé mo bhás a
bheidh acu ní h-i n-aisge a bheidh sé acu!”

Fé mar a thagadh na tuairisgí bhíodh an saghas san cainte le clos níba
mhinicíghe, agus bhíodh an machtnamh a bhíodh laistigh de’n chaint
ag dul i ngéire i n-aghaidh an lae go dtí, fé dheire, go raibh sé
socair i n-aigne gach fir ná raibh aige le caitheamh ar an saoghal so
ach go dtí lá an chatha mhóir sin a bhí le teacht, pé fada gairid go
dtiocfadh sé, agus do thuig gach fear i n’ aigne ná raibh a thuille
saoghail uaidh. Bás a dh’fhághail an lá san, ar son Gaedhal Éirean agus
ar son Chreidimh Chríost, tar éis an éirligh ba mhó a dh’fhéadfadh sé
do dhéanamh ar an namhaid iasachta, air sin iseadh bhí aigne gach fir
socair. Níor chuimhnigh aoinne ar cad a dhéanfadh sé ná ar conus a
mhairfeadh sé dá dtagadh sé saor ó’n gcath agus an buadh ag Gaedhlaibh.
Níor bheag, dar le gach duine, bheith ag cuimhneamh air sin nuair a
bhéadh san amhlaidh.

Bhí aigne na bhfear socair ar an gcuma san ní h-amháin i gcualacht
an Árdrígh, ar an gcuaird, ach fós i dteighlach gach rígh cúige n-ar
chaith an t-Árdrígh raint laethanta ann, agus ins na daingeanaibh a
bhí curtha suas ag an Árdrígh, agus ins gach aon bhall ’n-ar chuaidh
caint na bhfear san agus a n-anál fé’n bpoibilidheacht. Bhí aigne na
mban chómh socair air sin agus bhí aigne na bhfear. Nuair a thiocfadh
an lá ní fhanfaidís sa bhaile i ndiaigh na bhfear. Do raighdís isteach
sa chath agus do thabharfaidís gach congnamh dos na fearaibh, agus
dá mbéadh buadh ag an namhaid iasachta ní bhéadh aon bhean acu beó i
n-Éirinn i ndiaigh an chatha. Gheóbhdís bás i dteannta na bhfear. Agus
dá mbéadh aon fhear chómh meathta san agus go dtaraingeóch’ sé siar ó
fhód a bháis, do sheasóch’ bean ar an bhfód san agus thabharfadh sí
aghaidh ar an namhaid agus do ghlacfadh sí an bás a sheachain seisean.
Sin mar a labhraidís, pé rud a dhéanfaidís. Bhí cuid acu, agus níor
chuid bheag é, do dhéanfadh an gníomh chómh dána díreach agus dhéanfadh
aon duine des na fearaibh é. Dhéanfadh Niamh é, bíodh ná dúbhairt sí go
ndéanfadh.

Dá mbéadh fhios ag an muintir a bhí le teacht, agus a bhí ag
socarughadh ar a mná agus a gclann a thabhairt leó chun cur fútha i
n-Éirinn, dá mbéadh fhios acu go raibh an saghas san aigne ag fás agus
ag neartughadh agus ag aibiughadh i n-Éirinn ’n-a gcóir, b’fhéidir go
dtiocfaidís ar atharughadh aigne agus go bhfanfaidís thall. Ach ní
raibh aon phioc d’á fhios acu. Bhí daoine i n-Éirinn a bhí coitchianta
ag cur tuairisgí anonn ag triall ortha, ach níor innseadar dóibh go
raibh a leithéid siúd de dhásacht croídhe ’n-a gcóir. B’fhéidir nár
thuigeadar féin go raibh, agus b’fhéidir gur chuma leó ach bheith
ag séideadh fé ’n muintir thall, i dtreó go dtiocfaidís, pé rud a
thiocfadh as, thall ná abhus. Gormfhlaith agus Amhlaoibh macánta agus
Sitric, rígh Lochlanach Átha Cliath, a bhí ’ghá dhéanamh san. Bhéadh
Maolmórdha, rígh Laighean, drítháir Ghormfhlaith, ’ghá dhéanamh leó,
ach, dar leis an dtriúr eile, leath-amadán ab eadh é, agus níor bh’ aon
iontaoibh é chun aon ghnó chontabharthach a thabhairt le déanamh dó.

Do críochnuigheadh an chuaird.

Tháinig Brian agus a chualacht abhaile go Ceann Cora. Bhí lán a
chroídhe d’ áthas ar gach aoinne; an mhuintir a bhí sa bhaile ag cur
gach aon tsaghas tuairisgí ar an muintir a tháinig, agus an mhuintir
a tháinig ag cur gach aon tsaghas tuairisgí ar an muintir a bhí sa
bhaile. Nuair a bhí na ceisteana go léir curtha, freagartha, ar gach
taobh, agus na tuairisgí go léir tabhartha, thusnuigh ceist ar ghabáil
tímpal i dtaobh an stíobhaird nua a bhí tagaithe ann chun bheith
ag feuchaint i ndiaigh an bhídh agus i ndiaigh na ndaoine a bhéadh
breóite, dá mba rud é go mbéadh a leithéidí ann.

“Ce h-é sin?”

“Cad as é?”

“Cad a thug anso é?”

“Cé ’ro díobh é?”

Do freagradh na ceisteana fé mar a féadadh teacht ortha agus fé mar
a bhí eólus ag an muintir n-ar cuireadh chúcha iad. Ansan do chuaidh
gach aoinne isteach i n’áit féin, ag déanamh a ghnótha féin, agus
chuaidh gach aon rud chun suaimhnis, gnó an ríghtheighlaigh d’á
dhéanamh go cruinn agus go slachtmhar mar ba ghnáth, na ríghthe agus
na h-uaisle, na sagairt agus na h-easboig, ag teacht gach aon lá chun
cainte dhéanamh leis an Árdrígh, agus an t-uathbhás bídh agus díghe, an
t-uathbás aráin agus ime agus fíona agus feóla, d’á chaitheamh gach aon
lá sa ríghtheighlach, mar ba ghnáth.

Cúpla lá tar éis Bhriain a theacht abhaile do shocaruigh Tadhg Mór ua
Cealla ar dhul siar abhaile go h-Uíbh Máine. Bhí Brian, i gcaitheamh na
cuairde, tar éis a chur ar a súilibh dos na ríghthibh go léir agus do
thaoiseachaibh na slógh, nár bh’ fhios cathin a thiocfadh an namhaid,
agus nár bh’fholáir do gach rígh cúige agus do gach taoiseach airm
agus do gach fear cinn riain, agus do’n uile dhuine a bhí i n-aon
chor ábalta ar arm do láimhsiáil, bheith ollamh, chómh luath agus
gheóbhdís an focal, chun aghaidh a thabhairt ar an namhaid pé áit ’n-a
dtaisbeánfaidís iad féin. Níor bh’fholáir do Thadhg Mhór ua Chealla,
nídh nár bh’ iongnadh, dul siar go h-Uíbh Máine agus a mhuintir féin do
ghleusadh agus d’ollamhughadh, agus a chur ar a súilibh dóibh nár mhór
dóibh bheith ollamh, chómh maith le cách, chun aghaidh a thabhairt ar
an namhaid chómh luath agus thiocfadh an ghlaoidh.

Bhí Tadhg Óg ua Cealla thiar cheana, ag déanamh na h-oibre sin, agus
ba mhaith chuige é, ach má bhí féin, agus má ba mhaith féin, do thuig
an t-athair nár bh’ alaidh dhó féin gan dul siar, leis, agus bheith ag
feuchaint i ndiaigh na h-oibre. Bhí gach rígh cúige i n-Éirinn, go
mór mór na ríghthe a bhí dílis do Bhrian, ag gleusadh a neart féin, fé
n-a súilibh féin, agus é daingean i n-aigne gach rígh acu gur bh’é fód
an chatha, pé áit ’n-a raibh an fód san, fód a bháis. Bhí Tadhg Mór ua
Cealla chómh dílis do Bhrian le h-aon rígh cúige acu, agus bhí an rud
eile chómh daingean i n-aigne Thaidhg agus bhí sé i n-aigne aoinne acu.
Níor bh’fhéidir dó gan dul siar.

Agus níor bh’fhéidir do Niamh gan dul siar i n-aonfheacht leis.

Is ar Thadhg Óg a bhí an t-áthas nuair a chonaic sé chuige iad.

“Ó! a Niamh,” ar seisean, “is áluinn a dh’ fheuchan tú! Dhein an
chuaird sin ana thairbhthe dhuit. Tá do ghnaoí agus do dhá shúil féin
airís agat.”

Thug Niamh gach aon chúntas dó ar an gcuaird, agus ar na tuairisgíbh
agus ar na ráflaíbh a bhí ag gluaiseacht ins gach aon bhall i dtaobh
na namhad iasachta a bhí ag teacht go h-Éirinn chun clanna Gaedhal do
dhísgiughadh agus seilbh na tíre do thógaint dóibh féin. D’inis sí dhó
go cruinn an obair a bhí déanta ag Brian chun neart na nGaedhal do
ghleusadh i gcóir an chogaidh mhóir a bhí ag teacht, agus conus mar a
bhí fir Éirean socair ’n-a n-aigne ar bhás a dh’fhágail sa chogadh san
nuair a thiocfadh sé, nó ar bhás a thabhairt do’n namhaid.

Thug sí dhó go cruinn agus go mion tuairisg agus cúntas ar gach nídh
d’ár thuit amach ins gach aon áit ’n-ar ghabhdar i gcaitheamh na
cuairde. Agus d’inis sí dhó go raibh Maolmórdha, rígh Laighean, ag
teacht go Ceann Cora i n-achmaireacht, ag tabhairt na gcrann leis i
gcóir na loingeas a bhí le déanamh ar linn Luimnighe.

“Siné anois agat, a Thaidhg,” ar sise, “an sgéal go léir, ó’n lá
fhágamair an áit seo go dtí an lá a thánamair thar n-ais ann.”



CAIBIDIOL XVIII.

SGUAB-BHUILLE CHLAIDHEAMH.


An lá a chuaidh Niamh agus a h-athair siar go h-Uíbh Máine, nó an lá
’n-a dhiaigh, tháinig Caoilte go Ceann Cora, agus níor bh’ fhios an mór
de ’n domhan a bhí siúbhalta aige. Chómh luath agus bhí bia caithte
aige, agus a thuirse curtha dhé aige, bhí sé féin agus Murchadh agus
Brian i seómra fé leith agus é ag tabhairt eóluis dóibh ar a chuardaibh
agus ar cad a chonaic sé.

“Anonn go crích Lochlan a chuadhas ar dtúis,” ar seisean, “a ríghthe.
Dúbhart liom féin go dtabharfainn fútha pé rud a dh’imtheóch’ orm. Ní
fheadar cé ’cu do h-aithnigheadh mé nó nár aithnigheadh. Má aithin
aoinne mé níor leig sé air gur aithin sé mé.

“Níor fhágas aon phioc d’á neart gan feuchaint, agus do bhreithnigheas
a neart chómh cruinn agus d’fhéadas é bhreithniughadh. Táid na daoine
go léir as a meabhair, ba dhóich le duine, le dúil teacht go h-Éirinn
agus seilbh a ghlacadh i n-oileán na h-Éirean agus cur fútha ann. Tá sé
buailte isteach ’n-a n-aigne go bhfuil an t-oileán so chómh saidhbhir,
agus an talamh chómh torthamhail sin ann, nách gádh dos na daoine gur
leó é aon obair a dhéanamh ag saothrughadh an tailimh. Chím go soiléir
go bhfuil daoine éigin anso i n-Éirinn atá ag séideadh fútha agus ag
cur neithe de’n tsórd san isteach ’n-a n-aigne. Pé cúis atá leis ní’l
aon mheas i n-aon chor acu ar a dtír féin, agus d’á luathacht a bheid
siad tagaithe anall anso i n-aonfheacht iseadh is fearr é, dar leó.
Táid na mná agus an chlann chómh mór buile chun teacht agus atáid na
fir, nó níos mó. Tá oiread loingeas ollamh acu agus thabharfadh anoir
fiche míle fear agus airm agus lón dóibh. Is dóich leó féin go mbeidh
deich míle fear acu, agus go dtógfaid na mná agus an chlann suas oiread
slíghe agus thógfadh deich míle eile fear.

“Ní mheasaim féin, tar éis na cainte go léir, go bhféadfaid siad deich
míle fear do chur le chéile agus do thabhairt anso anoir. Ba mhaith an
rud a bhéadh déanta acu dá dtugaidís ocht míle fear leó i dteannta na
mban agus na clainne.

“Chuadhas óthuaidh go tír na h-Ioruaidhe. Tá an obair chéadna ar
siúbhal ansan, agus an bhuile chéadna ar na daoine go léir chun
imtheacht as a dtír féin agus teacht go h-Éirinn. Ní h-aon iongnadh an
dithineas a bheith ortha san chun imthighthe as a dtír féin. Ní’l sa
bhaile acu ach beatha chruaidh, agus tuillid siad go cruaidh í. Talamh
fuar fiain neamh-thorthamhail atá acu. Tá obair chruaidh acu le déanamh
coitchianta, ag casadh leis an dtalamh a shaothrughadh, agus ansan, tar
éis na sglábhuigheachta go léir, ní bhíon puínn de bhár a saothair acu.
Ní h-aon iongnadh dithineas a bheith ortha chun na tíre dh’fhágáilt
agus teacht chun cómhnuighthe i dtír a dhéanfaidh, dar leó, iad do
chothughadh díomhaoin. Tá daoine éigin ó Éirinn ag séideadh fútha san,
leis, agus ag cur na smaointe sin isteach ’n-a n-aigne. Mura mbéadh go
bhfuil ní thiocfadh na smaointe chúcha.”

“An mó míle fear is dóich leat, a Dhuinn, a dh’ fhéadfaidh rígh na
h-Ioruaidhe do chur le chéile agus do thabhairt leis, má thagan sé?”
arsa Brian.

“Déarfainn, a Árdrígh,” arsa Caoilte, “go gcuirfidh sé le chéile trí
nó ceathair de mhíltibh fear. Tá beirt mhac aige, fir ana chródha.
Fé’n mbeirt sin iseadh bheidh an tsluagh. Beidh, is dócha, trí nó
ceathair de mhíltibh ban agus leanbh acu i dteannta na bhfear. Is mó
an dithineas atá ar mhnáibh na h-Ioruaidhe chun teacht ’ná mar atá
ar mhnáibh tíre Lochlan. Tá sé ’n-a n-aigne ná beidh acu le déanamh
nuair a thiocfaid siad go h-Éirinn ach bualadh isteach agus suidhe
síos. Tá duine éigin, nó daoine éigin, ’ghá gcur amú’, ’ghá gcur ar a
n-aimhleas, ag cur an duibh ’n-a gheal ar na daoine bochta.”

“Comáin leat, a Dhuinn,” arsa Brian.

“Chuadhas óthuaidh go h-Ínsíbh Orc, a Árdrígh,” arsa Caoilte. “Chuireas
mé féin i riocht file, agus thógas cláirseach liom agus thánag go
ríghtheighlach an Iarla Sígurd, Iarla na n-Ínsí sin Orc. Bhí cuideachta
le bheith ann. Bhí cuireadh tabhartha ag Sígurd do’n Iarla Gilli,
fear atá pósta agá dhrifiúr. Tháinig an t-Iarla Gilli, fear driféur
Shíguird. Tháinig a lán eile uaisle ann. Bhí glaodhach ar cheól agus
thugas dóibh an ceól. Cé bhuailfeadh chúghainn isteach ach Sitric, rígh
Lochlanach Átha Cliath. Do cuireadh fáilte roimis féin agus roime n-a
chualacht. Bhí fear ann a tháinig adtuaidh ó Inis Tuile. Bhí cúntas
aige ’á thabhairt ar cad fé ndeara dhó féin agus do raint eile de
mhuintir an oileáin sin imtheacht ó’n mbaile. Dheineadar coir throm.
D’eirigh idir iad agus duin’uasal fóghanta a bhí ann, agus mheasadar
an duin’uasal do chur chun báis. Do theip ortha ar feadh abhfad, mar
bhí clann mhac ró chródha aige agus do chosain an chlann mhac é. Fé
dheire do fuaradar lom air theighlach an duin’uasail do losgadh, agus
do loisgeadar ’n-a mbeathaigh é féin agus a bhean agus a chlann istigh
’n-a dtigh féin. Nial ab ainim do’n duin’uasal. B’éigean do’n mhuintir
a dhein an losgadh imtheacht as an oileán. Thánadar, nó tháinig cuid
acu, go teighlach Shíguird i n-Inis Orc. Gunar, nó Conchubhar, ab
ainim do’n fhear a bhí ag innsint an sgéil. An fhaid a bhí an sgéal ar
siúbhal tháinig fear chun an doruis, lasmuich, ach níor thaisbeáin sé
é féin. Cairí ab ainim do’n fhear san, agus fear ana chródha iseadh
é. Cliamhain iseadh é do’n duin’uasal a loisgeadh, agus ba dhóbair go
loisgtí é féin mar bhí sé sa tigh an oídhche do déanadh an losgadh. Bhí
sé ar an dtaobh amuich de dhorus ríghtheighlaigh Shíguird an uair sin,
agus bhí sé ag éisteacht leis an sgéal. Duine de’n mhuintir a dhein
an losgadh ab eadh an fear a bhí ag innsint an sgéil. Bhí an dá Iarla
ag an mbórd agus rígh Lochlanach Átha Cliath eatartha, agus iad ag
éisteacht leis an sgéal. Bhíos féin ag éisteacht leis an sgéal agus mo
chláirseach fé m’ uillinn agam. Do labhair Sitric.

“‘Conus a dh’fhuiling Scraphádinn an teine, a Ghunair?’ ar seisean.

“‘Maith go leór ar dtúis, a rígh,’ arsa Gunar, ‘ach nuair a rug an teas
i gceart air do liúigh sé agus do ghoil sé mar a dhéanfadh seana bhean.’

“Air éigin a bhí an méid sin cainte as a bhéal nuair a léim Cairí an
dorus isteach agus suas chun na h-áite ’n-a raibh Gunar ’n-a shuidhe
i n-aice an bhúird ar aghaidh an rígh agus an dá Iarla amach. Sar a’
raibh fhios ag aoinne cad a bhí ar siúbhal aige do tharaing Cairí a
chlaidheamh agus le aon sguab-bhuille amháin do bhain sé an ceann de’n
sgéalaídhe. Chuir sé a leithéid sin d’fhuinneamh leis an mbuille gur
léim an ceann isteach ar an mbórd, ar aghaidh Shitric agus an dá Iarla
amach, agus go raibh an bórd lán d’fhuil, mór-thímpal an chinn, sar
a raibh uain ag aoinne ar a thuisgint cad a bhí tuitithe amach. Níor
dhein Cairí ach feuchaint ’n-a thímpal agus ansan imtheacht amach. Níor
lean aoinne é. Ar ball, nuair a bhí caoi agam air, do chromas ar dhuine
a bhí am’ aice do cheistiughadh. Do labhras i gcaint na h-Ioruaidhe.

“‘Cé h-é an rígh sin, Sitric?’ arsa mise.

“‘Ó Éirinn andeas é sin,’ arsa’n duine liom. ‘Isé rígh Lochlanach Átha
Cliath é.’

“‘Agus cad a thug anso é?’ arsa mise.

“‘Do réir mar a thuigim,’ ar seisean, ‘is amhlaidh a tháinig sé ’ghá
iaraidh ar an dá Iarla, ar Shígurd agus ar Ghilli, a neart do chur le
chéile agus dul leis go h-Éirinn ag cabhrughadh leis sa chogadh so atá
le déanamh i gcoinnibh Bhriain.’

“‘Agus cé h-é Brian?’ arsa mise go neamh-thuairimeach.

“‘Ach!’ ar seisean, ‘an amhlaidh nách eól duit cé h-é Brian!’

“‘Agus cé h-é féin asdó?’ arsa mise.

“‘Árdrígh Éirean,’ ar seisean. ‘Mheasas,’ ar seisean, ’ná raibh aoinne
beó gan aithne aige ar Bhrian.’

“‘Is dócha,’ arsa mise, ‘gur droch rígh é, treás go bhfuil an cogadh
mór so d’á bheartughadh ’n-a choinnibh.’

“‘Ní droch rígh,’ ar seisean. ‘Siné iongnadh an sgéil ar fad. Ní’l
rígh eile beó sa domhan atá chómh maith leis. Nuair a déintear feall
air maithean sé an feall an chéad uair, agus má dheinean an duine sin
feall air an tarna h-uair maithean sé an feall an tarna h-uair. Ansan,
má dheinean an duine céadna feall air an trímhadh h-uair tugan sé an
cuirptheach suas do’n dlígh. Sin rígh fóghanta agat!’ ar seisean.

“‘Agus cad ’n-a thaobh an cogadh má ’seadh?’ arsa mise.

“‘Ní fheadar an tsaoghal,’ ar seisean, ‘murab amhlaidh atá daoine éigin
ag déanamh an fhill an trímhadh h-uair air. Ní bhéidís ag déanamh an
fhill an trímhadh h-uair air,’ ar seisean, ‘dá mb’ áil leis iad do
chrochadh an chéad uair, nó, an chuid ba lúgha dhé, an tarna h-uair.’

“‘An bhfuil Sígurd ag dul le Sitric?’ arsa mise.

“‘Deir gach aoinne go bhfuil,’ ar seisean, ‘agus Gilli, agus Ospac.
Deir gach aoinne,’ ar seisean, ‘nách féidir do Bhrian agus do
Ghaedhlaibh seasamh i n-aghaidh na slóighte atá ag cruinniughadh as an
uile áird ’n-a gcoinnibh. Go gcurfar clanna Gaedhal go léir chun báis,
agus ansan go mbeidh Éire gan chíos ag an muintir a raghaidh ann anois
ag déanamh an chogaidh.’”

“An mór an neart is dóich leat a dh’fhéadfaidh Sígurd agus Gilli do
thabhairt leó?” arsa Brian.

“Tá mórán loingeas acu, a Árdrígh,” arsa Caoilte, “agus tá mórán
loingeas ag Ospac. Tá taithighe ag an uile shaghas lucht gadaidheachta
agus rabála ar theacht ag triall ar Shígurd nuair a bhíon sé ag dul ar
chuaird tar faraige. Bíon deimhne acu ar chuid mhaith de’n fhoghail a
dh’ fhághail dóibh féin. Is deacair tuairim a thabhairt do’n méid nirt
slógh a dh’ fhéadfaidh sé a thabhairt leis.”

“An bhfuil aon tuairim acu,” arsa Murchadh, “do’n neart slógh a bheidh
’n-a gcoinnibh i n-Éirinn?”

“Tá tuairim acu, a rígh,” arsa Caoilte, “nách i n-aisge a gheóbhaid
siad seilbh na h-Éirean, ach ní’l aon chuimhneamh acu go bhfuil aon
bhaoghal ná go bhfaighid siad an tseilbh. Tá an méid sin curtha ’n-a
luighe ar a n-aigne go daingean, agus is ó Éirinn a cuireadh ’n-a
luighe ar a n-aigne é.”

“Nách mór an iongnadh nár aithin Sitric thú, a Dhuinn,” arsa Brian.

“Fágaim le h-uadhacht, a Árdrígh,” arsa Caoilte, “gur bainead preab
asam nuair a chonac ag teacht isteach é. Ach bhí an cheilt ró mhaith
orm. Thugas aire do’n chláirsigh, agus bhí a ghnó féin ag déanamh
buartha dhó-san. D’á éagmuis sin ní dóich liom go n-aithneóch’ sé mé dá
mba ná béadh aon cheilt orm. Ní ró mhinic a chonaic sé riamh mé, agus
níor chuir sé puínn suime riamh ionam.”

“Táimíd go léir fé chomaoine mhór agat, a Dhuinn,” arsa Brian. “Ní’l
aon teóra le n-a bhfuil d’eólus tabhartha agat chúghainn, agus eólus
tairbhtheach iseadh é. Ní bheimís ollamh i gceart i n-aon chor mura
mbéadh a bhfuil d’eólus tabhartha chúghainn agat. Thiocfaidís a gan
fhios orainn mura mbéadh tú!”

Um an dtaca ’n-a raibh deire an eóluis tabhartha dhóibh ag Caoilte
do ghluais an focal tríd an ríghtheighlach go raibh Maolmórdha, rígh
Laighean, ag teacht go Ceann Cora agus cualacht le n-a chois agus na
trí crainn mhóra acu ’á thabhairt leó, chun na gcrann-seóil dos na
loingeas a bhí le déanamh ar linn Luimníghe.



CAIBIDIOL XIX.

CLUICHE FICHILLE, AGUS POLL I GCRANN.


Nuair a bhí an t-eólus san go léir fághalta ag Brian agus ag Murchadh,
ó Chaoilte, do labhair Brian.

“Dúbhraís dhá uair nó trí, a Dhuinn,” arsa Brian, “gur daoine anso
i n-Éirinn atá ag séideadh fé mhuintir na ndúthaí iasachta so go
léir agus ’á ngríosadh i n-ár n-aghaidh. B’fhéidir go bhfuil obair
de’n tsórd san ar siúbhal. Má tá ní h-uatha féin atá na daoine sin,
anso i n-Éirinn, ag déanamh na h-oibre sin. Tá cómhachta atá níos
treise ’ná cómhachta daona, ag oibriughadh ag bun-phréimh na h-oibre
go léir. Cómhachta ifrinn isiad atá ’ghá n-oibriughadh féin i n-ár
gcoinnibh, i gcoinnibh an Chreidimh atá istigh i n-ár gcroídhe. Táid
cómhachta ifrinn ag spriocadh agus ag gríosadh na ndroch dhaoine
atá anso i n-Éirinn againn, chun na smaointe úd do chur isteach i
n-aigne ár namhad, agus tá cómhachta ifrinn, ar an gcuma gcéadna, ag
spriocadh agus ag gríosadh ár namhad, ins na tíorthaibh sin go léir a
shiúbhluighis, chun na smaointe sin do ghlacadh agus beart a dhéanamh
d’á réir. Tá cómhacht is treise ’ná cómhacht dhaona i n-ár gcoinnibh.
Ní foláir dúinne, d’á bhrígh sin, cómhacht is treise ’ná comhacht
dhaona do bheith ag cabhrughadh linn sa ghleic seo atá ag teacht
orainn. Ba mhaith liom bheith ag caint le m’ anamchara.”

Do tugadh chuige Maolshuathain. Dheineadar an chaint. Ansan dúbhairt
Brian le Maolshuathain teachtaireacht do chur mór-thímpal ag triall ar
chléir na h-Éirean, ’ghá órdúghadh guidhe na n-easbog agus guidhe na
sagart agus guidhe na bpobal do bheith ag dul suas chun Dé coitchianta,
as san amach, ’ghá iaraidh ar Dhia, tré ímpídhe na Maighdine Muire
agus na naomh go léir, agus tré ímpídhe Phádraig agus Bhríghde agus
Cholum Cille agus naomh Éirean go léir, an Creideamh agus sliocht
Gaedhal do thabhairt saor as an ngleic uathbhásach a bhí ag teacht
ortha.

“Tá an nídh sin d’á dhéanamh cheana, a Árdrígh,” arsa Maolshuathain.
“Tá sé ’á dhéanamh ar fuid na h-Éirean ins gach áit ’n-a bhfuil
sagart agus pobul, agus Aifrean d’á rádh, agus tá sé ’á dhéanamh ins
gach mainistir agus ins gach conbhint ban riaghalta. Ach cuirfead an
teachtaireacht tímpal, mar sin féin. B’fhéidir gur déine-de a déanfar
an guidhe an teachtaireacht do chur tímpal uait-se, a Árdrígh. Ní
fhéadfaidh an guidhe bheith ró dhian.”

“Ní fhéadfaidh,” arsa Brian, “ná chómh dian agus ba mhaith é bheith. Ba
mhaith liom, thar gach nídh eile, go mbéadh Naomh Ídhbirt an Aifrinn
d’á dhéanamh coitchianta ar an íntinn chéadna.”

“Curfar san sa teachtaireacht, a Árdrígh,” arsa Maolshuathain.

Do cuireadh an teachtaireacht san mór-thímpal na h-Éirean.

An fhaid a bhí an chaint sin ar siúbhal idir Bhrian agus Maolshuathain
bhí aos óg an bhaile imthighthe amach, gach bóthar agus gach cómhngar,
soir an treó ’n-a raibh rígh Laighean agus a chualacht ag teacht, chun
go bhfeicfidís an rígh, agus na h-uaisle iasachta, agus na crainn
mhóra. Fé dheire do chonacadar an rígh agus chonacadar na h-uaisle
iasachta agus chonacadar na crainn. Bhí fiche fear, deichniúbhar ar
gach taobh, fé gach crann acu. Bhíodar ag siúbhal go breagh réidh.
D’iompuigh an t-aos óg leó siar agus thánadar go Ceann Cora. Tháinig
Brian amach agus chuir sé fáilte roim rígh Laighean. Do leigeadh na
crainn anuas ar an bpáirc bhreagh ghlas a bhí amach ó’n ríghtheighlach.
Do rugadh na fir isteach agus do cuireadh gach cóir ortha. Ansan
d’imthigh na fir abhaile agus d’ fhan an rígh i bhfochair Bhriain chun
raint laethanta chaitheamh ag caint agus ag cómhluadar leis. Tháinig
sé mar a raibh an Árdrígan, a dhrifiúr.

“Seó, a Ghormfhlaith,” ar seisean, “do chailleas an cnaipe óir a bhí sa
bhrat so agam. Feuch a’ bhféadfá cnaipe do chur ann dom.”

“Conus a chaillis an cnaipe?” ar sise.

“Nuair a bhíomair ag teacht leis na trí crannaibh,” ar seisean, “bhí
muintir Uíbh Fáilge fé chrann acu agus muintir Uíbh Faoláin fé chrann
eile agus muintir Mhuireadhaigh fé’n dtrímhadh crann. Bhíomair ag
teacht tré Shliabh an Bhogaig. Níor bh’fhéidir dos na trí buidhnibh
gluaiseacht i n-aonfheacht. Níor bh’fholáir dóibh gluaiseacht i ndiaigh
’chéile. D’ eirigh eatartha feuchaint cé’cu buidhean a bhéadh ar
tusach. Bhí fearg ag teacht ortha. Ní ghéillfeadh aon bhuidhean acu
do bhuidhean eile. Shíleas go mbéadh sé ’n-a bhruidhin chaorthainn
eatartha. Níor dheineas féin ach túirliocan de m’ chapal agus dul
agus mo ghuala chur fé’n gcrann a bhí ag muintir Uíbh Faoláin. Nuair
a chonaic an dá bhuidhin eile an méid sin tharaingeadar siar agus bhí
an tsíthcháin againn. Nuair a tháinig meághchaint an chrainn ar mo
ghualainn do sgeinn an cnaipe as an mbrat agus do chailleas é.”

Bhí Gormfhlaith ag éisteacht leis agus ag feuchaint air an fhaid
a bhí sé ag caint. Nuair a stad sé níor dhein sí ach an brat do
chaitheamh sa teine. Do las an brat agus do loisgeadh ’n-a luaithrigh
é os cómhair na beirte agus iad ag feuchaint air. Brat ana dhaor ab
eadh é. Níor bh’fhada roimis sin ó thug Brian do rígh Laighean é. Bhí
iongnadh agus alltacht ar rígh Laighean nuair a chonaic sé cad a bhí
déanta ag Gormfhlaith. Ní fheidir sé an domhan cad a bhí ag eirighe
dhi. Níor fhág sí abhfad gan eólus é. Do sheasaimh sí ar a aghaidh
amach agus a gnúis áluinn ar lasadh le buile feirge, agus a dhá súil,
agus ba bhreagh an dá shúil iad, ag taithneamh le solus éigin nár bh’
fhóghanta. Do chaoluigh na fabhraí anuas ortha agus do dhoirchigh a
h-aghaidh, fé mar a thiocfadh sgamal ar an ngréin, agus dubhairt sí,
tré n-a fiacalaibh, i gcogar nách mór:--

“A rádh gur rug sé am’ beathaigh orm mo dhritháir a bheith n-a
bheithigheach iompair ag Brian!”

Nuair a dúbhairt sí an focal san d’iompuigh sí uaidh agus do ghluais
sí ag rástáil síos agus suas an seómra. Do leath a dhá shúil air-sean,
agus ní fheidir sé cad ba mhaith dó a rádh. D’iompuigh sí airís air sar
a raibh uain aige ar phuínn machtnaimh a dhéanamh.

“Ní ró fhada,” ar sise, “go mbheidh sé ’n-a bheithigheach iompair ag
Murchadh, leis! Ansan iseadh a bainfear obair as an mbeithigheach.
Ansan iseadh a curfar an t-ualach air, agus má chuirean sé stailc suas
ní bheidh ach an bata thabhairt dó!”

“Tá an éagcóir agat, a bhean!” ar seisean. “Ná tabhair a thuille de’n
chaint sin dómh-sa mar ní glacfar uait í. Níor dheineas aon rud ach
an rud ba cheart do Chríostaidhe a dhéanamh chun daoine gan chiall
do choimeád ó n-a chéile mharbhughadh. ’A’m beithigheach iompair ag
Brian’! Is ró maith an bhail ort nách fear thu! Dá mb’ eadh ní déarfá
an chaint sin. Dá n-abarthá ní déarfá an tarna h-uair í!”

Do stad sí airís ar a aghaidh amach agus do chaoluigh na súile i dtreó
gur bheag ná go rabhdar dúnta.

“Ní déarfainn,” ar sise. “Níor ghádh dhom é. Ní gádh dhom an chaint do
rádh anois. Déarfaidh daoine nách mé í. Déarfaidh muintir Uíbh Faoláin
í, ag maoidheamh as an gcuma ’n-a bhfuaradar tusach ar an dá mhuintir
eile. Déarfaidh an dá muintir eile í ag gearán ar an éagcóir a deineadh
ortha. Raghaidh an chaint ó bhéal go béal ar fuid na h-Éirean. Raghaidh
an chaint ó shliocht go sliocht an fhaid a bheidh sliocht Gaedhal beó;
‘Dhein rígh Laighean beithigheach iompair dé féin do Bhrian.’ Conus
a chuirfir-se fhiachaibh ar na daoine gan an focal do rádh an tarna
h-uair! Mairfidh an focal, a rígh, an fhaid a mhairfir-se, an fhaid a
mhairfidh aoinne de d’ shliocht i n-Éirinn. Cad ’déarfaid Laighnigh
feasta nuair a caithfear ins na súilibh ortha go bhfuil an rígh atá
ortha n-a bheithigheach iompair ag Brian!”

An túisge ’n-a raibh an méid sin as a béal aici bhí sí imthighthe amach
dorus a bhí i n-iachtar an tseómra agus an dorus dúnta ’n-a diaigh aici
agus an eochair casta sa ghlas aici.

D’fhág sí ansúd n-a sheasamh é agus a mheabhair bainte dhé nách
mór. D’fhan sé ar feadh abhfad gan aon chor a chur dé. Fé dheire
bhuail sé amach. Chuir sé an dínnéar agus an tráthnóna dhé gan puínn
cainte dhéanamh le h-aoinne. Nuair a bhí an dínnéar caithte agus an
chuideachta sgaipithe bhuail sé isteach i seómra n-a raibh uaisle
ag imirt fichille ann. Bhí Murchadh agus Conáing, beirt de mhacaibh
Bhriain, ag imirt chluiche, agus iad ’á ímirt go dian. Bhí rígh
Laighean ’n-a sheasamh os a gcionn ag feuchaint ar an gcluiche. Thug sé
fé ndeara dá n-aistirigheadh Conáing fear áirighthe go mbuadhfadh sé
an cluiche. Thug sé cómhartha éigin do Chonáing. Do dhein Conáing an
t-aistiriughadh agus do bhuaidh sé an cluiche.

Bhí fhios ag Murchadh gur thug rígh Laighean an cómhartha uaidh.

“Is fearr an chómhairle a thugais do Chonáing anois, a rígh,” arsa
Murchadh leis, “’ná an chómhairle thugais dos na Lochlanaigh roim chath
Ghleanna Mháma. Do buadhadh ortha mar gheall ar an gcómhairle úd a
thugais-se dhóibh.”

“Tabharfad cómhairle a bheidh níos fearr ’ná an chómhairle sin dóibh lá
eile,” arsa rígh Laighean.

“Má ’seadh,” arsa Murchadh, “ná dein aon dearmhad de chrann a bheidh
folamh ’n-a lár a bheith i n-aice na h-áite agat chun dul i bhfolach
ann, fé mar a chuadhais sa chrann i nGleann Mháma. Agus bíodh an poll
mór a dhóthin i dtreó go bhféadfair do chosa tharang isteach. Mura
mbéadh do chosa bheith lasmuich de’n pholl a bhí sa chrann úd i nGleann
Mháma ní fheicfinn tú ann i n-aon chor.”

D’iompuigh rígh Laighean agus do rith sé an dorus amach.

“Ó, a Mhurchadh,” arsa Conáing, “tá cathughadh orm nár leigeas orm
nár thuigeas an cómhartha! Tá fearg air. Beidh an t-Árdrígh ar buile
chúghainn mar gheall air.”

“Ná féadfadh sé é féin d’iompar!” arsa Murchadh.

“Is truagh mar a thráchtais i n-aon chor ar an gcrann!” arsa Conáing.

“Dá mba ná béadh agat ach aon gháire amháin, a Chonáing,” arsa
Murchadh, “dhéanfá an gháire sin dá bhfeicfeá é nuair a rugas ar dhá
chois air agus tharaingeas amach a’ poll an chrainn é. Ní raibh aon
choinne i n-aon chor agam gur bh’é a bhí agam go dtí go raibh sé
taraingthe amach agam. Tá sé riamh ag gabháil páirt na Lochlanach a
gan fhios. Gabhadh sé a bpáirt os cómhair an tsaoghail agus ní déarfad
focal leis! Ach ’ghá leigint air go bhfuil sé dílis dúinn agus ansan ag
déanamh an fhill orainn!”

Ní fheacadar rígh Laighean an chuid eile de’n oídhche. D’imthigh sé
roim lá agus thug sé aghaidh soir abhaile. Nuair a tháinig an mhaidion
do fuaradh go raibh sé imthighthe. Do h-innseadh do Bhrian an rud a
thuit amach i dtaobh an chluiche. Chomáin Brian teachtaire i ndiaigh
rígh Laighean ’ghá iaraidh air casadh agus go ndéanfaí leórghníomh sa
n-easonóir a tugadh dó. Go raibh tabharthaisí ag Brian le bronnadh air
mar gheall ar na crainn a thabhairt chuige.

Tháinig an teachtaire suas leis. Thug sé a theachtaireacht dó. Bhí
bata ’n-a láimh ag rígh Laighean. Níor dhein sé ach cúpla buille de’n
bhata thabhairt sa cheann do theachtaire an Árdrígh, agus comáint
leis soir. Ar ghuaillibh fear a tugadh abhaile an teachtaire. Nuair a
chonaic muintir ríghtheighlaigh Bhriain an cor a bhí ar an dteachtaire
d’iaradar ar Bhrian leigint dóibh rígh Laighean do leanmhaint agus é
thabhairt thar n-ais ’n-a phrísúnach. Ní thoileóch’ Brian chuige sin.

“Is do rígh Laighean a tugadh an easonóir ar dtúis,” arsa Brian.
“Leigtear dó imtheacht slán abhaile. Ansan raighmíd soir agus bainfimíd
sásamh dé ag dorus a thíghe féin.”

Chómh luath agus a fuair Gormfhlaith go raibh rígh Laighean imthighthe
i bhfeirg agus go raibh an easonóir tabhartha aige do theachtaire
Bhriain, bhí fhios aici go raibh sé n-a chogadh dhearg eatartha. Sin a
raibh uaithi. Chomáin sí teachtaire go Baile Átha Cliath ag triall ar
Shitric agus ar Amhlaoibh ’ghá innsint dóibh cad a bhí tuitithe amach.

“Anois an t-am agaibh!” ar sise. “Tagadh bhúr neart go léir chómh
tapaidh agus is féidir é. Beidh an gnó eile déanta agam-sa agus ag
Lonán sar a mbeidh bhúr neart cruinnighthe, tagaithe.”



CAIBIDIOL XX.

RÍGH LAIGHEAN.


Duine b’eadh rígh Laighean nár chuir aoinne puínn suime i n-aon rud a
dhéanfadh sé ná i n-aon nídh a déarfadh sé. Fear baoth ab eadh é. Mheas
sé féin ná raibh duine ar bith dob’ fhearr ciall agus tuisgint ’ná é,
ach níor bh’é sin meas daoine eile air. Bhí sé ollamh i gcómhnuighe
chun daoine eile do chómhairliughadh. Do leigeadh daoine ortha go
nglacfaidís an chómhairle, ach ní ghlacaidís. Thugadh sé a aigne do
gach aoinne agus ní thugadh aoinne a aigne dhó-san. Dá dtugaidís ní
choimeádfadh sé rún. Bhí sé ar thaobh na Lochlanach i gcath Ghleanna
Mháma agus bhí sé amuich air gur mar gheall ar chómhairle éigin a
thug sé dhóibh a chuaidh an lá n-a gcoinnibh. Tar éis an chatha bhí
Murchadh agus Dúlainn Óg ag gabháil tímpal ag feuchaint i ndiaigh
na bhfear ngunta. Chonacadar crann agus poll dreóite ann agus a lár
folamh. Bhí dhá chois duine amach as an bpoll. Do rug Murchadh ar an
dá chois agus tharaing sé an duine amach a’ poll an chrainn. Cé bhéadh
aige ach Maolmórdha! Dhein Murchadh agus Dúlainn gáirí a ndóthin nuair
a chonacadar cé bhí acu. Do deineadh rígh ar Laighnibh ’n-a dhiaigh san
dé tré chómhairle Ghormfhlaith agus Shitric.

Níor thug Gormfhlaith ná Sitric ná Amhlaoibh fios ná eólus dó ar
an uisge-fé-thalamh a bhí ar siúbhal acu i gcoinnibh Bhriain agus
Mhurchadh. Ní fhéadfaidís é. Do sgoilfeadh air nó do leigfeadh sé amach
é. Do leigeadar dó go dtí go raibh gach aon nídh ollamh acu i gcóir
an chogaidh. Theastuigh uatha ansan é féin agus slóighte Laighean a
bheith ar a dtaobh féin, i gcoinnibh Bhriain, sa chogadh. Chuige sin
iseadh chuir Gormfhlaith an fhearg air nuair a chuaidh sé go Ceann
Cora leis na crannaibh. Dhein sí an gnó go feilimionta. Tháinig sé go
Ceann Cora an uair sin agus gan idir é agus Brian ach an caradas ba
threise agus ba dhílse. D’fhág sé Ceann Cora agus gan ’n-a chroídhe do
Bhrian ach fuath agus fíoch agus fearg, agus a chroídhe d’á losgadh
ag an bhfocal úd a chuir Gormfhlaith isteach ’n-a chluais, é bheith
’n-a “bheithigheach iompair ag Brian!” Bhí sé lán cheapaithe ar dhul,
gan stad gan ríghneas, ag triall ar Shitric agus ar a dh’innsint dó
cad é an tarcuisne a tugadh dó i gCeann Cora, agus ar a iaraidh air
cabhrughadh leis chun an tarcuisne do dhíoghalt ar Bhrian agus ar
Mhurchadh agus ortha go léir.

Nuair a bhí san mar sin bhí a h-aidhm féin curtha chun cinn go h-áluinn
ag Gormfhlaith. Bhí rígh Laighean gabhtha isteach go daingean aici ar
a taobh féin, sa chogadh a bhí ag teacht, agus ní raibh aon phioc d’á
fhios ag rígh Laighean ná gur bh’é a ghnó féin a bhí aige d’á dhéanamh;
ná gur bh’é a fhuath féin agus a mhiosgais féin a bhí aige d’á shásamh
i gcoinnibh Bhriain. Bhí gnó Ghormfhlaith aige d’á dhéanamh chun a
toile go h-iomlán agus ní raibh aon bhaoghal go leigfeadh sé amach aon
rún, mar níor tugadh dó aon rún.

Sar a raibh uain ag Maolmórdha ar bheith sa bhaile ó Cheann Cora bhí
teachtaire Ghormfhlaith i mBaile Átha Cliath ’ghá innsint do Shitric
cad a bhí déanta. Chómh luath agus do shrois Maolmórdha an baile
siúd isteach go Baile Átha Cliath é ’ghá innsint do Shitric cad d’
imthigh air i gCeann Cora agus ’ghá iaraidh air a pháirt do ghabháil i
gcoinnibh Bhriain.

“Geóbhad, a rígh,” arsa Sitric, “do pháirt i gcoinnibh Bhriain, agus
ní mise amháin a gheóbhaidh do pháirt ’n-a choinnibh. Geóbhaidh rígh
Lochlan do pháirt ’n-a choinnibh. Agus geóbhaidh rígh na h-Ioruaidhe
do pháirt ’n-a choinnibh. Agus geóbhaid ríghthe nách iad do pháirt
’n-a choinnibh. Comáinfead teachtairí láithreach ag triall ortha ’ghá
iaraidh ortha teacht anso go cuan Bhaile Átha Cliath chómh luath i
n-Éirinn agus is féidir é, chun do pháirt-se ghabháil, agus díoltais
a dhéanamh ar Bhrian agus ar a chlainn mar gheall ar a bhfuil d’ olc
déanta acu ar chlannaibh Lochlan le fada bhliantaibh. Imthigh-se
abhaile, a rígh,” ar seisean, “agus cruinnigh do neart agus cuir thu
féin i dtreó, agus bí anso le d’ shlóightibh nuair a thiocfaidh an
neart iasachta.”

D’imthigh rígh Laighean abhaile agus dhírigh sé ar a shlóighte do
chruinniughadh agus do ghleusadh. D’inis sé do gach aoinne cad é an
tarcuisne a tugadh dó i gCeann Cora, conus mar a caitheadh Gleann
Mháma ins na súilibh air féin agus ar Laighneachaibh, agus conus mar
adúbhairt Murchadh, mac Bhriain, leis féin agus leis na Laighneachaibh
gan aon dá chuid a dhéanamh d’á ndícheal.

Do chealg an chaint sin na Laighneacha, agus dúbhradar go mbéadh lá
eile acu féin agus go ndíolfadh Brian agus Murchadh, agus Clann Chais
go léir, a’ Gleann Mháma. Bhíodar ag dhéanamh na h-oibre a bhí geártha
amach dóibh ag Gormfhlaith, agus ní raibh aon phioc d’á fhios acu gur
bh’ í sin obair a bhí acu ’á dhéanamh. Ba dhoimhinn agus ba ghasta agus
ba dhroch aigeanta an bhean Gormfhlaith, agus dob’ ábalta an bhean í.
Ach bhí cluiche bháis a’s bheatha aici d’á imirt le daoinibh a bhí
beagán ró dhoimhinn di, agus ró ghasta dhi, agus ró ábalta dhi. Do
thuigeadar an cluiche a bhí aici d’á imirt agus do sgaoileadar léi. Bhí
bob aici d’á bhualadh ar rígh Laighean agus ar na Laighneachaibh, agus
ní raibh aon phioc d’á fhios aici go raibh a chothrom, agus breis, de
bhob d á bhualadh, i láthair na h-uaire céadna, uirthi féin.



LEABHAR A TRÍ.



CAIBIDIOL I.

COR I N-AGHAIDH AN CHAIM.


Raint laethanta tar éis rígh Laighean a dh’ imtheacht i bhfeirg ó
Cheann Cora bhí Brian agus Murchadh agus Dúlainn Óg i bhfochair a
cheile i gcómhairle. Bhí a lán neithe acu ’á bhreithniughadh. Bhíodar
ag áireamh na mílte fear a féadfaí thabhairt as gach triúch nuair a
thiocfadh an ghlaodh. Thuigeadar gur isteach i gcuan Bhaile Átha Cliath
a thiochfadh an namhaid iasachta. Bhíodar ag breithniughadh na mbóithre
a bhí ó Cheann Cora go Baile Átha Cliath; agus ó Uíbh Máine go Baile
Átha Cliath; agus ó Chaiseal go Baile Átha Cliath; agus ó thír na
nDéise go Baile Átha Cliath; agus ó Chiarraighe go Baile Átha Cliath;
agus mar sin, ó gach aon áit ’n-a raibh cuid de neart slógh Bhriain go
dtí an áit i n-aice Bhaile Átha Cliath ’n-a gcaithfeadh a shlóighte go
léir teacht agus cruinniughadh i gcoinnibh na slógh namhad iasachta a
bhí ag teacht go h-Éirinn ó’n uile pháirt de’n domhan Lochlanach. Ansan
iseadh do tuigeadh go h-áluinn tairbhthe na h-oibre a bhí ag Brian ’á
dhéanamh ar feadh abhfad roimis sin, nuair a bhí na bóithre breaghtha
leathana aige ’á dhéanamh ins gach aon bhall agus nuair a bhí na
drochaid bhreaghtha láidire aige ’á chur ar na h-aibhníbh. Do tuigeadh,
leis, an uair sin gur deineadh maitheas mór nuair a rugadh slóighte
Bhriain go minic roimis sin, go Cill Mhaighneann i n-aice Bhaile Átha
Cliath, an áit ’nar ghnáth le Brian dul agus longphort a dhéanamh agus
raint aimsire chaitheamh, nuair a bhíodh gnó aige le déanamh, aighneas
a shocarughadh idir ríghthibh, nó a smacht féin do chur i bhfeidhm.
Bhí aithne mhaith ag Dál gCais ar na bóithribh ó Cheann Cora go Cill
Mhaighneann.

Nuair a bhí cuid mhaith aimsire caithte sa chómhairle, agus caint agus
breithniughadh déanta ar a lán neithe, táinig an t-am chun dul agus
bia chaitheamh. Tháinig teachtaire ’ghá rádh go raibh an bia ollamh.
D’eirigh an triúr agus thánadar go seómra an bhídh. Shuighdar chun an
bhúird. Tháinig Gormfhlaith agus shuigh sí i n-aice an Árdrígh. Bhí sí
go séimh agus go soilbhir agus go gealgháiriteach leó, agus go mór mór
leis an Árdrígh. Bhí sí ag déanamh grínn agus suilt de’n chuma ’n-ar
chuir rígh Laighean fearg ar Mhurchadh nuair a dhein sé an bhagairt ar
Chonáing sa chluiche.

“Níor dhéineas aon iongnadh de m’ dhritháir,” ar sise. “Fear iseadh é,
is dóich liom, nár theip an tuathal riamh air. Ach go deimhin agus go
dearbhtha níor mheasas go ndéanfadh Murchadh an rud a dhein sé.”

“Cad a dheineas, a Árdrígan?” arsa Murchadh.

“Nuair a thagan fearg ort, a rígh,” ar sise, “ní h-aon dóichín tu. Ach
ní gnáth leat fearg a theacht ort gan puínn cúise.”

“Is fíor dhuit, a Árdrígan,” ar seisean. “Ní raibh aon cheart agam a
dhéanamh de’n sgéal ach neamhnídh, mar ní raibh ann ach neamhnídh. Is
truagh ná táinig sé thar n-ais nuair a tháinig an teachtaire suas leis.
Dá dtagadh d’ admhóchainn láithreach go raibh an éagcóir agam agus
d’iarfainn air mo leathsgéal do ghabháil.”

Níor chuir Brian ná Dúlainn aon fhocal isteach sa chómhrádh san. Níor
mhaith leó trácht i n-aon chor ar an easonóir a tugadh do theachtaire
an Árdrígh. Dar leó d’fhéadfadh rígh Laighean diúltughadh do chasadh
agus gan an teachtaire do bhualadh. Cuid ab eadh é sin de’n tuathal
nár theip riamh ar rígh Laighean.

Ba ghnáth, i ndeire gach dínnéir, sódhluist éigin, nó mísleán éigin, do
thabhairt isteach agus do chur ar an mbórd. Bhí gaidhrín na h-Árdríghna
ar a ghlúin ag Murchadh agus é ag cimilt a bhaise dh’á dhrom, ag
feitheamh leis na mísleáin. Lonán a bhí ag frithálamh. Do tógadh chun
siúbhail na miasa móra. Tháinig Lonán isteach agus trí miasa beaga
aige agus sórd éigin bídh ortha, agus aon mhias bheag amháin agus dhá
ubhall uirthi. Chuir sé an mhias ar a raibh na h-ubhla os cómhair na
h-Árdríghna, agus na trí miasa eile os cómhair an trír fear. D’fheuch
sé ar Mhurchadh. Chuir Murchadh a lámh anonn láithreach agus tharaing
sé chuige an mhéisín a cuireadh os cómhair Bhriain agus an mhéisín a
cuireadh os cómhair Dhúlainn. Dhein sé an méid sin go tapaidh, i dtreó
ná raibh uain ag aoinne acu ar aon phioc de’n bhia chur ’n-a bhéal.
Ansan do thóg sé blúire de’n bhia agus chuir sé i mbéal an ghaidhrín
é agus do sgaoil sé an gaidhrín uaidh ar an dtalamh. Shiúbhluigh an
maidirín beagán ar an úrlár. Ansan do thuit sé. D’ iompuigh sé na
cheithre cosa anáirde. Do croth na cosa ar feadh tamail bhig agus bhí
an gaidhrín marbh.

D’fheuch Murchadh ar Ghormfhlaith.

“Dheinis láidir ár ndóthin dúinn é!” ar seisean.

Thug sé fé ndeara a lámh aici ’á chur isteach ’n-a brollach. Do phreab
sé anonn agus do rug sé ar an láimh.

“Ná dein é sin, a Árdrígan!” ar seisean. Is amhlaidh a bhí sgian ’n-a
brollach aici agus mheas sí Lonán do shádh leis an sgiain.

Nuair a bhí greim ag Murchadh ar a láimh d’ fheuch sí ar Lonán, agus
ba dhóich leat go sádhfadh sí é le n-a súilibh. An mhuintir a bhí
láithreach an uair sin agus do chonaic a h-aghaidh agus í ag feuchaint
ar Lonán, ní miste a rádh ná go bhfeacadar a diabhal coímhdeachta má
chonaic aoinne riamh é.

“Do dhíolais mé!” ar sise le Lonán.

“Cad é an brígh atá leis an obair seo?” arsa Brian, agus d’fheuch sé ó
dhuine go duine d’á raibh láithreach.

“Tá, a Árdrígh,” arsa Murchadh, “go bhfuil oiread nímhe sa méid bídh
atá ar na trí miasaibh beaga san agus mharbhóch’ trí naonbhúir, ní
áirighim triúr.”

D’fheuch Brian ar Lonán.

“Cad chuige dhuit a leithéid sin de ghníomh a dhéanamh?” ar seisean.

“Níor dhein sé ach an rud a dúbhradh leis a dhéanamh,” arsa Murchadh.

“Ní shaorfadh san i n-aon chor é!” arsa Brian.

“Osgail do bhéal agus inis an fhírinne do’n Árdrígh,” arsa Murchadh le
Gormfhlaith.

“Osgail-se féin do bhéal,” arsa Gormfhlaith, “agus inis an sgéal go
léir dó. Is dóich liom gur tu is fearr eólus air.”

“Cad é an ainim atá ort-sa?” arsa Murchadh le Lonán.

“Lonán mac Beathach, a rígh,” arsa Lonán.

“Airiú, an dritháir do Dhonn tu?” arsa Brian.

“Ó! Ó! Ó!” arsa Gormfhlaith.

“Iseadh, a Árdrígh,” arsa Lonán.

“Tar i dtusach an sgéil, a Lonáin,” arsa Murchadh, “agus inis do’n
Árdrígh é, tríd síos.”

“Déanfad sgéal gairid dé dhuit, a Árdrígh,” arsa Lonán. “Thánag
abhaile anso go h-Éirinn tar éis sgoileana agus coláistí an domhain do
shiúbhal, ag cruinniughadh eóluis ar ghearántaibh agus ar thaomaibh an
duine, agus ar na leighseanaibh is fearr ortha. Ní rabhas abhfad sa
bhaile nuair a chuir mo dhritháir, Donn, nídh am’ chómhairle.

“‘Táthar ar tí an t-Árdrígh do chur chun báis le nimh,’ ar seisean.
‘Tá aireachas maith ’á thabhairt dó,’ ar seisean, ‘ach tá sgannra
orainn go léir le h-eagla go bhfaighfí caoi ar an ngníomh a dhéanamh
i n-aimhdheóin ár n-aireachais. D’fhéadfá-sa beart a dhéanamh,’ ar
seisean, ‘a chuirfeadh an t-Árdrígh ó bhaoghal.’

“‘Cé atá ar a thí?’ arsa mise.

“‘Tá Gormfhlaith,’ ar seisean, ‘agus a mac, rígh Lochlanach Átha
Cliath.’

“‘Cad é an tairbhthe a dhéanfaidh a bhás dóibh?’ arsa mise.

“‘Ní sa tairbhthe a dhéanfaidh a bhás dóibh atá an cheist,’ ar
seisean, ‘ach sa tairbhthe is dóich leó a dhéanfaidh a bhás dóibh. Tá
Gormfhlaith,’ ar seisean, ‘agus Sitric ag obair, fé thalamh agus os
cionn tailimh, chun geinte críche Lochlan agus críche na h-Ioruaidhe
do chruinniughadh agus do thabhairt anso go h-Éirinn chun na nGaedhal
do dhísgiughadh agus Éire bheith acu féin, agus Sitric a bheith i n’
Árdrígh ar Éirinn. Dá bhfaghadh Brian bás le linn an chruinnighthe
bheith déanta do thuitfeadh, dar leó, cómhacht Bhriain as a chéile.
Bhéadh ríghthe Éirean go léir ag marbhughadh a chéile chun teacht ar
an Árdrígheacht, agus ba ró fhuiriste do chómhacht Lochlanach bualadh
isteach agus an Árdrígheacht do sgiobadh uatha go léir. Chuige sin,’
ar seisean, ‘tá Gormfhlaith ag faire feuchaint an bhfaghadh sí caoi
ar nimh a thabhairt do Bhrian, agus táimíd-ne ag faire uirthi chun
gan an chaoi a thabhairt di. Thugamair Niamh, inghean Thaidhg Mhóir
uí Chealla, go Ceann Cora, chun na faire dhéanamh, ach tá Gormfhlaith
ró ghlic do Niamh. D’á éaghmais sin ní réidhtighean faireachán de’n
tsórd san le meón ná le h-aigne Niamh. Thugamair fé ndeara go raibh a
sláinte ag imtheacht uaithi sa n-obair. Tá an aigne ró uasal ag Niamh.
Do mharbhóchadh faireachán de’n tsórd san í. Díreach nuair a bhíomair i
gcás ná raibh fhios againn cad ba mhaith dhúinn a dhéanamh shocaruigh
Brian ar dhul ar a chuaird rígh. An fhaid a bheidh sé ar an gcuaird
agus Gormfhlaith i gCeann Cora ní’l baoghal air. Ach nuair a bheidh an
chuaird tabhartha ní fheadar an tsaoghal cad a dhéanfaimíd.’

“‘Inis an sgéal go léir do Bhrian féin,’ arsa mise.

“‘Ní bhéadh aon mhaith ann,’ ar seisean. ‘Ní chreidfeadh sé go
ndéanfadh sí é, agus ansan is amhlaidh a bhéadh an chontabhairt níba
mhó.’

“‘Agus cad ’tá agam-sa le déanamh?’ arsa mise.

“‘Éist go cruinn liom,’ ar seisean, ‘agus neósfad duit cad tá agat le
déanamh. Ní’l Sitric sásta nuair ná fuil an gnó d’á dhéanamh chómh
tapaidh agus ba mhaith leis é. D’á bhfaghadh sé duine a dhéanfadh an
gnó níos tapamhla do thabharfadh sé tuarasdal maith dhó as an obair a
dhéanamh. Imthigh-se go Baile Átha Cliath, ad’ dhochtúir, mar ’dh eadh.
Leig do Shitric tu dh’fhághail amach. Tuigeadh sé uait, i ndiaigh ar
ndiaigh, ná fuil aon ghrádh agat do Bhrian. Nuair a thuigfidh sé an
méid sin measfaidh sé go ndéanfair-se an gnó. Curfar siar go Ceann Cora
thu. Beidh tú ann nuair a thiocfaidh Brian abhaile. Ceapfar tu chun na
h-oibre dhéanamh agus geallfar tuarasdal maith dhuit. An fhaid a bheidh
an gnó ar do láimh-se ní baoghal go gcurfar ar aon láimh eile an gnó.
Luigh isteach chun na h-oibre chómh maith agus dá mbeitheá dáiríribh.
Dein gach aon rud díreach mar a déarfar leat é dhéanamh. Tabhair a toil
féin do Ghormfhlaith. Dein rud uirthi ins gach aon nídh a chuirfidh sí
os do chómhair. Ansan, nuair a thiocfaidh an t-am ceart chuige féadfair
sgéidh uirthi.’

“Chuadhas go Baile Átha Cliath. Thuit gach nídh amach díreach mar a
mheas Donn a thuitfeadh. Is uathbhásach an bhean í!” ar seisean, agus
d’ fheuch sé anonn ar Ghormfhlaith, mar fheuchfadh duine ar éan éigin
neamh-choitchianta, nó ar bheithigheach neamh-choitchianta.

D’fheuch sise air, idir an dá shúil.

“Ní foláir a dh’ admháil,” ar sise, “gur dheinis do ghnó go maith.
Bhuailis bob ar Shitric, agus bhuailis bob ar fhear atá níos géire
go mór ’ná Sitric. Bhuailis bob ar Amhlaoibh. Mura mbéadh san ní
bhuailfeá an bob orm-sa mar a bhuailis. Is ábalta an buachail tu,” ar
sise. “Tháinig amhras am’ aigne cúpla uair go mb’ fhéidir go rabhais
am’ mhealladh, ach chuiris m’ aigne chun suaimhnis gach uair acu le
d’ shímplidheacht. Ó, is sleamhain an bioránach tu! Is truagh nách ag
triall orm féin a tháinís ar dtúis! Ach nuair a tháinís chúgham ó’n
mbeirt sin cad fhéadfainn a rádh! Cad é an díobháil dom ach Amhlaoibh.”

“Cé h-é Amhlaoibh?” arsa Brian.

Chrom gach aoinne a cheann.

“Nách é sin an t-ógánach úd a thagadh anso aníos ó Inis Cathaigh i
n-aonfheacht le mac Thaidhg Mhóir uí Chealla?” arsa Brian.

Níor labhair aoinne, ach do las gnúis Mhurchadh.

“Ná neósfaidh aoinne dhom cé h-é an t-óganach úd?” arsa Brian.

“Ní’l ach aoinne amháin anso a dh’fhéadfadh an cheist sin do fhreagairt
duit, a athair,” arsa Murchadh, agus do labhair sé go h-ana íseal.

D’eirigh Brian ó’n mbórd agus d’ imthigh sé amach gan feuchaint ar
Ghormfhlaith.

“Coimeádtar ’n-a prísúnach í,” arsa Murchadh le Dúlainn, agus d’imthigh
sé amach i ndiaigh an Árdrígh.

“Tá cárbat na h-Árdríghna féin ollamh amuich chun bóthair,” arsa
Lonán. “Bhíomair chun imtheacht ar cos-anáirde go Baile Átha Cliath,”
ar seisean, “chómh luath agus bhéadh an gníomh déanta,” agus chuir sé
gáire as.

“Imthigh amach agus inis an méid sin do Mhurchadh,” arsa Dúlainn.
“Tabharfad-sa aire dhi seo.”

D’imthigh Lonán amach. Bhí Brian agus Murchadh amuich agus iad ag
siúbhal síos agus suas agus Brian ag caint. D’ airigh sé an t-aon
fhocal amháin ó Bhrian.

“Ní mac d’ Amhlaoibh é. Tuigim an sgéal go léir anois.”

Chonaic sé Lonán ag teacht ’n-a dtreó.

“A Lonáin, a mhic ó,” ar seisean, “tá comaoine mhór curtha agat orm!
Chuiris t’anam féin i gcontabhairt ar mo shon.”

“Is suarach le rádh m’anam-sa seachas t’anam-sa anois, a Árdrígh,” arsa
Lonán. “Ach a leithéid seo, a rígh,” ar seisean le Murchadh. “Tá cárbat
na h-Árdríghna ollamh chun bóthair. Bhí socair aici ar dhul láithreach
go h-Áth Cliath agus ar mise bhreith léi. Do crochfaí mé chómh luath
agus bhéinn thíos dá mbéadh an sgéal aici mar a mheas sí a bhéadh sé.
Siné tuarasdal a gheóbhainn uatha,” agus chuir sé gáire as.

“Tá san go maith! Tá san go h-ana mhaith!” arsa Brian. “Ní’l aon phioc
d’á fhios ag aoinne cad ’tá tuitithe amach. Cuir isteach sa chárbat í,
a Mhurchadh, agus cuir buidhean fear léi síos go Baile Átha Cliath,
agus fágtar thíos í.”

D’imthigh Brian isteach ’n-a sheómra féin, agus d’imthigh Murchadh agus
Lonán chun an ruda a dh’ órduigh sé do dhéanamh. Thánadar isteach mar a
raibh Dúlainn agus Gormfhlaith, agus an gaidhrín marbh.

“Tuigim go bhfuilir ag dul go h-Áth Cliath, a Árdrígan,” arsa Murchadh.
“Tá do chárbat féin ollamh duit.”

D’éirigh sí, gan labhairt, agus bhuail sí amach i n-aonfheacht
leis. Tháinig Lonán i n-aonfheacht leis an mbeirt. Thug sé cogar do
Mhurchadh. Thánadar mar a raibh an cárbat, gabhtha, ollamh chun bóthair.

“Tá an Árdrígan ag dul go h-Áth Cliath, a ghiolla,” arsa Murchadh leis
an ngiolla. “Tabhair aire mhaith dos na capailibh.”

D’fheuch Murchadh isteach sa chárbat. Chonaic sé bosca beag deas
istigh ann. Thóg sé amach an bosca.

D’fheuch Gormfhlaith air. D’fheuch seisean uirthi. Níor labhair aoinne
acu.

Do ghluais an cárbat.



CAIBIDIOL II.

BREALL AR AN BHFEALL.


Nuair a bhí an cárbat ag gluaiseacht bhí beirt bhan uasal sa chárbat
i n-aonfheacht le Gormfhlaith, beirt d’á mnáibh coímhdeachta, beirt a
tháinig léi go Ceann Cora nuair a phós Brian í. Bhí Dúlainn agus dírim
marcach aige chun dul, mar ghárda, i n-aonfheacht leis an gcárbat. Le
Gormfhlaith féin ab eadh cúigear dos na marcachaibh. Thánadar léi go
Ceann Cora nuair a bhí sí ag teacht ann. Ní raibh aon phioc d’á fhios
ag aoinne acu, ná ag aoinne des na mnáibh coímhdeachta, cad a bhí
tuitithe amach. Choimeád Gormfhlaith an gnó go léir idir í féin agus
Lonán. Bhí socair aici ar imtheacht láithreach nuair a bhéadh an gníomh
déanta. Dá mbéadh Brian agus Murchadh agus Dúlainn chómh marbh leis an
ngaidhrín bhéadh sí féin agus Lonán, agus an méid d’á muintir féin a
bhí i gCeann Cora, bhéidís leath na slíghe go h-Áth Cliath sar a mbéadh
teighlach Chinn Cora tagaithe as an sgeón, dar léi. Bhéidís socair,
ó bhaoghal, i n-Áth Cliath sar a mbéadh teighlach Chinn Cora ábalta
ar aon tsaghas gnímh a dhéanamh, bhéadh a leithéid sin de mheasgán
mearaídhe ar an áit agus ar na daoine, dar léi. Ansan d’fhéadfaí Lonán
a chrochadh agus ní bhéadh fhios ag aoinne beó cé dhein an gníomh.
Choimeád sí féin agus Lonán an rún chómh maith san ná raibh aon phioc
d’á fhios ag aoinne ach acu féin go dtí gur sgéidh Lonán, ach amháin
ag Murchadh, agus ag Caoilte, dritháir Lonáin. An mhuintir a bhí ag
gluaiseacht i n-aonfheacht leis an gcárbat an uair sin, lasmuich de
Dhúlainn, ní raibh aon choinne acu ná go mbéidis ag teacht thar n-ais
airís i n-aonfheacht leis an gcárbat gcéadna, agus an Árdrígan istigh
ann acu, i gceann beagán aimsire, nuair a bhéadh a cuaird go h-Áth
Cliath tabhartha aici.

Nuair a druideadh soir ó Cheann Cora chuir Dúlainn beirt des na
marcachaibh, beirt de mhuintir Ghormfhlaith, uaidh, níba ghéire ’ná mar
a bhí an chuid eile ag gluaiseacht, agus leitir acu do rígh Lochlanach
Átha Cliath, ’ghá rádh leis dírim marcach a thabhairt leis agus teacht
’n-a gcoinnibh chun na h-Árdríghna do thógaint uatha agus í thionnlacan
an chuid eile de’n tslígh. Ansan do ghluais Dúlainn go réidh i dtreó go
mbéadh Sitric tamal maith ar an slígh ’n-a gcoinnibh.

An uair a sgar Murchadh leó do thóg sé leis an bosca agus chuaidh sé go
seómra Bhriain. D’ osgail sé an bosca i láthair Bhriain, agus thóg sé
rud amach as agus chuir sé ar an mbórd é.

“Cad chuige gur tugadh an chailís sin aníos ó’n mainistir, a
Mhurchadh?” arsa Brian.

D’inis Murchadh cúrsaí na cailíse dó ó thusach go deire. Níor labhair
Brian aon fhocal amach as a bhéal an fhaid a bhí Murchadh ag innsint an
sgéil dó.

“Bhí fhios againn,” arsa Murchadh, ag críochnughadh an sgéil, “gur
anso bhí an chailís agus cé r’ bh’é an bitheamhnach. D’inis Caoilte
do Lonán an sgéal. Ní raibh Lonán abhfad anso nuair a fuair sé amach
gur sa bhosca san a bhí an chailís. Bhí socair aici, nuair a bhéimís
go léir sínte chómh marbh leis an ngaidhrín, an bosca bhreith léi. Bhí
sé aici anois sa chárbat. Chonaic Lonán é agus thug sé an cogar dom.
Thógas an bosca os cómhair a súl. Níor dhein sí ach feuchaint orm. Níor
labhair sí focal. Labharfaidh an coileán úd léi nuair a raghaidh sí
síos ag triall air féin agus ar an gcoileán eile.”

“Is fearr,” arsa Brian, “an chailís do chur síos airís go mainistir
Ínse Cathaigh, mar a raibh sí cheana. I n-onóir do Sheanán iseadh
thugas do’n mhainistir í. Cuir síos ann airís í, a Mhurchadh. Agus
feuch. Is ceart a dh’innsint do Mheargach gur fuaradh í. Beidh áthas
air. Ní deirim ná go bhfeuchfaidh sé roimis sar a ndéanfaidh sé
macshamhail eochrach airís, an fear bocht! Is dóich liom, leis, go
dtabharfaidh Colla aireachas níos fearr di féin agus do gach aon
chailís eile d’á bhfuil aige.”

Do cuireadh síos an chailís go dtí an mhainistir. Ní miste a rádh ná
go raibh áthas ar Cholla. Do h-innseadh an sgéal do Mheargach. Bhí
áthas air. Bhí seirbhthean, leis, air, chuige féin. Níor bh’ fhuiriste
a bhreithniughadh, ámhthach, cé ’cu ag an áthas nó ag an seirbhthean a
bhí an lámh-uachtair i n’ aigne.

Do h-osgaladh an córtha láidir sa n-érdam agus do tógadh amach as an
bosca iarainn a bhí folamh. Do cuireadh an chailís dhaor isteach airís
sa bhosca bheag iarainn sin, mar a raibh sí cheana, sar a dtáinig an
t-ógánach Lochlanach úd, an t-ógánach breagh dathamhail úd, a bhí chómh
naomhtha, chómh séimh, chómh grianach, chómh gealgháiriteach, chómh
h-osgailte ’n-a mheón, gur dhóich le duine ná raibh ’n-a chroídhe ar
fad ach fírinne agus dílse. Dhein Meargach glas eile agus eochair eile
do’n bhosca, agus ní baoghal gur dhein sé macshamhail do’n eochair sin.

Ní bhfuair Art mac Duibh amach riamh go raibh sé ar feadh tamail i
n-a leithéid de chontabhairt. Ní bhfuair na manaigh amach, ó’n lá a
cuireadh an chailís sa bhosca san ar dtúis go dtí an lá a cuireadh iad
féin as an oileán, go raibh an bosca folamh ar feadh tamail agus an
chailís dhaor imthighthe.

Tháinig an Legáid céadna airís, tar éis suim blianta. B’ í céad cheist
a chuir sé ar Cholla, chómh luath agus d’fhéad sé labhairt a gan fhios
leis, ’ná, “An bhfuaradh an chailís?”

Do taisbeánadh dó í. Bhí áthas mór air. Do h-innseadh an sgéal go léir
dó; conus a ghuid Amhlaoibh an chailís; conus a cuireadh Niamh ag faire
ar Ghormfhlaith le h-eagla go dtabharfadh sí nímh do Bhrian; conus ab
éigean Niamh a thógaint as an obair sin mar go raibh Gormfhlaith ’ghá
cur chun báis le neart soilbhris agus cuideachtanais agus gealgháirí.
Ansan do h-innseadh dó conus a h-imireadh an cleas ar Ghormfhlaith;
conus a cuireadh Lonán chúichi ag cabhrughadh léi, mar dh’eadh, chun
an ghnímh a dhéanamh, agus conus mar a bhí Brian ó bhaoghal ar fad an
fhaid a bhí an cabhrughadh san ar siúbhal, agus cad é an deire a bhí
ar an gcabhrughadh. Do gháireadh an Legáid airís agus airís eile nuair
a chuimhnigheadh sé ar an gcuma na mbíodh an bheirt, Gormfhlaith agus
Lonán, ag déanamh a ngnótha chómh disgréideach, agus an disgréid go
léir ag Lonán ’á thabhairt do Mhurchadh i gcaitheamh na h-aimsire.

“Ó!” a deireadh sé, “do tugadh a srian féin dí ar áilleacht an domhain!
An bhean bhocht!”

Do shrois an bheirt mharcach an chathair. Thánadar go dorus
ríghtheighlaigh an rígh. Do rugadh an leitir isteach. Do léigh Sitric
í. Bhí Amhlaoibh ann. Bhí an bheirt ag faire agus ag feitheamh.
Bhíodar ag brath, i n-aghaidh gach neómait, ar sgéal uathbhásach a
dh’aireachtaint ó Cheann Cora. Nuair a tháinig an leitir bhí an bheirt
deimhnightheach go raibh an sgéal a bhí uatha sa leitir. Ní raibh aon
nídh iongantach sa leitir. Leitir ó Dhúlainn ab eadh í ’ghá innsint go
raibh an Árdrígan ag teacht agus ’ghá iaraidh ar an rígh, ar Shitric,
dul ’n-a coinnibh chun í thionnlacan go h-Áth Cliath. Tháinig an bheirt
amach mar a raibh an dá mharcach. D’fheuchadar ortha, agus d’fheuchadar
ar a chéile.

“Cad é an sgéal ó Cheann Cora agaibh é, a fheara?” arsa Sitric.

“Mar ba ghnáth, a rígh. Níor thugamair aon nuacht linn,” arsa duine
de’n bheirt.

“Conus tá an t-Árdrígh?” arsa Sitric.

“Go h-ana mhaith, a rígh,” arsa’n fear a labhair.

“Agus an Ríghdhamhna, conus tá sé?” arsa Sitric.

“Go h-áluinn, a rígh,” arsa’n fear.

“Agus Dúlainn, conus tá sé?” arsa Sitric.

“Tá sé go maith, a rígh,” arsa’n fear. “Is fé n-a láimh atá na fir atá
ag tionnlacan na h-Árdríghna,” ar seisean.

“Tá go maith,” arsa Sitric. “Téidhigh-se isteach go gcurfar cóir
oraibh. Ní iarfar oraibh dul chun bóthair airís indiu.”

“Gura maith ag bhúr Soillse!” arsa’n fear, agus d’imthigh an bheirt.

“Cad deirir leis an sgéal?” arsa Sitric le h-Amhlaoibh.

“Ní féidir liom tón ná ceann a dh’fhághail air!” arsa Amhlaoibh.

D’imthigh Sitric agus chuir sé dírim marcach ar bóthar, agus ghluais
sé chun siúbhail. Níor fhéad sé gan gluaiseacht ana ghéar. Chonaic an
dírim eile chúcha é abhfad sar ar mheasadar a chífidís é. D’úmhluighdar
d’á chéile mar ba chóir. Thug Dúlainn an Árdrígan suas d’á mac, agus
d’iompuigh sé féin agus a chualacht abhaile. Níor bh’ fhada go raibh
an chualacht eile sa chathair. Focal amach as a béal níor labhair
Gormfhlaith go dtí go raibh an triúr i bhfochair a chéile istigh agus
gan aoinne ann ach iad. Ansan do labhair sí agus níor mhaith leat
bheith ag éisteacht léi.

“Seadh!” ar sise, “dheineabhair go deas é! Ní miste gnó thabhairt do
bheirt agaibh le déanamh!”

“Cad a dheineamair, a mháthair?” arsa Sitric.

“Inis an méid seo dhom,” ar sise. “Cá bhfuarais Lonán? Nó an bhfuil
fhios agat cé h-é?”

“Liagh tuisgionach iseadh é,” arsa Sitric. “Tá an t-eólus a dh’oir duit
aige. Do shiúbhluigh sé chuige. Cad é sin dúinne cé h-é, ach, mar a
dúbhart leat, é chrochadh chómh luath agus bhéadh an obair déanta.”

Bhí sí ag feuchaint ó dhuine go duine acu an fhaid a bhí sé ag caint.

“Ó,” ar sise, “is deacair do dhuine foidhneamh le n-bhúr leithéidí de
bheirt amadán! Dritháir do Chaoilte iseadh é.” (Do léim an bheirt ’n-a
seasamh.) “Tháinig sé anso chúghaibh-se ’ghá leigint air go raibh fuath
aige do Bhrian. Chuireabhair-se ag triall orm-sa é, an rud a bhí uaidh.
Bhí iontaoibh agam-sa as mar gheall ar é theacht chúgham uaibh-se. D’
oibríghmair araon a’ láimh a chéile. Níor chuireamair cor dínn nár inis
sé do Mhurchadh chómh luath agus chuireamair dínn é. Díreach nuair a
bhí an obair nách mór déanta do sgéidh sé. Chuir sé na trí miasa nímhe
os cómhair an trír. Tharaing Murchadh chuige na trí miasa sar a raibh
uain ar aoinne de’n bheirt eile ar an mbia do bhlaiseadh. Thug Murchadh
blúire de’n bhia dom’ ghaidhrín. Thuit an gaidhrín marbh os cómhair ár
súl go léir. Ansan d’inis Lonán dóibh cé r’ bh’ é agus cad é an bob a
bhí buailte aige orm-sa. Ní féidir liom gan uraim a bheith agam dó.
Chosain sé Brian orm chómh h-áluinn agus do cosanadh aoinne riamh.
Conus fhéadfainn-se aon bheart eile tharang chúgham an fhaid a bhí an
iontaoibh agam a’ Lonán agus sinn ag oibriughadh a’ láimh a chéile!
Níor bh’fhéidir an gníomh a dhéanamh gan sinn araon ’á dhéanamh. Níor
bhaoghal do Bhrian an fhaid a bhí lámh Lonáin sa ghníomh, nídh nách
iongnadh. Ní bhéadh a lámh sa ghníomh mura mbéadh é theacht chúgham
uaibh-se. Ó, táid siad go léir ag cur a n-anam amach ag gáirí umainn
agus ag magadh fúinn! Agus gan amhras tá a chúis acu.”

Chomáin sí léi ag caint. Níor labhair aoinne de’n bheirt eile go ceann
abhfad. Ar ball do labhair Amhlaoibh.

“Ar thugais leat an chailís?” ar seisean.

“Níor thugas!” ar sise. “Bhí sí agam sa chárbat agus mé ag fágaint na
h-áite. Chonac Lonán, an ropaire! ag cogarnaigh le Murchadh. Tháinig
Murchadh chúgham anall agus thóg sé leis an bosca ’n-a raibh an
chailís. Ó, dheineabhair an gnó go h-áluinn ar fad nuair a chuireabhair
Lonán chúgham! Dá mb’áil leis teacht ar aon chuma eile chúgham ach
uaibh-se! Is gasta a dhein sé é. Go deimhin ní féidir liom gan uraim a
bheith agam dó.”

D’iompuigh dath dubh ar ghnúis Amhlaoibh nuair a fuair sé go raibh an
chailís imthighthe.

“Dá mb’áil liom-sa,” ar seisean, “a mhalairt de chúram a chur ar Fhear
na gCos nuair a bhí an chaoi agam air!”

“Eist, a Amhlaoibh,” arsa Sitric. “Ní fiú biorán a’s an gnó go
léir. Tá ár máthair anso againn beó. Is iongantach an sgéal iad ’ghá
leigint uatha chómh bog. Beidh caoi airís agat ar shocarughadh le Fear
na gCos uair éigin. Tá ár neart ollamh ins gach aon bhall. Ba mhór
go léir an tairbhthe dhúinn neart Gaedhal a bheith gan cheann, dá
n-eirigheadh linn. Ach tá sé ana aosta. Is cuma nó bheith gan cheann
dóibh an ceann a bheith chómh h-aosta. Ná h-abraimís a thuille mar
gheall ar Lonán ná ar a ghnó. Ní dóich liom go bhfuil puínn d’á fhios
ag aoinne go raibh an gnó ar siúbhal. Tugaimís aghaidh ar an obair
atá rómhainn. Comáinimís teachtairí mór-thímpal ’ghá rádh le n-ár
neart cruinniughadh, gan a thuille ríghnis, sa chuan so amuich; go
bhfuil gach aon rud ollamh. Tá Maolmórdha ar dearg-bhuile, a mháthair.
Dheinis an méid sin go maith. Tá néal chun cogaidh i Lochlanachaibh
na h-Éirean, agus is ag triall ar rígh Laighean atáid siad ag teacht.
Buadhfaimíd fós ar Bhrian agus ar Chlainn Chais!”



CAIBIDIOL III.

AN DÁ LONÁN.


Chómh luath agus bhí an cogar tabhartha ag Lonán do Mhurchadh agus
an bosca tógtha ag Murchadh as an gcárbat, d’imthigh Lonán isteach
chun an tseómra a bhí aige sa ríghtheighlach ó tháinig sé ann ’n-a
dhochtúir, agus ’n-a stíobhard ar gach córughadh bídh d’á mbéadh le
déanamh ann. Ní fheacaidh aoinne riamh ó shin an Lonán céadna ag teacht
amach as an seómra san. Tháinig fear amach as an seómra, ach níor bh’
é an Lonán céadna é, dar le h-aoinne a chonaic an Lonán a chuaidh
isteach, agus ansan, an Lonán a tháinig amach. Bhí folt odhar, ag
tuitim siar síos ar a shlinneánaibh, ar an Lonán a chuaidh isteach.
Bhí folt breagh fionn-ruadh, ag tuitim siar síos ar a shlinneánaibh,
ar an Lonán a tháinig amach. Bhí féasóg fhada liath-ghorm ar an Lonán
a chuaidh isteach. Bhí féasóg ruadh ná raibh ró fhada, ar an Lonán a
tháinig amach. Firín beag agus ceann mór air ab eadh an Lonán a chuaidh
isteach. Níor bh’ fhear ró mhór an Lonán a tháinig amach, ach bhí an
ceann tar éis dul i luighead, agus ansan níor fheuch an fear chómh beag
agus d’fheuch sé fé’n gceann mór. Bhí na fáibrí imthighthe as an éadan,
ach bhí an t-éadan leathan go maith agus árd go maith ag an Lonán a
tháinig amach, díreach mar a bhí ag an Lonán a chuaidh isteach. Bhí
an Lonán a chuaidh isteach trí fichid, mura raibh sé os a chionn. Ní
raibh an Lonán a tháinig amach aon lá os cionn seacht mbliana fichid.
Dá bhfeiceadh Amhlaoibh, nó Sitric, nó Gormfhlaith, an Lonán a tháinig
amach thabharfaidís an leabhar ná feacadar riamh é. D’á bhrígh sin
níor ghádh do’n Lonán a tháinig amach puínn eagla bheith aige roimis
an gcaint a bhí ar siúbhal idir an dtriúr, istigh i ríghtheighlach
Shitric i n-Áth Cliath, nuair a bhíodar ’ghá mhaoidheamh agus ’ghá
dhearbhughadh go ndéanfaidís so ’s súd leis an Lonán a bhuail an bob
ortha, chómh luath agus gheóbhdís greim air.

Isiad a bhí go loisgithe sgólta ’n-a gcroídhe agus ’n-a n-aigne, ag
cuimhneamh ar an gcuma ’n-ar bhuail sé an bob san ortha, díreach nuair
a mheasadar gur bh’ iad féin a bhí ’á bhualadh air-sean go h-áluinn.
Bhí Caoilte i gCeann Cora an uair chéadna agus is ’mó gáire maith a bhí
aige féin agus ag Lonán agus ag Murchadh agus Lonán ag seanachus do’n
bheirt eile ar an gcuma ’na mbíodh sé féin agus Gormfhlaith ag toghadh
na luibhneacha agus ag áireamh na gcómhacht a bhí ionta.

“Tá an méid seo agam le radh, ámhthach,” arsa Lonán leis an mbeirt.
“Tríd an obair go léir ní mise do chúm ná do cheap ná do bheartuigh ná
do thusnuigh aon droch nídh. Í féin a thusnuigheadh gach aon rud. Níor
thugas di aon bhlúire droch eóluis ná raibh aici cheana. Nuair a bhí an
bia againn d’á ollamhughadh chun an ghnímh a dhéanamh, níor dheineas
ach gach aon rud do shocarughadh agus do chórughadh díreach mar a
dh’órduigh sí dhom é dhéanamh.”

“Tá fhios agam-sa aon rud amháin a dheinis, a bhitheamhnaigh, agus níor
órduigh sí dhuit é dhéanamh,” arsa Murchadh.

“Cad é an rud é sin, a rígh?” arsa Lonán agus iongnadh ag teacht air.

“Níor órduigh sí dhuit an bhagairt úd a dhéanamh orm-sa,” arsa Murchadh.

“Ó!” arsa Lonán. “Is fíor dhuit, a rígh,” agus gháireadar, mar do
baineadh iaracht de gheit a’ Lonán.

“Tá aon nídh amháin sa sgéal agus ní ró mhaith a thaithnean sé liom,”
arsa Caoilte.

“Cad é an rud é?” arsa Murchadh.

“Tá Gormfhlaith i n-Áth Cliath,” ar seisean, “agus tá cead a cos aici,
agus cead a cinn, agus cead a béil. Is truagh nár coimeádadh anso
í. Déanfaidh an bhean san díobháil dúinn. Tá sí ar dearg bhuile mar
gheall ar an gcuma ’n-a bhfuil stáicín áiféis déanta dhi os cómhair
an domhain. Ní chuirfeadh sé blúire iongnadh orm d’á dtéidheadh sí
féin, do shiúbhal a cos dá mb’ fhéidir é, soir chun cainte le rígh
Lochlan, agus as san óthuaidh chun cainte le rígh na h-Ioruaidhe,
agus mór-thímpal chun gach rígh agus chun gach tíre ’n-ar dhóich léi
go bhfaghadh sí a bheag nó a mhór d’ aon rud i bhfuirm nirt slógh le
tabhairt léi chun díoltais a dhéanamh ar Árdrígh Éirean agus orainn go
léir. Daoine ná cuimhneóch’ i n-aon chor ar theacht meallfaidh sí léi
iad agus tiocfaid siad. Is mór an truagh nár coimeádadh anso í!”

“Tá an ceart agat sa méid sin, a Chaoilte,” arsa Murchadh. “Dúbhart
féin leis an Árdrígh gur í choimeád anso ba cheart. Ní dhéanfadh. Ba
lag leis é. Ní’l againn ach aon ghnó amháin a dhéanamh de pé neart a
thiocfaidh. D’á mhéid a thiocfaidh díobh, má thugaimíd Gleann Mháma an
tarna h-uair dóibh, rud a thabharfaimíd, iseadh is lúgha is baoghal iad
do theacht go deó airís chúghainn. Táid siad fada a ndóthin ag teacht.
Is mithid deire chur le n-a gcuardaibh. Ní raibh fir Éirean riamh chómh
ceapaithe ar dheire chur le cómhacht Lochlan agus atáid siad anois. Ach
ní h-ag caint is ceart dúinn a bheith. Téanaíg. Tá caint ag an Árdrígh
le déanamh liom-sa agus le beirt agaibh-se.”

Chuadar i láthair an Árdrígh. Bhí a lán eile des na giollaíbh turais
cruinnighthe rómpa ann. Bhí Maolshuathain ann agus leitireacha aige
’á sgrí’ chómh tiugh agus d’ fhéadadh sé an cleite chomáint. Fé mar a
bhíodh gach leitir sgríobhtha aige chuireadh Brian a ainim thíos léi,
agus do tugtí do dhuine des na giollaíbh turais í agus chuireadh sé sin
an talamh dé.

Ag triall ar na ríghthibh agus ar na taoiseachaibh a bhí cuid des na
leitireachaibh ag dul: Sidé bunús na cainte a bhí ionta san:--

    “A rígh onóraigh,

    “Tá an lá buailte linn. Ní fios cad é an neómat a
    thiocfaidh sgéala chúghainn ’ghá innsint dúinn loingeas
    rígh Lochlan agus loingeas rígh na h-Ioruaidhe agus
    loingeas Shíguird, rígh Ínsí h-Orc, a bheith i gcuan
    Átha Cliath. Ní h-alaidh dhúinn gan bheith ollamh dóibh.
    Cruinnigh do neart, a rígh, agus tabhair aghaidh ar Chill
    Mhaighneann. Ní bheidh aon uaigneas ort ar an slígh. Beid
    fir Éirean ’n-a míltibh ag bualadh umat. Tá socair againn
    go léir i n-ár n-aigne gan teacht abhaile beó nó teacht
    abhaile le buadh. Abair le gach fear d’á bhfuil agat gur
    fearr go mór bás d’fhághail i gcath ’ná luighe fé smacht
    Lochlanach anois.

    “Mise Brian.”

Bhí cuid des na leitireachaibh ag dul ag triall ar easbogaibh agus ar
shagartaibh agus ar mhainistreachaibh. Seo bunús na cainte a bhí ionta
san:--

    “A Thighearna Easboig,

    “Cuir do ghuidhe suas chun Dé ar ár son chómh dian chómh
    díchealach agus chuiris guidhe suas chun Dé riamh. Tá
    an lá cruaidh buailte linn fé dheire. Tá ár namhaid ag
    cruinniughadh chúghainn as an uile áird. Má bheirean an
    namhaid seo buadh anois orainn tá deire linn; tá deire le
    sliocht Gaedhal i n-Éirinn agus tá deire leis an gCreideamh
    a thug Pádraig chúghainn tré ghrásta Dé. Cuir féin do
    ghuidhe suas chun Dé ’ghá iaraidh ar Dhia gan an buadh
    thabhairt do’n namhaid. Iar ar na pobalaibh go léir a
    nguidhe chur suas chun Dé ar an íntinn gcéadna. ‘Éistean
    Dia le guidhe na ndaoine.’

    “Brian.”

Chómh luath agus fuair gach rígh agus gach taoiseach a leitir do
thusnuighdar ar na fir do chruinniughadh. Do thuig na daoine go léir
an focal úd, “gur fearr go mór bás d’ fhághail i gcath ’ná luighe fé
smacht Lochlanach anois.” Thuig gach aoinne gur bh’ fhearr an fharaige
do theacht isteach ar Éirinn agus gan aon Chríostaidhe dh’ fhanmhaint
beó ar an oileán ’ná sliocht Gaedhal do luighe fé smacht na Lochlanach
an uair sin. D’á bhrígh sin, na mná agus na seandaoine a bhí ag
fanmhaint sa bhaile níor dheineadar buairt ná gol ná ologón. Má bhí an
bhuairt ortha, agus is dócha go raibh, níor thaisbeánadar puínn dé.

Na mná a bhí pósta agus go raibh cúram clainne ortha d’fhanadar sa
bhaile, ach má fhanadar níor airigh aoinne osna ó aoinne acu, ná ní
fheacaidh aoinne deóir le n-a súil. Is dócha gur shileadar a ndóthin
díobh nuair ná raibh aoinne ag feuchaint ortha. Níor fhan na cailíní
óga sa bhaile. Chuadar i n-aonfheacht le n-a ndrithárachaibh chun bídh
a dh’ ollamhughadh dhóibh ar an slígh agus chun éadaigh a níghe dhóibh
nuair ba ghádh é, agus chun banaltranais a dhéanamh ortha tar éis an
chatha dá mbéadh gádh acu leis. Bhí mná na nGaedhal go léir, óg agus
críona, ana thuisgionach sa n-obair sin.

Chómh luath agus fuair na h-easboig agus na sagairt agus na h-abbana
ins na mainistreachaibh na leitireacha, do cuireadh an guidhe ar
siúbhal ins gach aon bhall láithreach. Bhí na h-Aifrinní ins na
h-eaglaisibh gach maidion ar an íntinn sin Bhriain agus na pobuil
ag guidhe ar an íntinn gcéadna, agus na manaigh ag guidhe ins na
mainistreachaibh, ní h-amháin sa lá ach i gcaitheamh na h-oídhche
leis. Chaithidís an oídhche i láthair na h-Altórach ’ghá iaraidh ar
an Slánuightheóir, tré ímpídhe na Maighdine Muire agus tré ímpídhe
Phádraig agus Bhríghde agus Cholum Cille, gan an buadh thabhairt dos na
Lochlanaigh sa chath uathbhásach a bhí ag theacht. Ní miste a rádh ná
gur dheineadar a nguidhe go dúrthachtach, mar bhí fhios acu go dian
mhaith cad a bhí le h-imtheacht ortha féin agus ar na mainistreachaibh
dá mbeireadh na Lochlanaigh buadh. Bhíodar go léir ollamh, gan amhras,
ar bhás a dh’fhulang ar son an Chreidimh, ach bhí fhios acu, dá
mbeireadh na Lochlanaigh buadh an chatha san a bhí ag teacht an uair
sin, go gcuirfidís an Creideamh féin ar neamhnídh i dteannta na ndaoine
do chur chun báis. D’á bhrígh sin do leanadar ag guidhe go cruaidh, do
ló agus d’ oídhche, agus ag déanamh trosgaidh go dian, an fhaid a lean
an chontabhairt.

Níor bh’ fhada go bhfeacathas ag gluaiseacht na bóithre soir óthuaidh,
ó gach aon pháirt de’n Mhúmhain, mar a bhéadh sochraidí móra fada,
na fir chródha, fir bhreaghtha óga láidire, fir go raibh socair ’n-a
n-aigne acu gan teacht thar n-ais beó ó’n gcogadh dá mbéadh buadh
ag Lochlanaigh. Ag machtnamh ar an nídh sin dóibh shocaruighdar
’n-a n-aigne ná tiocfaidís thar n-ais beó pé taobh a bhuadfadh.
Shocaruighdar ’n-a n-aigne d’á luighead eagla bhéadh acu roimis an mbás
gur bh’ eadh b’fhearr a dhéanfaidís an troid agus gur bh’eadh ba mhó an
t-éirleach a dhéanfaidís ar na Lochlanaigh, agus, as san, gur bh’eadh
ba dhóichígh-de an buadh bheith ag Gaedhlaibh agus an cath do bhriseadh
ar na Lochlanaigh. Chuaidh an socarughadh san ’n-a luighe chómh
daingean san ar a n-aigne gur ghnáth eatartha, ’n-a gcómhrádh, agus gan
acu ’á dhéanamh dé ach cúis gháire, an focal, “Pé duine thiocfaidh thar
n-ais ná ná tiocfaidh, ní thiocfad-sa thar n-ais.”

“Siní an chaint! Ní chun teacht thar n-ais atáimíd ag dul sa chath so!”
a déarfadh duine eile.

“Caithfead bás a dh’fhághail uair éigin. Ní thiocfaidh uair choídhche a
bheidh níos fearr ar gach aon tsaghas cuma chun báis a dh’fhághail ’ná
an uair a chífead na bitheamhnaigh ar m’ aghaidh amach agus an t-arm
am’ láimh!” adéarfadh an trímhadh duine.

“Agus d’á éaghmuis sin,” adéarfadh an ceathramhadh duine, “is bás ar
son an Chreidimh é, agus an t-é a dh’fhuiling eóchaidh bás ar son an
Chreidimh raghaidh a anam suas láithreach go h-aoibhneas na bhFlathas!
Dá dtagainn thar n-ais agus maireachtaint fiche bliain eile, b’fhéidir
nár ró mhór an deimhne a bhéadh agam air sin. Déanfaid na Lochlanaigh a
ngnó go h-olc nó ní thiocfaidh aon chos díom-sa thar n-ais.”

Siné saghas cainte a bhíodh ar siúbhal acu agus iad ag gluaiseacht na
bóithre soir óthuaidh ’n-a sochraidíbh móra fada. Bhíodh na seandaoine
ar na cnucánaibh ag feuchaint ortha ag gluaiseacht, agus do lasadh a
gcuid fola le dásacht, agus, “Ó!” adeiridís, “Nách truagh gan mé óg
airís!” Chídís na fir agus na gathana breaghtha fada ’n-a lámhaibh acu
agus reana glasa, cruadha, géara na ngathana san ag taithneamh agus ag
spréacharnaigh sa ghréin, agus na tuaghana ar ghuaillibh na bhfear,
agus na bratacha ar a gcrannaibh i dtusach gach buidhne, ag luasgadh
sa ghaoith; agus gach buidhean ag gluaiseacht go breagh, réidh,
stuamdha, cos le cois, guala le gualainn, agus an bhuidhean ag casadh
fé mar a chasadh an bóthar agus ag díriughadh nuair a dhírigheadh
an bóthar. Chíodh na seandaoine ar na cnucánaibh an obair go léir,
agus do ghluaiseadh an tsean’fhuil trés na sean fhéitheachaibh, ’n-a
caisíbh teine, agus thagadh luas croídhe ar na seandaoinibh, agus, “Ó!”
adeiridís, “Nách truagh chráidhte gan mé óg airís!”



CAIBIDIOL IV.

OSPAC I n-INIS CATHAIGH.


Ag triall ar na ríghthibh ba shia ódheas iseadh do cuireadh an chéad
cuid des na leitireachaibh, ó b’iad ba shia ó áit an choinne. Ansan
do cuireadh iad ag triall ar ríghthibh Conacht; ag triall ar na
dúnaibh; ag triall ar rígh na nDéise, agus mar sin. Chuaidh Lonán ó
dheas go Ciarraighe Luachra, ag triall ar a athair, Mac Beathach.
Chuaidh Caoilte siar go h-Uíbh Máine agus leitir aige do Thadhg Mhór ua
Chealla. Ní raibh puínn gádh le leitir a chur ag triall ar Thadhg. Bhí
an méid nirt a bhí acu gleusta, ollamh chun bóthair aige féin agus agá
mhac. Bhí ráflaí ar siúbhal ann ar conus mar ba dhóbair go gcurtí Brian
agus Murchadh chun báis le nimh, agus gur bh’í an Árdrígan a mheas
an gníomh a dhéanamh ach gur chaill an feartíghis uirthi nuair a bhí
gach aon rud ollamh aici. Ansan gur mhairbh sí an feartíghis agus gur
imthigh sí síos go h-Áth Cliath ag triall ar a mac, Sitric.

Thug Caoilte an sgéal ’n-a cheart dóibh. Nuair a tugadh dóibh an sgéal
’n-a cheart dúbhradar go léir an focal céadna adúbhairt Caoilte féin,
gur mhór an truagh nár coimeádadh an Árdrígan ’n-a prísúnach.

Nuair airigh Niamh an sgéal ’n-a cheart, “Ó!” ar sise, “ní’l aon teóra
libh! Ní’l aon teóra leat, a Chaoilte,” ar sise, “agus cuimhneamh ar a
leithéid de chleas.”

“Mura mbéadh Lonán a bheith agam ní chuimhneóchainn air, a rígan,” arsa
Caoilte. “Dheineamair dochtúir iasachta de Lonán i dtreó nár aithin a
athair féin é, ná a mháthair, nuair a bhí sé socair againn. Ní raibh
aon bhaoghal go dteipfeadh an t-eólus air mar is ag foghluim chun
bheith ’n-a dhochtúir atá a shaoghal go dtí so caithte aige. Dhein sé
a ghnó go h-áluinn. Dá mba ná béadh agat ach aon gháire amháin dhéanfá
an gháire sin dá mbeitheá ag éisteacht leis ’ghá innsint conus a chaith
sé féin agus Gormfhlaith an aimsir, ag piocadh luibhneacha agus ’ghá
mbreithniughadh.”

I lár a gcod’ cainte dhóibh, siúd chúcha isteach teachtaire ainíos ó
Inis Cathaigh.

“Ó! a ríghthe,” ar seisean, “tá an fharaige go léir, ó Inis Cathaigh
amach go Léim Chúchulainn, lán de loingeas iasachta. Is dócha go bhfuil
an mhainistir tré theine um an dtaca so agus na manaigh go léir marbh!”
agus chas sé an dá ologón déag agus é ag greadadh a dhá bhas.

Siúd gach aoinne ’ghá cheistiughadh:--

“Cathin a thánadar?”

“Cad iad na loingeas iad?”

“Ar labhair aoinne leó?”

“An bhfeacaís féin iad?”

“Cá bh’fhios duit an loingeas namhad iad?”

Ní raibh uain aige ar aon fhreagra thabhairt ar na ceisteanaibh nuair
siúd isteach teachtaire eile.

“Eist do bhéal, a amadáin!” arsa’n tarna teachtaire. “Is tu dhein an
fothram gan ghádh gan riachtanas! Táid na loingeas ann, a ríghthe,” ar
seisean, “ach ní loingeas namhad iad. Is loingeas carad iad. Ospac
is ainim do’n rígh atá ortha. Tháinig sé isteach chun na mainistreach
i mbád, agus do labhair sé le Colla agus d’inis sé dhó cad a thug
é agus gach aon rud. Tá an chabhlach loingeas ansúd mór-thímpal an
oileáin agus tá Ospac agus Colla imthighthe soir go Ceann Cora chun
labhartha leis an Árdrígh. Deir na fir atá ar na loingeas go bhfuil
cabhlach eile ag Bruadar. Bhí an dá rígh (beirt dritás iseadh iad)
muinteartha go maith le n-a chéile ar feadh tamail, go dtí gur thoiligh
Bruadar chun an chogaidh seo atá dh’á dhéanamh i gcoinnibh Bhriain.
Do thuig Ospac i n-a aigne gur bh’ éagcóir an cogadh agus dhiúltuigh
sé d’ aon lámh a bheith aige ann. Bhí loingeas Ospaic agus loingeas
Bhruadair istigh i n-aon chuan amháin lastuaidh i n-áit éigin. Do
leath Bruadar a loingeas féin ar bhéal an chuain chun gan loingeas
Ospaic do leigint amach. Cheangail sé a loingeas féin d’á chéile le
téadaibh móra láidire agus cheangail sé long acu de’n talamh tirim ar
gach taobh. Níor leig Ospac air gur thug sé fé ndeara an gníomh san.
Nuair a tháinig an oídhche agus bhí Bruadar agus a mháirnéalaigh ’n-a
gcodla, chuir Ospac a loingeas go léir i ndiaigh chéile i n-aon líne
amháin agus d’ órduigh sé gan aon tsolus do lasadh ar aon loing acu.
Ansan do bhog sé chun gluaiste iad i ndiaigh chéile, i dtreó na h-áite
’n-a raibh long na láimhe deise de loingeas Bhruadair ceangailte de’n
talamh tirim. Chuaidh fuirean i mbád agus do ghearadar an téad gan aon
fhothram a dhéanamh. Ansan do shleamhnuigh na loingeas go léir amach.
Nuair a tháinig solus na maidine chonaic Bruadar an cuan laistigh dé
folamh, agus loingeas Ospaic abhfad amach ar an bhfaraige agus iad ag
imtheacht siar ódheas fé lán a seól. Thánadar anso go dtí an linn seo
Luimnighe chun a dh’ innsint do Bhrian cad a bhí chuige, agus chun pé
cabhair a bhéadh ar a gcumas do thabhairt dó. Dá mb’ áil leat-sa,” ar
seisean leis an gcéad teachtaire, “beagáinín foidhne bheith agat níor
ghádh dhuit an ruith a dheinis do dhéanamh anso ainíos, agus níor ghádh
dhómh-sa bheith ag briseadh mo chos agus ag cur saothair orm féin ag
ruith ainíos ad dhiaig chun gan leigint duit an dúthaigh a chur as a
meabhair.”

“Seadh!” arsa Tadhg Mór ua Cealla, “is mithid dúinn go léir bheith ag
gluaiseacht. Cad dúbhairt Ospac a bhí Bruadar ar aigne dhéanamh?” ar
seisean leis an dteachtaire.

“Dúbhairt sé le Colla, a rígh,” arsa’n teachtaire, “gur bh’é a
thuairim go mbéadh Bruadar ’n-a cheann ar loingeas rígh Lochlan agus go
mbéadh Sígurd agus pé loingeas a bhéadh aige fé smacht Bhruadair. Agus
dúbhairt sé gur bh’é a thuairim go bhfuilid siad go léir istigh i gcuan
Átha Cliath um an dtaca so, nó geall leis.”

“Ó! foth, foth!” arsa Tadhg Mór. “Ní bheimíd i n-am i n-aon chor!”

Le n-a linn sin cé bhuailfeadh chúcha isteach ach Tadhg Óg ua Cealla
agus Conn agus athair Chuinn, Maolruanaidh na Paidre, rígh Ua
bhFiachrach Áidhne. Do cuireadh fáilte roimis an rígh agus roim Chonn.

“Bhíomair díreach ollamh ar imtheacht,” arsa Maolruanaidh, “ach ní
bhéadh Conn sásta gan teacht feuchaint an rabhabhair-se ollamh. Deir
sé, agus is dócha gur fíor dhó é, gur fearra dhúinn coimeád i n-aice
chéile ar an slígh, agus ansan coimeád i n-aice chéile sa chath, leis,
má fhéadaimíd é.”

“Tá an ceart aige, a rígh,” arsa Caoilte. “Is ’mó cuma ’n-a ndéanfaimíd
áise d’á chéile má choimeádaimíd i n-aice chéile, ’sé sin, ach gan
bheith ró achmair d’á chéile. An ’mó fear a bheidh agaibh, a Chuinn?”
ar seisean.

“Beidh breis agus fiche céad fear, is dóich liom,” arsa Conn. “An
bhfuil Niamh ag teacht?” ar seisean.

“Tá, Niamh ag teacht,” arsa Niamh féin; “ná bíodh aon phioc d’á
mhearbhall ort-sa ná ar aoinne eile,” ar sise.

“Ní fhanfaidh Niamh i n-aon bhall i ndiaigh a h-athar,” arsa Tadhg Mór
ua Cealla.

“Is maith an inghean a thug Dia dhuit, a rígh,” arsa Maolruanaidh,
“nuair a thug sé Niamh duit. Tá súil agam go gcuimhnighean tú go minic
air sin, agus go dtugan tu buidhchas do Dhia mar gheall air.”

Rígh ana dhiadha ab eadh Maolruanaidh na Paidre. Bhíodh sé coitchianta
ag machtnamh i láthair an Athar Síoruídhe, agus, as an machtnamh,
bhíodh sé coitchianta ag labhairt leis an Athair Síoruídhe. Thuigeadh
sé i n’ aigne ná raibh aon tsaghas cainte ba chirte chun labhartha
leis an Athair Síoruídhe ’ná an chaint a chuir ár Slánuightheóir i
mbéalaibh na gCríostaidhthe chun labhartha leis an Athair Síoruídhe.
D’á bhrígh sin, nuair a labhradh sé leis an Athair Síoruídhe is, “Ár
n-Athair atá ar neamh, &c.” adeireadh sé. Bhíodh sé ag rádh na Paidre
sin coitchianta, agus do tugadh an ainim, “Maolruanaidh na Paidre,” air
mar gheall air sin. Fear ana láidir, ana chródha, ab eadh é, agus mura
raibh eagla ag na Lochlanaigh roime n-a Phaidir ní baoghal ná go raibh
eagla acu roime n-a thuaigh.

Níor bh’ fhada go rabhdar go léir ollamh chun bóthair. Bhí cárbat
áluinn ag Niamh, agus bhí beirt d’á mnáibh coímhdeachta sa chárbat i
n-aonfheacht léi, ach thugadh sí a lán d’á h-aimsir ameasg na mban óg
eile a bhí ag dul ó’n mbaile, i n-aonfheacht leis na fearaibh, agus í
’ghá stiúrughadh agus ’ghá thaisbeáint dóibh conus na h-éadaí lín a
theastóch’ uatha ar ball, do chur chúcha agus do choimeád i n-eagar.

D’ fhan an dá bhuidhean san, buidhean Thaidhg Mhóir uí Chealla agus
buidhean Mhaoilruanaidh na Paidre, i n-aice chéile ar an slígh, agus
bhíodh Conn agus Caoilte i gcómhluadar a chéile go mór. B’éigean do
Chaoilte an sgéal go léir ó thusach go deire a dh’innsint do Chonn,
conus a chuir Sitric agus Amhlaoibh an fear ó Áth Cliath chun Briain do
chur chun báis le nimh, agus gur bh’é fear a chuireadar uatha chun na
h-oibre sin a dhéanamh ’ná Lonán, dritháir Chaoilte, an fear, thar a
raibh d’fhearaibh i n-Éirinn, dob’ fhearr a dhéanfadh Brian do chosaint
ar an mnaoi a bhí ceapaithe ar an nimh a thabhairt dó.

Do ghluais na buidheana eile ó gach aon pháirt de Chúige Conacht, na
bóithre soir, i dtreó na h-áite ’n-ar ghnáth le Brian longphort a
dhéanamh, i n-aice Átha Cliath. Tháinig an dá bhuidhean, buidhean Ua
Máine agus buidhean Ua bhFiachrach Áidhne, go Ceann Cora, chun bheith
i n-aonfheacht le buidhin an Árdrígh. Ansan do ghluaiseadar féin agus
buidhean an Árdrígh an bóthar soir óthuaidh.

Díreach sar ar fhágadar Ceann Cora tháinig teachtaire ó rígh Laighean
ag triall ar an Árdrígh agus thug sé leitir do’n Árdrígh, agus sidiad
na focail a bhí sa leitir sin.

    “A Árdrígh Éirean,

    “Do tugadh easonóir dómh-sa ad’ ríghtheighlach-sa i
    gCeann Cora. Tar anois agus cosain thu féin orm, mar táim
    ceapaithe ar an easonóir sin do dhíoghailt ort-sa agus ar
    do chlainn, agus ar Dhál gCais.

    “Mise Maolmórdha

    “Rígh Laighean.”

Do léigh Brian an leitir. Ansan do sgríbh sé ar dhrom na leitire na
focail:--

    “Táim ag teacht, a dhritháir. Feuch chúghat féin.

    “Mise Brian.”

“Seo, a ghiolla,” ar seisean leis an dteachtaire. “Beir thar n-ais í.”

Thóg an teachtaire an leitir agus do rug sé leis thar n-ais í.

Ní raibh um an dtaca san bóthar andeas ná bóthar aniar ná bóthar
óthuaidh tré Chúige Laighean ná raibh clúdaithe leis na buidhnibh
fear agus iad ag gluaiseacht ’n-a míltibh, fé n-a ríghthibh agus fé
n-a dtaoiseachaibh, agus a n-airm ar a nguaillibh, agus a mbratacha
breaghtha síoda anáirde ar a gcrannaibh ag lúbadh agus ag luasgadh
sa ghaoith, agus a n-aghaidh go léir ar an áit ’n-ar ghnáth le Brian
a longphort a dhéanamh, i n-aice Átha Cliath. Agus ní raibh ins na
buidhnibh sin go léir oiread agus aon fhear amháin ná raibh socair go
daingean i n’ aigne aige gan teacht thar n-ais beó.

“Má’s ag Lochlanaigh a bheidh buadh,” a deiridís, “is fearr gan teacht
thar n-ais beó. Má’s ag Gaedhlaibh a bheidh buadh bíodh a thoradh ag
an muintir atá sa bhaile i n-ár ndiaigh. Pé taobh ar a mbeidh buadh,
díolfaid na Lochlanaigh as.”



CAIBIDIOL V.

MÍCHEÁL RUADH.


Bhí Brian agus a ghnáth-theighlach tamal soir ó Cheann Cora, ar bhóthar
Átha Cliath, agus iad ag gluaiseacht go h-áluinn agus go stuamdha
agus go mileata. Bhí buidhean Thaidhg Mhóir uí Chealla agus buidhean
Mhaoilruanaidh na Paidre ag teacht ’n-a ndiaigh. Bhí Niamh ’n-a cárbat
i dtusach buidhne Thaidhg. Tháinig bean agus clóca uirthi, agus cochal
an chlóca amach ar a ceann aici, i gcómhngar do’n chárbat. Bhagair sí
ar Niamh. Do stad an cárbat. Do shín an bhean leitir isteach chun Niamh
agus d’ imthigh sí. Do léigh Niamh an leitir. D’ fheuch sí ’n-a tímpal.
Ní raibh Caoilte abhfad ó’n áit. Dúbhairt sí le duine des na fearaibh
glaodhach air. Tháinig sé. Thug sí dhó an leitir. Do léigh sé í.

“Cad is fearr a dhéanamh, a rígan?” arsa Caoilte.

“Measaim gur fearr an leitir sin a thabhairt do Mhurchadh,” ar sise.

“Is fíor,” arsa Caoilte.

D’imthigh sé amach i ndiaigh ghnáth-theighlaigh an Árdrígh, agus thug
sé an leitir do Mhurchadh. Bhí iongnadh ar Mhurchadh nuair a léigh sé
an leitir.

“Tá go maith, a Chaoilte,” ar seisean.

Tháinig Caoilte thar n-ais.

Lar na mháireach an lae sin tháinig giolla turais ag triall ar
Chaoilte, duine d’á ghiollaíbh turais féin, agus shín sé leitir chuige.
Do léigh Caoilte í. Siúd ag triall ar Niamh é agus shín sé chúichi an
leitir. Do léigh sí í.

“Ó!” ar sise. “Imthigh láithreach, a Chaoilte,” ar sise, “agus tabhair
í seo leis do Mhurchadh.” Do dhein.

I dtreó go dtuigfear brígh agus bunús an dá leitir sin ní foláir dul
siar beagán agus a dh’innsint conus a dh’imthigh le Gormfhlaith ó fhág
sí Ceann Cora agus ó tháinig sí go teighlach rígh Lochlanach Átha
Cliath.

Do h-innseadh i dtusach an sgéil seo conus mar a thug Brian a inghean
le pósadh do Shitric, le h-ionachus go ndéanfadh an cleamhnas san a
chómhacht féin do neartughadh leis an gcaradas, dar leis, a thiocfadh
as idir Lochlanaigh Átha Cliath agus Clann Chais. Béibionn ab ainim
do’n inghean san Bhriain, ainim a mháthar féin. Rígan ana chiallmhar,
ana thuisgionach ab eadh í. Do coimeádadh uaithi an t-uisge-fé-thalamh
a bhí ’á dhéanamh i gcoinnibh a h-athar an fhaid a bhí Niamh ag déanamh
na faire, agus ansan, an fhaid a bhí Lonán ’ghá leigint air go raibh
sé ag cabhrughadh le Gormfhlaith sa droch obair a bhí ar siúbhal
aici. Choimeád a muintir féin an sgéal ó Bhéibionn i gcaitheamh na
h-aimsire sin chun gan bheith ag cur buartha uirthi gan ghátar, agus i
dtreó gur shuaimhneasaíghe a bhéadh an saoghal aici nuair a chífeadh
Sitric go soiléir ná raibh aon phioc d’ fhios na droch oibre aici.
Choimeád Sitric an t-eólus uaithi díreach mar a dhein sé a dhícheal ar
é choimeád ó gach aoinne ba dhóich leis a dhéanfadh aon iaracht ar an
ndroch obair do chosg.

Ach nuair a tháinig Amhlaoibh thar n-ais ó Inis Cathaigh chómh h-oban,
agus nuair nár h-innseadh d’aoinne cad é an chúis, agus ansan, nuair a
thug sí fé ndeara an disgréid agus an cogarnach ag Amhlaoibh agus ag
Sitric, agus an bheirt ag stad de pé caint a bhíodh eatartha nuair a
thagadh sí ’n-a láthair, thuig sí ’n-a h-aigne go raibh rud éigin nár
bh’ fhóghanta d’á bheartughadh acu. D’á shoiléire a thuig sí an nídh
sin iseadh ba lúgha a leig sí uirthi gur thuig sí é féin ná aon nídh
dh’á shórd, agus iseadh ba lúgha a bhí aon chuimhneamh acu-san gur
thuig sí é féin ná aon nídh dh’á shórd. Bhí sí ag faire ortha go géar
agus ní raibh aon choinne acu go raibh. D’á fheabhas faire a dhein
sí, ámhthach, níor fhéad sí teacht suas le h-aon nídh áirighthe do
thabharfadh eólus cruinn dí ar cad a bhí ar siúbhal acu, ná ar cé ’n-a
choinnibh go raibh an t-uisge-fé-talamh ’á dhéanamh.

Do lean an sgéal mar sin go dtí go dtáinig Gormfhlaith go h-Áth Cliath.
Ansan do thuig Béibionn go raibh donas éigin thar na beartaibh déanta.
Níor bh’ fhada gur tugadh le tuisgint di ná raibh Gormfhlaith ag dul
thar n-ais ag triall ar Bhrian. Ansan do stadadh de bheith ag déanamh
aon choimeád ar cad n-a thaobh gur tháinig sí uaidh ná ar cad ’n-a
thaobh ná raibh sí ag dul thar n-ais. Do thárla go raibh an ceathrar i
bhfochair a chéile agus gur eirigh fearg Ghormfhlaith. Do léim sí agus
do spriúch sí. Do chaith sí ins na súilibh ar Shitric agus ar Amhlaoibh
an bob a bhuail Lonán ortha, agus ansan, an bob a bhuail sé uirthi
féin nuair a chuaidh sé siar ag triall uirthi agus teistiméireacht
aige uatha-san. Ansan do thuig Béibionn cad é an brígh a bhí leis an
ndisgréid agus leis an gcogarnach agus leis an stad cainte nuair a
thagadh sí féin. Níor labhair sí aon fhocal amach as a béal mar gheall
ar an ngníomh a measadh a dhéanamh ar a h-athair. Dúbhairt sí, ’n-a
h-aigne féin: “Do theip an méid sin oraibh. Ní stadfaidh sibh anois.
Déanfaidh sibh iaracht eile. Ní mór dhom faire níos fearr a dhéanamh,
le h-eagla go mb’ fhéidir ná teipfeadh an tarna h-iaracht oraibh.”

Níor dhein sí aon cheilt ar an ndroch mheas a bhí aici ortha, ná ar
an bhfeirg a bhí uirthi mar gheall ar an rud a cheapadar a dhéanamh.
Ach níor dhein sí trácht ar imtheacht as an áit mar gheall air. Níor
bh’fhada gur thuit rud amach a thaisbeáin di gur mhaith a dhein sí é
agus fanmhaint.

Tháinig rígh Laighean ann.

“Seadh!” arsa Gormfhlaith leis, “measaim gur dheineas éagcóir ort
nuair a dúbhart gur bheithigheach iompair ag Brian tu. Measaim gur
bh’fhearra dhó go sgaoilfeadh sé thairis an beithigheach. Airighim
go bhfuil do neart agat d’á chruinniughadh go cuthaigh. Fíorfair an
focal úd a dúbhraís le Murchadh; ‘Má cailleadh Gleann Mhámha tré m’
chómhairle,’ arsa tusa, ‘buadhfar Gleann Mháma eile tré m’ chómhairle.’
An t-annsgian! Mura mbéadh an bheirt seo bheith chómh símplidhe,” ar
sise, “bhéadh sé féin agus a athair agus Dúlainn fé ’n bhfód go tréith
anois.”

“Ní gádh dhuit é chur ar an mbeirt seo, a mháthair,” arsa Amhlaoibh.
“Bhí aimsir do dhóthin agat chun an ghnímh a dhéanamh sar a ndéigh
Lonán ag triall ort, agus níor dheinis é. Níor dheinis, agus ní dhéanfá
ó shin é, pé caoi a bhéadh agat air, an fhaid a bhéadh inghean Thaidhg
Mhóir uí Chealla at’ aice! Is dóich liom,” ar seisean, “dá mbéadh
sí abhfad at’ aice go ndéanfadh sí mírbhuilt ort, a mháthair,” agus
chuir sé drana-gháire as. Níor dheas an drana-gháire é, bhí sé chómh
diablaídhe agus an ghnúis chómh h-áluinn, chómh h-óg. An t-é a chífeadh
an ghnúis sin an uair sin agus an drana-gháire, déarfadh sé go raibh
duine i n-éaghmuis Ghormfhlaith gur bh’fhéidir a dhiabhal coímhdeachta
a dh’fheisgint uaireanta. Chonaic Béibionn diabhal coímhdeachta
Amhlaoibh an uair sin, agus choimeád sí cuimhne air.

“Cad é sin agat dh’á rádh, a choileáin!” arsa Gormfhlaith. “Cad í an
mhírbhuilt a dhéanfadh sí orm!”

“Dhéanfadh sí naomh díot, a mháthair,” ar seisean, “agus ba mhór an
mhírbhuilt é,” agus do leathnuigh an drana-gháire.

Do stad sí agus í ag feuchaint air.

“Ní dhéanfadh mírbhuilt féin naomh díot-sa!” ar sise.

“Foth, foth!” arsa Maolmórdha, “ní’l aon tairbhthe le teacht as
an saghas san cainte. Cuirigh uaibh í. Ní deirim ná go bhfuil rud
déanta agam-sa do chuirfidh chun cinn an bheart so do theip ar thriúr
agaibh-se.”

Do léim Sitric agus chuir sé bas ar bhéal rígh Laighean, agus shín sé
a mhéar i dtreó na h-áite ’n-a raibh Béibionn ’n-a seasamh i lúib na
finneóige. Dhruid sí isteach sa lúib sin nuair a thusnuigh an chaint ar
dhul i n-olcas idir Ghormfhlaith agus Amhlaoibh. D’ airigh sí an focal,
ámhthach, a’ béal rígh Laighean, ach níor leig sí uirthi gur airigh. Do
rith cailín isteach, duine de mhnáibh coímhdeachta Bhéibionn.

“Ó!” ar sise, “tá an cuan lán de loingeas!”

Do rith gach aoinne amach ach Béibionn.

“Tar a leith, a laogh,” ar sise leis an gcailín. “Tháinís anso i
n-aonfheacht liom-sa,” ar sise. “Tá fhios agam nách miste dhom rún
a thabhairt duit. Tá, mar is eól duit, mar is eól do gach aoinne,
Lochlanaigh an domhain ag cruinniughadh a neart i n-aghaidh na h-Éirean
agus i n-aghaidh Árdrígh Éirean. Tá an t-Árdrígh ag cruinniughadh neart
na nGaedhal chun na h-Éirean do chosaint. Tuigid ríghthe Lochlanach dá
mbéadh Árdrígh Éirean as an slígh go dtuitfeadh cómhacht na nGaedhal
as a chéile agus nár dheacair an lámh uachtair a dh’ fhághail ortha.
Tá, d’á bhrígh sin, iaracht mhalluighthe d’á déanamh le fada ar an
Árdrígh do chur chun báis le nimh. Tá teipithe glan ar an iaracht san.
Siné fé ndeara Gormfhlaith a bheith anso anois. Tá iaracht eile d’á
dhéanamh anois. Tá feall éigin eile d’á dhéanamh anois ar m’ athair.
D’ airigheas an focal ó chiainibh ó rígh Laighean. ‘Tá rud déanta
agam-sa,’ ar seisean, ‘do chuirfidh chun cinn an bheart so do theip
ar thriúr agaibh-se.’ Ní dúbhairt sé a thuille mar do chuir Sitric
lámh ar a bhéal. Ní dóich leó gur airigheas-sa an focal. Ní mór sgéala
chur láithreach ag triall ar an Árdrígh. Indiu an lá chun an fhíona do
chur siar go Sórd Cholum Cille. Imthigh, a laogh, agus cuir an fíon sa
bhosca mar is gnáth leat a dhéanamh, fíon Aifrinn, agus tar chúgham
anso nuair a bheidh san déanta agat.”

D’imthigh an cailín agus chuir sí an fíon sa bhosca. Ba ghnáth le
Béibionn an fíon san do chur chun na mainistreach san, agus d’á
bhrígh sin níor chuir aoinne aon tsuim sa rud a bhí ag an gcailín ’á
dhéanamh. Nuair a bhí an bosca i dtreó aici tháinig sí ag triall ar an
mBanríghin mar a dúbhradh léi.

“Seó anois,” arsa’n Bhanríghin léi, “cuir chúghat an dá leitir seo.
Tabhair an dá leitir do’n Airchinneach, do Ghiolla Pádraig, agus dein
an rud a déarfaidh sé leat.”

D’imthigh an cailín agus do rug sí léi an bosca, agus an capal
agus an cárbat aici, mar ba ghnáth. Chonaic Sitric agus Amhlaoibh
agus Gormfhlaith ag imtheacht í. Chonacadar an bosca fíona. Níor
chuimhnighdar ar aon nídh eile bheith aici, agus níor chuireadar blúire
suime inti.

Tháinig sí go Sórd Cholum Cille. Thug sí an dá leitir do’n
Airchinneach. D’osgail sé leitir acu, mar dó féin ab eadh í. Do léigh
sé í. Thug an cailín fé ndeara gur iompuigh a lith ann.

“An bhfuil fhios agat cad ’tá sa leitir seo atá léighte agam?” ar
seisean leis an gcailín.

“Tá tuairim agam dó, a Athair,” ar sise.

“An mbéarfá-sa an leitir eile seo ag triall ar inghín Thaidhg Mhóir
uí Chealla?” ar seisean. “Deir Béibionn ná fuil aoinne is fearr a
dhéanfaidh an gnó ’ná mar a dhéanfair-se é.”

“Agus cá bhfuil inghean Thaidhg Mhóir uí Chealla le fághail?” arsa’n
cailín.

“Tá sí le fághail,” arsa’n t-Airchinneach, “i mbuidhean a h-athar, sa
mhór-shluagh atá ag teacht aniar ó Cheann Cora. Cuirfead cárbat agus
giolla leat. Thabharfainn an leitir do’n ghiolla le breith siar ach
deir an Bhanríghin gan an leitir a thabhairt d’ aoinne ach duit-se.
Agus deir sí go gcaithfir do cheann a choimeád folaighthe go maith, le
h-eagla go n-aithneófaí thu. Caithfidh Niamh an leitir a dh’fhághail a
gan fhios d’ aoinne, agus caithfidh sí an leitir a dh’fhághail gan a
fhios a bheith aici cé uaidh go bhfaighidh sí í.”

“Tá go maith,” arsa’n cailín. “Dúbhairt Béibionn liom go neósfá-sa
dhom cad a bhéadh le déanamh agam.”

“Nuair a bheidh an leitir tabhartha do Niamh agat féadfair an cárbat
agus an giolla do bhreith leat siar abhaile ag triall ar do mháthair.
Cuirfidh Béibionn fios ort airís i ndiaigh an chatha. Ní fios cé bheidh
beó an uair sin, ámhthach.”

Do gabhadh capal agus cárbat, agus do cuireadh an cailín sa chárbat
agus do cuireadh an tsrian i láimh an ghiolla.

“Dein an dithineas is mó a dh’ fhéadfair,” arsa’n t-Airchinneach leis
an ngiolla, “ach gan súile na ndaoine tharang ort ach chómh beag a’s is
féidir é.”

Do ghluais an cárbat. Níor fhéad an giolla oiread dithinis a dhéanamh
agus a measadh a dhéanfadh sé, mar bhí na bóithre go léir lán de
dhaoine. Ach thánadar fé dheire chun buidhne Thaidhg Mhóir agus, mar
a dúbhradh cheana, do tugadh an leitir do Niamh agus chuir Niamh chun
Murchadh í. Chómh luath agus do léigh Murchadh an leitir d’imthigh sé
chun na h-áite ’n-a raibh Brian agus d’ atharuigh sé na fir a bhí i
n-aice le pearsain an Árdrígh.

Nuala ab ainim do’n chailín a thug an leitir sin do Niamh. Chómh luath
agus bhí an leitir tabhartha uaithi aici d’imthigh sí amach chun na
h-áite ’n-ar fhág sí an giolla agus an cárbat. Bhailighdar leó amach a’
brúth na slógh, agus thugadar aghaidh siar go Cúige Conacht, chun na
h-áite ’n-a raibh máthair an chailín ’n-a cómhnuighe.

Isé cúis go ndúbhradh le Nuala a ceann do choimeád folaighthe ’ná so.
Do thuig Béibionn go raibh Maolmórdha tar éis breibe gheallamhaint d’
fhear éigin ach dul i n-aice an Árdrígh sa ghluaiseacht agus sleagh
do shádh ann, nó é chur chun báis ar chuma éigin mar sin. Bhí eagal
uirthi, dá mb’ ar an gcuma san a bhéadh an sgéal, go mb’ fhéidir go
n-aithneóch’ an fealltóir Nuala agus ansan go bhfaghadh Sitric amach an
sgéal go léir, agus go marbhóch’ sé í féin. Níor fhág sí ar a chumas
Nuala do mharbhughadh, pé rud a thuitfeadh amach, mar dúbhairt sí léi
dul siar abhaile. Choimeád Nuala a ceann folaighthe agus níor aithin
aoinne í. Níor aithin Niamh féin í, bíodh go raibh aithne mhaith thiar
sa bhaile aici uirthi féin agus ar a máthair.

Um thráthnóna an lae, a dh’imthigh Nuala ó ríghtheighlach Shitric agus
an capal agus an cárbat agus an bosca fíona aici, do thárla gur airigh
duine eile de mhnáibh coímhdeachta Bhéibionn caint idir an dá rígh,
idir Shitric agus Maolmórdha.

“Ná bíodh ceist ort, a rígh,” arsa Maolmórdha. “Déanfaidh Mícheál Ruadh
an bheart. Tá sé i ngnáth-theighlach an Árdrígh anois le cheithre
bliana, agus tá árd iontaoibh ag Brian as. Tá iontaoibh acu go léir
as. Is dóich le Murchadh ná fuil fear eile sa ríghtheighlach chómh
dílis leis. Gormfhlaith a thug aithne dhom air. Is cuma leis cé ’cu
curfar chun báis é nó ná curfar nuair a bheidh an gníomh déanta, mar
tá geallta againn dó go mbeidh fearan saor go deó agá mhnaoi agus agá
shliocht má chuirean sé Brian as an slígh uainn. Dá mbéadh Brian as an
slígh bhéadh gach aon rud ar ár dtoil againn.”

D’imthigh an bhean choímhdeachta agus d’inis sí do Bhéibionn an chaint
a dh’airigh sí. D’imthigh Béibionn agus chomáin sí ar siúbhal giolla
turais i lár na h-oídhche agus leitir eile aige le tabhairt do Niamh.
D’ aimsigh sé capal maith. Bhí aithne ar na bóithribh agus ar na
cómhngair aige. Do shrois sé an áit ’n-a raibh buidhean Thaidhg Mhóir
uí Chealla. Thug sé an leitir do Chaoilte, mar adúbhradh, agus thug
Caoilte do Niamh í, agus chuir Niamh ag triall ar Mhurchadh í. Do léigh
Murchadh í. D’fheuch sé ’n-a thímpal. D’fheuch sé ar an ngárda a chuir
sé, indé roimis sin, ó bheith i n-aice Bhriain. Bhí aithne mhaith aige
ar Mícheál Ruadh. Ní raibh Mícheál Ruadh le feisgint i n-aon bhall.
Nuair a deineadh an t-atharughadh indé roimis sin do thuig Mícheál i n’
aigne go raibh sgéidhte ag duine éigin air. D’euluigh sé sa n-oídhche
as an áit. Chómh luath agus fuair Murchadh imthighthe é do sgaoil sé an
focal ameasg na bhfear, breith air agus é thabhairt thar n-ais. Níor
bh’ fhada gur tugadh thar n-ais é. Bhí an iomad aithne air. Do tugadh i
láthair Mhurchadh é.

“Pé duine thabharfadh cúl le cath,” arsa Murchadh leis, “níor mheasas
gur tusa dhéanfadh é! Seasaimh ansan at’ inead, agus ná fág an áit
airís.”

Cheap Mícheál nuair a tugadh thar n-ais é go gcrochfaí é. Bhí fhios
aige go raibh an chroch tuillte aige. Nuair nár deineadh ach a rádh
leis dul agus seasamh i n’ inead féin bhí iongnadh air. Níor thug sé fé
ndeara an bhagairt a dhein Murchadh ar na fearaibh eile.

Dá gcrochtí é b’fhéidir go raghadh an sgéal ó bhéal go béal agus go
sroisfeadh sé rígh Lochlanach Átha Cliath, agus nár bh’fhearr-de
Béibionn san. Dá bhféadadh sé imtheacht slán go h-Áth Cliath nuair a
dh’euluigh sé thiocfadh an díobháil céadna as, b’fhéidir.

Sheasaimh sé i n’ inead féin ameasg na bhfear an lá san----ach ní
feacathas ’n-a dhiaigh san é beó ’ná marbh.



CAIBIDIOL VI.

ÉIGEAN AR RÍGHEACHT NA bhFLATHAS.


Nuair a bhíodh Caoilte i n-Albain ag breithniughadh an nirt a bhí ag
Lochlanaigh i n-Ínsibh Orc agus ins na h-oileánaibh eile ann, is i
dteighlach Dhómhnaill mhic Éimhin, i Mágh Geirrghinn, a chaitheadh sé
an chuid ba mhó de’n aimsir. Thugadh sé, sa chaint a bhíodh eatartha,
tuairisg cruinn do Dhómhnall ar an gcuma ’n-a raibh gach aon rud ag
dul chun cinn i n-Éirinn. Bhiodh Dómhnall coitchianta ’ghá cheistiú’ i
dtaobh Bhriain agus i dtaobh Mhurchadh agus i dtaobh Dhál gCais go léir.

Thugadh Caoilte cuid d’á aimsir, leis, i bhfochair Mhuireadhaigh,
Mórmhaor Leamhna, agus chaitheadh sé na tuairisgí céadna thabhairt dó
san ar an gcuma ’n-ar sheasaimh cómhacht Bhriain, agus ar gach dóchas
a bhí go bhféadfadh sé seasamh i n-aghaidh na mór-chómhacht a bhí ag
cruinniú’ as gach áird ’n-a choinnibh.

Bhí ana bháigh ag an mbeirt sin le Brian agus le Gaedhlaibh. Níor
bh’iongnadh báigh a bheith ag Dómhnall le Brian, mar ó Oilioll Olum do
shiólraidh an bheirt. Ó Ghaedhlaibh a shiolraidh Muireadhach leis. D’á
éaghmuis sin, níor bh’ aon iongnadh dúil mhór a bheith ag an mbeirt
go mbuadhfadh Brian sa mhór-chath a bhí ag teacht, mar dá mb’ ag na
geintibh a bhéadh an buadh do chuirfidís deire leis an gCreideamh a
mhúin Colum Cille do Ghaedhlaibh agus do Chruithneachaibh Alban, agus
níor mhiste deimhin a dhéanamh dé go ndéanfaidís Gaedhil Alban do
dhísgiughadh.

Bhíodh Caoilte ’ghá innsint do’n bheirt cad é an saghas fir Brian, agus
cad é an saghas fir Murchadh, agus cad é an saghas fir Dúlainn, agus
Maolruanaidh na Paidre, agus Tadhg Mór ua Cealla.

“Agus,” arsa Dómhnall, “cad é an saghas an cailín seo, inghean Thaidhg
Mhóir uí Chealla, go bhfuilimíd bodhar ag gach aoinne ag moladh a
h-áilneachta?”

Nuair a cuireadh an cheist sin chuige do las Caoilte go bun na gcluas.
Ansan do bhánuigh sé chómh bán le cailc.

D’ fheuch Dómhnall air agus thuig sé an sgéal go léir láithreach, dar
leis féin.

“Is dócha,” ar seisean, “gur fíor an chaint a deirtear, go bhfuil sí
níos áilne ’ná Gormfhlaith féin.”

“Is fíor, a rígh,” arsa Caoilte. “Tá sí níos áilne ’ná mar a bhí
Gormfhlaith riamh. Ní h-é an saghas céadna áilneachta atá ionta. Tá
sé chómh maith agam an sgéal go léir a dh’innsint duit, a rígh,” ar
seisean le Dómhnall.

Ansan tháinig sé i dtusach an sgéil agus d’inis sé do Dhómhnall, ó
thusach go deire, gach aon rud a bhí aige le h-innsint i dtaobh Niamh;
conus a bhain a h-áilneacht a mheabhair shaoghalta dhé an chéad uair a
chonaic sé í; conus mar a bhí éad ar Chonn chuige mar gheall uirthi;
conus mar adúbhairt sí leis féin, agus leis an gcuid eile des na
ríghthibh óga, go raibh socair aici ’n-a h-aigne gan pósadh i n-aon
chor, ach fanmhaint i bhfochair a h-athar an fhaid a mhairfeadh a
h-athair, agus ansan maireachtaint singil ar an saoghal so go dtí go
leanfadh sí é.

Fear breagh dathamhail uasal cumasach ab eadh Dómhnall. D’éist sé
le Caoilte an fhaid a bhí Caoilte ag caint. Thuig sé i n’ aigne nár
bh’fholáir nó gur bh’uathbhásach an áilneacht a bhí sa rígan óg san.
Dúbhairt sé leis féin gur dhócha gur bh’é cúis go ndúbhairt sí go raibh
a h-aigne socair ar gan pósadh mar nár thaithn aoinne des na fearaibh
óga san léi. Go mb’ fhéidir dá bhfeiceadh sí an fear a thaithnfeadh léi
go n-atharóchadh sí an socarughadh san. Níor leig sé air le Caoilte
go raibh aon mhachtnamh de’n tsórd san i n’ aigne. Bhí sé i mbéalaibh
na ndaoine go léir go raibh Sitric chun a mháthar féin, Gormfhlaith,
a thabhairt le pósadh d’ Iarla Ínsí h-Orc. Bhí tuairim ag daoine go
raibh sí geallta aige do níba mhó ’ná an t-Iarla san. Gan amhras bhí
Gormfhlaith ag dul amach ins na bliantaibh. Ach má bhí féin bhí na
geallamhna úd ann. Is dócha gur thuig Sitric go mb’fhéidir go socaróch’
an cath, nuair a thiocfadh sé, a lán de’n tsaghas san geallamhna.

Thuig Dómhnall i n’ aigne dá bhféadadh sé féin Niamh a dh’ fhághail go
mbéadh bean aige a bhéadh níob’ áilne, agus níob’ fhearr ar gach aon
tsaghas cuma, ’ná an bhean so a bhí ’á geallamhaint do gach aoinne ach
teacht ag cabhrughadh le Sitric.

Pé ’r domhan é, bhí Dómhnall socair ar theacht go h-Éirinn ag
cabhrughadh le Brian i gcoinnibh na Lochlanach, ach nuair airigh sé an
moladh a dhein Caoilte ar inghín Thaidhg Mhóir uí Chealla bhí sé socair
níba dhaingine, naoi n-uaire níba dhaingine, ar theacht, agus ar an
uile fhear a dh’ fhéadfadh sé, do thabhairt leis. Do labhair sé leis an
Mórmhaor eile, Mórmhaor Leamhna a tugtar air sa tseanachus, agus chuir
sé suas é chun a nirt go léir do chruinniughadh ar an gcuma gcéadna
agus teacht go h-Éirinn ag cabhrughadh le Brian.

“Má buaidhtear ar Bhrian,” ar seisean, “sa chath so atá ag teacht, tá
sé chómh maith ag Gaedhlaibh imtheacht a’ h-Albain. Dísgeófar sinn
go léir. Is fearra dhúinn tuitim i gcath ag cabhrughadh le Brian ’ná
na Lochlanaigh a theacht agus sinn a mharbhughadh anso sa bhaile má
buaidhtear ar Bhrian.”

Do chruinnigh an bheirt a neart go léir. Tháinig chúcha an uile shaghas
fir a dh’ fhéadfadh aon nídh i bhfuirm airm do láimhseáil. Níor fhan sa
bhaile ach seandaoine agus mná agus leanbhaí.

Is ró bheag d’á chuimhneamh a bhí ag Niamh gur bh’ í fé ndeár an méid
sin de’n chongnamh a tháinig ag triall ar Bhrian a bheith chómh láidir
agus bhí sé. Díreach mar a bhí sí gan aon phioc d’á chuimhneamh aici,
nuair a bhí sí ag faire ar Ghormfhlaith chun gan leigint di nimh a
thabhairt do Bhrian, nách leis an bhfaire do chosain sí Brian ach leis
an gcosg a chuir a cómhluadar fóghanta, agus a cuideachtanas fóghanta,
agus a h-anál fóghanta, le droch íntinn Ghormfhlaith, a gan fhios di
féin agus a gan fhios do Ghormfhlaith.

An fhaid a bhí na slóighte ar an slígh bhí mórán tairbhthe ag Niamh ’á
dhéanamh, a gan fhios di féin, ar an gcuma san. Bhí dúil ag na fearaibh
go léir gach gnó dhéanamh ar an gcuma ba dhóich leó dob’ fhearr a
thaithnfeadh léi; agus i mbuidhnibh na mban ní raibh aon nídh ba mhó
ag na mnáibh ’ná focal molta dh’fhághail uaithi nuair a bhíodh sí ag
gabháil eatartha ag feuchaint ar an gcuma ’n-a mbíodh a ngnó acu ’á
dhéanamh. Dheinidís go léir a ngnó níob’ fhearr go mór, ar gach aon
tsaghas cuma, ’ná mar a dhéanfaidís é dá mba ná béadh sí ann.

Ach dhein sí, leis, mórán tairbhthe agus ní h-a gan fhios di a dhein sí
é, ach le h-iomláine feasa agus machtnaimh.

Do h-innseadh cheana cad é an chúis gur tugadh “Maolruanaidh na
Paidre” ar rígh Ua bhFiachrach Áidhne. Gur thuig sé i n’ aigne a
bheith ceangailte ar an gCríostaidhe bheith coitchianta ag guidhe chun
an Athar Síoruidhe, agus ná fuil aon chaint is oireamhnaighe chun
labhartha leis an Athair Síoruidhe, moladh a’s glóire leis, ’ná an
chaint a mhúin ár Slánuightheóir dúinn.

Do labhair Niamh anois a’s airís le cuid des na fearaibh. Do thrácht
sí leó ar an gcuma ’n-a rabhdar go léir lán cheapaithe ar’ gan teacht
thar n-ais ó’n gcath. Chuir sí i gcuimhne dhóibh gur ar son an
Chreidimh, chómh maith le h-ar son na h-Éirean, a bhí an ceapadh san
déanta acu go léir. Bhí focal aici le rádh, ó am go h-am, ar rígh Ua
bhFiachrach Áidhne agus ar an gcuma ’n-a mbíodh an Phaidir ar siúbhal
aige i gcómhnuighe. Chuir sí ’n-a luighe ortha go raibh gach duine acu
chómh ceapaithe ar bhás a dh’fhághail sa chath a bhí rómpa agus bhí
Maolruanaidh. D’á bhrígh sin, go raibh gach duine acu chómh mór i ngádh
leis an bPaidir agus bhí Maolruanaidh.

“Is dócha,” ar sise, “go bhfuil oiread gádh agam féin leis agus atá ag
aoinne,” agus thusnuigh sí ar an bPaidir dó rádh coitchianta.

“Má tá gádh ag Niamh leis an bPaidir,” arsa duine des na fearaibh, “is
deacair a rádh ná go bhfuil gádh agam-sa leis!” agus tusnuig sé ar
an bPaidir do rádh coitchianta. Níor bh’fhada go raibh an Phaidir ar
siúbhal ag gach duine d’á raibh ar an mór-shluagh.

Bhí a lán sagart ar an mór-shluagh. Ní raibh gnáth-theighlach rígh ann
gan sagart fé leith, nó b’ fhéidir beirt shagart dá mbéadh a lán daoine
sa ghnáth-theighlach. Do chabhruigh na sagairt go mór leis an bPaidir
do chur ar siúbhal ameasg na bhfear, agus ansan, ameasg na ndaoine
go léir a bhí ag leanmhaint na slógh. Ní baoghal ná go ndúbradh an
Phaidir sin ó chroídhe, go dúrthachtach. Thuig gach aoinne dá mba ná
béadh lámh Dé go láidir le Gaedhlaibh Éirean sa chath a bhí ag teacht
ná béadh an buadh acu. D’á mhéid a tuigeadh an nídh sin iseadh is
dúrthachtaíghe a dúbhradh an Phaidir agus iseadh is aoirde do glaodhadh
ar Dhia, le gach saghas úrnuighthe, ’ghá iaraidh air cabhrughadh le
Gaedhlaibh agus leis an gCreideamh. Do glaodhadh ar an Slánuightheóir
ó b’é do mhúin an Phaidir dos na Críostaidhthibh. Do glaodhadh ar an
Maighdin Muire, ó b’ í Máthair an tSlánuightheóra í. Do glaodhadh ar
Mhicheál Naomhtha an t-Árdaingeal, ar Naomh Eoin Baiste, ar Pheadair
agus ar Phól, ar Phádraig agus ar Bhríghid agus ar Cholum Cille, agus
ar na naoimh go léir, ’ghá iaraidh ortha a nguidhe chur suas chun an
tSlánuightheóra agus chun an Athar Síoruidhe ar son na nGaedhal agus ar
son an Chreidimh, ionus go dtabharfadh Dia an buadh do Ghaedhlaibh sa
mhór-chath a bhí rómpa.

Do thuig Brian cad a bhí ar siúbhal agus do ghaibh sé a bhuidhchas go
dúrthachtach le Dia, agus do neartuigh a ghuidhe féin chun Dé ar son na
slógh a bhí ’ghá leanmhaint chun an chatha mhóir, slóighte ná fillfeadh
aon duine acu ó’n gcath san dá mbéadh buadh ag an namhaid, slóighte ná
fillfeadh duine as an gcéad acu pé taobh ar a mbéadh buadh.

Ní sa mhór-shluagh amháin a bhí éigean d’á dhéanamh ar Rígheacht na
bhFlathas ar an gcuma san le guidhe daoine. Ins na mainistiribh agus
ins na h-eagailsibh, ar fuid na h-Éirean, bhí sagairt agus manaigh agus
mná riaghalta, do ló agus d’oídhche, gan bhia gan deoch gan chodla
gan suan, ag briseadh a gcroídhe ag glaodhach go h-árd ar Dhia, tré
impídhe na Maighdine Muire agus na naomh go léir, gan buadh an chatha a
bhí ag teacht do leigint leis an namhaid.

Ar an gcuma gcéadna, ins gach aon pháirt d’ Éirinn, go mór mór i ngach
lín-tíghe go raibh duine de mhór-shluagh Bhriain tagaithe as, bhí an
t-éigean céadna ’á dhéanamh ar Rígheacht na bhFlathas, an t-athair agus
an mháthair agus an chuid eile de’n chlainn ’ghá iaraidh ar Dhia an t-é
a bhí amuich uatha do thabhairt saor ó’n gcath agus é thabhairt chúcha
thar n-ais slán. Bhí na paidreacha agus na h-úrnuighthe ba ghnáth ar
siúbhal ins gach tigh, agus i n-éaghmuis na n-úrnuighthe ba ghnáth
bhíodh na h-úrnuighthe móra ar siúbhal, Mairineamh Phádraig, agus Amhra
Colum Cille, agus Lúireach Phádraig, agus mórán úrnuighthe de ’n tsórd
san i n-onóir do naoimh fé leith, ’ghá iaraidh ortha a nguidhe chur
chun Dé ar son duine éigin fé leith a bhí sa mhór-shluagh agus an duine
thabhairt saor.

Bhí gach fear des na fearaibh a bhí sa mhór-shluagh ceapaithe ar gan
filleadh o’n gcath, ach bhí a mhalairt sin d’aigne ag an muintir a bhí
sa bhaile n-a ndiaigh. Bhí an mhuintir a bhí sa bhaile ag déanamh a
gcroídhe dícheal ’ghá iaraidh ar Dhia iad do thabhairt abhaile slán.

Ba bheag aon treabhchas fé leith gan naomh de naoimh Éirean fé leith
acu. Bhí Seanán ag muintir gnáth-theighlaigh Bhriain. Bhí Breandán ag
muintir Chiarraighe. Bhí Íta ag muintir Uíbh Chonaill Ghabhra. Bhí
Deaclán ag muintir na nDéise. Bhí Barra ag muintir Chorcaighe. Mar
sin dóibh. Agus bhí na h-úrnuighthe ag dul suas coitchianta chun gach
naoimh acu san, ó’n muíntir a bhí fé n-a chomairce, a d’iaraidh a
n-ímpidhe chun Dé, an uair sin thar gach uair d’ár tháinig riamh roimis
sin.

Idir mhór-shluagh ag gluaiseacht chun an chatha agus gaolta ’n-a
ndiaigh sa bhaile, ní raibh ach aon-ghuth úrnuighthe ag dul suas chun
Dé ó Ghaedhlaibh Éirean go léir.



CAIBIDIOL VII.

CONNLA.


Bhí mac ag Murchadh agus Toirdhealbhach ab ainim dó. Ní raibh sé
ach trí bliana dh’ aois nó mar sin nuair a tháinig Tadhg Óg ua
Cealla agus Amhlaoibh go h-Inis Cathaigh chun na sgoluigheachta dh’
fhághail. Tímpal na h-aimsire céadna san do rugadh an leanbh siar go
ríghtheighlach Mhaoilruanaidh na Paidre, toisg an gaol a bheith ann.
Ní fada a bhí sé thiar sa ríghtheighlach san nuair a tháinig Niamh ann
ar chuaird, ó ríghtheighlach a h-athar i n-Uíbh Máine. Do chuir an
leanbh aithne ar Niamh. Má chuir do cheangail sé suas di. Nuair a bhí
sí ag dul abhaile bhí an leanbh ag briseadh a chroídhe ag gol. B’éigean
dóibh leigint dó imtheacht i n-aonfheacht léi go h-Uíbh Máine. As san
amach is mó d’á aimsir a chaith sé i n-Uíbh Máine ’ná i n-aon áit
eile. Bhíodh sé ann nuair a thagadh Tadhg Óg ua Cealla agus Amhlaoibh
ar a gcuardaibh ó Inis Cathaigh ainíos ann. Tháinig árd chion aige ar
Amhlaoibh an chéad uair a chonaic sé é. Bhí cion aige ar Thadhg Óg,
agus bhí cion aige ar Thadhg Mhór, agus ar gach aoinne sa teighlach.
Ach do fuair Amhlaoibh inead ’n-a chroídhe ná fuair aon duine eile an
uair sin, lasmuich de Niamh féin.

Chonaic Niamh an nídh sin. Chonaic gach aoinne é, ach níor chuir aoinne
eile puínn suime ann. Ní raibh ann, dar leó, ach mian leinbh. Chonaic
Tadhg Óg é, agus bhí áthas air, mar, dar leis, tháinig mian an leinbh
agus an caradas a bhí idir é féin agus an Lochlanach óg isteach le n-a
chéile. Chuir Niamh suim ana mhór i mian an leinbh an uair sin, ach
níor leig sí uirthi gur chuir. Do chuir sí an suim ann mar, dar léi, do
thaisbheáin an cion san a tháinig ag an leanbh san ar Amhlaoibh an uair
sin, nách gan adhbhar a tháinig an nídh eile úd ’n-a h-aigne agus ’n-a
croídhe féin an uair chéadna i dtaobh an Amhlaoibh chéadna.

Bhí san mar sin. Bhíodh Niamh agus an leanbh i bhfochair a chéile
coitchianta. Ní raibh aon teóra leis an leanbh san chun ceistiúcháin,
agus Niamh a caitheadh na ceisteana go léir a fhreagairt dó. Bhíodh
ceisteana aige le cur chúichi i dtaobh an uile shaghas nídh; an spéir;
an talamh; na cnuic; na h-aibhní; an ghrian; an ghealach; an duine; an
bás; an saoghal eile; gach aon rud ar a bhféadadh sé cuimhneamh. Bhí an
chiall agus an breitheamhantas go h-áluinn aici-sin agus, gan a leigint
uirthi go raibh sí ’ghá dhéanamh, chuir sí isteach i n-aigne an leinbh
sin eólus ar an gCreideamh chómh cruinn agus chómh h-iomlán agus chómh
fórlíonta agus a dh’fhéadfadh Colla féin a dhéanamh. Ní déarfainn ná
gur dhein sí an gnó níb’ fhearr ’ná mar fhéadfadh Colla é dhéanamh.
Mar gheall ar an gcion a bhí ag an leanbh uirthi, agus aici air, do
tugadh an t-eólus agus do glacadh an t-eólus ar chuma nár bh’ fhéidir
é thabhairt ná é ghlacadh dá mb’ é Colla, nó duine mar é, a bhéadh i
n-inead Niamh.

Nuair a bhíodh na ceisteana a bhaineadh leis na neithibh a thagadh
fé n-a shúilibh réidhtighthe dó d’iompuigheadh an leanbh ar na
ceisteanaibh a thagadh os cómhair a aigne, agus ansan ar na
ceisteanaibh a bhain le h-Éirinn agus le ríghthibh Éirean, agus le
naoimh na h-Éirean, le teacht an Chreidimh go h-Éirinn agus le dílse
na nGaedhal do’n Chreideamh. Ansan, do cheistigheadh sé í ar theacht
na Lochlanach agus ar an léirsgrios teine agus fola a dheinidís i
gcómhnuighe nuair a thagaidís, agus d’innseadh sí dhó gach aon rud
fé mar a bhíodh le h-innsint. Ní baoghal ná gur mhínigh sí dhó go
soiléir na gníomhartha móra a dhein a shean-athair ar na Lochlanaigh
i gcaitheamh a shaoghail, agus na gníomhartha a dhein a athair féin,
Murchadh, ortha, agus dritháracha a athar.

Leanbh mór ab eadh é d’á aois. Nuair a bhí sé chúig bliana dh’ aois
bhí sé chómh mór le leanbh a bhéadh seacht nó h-ocht de bhlianaibh. Bhí
an dúchas garbh ann agus thug sé leis an dúchas. Níor bh’fhada go raibh
sé ag breith suas ar bheith chómh h-árd, geall leis, le Niamh féin.
Chíodh na daoine i n-aonfheacht iad ag gluaiseacht ar fuid na mbánta
agus an ceistiúchán ar siúbhal.

Nuair a chíodh na daoine mar sin iad do chuimhnighdís ar “Eachtra
Thaidhg mhic Céin,” agus ar “Chonnla Ruadh,” mac Cuinn Chéadchathaigh,
agus ar an mnaoi do rug léi Connla. Bhí ’fhios ag gach aoinne gur bh’
óigbhean ana naomhtha, ana dhiadha, Niamh, agus bhí ’fhios acu go raibh
Toirdhealbhach óg lán de naomhthacht agus de Chreideamh agus de gach
aon tsaghas eile deagh-thréithe aigne, mar gheall ar an oileamhaint
aigne a bhí aige d’á fhághail ó Niamh.

Níor bh’fhada gur thug na daoine “Connla” mar ainim cheana air. Níor
thugadar “Connla Ruadh” air, mar ní ruadh a bhí sé ach donn. Nuair a
bhí “Connla” ag gach aoinne air is “Connla” a bhíodh ag Niamh air.

Nuair a tháinig an sgéal áthais go h-Uíbh Máine go raibh Amhlaoibh ag
glacadh an Chreidimh bhí áthas ana mhór ar Chonnla. Bhí oiread áthais
air agus bhí ar Niamh.

“A Niamh,” ar seisean léi, “an bhfuil ’fhios agat cad a dhéanfainn-se
dá mbéinn am’ Árdrígh?”

“Ní fheadar, a Chonnla,” ar sise. “Is dócha gur rud éigin fóghanta a
dhéanfá.”

“Chuirfinn fheuchaint ar na Lochlanaigh go léir,” ar seisean, “an
Creideamh do ghlacadh.”

“Ach, a Chonnla,” ar sise, “ní bhéadh aon tairbhthe sa ghníomh san.”

“Cad ’n-a thaobh, a Niamh?” ar seisean.

“Ní féidir Creideamh a ghlacadh,” ar sise, “ach le saor thoil. Ní
Creideamh i n-aon chor é mura nglactar é le saor thoil.”

“Tuigim,” ar seisean. “D’fhéadfadh duine a rádh, ‘Creidim,’ ’n-a
chaint, agus gur, ‘Ní chreidim,’ a bhéadh istigh ’n-a chroídhe.”

“Go díreach,” arsa Niamh.

“Má ’seadh,” arsa Connla, “chuirfinn an Creideamh d’á mhúineadh dhóibh,
agus ansan, nuair a bhéadh an t-eólus acu do ghlacfaidís an Creideamh
le saor thoil.”

“Ní dhéanfadh an t-eólus féin an gnó, a Chonnla,” arsa Niamh, “gan rud
eile i dteannta an eóluis.”

“Cad é an rud eile bhéadh uatha, a Niamh?” arsa Connla. “Ar nóin nuair
a bhéadh eólus ar an bhfírinne ag duine ní fhéadfadh sé gan an fhírinne
chreideamhaint.”

“D’fhéadfadh duine cur i gcoinnibh an Chreidimh, a Chonnla,” arsa
Niamh, “pé eólus a múinfí dhó ar na fírinníbh, mura bhfaghadh sé
congnamh agus solus ó ghrásta Dé.”

“Ó, tuigim,” arsa Connla, “agus tugan Dia a ghrásta do’n t-é a dheinean
a dhícheal ó n-a thaobh féin.”

“Tugan,” arsa Niamh, “agus tugan sé a ghrásta do’n duine sin chun an
díchil sin a dhéanamh.”

“Moladh go deó le Dia!” arsa Connla.

Tháinig an tuairisg go raibh Amhlaoibh chun bheith n-a shagart. Ansan
iseadh bhí an obair ag Niamh chun gan a leigint uirthi le Connla go
raibh an dá mhachtnamh úd os cómhair a h-aigne agus é ag teip uirthi
iad do thabhairt d’á chéile. Dhein sí an bheart, ámhthach, maith go
leór. Bhí Connla ró óg. Ach d’á óige a bhí sé do chuaidh ’n-a luighe ar
a aigne nár thaithn an sgéal ró mhaith le Niamh. Níor fhéad sé dul a
thuille.

Nuair a tháinig an sgéal uathbhásach ná raibh aon tuairisg ar Amhlaoibh
bhí iongnadh agus alltacht i gceart ar Chonnla. Chonaic sé an bhuairt
go léir ar Thadhg Óg ua Chealla. Bhí uaigneas agus buairt a dhóthin
air féin. Chonaic sé go raibh buairt ar Niamh, ach níor mheas sé gur
bh’í an bhuairt cheart í. Do lean sé ar feadh tamail ag cur ceisteana
chúichi ’n-a thaobh, ’ghá fhiafraighe a’ raibh aon tuairisg air; cad
ba dhóich léi a bhí imthighthe air; a’ raibh aon tsúil go dtiocfadh sé
thar n-ais; cé r’ bh’ iad a mhuintir; agus a lán ceisteana de’n tsórd
san. Ní raibh aon eólus aici le tabhairt dó go dtí go bhfuair Caoilte
gach aon rud amach i dtaobh Amhlaoibh. Ansan féin do coimeádadh an
sgéal ó Chonnla go dtí go raibh an Árdrígan, Gormfhlaith, imthighthe
agus na slóighte ar na bóithribh ag dul go h-áit an choinne chun an
chatha mhór do throid i gcoinnibh na Lochlanach.

Nuair a bhí an t-ollamhughadh chun gluaiste d’á dhéanamh i
ríghtheighlach Bhriain i gCeann Cora do measadh Connla dh’fhágáilt
thíos i n-Inis Cathaigh fé láimh Cholla. Ní fhanfadh she ann.

“Táim chúig bhliana déag,” ar seisean. “Ní raibh m’ athair ach chúig
bhliana déag nuair a mhairbh sé Maolmuaidh i mBealach Leachta. Ní raibh
mo shean-athair ach chúig bhliana déag nuair a thóg sé claidheamh
i gcoinnibh na Lochlanach. Tá sé chómh ceart agam-sa claidheamh a
thógaint agus mé i n-aois mo chúig mblian ndéag agus bhí sé agam’
athair agus agam’ shean-athair.”

B’éigean a shlígh féin a thabhairt dó, agus do tugadh. Bhí áthas ar
Bhrian agus ar Mhurchadh nuair a fuaradar é chómh ceapaithe ar dhul
sa chath. Bhí rud eile, leis, sa sgéal. Bíodh ná raibh Connla ach na
chúig bhliana déag, ba bheag ná go raibh sé chómh h-árd le n’ athair
agus bhí an ghairbheacht agus an neart ins na géagaibh aige mar a bhí
agá athair. An Lochlanach a thiocfadh ’n-a choinnibh sa chath níor bh’
fholáir dó bheith láidir go maith nó bhéadh Connla maith a dhóthin dó.

Nuair a bhí an méid sin socair agus an mhór-shluagh ar an slígh, do
labhair Connla le Niamh.

“A Niamh,” ar seisean, “tá ceist agam le cur chúghat, agus caithfidh tu
labhairt agus an cheist do fhreagairt dom.”

“Deanfad gan amhras, a Chonnla,” ar sise, “má fhéadaim é.”

“Féadfair,” ar seisean. “An t-eólus atá uaim tá sé agat-sa. Tá an
t-eólus céadna ag Tadhg Óg. Ar feadh tamail tar éis Amhlaoibh a
dh’imtheacht bhí ana bhuairt ar Thadhg, díreach mar a bhí orm féin,
agus mar is dóich liom a bhí ort-sa. Le déanaighe, má thráchtan aoinne
ar Amhlaoibh i láthair Thaidhg dubhan gnúis Thaidhg. Tá fuath fíochmhar
aige d’ Amhlaoibh. Siní mo cheist, a Niamh. Cá bhfuil Amhlaoibh? An
bhfuil sé beó? Pé ’cu beó nó marbh dó, inis dom cad a dhein sé ar
Thadhg?”

B’éigean di teacht i dtusach an sgéil agus é go léir a dh’innsint dó, ó
thusach go deire.

D’éist Connla le Niamh an fhaid a bhí sí ag innsint an sgéil agus é
’n-a shuidhe le n-a h-ais sa chárbat, agus iad féin agus an tsluagh ag
gluaiseacht go réidh. D’inis sí dhó i dtaobh na cailíse; i dtaobh na
h-eochrach; i dtaobh an phúicín a cuireadh ar Chaoilte thall i gCathair
na Beirbe; i dtaobh na leitire a tugadh dó nuair a bhí sé ar an loing
ag teacht anall go Corcaigh; agus i dtaobh conus mar a dheineadar amach
gur bh’ aon Amhlaoibh amháin an dá Amhlaoibh agus gur chun caoi a dh’
fhághail ar an gcailís a ghuid do leig sé air an Creideamh a ghlacadh
agus na mion-Úird do ghlacadh. D’éist Connla leis an sgéal go léir
gan focal do labhairt. Bhí iongnadh ar Niamh a rádh go raibh sé chómh
ciúin. Bhí a chúis féin aige leis.

Nuair a chonaic sé Amhlaoibh ag teacht ar dtúis go Ceann Cora agus
go h-Uíbh Máine agus nuair a bhíodh an rince ar siúbhal, ba chuimhin
leis gur airigh sé an focal: “Nách áluinn an lánmha a dhéanfaidís!”
Níor thaithn an focal an uair sin leis, d’á óige a bhí sé. Ba leis
féin Niamh, dar leis, agus níor theastuigh uaidh aon éileamh a bheith
ag Amhlaoibh ná ag aoinne eile uirthi. Bhí cion an uair sin aige ar
Amhlaoibh, mar a bhí ag gach aoinne, ach má bhí féin níor thaithn an
focal úd leis.

An fhaid a bhí sí ag innsint an sgéil dó bhí sé ag cuimhneamh ar an
bhfocal úd agus bhí uabhar agus bochtaineacht agus fearg agus diombágh
agus buile seirbhthin ’n-a chroídhe, a rádh gur labhradh an chaint
sin riamh agus gur cuireadh i n-aice ’chéile sa chaint Niamh agus a
leithéid de ropaire fill agus éithigh agus díthchreidimh.

Nuair a bhí cúrsaí na cailíse innste aici dhó d’inis sí dhó gnóthaí
Ghormfhlaith agus conus mar a bhí sí féin i gCeann Cora chómh fada agus
í ag faire le h-eagla go dtabharfadh Gormfhlaith nimh do’n Árdrígh.

Níor bhain sí aon fhocal cainte as go dtí gur inis sí obair Lonáin dó.
Ansan do gháir sé a dhóthin, agus nuair a bhí an sgéal go léir innste
dhó do sgeartadh sé ar gháirí, as a mhachtnamh, nuair a chuimhnigheadh
sé ar an gcleas a dhéin Lonán.

Ach do lasadh an fhearg airís, ar buile, gach aon uair a chuimhnigheadh
sé ar an bhfocal úd, “Nách áluinn an lánmha a dhéanfaidís!” Agus a
fhios aige ná raibh ag Amhlaoibh ’á dhéanamh i gcaitheamh na h-aimsire
go léir ach feall!

Bhí an doimhneas ann, ó n-a shean-athair, agus níor thug Niamh fé
ndeara i n-aon chor go raibh a leithéid d’ fhearg air. Ach bhí.



CAIBIDIOL VIII.

GEALLTA DO BHEIRT.


An uair úd do rith an cailín isteach mar a raibh Sitric agus Maolmórdha
agus Amhlaoibh agus Gormfhlaith ag caint, agus adúbhairt sí go raibh
an cuan lán de loingeas, do rith, mar a dúbhradh, an ceathrar amach
go bhfeicfidís na loingeas. Chonacadar iad ach ní raibh oiread acu
ann agus mheasadar ba cheart a bheith ann. Ní raibh ann ach loingeas
Shíguird ó Ínsibh Orc. D’ aithin Sitric iad.

“Is ceart dúinn dul amach chun cainte leis an Iarla,” arsa Gormfhlaith.

“Is fíor san, a mháthair,” arsa Sitric, “ach ní mór dhom nídh áirighthe
a dh’ innsint duit-se ar dtúis.”

“Cad é an nídh é?” ar sise.

“Nídh a bhainfidh gáire asat,” ar seisean, agus do stad sé.

“Sgaoil chúghainn é!” ar sise. “Má bhainean sé gáire asainn ní miste
dhuit é sgaoileadh chúghainn. Cad é an greim atá agat air?”

“Gheallas nídh do’n Iarla so. Ní thiocfadh sé liom go dtí gur thugas an
gheallamhaint dó.” Do stad sé airís. (Bhí Maolmórdha láithreach.)

“Ochón!” ar sise, “is agat atá an greim air. Cad a gheallais dó?”

D’iompuigh sé uirthi agus d’ fheuch sé uirthi.

“Gheallas tusa dhó!” ar seisean.

“Is maith a dheinis é,” ar sise, “rud a gheallamhaint dó ná raibh ar
do chumas a thabhairt dó. Ní dóich liom, ámhthach, gur maith a dhein
seisean é agus an gheallamhaint sin do ghlacadh uait.”

“Do ghlac sé an gheallamhaint agus do tháinig sé. Mura mbéadh gur
thugas an gheallamhaint dó ní thiocfadh sé. Dar leis, agus dar leó go
léir, ní’l bean eile sa domhan chómh breagh leat-sa.”

“Agus conus a bheidh an sgéal agat ar ball má dhiúltuighim-se do’n
gheallamhaint do chómhlíonadh?”

“Bhí san sa mhargadh. Gheallas go bhfaghadh sé thu le m’ lán toil-se.
Bhí fhios aige go maith ná féadfadh sé thu dh’fhághail i gcoinnibh do
thoile féin. Mar a deirir, is ceart dul amach agus labhairt leis, agus
fáilte chur roimis agus roime n-a mhuintir, roimis na daoine a tháinig
i n-aonfheacht leis. Ná leig ort leis, a mháthair, go bhfuil fhios agat
gur gheallas dó go bhfaghadh sé thu, ach bí chómh séimh chómh cneasda
leis agus a dh’ fhéadfair a bheith. Fear láidir tréan cuthaigh iseadh
é, agus má gheibhean sé thusa séimh gealgháiriteach leis is troime-de a
bheidh a bhuille ar fhearaibh Éirean nuair a thiocfaidh an cath.”

“Tá go maith, a mhic ó,” ar sise. “Teánam agus feicimís é, agus
feiceadh sé sinn.”

Do ghluais an ceathrar síos chun an chalaith. Ag gabháil síos an uair
sin dóibh iseadh chonacadar an cailín agus an bosca fíona aici agus í
ag dul siar go Sórd. Níor chuireadar aon tsuim inti. Chuirfidís suim
inti dá mbéadh fhios acu go raibh an dá leitir úd istigh ’n-a brollach
aici. Ní raibh aon phioc d’á fhios acu, agus chomáineadar leó gan aon
tsuim a chur inti.

Chuadar isteach sa bhád, bád an rígh. Bhí fir an rígh ann i gcómhnuíghe
agus iad ollamh ar an mbád do ghleusadh, fé sheóltaibh dá mbéadh gaoth
ann, nó fé bhataíbh ramha dá mba ná béadh gaoth ann. Bád breagh mór
órnáideach ab eadh é, agus bhí gach aon chóir d’á uaisleacht agus d’á
dhaoire ar bórd air, mar ba cheart a bheith ar bhád an rígh. Pé áit ’na
bhfeictí ar an gcuan é do h-aithnightí é mar gheall ar ghlaine agus ar
uaisleacht a dhathana.

Bhí gaoth ann an lá san agus do cuireadh suas na seólta. Do ghluais an
bád an cuan amach, i dtreó na h-áite ’n-a raibh na loingeas iasachta.
D’ aithin Sitric long an Iarla. Do tugadh aghaidh ar an loing sin.
Do tagadh ’n-a h-aice. Chómh luath agus bhíodar i n-aice na loinge
d’aithin an t-Iarla Sitric. Do cuireadh an dréimire síos láithreach
idir an long agus an bád agus chuaidh an ceathrar ar bórd na loinge.
Chuir an t-Iarla na mílte fáilte roimis an rígh, rígh Lochlanach Átha
Cliath, agus roim Ghormfhlaith. Ní raibh aithne roimis sin aige ar
Mhaolmórdha ach do cuireadh aithne acu ar a chéile. Bhí sean aithne
aige ar Amhlaoibh. Théidheadh Amhlaoibh óthuaidh go minic go h-Ínsibh
Orc ag breith teachtaireachtaí ag triall ar an Iarla ó Shitric, agus
ag tabhairt eóluis dó ar an gcuma ’n-a mbíodh gach nídh ag dul chun
cinn i n-Éirinn. Bhí Amhlaoibh tar éis a dh’innsint do’n Iarla, ar na
cuardaibh sin, conus mar a bhí Brian ana aosta agus conus mar a bhí gnó
ar siúbhal a chuirfeadh Brian as an slígh, díreach um an dtaca ’n-a
mbéadh cómhacht Lochlan ollamh ar theacht go h-Éirinn chun an ghnímh
a dhéanamh. Ní baoghal, ámhthach, gur thug Amhlaoibh aon eólus do’n
Iarla ar cia a bhí chun an ghnótha dhéanamh do Bhrian nuair a thiocfadh
an t-am. D’á bhrígh sin ba bheag ná gur bh’ í céad cheist a chuir an
t-Iarla chúcha ’ná conus a bhí Brian.

“Tá sé chómh maith, a rígh,” arsa Maolmórdha, “agus is féidir d’fhear
a bheith sa n-aois atá aige, ach ní fheadramair cad é an neómat a
gheóbhmís tásg a bháis.”

“An amhlaidh atá aon bhreóiteacht air, a rígh?” arsa’n t-Iarla.

“Ní h-amhlaidh, a rígh,” arsa Maolmórdha. “Is amhlaidh atá duine curtha
agam-sa ag tabhairt aireachais dó, duine d’á mhuintir féin, duine
de’n bhuidhin a bhíon ’n-a seasamh i n’ aice coitchianta, duine d’á
bhuidhin chosanta. Curfar sleagh ’n-a chroídhe nuair is lúgha a bheidh
coinne aige leis. Ansan ní bheidh ’n-a mhór-shluagh ach mór-shluagh gan
cheann. Tuitfidh a chómhacht as a chéile. Beidh Éire againn féin, agus
beidh Sitric i n’ Árdrígh ar Éirinn.”

D’fheuch an t-Iarla ar Shitric, chómh maith le n-a rádh, “An é sin a
gheallais-se dhómh-sa?” Do labhair sé:--

“Do réir mar a thuigim-se an sgéal,” ar seisean, “dá n-imthigheadh aon
nídh ar Bhrian anois bhéadh Éire ag an Árdrígain, agus ag an bhfear a
phósfadh í.”

Do phreab aigne Ghormfhlaith nuair airigh sí an focal san. “Ó,” ar
sise, ’n-a h-aigne, “Ní mise a bhéadh uait ach an Árdrígheacht! ‘Mo
ghrádh thu agus rud agat.’”

Ní raibh focal a’ h-aoinne ar feadh tamail. Do labhair Amhlaoibh agus é
ag gáirí.

“Gan dabht!” ar seisean. “Dá n-imthigheadh aon rud ar Árdrígh Éirean is
ag an Árdrígain a bhéadh an Árdrígheacht, agus ag an t-é go dtabharfadh
sí dhó an Árdrígheacht. Marbhuighmís Brian ar dtúis agus ansan beidh
fhios againn cad a dhéanfaidh an Árdrígan.”

“Is fíor,” arsa’n t-Iarla. “Marbhuighmís Brian ar dtúis. Ní’l brígh ná
éifeacht le caint go dtí go mbeidh san déanta ar dtúis. An fear san a
chuiris-se ag tabhairt aire do Bhrian,” ar seisean le Maolmórdha, “má
dheinean sé a ghnó go maith, agus go luath, beidh caoi ag an Árdrígan
ar a taobh féin de’n ghnó dhéanamh. Ansan iseadh bheidh éifeacht le
caint. Go dtí san ná deintear a thuille cainte.”

“Dar so ’s súd!” arsa Gormfhlaith ’n-a h-aigne féin, “ach má bhíon
Árdrígheacht agam-sa le tabhairt d’ aoinne ní baoghal gur duit-se
thabharfad í, a bheithigh allta! Ó! is mór idir thu agus Brian, d’á
olcas é! Agus is mór idir thu agus Bruadar!”

“Bara na teangan go mbaintear amach as do bhéal, a bhrealláin!” arsa
Sitric, i n’ aigne féin, le Maolmórdha.

“Ba mhaith linn na fir a thugais leat a dh’fheisgint, a rígh,” arsa
Amhlaoibh leis an Iarla.

Do rug an t-Iarla leis iad ó loing go loing agus thaisbeáin sé a
shluagh dhóibh. Ní ró shuaimhneasach an aigne a bhí ag aoinne de’n
cheathrar tar éis an méid úd cainte, agus ní suaimhneas ar fad a chuir
an radharc a taisbeánadh dóibh ortha. Chonacadar fir mhóra láidire
agus airm mhaithe ghéara ’n-a lámhaibh acu, agus a dheabhramh ortha go
rabhdar ábalta ar úsáid a dhéanamh go neamh-eaglach agus go cródha des
na h-airm. Chuir san sásamh aigne ar an gceathrar. Ach do chonacadar,
i n-éaghmuis na bhfear, sloigisg ban agus leanbh agus gan ionta, nách
mór, ach daoine fiaine. Is ceart a dh’ admháil go dtáinig uabhar agus
bochtaineacht ar an uile dhuine de’n cheathrar nuair a thuigeadar n-a
n-aigne cad é an cor a bhéadh ar Éirinn agus ar Ghaedhlaibh Éirean
nuair a leigfí an tsloigisg sin isteach ortha agus an buadh acu. Ach má
bhí uabhar agus bochtaineacht ortha do bhrughdar fútha é. Choimeádadar
istigh é. Níor dheineadar oiread agus a dh’admháil d’á chéile ’n-a
gcaint gur mhothuighdar istigh é. Sin mar a bhíon i gcómhnuighe ag an
t-é a dheinean an droch ghníomh. Chun sásamh aigne thabhairt dó féin
iseadh dhéinean sé an droch ghníomh, agus ar ball isé rud a thagan as
dó ’ná mí-shásamh aigne, agus seirbhthean aigne, agus buaireamh aigne,
agus cancar agus tré chéile aigne. Ansan bíon an tré chéile aigne
laistigh aige agus an gealgháire lasmuich aige, agus is mór an truagh é.

Tháinig an ceathrar abhaile go ríghtheighlach Shitric agus dheineadar
an ceann ab fhearr de’n ghnó, chómh maith agus d’fhéadadar é, ’n-a
gcaint. Mholadar an t-Iarla mar gheall ar a mhéid agus ar a neart. Dar
leó, ní raibh aon fhear ar theighlach Bhriain a dh’ fhéadfadh seasamh
’n-a láthair agus é throid: Mholadar na fir a bhí aige, agus na h-airim
a bhí acu. Ní dúbhradar puínn i dtaobh na mban agus na leanbh. Níor
mhaith le Gormfhlaith cuimhneamh ortha i n-aon chor, bhíodar chómh
grána chómh salach chómh fiain.

D’imthigh Maolmórdha. Bhí a shlóighte féin ag teacht isteach ó árdaibh
Cúige Laighean. Níor mhór dó dul agus feuchaint chúcha.

Nuair a bhí sé imthighthe do labhair Sitric.

“Greadadh chuige,” ar seisean, “ba dhóbair dó an donus a dhéanamh
orainn! Mura mbéadh Amhlaoibh bhí an donus déanta aige. Nách
uathbhásach an sgéal ná féadfadh sé a bhéal a dh’ osgailt gan toirmeasg
éigin a dhéanamh! Mura mbéadh a thapamhlacht a labhair Amhlaoibh do
dhéanfadh sé an donas.”

“Tá ’fhios ag an dtalamh,” arsa Amhlaoibh, “gur mheasas go mbéadh an
sgéal go léir sgaoilte amach aige sar a mbéadh uain agam ar labhairt!”

“Ní fheicim cad é an díobháil a bhéadh déanta dá dtigeadh leis an sgéal
go léir do sgaoileadh amach,” arsa Gormfhlaith.

“Ní bheidhfeá mar sin, a mháthair,” arsa Sitric, “dá mbéadh fios an
sgéil go léir agat. Dá mbéadh an chuid eile de’n sgéal agat chífeá go
h-áluinn cad é an díobháil a dhéanfadh sé agus cad é an díobháil ba
dhóbair dó a dhéanamh.”

“Aililiú!” ar sise. “Inis-se dhom an chuid eile de’n sgéal, a
Amhlaoibh, nuair ná neósfadh sé seo dhom é.”

“Ní’l puínn deifrigheachta,” arsa Amhlaoibh, “idir an dtaobh atá agat
agus an taobh eile. Gheall Sitric go dtabharfadh sé thusa do’n Iarla.
Ansan, nuair a bhí sé ag caint le Bruadar, gheall sé dhó go dtabharfadh
sé thusa dhó! Taoín tú geallta dhóibh araon, a mháthair. Má gheibhid
siad araon amach é beidh spórt againn!”

Chaith sí í féin i gcathaoir agus ba dhóich leat go dtuitfeadh an
t-anam aisti le neart gáirí. Do gháir sí, agus do gháir sí airís.

“Ó!” ar sise fé dheire, “feuch air sin! An ’mó duine eile gur gheallais
mé dhóibh?” (Bhí ’fhios aici go raibh sí geallta do Bhruadar.)

“Níor gheallas tu ach do’n bheirt sin, a mháthair,” arsa Sitric.

“Ach!” ar sise, “is olc a dheinis é! Bhíos ag brath air go mb’fhéidir
gur gheallais mé do bheirt mhac rígh na h-Ioruaidhe. Ar gheallais-se d’
aoinne mé?” ar sise le h-Amhlaoibh.

“Níor gheallas, a mháthair,” ar seisean, “ach is dócha go mbeidh
Bruadar, agus loingeas rígh Lochlan aige, ag teacht isteach sa chuan
so ar maidin amáireach. Chuadhmair amach chun cainte leis an Iarla,
leis an bhfear mór mileata meirgeach. Ní foláir dul amach chun cainte
le Bruadar nuair a thiocfaidh sé. Dá n-airigheadh sé gur chuadhais-se
amach chun cainte leis an bhfear meirgeach agus gan tu dhul amach chun
cainte leis féin b’fhéidir go dtiocfadh éad air.”

“Tá go maith,” ar sise. “Raighmíd amach chun cainte leis.” Agus chuir
sí sgeartadh gáire eile aisti.

“Seachain, a mháthair,” arsa Sitric, “agus ná tuigeadh sé uait go
bhfuilir geallta do’n Iarla.”

“Ní baoghal duit,” ar sise. “Is amhlaidh a bheidh sé a d’ iaraidh a
thuisgint go bhfuilim deimhnighthe dhó féin.”



CAIBIDIOL IX.

CAD A THIOCFAIDH AS?


Nuair a tháinig an mhaidion d’ fheuchadar amach ar an gcuan. Bhí
cabhlach loingeas a bhí dhá uair chómh mór le cabhlach an Iarla tar
éis teacht isteach sa chuan agus tar éis inead do ghlacadh laistigh de
chabhlach an Iarla, fan na trágha, ar an dtaobh thuaidh de’n chuan.
Bhí a lán des na fir, a’ cabhlach an Iarla, tar éis imtheacht as na
loingeas agus dul i dtír, lastuaidh de’n chuan, agus cábáin a chur suas
dóibh féin, agus teinte do lasadh chun bídh a dh’ ollamhughadh agus
leapacha dhéanamh dóibh féin agus tuirse na faraige chur díobh. Bhí
na daoine a bhí sa chabhlach mhór a tháinig i gcaitheamh na h-oídhche
ag tusnughadh ar an rud céadna dhéanamh. Bhí na báid, agus iad lán
de dhaoine agus d’ adhbhar na gcábán, ag fágáilt na loingeas agus ag
imtheacht amach tré chúbhar na trágha, chun an tailimh tirim.

Níor bheag d’uathbhás a raibh de loingeas sa dá chabhlach. Nuair a bhí
na h-ancaireacha curtha amach acu agus iad ’n-a stad, agus iad i n-aon
líne amháin, fan na trágha, do shrois an líne ó Bheinn Éadair go h-Áth
Cliath nách mór.

Do ghluais bád Shitric amach airís ó’n gcalaith i n-aice an
ríghtheighlaigh, agus do ghluais sé i dtreó na loinge ar a raibh
Bruadar. Chuaidh Gormfhlaith agus Sitric agus Amhlaoibh ar bórd na
loinge sin. Chuir Bruadar na mílte fáilte rómpa.

“Ó,” ar seisean le Gormfhlaith, “nách óg a dh’fheuchan tú, a Árdrígan!”

“Ní h-aon iongnadh é sin, a rígh,” ar sise. “Ní h-aon iongnadh mé
bheith ag feuchaint óg an fhaid atáim óg. Ní rabhas ach seacht mbliana
déag nuair a rugadh é seo,” ar sise, (b’é sin Sitric) “agus ní’l sé seo
puínn thar fiche bliain fós. Ní ceart seana bhean a thabhairt orm go
dtí go mbeidh mé a dachad an chuid is lúgha dhé.”

“Ní tabharfar seana bhean ort choídhche, a Árdrígan,” ar seisean.
“Taoín tú ag feuchaint chómh h-óg an neómat so agus bhís an lá a
phósais Amhlaoibh. Mheasas ná raibh agat ach aon mhac amháin le
h-Amhlaoibh agus go bhfuair Amhlaoibh bás sar ar rugadh an mac san.”

“Is iongantach an fear chun plámáis tú, a rígh,” arsa Amhlaoibh.
“Dheinis tuathal ar dtúis nuair a dheinis an iongnadh d’ í bheith ag
feuchaint chómh h-óg, ach do leighsis an tuathal nuair a dúbhrais go
mbéadh sí ag feuchaint óg go deó.”

“Tá dearmhad ort sa méid úd, a rígh,” arsa Gormfhlaith. “Sidé an mac a
rugadh tar éis bháis Amhlaoibh.”

“Ó, tuigim,” arsa Bruadar. “Sidé an t-Amhlaoibh Óg. Cad ’n-a thaobh nár
innsis riamh dom cé r’ bh’é t’ athair, a bhitheamhnaigh?” ar seisean le
h-Amhlaoibh.

“Le h-eagla go ndéanfainn bréag, a rígh,” arsa Amhlaoibh. “Nách shiní
an Árdrígan tar éis a rádh leat ná feaca-sa m’ athair riamh. Conus
fhéadfainn a dh’innsint duit cé r’ bh’ é agus ná feaca riamh é?”

“Is fíor,” arsa Bruadar. “Ach is cuma dhuit cé ’cu. Tá géarchúis do
mháthar agat, agus tá a croicean agus a bláth ort.”

Níor thug Gormfhlaith uain dó ar a thuille plámáis a dhéanamh. Níor
bheag léi a raibh ráidhte aige. Bhí sé ag taighde ar neithibh nár oir
di é féin ná aoinne eile bheith ag taighde ortha.

“Thánamair chun go bhfeicfimís do neart slógh, a rígh,” ar sise.

“Tá go maith, tá go maith, a Árdrígan,” ar seisean.

Do rugadh ó loing go loing iad, agus do taisbeánadh gach aon rud
dóibh. Conacadar na slóighte fear armtha, agus ba bhreagh an radharc
iad. Fir mhóra láidire chumasacha, agus na h-airm ar áilleacht acu. Do
taisbeánadh dóibh an deich gcéad fear n-a raibh na h-éidí mitil ortha.
Dúbhairt Bruadar leis na fearaibh na h-éidí do chur umpa go bhfeicfeadh
an Árdrígan iad. Do chuireadar.

“Ó!” arsa Gormfhlaith. “Geóbhaid siad san tré shlóightibh Bhriain mar a
gheobhadh buanaidhthe tré pháirc cruithneachtan a bhéadh aibigh!”

Do rugadh iad chun na loinge ar a raibh beirt mhac rígh na h-Ioruaidhe,
Carrol Cnút agus Anrud.

Ní fheacaidh an bheirt sin Gormfhlaith riamh go dtí san, ach d’
airighdar teacht tháirse. D’ airighdar daoine a chonaic í ag trácht ar
a h-áilneacht. Bhí fhios acu gur bhean áluinn thar bár í. Ach nuair a
chonacadar í ba dhóbair dóibh a mbéasa agus a stuaim do chailleamhaint,
chuir a h-áilneacht a leithéid sin d’iongnadh ortha. Ní fhéadaidís gan
bheith ag feuchaint uirthi, agus ansan nuair fheuchaidís uirthi ní
fhéadaidís a súile bhogadh dhi.

Bhí an tsluagh ar an gcuma gcéadna. An fhaid a bhíodh sí ag gabháil
thórsa ní fhéadaidís aon rud a dhéanamh ach bheith ag feuchaint uirthi.
Dá mb’ iad na mná féin iad bhí an sgéal ar an gcuma gcéadna acu. Nuair
a ghabhadh sí thórsa do rithidís tímpal chun teacht roímpi agus radharc
eile dh’ fághail uirthi.

Thugadar a lán de’n lá ag gabháil tímpal ó loing go loing. Nuair a bhí
an fheuchaint déanta acu thánadar abhaile go ríghtheighlach Shitric.

“Seadh!” arsa Gormfhlaith, nuair a bhíodar ’n-a suidhe ar a suaimhneas
i n-aice na teine, “tá m’ aigne sásta. Ní’l aon bhreith ag Brian ar
bhuachtaint sa chath so atá le troid anois aige. Bhí an t-eagla i
gcómhnuíghe orm roim Mhurchadh agus roim Dhál gCais, ach an deich gcéad
úd ins na h-éidíbh práis, cuirfid siad san deire, glan, le Dál gCais.
Nuair a bheidh deire le Dál gCais beidh deire le cómhacht Bhriain.
Má dheinean Mícheál Ruadh an bheart atá geallta aige a dhéanamh is
amhlaidh is fearr é, ach pé ’cu dhéanfaidh nó ná déanfaidh ní’l baoghal
orainn anois.”

“Is maith liom mar a thaithnean an mhór-shluagh leat, a mháthair,” arsa
Sitric. “Do fuaradh a lán d’á duagh. Níor bh’ aon ghnó ró shuarach an
dá chabhlach loingeas san, agus na mílte fear san, do thabhairt ansan
amuich ar uisge an chuain sin chúghat! Tá obair mhór déanta ag rígh
Lochlan agus ag rígh na h-Ioruaidhe agus ag an Iarla, d’á mhéid de
bheithigheach é. Tá obair mhór déanta acu go léir. Ní deintear obair
mhór de’n tsórd san gan súil le díol as.”

“Cad í an ghruaim seo anois ort?” arsa Gormfhlaith.

“Tá eagal air,” arsa Amhlaoibh, “má bhuadhaid na ríghthe seo ar Bhrian
go gcoimeádfaid siad toradh an bhuadha dhóibh féin.”

“Bhuailis do mhéar air, a Amhlaoibh,” arsa Sitric. “Ní sheasuighean
sé le cóir ná le ceart ná le résún go dtiocfadh na fir seo anso
agus go dtroidfidís cath fuilteach dúinne i gcoinnibh Bhriain, agus
ansan, nuair a bhéadh Brian marbh, agus Murchadh, agus M’lsheachlainn
Mór, agus Dál gCais go léir, go n-árdóchaidís a seólta agus go
n-imtheóchaidís soir abhaile, agus óthuaidh abhaile, airís agus go
bhfágfaidís Éire againne.”

“Cad é sin agat d’á rádh mar sin!” arsa Gormfhlaith. “Ná fuil slígh
dhóibh go léir, agus dúinne ’n-a dteannta, i n-Éirinn!”

“Siné díreach atá orm, a mháthair,” arsa Sitric. “Tá eagal orm ná
fuil, ’sligh dhóibh go léir agus dúinne ’n-a dteannta, i n-Éirinn.’ An
focal úd adúbhairt an t-Iarla, an ‘beithigheach,’ a ndúbhraís féin,
an focal úd adúbhairt sé le rígh Laighean tá sé daingean am’ chroídhe
ó shin mar a bhéadh dealg. ‘Beidh an Árdrígheacht ag Gormfhlaith,’ ar
seisean, ‘agus ag an bhfear a phósfaidh í.’ Is dócha go bhfuil an rud
céadna istigh i n’ aigne féin ag Bruadar. Agus tá fhios ag an saoghal
nách chun na h-Árdrígheacht do chur i n-áirighthe dhómh-sa, ná d’
aoinne de’n bheirt sin, a tháinig beirt mhac rígh na h-Ioruaidhe anso
go h-Éirinn agus loingeas a n-athar acu, agus slóighte a n-athar,
agus a dtír féin curtha fé chostas mhór throm acu. Tá eagal orm go
bhfuil aimhleas, agus nách aimhleas beag é, déanta againn, agus nách
fios conus a thiocfaimíd uaidh. B’ fhearr liom bheith fé Árdrígheacht
Bhriain, a mháthair, ’ná fé Árdrígheacht aoinne de’n cheatrar.”

“Ní mac duit-se an fear san i n-aon chor, a mháthair!” arsa Amhlaoibh.
“Mac d’ Amhlaoibh iseadh é. Deir a lán daoine liom nách mac d’
Amhlaoibh mise. Measaim go bhfuil an ceart acu. Mac duit-se iseadh
mé. Cad is gádh dhuit-se, a Shitric, bheith fé smacht aoinne de’n
cheathrar! Cuir i gcás go ndéanfaid na buanaidhthe an obair ar an
gcruithneacht aibigh, agus go mbeidh Brian agus Dál gCais ’ar slígh na
fírinne,’ mar adéarfadh Colla, cad a thuitfidh amach? Iompó’idh Bruadar
agus an ‘Beithigheach’ ar a chéile agus troidfid siad cath fuilteach
feuchaint cé aige go mbeidh Gormfhlaith agus an Árdrígheacht. Iompó’id
beirt mhac rígh na h-Ioruaidhe ortha araon, nó ar an t-é a bheidh beó
dhíobh, ’ghá chur i n-iúil nách ag aoinne acu is ceart an Árdrígheacht
so do bheith ach ag duine acu féin, mar gur b’iad is sia ó bhaile do
tháinig ’ghá h-iaraidh. Measaim, nuair a bheidh a gcuid coímhsgair
déanta ag an gceathrar ná beidh puínn éilteóirí ag teacht idir thusa
agus an Árdrígheacht, a mhic t’athar!----Inis an fhírinne, a mháthair;
nách é an coímhsgar san idir an gceathrar an rud a chuir tusa ag cur an
anama amach ag gáirí aréir nuair a h-innseadh duit go rabhais geallta
do bheirt acu?”

“Fágaim le h-uadhacht, a Amhlaoibh,” arsa Gormfhlaith, “gur bhuailis do
mhéar go cruinn ar an rud a chuir ag gáirí mé. Ní rabhas, ámhthach, ag
cuimhneamh ach ar an mbeirt, ar Bhruadar agus ar an Iarla. Do chonac go
soiléir conus a féadfaí an bheirt sin do chur ag dísgiú’ a chéile agus
gur mé féin a dh’ fhéadfadh an bheart san a dhéanamh. Ach chím anois
go bhféadfar an ceathrar do chur ag dísgiú’ a chéile go feilimionta.
Féadfar é dhéanamh agus déanfar é. Ná bíodh ceist ná eagal ort, a
Shitric. Dísgeó’id siad cómhacht Bhriain duit ar dtúis. Ansan dísgeó’id
siad a chéile dhuit. Ansan beidh Árdrígheacht na h-Éirean agat ’n-a
ndiaigh go léir!”

“Ní’l aon teóra libh!” arsa Sitric. “Ach déinig feuchaint bheag a
thabhairt ar an dtaobh so de’n sgéal. Cuir i gcás go bhfuil a ngnó
déanta ag an meithiol buanaidhthe seo atá cruinnighthe againn, agus go
bhfuil an gort cruithneachtan ar lár. Chím an ceathrar i gcómhairle.

“‘Is liom-sa an Árdrígheacht agus an Árdrígan,’ adeir an t-Iarla.

“‘Cad a bhéarfadh gur leat-sa iad?’ adeir Bruadar.

“‘Mar do gheall Sitric féin dom iad, agus mura mbéadh gur gheall ní
thiocfainn anso,’ adeir an t-Iarla.

“‘Ní dhuit-se a gheall Sitric iad,’ adeir Bruadar. ‘Is dómh-sa a gheall
sé iad.’

“‘B’fhéidir,’ adeir duine de mhacaibh rígh na h-Ioruaidhe, ‘gur gheall
sé do bheirt agaibh iad,’ agus cuirean sé gáire as. Gheibhtear amach
gur thugas an gheallamhaint do’n bheirt. Eirighid siad ar buile.

“‘Téanaíg,’ adeirid siad. ‘Cuirimís ár neart le chéile agus tugaimís do
Shitric an rud atá tuillte aige!’----B’fhéidir go neósfadh Amhlaoibh
agus a mháthair do mhac Amhlaoibh cé air go ndéanfar dísgiú’ ansan.”

“Stad go fóil, a mhic Amhlaoibh,” arsa Amhlaoibh. “Cá bh’fhios duit an
’mó duine de’n cheathrar a thiocfaidh saor ó’n gcath?”

“Ní fheadar; ná an ’mó duine againn féin a thiocfaidh saor ó’n gcath,”
arsa Sitric.

“Agus ar nóin, an t-é ná tiocfaidh saor ó’n gcath,” arsa Amhlaoibh,
“cad é sin dó san cad a dhéanfaidh an Árdrígheacht?”

“Ná an Árdrígan, an eadh?” arsa Sitric.

“Is dóich liom, a bhuachailí,” arsa Gormfhlaith, “nách fearr rud a
dhéanfaidh beirt agaibh anois ’ná dul a chodla.”

Chuadar a chodla.



CAIBIDIOL X.

OSGAILT SÚL DO SHITRIC.


Níor chodail Sitric aon néal an oídhche sin. Chómh luath agus tháinig
solus an lae bhí sé thuas ar bhara an ríghtheighlaigh agus é ag
feuchaint soir-óthuaidh ar an líne fada loingeas a bhí sínte ar an
uisge ó Bhinn Éadair go h-Áth Cliath, agus ar an líne cábán a bhí
sínte fan chiúmhais na trágha, amuich ar an dtalamh tirm, agus é chómh
fada le líne na loingeas. Bhí an machaire, lasmuich des na cábánaibh,
clúdaighthe le slóightibh dúbha daoine agus iad ag cur neithe i dtreó
dóibh féin i gcóir bhéile na maidine. Bhí Sitric ag feuchaint ar na
loingeas agus ar na cábáin agus ar na slóighte daoine, agus bhí a aigne
ana thré n-a chéile.

“Is eagal liom,” ar seisean i n’ aigne féin, “nách é mo leas a dheineas
nuair a thugas ansan sibh. Dá mbéadh sibh go léir sa bhaile airís,
gach duine agaibh ’n-a dhúthaigh féin, bhéadh sibh ann tamal sar a’
dtabharfainn-se as sibh. Tá sé déanach agam anois bheith ag cuimhneamh
air sin.”

Níor mhothuigh sé an Bhanríghin, Béibionn, ag teacht i n’ aice. Chuir
sí a lámh ar a chuislinn agus bhí méar na láimhe eile ar a béal féin
aici, mar chómhartha dó gan fothram a dhéanamh. D’fheuch sé uirthi.

“Ná labhair, a rígh!” ar sise leis i gcogar. “Tá nídh agam le h-innsint
duit. Tar chun mo sheómra.”

An fhaid a bhí an méid sin cainte aici d’á rádh bhí a méar sínte
aici i dtreó na h-áite ’n-a raibh na loingeas agus na slóighte, mar
’dh eadh gur ortha a bhí sí ag feuchaint agus ag trácht. Níor mhór
di an gliocas. Ní raibh ach an cogar críochnuighthe aici nuair a bhí
Gormfhlaith laistiar di. Do lean sí ag caint go réid, mar ’dh eadh nár
mhothuigh sí Gormfhlaith ag teacht:--

“Nách seóig a’ bhfuil ann díobh!” ar sise. “Feuch,” ar sise, “is dócha
gur b’í an long mhór san i lár baill long an Iarla.”

“Ní h-í, a rígan,” arsa Sitric. “Siní long Bhruadair. An bhfeicean tú
an long mhór eile úd thoir ar fad? An long go bhfuil an buthaire mór
deataigh ag eirighe aisti?”

“Chím í,” arsa Béibionn.

“Siní long an Iarla,” arsa Sitric.

“Is moch ar maidin atáthaoí araon ’ghá n-iniúchadh, a chlann ó,” arsa
Gormfhlaith laistiar de’n bheirt.

Do baineadh geit dáiríribh a’ Sitric mar níor mhothuigh sé ag teacht í.
Do leig Béibionn uirthi gur baineadh geit aisti féin, leis, agus dhein
sí an leigint uirthi chómh maith san gur shamhluigh an Árdrígan gur
baineadh.

Thug an triúr tamal sa n-áit ag breithniughadh na loingeas agus
na slógh. Ansan dúbhairt Béibionn go raibh an mhaidion glas, agus
d’imthigh sí. Níor bh’ fhada go ndúbhairt Gormfhlaith gur bh’ fhíor do
Bhéibionn é, go raibh an mhaidion glas, agus d’imthigh sí. Chómh luath
agus a thuig Sitric ná raibh aoinne ’ghá thabhairt fé ndeara tháinig sé
go seómra Bhéibionn.

“Cad é seo ort, a Bhéibionn?” ar seisean.

“Tá sé buailte isteach am’ aigne, a rígh,” ar sise, “go bhfuil éagcóir
’á déanamh ort, éagcóir throm.”

“Cad a bhuail an nídh sin isteach ad’ aigne?” ar seisean.

“Inis dom ar dtúis,” ar sise, “agus bí chómh cruinn agus d’fhéadfair ar
na focalaibh, cad í an chaint a dúbhradh idir an gceathrar agaibh indé,
idir thusa agus Bruadar agus Amhlaoibh agus do mháthair.”

D’inis sé dhi an chaint chómh maith agus d’fhéad sé é. D’éist sí leis
go dtí go raibh an chaint ráidhte aige.

“Seadh!” ar sise, “thugais leat an chaint cruinn go leór.”

Ní fheidir sé an domhan cad a bhí ag teacht.

“Bhíos ag éisteacht libh aréir,” ar sise, “a gan fhios daoibh.
Admhuighim é agus ní’l aon náire ’n-a thaobh orm. D’ airigheas do
mháthair ’ghá rádh libh dul a chodla. Chuadhabhair a chodla. Ní fheadar
ar chuais-se a chodhla ach tá fhios agam ná déigh Amhlaoibh a chodla.
D’fhill sé thar n-ais agus thug sé féin agus do mháthair tamal maith
de’n oídhche ag caint. Do taraingeadh anuas an uile fhocal de’n chaint
a bhí eadraibh ar bórd na loinge. Dheineadar ana shult de’n chuma ’n-ar
dhein sí amach ná rabhais-se ach fiche bliain d’ aois agus gur bh’é
Amhlaoibh an mac léi a rugadh tar éis bháis a athar, ’sé sin tar éis
bháis Amhlaoibh, agus gur mar gheall air sin a tugadh Amhlaoibh óg air.
Ba dhóich leat go gcuirfidís araon an t-anam amach ag gáirí, fé n-a
n-anál, an fhaid a bhí an méid sin ar siúbhal acu. Ach níor bh’ aon
rud an méid sin suilt seachas an sult a bhí acu nuair a tharaingeadar
chúcha conus mar a chuir do mháthair cosg leis an gcaint ar eagla go
leigfeadh Bruadar amach sgéal áirighthe éigin, nídh éigin a theastuigh
ó’n dtriúr a choimeád uait-se.

“Sidiad anois agat, a rígh, na ceisteana atá os cómhair m’ aigne
agus atá ag déanamh buartha dhom. Cad é an nídh é seo atá acu d’á
choimeád uait-se? Cad é an t-eólus é seo atá ag Bruadar agus ná fuil
agat-sa, agus nár bh’fholáir an chaint do chosg ar eagla go leigfeadh
Bruadar amach, ad’ láthair, aon bhalaith dhé? Cad é an brígh a bhí
ag Amhlaoibh leis an sult a dhein sé, ad’ láthair féin, amuich ar an
loing, de’n rud gur dhóich le h-aoinne go n-eistfeadh sé a bhéal ’n-a
thaobh?--‘Cad ’n-a thaobh, a bhitheamhnaigh,’ arsa Bruadar, ’nár innsis
dom ná feacaís t’ athair riamh?’--‘Le h-eagla,’ arsa Amhlaoibh, ‘go
ndéanfainn bréag,’ agus, ’nách shiní mo mháthair ’ghá innsint duit ná
feaca m’ athair riamh.’--Tá sé daingean am’ aigne, a rígh, go bhfuil
níos mó idir an dtriúr ’ná mar a thuigean aoinne ach iad féin. Tá
uisge-fé-thalamh d’á dhéanamh ad’ choinnibh, a rígh, agus neósfad duit
cad é an t-uisge-fé-thalamh é. Má thuitean m’ athair-se táthar chun
Árdrígh dhéanamh de Bhruadar.’

“Eist! eist! a rígan,” arsa Sitric. “Taoín tú as do mheabhair.”

“Feuch isteach sa sgéal,” arsa Béibionn, “agus breithnigh é, agus
meaghaigh é, agus cuirfead geall go ndéarfair go bhfuil an ceart agam.
Cad tá acu d’á choimeád uait? Siní an cheist. Cad tá acu le coimeád
uait? Níor choimeádais-se aon nídh uatha-san riamh. Cad é an sgéal é
seo atá idir iad féin agus Bruadar agus nách maith leó aon ghaoth dhé
do leigint chúghat-sa?”

Do léim Sitric ’n-a sheasamh. Siúbhluigh sé an seómra síos agus suas
ar feadh tamail, díreach mar a dhéanfadh a mháthair. Nuair a bhí greas
rástála déanta aige do stad sé ar aghaidh na Banrighne amach:--

“Dar so ’s súd, a Bhéibionn,” ar seisean, “ach tá an ceart agat! Chím
anois é go soiléir. Cad a dhall mé? Nách é é ’n-a steilibheathaigh!
Agus ó, nách aithreamhail an mac é! Ó, cad a dhall mé! Cad a dhall
mé! Déanfaidh sí Árdrígh dhé! Ansan déanfar Árdrígh d’Amhlaoibh ’n-a
dhiaigh. Táim-se sa tslígh. Cad a chómhairleófá dhom a dhéanamh, a
Bhéibionn?”

“Ná leig ort go bhfuil aon bhlúire droch amhrais agat ortha,” ar sise.
“Sgaoil leó. Tá sluagh mhaith láidir agat-sa féin i gcóir an chatha so.
Leig iad súd i dtreó Dhál gCais sa chath. Socaró’id Clann Chais a lán
des na ceisteanaibh seo.”

“Is maith í do chómhairle, a Bhéibionn,” ar seisean. “Is truagh
chráidhte nách í do chómhairle a ghlacas ó thusach i n-inead cómhairle
Ghormfhlaith. Ó, nach baileach a choimeád sí uainn an méid úd!”

“Nuair a bhí Amhlaoibh i gCeann Cora agus i n-Inis Cathaigh iseadh thug
sí an t-eólus dó,” arsa Béibionn.

“Is uathbhásach an bhean í!” arsa Sitric, “agus tá Amhlaoibh maith a
dóthin di. Tá sé aithreamhail, máithreamhail.”

“Tá,” arsa Béibionn, “ach ní h-é an taobh fóghanta de’n dúchas a thug
sé leis ó athair ná ó mháthair.”

“Ní puínn fóghantachta a dh’fhéadfadh sé a thabhairt ó aon taobh acu,”
arsa Sitric.

Bhí an t-am ann chun dul fé dhéin béile na maidine. Chuadar isteach i
seómra an bhídh. Bhí Gormfhlaith istigh rómpa.

“Móra dhaoibh, a chlann ó!” ar sise. “Ní h-iongnadh liom a lán cainte
bheith agaibh le déanamh indiu. Ní dócha go mbeidh puínn eile caoi ar
chaint agaibh go dtí go mbeidh buadh an mhór-chatha so ar taobh éigin.
Ansan beidh gach aon nídh ar bhúr dtoil agaibh má bhíon an buadh ar an
dtaobh gceart.”

“Agus má bhíon an buadh ar an dtaobh eile, a mháthair, cad a
dhéanfaimíd?” arsa Sitric.

“Má bhíon an buadh ar an dtaobh eile,” arsa Gormfhlaith, “ní bheidh aon
ghádh le caint againn. Deineadh gach fear a ghníomh féin sa chath agus
ní baoghal ná go mbeidh an buadh ar ár dtaobh féin.”

“Cad tá ag coimeád Amhlaoibh?” arsa Béibionn.

“Ní fheaca indiu é,” arsa Gormfhlaith. “Is dócha go mb’fhéidir go
bhfuil tuirse air tar éis an lae ’ndé.”

Chríochnuighdar an béile. Níor tháinig Amhlaoibh.

“Is fearr glaodhach air,” arsa Sitric. “Raghad agus glaodhfad air.”

D’imthigh sé. Níor bh’fhada gur fhill sé.

“Ní’l sé ’n-a sheómra,” ar seisean.

“Is mór an iongnadh,” arsa Gormfhlaith, “é dh’eirighe chómh moch.
Má’s ag feuchaint ar ár mór-shluagh a bhí sé nách mór an iongnadh ná
feacamair é.”

“Níor luigh sé ar a leabaidh i n-aon chor aréir, a mháthair,” arsa
Sitric.

Tháinig iongnadh uirthi, díreach mar a thiocfadh dá mb’ a gan fhios a
thiocfadh an sgéal uirthi. Níor bh’ eadh. Bhí fhios aici go maith nár
chodail sé sa ríghtheighlach an oídhche roim ré. Dhein sí an iongnadh
chómh maith san gur mheas an bheirt eile go raibh an iongnadh uirthi
dáiríribh.

Bhí Amhlaoibh imthighthe amach go loing Bhruadair agus teachtaireacht
aige do Bhruadar ó Ghormfhlaith.

Do ghluais Gormfhlaith ar fuid an ríghtheighlaigh ag ceistiúchán ar
na seirbhísigh feuchaint cé ba dhéanaighe a chonaic an tighearna óg,
Amhlaoibh, agus canad a chonacthas é. Ní bhfuair sí aon tuairisg air,
nídh nár bh’iongnadh. Ní fheacaidh aoinne acu é ó chonacadar go léir
é féin agus an rígh agus an Ardrígan ag teacht isteach ar an mbád um
tráthnóna indé roimis sin.

Dhein Gormfhlaith dearmhad. Dhein sí an iomad ceistiúcháin. Nuair a
chonaic Béibionn an ceistiúchán thuig sí ná raibh ann ach púicín. Thug
sí cogar do’n rígh.

“Ní’l sa cheistiúchán san ach púicín, a rígh,” ar sise. “Tá fhios ag
Gormfhlaith cá bhfuil Amhlaoibh imthighthe. Pé ball ’n-a bhfuil sé
imthighthe, a rígh,” ar sise, “ní ar mhaithe le rígh Lochlanach Átha
Cliath atá a thriall.”

“Is fíor,” arsa Sitric. “Ní foláir feuchaint go cruinn chun an méid sin
sgéil,” ar seisean.

Ansan do labhair sé leis an mbeirt, le Béibionn agus le Gormfhlaith.

“Feuchaíg, a ríogna,” ar seisean. “Indiu an Mháirt. Ní dóich liom gur
ró fhada uainn an cath. Tá slóighte an Árdrígh nach mór cruinnighthe i
gCill Mhaighneann. Ní mór dóm-sa imtheacht agus neart slógh Lochlanach
na h-Éirean do chur sa n-inead atá ceapaithe dhóibh ar talamh an
chatha. Beid siad féin agus slóighte rígh Laighean i n-aice chéile.
Is dóich liom go bhfuil na Laighnigh ollamh cheana féin. Fágfar anso
oiread nirt agus chosanóchaidh an ríghtheighlach so pé cuma ’n-a
ngeobhaidh an cath. Fanaigh-se araon anso istigh go dtí go mbeidh
an buadh ar thaobh éigin. Má bhíon an buadh ag Brian ní baoghal go
ndéanfaidh sé aon anchor a thabhairt d’ aoinne agaibh-se. Má bhíon an
buadh againn féin beidh gach aon rud go maith.”

D’imthigh sé agus d’fhág sé ansan an bheirt.

B’ shiniad an bheirt ná raibh aon ghrádh ró mhór acu d’á chéile. Ach an
t-é a chífeadh iad i bhfochair a chéile ní h-é sin ba dhóich leis.



CAIBIDIOL XI.

FUADAR AGUS FLOSG AGUS GIODAM.


Um an dtaca ’n-a raibh slóighte na Lochlanach agus a lucht conganta
socair ’n-a gcábánaibh ar an machaire, fan na trágha, ar an dtaobh
thuaidh de chuan Átha Cliath, bhí slóighte Bhriain ag teacht go tiugh
isteach ar mhachaire Cille Maighneann, mar ar ghnáth le Brian longphort
a dhéanamh i gcómhnuíghe nuair a thagadh sé féin agus a shlóighte
andeas ó’n Múmhain, ag cur smachta ar Lochlanachaibh Átha Cliath, nó ag
cur eagla a chómhachta ar na Gaedhlaibh a ghabhadh a bpáirt. Chuaidh
gach rígh des na ríghthibh a tháinig andeas an uair sin chun na h-áite
’n-ar ghnáth leis dul, é féin agus a bhuidhean, agus chuireadar suas
a gcábáin ann, fé mar ba ghnáth leó a dhéanamh. Bhí gach rígh agus a
bhuidhean féin ag cur a gcábán suas fé mar a shroisidís an áit, agus ní
raibh aon bhuidhean ag teacht sa tslígh ar bhuidhin eile, ná ní raibh
aighneas ná diospóireacht ná abhcóidigheacht ar siúbhal.

Bhí cábán Thaidhg Mhóir uí Chealla sa n-áit ’n-a mbíodh sé
i gcómhnuíghe, i n-aice le cábán an Árdrígh, agus bhí cábán
Mhaoilruanaidh na Paidre i n-aice le cábán Thaidhg Mhóir. D’fhág san
caoi ag Conn agus ag Tadhg Óg ua Cealla ar bheith go minic i bhfochair
a chéile, agus bhíodh Caoilte agus Lonán i bhfochair na beirte sin
chómh minic agus d’fhéadaidís é. Minic go maith ab eadh san, mar ní
raibh cábán a n-athar ró fhada ó’n áit. D’fhág san, leis, caoi ag
Niamh ar bheith go minic n-a bhfochair go léir, agus ar a lán eóluis
a dh’fhághail ó Chaoilte ar an gcuma ’n-a raibh an tsluagh go léir
suidhte, agus ar cad é an saghas an namhaid agus cad a bhí acu d’á
dhéanamh. B’é gnó an ghiolla turais gach eólus de’n tsórd san do
sholáthar agus do bheith aige, agus ní baoghal ná go raibh Caoilte
tugtha go maith chun an ghnótha san do dhéanamh, agus chun gach aon
bhlúire eóluis, fé mar a thagadh sé suas leis, do thabhairt ag triall
ar Niamh. Do thugadh sé ag triall ar Niamh é chómh luath agus thugadh
sé ag triall ar Bhrian é.

Bhí cuid mhaith des na Lochlanaigh a bhí ’n-a gcómhnuíghe i n-Éirinn an
uair sin, ar mhór-shluagh Bhriain, i gCill Mhaighneann, ag cabhrughadh
leis sa chath san, agus bhí ceart Éireanach, do réir dlighthe na
h-Éirean, curtha i bhfeidhm aige dhóibh féin agus d’á sliocht, mar
gheall ar an gcabhrughadh san.

Bhí Ospac ann agus an méid nirt slógh a tháinig adtuaidh leis ó-s na
h-oileánaibh nuair a dh’euluigh sé ó Bhruadar. Do ghlac sé féin agus
a dhaoine an Creideamh, agus do bhaist Colla iad i n-Inis Cathaigh,
agus chuireadar fé chomairce Sheanáin iad féin. Ansan do thánadar, i
n-aonfheacht le mór-shluagh Bhriain, chun an mhór-chatha. Do thuigeadar
go raibh an cath le troid ar son an Chreidimh, agus bhí fhios acu go
raibh neamh le fághail ag an t-é do thuitfeadh i gcath a troidfí ar son
an Chreidimh.

Bhí M’lsheachlainn Mór ann, rígh na Mídhe, agus deich gcéad fear aige.

Tháinig a lán d’fhearaibh Uladh ann agus do luighdar isteach ins na
buidhnibh, fé mar a bhí aithne acu ar na fearaibh nó ar na ríghthibh.
Fir ab eadh iad ná leigfeadh a gcroídhe ná a n-aigne dhóibh fanmhaint
sa bhaile nuair a bhí a leithéid de chath le bualadh, agus Éire go léir
i n-a leithéid do chontabhairt, agus an Creideamh i n-a leithéid de
chontabhairt.

Bhí an dá rígh ó Albain ann agus neart maith láidir de Ghaedhlaibh
Alban i n-aonfheacht leó.

Do réir gach seanachais bhí suas le fiche míle fear ag Brian i gCill
Mhaighneann an uair sin nuair a bhíodar go léir cruinnighthe. Do réir
na gcúntaisí gcéadna bhí aon mhíle fhichid ag an namhaid. Ach bhí an
deich gcéad fear ins na h-éidíbh práis ar thaobh na Lochlanach, agus do
measadh gur mhó le rádh an deich gcéad san, i bhfriothghuin catha, ’ná
deich míle des na fearaibh ná raibh ortha ach na “léinteacha sróil.”

Bhí Caoilte agus na giollaí eile ag teacht isteach coitchianta ó bheith
ag feuchaint ar an namhaid agus ’ghá mbreithniughadh.

As na tuairisgibh a thugadar leó do mheas Brian ná tiocfadh an namhaid
amach chun catha go ceann seactmhaine eile pé ’r domhan é. Bhí Luan
na Failime an uair sin ann. Bhí a neart go léir cruinnighthe i n-aice
Átha Cliath ag rígh Laighean i gcóir an chatha. Bhí Cúige Laighean
gan chosaint. Dob’ ana mhaith an rud, an fhaid a bhéifí ag feitheamh
leis an gcath, an Chúige sin do sgrios agus bia do’n mhór-shluagh
do thabhairt aisti; a chur fhiachaint ar rígheacht Mhaoilmhórdha an
mhór-shluagh do chothughadh.

Chuir Brian amach a mhac, Donchadh, chun Cúige Laighean do sgrios. Do
ghluais Donchadh i dtusach na h-oídhche, i dtreó ná feicfí ag imtheacht
é agus go mbéadh na creacha istigh aige sar a’ mhothóch’ an namhaid go
raibh an gnó ’á dhéanamh i n-aon chor. Níor rug Donchadh leis ar an
gcuaird sin puínn thar cúig nó sé chéadaibh fear. Ní raibh aon ghnó
aige d’á thuille.

An oídhche do ghluais Donchadh ó Chill Mhaighneann, chun na h-oibre
sin a dhéanamh, b’shiní díreach an oídhche do chuir Gormfhlaith
Amhlaoibh leis an dteachtaireacht, ó ríghtheighlach Shitric, ag
triall ar Bhruadar, a gan fhios do Shitric agus a gan fhios do
Bhéibionn. Bhí Amhlaoibh ábalta ar cheilt a chur air féin i n-a lán de
riochtaibh, agus ar é dhéanamh go maith. Nuair a bhí sé ag imtheacht
ó’n ríghtheighlach do chuimhnigh sé i n’ aigne gur mhaith an rud dó
gabháil tré Chill Mhaighneann feuchaint an bhféadfadh sé teacht suas le
h-aon bhlúire eóluis a bhéadh tairbhtheach do Bhruadar. D’ aimsigh sé
mála agus chuir sé ar a mhuin é, mar ’dh eadh ná raibh ann ach duine
de lucht leanamhna an tslóigh agus go raibh sé ag díol neithe beaga a
bhéadh áiseach d’ fhearaibh an tslóigh. Cá dtabharfadh sé aghaidh ach i
dtreó an bhaill ’n-a raibh Donchadh agus a bhuidhean ag tusnughadh ar
ghluaiseacht ódheas. Bhí iongnadh air. Do luigh sé ar chaint le cuid
de’n lucht leanamhna a thárla i n’ aice. Níor bh’ fhada gur bhailigh
sé uatha an toisg ar a raibh an bhuidhean ag imtheacht ódheas, agus cé
bhí ’n-a cheann ortha. Do bhailigh sé é féin amach ó’n lucht leanamhna
chómh tapaidh agus d’ fhéad sé é gan aon droch amhras a tharang air
féin. Chómh luath agus bhí sé bailighthe uatha thug sé aghaidh soir
óthuaidh, agus níor bh’fhada go raibh sé ag caint le Bruadar. Ní
baoghal gur ag triall ar Mhaolmhórdha a chuaidh sé chun a innsint dó
go raibh buidhean fear imthighthe ódheas chun a thíre do sgrios. Dá
ndeineadh, b’fhéidir go ngluaiseóch’ Maolmórdha ódheas chun a thíre
do chosaint, agus do lagóch’ san mór-shluagh na Lochlanach i gcóir an
chatha. Ag triall ar Bhruadar a thug sé aghaidh.

“Is maith a dheinis é, a mhic ó!” arsa Bruadar leis. “Tá súil agam
ná faghaidh rígh Laighean amach go bhfuil san ar siúbhal ’n-a thír.
D’imtheóch’ sé uainn láithreach agus ní oirfeadh dúinn sgaramhaint le
h-oiread agus aon fhear amháin. Tá an sgéal céadna díreach anso sa
leitir seo agam ó d’ mháthair, pé cuma n-a bhfuair sí amach é. Deir
sí gur ceart dúinn an cath do troid láithreach sar an mbeidh uain ag
Donchadh ar theacht thar n-ais.”

“Isé mo thuairim-se, a rígh,” arsa Amhlaoibh, “go mbeidh easnamh
níos mó ’ná easnamh Dhonchadh agus a bhuidhne ar an Árdrígh nuair a
thiocfaidh an cath.”

“Cad é an t-easnamh eile a dh’fhéadfadh a bheith air?” arsa Bruadar.

“Tá rígh cúige éigin ag déanamh a dhíchil chun a chur fhiachaint ar
chuid des na ríghthibh eile tarang siar ó Bhrian agus ó Dhál gCais
nuair a thusnóchaidh an cath,” arsa Amhlaoibh.

“Dar so ’s súd ach má deintear san beidh an cath ar ár dtoil féin
againn!” arsa Bruadar. “An dóich leat,” ar seisean, “an bhfuil ag
eirighe leis an rígh cúige sin?”

“Do réir mar airigheas an chaint,” arsa Amhlaoibh, “do bheartuigheas go
raibh ag eirighe leis maith go leór.”

“Ó, is maith é sin!” arsa Bruadar. “Imthigh, a laogh,” ar seisean,
“agus cuir chúgham an draoi.”

Fear ab eadh Bruadar a dhein, i dtusach a bheatha, an rud céadna
díreach a dhein Amhlaoibh nuair a bhí sé i n-Inis Cathaigh. Do ghlac
sé an Creideamh, agus ansan do ghlac sé na h-Úird i dtreó gur deineadh
deacon dé. Dhá dheacon ab eadh é féin agus Amhlaoibh. Ansan níor lean
Bruadar de’n Chreideamh. Do shéan sé é agus chaith sé uaidh é, díreach
mar a dhein Amhlaoibh. Nuair a chaith sé uaidh an Creideamh d’ iompuigh
sé ar dhiablaidheacht agus ar dhraoidheacht agus ar dheamhanaibh agus
ar phiseógaibh, agus ar an uile shaghas deismireachta de’n tsórd san,
i dtreó go ndeirtí go raibh ar a chumas a lán neithe iongantacha do
dhéanamh le cómhacht deamhan.

Tháinig an draoi. D’inis Bruadar dó conus mar a bhí cuid de shluagh
Bhriain imthighthe amach ag creachadh Cúige Laighean, agus conus mar a
bhí cuid des na ríghthibh ag iompáil i gcoinnibh Bhriain.

“Agus anois,” ar seisean leis an ndraoi, “cad í do chómhairle dhom?
Is mise, mar is eól duit, is fear cinn riain ar an mór-shluagh so. Is
agam atá lá an chatha do cheapadh. Dá dtugainn an t-órdú’ anois,” ar
seisean, “bheimís ollamh chun an chatha do thusnú’ go moch ar maidin Dé
h-Aoine. Cad deirir liom?”

Do stad an draoi ar feadh tamail. Tar éis machtnaimh do labhair sé.

“Má troidtear an cath so Dé h-Aoine,” ar seisean, “tuitfidh Brian. Má
troidtear an cath aon lá eile tuitfidh sibh-se go léir.”

Nuair a bhí an méid sin ráidhte aige d’iompuigh sé ar a sháil agus
d’imthigh sé chun a chábáin féin.

Do stad an bheirt, Bruadar agus Amhlaoibh, ag feuchaint ’n-a dhiaigh.
Nuair a bhí sé imthighthe as a radharc do labhair Bruadar.

“Tuigim é,” ar seisean. “Má throidimíd Dé h-Aoine beidh Donchadh gan
filleadh agus beidh an rígh cúige seo a deirir-se i n-earaid le Brian.
Má fantar níos sia gan an cath do throid beidh Maolmórdha imthighthe
chun a chúige do chosaint, beidh Donchadh tagaithe thar n-ais agus na
creacha aige. Chífidh an rígh cúige seo a deirir-se an dá nídh sin,
Maolmórdha imthighthe agus Donchadh tagaithe agus na creacha aige,
agus luighfidh sé isteach i n’ inead féin sa chath. Ansan beidh Brian
ró láidir dúinn go léir. Siné brígh na cainte sin adúbhairt an draoi.
Ní foláir an focal do chur amach anois ameasg na slógh so go léir go
bhfuil an cath le tusnú’ ar maidin Dé h-Aoine.”

Do cuireadh amach an focal. Do h-innseadh, leis, do’n mhór-shluagh
go léir, an focal adúbhairt draoi Bhruadair, dá dtroidtí an cath Dé
h-Aoine go dtuitfeadh Brian, ach dá bhfágtí gan troid é níba shia ’ná
go h-Aoine go dtuitfeadh na Lochlanaigh agus a lucht conganta go léir.
Do thuig an mhór-shluagh as san dá dtroidtí an cath Dé h-Aoine a bhí
chúghainn go mbéadh an buadh ag na Lochlanaigh.

D’á bhrígh sin, chómh luath agus fuaradar an focal thusnuighdar go
léir ar iad féin d’ ollamhughadh i gcóir an chatha. Ní raibh puínn
thar ocht n-uaire a’s dachad acu an uair sin chun an ollmhucháin a
dhéanamh. Níor bheag leó an méid sin aimsire. D’á luathacht a troidfí
an cath dob’ eadh b’fhearr é, dar leó. Bhíodar deimhnightheach go
mbuadhfaidís. Bhítheas tar éis a chur ’n-a luighe ortha go daingean
ná raibh ag Brian de mhór-shluagh ach sloigisg a bhí níba thugtha go
mór chun iompáil ar a chéile ná mar a bhíodar chun troda dhéanamh le
namhaidh. Go raibh cuid des na ríghthibh cúige agus ná rabhdar ach
ag feitheamh leis an gcath do thusnughadh chun druim lámha thabhairt
le Brian agus é féin agus Clann Chais do thréigean. Go raibh cúis a
ndóthin agá lán acu chuige sin, mar go raibh lámh Bhriain ana dhian
ortha, agus d’á dhéine a bhí lámh Bhriain ortha gur thuigeadar go
mbéadh lámh Mhurchadh níba sheacht ndéine ortha nuair a thiocfaidís
fúithi. Nuair a thusnóch’ an cath gur bh’ eadh do chífí an neamhghus a
bhí i gcómhacht Bhriain, d’á mhéid leatha a bhí faoi agus d’á aoirde
cáil a bhí air. Ach pé breith a bhéadh aige ar bhuachtaint sa chath dá
mbéadh an dá shluagh mar a chéile i dtaobh arm, ná raibh aon bhreith
i n-aon chor aige ar bhuachtaint nuair a bhí an deich gcéad fear ins
na h-éidíbh práis ag na Lochlanaigh. Go siúbhlóch’ an deich gcéad
fear san rómpa tré mhór-shluagh Bhriain agus go ngeóbhdís de chosaibh
ionta. D’á luathacht, d’á bhrígh sin, a troidfí an cath dob’ eadh b’
fhearr é, dar leó, mar b’ shin mar ba thúisge a dh’ fhéadfaidís iad
féin do leathadh isteach ar mhachairibh breaghtha míne na h-Éirean agus
seilbh a ghlacadh ionta. Bhí fonn agus flosg agus giodam agus meanamna
agus mórchroídhe, d’á bhrígh sin, ortha féin agus ar a mnáibh, agus
fuadar an domhain fútha, nuair a rith an focal mór-thímpal eatartha
go dtroidfí an cath ar maidin Dé h-Aoine a bhí chúghainn. Níor chodail
aoinne acu an chuid eile de’n oídhche sin, bhí a leithéid sin d’
fhothram agus de ghleó ar siúbhal ó cheann ceann de’n longphort.

Níor bh’fhada go bhfuaradh amach i longphort Bhriain cad a bhí ar
siúbhal, agus cad fé ndeár an gleó agus an fothram. Bhí Caoilte agus
a ghiollaí turais anso agus ansúd, fé cheilt, ameasg na Lochlanach.
Thugadar leó ag triall ar mhór-shluagh Bhriain tuairisg cruinn ar
an ollmhúchán. Thusnuigh na Gaedhil ar iad féin d’ ollamhughadh
láithreach. Bhí an t-ollmhúchán ar siúbhal go tréan sa dá longphort
i ndeire na h-oídhche sin agus i gcaitheamh an lae amáirigh, agus i
gcaitheamh na cod’ eile de’n aimsir as san go h-Aoine.



CAIBIDIOL XII.

DAOINE CIALLMHARA AG FEUCHAINT RÓMPA AMACH.


Dá mhéid a bhí deimhne ag Bruadar agus ag Amhlaoibh, agus ag an gcuid
eile acu, ar bhuachtaint sa mhór-chath a bhí ag teacht, iseadh ba mhó
a bhíodar ag feuchaint rómpa amach agus ag cuimhneamh ar na neithibh a
dhéanfaidís tar éis an chatha.

Do labhair Amhlaoibh le Bruadar.

“A leithéid seo, a rígh,” ar seisean. “Is tusa a bheidh i
n-Árdrígheacht na h-Éirean tar éis an chatha so.”

“B’fhéidir é,” arsa Bruadar, “ach cá bh’fhios duit-se sin?”

“Táim deimhnightheach dé,” arsa Amhlaoibh. “Do gheall Sitric duit
go dtabharfadh sé mo mháthair duit. Ní foláir dó an gheallamhaint
sin do sheasamh. Ansan, an t-é go mbeidh an Árdrígan aige beidh an
Árdrígheacht aige.”

“Mheasas,” arsa Bruadar, “gur chun na h-Árdrígheachta thabhairt do
Shitric a tusnuigheadh an obair seo ar dtúis.”

“Mheasas-sa, leis, é,” arsa Amhlaoibh, “ach measaim rud eile anois.
Chím atharughadh ar aigne mo mháthar ó thusnuigh na slóighte móra so ar
chruinniú’ fé n-a súil. Ní déarfainn ná go bhfuil fhios agat féin, a
rígh, gur duit a tabharfar an Árdrígheacht, agus nách indiu ná indé do
thusnuighis ar a fhios a bheith agat.”

“Nár gealladh Árdrígan agus Árdrígheacht do’n Iarla?” arsa Bruadar.

“Ní ceist ag lorg eóluis í sin, a rígh,” arsa Amhlaoibh. “Tá freagra na
ceiste sin agat féin cheana agus ní gádh dhómh-sa í fhreagairt duit.”

“Is fíor, a mhic ó,” arsa Bruadar, “ach cad ’tá uait? Tá fhios agam
go dteastuighean uait nídh éigin a dh’iaraidh orm nuair a bhéad am’
Árdrígh, agus gur maith leat an nídh sin do chur i n-áirighthe dhuit
féin roim ré.”

“Siné díreach a theastuighean uaim, a rígh,” arsa Amhlaoibh.

“Tá go maith. Comáin leat. Ach ba dhóich liom, ó ’tá fhios agat anois
cé h-é thu, go dtuigfeá ad’ aigne ná fuil aon ghádh leis an gcur i
n-áirighthe roim ré. Ach comáin leat;” arsa Bruadar.

“Nuair a bhíos-sa i n-Inis Cathaigh,” arsa Amhlaoibh, “chuireas aithne
ann ar mhac do Thadhg Mhór ua Chealla. Tá aithne agat ar Thadhg Mhór ua
Chealla.”

“Tá. An fear so adeirtear atá níos treise agus níos cródha ’ná Murchadh
féin,” arsa Bruadar.

“Siné é,” arsa Amhlaoibh. “Chuireas aithne ar a mhac. Buachail bocht
símplidhe iseadh é. Ach do chuadhmair ar chuaird óthuaidh go h-Uíbh
Máine, go ríghtheighlach Thaidhg Mhóir. Chonac rígan óg ansan, inghean
do Thadhg Mhór. Niamh a tugtí uirthi. Ní fheacaidh mo dhá shúil
riamh roimis sin, ná ó shin, aon nídh i riocht duine chómh h-áluinn
léi. Mheasas gur bhain a h-áilneacht mo radharc díom. Ach sa n-am
gcéadna, ar an gcéad amharc, do buaileadh isteach am’ aigne go raibh
sí go h-olc. Ní h-í a bhí go h-olc ach mise. Tháinig sí go Ceann Cora
’n-a dhiaigh san chun bheith ag faire ar mo mháthair le h-eagla go
dtabharfadh sí nimh do Bhrian. Chuir mo mháthair aithne uirthi. Bhíos
ag caint le m’ mháthair uair, i gcaitheamh na h-aimsire ’n-a raibh
Brian ar a chuaird rígh. Dúbhairt sí liom go raibh dearmhad mór déanta
agam i dtaobh Niamh. Thuigeas gur bh’ fhíor di é. Do chaitheas a
gheallamhaint di dá n-eirigheadh ár n-obair linn go bpósfainn Niamh.”

“An ndúbhairt sí leat,” arsa Bruadar, “go bpósfadh Niamh thu?”

“Táim féin deimhnightheach, ó’n gcéad amharc úd, go bpósfaidh. Isé
rud atá agam le h-iaraidh ort, nuair a bhéir-se i n-Árdrígheacht na
h-Éirean, go dtabharfair ríghe Conacht dómh-sa agus do Niamh.”

“Ambasa, a mhic ó,” arsa Bruadar, “tabharfad agus fáilte. Tabharfad
ríghe Conacht duit pé ’cu thógfaidh sí thu nó ná tógfaidh.”

I n-áit eile, sa mhór-shluagh chéadna, bhí beirt eile agus iad ag
feuchaint rómpa ar an gcuma gcéadna agus iad ag socarughadh, neithe
go h-áluinn, dar leó. B’iad beirt iad san ’ná Maolmórdha agus Sitric.
Níor ró fhuiriste do Shitric neithe do shocarughadh i gcómhairle le
Maolmórdha, mar fear ró bhaoth, ró bhéalsgaoilte, ab eadh Maolmórdha,
agus ní féadfaí aon eólus a thabhairt dó ach eólus nar mhiste a leigint
amach.

“Is dócha, a rígh,” arsa Sitric le Maolmórdha, “ná fuil aon teip ná go
mbuadhfaimíd sa chath so atá le troid Dé h-Aoine.”

“Ní’l, a mhic ó,” arsa Maolmórdha. “Ní fhéadfadh a bheith. Chuirfeadh
an deich gcéad fear so ins na h-éidíbh práis i n-áirighthe dhúinn é dá
mba ná béadh aon nídh eile chun é chur i n-áirighthe dhúinn. Ach tá
a lán neithe chun é chur i n-áirighthe dhúinn. Airighim-se go bhfuil
socair ag M’lsheachlainn Mór ar tharang siar ó’n gcath chómh luath agus
thusnóchaidh an cath. Ní h-aon iongnadh i n-aon chor go mbéadh socair
aige ar a leithéid.”

“Agus cad ’n-a thaobh nár fhan sé thiar sa bhaile agus gan teacht i
n-aon chor, fé mar a dh’ fhan tuille acu?” arsa Sitric.

“D’fhanfadh, leis, ach go bhfuil socair aige ar níos mó díobhála
dhéanamh do Bhrian ’ná mar a dhéanfadh sé dhó dá bhfanadh sé thiar sa
bhaile,” arsa Maolmórdha.

“Agus cad é an díobháil eile atá beartuighthe aige a dhéanamh?” arsa
Sitric.

“Tá sé ag brath air go mbéarfaidh sé leis as an gcath beirt nó triúr
eile des na ríghthibh atá dílis fós do Bhrian. Ní fhéadfadh rígh na
nDéiseach aon ghrádh ró mhór a bheith aige do Bhrian; ná rígh Ua
n-Eachac Múmhan; ná tuille acu,” arsa Maolmórdha.

“Agus cogar, a rígh,” arsa Sitric, “cad is dóich leat a dhéanfaidh mo
mháthair tar éis an chatha?”

“Cad a dhéanfadh sí,” arsa Maolmórdha, “ach an rud atá geallta aici ó
thusach, tusa chur sa n-Árdrígheacht?”

“Mura dtiocfadh aon lucht droch chómhairle chúichi a chuirfeadh suas í
chun a h-aigne d’ atharughadh,” arsa Sitric.

“Cé h-é an droch chómhairleóir a dh’ fhéadfadh í chur suas chun a
h-aigne dh’ atharú’?” arsa Maolmórdha.

“Ní fheadar an domhan, a rígh,” arsa Sitric, “ach tá raint neithe
agam ’á thabhairt fé ndeara le déanaighe agus ba ró mhaith liom do
chómhairle-se dh’ fhághail ’n-a dtaobh. B’fhéidir go bhfuil an éagcóir
agam. Má tá ’sin mar is fearr é. Ach ní dhéanfaidh do chómhairle-se aon
díobháil dom pé ’cu ’tá an éagcóir agam nó ná fuil.”

“Cad tá agat d’á thabhairt fé ndeara?” arsa Maolmórdha.

“Tá so agam ’á thabhairt fé ndeara,” arsa Sitric. “I dtusach na
h-oibre seo is dómh-sa a thugadh sí an chuid ba mhó d’á h-aigne. Am’
chómhairle-se a chuireadh sí gach aon rud, go mór mór na neithe ba mhó
a dheineadh buairt di. Ansan, fé mar a ghluais an aimsir, bhíodh an
triúr againn i n-aonfheacht ins gach cómhairle, mise agus Amhlaoibh
agus í féin. Táim ’á thabhairt fé ndeara le déanaighe gur d’ Amhlaoibh
a thugan sí a h-aigne ar fad. Nuair a chuir sí óthuaidh mé chun a
dh’iaraidh ar Bhruadar teacht agus a neart slógh thabhairt leis,
dubhairt sí liom a gheallamhaint dó, dá mba rud é ná cuirfeadh aon rud
eile fhiachaint air teacht, a gheallamhaint dó go dtabharfainn í féin
dó agus Árdrígheacht na h-Éirean, dá mbeirimís buadh. Mheasas an uair
sin ná raibh ins na geallamhnaibh ach neamhnídh. Is eagal liom anois
nách neamhnídh i n-aon chor iad. Agus is eagal liom go bhfuil ’fhios ag
Amhlaoibh nách neamhnídh iad.”

“Ó ’seadh!” arsa Maolmórdha, “agus go bhfuil Amhlaoibh ag cabhrughadh
le Bruadar sa n-obair!”

“Bhuailis do mhéar air, a rígh,” arsa Sitric.

“Tá go maith, a mhic ó,” arsa Maolmórdha. “Is maith a dheinis an méid
sin a dh’innsint dom. Ná leig aon nídh ort leó. Nuair a bheidh an
ruagairt curtha againn ar shlóightibh Bhriain iompó’míd araon, tusa
agus mise, ar shluagh Bhruadair, agus dísgeó’míd iad. Ansan ní bheidh
aoinne chun teacht idir thusa agus an Árdrígheacht.”

Shocaruighdar an méid sin chun a dtoile go h-áluinn. Nuair a bhí an
socarughadh déanta acu, ámhthach, bhí socarughadh nár bh’é i n’ aigne
féin ag gach duine acu.

“Is agam-sa féin a bheidh an Árdrígheacht i ndeire bára, agus ní
h-agat-sa ná ag Bruadar!” arsa Maolmórdha, i n’ aigne féin.

“Ní h-aon iontaoibh tu, a dhritháir mo mháthar,” arsa Sitric, i
n’ aigne féin. “Ní’l agam,” ar seisean, “ach an úsáid is fearr a
dh’fhéadfad, a dhéanamh díot, agus ansan----mé féin do sheachaint ort
chómh maith agus d’ fhéadfad é!”

Bhí beirt eile i n-áit eile, sa mhór-shluagh, agus bhí caint eatartha,
leis. B’ iad beirt iad san ’ná Cnút agus Anrud, beirt mhac rígh na
h-Ioruaidhe.

“Ar airighis, a dhritháir,” arsa Cnút, “cé ’tá le bheith i n’ Árdrígh
ar Éirinn i ndiaigh an chatha so a troidfear Dé h-Aoine?”

“D’ airigheas a lán ráflaí,” arsa Anrud, “ach ní fheadar an ceart puínn
suime chur ionta. D’airigheas ar dtúis gur do Bhruadar a tabharfaí an
Árdrígheacht agus an Árdrígan. D’airigheas ansan gur do Shitric, rígh
Lochlanach Átha Cliath, a tabharfaí an Árdrígheacht. Ach tá muintir
an Iarla deimhnightheach gur b’é an t-Iarla a bheidh i n’Árdrígh; gur
gheall Sitric an Árdrígheacht agus an Árdrígan i n-aonfheacht dó.”

“Tá an sgéal go léir cruinn agat,” arsa Cnút. “Is léir, as na ráflaíbh
sin ná fuiltear socair i gceart ar cé aige go mbeidh an Árdrígheacht.”

“Is fíor san, a dhritháir,” arsa Anrud, “ach cad é sin dúinne cé ’cu
atáthar socair air nó ná fuiltear?”

“Is mórán neithe dhúinn é,” arsa Cnút. “Ar thánamair-ne anso, sinn
féin agus ár mór-shluagh, tar éis mórán costais do chur ar ár dtír
féin, treasna faraigí fuara, chun ár n-anama dh’ imirt i bhfriothghuin
chatha, i gcoinnibh Bhriain agus Dál gCais, i dtreó go bhfaghadh
Bruadar Árdrígheacht agus Árdrígan?”

“Ní mheasaim gur chuige sin a thánamair,” arsa Anrud.

“Ar thánamair i dtreó go bhfaghadh an t-Iarla iad?” arsa Cnút.

“Ní mheasaim gur thánamair,” arsa Anrud.

“Ar thánamair chun Árdrígh dhéanamh de Shitric?” arsa Cnút.

“Ní mheasaim é,” arsa Anrud. “Ní cneasta an fheuchaint a thabharfadh
ár n-athair orainn nuair a raighmís abhaile dá mba ná béadh de bhár ár
gcuarda againn ach Árdrígh dhéanamh de Shitric,” ar seisean. “Ach cad
’tá beartuighthe agat?”

“Neósfad-sa san duit,” arsa Cnút. “Tá sé daingean am’ aigne, chómh
luath agus bheidh buaidhte againn ar mhór-shluagh Bhriain go
n-eireóchaid na ríghthe seo go léir chun a chéile agus go mbeidh sé
’n-a chogadh dhearg eatartha. Leigimís dóibh a chéile do dhísgiughadh,
agus ansan bíodh Éire againn féin!”

“Is maith an chómhairle í,” arsa Anrud. “Nuair a bheidh Éire againn
féin tiocfaidh m’ athair anall agus déanfaimíd Árdrígh dhé.”

“Thar a bhfeacaís riamh!” arsa Cnút.

Níor chodail an bheirt sin puínn an oídhche sin ach ag socarughadh an
sgéil sin, agus shocaruighdar é chun a dtoile go h-áluinn.



CAIBIDIOL XIII.

ROSG CATHA BHRIAIN.


Ar eirighe lae ar maidin Dé h-Aoine, ar maidin Aoine an Chéasta, bhí
Béibionn agus Gormfhlaith thuas i mbara ríghtheighlaigh Shitric i n-Áth
Cliath, agus iad ag feuchaint anonn treasna an chuain ar na línte fada
cábán. Chonacadar na slóighte go léir ag gluaiseacht amach agus ’ghá
gcur féin i n-eagar. Níor bh’ fhada go bhfeacadar na h-íodhna fada ’ghá
riaradh féin, fan na trágha, lasmuich des na cábánaibh.

Chonacadar lasmuich airís, abhfad amach, ar aghaidh na Lochlanach
anonn, íodhna eile ’ghá gcur féin i n-eagar, agus do thuig an bheirt
rígan go raibh na h-íodhna amuich chómh fada, chómh líonmhar, chómh
láidir ar gach aon tsaghas cuma, le h-íodhnaibh na Lochlanach.

“Ní mheasaim go bhfuil puínn sa mbreis ag aon taobh acu ar a chéile i
dtaobh nirt slógh,” arsa Béibionn.

“Ní líonmhaire a dheinean neart i gcómhnuíghe,” arsa Gormfhlaith, “ná
ní h-é a bheirean buadh.”

“Is fíor,” arsa Béibionn. “Dá bhfeicinn-se m’ athair agus Murchadh
agus Dál gCais i láthair catha agus a dtrí n-oiread nirt slógh ’n-a
gcoinnibh ní bhéadh aon eagal orm ná go mbéadh an buadh acu.”

“Fan leat go fóil,” arsa Gormfhlaith, “go bhfeicir lucht na n-éidí
práis úd thall ag tabhairt aghaidh ortha. Ansan iseadh chífir cad a
dhéanfaidh Murchadh agus Clann Chais.”

“Is fíor!” arsa Béibionn.

Bhí na h-íodhna catha, ó gach taobh, ag teacht fé dhéin a chéile. Bhí
na Lochlanaigh ag gluaiseacht go h-ana réidh. D’órduigh na ríghthe agus
na taoiseacha dhóibh siúbhal go réidh i dtreó ná béadh saothar ortha
nuair a thiocfaidís lámh le láimh agus ucht le h-ucht leis an namhaid.
Bhí íodhna na nGaedhal, leis, ag teacht go réidh agus go stuamdha.

Do h-órduigheadh dos na Gaedhlaibh stad. Do stadadar.

Nuair a bhíodar ’n-a stad tháinig an t-Árdrígh amach os a gcómhair
agus é ar muin capail agus beirt fhear ag ceann an chapail agus greim
acu ar an sriain. Bhí a chlaidheamh nocht anáirde ag an Árdrígh, ’n-a
láimh dheis, an claidheamh a bhí tar éis rian a bhéil do chur ar
Lochlanachaibh ins gach aon pháirt de’n Mhumhain agus ins gach aon
pháirt d’Éirinn. D’ aithin an tsluagh go léir an claidheamh san, agus
nuair a chonacadar anáirde é thugadar trí gártha molta dó féin agus
do’n Árdrígh. Le linn na ngártha san a thabhairt dóibh d’ árduigh gach
fear a chlaidheamh féin. Bhí an ghrian díreach ag eirighe. Do thaithn
solus na gréine ar na claidhmhtibh go léir agus iad anáirde, i dtreó
gur mheas Béibionn agus Gormfhlaith go raibh slóighte Bhriain tré
theine.

Do thóg Brian anáirde, ’n-a láimh chlé, an Chrois Chéasta agus íomhágh
an tSlánuightheóra uirthi. Ansan do cuireadh an capal ag siubhal go
réidh, fan na n-íodhna, ar aghaidh na slógh amach, agus do labhair an
t-Árdrígh mar seo:--

“A Chlanna Gaedhal, a ríogra Éirean, táimíd go léir le tamal maith
’ghár n-ollamhughadh féin i gcóir an lae seo. Tá aon nídh amháin socair
againn agus measaim gur fearr d’ ollamhughadh é ’ná aon ollamhughadh
eile atá déanta againn. Tá socair ag gach fear againn gur b’é an lá
indiu lá a bháis féin pé taobh ar a mbeidh buadh. Má’s ag ár namhaid a
bheidh buadh ní bheidh a smacht orainne, mar ní bheimíd beó acu chuige.
Má’s againne a bheidh buadh an lae seo bíodh a thoradh ag an muintir
atá i n-ár ndiaigh sa bhaile.

“An t-é go bhfuil socair i n’ aigne aige ar bhás d’fhághail sa chath so
atá le troid againn ní baoghal go n-iompóchaidh sé ó’n gcath. Dá mba ná
béadh aon nídh eile chun buadh do chur i n-áirighthe dhúinn, cuirfidh
san i n-airighthe dhúinn é. Dá mbéadh fhios ag an namhaid go bhfuil ár
n-aigne socair mar sin againne ní ró mhór an misneach a bhéadh anois
ortha. Gheóbhaid siad amach ar ball é.”

Do labhair sé focal fé leith le gach rígh agus le gach cineil fé mar
a tháinig sé ar a n-aghaidh amach, focal éigin a chuir a n-uaisleacht
féin agus a gcródhacht i gcuimhne dhóibh, agus conus mar a bhí Dia agus
daoine ag faire ar an gcuma ’n-a ndéanfaidís gníomh an lae a bhí rómpa.
Nuair a tháinig sé ar aghaidh Dál gCais, dúbhairt sé:--

“A Chlann Chais, a shliocht ríoga! A mhuintir na n-arm ngéar agus na
gcruadh-lámh, nár staon agus nár stríoc do namhaid fós riamh, i gcath
d’á thruime, i n-éigin d’á ghéire, i spéirlinn d’á dhéine, mo sheasamh
indiu oraibh!”

Ansan d’ árduigh sé a ghlór agus do sheinn a ghuth mar a sheinnfeadh
fuaim adhairce, i dtreó gur h-airigheadh agus gur tuigeadh an uile
fhocal uaidh ó cheann ceann de’n mhór-shluagh:--

“Feuch ansúd iad!” ar seisean, ag síneadh a chlaidhimh i dtreó na
Lochlanach, “cruinnighthe cnuasta os bhúr gcómhair. Tá rian bhúr lámh
go daingean cheana ortha. Ní thugan san ciall dóibh. Is minic le
fiche bliain a chuireabhair-se anaithe agus teitheadh agus ár agus
dearg-ruathar ortha, ar fuid réidhthe agus gleannta agus machairí
Éirean. Is mór d’á gcuid fola agus feóla atá ag cur geamhair agus féir
ghlais ag fás i n-Éirinn indiu. Go dtí so ba chuma iad nó cormhíola;
d’á mhéid a marbhuightí dhíobh ní samhluightí easnamh ná laighead
ortha. Is fada sinn cráidhte acu, iad ag faire ar ár gcuantaibh agus
ar ár mbailtibh puirt, ag preabadh chughainn isteach nuair ná bíodh
coinne leó, ag braduíol agus ag sgiobadh agus ag cosgar. Is minic a
leigeadh as iad agus croch tuillte acu. B’é a mbuidhchas teacht airís
agus feall níba mheasa do dhéanamh. An fada a cuirfear suas leis an
obair sin? Is dócha gur dóich leó go leigfear as indiu iad mar a
leigeadh chómh minic cheana. Bíodh san de dhearmhad ortha, a chlann
ó! Ná téidheadh fear innste sgéil abhaile dhíobh! Níor cuireadh fios
ortha. Do thánadar uatha féin. Is minic a dúbhradh leó go dtiocfaidís
agus ná h-imtheóchaidís. Deintear deimhin indiu dé dhóibh. An amhlaidh
a cheapadar ná raibh aoinne ’n-a chómhnuighe ar an oileán so? Má
deineadar dearmhad bíodh ortha féin anois.

“Tá aon mhaith amháin sa dearmhad atá déanta acu. Do thánadar go léir.
Feuchaidh, a chlann ó, feuch an tsloigisg sin. Tá ’an chráin ’s a h-ál
go léir’ ansan agaibh. Tá a bhfuil beó de chlannaibh Lochlan ansan
agaibh. Táid siad bailighthe ansan agaibh ó Bhreatain agus ó Shasana,
ó Albain agus adtuaidh ó-s na h-oileánaibh, anall ó Mhanain agus anoir
ó chríochaibh Danmarg agus ó riasgaibh na h-Ioruaidhe. Ní’l a thuille
’n-a ndiaigh sa bhaile gur fiú iad d’áireamh. Múchaidh an satha san
indiu, agus tá deire le réim Lochlan go bráth na breithe!”

Le n-a linn sin do chonacadar go léir M’lsheachlainn agus a dheich
gcéad fear ag imtheacht as a n-inead. Dúbhairt Brian:--

“Chím cuid agaibh ag amharc anonn treasna na páirce sin. Ní maith an
radharc atá le feisgint ann. Is mairg do Mh’lsheachlainn, díreach
mar is mairg do Mhac Giolla Pádraig agus d’á Laighnibh, caismirt an
lae indiu do sheachnadh. Déanfar gníomh an lae indiu gan a gcabhair.
Béarfar buadh an lae indiu os cómhair a súl agus gan iad páirteach ann.
Beidh san de mhasla agus de ghuith ar a gclú agus ar a gcáil an dá lá
’s an fhaid a bheidh grian ar spéir agus daoine ar talamh.

“Tá cuid d’ár muintir féin amuich uainn. Ná bac san. Tá oiread againn
anso agus shocaróchaidh cúntas leis an sloigisg sin thall. Is cúntas
fada é. Is mithid é shocarughadh. Anois an t-amh chun é shocarughadh.
Isiad ár namhaid iad. Isiad namhaid ár gCreidimh iad. Tá rian na teine
ar eaglaisíbh agus ar mhainistríbh Éirean ’n-a ndiaigh. Beidh lámh Dé
linn ’ghá dhíoghalt san indiu ortha.

“Cad é an lá é seo indiu againn? Indiu an Aoine. Is í Aoine an Chéasda
féin í,” agus d’árduigh sé an Chrois Chéasda i radharc an tslóigh go
léir. “I gcuimhneamh an lae indiu,” ar seisean, “iseadh d’fhuiling ár
Slánuightheóir Íosa Críost bás ar chrann na Croise chun an Chreidimh
do chur ar bun. Táimíd-ne anso indiu ag tabhairt aghaidh ar an mbás
chun an Chreidimh do chosnamh. An dóich leat ná go mbeidh lámh
chómhachtach an tSlánuightheóra linn sa ghleó? An dóich leat ná go
mbeidh meanmna ó Dhia indiu i gcroídhe gach fir a thabharfaidh aghaidh
ar an namhaid sin? Beidh; agus má’s anso atá fód ár mbáis beidh bás an
tSlánuightheóra féin mar urúdhas againn air go raghaidh ár n-anam saor
ó’n bhfód so go Flathas na ngrást.”

Ansan d’eirigh a ghlór níob’ aoirde agus níba bhinne:--

“Gabhaidh chúcha, a chlann ó, i n-ainim Dé agus Mhuire. Tugaidh an
faobhar dóibh! Gabhaidh do chosaibh ionta! Ní h-é an chéad uair agaibh
é. Ná téidheadh aon mhac máthar acu beó uaibh. Ná cuiridh suim ’n-a
gcótaibh iarainn. Cótaí troma iseadh iad. Tá aon mhaith amháin ionta;
coimeádfaid siad na fir daoibh-se chun na gceann a bhaint díobh. Do
thánadar chun fanmhaint. Fanaidis, i n-ainim Dé. Tá slígh fé’n bhfód
anso dhóibh. Tugtar dóibh é go fial!”

Ansan do labhair sé le Dál gCais:--

“A chlann ó, a óga mo chroídhe, a chine uasal! Is maith is eól dómh-sa
bhúr ngníomh. Feiceam an gníomh san indiu uaibh, agus geallfad daoibh
go mairfidh a thoradh agus a chlú an fhaid a bheidh uisge ag ruith agus
féar ag fás i n-Éirinn!”

Um an dtaca ’n-a raibh an méid sin cainte déanta ag Brian bhí an
namhaid ag teacht i gcómhngar. Tháinig Tadhg Mór ua Cealla agus
Murchadh agus tuille des na ríghthibh, agus cuireadar fhiachaibh ar
Bhrian dul agus fanmhaint ’n-a chábán, mar go raibh sé ró aosta chun
dul sa chath, agus dá dtuiteadh sé sa chath go gcuirfeadh san misneach
ar an namhaid. Dhein sé rud ortha, agus do cuireadh lucht cosanta
tímpal ar an gcábán.



CAIBIDIOL XIV.

AN CATH.


Um an dtaca ’n-a raibh Brian socair ’n-a chábán agus an lucht cosanta
’n-a thímpal bhí an dá shluagh i ngioracht cúpla péirse dh’á chéile. Do
léim fear mór amach a’ sluagh na Lochlanach agus do labhair sé.

“An bhfuil Dómhnall mac Éimhin anso?” ar seisean.

“Tá sé anso,” arsa Dómhnall ag teacht amach a’ sluagh na nGaedhal.

Thug an bheirt aghaidh ar a chéile. Do bhuail gach fear díobh aon
bhuille amháin ar an bhfear eile agus do thuit an bheirt marbh ar an
bhfód.

Ansan do séideadh na h-adharca ar gach taobh, do rith an dá shluagh
chun a chéile agus do thusnuigh an t-éirleach. Bhí solus na gréine
ag neartughadh agus ní raibh an solus ins na súilibh ar aon tsluagh
acu, mar bhí an ghrian ag taithneamh anoir díreach, ar láimh dheis na
Lochlanach agus ar láimh chlé na nGaedhal. I dtusach an chómhraic ní
raibh puínn des na fearaibh ag tuitim ar aon taobh, mar bhí an chosaint
chómh maith leis an mbualadh. Aon áit sa tímpal ’n-a raibh cnucán ná
árdán bhí mná agus daoine óga anáirde ar na h-árdánaibh ag faire ar an
gcómhrac. Níor mhar a chéile cómhrac an uair sin agus cómhrac anois. Ní
fhéadfadh aoinne dul i n-aon ghaor do chómhrac anois mar gheall ar an
arm teine. An uair sin d’fhéadfadh mná agus mion-daoine teacht achamair
go maith do’n chómhrac. Bhí mná na Lochlanach cruinnighthe ins gach
sórd áite ’n-ar fhéadadar aon radharc a dh’fhághail ar an gcómhrac. Do
chonacadar na claidhmhte d’á gcasadh agus iad ag taithneamh sa ghréin.
Chonacadar gach buille d’á chosaint, le faobhar nó le sgiath, chómh
tiugh agus do thagadh sé. D’ airighdar fuaim na mbuillí ar na sgiathibh
agus sgreadach na bhfaobhar i gcoinnibh a chéile, agus guthana árda
na dtaoiseach ag labhairt leis na fearaibh, agus dranntán na namhad
chun a chéile le linn na mbuillí do bhualadh dhóibh, agus do mheasg na
fuaimeana san ar a chéile ó dhachad míle namhad, i dtreó dá ndúnadh
duine a shúile agus éisteacht leis an ngleic, gur dhóich leis gur
choill mhór a bhí tré theine, agus an lasair ag búirthigh agus an
t-adhmad ag cnagarnaigh le neart na teine.

Do lean an cómhrac ar an gcuma san ar feadh abhfad agus an ghrian ag
druidim suas ar an spéir, agus is go h-ana mhall a bhí sí ag druidim
suas. Ansan do thusnuigh na fir ar thuitim. Bhí saothar agus tuirse ag
teacht ar chuid acu agus bhí an chosaint ag teip.

Maolmórdha agus a Laighneacha isiad a bhí aghaidh ar aghaidh le Dál
gCais agus bhí sluagh mhór des na Lochlanaigh ag cabhrughadh leó.

Nuair a bhíodh tuirse ag teacht ar a namhaid iseadh ba ghnáth le Dál
gCais breis nirt agus breis fuinnimh do theacht ionta. Bhí san ag
teacht ionta an uair sin. Bhí idir Laighneacha agus Lochlanaigh ag
tuitim fé n-a mbuillibh, agus bhí an chuid nár thuit díobh ag dul i
ndiaigh a gcúil, go ríghin. Ba dheacair iad do chur i ndiaigh a gcúil.
Bhí greim maith acu ar an bhfód.

Ach bhí Clann Chais ábalta ar a ngreim a bhogadh ó’n bhfód. Bhí
Murchadh ann agus a dhá chlaidheamh aige, mar ba ghnáth, agus nuair
a thugadh sé aghaidh ar fhear do thuiteadh an fear san gan a thuille
cáirde. Bhí Dúlainn ann agus é chómh tapaidh, chómh marbhuightheach
leis an león. “Fear na mbuillí dtroma,” a thugadh na Lochlanaigh air.
Bhí mac Mhurchadh ann agus an dá chlaidheamh aige, mar a bhíodh agá
athair. Dar leis na Lochlanaigh bhí sé chómh h-olc le n’ athair. Ní
h-aithneófaí ó chéile iad ach gan an fhéasóg a bheith ar an mac.

B’é focal deirineach a dúbhairt Niamh ar maidin le Dúlainn ’ná, “A
Dhúlainn, ná tabhair do cheann leat ó’n gcath so má leigean tú buille i
gceann Chonnla!”

Ní rabhdar abhfad sa cath nuair a chonaic Dúlainn nár ghádh d’ aoinne
ceann Chonnla do chosaint; go raibh a lámh dheas féin ábalta ar a
cheann do chosaint go feilimionta. Agus ar nós Clainne Chais go léir,
is ag dul i bhfuinneamhlacht a bhí a chroídhe agus a ghéaga fé mar a
bhí an cath ag dul i ndéine. Bhí an namhaid ag dul i ndiaigh a gcúil,
agus iad ag tuitim, agus Dál gCais ag brúth ortha agus ’ghá leagadh;
agus bhí an ghrian ag druidim suas ar an spéir, go mall. Bhí an ghaoth
anoir agus í go maith láidir, ionfhuar, anamamhail, agus ba mhór an
tairbhthe an méid sin dos na fearaibh, ar gach taobh, mar bhí allus
ag teacht ortha agus teas an chómhraic ag cúr ortha, go mór mór ar an
gcuid acu ná raibh taithighe ró mhaith acu ar an saghas san oibre. Níor
ghoill teas an chómhraic puínn ar Dhál gCais. Do cruadhadh iad go maith
leis an ngleacaidheacht a bhíodh ar siúbhal coitchianta i gCeann Cora.
Nuair a bhíodar sa mhór-chath is amhlaidh a bhíodar ar nós an chapail
ráis n-a mbíon an fholuigheacht ann. Nuair ba dhóich le duine gur
cheart tuirse bheith ag teacht air is amhlaidh a bhíon buile nirt agus
misnigh agus fuinnimh ag teacht ann.

Bhí cuid des na Lochlanaigh a bhí ar an gcuma gcéadna, agus ba ró
dheacair iad do chur i ndiaigh a gcúil. Ach bhíodar ag druidim siar
agus bhí Dál gCais ag brúth ortha go dian. Bhí Maolmórdha ag déanamh
a dhíchil chun iad do choimeád gan dul siar, ach ní fhéadadh sé é.
Thugadh sé aire mhaith, ámhthach, gan teacht aghaidh ar aghaidh le
Murchadh ná le Dúlainn. Mheasadh sé go bhfeiceadh sé dhá Mhurchadh ann,
an Murchadh go raibh an fhéasóg air agus an Murchadh ná raibh, agus
go raibh an Murchadh ná raibh an fhéasóg air chómh contabharthach de
theangabhálaidhe leis an Murchadh go raibh.

An fhaid a bhí san mar sin sa cheann san de’n chath, bhí neithe ar
a mhalairt de chuma sa cheann eile. Bhí Lochlanaigh Átha Cliath agus
an deich gcéad fear ó’n Ioruaidh go raibh na h-éidí práis ortha i
gcoinnibh na Muímhneach eile (lasmuich de Dhál gCais), agus bhí lucht
na n-éidí práis ag brúth na nGaedhal rómpa agus ’ghá marbhughadh go
tiugh. Ba mhó go mór an t-éirleach a bhí ag lucht na n-éidí práis ’á
dhéanamh ar Ghaedhlaibh an chinn sin de’n chath ’ná mar a bhí ag Dál
gCais ’á dhéanamh ar Lochlanaigh an chinn eile. Bhí Bruadar ar tusach
ar lucht na n-éidí, agus bhí na Muímhnigh ag tuitim ’n-a srathanaibh
ins gach treó ’n-a dtugadh sé aghaidh.

Bhí Béibionn agus Gormfhlaith thuas ar bara ríghtheighlaigh Shitric
agus iad ag feuchaint ar an éirleach a bhí ag lucht na n-éidí ’á
dhéanamh ar na Muímhneachaibh.

“Is maith na buanaidhthe iad san, a Bhéibionn!” arsa Gormfhlaith. “Táid
siad ag leagadh an arbhair go tiugh. Beidh uathbhás oibre déanta acu i
gcóir na h-oídhche.”

“Tá an lá óg fós, a Árdrígan,” arsa Béibionn. “Is ’mó cor a
dh’fhéadfadh an saoghal a chur dé ’dir seo agus an oídhche.”

Chonaic Murchadh conus a bhí lucht na n-éidí ag marbhughadh na
Muímhneach rómpa. D’fheuch sé ’n-a thímpal. Ní raibh Caoilte abhfad
uaidh.

“Téanam, a Chaoilte,” ar seisean. “Ní mór cosg do chur leó súd thiar.
Beir ar do thuaigh agus lean mé. Déin-se an rud céadna,” ar seisean le
Dúlainn. “Agus tusa, a mhic,” ar seisean le Connla. “Seasuigheadh an
chuid eile an fód anso.”

D’imthigh an ceathrar siar as an gcath agus siúd siar ódheas iad chun
na h-áite ’n-a raibh lucht na n-éidí agus iad ag marbhughadh rómpa.

“An tuagh! An tuagh! An tuagh, a fheara!” arsa Murchadh.

Le n-a linn sin do léim sé chun Lochlanaigh mhóir a bhí ag déanamh
éirligh agus ná téidheadh aon bhuille chlaidheamh i bhfeidhm air. Dhein
Murchadh dhá leath d’á cheann, idir phrás agus cloigean, le buille
thuaigh. Bhí na tuaghana go léir anáirde láithreach. Ansan iseadh do
chonacthas an obair.

“Tugtar sleagh dhom!” arsa Murchadh.

Do tugadh. Thug sé sádh d’fhear mhór eile de lucht na n-éidí. Do rith
an tsleagh tríd an éide mar a ruithfeadh snáthad tré bhréid, agus do
thuit an fear. Ansan iseadh do fíoradh an focal adúbhairt Brian ar
maidin. “Ná cuiridh suim ’n-a gcótaíbh iarainn,” ar seisean. “Cótaí
troma iseadh iad.” Chuimhnigh gach aoinne ar an bhfocal. Do sheasaimh
na Muímhnigh an fód. D’oibrighdar an tuagh agus an tsleagh. Níor
bh’fada go raibh lucht na n-éidí ag tuitim go tiugh. Níor chuadar i
ndiaigh a gcúil mar ní ró mhaith a dh’fhéadfaidís é. Bhí tuirse agus
allus ortha, agus bhí an éide ró throm. Níor dheineadar ach seasamh
agus iad féin a chosaint chómh maith agus dob’ fhéidir leó é. Níor ró
mhaith a dh’fhéadadar iad féin a chosaint, mar bhí an bhuile agus an
fhearg ar na Muímhneachaibh nuair a fuaradar go raibh ar a gcumas na
h-éidí uathbhásacha san do ghearadh le tuaigh nó do shádh le sleagh
chómh saoráideach. Níor thuit puínn eile des na Muímhneachaibh an
uair sin, agus do chosain lucht na n-éidí iad féin maith go leór. Do
coireadh iad, ámhthach, agus fé mar a coirtí iad ní fhéadaidís aon
chosaint a dhéanamh ortha féin, agus ansan do marbhuightí iad.

Do lean an cómhrac, gan stad gan staonadh, ó cheann ceann de pháirc an
chatha. Na h-Éireanaigh lán cheapaithe, fé mar a bhí socair go daingean
acu abhfad roim ré, ar bhás a dh’fhághail sa chath san, pé taobh ar a
mbéadh buadh an chatha. Iongnadh agus alltacht ar na Lochlanaigh go
léir, idir ríghthe agus daoine, a rádh go raibh a leithéid de sheasamh
ag na Gaedhil ’á dhéanamh. “Má seasuightear i n-ár gcoinnibh puínn eile
aimsire ar an gcuma so buadhfar orainn!” a deiridís le n-a chéile,
agus iongnadh a gcroídhe ortha. Ghéaruighdar sa chómhrac, mar ’dh eadh
go sguabfaidís na Gaedhil rómpa. Do chaitheadar iad féin i gcoinnibh
na nGaedhal díreach mar a chaithean an fharaige í féin i gcoinnibh
na caraige lá gaoithe. Ní raibh aon mhaith dhóibh ann. Do sheasaimh
Clanna Gaedhal ’n-a gcoinnibh díreach mar a sheasuighean an charaig i
gcoinnibh uisge na faraige.

Thug na Lochlanaigh nídh eile fé ndeara. Thugadar fé ndeara ná raibh
blúire eagla roimis an mbás ag na h-Éireanaigh, ná aon dothal acu
roimis an mbás. I ndiaigh ar ndiaigh do chuaidh ’n-a luighe ar aigne
na Lochlanach ná raibh aon tsúil go n-iompóchadh na h-Éireanaigh ó’n
gcath. Go seasóchaidís an fód an fhaid a bheidís beó, agus gur le
h-áthas a ghlacfaidís bás.

Níor bh’fhéidir leis na Lochlanaigh an nídh sin do thuisgint. Do
thuigfidís é, b’fhéidir, dá mbéadh ’fhios acu cad é an socarughadh
aigne a bhí déanta ag na Gaedhlaibh abhfad sar a dtáinig lá an chatha
san; do thuigfidís é dá mbéadh ’fhios acu go raibh Naomh Ídhbirt an
Aifrinn d’á dhéanamh chun Dé, ó thainig an chéad leus de sholus an lae
an mhaidion san, ins gach eaglais agus ins gach mainistir i n-Éirinn.
Do thuigfidís é dá dtuigidís conus mar a bhí sagairt agus manaigh
agus mná riaghalta ar fuid na h-Éirean, i gcaitheamh na maidine sin
agus i gcaitheamh na h-oídhche roim ré, ag briseadh a gcroídhe ’ghá
iaraidh ar Dhia na glóire, tré ímpídhe na Maighdine Muire, agus tré
ímpídhe Phádraig agus Bhríghde agus Cholum Cille, gan buadh an chatha
san do leigint leis na Lochlanaigh. Do thuigfidís é dá mbéadh ’fhios
acu conus mar a bhí an t-Árdrígh aosta, an fear a thaisbeáin an Chrois
Chéasda do’n tsluagh an mhaidion san, an fear a bhí ceapaithe ag Dia
an uair sin chun cómhacht na Lochlanach do bhriseadh agus do chlaoidh
i n-Éirinn, conus mar bhí sé ar a dhá ghlúin, istigh ’n-a chábán, ’ghá
iaraidh go cruaidh ar an Slánuightheóir Gléigeal gan an buadh do
leigint le namhaid an Chreidimh. Ní raibh aon phioc d’ fhios an méid
sin go léir ag na Lochlanaigh, agus d’á bhrígh sin níor thuigeadar cad
fé ndeara dos na Gaedhlaibh a leithéid de sheasamh a dhéanamh sa chath
agus bás do ghlacadh le n-a leithéid d’ áthas.

Do lean an cómhrac gan sos gan staonadh gan lagughadh, agus bhí an
ghrian ag druidim, go ríghin, chun a h-áite ar an spéir i meadhan lae.
Bhí an bualadh agus an t-éirleach cómh-dhian, ba dhóich le duine, ó
cheann ceann de’n mhachaire. Bhí na mná agus na mion-daoine ar na
h-árdánaibh ag faire. Bhí buairt agus eagla ag tusnughadh ar theacht
ar na mnáibh a tháinig ar na loingeas. Ní raibh aon choinne acu go
leanfadh an cath chómh fada, ná go seasóch’ na Gaedhil an fód chómh
daingean. Bhí a lán d’á bhfearaibh féin, agus d’á macaibh, sínte marbh
ar an bpáirc. Bhí ag dul ’n-a luighe ar a n-aigne gur bhaoghal ná raibh
seilbh i dtalamh na h-Éirean le fághail acu chómh saoráideach agus do
mheasadar. Ach do ghluais an cómhrac agus shamhluighdar gur ag dul i
ngéire agus i ndéine agus i dtruime a bhí an chaismirt, agus gan aon
chlódh lagachair ná aon deabhramh géille ar shlóightibh na nGaedhal.
Dá ndúnadh bean acu a súile an uair sin agus éisteacht leis an ngleó,
d’ aireóchadh sí an choill mhór tré theine agus an lasair ag búirthigh
agus an t-adhmad ag cnagarnaigh, agus d’ aireóchadh sí mar a bhéadh
dachad míle fear agus dachad míle tuagh acu agus iad ag gearadh na
gcrann agus ’ghá leagadh!

Bhí na crainn ag tuitim, na crainn bheaga ar dtúis agus ansan na crainn
mhóra, agus ní raibh aon taobh ag déanamh aon ghéille do’n taobh
eile, nó má géilltí beagán ar taobh anois agus airís, do buaidhtí an
beagán san thar n-ais gan puínn ríghnis; agus bhí an ghrian ag druidim
siar. Bhí ceó éigin odhar ag eirighe ó’n machaire, agus bhí an ghaoth
ag séideadh an cheóidh sin os cionn na bhfear a bhí ag troid, agus
isteach fé ’n dtír. Ceó fola ab eadh an ceó san. D’ eirigh, leis, as
an machaire, fuar-bhalaith grána trom, balaith na fola. Bhí an balaith
chómh láidir, chómh trom san go mb’éigean do chuid des na mnáibh a
bhí ar na h-árdánaibh imtheacht. Nuair a chuaidh an balaith sin fútha
d’iompuigh a ngoile, bhí an balaith chómh trom san. Ach níor chuir
faobhar ná fuil, ceó ná balaith, fhiachaint ar lucht an chómhraic
staonadh ó’n gcath ar aon taobh. Chomáineadar leó ag bualadh agus ag
leagadh agus ag tuitim, an duagh agus an saothar agus an cruadhtan ’ghá
dtnáthadh agus an tart ’ghá losgadh, agus an ghrian ag druidim siar, go
ríghin.

Tá tobar breagh fíor-uisge sa mhachaire ar a raibh an cómhrac ar
siúbhal. Deirtear go dtéidheadh na taoisigh Ghaedhlacha chun an tobair
sin, ó am go h-am, chun a lámh a dh’ fhuaradh sa n-uisge agus chun
díghe dh’ól, agus ansan go bhfillidís chun an chómhraic agus a lán
neart acu. Thug na Lochlanaigh fé ndeara an nídh sin. Bhí buidhean
chosanta ag na Gaedhlaibh ar an dtobar. Tháinig buidhean Lochlanach
chun an tobair a bhaint díobh. Do throid an dá bhuidhean go fíochmhar.
Do loiteadh an tobar. Nuair a tháinig taoiseach Gaedhlach chuige ar
ball bhí sé lán d’fhuil agus de chré, agus na cuirp ’n-a gcruachaibh
air.

Ní fheadar féin conus fhéad na fir Ghaedhlacha imtheacht ó’n gcath chun
díghe dh’ ól as an dtobar mura b’ amhlaidh a dheinidís uanuigheacht
ar a chéile. Pé rud a dheinidís do lean an t-éirleach gan sos gan
staonadh, agus bhí an ghrian ag druidim siar, go mall.

Isé Sígurd, Iarla Ínsí h-Orc, agus a shluagh, a bhí i ngleic leis
na Conachtachaibh. I dteannta na gConachtach a bhí ceapaithe do
Mh’lsheachlainn Mhór seasamh. Nuair a dh’imthigh M’lsheachlainn agus
a dheich gcéad as an gcath d’fhág sé easnamh mór agus leath-lámh mór
ar na Conachtachaibh. Ach do sheasaimh na Conachtaigh an cómhrac, gan
dul órlach i ndiaigh a gcúil, i gcaitheamh an lae go léir. Thug an
dá shluagh fé ndeara na gníomhartha uathbhásacha a dhein Tadhg Mór ua
Cealla i gcaitheamh an lae. Thug a lán des na fearaibh láidire a bhí
ar na Lochlanaigh aghaidh air, i gcaitheamh an lae, ach do thuit gach
fear díobh le n-a láimh. Fé dheire do thug Bruadar féin aghaidh air.
Bhí éide ana chruaidh ar Bhruadar. Bhí a shleagh i láimh Thaidhg Mhóir.
Thug sé sádh de’n tsleagh do Bhruadar. Níor chuaidh an tsleagh tríd an
éide ach do caitheadh Bruadar siar ar fleasg a dhroma, bhí a leithéid
sin de neart leis an sádh a tugadh dó. D’eirigh sé agus thug sé foghadh
eile fé Thadhg. Do leagadh airís é ar an gcuma gcéadna. Thug sé an
trímhadh foghadh. Do baineadh an trímhadh leagad as. D’eirigh sé agus
do rith sé isteach i gcoill a bhí i n-aice na h-áite. Le n-a linn sin
tháinig Sígurd i ngar do Thadhg, agus sar a raibh uain ag Tadhg ar a
shleagh do bheartughadh airís do bhuail Sígurd sa cheann é le tuaigh.
Do thuit Tadhg marbh. Is ar éigin a bhí sé ar lár nuair a bhí Sígurd
ar lár, chómh marbh leis, agus a cheann agus a chabhail, síos go caol
a dhroma, sgoilte glan le buille thuaigh ó Mhurchadh. Chonaic an dá
shluagh an buille sin. Do bhrúigh sluagh Shíguird isteach chun báis
a rígh do dhíoghalt. Bhí Dúlainn agus Caoilte agus Connla i n-aice
Mhurchadh. Do dhruid na Conachtaigh amach ’n-a dteannta. Bhí sluagh
Shíguird ag tuitim láithreach chómh tiugh agus do féadtí na buillí do
tharang ortha. Chonaic beirt mhac rígh na h-Ioruaidhe an t-éirleach
san. Do ritheadar araon fé dhéin na h-áite. Le n-a linn sin tháinig
Tadhg Óg ua Cealla chun na h-áite ’n-a raibh a athair sínte. Bhí bean
ar a glúinibh ag ceann an athar agus a cheann idir a dhá láimh aici.

Bhí Murchadh ag ruith fé dhéin na beirte a bhí ag teacht ’n-a
choinnibh. Bhí na Conachtaigh ag déanamh an éirligh ar mhuintir
Shíguird. Caroll Cnút an chéad duine de’n bheirt a tháinig i gcoinnibh
Mhurchadh. Do thuit Caroll láithreach fé thuaigh Mhurchadh. Pé rud
a bhí imthighthe ar láimh dheis Mhurchadh chaith sé uaidh an tuagh.
Tháinig Anrud chuige agus é ar buile mar gheall ar mharbhughadh a
dhrithár. Do chosain Murchadh é féin air leis an gclaidheamh a bhí n-a
láimh chlé aige. Thug sé únfairt éigin dó i dtreó gur leag sé é. Ansan
do chuir sé an claidheamh i gcoinnibh a uchta féin agus a bhara ar ucht
Anruid agus do luigh sé le n’ucht ar an gclaidheamh agus chuir tré
éide agus tré chliabh Anruid é. Nuair a chrom Murchadh chuige sin do
thug Anrud snap ar an sgiain a bhí i gcrios Mhurchadh. Do tharaing sé
an sgian as a truail agus sháidh sé suas i n-ucht Mhurchadh í, agus do
thuit Murchadh anuas air.

An fhaid a bhí an méid sin ar siúbhal bhí Tadhg Óg ua Cealla ag
déanamh an éirligh, i dteannta na gConachtach, ar shluagh Shíguird, ag
díoghailt bháis a athar ortha. Bhí a athair sínte lastiar dé agus an
bhean ar a glúinibh agá cheann. Cé ’léimfeadh chuige amach a’ lár an
namhad ach Amhlaoibh agus a thuagh ’n-a láimh aige.

“Tabharfad a cheart féin do’n fhaobhar anois, a Thaidhg!” arsa
Amhlaoibh, agus sar a raibh uain ag Tadhg ar an iongnadh a tháinig air
do chur dé ná ar aon chosaint a dhéanamh air féin, do bhuail Amhlaoibh
sa cheann é leis an dtuaigh. Do thuit Tadhg. Chómh luath agus do thuit
Tadhg cé chífeadh Amhlaoibh ’n-a seasamh ar a aghaidh amach ach Niamh!

D’fhéuch an bheirt ar a chéile. Níor bh’ ionan an fheuchaint sin agus
an chéad fheuchaint úd a thug an bheirt chéadna ar a chéile. Pé rud a
chonaic Amhlaoibh sa chéad fheuchaint chonaic sé sa tarna feuchaint rud
éigin uathbhásach, rud éigin a bhain a mheabhair dé glan. Do thuit an
t-arm as a láimh. Do leath a bhéal agus a dhá shúil. D’iompuigh sé ar
a sháil agus do rith sé as an áit. Do rith sé i n-am agus ní raibh ann
ach san. Bhí Connla díreach ag teacht agus a thuagh ’n-a láimh aige,
tuagh a bhí chómh dian ar na Lochlanaigh an lá san le tuaigh Mhurchadh
féin. Nuair a rith Amhlaoibh do rith Connla ’n-a dhiaigh.

Bhí Amhlaoibh chómh cosmhail sin le Bruadar gur measadh go minic i
gcaitheamh an lae gur bh’é Bruadar Amhlaoibh agus gur bh’é Amhlaoibh
Bruadar. Do deineadh an dearmhad céadna go minic i gcaitheamh an lae i
dtaobh Mhurchadh agus Chonnla, go mór mór nuair druideadh amach sa lá
agus nuair a bhí na fir go léir clúdaidhthe le fuil agus le salachar i
dtreó nár bh’fhéidir a dh’fheisgint cé ’cu a bhí féasóg ar dhuine nó ná
raibh.

Nuair a chonaic an dá shluagh an bheirt ag ruith do buaileadh
isteach láithreach i n-aigne gach aoinne gur bh’é Bruadar a bhí ag
teitheadh agus gur bh’é Murchadh a bhí ar a thóir. Nuair a chonaic na
Lochlanaigh, dar leó, Bruadar ag teitheadh agus Murchadh ar a thóir
d’iompuighdar go léir agus do theitheadar. D’ eirigh an liú fhiaigh ó-s
na Gaedhlaibh mór-thímpal i dtreó gur chrith an machaire fé chosaibh
na bhfear. Nuair airigh an deich gcéad a bhí ag M’lsheachlainn an liú
uathbhásach san níor fhéadadar fanmhaint socair a thuille. Bhí páirc
threabhtha idir iad agus an cath. Siúd amach iad, treasna na páirce
agus siúd ar thóir na Lochlanach iad. Dheineadar obair mhaith, d’á
dhéanaighe a thánadar. Mura mbéadh iad ní curfaí ar na Lochlanaigh an
t-ár uathbhásach a cuireadh ortha. Bhí na fir a bhí sa chómhrac fan lae
ró bhuailte amach le tuirse, an méid díobh ná raibh cneadhacha go tiugh
ortha agus mórán fola caillte acu.

Do ghluais an teitheadh agus an tóir agus an marbhughadh. Thug na mná
aghaidh ar na bádaibh chun dul ar bórd na loingeas. Chuaidh an iomad
acu isteach ins gach bád. Chómh luath agus dhruid na báid amach do
chuadar fé uisge agus do báthadh na daoine a bhí ortha. Thug formhór
na bhfear a bhí ag teitheadh aghaidh ar ríghtheighlach Shitric i n-Áth
Cliath. Bhí an Tulcain ar an slígh rómpa, agus bhí sí ana dhoimhinn,
mar bhí an taoide lán um an dtaca san. Do báthadh na céadta dhíobh sa
n-abhainn sin.

Bhí Gormfhlaith agus Béibionn thuas ar bhara an ríghtheighlaigh.
Chonacadar an teitheadh agus an tóir.

“Measaim,” arsa Béibionn, “gur fearr na buanaidhthe atá ag obair anois
’ná iad súd a bhí ag obair i dtusach an lae.”

Níor dhein Gormfhlaith ach buille dhorn a thabhairt sa bhéal di, agus
cúpla fiacal a bhaint aisti.



CAIBIDIOL XV.

AN t-ÁR-MHÁGH.


Nuair a rith Amhlaoibh do rith Connla ’n-a dhiaigh, agus ansan do rith
an méid a bhí gan marbhughadh de mhuintir Shíguird. Do ghluais ar a
dtóir an méid a bhí ábalta ar ruith des na Conachtachaibh. Do ghluais
Caoilte sa tóir i n-aonfheacht leó. Níor chuaidh Caoilte abhfad. Bhí
fhios aige go raibh Niamh sa n-áit ’n-a raibh a h-athair sínte marbh.
Do chas sé thar n-ais le h-eagla go gcasfaí buidhean Lochlanach sa treó
agus go mb’ fhéidir go mbéadh Niamh gan chosaint.

Nuair a tháinig sé is amhlaidh a fuair sé a lán de mhuintir Uíbh Máine
ann roimis, agus de mhuintir Mhaoilruanaidh na Paidre. Bhíodar ró
chréachtnaidhthe chun leanmhaint ar an dtóir, ach bhíodar ábalta ar
Niamh a chosaint go maith. Bhí sise ar a glúinibh ag ceann cuirp a
h-athar. Bhí sagart ann, leis, agus manach. Ag tabhairt aire do Thadhg
Óg ua Chealla iseadh bhí an sagart. Ní raibh Tadhg Óg marbh, bíodh go
raibh sé gortuighthe go maith. Níor thug Amhlaoibh “a cheart féin
do’n fhaobhar.” Bhí clogad maith láidir ar cheann Thaidhg. Do chuir an
tuagh stangadh doimhinn sa chlogad agus do gortuigheadh an ceann, ach
níor gearadh an clogad ná an ceann. Bhí Lonán ann agus níor bh’fhada go
raibh Tadhg tagaithe chuige féin fé láimh Lonáin.

Bhí ceann Thaidhg Mhóir, ámhthach, ’n-a dhá leath, ach níor choruigh
Niamh uaidh.

Bhí Conn ann agus é tar éis teacht ó’n áit ’n-a raibh a athair féin,
Maolruanaidh na Paidre, sínte marbh. Do mhair Maolruanaidh tamal maith
tar éis a ghunta, agus bhí sagart i n’ aice ó fuair sé an ghuin go dtí
go bhfuair sé bás.

Nuair a chonaic Niamh Caoilte agus Conn do labhair sí leó.

“Cá bhfuil Connla?” ar sise.

“D’ imthigh sé ar thóir na Lochlanach, a rígan,” arsa Caoilte.

“Is truagh san!” ar sise. “Má imthíghean aon nídh air tá Éire creachta
glan.”

Bhí tuille des na Conachtaigh ag teacht ó’n dtóir. Chuir sí tuairisg
Chonnla ortha. Ní fheacaidh aoinne Connla ach do chonaic gach aoinne
Murchadh agus é ar thóir Bhruadair agus Bruadar ag teitheadh uaidh.

“Ní fhéadfadh Murchadh bheith ar thóir Bhruadair,” arsa duine a
tháinig, “mar tá Murchadh ansúd thall sínte agus beirt shagart i n’
fhochair. Do thuit Murchadh díreach nuair a bhí an teitheadh agus an
tóir ag tusnú’.”

“An é radharc mo shúl a mheasfá a bhaint díom!” arsa’n chéad duine. “Ná
feacaidh mo dhá shúil Bruadar ag teitheadh agus Murchadh ar a thóir!”

“Ní fheacaís Bruadar ag teitheadh,” arsa Niamh, “mar do leag m’ athair
é trí h-uaire as a chéile, agus ansan do rith sé isteach sa choill
bheag san thuas.”

Le n-a linn sin d’fhéachadar suas agus cad a chífidís ach Bruadar féin
ag ruith ’n-a dtreó ó’n áit ’n-a raibh pubal an Árdrígh, agus é ag
liúirigh:--

“Sgaoiltear an focal ó bhéal go béal!” ar seisean, “gur mhairbh Bruadar
Brian!”

Siúd chuige an bhuidhean chosanta do fágadh ar phubal Bhriain. Do
ritheadar ar thóir na Lochlanach agus d’fhágadar an pubal gan chosnamh.
Tháinig Bruadar amach as an gcoill, mar a raibh sé i bhfolach. Fuair
sé an t-Árdrígh gan chosnamh, agus chuaidh sé isteach agus mhairbh sé
an t-Árdrígh. Do rug an bhuidhean chosanta ar Bhruadar agus chuireadar
chun báis é. Ba shuarach an leigheas é sin ar an ndíobháil a bhí
déanta. Dá dtugaidís aire do’n ghnó a cuireadh ’n-a chúram ortha tá
gach aon deabhramh go mbéadh a mhalairt de sgéal againn go léir, riamh
ó shin agus indiu, seachas mar atá.

Deir cuid de’n tseanachus gur chosain Brian é féin go cródha. Ní
fheadar cé ’cu a dhein nó nár dhein, agus is cuma liom. B’fhearr
liom go mór a bheith ar chumas an tseanachuis a rádh gur chosain na
fir é n-ar cuireadh mar chúram ortha é chosaint. Is truagh gan a
n-ainimneacha againn! Chuireadar pionós ar Bhruadar. Ba mhór go léir an
leigheas é sin ar an bhfaillígh a dheineadar féin; nár bh’ eadh!

Ag teacht thar n-ais ó thóir na Lochlanach a bhíodar nuair a bhuail
Bruadar umpa agus an gníomh déanta aige. Dheineadar go h-aindeis a ngnó!

Nuair a fuair Niamh go raibh Brian marbh d’ eirigh sí ’n-a seasamh:--

“Téanam!” ar sise le Caoilte agus le Conn. “Caithfimíd Connla
dh’fhághail. Tá Brian marbh, agus is dócha go bhfuil Murchadh marbh. Tá
Árdrígh againn fós, ámhthach, má tá Connla beó.”

Siúd chun siúbhail iad. Do leanadar an treó do lean na Conachtaigh sa
tóir. Bhí cuid des na Conachtaigh ag teacht thar n-ais. D’iompuighdar
i n-aonfheacht leis an dtriúr nuair a fuaradar cad a bhí uatha.
Dheineadar gach aon tsaghas cuardaigh agus chuireadar gach aon tsaghas
tuairisge, ach ní bhfuaradar aon bhlúire eóluis. D’inis fiche duine
dhóibh go bhfeacathas Bruadar ag teitheadh agus Murchadh ar a thoir,
ach ní fheacaidh aoinne Connla.

Bhí an oídhche ag tuitim. Bhí an machaire go léir lán de chorpaibh,
agus bhí a lán des na Lochlanaigh a leagadh sa tóir agus ná rabhdar
marbh ar fad, agus go raibh fonn ortha sleagh nó tuagh nó sgian do
chaitheamh le h-aon Éireanach a chífidís. Do tuigeadh go raibh sé
ró chontabharthach leigint do Niamh dul níba shia sa chuardach. Do
socaruigheadh ar dhul thar n-ais. Go mb’fhéidir go raibh Connla
tagaithe ann um an dtaca san. Mura raibh go bhféadfadh na fir teacht
airís ag cuardach agus Niamh a dh’fhágáilt ar a suaimhneas, i n-áit a
bhéadh gan bhaoghal.

Thánadar thar n-ais. Ní raibh aon tuairisg ar Chonnla. Bhí an oídhche
dhubh ann um an dtaca san, agus chun na h-oídhche dhéanamh níba duibhe
do leath ceó isteach ó’n bhfaraige i dtreó ná feicfeadh duine a lámh dá
síneadh sé í.

Ní raibh aon rud le déanamh ach dul fé dhéin an longphuirt i gCill
Mhaighneann. Dhein muintir Thaidhg Mhóir agus muintir Mhaoilruanaidh
dhá chróchar agus do rugadar leó an dá chorp chun an longphuirt. Bhí
na sagairt agus na manaigh ann, agus bhíodar ag cantainn úrnuighthe
na marbh ar an slígh. Nuair a thánadar go Cill Mhaighneann fuaradar
go raibh a lán sochraidí beaga eile tagaithe ann rómpa, agus ag
teacht ann ’n-a ndiaigh, agus an obair chéadna ar siúbhal acu. Bhí na
sagairt agus na manaig go léir ann, ó Shórd Cholum Cille, agus an uile
shaghas córacha tabhartha leó acu, mar atá, líon geal chun cneádhthach
do dhúnadh agus fuil do chosg, agus deocha chun nirt, agus banndaí
línéadaigh, agus cliathacha chun cnámh do chur, agus mar sin. Bhí
flúirse des na neithibh sin tabhartha leó ó’n mbaile ag na mnáibh a
tháinig, ach níor mhiste an tuille.

Bhí na buidheana beaga ag teacht i gcaitheamh na h-oídhche agus a
nduine marbh féin ag gach buidhin díobh. Tháinig cuid de theighlach
Mhurchadh agus Murchadh ar chróchar acu, ach ní raibh sé marbh. Mhair
sé go dtí amáireach a bhí chúghainn. Bhí na sagairt i n’ aice sa n-áit
’n-ar thuit sé, anuas ar mhac rígh na h-Ioruaidhe. D’fhan sagart i n’
fhochair go dtí gur tharaing sé an anál.

Ní raibh aon bhuidhean a tháinig mar sin i gcaitheamh na h-oídhche ná
raibh Niamh a’ faire ortha feuchaint cathin a chífeadh sí buidhean
ag teacht agus Connla acu, nó feuchaint cathin a chífeadh sí Connla
féin ag teacht ar bhuidhin acu agus duine aige ’á thabhairt leis. Níor
tháinig sé mar seo ná mar siúd.

Tháinig solus an lae. Do ghlan an ceó.

“Téanamh,” arsa Niamh le Caoilte agus le Conn, “go gcuardaighmíd an
machaire feuchaint a’ bhfaighmís Connla beó nó marbh.”

Ghluaiseadar amach. Thánadar ar áit an chatha. Ba ghrána an radharc
an uair sin é mar mhachaire. Bhí an talamh go léir, ó Bhinn Éadair
go h-Ath Cliath agus ó chiúmhais na trágha abhfad amach sa tír,
clúdaighthe le corpaibh daoine. Bhí, anso agus ansúd ar fuaid an
mhachaire, rudaí beó ag gluaiseacht ameasg na gcorp. Daoine ab eadh
cuid des na rudaíbh beó san, daoine a bhí ag lorg corp a gcarad féin.
Bitheamhnaigh ab eadh cuid des na rudaíbh beó; bitheamhnaigh a bhí ag
guid an tsaidhbhris agus na n-órnáidí a bhí ar chorpaibh na Lochlanach
uasal agus na n-Éireanach uasal. Gaidhir ab eadh cuid des na rudaíbh
beó, leis; gaidhir ghrána mhóra, chontabharthacha, a tháinig isteach
ó’n dtír nuair a rug an ghaoth balaith na fola amach ag triall ortha.

Shiúbhluigh Niamh agus a cualacht an machaire, soir agus siar agus
anonn agus anall, ach ní bhfuaradar aon radharc ar aon chorp go raibh
aon cosamhlacht aige le Connla. Do chíodh Niamh uaithe, go minic, corp
a bhíodh, dar léi, cosmhail le Connla. Ansan nuair a thagaidís i n’
aice chíodh sí nár bh’ é é, agus bhíodh áthas uirthi.

Bhí an mhaidion ag gluaiseacht agus an ghrian ag druidim suas ar
an spéir, agus fir ag teacht go tiugh, as gach aon treó baill, le
h-órdúghadh na sagart, agus ráinní agus sluaiste acu, chun na gcorp
do chur fé thalamh. Dó leath na fir sin iad féin ins gach aon bhall
ar fuaid an mhachaire agus do chrom gach aon triúr nó ceathrar acu
ar thrínse dh’ osgailt. Ba gheár go raibh oiread san acu ann go
mb’éigean dos na gaidhir agus dos na bitheamhnaigh glanadh as an
áit. Má bhí saidhbhreas le fághail ar chorpaibh na marbh do thuig na
fir a bhí ag déanamh na h-oibre gur bh’ iad féin dob fhearr ceart
chun an tsaidhbhris sin. Bhí an obair ar siúbhal ins gach aon pháirt
de’n mhachaire, agus ins na h-áiteanaibh ’n-a raibh na cuirp ’n-a
gcruachaibh anáirde ar a chéile b’ éigean trínsí móra leathana doimhne
dhéanamh, agus na cuirp a chur ’n-a gcruachaibh fé thalamh, díreach mar
a bhíodar ’n-a gcruachaibh os cionn tailimh. Bhí an taoide lán airís
agus bhí cuirp na mban agus na leanbh aici ’á chaitheamh isteach ar an
dtráigh. Fé mar a dhruid an taoide amach bhí sí ag fágaint na gcorp ar
an dtráigh ’n-a diaigh. B’éigean trínsí móra leathana doimhne dhéanamh
dóibh sin, leis, agus iad do chur ’n-a gcruachaibh fé thalamh. Nuair a
bhí na trínsí sin lán des na corpaibh agus an chré curtha suas ortha is
amhlaidh a bhí árdán mór árd sa n-áit ’n-ar deineadh gach trínse. Táid
na h-árdáin sin le feisgint sa n-áit fós, nó cuid acu.

Chonaic Niamh, agus an mhuintir a bhí le n-a cois sa chuardach, a lán
daoine cruinnighthe tímpal na h-áite na dtéidhean an Tulcainn isteach
sa bhfaraige. Thánadar chun na h-áite. Bhí an Tulcainn lán de chorpaibh
na Lochlanach i dtreó go rabhdar ag coimeád uisge na h-abhan siar ó’n
dtaoide do leanmhaint. Bhí na fir ag tógaint na gcorp as an abhainn
agus ’ghá síneadh ar an bport i n-aice ’chéile. Nuair a tháinig Niamh
chonaic sí dhá chorp sínte ar an bport i n-aice ’chéile. D’aithin sí
láithreach iad. Amhlaoibh agus Connla isiad a bhí ann. D’ aithin gach
aoinne Connla. Mheas cuid de’n lucht oibre gur bh’ é Bruadar an fear
eile. D’innseadar do Niamh, agus do’n mhuintir a bhí le n-a cois,
gur bh’ amhlaidh a fuaradh an bheirt agus cruach mhór de chorpaibh
Lochlanach anuas ortha, agus dhá láimh Chonnla daingean i bhfolt
Amhlaoibh, agus a chorp anuas ar chorp Amhlaoibh.

D’fheuch Niamh ar an mbeirt agus iad sínte i n-aice ’chéile, go breagh
socair. Bhí dhá shúil Amhlaoibh ar dian-leathadh, agus bhí ’n-a
sheasamh ionta, agus ’n-a ghnúis ar fad, an sgeón millteach a chonaic
sí ionta díreach nuair a thuit an tuagh as a láimh agus do theith sé.
Bhí gnúis Chonnla chómh sámh, chómh socair, chómh suaimhneasach agus
dá mba ’n-a chodla bhéadh sé. Chómh luath agus do chonaic sí iad do
bhánuigh a h-aghaidh i dtreó go dtáinig Caoilte agus Conn ’n-a h-aice,
duine acu ar gach taobh di. Mheasadar go raibh sí i riocht tuitim. Ní
raibh. Do gháir sí nuair a chonaic sí an t-eagal ortha. Tháinig sí
ar a glúinibh i n-aice Chonnla agus chrom sí ar phaidir a rádh le n’
anam. Tháinig an bheirt eile ar a nglúinibh agus dúbhradar an phaidir i
n-aonfheacht léi.

“Go maithidh Dia do pheacaí dhuit, a Amhlaoibh!” ar sise, “agus dúinn
go léir.”

D’eirighdar. Dheineadar cróchar agus chuireadar corp Chonnla air, agus
do rugadar leó é chun an longphuirt.

“Dob’ uathbhásach an cath é!” arsa Conn agus iad ag teacht, “agus is
fada a bheidh cuimhne i n-Éirinn air.”

“Is fada,” arsa Caoilte, “agus an bhfuil fhios agat cad a chuirfidh
iongnadh ar an saoghal go deó?”

“Cad a chuirfidh?” arsa Conn.

“An deich gcéad úd go raibh na h-éidí mitil ortha tá an uile dhuine acu
marbh!” arsa Caoilte.

“An uile dhuine acu?” arsa Conn.

“An uile dhuine riamh acu,” arsa Caoilte.



CAIBIDIOL XVI.

I NDIAIGH AN CHATHA.


Nuair a tháinig Niamh agus an mhuintir a bhí le n-a cois go dtí an
longphort, agus corp Chonnla acu, bhí Donchadh, mac Bhriain, tagaithe
thar n-ais ó Chúige Laighean agus mórán creach aige. Bhí iongnadh ar
Dhonchadh nuair a fuair sé go rabhthas tar éis an mhóir-chatha do
throid. Bhí iongnadh, leis, air féin agus ar gach fear des na fearaibh
a bhí i n-aonfheacht leis, mar gheall ar dhéine an chatha agus ar mhéid
an áir ar gach taobh. D’fhiafraigh sé conus a thárla gur deineadh a
leithéid de dhísgiughadh ar Dhál gCais agus ar na Conachtaigh agus ar
na Muímhneachaibh, agus M’lsheachlainn Mór agus a shluagh bheag do dhul
as chómh maith.

Do h-innseadh dó conus mar a tharaing M’lsheachlainn agus a dheich
gcéad siar ó’n gcath i dtusach an lae agus conus mar a chuireadar an
pháirc threabhtha idir iad agus an cath. Ach do h-innseadh dó conus
mar a dheineadar rud maith um thráthnóna, gur ghluaiseadar ar thóir na
Lochlanach, agus mura mbéadh iad go mb’ fhéidir ná brisfí an cath ar na
Lochlanaigh chómh h-iomlán agus a deineadh. Pé’r domhan é ná curfaí ar
na Lochlanaigh an t-ár a cuireadh ortha mura mbéadh M’lsheachlainn agus
a dheich gcéad.

“Ar ghluais sé ar thóir na Lochlanach,” arsa Donchadh, “sar a’ raibh
fhios aige go raibh m’ athair marbh?”

Níor fhéad aoinne an cheist sin do fhreagairt dó.

Bhí sé i n-aigne gach aoinne, ámhthach, lasmuich de’n méid a bhí beó
de Dhál gCais, gur bh’ é M’lsheachlainn Mór a bhéadh i n’ Árdrígh ar
Éirinn i ndiaigh Bhriain.

D’ oibrigh M’lsheachlainn agus Donchadh, agus na h-uaisle eile, a’
láimh a chéile, go dtí go raibh gach aon rud déanta chun na marbh a
dh’ adhlacadh mar ba chóir, agus go dtí go raibh corp Bhriain tabhartha
suas do’n chléir le breith óthuaidh go h-Árdmhacha.

Nuair a bhí corp Bhriain tabhartha do’n chléir do labhair Caoilte.

“Bhí Murchadh le h-ais Bhriain,” ar seisean, “ins gach cath d’ár throid
sé riamh ó chath Bhealaigh Leachta go cath Ghleanna Mháma. Is le láimh
Mhurchadh do thuit laochra agus uaisle Lochlan agus Laighean i gcath an
lae indé. Ní ceart Murchadh agus Brian do dheighilt ó chéile anois!”

Do tugadh corp Mhurchadh do’n chléir le breith óthuaidh go h-Árdmhacha
i n-aonfheacht le corp Bhriain.

Ansan do labhair Niamh.

“Tá sé chómh ceart,” ar sise, “gan a mhac do choimeád ó Mhurchadh agus
atá sé gan a mhac do choimeád ó Bhrian.”

Níor gádh dhi a thuille cainte dhéanamh. Do tugadh Connla do’n chléir
agus do rugadh óthuaidh é go h-Árdmhacha, i n-aonfheacht le Murchadh
agus le Brian, agus do h-adhlacadh thuaidh an triúr.

Ansan do chruinnigh Donchadh an méid a bhí beó de Chlainn Chais, agus
thug sé féin agus iad féin aghaidh siar ódheas fé dhéin Chinn Cora.

Aoinne gur maith leis a fhios a bheith aige conus a dh’eirigh leó ar
an slígh, ní’l aige ach leabhar an tseanachais do sholáthar agus do
léigheadh. Chífidh sé raint neithe ná cuirfidh puínn áthais air sa
tseanachas san. Chífidh sé gníomh grána ó Mhac Giolla Pádraig úd n-ar
thrácht Brian ar a ainim nuair a bhí sé ag labhairt leis an sluagh
maidion lae an chatha. Chuir sé i n-aice ’chéile Mac Giolla Pádraig
agus M’lsheachlainn Mór. Isé cúis gur chuir sé i n-aice ’chéile iad
mar bhí an gníomh céadna déanta acu araon. Do dhiúltuigh Mac Giolla
Pádraig do’n chath nuair a chuaidh giollaí turais Bhriain ag triall
air ’ghá rádh leis teacht. Do sheachain M’lsheachlainn an cath os
cómhair súl fear Éirean go léir, maidion lae an chatha. Chuir Brian an
bheirt i n-aice ’chéile ’n-a chaint ’ghá thaisbeáint go raibh gníomh
Mh’lsheachlainn ar aon dul le gníomh Mhac Giolla Pádraig chómh fada
agus a chuaidh náire agus aithis agus spriúnlaitheacht.

Nuair a fuair Mac Giolla Pádraig go raibh Clann Chais lag d’eirigh sé
chúcha agus cheap sé smacht a chur ortha. Níor eirigh leis, ámhthach,
mar a chífir sa tseanachus má leighean tú é.

Ní le Clainn Chais ná le Mac Giolla Pádraig a bhainean an sgéal so,
ámhthach, ach le Niamh, agus le Caoilte, agus le Conn. Bhí Tadhg Mór
ua Cealla marbh, agus bhí Niamh gan a h-athair. Bhí uirthi déanamh gan
a h-athair fé dheire. Ba chruaidh an cás é. Ach ní raibh leigheas air.
Bhí Maolruanaidh na Paidre marbh, leis. D’fhág san Conn gan athair
chómh maith le Niamh. Agus bhí athair Caoilte marbh. D’fhág san Caoilte
agus Lonán gan athair.

Níor bh’ fholáir do Chaoilte agus do Lonán dul agus buidhean a n-athar,
an méid a bhí beó acu, do chruinniughadh agus do chur i dtreó chun
dul ódheas abhaile. Níor bh’fholáir do Chonn dul agus an rud céadna
dhéanamh do bhuidhin Ua bhFiachrach Áidhne, do’n mhéid a bhí beó
dhíobh, agus níor mhór é. Bhí a neart agus a mhisneach ag casadh ar
Thadhg Óg ua Chealla i dtreó go raibh sé ábalta, maith go leór, é féin
agus Niamh, ar mhuintir Uíbh Máine do ghleusadh agus do chur i dtreó
chun dul abhaile.

Ach níor mhaith le Conn ná le Caoilte sgaramhaint le Niamh go dtí go
bhfeicfidís thiar sa bhaile i ríghtheighlach a h-athar í.

“Socaruighmís an sgéal ar an gcuma so,” arsa Tadhg Óg ua Cealla.
“Deinimís aon bhuidhean amháin des na trí buidhnibh agus gabhmís aon
bhóthar amháin go dtí go mbeidhmíd i gCeann Cora.”

“Déanfaidh san an gnó go h-áluinn,” arsa Caoilte, “agus ní chuirfidh
sé aistear ar aon bhuidhin againn, mar tá aghaidh na mbóithre is fearr
agus is díríghe, ar Cheann Cora, ó’n áit seo; agus ansan, is ó Cheann
Cora atá na bóithre is fearr agus is díríghe ag gach buidhin dínn chun
dul abhaile.”

Bhí aithne ag Caoilte ar na bóithribh. Do socaruigheadh an sgéal ar an
gcuma san. Do tugadh na trí buidheana chun a chéile. Níor ghluaiseadar
chun bóthair ró thapaidh. Ghlacadar a suaimhneas go dtí go mbéadh na
fir ghunta a bhí ortha láidir a ndóthin chun gluaiste. Ba mhór an
mhaith dos na trí buidhnibh iad do thabhairt chun a chéile ar an gcuma
san agus aon bhuidhean amháin a dhéanamh díobh. Bhí cuideachtanas a
chéile acu, agus congnamh a chéile nuair ba ghádh é. Bhí na Conachtaigh
beirthe go mór leis an socarughadh mar bhí an dochtúir acu. Dá
n-imthigheadh na Muímhnigh leó féin ní bhéadh Lonán ag na Conachtaigh.
Chaithfeadh sé imtheacht le n-a mhuintir féin. Nuair a bhí na trí
buidheana i dteannta chéile bhí Lonán acu go léir. Ba mhaith an bhail
ortha san. Bhí a lán acu, idir Chonachtaigh agus Muímhnigh, gunta go
dian, agus gheóbhdís bás i n-aimhdheóin gach aon rud mura mbéadh Lonán
a bheith ag feuchaint chúcha agus an t-eólus thar na beartaibh a bheith
aige ar a ghnó. Fuair cuid acu bás i n-aimhdheóin a dhíchil.

Bhí eólus maith ag Niamh, leis, agus tuisgint mhaith, agus bhíodh sí
coitchianta ameasg na n-othar, ag tabhairt aire dhóibh, agus ag cur
misnigh ortha, agus ag frithálamh ortha, agus mheasaidís ná bíodh
aoinne ba thúisge thuigeadh cad a bhíodh i n-easnamh ortha ’ná mar a
thuigeadh Niamh é. An t-áthas croídhe a thagadh ortha nuair a thagadh
sí ag frithálamh ortha shamhluighdís go gcuireadh sé feabhas sláinte
ortha. Bhí aithne aici ar gach duine fé leith de mhuintir Uíbh Máine
agus Uíbh Fiachrach, agus níor bh’fhada go raibh aithne aici, leis, ar
gach duine fé leith des na Muímhneachaibh.

Bhí Lochlanaigh ann. De mhuintir Ospaic ab eadh cuid acu. Do
marbhuigheadh Ospac féin sa chath. Dritháir do Bhruadar ab eadh é.
Tar éis an chatha chuaidh cuid d’á mhuintir i mbuidhin Dhonchadh, mhic
Bhriain, agus tháinig cuid acu i mbuidhin Thaidhg Óig uí Chealla.
Bhíodh Caoilte mar fhear teangan idir iad agus na Gaedhil. Bhí cuid acu
gunta go dian, agus do tugadh aireachas dóibh chómh maith díreach agus
a tugadh dos na Gaedhlaibh féin.

Cáirde ab eadh muintir Ospaic, ach bhí cuid de mhuintir a dhrithár ann,
leis, agus do tugadh an t-aireachas céadna dhóibh, bíodh gur bh’é an
dritháir sin a dhein an gníomh ba mheasa ar na Gaedhlaibh d’ár deineadh
sa chath, .i. marbughadh Bhriain.

Bhí aon fhear amháin ann agus níor féadadh a dhéanamh amach ar feadh
abhfad cé ’r bh’é ná cár bh’ as é. Bhí sé ar éadtromacht. Bhain
éirleach an lae sin a mheabhair shaoghalta dhé. Bhí focal éigin aige
d’á rádh coitchianta, ach níor thuig aoinne é go dtí gur tháinig
Caoilte chuige. Fuair Caoilte amach uaidh gur adtuaidh ar fad ó Inis
Tuile a tháinig sé. Isé focal a bhíodh ’n-a bhéal aige, agus nár
tuigeadh, ’ná: “A Pheadair Naomhtha tabhair saor ó’n lá so mé agus
raghaidh mé trí h-uaire go dtí an Róimh ag triall ort am’ mhaidirín!”

Do tugadh saor ó’n gcath é. Tháinig a mheabhair dó i ndiaigh chéile
nuair a fuair sé an caradas agus an t-aireachas. Ansan ní shásóch’ aon
rud é ach go gcaithfeadh Niamh an Creideamh a mhúineadh dhó. B’éigean
do Chaoilte bheith sa mhúineadh, leis, go dtí go raibh an fear bocht
ábalta ar an nGaeluinn a thuisgint.

Do ghlac na Lochlanaigh eile a bhí ann an Creideamh, leis, chómh
luath agus do féadadh é mhúineadh dhóibh. Is amhlaidh a deiridís,
an Creideamh a bhí ag Niamh go raibh sé maith a dhóthin d’ aoinne
sa domhan; ná féadfadh sé gan bheith ’n-a Chreideamh fhóghanta agus
é bheith ag Niamh. Ansan, nuair a múintí dhóibh é, do thuigidís a
mhaitheas agus a thairbhthe ann féin.

Fé dheire thiar thall bhí na daoine gunta, an méid ná fuair bás díobh,
ag dul i bhfeabhas. Bhí an aimsir, leis, ag dul i bhfeabhas agus na
laethanta ag dul i bhfaid, agus bhí an focal i mbéal gach aoinne
gur mhithid bheith ag cuimhneamh ar an mbaile. Do gabhadh na capail
agus do cuireadh na h-ualaí ortha. Do cuireadh na daoine leicthe ar
charaíbh agus leapacha fútha. Bhí oiread san capal agus caraí acu nár
ghádh d’aoinne beith ’n-a chuis. Bhí mórán lóin acu, agus mórán earaí,
agus mórán stuic. Bhí ba agus caoire a ndóthin acu, loiligheacha chun
bainne, agus ba seasga chun mairtfheóla. Chuireadar gach aon rud i
dtreó chun gluaiste agus ghluaiseadar an bóthar siar ódheas fé dhéin
Chinn Cora.

Sar ar fhágadar an chómharsanacht chuaidh Niamh go Sórd chun go
bhfeicfeadh sí uaigh Dhúlainn agus uaghna na n-uasal eile a bhí curtha
ann. Chuaidh Tadhg Óg agus Caoilte agus Conn agus Lonán i n-aonfheacht
léi. Ghoileadar a ndóthin ar uaigh Dhúlainn agus ar na h-uaghnaibh
eile. Bhí uaigh Thaidhg Mhóir agus uaigh Mhaoilruanaidh i n-aice
’chéile. D’fhan Niamh abhfad os cionn uagha a h-athar. Ba mhaith léi,
dá mb’ é toil an Tighearna é, uaigh eile beith le h-ais na h-uagha san
agus í féin a bheith sínte ann, agus a h-anam a bheith i bhfochair
anama a h-athar. Ach do thuig sí nár bh’é toil Dé é, agus go raibh gnó
eile curtha ’n-a chúram ag Dia uirthi, agus d’fhág sí an áit.

Chomáin na trí buidheana leó, agus iad i n-aon bhuidhin amháin, an
bóthar siar ódheas, go breagh réidh socair. Ní fhéadfaidís gluaiseacht
ró mhear, dá mba ná béadh aon nídh chun ríghnis a chur ortha ach na
slóighte daoine a bhíodh ag teacht rómpa ar an slígh ag fáiltiughadh
rómpa agus ’ghá moladh agus ag cur gach aon tsaghas beannacht ortha.
Bhí tuairisg an chatha tar éis leathadh ar fuid na h-Éirean um an dtaca
san, agus bhí ualach tógtha de chroídhe na ndaoine. Bhí na daoine
ag imtheacht as a meabhair le neart áthais agus le neart buidhchais
ar Dhia agus ar na fearaibh do throid an cath agus do bhuaidh an
cath. Bhí fhios acu go maith cad a bhí ’n-a gcóir go léir dá mba ag
na Lochlanaigh a bhéadh an buadh sa chath san. Bhí fhios acu, leis,
ag an uile dhuine acu, gur ag na Lochlanaigh a bhéadh an buadh mura
mbéadh a thréine do throid na Gaedhil. Agus bhí fhios acu ná raibh
fir sa chath ba thréine do throid ’ná na trí buidheana san a bhí an
uair sin ag gluaiseacht an bóthar san siar ódheas, i n-aon bhuidhin
amháin. D’á bhrígh sin is amhlaidh a bhídís ’n-a gcéadtaibh agus iad
ar a nglúinibh, ar dhá thaobh an bhóthair, agus iad ag liúirigh agus
ag gol agus ag gáirí, ag breith a mbuidhchais le Dia mar gheall ar an
bhfuasgailt a tugadh ar Éirinn, agus ’ghá iaraidh ar Dhia na glóire
a bheannacht do chur go deó, sa tsaoghal so agus ar an saoghal eile,
ar na fearaibh a dhein an troid uathbhásach agus do bhuaidh an cath
uathbhásach.

Thar gach aoinne eile d’á raibh ann bhíodh na daoine a d’iaraidh
radharc fhághail ar Niamh. Bhí a h-ainim i mbéalaibh daoine ins gach
aon bhall. Bhí sé i n-aigne na ndaoine, pé cuma ’n-ar cuireadh isteach
’n-a n-aigne é, gur mhó a congnamh chun slóighte Bhriain do ghleusadh
agus do dhlúthughadh le n-a chéile, agus chun na h-árd-aigne a bhí acu
do dhúiseacht ionta i gcóir an chatha, ’ná congnamh aon duine eile
lasmuich de Bhrian féin. D’á bhrígh sin, pé duine eile a chídís ní
bhídís sásta go dtí go bhfeicidís Niamh. Bhíodh na fir agus na mná ar
na h-árdánaibh agus ar na clathachaibh agus iad ag iniúchadh agus ag
cuardach le n-a súilibh go dtí go bhfeicidís Niamh. Ansan bhídís ag
árdughadh n-a leanbh suas ’n-a lámhaibh i dtreó go bhfeicfidís Niamh.

Níor ghádh do’n chualacht aon eagla bheith ortha go mbéadh aon rud
i n-easnamh ortha ar an slígh. Bhí an t-im agus an bainne agus na
h-uibhe, agus an uile shaghas toradh talmhan, ag teacht chúcha isteach
ó gach taobh de’n bhóthar. Ní raibh aon ghádh acu leis. Bhí breis agus
a ndóthin de gach aon tsaghas bídh acu féin. Thugadar san le tuisgint
dos na daoine. Ní raibh aon mhaith ann. Tháinig an bia. Dúbhairt Niamh
é chur i gcoimeád agus go bhféadfaí é thabhairt do dhaoine bochta ar
ball.



CAIBIDIOL XVII.

“NA MÍLTE OLOGÓN.”


Nuair a tháinig Niamh agus a cualacht go Ceann Cora bhí dubhadh na
gcnuc agus na gcoillte de’n uile shaghas daoine cruinnighthe roímpi
ann. Do h-airigheadh i n-Uíbh Máine go raibh na trí buidheana, i n-aon
bhuidhin amháin, ag dul i n-aonfheacht go Ceann Cora, agus do ghluais
an uile dhuine sa dúthaigh sin n-a raibh ann siúbhal i n-aon chor,
soir ódheas go Ceann Cora. Do h-airigheadh an sgéal céadna i n-Uíbh
Fhiachrach Áidhne agus do deineadh an ghluaiseacht chéadna. Tháinig, i
n-aonfheacht leis an dá chine sin, gach aon treabhchas go raibh cuid
d’á ndaoine sa chath, feuchaint an mór acu a bhí ag teacht abhaile
slán, nó beó féin.

An rud a h-airigheadh thiar i n-Uíbh Máine agus i n-Uíbh Fhiachrach
Áidhne do h-airigheadh é theas i gCiarraighe Luachra agus ins na
tíorthaibh mór-thímpal, agus do ghluais na daoine as na tíorthaibh sin,
díreach mar a ghluais na daoine as na tiorthaibh thuaidh, fé dhéin
Chinn Cora.

Nuair a tháinig na trí buidheana do cuireadh trí gártha móra fáilte
rómpa. Do tógadh na gártha airís agus airís eile, bhí a leithéid sin d’
áthas ar na daoine a bhí ag feitheamh nuair a chonacadar tagaithe an
mhuintir a bhí uatha. Bhí áthas an domhain ar an muintir andeas nuair
a chonacadar Caoilte agus Lonán. Bhí áthas ba mhó ’ná an t-áthas san
féin ar mhuintir Uíbh Máine nuair a chonacadar Niamh agus a dritháir,
agus bhí áthas chómh mór leis an áthas san ar mhuintir Uíbh Fhiachrach
Áidhne nuair a chonacadar Conn. Ní h-ar a mhuintir féin amháin a bhí
áthas mór i dtaobh Chuinn do teacht slán, ach ar an uile dhuine d’á
raibh tagaithe sa n-áit. Ógánach deagh-chroídheach, uasal, fóghanta,
diadha, ab eadh é, mar ba dhual athar dó bheith, agus bhí cion ag gach
aoinne, thuaidh agus theas, air.

Tar éis na bhfáiltí do tháinig an fiafraighe. Fuair muintir Uíbh Máine
amach gur fágadh Tadhg Mór agus formhór na bhfear a bhí le n-a chois
sínte thíos i gCluain Tairbh. Fuair muintir Uíbh Fhiachrach amach gur
bh’é an sgéal céadna acu féin é. Fuair muintir Chiarraighe amach gur
fágadh a rígh féin agus na fir a bhí aige sa n-áit chéadna. Ar ball do
fuair gach aoinne amach gur fágadh duine leis féin thíos, nó b’fhéidir
beirt, nó b’fhéidir triúr. Ansan iseadh dh’ eirigh na gártha, agus
níor ghártha áthais iad ach gártha goil. Ansan iseadh dh’ eirigh “na
mílte ologón”! Na mná do thusnuigh é. Bhíodar ag sileadh ar dtúis ar
feadh tamail. Ansan do chas bean ologón. Ansan do ghluais an t-éirleach
lógóireachta ó n-a raibh de mhnáibh sa n-áit. Ní raibh bean ann gan a
fear nó a mac nó b’ fhéidir an bheirt i n-aonfheacht i n-easnamh uirthi.

Ansan dúbhairt duine éigin, “Ó! cá bhfuil Brian!”

Dúbhairt duine eile, “Cá bhfuil Murchadh! Agus cá bhfuil Dúlainn! Agus
cá bhfuil Connla!”

Ansan do chas na fir “na mílte ologón,” agus bhuaileadar a mbasa. Fir
láidire cruadha. Fir go raibh taithighe acu ar bhás agus ar chogadh
agus ar ár, agus gur ró dheacair osna bhaint ó’n gcroídhe acu ná deór a
bhaint ó n-a súilibh.

Is ’mó duine a dh’fhéadfadh éisteacht le gol agus le h-ologón ó mhnáibh
agus ná bainfí aon choruighe as a chuid fola. Ach nuair a bhainean
buairt uathbhásach fásgadh a’ croídhe fir i dtreó go gcaithean sé
an t-ologón do sgaoileadh amach ’n-a lán neart nó go bpléasgfadh a
chroídhe istigh ’n-a chliabh, is deacair d’ aoinne éisteacht le gol
an fhir sin gan tocht agus fásgadh do teacht ar a chroídhe féin ná
sgarfaidh a chuimhne leis an chuid eile d’á shaoghal.

Nuair a ghluais an gol bhí Niamh ag sileadh. Níor airigh aoinne a guth
an fhaid ná raibh ag gol ach na mná. Ach nuair eirigh gol na bhfear,
agus nuair airigh sí ainim Bhriain agus ainim Mhurchadh agus ainim
Chonnla agus ainim a h-athair, do ghluais an t-ologón uaithi chómh
h-árd agus do ghluais sé ó aoinne eile d’á raibh ann.

Bhí Colla ann, agus cuid des na sagairt agus des na manaigh, aníos ó
Inis Cathaigh. Do sgaoil sé leis an ngol ar feadh tamail. Ansan tháinig
sé anáirde ar árdán agus chrom sé ar chaint. Do stad an gol i n-aice na
h-áite ’n-a raibh sé ag caint. I ndiaigh ar ndiaigh do stad an gol ins
gach aon bhall, agus bhí na daoine go léir ag éisteacht leis. Seo mar a
labhair sé:--

“A dhaoine,” ar seisean, “ní h-aon iongnadh dhúinn go léir buairt ár
ndóthin a bheith orainn.” (Bhí a dhá shúil féin fliuch go maith.) “Tá
cúis ghuil againn má bhí sé ag aon daoine riamh. Ach seo rud nách ceart
dúinn a dhearmhad i lár ár mbuartha. Tá ádhbar áthais againn indiu má
bhí ádhbhar áthais ag aon daoine riamh. Do buaileadh, thíos i gCluain
Tairbh, an lá fé dheire, cath nár buaileadh a leithéid i n-Éirinn ní
fios cad é an fhaid ó shin. Do buaileadh an cath san idir Ghaedhlaibh
Éirean agus Lochlanaigh an domhain. Dá bhfaghadh na Lochlanaigh an
lámh uachtair sa chath san is ag na Lochlanaigh a bhéadh an t-oileán
so na h-Éirean indiu. Ní fágfaí oiread agus fód de thalamh na h-Éirean
againn! Thug na Lochlanaigh leó a mná agus a gclann, bhíodar chómh
ceapaithe sin ar thalamh na h-Éirean do ghlacadh chúcha féin agus
ar shliocht Gaedhal do dhísgiughadh, do chur chun báis, do ghlanadh
as an oileán gan oiread agus duine acu dh’fhágáilt beó ann. Thug Dia
dhúinn, (moladh agus glóire agus buidhchas leis!) gur bhuaidh Brian
agus a mhór-shluagh ortha. Do thuit Brian agus a lán d’á mhór-shluagh
sa chath. Dá dtugadh Dia, mar geall ar ár bpeacaíbh-ne, an buadh dos
na Lochlanaigh, do thuitfeadh Brian agus a mhór-shluagh go léir, agus
ansan do thuitfimís-ne go léir, ins gach aon pháirt d’ Éirinn. Dá
mbéadh an buadh ag na Lochlanaigh ní fhágfaidís Brian ná aoinne d’á
mhór-shluagh beó, agus bhéidís ag gluaiseacht anois ar fuid na h-Éirean
ag marbhú’ na bhfear aosda agus na mban agus na leanbh agus ní bhéadh
Brian ná aoinne d’á mhór-shluagh ann chun iad do chosaint.

“Má fheuchaim am’ thímpal anois anso agus má fhéadaim a dh’fhághail
amach cé h-í an bhean is mó atá creachta leis an gcath so, deirim léi,
agus is fíor dhom é, gur mó go mór an t-ádhbhar áthais atá tabhartha
ag an gcath dhí ’ná an t-ádhbhar buartha atá tabhartha aige di. Is mó
atá sí buaidhte leis an gcath ’ná mar atá sí caillte leis. Pé méid d’á
muintir atá tuitithe sa chath, bhéidís tuitithe ann d’á ngabhadh an
cath ’n-ár gcoinnibh, agus bhéadh sí féin agus an chuid eile acu marbh
um an dtaca so ag an sluagh Lochlanach a bhéadh leathta anois ar fuid
na h-Éirean agus iad ar buile ag déanamh díoltais orainn mar gheall ar
dhéine an chatha.

“Cuirimís uainn an gol, d’á bhrígh sin, agus an bhuairt, agus i n-inead
bheith ag gol agus ag déanamh buartha tugaimís ár mbuidhchas ó chroídhe
do Dhia na glóire mar gheall ar an gcuma ’n-ar thug sé saor sinn ó n-a
leithéid de chontabhairt. Nuair a dh’eireóchaidh an bhuairt i n-ár
gcroídhe cuirimís chúghainn féin an cheist seo. Conus a bhéadh an sgéal
againn anois dá mb’ ag na Lochlanaigh a bhéadh an buadh?

“Tá fhios agaibh-se chómh maith agus atá fhios agam-sa conus mar a
bhí socair go daingean i n’ aigne ag an uile dhuine des na fearaibh a
dh’fhág an baile chun dul sa chath so, ar gan teacht beó ó’n gcath pé
taobh ar a mbéadh buadh. Tá sé buailte isteach am’ aigne mura mbéadh
an socarú’ san a bheith déanta roim ré acu, ná déanfaidís an troid
chómh dian agus dheineadar é. An beagán acu do tháinig ó’n gcath, bhí
a n-aigne socair ar gan teacht chómh daingean agus bhí ag an muintir a
thuit sa chath. Ach do tháinig as an socarú’ go raibh an troid chómh
dian san gur briseadh an cath ar na Lochlanaigh sar ar thuit a thuille
d’ár ndaoine. Áthas, d’á bhrígh sin, is ceart dúinn a bheith orainn
indiu agus ní buairt.

“Tá ádhbhar eile áthais againn, a dhaoine. Na fir a thuit sa chath so
is ar son Creidimh Chríost do thuiteadar. Tá fhios againn go léir, an
t-é a dh’ fhuilingean bás ar son an Chreidimh go dtugtar aoibhneas na
bhFlathas dó láithreach. Ní ceart dúinn bheith ag déanamh buartha nuair
a thuigimíd i n-ár n-aigne go bhfuil aoibhneas na bhFlathas anois, le
congnamh Dé, ag an muintir a baineadh dínn sa chath so.”

Dhein sé a lán cainte leó ar an gcuma san, níos fearr go mór ’ná mar
a thagan liom-sa an chaint a chur síos anso. Chuir sé a n-aigne chun
suaimhnis. Thuigeadar gur cheart bheith sásta le toil Dé.

Le n-a linn sin cé chífidís ag teacht chúcha, an bóthar anoir, ach
Donchadh, mac Bhriain, agus an méid a bhí beó de’n bhuidhin a tháinig
leis ó’n longphort i gCill Mhaighneann. Bhí cuid mhaith acu ar
chrócharaibh, mar ní rabhdar ábalta ar siúbhal, agus bhí an chuid eile
’ghá n-iompar.

Cuir Colla an cogar tímpal ameasg na ndaoine a bhí ann ’ghá rádh leó
gan a thuille guil a dhéanamh. Níor bheag san. I n-inead aon ghuil a
dhéanamh is amhlaidh a cuireadh suas go bríoghmhar gáir mholta agus
fáilte.

D’inis na fir a tháinig conus mar a chuir Mac Giolla Pádraig an
ríghneas ortha ar an slígh, agus conus mar a mheas sé cath do chur
ortha. Bhí fearg mhór ar gach aoinne mar gheall air sin. Do feuchadh
chun na bhfear ngunta agus do cuireadh gach aon chóir ortha.

Ní raibh Donchadh agus a chualacht abhfad tagaithe nuair a labhair
Colla airís.

“A ríghthe agus a uaisle agus a dhaoine,” ar seisean, “do thuit Brian
i gcath Chluain Tairbh. Do thuit Murchadh sa chath, leis. Tá Árdrígh
againn i n-inead an Árdrígh do thuit. Isé Donchadh mac Briain Árdrígh
Éirean anois!”

Ansan iseadh do cuireadh suas an liú mhólta i gceart. Do tógadh an liú
airís agus airís eile.

Ansan do tháinig a raibh de dhaoine ann chun na h-áite ’n-a raibh Bile
Mór Mágha Adhair agus do h-óirdneadh Donchadh mac Briain i n’ Árdrígh
ar Éirinn. Dhein Colla an obair i láthair na ndaoine, agus bhí áthas
agus móráil ar gach aoinne.

Níor ghlac fir Éirean, ’n-a dhiaigh san, ámhthach, Donchadh i n’
Árdrígh ar Éirinn, ach do glacadh é ’n-a rígh ar an Múmhain.

Nuair a bhí an méid sin déanta bhí gach aoinne sásta. Do sgar na
daoine agus d’imthigh gach treabhchas abaile chun a ndútha féin.
Chuaidh Caoilte agus Lonán abhaile go dúthaigh a n-athar. Chuaidh Conn
óthuaidh go h-Uíbh Fhiachrach Áidhne. Chuaidh Niamh agus Tadhg Óg ua
Cealla óthuaidh go h-Uíbh Máine. Bhí Conn agus iad féin i n-aonfheacht,
ámhthach, an tslígh go léir nách mór.



CAIBIDIOL XVIII.

AN GATH GRÉINE CÉADNA.


Do ghluais an dá bhuidhin, muintir Uíbh Máine agus muintir Uíbh
Fhiachrach Áidhne, siar óthuaidh i dtreó a dhá ndúthaigh féin. Bhí i
n-aonfheacht leis an méid acu a tháinig ó Chill Mhaighneann an méid
a tháinig ’n-a gcoinnibh go Ceann Cora, i gcás ná raibh aon uaigneas
ortha. Nuair a thánadar i gcomhngar do’n bhaile do sgaradar ó chéile.
Ba bheag ná gur eirigh an gol agus “na mílte ologón” airís nuair a
shroiseadar an t-aos óg agus na seandaoine nár fhéad dul go Ceann Cora.
Ach do cuireadh cosg leis an mbuairt. Do h-innseadh cad ’dúbhairt Colla
nuair a bhí sé ag caint leis an bpobal mór thíos ag Ceann Cora. Do
cuireadh na seandaoine chun suaimhnis.

Chómh luath agus bhí a dtuirse curtha dhíobh ag an muintir a tháinig
abhaile ó’n gcath, thusnuighdar ar bhualadh um a chéile agus ar bheith
ag caint agus ag cuimhneamh ar cad a déanfaí feasda. Bhí an saoghal ana
chiúin, ana shuaimhneasach acu, agus an aimsir ag dul i mbreaghthacht.
An phráing agus an bhruid agus an fásgadh aigne a bhí ar na daoine
i gcaitheamh na h-aimsire an fhaid a bhí an t-ollmhúchán ar siúbhal
i gcóir an chogaidh, agus an fhaid a bhí na slóighte ag imtheacht ó
bhaile agus ag cruinniughadh chun an chatha, agus an fhaid do lean
an sgannradh i dtaobh conus a gheóbhadh an cath, bhíodar go léir
imthighthe. Bhí gach aon rud ciúin, suaimhneasach, socair.

Do h-óirdneadh Conn ’n-a rígh ar Uíbh Fhiachrach Áidhne, agus do
h-óirdneadh Tadhg Óg ua Cealla ’n-a rígh ar Uíbh Máine. Bhí raint
gnótha le déanamh acu araon ar feadh tamail ag socarughadh neithe
idir chlainn na bhfear a fágadh i gCluain Tairbh. Do deineadh a lán
cleamhnaisí sa tsocarughadh. Dhein Niamh dhá chleamhnas, cleamhnas do
Thadhg Óg le drifiúr do Chonn, agus cleamhnas do Chonn le drifiúr di
féin.

Nuair a bhí an méid sin déanta thug Niamh agus a dritháir cuaird ódheas
go h-Inis Cathaigh. Bhí áthas mór ar Cholla nuair a chonaic sé iad. Cé
bhéadh ann rómpa, ar chuaird, ach Caoilte! Ba bheag ná gur baineadh
radharc a shúl airís de Chaoilte nuair a chonaic sé iad, díreach mar
a baineadh an chéad lá úd a chonaic sé Niamh. Bhí sé ’n-a rígh an
uair sin ar Chiarraighe Luachra i n-inead a athar. D’innseadar dó
conus a bhí gach aon rud socair lastuaidh i n-Uíbh Máine agus i n-Uíbh
Fhiachrach Áidhne, agus d’inis seisean dóibh gach aon nídh a bhí aige
le h-innsint i dtaobh a dhútha féin.

“Ba mhaith liom an chailís úd a dh’ fheisgint, a Athair, má ’sé do
thoil é. Ní fheaca riamh fós í,” arsa Niamh.

Do rug sé isteach sa n-érdam iad agus thaisbeáin sé an chailís dóibh.

Ba bhreagh an radharc le feisgint í. D’ fhéadfadh duine fanmhaint ar
feadh leath an lae ag feuchaint uirthi agus ní bhéadh a shúile ná a
aigne cortha dhi. D’á fhaid a bhéadh sé ag feuchaint uirthi is amhlaidh
ba mhaith leis tamal eile thabhairt ag feuchaint uirthi. Choimeádfadh
saidhbhreas an óir greim ar a shúilibh. Choimeádfadh uaisleacht agus
ealadhntacht a h-órnáide greim ar a shúilibh, agus é ’ghá fhiafraighe
dhé féin conus a dh’ fhéad lámh duine riamh a leithéid d’obair a
dhéanamh. Choimeádfadh an crios, na clocha loghmhara, greim ar a
shúilibh, agus iad ag taithneamh agus ag spréacharnaigh, agus eisean
’ghá fhiafraighe dhé féin cá bhfuaradar an solus! D’á n-éaghmuis sin
go léir bhí sa riocht ’n-a raibh an chailís sin cúmtha rud éigin a
choimeádadh greim ar shúilibh an t-é a chíodh í, agus do chuireadh
áthas isteach i n’ aigne tré n-a shúilibh.

D’fheuch Niamh uirthi, go dlúth agus go daingean, ach níor labhair sí
aon fhocal amach as a béal. D’fheuch an bheirt eile uirthi go dlúth
agus go daingean, leis, agus níor stadadar ach ’ghá moladh.

“Ba mhaith liom labhairt leat-sa, a Athair,” arsa Niamh le Colla.

D’imthighdar i leith taoibh.

“A leithéid seo, a Athair,” ar sise. “Tá m’ aigne socair agam le mórán
aimsire ar mé féin a thabhairt suas do’n tSlánuightheóir i dtigh ban
riaghalta. Ba mhaith liom do chómhairle dh’fhághail, a Athair, i
dtaobh an teighlaigh ban riaghalta ionar ceart dom dul, do réir do
bhreitheamhantais.”

“Ar mhiste dhom a dh’fhiafraighe, a ’nghean ó,” ar seisean, “cad é an
fhaid aimsire ó shocaruighis an nídh sin at’ aigne ar dtúis?”

“Bhí sé am’ aigne, a Athair, ar feadh abhfad,” ar sise, “sar ar
dhainginigh sé ann. Ní dóich liom go bhféadfainn a dh’innsint duit
cruinn, a Athair, cad é an fhaid atá sé daingean, ach tá sé daingean le
tamal maith.”

Do stad sé ar feadh tamail.

“An dóich leat, a ’nghean ó,” ar seisean, “an bhféadfá a dh’innsint dom
cad a chuir an nídh sin isteach at’ aigne ar dtúis?”

“Féadfad,” ar sise. “Nuair a thusnuigh an t-ollmhúchán i gcóir an
chogaidh mhóir seo atá curtha dhínn againn thugas fé ndeara conus mar
a bhí na fir go léir ’ghá cheapadh agus ’ghá shocarú’ ’n-a n-aigne go
ndéanfaidís ídhbirt anama ar son na h-Éirean agus ar son an Chreidimh.
Ní raibh aoinne ba ghéire ’ghá gcur go léir suas chun na h-ídhbirte
sin a dhéanamh ’ná mise. Ansan do thuigeas am’ aigne, nuair ná raibh
ar mo chumas an ídhbirt a dhéanamh ar an gcuma ’n-a rabhdar-san ’ghá
déanamh, gur bh’ é ba lúgha ba ghann dom í dhéanamh ar an gcuma ’n-a
raibh ar mo chumas í dhéanamh. Dheineas ar an gcuma san í. Ghabhas orm
féin i láthair Dé ceangal gan céile eile do ghlacadh choídhche ach an
Slánuightheóir, moladh go deó leis! Siné mo chuid-se de ’n ídhbirt, a
Athair. Tá an ceangal san orm. Ní fhéadfainn imtheacht ó m’ athair an
fhaid a bhí sé beó. Ní’l aon rud anois chun mé chosg ar dhul isteach i
dteighlach ban riaghalta agus an ídhbirt do chur i ngníomh.”

“I dtreó ná béadh aon bhaoghal go ndéanfaí aon dearmhad, a ’nghean ó,”
arsa Colla, “ba mhaith liom aon cheist amháin eile do chur.”

“Cuir aon cheist is maith leat chúgham, a Athair,” arsa Niamh, “agus
neósfad an fhírinne dhuit.”

“Nuair a dheinis an ídhbirt sin; nuair a thugais tu féin suas mar sin
do’n tSlánuightheóir, an dóich leat a’ raibh aon éileamh ag aoinne eile
ort?”

“Ní raibh, a Athair,” ar sise, “aon éileamh ag aoinne eile, ná ní’l
anois.” Do stad sí.------“Ach is dócha,” ar sise, “gur ceart dom an
méid seo a dh’innsint duit. Is cuimhin leat an t-ógánach Lochlanach úd
a tháinig anso fadó, nuair a bhí mo dhritháir Tadhg anso?”

“Is cuimhin liom é go maith,” arsa Colla.

“Chuaidh sé suas go h-Uíbh Máine i n-aonfheacht le Tadhg. An chéad uair
a chonac é tháinig ana chion agam air. Tháinig grádh agam dó. Siní
an fhírinne. Thuigeas am’ aigne go dtáinig an grádh céadna aige-sean
dómh-sa. Níor labhramair. Ach do tuigeadh an sgéal eadrainn.----Nuair
a tháinig an sgéal go raibh sé ag glacadh an Chreidimh bhí áthas mór
orm. Ansan, nuair a tháinig an sgéal go raibh sé chun bheith ’n-a
shagart, níor bh’fhéidir liom an sgéal a thuisgint i n-aon chor.
B’é deire mo mhachtnaimh ar an ngnó gur thuigeas am’ aigne go raibh
ceangailte orm é chur as mo chroídhe ar fad. Do dheineas san.--Ní
raibh aon bhaint i n-aon chor, a Athair, ag an méid sin sgéil
leis an gceangal so adeirim leat do ghlacas orm féin i dtaobh an
tSlánuightheóra.”

“Tá go maith, a ’nghean ó,” arsa Colla. “Déanfad-sa an nídh seo atá
agat d’á iaraidh orm. Ní mór dhom, ámhthach, beagán aimsire chuige.
Cuirfead sgéala chúghat óthuaidh chómh luath agus bheidh an áit
ceapaithe agam agus gach aon rud socair agam.”

Do sgaradar. Bhí Tadhg agus Caoilte imthighthe ar fuid na mainistreach;
Tadhg ag taisbeáint na mainistreach do Chaoilte, agus Caoilte ag cur
aithne ar na manachaibh, go mór mór ar an muintir go raibh sean-aithne
ag Tadhg ortha.

       *       *       *       *       *

Seachtmhain díreach i ndiaigh an lae sin tháinig Colla féin go
h-Uíbh Máine. D’imthigh Tadhg agus Niamh agus é féin soir go Cill
Dara, go teighlach Bhríghde. Bhí áthas nár bh’fhéidir a dh’innsint
ar Chómharba Bhríghde agus ar an uile dhuine des na mnáibh riaghalta
nuair a fuaradar go raibh Niamh le fanmhaint acu. D’fhan sí acu, agus
má ba ghath gréine í fadó, ag teacht i gcuideachtain, i dteighlach a
h-athar, b’í an gath gréine céadna í ag gluaiseacht ameasg na maighdean
naomhtha, i dteighlach Bhríghde, go dtí gur lean sí a h-athair.

                                CRÍOCH.



           WORKS BY THE VERY REV. CANON O’LEARY, P.P.


    Niamh. 357 pages. Best Irish paper. Bound in Irish linen.
    Four shillings and sixpence net. Postage, fivepence.

    Séadna. 300 pages. Best Irish paper. Bound in Irish linen,
    with portrait of the author. Three shillings and sixpence
    net. Postage, fourpence.

    Séadna. Cheap edition, in paper boards. Two shillings net;
    postage, fourpence.

    An Craos-Deamhan. A modern version of an ancient comical
    story. Bound in Irish linen, two shillings net; postage,
    threepence. In boards, one shilling and sixpence net;
    postage, threepence.

    Sgothbhualadh. A series of Articles in Irish, reprinted
    from _The Leader_. Sixpence net; by post, sevenpence.

    Sgothbhualadh II. A second series of the same. Sixpence
    net; by post, sevenpence.

    An Bealach Buidhe. A short play of the time of Red Hugh
    O’Donnell. Fourpence net; by post, fivepence.

    An Soísgéal as Leabhar an Aifrinn. The Gospel, translated
    from the Missal. Sixpence net; by post, sevenpence.

    An Teagasg Críosdaidhe. The Catechism, as used in the
    Diocese of Cloyne. With a vocabulary. Twopence net; by
    post, threepence.

    Aesop a tháinig go h-Éirinn. Æsop’s Fables in Irish (with
    English Translation). Parts III., IV. and V. Each part
    complete, one penny; by post, three halfpence.

    Aesop a tháinig go h-Éirinn. School Edition. The five parts
    (Irish only) bound together, with a vocabulary. Sixpence;
    by post, sevenpence.

    ENGLISH TRANSLATION only, the five parts bound together,
    threepence net; by post, threepence halfpenny.

    Bás Dhalláin; agus Tadhg Saor. Two short plays. One penny;
    by post, three halfpence.

    An Sprid. A play in one act. One penny; by post, three
    halfpence.

    Mion-chaint. An Easy Irish Phrase Book (with English).

    Part I. On the use of is and tá. Threepence net; by post,
    fourpence.

    Part II. On the use of verbs. Threepence net; by post,
    fourpence.

    Part III. On the use of prepositions. Sixpence net; by
    post, sevenpence.

    Eólas ar Áireamh. Arithmetical tables in Irish (with
    English). One penny; by post, three halfpence.

    (Sanctioned for use in the National Schools.)

                        _Works in English._

    Irish Prose Composition. A series of articles reprinted
    from _The Leader_. By the Very Rev. Canon O’Leary, P.P.
    Sixpence net; by post, sevenpence.

    The Trusty Vehicle of the Faith of the Gael. By the Rev. J.
    M. O’Reilly, Adm. Threepence net; by post, fourpence.

                      THE IRISH BOOK COMPANY,
                     6 D’OLIER STREET, DUBLIN



              IRISH BOOKS FOR CHILDREN AND BEGINNERS.


    Aibgitir na Gaedhilge. An Irish Picture Alphabet.
    Illustrated by Norma Borthwick. One penny; by post, three
    halfpence.

    Ceachta Beaga Gaedhilge. Irish Reading Lessons. Compiled
    by Norma Borthwick. With illustrations by Jack B. Yeats.
    (Prescribed in the Programme for the National Schools.)

    Book I. Twopence net; by post, twopence halfpenny.

    Book II. Twopence net; by post, twopence halfpenny.

    Book III. Threepence net; by post, fourpence.

    An Macléighinn. For Conversational Teaching in Irish. By
    Feargus Finnbhéil. Sixpence net; by post, sevenpence.

    Staraidheacht. Pieces for recitation in Irish; prose and
    poetry. Sixpence net; by post, sevenpence.

    Gleann na Sidheóg. A fairy play for children. By Máire Ní
    Chinnéide. Twopence net; by post, twopence halfpenny.

                       OTHER WORKS IN IRISH.

    Fáith-Sgéal. An Allegory. By Douglas Hyde, LL.D. (With
    English Translation.) One penny; by post, three halfpence.

    Seághan an Díomais. Shane the Proud. By Conán Maol. (With
    English Translation.) Twopence net; by post, twopence
    halfpenny.

    Mac Fínghín Dubh. A Story. By Conán Maol. With a
    Vocabulary. Sixpence net; by post, sevenpence.

    Curadh Glas an Eolais. A Connacht folk story. Edited, with
    vocabulary and notes, by the Rev. J. M. O’Reilly, C.C.
    Threepence net; by post, fourpence.

                           IRISH SONGS.

    Ceól Sídhe. Parts I., II., and III., bound together,
    threepence net; by post, threepence halfpenny. Parts IV.,
    V., and VI., bound together, threepence net; by post,
    threepence halfpenny.

                     THE IRISH BOOK COMPANY,
                    6 D’OLIER STREET, DUBLIN.





*** End of this LibraryBlog Digital Book "Niamh" ***

Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.