| By Author | [ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z | Other Symbols ] |
| By Title | [ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z | Other Symbols ] |
| By Language |
|
Download this book: [ ASCII | HTML | PDF ] Look for this book on Amazon Tweet |
Title: Spaens Heydinnetie
Author: Cats, Jacob
Language: Dutch
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.
*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Spaens Heydinnetie" ***
ZWOLSCHE HERDRUKKEN
Onder redactie van
DR. F. Buitenrust Hettema en J. H. van den Bosch
No. 1
Spaens Heydinnetie
SPAENS HEYDINNETIE
Van Jacob Cats
Uitgegeven door
Dr. F. Buitenrust Hettema
Vierde Herziene Druk
Zwolle--W. E. J. Tjeenk Willink--1922
INLEIDING.
I
Van Vader Cats kwam in 1637 uit zijn "'s Werelts begin, midden, eynde,
besloten in den Trov-ringh, met den proef-steen van den selven." [1]
't Is een vervolg op een vroeger werk, 't Houwelick; "door een
vorigh Boeck" heeft hij "de gronden van een goet houwelyck geleyt,
en een afkeer gepooght te maken van quade gangen die in soodanigen
gelegentheyt sigh openbaren"; en daarom heeft hij het "dienstigh
geacht, by dese jegenwoordige (z)ijne oeffeninghe de sake door
exempelen meerder klaerheyt te geven." [2] Immers "de wegh tot
wetenschap is lang door regels, kort door exempels, seyter een
wys schryver." [3] En Cats zijn "ooghmerck is geweest... onse
Landts-genooten met vermakelickheydt wat goets te doen lesen, en
daer door bequamer te maken tot het huyselick en borgerlick leven,
en een gelucksaligh sterven." [4]
De Trouringh vermeerderde de populariteit van de meest populaire
nederlandse dichter. Zijn werken werden bij duizendtallen
verspreid;--van het Houwelyck "bij de vijftigh duysent... van d'
Emblemata, Maegde-plicht, Zelf-strijt en Manlyke Achtbaerheyt... weynig
min".. wat buitengewoon is als men in aanmerking neemt dat Nederland
in die tijd maar een paar miljoen bewoners had; velen in 't Noorden
en Oosten nog hun eigen taal alleen verstonden; bovendien het aantal
niet-lezers veel groter was dan nu.
Dit werk, "hoe wel verscheyde jaren na d'andere werken uytgekomen"
(die telkens herdrukt waren), overtreft dat getal (van 25,000
eksemplaren, die alleen van de "Spieghel" verspreid werden), "en is
in twee besondere Steden weer op de pers", zo schrijft de uitgever
van Alle de Wercken in 1655: een jaar of 16 na de eerste uitgave.
Het buitengewoon in-trek-zijn van Cats, bij aanzienlik en gering, bij
geleerd en ongeleerd, is te bekend om er hier over uit te weiden. [5]
II
De Trouringh handelt over de _Liefde_. Die is de meeste. Zie mens
en dier; zie de onbezielde natuur, "siet de zeylsteen en het yser",
dat elkaar aantrekt, ziet "het amber en het stro."
Leringen nu wekken, maar voorbeelden trekken. Daarom:
"Ick heb by een gebracht verscheyde trou-gevallen,
Om daer te mogen sien hoe jonge sinnen mallen,
En hoe een rijper aert bequamer vvegen vint,
En hoe een reyne ziel haer tochten overvvint.
Maer dat is niet genoegh. VVy moeten ondersoecken
VVt al wat Reden hiet, uyt alderhande boecken,
VVie in dit noest gewoel de rechte baen verliest,
En vvie in tegen-deel de beste vvegen kiest.
Al hooger, mijn vernuf, vvy moeten onder-gronden
Het vvonderbaerste stuck van alle trou-verbonden,
Des Heeren diepste gunst, des hemels grootste vverck,
Hoe God de Sone paert met syn geminde Kerck.
Almachtigh, eevvigh, goet, oneyndigh, heyligh, vvesen,
Naer eysch, en rechte maet, by niemant oyt gepresen,
VViens onbegrepen VVoort de vverelt heeft gebout,
En noch door hooge macht geduerigh onderhout,
Die Adam hebt vergunt door u te zijn geschapen,
En in syn even-beelt syn lust te mogen rapen,
Die noch voor yder mensch, tot heden op den dagh,
Beschickt een eygen deel dat hem vernugen magh.
Die even uvve Kerck den segen hebt gegeven,
Te kennen voor een hooft den Prince van het leven,
En, uyt u diepste gunst, de menschen hebt gejont
Een noyt begrepen heyl, een eeuvvigh trou verbont." [6]
Zo schikt Cats, "naar het motief van het wondere huwelik zijn lier
aanstemmend, heel het menselik leven om dit éne middelpunt. En
ongemerkt glijdt langs gouden draad deze aardse liefdeweelde over in
de mysteriën van het geestelik huwelik." [7]
Want--"door-leest vry trou-gevallen van alderley eeuwen en volcken met
vermakelickheyt, overleghtse in u selven met wijsheyt, steltse in 't
werck met omsichtigheyt, en geniet vry u deel daer van met vernougen:
dies alles niet tegenstaende, soo sal't al te samen eyndelick komen
uyt te loopen tot enckele ydelheyt, jammer en verknisinge des herten,
ten zy sake dat u gesicht en oogemerck komt te eyndigen in dat groot en
onbegrijpelick trouverbont...: door middel van het welck het schepsel
wort vereenight met synen schepper, de gemeente met haren bruydegom,
en de ziele met haren Salighmaker. Laet vry Salomon op-soecken tot
sijn vermaeck alles wat sijn ooge wenschen magh, laet hem verkiesen
menighte van inlantsche ende uyt-lantsche wijven, koninghs dochteren,
Moabitische, Ammonitische, Edomitische, Sidonitische en Hethitische,
tot seven hondert in getale, en boven dien drie hondert by-wijven;
noch sal hy ten uyt-eynde van dien allen, klagelijck uyt-roepen,
_'Tis allemael ydelheyt, jammer, ende hertenleet._ En sal ten lesten
tot besluyt seggen, _Laet ons de hooft-somme aller leere hooren:
Vreest God, en hout syn geboden; vvant dat behoort alle menschen
toe. Eccl. 12.13._ Siet, lieve, daer alleen is eyndelick rust en
lust te vinden, ende te vergeefs wert die elders gesocht: laet daer u
beste sinnen veel henen gaen, en uwe suyverste gedachten op-stijgen,
even terwijl ghy besigh zijt om voor u een gewenscht geselschap en
een bequame huys-sorge te bekomen. Hij en reyst mijns oordeels niet
wijsselick, die in't vorderen van sijnen wegh vergeet, wat eygentlick
het eynde ende oogemerck is van dat hy begonnen heeft." [8]
Hoe intenser en praktieser er geleefd wordt, hoe meer de geest 't
evenwicht daartegen zoekt in zijn fantazie; maar ook, hoe meer de
buitengewone daden van sommigen tot fantazeren aanzetten.
De romantiese trek naar het ongewone en stoute, een grondtrek van
't Nederlandse karakter [9], blijkt uit avontuurlike zeereizen, als
die van Bontekoe, van Willem Barentz, van zovele anderen; in sommige
wonderlike stukken van Rembrandt; de stoute poging van de Groot
om het recht van vrede en krijg tot een vast systeem te brengen;
in het nog stoutere waagstuk van Spinoza om het Godsbegrip tot een
mathematiese zedelike formule te herleiden. In welke volksgeschiedenis
is een romantieser tafreel te vinden dan die van Tromps aanval en
overwinning bij Duins? Die aanval van een klein getal schepen op
deze nieuwe armada, dat eensklaps aangroeien van onze vloot, dat
geven van stengen en buskruit zelfs aan de overmachtige vijand, is
't niet alsof alles tot het gebied van de romantiese legende hoort?"
En wat al romantiese verhalen ook in de Trouringh: "uit alle oorden
en alle tijden wist hij zijn volk wat te vertellen."
't Boek is als Cats, 'zeitgemäss' en aktueel. Evenals Hooft zijn
Historiën aantrekkelik maakte door over toen bekende historiese
personen mededelingen te doen, zo ook Cats. En hij wist veel van
deze. Nu eens memoreert Cats een verhaal van een gebeurtenis tijdens
de pest, die in Holland woedde, hoe op "seker dorp in Zuyt-Hollant
(soo men my heeft doen verstaen)", een vroegere minnaar de zieke
vrouw in zijn eigen huis verpleegt, terwijl de eigen man bang voor
de ziekte, haar in de steek had gelaten; als zij geneest, trouwt ze
de trouwe verpleger. Dan verhaalt hij van wat een hollants vrijer
overkwam, die "op-settelick de Jacht om zeylde, op dat hy (wel
konnende swemmen) aen syn geminde soude mogen toonen de trou-hertige
genegentheyt." Of hij weet iets van zeker "eerlick jongelingh", die
eerst om zijn ongegoedheid afgewezen werd, maar later, toen de ouders
van het meisje alles verloren hadden, en uit Vlaenderen naar Engeland
waren uitgeweken, toch het meisje tot vrouw kreeg; hoe toevallig
ze elkaar ontmoetten in een "slecht vertreck" van een herberg. Hij
vertelt van een "jonge deerne binnen de stadt van Amsterdam," die
door vrienden en voogden, op hoop van haar erfenis belet werd te
trouwen, en welke remedie zij daartegen nam." Of ook van een "oudt,
wijs, en aensienelick man, die zijn dochter als vrouw aan een bequaem
jongelingh" aanbood. Hij verhaalt van een andere vader, die zijn enige
dochter onterfde om dat zij tegen zijn zin zich met "de vrijer buyten
den lande hadde begeven." Hij maakt melding van een brief die in 1632
de Prins in handen kwam, en waarin "sekere joffrou van aensien" omtrent
haar nicht een-en-ander minder lofwaardigs voorstelde; als hij "de
jonckvrouwe noemde, ick geloove datse aen u en andere wel bekent soude
wesen." Hij weet van de weduwe, die, voordat haar eerste man stierf,
al "trou-belofte" had gegeven en die later deze niet hield, en niet
behoefde te houden, omdat zo iets vooraf te doen verboden was; en hoe
gelukkig zij toen zich gevoelde, omdat ze een ander genegen was. Hij
kent de "dochter van een voortreffelick persoon" in Nederland, die,
om haar schaker te redden, verklaarde "den jonck-heer selfs versocht"
te hebben. Hij berijmt in den brede meer dan éen geval, zo een "Zeeus
houwelick", en een "geschiedenisse, in Hollant voorgevallen."
Hij weet van tal van histories iets mede te delen, van zovele, dat
hij schertsend zelfs Sophroniscus aan Philogamus laat vragen: "Tuyten
u de oiren noch al niet van de menighfuldighe trou-gevallen, die wy
dese voorlede dagen te samen over den hekel hebben gehaelt?" Want hij
bespreekt--in pittig proza--in die trouwzaken, hoe die hier, en ook
in Indië zijn behandeld.--"Dese en diergelijcke dingen zijn dienstigh
bedacht te werden in desen onsen tijt, daer veel mans soo langhdurige
reysen op Oost en West-Indien ter hant nemen, en dickwils veel jaren
uyt-blyven"..... Hij handelt er over hoe dergelijke huwlikszaken in
Zuid-Nederland, in Duytsland, in Frankrijk beoordeeld worden. Dit
alles met voorbeelden en toelichtingen uit het "hedendaagse, Romeynse
en kerkelick recht" opgehelderd.
Immers: Nederlanders zwierven de wereld over:
"ghy meught op heden gaen
Oock naer het heet Brasil, of na den Indiaen...
Men vinter Nederlants, men vinter Hollants bloet."
Met de Hervorming was al wat, in 't algemeen of in 't biezonder,
ethies-juridies vaststond in de ME., op losse schroeven geraakt.
Wat al kwesties van praktijk en theorie kwamen niet op. Vader Cats
voelde dit: hij de praktikus! Hij gaat ze uiteen zetten: de vragen
van den dag in zijn tijd.
Een kwestieus punt in die dagen was of een Protestant een Katholiek
mag trouwen: "het bysonderste dat uyt dese gheschiedenisse in bedencken
behoort te komen: een hooft-stuck."--Een ander is: "of het een Christen
geoorloft is syn handen te laten sien om eenige voorsegginge in 't
stuck van syn houwelick daer uyt te mogen verstaen? of dat hy andere
middelen vermagh te gebruycken, om van toe-komende dingen de uytkomste
te weten." Dan, kan men uit de polsslag opmaken of iemand verliefd
is.--Zo Cats nu leefde, zou hij uit het schrift zijn konkluzies hebben
getrokken: of iemand verliefd was in ernst, of 't maar voorwendde,
"om de wille van de smeer."
Cats-zijn "betrachtinge" in de gehele Trouringh is geweest, "t'elcken
nieuwe gevallen en van een bysondere uytkomste voor te stellen:
ten eynde om door de verscheydentheydt van stoffe, geduerighlijck
versche bedenckingen in den leser te verwecken; opdat alsoo yeder
een yet wat hier soude vinden dat op syne bysondere gelegentheyt
soude mogen slaen. Waer in ick meyne soo veel gedaan te hebben datter
by-naest niemant en sal gevonden werden, of hy en sal aen het een of
het andere trou-geval syn eygen konnen toutsen en ter preuve stellen."
In de "Tafel" van de Trouringh vindt men een lijst van de meeste
gevallen; nog meer staan er in de tekst zelf. Hier volgt die Tafel:
_Het volgende VVerck bestaet in vier deelen, vvaer van het eerste deel
begrijpt vijf bysondere Trou-gevallen ontleent uyt de H. Schrifture._
Het eerste daer van is de beschrijvinghe van 't houwelick der eerste
voor-ouderen Adam ende Eva.
En volght by die gelegentheyt een onderlinge t'samen sprake, waer
in wert gehandelt van verscheyde bedenckelicke vraeghstucken ontrent
den echten staet: ende onder anderen,
1 Offet alle menschen geoorloft, en dienstigh is te trouwen,
dan niet.
2 Offet beter is getrout of ongetrout zijnde te leven.
3 Wat middelen prijsselick zijn om een vrouwe te bekomen,
en hoedanige niet.
4 Hoe veel het gebedt, en de in-vallen daer op volgende,
is toe te schrijven in dese gelegentheydt: en sonderlinghe
exempelen daer op slaende.
5 Offet beter is onder houwelickse voorwaerde te trouwen,
dan niet.
6 Vrouwen weyger-kunste in 't geheym van 't houwelick.
Het volgende trou-geval, wesende het tweede, vertoont aen den
leser een houwelick van drien: dat is, van Iacob met Lea en Rachel,
Labans dochters.
En by gelegentheyt van 't selve een t'samen-sprake, daer in wert
verhandelt,
1 Het stuck van de Polygamie, ofte veelwijvigh houwelick.
2 Van de dwalinge ontrent de personen in 't stuck van
houwelick, en wat voor werckinge de selve voort-brenght.
3 Van de houwelicken die op schoonheyt haer ooghmerck hebben,
en hoe verre de selve geoorloft of ongeoorloft zijn, ende
diergelijcke vraegh-stucken meer.
Het derde trou-geval behelst de beschrijvinge van 't houwelick van
Athniel en Ascha dochter van den vorst Caleb.
En by gelegentheyt van 't selve een t'samensprake op bedenckelicke
pointen:
1 Op de houwelicken van State.
2 Op de macht der Ouderen ontrent het besteden van hare
kinderen, en of beyder bewilginge wert vereyscht, dan niet.
3 Op de gelegentheyt van jonck-vrouwen die als prijsen
voor-gestelt werden om met sterckte des lichaems, worstelen,
snel loopen, of diergelijcke oeffeninge, gewonnen te werden.
En by die gelegentheyt in 't voor-by gaen,
_De beschrijvinge van 't houvvelick van Hippomenes en Atalante_,
uyt de oude Poëten.
Het vierde trou-geval bestaet uyt de beschrijvinghe van den
Maegden-roof der Benjamijten te Sçilo.
Waer op volght,
1 Een ondersoeck van houwelicken door ontschaken te wege
ghebracht, en de macht der Overigheyt in dien deele.
2 Van de ontvoeringe met wille van een jonge deerne ghedaen,
en of de selve straffe van ontschakinge verdient.
3 Of een vrou-mensch willende trouwen met haren ontschaker
d'Overheyt sulcx behoort toe te staen, dan niet.
4 Offet waerachtigh is dat een jonge deerne dien lief heeft,
die haer eerst van haren maeghdom ontset, &c.
By het vijfde trou-geval wert beschreven het houwelick van David
met Abigaïl.
En by dîe gelegentheyt werden in ondersoeck gebracht,
1 De houwelicken van weduwen ende weduwenaers: en offet beter
is een goet of een quaet mans weduwe ten wijve te nemen.
2 De houwelicken die door tusschen-gaende personen uyt werden
gewracht, en of sulcx dienstigh is, dan niet.
3 De houwelicken daer een man een sneger, verstandiger of
wijser vrouwe verkiest als hy selfs is.
4 Of een vrouwe aen een droncken man de schuldige
goet-willigheyt moet geven, dan niet.
5 Van nieu-gehoude die in 't harnas beslapen worden.
6 Of men een man of vrouwe by testamente magh besetten.
7 Een groote menighte van twijfelaehtighe vraegh-stucken,
soo over vryagien als het houwelick selfs.
_Het Tweede Deel Bestaet uyt Trou-gevallen ontleent van de oudtste
tijden naest de Bibelsche historien._
Het eerste geval begrijpt het ongelijck houwelick van Crates en
Hipparchia.
Waer door in bedencken komt,
1 Offet altijt best is dat yder syns gelijcke trouwe.
2 Of yemant willende trouwen, syn heymelick gebreck openbaren
moet: immers of voor nieu-getroude sulcx dienstigh is om
malkanderen beter te mogen vieren.
_Hier een by-voughsel van een nieuvve geschiedenisse op die
gelegentheyt, dienende om man en vvijf aen te vvijsen een middel om
malkanders gebreken te konnen vieren._
3 Of een jonge deerne een kint te voren hebbende gehadt,
sulcx, ten houwelick versocht zijnde, behoort te openbaren.
4 Of sulcx naer het houwelick geweten zijnde, het selve daerom
magh ghescheyden werden.
5 Of jonge dochters voor haer selven een man mogen versoecken.
6 Of men behoort te trouwen yemant die uyt-wendige en
sienelicke ghebreken heeft.
7 Wat eygentlick de beweegh-reden en oorsaeck is van
liefde. En by die gelegentheyt, _Een tvveede verhael, van een
plotselicken in-val een Italiaensche jonckvrou over-gekomen,
en een houvvelick daer uyt ontstaen._
_Een derde in-vallende gelegentheyt, van een Zeeus houvvelick, te vvege
gebracht door gevaer des levens; dat anders niet en vvilde vallen._
_Een vierde geschiedenisse, in Hollant voor-gevallen, van een
houvvelick gevordert door 't pijnelick genesen van een af-keerigh
gebreck, om de vrijster te behagen._
_Een vijfde geval, roerende een sonderlicken onlust midden in de lust
plotselick ontstaen._
_Een seste verhael, van een jonge vrouwe die haer van schoon gansch
leelick maeckte, om haren man te behagen._
Het tweede trou-geval bestaet in 't verhael van een sonderlinghe
geschiedenisse van twee Grieksche jonck-vrouwen by een edelman op
eenen dagh verkracht: en het bedenckelick gedingh daer uyt ontstaen.
Waer door in bedencken komt,
1 Of een verkrachte dochter wel doet haren ontschaker te
trouwen.
2 Of een jongelingh wel doet een deerne te trouwen, die by
een anderen verkracht of onteert is.
3 Of een courtisane, of een vrou-mensch dat met haer lichaem
gewin heeft ghedaen, dient getrout.
4 Eyndelick van houwelicken door het verbidden van misdadige
te wege gebracht.
In het derde trou-geval wert verhael ghemaeckt van een vorstelijck
houwelick, veroorsaeckt door een droom of nachtgesichte.
En wert by die gelegentheyt ondersocht,
1 Van wat gewichte dat droomen zijn, sonderlinghe in de
gelegentheydt van houwelicken.
2 Hoe men goede ende goddelicke droomen kan onderscheyden
van de bedriegerijen van de boose geesten.
3 Wiens sinnelickheydt gevolght moet werden, soo wanneer
een vader en een dochter, d'een met desen, d'ander met genen
vrijer genegen is een houwelick aen te gaen.
In 't vierde trou-geval wert beschreven het houwelick tusschen
Cyrus en Aspasia; dat is, tusschen een groot-vorst, en een geringe
lant-vrijster: met een spoock-vryagie tusschen beyde.
Waer uyt dan komt t'ontstaen het ondersoeck,
1 Van spokerije die in liefde gebruyckt wort.
2 Van de kracht der minne-drancken.
3 Van teyckenen en characters om liefde te verwecken,
en diergelijcke.
Het verhael van de wonderbare liefde van den keyser Charlemagne,
mitsgaders van Cha,Selim groote Mogol.
_Het Derde Deel, Behelsende verscheyde geschiedenissen onsen
tijt naerder komende als de voorgaende, oock eenighe onlanghs
voor-gevallen._
In-leydinge. De Wijsheyt spreeckt, tot uytlegginge van de Titel-plaet.
Het eerste trou-geval is 't houwelick van Emma, jonge prinçesse, en
dochter van den keyser Charlemagne, met Eginart des selfs Secretaris.
Waer uyt ontstaen de volgende vraeghstucken,
1 Of het dienstigh is een houwelick te vorderen door sigh
meester te maken van de eerbaerheyt van de gene die men ten
houwelicke versoeckt.
2 Wat een vader vermagh of behoort te doen, ten aensiene van
een dochter die buyten syn wete of danck met trou-belofte
ofte by-slapen haer ontgaen heeft. [10]
3 Wat in soodanigen gelegentheyt beter is hart of sacht te
wesen: en daer toe bedenckelicke exempelen.
4 Of een vader syn dochter magh ont-erven, vermits sy buyten
syn weten, of tegen synen danck getrout is.
Het tweede trou-geval begrijpt in sigh het houvvelick van koningh
Ulderick van Bohemen ten eenre, ende Phryne Bocena een herderinne
ter anderer zijden.
En wort by dese gelegentheyt ondersocht,
1 Of prinçen wel doen sigh te versellen met geringe
vrou-personen.
2 Of gelijckheyt van gebreken dienstigh is tot eendracht van
de gehoude.
3 Bedenckenheyt op de schoonheyt der vrouwen.
4 Van het queesten dat in sommige gewesten van Noort-Hollant
wert geseyt gebruickelick te wesen.
5 Of vrymoedigheyt in jonge maeghden prijsselick is, dan
niet, &c.
Het derde trou-geval behelsende een selsaem houwelick tusschen een
Spaens edelman ter eenre, ende een heydinne ofte lantloopster (soo doen
gemeynt wert) ter anderer zijden: met eenige bysondere tusschenvallen.
Waer door in ondersoeck koomt,
1 Den oorspronck van de landt-loopers (anders heydens genaemt.)
2 Of men uyt den pols kan gewaer worden dat yemant verlieft is:
dat is, of de liefde eenen bysonderen aderslagh is hebbende
daer aen de selve te kennen is.
3 Of uyte hant van yemant toe-komende dingen of yemants
heymelicken aert geseyt kan werden.
4 Of men op houwelickse saken, of andere toe-komende dingen,
magh ondersoeck doen.
5 Van de Physiognomie oft wesen-kennisse: en wat uyt het
gelaet, gestalte des lichaems, en diergelijeke voorgeseyt
kan werden.
_Een tusschen-val poëtelick verhandelt, van liefde sonder sien
vervveckt, en schoonheyt blindelincx verkoren._
Het vierde geval is een Fransche geschiedenisse, gansch vreemt,
sonder exempel, en vol doortrapte rancken.
En daer uyt dese volgende bedenckingen,
1 Offet goet is trou-belofte te doen tusschen kinderen in de
wiege, of anders minder-jarigh zijnde.
2 Wanneer de vrouwen mogen her-trouwen by af-wesen of
uyt-blijven van hare mans.
3 Onmacht van mans wat werckinge in het stuck van houwelick
uyt-brengt.
4 Nestel-knoop in Vrancrijck van vvat kracht en eygentschap
aldaer gehouden wert.
5 Of een kint dat in overspel is gewonnen eeniger wijse
wettigh genaemt kan worden; ende om wat redenen.
Het vijfde verhael bestaet in de prachtige en dertele liefkoserije van
Marcus Antonius velt-overste van de Romeinen, en Cleopatra koninginne
van Egypten.
_Een by-voughsel van een droevigh trou-geval tusschen den koningh
Masanissa en de koninginne Sophonisba._
_Een Hollants trou-bedrogh onlangs voor-gevallen._
_Rosen-krijgh, de Griecsche dichters na-gebotst._
_Een jammerlick en bedenckelick verhael, dienende tot vvaerschouvvinge
van alle ouders om op hare dochters acht te slaen._
Het seste trou-geval bestaet in de beschrijvinge van de opkoomste
van Rhodope: eerst gevrijt ende ten houwelicke versocht van seven
bysondere jonge-lieden van verscheyde gelegentheyt, die yder met een
bysonder ghespreck haer beroep aen de selve soecken aengenaem te maken.
Waer by naderhant koomt de beschrijvinghe van een bedaeght mans
liefde: met een tusschen-val, vervatende het krackeel van de Doot
met de Liefde.
Volgt by dese gelegentheyt een ondersoeck,
1 Waer op eygentlick yemant die een vrou of man wil verkiesen,
behoort te sien.
2 Wat van houwelicken by 't lot, of diergelijcke middelen te
wege gebracht, te houden is.
3 Een bedenckinge op het trouwen van een oudt man met een
jonge vrouwe: of een jongh man met een oudt wijf.
_Volght een verhaal van liefde door het vlechten van een krans
vervveckt._
_Toe-mate, ende besluyt, bestaende in de beschrijvinge van de
Vrijster-marckt, in sommige gevvesten gebruyckelick, en hoe men aldaer
beyde leelicke en schoone aen den man brenght._
_Het Vierde Stvck Behelst het Geestelick Houvvelick. Daer in te
vinden is,_
De beschrijvinge van de Sond-vloet.
D'ontschakinge van Dina.
De kopere slange in de woestijne: en andere geschiedenissen uyt
't Oude Testament.
Noch het Hooge-liet Salomons.
De geschiedenisse en klachten vande verlatene Babylonische vrouwen.
De bysonderste geschiedenissen van het Nieuwe Testament: als de
neder-komste ende groete van den Engel.
De geboorte Christi.
De lof van de H. maget Maria.
Kinder-moort Herodis.
Wonder-wercken, leere, en leven Christi.
Desselfs lijden, en daer op verscheyde bedenckingen.
Eynde ick de beschrijvinghe van den jonghsten dagh en het oordeel.
Wat worden hier een aktuéle kwesties aangeroerd. En met hoeveel
romantiese zin zijn die verhalen gesteld. En met hoe grote kunst is
deze Trouringh ineengezet.
De nieuwste wetenschap van die tijd wordt meegedeeld. En de geleerdsten
van zijn tijd worden hierbij in rade geroepen. Cats-zelf was een
authoriteit. Was hij zelfs niet de "geleerde Cats" [11], de evenknie
van Hooft, Reaal, Vossius, ja, van Hugo de Groot; werd hem, de Zeeuw,
in de gouden tijd van onze geleerdheid niet in 't naijverige Holland
het professoraat in Leiden aangeboden?
Cats met zijn geleerdheid schuilt in deze Trouringh: geen wonder
dat hij, aan wie 't vrouwvolk van de jeugd af had bevallen, het werk
opdraagt aan de geleerde Anna Maria Schuurmans:
"Die in de Nederlandtsche, Hooghduytsche, Fransche, Latijnsche talen,
soo wel ervaren is geweest, dat sy daer in loffelick spreken, brieven
schrijven, en dichten konde.
Die in de Griecsche, Bibels-Hebreusche talen soo wel geoeffent was,
datse daer in de Auteuren lesen, verstaen, daer van oordeelen, oock
in schrijven konde.
Die in de Italiaensche ende Engelsche talen soo verre is gevordert
geweest, dat sy boecken op saken van State, of diergelijcke, bij den
Italianen geschreven: en daer beneffens de uyt-nemende Theologische
boecken by den Engelschen uit-gegeven, lesen ende gebruycken konde.
Die in de Rabbijnsche-Hebreusche, Chaldeusche, Syrische, Arabische
talen soo veel geleert hadde, datse die konde lesen, verstaen, en met
de heylige Hebreusche tale confereren, tot reynder ende geleerder
openinge van de H. Schrifture. Die vorder van sin en voornemen is
geweest in toe-komende, met Godes hulpe, daer in voort te gaen, en
daer noch by te voegen het Samaritaens, Æthiopisch, ende Persisch,
verwachtende alleen maer noodige boecken tot uyt-werckinge van haer
loffelick voor-nemen.
Die in de Historien, Poëten, Orateuren, ende andere goede schrijvers,
mitsgaders de liberale konsten, neffens de Philosophische, ende andere
wetenschappen, soo wel belesen ende ervaren is ghevveest, datse daer
van discoureren, ende over de swaerste stucken ende questien der
selver dicteren ende in 't schrift stellen konde.
Die voortreffelijcke kennisse hadde, ende een diepsinnigh oordeel,
in Theologiâ Textuali, Dogmaticâ, Practicâ, Elencticâ; selfs tot de
swaerste ende subtijlste Scholastique questien toe.
Die haer dagelicx noch neerstelick oeffende in alle deelen ende
methoden der Theologie.
Die in de Schrijf-konste geen meesters en hadde te wijcken: jae te
boven gingh de netste ende aerdighste drucken, en dat in 't Hebreusch,
Syrisch, Arabisch, Griecx, Samaritaens, Æthiopisch, Latijns, Italiaens,
&c. ende de meeste Handen van dien op verscheyde manieren, als Capitale
letters, Staende, Loopende, kunstelick konde schrijven.
Die in 't Teyckenen en Schilder-kunste wel was ervaren.
Die zijde bloemen of diergelijcke naer het leven konde bordueren.
Die Teyckenen konde met Pot-loot, De Penne, Crayon, &c.
Die wist te Schilderen in miniature, ofte water-verwe.
Die de wetenschap hadde met een Diamant op het glas geestigh te
schrijven.
Die konde Hout-snijden, of met een Pennemes in palmen-hout
Conterfeytsels maken.
Die de wetenschap hadde van plaet-snijden tot haer eygen Conterfeytsel
toe.
Die wist te boetseren in wasch.
Die in de Musijcque loffelick was ervaren.
En van gelijcke mede in het slaen van de Luyt.
Nu soo isset alsoo, dat niet alleen de hooge Schole van het Sticht
van Utrecht, maer oock menigh geleert man in Hollant met volle reden
van wetenschap kan getuygen, dat al het gene voren is verhaelt,
gelijckelick is te vinden in den persoon van Jonckvrou Anna Maria
Schurmans..." [12]
Zo iemand was de opdracht van Cats z'n geleerd werk waardig.
Cats was populair onder de vrouwen en mannen van de daad in de XVIIe
eeuw: geen wonder! Cats bevredigde fantazie en weetlust: 't was de
eeuw van onderzoek, op elk gebied, in Nederland; hij prikkelde bij
al zijn leren tot beleven; tot daden doen! En deed dit poëtieser dan
iemand anders van zijn tijdgenoten.
III
In een brief, dd. 11 Nov. 1633, aan prof. Barlaeus, geeft Cats enkele
stukken aan, welke hij van plan is een plaats in zijn Trouringh
in te ruimen. [13] Hij heeft deze "gevallen niet erdicht, ofte in
(syn) eygen breyn gesmeet, gelijck het gebruyck van de Poëten veel
plagh te wesen: maer (hy heeft) beter gevonden, de geschiedenissen
van goede schrijvers te ontleenen"; evenwel heeft hij ze "breeder
uyt-gemeten als die by de oude schrijvers gevonden werden ... Sulcx
dient sonderlinge tot beter glimp van de stoffe, ende tot meerder
vermakelickheydt van den leser" ...
Uit zeer uiteenlopende werken van eigen en ouder tijden heeft Cats
nu zijn verhalen in de "Trouringh", gelicht, en minder of meer vrij
bewerkt. Men vindt wat gevonden is, aangewezen en besproken bij
_J. Bolte_, _Tijdschr._ XVI, 241, n.--Dr. _A. S. Kok_, Van Dichters
en Schrijvers I, 81.--Dr. _J. A. Worp_, Noord en Zuid XX, 39 tot 66.
Ook was zijn doel de "Nederlantsche tale te verçieren, de Hollantsche
gedichten sacht-vloeyende en sonder stoot en stop-woorden te maken;
ten eynde de selve eenpaerlick en sonder stuyten gelesen mochten
werden". [14]
De verhalen in de Trouringh van Cats worden meestentijds afgewisseld
door samenspraken tusschen Sophroniscus en Philogamus over
"vraegh-stucken (die) uyt ydere geschiedenisse rijsen." De eerste is
"out-man ende weduwenaer", de ander "jonghman ende noch ongehout";
deze overlegt hoe hij "bequamelijck uyt desen eensamen staet tot
een geselligh leven soude mogen komen." Het hapert hem er maar aan
dat hij "te weynigh kennisse van saken hebbe in die gelegentheyt,
en noch de rechte gronden niet en weet van dat groot werck." Waarom
de eerste hem "een nieu Poëtisch werck" in handen geeft, "verscheyde
gedenck-weerdige trou-gevallen .... voor oogen stellende..." Met
aandacht zal hij "letten vvatter voor aenmerckingen uyt sullen
te trecken syn ... ende daar nae willen vvy reden en tegen-reden
onderlinghe seggen en hooren." [15]
Dit is niet door Cats "over-al in volle leden ghedaen konnen
werden, vermits (s)ijn ampt (geduerende den tijt dat (hij) met het
voorsz. Werck besigh was) (hem) veel beswaerlijcker quam te worden als
wel te voren. In vougen dat (hy s)yn begonnen ontworp naer eysch van
saken niet en (heeft) konnen vol-trecken: maer (heeft) de vervullinge
van verscheyde bedenckelicke vraegh-stukken ghelaten aen het oordeel
van den ervaren en geoeffenden leser."
Deze dialogen waren algemeen in de XVIIe en in de XVIe eeuw: 't
hoofddoel was aangename geestverrijking: ze behandelden in elegante
causerie alle vragen van kunst, smaak, wetenschap, zeden. Vooral
in Italië was dit genre inheems.--Lucianus, en Athenaeus waren 't
voorbeeld, zie vertaling en commentaren door Casaubonus.--Vgl. Erasmi
Colloquia; Bargagli's Trattenimenti; Cremaille's Jeux de l'Incognu;
Harsdörffer's Frauenzimmergesprächbücher (dames-encyclopaedie).
Ook in de Middeleeuwen vindt men al deze leerzame dialogen in navolging
van Augustinus. [16]
IV
_Ex uno disce omnes._
Een van de meest bekende is het "Selsaem Trou-geval tusschen een
Spaens Edelman ende een Heydinne, soo als de selve edelman, ende alle
de werelt doen geloofde", of kortweg genoemd Het Spaens Heidinnetje.
Cats zelf vond het nog al biezonder: in de oudste druk staat het met
een mooi vignet, en een extra groot 'hoofd' boven de bladzij waar
't begint, en wordt op biezondere wijs onderscheiden ook door het
bericht in de Tafel.
Cats wilde prof. Barlaeus overhalen zijn Trouringh in het Latijn
te bewerken. Hij noemt in een van zijn brieven aan deze professor
[17] zekere doctor Pozzo; die zou dit Spaens Heydinnetie in het
Spaans hebben bewerkt, maar die schrijver heeft hij niet onder de
ogen gehad. Dit aardige verhaal heeft enige overeenkomst met de
vertellingen, van Heliodorus. Dan deelt hij Barlaeus de inhoud mede.
De 20 Febr. 1634 zendt hij het hem, in 't ruwe afgewerkt. Of het waar
is, zoals zijn zegsman vastelik beweert, of verzonnen, en of het
pas gebeurd is, of dat het aan de oudheid is ontleend, laat hij in
't midden. Hij geeft Barlaeus volle vrijheid er in te veranderen, wat
hem goed dunkt. Het stuk wacht en vereist nog een tweede doorwerking;
de minste verandering is reeds uitstekend. [18]
Deze kwam in 1643 uit; het privilegie is van 7 Desember. Daaronder als
"Cheiromantis" het Spaens Heydinnetie.
Cats hield dus Pozzo voor de auteur. Maar 't verhaal is een van de
"Novelas ejemplares" van Cervantes; die zegt dat hij 't verhaal vond
bij "el licenciado Poço".
Heeft Cats niet geweten dat Cervantes de auteur was van "la Gitanella
de Madrid?" Hij noemt hem niet! En overal elders citeert Cats zijn
bronnen wel! Hoogstwaarschijnlik had Cats het verhaal in een vertaling
gelezen; dan nog was zijn zeggen juist: "historiam ... ex hispanorum
monumentis hausi." 't Was "zeer waarschijnlijk een Italiaanse, daar
hij spreekt van Ferdinando, voor 't spaanse Fernando" [19]
De Novelas ejemplares van Cervantes verschenen in 1613--waarin
de Gitanella--en zijn vele malen herdrukt of nagedrukt. De franse
vertaling is van 1621 door F. de Rosset en d'Andiquier. De italiaanse
is van 1626 door Guglielmo Alessandro de Novilieri Clavelli, in
Venetië; met de naam van Cervantes op 't tietelblad; in 1627 verscheen
de tweede (van D. Fontano), en 1629 nog een derde, de beide laatste
in Milaan. Maar mischien ook stond het verhaal in de een of andere
bundel novellen. [20]
Zodat we nog niet met zekerheid kunnen aangeven waar Cats zijn
Pozzo-Gitanella kan gevonden hebben.
In 1643 kwamen uit vier verhalen, vertaald door F. V. S.--"moogelyk
Felix van Sambix, die den drukker is geweest" zoals van Meekeren
meedeelt in zijn voorrede van "De doorluchtige dienstboden", door
hem naar een van deze verhalen bewerkt. Zij verschenen bij Felix van
Sambix in Delft; het eerste, tweede en vierde zijn van Cervantes. Dit
laatste is Het schoone Heidinnetje. [21]
Heeft Cats ook deze niet gelezen, dat hij in latere drukken het
eerst-medegedeelde niet gepreciseerd heeft?
In J. van Beverwyck's Schat der Ongesontheyt (1660) (blz. 106)
wordt dit Spaens Heydinnetje gedeeltelik aangehaald, en omtrent de
"polsslagh" naar "de redenen aanghewesen by d'Heer Ridder Iacob Cats"
verwezen.
Het verhaal van dat Spaanse zigeunerinnetje was erg in trek. Men
bewerkt het, men vertaalt het in 't Nederlands.
_M. Gansneb Tengnagel_ gaf in 1643 uit: Het Leven van Constance, waer
af volght het Tooneelspel, de Spaensche Heydin. En _Cath. Verwers
Dusaert_ publiceerde in 1641 haar Spaensche Heidin.
V
_Litteratuur over Cats_: de monografie van Dr. _G. de Rudder_, Un poète
Neerlandais, Cats, sa vie et ses euvres, Calais, 1898; breedvoerig, met
voorliefde geschreven. En daarnaast die van _G. Kalff_, Cats (_Gids_
1899, dl. III, 387-435; dl. IV, 69-119); afzonderlik uitgegeven in:
Studiën over nederlandsche dichters der XVIIe eeuw 2e herziene dr.,
1916; (nieuwe titeluitgave in 1908, van de) 1e dr., 1901.
Een overzicht van leven en werken in _F. Buitenrust Hettema_, Uit
alle de Wercken van Jacob Cats (met Inleiding: XXXIX, 216). 1905.
Verder vooral _Van Heeckeren_, Vader Cats (1876), in _Taal en Letteren_
V (1895), blz. 73, gepubliceerd.
Dr. _A. Kuyper_, Het Calvinisme en de Kunst (Rektorsrede), 1888.
Museum Catsianum, door _de Jonge van Ellemeet_, 2e vermeerderde
uitgave, 1887.--
_H. Jansen Marijnen_, Jac. Cats, een mislukt eerherstel, in _Studieën_
LXXIV (1910) 497.--
_Buitenrust Hettema_, Van Lennep op Kongressen in _Nieuwe Gids_ 1910,
bladz. 411.
De oudere literatuur vindt men bij _Kalff_, a. w.
VI
Deze "Zwolsche Herdruk" (Nº. I) werd in 1890 voor 't eerst
uitgegeven. De Inleiding werd in hoofdzaak in 1887 opgesteld; evenwel
niet bij de eerste druk gepubliceerd; wel werd een klein gedeeltetje in
die eerste druk in de Aantekeningen verwerkt. Bij de tweede (1903),
als in de derde, (1913), en in deze vierde druk is die Inleiding
verder alleen bijgewerkt.
In deze herziene herdruk zijn de Aantekeningen vermeerderd; de
woordelijst vergroot en aangevuld. (De aanhalingen zonder meer zijn
alle uit de Trouringh zelf.)
De tekst zelf is afgedrukt naar de eerste uitgave van Cats zijn
Trouringh, Quarto, 1637 (Mus. Catsian. nº. 171). [22] Deze druk is
zo goed als zonder drukfouten.
In de noten is een enkele maal aangehaald de Octavo uitgave,
de tweede druk van den Trouringh, van 1638. In deze ontbreken de
proza-aenmerckingen.
De belangrijkste varianten uit de folio-drukken van "Alle de
wercken", voor zover zij tijdens Cats-zijn leven nog verschenen,
zijn aangetekend.
De eerste van deze, een folio van 1655 (F1), heeft vrij veel
drukfouten; overigens stemt de tekst met de eerste druk van 1637,
op enkele uitzonderingen na, overeen.
Meer veranderingen in de spelling, maar minder drukfouten, treft men
aan in de tweede folio-druk van 1658 (F2).
Niet genoteerd zijn de variante lezingen uit latere drukken. In
de tekst van de bekende editie van 1700, die bezorgd en gedrukt
werd door Dan. van Dalen, Franç. Halma, de wed. van A. van Someren,
te Amsterdam, J. en Wilh. van de Water te Utrecht, is hier en daar
gewijzigd; zo heeft deze, om een voorbeeld te noemen: _verre_ voor
_verde_ (vs. 596); _let my doch_, voor _hangt my uyt_ (vs. 939);
_boot_ voor _biet_ (vs. 734), _troep_ voor _roep_ (vs. 1032), enz.
De taal der XVIIe eeuw verschilt van de onze voornamelik in de vele
woorden, die nu een van de toenmalige, dikwels weinig, afwijkende
betekenis hebben. Bij de samenstelling van het Glossarium is
voornamelik op deze synoniemen gelet: niet enkel zijn die woorden
opgenomen, welke geheel van betekenis zijn veranderd, of sedert uit
de taal zijn verdwenen.
De asterisken in de tekst staan in 't algemeen waar de zin of het
woord kon worden misverstaan. Zij verwijzen naar het Glossarium,
en in een aantal gevallen naar de Aantekeningen. In beide is evenwel
meer opgenomen, dan het aantal asterisken aangeeft.
Ten slotte een woord van dank aan die op enigerlei wijze door hun
hulp deze uitgave hebben bevorderd.
_Zwolle_, Herfst 1921. B. H.
Mr. N. Beets, Oud-Onder-Direkteur van 's Rijks Prenten Kabinet in
Amsterdam had de welwillendheid de volgende mededelingen ons te
zenden over de bijgevoegde autotypieen, waarvoor wij hem onze beste
dank zeggen.
De drie tusschen den text geplaatste reproducties zijn genomen naar
de oorspronkelijke illustraties van het Spaens Heydinnetie in Cats'
Trou-Ringh (ed. 1637).
Twee ervan (pag. 7 en 15) zijn gegraveerd naar teekeningen van
den bekenden Haagschen schilder en dichter Adriaen Pietersz van de
Venne (1589-1662), die voor nog tal van andere illustraties van den
Trou-Ringh--ook voor de groote titelprent van 1636--de ontwerpen
gaf; de een door Crispijn van Queborn (1604-1653 ?); de ander door
A. Mattham (1606-1660). De derde (pag. 30) is door denzelfden Adriaen
Mattham gegraveerd naar een teekening van den Dordtschen schilder
Jan Olis, (± 1610-± 1655) die eveneens eenige teekeningen voor den
Trou-Ringh leverde.
Als titel wordt hier gereproduceerd een ets die Majombe met, op den
arm, de kleine Constance "behangen met juweelen" te zien geeft. De
ets is van Pieter Nolpe (1613-1652) naar Simon de Vlieger (1601-1653),
welke laatste ook aan de Trou-Ringh van 1637 medewerkte. Het prentje
is er een uit een reeks van zes, alle door Nolpe geëtst. Het zijn
illustraties voor
het leven van konstance. Waer af volgt het tooneelspel De spaensche
heidin: Door M. G. T. t'Aemsterdam, gedrukt bij Nicolaes van Ravesteyn,
voor Johannes Jacott, Boekverkoper by de Beurs, op 't Rockin, inde
vergulde Cronyck, 1643. [23]
1921. 1913.) N. Beets.
SELSAEM TROU-GEVAL
TVSSCHEN EEN
SPAENS EDELMAN, ENDE EEN HEYDINNE;
Soo als de selve edelman, ende alle de werelt doen geloofde.
Daer is een selsaem* volck genegen om te dwalen, [24]
Gedurigh om-gevoert in alle vreemde palen*,
Dat (soo het schijnen magh) als in het wilde leeft,
Maer des al niet-te-min syn vaste wetten heeft.
Het laet sigh over-al den naem van heydens geven, 5
En leyt, al waer het koomt, een wonder selsaem leven;
Het roemt sigh dattet [25] weet uyt yders hant te sien,
Wat yemant voor geluck of onheyl sal geschien.
Maiombe was het hooft van dese rouwe gasten,
Die staegh op haer bevel en op haer diensten pasten*, 10
Sy was loos, vals, doortrapt, en slim in haer bejagh*,
Soo veel als eenigh wijf op aerden wesen magh*;
Sy quam veel tot Madril [26] of in de naeste steden,
Want mitse* kluchtigh* was, soo wertse daer geleden*.
Sy had in haer gevolgh al menigh gau verstant, 15
Soo datse gunst en hulp by al de jonckheyt vant.
Sy stal eens seker kint te midden opter straten,
Dat uyt een edel huys daer eensaem was gelaten,
Het was een aerdigh dier*, maer jongh en wonder teer,
En 't is maer twee jaer out, of slechts een weynigh meer. 20
De meyt, wiens ampt het was hier op den dienst te passen,
Die gaf de buert een praet, en liet het wicht verrassen:
Maiombe was verblijt, niet om het geestigh* kint,
Maer datse rijck gewaet ontrent* syn leden vint.
Sy geeft haer metten buyt in onbekende vlecken*, 25
En waer het onguer* heir genegen is te trecken.
Doch wat de moeder socht, en waer de vader schreef,
Men hoort niet hoe 't haer gingh, of waer het meysje bleef.
Hoe nau daer wort gevraeght, hoe nau daer wort vernomen,
Men weet niet wat geval het kint is over-komen: 30
Waer dat men immer* sont, of waer men vragen kan,
'T is al om niet gepooght, geen mensch en weter van.
Maiombe liet het kint verscheyde dingen leeren,
Waer mede dat het mocht syn teere jeught vereeren*,
Eerst singen na de kunst, oock springen op de maet, 35
En wat na 's lants gebruyck een vrijster* geestigh staet.
Het kint wast onderwijl, en leerde vreemde saken,
En grepen na de kunst, en veelderhande spraken,
En selsaem hant-gespel,* en ick en weet niet wat,
Waer van schier niet een mensch de rechte gronden vat. 40
Het was van schoone verw, en vrolick in het wesen*,
Daer is een diep vernuf in syn gelaet te lesen:
Het had een wacker oogh, en swart gelijck een git*,
Syn aensicht even-wel is uyter-maten wit.
Het kon syn frissche jeught, syn wel-gemaeckte leden 45
Tot alderley gedans* en alle spel besteden*;
In vougen [27] dat het volck, en wie het maer en sagh,
Sigh van het aerdigh dier als niet versaden magh.
Noch* kan de jonge maeght geen kleyne lust verwecken,
Als sy met haer gesangh de sinnen weet te trecken: 50
Men vint dat hare stem een yders herte steelt,
Wanneerse maer een reys een aerdigh deuntjen queelt.
Maer des al niet-te-min sy wil geen vuyle dingen,
Sy wil geen dertel jock, geen slimme* rancken* singen;
Haer mont is wonder heus, haer oir en sinnen teer,* 55
Al wat oneerlick* luyt en singhtse nimmermeer.
Des heeftse by haer volck soo veel ontsagh gekregen,
Dat sy het menighmael geleyt in beter wegen:
En schoon dat hun de mont tot vuylheyt is gewent,
Men hoort geen dertel woort als syder is ontrent. 60
En of oock al het rot* tot stelen is genegen,
Sy straft het vuyl* bejagh en isser heftigh tegen:
En mits* sy wonder veel met sangh en spelen wint,
Soo is Maiombe zelfs tot stelen [28] niet gesint.
Doch sooder eenigh dingh bywijlen is genomen, 65
Sy doetet aen den dagh en voor de lieden komen;
Maer al door sneegh* beleyt en met een loosen vont,
Soo datter niet een mensch en weet den rechten gront.
Sy riep een van den hoop, en liet hem veerdigh [29] draven,
En liet, wat yemant stal, in eenigh velt begraven, 70
En dat of by een boom, een hooght of kromme bocht,
Ten eynde men het pant by teyckens vinden mocht.
En wertse dan gevraeght op 't gunter is gestolen,*
En wie het heeft ontvremt, en waer het is verholen,
Soo maecktse voor het volck een wonder vreemt verhael, 75
In woorden sonder slot in onbekende tael.
Maer seyt dan op het lest, dat onder gene linden*,
Of aen den naesten bergh het goet is uyt te vinden:
En als men dan het kraem* daer uyter aerden track,
Soo wast dat al het lant van hare wonders sprack. 80
Doch sy wist boven al haer saken aen te leggen,
Om aen de losse* jeught geluck te konnen seggen;
Het schijnt dat sy den gront van alle zielen kent,
En schier wat yder mensch in syn gedachten prent
Sy wist al watter loopt* op in de hant te kijcken, 85
En hoe dat yemants aert kan uyt het wesen blijcken,
En wat een kleyn, een groot, een puntigh hooft beduyt,
En wat men uyt een oogh of ander lidt besluyt.
Oock uyt den neus alleen soo kanse gronden* trecken,
Waer heen dat yemants lust of gulle* sinnen strecken; 90
Want isse plomp, of scherp, of hoogh, of bijster plat,
Sy heeft van stonden aen syn aert daer uyt gevat.
Sy wist als op een draet, nae mate van de jaren,
Wat yder over-koomt en plagh te wedervaren,*
En wat een teere maeght in haer gewrichte voelt, 95
En wat een jonge wulp* ontrent den boesem woelt.
Sy weet (gelijck het schijnt) de gangen van de sterren,
Waer in het klouckste breyn by wijlen kan verwerren:
Sy weet en wat de son en wat de mane dreyght*,
En waer toe sigh het jaer en al den hemel neyght. 100
Een wie haer openbaert wanneer hy is geboren,
Dien weetse by gevolgh* syn leven na te sporen:
Nu spreecktse wonder breet van druck en ongeval,
En offer yemant arm of machtigh* werden sal.
Sy weet den leven-streep in yders hant te wijsen,* 105
Daer uyt een vremt gevolgh en groote dingen rijsen;
Want is de linij recht en sonder krommen tack,
Soo roemtse stage vreught en nimmer ongemack.
Maer valtse dickmael scheef en in verscheyde bochten,
Soo wort hy dien het raeckt met droufheyt aengevochten*. 110
Indiense somtijts rijst, en dan eens neder koomt,
Soo dienter voor gewis een swaren val geschroomt.
Sy gaet hier bijster hoogh, sy kent een yders wesen,
Sy kan oock rijcken* selfs uyt hant of vingers lesen:
En somtijts groot verlies, en somtijts grooten schat, 115
En somtijts wel een galgh, of oock een schendigh* rat.
Sy wijst een vrijer aen, wanneer hem staet te paren,
Een vrijster ofse veel of luttel heeft te baren,
En ofse by den man sal wesen liefgetal*,
Dan of hy buyten haer syn lust gebruycken* sal. 120
Dit meynt schier al het volck alsoo te moeten wesen;*
Soo dat haer laegen naem gansch hooge was geresen,
En al vermits sy breet in desen handel* weyt*,
En van het naer* geheym soo klare reden seyt.
Genaeckt men eenigh dorp daer weetse flucx te vragen. 125
Hoe sigh in haer bedrijf* de meeste lieden dragen,
En wie sigh daer ontgaet* in lust of dertel bloet,
Doch meest wat over-al de losse jonckheyt doet.
En als sy gasten vint daer yet op valt te seggen,
Soo weetse na de kunst haer saken aen te leggen; 130
Sy maeckt aen yder mensch syn feylen openbaer,
Als of uyt syn gesicht het quaet te vinden waer.
Wat sy van yemant weet dat veynst sy als te lesen
Of uyt het oogh alleen, of uyt het ander wesen*:
En dit noch altemael met soo een gauwen streeck, 135
Dat oock de sneeghste* man verwondert stont en keeck.
Als haer een juffer vraeght, wat man haer staet te trouwen,
Sy kan het nieusgier volck gansch aerdigh onderhouwen;
Sy spreeckt als door een wolck en noyt met open mont,*
En al haer gansch beleyt dat heeft een loosen* gront. 140
Hoe oyt de sake valt sy kan het al verdrayen*,
Sy kan de gauste selfs met schijn van reden payen;
En alsse dan een reys de rechte gronden treft,
Dan isset dat men haer tot in de lucht verheft.
Men hielt dat sy gestaegh een geest met haer geleyde, 145
Die haer als in het oir verholen dingen seyde:
En mits* dit al geschiet door soo een jonge maeght,
Soo isset dat het spel hun des te meer behaeght.
'T geviel om desen tijt dat in dien eygen lande
Een jongh een aerdigh dier door jeught en liefde brande, 150
En hy die haer het breyn en oock den geest besat,*
Was even als de maeght met hare min gevat.
Maer daer en was geen raet om oyt te mogen paren,
Vermits sy niet gelijck in goet of staet* en waren;
De juffer is te* rijck, als maer een eenigh kint, 155
Soo dat haer drouve vrient voor hem geen troost en vint.
Giralde lijckewel* die bleef tot hem genegen,
En is om synent wil als sieck te bed gelegen;
Maer seyt het niet een mensch wat haer van binnen schort,
Soo datse menighmael veel drouve tranen stort. 160
Of schoon een ander lacht, sy kan geen vreughde rapen*,
Sy kan haer in den nacht niet geven om te slapen,
Sy klaeght, en (soo het schijnt) sy voelt gestage pijn,
En desen onverlet* sy wil geen medeçijn*.
Haer vader niet-te-min die liet een doctor halen, 165
Maer die gingh even-staegh* als in het wilde dwalen,
Hy weet niet watter schort, hy weet niet wat te doen,
Hy weet voor hare quael geen sap of heylsaem groen*.
Hy staet als buyten spoor, en is geheel verlegen,
En al wat hy begint dat zijn bekaeyde wegen:* 170
Dies seyt hy, dat het quaet een langer tijt behouft,
En, siet, hier is het huys* ten hooghsten in bedrouft.
Iuyst op dien eygen tijt soo quammer Preçiose,
Op datse daer ontrent een goede plaets verkose
Voor haer [30], voor haer gevolgh, en voor het gansche rot; 175
Dies wortse veel gesien ontrent het naeste slot.
De vrouwe van het huys, bewust* van hare saken,
Wou door het aerdigh dier haer dochter wat vermaken;
En daerom sentser om, en leytse voor het bedt,
En seyde: Niemant weet wat dese vrijster let. 180
Ghy siet* eens wat haer schort, en soo ghy weet te seggen
Hoe wy dit selsaem stuck behooren aen te leggen,
Mijn gunste, soete* maeght, die sal u zijn getoont,
En ghy van mijner hant ten hooghsten zijn geloont.
Daer vingh het geestigh dier de vrijster aen te spreken* 185
Met wonder soet* beleyt en ongewoone streken,
Het queelt een geestigh dicht, het speelt een aerdigh liet;
Maer wat het immer* doet ten* baet de siecke niet.
Als dit Constançe merckt sy gaet sigh naerder setten*,
Sy gaet in meerder ernst op alle dingen letten, 190
Sy bid dat al het volck wil* uyt de kamer gaen,
En sprack de siecke maeght in dese woorden aen:
Ey lieve segh een reys (ick dien het toch te weten)
Hebt ghy ontijdigh* freuyt of harden kost gegeten,
Of is u swacke maegh met suycker overlast,* 195
Of hebje by geval te langen tijt gevast?
Of is u 't lijf verdraeyt van op de jacht te rijden,
Of door een harden val gebracht in bitter lijden?
Of is u bloet verhit door al te langen dans,
Of hebje laet gewaeckt ontrent de maeghde-krans? 200
Of isser yet verstopt in uwe teere leden,
Daer van ghy die het lijt alleen verstaet de reden?
Of isser yet verstelt* in uwen teeren schoot?
Een maeght magh aen een maeght wel seggen haren noot.
Spreeckt ront gelijck het dient van u verholen wesen, 205
Ghy sult door mijn behulp in korten zijn genesen;
Ick weet wat aen de jeught by wijlen kan geschien,
En schoon al ben ick jongh ick hebbe veel gesien.
Giralde seyde neen op al haer snege vragen,
Dies gaet Constançe voort en opent nieuwe lagen*; 210
Hoort (seytse) kenje niet een hups en aerdigh quant*,
De schoonste van de stadt, jae van het gansche lant.
Hebt ghy hem menighmael niet geestigh hooren praten,
Of door een gunstigh oogh tot in het hert gelaten?*
Waerom doch soo geveynst, dat ghy soo langen tijt 215
Hem in bedencken hout en niet te wil en zijt?
Ey lieve, zoo je meent den vrijer oyt te trouwen,
En wilt hem niet te langh in angst en twijffel houwen.
Een die syn tanden breeckt als hy een note kraeckt,
Diens vreught is niet te groot schoon hy de keeren* smaeckt. 220
Giralde kreegh een blos, en wert geheel ontsteken*,
Als sy dit geestigh dier van vrijen hoorde spreken;
En schoon sy veynsen wou, haer bloet is boven haer,*
Dat maeckt haer innigh* hert ten vollen openbaer.
Haer geest is op den loop, haer pols begon te jagen, 225
En al met vreemt gewoel van ongelijcke slagen.
Constançe wederom: Nu sie ick watter schort;
Ghy (wat ick bidden magh) en doet u niet te kort.
Spreeckt soo de reden eyscht, en laet u moeder weten,
Wat voor een edel geest u sinnen heeft beseten*. 230
Want hoe ghy langer swijght, en meer u sieckte deckt,
Hoe dattet uwe jeught tot grooter hinder streckt.
De siecke vrijster sucht, en al haer leden beven,
Haer sinnen even-selfs* die worden om-gedreven,
Nu sie ik (sprack de maeght) wat kunst en wijsheyt doet; 235
Ghy weet, gelijck het blijckt, den gront van mijn gemoet,
Des wil ick nu voortaen in geenen deel verswijgen,
Waer na te deser uyr mijn jonge sinnen hijgen.
Wat dienter meer geveynst? ick ben van liefde kranck,
En dat heeft nu geduert wel seven maenden lanck. 240
Wilt dit nu met beleyt mijn ouders openbaren,
En raet hun acht te slaen op mijn bedroufde jaren.*
Want soo ick dien ick min niet haest genieten* magh,
Soo is de gront geleyt van mijnen lesten dagh.
My sal geen spruyt, of kruyt, geen sap, of pap genesen; 245
Ick sal begraven zijn, ick wil begraven wesen,
Indien ick niet en krijgh hem die mijn hert bemint,
En sonder wien mijn ziel geen rust op aerden vint.
Terstont na dit gespreek soo stortse duysent tranen,
Die met een stage veur* haer teere wangen banen*. 250
Constançe troost de maeght, en geeft haer goede moet,
En stremt, door soet gespreck, haer gullen* tranenvloet.
Hier op is, des versocht, de moeder in-gekomen,
Die had tot haer behulp een doctor met genomen;
Constançe gaeter by, maer trat bezijden af,* 255
Daer sy haer* met bescheyt* het stuck te kennen gaf.
Het speet* de medeçijn, dat sy de rechte gronden
Van dese maeghde-quael had kunstigh ondervonden*;
Te meer, vermits hy weet dat oock de klouckste* man
Dit uyt geen herte-slagh of ader voelen kan. 260
Maer als hy in gespreck met haer began te treden,
Doen gingh Constançe ront*, en gaf hem dese reden:
Een maeght van achtien jaer, af-keerigh van genucht*,
Die veeltijts sonder slaep geheele nachten sucht,
Die, als men slechts begint van vrijers yet te spreken, 265
Verandert in gebaer*, en laet haer woorden steken,
Die staegh wil eensaem zijn, en nimmer uyt en gaet,
En, schoon al isse jongh, het soet geselschap haet,
Die geel en deerlick* siet, en leeft als sonder eten,
Wat soo een vrijster schort dat heb ick wel te weten; 270
Ick segge, dat geen salf haer oyt genesen kan,
Maer dat haer stil* gebreck vereyst een rustigh* man.
Hier by koomt dat ick sie haer oogen in-gesoncken,
Maer vierigh even-wel, gelijck als helle voncken,
Haer pols geweldigh ras, haer water bijster root. 275
Hoe? kan dit anders zijn als enckel minne-noot?
Voor my ick stel het vast. ghy mooght het overleggen,
V dochter even-selfs sal u de waerheyt seggen,
Soo ghy haer recht bevraeght; want, na haer saken staen,
De noot die roept om hulp, daer is geen veynsen aen. 280
De doctor laet de spijt, na deze woorden, varen,
En prijst het rijp verstant in soo onrijpe jaren;
Soo dat hij naderhant* haer niet als eer bewees,
En met een vollen mont* haer snege vonden prees.
Of nu het listigh* dier yet van den handel* wiste. 285
Dan of het na de kunst en schijn van reden* giste,
En stel ick niet te vast; doch hoe het immer was,
De vrijster kreegh een man, en hare koorts genas.
Soo haest de jonge maeght haer vont te zijn genesen,
Soo wou sy metter daet beleeft* en danckbaer wesen, 290
Sy let* hoe 't heydens* volck gansch sober is gekleet,
En 't is haer teere jeught een innigh herten-leet.
Sy sprack haer moeder aen: Van yemant gunst ontfangen
Doet stracx een billick* hert met alle vlijt verlangen
Om weder-gunst te doen. Vrou moeder, 't is bekent 295
In wat een drouven stant mijn ziele was belent*;
Nu ben ick (Gode lof) gesont in al de leden,
Ghy toont* een danckbaer hert, dat leert de wijse reden;
Dit heir is wonder naeckt, ghy kleet het schamel rot,
Dat sal haer dienstigh zijn, en lief aen onsen God. 300
Voor al en dient by ons de vrijster niet vergeten
Die u van mijn verdriet de gronden leerde weten.
Indien ick yet vermagh, soo weest toch hier beleeft*;
Al wie den naeckten kleet ontfanght meer als hy geeft.
De moeder wederom: Dit zijn gansch rouwe menschen, 305
Die om geen prachtigh kleet, en min om rijckdom wenschen;
Sy dwalen evenstaegh*, dat is haer oude wet*,
Het gelt dient haer tot last, een kleet maer tot belet*.
Dus schoon ick haer een kleet wou om de leden hangen,
Ick houdet voor gewis men soudet niet ontfangen. 310
Ké* moeder, seyt de maeght, ghy zijt my wat te taey*,
Ey lieve, schenckse wat al waret enckel baey*.
Laet haer doch uwe gunst om mijnen t'wil [31] verwerven,
En laet my des te min wanneer ghy koomt te sterven;
De moeder lougher om, en prees de goede ziel, 315
Maer soo dat van de gift of niet of weynigh viel.*
Als yemant naer een quael bekoomt syn vorigh wesen,
En dat een jonge wulp van krevel* is genesen,
En dat een schippers gast sigh op het drooge siet,
Dan smelt een danckbaer hert wel* licht tot enckel niet*. 320
Giralde lijckewel*, nu onder echte wetten,*
Beschonck het geestigh dier met hondert pistoletten,
Een bruyt-stuck* voor den dienst. Daer lough het gierigh* wijf,
En vont in dit verhael een aerdigh tijt-verdrijf.*
Dit maeckt de jonge maeght vermaert in alle steden, 325
Mits* sy de vrijsters kent tot in haer diepste leden,
En 't bracht aen 't gansche rot geen kleyne baten in;
Want daer Constançe quam daer wasset al gewin.
Maiombe die sigh liet haer beste-moeder* noemen,
En laet geen vreemde mans ontrent haer nichte* komen, 330
Sy neemt haer evenstaegh met al de sinnen waer,
En waer de bende reyst, sy slaept benevens haer.
Daer was ontrent Madril een buyten-hof te vinden,
Bevrijt met boom-gewas van alle sture* winden,
Hier viel om desen tijt een openbare* feest, 335
En daer bewees de maeght haer uytgelesen geest.
Daer is een prijs geset voor die met aerdigh* singen,
Daer is een prijs geset voor die met luchtigh springen
Sou sweven boven al; en 't is de snege* maeght
Die aen het nieusgier volck in beyde meest behaeght. 340
De knopjens* van yvoir die aen haer vingers waren; [32]
Gaen boven alle spel en boven alle snaren;
Want alss' haer soete stem en rasse vingers roert,
Soo wort al wie het hoort door lusten om-gevoert*.
'T en is door geen gespreck* de menschen uyt te leggen, 345
'T en is (na mijn begrijp) met woorden niet te seggen,
Wat schoonheyt al vermagh. De kunst is liefgetal*,
Maer koomter schoonheyt by soo gaetse boven al.
Daer was om desen tijt een ridder in den velde,
Die meest* het kleyne wilt met snege bracken quelde*: 350
En t'wijl hy in de jacht sigh al te besigh hout,
Soo raeckt hy buyten spoor te dolen in het wout.
Hy weet geen jagers meer, hy weet geen snelle winden*,
Hy weet in al* het bosch syn pagjen* [33] niet te vinden:
Maer t'wijl hy eensaem dwaelt, verneemt hy nevens hem 355
Een wonder soeten galm, een onbekende stem.
Hy staet een weynigh stil tot by* hem is vernomen
Van waer het soet geluyt tot hem was af te komen [34],
En daer op trat hy voort, en met een stillen gangh
Soo quam hy in het dal van waer men hoort den sangh. 360
En mits* hy tot de plaets nu dichte quam genaken,
Soo gaet hy door het loof een open ruymte maken,
Ten eynd' hy mochte sien wie in het naeste gras*
Soo wonder aengenaem van sangh en stemme was.
Twee vrijsters aen den bergh die pluckten versche rosen, 365
Die sy tot haer vermaeck uyt al de velden kosen,
En wat ter zijden af, ontrent een groenen bocht*,
Daer sat een jonger maeght die rose-kransen vlocht.
Een wijf van vreemt gelaet*, geseten aender heyden*,
Dat quam* (gelijck het scheen) het jonge rot geleyden; 370
En schoon sy mede pluckt, of rosen over-draeght,
Soo heeftse staegh het oogh ontrent de jonge maeght.
En t'wijl men besigh is ontrent de versche bloemen,
Vernam* Don Ian het volck dat wy heydinnen noemen,
En siet de jonge spruyt die in het groene sat 375
Heeft op den staenden voet hem door het oir gevat*,
Hem door het oogh verruckt. hy siet haer geestigh* wesen,
En hoort haer soete stem, en heeftet bey gepresen.
En t'wijl hy staet en dut* en op de vrijster siet,
Soo hief sy weder aen, en songh een ander liet. 380
Schoon bloem-gewas, en edel kruyt 381
Van 's hemels dau gevoet,
En al wat uyter aerden spruyt,
Ghy wort van my gegroet.
Ick koom hier aen der heyden gaen,
Daer souck ick mijn vermaeck,
Ick gae op u mijn oogen slaen,
En 't schijnt dat ick ontwaeck*.
Ick sie mijn beelt in uwe jeught, 389
Dat my eerst heden blijckt.
Ick schep mijn lust uyt uwe vreught,
Vermits ghy my gelijckt.
V schoone verw en frissche glans
Verçiert het gansche velt.
En, naar het seggen van de mans,
Ben ick oock soo gestelt.
Maer daer is noch een ander stuck, 397
Dat med' ons beyde raeckt;
Dat is dat ramp en ongeluck
Gansch licht tot ons genaeckt.
Besiet hoe ras een bloemtje sterft,
En plat ter aerden sijght:
Besiet hoe licht syn glans verderft,
En dorre plecken krijght.
Besiet hoe dat een frissche roos, 405
(Ick meyn een jonge maeght)
Een die men onder duysent koos,
En al de jeught behaeght,
Besiet hoe licht een schoone blom
Verliest haer eersten glans;
Schoon sy was lief en wellekom
By alle jonge mans.
Wel roosjens, çiersels van het velt, 413
Kan dit alsoo geschien?
En ist met u alsoo gestelt,
Soo dienter in versien.
Maer segh wat kan u beter zijn,
Als datje wort gepluckt?
Niet door een bock of gortigh* swijn,
Om soo te zijn verdruckt.*
Maer om te zijn een hupsche* kroon, 421
Ter eeren van de jeught.
Vw plucker tot een soete loon,
En tot een stage vreught.
En of u tijt is wonder kort,
Maeckt daerom geen getreur;
Want schoon een frissche roos verdort,
Sy hout een soeten geur.
Wel nu wy staen in eenen graet*, 429
O çiersel van het wout,
Koom geef my doch van uwen raet
Die ghy voor sekerst' hout.
Moet oock mijn bloemtje t'syner tijt
Van yemant zijn gepluckt ?
PAN. Iae, vryster, soojet weerdigh zijt,
En soo het u geluckt.*
Daer zijnder niet dan al te veel 437
Die staegh ten toone staen,
Sy bieden ons een groene steel,
Maer niemant wilder aen.
Daer sweeft haer blat dan met den wint,
Als stof gemeenlick doet.*
Ach 't bloemtje dat geen plucker vint,
Dat treet men met den voet.
PRETOISE. Wel hoe! wat koomt hier voor geluyt 445
Geresen uit het wout?
My dunckt hier sit een slimme* guyt
Gedoken in het hout.
Het mocht wel zijn de bocx-voet Pan,*
Die woont hier in het groen.
Dat is van outs de rechte man
Om vrijsters leet te doen.
Wel lincker* wie ghy wesen meught, 453
Ick bid u weest gerust.
Mijn bloem, mijn roem, mijn teere jeught
Is niet voor uwen lust.
Ick wachte voor mijn beste pant,
Tot troost van mijn verdriet,
Ick wachte vry een weerder hant;
Maer u en wacht ick niet.
Terwijl hem* dit gebeurt met wonder groot vernougen, 461
Soo koomt de nachtegael sigh by de vrijster vougen,
En queelt daer uyte borst met soo een bly geschal,
Dat haer* vermenghde stem verheught het gansche dal.
De ridder onderdies gevoelt syn geest beroeren, 465
Terwijl hy op de maeght alleen heeft sitten loeren*.
Wel of dit heydens* kint (seyt hy met vollen mont)
Eens op syn hoofs gekleet voor ons ten toone stont,
Waer* sou haer schoonheyt gaen? van soo een aerdigh wesen*
En is (gelijck ick meyn) in geenen tijt gelesen. 470
Hier op soo treet hy toe, en geeft* hem by de maeght,
Die hy na syn gevolgh en na de jagers vraeght.
Sy, met een heus gelaet, seyt geensins yet te weten
Waer syn geselschap is; maer daer te zijn geseten
Ten eynde sy een krans van groene kruyden vlocht, 475
Die haer dan op het feest tot çiersel dienen mocht.
Maiombe die alreeds den ridder had vernomen,
Begon van stonden aen voor hare nicht te schromen,
En maeckt* haer daer ontrent, op datse mocht verstaen
Wat haer de ridder seyt, en hoe de saken gaen. 480
Constançe was begaeft met soo een aerdigh wesen
Dat niemant haer gelaet genough en heeft gepresen,
Daer vloeyt uyt haren mont soo aengenamen lagh,
Dat sy de gunste won van die haer maer en sagh.
Haer zeden zijn beleeft, haer reden wel gebonden*, 485
Haer spraeck is enckel geest en niet als soete vonden;*
In 't korte, watse doet en watse neemt ter hant,
Dat toont een goeden aert en ongemeen verstant.
De ridder onderdies ontstelt* door heete voncken,
Heeft op dien eygen stont het soet vergif gedroncken; 490
En daerom als hy wist wie dat Maiombe was,
Soo is hy nevens haer gesegen* in het gras:
Soo is hy met het wijf in veelderhande reden,
En met Constançe selfs in langh gespreck getreden;
Ten lesten berst hy uyt: V schoonheyt, geestigh dier, 495
Verweckt in mijn gemoet een wonder selsaem vier.
Ick wou, indien ick mocht, u trouwe dienaer wesen,
En soo u dat beviel, soo waer ick haest* genesen,
Soo waer ick metter daet een gansch geluckigh mensch,
En had door uwe gunst mijn vollen herten-wensch. 500
Het woort is nau geseyt, de soete Pretiose
Die kreegh hier op een blos gelijck een versche rose,
Haer gramschap en met een haer schaemte zijn vermenght,
Als haer beroert gemoet hem dus syn antwoort brenght:
Heer ridder (naer ick hoor) ghy zijt vol hoofsche* treken, 505
En hebt (naer ick vermoe) meer vrijsters uyt-gestreken*;
Ick weet (als ghy een maeght om hare schoonheyt vleyt)
Ick wetet, lieve vrient, al wattet is [35] geseyt.
Ick weet dat eens de vos bedroogh den slechten* raven,
Als hy na spijse socht om hem te mogen laven*; 510
De raef had lecker aes en drough het in den beck,
Dit sagh de loose vos, en speeld' hem desen treck:
Hy seyt hem, Aerdigh dier dat geestigh weet te singen,
En zijt van outs geleert* in alle soete dingen,
Ey schenckt ons nu een reys een deuntjen na de kunst, 515
Dat sal ons heden zijn een teycken uwer gunst.
De raef, eylaes verlockt met dese troutel-reden*,
Die vought sigh om te doen gelijck hy was gebeden;
En mits* dat hy den beek tot singen open stelt,
Soo viel het lecker aes te midden op het velt. 520
Dat greep de slimme vos, en sonder langh te beyden
Begaf hy metten roof sigh midden opder heyden,
Daer at en lough het dier, en al met vollen mont,
Terwijl de malle* raef bedrouft en eensaem* stont.
Ick ken (al ben ick jongh) den aert van 't listigh prijsen, 525
En weet wat ongemack hier uyt sou mogen rijsen,
Ick weet het watje soeckt, als ghy my gunste biet;
Maer schoon ghy zijt de vos, ick ben de rave niet.
Ick ben een heydens kint veracht van alle menschen,
Hoe kan u hoogh gemoet om mijn geselschap wenschen, 530
Als slechts op desen gront, ten eynd' u geyle lust
Tot oneer mijner jeught eens mochte zijn geblust?
Maer neen, gelooftet vry, geen man sal my belesen,
Dat ick in geyle lust hem sal ten dienste wesen.
Acht my voor die ghy wilt, en dat ick wesen magh, 535
Ick ben een vyandin van alle vuyl bejagh.*
Dat sal ick eeuwigh zijn. wel gaet dan elders jagen,
Voor u en is geen kans mijn eere wech te dragen;
Weet datter onder 't volck dat ghy voor heydens groet*
Noch is een reyne ziel en onbevleckt gemoet. 540
Ghy dan, nadien ghy zijt genegen om te jocken*,
Gaet naer het dertel hof, en streelt de sijde rocken*,
Soeckt daer bequame* stof voor u ongure* vreught,
En laet my 't edel pant van mijne reyne jeught.*
Als 't wijf op desen toon de vrijster hoorde spreken, 545
Heeft sy haer peck-swart hair een weynigh op-gestreken,
Als bly van dit gespreck. Ey, seytse, lieve vrient,
Hier is geen lichte koy die hoofsche linckers* dient.
De joncker als verbaest* van soo gestrenge woorden,
Die hem als door het oir tot in het herte boorden, 550
Sagh op het fier gelaet van soo een jeughdigh dier,
En voelt te meer de kracht van syn inwendigh vier.
En naer hy sonder spraeck een weynigh heeft geseten,
Soo laet hij syn besluyt de strenge vrijster weten,
En dat op desen voet; hy treckt van syner hant 555
Een ringh, een rijck juweel, een hellen diamant.
En seyt haer: Schoone maeght, ick sweere by mijn leven,
En by het ridderschap my van den prins gegeven,
Ick sweere by het pant dat ghy voor oogen siet,
Dat u mijn trouwe ziel oprechte liefde biet. 560
'K en wil u, schoone blom, niet als een by-sit houwen,
Ick wil u na den aert* van onse wetten trouwen,
En tot een vast gemerck*, siet daer één eeuwigh pant,
Draeght dat tot mijnder eer aen uwe rechterhant.
Te midden in het woort soo biet hy Pretiose 565
Een schoonen diamant. Sy, na een lange pose
Het stuck in haer gemoet te hebben overdacht,
Heeft dus, met heus gelaet*, haer antwoort ingebracht:
Wel joncker, na my dunckt, ghy schijnt het stuck te meenen,
Maer ghy sult uwen staet* in my te seer verkleenen; 570
Ghy daerom letter op, eer dat ghy vorder gaet,
Hier dient niet in* gegaen als met besetten* raet.
Maer noch al boven dat, soo magh ick niet vergeten
Dat u in dit geval is dienstigh om te weten,
En dat ick noodigh acht voor al te zijn gedaen, 575
Eer dat wy tot besluyt in desen handel* gaen*.
Ghy moest twee jaren langh in ons geselschap leven,
En u aen onse wet ten vollen over-geven:
Ghy moest benevens* ons gaen dolen achter* lant,
By wijlen sonder gelt en sonder eenigh pant*: 580
Ghy moest u machtigh goet en uwe groote staten,
Ghy moest u prachtigh kleet geheelick achter laten,
Ghy moest in volle daet, en niet in loosen schijn,
Een spot, gelijck als wy, van al de werelt zijn;
En dit al, goede vrient, om wel te mogen* letten, 585
Of nut en dienstigh is u sin op my te setten,
En med' aen d'ander zy, of my oock dienen sou
Met u dit vry gemoet* te binden aen de trou.
Siet dit is ons gebruyck, ick spreke sonder veysen*,
Ghy, soo het u belieft, gaet op de sake peysen; 590
Dit moet de preuve* [36] zijn van uwe liefde, vrient,
Of anders stelt het vast, dat ghy my niet en dient*.
Soo haest de ridder hoort het slot van dese reden,
Hem rilt een koude schrick door al de gansche leden.
Dies seyt hy: Dit ontwerp dat ghy hebt voort-gebracht, 595
Gaet verde*, soete maeght, en dient te zijn bedacht.
Ick wil met rijp beraet het stuck gaen overleggen,
En u in ronde tael mijn antwoort komen seggen,
En dat te deser plaets, en in dit eygen dal,
Soo haest de gulde son hier weder schijnen sal. 600
Daer mede breeckt hy af; vermits hy had vernomen,
Dat boven van den bergh syn jagers neder komen;
Die wenckt hy metter hant; soo dat het gansche rot
Met hem koomt af-gedaelt tot aen syn vaders slot.
Hier treet de ridder in, en, schoon dat al de knechten 605
Zijn besigh op een ry de schotels aen te rechten,
Hy des al niet-te-min onthout hem van den dis,
Vermits hy, soo het schijnt, geheel onlustigh is.
Hy sluyt syn kamer toe, en gaet een wijle treden,
Hy spreekt tot syn gemoet, en al in losse* reden, 610
En dus, en weder soo, al sonder vast besluyt,
En berst noch op het lest in dese woorden uyt:
Eylaes! wat gaet my aen* aldus te liggen mallen*,
En op soo lagen plaets mijn oogh te laten vallen,
Mijn oogh, mijn dertel oogh, mijn ongetoomde lust, 615
Die niet aen dese kant en dient te zijn geblust?
Sal ick mijn edel huys, mijn staet, en eere laten,
En met soo vuylen hoop gaen loopen achter straten*,
Gaen loopen door het rijck, en menigh ander lant,
Alleen maer uyt een tocht van geyle minne-brant? 620
Sal ick, een Christen mensch, tot heydens my begeven,
En leyden nevens haer een rou en beestigh leven?
Sal ick een macker zijn van desen vuylen hoop,
Een smaet van onsen God, en van den reynen doop?
Sal ick mijn naeste bloet tot mijnen* haet verwecken, 625
En door het gansche rijck mijn voorstel* doen begecken?
Sal ick de schande doen aen mijn vermaerde stam,
Dat ick een heydens wijf in mijn geselschap* nam?
Dat ick, als tot een spijt* van alle Christen-vrouwen,
Met soo een vuyl gebroet genegen ben te trouwen? 630
Neen neen, ô hoogh gemoet, en doetet nimmermeer,
Let op uws vaders huys en op u eygen eer.
Ghy houft voor u geen wijf by dit gespuys te soecken,
En maken dat het volck u trouwen sal vervloecken.
Hier in dees rijcke stadt en in dit machtigh hof, 635
Daer is tot u gerief al vry bequamer stof.
Indien ghy zijt gepast* met wel-gemaeckte leden,
Koomt, als het u bevalt, maer uyt u huys getreden,
Daer woont de schoonheyt selfs, en dat in groot getal,
Daer u naeu-keurigh* hert vernougen vinden sal. 640
Indien ghy zijt vermaeckt* met wel en net te spreken,
En dat oock evenselfs en sal u niet ontbreken.
Indien ghy gelt begeert, of anders machtigh goet,
Ghy vindt het even daer, en dan oock edel bloet;
Ghy vintet altemael, en watter is te wenschen, 645
Treckt maer u grilligh* oogh van dees ongure menschen,
Gaet kiest dat u betaemt, en trout met uws gelijck;
Ghy vint tot u gerief het gansche koninghrijck.
Maer wat magh ick, och arm! mijn jonge sinnen quellen,
En mijn ellendigh hert in dese prangen* stellen? 650
Ick sie het klaer genough wat dienstigh is gedaen,
Maer wie kan in de jeught syn tochten wederstaen?
Ick prijse reyne tucht en alle goede zeden,
Maer ick en kan de lust niet buygen na de reden:
Al ben ick met de jeught gedurigh in geschil, 655
Ick worde wech-geruckt oock daer ick niet en wil.*
Ick word', eylaes! vervoert*, en schoon ick wil het weren,
Ick rake buyten spoor oock tegen mijn begeren.
Het vleesch is wonder sterck, en 't is een deftigh* man,
Die hier het velt behout en meester blijven kan. 660
Ick gae dan wederom, ô schoone Pretiose,
Mijn hert vermagh het niet dat ick een ander kose;
Ick ben in dat gepeys te verre wech geleyt,
Ick hael het weder in* al wat ick heb geseyt.
Soo haest u geestigh oogh, u soet en aardigh wesen 665
Koomt als een helle son in mijnen geest geresen,
En dat ick sie den glans van u beleeft* gelaet,
Dan isset sonder kracht al wat u tegen gaet.
Geen mensch kan immermeer in desen my beschamen,
Als of soo slechten maeght my niet en sou betamen, 670
En dat mijn grilligh hert hier sonder reden malt,
Vermits mijn rouwe* jeught hier in te lage valt.*
Ey draeyt doch eens het oogh, en siet na d'oude jaren,*
Het stuck dat sal gewis sigh anders openbaren;
Wat isser doen ter tijt, wat isser al bedocht, 675
Om by een geestigh dier te vinden dat men socht?
Iupijn, wel eer geseyt de grootste van de goden,
Is uyt syn hoogen troon tot in het wout gevloden,
En heeft daer aen-gedaen het wesen van een stier,
Of van een wilde swaen, of ander selsaem dier. 680
Heeft niet Alcmenaes soon,* die monsters had verwonnen,
Den spin-rock aen-geveert, en als een wijf gesponnen,
En vry al meer gedaen dat noyt een deftigh man,
Bezijden dit geval, ter eeren duyden* kan?
Hoe menigh edel vorst, een kroon gewoon te dragen, 685
Is inder haest verruckt* door heete minne-vlagen,
Niet door een hoofsche maeght, of groote koningin,
Maer, ick en weet niet hoe, een sloir* een harderin?
Daer is, men weet niet wat, in onsen geest verholen,
En doet al menighmael de wijste lieden dolen, 690
Het brenght hen in den geest een aengename pijn,
En seyt: Dat Gode vought* wien kan het schande zijn?
Soo haest het groote licht de sterren heeft verdreven,
Soo gaet de jongelingh sigh op den wegh begeven,
Hy vint het oude wijf, hy vint de jonge meyt 695
Ter plaetse daerse bleef en daer het was geseyt.
Hy viel, terwijl hy gaet, in veelderley gedachten,
Die hem syns vaders huys vry hooger deden achten,
Die hem van nieuwen aen gaen brengen in den sin,
Syn vremde dweepery en noyt bekende* min. 700
Dies valt hy in beraet, of hy sal weder keeren,
Dan of hy syn gemoet sal laten overheeren;
En, siet, de reden wan, de vremde liefde weeck,
En, soo het schijnen mocht, syn eerste lust besweeck.
Maer juyst in dit gepeys doen sagh hy Pretiose, 705
En* scheen in haer gelaet gelijck de versche rose,
Oock* schoonder alsse plagh. Dies als hy nader quam,
Soo wert van desen roock terstont een helle vlam.*
Iuyst soo gelijck een keers te voren eens ontsteken,
Waer van dien eygen stont het leven is geweken, 710
Indiense maer een reys genaeckt een hellen brant,
Is op den staenden voet in haren eersten stant:
Soo vaert de jongelingh. Hy koomt tot haer getreden,
Hy seyt haer: Weerde maeght, ick schenck u dese leden,
Ick ben bereyt te doen wat ghy bevelen sult, 715
En watter komen magh te dragen met gedult.
Ick ben van nu bereyt u wijsen* aen te vangen,
Laet my terstont een kleet van u geselschap langen*;
Ick sal om uwen t'wil [37] met blijdschap onderstaen
Dat nimmer edelman of ridder heeft gedaen. 720
Dit seyt hy, en terstont began hy uyt te trecken
Al wat syn edel lijf voor desen plagh te decken;
Soo dat hy eer* een uyr daer op den velde state
In als* soo toe-gerust gelijck een heyden gaet.
Stracx koomt het gansche rot den man bewellekomen, 725
En hy wort onder hen als broeder aen-genomen;
Daer wort syn hooft gewiet* te midden in de schaer,
Maer al met naer* geheym en wonder vremt gebaer.
De naem die hem wel eer was in den doop gegeven,
Om als een Christen-mensch voortaen te mogen leven, 730
Wort by* hem voor het volck ten vollen af-geleyt,
Soo dat hy nu voortaen Andreas wort geseyt.*
Een met een grijsen kop die quam tot hem getreden,
En biet hem veel gelucx, en seyt hem dese reden:
Ghy, die als nieuwelingh in ons geselschap treet, 735
'T is nut dat ghy den gront* van onse rechten weet.
Ick dan, een opper-hooft van onse med'gesellen,
Wil voor u klouck verstant ons wetten open stellen.
Voor eerst en heeft ons volck geendingh voor hun alleen,
Wat yder wint of vint dat is voor ons gemeen. 740
De vrouwen neem ick uyt*; die mogen na de wetten
Haer bedde nimmermeer in eenigh deel besmetten.
Want als haer eenigh wijf hier in te buyten gaet,
Dat wort van stonden aen gelevert aan den Raet,
En die laet overluyt terstont het vonnis lesen, 745
Dat sy onweerdigh is op aerden meer te wesen.
Dies houft men beul, noch galgh, noch sweert, noch engen strop,
De jonghste van den hoop die breeckt* haer flucx den kop.
Men tijght ons dieften op*, en wonder slimme* streken,
Maer 't is niet wel geseyt, men moeste sachter spreken; 750
Wy stellen overal gemeenschap in het goet,
En nemen ons behouf van rijcken overvloet.*
Wy zijn gelijck een spoor* van haveloose* menschen,
En krijgen even soo* al wat wy konnen wenschen.
Want die op syn bedrijf* niet vlijtigh toe en siet, 755
Wanneer hy weder koomt, soo vint hy dickmael niet.
Ons tuygh wort noyt gerooft. 't is qualick yet te stelen,
Wanneer den huys-weert selfs die rolle weet te spelen;
Al knaeght de grage* slangh al vry een lange wijl
Voor haer en is geen aes te krijgen van de vijl. 760
Wy leeren alle daegh de gront om wel te leven,
En wat men aen den buyck of rugh behoort te geven,*
Wy hebben inder daet nu menighmael beprouft,*
Hoe weynigh dat het lijf tot noodigh voedsel houft.
Het is een groot gemack, bekent aen weynigh menschen, 765
Niet* in dit aerdsche dal te vreesen of te wenschen:
Wy vinden dat men eerst dan onbekommert leeft,
Wanneer men niet en soeckt, oock als men niet en heeft.
Dies zijn wy niet besorght* om goet by een te rapen,
Maer konnen onverlet en sonder vreese slapen. 770
Wy spitten nimmermeer, wy kennen geenen plough,
En des al niet-te-min wy vinden broots genough.
Wy preesen noyt een mensch die na den rijckdom snelde,
Wy leven van den dau, als bloemen op den velde.
Ons ziel is niet beducht om geit of machtigh goet, 775
Wy rapen onsen kost gelijck een vogel doet.
Wy plucken sonder gelt de vruchten van de boomen,
Wy trecken sonder kost* de vissen uyt de stroomen,
Wy krijgen wilts genough en vogels uyt het wout,
De keyen geven vier, en al de bossen hout. 780
Ons huysraet meestendeel bestaet in snelle bogen.
Wy koken daer het valt*, wy slapen daer wy mogen*;
En schoon het niet en gaet gelijck het yder lust,
Wy des al niet-te-min wy stellen ons gerust.
Wy konnen noorden wint, en alle sure* vlagen, 785
Wy konnen harden vorst, oock sonder hinder dragen;
Soo dat ons gansche lijf geen koud' of hit en kent.
Soo veel vermagh de tijt en daer men toe gewent.
Schoon dat het gansche rijck wou krijgh en oorloogh [38] voeren,
'T en sal ons even-wel de sinnen niet beroeren. 790
Want schoon of dese wint, en die verliest den slagh,
Het gaet ons even-wel gelijck het eertijts plagh.
Wy staen noyt vrouger op om eenigh heer te groeten,*
Of dat* wy door de stadt een prins geleyden moeten,
Wy streelen* niet een mensch, oock niet den grootsten vorst, 795
Dat is maer voor het volck dat na den eer-sucht dorst.
Ons geest is nimmermeer gequelt met hooge saken,
Om ons door al het lant een grooten naem te maken,
Of ons de werelt prijst, of ons de werelt laeckt,
Wy zyn als buyten schoots en werden niet geraeckt. 800
Al is de gansche kust van roovers in-genomen,
Noch zijn wy niet beschroomt om daer ontrent te komen;
Wy singen menighmael oock in het dichste wout,
Daer sigh een vinnigh* heir van felle moorders hout.
Wy zijn niet eens beducht, schoon al de winden blasen, 805
Wy leven onbeschroomt hoe seer de baren rasen:
Wy vreesen geenen brant of hoogen water-vloet.
Die niet verliesen kan wat schaet hem tegenspoet?
Schoon dat het gansche rijck moet tol* of schattingh geven,
Wy lyden even-wel een onbekommert* leven, 810
Geen hooft-gelt op het volck, geen lasten op het lant
En worden oyt geverght aen onsen vrijen stant.
Wat dienter meer geseyt? wy zijn geduchte* lieden,
Die geen verheven vorst, geen prins en kan gebieden.
Al waer de gulde son de werelt open* doet 815
Daer gaen wy sonder schroom, als op ons eygen goet.
Wy leven over-al als prinçen van den lande;
Niet hebben even-wel en is hier niemant schande.
Wy trecken t' onsen dienst geheel het aertsche dal,
Wy hebben niet een sier, en wy besitten 't al. 820
Ick heb u, edel helt, ons wijse nu beschreven,
Ghy let of ghy begeert met ons daer in te leven,
Dan of ons strengh gebruyck is tegen uwen aert;
Want siet het staetje vry te blijven dat je waert.
De grijse kop die sweegh. Andreas gaet beginnen, 825
Spits-broeders, seyt de man, met al de gansche sinnen
Word' ick u bont-genoot, en tot een vaste peyl*,
Hier is een volle beurs die ick u mede deyl.
Siet, als ick uytte stadt tot u ben af-gekomen,
Soo heb ick desen bucht* in voorraet met-genomen: 830
Ontfanght dit kleyn geschenck, en weester vrolick van,
En hout my voor u vrient en voor een rustigh* man.
Een dingh wil ick alleen hier in bedencken* brengen,
En bidden, wat ick magh*, dat ghy het wilt gehengen*;
Ick treed' in dit verbont, alleen om dese maeght, 835
Laet die voor my alleen indien het u behaeght.
Ick sal tot aller tijt, waer dat wy henen trecken,
Haer voor een trouwen vrient, en voor een hoeder strecken,
Ick sal haer leyder zijn en hier en over-al,
Soo dat haer teere jeught geen hinder lijden sal. 840
Een van den swarten hoop begon hier op te wrocken*,
En seyde: Lieve vrient, soo ghy begeert te jocken
In eere sonder hoin,* [39] het wert u toe-gestaen;
Maer, wat ick bidden magh, en wilt niet hooger gaen.
Weest heus in u gebaer*, en wilter in volherden; 845
Of anders, houtet vast, het sal u beurte werden;
Wy lijden onder ons by wijlen soet gelach,
Maer ontucht nimmermeer, en geensins vuyl bejach.
Dies soo de jonge maeght van u wert uyt-gestreken*,
Wy sullen u gewis den kop aen stucken breken; 850
Maer sooje trouwe* meent, en niet als eerbaer zijt,
De maeght sal uwe* zijn, en dat te rechter tijt.
Dit nam Andreas aen ten vollen na te komen,
En heeft op dit bespreek* de vrijster aen-genomen*;
Een yder riep geluck en maeckte groot gebaer*, 855
En wederom geluck, geluck, geluckigh paer.
Maer hy versoeckt terstont, dat haer de gansche bende
Vertreckt* uyt dat gewest en elders henen wende,
Wt [40] vreese soo hy bleef of woonde daer ontrent,
Dat hy van eenigh mensch eens mochte zijn bekent*. 860
Daer gaet hy metten hoop in vreemde landen dwalen,
En hy en mist niet eens syns vaders hooge zalen,
Hy acht geen ongemack, geen schande, geen verdriet,
Wanneer hy maer een reys syn Pretiose siet.
Hy voelt syn ingewant, hy voelt syn herte springen, 865
Al sy maer uyt de borst een deuntjen plagh te singen,
Het bitter even-selfs dat is hem suycker soet.
Ey siet eens wat de jeught, en wat de liefde doet!
Don Ian noch even-wel, oock in dit woeste leven,
En wil hem tot bedrogh of diefte niet begeven; 870
Maer wat dit selsaem volck of hier of elders haelt,
Dat wort al menighmael by hem alleen betaelt.
Hy wil geen vuylen jock in haren praet gehengen,
Maer pooghtse met beleyt op beter wegh te brengen;
Soo dat hy metter tijt haer rouwe sinnen wint, 875
En sigh by al den hoop in grooten aensien vint.
Maer t'wijl dit selsaem volck op hare wijse leefde,
En sonder vaste plaets in alle landen sweefde,
Een maeght van Murçia die sagh den edelman,
En hoe hy al de jeught in schoonheyt overwan. 880
En hoe syn heus gelaet en syn beleefde zeden,
Syn oogh, syn hoofsche tael, syn wel-gemaeckte leden
Zijn anders in gestel* als oyt een heyden plagh,
Of alsse daer ontrent een heer of ridder sagh.
Haer geest die wort beroert, haer sinnen om-getogen*, 885
De loop van haer gepeys is buyten haer vermogen,
Sy voelt 'k en weet niet wat ontrent haer grilligh hert,
Sy voelt hoe dit gewoel* allencxen grooter wert.
Wat sal de juffer doen? Sy weet niet wat te maken,
Sy voelt een selsaem vier door al de leden blaken; 890
Dies als sy op een tijt den ridder eensaem vont,
Soo opent sy aldus tot hem een heuschen mont:
Bevallick jongelingh, wat magh u doch bewegen,
Dat ghy tot desen hoop soo bijster zijt genegen?
Dat ghy by dit gespuys u soete jeught verslijt, 895
Ey geeft eens beter vreught aen uwen jongen tijt.
Gebruykt u geestigh lijf en dese schoone leden,
Daer ghy, tot uwer eer, die nutter sult besteden,
En soo ghy zijt geneyght te gaen met goet beleyt,*
Ick weet een beter staet voor u alleen bereyt. 900
Hier zijn veel edel-lien die my tot trouwen vergen*,
Want ick heb over-al veel wijngaerts aen de bergen,
En bossen in het wout, en boomgaerts in het dal,
En ossen op het velt, en peerden in den stal,
En schapen op het schor*, en geyten aender heyden, 905
En hinden in het perck, en koeyen in de weyden,
En knechten tot de jacht, en honden in het kot,
En voor mijn eygen huys een schoon en lustigh slot.
In 't korte machtigh goet. magh ick u maer genieten*,
Ick sal in uwen schoot geheele schatten gieten, 910
Dit wout, dit vruchtbaer lant, soo ver u oogen sien,
Dat sal u eygen zijn, en ick noch boven dien.
Ick die een dochter ben van edel bloet geboren,
Heb u, door enckel gunst, voor alle mans verkoren.
Siet, dat de beste jeught voor desen heeft gesocht, 915
Wort u alleen gejont, en in den schoot gebrocht.
Ontfanght mijn rechter-hant, ontfanght mijn frissche* leden,
Die ick in u vermaeck na desen wil besteden,
Ontfanght mijn herte selfs, en stelt my buyten pijn,
En spreeckt een eenigh woort, en ick sal uwe zijn. 920
Andreas hoordet aen, maer kon het geensins prijsen,
Dat uyt haer teeren mont soo vrije woorden rijsen.
O vrijsters, watje doet, siet datjet niet en vraeght;
Want als een vrijster vrijt dat is te veel gewaeght.
Me-juffrou, seyt de man, ick danck u duysent werven, 925
Mijn liefd' is eens geset, en daer in wil ick sterven;
Weet oock dat onder ons geen mensch en wert gepaert,
Als met ons eygen volck of een van onsen aert.
V [41] gunste, niet-te-min, die ghy my komt betoonen,
Die wensch ick dat u God ten vollen wil beloonen; 930
Doch, wat my raken* magh, set elders uwen sin,
Mijn hert is u ontseyt, daer woont een ander in.
Gohanna met den slagh van soo een drouve reden,
Gevoelt een koude schrick haer rillen door de leden,
Gevoelt een diep verdriet; sy gaet ter zijden af, 935
Daer sy haer drouf gemoet in dese klachten gaf.*
Wat ben ick voor een sloir*? wat heb ick gaen beginnen?
Kan ick geen heyden selfs bewegen om te minnen?
Och! God, wat hanght my uyt*, dat ick geen schamel man
Met al dat ick besit tot mywaerts trecken kan? 940
Ben ick dan soo mismaeckt, soo leelick aan te schouwen,
Dat my een slecht* gesel ontseyt een wettigh trouwen?
Ben ick soo vuyle slons, of wel een oude queen*,
Dat ick verstooten word' en loop een blauwe scheen?
Neen seker; 'k heb terstont* mijn lijf en gansche wesen, 945
Mijn oogh, en rooden mont, mijn geestigh* hair gepresen,
Als ick ontrent den noen en midden op den dagh*
Mijn leden overslough*, en in den spiegel sagh.
Voorwaer een eerlick* man die sou hem des vernougen,
Indien ick maer en wou tot hem mijn leden vougen:* 950
Ick ben wel kussens weert, en soo ick maer en wou,
Ick waer oock heden selfs versegelt* in de trou.
Daer zijnder vry genough die my des komen vragen,
En die noch boven dat mijn vrienden* wel behagen:
Ick ben voor rijck, en schoon, en eerbaer* hier bekent, 955
En heb soo veel versoucx* als yemant hier ontrent.
Maer dat is niet genough. Men kan geen liefde setten,
Ter plaetsen daer men wil; want die is buyten wetten,
En gaet daer 't haer bevalt. De sin die isset al;
En gansch de werelt dwaelt in dit ellendigh mal*. 960
Ick ben soo dwaes geweest dat ick heb uyt-verkoren
Een die my niet en acht. ach! waer ick noyt geboren.
O! 't is een hart gelagh, wanneer een jonge maeght,
Haer wil niet hebben magh, schoon sy 't haer minder vraeght.
Ach! dat's een wrange spijt, ach mocht ick heden sterven! 965
Want ick en sal geen troost mijn leven oyt verwerven.
Hy is een selsaem hooft, hy is een rouwe gast,
Die op geen schoone verw en op geen rijckdom past.*
Maer waerom dus ontset om niet te willen leven?
En waerom doch den moet soo veerdigh op-gegeven? 970
Het gaet noch als men vrijt gelijck het eertijts plagh,
Daer wort noyt eycken boom gevelt met eenen slagh.
Ick wil eens wederom ick wil de saeck beprouven,
Hy sal niet andermael mijn teere ziel bedrouven;
Ick sal hem mijn çieraet, mijn schatten boven dien, 975
Ick sal hem diamant en peerels laten sien.
Ick sal gelijck een klis hem aen de leden hangen,
En met een soet gevley hem streelen aen de wangen,
Ick sal hem. Maer, eylaes! hoe meer een vrijster vleyt,
Hoe datse meer verveelt, en lichter wert ontseyt*. 980
Syn hert is niet aen haer;* het wert, eylaes! beseten,
Van eene die ick merck hy noyt en sal vergeten.
'T is dan om niet gepooght, al woel ik bijster seer;
Want voor mijn treurigh hert en is geen hope meer.
Het lieven is een dingh van wonder groot vermaken, 985
'K en weet op aerden niet dat beter plagh te smaken;
Maer liefde sonder hoop van oyt gelieft te zijn,
Dat is een boose plaegh, en meer als helsche pijn.
Dan ick ben niet gesint dit quaet in my te voeden,
Het geesselt mijn gemoet als met gestage roeden. 990
Gewis dit moeter uyt; en om hier wel te gaen,
Soo moeter in de plaets en haet, en wraeck-lust staen.
Wel, haet, ontsteeckt mijn hert, en stelt u om te wreken,
Dat zijn van overlangh dat zijn de rechte streken
Van een die qualick mint, of ongeluckigh vrijt, 995
Ontseyde gunst ontbrant in gal en enckel spijt.
En dat knaeght aldermeest de sinnen van de vrouwen,
Die zijn hier als verwoet, en konnen wonder* brouwen.
Een wijf is bijster ergh*; en waer men lagen smeet,
Daer is geen nicker* selfs die slimmer gangen weet. 1000
Dit moet ick heden selfs dit moet ick gaen beprouven,
Ick wil hem metter daet, ick sal hem gaen bedrouven
Die my de vreught ontseyt. Stae by nu, vrouwen-list,
En stort in mijnen geest dat noyt verrader wist.
Dat noyt een spoker* dacht, of boose geesten vonden, 1005
Mijn breyn is op den loop, mijn sinnen ongebonden,
Mijn kop die suysebolt, daer is geen houwen aen,
Daer moet oock* desen dagh wat selsaems omme-gaen.
Ick, ick, moet wrake doen, en hy syn straffe dragen,
Al sou het gansche rijck van desen handel wagen, 1010
Al soud' ick heden selfs my brengen in den noot;
Stil* leven kan ick niet, ick ware liever doot.
Hoort wat de juffer doet. Sy laet haer jongen letten,
Waer dat Don Ian syn mael* gewoon is in te setten,
Een mael die niet en sluyt, en slechts van ossen leir; 1015
Want koffers vindt men noyt ontrent dit selsaem heir.
Hier van wel onderricht, soo laetse moye dingen,
Gout, peerels, hals-çieraet, daer in den huyse bringen,
En binden in het kleet van onsen jongelingh,
Terwijl hy in het dorp of op den velde gingh. 1020
Andreas wel bewust hoe dat de vrouwen woeden,
Wanneer men haer ontseyt haer lusten aen te voeden,*
Gebiet* dat al het volck terstont in rassen spoet,
Oock op dien eygen dagh, van daer vertrecken moet.
Dit nam de juffer waer, en als hy meynt te reysen, 1025
Begon sy met beleyt op haer bedrogh te peysen;
Sy stroyt door al het dorp dat sy uyt hare kist,
Gout, peerels, eenigh gelt, en veel juweelen mist.
Stracx zijn op haer geklagh de boeren aen-gekomen,
Die eyschen wederom al watter is genomen: 1030
De rackers* van de schout zijn mede daer ontrent,
Die na den vreemden roep* de strenge rechters sent.
Daer gaet men 't heydens rot ten nausten ondersoecken,
De vrouwen in haer keurs*, de mannen in de broecken.
Maer, siet, de loose maeght die wees den ridder aen, 1035
En seyt het slim bejagh* by hem te zijn begaen.
Als dit Andreas hoort soo komt hy toe-getreden,
Hy lough de jufler toe, en seyd' haer dese reden:
Komt souckt, vriendinne, souckt al wat gy soucken meught;
By my is anders niet als trou en ware deught. 1040
Indien ick van bedrogh hier schuldigh wort bevonden,
Soo ben ick wel getroost om vast te zijn gebonden,
En soo te zijn gestraft gelijck men guyten* doet,
Die soecken haer bejagh op ander luyden goet.
Ick sal nogh boven dat u seven-mael betalen, 1045
Wat ghy van u çieraet hier uyt sult konnen halen:
Doorsoukt vry dese mael, en watje vorder siet,
Een peert dat niet en let* en vreest den ros-kam niet.*
Hier op soo gaet de schout, en syne rappe gasten *,
De male van den vrient wel happigh* ondertasten*, 1050
En, siet, van stonden aen soo komt het aen den dagh,
Al wat voor aerdigh tuygh daer in verholen lagh.
Don Ian op dit gesicht is wonderlick verslagen,
Noyt was hy soo verbaest* van al syn leven-dagen;
Hy staet gelijck een steen met droufheyt overstort, 1055
Eylaes! de jongelingh en weet niet waer het schort.
Stracx* riep de jufier uyt: Koomt vanght ons dese bouven,
Die met haer vuyl bejagh het gansche lant bedrouven.
Maer grijpt eerst desen gast, die eerst soo moedigh* sprack,
Hy is de rechte gront van al het ongemack. 1060
Hier vanght den rechter aen den ridder seer te schelden,
Hy noemt het heydens volck een plage van de velden,
Een peste van de stadt, een schroom* van yder huys,
Een schuym van bouve-jacht* en alle vuyl gespuys.
Daer stont een krijghs-man by die sigh des gingh bemoeyen, 1065
Wech (seyt hij) met den bouf, hy dient te leeren roeyen.*
En even met het woort soo geeft hy hem een slagh,
Soo dapper* als hy kan, soo vinnigh als hy magh.
Andreas suysebolt, syn hersens zijn bewogen,
Syn geesten al gelijck door gramschap op-getogen, 1070
Hy denckt niet waer hy is, hy weet niet wat hy doet,
Syn geest die speelt alleen ontrent syn edel bloet.*
Hy stelt hem dan te weer, en gaet den krijghs-man tegen,
Hy valt hem op het lijf, en vat syn eygen degen,
Hy treft hem in het hert met soo een diepen steeck, 1075
Dat hem de leven-kracht van stonden aen besweeck.
Daer schreeut men overhoop*. Andreas wort gebonden,
En al het heydens rot na Murçia gesonden;
Daer is het hals-gerecht van dat geheele lant,
Soo dat men daer ontrent geen hooger rechter vant. 1080
Terwijlen dit gebeurt, Constançe, gansch verslagen,
Is van den bleycken angst als buyten haer gedragen,
Daer is een killigh sweet dat uyt haer aders schiet,
Vermits sy haren vrient aldus gebonden siet.
Maer desen onverlet* soo wortse mé genomen, 1085
En is met al het rot tot in de stadt gekomen;
Daer krielt men overhoop al waer de vrijster quam.
Vermits een yder lust in haer gesichte nam.
De fame van de maeght aen alle kant gevlogen,
Heeft oock de lant-vooghdin tot in het hert bewogen, 1090
Sy maeckt haer veerdigh op, sy gaet tot haren man,
Daer seytse voor de maeght al watse seggen kan;
Al met soo grooten ernst* dat haer wort toe-gelaten,
Het jongh, het geestigh dier te nemen van der straten,
Te brengen op het slot. Maiombe wasser by, 1095
En was om dit geval van ganscher herten bly.
Sy meynt, soo maer de vrou hoort Pretiose spreken.
Dat haer noch goet onthael noch gunste sal ombreken [42].
En soo als sy het gist soo wasset dattet viel,
Me-vrou ontfingh de maeght als met een open ziel. 1100
Sy blijft gelijck verdwelmt* in hare soete wangen,
Sy blijft aen haer gelaet met al de sinnen hangen,
Sy neemtse byder hant, sy leytse door de zael,
Sy valt haer om den hals en kustse menighmael.
Sy spreeckt Maiombe toe, sy vraeght verscheyde saken, 1105
Maer verre boven al die Pretiose raken,
Sy vraeght hoe out sy was. Het wijf dat antwoort haer,
Dat nu haer nichte quam ontrent de vijftien jaer.
Hier op is in de vrou een drouve luym* geresen;
Dus oudt soud' even nu mijn weerde dochter wesen, 1110
Indien de goede God dien uytgelesen schat
(Dit sprack vrou Giomaer) aen ons gelaten had.
Maer, laes! nu is het kint in syne jonge dagen
Met listen wech-geruckt, en uytet lant gedragen.
Constançe waerje zijt, of immer komen meught, 1115
God zy door synen geest ontrent u teere jeught.
De maeght gingh onderdies me-vrou de handen kussen,
En bid haer evenstaegh haer druck te willen blussen*;
En t'wijl vrou Giomaer vast sit op haer en sagh*
Ontsluyt* het aerdigh dier aldus syn drouf geklagh. 1120
Indien ghy, weerde vrou, hebt eenigh welbehagen
In mijne teere jeught, soo hoort mijn angstigh klagen,
En mijn bedroufde stem. De goede jongelingh,
Dien in het naeste dorp de lant-drost* heden vingh,
Dat is mijn weerde vrient, in trou aen my gebonden, 1125
Daer wort geen beter mensch in al het lant gevonden;
Al* is de krijghsman doot het is syn eygen schult,
Hy bracht den vromen* helt tot enckel onverdult* [43].
Hy slough hem met een vuyst dat hem de tanden bloeden,
Soo dat syn edel hert hierom begon te woeden. 1130
Hy is geen rouwe gast die oyt syn leven stal,*
Gelijck men metter tijt wel ondervinden sal.
Hy is een edelman. laet alles overwegen,
En ondersoeckt het stuck gelijck het is gelegen,
Ghy sult met oogen sien, en tasten metter hant, 1135
Dat niemant oyt bedrogh in al syn handel vant.
Soo dese jongelingh gedwongen is te sterven,
Soo moet ick van gelijck mijn jonge leven derven,
Mijn hert is al te weeck, mijn wesen al te teer,
Als hy syn leven laet, wil ick geen leven meer. 1140
Ick bid u, weerde vrou, met al de gansche leden,
Om u verheven stam, om u beleefde zeden,
Indien oyt soete min, indien oyt reyne vlam
In uwen geest ontstack, in uwen boesem quam;
Soo slaet een gunstigh oogh op twee soo jonge menschen, 1145
Die geensins hoogen staet of machtigh gelt en wenschen,
Maer poogen een te zijn in vreught en ongeval,
Tot dat de bleecke doot haer eenmael scheyden sal.
Met dat de jonge maeght haer reden heeft gesproken,
Zijn haer met groot verdriet veel tranen uyt-gebroken, 1150
Soo dat het siltigh nat een stroom, een gansche beeck,
En aen vrou Giomaer een stage vloet geleeck.
Sy dan, mits* dit geklagh, gevoelt haer gansch bewogen,
Gevoelt haer innigh hert als uyt het lijf getogen;
Daer is, 'k en weet niet wat, dat haer de sinnen roert, 1155
En dat haer angstigh hert geweldigh omme-voert.
Men siet in dit gepeys men siet haer oogen vlieten,
Soo dat haer in den schoot de druppels henen schieten.
De lant-vooght onderdies koomt treden in de zael,
Verwondert dat hy sagh den druck van syn gemael. 1160
En hier op koomt de maeght hem vallen aen de voeten,
En gaet hem insgelijcx met drouve woorden groeten;
Sy weent, en bid, en smeeckt, met soo een heuschen mont,
Dat hem de goede man al med' ontsteken vont.
Hy kan, met alle kracht, syn tranen niet bedwingen, 1165
Die hem, als tegen danck*, op mont en wangen springen;
Hy staet geheel verbaest, hy staet een wijle stil,
Onseker wat hy doen, of wat hy laten wil.
Maiomb' hout onderdies haer sinnen op-getogen*,
En wough haer drouven stant met al haer gansch vermogen.* 1170
Sy rijst ten lesten op, en seyt: Eerweerde* vrou,
My dunckt ick weet behulp voor desen swaren rou.
Wilt ghy een kleynen tijt hier uyte zael vertrecken.
Ick sal u metter daet een wonder stuck ontdecken,
Hoort my een woort alleen, hoort wat ick seggen sal, 1175
Ghy sult een eynde sien van dit bedrouft geval.
Maiombe sonder meer begaf haer uyter zalen,
En gingh van stonden aen een aerdigh* doosjen halen;
En alsse weder quam daer Giomara stont,
Soo knieltse veerdigh neer, en opent haren mont. 1180
Vergeeft my, seyt het wijf, dat ick eens heb bedreven,
En dat ick nu ter tijt u wil te kennen geven,
Of soo ick na de wet ben weerdigh harde straf,
Soo geeft my aen den beul, en sent my naer het graf.
Ick sal (hoe dattet gaet) de rechte waerheyt spreken, 1185
Ghy mooght aen desen romp* u leet en droufheyt wreken;
Ick sal tot aller stont verdragen met gedult
Wat ghy my voor verdriet hierom doen lijden sult.
Het is nu derthien jaer, of luttel min geleden,
Dat ick mijn reyse nam door al de Spaensche steden, 1190
En door het platte lant, ick sochte mijn bejagh,
Tot dat ick in Madril een aerdigh meysjen sagh,
Een kint nau twee jaer out behangen met juweelen,
Daer ick, na mijn verstant, behoorde van te deelen,*
De voester, soo ick sagh, die stont daer op de straet, 1195
Met seker kamer-maeght verwerret* in de praet.
Ick greep het jonge schaep, en sonder lange dralen
Soo reysd' ick inder haest in onbekende palen:
En als ick was ter plaets daer ick my seker vont,
Doen leyd' ick in beraet, wat my te plegen stont. 1200
Ick had eens* vast gestelt (ick wil de waerheyt seggen)
Het kint, van als ontbloot, tot vondelingh te leggen,
Om al syn rijck çieraet, en wattet vorder had,
Te houden voor een roof, en als mijn eygen schat.
Maer als ick recht doorsagh syn geest en frissche leden, 1205
Doen vond' ick mijn gepeys te strijden met de reden;
En daer op nam ick voor het meysjen op te voen,
Op hope dattet ons eens voordeel mochte doen.
Ick hebbet dan besorght*, ick hebbet laten leeren,
Al wat te rechter tijt haer jonckheyt mocht vereeren*, 1210
Soo dat het geestigh dier veel schoone dingen kan,
En is (mijns oordeels) weert den besten edelman.
Maer wat is quaet te doen! wat heb ick drouve slagen
Om dit ondeugend'* werck in mijne ziel gedragen*!
Hoe was ick evenstaegh gepijnight in den geest! 1215
Wat heb ick niet gesorght*! wat heb ick niet gevreest!
Wat heb ick menighmael mijn herte voelen beven,
En drillen* als een riet van harden wint gedreven!
Ick schroomd' (oock in den slaep) van haest te zijn beklapt*,
Of door een snegen schout alree te zijn betrapt. 1220
Wel, ick ben des geleert*, en hebbe voor-genomen,
Noyt* in soo bangen praem* mijn ziel te laten komen;
Ick wil aen al ons volck en wie my raken* magh,
Ontraden dit bedrijf en alle vuyl bejagh.
Wel doen is rechte vreught; maer alle slimme* gangen 1225
Zijn doodelick vergif die ons de ziele prangen.
Hier is dan nu de tijt dat ick mijn schult beken,
Vermits ick op den wegh van beter leven ben.
Mijn heer, siet dit juweel, en dese goude keten,
Ghy sult van stonden aen den ganschen handel weten: 1230
Of wijst dit niet genough den gront van dit geval,
Soo leest eens desen brief dien ick u geven sal.
Soo haest als sy het schrift den lant-vooght had gegeven,
Hy siet van stonden aen al datter is geschreven;
Hy lasset overluyt en met een open mont, 1235
En dit was inder daet dat hyder in bevont.
Het jongh dochterken dat by my is en dat ick den
naem van Pretiose gegeven hebbe, hiet eygentlick Constançe
en is een eenigh kint van Don Ferdinando
d'Assevedo Ridder van Calatrava, ende van vrouw Giomara 1240
di Menesez. Ick stal het selve kint in de stadt
van Madril op Hemelvaerts-dagh, ten elf uren, in 't
jaer duysent vijf hondert vijf en tnegentigh. Het kint
hadde doen ter tijt aen dese juweeltjens die in dit
kofferken leggen. Ick hebbe korts daer nae dit alsoo 1245
_vernomen, en goet gevonden, 't selve by memorie_* te
stellen, misschien of het schier* of morgen te passe
mochte komen.
Met dat vrou Giomaer haer man dit hoorde lesen,
Soo is in haer gemoet een nieu gewoel geresen. 1250
Sy kent het klein çieraet, sy kustet menighmael,
En sijght uyt enckel vreught in onmacht op de [44] zael.
De lant-vooght recht haer op, verbaest van dese saken,
En staet een lange wijl, onseker wat te maken.
Me-vrou, nu wat verquickt*, hoewel noch flau genough, 1255
Vraeght stracx*: Waer is het kint dat desen keten drough?
Het wijf seyt: Weerde vrou, die met u heeft gesproken,
Iuyst doen u metter daet syn tranen uyt-gebroken,
Dat is het aerdigh dier in desen brief vermelt,
En dat tot heden toe u drouve sinnen quelt. 1260
Dat is u eygen kint, by my wel eer gestolen,
En door mijn slim beleyt* tot heden toe verholen.
Ick bidde twijffelt niet, maer neemt u dochter aen,
En laet na desen tijt u drouve klachten staen.
Terstont vrou Giomaer, met yver* aen-gesteken, 1265
Is uyt het stil* vertreck in aller ijl geweken,
Sy gaet met grooten ernst* en uytermaten ras,
En geeft haer na de zael daer Pretiose was.
Die sat daer vast omringht met al de kamer-maeghden,
Die met een treurigh hert de jonge maeght beklaeghden, 1270
Soo om het drouf geval, als om haer soeten aert,
En dat haer teere jeught met heydens is gepaert*.
Me-vrou gaet sigh in ernst* na Pretiose strecken*,
Gaet aen de jonge maeght den boesem open trecken,
En siet haer witte-borst. men vont een kleyne vrat, 1275
Die sy ter slincker hant ontrent der tepel had.
En als men haer den voet ter aerden dede setten,
En met een vlijtigh oogh daer op bestont* te letten,
Soo bleeck het metter daet, dat twee van hare teen
Zijn als een swane-poot gewassen tegen een. 1280
Me-vrou is buyten haer. De teyckens hier gevonden,
De vrat op hare borst, haer teenen dus gebonden,
En 't gunt men uyt het schrift met klare woorden las,
Versekert haer genough wie Pretiose was.
Sy grijpt haer in den arm,* sy kustse menigh-werven, 1285
Sy voelt een diepe vreught, en schijnter in te sterven,
Sy gaet tot haren man, die sy van herten mint,
En seyt hem: Weerde vrient, siet hier u eenigh kint;
Hier is u weerde vrucht, die ick u heb gedragen,
Daerom ghy hebt getreurt soo veel bedroufde dagen; 1290
Hier is het eenigh pant van onse soete* jeught,
Ontfanght het nu ter tijt, en dat in rechte vreught.
De teyckens al gelijck*, aen my terstont* gebleken,
En laten mijn gemoet niet meer in twijffel steken.
Sy is het even-selfs die ick u heb gebaert, 1295
Haer lichaem wijstet uyt, en haer geheelen aert.
Voor al soo komt my voor*, hoe dat ick was bewogen,
En ick en weet niet hoe, als buyten my getogen,
Wanneer ick eerst het kint ontrent ons* deure sagh,
En hier noch onbewust* in dese venster lagh. 1300
De man (die even soo een wonder hart bewegen
Had door syn gansche lijf en in de ziel gekregen,
Iuyst doen het aerdigh dier hem eerst voor oogen quam)
Seyt dat hy dese maeght voor syne dochter nam*,
Seyt dat hy aen het wijf haer diefte wil vergeven, 1305
En haer oock bystant doen, om wel te mogen leven,
Mits datse nu voortaen wil stillen haren loop,
En haer geheel ontdoen van desen vreemden hoop.
O Heere, seyt hy voorts, wie kan u wonder wercken,
Wie kan, gelijck het dient, u hooge daden mercken! 1310
Ghy hebt ons langen tijt gespijst met tranen-broot,
Ghy hebt ons af-geleyt* tot aen de bleecke doot.
Ghy hebt ons eenigh kint, nu soo veel drouve jaren
Gedurigh om-gevoert in veelderley gevaren;
Ghy hebtet niet-te-min ghy hebtet noch gespaert, 1315
Ghy hebtet, lieve God, tot onse vreught bewaert.
Het was ons sonden schult, dat wy u felle slagen
Dus hebben uyt-gestaen, en lange moeten dragen.
Wy hadden vry al meer tot onse straf verdient;
Maer ghy zijt onse God, ons heyl, en ware vrient. 1320
'T is uwe gunst alleen, 't is u genadigh wesen,
Dat wy uyt dese doot ten lesten zijn geresen,
Dat ghy tot onsen troost dit wonder laet geschien,
Dat wy ons weerde pant alhier in vreughde sien.
Sy was, eylaes! gegaen, sy was gelijck verloren, 1325
Maer sy is wederom als op een nieu* geboren.
Ghy hebt ons eens gebracht tot aen het duyster graf,
Nu wast ghy wederom ons* drouve tranen af.
Wilt ons van heden aen, wilt ons nu danckbaer maken,
Op dat tot uwen dienst ons herte magh ontwaken, 1330
Op dat wy nu voortaen in daet en in de schijn,*
V dienaers, lieve God, u kinders mogen zijn.
Constançes [45] hert ontloock terwijlen dit gebeurde,
Haer dacht 't en was geen tijt dat sy nu langer treurde;
Haer dacht sy vont behulp dat haren druck genas, 1335
Vermits haer vader selfs* daer eerste lant-vooght was.
Haer dacht in volle daet, het stuck was nu gewonnen,
Vermits haer saken staen soo wel sy immer konnen.
Maer t'wijl sy in den geest hier mede besigh sit,
Soo treet haer vader toe, en seyt haer weder dit: 1340
God heeft ons grooten troost en blijdschap toe-gesonden,
Om dat ghy, weerde kint, ten lesten zijt gevonden,
Om dat ghy noch gesont en in het leven zijt;
Maer daer is echter wat dat my in 't herte snijt.
Ick sie, eylaes! ick sie dat uwe domme* sinnen 1345
Een heyden (wat een schand'!) een rouwen heyden minnen,
Een heyden sonder doop, die niet en heeft geleert,
Hoe dat men God den Soon met reyne sinnen eert.
Met oorlof, seyt de maeght, hoort my een weynigh spreken;
Ick weet van stonden aen u droufheyt af te breken. 1350
De vrient aen my vertrout* en is geen heydens man,
Maer die in volle daet de Christen leere kan.*
Hy is noch boven dat van edel bloet geboren,
En heeft my, soo ick was, uyt enckel min gekoren.
En wat na dit geval noch vorder is geschiet, 1355
En seyd' ick na den eysch den ganschen avont niet.*
Maiombe nam het woort, en gaet de man vertellen,
Hoe dat de jongelingh quam onder haer gesellen,
Hoe dat hy synen staet en vaders huys verliet,
Vermits hem syn gemoet tot Pretiose riet.* 1360
Hoe dat hy nevens haer alreede lange dagen
Had vorst, en heete son, en alle leet gedragen;
En dat dit al gelijck* maer was een kleyn begin,
Een preuf* [46], en ondersoeck van syn getrouwe min;
Dat hy geen dertel spel de vrijster mochte vergen, 1365
Noch met ongure jock haer teere sinnen tergen,
En dat hy door de lust noyt op en was gevat*,
Maer dat hy sigh in als met eer gequeten had.
In 't korte dese vrou verhaelt in lange reden
Al wat de jongh gesel voor desen heeft geleden; 1370
Soo datse voor het lest ten vollen openbaert,
Hoe dat syn ridders kleet bij haer noch is bewaert.
Dit vat de lant-vooght op*, en, sonder langh te dralen
Laet stracx* het rijck gewaet daer in de kamer halen.
Het wijf dat gaeter om soo veerdigh alsse magh. 1375
Siet dus koomt op het lest de waerheyt aen den dagh.
De lant-vooght onderdies gaet Pretiose vragen
Op al den omme-gangh* van hare jonge dagen,
Op al des werelts loop, en hoe haer dit beviel,
En wat sy des gevoelt ontrent haer jonge ziel. 1380
Sy antwoort over-al met soo besette* reden,
Met soo een goet bescheet* en in soo volle leden,*
Dat (soo de jonge maeght syn dochter niet en waer)
Hy streckte voor gewis de sinnen over haer.*
Hy vont sigh in den geest van hare min bevangen, 1385
En bleef aen haer verstant en hare schoonheyt hangen.
Maer nu het geestigh dier als dochter hem bestont,
Soo is hy gansch verheught tot in syns hertsen* gront.
En t'wijl de man aldus in blijdschap is geseten,
Soo koomt het oude wijf en brenght een gouden keten, 1390
En brenght het hant-çieraet, en wat den jongelingh
Te voren om den hals of aen de leden hingh.
Als dit de lant-vooght siet, en hoort den ridder noemen,
En weet van wat geslacht dat hy is afgekomen,
Gevoelt hy ander-mael dat syn beswaerden druck 1395
Is, door des Heeren gunst, verandert in geluck.
Hy danckt God ander-mael met al* de gansche sinnen,
Dat soo een edelman syn dochter gingh beminnen,
En dat syn trouwe gunst* noyt eens in hem verdween,
Schoon dat de jonge maeght een heydens dochter scheen. 1400
Dit heeft terstont de Faem ten luytsten uyt-gekreten,
Sy liet het vreemt geval aen alle menschen weten;
Oock aen de vrijster selfs die aen den jongelingh
Voor desen hare ziel en gansche sinnen hingh.
Die gaet daer aen de wet* ten vollen openbaren, 1405
Dat sy, eylaes! vervoert van hare groene* jaren,
Vermits de jongh gesel haer quale niet genas,
Hem hadde na geseyt dat hy een roover was,
En schoon het selsaem luyt dat by* haer is bedreven,
Het wort haer evenwel in volle daet vergeven; 1410
Andreas spracker voor, de lant-vooght nam het aen,
Dies mochtse sonder straf en vreedsaem henen gaen.
'T was al te blijden dagh, geen mensch en mochte treuren,
Daer magh niet als vermaeck en soete vreught gebeuren.
De man-slagh wert versoent,* de ridder vry gestelt, 1415
En alle die het raeckt ontfangen machtigh gelt.
De banden, die den helt benaeuden aen de leden,
Die worden los gemaeckt of veerdigh af-gesneden;
En voor het duyster hol, dat hem gevangen hout,
Soo komt hy voor den dagh geçiert met enckel gout. 1420
Syn vader wert terstont daer in de stadt beschreven*,
En die heeft metter daet sigh op de reys begeven,
Die koomt in haesten aen, verheught en wel gesint,
Vermits hy synen soon soo wel verselschapt* vint.
Daer is geen edel geest die oyt heeft leeren dichten, [47] 1425
Of hy valt aen het werck met alle syn gewrichten;
Al wat of spits vernuf, of kunste geven magh,
Dat koomt om desen tijt ten vollen aen den dagh.
Men hoort door al de stadt, door alle groene velden,
En door het gansche rijck van desen handel melden, 1430
De snelle weder-klanck die roeptet in het wout,
En al de werelt juyght dat Pretiose trout.
AENMERCKINGEN
Op het wonderbaer [48] houwelick voren geroert.
1. Oorspronck van de lant-loopers, die wy heydens noemen.
2. Of men uyt een pols of ader-slagh weten kan of yemant
verlieft is, dan niet: dat is, offer een sekere beweginge 1435
in de slagh-ader te vinden is die eygentlick op de liefde
past*.
3. In de hant te kijcken, ende daer yemants geluck ofte
ongeluck uyt voor te seggen, van wat kracht het zy.
4. Van de Physiognomie; en of uyt yemants wesen ofte 1440
gelaet syn innerlicken aert te seggen is. En by die
gelegenheyt een sonderlingh trou-geval tusschen beyde
in-gevoert.
5. Of het geoorloft is op houwelicksche ofte andere toe-komende
saken ondersouck te doen. 1445
6. Of het een Christen mensche geoorloft is met een heyden
in houwelicke te treden.
Philogamvs. Wel hoe, Sophronisçe? is mijn huys
een haven om soo voor-by te zeylen met een loopende
spriet?* 1450
Soph. Ick en had u niet ghesien, Philogame, dan
juyst als ick u stemme hoorde, en recht voor u deure
quam.
Phi. Soo was dan u voornemen niet, naer ick
hoore, om my de eere van u versouck* te geven. 1455
Dan ick en wil nu des geen vorder ondersouck doen,
behoudens dat ghy met my binnen treet, en dat
ghy (naer ons laetste af-scheyt) my nu openinge wilt
doen van uwe in-vallen* op het selsaem houwelick
van den Spaenschen edelman met het heydinneken. 1460
Soph. Eerlicke lieden zijn ghewoon haer beloften
gestant te doen, schoon het haer by wijlen ongelegen
is. Wel aen, treet binnen, en seght my daer wat
ghy van my versouckt.
Phi. Op de gelegentheyt* van de voornoemde geschiedenisse, 1465
wilde ick voor eerst (soo het u wel
geviele) een weynigh verstaen*, wat ghy hout* van
dese lant-loopers, die men heydens noemt, en van
waer de selve haer begin en oorspronck hebben genomen;
want sulcx dunckt my aenmerckens weert te 1470
wesen.
Soph. Daer wert verscheydenlick van gevoelt, lieve
Philogame. Ghy siet* hier van _E. Pasquier_ in syn
4. bouck in't 17. cap. van het Ondersouck van
Vrankrijk; die verhaelt uyt d'oude schrijvers, dat 1475
dese menschen in 't jaer 1427. in Vrankrijck eerst zijn
gesien, en dat de selve alsdoen verklaerden gesproten
te zijn uyt het laegh Egypten, onlangs t'onder-gebracht
van de Christenen, en gedwongen het Christen geloove
aen te nemen: datse sulcx hebbende belooft korts 1480
daer na weder van de Saraçijnen waren verwonnen,
sonder tegens de selve eenigen sonderlingen* tegen-weer
te hebben gedaen: vervallende alsoo weder van het
Christen gheloove aen de Saraçijnen. Dat sulcx gekomen
zijnde tot kennisse van de Christen vorsten, 1485
dat sy luyden wederom zijn aen-getast ende verwonnen,
en de Saraçijnen verdreven; niet willende
de Christen vorsten toe-staen (vermits haer lichtveerdigheyt
ende ontrouwe) dat de selve in haer landt
souden blijven, ten ware sy haer eerst hadden vervought 1490
na Roomen, om aldaer van den Paus t'ontfangen
soodanigen ordre als daer goet soude gevonden
werden hun te geven; dat de selve daer op kleyn en
groot na Roomen waren vertrocken, en dat de Paus
(alles gehoort ende overwogen hebbende) de selve 1495
hadde op-geleyt, tot haer boete en beteringe, seven
jaren langh te mogen* gaen dwalen door de werelt,
sonder middelertijt op bedden te mogen slapen; lastende*
hun even-wel, om eenighsins hun te mogen
generen, dat yder kruys-dragende* Bisschop ofte Abt 1500
hun soude hebben te geven voor eenmael thien ponden
tournois.* Datse in den voorsz. jare 1427. in
den Oughstmaent tot Parijs komende verhaelden vijf
jaren alreede te hebben gedwaelt. _Pasquier_ verhaelt
vorder uyt het vertellen van die gene die sulcx 1505
als doen gesien hebben, dat de mans gansch swart
waren, met swart gekrult hayr, hebbende in elck
oir een ofte twee silvere ringekens: dat de vrouwen
mede voor het meerendeel mismaeckt ende leelick
waren, met hayr geheel swart, als een peert-steert, 1510
gansch slordigh ende ongedaen in haer kleedinge,
een lappe lakens om 't lijf gebonden hebbende met
koorden vast gemaeckt; ende in 't korte een vreemt
gespuys van menschen. Noch wijders, datse veel
haer werck maeckten van de lieden in de hant te 1515
kijcken, ende yder te seggen wat hun voor geluck
ofte ongeluck gebeuren soude, ofte alreede gebeurt
was: datse veel onruste tusschen man ende wijf verweckten
ende vreedsame houwelicken vol twist maeckten,
de mans in-beeldende* dat de vrouwen quaet 1520
garen sponnen;* van gelijcken datse door quade kunsten
het gelt uyt de* lieden beurse in de heure konden
doen komen: ende eyntelick dat de Bisschop van
Parijs ten lesten sigh tegens de selve stelde, ende een
deftige* predicatie tegens haer bedrijf dede doen door 1525
een prediker monick geaemt _le petit Iacobin_, de
welcke onder andere seer berispte alle de gene die
sigh in de handen van dit volck hadden sien laten,
en de selve gheloof waren gevende [49]: en tot besluyt
datse van daer spoedelick mosten vertrecken ende 1530
haren wegh nemen nae Pontoise. _Munsterus_ verhaelt
datse in Duytslant eerst zijn gesien anno 1417.
En soo ghy breeder bescheet hier van souckt te
weten, mooght den selven met andere schrijvers nae
sien, soo 't u gelieft, te weten _Camerar. hist. medit._ 1535
_part._ I. _cap._ 17. _Gesner. in Mitridat. Æneam Sylvium &c._
Phi. Ick sal my derhalven vergenought houden
met dat ick van u gehoort hebbe, en wil nu komen
tot de geschiedenisse selfs.
Ick hebbe voor eerst gelet in 't lesen van het 1540
eerste deel deser geschiedenisse, dat Pretiose (soo het
scheen) behendelick wiste uyt te vinden saken die
selfs een doctor in de medeçijnen niet en konde bemercken;
te weten, dat Giralde door liefde vervoert
moeste wesen, en dat sulcx d'oorsake was van hare 1545
sieckte. Nu by dese gelegentheyt wilde ick wel
onder-recht wesen, ofte nae de kunsten der medeçijnen, 2
ofte van de ondersouckers der naturen,* offer een
sekere bysondere slagh van pols zy, of eenige gewisse
teyckens in de slagh-ader daer uyt yemant 1550
(die de kunste verstaet) sekerlick soude konnen weten
ofte een jonge deerne verlieft ofte met liefde bevangen
is, dan niet. want indien sulcx gheleert konde
werden, ick wildet my wel gelt en tijt laten kosten
om sulcx te weten, om redenen die ick daer toe meyne 1555
te hebben. Ten anderen soo ben ick begerigh te weten,
of men door waer-seggers, of diergelijcke soorte van
menschen ondersoeck magh doen op houwelickse ofte
andere toe-komende saken.
Soph. Dit is een vrage die het geheym en verborgentheyt 1560
van de medeçijnen raeckt, en die midtsdien
best by de meesters van de selve kunste beslecht
soude konnen werden: niet-te-min om u niet verlegen
te laten, en vermits ick al somtijts mede een weetgierigh
oogh hebbe laten gaen over boucken van die 1565
gelegentheyt, soo kan ick seggen dat eenige van de
ervarenste in die wetenschap, en by namen de geleerde
_Avicenna_, en met den selven Franciscus Valesius
lib. 3. _Controvers. Philos. & medic. cap._ 14. Iaques
Ferrand Argenois de la maladie d'Amour ou melancholie 1570
_Erotique._) een groot Spaens doctor, met verscheyde
andere van de gheleerste in die kunste vast 73
stellen, datter geen bysondere ader-slagh en is, oock
geen sekere teyckens in de selve, waer door die
sieckte eygentlick bekent soude konnen werden. En 1575
voor reden wort by de selve in-gebracht, dat de liefde,
soo lange die in de palen van de redelickheyt blijft,
is een genegentheyt die in het breyn haer woonplaetse
is houdende [50]: maer buyten ofte boven reden
en regel gaende, dat de selve dan in de lever ende niet 1580
in het herte sigh onthout, ende dien volgende* dat uyt
de pols ofte slagh-ader [51] (die uyt het herte haer beweginge
heeft) geen vaste teyckenen en konnen werden
genomen*, om te weten of yemant met de minnekoortse
gequelt is, dan niet; en noch min, wie daer 1585
van d'oorsake mochte wesen.
Phi. Gewisselick het is my leet dat de kunste
soo verre niet en gaet, en dat de geesten in soo
scherp-sinnigen eeuwe, als wy beleven, (daer 't al
schijnt ondersocht te werden) noch soo hooge niet en 1590
zijn geklommen; te meer vermits ick bemercke, dat
al lange in voorlede tijden een groot deel van dese
kunst is ondeckt [52] geweest, even by oude vrouwen
die wat geslepen waren. Ick sie dat _Canace_ in dit
gast-huys sieck leggende klaer uyt seyt (als _Ovidius_ 1595
verhaelt)
Mijn voester heeft den brant van mijn bedeckte wonden,
Wt [53] ick en weet niet wat, behendigh ondervonden*;
Die seyde my in 't oir: Ick sie het datje mint,
En dat u jeughdigh hert tot vrijen is gesint. 1600
En dat alsoo zijnde, soo dunckt het my vreemt
dat alle onse groote doctoren hier in noch maer als
mollen en zijn, daer een oudt wijf al van doen af soo
klaer in sagh.
Soph. Al sachtjens, lieve jongelingh. want al ist 1605
soo, dat ick uyt de getuygenissen van de geleerde
hebbe geseyt datter geen eygen pols-slagh en is die
juyst op de liefde past, soo en volcht daer niet uyt
dat de kunstenaers* uyt andere gelegentheden* (jae
oock uyt de pols selfs) niet al merckelicke* dingen en 1610
souden konnen ontdecken, daer uyt men yemants gestalte*
soude konnen weten. jae ick segge u in tegendeel,
datter veel ervaren medeçijns eertijts zijn geweest
ende noch zijn, die door middel van de kunst
ten klaersten hebben weten t'ondervinden*, dat yemant 1615
van die wespe gesteken was. _Avic. lib._ 3. _cap. de amore._
En noch meer als dat, _Soranus_ van Ephesen (als
in het leven van _Hippocrates_ te lesen is) ondeckte
klaerlick de liefde die de koningh _Perdiccas_ drough
tot _Phyla_, een by-sit van syn vader; en dat even 1620
op de selve maniere gelijck _Erasistratus_ uyt-vont
de brandende genegentheyt van _Antiochus_ tot _Stratonice_
syn stiefmoeder. (_Val. Max., l._ 5 _cap._ 7.)
_Galenus_ in syn bouck, daer hy handelt van de gene
die den sieckaert maken*, beroemt sigh te hebben 1625
konnen ondervinden den heymelicken minnebrant van
een Romeynschen ridder, die de selve geset en gewet*
hadde op de by-sit van een van de groote aldaer. Van
gelijcken roemt de selve _Galenus_ te hebben weten na
te sporen de liefde van een voornamelicke* jonckvrouwe 1630
tot eenen schoonen jongelingh _Philades_ genaemt.
_Iaques Ferrand_, een geleert Frans medeçijn,
seyt in den jare 1604. behendelicken ondervonden te
hebben de malle minne-driften die een jongh student
(een groot edelman zijnde) heymelick drough tot een 1635
schoone jonge deerne een kamer-maeght in der huyse
daer hy sigh onthiel, daer van hy de vordere geschiedenisse
breeder verhaelt in syn bouck by hem
op dese stoffe beschreven.
Phi. Wel, na dese exempelen uyt-wijsen, soo en 1640
soude men door de kunst niet alleen konnen uytvinden
of yemant liefde drough, maer oock tot wien.
Ick bidde segh my doch hoe dat toe gaet; want my
dunckt dat sulcx een jonghman van myne ghelegentheyt*
van grooten gebruyeke soude konnen wesen. 1645
Soph. Wel aen, dewijle ghy des soo begerigh
schijnt te wesen, soo wil ick u seggen 't gene icker
van bemerckt hebbe. Wilt ghy weten of yemant
met liefde is bevangen, en op wien ('t zy dan man
of vrouwe; maer ick sal nu van de persoon van een 1650
vrouwe spreken) soo siet dat ghy soetelick en behendelick
in u hant krijgt de hant van de gene daer
ghy de preuve [54] van nemen wilt, ende leght dan u
vinger al sachtjens op hare pols, ende daer na soo
brenght in u reden te passe den naem van de gene 1655
die ghy meynt dat haer meest aen 't herte leyt;
spreeckt van den selven, loffelick prijsende des selfs
schoonheyt, geestigheyt, ofte andere goede gaven,
en t'elcken als ghy dien naem noemt, let dan neerstelick
wat veranderingh ghy in haer oogen, wesen, 1660
ende sonderlinge* aen haren pols-slagh sult gevoelen:
daer is geen twijffel aen, soo de minnepijl haer recht
ghetroffen heeft, of ghy sult een ongelijcken dril*,
ende een veranderlicken pols gewaer worden, die
geen regel of slagh en sal houden. (_Paul. Æginet._ 1665
_lib._ 3. _cap._ 17. _de amore._) Ghy sult oock meer
andere teyckenen uyt haer wesen, en sonderlingh
uyt haer oogen, konnen af-nemen*, die eer zijn te
mercken, als te schrijven. Maer dan loopter noch wat
op* dat vry aen-merckens weert is, en van grooten 1670
ghebruycke; maer daer van op beter gelegentheyt.
Phi. Ick bidde u en spaert doch geen broot voor de
vrienden, ende en laet niet onder u tonge 'tgene ick soo
seer begeere te horen als yet dat ick nu ter tijt weet.
Soph. Neen, vrient, soo plagh men een boer syn 1675
kunst af te vragen: alle dingen en dienen niet uyt
geseyt aen soo grage gasten als ghy en uws gelijcken 76
zijt; En dusdanige verborgentheden en willen soo op
een bot* en met eenen adem niet geleert wesen.
Phi. Ghy en hebt even-wel dit geenen dooven 1680
geseyt; Ende nu ick den draet hebbe, ick hope het
kloen* wel te sullen vinden. Ick kan oock lesen (God
danck) en hebbe u schrijvers hooren noemen die te
vinden zyn, ick meyne die nae te sien en te letten
watter in steeckt. want ick sie alreede wel soo veel, 1685
dat dit ondersouck niet alleen by de medeçijnen,
maer by de gene die wat kennisse van saken hebben,
kan gedaen werden. Het komt my nu binnen* dat
ick gelesen hebbe, dat _Erasistratus_ (daer ghy te voren
van gewagh deet) de liefde van _Antiochus_ gewaer 1690
wiert, vermits hy vernam dat syn ader-slagh t'elcken
veranderde als _Stratonice_ syn stief-moeder in de kamer
ofte ontrent het bedde quam, daer hy sieck lagh.
De poëten hebben daerom wel geseyt,
Wie is die heeten [55] minne-brant 1695
Behendigh in syn boesem sluyt?
De liefde past op geenen bant;
Sy wil, sy sal, sy moeter uyt.
Soph. Dat is tot daer toe goet, soete jongelingh;
maer ondertusschen isset geraden u niet te seer te 1700
willen vergapen aen de beweginge van de slagh-ader,
om altijt daer uyt een besluyt te maken (als de selve
buyten gewoonte verandert, en rasser of [56] harder slaet 3
op den naem ofte door de aenkomste van eenigh persoon)
dat t'elcken een uytmuntende* liefde hier van 1705
de oorsake ware. Ghy sout lichtelick (soo doende) konnen
vervallen in een selsame ongelegentheyt, als ick
eens verstont een jonge doctor gheraeckt te zijn,
uyt ghelijcke oorsake.
Phi. Hoe gingh dat toe, weerde Sophronisçe? 1710
Soph. De selve jongen doctor onder andere hebbende
een wijle vergeselschapt een vermaerden medeçijn,
als hy by de siecken gingh (als in Italien tot
bericht* van de studenten veel geschiet) en gewaer
zijnde gheworden, dat de doctor (als hy de pols van 1715
de siecken getast hadde) wiste te seggen waer door
de sieckte was veroorsaeckt, als door eten van meloenen,
noten, appelen, vijgen, ofte diergelijcken fruyt,
bad ernstelick den man, hem te willen openbaren waer
uyt hy sulcx wist, als hy seyde. De doctor, na des 1720
hem te hebben laten bidden, seyde hem, dat hy ontrent
de siecken komende neerstelick was gewoon acht
te nemen, of hy in of ontrent de kamer van de
siecken niet eenige schellen van noten, meloenen,
of diergelijcke vruchten en vernam; en die siende, 1725
dat hy daer op dan aengingh. De nieuwe doctor,
dese lesse wel meynende onthouden te hebben, ende
die willende in 't werck stellen, was korts daer na
geroepen over eenen schamelen arbeyder, sieck te
bedde leggende; voor wiens hutte hy een vers eselsvel 1730
siende leggen, hadde daer op den patjent syn
pols geraeckt, ende geseyt dat hy gansch swaerlick
sieck was, en dat sulcx hem niet vreemt en docht,
dewijle hy soo harden ende onverdouwelicken kost,
te weten esels vleesch, hadde bestaen te eten. De 1735
siecke, des verwondert zijnde, seyde, dat de doctor
geheel van den wegh was want (seyde hy) ick en
hebbe in acht dagen en langer geen esel gesien, ten
ware mijn heere den doctor. De misslagh van de
jongelingh quam daer uyt, dat hy den regel dien 1740
hy gehoort hadde al te breet en sonder bescheydentheyt*
in 't werck stelde. En voor u, lieve Philogame,
staet te letten, dat ghy niet in gelijcke dwalingen
en valt.
Phi. Is daer voor te vreesen Sophronisçe? Ghy 1745
hebt my verklaert dat veel gheleerde medeçijnen
vast stellen, dat indien op den naem van eenigh
persoon de pols van een jonge juffer, en oock haer
wesen, seer verandert, dat daer uyt vastelick te besluyten
is datse van desselfs liefde bevangen is. 1750
Soph. Maer of het gebeurde dat yemant een jonge
deerne onteert, en haer daer na verlaten, ofte andere
schamperheyt* aengedaen hadde, ende dat sy daer
uyt in quellinge zijnde gevallen, een doctor (als ghy)
haer daer op quame te besoucken, en dat de selve 1755
sprekende van den voorsz. persoon, gevoelde de slagh-ader
van de voorsz. jonghe deerne heftiger slaen, als
te voren; soude hy niet een grooten misslagh doen
daer uyt te besluyten, dat sulcx uyt liefde geschiede,
daer het uyt het tegen-deel, dat is, uyt louteren 1760
haet, syn oorspronck soude hebben? 'T is seker,
dat jae. Want dewijle het voren is vast gestelt,
datter geen bescheyden* en eygen beweginge in de
slagh-ader te vinden is die juyst alleen past op de
minne-sieckte, en dat daerom met omsichtigheyt en 1765
vernuft alle omstandigheden moeten werden overwogen,
eer men yet sulcx besluyten kan, soo siet
ghy wel hoe los* u op-genomen* kunste gaet.
Phi. Ick sie wel ghy sout my geerne wederom
van 't stuck leyden; maer ick en meyn het daer by 1770
niet te laten, maer moet het vogeltjen (soo men seyt)
onder de steert sien, en dan dagh en raet.* Maer
wat is u gevoelen, of men uyt yemants hant ofte
andere leden, uyt de strepen en linien van de selve,
yet sulcx ofte andere saken, rakende yemants innerlicken 1775
aert, nae de kunste kan uyt-vinden? en of
het een Christen geoorloft is syn handen te laten
sien om eenige voorsegginge in 't stuck van syn
houwelick daer uyt te mogen verstaen*? of dat hy
andere middelen vermagh te gebruycken, om van 1780
toekomende dingen de uyt-komste te weten? Mart.
Delrio disq. Mag. lib. 4. _cap._ 5. Hier op wat berichts,
weerde Sophronisçe.
Soph. Wat het eerste aengaet, ick weet datter
geleerde gevonden werden die hier van groot werck 79 1785
maken*, en dese kunste (indiense weerdigh is soo
genaemt te werden) oock met de schrifture willen bevestigen,
daer toe treckende de plaetsen _Iob._ 37. 7.
mitsgaders _Exod._ 13. 9. Dan de oversettinge van
_Hieronymus_* spreeckt hier klaerder af als de onse 1790
doet, en dient daerom na-gesien. Even-wel Monsr.
Pasquier [57] de recher. de Franc. lib. 17. _cap._ 39. verhaelt
eenige sonderlinge dingen van dese gelegentheyt.
Doch wat my aengaet (uyt-genomen alleen het gene
dat in dese gelegentheyt uyt natuerlicke redenen duydelick 1795
kan besloten en bevestight werden) soo meyne
ick dattet [58] al beuselingen zijn, daer ick geen tijt in
en soude willen besteden, als alleenlick om de ydelheyt*
van de menschelicke verstanden daer in te bemercken:
anders* weet ick dat onder dit bejagh quade 1800
kunsten worden gepleeght, en daerom en wil ick
niemant raden sich hier toe te begeven.
Phi. Maer sout ghy dan geheelick verstaen te
verwerpen de kunste van _Phisiognomie_, dat is, de
wetenschap om uyt het wesen, gestalte, ofte gelaet 1805
van een mensche, syn innerlicken aert te kennen?
daer nochtans verscheyde wijse lieden veel van zijn
houdende* [59], daer oock d'ervarentheyt* vry wat van
getuygen kan.
Soph. Dat is een geheel ander werck, als het 1810
gene waer van wy nu gesproken hebben, en ick en
ben jegenwoordelick* niet gesint om in het ondersouck
van het selve te treden. Maer in plaetse van sulcx 4
soo hebbe ick juyst hier nu by my een bysonder
trougeval van onsen tijt, my onlanghs by een vrient 1815
ter hant gestelt, daer in te sien is datter lieden zijn
die alleen op het gevoelen van de uyterlicke gestalte
des lichaems, selfs sonder behulp van oogen, een
vrouwe weten te verkiesen. . . . . . . . . . . . . . . .
[Onderhand Philogamus dit geval "bij hem selven" overleest, 1820
gaat Sophroniscus zijn zaken doen bij een vriend
in de buurt. Het verhaal "Liefde sonder sien verweckt,
en schoonheyt blindelinghs verkoren" (door Cats hier ingelast)
is nauweliks uitgelezen of Sophroniscus is reeds
terug, en vervolgt:] 1825
Wel aen dan, wat uwe vordere vrage belanght;
te weten, of het geoorloft is op de uyt-komste van 5
toekomende dingen ondersouck te doen, en tot dien
eynde aen waerseggers ofte hant-kijcksters raet te
vragen, daer op segh ick rondelick, dat neen. Ick 1830
stae u toe* dat wijse en kloucke mannen, uyt
ervarentheyt met lanckheyt van tijde* verkregen,
door voor-teyckenen ende sonderlinge op-merckinge
yet wes in dese gelegentheyt vermogen. Maer sulcx
by spokers*, toovenaers, waer-seggers, of diergelijcken 1835
slagh van volck te willen gaen onder-vragen,
is beyde by Goddelicke en menschelicke wetten opentlick
verboden. Gods woort spreeckt klaer _Deut._ 18.
De gemeene Rechten* van gelijcke: ende de redenen
zijn, vermits het volck lichtelick door dusdanige 1840
voor-segginge gaende* wert gemaeckt, ende tot nieuwigheyt
genegen zynde tot onruste van de staet wert
gedreven. Doch soo ghy meer hier van begeert te
lesen, soo siet Lips. in Exemplis & Monitis Polit.
cap. 4. _quæst. liceatne in eventus inquirere._ 1845
Phi. Maer het bysonderste dat uyt dese gheschiedenisse
in bedencken behoort te komen, is de vraghe,
of yemant behoort, ofte vermagh een houwelick aen
te gaen met wilde, woeste, ende rauwe menschen, ofte 6
met de gene die buyten het verbont wesende, afghesondert 1850
zijn van het ware Christelick geloove.* Op
dit gewichtigh point u oordeel, weerde man.
Soph. Ick en wil my geensins ontrecken, goede
jongelingh, hier op myn gevoelen rondelick te verklaren,
alsoo het selve onder al dat wy te samen 1855
gesproken hebben als een hooft-stuck* behoort gerekent
te werden. Ick segge daerom, nademael dat
het houwelick is een onverbroken* bant, ende dat
niet alleen de menschen, maer oock God door het
selve kinderen werden verweckt: dat mede selfs de 1860
onderlinge verbintenisse tusschen den Heere Christum
ende de Kercke, mitsgaders alle geloovige zielen,
door het houwelick wert af-gebeelt;* soo moet noodelick*
des Heeren mont in die gelegentheyt niet alleenlick
om raet werden gevraeght, maer behoort oock 1865
de selve raet volkomelick te werden gevolght, ten
eynde Godes vrede ons mochte by-woonen in onse
huyshoudinge. 'T is nu kennelick dat in Godes woort
(1. _Corint._ 7.) klaerlick wert bevonden ons te zijn
bevolen te trouwen in den Heere: dat is, in de vreese 1870
des Heeren, ende volgens desselfs in-settinge: gelijck
by het selve mede geboden wert geen jock te trecken*
met den ongeloovigen, dewijle het licht met de duysternisse
niet gemeens en heeft, noch Christus met Belial
2. _Corint._ 6. 14.15. Maer hoe kan yemant in den 1875
Heere geseyt werden te trouwen, die met syn trouwen
selfs toont dat hy een verachter Gods is, ende als
tot syne vyanden over-gaet? voorwaer indien men
op eenige gelijckheyt in de saken van trouwen behoort
te letten, de gelijckheyt in het stuck van den 1880
Gods-dienst is verre boven al te wegen, sonder eenigheyt
in de welcke geen soetigheyt, ware vreughde,
of vrede tusschen de getroude en is te verhopen*,
geen over-een-komste in 't op-voeden van de kinderen,
maer dagelicx stoffe tot onruste ende oneenigheyt; 1885
alsoo dwalingen en waerheyt met den anderen* als
erf-vyanden zijn, en staegh onderlinge gewoon zijn
te worstelen; (Licet vir non oderit uxorem, error
tamen odit veritatem. Salvianus.)* en in dien gevalle
siet men dat den haet van de sake op de personen 1890
selfs koomt te vallen, dewijle elck het syne pooght
voor te spreken. _Arnis eus de jur. connub cap._ 6.
_sect._ 5. Heeft men niet gesien dat in dusdanige
houwelicken de vrouwen zijn af-geraden geweest van
de houwelickse gemeenschap met haren man te plegen, 1895
als aen de selve onreyn ende niet geoorloft zijnde?
en dat de vrouwen oock sulcx in 't werck hebben
gepooght te stellen? en hoe kan in soodanigen huys-houdinge
een kleyne kercke door gemeene gebeden
en het lesen van Gods woort gehouden werden, gelijck 1900
sulcx onder de Christenen betaemt, en van
Paulus in 't huys van Philemon wert gepresen?* en
hoe kan doch soodanigen houwelick (tot troost van
de gehouden) geseyt werden te wesen een beelt en
gelijckenisse van het verbont met den Salighmaker? 1905
(_Molin au Traicté des Mariages illicites._) sekerlick in
geender manieren. Ick segge daerom, indien yemant
van edelen huyse wesende sigh tot kleynheyt* toerekent,
indien men hem een houwelick soude vergen
beneden de weerdigheyt van syn geslachte, dat des 1910
te meer in desen gevalle behoort in achtinge te
komen, dat men dien geestelicken adel in de gemeenschap
der heyligen niet en verkorte.
Phi. Ick bevinde uwe redenen van gewichte te
wesen, weerde Sophronisçe; maer hoort men niet 1915
sodanigen houwelick goet te vinden, immers* te
lijden, op hope dat een woest* en ongeloovigh mensche,
door syn partuyr* tot sedigheyt* en tot het geloove
sal werden gebracht, en datter alsoo winste
van een ziele sal gedaen mogen werden?* 1920
Soph. Dit wort veel tot verschooninge van dusdanige
houwelicken by gebracht, lieve Philogame:
Maer segh my doch een reys, plagh men wel een
houwelick aen te gaen met yemant die kael en beroyt
is, op hope dat hy wel eens rijck soude mogen 1925
werden?
Phi. Neen sekerlick, weerde Sophronisçe, de lieden
gelooven in dien deele datse sien en tasten, en
anders niet: de hope wert maer waen geacht in dese
gelegentheyt. men moet hier vry al vaster gaen. 1930
Soph. Wel indien men op hope van toekomenden
tijdelicken rijckdom geen houwelick en wil gronden,
naer onse maniere van leven; dient men dan wel
sulcx te doen op hope van dien onwaerdeerlicken
rijckdom in 't geestelicke? 1935
Phi. Ick was daer gevat, weerde Sophronisçe,
eer ick 't recht gewaer wert. En, om de waerheyt
te seggen, my dunckt dat uwe redenen al vry wat
slots hebben.* Maer onderentusschen soude ick misschien
wel by exempelen konnen bewijsen, dat de 1940
man het wijf, ende het wijf den man tot den waren
geloove eyndelick heeft gebracht; het welck dan nootsakelick
een groot vernugen* [60] moet geven ter wederzijden.
Soph. Ick en wil niet ontkennen, weerde Philogame, 1945
sulcx niet somwijlen geschiet te zijn, maer als het
gebeurt soo doet God even het selve dat hy in de
eerste scheppinge* gedaen heeft, treckende het licht
uyt de duysternisse. Maar hier tegen is te bedencken,
dat niet eenige voor-vallende saken, die somwijlen 1950
eens gebeuren, maer Gods gebodt een regel moet
wesen van ons bedrijf. Het quaet en is niet te doen
op datter goet van kome; en wat segen Gods heeft
die te verwachten die Godes raet niet en volght?
Waer by ick dan noch vrage, nademael het quaet 1955
(God betert) soo vruchtbaer is, als de ervarentheyt
leert; of het niet te vreesen en staet, dat de geloovige
van de ongeloovige eer beschadight soude
mogen werden, als dat de ongeloovige door den geloovigen
soude werden gebetert? Is sulcx niet gebeurt 1960
den wijsen ende machtigen koningh Salomon?
(1. _Reg._ 11.) ghy weet dat wel, jongelingh, en wat
sal dan gemeene* ende geringe verstanden niet konnen
over-komen? De eerste eertzvaders die om hare uyt-nementheyts
wille kinderen Gods van* Moyses genaemt 1965
waren, siende de dochteren der menschen datse 84
schoon waren, onderstonden die ten wijve te nemen
(_Genes._ 6. 3) en zijn alsoo vleeselick, ja vleesch geworden,
en hebben na hen getogen den onder-ganck
van den geheelen aert-bodem. En Iacob, die groote 1970
helt en Gods worstelaer, hebbende getrout de dochters
Laban [61], heeft hy niet gewaer geworden dat een
deel van de afgoderije van de selve de syne heeft aengekleeft?
_Gen._ 35. 4.
Phi. Ick vernoughe my uwer [62] redenen, weerde 1975
Sophronisçe, en 'tis (mijns oordeels) onnoodigh hier
toe meer te seggen: het out spreeck-woort is hier en
elders niet dan al te waerachtigh.
'T nachtegaeltjen op de peul
Dat vermagh te bijster veul. 1980
_Efficaces preces mulierum._*
Ick daerom uwe aen-merckinge op mijne gedaene
vrage vast stellende*, sal u des ten hooghsten
bedancken, en de selve in mijn boesem op-schrijven,
ende door Godes genade sien in 't werck te stellen. 1985
AANTEKENINGEN.
3. _schijnen magh_, vgl. 704: schijnen mocht.--En (naer het schijnen
mocht) hij wou niet verder gaen.--En (naer het schijnen magh) haer
ziel die wilder uyt.
= de schijn hebben kan.
5. _Het laet sigh den naem geven_, omschrijving van het passivum
(oorspronkelik causatief-medium), te vergelijken met "doet verlangen"
in het Wilhelmuslied, e. t. q.--Zie Zeitschr. f. Völkerpsych. II,
244/6.--Vgl. peppelhout laat zich gemakkelik bewerken.
_Zigeuners._ Vgl. de Goeye, Memoire sur les migrations des Tsiganes
à travers l' Asie (Leiden 1903), Anz. f. IG. Spr. u. alt., Journal of
the Gipsy Lore Soc. 1907 vv. Wiener, Die geschichte d. Wortes Zig. in
Arch. N Sprachen 1902. Pott, Die Zigeuner in Europa und Asien (2 dln.,
1844-45), Techmers Zeitschr. (Leipzig, 1885.)
7. Vgl. 105 vv., 1774.
9. _Majombe_; schijnt later een algemene naam te zijn voor de
"oude koude grijze, die een motkas hield, en eêr was mijn vriendin"
... Goeree, Mengeldicht. 262.
21. _wiens_, _relatief_ bij _femin._: algemeen, ook Mndl., vgl. Van
Helten, Vondels Taal § 126.
39. _hantgespel_; castagnetten. Vgl. noot van Cats bij vs. 341.
47. _maer en_: negatie bij "maer" (uit "ne ware", het ne ware),
de ontkennende kracht werd nog gevoeld, van daar _en_ er bij gevoegd.
54. Zeer zedig is zij in haar spreken; en zij is gauw gekwetst door
't geen zij hoort en verneemt.
81. Zij wist het vooral aan te leggen, om....--Vgl. hierbij
Ned. Wdb. I, p. 224, 2 c.)--Ons "het", collect. = iemands zaken.
84. _prenten_, drukken, bezig houden? vgl. druk, gepresseerd, bezet
met.--Vgl. Gloss. Lekensp.
89. _uyt den neus_, vgl. I. van Beverwyck's Schat der Ongesontheyt,
ofte Genees-konste van de sieckten, verçiert met Historien.... alsoock
met verssen van de Heer Jac. Cats.... (1651), blz. 86, die niet
gelooft, al beweren 't sommigen, zoals Democritus: "dat de neus eenich
teycken soude konnen gheven (al was hy daer ontrent gheweest) van
't gene hy niet gesien en heeft.... _Democritus_, een Dochter den
eenen dagh ontmoetende, groete haer, _Goeden dagh Maeghdeken_; en
's anderendaegs haar wederom siende, begroeten haar met _Goeden dagh
Vrouken._ En het was soo: want sy had dien nacht een ongheluck gehadt,
gelijckse dat noemen."
94. De consecutio temporum bij Cats en anderen dient nader en
nauwkeuriger onderzocht. Omtrent _plagh_ hier alleen dit:
pleghen, in 't Mnl., "doen", zo ook bij Cats: plegen dwaesheyt,
lusten, gemeenschap van bedde met, enz.--"Wat kooplieden ... plegen
en niet plegen,"--"Wat ze vorder in dit geval meynt te plegen".--
plegen = gewoon zijn: "Wel dunkt u dat het queesten (vrijen) van het
Noorder-quartier schier op dese of gelijcken voet toegaet?--Behalven
dat alle geregelde lieden gestaegh tegens die maniere van doen zijn
geweest, en noch zijn, soo was dat noch een geheel andere sake,
want de jonge lieden en plegen malkanderen soo na niet te komen,
ofte sy en kenden malkanderen al voren door dagelickschen ommegangh:
sulcx dat niet geseyt en kan werden..."
_plagh_ staat vaak waar men _nu_ een praes. zou vinden, "(de jongman)
gaf hem aen den gracht, en sey noch anderwerven, Wel sal ick uwe zijn,
of sal ik heden sterven? Spreeckt nu het leste woort: ick stae hier,
schoone maeght, Wat seghje? Dat ick plagh (roept hier de vrijster
tegen)."
Als _praeteritum_ vindt men in de regel _placht_. "Een kint dat niet
en spreekt gelijck de menschen plachten. Maer dat oock sonder stem
kan uyten syn gedachten."--
"Dat (schoonheyt) veroorsaeckt onmatigheyt van 't houwelicx bedde het
welck veel ongelegentheden aen ziel en lichaem _placht_ in te brengen,
daer van ick hier niet breeder... en ben gesint te spreken." [63]
_Plegen, plach, placht_, komt zo passim voor bij Cats. Ook in: De
Verliefde Fiamette, door Boccacius, Amsterd., 1661, o. m. blz. 84, 93,
161, 233, enz. En Oude Mans Vryagie (1700) 202b.--Vgl. Gloss. Granida;
_plach, praes._ Hooft (Leendertz) I. 38; Warenar 439.--_pleech,
praet._ War. 174; _praes._ War. 310.
Zo _plach_ praes. moet wezen, dan zou _placht_ geen paragogiese _t_
hebben; zie de Grammatica's.
Dat daarnaast ook _pleegt_, = gewoon is, voorkomt, vindt zijn
verklaring in bedeutungsübertragung. "Wat kooplui doen", wordt duratief
"wat zij voortdurend doen", "wat zij gewoon zijn te doen": zo gaat
de infin. _plegen_ bij plach, ook _gewoon zijn_ betekenen. Dit kan
oorzaak zijn dat ook het nieuwe _pleegt_, eerst zeldzaam, later vaker,
= gewoon is, voorkomt.
Nader onderzoek in de geschriften der XVIIe en vroegere eeuwen zal
mischien deze consecutio temporum ophelderen.
Vgl. voor 't vroegere duits Mensing, Z. f. D. Phil., 1903, 229,
en noot. Behaghel, Gebrauch der Zeitformen (1899).
100. _het jaer_, houdt in "de 12 Hemelsche Tekenen" van de diereriem,
of de 12 maanden, welke alle hun biezondere kracht hebben (vgl. Het
grote Planeetboek, 1801, p. 134, 168).--_De hemel_ zijn "die Sterren
die op de 12 Tekenen staen, (en) zyn niet te tellen"; ook deze hebben
elk hun invloed. Toch wijst alles er slechts op "wat den menschen
voor een Natuure uyt den Gesteernten _toegeneigt_ is,..... daarom
niet... dat zulks alzoo moet zijn, gelyck of dat Gesteernte de mensche
daer toe dwonge... Alle... zullen haar eigen aangeboren boosheid ende
begeerten met verstand wederstaan."
101. _Een wie_, relatief _wie_, meest _die_.
105. Vgl. 1773. Zie genoemd boekje p. 187. Die "linie word genaamt
de linie des levens ... in 't Latijn _Linea vite_ of _cordis_, en
dese linie vanget aan bij de middel-linien dwars in de hand; (en)
tusschen de Duyme en de Wijser (wijsvinger) omgaat (zij) den Berg
des Duims ende gaet op dat gelijke der hant" (bij de pols).
121. Het zal wezen--zo gelooft men algemeen--zoals zij 't uit hand
en vingers leest.
122. _haer laegen naem_, de oudere vorm _-en_ bewaard, om de volgende
_n_ van _naem_? Vgl., ook voor de _h-_: ons vryen hals, Vondel,
Eneas Vertaling, III, 80. Vgl. (?) Van Helten, Vondels Taal, § 85,
add. blz. 173.
139. Al wat zij meedeelt is nevelachtig en schemerig, voor dubbele
uitleg vatbaar; nooit spreekt zij ronduit; vgl.: "tyt hier noyt te
werck, als met bedagte reden Spreeck niet als door een wolck, maer
klaer en uyt de mont."
144. _Lucht_, uitspansel, zoals in Saksiese en Friese dialecten;
vgl. Frank-Van Wijck, Etym. Wdb.
151. Met _breyn_ meer gedoeld op het zinnelike; met _geest_ op het
onstoffelike. Vgl.: met hart en ziel--Vgl. nog: (het beelt van de man)
"dat maelt haer in het breyn; en speelt haer om de ziel"--"Een gunstige
inval, die syn geminde eens schielyck in het breyn viel."
_Breyn_ ook de gedachten, vgl. 1578; zie _hersens_. In "De
bekendmakingen" (etc., 1711, p. 77) van K. Najer, leest men: "het
soete en suyvere bloed werd door bewerking van _Hart_ en _Long_, het
alderfijnste, levendigste, en geestigste afgesondert, het welke uyt
zijn eygen doorlugtigheyd, allengskens na boven trekt, en sig op de
beste plaats, in het midden van het Paleys, de _Herssens_ op den Troon
steld... Dese geesten dan, doen allengskens de Herssens vervullen,
totdat eyndlyck deselve door de grote toevloed overlopen en geperst
werden, door het binnenste sponsagtige der senuwen, soetjes sagtjes
heen te wandelen."--Vgl. 1070.
152. _gevat_ (passivum) vgl. vs. 376, activum; vgl. "bevaen
met minnen" in 't Mned. Wdb. Over 'met' = door, Delbrück,
Abl. Loc. Instrum. im... Deutschen, S. 51.
164. _Onverlet_, on + verlet, van _verletten_,
vgl. Kil. verletten, omittere, praetermittere: Et impedire,
interpellare, et differre, procrastinare.--Vgl. "De buerte
spreeckt 'er van; en desen onvermindert. Men weet niet waer het
schort..."--Vgl. unbeschadet, Sanders, Deut. Wörterb.--Zie soortgelijke
in Tijdschr. Nederl. Letterk. II, 196, vv.--V, 207, 213: onghescaet
sire virtuut, Nat. Bl. XII, 224.--Noord & Zuid VIII, 353.
170. _Bekaeyde wegen_, verkeerde; vgl.:
"bekaeyde streken."--
"Geen mensch die menschen kent en syn beroep verstaet,
En wees oyt echte wijf tot soo bekaeyden raet."--
"Wie veel den acker ploeght, wanneer hy is besayt
Die breekt sijn eerste werck, en maeckt 't et al bekayt."--
"Wis soo ghy langer blijft, soo isset al bekaeyt."
Over dit woord: Van Wijk-Frank, Etym. Wdb;--Gallée,
D. Literaturz. 1884, kol. 1340.--de Vries, Warenar,
190.--Mag. Ned. Taalk. III, 286.--Halbertsma, Letterk. Naoogst I,
64; ook van Helten, Woordafl.-proeven 9 noot.--de Woordenbkn.
185. Voor deze zin vgl. men de XVIIe-eeuwse constructie b. v.
"Daer vingh het geestigh dier de vrijster aen te cussen."--
_Spreken c. acc._ = ons: aanspreken, spreken met, tot iemand. Vgl.:
"Sy roept 'et door het bosch, sy klaeght 'et alle man
Sy spreeckt de wachters zelfs, maer niemant weet 'er van".--
Maer waer toe langh ghekermt, ick ga de bueren spreken,
En zie noch yet te doen, om dit gheweldt te wreken.
en ons: iemand gaan spreken.
Een schijn van onjuiste constructie in deze zin ontstaat doordat
"aen" naar ons begrip bij spreken wordt gevoegd, en het "aen" bij
vangen dan ontbreken zou.
Doch ook in plaats van 2 maal hetzelfde woord werd dit ook wel eenmaal
gezet. Vgl.: Tijdsch. Ned. Lett. VI, 69; N. & Z. XII, 526; Stoett,
Syntax., § 159.
188. _ten_, 't + de negatie bij _niet_.
189. Constançe = Pretiose, 173; vgl. vs. 1238.
195. _u swacke maegh met suycker overlast._ De suiker, die nu vaak
overdreven aangeprezen wordt, stond vroeger minder goed bekend;
vgl. I. van Beverwyck, Schat der Gesontheyt, met veersen verçiert door
de Heer Jacob Cats... (1651), blz. 116; "Als het grof bruyn Suycker
door de scherpe Looghe van Kalck ghemaeckt, ghesuyvert wort, ende de
vuyle en swarte Syroop, daer uyt-gedreven is, soo krijght het eenen
vreemden scherpen smaeck, waer af het bloedt verbrandt wert, ende
het hooft beswaert.... Soo dat het ongesuyvert ofte _Grof-Suycker_
somtijdts beter is, dan 't ghene dat de scherpigheyt van de Looge,
in het suyveren behouden heeft. Daerom sal men eer het bruynachtigh
en tamelijcken wit verkiesen."
200. _maeghde-krans._ Vgl. o. v.:
Ick was ontijdigh groen, en hy begon te mallen.
Dies is de maeghde-krans my van het hooft gevallen.
De vrijer spreekt tot de vrijster "met een ghebroken maeghdekrans."
"De nieu-gepluckte bloem, niet lange na de dagen,
Dat sy den maeghdekrans niet meer vermocht te dragen."
"Een snelle schicht op my gevallen....
Die trof mijn teere maeghde-krans."
Vgl. het lied bij Willems, Ovla. Lied nº. 135; Verwijs,
Mnederl. Bloeml., p. 128.--Kalff, Lied i. d. ME., 153, 277, 381,
521.--"Verloren hab ich mein Rosenkranz," Böhme, Altd, Liederb. 152.
201. of erger, is om u welbekende reden, de menstruatie opgehouden?
214. _door een gunstigh oogh tot in het hert_, vgl. 377. Zie Martijn
(ed. Verwijs), Str. 53 v.v. En
"....een soet en aerdich beelt
Dat stracx hem door het oogh tot in het herte speelt".--
"Het oogh, alleen het oogh, kan gantsch den mensen ontrusten,
Het is een open deur, een inganck van de lusten."--
"Hier gaet de regel los, die ons heeft wijs gemaeckt,
Dat niet als door het _oogh_ het herte wert geraeckt."--
"Myn verstant.... moet syn ghetogen,
In haer lieve in-gewant (binnenste) door heur ghebenedijde
oogen."
Nosemans, Hans.
223. Haar bloed is machtiger dan haar wil: zij kan niet verhinderen
dat zij bloost.
230. _geest_, een persoon van geest, iemand met voortreffelike
hoedanigheden, vgl. Ned. Wdb. IV dl. kol. 728/9.--en 't fra. _esprit_.
242. _jaren_, in de praegnante zin van jonge jaren, jeugd: van nature
de vrolike tijd.
243. _genieten_, vgl.:
Wie ist die oyt met eene schoot
Een schans of ander slot genoot?
vgl. Gloss. Granida; Mned. Wdb.
245. _spruyt_, van bomen; _kruyt_, kruiden; _sap_, drank, en pappen.
255. De moeder, hiertoe (door Constance) verzocht, komt met de dokter,
die te hulp geroepen is, binnen; Constance gaat op hun toe en neemt
hun alleen.--Vgl.:
De vrijster wel geçiert, na datse was gebeden;
Quam uyt haer stil vertreck, en in de kamer treden,
Haer vader ginger by, en nam haer metter hant,
En seyde.....
262. _gaf hem dese reden_, sprak hem zo aan.--Rose, 8833: "(de
man) _geeft_ hare menichge quade hoere."--Vgl. Diefenbach, _dare_,
o. a. sprechen--_rede_, Kil. spraecke, sermo, verbum.--_redenen_,
verba facere.--Vgl. Gloss. Bern.: edere, seegen. = sprechen, reden
(Dief).--Vgl. ook 936.
270. _d. heb i. w. t. w._, moet in het verband betekenen: dat weet
ik maar al te goed.--Vgl. ook:
"Wat is er menig wijf, dat liever heeft te praten
Die liever heeft te gaen laveyen achter straten
Als met een stillen geest haer kint te wysen aen
Wat nu, wat naderhant is nut te zijn gedaen."--
"Ick sitte meest den ganschen dagh
En hebbe liever wat te staen."
Vgl.? Dit heb ik je te zeggen dat je dat doet; en: Dat heb ik te weten,
dat dit gebeurt.
288. _koorts._ Vgl.:
"dat een soete coorts haer in het herte quam,
Ghecropen meer en meer, die haer den sin benam",
Vermaeck der Ieucht, (1616).--
En 't Koortsigh Liedje, van Bredero.
291. _heydens volck_, gen. vóór 't bepaalde woord, vgl. 752, 1351,
1522; vgl. Vondels Taal, § 72, i. f. Of _adj._ ? vgl. Spaens, heus.
298. Imperat. = toon-jij; vgl. 299: kleed-jij.
311. _Ké_, Kil.: ah. Interiectio varios affectus explicans.--Passim
in de XVIIe eeuw. 't Zou ontstaan zijn uit _wetecree_, _wetekey_ =
wete kerst, sciat Christus: vgl. de Vries, Taalzuivering, 166.
316. prees het goede meisje, maar zo dat er niets of niet veel van
geven kwam.
321. Gyralde echter, nu ondertrouwd, gaf aan het aardig meisje 100
pistoletten, als bruidsgeschenk. Gawoonlik was dit het geschenk aan de
meid, die onder de beide speelmakkers en beide speelmeisjes de bruid in
't biezonder diende. Schotel, Oud-Holl. Huisgezin, 258. Vgl. Warenar,
389, 1318.
324. in dit te verhalen een aangename tijdkorting, of
genoegen.--Vgl. Kil. tijdverdrijf, oblectamentum, delectamentum,
dilitiae.
335. _een openbare feest_, vgl. een drofelike cleet, een coude bat,
etc. bij Van Helten, Vondels Taal, § 85c (slot).
338/9. Die met schoon gezang en vlug dansen (vgl. saltare) alles zou
overtreffen.--_sweven boven al_, vgl. Mned. Wdb. i. v. bovensweven.
341. Houten of ivoren kleppers, die de vorm hadden van twee grote op
elkaar passende notedoppen, waren door een band aaneengebonden, die
men om de vingers wond. Door de andere vingers snel langs de randen
van de kleppers te laten strijken, ontstaat een klikkend geluid,
dat de dansrythmus aangeeft. Castagnetten: kastanjes n. d. vorm.
358. _was aftekomen_ = moest afkomen, vgl. 1949, 1952. Zie de variant.
365. _van syner hant_, oude datiefvorm na sommige praeposities;
vgl. van der straten 1094; bij der hant 1104;--op den velde, 1020.
370. _het maegderot_. Vgl.:
"en tot een soet besluyt,
Soo vlocht het maeghde-rot een kransje voor de bruyt."
_quam_, waar velen nu een plusquamperf. zouden zeggen; vgl. bleef 696;
waer 1383; gingh 1398; zie Vondels Taal § 173; of: "quam geleyden"
= geleidde, zie 462: koomt vougen.--Vgl. Vondels Lucifer, vs. 1778.
379. Staat te weifelen, vgl. 136: stont en keeck; 1119: sit op haer
en sagh.--zie Warenar 258; Taalk. Bijdr. I, 125.
384. _wort_, praesens? ook 726, 727, 731, 732; maar _wort_ praet. bij
_werden_, _wert_ 972, 1093, 1126, 1576, 1801.
407. _die_, naast _dien_; passim, vgl. Van Helten, Vondels Taal,
§ 124; Mndl. Spr., § 352, 364_e_; Cosijn, Taal en Letterb., VI,
276; _die men... koos, En_ (die)... _behaeght_. Als in 't Mndl.:
in gecoördineerde zinnen blijft het pronomen weg, vooral als 't in
_niet_-dezelfde betrekking (casus) staat; vgl. Van Helten, Vondels
Taal, § 206, en Add.
420. om dan te zijn vernield, verpletterd; maar (en hier volgt het
6e coupl.); vgl. lat. opprimere.
442. Maar al te veel bloemen staan dag aan dag te pronken; een frisse
stengel hebben ze, maar niemand heeft er lust in. Daar gaan dan haar
bladeren met de wind en vergaan, zoals alle stof.
449. Bij de ouden wordt _Pan_, de Bosgod, voorgesteld met bokspoten,
horens en ruig haar; als de Satyrs, vervolgt hij de nimfen met
verliefde zinnen en bedoelingen.
459. _wachte_, oude vorm; vgl. "zegge", op kwitanties; ik herzegge
(van de voorzanger).
461. Terwijl de ridder naar dit gezang met groot genot luistert,
begint de nachtegaal de vrijster te accompagneren.
467. _heydens_, vgl. 291, A.
485/6. Haar rede is geregeld en dudelik; vgl. bene compositus;
oratio bene composita.--Wat zij zegt, is geestig, aardig bedacht;
_soete vonden_, zijn aangename denkbeelden, invallen;
"Men sagher sneegh beleit, men sagher vonden in,
Vry teikens van verstant, en van een diepe min."
Misschien zijn de toen zo in trek zijnde "concetti" bedoeld.
489. _vonck_, vgl. Kil. voncke, fomes, etc.; bij Diefenbach o. a.:
to neghinge, naturliche neigunge.
509. raven, _sing._, zw. subst. rave, vgl. Vondels Taal, I,
p. 75.--Fabel van de vos en de raaf. Vgl. Phaedr. I, 13. Romulus I,
14. De laatste redactie luidt: "Qui se laudari gaudent--verbis subdolis
decepti penitent--de quibus similis est fabula.
Cum de fenestra corvus caseum raperet--alta consedit in arbore--Vulpis
ut hec vidit e contra sic ait corvo--O corvus quis similis tibi? et
pennarum tuarum quam magnus est nitor? Qualis decor tuus esset--si
vocem habuisses claram--nulla prior avis esset--At ille dum vult
placere et vocem suam ostendere--validius sursum clamavit--et ore
patefacto oblitus--caseum deiecit--Quem celeriter vulpis dolosa
avidis rapuit dentibus--Tunc corvus ingemuit--et stupore detentus
deceptum se poenituit--Sed post inrecuparabile factum damnum quid
iuvat poenitere?" Vgl. 760, A.
_met vollen mont_, vgl.:
De vrucht die is te raken,
En met een vollen mont op haren tijt te smaken.
535. wat ik wezen mag, toch ben ick (etc.)--_magh_, vgl. Vondels Taal,
II, § 188. Vgl. 1304.
542. _streelt de sijde rocken_, vleit de vrouwen, die aan het hof zijn;
vgl. m. m. de _bouwen_, _wijlen_ (nonnen);
"Dus gaetet vast dat aen den _broeck_
Hanght al de vreughde van den _doeck_";
vgl. plaet, platen, (soldaten).
_sijde_, hollands, nu nog, voor _sijden_. Vgl. Van Helten, Vondels
taal I, blz. 106.
544. edel pant = reine jeugd; _genit. epexegeticus_: de stad van
Amsterdam, de prijzenswaarde deugd van zelfbeheersching.
606. Oude gewoonte, om alle gerechten tegelijk optezetten.
614. lage plaats, vgl. locus, afkomst, geboorte, stand.
625. _mijnen_ = jegens mij, pron. poss. = gen. object; vgl. Granida,
1529_b_, A.
628. _nam_, = zou nemen, vgl. 1304.
639. Indien je gediend ben van schoonheid, kom slechts, wanneer je ook
wilt, je huis uit, daar (in deze grote stad) wonen vele mooie meisjes.
642. Indien je vermaak vindt in verstandige, geestige kout, welnu,
dat behoef je evenmin te missen.
655/6. Al worstel ik tegen mijne jeugdige lusten, ik word meegesleept
zelfs waar ik niet wil.--Vgl. voor _jeught_: "een maeght die onmachtigh
is haer jeught te wederhouwen".--
"syn herte soo bevanght,
Dat hy tot in het mergh na hare jeught verlanght."
"een jongh en rustigh man,
Die, na den rechten eysch, u jeught vernugen kan."
Een gehuwde vrouw moet in sommige omstandigheden "alle hare
jeughdigheden dempen en doen versterven."
659. _deftigh_. Vgl. "Of het een deftigh man, die syn geheele werck
van wijsheyt en geleertheyt heeft voorgenomen te maken, geraden is
sigh ten houwelicke te begeven."--
"Daer is een deftigh man (Barlaeus) die leert u Roomsche
spraeck."--Ongehoorzaam zijn om zichzelven het leven te benemen op
bevel van de Mohammedaanse vorst, is een boze
"daet,
Maer 't is een deftigh helt, die hier in willigh gaet."--
"..... hiet my lieve man,
In dat soet-deftigh woort, daer in soo ligt verholen
Wat u en my gelyck de Schepper heeft bevolen."--
"Het is geen deftigh man,
Die met gebogen hals geen dwasen lijden kan."--
"Datje niet en nut, of met den monde smaeckt,
Dat uyt een innigh vyer de lusten gaende maeckt
.....maer breeckt de lange nachten
Door vlyt tot deftigh werck."--
"o deftigh werck dat ick op heden doe... een wreede moort."--
"Zijn deftige (ernstige) taal stelden my ook gerust."
Haagsche Vondeling.
Vgl. _Taal en Letteren_, 1903, blz. 473.
672. mijn onervaren jeugd nu bij te minne en geringe schepsels
bevrediging zoekt.--Vgl. 614.
673. Indien men de oude tijd nagaat, bemerkt men ....
679. ter wille van Europa, dochter van een Phoeniciese koning.
680. om Leda, de echtgenote van de Spartaanse koning te bezoeken.
682. Hercules was verliefd op Omphale, koningin van de Lydiërs,
en vernederde zich daar een tijd lang om als slaaf haar te dienen,
om haar gunsten te genieten. De negen-koppige slang, de Hydra, een
monsterleeuw bij Nemea, het Erymantiese zwijn, de Cretensiese stier
versloeg hij.
684. _duyden_ = strekken, vgl. de 2e betekenis van het intransitief
_dieden_ in het Mned. Woordenb., welke die van "strekken" nadert,
b.v. Hoe luttel hare (_des aventuren_) helpen (_znw. mv._)
dieden. Vgl. baten, dienen:
"Indien men recht gebruyckt den luyster der agathen,
Het sal het jonge paar tot vrede konnen baten."--
"En trout oock op het ooge niet,
Want 'et dient u beyde tot verdriet."
688. ik weet niet (door) hoe een sloor, (hoe) een herderin.
692. _Gode_, dat., zonder meer, slaat op Jupijn (677). Andreas
is Christen, en Heiden tegelijk: gewoon verschijnsel in de
Renaissance-literatuur.
693. _het groote licht_, de zon, nog in gewestelike taal, in bepaalde
frases ("gaat ons verlaten, is weg") de gewone aanduiding.
706. _En_ (zij) _scheen_, vgl. Vondels Taal, II, § 227, d.
708. Zo gauw zag hij ze niet weer, of zijn smeulende liefde ontvlamde
dadelik.
721. _began_, praes.? (vgl. plagh, 94, A.) Mnederl. begonnen, [64]
begonde (begonste) naast beginnen, began (begon). Beide vormen
lopen door een. Mogelik is dat _begonnen_ later is beschouwd als
een verbum gelijk _connen_ (praes. _can_) [65] en derhalve _began_,
praes.; _begonste_, praet.--Naast inf. _begonnen_ bleef _beginnen_
(vgl. de dooréenmenging in de spreektaal van kennen (kent) en kunnen
(kan). Ook bij de voorgestelde etymologie (Kluge, Franck-Van Wijck,
Etym. Wrdbn.) is een praes. _began_ wel te verklaren.
733. _quam_, perf., vgl. 1020; zie Vondels Taal, II, § 171.
752. _Wij stellen_, ons stelsel is dat overal het goed aan
allen behoort; wij nemen dus van de overvloed van rijken wat wij
behoeven. Gen. vóór 't bep. woord, vgl. 291.
757. Moeielik kan men stellen bij die zelf hierin ervaren is: hij
kent de kunstjes.
760. Zinspelend op de fabel _Phaedr._ IV, 8. In de ME. en later nog,
bekend in de redaksies van de Romulus [66], III, 12: "De duobus malis
auctor talem subiecit fabulam--Malus peiorem non ledit nec iniquus
iniquum superat.
In officina cuiusdam fabri introisse dicitur vipera--Dum quereret
aliquid ciborum--rodere coepit limam--Tunc lima ridens--ait ad
viperam--Quid vis improba tuos ledere dentes? Ipsa sum--quae consuevi
omne ferrum rodere--sed et si quid forte est asperum--fricando facio
lene-quae si angulum tersero--si quid ibidem est ipsa precido--Ideo
eum acriore mihi certandum est." Romulus, Die paraphrasen des Phaedrus,
(IXe eeuw) ed. Oesterley.
Latere redakties en omwerkingen uit de XIIIe--XVe eeuwen, aldaar
opgenoemd p. 71, noot. Vgl. ook fabel XVI van La Fontaine, lib. V:
Le serpent et la lime.
762. hoe weinig kleding en deksel de mens nodig heeft. Vgl.:
... "dat een keel
derven moet een deel
Om de rug en borst te decken."
785. _sure vlagen_. Vgl.: "De Mey (1685) bleef in Nederlant dit Iaer
noch vry suer", Holl. Mercur. IX, 53.
793. _vrougher op om eenigh heer te groeten_, zinspeelt dit op het
"lever" van vorsten, en hoge personages?
822. _Ghy let_, imperat., vgl. 298.
843. Te verklaren als: Indien je het hof wil maken in alle eerbaarheid,
zonder bedrieglike voornemens. Vgl. in alle eer en deugd.--Vgl. "Die
sonder achterdencken leven, staen als open, en zijn onderhevigh om
gehoint te worden."--
Of als: zonder dat dit haar ten schande kan strekken? Vgl. Kiliaen
i. v. hoin.
852. _uwe_, de uwe, vgl. 920; zie Vondels Taal I, blz. 124.
872. _bij hem alleen_: zonder dat de anderen er bij waren en het
bemerkten.
899. met verstand en beleid te handelen.
918. _in u vermaeck, u_ als gen. object, vgl. 10: haer diensten; 625:
mijnen haet; 1088: in haer gesichte (in haar te zien)--_besteden_,
vgl.:
"waer de beste sinnen
Besteden haren tyt ontrent een heyligh minnen."
919. Vgl. 1407.
936. _gaf_; vgl. Lat. dare, geven, uitstorten.
937. _heb ... gaen beginnen_, passim bij schrijvers in de XVIIe eeuw.
Het hulpwerkw. hoort bij de volgende infinitief, een transitivum,
dat met "hebben" vervoegd wordt.
Schijnt een Noordhollands eigenaardigheid.
Vgl. Kern, De met het Participium Praeteriti omschreven
Werkwoordsvormen in 't Nederlands (Verhand. Kon. Acad. 1912) § 226,
blz. 200/1 en § 77, blz. 64/65.
939. _uithangen_, c. dat. pers. "Hoe is mijn uiterlik voorkomen? Zoo
zeggen wij nog van iemand, die zich uiterlik als vroom voordoet,
dat hij _den vrome uithangt_, en van een leelijk, wanstaltig mensch,
dat hij _een slecht uithangbord heeft_", Cats, ed. de Vries de Jager,
Deventer, V, 68 noot.--Vgl.:
"Maer segh hoe wort doch Faes van u soo gansch versteken?
Wat hanght de Jonghman uyt? Wat heeft hy voor gebreken?"
947. Wat beduiden deze regels? Men zou kunnen denken aan: volle
maagdelike rijpheid; toen zij op haar middaghoogte was. Daartegen
strijdt echter "terstont" (945).--Of maakt de juffer tweemaal 's
daags toilet? Met den noen (voor zij tafelt) en 's middags (voor zij
uitgaat)?--Of zijn eenvoudig "noen" en "midden op den dagh" synoniem,
op de middag, in 't volle licht?
950. _vougen tot_ = vereenigen met; vgl. vervoegen = vereenigen,
bij Huyghens (Panth. 79, 9) en Pastor Fido van Bloemaert, 1650, p. 130:
En wilt met d'uwe toch vervoegen ons' gebeden.
_syn leden_ = zich; vgl. ick schenck u dese leden, 714; als ick
... myn leden overslough, 948. Vgl. nog het passieve in:
"Gij dan, van eersten aen dat _uwe_ teere _leden_
Syn tot den man gedaen, soe voeg u naer den reden."
Vgl. ook: syn saken aanleggen = het aanleggen, 81 A.--
952. zelfs van daag nog getrouwd. _Versegelt in de trou_, vgl. de
aanhaling by 1252.--en: "Des Heeren goeden segen
Verkondight in de kerck, en opentlick gekregen
Versegelt echte trou; soo dat men even dan
Bekoomt een vollen naem van wijf en echte man."
968. Hij is een zonderling, een ruwe klant, die noch om schoonheid,
noch om rijkdom geeft.
973. eigenaardige herhaling, vgl. 1175. En vooral Reynaert, Inleiding
(Zw. Herdr. 1909) blz. LVIII, n. en blz. XXII.
981. _syn hert is niet aen haer_. "syn aen" kan, evenals het Lat. _esse
alicui_, betekenen: bezitten; vgl. het Mndl. Doch ook kan _aen_ hier
de betekenis van _bij_ hebben. De eerste opvatting heeft voor, dat
"esse alicui" gebruikt wordt, wanneer de nadruk op de zaak valt, gelijk
hier "hert", vgl. de volgende tegenstelling; _haer_, pron. reflex.,
waarvan het vrouwelik hert antecedent is.--Zijn hart is niet vrij.
1004. Er is climax in de tekst: verrader, spoken, boose
geesten. Verrader is een booswicht vol duivelse list, die niets
menseliks meer heeft en tot alles in staat is; er is niet alleen aan
eigenlik verraad te denken.
1007. _suysebolt_, vgl. "drink datje suizebolt", Rabelais, Vertaalde
Werken.
1022. Andreas, wel wetende hoe de vrouwen razen, wanneer men haar
lusten weigert te bevredigen.
1032. De schout zendt op het vreemd verdacht gerucht de strenge
rechters af.
De editie van 1700 (zie 't Voorbericht) heeft _troep_.
1034. _in de broecken_. Zelfs in de onderbroeken verstopte men de
beurs, of kostbaarheden: vgl. Holl. Trouwgevallen, blz. 186. Koopman,
blz. 146. Kind van Weelde II, 108.
De studie van Jonkvr. Dr. de Jonge over De kleederdracht in de
Nederlanden in de XVIe eeuw, in Oud-Holland 1919, geeft voor deze
materie niets.
1044. Relat. zin; het verbum wegens 't rythme verplaatst.
1048. _niet en let_ = niets mankeert; vgl. "een peert dat schurrift
is, en wil den roskam niet."
1066. Hij dient naar de galeien veroordeeld.
1070. _geesten_, vgl. het laatste gedeelte der aanhaling bij 151.
Ook _dierlijke geesten_, animal spirits, esprits animaux,
vgl. Ned. Woordenb.: "de fijne vluchtige vloeistoffen, die, naar men
onderstelde, in het bloed aanwezig zijn en het eigenlijke beginsel
uitmaken van gevoel en beweging. Door sommigen onderscheiden van de
_levensgeesten_, die als de oorzaak van het leven golden."--"Vele
malen bij C. deze geesten in betrekking tot de werking van die fijne
zenuwvloeistoffen op het gevoel, de begeerten, hartstochten," enz.
1072. Alleen zijn edele afkomst trekt hem voor de geest.--_spelen
ontrent_ = zich bewegen om. Vgl.: "maer alle mijne sinnen spelen noch
ontrent uwe laetste redenen."
1119. _vast sit op haer en sagh_, zit op haar te zien; vgl.:
"Sy leyt er op en maelt als met de gantsche kracht
Oock midden in den droom, en in den middernacht."--
"Hy sit op haer en loer bijnaest den ganschen dagh."
Vgl. nog Noord en Zuid II, 138/9.
1124. _landdrost_, waardigheid hoger dan schout; landdrost oefende
in naam van de heer de lijfstraffelike rechtspleging uit.
1127. _Al is de krijghsman doot_, Is de krijgsman gedood, dood.--_Al_,
versterkend partikel = wel??--_doot_, oud part. tot adj. geworden,
vgl. van Helten, Tijdschr. Ned. Lett. III, 109.--Verdam,
Middelned. Woordenboek, 297.--Alexander, ed. Franck, p. 421.
1131. Ooit van zijn leven, een adverbiale accus. Vgl. "heb ik mijn
leven!"--Vgl. Warenar 1053, var.
1152. Aen (de ontroerde) vrou Giomaer schijnt het zelfs een stage
vloet; aldus op te vatten?
1160. (verwondert) _dat_, vgl. Mned. Woordenb. II, 86/7.
1169. _opgetogen_, gespannen, ingespannen. Vgl.: opgespanne, Vondels
Lucifer 145; ook: "die (geleerde) zijn dickwijls te veel opgetogen
om een jonge vrouwe wat goets te doen"?--
1170. Maiombe wikte ernstig haar droevige toestand.
1194. Vgl. 739, 751.
1226. _die_, relat. zin bij "slimme gangen" (vergif, coll. = slimme
ganghen): constructio ad intellectum.
1236. was (_het_) inderdaed; vgl.:
"Maer d'eerste is die my best behaeght."--
"Hy is die ware liefde plant:
Als vader van den echten bant."
Vgl. van Helten, Vondels Taal II, § 212. Voor het duitsch:
E. Bernhardt, Zs. f. D. Phil., 1903, 145.
1252. _op de zaal_, zaal meestal het grote ontvangvertrek, hier echter
vertrek in 't algemeen, vgl. vs. 1266.--Vgl. o. m.
"Soo haest als dit besluyt is by de wet (rechtbank) genomen,
Soo siet men op de zael terstond een priester komen,
Die heeft het jonge paer versegelt in de trou."
En Trouringh, 4º., Ongel. Houwel., 197.--Antonius-Cleopatra, 595
m.; etc.
1285. _grijpt haer in den arm_, omarmen, vgl.:
"'t Sa grijpt my in den arm en neemt den lesten soen
Ick wil ook even soo myn laetste plichten doen.
Na spraeck en wederspraeck de jonge luyden grepen
Malkander in den arm, en vast aen een genepen
Gaen rollen van den rots....."
1299, 1328. _ons_, vgl. van Helten, Vondels Taal I, § 99;
Mndl. Spraakl., blz. 444.
1300. _in dese venster_.
Vensters in de oude kastelen waren diepe nissen, met banken aan de
zijden. Vgl. vooral Schulz, Höfisches Leben in MA.
1304. _nam_ = zou nemen; vgl. 628.
1312. Vgl. 1327.
1322. _doot_ = ongeluk, vgl. Verdam, Mned. Woordenb. II, 296: "Bi aldus
ghedaenre dinc so brinct hi sinen here ter doot", zie ook aldaar 297 g.
1326. _op een nieu_, vgl. van Helten, Vondels Taal I, 154.
1331. werkelik, innerlik, en voor de mensen, _schijn_, uiterlik
voorkomen.
1351. _vertrout syn aen_, vgl. verloven; Mnederl. sekeren, versekeren,
Taal- en Letterbode, II, 18.
1356. Daarvan kon ik behoorlik van avond niet alles mededelen.
1366. Vgl. 842, vv.--_tergen_, vgl.:
"De juffers van het hof die met geçierde rocken,
Die met een dertel oogh ons kriele sinnen locken,
Verdienen 't ongeluck dat ons haer wesen verght,
Maer dit onnoosel dier en heeft my noyt geterght."
Vgl. ons: mondterging; en Gloss. Granida.
1382. Op alle vragen geeft zij..... zo vriendelik en zo ten volle
antwoord, dat.....
_in volle leden_, volledig, ten volle, vgl.: (het onderzoek) "is by
my niet overal in volle leden ghedaen konnen werden."
1384. _strecken over_, vgl.: (zijn gedachten) laten gaan over,
maar hier sterker: zo had hij op haar zijn hart gezet.--_Sinnen_,
vgl. gemoet, 702: hart, "'t beginsel van zijn neigingen, hartstochten",
tegenover verstand, rede, vgl. 703.
1388. _hertsen_, dubbelvormig uit hert_s_, en
hert_en_. Vgl. o.a. Kolthoff, Het Subst. in 't Nederl. der 16e
eeuw, 27.
1393/4. _noemen: afgekomen_, rijm van _oe: o._ dat vaak voorkomt, zie
Reynaert, (Zw. Herdr.) Inleiding blz. XLIV, vv., XLVI, en XXXIX. Met
de daar aangehaalde litteratuur.
1411. A. was haar voorspraak, pleitte verzachtende omstandigheden;
de lant-vooght nam dit (wat hij bijbracht) aan; vgl. ons: iemand
voorspreken. Kiliaen veur-spreken, fide iubere, stipulari et defendere
verbis. Diefenbach: prolocutor vorspreke, vorsprecke. advocare
vorsprechen, fideirbere, vorheyssen, borghe werden.
1415. In ouden tijd kon manslag en moord met geld afgekocht.
1450. Beeldspraak aan 't klein schippersbedrijf ontleend. Zeilt men
met volle zeil, dan is de boegspriet vooruitgestoken; deze wordt
echter opgetrokken of ingehaald, nadat de kluiver gestreken is,
zodra men de haven en wal nadert, en vaart mindert.
1457. _de_ man, naast _den_ man: passim; vgl. _die_ 407 _a_.
1473. Ghy siet, Imperatief vgl. 298.
_Pasquier_, vgl. 1792; beroemd Frans jurist en overheidspersoon van
Parijs, 1529-1615. Onder meer: Les Recherches de la France (1560).
1497. _mogen_ = moeten, vgl. Van Helten, Mndl. Spr. § 232; Verdam,
Mndl. Wdbk., i.v. Nog in Zeeland.
1500. _kruys-dragende_. Het kruis, dat gewoonlik aan een ketting om
de hals werd gedragen, is het gewone onderscheidingsteken van alle
bischoppen, en van die abten, aan wie de bischoppelike insignia
zijn toegestaan. Men zal een, moeten inlassen na _kruys-dragende_,
waarbij als appositie dan B. ofte A. staat. Eigenlik hier een min
juiste vertaling van: "le Pape.... ordonna, comme on disait: que
tout Evesque, et Abbé portant crosse, leur donneroit pour une fois
dix livres tournois."
1502. _Tournois_. In de ME. had bijna elke stad het muntrecht:
daardoor ontstond allerlei muntwaarde, vandaar de bijvoeging (een pond)
doorniksch, e.a. Vgl. nog pond sterling.
1521. de mans wijs makende dat hun vrouwen verkeerde zaken bij de hand
hadden, hun ontrouw waren.--Vgl.: "een vrouwe heeft ons een spinrocken
gerockt daermen nu nacht en dach met besich is om quaet garen af
te spinnen twelck wel int afhaspelen vuyl quaet wergaren mochte
worden." Sermoenen-Broer Cornelis.--Vgl. Harrebomée, Spreekwoorden, I,
202_b_: "Zoo 't wijf met de oogen gluurt, en met haar gangen draait,
Is 't wonder dat ze niet met andrer garen naait."--ook: Stijntje
en Trijntje, laat varen: Zij spinnen quaet garen (ald. L. S. I,
XXXVIII) daar aangehaald: Gheurtz, 10, 76--_grof garen spinnen_,
vgl. ook Zw. Herdr. 12/13 (Asselijn's Jan Klaaz) Aant. bij 152.
1522. _uyt de lieden beurse_, vgl. ook Van Helten, Vondels Taal,
Synt. blz. 141; mndl. de weeskinderen goeden;--die arme luden lijken,
etc. in Mndl. Spr. blz. 450.--Ook?... "naar rijkelui gewoonte",
Potgieter, Proza 394.
1531. _Sebastiaen Munsterus_, Duits mathematicus en Hebraïcus, 1489
(Ingelheim)--1552 (Basel). Zijn hoofdwerk: Cosmographia universa,
een van de oudste aardrijkskundige werken.
1535. _Philippe Camerarius_, 1537 (Tubingen)--1624, zoon van
de beroemde Joachim (I) C, broeder van Joachim (II) C, schreef
o. a. Orationes.
1536. _Konrad von Gesner_, 1516-1565, polyhistor, gaf een nieuwe
richting in de Litteratuurgeschiedenis door zijn Bibliotheca
universalis sive Catalogus omnium scriptorum locupletissimus in 3
linguis Gracca, Latina et Hebraica extantium, (Zurich, 1545-55); gaf
verscheidene oude auteurs uit met commentaren, o. a.: Mithridates,
sive de differentiis linguarum etc, Zürich, 1555. Vgl. Hanhart,
K. v. G. 1824.
1548. Volgens de wetenschap van medici en natuurvorsers.
_Naturen_, subst. zw. genitief; vgl. zelfs _naturens_. Vondels Taal,
I, § 68 i.f.
1568. _Avicenna_, de beroemdste Arabiese Filosoof en arts, 980-1037;
zijn beroemd werk "Kanun" grondt zich op Galenus. _Franciscus
Valesius_, Spaans geneesheer XVIe eeuw, lijfarts van Philips II.
1569. _Jacques Ferrand_, Frans medicus, te Agen geboren in het einde
der XVIe eeuw. Traité de la maladie de l'Amour ou mélancholie érotique,
Paris, 1623.
1572. _geleerste_, _plur_. zonder _n_;, vgl. eenige, ervarenste 1566,
voorlede 1592, geleerde 1606, groote 1628, e. a. Zie Vondels Taal I,
§ 100, 105, p. 110. Mned. Spraakl. § 308, 309, 311.
1582. _slagh-ader die uyt het herte haer beweginge heeft_: hier is
Cats zeer "up to date" (in 1633 was hij al met het Sp. H. bezig);
evenals van Beverwijck (deze in 1638?) nam C. de circulatie-theorie
van Hervey aan (1628 gepubliceerd). Vgl. vooral _E. D. Baumann_, Van
Beverwijck in leven en werken geschetst (1910) blz. 134 vv. De meeste
gezaghebbende medici bleven tegenspartelen; en zelfs heftig bestrijden.
1594. Ovidius, Heroïdes XI, 33, 34:
Prima malum nutrix animo praesentit anili:
Prima mihi nutrix, Aeoli, dixit, amas.
1616. Vgl. Antwerper Lietboeck No. 215, p. 334:
Sotten, wat mach v gebreken?
Sottinnen, hebt goeden moet,
Als v die wespen steken,
Loopt inden haselaer metter spoet;
Die gaeren metten lenden wercken,
Compt doch metten hoop,
Papen ende clercken,
Die nooten zijn goeden coop.
(Vgl. voor haselaer en noten, Kalff, Lied in de ME. 349, en Verwijs
St. Nicolaas, 41/42, en Wolf s Zeitschr. f. D. Myth. III, 68.)
1617. _Soranus van Ephese_. Sommigen spreken van twee, waarschijnlik is
er maar éen geweest, die leefde tot 138 na Chr.? Aan deze toegeschreven
een Leven van Hippocrates. Zijn hoofdwerk: Per'i gunaike'iwn paj=wn.
Vgl. Ilberg, in de Abhandl. Sachs. Acad. XXVIII (1910).
1623. _Valerius Maximus_, ± 30 na Chr., schreef De dictis factisque
memorabilibus libri IX; met vele historiese anecdotes.
1625. _den sieckaert maken_; Kil. Den sieckaert maecken, Aegrotum
simulare, simulare morbem. Vgl. als of hij (God) den vrijer quame
maken aen de menschen (Osea 3. 1) en daer na.... stelt sigh eerst als
bruydegom, en daerna als echte man; ook: den duvel maken, I Martijn
(ed. Verwijs), 149.
1629. _Galenus_, naast Hippocrates de beroemdste Griekse geneesheer,
in Pergamum, Alexandrië en in 164 na Chr. te Rome. Tal van werken.
1665. _Paulus Aegineta_, beroemd Grieks chirurg, in Aegina geboren,
volgens sommigen in de IVe, Ve, VIe, volgens anderen zelfs in de VIIe
eeuw na Chr. Schreef een beroemd Compendium van de Medicijnen. Pauli
Aeginetae de re medica libri septem, (gedrukt Venetië 1528, verbeterd
Bazel 1538.)
1671. Bij een ander verhaal zal daar over wel, is gesproken
worden. Over de compositie van de Trouringh, zie Inleiding blz. VIII,
vv.
1689. _Erasistratus_, beroemde arts in Ceos, ± 300, lijfarts van
Seleucus Nicator. Vgl. vs. 1621. Stichter van een eigen mediese school.
1705. _uytmuntende_, vgl.: "dat de selve geen uytmuntende gebreken
aen haer lichaem was hebbende" (bedoeld zijn "verlemtheyt, bultigheyt
of diergelijcke")--"Of yemant, hebbende een uytmuntende lichamelick
gebreck dient getrout."--"Yemant soude willen aanraden tot sodanige
uyt-muntende gebreken (d. i. een openbaer sienlijck of tastelick
gebreck), immers niet om des rijckdoms wille."
1724. _meloenen_. Vgl.: "Het en beurt niet selden dat de menschen
haer met Meloenen een sieckte op het lijf eten. Want sy bederven
lichtelijck, en in den buyck bedorven sijnde, nemenze byna de nature
van vergif aen, ende veroorsaken een sieckte, die wy Boorts noemen,
ofte eenighe quaedtaerdighe koortsen..." I. van Beverwyck, Schat der
Gesontheyt, (enz. 1651) blz. 104.
1740. Verschillende leuke voorbeelden van handige "Doctoren" bij I
van Beverwyck, Schat der Ongesontheyt, (1651), blz. 5.
1762. _dat jae_, meermalen bij Cats, ook: "ick meyne dat neen", naast:
"ick meyne ja".--zie 1830; vgl. Frans: que oui, que non.
1772. _het vogeltjen onder de steert sien_. Harrebomée, Spreekw. "dat
beteekent: ik moet eerst de zaak navorschen, 'zoo als de vogelaars',
zegt van Eijk, 'om te onderzoeken, of het dier geen gebrek heeft'". Zie
ook van Eijk, Nederlandsche Spreekwoorden (1838), 92; Bogaert,
Toegepaste Spreekwoorden (1852), 91.
_dagh en raet_, komt er tijd, komt er raad. Ook
Harrebomée. Spreekwoordenboek 3 dln., 1858-1870, die verwijst naar
Servilius, Adagiorum epitome (enz.), Antwerpen 1545, blz. 253; Gemeene
Duytsche Spreekw. gedrukt tot Campen, bij Peter Warnersen, in den
Witten Valck, _s. a._, blz. 12; Sartorius Adagiorum (enz.) 1556,
blz. 128; Tuinman, Oorsprong en uitlegging (enz.) 1726/7, I, 331.
1773. Vgl. 105 vv.
1781. _Martin-Antoine Delrio_, geleerde Nederl. Jezuiet, 1551
(Antwerpen)--1608 (Leuven). Van hem: Disquitionum magicorum libri
sex. Leuven, 1599.
1790. Oversettinge van Hieronymus; in de Vulgata: door verschillende
synoden (laatstelijk Trente) geauthoriseerde Lat. Bijbelvertaling.
1791. _dient daerom na-gesien_: "te worden" door vele grammatici
geëist, ontbreekt hier. Vgl. Van Helten, Vondels Taal, Synt. § 248
en Tijdschr. XI, 180.
1839. Het gemene recht, het recht dat algemeen geldt in een landstreek,
Ned. Woordenb.--De Gemene rechten zullen doelen op het Rom. Recht;
naast de landrechten, elk in hun biezondere streek.
1841. _gaende maecken_, vgl.:
"Waer gelt en schoonheyt is, daer zijn gewenschte zaken,
Die met een stille kracht de menschen gaende maken."
"die hem de sinnen gaende maken."--"de jeught, de min, de nacht,
die als een stille wint de lusten gaende maken."
1844. _Justus Lipsius_, de beroemde humanist. 18 Oct. 1547-24 Maart
1606, prof. in Leiden en Leuven; o.a.: Monita & Exempla politica,
Leiden, 1601. Vgl. verder het Leven en Werken in Bibliographie
Liptienne (Gand 1886).
1851. De Joden, het uitverkoren bondsvolk, vgl. Genesis XVII. Daarna
onder de Nieuwe Bedeling: het Genadeverbond, ook over andere volken
zich uitstrekkend; vgl. Hebr. VII, 22; VIII, 6, 13; I Kor. XI, 25;
II Kor. III, 6, 14, ook Matth. XXVI, 28. Teken: de doop, vgl. 624;
vgl. het Belijdenisformulier, Art. XXXIV.
Calvinisties betoog.
1863. Oud-christelike voorstelling die berust op allegoriese
verklaring van het Hooglied bij de Joden: Sulamith, de geliefde, =
Joodse volk; de minnaar, Jehova; vgl. o. a. ook Ezech. XVI; later
pasten de kerkvaders (Origenes, Hieronymus) dit op de gemeente van
Christus toe; vgl. Chr. de Bruidegom in het N. T.; toen niet meer
allegories maar in mystiese zin verklaard. Ook aldus in de Protestantse
Kerk. Vgl. het Trouwformulier.
1887. de een met de ander: met elk-anderen. Vgl. o. m.: "gehoude
lieden met onderlinge bewilginge sigh van den anderen wel mogen
onthouden."--"twee, die geen vryheyt hebben van verkiesinge, krijgen
dickmael een af-keer van den anderen."
1889. Wel zou de man zijn vrouw niet haten, toch haat de dwaling
de waarheid.
_Hypolite Salviani_, Italiaans medicus en natuurkundige, 1514-1572,
pauselik lijfarts, o. a. van Julius III. Is hier bedoeld De crisibus
ad Galeni censuram liber (1558)?
1892. _Henniagus Arnisoeus_, Duits geneesheer (1580, Halberstadt-1626);
lijfarts van Christiaan IV van Denemarken; schreef vele mediese en
juridiese werken, o. a. De jure connubii.
1902. De brief van Paulus aan Philemon.
1906. _Molin_, Petrus Molinaeus (du Molin) 1568-1658, Frans
Hugenoten-prediker, na 1620 prof. theol. in Sedan. Ging 1615 naar
Engeland op verzoek van Jakobus I. Zie G. Gory, P. d. M., Paris
1888.--Is bedoeld "Conseil fidèle et salutaire sur les mariages des
personnes de Religion contraire"?--Zie Jöcher, Gelehrten Lexicon.
1916. _immers_ = altans, vgl.:
"Het maeckt een groot gherucht,
Het schijnt of dat 'et krijst, of immers dat 'et sucht."
Vgl. een andere plaats 1705 A.
1918. _sedigheyt_, vgl. woest; _geloove_, ongeloovigh, 1907, zie
1848, vv.
1920. Vgl. Paulus aan de Korint. I, 16, welk vers in Cats-z'n tijd op
vs. 12, 13, 14 slaat.--Vgl. Grotius, Annotationes in N. T.: "Magnam
enim vim habeat in animos sancta viri aut mulieris conversatio".
1939. _Vrij wat slots hebben_, slot hebben = zin hebben, sluiten, vgl.
"'t Is beyde sonder maet, en tegen goede zeden,
't Is beyde sonder slot, en buyten alle reden."--
"Als er iemand boecken schrijft
De leser lacht, de leser kijft
De leser prijst, de leser spot
En beyde dickmaal sonder slot."--
"Wat gaet de slimme gast alhier te voorschijn halen
Of fabels sonder slot en oude leugen-talen,
O, regter! achtet niet al wat de bouve seyt
Ten heeft geen ander slot, als slegts een loos beleyt."
1972. Dochters Laban; vele Hebr. eigennamen in de Septuagint en in
't N. T. onverbuigbaar; vgl. vooral Matth. I; Luc. III, 23, 30, 32; X,
30; XVIII, 35; Joh. XVIII, 1; vgl. Robertson (Louïsville, Ky U. S.), A
Grammar of the Greek New Testament in the light of historical research3
(1919).--Thackeray, a Grammar of the O. T. in Greek I (1909).
1979. _nachtegael_. Vgl.:
"O nachtegael die op de peluw sit
Ghy kond voorwaer te wonder krachtigh singen."--
vgl. ook? Ver nachtegael, Kalff, 360, 355.--Nachtegaal op de peluw:
vrouw, die in bed knort! Van Dale-Manhave.
Harrebomée, Spreekw. kent nog: Het is een nachtegaeltje op de peluw:
dat is: moeder zingt 's nachts haar kind in slaap.--Een kwaad wijf,
is een kwade nachtegaal.--Dat is maar om kennis te maken, zei losse
Filip, en hij lichtte zijne vrouw met een houten lantaarn naar bed,
daar de nachtegaal zeven jaren op gezongen had.
1981. Veel vermag de smeektaal van de vrouw.
GLOSSARIUM
A. verwijst naar de aanteekeningen.
A
ader, 260: slagaar, pols? zie slagh-ader.
ader-slagh, 1691.
aen-doen, 679: aannemen.
aengaen, overkomen, 613.
-- op, 1726.
aengevochten met droefheyt, 10 A.
aen-leggen, overleggen, inrichten, 81 A. 130. 182.
aen-nemen, tot zich nemen, ontvangen, accipere, 854
--aannemen, 1411 A.
aen-schouwen, 941.
aen-steken met, ontsteken in, 1265.
aen-vangen, aanvaarden, 717.
aen-veerden, 682: den spinrock, gaan spinnen.
aen-voeden, kweken, 1022 A.
aerdigh, bevallig, lief, fraai, 138, 150, 337, 1052, 1178.
aerdsche dal, 766, 819.
aert, natuur, geaardheid, inborst, soort, 823, 928, 1271, 1296,
wijze, 562.
aes, voedsel, 511.
af-breken, doen ophouden, 1350.
afgesondert, 1850: afgescheiden.
af-leyden, 1312: weg voeren.
af-nemen, opmaken, uitlezen, 1668.
achter, door langs, 579, 618.
achtinge, (in -- komen), aanmerking, 1911.
al, geheel, alle, 80, 354, 1190.
al, wel, nu, al, 123, 147, 351, 594, 826, 1127 A., 1141, 1170,
1319, 1397, 1610: nog al, 1930.
algelijck, evenzeer, 1070.
-- evenwel, 1363.
schoon ... al, ofschoon, 268, 605.
al te mael, alles (te zamen), 135, 645.
als, alles, 724.
ampt, taak, 21.
anders, voor 't overige, 1800.
B
baey, 312.
banen, doorploegen, 250.
bedencken, overwegen, 596.
in -- brengen, 833.
een in -- houden, 216.
in -- komen, 1847.
bedrijf, 126: doen en laten.
-- 755: gerei.
bedroufd, droevig, 1123, 1176, 1290.
bedroufd syn in, 172.
beducht, bekommerd, 775.
began, praes.?, 721 A.
begerigh des, 1646.
begeven, hem -- tot, zich inlaten met, 870.
begrijp, 346.
behulp, hulp, 206, 254, 1172, 1335.
bejagh, handelingen, bedrijf, nering, voordeel, 11, 62, 536, 848,
1036, 1044, 1058, 1224, 1800.
bekeyd, verkeerd, 170 A.
bekend, noyt --, ongehoord, 700.
bekennen, herkennen, 860, 1575.
beklappen, verraden, 1219. Kil. deferre; vgl. Mned.
bequaem, geschikt, 543, 636.
beleeft, fatsoenlik, innemend, 290, 303, 485, 1142.
belenden, terechtkomen, 296.
belet, beletsel, 308.
bemercken, opmerken, 1648, 1799.
bemoeyen, hem -- des, 1065.
benaeuwen, knellen, 1417.
benevens, naast, met, 332, 579.
beprouven, ondervinden, 763.
bericht, lering en oefening, 1714.
beroeren, ontroeren, 504.
790: raken; 885.
beschadigen, kwaad doen, 1958.
bescheet, bescheid, 1533.
bescheyden, duidelik te onderscheiden, 1763.
bescheydentheit, oordeel, 1741.
bescheyt, met --, 256, klaar en duidelik.
beschrijven, schriftelik uitnodigen, 1421.
beseten, in bezit genomen, 230.
beset, wel overlegd, bedachtzaam, 572, 1381.
besien, opmerken, 401, 403, 405, 409.
besigh in, druk met, 351.
ontrent, 373.
besmetten haer bedde, 742.
besluyten, opmaken, 88, 1796.
besorgen, zorgen voor, 1209.
besorght syn, zorg hebben, 769.
bespreck, overeenkomst, 854.
bestaen, gaan staan, 1278;
(iem.) -- (als), verwant zijn, 1387.
besteden in, aanwenden, gebruiken tot, 46, 918, 1798.
beste-moeder, grootmoeder, 329.
beswaerd, 1395: bitter.
bevallick, 893.
bevallen, c. dat. pers., goed zijn, 498, 638 A.
bevangen (van), overheerst, 1385, 1649, 1750.
bevestigen, handhaven, volhouden, 1787, 1796.
bevragen, ondervragen, 279.
bevrijt met ... van, 334.
bewegen, aandoening, 1301.
-- drijven, 893.
--, ontroeren, 1069; vgl. gewach, Gloss. Gran.
bewijzen, tonen, 336.
bewust, wetende, kennis hebbende, 177, 1021.
by, door, 357, 731, passim.
bidden des, 191, 1721.
bieden (geluck), wensen, 734.
billick, rechtgeaard, 294.
binden, samenvoegen, verbinden, 1125, 1282.
binnen-komen, te binnen komen, 1688.
bysonder, merkwaardig, 1814
bly van, 547.
blussen, 1118: doen ophouden.
bocht, kromming, perk, 71, 367.
bosch, coll., 354.
bossen, 903.
bont-genoot, bondslid, 827.
bot, op een--, in eens, 1679.
bouve-jacht, boevetroep, 1064; vgl. Hd. Jagd.
boven al, voornamelik, 81.
brant, 711: vlam?
breet, uitvoerig, 103.
--, algemeen, 1741.
breyn, 151 A. 1006.
breken, den kop --, inslaan, 748.
aen stucken -- 850.
broeck, 1034 A.
bruyt-stuck, 323 A.
bucht, beurs, 830.
buyten, zonder, 120.
buyten gewoonte, ongewoon, 1703.
buyten spoor, 169, 658.
buyten-hof, uitspanning, 333.
D
daet, in --, werkelik, 1331 A: innerlik.
inder --, juist, 1236.
metter --, dadelik, 499, 1258, 1279, 1422.
in volle --, ten volle, 1352, 1410; 583: in werkelikheid.
dan, 1435.
danck, tegen --, zijns ondanks, 1166.
dapper, snel, krachtig, 1068.
dat, omdat, 24, 794.
dat jae, 1762 A.
dat neen, 1830.
de lieden beurse, 1522 A.
deerlick, betrokken, 269.
deerne, 1552, 1636, 1757.
deftigh, soliede, degelik, ernstig, 659 A, 683, 1525.
des, derhalve, 57.
die, pron., 183, 1007.
-- ... -- 1954.
diefte, diefstal, 749, 1305.
dienen, c. dat., dienstig zijn, passen, 587, 592.
dier, meisje, passim.
dicht, gedicht, 187.
dickmael, 109.
doen, bystant --, 1306.
doen, 705.
als --, 1506.
doen, remplacerend werkw., 442, 1043, 1791.
dom, onervaren, onnozel, 1345.
doorsien, doordringen in, 1205.
doot, 1127 A.
doot, de bleecke --, 1312, 1322 A.: diep ongeluk.
draet, op een -- weten, 93.
dragen, voeren, 1114.
-- (tot), koesteren, toedragen aan, 1619, 1635, 1642.
hem --, zich gedragen, 126.
-- dulden, lijden, 1214.
dralen, gedraal, 1197.
dreyghen, 99: voorspellen.
dril, 1663: trilling, beweging.
drillen, sidderen, 1218.
drouf, 1213, 1264, 1328.
druck, verdriet, 1118, 1335.
duyden, strekken, 684 A.
dutten, mijmeren, soezen, 379.
dwingen, noodzaken, 1137.
E
echter, 1344.
edel, voortreffelik, ridderlik, 230, 1130; 1425: -- geest, bel
esprit. -- helt, 821. -- man, van voorname afkomst, 720.
eenigh, enkel, 920.
eens, eenmaal, 1201.
-- 805, 1327, 1399.
eensaem, alleen, 18, 267, 355, 891.
-- 524: verlaten.
eer, 723: na.
eer, met --, 1368.
eerbaer, fatsoenlik, 955.
eerlick, 949: deftig.
eerst, 35: in de eerste plaats.
eerste, voornaamste, 1336.
eertzvaders, 1964.
eerweerd, edel, 1171.
eygen, zelfde, 149, 173, 490, 599.
--, eigenaardig, biezonder, 1607, 1763.
eygentlyck, biezonder, 1436.
eyntelick, 1523.
ergh, boos, 999.
ernst, aandrang, verlangen, drift, 190, 1093, 1267, 1273.
ernstelick, met aandrang, 1719.
ervarentheyt, ondervinding, 1808, 1832, 1956.
even, even zeer, 644.
--, juist, 1067, 1593, 1620, 1947.
even-selfs, insgelijks, 234, 278.
even soo, even wèl, 754.
even-staegh, voortdurend, 166, 307, 331, 1118, 1215.
F
frissche, (leden), ongerept, maagdelik, 917.
G
gaen, -- boven, te boven gaan, 342.
-- in, overgaan tot, 572.
-- tot besluit, 576: een besluit nemen.
gaen, 899 A.
ront --, 262: openhartig zich uitspreken.
wel --, slagen, 991.
gaendemaken, in beweging brengen, opruien, 1841 A.
gangh, plur., 1000, 1225: streken.
gast, 9, 129, 1049.
schippers --, 319.
gau, vlug, 15.
142: slim.
gaven, begaafdheden, 1658.
gebaer, gedragingen, uiterlik, 266, 845.
--, ceremoniën, 728.
--, getier, 855.
gebieden, verzoeken, 1023.
gebonden, 485 A.
gebreck, kwaal, 272.
gebroet, schepsel, 630.
gebruick, collect., usus, gewoonten, 589, 823.
gebruick, nut, 1645, 1671.
gebruicken (syn lust), voldoen, 120.
gedans, collectief, 46.
geducht, gevreesd, die men ontziet, 813.
gedurigh, voortdurend, 2, 655, 1314.
geest, ziel, gemoed, geest, esprit, 225.
--, persoon, 230 A., 465, 486, 691, 1072 A, 1144, 1205, 1215, 1385,
1425.
geesten, 1070 A. --, vernuften, 1588.
geestigh, aardig, bevallig, lief, fraai, 36, 213.
-- 23, 185, 187, 222, 322, 377, 576, 665, 897, 946, 1094, 1387.
geestigheyt, geest, 1658.
geheym, coll., mysteria, 1560.
gehengen, toelaten, 834, 873.
geklagh, klacht, 1029.
gelaet, voorkomen, uiterlik, 42, 369, 473, 482, 568, 706, 1805.
gelach, scherts, 847.
gelagh, hart --, 963.
geleert (in), ervaren, 514.
geleert des zijn, ondervinding opgedaan hebben in, 1221.
gelegentheyt, aangelegenheid, geval, zaak, omstandigheid,
gesteldheid, 1566, 1609, 1644, 1793, 1930.
op de -- van, 1465: naar aanleiding van.
gelucken, imperson. c. dat., het geluk hebben, toe vallen,
Kil. succedere, prospere cadere, feliciter evenire.
gemael, gemalin, 1160.
gemeen, alledaags, 1963.
-- gemeenschappelik, 1899.
gemerck, teeken, 563.
gemoet, hart, gezindheid, zin, 496, 504, 530, 540, 588, 610, 631,
702: wil, begeerte; 1360.
-- 1294.
tot zijn -- spreken, 610: tot zich zelf.
genegen, geneigd, passim.
genegentheyt, neiging, geneigdheid, 1578, 1622.
generen, hem --, zich levensonderhoud verschaffen, "sich
nähren." 1500.
genieten, bekomen, 243 A. 909.
genough, 1255: erg; vgl. Mned. Wb. II, 1431.
genucht, geneugte, 263.
gepast zijn met, gediend zijn van, 637.
gerief, beschikking, wil, 636, 648.
geselschap, huweliksgemeenschap, 628.
gesint, wel --, er mee in zijn schik, 1423.
gespreck, spreken, praten, 252, 345.
gespuys, lelik soort, 1514.
gestage roeden, 990.
gestalte, 1805, 1817.
--, (inwendige) gesteldheid, 1611.
gestel, aard, 883, vgl. 396.
gestelt sijn, 396: het geval zijn met.
getroost sijn, tevreden zijn, goedvinden, 1042.
geval, zaak, toedracht, 1096.
gevat zijn, 152 A.
geven, 936 A.
-- eenpraet --, 22.
reden --, 262 A.
hem --, 162: zich neergeven.
--, begeven, 471, 1268.
gevoelen, aanvoelen, 1817.
gevoelen des, -- van, van gevoelen zijn over, denken, 1380, 1472.
gevolgh, collect., volgelingen, 15, 175.
--, gevolgtrekking, 102.
-- gevolgen, 106.
gewaer, heeft hij niet -- geworden, 1973.
gewaet, kleding, 24.
gewagh doen van, 1690.
gewoel, onrust, 888.
gewrichte, sing.? 95.
-- plur., leden, 1426, vgl. 1141.
gierigh, begerig, 323.
git, een --, 43.
goed, 1123.
gortigh, schurftig, 419.
graet, trap, 429.
gras, grasveld, 363.
grilligh, dartel, 646, 671, 887.
groene, in het --, 375.
groen, kruid, 168.
groen, weelderig, dartel, 1406.
-- fris, 439 A.
groeten, 793 A.
-- als, begroeten voor, aanspreken, nemen voor, 539, 1162.
grond, grond, zin, aard, oorzaak, het juiste, het fijne, diepste,
40, 68, 83, 89, 143, 236, 244, 257, 302, 736, 1060, 1388.
--, ware, 761, 1231.
guyt, fielt, schelm, 447, 1043.
gul, weelderig, overvloedig, 90, 252.
gulde son, 600, 815.
gunst, genegenheid, gunst, genade, 183, 293, 313, 527, 914, 996,
1098, 1321, 1396, 1399.
H
haer, hun, hen, 256, 464, passim.
haest, weldra, 498.
inder --, plotseling, met spoed, 686, 1198.
hals-gerecht, hoge justitie, 1079.
handel, zaak, zaken, handelingen, 123, 285, 576, 1010, 1136, 1230.
hant-çieraet, 1391.
hant-gespel, 39 A. 341.
happigh, begerig, 1050.
harde, -- kost, 194: zwaar.
haten, 268: hekel hebben, trachten te vermijden.
haveloos, zonder have of goed, 753.
hebben te, 270 A.
-- gaen beginnen, 937 A.
heyden, veld, 522.
aen der --, buiten, op het veld, 369, 385, 905.
hel, een hellen diamant, 556.
hersens, 1069; vgl. breyn.
hertsen, gen. van hert, 1388 A.
hetselve, 1241.
heus, vriendelik, 881, 892, 1163.
--, kies, 55.
--, betamelik, 845.
hier, 998.
hitten, 1695 noot.
hoin, bedrog, 843 A.
hoofsche, van het hof, 505, 548.
--, edel, 687.
hooft-gelt, schatting, capitatio, 811.
hooft-stuk, hoofddeel, 1856.
hoogh gemoet, 631.
hooge zalen, 862.
hoogh gaen, ver gaan, 113, 844.
hoogsten, ten --, 184.
hoop, bende, 69.
houden, 216.
--, het er voor houden, 145.
houden, sigh --, zich ophouden, 804.
houden van, menen, 1468.
houdende, zijn -- van, 1808.
hulp, steun, 16.
huys, huisgezin, 172.
hups(ch), knap, sierlik, 211, 421.
I, Y
ydelheyt, nietigheid, 1798.
yet, iets, 757.
yet sulcx, 1767, 1775.
yet wes, 1834.
immer, ook, 31, 188, 287.
immers, altans, 1916 A.
in, op, 429.
in dese woorden, 192.
in-beelden, wijs maken, 1520.
in-brengen, 1576: aanvoeren.
in-halen, intrekken, 664.
innigh, het diepste van, intimus, 224.
innemen, bezetten, 801.
insettinge, instelling, 1871.
in-val, opmerking, gedachte, 1459.
yver, vurig verlangen, 1265.
J
jaren, 242 A.
oude --, 673: de oude tyd.
jegenwoordelyck, op het ogenblik, 1812.
jeught, jeugd, (jeugdige) lust, 45, 150, 232, 422, 655 A.
292, 868, 880, 1291.
jeught, jongelingschap, 915.
jock, scherts, 54.
jocken, hof maken, tändeln, 541, 842.
jongen, knecht, 1013.
jonnen, gunnen, 916.
K, Q
kan, kent, 1352.
ké, hè, 311 A.
keeren, kern, 220.
kennelic, duidelik, 1868.
keurs, lijfrok, 1034.
klaerlick, duidelik, 1619.
kleynheyt, oneer, 1908; vgl. 570.
klis, 957.
kloen, kluwen, 1682.
klouck, scherpzinnig, schrander, 98, 259, 1831.
kluchtigh, grappig, komiek, 14.
koffer, goed gesloten kist 1016; vgl. het Frans.
koorts, 288 A.
kop, hoofd, 733, 748, 825, 1007.
korten, in --, 206.
kost, collect., onkosten, 778.
kraem, voorwerp, ding, 79.
krevel, minneprikkeling, 318.
kroon, 421: krans.
kunst, kunde, 235.
kunstenaer, kenner, 1609.
kunstigh, handig, met bedrevenheid, 258.
quale, 1407.
quaet, kwaal, 171.
queelen, zingen, 52, 187, 463.
queen, lelik wijf, 943.
quellen, vervolgen, 350.
L
laegh, hinderlaag, 210.
laegh, gering, onbekend, 122.
-- plaets, 614 A.
laegh, 1478: beneden, bassus.
lanckheyt, met -- van tijde, in de loop van de tijd, op de
lange duur, 1832.
langen, aanreiken, 718.
lant-drost, 1124 A.
lant-loopers, zwervers, 1433.
lant-vooghdin, 1090.
lasten, gelasten, opdragen, 1498.
laten, 5 A.
--, verlaten, 617.
-- onder sijn tonge, zwijgen van, 1673.
laven, hem --, zich verkwikken, 510.
leden, 950 A. 714.
diepste --, 326.
leggen, in beraet --, zich beraden, 1200.
leyder, begeleider, 839.
lest, voor het--, ten slotte, 1371.
letten, merken, 291, 585, 1540.
--, opletten, 1684, 1743.
letten, hinderen, schelen, 180, 1048.
leven in een wyse, 822.
liefgetal, lief, aangenaam, 119, 347.
licht, het groote --, 693.
lichte koy, 548.
lichtveerdigheyt, onstandvastigheid, 1488.
lieven, 985.
lijckewel, evenwel, 157, 321.
lijden, dulden, 14.
--, toelaten, 847, 1917.
lijf, ingewand? moederlijf (uterus)? 197.
linden, sing., 77.
lincker, vleier, schalk, 453, 548.
listen, plur. 1114.
listigh, behendig, loos, 285.
loeren op, bespieden, 466.
loffelick, met lof, 1657.
loopen op, van toepassing zijn op, 85, 1670.
loos, vals, bedriegelik, 140, 583.
los, ongebonden, onsamenhangend, onzeker, 82, 128, 610, 1768.
lucht, 144 A.
luym, opwelling, gedachte, 1109.
lust, 1367.
lusten, 344: lustige gewaarwordingen.
M
Madril, 13, 1242.
Oude naam van Madrid; nog 't adjektief: Madrileens.
maeghde-krans, 200 A.
mael, male, reiszak, 1014, 1015, 1050.
maer en, 47 A., 484, 950, 1602.
machtigh, rijk, overvloedig, 104, 581, 635, 643, 1146, 1416.
maken, doen, 889, 1254.
-- fingéren, verdichten, 75.
hem --, zich begeven, 479.
den sieckaert --, het schijn van ziek aannemen, ziek zijn, 1625 A.
mal, dwaas, dartel, 524, 1634.
mal, dwaasheid, 960.
mallen, mal doen, 613.
medeçijn, doctor medicus, 164; passim.
meer, sonder --, 1177.
meest, meest altijd, 350.
meynen, denken, 1025.
meyt, maagd, 695.
meloenen, 1724 A.
memorie, by -- stellen, 1246: te boek stellen.
mensch, niet een --, 40, 795.
geen --, 23, 1413.
merckelick, duidelik, gewichtig, 1610.
mercken, zich bepalen bij, 1310.
midden, te -- (op, in,) 17, 520, 565.
min, minder, 1585.
minnekoortse, 1585.
mits, vermits, met dat, door, 14, 63, 147, 326, 361, 519, 1153.
moedigh, driest, 1059.
mogen, kunnen, 3, 12, 48, 497, 535, 585, 704, 730, 782, 834, 1039,
1068, 1306, 1375, 1412, 1427, 1499, 1534, 1925.
--, mogen, 1223, 1413, 1414, 1498.
--, moeten, 1497 A.
N
naderhant, daarna, later, 283.
naer, duister, 124, 728.
naer, na, nadat, 317, 553.
naerder, 189.
nau, scherp, 29.
naeu-keurigh, kieskeurig, 640.
neygen, sich --, 100 A.
nemen, aannemen, 1304.
--, uithalen, opmaken, 1584.
lust -- in, behagen krijgen, 1088.
neus, 89 A.
nevens, naast, in gezelschap van, 355, 622.
niet, niets, 320, 756, 766, 768, 818, 1048.
nieusgier volck, 340.
nieuwen, van -- aan, 699.
nichte, kleindochter, 330, 478, 1108.
nicker, duivel, boze geest, 1000.
nimmermeer, nooit, 631, 742, 771, 797.
noen, 947 A.
noch, nog, nochtans, bovendien, ook, 49, 135, 612, 802, 869.
noyt, nimmermeer, 1222.
noodelick, noodzakelik, 1863.
nootsakelick, natuurlik,1943.
O
oyt, 1131: wanneer ook.
ombreken, ontbreken, 1098.
om-drijven, verbijsteren, 234.
ommegaen, gebeuren, voorvallen, 1008.
ommegangh, voorgevallene, verloop, 1378.
omringht met, 1269.
omsichtigheyt, 1765.
om-tieën, vertrekken, verbijsteren, 885.
om-voeren, rondvoeren, brengen, 2, 1314.
--, medeslepen 344.
--, doen bewegen, kloppen, 1156.
onbekend, vreemd, 76, 356.
onbekommert, zonder lasten, 810.
onbewust, zonder erg, 1300.
onderdies, ondertussen, 489.
onderentusschen, 1939.
onderhouwen, bezig houden, 138.
onderrechten, inlichten, 1547.
ondersouck doen op, onderzoek instellen naar, 1445, 1558, 1828.
onderstaen, ondernemen, 719, 1967.
ondertasten, doorwoelen, 1050.
ondervinden, uitvorsen, te weten komen, 258, 1132, 1598, 1615, 1633.
onder-vragen, navorsen, 1836.
ondeugend, slecht, verkeerd, 1214.
oneenigheyt, tweedracht, 1885.
oneerlick, oneerbaar, 56.
ongebonden, uit het bedwang, 1006.
ongedaen, haveloos, deformis; verwilderd, dissolutus, 1511.
ongelegentheyt, verlegenheid, 1707.
ongemack, ongeluk, schade, 526.
onguer, onrein, vuil, onkies, gemeen, vies, 26, 543, 646, 1366.
onlanghs, kort te voren, 1478.
onlustigh, ontdaan, terneergeslagen, 608.
onreyn aen, 1896.
onruste, ontevredenheid, 1885.
ons, onze, 1299 A., 1328.
ontdoen, hem -- van, in de steek laten, 1308.
ontfangen, 293.
--, aannemen, 310, 917.
ontgaen, hem -- in, zich te buiten gaan in, 127.
onthouden, sich --, zijn verblijf houden, 1637.
--, wegblijven, 607.
ontijdigh, onrijp, 194.
ontluicken, 1333: open gaan.
ontrecken, 1853.
ontrent, om, bij, in, onder, 24, 60, 96, 174, 1016, 1693, 1721, 1723.
ontseggen, weigeren, van de hand wijzen, 932, 980.
ontset, verbijsterd, 969.
ontsluyten, beginnen, 1120.
ontsteken, ontroerd, irritatus, 221, 1164.
ontstelt, uit de gewone toestand gebracht, 489.
ontwaecken, 388: tot zelfkennis komen.
ontwerp, voorstel, 595.
onverbroken, niet te verbreken, 1858.
onverdult, toorn, 1128.
onverlet, desen --, desniettegenstaande, 164 A., 1085.
--, ongehinderd, 770.
onwaardeerlick, onwaardeerbaar, 1934.
oock, nog, 644, 707, 952, 1008, 1024, 1219.
oorlof, verlof, 1349.
oorspronck, herkomst, origo, 1433.
op een nieu, 1326 A.
open, met een -- mont, 1235.
-- doen (de werelt), verlichten, 815; vgl. patefacere orbem.
open stellen, open en bloot leggen, 738.
openen, een heusche mont --, 892.
opmerkinge, opmerkzaamheid, 1833.
op-nemen, in bescherming nemen, 1768.
op-tieën, naar boven trekken, 1070.
--, spannen, 1169 A.
op-tijgen, aanwrijven, 749.
op-vatten, aangrijpen, 1367, 1373.
over-dragen, aandragen, 371.
over-eenkomste, overeenstemming, 1884.
overgeven, hem --, zich onderwerpen, 578.
overheeren, meester zijn, 702.
overhoop, door elkaar, 1077, 1087.
overlast, overladen, 195.
overslaen, het oog laten gaan over, 948.
overstorten, 1055.
P
pagjen, kleine page, 354.
payen, 142: verschalken.
palen, plur., oord, 2, 1198; vgl. fines, orae.
pant, bezitting, schat, 544, 580.
--, onderpand, 559.
-- goed, 72.
paren, metgezel worden, consociare, 1272.
partuyr, wederhelft, 1918.
passen op, letten op, geven om, zich storen aan, saamgaan met, 10,
21, 968, 1437, 1608, 1696, 1764.
peyl, merkteeken, 827.
peysen op, bepeinsen, 590.
perck, omheinde ruimte, 906. Kil. parck, warande, roborarium:
viviarium, locus septus in quo ferae vivae pascuntur, vulgo parcus.
plegen, doen, 1200, 1895.
plagh, 94 A., 707, 722, 866, 986, 1675, 1923.
--, 792, 971.
pogen, 983.
praem, knel, 1222.
praet, 22, 1196.
prang, 650: nauwende perken.
prangen, de ziele --, 1226.
predicatie doen, 1525.
prenten, 84 A.: bezig houden?
preuf, preuve, proef, bewijs, 591, 1364, 1653.
R
racker, gerechtsdienaar, 1031.
raden tot, dringen, drijven tot, 1360. Kil. raeden, j(tem),
op-raeden, incitare.
raet, middel, 153.
--, overleg, 572.
raken, betreffen, aangaan, 110, 931, 1106, 1223, 1416, 1561: roeren.
rakente, 352: raken aan het.
ranck, streek, boerte? klucht? 54.
rapen, verzamelen, 769, 776.
vreughde --, 161. vgl. Kil. raepen ghe-noeghte. voluptatem capere,
haurire: delectari. Vgl. Oudemans.
ras, 1267.
rasen, de baren --, 806.
rauw, rouw, onbeschaafd, lomp, 305, 967, 1849.
--, onervaren, 672.
recht, juist, 1452.
rechten, de gemeene --, 1839, A.
reden, spreken, taal, woorden, 262 A, 485 A. 734, 933, 1038.
reden, verstand, 229, 298, 671, 703.
schijn van --, 142: schijn van waarheid.
reys, een --, 52, 193, 515, 711.
ridder, 720.
ridderschap, het --, ridderlike waardigheid, 558.
ringekens, 1508.
rijck, machtig, 114.
rijsen, komen, 446, 526, 922.
roemen, zich beroemen, 1629.
roep, gerucht, 1032 A.
roepen over, 1729: halen bij.
roeren, aanroeren, behandelen, "Aenmerck." bladz. 69.
rock, 542 A.
romp, lichaem, 1186.
ront, openhartig, 205, 262, 598.
rot, bende, schaar, 61, 175, 612.
-- 370, A: troepje.
rustigh, solide, flink, 272.
-- vertrouwd, 832.
S, Z
sap, drank, 168, 245 A.
schamel, arm, behoeftig, 939.
schamperheyt, smaad, 1753.
scheen, een blauwe -- loopen, 944.
schendigh, schandelik, 116.
scheppen (lust), 391; vgl. haurire.
scheppinge, scheppingsdag, 1948 A.
schier, (-- of morgen), van daag, 1247; vgl. Warenar 194;
Kil. schier, oft morghen, hodie aut cras: nunc aut post. vgl. van
Hasselt op Kil.
schijnen, 3 A., 388, 608, 704.
scheen, ofschoon, al, 220, 309.
schoot, in ... --, 910, 916.
schoots, buiten --, 800.
schor, het --, land buitendijks, 905.
schorten, haperen, 1056.
schrijven, beschrijven, 1669.
schroom, schrik, vrees, 1063.
schroomen, c. acc., vreezen, 112, 1219.
schuym van bouvejacht, 1064.
zeden, aard, karakter, 485, 1142; vgl. mores.
sedigheyt, zedelikheid, 1918.
seggen, noemen, 677, 732.
-- 696: afspreken.
-- voor, 1092, zie spreken.
seker, 1435: duidelik, indubitatus.
selfs, zelf, zelve, 1336, 1403, 1891, etc.
--, nog, 1001, 1011.
selsaem, zelden voorkomend, biezonder, zonderling, vreemd, raar,
1, 6, 182, 496, 877, 890, 967, 1008, 1409, 1459, 1707.
setten, sigh --, zich zetten tot iets, 189.
liefde --, 926, 957.
ziel, 315.
--, hart, 1100.
--, gemoed, 1380.
de goede --, 315.
sien, toezien, 923.
-- in, inzicht hebben in, 1604.
sier, niet een --, 820.
sijgen, zich gaan vlijen, 492.
zijn aen, 981 A.
zijn tegen, tegen-zijn aan, 823.
sin, zin, zinnigheid, 586, 959.
--, gedachte, 699.
sinnen, gemoed, geest, verstand, zin, ziel, 55, 331, 826, 875, 885,
997, 1006, 1102, 1155, 1169, 1345, 1348, 1384, 1397, 1404.
slagh van volck, 1836.
slagh, -- van drouven reden, 832.
slagh-ader, 1582 A.
slecht, eenvoudig, onnozel, 509.
-- gering, 942.
slim, slecht, erg, boos, 54, 447, 1036, 1225, 1262.
sloir, sloerie, 688, 937.
slons, 943.
slot, besluit, zin, beduidenis, 76, 593, 1939 A.
sneegh, scherpzinnig, behendig, vlug, 67, 136, 209, 284, 339,
350, 1220.
snellen (na), 773: jagen, streven.
soeken syn bejagh op, 1044.
soet, zacht, lief, 186, 895, 1699.
--, best, 183, 1291, 1699.
-- aert, 1271.
soetelick, zachtjes, 1651.
soetigheyt, liefheid, 1882.
sonderlingh, biezonder, merkwaardig, 1442, 1482, 1661, 1793, 1833.
sorghen, beducht zijn, 1216.
spel, 148; Kil. spel, schouwspel .... spectaculum ludi, spectacula
publica.
spelen ontrent, 1072 A.
spijt, smaad, boosheid, 629, 996.
-- 281: minachting.
spijten, verachtelik voorkomen, 257.
spoedelick, met spoed, 1530.
spoker, zwarte kunstenaar, 1005, 1835.
spoor, sleep, trein, 753.
spraeck, spreken, 553.
spreken, aanspreken, 185 A.
-- voor, voorspraak zijn, 1411 A.
springen, dansen, 35, 338 A.
spruyt, 375.
staegh, voortdurend, onafgebroken, 10, 108, 250.
staen, laten --, staken, 1264.
ten toone --, 438 A., 468.
-- in de plaats, 992.
staet, stand, 154, 570.
stam, afkomst, 1142.
stant, staat, toestand, 296, 712, 812, 1170.
stellen, opstellen, zetten, 751 A., 1247.
in 't werk --,
hem --, 117, 137.
--, toepassen, 1742, 1898, 1984.
open --, openen, 519. Kil. applicare operi, Et exercere, cogere
in opus.
stem, geluid, klank, 356.
sterven, bezwijken, 1286.
stil, heimelik, zacht, rustig, 272, 359, 1012.
--, apart, 1266.
stillen, den loop --, 1307.
stonden, van -- aen, 1051.
stracx, dadelik, 1057, 1256, 1374.
strate, weg, 618.
streeck, zet, trek, 135, 186.
strecken over, bezig houden met, 1384 A.
sigh -- na, zich begeven, 1273.
-- voor..., tot, 838.
streelen, vleien, 542, 795.
stremmen, doen ophouden, 252.
strengh, strikt, vast, 823.
stuck, 569. Kil. res, causa, factum, facinus.
stuur, bar, 334.
suyker, 195 A.
suysebollen, 1007 A., 1069.
sulcx, 1720: zodanige, dergelijke zaken.
suur, scherp, 785.
swarte hoop 841.
sweven, zwerven, 878.
boven --, overtreffen, 339 A.
T
taey, karig, tenax, 311.
te, 358 A.
te, zeer? al te? 155.
teen, plur. van tee, 1279.
teer, aanvallig, teder, teer, 34, 55 A., 292, 840, 1139, 1366.
--, leden, 201, 203.
t'elcken, telkens, 1691, 1705.
tergen, prikkelen, 1366 A.
terstont, zo even, 945? 1293.
terwijlen, 1081.
't gunt, 1283.
tieën na hem, 1969: veroorzaken.
tijt, jonge --, jeugd, 896.
tijt, nu ter --, 1182, 1292.
doen ter --, 1244.
toe-komende, toekomstig, 1559.
toestaen, toestemmen, 1831.
tol, belasting, census, 809.
tot, te, 1202.
tot aen, 604.
-- in, 678, 1086.
tranen-broot, 1311. vgl. Ps. 80, 6.
trecken, trekken, aanhalen, nemen, 79, 819, 1788, 1872.
treden in het ondersouck, 1813.
trou, in -- gebonden, verloofd, 1125.
troutel-reden, vleitaal, 517.
trouwe, 851: vaste verbintenis. Kil. fides, fidelitas.
tucht, eerbaarheid, 653.
tuygh, gerei, 757.
t'wijl, terwijl, 351, passim.
U
uytgelesen, 336.
uyt-hangen, 939 A.
uytkomste, 1827.
uytmuntend, sterk uitkomend, 1705 A.
uytnemen, uitzonderen, 741.
uyt-strijcken, bedriegen, 506, 849.
uytvinden, ontdekken, 78, 1542, 1621.
V
vallen, voorvallen, komen, uitkomen, terechtkomen, 141, 316, 335,
782, 1099; komen te -- op, overslaan op, 1891.
-- in gedachten, geraken, 697.
-- in beraet, 701.
-- aen, vlug gaan aan, 1426.
van, door, 1965.
van gelijck, gelijcke (n), evenzo, 1138, 1521, 1629, 1839.
vant, 16 (:), 1136 (:), ouder (ook Zeeuws?) praeteritum van vinden;
naast vont, 891.
1164 (:), 1199 (:), 1275, 1621.
varen, gebeuren, fieri, 713.
vast, 1269: nauw.
--, zeker, 1930.
vast houden, voor zeker houden, 846. vgl. houden.
vast stellen, voor zeker aannemen, bepalen, 277, 287, 592, 1201,
1572, 1747, 1762, 1982.
vatten, begrijpen, 92.
--, vangen, 152, 376; vgl. amore captus.
veerdigh, met spoed, 69, 1180.
veynzen, ontveinsen, 280.
veysen, veinsen, 589.
velden, groene --, 1429.
venster, dese --, 1300. Vgl. Kolthoff, blz. 61.
verbaest, verstomd, verbijsterd, 549, 1054, 1167, 1253.
verbond, bond, kring, 835.
verde, verre, 596.
verderven, vergaan, 403.
verdrayen, verwringen, 197.
-- 141: plooien.
verdrucken, 420 A.
verdwelmen, bedwelmen, 1101.
vereeren, versieren, decorare, 34, 1210.
vergapen, hem --, 1701.
vergen aen, tot, vragen, eischen, voorstellen, 812, 901, 1909.
vergenought, hem -- houden (met), zich vergenoegen, 1537.
verhael, het verhalen, 324.
verhalen uyt, mededelen volgens, 1504.
verheven, grootmachtig, 814.
verhopen, hopen, 1883. (Vgl. onverhoopt.)
verklaren, uitkomen voor, 1854.
verquicken, opleven, bijkomen, 1255.
vermaeck, ontspanning, genoegen, 366, 386, 918.
vermaken, 641 A., 985.
--, verkwikken, opvroliken, recreare, 178.
vermenghen, paren, 464.
vermogen, vrijheid hebben, 1780, 1848.
vernemen, bemerken, 374, 601, 1691.
vernougen, voldoening, 640.
vernugen, 1943.
vernougen, hem -- des, ingenomen zijn met, 949, 1975.
vernuf, verstand, 42, 1427.
vernuft, verstand, 1766.
verrader, 1004 A.: booswicht.
verrassen, 22.
verrucken, vervoeren, 377, 686.
versaden, 48: zat zien.
versch, fris, 373, 706.
verscheydenlick, verschillend, 1472.
versegelen, in de trou --, 952 A.
versekeren, zekerheid geven, 1284.
verselschapt, verloofd, 1424.
versouck, bezoek, 1455.
--, aanzoek, 956.
versoucken des, 253.
verstaen, begrijpen, 1779, 1803.
--, vernemen, 1467.
verstant, 15, mening.
--, 1194.
verstellen, veranderen, 203.
verstopt, opgehouden, 201 A.
vertrecken, hem --, weggaan, 858.
vertrout, 1351 A.; vgl. in trou gebonden.
vervoeren, wegslepen, 657, 1406, 1544.
vervougen, hem -- na, zich begeven naar, 1490.
verw, schoone --, schoonheid, 41, 393, 968.
verwecken, opwekken, 49.
verwerren, verward raken, 98.
-- 1196: (in de praet) verwerret, verwikkeld, verdiept.
verwonderen des, 1736.
veur, voor, 250.
vinden, opmerken, 51.
--, bevinden, gevoelen, 289.
vinnigh, 1068.
--, dreigend, 804.
vlam, 1143.
vleck, plaats, 25.
vlijt, 294: met alle vlijt, vurig.
vlijtich, nauwlettend, 1278, 755.
vloeyen, 483.
vogeltje, 't -- onder de steert zien, 1772 A.
vol, in volle daet, 583.
met (een) -- mont, gul uit, 284, 467.
--, smakelik, 523 A.
in -- leden, volledig, 1382 A.
volgende, dien --, diens volgens, 1581.
vond, vinding, zet, 284, 486 A.
vonck, 489 A.
voor eerst, in de eerste plaats, 739; vgl. eerst.
voor-komen, 1297: het komt mij voor, ik herinner mij.
voornamelick, voornaam, 1630.
voorraet, in --, bij voorbaat, 830.
voor-seggen, 1439.
voorstel, aanzoek, 626.
voortbrengen, voorstellen, opperen, 595.
voor-vallen, toevallig voorkomen, 1950.
vordere, verdere, 1826.
voren, 1762: vroeger.
vougen, schikken, sigh --, 518.
syn leden -- tot, zich voegen naar, 950 A.
--, passen, 692.
in vougen dat, zo dat, 47.
vragen des, 953.
-- op, ondervragen, 73. vgl. bevragen.
vrat, wrat, 1275, 1282.
vreedsaem, in vrede, 1412.
vremd, zonderling, 703.
vreught, 543, 896, 1003, 1286.
vrienden, famielie, 954.
vry, vrij wat, nog, 698, 953.
vrye woorden, 922.
vrijster, ongehuwde maagd, 36, 1365, 1403.
vrolick sijn van, 831: feest vieren van.
vroom, braaf, moedig, 1128.
vrou moeder, 295.
vuyl, gemeen, schandelik, slecht, 53, 62, 873.
vuylheyt, gemeenheid, 59.
W
wacker, helder, 43.
waen, 1929.
waer, hoever, 469. Kil. ad quem locum.
waer nemen, merken, opletten, 1025.
wagen, dreunen, 1010.
wassen, groeien, 37.
weder-klack, echo, 1431.
weert, lief, passim; vgl. Fr. cher.
weerd des, 1670.
wech dragen, roven; vgl. to carry away, 538.
wech leyden, meevoeren, 663.
wech-rucken, wegslepen, 656.
wegen, schatten, 1881. Vgl. Lat. pendere.
weyden, breet -- in, 123: veel doen aan.
weynigh, een --, 1349; vgl. un peu.
wel, heel, 320.
werden, worden, 73, passim; praet. wort, passim; ook praes.
wort (?) 384 A.
werck maken van, hoog lopen met, 1785; vgl. Kil.
wesen, voorkomen, gelaat, uiterlik, 41, 86, 134, 377, 469, 481,
769, 1139, 1660, 1749, 1805.
--, gestel? 205, 317.
wet, (maatschappelike) instelling, 307, 738.
buyten wetten, 958.
--, overheid, 1405.
wetten op, 1627: spitsen.
wie, relatief, 101.
wieen, wijden, 727.
wiens, 21 A.
wijf, huisvrouw, 682, 743.
--, 999.
wijse, zeden, gebruiken, 821, 877; plur., 717.
wijsen, aanwijzen, 1231.
wil, om uwen t' --, 719.
te -- zijn, 216.
willen, 191, 930, 1168: zullen.
wil, zin, 964.
wilde, 1849.
wind, windhond, 353.
winnen, 740.
woelen, zijn best doen, 983.
woest, 869, 1917 A.
wonder, collect. wonderen, 998.
wonderbaer, wonderlik, zeldzaam, Aenmerck. blz. 69.
worden (niet bij participia), 1791 A.
wrangh, bitter, 965.
wrocken, 841.
wulp, jonge --, jonge kwant, jongmens, 96, 318.
AANTEKENINGEN
[1] Deze werd gedrukt voor Matthias Havius, "opper-Klerck van den
Raet-Pensionaris", by Hendrick van Esch, boeckdrucker, woonende in
't Hof, in de Druckerije van de Maeght van Dordrecht.
De titelplaat: "A v. Venne, inuen:" en "Crispiaen v.q. sculp:"--heeft
als bijschrift: I Cats | Prouf-steen | van den Trou-ringh. | 1636. |
't Privilegie is van 4 April 1635.
't Werk is al enige jaren vroeger opgezet en bij gedeelten afgewerkt;
zie hierna, blz. XXI, over het Sp. Heyd., en blz. XVIII.
[2] Voorreden.
[3] Aenm. Adams Houwelick.
[4] Voorreden.
[5] Verzamelde bewijzen bij _Kalff_, Cats, _Gids_ 1899,
III, blz. 387. En bij _Van Heeckeren_, Vader Cats: _Taal
en Letteren_ V. Verder: Uit alle de Wercken van Jacob Cats,
blz. VI. Med. Dr. E.D. _Baumann_, Johan van Beverwijck, in leven en
werken geschetst (1910), blz. 41 vv.--Zie ook over zijn populariteit:
_Nieuwe Gids_ 1910, II, 412, _Groot Nederland_ 1911, II, blz. 225.
[6] Cats, Trouringh, 't Gront-Houwelick, blz. 6.
[7] Lees verder de mooie bladzijden betreffende _Cats_ van
Dr. _A. Kuyper_, Het Calvinisme en de Kunst, 1888, blz. 34 vv.
[8] Vryster-mart (slot).
[9] Zo schrijft _van Heeckeren_ (1876) in _Taal en Letteren,_ V, 83.
[10] Q. geeft.
[11] C. Huygens, Costelick Mal.
Zie o. a. hier Aant. bij 1582.
In zijn Trouringh (1637) 4º, blz. 304 vermeldt hij, hoe het Parlement
van Parijs--5e Sept. 1634--het geval beslist van "de broeder des
konings."
[12] Bij haar afbeeldsel, achter de Tafel in de Trouringh.--Zie over
haar: _Eucleria_, van haar zelf, Altona, 1673.
[13] Tijdschrift Mij. Letterkunde, Leiden, VI. 25.
[14] Inleydinge (of "Voorreden") van de Trouringh 1637.
[15] In de voorrede van de Lat. bewerking, die ook in dit opzicht van
Cats zijn werk verschilt, worden beide personen aldus gekarakteriseerd:
"Loquuntur in Opere Catsii Belgico Sophroniscus et Philogamus,
quorum hic discentis, ille docentis partes sustinet, hic amantium
officia scire satagit, ille exponit. alter concitatior et ardentior,
alter cautior; alter nullum non conjugii modum probat; alter non
nisi legibus circumscriptum: hic juvenili ardore et fiducia promit,
quiequid dictat amoris affectus, ille senili gravitate regit dictis
animos et pectora mulcet, hic, ut vivant, aut ut vivere optent amantes,
ille ut vivere oporteat, ostendit."
[16] _Ebert_, Allgem. Gesch. d. litt. d. MA. II.--_Kalff_,
Nederl. Letterk. I, 419.
[17] "Est historia quaedam ex hispanorum monumentis depromta
lectu amoena ob varios cuentus: Doctor Potzzo hispanice dicitur eam
descripsisse, quem autorem tamen non vidi. habet quaedam similia cum
narrationibus Heliodori. argumentum est nobilis quidam hispanus amore
ill ctus Aegiptiam puellam (quam nos heijdens vocamus) per longum satis
tempus sequitur, vitam illam rudem, mendicam et rusticam tolerat, et
mores sorditos istius hominum generis, tandem agnita fuit ista Aegiptia
pro virgine nobili et hinc foelix matrimonium." (Tijdschrift 1.1.)
[18] "En igitur tibi historiam quam ex hispanorum monumentis hausi,
siue illa vera, vt isti affirmant, siue noua, siue ex antiquitate
deprompta, non admodum curo; narratio est rara et amoena, ego
rudi Minerea eam tractaui, tu contrahere, omittere, noua inserere,
prout videbitar, poteris. locus communis his in Censurâ esse poterit
... narrationes ... rudes sunt, secundas expectant et requirunt curas.
In nominibus si quid mutare tibi visum, non refragabor; teut nica
disponam vt potero; minima mutatio etiam optima." (Tijdschrift
1.1. 27, 28.)
[19] Zie _J. A. Worp_, Noord en Zuid XX, 56.
Of gebruikt Cats Ferdinando om de maat? Wat heeft de franse
vertaling? Waarschijnliker toch gebruikte Cats een franse.
[20] _Worp_, a. pl.
[21] _A. Borgeld_, Tijdschr. XXV, 73.
In de Vyf nieuwicheden (1653 door Henryk Takama vertaald) wordt dit
Sp. H. vermeld als vroeger al uitgegeven.
[22] Alleen de e (nu en dan) is voluit als en gedrukt; het een enkele
maal voorkomende en (naast ende) als ende; de vv als w. Vgl. hiervoor,
Cats-z'n tekst op blz. VI.
[23] Men zie Mr. Ch. M. Dozy: Pieter Nolpe, _Oud-Holland_ 1897 pag. 49.
[24] De l'origine des Egiptiens, autrement Bohemiens, vide
Est. Pasquier des Recherches de France lib. 4. cap. 17. Et
de horum Chiromantia lib. 7. cap. 39. Item
Camerar. part. 1. Meditat. historic. cap. 17.
[25] 7. F2 dat 'et; in F2 zijn de enclytica overal door een '
gescheiden; zo b.v. 32. weet 'er 44. uyt 'er, 60. sy 'er ; 73. gunt
'er; 114. of 'er; 173. quam 'er; 312. waer 'et; 328. was 'et, (enz.).
[26] 13. F2 Madrid.
[27] 47. voegen: aldus in de regel de ou (= onze oe).
[28] 64. Q F spelen. O F2 stelen.
[29] 69. F2 vaerdig; en zo geregeld deze ee.
[30] 175. F. ontbr. Voor haer. F2 haer en haer.
[31] 313. F mynen 't wil. F2 mijnent wil.
[32] Dit is een seker hantghespel in Spaengjen ghebruyckelick, 1
daer onder met eene na de mate wert gesongen.
[33] 354. F2 paegjen.
[34] 358. F2 afgekomen.
[35] 508. F2 al wat 'er.
[36] 591. proeve.
[37] 719. F uwen 't wil. F2 uwent wil.
[38] 789. oorlogh.
[39] 843. F2 hoon.
[40] 859. Uyt.
[41] 929. F2 Uw.
[42] 1098. F2 ontbreken.
[43] 1128. F2 ongedult.
[44] 1252. F2 op dese.
[45] 1333. Q Canstançes.
[46] 1364. proef.
[47] Den vermaerden schrijver doctor _Pozzo_, wordt geseyt in
't 1425
Spaens deze historie beschreven te hebben.
[48] F wonderbaerlick.
[49] 1529. F2 geloof hadden gegeven.
[50] 1579. F2 houdt.
[51] 1582. F2 ader.
[52] 1593. ontdekt.
[53] 1598. Vyt.
[54] 1653. proeve.
[55] 1695. hitten.
[56] 1703. Q af. F1 F2 of.
[57] 1791. F2 Even-wel _Estienne P._
[58] 1797. F2 dat'er.
[59] 1807. F2 van houden.
[60] 1943. F1 F2 vernoegen.
[61] 1972. F2 van Laban.
[62] 1975. F2 my in uwe.
[63] Vgl. daarmee: _dede_: "het selve gebreck hebbende dat onse Crates
_dede_, te weten een bult op den rugh."
[64] Vgl. Tijdschr. Ned. Letterk. II, 20.
[65] Vgl. ook ald. 22, noot.
[66] Vgl. ook: _Jos. Bédier_, Les Fabliaux. Etudes de littérature
populaire et d'histoire littéraire du moyen-Age2, 1895. Daarover
_G. Busken Huet_, Komen onze sprookjes en vertellingen uit Indië,
_Gids_, Okt. 1902. Verder: Bursian Jahresbericht, XIIe Jahrg. (1884)
II, I, 20, 205, 271.
*** End of this LibraryBlog Digital Book "Spaens Heydinnetie" ***
Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.