Title: Ang Mananayaw
Author: Almario, Rosauro, 1886-1933
Language: Tagalog
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.


*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Ang Mananayaw" ***


Produced from page scans provided by University of Michigan.



[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is
marked as ~g.]

[Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa
upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon
ay hindi na ginagamit.]



Ros. Almario

ANG MÁNANAYAW

Aklatang Bayan I Aklát

Limbagan at Litograpía

NI

JUAN FAJARDO

Daang Carriedo Blg. 101, Sta. Cruz.

MAYNILA--1910



ANG MÁNANAYAW

Ros. Almario

UNANG PAGKALIMBAG

MAYNILA

=LIMBAGAN NI JUAN FAJARDO

Daang Carriedo Blg. 101, Sta. Cruz

1910.=


       *       *       *       *       *

=Aklatang Bayan.=


_Sa gitnâ n~g masinsíng úlap na sa kasalukuya'y bumábalot sa maynós na
lan~git n~g Lahíng Tagalog, ang «Aklatang Bayan» ay lumabás_.

_¿Layon? Iisáng iisá: makipamuhay, ibig sabihi'y makilaban pagkâ't ang
pakikipamuhay ay isáng ganáp na pakikitunggalí, isáng lubós at walâng
humpáy na pakikibaka_.

_At makikibaka kamí laban sa masasamâng hilig, m~ga ugali't paniwalà,
magíng tungkól sa polítika, magíng sa relihión at gayón sa karaniwang
pamumúhay; yamang ang m~ga bagay na itó'y siyáng m~ga haliging dapat
kásaligan n~g alín mang bayan: tatlóng lakás na siyáng bumúbuó n~g
káluluwá n~g alín mang lahì_.

_At upáng malubós ang pagpapakilala n~g adhikâng itó sa aming
man~gagiging, mangbabasa, kung sakalì, n~gayón pa'y malugód na't
magalang na ipinatátalastás namin sa kanïlá ang m~ga aklát na sa
kasalukuya'y niyáyarì sa loób n~g Aklatang itó_:

=Ang Mánanabong, Ang Pangginggera, Bagong Hudas, Ang Sakim, Bagòng
Parì at ibá't ibá pa.=

_Pan~ganay na anák n~g Aklatang itó «Ang Mánanayaw», na n~gayó'y
bagong kalúluwál pa lamang sa laran~gan n~g Panunulat. Kulang sa katás
marahil, marahil ay gayón din sa lusóg n~g pan~gan~gatawán, bigláw na
bun~ga palibhasà n~g isáng panitik na salát sa ilaw n~g talino at
dahóp sa yaman n~g pananalitâ_.

_Magsísitulong sa aklatang itó ang m~ga katoto ko't kaadhikâng
Faustino Aguilar, namámatnugot sa TALIBA, Carlos Ronquillo,
punòng-mánunulat sa náturan ding páhayagán at m~ga ibá pang gurò n~g
panitik, na sa pamamagitan n~g limbagan at papel ay magsásabog,
hanggáng sa lalòng lihim na pook n~g Katagalugan, n~g makákaya niláng
pangliwanag na ilaw sa m~ga kalahìng nan~gan~gailan~gan nitó_.

=Ros. Almario,=

_Taga-pamahalà n~g Aklatang Bayan_.

_Maynilà, 30 V-1910_.


       *       *       *       *       *


Ang Mánanayaw.

Jóvenes qué estais bailando, al infierno vais saltando.


=SIMULA=

_Pati_: Mánanayaw. Alan~ganing tindíg; ni mababà ni mataas; katawáng
malusóg, makatás, sariwà; m~ga matáng malalaki't bugháw, dalawáng
bintanàng pinanúnun~gawan n~g isáng káluluwáng nag-iinit, nag-aalab sa
nin~gas n~g apóy n~g isáng damdaming batis na dinádaluyan n~g alíw,
_alíw n~g sandalî_ na nakalúlunod, nakaíinís at nakamámatáy sa bawà't
káluluwáng maligò sa kanyá.

_Sawî_: Túbong lalawigan, binatàng nag-aaral sa Maynilà. Buhat sa
mabuting lipì, angkán n~g m~ga mayaman, si Sawî ay isáng binatàng
lumakí sa lilim n~g pananaganà: kimî, mahihiyâin, ugalìng babae, si
Sawî ay hindî kaparis n~g m~ga binatàng walâng ibáng minimithîmithi
kundî ang mátulad sa isáng paróparó, sa isáng bubuyog, na tuwîna'y
hanap ang m~ga bulaklák, upáng simsimín ang kaniláng ban~gó,

_Tamád_: Isáng hampás-lupà, isáng hampas-bató, na gaya n~g tawag sa
kanyá n~g madlâ. Ulila sa amá't ulila, sa iná. Walâng asawa, ni anák,
ni kapatid, ni kamaganakan kungdî ... si «Ligaya»; ligayang pará sa
kanyá'y hindî natatagpô sa alín mang dako, sa alín mang poók, máliban
sa m~ga bilyar, sabun~gán, pangginggihan, bahay-sáyawan at m~ga
bun~gan~gà n~g impierno na sa bálana'y laging nakaumang.

--Tamád, ¿kumusta ang _ibon_?

--Mabuti, Pati, maamò na n~gayón.

--¿Handâng pumasok sa kulun~gán?

--¡Oh, walâng pagsalang hindî siyá pápasok!

--¿Anó ang sabisabi niyá sa iyó tungkól sa akin?

Paris din n~g m~ga unang salitâ na náiukol ko sa iyó nang tayo'y unang
magkátagpô sa isáng handáan: na, ikáw ay magandáng katulad ni _Venus_,
paris n~g Talà sa umaga. ¡Umiibig na sa iyó! Maáasahang siyá'y bihag
mo na....

Binuksán ni Pati ang kanyáng dalawáng labì na nagpúpulahan upáng
paraanín ang isáng matunóg na halakhák.

--_Con qué_, umiibig na sa akin, há?

--At pagháhanapin ka mámayâ.

--¿Saán? ¿saan mo akó itinurò?

--Sa bahay-sáyawan.

--Sa makatwíd palá ay nálalaman nang akó'y mánanayaw? ¿at anó ang sabi
sa iyó? ¿hindî ba niyá nábabasa ang m~ga páhayagáng, hindî miminsan at
mámakalawáng nagsásabog diyán n~g m~ga balitàng diumanó'y hindî m~ga
babae ang m~ga mánanayaw sa «suscrición» kundî isáng tungkós na m~ga
talimusák?

--_Medio ... medio_ sinabi niyá sa akin ang ganyán; n~gunì't tinugón
ko siyáng ang gayóng balità'y mangyáyaring magkátotoó, kung minsán, at
mangyayari rin namáng hindî, «Si Pati»--ang wikà ko sa kanyá,--«iyóng
dalagang ipinakilala ko sa iyó sa handâang dinaluhán natin ay isáng
matibay na saksí n~g katotohanang ang isáng magandáng perlas ay
mangyáyaring mápaliblíb sa gitnâ n~g burak....»

At tumigil sandalî ang nagsásalita upáng lumagók n~g laway at
magpatuloy, pagkatapos, sa m~ga ganitóng pan~gun~gusap:

--At si Sawî (ang ibong pinagúusapan nilá)--ay naniwalà namáng ikáw ay
isáng «magandáng perlas», isáng dalagang mahinhín, may puri,
maran~gal....

--¿At hindî na itinanóng kung bakit akó nápapasok sa bahay-sáyawan?

--Itinanóng ¿bakit hindî? n~gunì't ang dilà ni Tamád, ang dilà n~g
bugaw mong si Tamád, ay nang m~ga sandalîng yaó'y lumikhâ n~g m~ga
pan~garap na sa kanyáng bibíg ay larawang mistulà n~g katotohanan,
katotohanang nákita, sinaksihán n~g kanyáng tin~gín. At sinabi ko sa
kanyáng hálos maagnás ang luhà ko: ¡Oh, Sawî, kung nálalaman mo ang
buông kasaysayan ni Pati, n~g magandáng Pati, na hináhan~gàan mo
n~gayón, ay dî sásalang siyá'y málalarawan sa m~ga balintatáw n~g m~ga
matá mo na katulad n~g isáng banál na babae, n~g isáng ulirán n~g
kadalagahan. Pagkâ't siyá, ang habol ko pa, ay isáng ulilàng dumanas
n~g dî gágaanong kasawîan sa buhay, nagíng magpapalimos, nagíng
manghihin~gì, at nang ayaw nang lawitán n~g awà n~g m~ga tinátawagan
ay napilitang pumasok na alilà, ipinagbilí ang lakás sa isáng mayaman
... dapuwà't....

--¿Anó pa?

--Ang mayaman, ang dugtong ko, sa haráp n~g walâng kaagáw na dilág ni
Pati, ay nagnasàng paslan~gín ang kanyáng dan~gál.

--¡Paslan~gín! Mainam kang magtátatahítahî n~g kasinun~galin~gan. ¿At
anó pa ang aking ginawâ?

--Na ikáw ay tumutol sa gayóng karumíng adhikâ.

--¿At pagkatapos?

--Nilisan mo ang bahay na pinaglílingkurán upáng pumasok sa
pagkamánanayaw.

--Samakatwíd, ang tapos ni Pati, pará kay Sawî, akó'y isáng banál na
babae, isáng ulilànginapí n~g Palad, nagíng magpapalimos,
manghihin~gì, alilà, alipin, sa madalîng sabi; at dahil sa
pagtatanggól n~g puri ko'y iniwan ang bahay n~g mayaman, upáng pumasok
... ¿gayón n~ga ba?

--Ganiyán n~ga.

¡Oh, kung ipinahintulot n~g Dios na ang m~ga kasinun~galin~gan, bago
makalabás sa bibíg n~g m~ga nagsísinun~galíng, ay magíng apóy muna...!

Si Pati, pará sa ating nakakakilala sa kanyá, ay isáng isdâng kapak,
na sa labás ay walâng ibáng ipinatátanáw kundî ang kintáb n~g
kaliskís, bago sa loób ay walâng ibáng madádamá kundî ang mabahòng
burak. Siyá'y hindî lamang kirí, hindî lamang salawahan; higít sa
kirí't salawahan, si Páti ay isáng tunay na salarín, isáng mangbibitay
n~g m~ga káluluwáng nahúhulog sa kanyáng kandun~gan.

Batà pa lamang, hálos bagong sumísiból pa lamang, si Pati'y
pinagkatakután na n~g m~ga binatà sa kaniláng pook. ¡Bakit hindî, sa,
bálana'y sinagután n~g óo, bálana'y pinan~gakuan, bálana'y sinumpâan;
m~ga pan~gakò at sumpâng bawà't isá'y pinatítibayan sa pamamagitan n~g
isáng sanlâ, n~g isáng lágak, na hindî na mabábawì kailán man!

N~gunì't ... nagsasalitâ na namán si Tamád; pakinggán natin:

--Pati--aniya--mamayâ'y hindî sásalang dádalhín ko sa iyó ang ibon.

--Dáratíng kayóng handâ na ang haula.

At naghiwaláy ang dalawá.



II.


--¿ ... ?

--¡ ... !

At nároón na silá sa unang baytáng n~g hagdanang patun~go sa bayan ni
Plutón: sa bahay-sáyawan. Náuuná si Tamád, ang tuksó, at si Sawî ay
sumúsunód sa dako niyáng hulihán.

Ang _Templo_ n~g masayáng diosa _Terpsícore_, nang m~ga sandalîng yaón
ay maitútulad sa isáng Hardín n~g Kaligayahan: doón at dito'y walâng
námamalas ang tin~gín kundî ang m~ga bagong Eba, ang m~ga bagong Adán,
doón at dito'y nagsabog ang m~ga bulaklák, nagsalisalimbayan ang m~ga
paroparó.

Pagdatíng na pagdatíng n~g magkasamang si Sawî't si Tamád sa
bahay-sáyawan, si Páti, na nag-aantáy na sa kanilá ay malugód na
sumalubong at nakan~gitî, nakatawang bumati sa kanilá:

Nan~gáligaw kayó rito....

Si Sawî'y hindî tumugón. Ang m~ga salitâ ni Pati, ang m~ga bigkás na
yaóng mandi'y pinulután sa tatamís, ay isáisáng sumapit sa pusò n~g
natítigilang binatà. ¡Anóng gandá ni Pati nang m~ga sandalîng yaón!

Sa loób n~g kanyáng damít na nan~gán~ganinag sa dalang, sa malas ni
Sawî ay siyá ang nákita ni Flammarión sa kanyáng pan~garap: taong ilaw
ang pinakalamán, at ang m~ga kamáy ay dalawáng bagwís.

Si Tamád, na nakákita sa ganitóng pagkakápatigil n~g kanyáng kasama,
ay kumindát n~g isá kay Pati at lihim na itinurò yaón: «¡Talagáng
_torpe_ n~gâ!»

Noo'y isáng hudyát n~g tugtugin ang náriníg:

--¡Bals!--ang panabáy na turing n~g m~ga naíiníp na m~ga mánanayaw.

At umugong ang malakíng _salón_ sa kiskís n~g m~ga sapatos.

Si Pati na nálalayô na sa dalawáng magkasama, pagsisimulâ n~g sáyawan
ay mulîng lumapit kay Sawî:

¿Ibig pô ninyóng sumayáw?--ang magiliw na tanóng.

--Hindî pô ... bahala na pô ... mámayâ na pô kung sakali.--At tumindíg
na tila nainitan sa pagkakáupô; dinukot ang panyô sa bulsá at pinahid
ang pawis na sa noó'y butílbutíl na sumísipót.

--¡Mahíhiyâin pa ang tunggák! ang naibulóng tulóy n~g magandáng
mánanayaw. At tinalikdán ang binatà na hálos padabóg. Tila nagálit sa
gayóng pagtanggí n~g inanyayahan.

Ang gayón ay náhalatâ ni Sawî, kayâ't paanás na násabi sa sarili, nang
siyá'y naúupô na:

--¡Bakà nagalit ah!...

At lalòng nag-ulol pa ang ganitóng pan~gan~gambá n~g binatà, nang
mákitang si Pati ay kinúkuha na n~g isáng makisig na _bailarín_:

--¡Sayang at hindî ko siyá napairugan!

¿Sinóng lalaki ang kumuha sa kanyáng magandáng mánanayaw?

¿Katipán na kayâ niyá?

¿Kasintahan na kayâ?

M~ga ganitóng pag-iisip ang gumuguhit sa gunitâ n~g binatà, nang sa
súsugat sa kanyáng pandiníg ang tanóng ni Tamád.

¿Bakit hindî ka sumayáw? At hindî na binigyáng panahón na ang inusisà
ang makasagót pa, at si Tamád ay nagpatuloy sa kanyáng pagtuksó:

--¿Naníniwalà ka bang sa m~ga bahay-sáyawan ay walâng dumádaló kundî
ang m~ga taong walâng kabuluhán?

--Hindî sa gayón, katoto....

--¿Naníniwalà ka ba--ang ulit ni Tamád--na sa m~ga bahay-sáyawan ay
walâng ibáng dumádayo kundî ang m~ga hampás n~g Dios na nagkalat
diyán? Ah, nagkakámalî ang m~ga may ganitóng paniwalà, at saksíng
matibay n~g kamalìang itó ay ang nakikita mo n~gayón, kaibigang Sawî.
Ang ginoóng iyáng kasayáw ni Pati ay isáng abogadong kilalá sa m~ga
pook na itó n~g Maynilà ... ang ginoóng yaón--at itinurò ang isáng
umíikit na kayapós namán n~g isáng babaeng habâan ang mukhâ at singkít
ang matá ang ginoóng yaón ay isáng _farmaceútico_; at itó, itóng
nagdáraán n~gayón sa tabí natin na may kawíng pang bulaklák sa tapat
n~g dibdíb, ay isáng mayamang mán~gan~galakál....

Anó pa't ang lahát n~g m~ga nároón ay isáisáng ipinakilala ni Tamád
kay Sawî: may m~ga _estudiante de derecho_, m~ga nag áaral n~g
_medicina_, m~ga mán~gan~galakál, m~ga polítikó, at m~ga ibá pang
«pag-asa n~g Bayan,» wikà n~gà n~g Dakilàng Bayani n~g Lahì.

N~gunì't ang m~ga ganitóng pagpapakilala ni Tamád ay hindî warì pansín
n~g kanyáng kinákausap, pagkâ't itó, pagkatapos niyáng humintô, ay
walâng ibáng náisagót kundî:

¿Sinó ang kasayáw ni Pati?

Ang ganitóng pagwawalâng bahalà n~g kanyáng kaniíg ay hindî ikinapoót
ni Tamád. ¡Bagkús ikinagalák pa n~gà! Náhalatâ niyáng sa pusò ni
Sawî, nang m~ga sandalîng yaón, ay walâ nang ibáng nagsísikíp kundî
ang larawan n~g kanyáng _kandidata_, at walâ nang ibáng naririníg ni
nakikitang anó pa man ang binatà kundî ang mahinàng sagitsít n~g
sapatos ni Pati sa tablá n~g _salón_ at ang kanyáng mapanghalinang
tindíg.

Si Sawî, pusòng lagìng tikóm sa hibò n~g pagkakásala, n~gayó'y
untî-untîng nabúbuksán sa tawag n~g isáng bagong damdamin, damdaming
aywán niyá kung anó, datapwà't nálalaman niyá, óo, na ang damdaming
yaó'y walâng pinag-iwan sa bagang nagbíbigáy init sa isáng kaldera,
apóy na gumigising sa dating tulóg at nagbíbigáy siglá sa dating
malamíg na pusò.

Ang bulaklák na noóng una'y takót sa halík n~g araw, n~gayó'y
bumúbukád sa hagibis n~g bagyó.

Samantalàng ang m~ga pareha'y nagsalísalimbay, sa gitnâ n~g _salón_;
samantalàng ang m~ga pareha'y walâng hintô n~g bulun~gan, kálabitan,
kindatan, kúrutan, at kung minsá'y ang pálitan n~g matatamís na
salitâ; si Sawî, sa luklukang kinarórooná'y walâng ibáng iníisip-isip
kundî kung «paano ang paraang dapat niyáng gamitin upáng maparating sa
taya n~g mapanghalinang _binibini_ ang m~ga itinítibók n~g kanyáng
káluluwá.»

--Tamád ang pamulîng tawag sa katabí--ibig kong akó'y pagtapatán mo:
¿anó ang tunay na kalágayan ni Pati? ¿Dalaga ó may asawa? ¿malayà ó
may katipán?

--¿Nálimutan mo na ba ang maliksíng tugón n~g tinanóng ang m~ga isinagót
ko sa iyó noóng unang tayo'y magkásama hinggíl din sa m~ga ganyán mong
pag-uusisà?

--Marahil ... ¿anó ba ang sinabi mo sa akin noón?

--Sinabi ko sa iyóng si Pati'y dalaga at walâng asawa, malayà at
walâng katipán.

--Samakatwíd....

--Samakatwíd ang agád na habol ni Tamád--samakatwíd si Pati ay
malayà, malayàng tulad n~g isáng isdâ sa tubig, n~g isáng paróparó sa
halamanan, n~g ibon sa alapaap.

--Kung siyá kayâ'y pag-alayan ko....

Náhalatâ ni Tamád ang tun~go n~g, ganitóng pananalitâ ni Sawî; kayâ't
hindî na inantáy na matapos pa at matuling sumagót:

--¿Bakit hindî? ¿bakit hindî mangyáyaring siyá'y pag-alayan n~g
pag-ibig? ¿Hindî ba't ikáw ay isáng binatà, at siyá'y isáng dalaga?
¿Hindî ba't ikáw ay isáng makisig na bagong-tao at siyá'y isáng
magandáng binibini? ¿Bakit hindî...?

--Katotong Tamád, tila mandín biníbirò mo akó.

--¿Binibirò kitá? Hindî ko pa sinásabing lahát sa iyó ang m~ga
nálalaman ko tungkól sa babaeng iyán, pagkâ't nan~gán~gambá n~gâ akóng
bakâ ka malulà....

--¿Malulà?

--Kung sabihin ko sa iyóng si Pati ay tila ... tila....

--¿Tila anó?

--Tila nagkákagustó sa iyó....

--¡Nagkákagustó! ... ¿Diyatà? ¿diyatà't si Pati'y nagkákagustó sa
akin?

--¿At bakit mo namán násabi ang gayón?--ang usisàng may halòng
pananabík.

--¿Bakit hindî'y sa minámasdán ko ang bawà't kilos niyá?

Noó'y nagkátaóng si Pati'y tumítin~gín kay Sawî. Nápansìn ni Tamád ang
gayón. Kinalabít ang kanyáng kapulong at ang bigkás na pan~gitî:

--¡Nákita mo na ... dî n~gayón ay tiningnán ka na namán!

--¡Tunay!--ang náibulóng ni Sawî sa sarili.--¡At, anóng lagtkít na
sulyáp ang kanyá, anóng lambíng, anóng pagkásarápsaráp!

Natapos ang unang bals.

Sa ikalawáng hudyát n~g tugtugin na nagbalità sa m~ga nároon n~g isáng
mainam na _two-step_, si Sawî ay hindî na nakatiís:

--¡Ibig kong sumayáw sa kanyá!

At noón dî'y iniwan ang likmûan, madalîng lumapit kay Pati, at ang
magalang na samò:

--¿Ibig pô ba ninyó akóng paunlakán?

Sa ganitóng katanun~gan n~g binatà, si Pati'y hindî man lamang nagbuká
n~g bibíg; subalì't pinasagót ang maputî't maliít niyáng kamáy na
noó'y agád ikinawit sa bisig n~g nag áanyaya.

M~ga matáng sana'y bumasa sa pusòng lalaki, noón pa'y nábanaagan na ni
Pati ang kanyáng nálalapít na tagumpáy:

--¡Huli na ang ibon, huli na, huli na!--ang magalák na bulóng sa
sarili.

At nang silá'y sumayáw na ay pinapaglarô n~g gayón na lamang sa kamáy
n~g kanyáng kayapós, ang maliít at malantík niyáng baywáng.

Si Sawî, sa ganitóng laláng n~g babae, ay untîuntîng nanglíliít na
animo'y isáng kandilàng naúupós sa hihip n~g han~gin.

At ang makamandág na samyô n~g sampagang kanyáng sinísimsím n~g m~ga
sandalîng yaón ay hinayhinay nang tumátagós sa kaibuturan n~g kanyáng
damdamin.

¡Umíibig na siyá ... at umíibig n~g isáng pagíbig na taós, maálab,
morubdób, na gaya n~g isáng sigâ sa alò n~g han~gin, gaya n~g isáng
sunog sa buhos n~g gás!

Bawà't n~gitî ni Pati, bawà't sulyáp na panukáw na ipakò sa kanyá, ay
mariíng tumítimò, bumábaón, sumúsugat sa dibdíb n~g na sa pan~ganib na
si Sawî, paris n~g pagtimò, pagbaó't pagsugat n~g isáng mahayap na
palasô.

--Aling Pati--ang kimíng tawag sa kasayáw--kung akó pô kayâ'y pumarito
gabígabí ay mákakasayáw ko kayó?

--Bakit pô hindî?--ang malambíng namáng tugón n~g tinanóng.

Ang binatà natin, ang _torpeng_ si Sawî, sa ganitóng paoo ni Pati,
walâng ibáng maisagót kundî isáng banayad na:

--Salamat pô.

At hindî na umimík pang ulî hanggáng sa matapos ang sáyawan. Si
Simoun, ang kasindak sindák na Simoun sa _Filibusterismo_ ni Rizal,
pagkapaglapat n~g m~ga dahon n~g pintûan n~g _Templo_ ni _Terpsícore_
ay nagpamalas sa m~ga nan~gín~giníg niyáng labì n~g isáng mapagkutyâng
n~gitî; at sakâ sinabing:

--_¡Buena está la juventud_!...



III.


Si Sawî ay walâ nang pagkásyahán n~g pag-ibig kay Pati.

Bawà't saglít na dumaán, bawà't saglít na yumao, ay isáng palasô na
namáng umíiwà sa kanyáng dibdíb.

--¡Oh, Pati! ... ¿kailán mo pa málalamang iníibig kitá? ¿kailán mo pa
málalamang ang pusò ko'y nagíng dambanà na n~g iyóng mahál na larawan?
¿kailán mo pa málalamang si Sawî'y walâ nang ibáng dinárasáldasál kung
hindî ang pan~galan mong walâng kasingtamís?

Dilàng kimî, gapós n~g pagpipitagan, si Sawî ay nagtítiís manirá na
lamang sa m~ga himutók at buntóng-hin~gá. ¿Magtapát kay Pati?

--Kung akó'y halayin? ¿Kung hindî pakinggán ang idáraíng ko? ¿kung
birùbirùin ang pag-ibig? ¡Ay!...

Dapwà't, kung natátantô niyáng si Pati ay isáng maáwàing walâng dî
nilimusán n~g kanyáng pag-ibig, kung natátantô niyáng si Pati ay isáng
maawàing walâng pinagkaitán n~g kanyáng _habág_, kung natátantô niyáng
si Pati'y walâng ibáng ináantay-antáy kundî isáng kalabít na lamang,
ang isáng salitâng sukat maghiwatig n~g kaniyáng, damdamin upáng
lúbusan nang ipagkatiwalà sa kanyá ang kanyáng káluluwá, ang kanyáng
katawán; ang m~ga gayóng hinagpís at pag-aálinlan~gan ay hindî na sana
sumagì sa kanyáng gunitâ.

N~gunì't si Sawî ay isáng _singkí_ pa; kayâ't hindî niyá nálalamang,
sa Maynilà, ang salitâng «Mánanayaw» ay nákakatugón n~g m~ga salitâng
«mangdadambóng sa lilim n~g batás», «magnanakaw sa loób n~g bahay.»

Kung nálalaman niyáng sa m~ga bahay-sáyawan ay hindî ginágamit ang
m~ga salitâ upáng sabihing: «Iníibig kitá,» «ibig kitang kánin» kundî
sukat na lamang ang m~ga suliyáp, kindát at kalabít, disin si Pati'y
malaon n~g nagíng kanyá, ó sa matuwí'd at lalòng tumpák na sabi,
siyá'y nagíng kay Pati.

Bagamán, ang kanyáng m~ga pag hihimutók ay hindî rin lubhâng naglawíg,
pagkâ't noóng isáng gabíng si Pati'y manaog sa bahay-sáyawan, upáng
umuwi na sa bahay, ay _nagkapalad_ siyáng mápasama rito, sa _túlong_
at _awà_ n~g kanyáng kaibigang si Tamád.

--¡Binibining Pati: ang tawag n~g binatà, nang silá'y nagsásarilí na
sa gitnâ n~g dilím--¿magalit ka pô kayâ kung akó'y may sabihin sa iyó?

--Kung makagágalit pô ... ang tila pabiròng sagót n~g tinanóng.

Si Sawî ay napatigagál.

¿Paáno ang kanyáng gágawin?

¿Saán siyá maglúlusót n~gayón?

¡Natakpán ang bútas na kanyáng ibig paglagusán.

Maláong hindî nakaimík.

Sa haráp n~g ganitóng pangyayari, si Pati ay lihim na nápan~gitî:

--¡Talagáng _singki_ n~gâ!--ang na wikà sa sarili.

Nang hindî pa rin humúhumá ang binatà ay si Pati na rin ang
_nagabaláng_ maglawít n~g silò.

--Ginoóng Sawî:--ang bun~gad--kung hindî pô akó namámalî ay tila
nákita ko na kayóng minsán, bago kayó makaratíng sa aming
pinagsásayawán.

--¿Saán pô?--ang patakáng saló n~g binatà.--¿Sa lalawigan kayâ, sa
marálitâng lalawigan na aking kinákitaan n~g unang liwanag?

--Hindî pô, dito rin pô sa Maynilà ... aywán ko na pô lamang kung saán
at kailán; n~gunì't nákita ko na kayó.

--Dakilà pô ang palad ko kung magkakágayón.

--Akó na n~gâ pô lamang yatà ang talagáng abâng-abâ, sapagkâ't nákita
na'y hindî pa nápansín.

--¡Binibini! ... ¡Binibining Pati! ... ¡Hindî ko kayó nápansín?
¿Datapuwà't mangyáyaring kayó'y hindî ko mapansín?

--Talagá pông gayón na n~gâ lamang ang nan~gápakaliliít na paris ko.

--¡Napakaliít! ¿Paano pông mangyáyari, na, ang isáng pinaglílingkurán
ay magíng maliít pa kay sa isáng naglílingkód?

--¿Pinaglílingkurán pô, ang sinabi ninyó?

Umandáp andáp ang pusò ni Sawî at nag-alaalang bakâ siyá ay
nápapabiglâ na ... n~gunì't, ¡pag asa at lakás n~g loób! Ang
napagdaanán na'y hindî na dapat pagbalikán. _¡Adelante!_ ang wikà n~gâ
ni Golfin sa _Marianela_ ni Galdós, _¡adelante, siempre adelante!_

--Opò--ang patibay n~g walâng kagatólgatól ang dilà--pinaglingkurán
pô, ang aking sinabi.

--¡Pinaglingkurán pô akó! at ¿nino pô?

--A ... a ... akó pô.

Si Pati ay lihim na nátawá.

Si Sawî ay lihim na nan~giníg.

--¡Lumálabis yatà ang kapan~gahasan ko?

At inantáy na sumagót ang dalaga, paris n~g pag-aantáy n~g isáng
násasakdál sa pasiyá n~g isáng hukóm.

Ang palad ni Sawî, nang m~ga sandalîng yaòn, ay nábibitin sa m~ga labì
ni Pati. ¿Anó ang itútugón sa kanyá? ¿Oo? ¡Oh, lan~gít! ... ¿Hindî?
¡Oh, kamátayan!

Si Pati, matapos mapindót ang sikmurà na sumásakitsakít din dáhil sa
pinípigilang pagtawa, ay bumigkás n~g ganitó:

--Ginoóng Sawî: ¿kinúkutyâ mo pô yatà akó?

--¡Hindî pô; túnay na túnay pô ang aking sinabi. ¡Oh, kung
mangyayáring mabuksán ang aking pusò!...

Patuloy ang kaniláng pag-uúsap.

Mulâ sa malayò, sa isáng pitak n~g lan~git, ay pumaibabaw sa tin~gín
ang isáng anakì'y búndók na kakulay n~g usok, ang úlap, ang makapal na
úlap, sugò n~g nagbábantâng ulán.

Noón, ang m~ga naglálakád ay kasalukuyang dumáratíng na sa tapat n~g
isáng _accesoria_ na nátitirik dakòng kaliwâ n~g maluwáng na
lansan~gan n~g Azcárraga.

--Umakyát pô muna kayó--ang anyaya ni Pati sa binatà--maaga pa pô
namán.

¡Maaga pa!

¿Maaga pa ang sabi n~g babaeng yaón, gayóng magíikaisá na sa
hatinggabí?

¡Ibáng-ibá n~gâ namán ang m~ga babaeng Maynilà kay sa m~ga babaeng
lalawigan! ...--ang náibulóng tulóy sa dî masiyaháng pagtataká sa
gayóng náriníg.

Gayón man ay sinagót din n~g isáng taós na pasasalamat ang
nag-áanyaya. At umakmâng tâtalikód na upáng umuwî sa kanyáng bahay;
dátapwà't ¡pagkakátaón! noó'y bumubos ang ulán.

Isáng mapagtagumpáy na n~gitî, ang namulaklák sa m~ga labì ni Pati:

--¡Talagáng másisilò na ang ibon!

At mulî't mulîng inanyayahan ang binatà hanggáng sa itó'y matapos sa
pagpapahinuhod:

--Yamang tulot mo pô ...--ang marahang sagót na bábahagyâ nang
náriníg ni Pati.

Unang umakyát si Pati. Sa likurán niyá'y sumunód si Sawî.

Sa itaás n~g bahay, ang unang napansín ni Sawî ay ang maayos na m~ga
palamuting doón ay nagsabit, ang m~ga kuadrong nan~gagpápan~gagáw sa
inam, ang m~ga larawan, _paisaje_, at m~ga ibá pang sukat makaalíw sa
tin~gín.

Isáng batàng paslít ang dinatnán nilá sa bahay na itó, na, utusán ni
Pati.

--Bulilít--ang tawag n~g may bahay sa alilà, pagdatíng sa hulíng
baytáng sa itaás--bigyán mo n~g silya ang tao.

Ang inutusa'y maliksíng tumupád.

Naupô si Sawî; at ang batà ay nawalâ sa kanyáng haráp.

Si Pati, samantalang pinagkúkurús n~g binatà ang dalawá niyáng kamáy
sa pagkakaupô, ay pumasok sa silíd n~g bahay upáng ayusin ang kanyáng
buhók na naguló sa bahay-sáyawan, at nang mulîng mapulbusán ang
mukháng noó'y humúhulas sa agos nang pawis.

At bago lumabás ulî ay makailán munang binikásbikasan ang kanyáng
bihis at itinanóngtanóng sa sarili kung ang ayos niyáng yaó'y sapát
nang makapagpalundág n~g isáng pusò sa kanyáng kinalálagyán. At nang
tila nasiyahán na ang loób ay sakâ pa lamang naupô sa isáng luklukang
may gadipá lamang ang layô sa kanyáng panauhin.

¡Anóng pagkâgandágandá ni Pati noón sa malas ni Sawî!

--¡Oh--ang nawikà tulóy--magíng si San Pedro man na panót ang tuktók,
magíng si San Juang mapun~gay ang matá't magíng si San Pascual na
maamò ang mukhâ, sa haráp n~g ganitóng dilág ay sápilitáng mabúbuyó sa
pagkakásal!

¡At siyá, siyá pa n~gâ bang isáng hamak na tao lamang ang hindî
matuksó?...

--Pati! ¡aling Pati! ... ang sunódsunód na tawag na kasabáy n~g
pan~gin~giníg n~g boông katawán.

Ang tinawag ay hindî sumásagót. N~gunì't nápapan~gitî n~g lihim,
pagkâ't noón ay nahalatâ niyáng ang makamandág na init n~g kanyáng
katawán ay tumátaláb na sa pusò ni Sawî.

At si Pati ay lumapítlapít pa sa kanyáng kausap, at nakatawa,
nakasulyáp na sakdál n~g saráp.

Si Sawî ay lalòng nan~giníg.

Si Pati ay lalò pang lumapit sa kanyá, lalò pang nilambin~gan ang
n~gitî, lalò pang pinun~gayan ang suliyáp.

Ibig nang tumakbó si Sawî, ibig nang sumigáw, ibig nang tumakas, upáng
makailag sa tuksó.

¡Daráng na daráng na sa init!

N~gunìt noó'y siyáng pagdampî sa kanyáng kamáy n~g nagpúputia't m~ga
tabas kandilàng dalirì ni Pati, at kasunód ang magiliw na usisà:

--¿Anó pô ang dináramdám ninyó? ¡nanglálamíg kayó!

--Opò ... opò ... nanglálamíg n~gâ pô.

At sabáy nagtindíg sa pagkakáupô, ibunukás ang dalawâng bisig at
iginapos sa liíg ni Pati, at ang samòng namámasag ang tinig:

--¡Pati, Pati, patawarin akó...!



IV.


Mulâ nang unang gabí na kanyáng pagsamyô nang layaw sa kandun~gan n~g
magandáng Pati, si Sawî ay nanumpâan nang magíng isá sa lalòng masikap
na kampón n~g _diosa_ Terpsícore.

Siyá'y isáng pusakál nang mánanayaw.

Ang m~ga aklát na dati niyáng kaulayaw pagdatíng n~g gabí, n~gayó'y
siyáng m~ga matalik niyáng kaaway.

¡Ni isáng sulyáp man, ni isáng saglít pang pakikiníg sa kanilá!...

Ang lahát nang kanyáng panahón ay lúbusang ipanaubayà na sa m~ga alíw
n~g sandalî.

At ang kanyáng káluluwá, parang isáng katawáng kulang at salát sa
pagkain, untîuntî nang nanunsiyami, untîuntî nang nalúluoy, untîuntî
nang naíinís sa dilím na noó'y bumábalot sa kanyáng maulap na lan~git.

At mulà noó'y walâ nang ibáng pinan~gápan~garáp kundî magpakalasíng sa
paglagók sa alak n~g pag-ibig sa m~ga maninipis at mapupulâng labì n~g
kanyáng marilág na Pati.

Si Pati, pará sa kanyá'y siyá nang lahát: pag-asa, ligaya, pag-ibig,
kaluwalhatìan....

¡Oh, ang makamandág na binhî, ang pag-ibig sa isáng salaríng katulad
ni Pati, ay lumagô at nag-ugát sa pusò ni Sawî!

Minsán, sa isáng pag-uusap nilá, ay malinaw na nápalarawan ang
kadakilàan n~g kanyáng pag-ibig sa magandáng mánanayaw:

--Pati, Pati ko aniya,--¿tunay bang akó'y iyóng minamahál?

Si Pati, sa ganitóng kahalin~gán n~g binatà, ay minsáng namuwalan sa
bugsô n~g isáng pagtawang inimpít.

--Sumagót ka, Pati ko, sumagót ka sana.

--Oo--ang bigáy-loób n~g mánanayaw--óo, Sawî ko, gíliw kong Sawî,
minámahal kitá.

--¿Gaya kayâ n~g pagmamahál ko sa iyó?

--Higít pa; makálilibo pang mahigít. Iníibig kitá paris n~g pag-ibig
n~g bulág sa araw, iníibig kitá paris n~g pag-ibig n~g isdâ sa tubig,
iníibig kitá paris n~g pag-ibig n~g banál sa Dios. ¿Nasísiyahán ka ná?

--Pati, Pati ko. ¿tunay ang iyóng sinabi?

--Paris n~g katotohanang madilím ang gabí, may init ang araw, may
lamíg ang buwan; paris n~g katotohanang akó ay may pusô, ikáw ay may
atáy; paris n~g katotohanang ikáw ay maganda, akó ay pan~git.

--Pati, Pati ... at tinutop ang kanyáng dibdíb na tila ibig máwalat sa
pitlág n~g pusòng noón ay dumanas n~g dî gágaanong alíw.

At bago pinigilan si Pati sa manipís niyáng baywáng, hinagkán sa noó
n~g isáng matunóg at mahabàng halík at....

--Pati ko--ang turing--¿naríriníg mo ba ang masinsíng tibók n~g aking
káluluwá? ¿Hindî? ... pakinggán mo: sinásabi niyáng ikáw raw ang
kanyáng búhay, ikáw raw ang kanyáng ligaya, ikáw raw ang kanyáng
lan~git ... ¿nálalaman mo na?

--¡Namán!

--At sinabi pa niyáng--ang patuloy ni Sawî na tila hindî pansín ang
«namán» ni Pati--at sinásabi pa niyáng siyá ay nagtayô n~g isáng
dambanà sa lalòng lihim na pitak n~g aking damdámin, dambanàng
sinabugan n~g mapuputîng sampagita upáng suubín sa kanyáng mahinhíng
halimuyak ang larawan n~g isáng babae, n~g isáng banál, n~g kanyáng
magandáng Pati....

       *       *       *       *       *

Ang _lintâ_, pagkatapos n~g isáng linggóng pananabíknabík sa dugô n~g
kulang-palad na si Sawî, ay hindî na nakatiís.

--¡Dapat na siyáng magbayad!

At mariíng ikinápit ang kanyáng matatalím na n~gipin sa bulsáng saganà
sa pilak n~g walâng malay na binatà:

--Sawî ko, gíliw kong Sawî, bigyán mo akó n~g limáng piso upáng
máibilí ko n~g barò.

Ang hinin~gán ay latág ang palad na sumagót:

--Náritó, mutyâ ko, tanggapín ang hiníhin~gî mo.

Nagdaán ang unang araw; dumatíng ang ikalawá.

Ang lintâ, ang matakaw na lintâ, ay mulîng sumigíd na namán:

--Sawî ko, gíliw kong Sawî, bigyán mo akó n~g sampûng piso na máibilí
ko n~g saya.

¡Sampûng piso na n~gayón!

Gayón man, si Sawî ay hindî rin tumanggí sa gayóng pag-íibayo n~g
halagá. At....

--Náritó, mutyâ ko, tanggapín ang hiníhin~gi mo.

Nagdaán ang ikalawáng araw at dumatíng ang ikatló.

At ang lintâ, ang lintâng kailán ma'y hindî na yatà masísiyahán, noón
ay pamulîng sumigíd na namán nang sigíd na lalòng mariín pa kay sa
m~ga una, lalò pang malakás; at....

--Sawî ko, gíliw kong Sawî--na namán bigyán mo akó n~g dalawáng-púng
piso na maibilí n~g sapín, pulbós, paban~gó, medias at....

¡Dalawángpûng piso na!

Dapuwà't si Sawî, ang magaràng si Sawî, ay dumukot pa rín sa kanyáng
supot na malamán:

--Náritó, gíliw ko, ang sagót na namáng tila hindî pansín ang kanyáng
pagkakápalaot--náritó ang hiníhin~gî mo.

At hindî sa lamán lámang humáhanggá ang kirót n~g m~ga kagát ni Pati,
n~g lintâng si Pati, sa katawáng namúmutlâ na n~g binatà, kundî
hanggáng sa m~ga butó pa, na pinagtiinán n~g kanyáng matatalím na
n~gípin.

Minsán, sa kaniláng pagsasarilí, si Sawî ay nagpakasawàng magdampî n~g
m~ga labì niyá sa m~ga namumúrok na pisn~gi ni Pati. Itó, pagkatápos
maparaán ang gayóng kahiban~gán n~g binatà, ay tumanóng na may halòng
birò:

--¿Iláng halík ang ibinigáy mo sa akin?

Si Sawî, lasíng sa m~ga sulyáp ni Pati, sa sin~gaw n~g kanyáng malusóg
na katawán, ay sumagót na dî magkangtututo:

--Isá ... dalawá ... tatló ... apat ... sampú, labínglimá ... ¡marami!
¡¡maramingmarami!! ... aywán ko na ba kung ilán.

--Báwa't halík ay babayaran mo n~g piso.

--¡Piso!...

¿Saán hindî masasaid ang bulsá ni Sawî sa ganitóng pamamaraán ni Pati?

Ang bariles, punôngpunô man, pag hindî naampát ang paglabás n~g tagas
ay dáratnán din n~g pagkatuyô.

At gayón ang nangyari sa kulang pálad na binatà: untîuntîng naubos
ang yaman, baytángbaytáng na bumabâ sa kailalimang pinagháharìan n~g
dilím, dilím n~g pananalát, dilím n~g karálitâan.

¿Anó pa ang kanyáng gágawín? ¿Man~gutang? ¿Magsanlâ? ¿Magpalimós?

Tila salun~gát sa pagkatao niyá ang m~ga ganitóng gawâ.

N~gunì't ¿paano si Pati? ¿paano ang kanyáng pag-ibig kay Pati?
Mangyáyaring siyá'y uminóm n~g luhà, n~g sarilingluhà, bagamá't
masakláp; mangyáyaring siyá'y magtiís n~g gutom; dapuwà't ¡iwan si
Pati, iwan pa si Pati! ... Ang gayó'y tunay na dî niyá maáatím, pagkâ't
si Pati ang kanyáng «pag-asa,» si Pati ang kanyáng «luwalhatì,» si
Pati ang kanyáng «buhay,» si Pati ang araw n~g kanyáng káluluwá, si
Pati ang init na nagbíbigay siglá, lakás at tibók sa kanyáng pusò.

¡Oh, si Pati ay isáng halaman at ang pusò niyá'y isáng halamanan!

At ang halama'y nag ugát at hindî na mangyáyaring bakbakín pa sa
lupàng kinátutubùan kundî isásabog ang lupàng iyán; ¡at ang lupàng
iyá'y ang pusò ni Sawî!

M~ga iláng araw nang siyá'y hindî sumísilay sa bahay ni Pati dahil sa
dináranas niyáng pananalát. ¿Saán pa siyá magnánakaw n~g pilak na
ikasúsunód sa pithayà n~g babaeng itó?

--¡Ah, mabuti ay magsanlâ na!

At nagsanlâ.

At naúbusan na namán.

Nan~gútang: naúbos din.

At nanghin~gî: gayón din.

--¡Oh! ¿anó pa ang aking gágawín?

¿Sumúlat sa kanyáng m~ga magúlang?

N~gayó'y walâ na siyáng amá, walâ na siyáng iná, ni kapatíd, ni
kamaganakan. Lahát ay sumawà na sa kanyá. ¡Siyá'y itinatákuwíl n~g
kanyáng m~ga pinagkákautan~gan n~g buhay!

¿At sinong banál na m~ga magulang ang hindî tátalikód sa m~ga anák na
paris niyá?

Lusakin ang kaniláng dan~gál pagkatapos maubos ang pilak na kaniláng
natipon sa tulong n~g tiyagâ at walâng humpáy na pakikiagaw sa
masun~git na kabuhayan; kaladkarín ang kaniláng pan~galan sa
lansan~gan, payurákyurakan sa bálana, ipakutiyâ-kutiyâ, ¡oh, anóng
gaming-palà sa kaniláng pagmamahál!

At hindî pa rito lamang humáhanggá ang pagkapariwarà ni Sawî: mulâ
nang siyá'y magkábaónbaón na sa utang, mulâ nang siyá'y magíng
maghihin~gì, mulâ nang siyá'y magíng karumaldumal na pag-uugalì, ang
m~ga dati niyáng kasama sa páaralán, ang m~ga dati niyáng kasama sa
m~ga pasyalan, ang m~ga dating nagbíbigáy sa kanyá n~g pamagát na
katoto, ay isáisá nang nan~gilag sa kanyá, isá-isá nang natakót, paris
n~g paglayô't pan~gin~gilag sa isáng may sakít na nakaháhawa.

At lalò pa mangdíng nag-iibayo ang hapdî n~g m~ga ganitóng kasawîan
kung siyá'y nakakasalubong sa daán n~g m~ga dating kakilala na
pagkakákita sa kanyá'y walâ nang ibáng pan~gunang batì kundî ang isáng
halakhák, ang isáng mutunóg na halakhák, ang isáng n~gitî, ang isáng
mapagkutiyâng n~gitî; n~gitî at halakhák na kung minsa'y sinásabayán
pa n~g isáng pagdalirì sa kanyá at n~g m~ga salitâng:

--Nariyán ang hampás-lupà.

Bawà't bigkás na ganitó'y isáng palasô namáng tumitimò't sumúsugat sa
kanyáng pusò, sugat na labis nang hapdî sugat na labis nang anták.

--¡Limutin ko na kayâ si Pati! ... ang takót na naisanggunì sa sarili,
nang minsáng siyá ay náhihigâ na.

N~gunì't ¡oh, pagkakataóng labis n~g sun~git!

Nang siyá'y na sa m~ga ganitóng paghahakà, ay siyáng pagkáriníg sa
kanyáng pintùan n~g tawag n~g isáng boses na kanyáng ikinápaban~gon.

--¿Sinó?--ang tanóng sa tumawag.

At lumapit sa pintûan na noó'y minsáng bumukás sa tulak n~g dalawáng
malakás na bisig.

--¡Si Tamád!--ang nasambitlâ agád ni Sawî nang mákita ang dumatíng.

--_El mismo_, ang sagót n~g sinambít--akó n~gà.

Si Sawî, pagkakita sa taong itó na nagíng sanhî n~g kanyáng
pagkakápalun~gì, ay minsáng dinalaw n~g poót, nan~gunót ang mapalad at
mataás na noó, nanlísik ang dalawáng matá na nápatulad sa dalawáng
apóy, at....

--¡Tamád!--ang sigáw na kasing-tunóg n~g kulóg--¡láyas, láyas sa bahay
ko!...

Nágulat si Tamád.

¿Bakit gayón ang pagkakásalubong sa kanyá n~g dáting magiliw na
katoto? ¿anó ang nangyari?

--¡Tamád! ang nárinig pa niyáng ulit ni Sawî--¡láyas, láyas sa bahay
ko n~gayón dín!

Si Tamád, pagkaraán n~g sandalîng pagkakápamanghâ, parang kawal na
pinagsaulán n~g ulirat, pagkaraán n~g unang ulán n~g punlông kaáway,
ay patawá at paaglahìng tumanóng:

--_Chico, chiquito_, ¿bakit ka nagkakáganyán?

--Tamád: huwág nang sumagót. Iwan ang báhay ko n~gayón din.

--¡Báh, kung akó'y walâng sadyâ sa iyó!...

--¿Sadyâ? ¿anông sadyâ pa ang sinásabi mo?

--Akó'y pinaparito _niyá_--ang matuling sagót n~g bugaw ni Pati--akó'y
pinaparito NIYA, ang ulit pang nang-lalakí ang boses at sakâ minalas
malas ang kanyáng kausap na tila bagá warìng sinúsukat ang kanyáng
m~ga pananalitâ.

Ang dating namúmulâng mukhâ ni Sawî, noón ay namutlâ.

¿Sinóng _niyá_ ang sinásabi ni Tamád? ¿Si Pati?

¡Oh, pan~galang walâng kasingtamís, Venus na walâng kasinggandá!

Nápansín ni Tamád ang ganitóng pagbabago ni Sawî, kayâ't nagpatuloy
n~g pagsasalitâ.

--Akó'y inutusan _niyá_ rito upáng sabihin sa iyóng ...--at ang patalím
ay untîuntîng ibinaón sa pusò ni Sawî hanggáng sa itó'y dumatíng sa
m~ga sandalîng humin~gî n~g tawad kay Tamád sa kanyáng pagkápabiglâ.

--Ipagpaumanhín mo, kaibigan, ang aking pagkakámalî: ¿anóng bilin niyá
ang dalá mo sa akin?

At buông pananabík na inulit-ulit ang ganitóng tanóng:

--Ipinagbilin niyá sa akin ang paós at marahang paklí n~g inúusisà
--na sabihin ko sa iyóng ikáw raw ay nagmámalakí n~gayón....

--¡Nagmamalaki!...

--Kung nálalaman mo kung gaanong luhà, ang itinapon ni Pati n~g dahil
sa m~ga iláng araw na hindî mo pagdalaw sa kanyá....

--Luhà, lumuhà si Pati n~g dahil sa akin?

--Lumuhà n~g dahil sa iyó. Pagkâ't kung dî akó namámalî, ay ... tila,
tila may hináhabol sa iyó.

--¡Ang _puri_ niyá!--ang náibulóng ni Sawî sa sarili.

¡Puri! ... mainam na puri ang sa isáng talimusák.

Samantalang si Sawî ay natítigilan sa m~ga ganitóng pag-íisip, si
Tamád, sa kanyáng sarili'y walâng hintô namán n~g kábubulóng:

--¡Talagáng _martir_ n~gà ang binatáng itó! ¡iláng sun~gay ang na sa
ulo niyá! ¡mahigít pa sa isáng demonio sa impierno!

Pagkatapos ay hinaráp na pamulî ang kanyáng dinalaw at ang m~ga hulíng
bigkás:

--Sawî: bukód sa pasabi ni Pati, ay nárito ang isáng sulat niyáng
ipinadádalá sa iyó....

At yumao nang walâng liwagliwag.

Nanabík si Sawî na binuksán ang liham.

Doó'y nabasa niyá ang sumúsunód:

Ibon ko:

_Mag-iisáng linggó na n~gayóng akó'y inúulila mo sa laot n~g m~ga
himutók at pagluhà. ¡Isáng linggóng hindî ka mákita, pará sa aki'y
isáng linggóng pagkamatáy n~g Dios!_

_¿Nálimot mo na kayâ ang kulang palad na si Pati? ¿nálimot mo na kayâ
ang abâng mánanayaw, pagkatapos manakaw ang kanyáng PURI? ¿nálimot mo
na kayâ ang m~ga dakilàng sandalî na dinanas sa kanyáng piling?
¿nálimot mo na kayâ ang m~ga dampî n~g labì mong ibinakás sa aking
m~ga pisn~gi, m~ga dampîng hanggá n~gayó'y nararamdamán kong wari'y
nag aalab pa sa apóy n~g pag ibig? ¿nálimot mo na kayâ ang m~ga
sandalîng sinamyô sa aking kandun~gan, sa nin~gas n~g aking m~ga
suliyáp, sa lambing n~g aking m~ga n~gitî, sa tunóg n~g aking m~ga
halík?_

_¿Nálimot mo na ba?_

_¿Nálimot mo na ba ang gabíng yaón na ikáw ay máhimláy sa m~ga
bisig ko na, minsán, makalawá't maikatlóng AWITIN ang m~ga tagumpáy ni
Kupido? ¿nálimot mo na ba ang sandalîng yaón na iyóng isinimsim sa
m~ga labì ko n~g walâng kasingtamís na pulòt n~g pag ibig? ¿nálimot mo
na ba ang m~ga sandalîng yaóng katasin sa m~ga labì ko ang alak na
nakalálasíng ni Kupido?_

_¿Nálimot mo na ba?_

_¿Nálimot mo na ba ang m~ga sandalîng, sa bugsô n~g iyóng nag aapóy na
damdamin ay sinabi mo sa aking: «Pati, ikáw ang pusò ko, ikáw ang
buhay ko, ikáw ang diosa ko»?_

_¿Násaan ang pagtupád sa m~ga ganitóng pan~gakò?_

_¡Ay, Sawî! ¡ay, ibon ko! pumarito ka't sa lahát n~g oras ay bukás na
áabutan mo ang haulang nagíng pugad n~g ating m~ga ginintûang
pan~garap n~g ating m~ga ligaya't alíw!_

ANG KALAPATI MO.


Si Pati, babaeng walâng káluluwá kundî pawàng lamán, ay nátutong
magtirik n~g m~ga karayom sa m~ga talatang itó n~g kanyáng liham, m~ga
karayom na siyáng dumurò at sumigíd sa hayop, sa maban~gis na hayop,
na iníin~gatan in Sawî sa pusò: ang pag-ibig sa kanyá.

At noó'y isaisáng nagban~gon sa alaala n~g binatà ang m~ga gunitâ n~g
nagdaán, parang m~ga patáy na sa tawag n~g Mánunubos ay mulîng
nagsilabás sa hukay n~g libin~gan.

At ang ganid, ang ganid na alagà ni Sawî sa kanyáng pusò, ay minsáng
nagban~gon, uman~gil, pumalág, hanggáng sa si Sawî ay mapatindíg sa
pagkakáupò at ulit na masabing:

--¡Pati, Pati, papariyanán kitá!...



=WAKAS=.


Hating gabí.

Madilím, maulap ang lan~git, at ang han~gin na animo'y isáng mahabàng
hinin~gá, ay kasalukuyang nagn~gin~gitn~git; kayâ't bawà't datnín n~g
kanyáng malakás na hampás ay tumutunóg, umáan~gil na anakì'y
tumátanggáp n~g isáng ubos diíng sampál.

Mápamayâmayâ'y bundókbundukang usok ang napatanáw sa malayò.

Makasandalî pa'y bumuhos ang ulán.

M~ga kulóg na nakabibin~gáw ang dumadagundóng sa lupà, at sa lan~git
ay nagháhagarán ang matatalím na lintík na anakì'y m~ga gintông ahas.

Sa malapad na liwasan n~g Azcárraga, sa oras na itó ay isáng
mahiwagàng naglálamay ang napamámasíd.

¿Sinó siyá?

¿Sinóng káluluwà ang matapang na naglálamay sa gitnâ n~g ganitóng
sigwá?

Nagtútumulin sa kanyáng paglakad, tun~gó ang ulo, at walâng
lin~góng-likód.

N~gayó'y dumáratíng na siyá sa tapát n~g bahay na nátitirik sa gawîng
kaliwâ n~g líwasan. Sa bahay na itó'y walâng tumátanglaw kundî ang
isáng ilaw na kúkutikutitap.

Hakbánghakbáng na lumun~go sa pintûang noó'y nálalapat pa ang dalawáng
dahon, n~gunì't nang siyá'y nálalapit na ay siyáng pagkabukás nitó sa
tawag n~g isáng nakatalukbóng na itím.

At isáng mukhâ ang sumilip doón, mukhâng babae, ¡ang mukhâ ni Pati!

--¿Pumarito pa kayâ?--ang tanóng sa mánanayáw n~g aninong tumawag sa
pintô.

--Hindî na; marahil ay hindî, pagkâ't umúulán. Tumulóy ka.

Ang pinagsabihan n~g ganitó ay túluyang pumasok sa loób.

Samantalà, ang naiwan sa labás, ang unang násumpun~gán natin sa haráp
n~g ganitóng námasdán, ay minsáng napakagát-labì at ang nagn~gán~galit
na turing:

--¡Oh, tila dinadayà akó!

At sandalîng natigilan na áandáp-andáp ang loób.

¿Sinó ang kanyáng pinapasok? Kilos lalaki, lalaki sa kanyáng tayô,
kilos at pan~gan~gatawan ... ¡Dinádáyà akó! ¡¡dinayà akó!! Pati, Pati,
magbabayad ka, pagka nagkátaóng napatunayan ko ang aking panibughô!

At ipinatulóy ang kanyáng paglakad: sandalîng tumigil sa labás n~g
pintûang pinasukan n~g unang nákita na natin, at pagdatíng doón ay
marahang nakimatyág. Walâ, walá siyáng máriníg.

Minsáng itinulak ang pintûan, patakbóng pumasok sa loób, at hálos sa
isáng lundág lamang ay dumatíng sa itaás n~g bahay.

Nang naroroón na'y isáng káluskusan sa may dakong silíd ang kanyáng
náhiwatigan.

--¿Sinó ang nag-uusap na naririníg ko?

¡Tinig ni Pati ang isá at ang isá ay tinig lalaki!

--¡N~gitn~git n~g Dios! ... ¡tinátaksíl akó! ¡¡tinátaksíl akó!!
¡¡¡tinátaksíl akó!!!...

Ang katulad n~g isáng balíw na labnót ang buhók, nagaalab ang
dalawáng-matá, na pumasok sa loób n~g silíd.

¡Oh, kataksilán!...

--¡Si Pati, sa piling ni Tamád!

Si Sawî (na dî iba't kundî itó ang dumatíng) sa haráp n~g gayóng
pag-yurak sa kanyáng dan~gál ay biglâng dinatnán n~g isáng dilím n~g
tin~gín.

Lumapit sa dalawá na bumubugá n~g apóy ang panin~gín, nanínindíg ang
m~ga balahibong animo'y maliliít na pakòng nagtimò sa kanyáng balát,
at bágo nilurhán sa mukhâ si Pati, nilurhán sa mukhâ si Tamád, at si
Pati at si Tamád ay kapuwàng pinisíl sa liíg n~g tigisáng kamáy.

--¿Dios ko?--ang panabáy na sambit n~g m~ga sinakál.

Noón ay minsáng nabuksan ang m~ga labì ni Sawî, m~ga labìng
nagdúrugûan pa sa baón n~g n~gipin, at ang matunóg na sigáw sa lalaki:

--¡Imbíl!...

At sa babae'y

--¡Magdarayà!...

Si Pati'y hindî nakahuma.

Si Tamád, na warì'y nadaráng sa alab n~g poót ni Sawî, ay umambâng
tátakbó.

N~gunì't, ang malalaking dalirì n~g binatà ay lumatay noón sa mukhâ
n~g bugaw:

--¡Anák ni Lusiper! ¿Ibig mong tumanan? ¡Ah, duwág!

--¡Patawad!...

--¡Patawad! ... ¿patawarin kitá pagkatapos dumhán ang pagkatao ko?
¿patawarin kitá pagkatapos na akó'y maibulíd sa impierno, pagkatapos
na akó'y matuksó, at akó'y malinláng?

--Hindî na....

--Hindî na ... ¿hindî na, pagkatapos na akó'y masipsipán n~g katás,
pagkatapos na akó'y maghirap, pagkatapos na akó'y mainís sa kandun~gan
n~g babaeng itó?--at sabay itinurò si Pati, na noó'y nan~gan~gatál sa
takót.

--At ikáw--ang pihit dito--na nagíng dahil n~g aking m~ga kasawîang
dinanas; ikáw, na nagíng dahil n~g aking pagkakápalayô sa m~ga dating
kaibigan; ikáw, na nagíng dahil n~g aking pagkakápalayô sa amá't iná,
n~g pagbawî sa akin n~g kaniláng pagmamahál; ¿nasaán ang pusò mo upáng
akó'y gantihín n~g ganitóng kataksilán? ¿Mainam na bayad sa pilak ko
na iyóng nilusaw; mainam na bayad sa dugô ko na iyóng ininóm!

Si Pati ay nan~gín~giníg na sumagót:

--¡Patawarin!...

--¿Nálalaman mo, Pati--ang patulóy ni Sawî--nálalaman mo kung gaano
ang nagíng halagá n~g pag-ibig ko sa iyó? Pilak, maraming pilak ...
gintô, gintóng dakótdakót. Gintô't pilak na bawà't piraso'y
nagkákahulugán n~g isáng sarong pawis, isáng sarong dugô n~g aking
m~ga banál na magulang.

--¿At ang pan~galan ko--ang dugtóng na hálos mahirin sa nag úunaháng
piglás n~g m~ga salitâ--ang aking pan~galang n~gayó'y siyáng
hantun~gan n~g lahát nang pulà, n~gayó'y isáng sukal na
kinaririmariman n~g lahát nang bibíg, paris n~g pagkarimarim sa isáng
pusalì, sa isáng tambakan n~g mabahòng yagít? ¿saan mo inilagáy ang
pagkatao ko?

Si Pati'y hindî sumasagót.

Nagpatuloy si Sawî:

--¡Ah, n~gayó'y lúbusan nang pinaníniwalàan ko ang sabi n~g m~ga
páhayagáng sa m~ga _palaisdâan_ (bahay-sáyawan) na nilalan~guyán mo ay
walâng ibáng nápapansíng kundî pawàng isdâng kapak, isdâng pawàng
kintáb n~g kaliskís ang námamalas sa labás, bago'y pawàng burak ang
lamán n~g loób!

--¡Sawî, patawad ... akó'y walâng sala!

--¡Walâng sala! ...--at gumuhit noón sa gunitâ ni Sawî ang m~ga
pamamaraáng ginawâ sa kanyá n~g mánanayaw, ang unang pagtatagpô nilá
sa isáng handâan, ang pagkakádalaw niyá sa bahay-sáyawan, ang m~ga
kasinun~galin~gang sinabi sa kanyá ni Tamád tungkól sa kabuhayan n~g
babaeng itó, ang lahát n~g yaón ay napagkurò niyáng pawáng laláng
lamang na iniumang sa kanyá, upáng siyá, tagálalawigang walâng
kamalayán sa buhay-Maynilà, ay magiliw na pumasok sa lambát ni Pati,
na gaya n~g isáng isdâ sa pabahay n~g baklád.

At lalò pang nag-alab ang kanyáng damdamin, lalò pang nag-ulol ang
kanyáng poót; kayâ't sa isáng pag-lalahò n~g isip ay minsáng dinaklót
si Pati sa kanyáng gulónggulóng buhók, at ang tanóng dito sa buháy na
tinig:

--¿Walâ kang sala, ang sabi mo?

--Walâ, walâng walâ.

--¿At bakit, bakit walâ kang kasalanan sa aking pagkakapàlun~gi?

Si Pati, sa ganitóng tanóng, ay kimî at hálos pabulóng na sumagót.

--Pagkâ't alám mo nang akó'y MÁNANAYAW....


       *       *       *       *       *

BAGONG PARE

NOBELANG TAGALOG

NI

Ros. Almario

KASALUKUYANG TINATAPOS SA LIMBAGAN

       *       *       *       *       *

"Pinatatawad Kitá!..."

Nobelang Tagalog na ipinagbibilíng kasalukuyan sa lahát n~g Librería
dito sa Maynilà, sa halagáng Isáng Peseta.

Maykatha: MATANGLAWIN.

       *       *       *       *       *

Huling Habilin

(NOBELANG TAGALOG)

KATHA NI

Maximino de los Reyes.

Ipinagbibilí sa lahát n~g Librería buhat sa unang araw n~g Juliong
papasok, 1910.





*** End of this LibraryBlog Digital Book "Ang Mananayaw" ***

Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.