| By Author | [ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z | Other Symbols ] |
| By Title | [ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z | Other Symbols ] |
| By Language |
|
Download this book: [ ASCII | HTML | PDF ] Look for this book on Amazon Tweet |
Title: Kartilyang Makabayan - Mga Tanong at Sagot Ukol Kay Andrés Bonifacio at sa KKK
Author: Cruz, Hermenegildo, 1880-
Language: Tagalog
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.
*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Kartilyang Makabayan - Mga Tanong at Sagot Ukol Kay Andrés Bonifacio at sa KKK" ***
University of Michigan.
[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is
marked as ~g.]
[Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa
upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon
ay hindi na ginagamit.]
=KARTILYANG MAKABAYAN=
M~GA TANÓNG AT SAGOT UKOL
KAY
ANDRES BONIFACIO
AT SA
KATAASTAASAN, KAGALANGGALANG KATIPUNAN
N~G M~GA ANAK N~G BAYAN
_na nagturo at nagakay sa Bayang Pilipino sa Paghihimagsik laban sa
kapangyarihang dayo_
SINULAT NI
HERMENEGILDO CRUZ
(_Ikalawang Tagapamatnugot n~g Kawanihan n~g Paggawa_)
MAYNILA, S.P.
1922
_Ang unang pagpapalimbag n~ga KARTILYANG MAKABAYANG itó, sa
kapahintulutan n~g sumulat, ay ipinagawa n~g "Lupong Tagaganap" n~g
ARAW NI BONIFACIO, 1922, upang ang salaping mapagbibilhan ay igugol sa
bantayog (monumento) na itatayo sa pook na pinan~ganakan kay Andrés
Bonifacio. Ang bilang n~g saling ipinalimbag ay 5,000 at ang salaping
kailan~gang likumin ukol sa nasabing pakay ay humigit kumulang sa
P1,500.00.
Maynila, 16 n~g Nobyembre, 1922._
RAMON FERNANDEZ,
_Pan~gulo_.
FAUSTINO AGUILAR,
_Kalihim_.
GUILLERMO MASANGKAY,
_Taga-In~gatyaman_.
M~GA KAGAWAD:
BIENVENIDO K. DOMINGO,
136 Tayuman, Tondo
IGNACIO SOL CRUZ,
409 Calle Telio, Tondo
PIO AREVALO,
1099 Antonio Rivera
DOMINGO PONCE,
55 El Dorado, Quiapo
ANDRES GOMEZ
127 Palomar, Tondo
FAUSTO IGNACIO
2446 Oroquieta, Sta. Cruz
VICENTE C. YUSON,
432 San Anton, Sampaloc
* * * * *
Ang kartilyang ito'y matatagpuan sa m~ga tindahan n~g aklat at sa
bahay n~g m~ga kagawad n~g lupong inilathala. Kung pakiyawan ay
maaaring tumun~go sa bahay ni G. Guillermo Masangkay, daang Alvarado,
blg. 535, Maynila. Maybawas ang halagá kung pakiyawan. Ang m~ga taga
lalawigan ay maaaring humin~gi na kasama ang halagá.
TUNTUNIN
Mukha
Alay, 7.
Paunawa, 9.
I Kung sino si Andrés Bonifacio, 11.
II Ang samahang nagturo at nagakay sa bayan sa paghihimagsik, 14.
III Ang palatuntunan n~g "Katipunan", 16.
IV M~ga aral n~g "Katipunan", 19.
V Ang pagpapalaganap n~g "Katipunan", 22.
VI M~ga paraang ginagawa sa pagsapi sa "Katipunan", 25.
VII Ang mahigpit na pakikibaka n~g "Katipunan" sa kanyang
kabuhayan,29.
VIII Ang "Katipunan" at ang bayang maralita, 34.
IX Ang "Katipunan" at ang paguusig sa m~ga "mason", 37.
X Ang Paghihimagsik, 40.
XI Tagumpay at Pahimakas, 50.
Dekálogo ni Bonifacio, 62.
M~ga talang matatagpuan sa aklat na itó, 63.
[Sulat Kamay:
Inaalay sa m~ga bata't kabinataang nagsisipagaral.
H. Cruz
Nob, 1922.]
PAUNAWA
Isang araw, bago sumapit ang ika 30 n~g Nobyembre n~g taong 1921, na
ginawang araw na pan~gilin mula noon n~g ating m~ga Kinatawang
tagapagbatás, lumapit sa akin ang m~ga anak kong nagsisipagaral sa
m~ga paaralang-bayan at ibinalita ang ganito: "Bukas--anilá--wala
kaming pasok. Pistá daw, tatay, ni Bonifacio." At saká pamanghang
itinanóng sa akin: "¿Sino ba iyang si Bonifacio?"
Wari ako'y natubigan....
N~guni't hindi dapat pagtakhan ang pagkamanghang yaón n~g m~ga bata,
sapagka't sa ating m~ga paaralang-bayan, ang kabuhayan ni Andrés
Bonifacio at ang kasaysayan n~g "Katipunan" ay itinuturo n~g pahalaw
lamang sa m~ga nagsisipagaral na n~g "septimo grado," na hindi
ipinakikilala ang buong kasaysayan n~g "Katipunan" at gayon din ang
kanyang makabayang palatuntunan at matataas na aral na ipinunla sa
bayan, na siyang nagturo't nagakay sa m~ga pilipino sa pagguhó n~g
kalupitan at pangbubusabos at nagtanim sa ating m~ga puso n~g
manin~gas na damdamin n~g Kalayaan at Kasarinlan.
Sa maiikling pan~gun~gusap, ay aking ipinatanto sa m~ga anak ko ang
buong kabuhayan ni Andrés Bonifacio at ang sanhi't katwiran kung bakit
siya'y ibinubunyi n~g ating lahi't Pamahalaan. Akin ding ipinakilala
sa kanila ang m~ga aral n~g "Katipunan"; at isinaysay ang
kapakinaban~gang natamó n~g Bayang Pilipino sa paghihimagsik na
pinamatnugutan n~g kapisanang yaong itinatag at pinan~guluhan ni
Andrés Bonifacio.
¿Di kayâ isang pan~gan~gailan~gan na ang m~ga isinaysay kong yaon sa
aking m~ga anak ukol sa dakila't maningning na kasaysayan n~g ating
lahi, ay maipakilala rin naman sa madlang nagsisipagaral sa ating m~ga
paaralan?
Itó lamang ang tan~gi kong han~gad sa pagsulat n~g munting aklat na
ito.
HERMENEGILDO CRUZ
Tundo, Maynila
Nobyembre, 1922
=I=
=KUNG SINO SI ANDRES BONIFACIO=
1.--=Sino si Andrés Bonifacio?=--Siya'y isáng tunay na pilipino na
ipinan~ganak noong ika 30 n~g Nobiyembre n~g 1863 sa isang bahay na
pawid sa pook na nasa sa harap n~g himpilan n~gayón n~g pero-karil sa
daang Azcárraga, Tundó, Maynila. Ang kanyang amá'y nagn~gan~galang
Santiago Bonifacio na ang hanap-buhay ay sastré at ang kanyang ina
nama'y Catalina de Castro. M~ga taal na taga Maynilà.
2.--=Nagkaroon ba siya n~g m~ga Kapatid?=--Apat: sina Ciriaco,
Procopio, Petrona at Troadio. Ang dalawang una at itong huli'y patay
na at ang babai ay buhay pa. Ang babaeng ito ay siyang naging asawa
n~g nasirang bayaning si Teodoro Plata, isá sa m~ga masikhay na kasama
ni Andrés Bonifacio.
3.--=Ano ang kabuhayan ni Bonifacio?=--Ang kaniyang m~ga magulang
ay m~ga taong dukha kaya't siya nama'y isang taong mahirap.
4.--=Ano ang kanyang Napagaralan?=--Siya'y nagaral sa paaralan n~g
gurong si G. Guillermo Osmeña, sa pook n~g Meisik, Binundok, Maynila.
Datapwa nang siya'y tumutuntong na sa ika 14 na taon, ay namatay ang
kanyang m~ga magulang at dahil dito'y naputol ang kanyang pagaaral.
Siya noo'y maalam nang bumasa at sumulat n~g wikang sarili (tagalog)
at kastila.
5.--=Ano ang kanyang ginawa n~g siya'y maulila na?=--Upang siya'y
mabuhay at sampu n~g kanyang m~ga kapatid, binatak ang sariling buto't
siya'y nagbili n~g m~ga tungkod (baston) at m~ga pamaypay na papel na
ginagawa niya sa loob n~g kanilang bahay. Gayon din ang ginawang
hanap-buhay n~g kanyang m~ga kapatid.
6.--=Ano pa ang kaniyang ginampanang gawain upang mabuhay?=--Nang
si Bonifacio'y nakapagsanay na sa pagsulat, siya'y nasok na utusan sa
bahay kalakal ni Fleming, at pagkaraan n~g ilang panahon ay ginawa
siyang kinatawan n~g nabanggit na bahay-kalakal sa pag-bibili n~g
sahing, yantok, at iba pa.
7.--=Nanatili ba siya sa tungkuling ito?=--Hindi. Nang lumipas ang
ilang panahon siya'y naging kawani (personero) sa bahay-kalakal nina
Fressell & Co., na nalalagay sa daang Nueva, blg. 450. Maynilà. Ang
sinasahod niya'y m~ga labingdalawang piso lamang sa isang buan.
Patuloy pa rin siya sa paggawa n~g m~ga tungkod at pamaypay, na
itinitinda n~g kanyang m~ga kapatid.
8.--=Anong katan~gian, bukod sa kanyang hanap-buhay, ang tinataglay ni
Bonifacio?=--Siya'y mahiliging magsulat sa sariling wika at may
magandang ayos ang kanyang sulat. Dahil dito, nakatutulong sa
kabuhayan nilang magkakapatid ang paggawa n~g m~ga tatak at paunawa sa
m~ga kayong ipinagbibili rito sa atin.
9.--=Siya ba'y mahiligin sa pagbabasa n~g m~ga aklat?=--Oo.
N~guni't ang kaniyang kinahihimalin~gang basahin ay yaong m~ga aklat
na nakapagtuturo n~g kabayanihan, tulad n~g Kasaysayan n~g himagsikan
sa Pransiya, "Las Ruinas de Palmira," "Los Miserables," ni Victor
Hugo, "El Judio Errante," Biblia, ang m~ga, aklat ni Rizal at ibá pa.
Siya'y mahiliging totoo sa pagbabasa. May m~ga gabing halos di
nakakatulog sa pagbabasá.
10.--=Siya ba'y nagkaasawa?=--Oo. Ang naging kabyak n~g kanyang
pusó'y pinapalayawan n~g Oriang (Gregoria de Jesus) na ang sagisag
"Lakambini," tagá Kalookan. Sila'y nagkaroon n~g isáng anák na
namatay.
11.--=Ano't idinadakila n~g Bayang Pilipino si Andrés Bonifacio at
siya'y ipinalalagay na dakilang Bayani sa piling ni Rizal?=
--Sapagka't siya ang nagtayo at nahalal na pan~gulo n~g "Kataastaasan,
Kagalanggalang Katipunan n~g m~ga Anak n~g Bayan," na pinagkautan~gan
n~g Bayang Pilipino n~g kabayanihan sa pagusig n~g kaniyang ikalalaya.
"May-pagasa" ang sagisag niyá na "nangyari" bago siyá mamatay.
=II=
=ANG SAMAHANG NAGTURO AT NAGAKAY SA BAYAN SA PAGHIHIMAGSIK=
12.--=Kailan at saan itinayo ang "Samahang Kataastaasan,
Kagalanggalang Katipunan n~g m~ga Anak n~g Bayan"?=--Noong ika 7
n~g Hulyo n~g 1892, sa bahay na kinatirhan ni Deodato Arellano, na
nasa daang Azcarraga, bilang 64, Binundok, Maynila.
13.--=Ano't itinayo ang Samahang binanggit?=--Ganitó ang nangyari:
si Rizal ay lumunsad sa Maynila n~g ika 26 n~g Hunio n~g Taong 1892.
Pagkaraan n~g mahigit sa isang linggó, noong ika 6 n~g sumunod na
buwan n~g Hulyo, si Rizal ay ipinatawag ni General Despujol na siyang
pinaka-mataas na pinuno n~g Kastila dito sa atin noon at siya'y
ipinapiit sa Fuerza de Santiago. Ang m~ga tunay na pan~gun~gusap ni
Rizal sa nangyari, sa kanyang itó ay gayari, ayon sa sulat din niyá,
na inihayag n~g kanyang matalik na kaibigan, ang nasirang si Mariano
Ponce: "Noong miyerkoles--ani Rizal sa kanyang talaan--itinanong sa
akin (ni General Despujol) kung ako'y nagpupumilit na magbalik sa
Hongkong. Sinagot ko siya n~g oo. Makaraan ang ilang salitaan sinabi
sa akin na ako raw ay maydalang m~ga proklama (m~ga pahayag) na kasama
n~g aking m~ga damit at ariarian. Sinagot ko siyá n~g hindi. Itinanong
sa akin kung kanino yaong m~ga unan at banig, isinagot kong sa aking
kapatid. Dahil dito, ipinatanto sa aking ako'y kanyang ipabibilanggo
sa Fuerza de Santiago." Si Rizal n~ga'y ibinilanggo. Nang maalaman ito
ni Andrés Bonifacio ay nagalab ang kanyang loob. Pinulong sina
Ladislao Diwa, Valentin Diaz, Ildefonso Laurel at si Deodato Arellano
sa bahay na binanggit na may bilang 64, daang Azcarraga, at itinatag
nila ang "Katipunan," na siyang pamagat sa daglian n~g binanggit na
samahan.
14.--=Ano ang pakay n~g "Katipunan"?=--Pagsamasamahin ang kalooban
n~g m~ga pilipino sa isang layunin, "upang sa pagkakaisang ito'y
magkalakás na iwasak ang masinsing tabing na nakabubulag sa kaisipan
at matuklasan ang tunay na landás n~g katwiran at kaliwanagan."
15.--=Ano ang ibig sabihin niyang "matuklasan ang tunay na landas n~g
katwiran at kaliwanagan"?=--Ang ibig sabihi'y iguho ang
kapangyarihang makahari n~g España na nakasasakop sa Pilipinas at ang
bayan natin ay magsarili sa kanyang kapangyarihan.
=III=
=ANG PALATUNTUNAN N~G "KATIPUNAN"=
16.--=May sarili bang palatuntunan ang "Katipunan"?=--Oo. Náitó:
=Dakila ang pakay n~g "Katipunan"=
"Sa pagkakailan~gan na ang lahat na nag-iibig pumasok sa
katipunang itó, ay magkaroon n~g lubós na pananalig at kaisipán
sa m~ga layong tinutun~go at m~ga kaaralang pinaiiral, ay
minarapat na ipakilala sa kanilá ang m~ga bagay na itó, at n~g
bukas makalawa'y huwag silang magsisi at tuparing maluwag sa
kalooban ang kanilang m~ga tutungkulin."
"Ang kabagayang pinaguusig n~g Katipunang itó ay lubós na dakila
at mahalagá; papag-isahín ang loob at kaisipán n~g lahat n~g
tagalog. (Sa salitang "tagalog", katutura'y ang lahat nang tumubo
sa Sangkapuluang itó; sa makatwid, "bisaya" man, "iloko" man,
"kapangpan~gan" man atb., ay "tagalog" din.")
"Alang-alang sa m~ga pagkukurong itó, kami'y payapang naghihintay
n~ga pagwawagi n~g damdaming makabayan n~gayon at sa hinaharáp,
sa pamagitan n~g isang mahigpit na panunumpa, upang sa
pagkakaisáng ito'y magkalakás na iwasak ang masinsing tabing na
nakabubulag sa kaisipan at matuklasan ang tunay na landás n~g
Katwiran at Kaliwanagan."
=Una sa lahat ang pagibig sa bayan=
"Dito'y isá sa m~ga kauna-unahang utos, ang tunay na pag-ibig sa
bayang tinubuan at lubós na pagdadamayan n~g isa't isá."
=Pantaypantay ang lahat=
"Maralita, mayaman, mangmang, marunong, lahat dito'y
magkakapantáy at tunay na magkakapatid."
=Ang buhalhal na kaugalian=
"Kapagkarakang mapasok dito ang sino man, tatalikdang pilit, ang
buhalhál na kaugalian at paiilalim sa kapangyarihan n~g m~ga
banál na utos n~g Katipunan."
"Ang gawang lahat na laban sa kamahalan at kalinisan, dito'y
kinasusuklaman; kaya't sa bagay na ito'y ipinaiilalim sa
masigasig na pakikibalita ang kabuhayan n~g sino mang nag-iibig
makianib sa Katipunang itó."
=Hindi tinatanggap ang m~ga taksil=
"Kung ang han~gad n~g papasok dito'y ang tumalastás lamang n~g
m~ga kalihiman nitó, o ang kilalanin ang m~ga naririto't n~g
maipagbili sa isang dakot na salapi, huwag magpatuloy, sapagka't
dito'y bantaín lamang ay talastás na n~g makapál na nakikiramdám
sa kaniyá, at karakarakang nilalapatan n~g mabisang gamot, na
laán sa m~ga sukaban."
=Ayaw sa m~ga mabun~gan~ga=
"Dito'y gawa ang hinahanap at gawa ang tinitingnán; kaya't hindi
dapat pumasok ang di makagagawa, kahi't magaling magsalita."
=Hindi kaginhawahan kungdi kahirapan at mabibigat na
tungkulin=
"Ipinauunawa rin, na ang m~ga katungkulang ginaganap n~g lahat
n~g napapasok sa Katipunang itó, ay lubhang mabibigát,
lalong-lalo na kung gugunitaín na di mangyayaring maiwasan at
walang kusang pagkukulang na di aabutin n~g kakilakilabot na
kaparusahán."
"Kung ang han~gad n~g papasok dito, ang siya'y abuluyan n~g
ginhawa't malayaw na katahimikan n~g katawan, huwag magpatuloy,
sapagka't mabigát na m~ga katungkulan ang matatagpuan, gaya n~g
pagtatangkilik sa m~ga naaapi at madaluhong n~g paguusig sa lahat
n~g kasamaan; sa bagay na itó ay aabutin ang maligalig na
pamumuhay."
"Di kaila sa kan~gino pa mán ang m~ga nagbalang kapahamakán sa
m~ga tagalog na nakaiisip nitong m~ga banál na kabagayan (at
hindi man), at m~ga pahirap na ibinibigay n~g naghaharing
kalupitán, kalikuan at kasamaán."
=Ang halaga n~g "kuota"=
"Talastás din naman n~g lahat ang pagkakailan~gan n~g salapi, na
sa n~gayo'y isá sa m~ga unang lakás na maaasahan; magbibigáy
buhay sa lahát; sa bagay na itó, kinakailan~gan ang lubos na
pagtupád sa m~ga pagbabayaran; piso sa pagpasok at sa buwan-buwan
ay sikapat. Ang salaping itó'y ipinagbibigay alam n~g nag-iin~gat
sa tuwing kapanahunan, bukód pa sa mapagsisiyasat n~g sino man,
kailan ma't ibigin. Di makikilos ang salaping ito, kung di
pagkayarian n~g karamihan."
=Ipagtangkilik ang kagalin~gan=
"Ang lahát n~g pinagsaysay ay dapat gunitain at mahinahong
pagbulaybulayin, sapagka't di magaganáp at di matitiis n~g walang
tunay na pag-ibig sa tinubuang lupa ang tunay na adhikaing
ipagtangkilik ang Kagalin~gan."
"At n~g lalong mapagtimbáng n~g sariling isip at kabaitan."
=IV
M~GA ARAL N~G "KATIPUNAN"=
17.=--Bukod sa Palatuntunan, may m~ga sariling aral baga ang
"Katipunan" sa Bayan?=--Oo. Tunghan ang m~ga sumusunod:
=Ang dapat nating asalin sa kabuhayan=
"Ang kabuhayang hindi ginugugol sa isáng
malaki at banál na kadahilanan, ay kahoy na
walang lilim, kung di damong makamandag."
=Kailan nagiging kabaitan ang gawang
magaling=
"Ang gawang magaling na nagbubuhat sa
pagpipita sa sarili, at hindi sa talagang nasang
gumawa n~g kagalin~gan, ay di kabaitan."
=Ang tunay na kabanalan=
"Ang tunay na kabanalan ay ang pagkakawanggawa,
ang pag-ibig sa kapwa at ang
isukat ang bawa't kilos, gawa't pan~gun~gusap
sa talagang Katuwiran."
=Ang m~ga tao'y magkapantaypantay=
"Maitim man at maputi ang kulay n~g balát,
lahat n~g tao'y magkakapantay; mangyayaring
ang isa'y higtán sa dunong, sa yaman,
sa ganda ... n~guni't di mahihigtán sa pagkatao."
=Ang may kaloobang dakila=
"Ang may mataas na kalooban ay inuuna
ang puri sa pagpipita sa sarili; ang may hamak
na kalooban ay inuuna ang pagpipita sa
sarili sa puri."
=Dapat magkaroon n~g isang pan~gun~gusap=
"Sa taong may hiya, salita'y panunumpa."
=Ang panahon ay ginto=
"Huwag mong sasayan~gin ang panahon;
ang yamang nawala'y mangyayaring magbalik;
n~guni't panahong nagdaan na'y di na muli
pang magdaraan."
=Dapat sumapiling n~g inaapi=
"Ipagtangól mo ang inaapi, at kabakahin
ang umaapi."
=Ang matalino'y mahinahon=
"Ang taong matalino'y ang may pagiin~gat
sa bawa't sasabihin, at marunong ipaglihim
ang dapat ipaglihim."
=Ang amá ay siyang pinaparisan n~g m~ga anak=
"Sa daang matinik n~g kabuhayan, lalaki
ay siyang patnugot n~g asawa't m~ga anák; kung
ang umaakay ay tun~go sa samâ, ang patutun~guhan
n~g inaakay ay kasamâan din."
=Ang katungkulan n~g lalaki para sa babai=
"Ang babai ay huwag mong tignáng isáng
bagay na liban~gan lamang, kungdi isáng katuwang
at karamay sa m~ga kahirapan nitong
kabuhayan; gamitan mo n~g buong pagpipitagan
ang kaniyáng kahinaan, at alalahanin ang
ináng pinagbuhata't nagiwi sa iyóng kasanggulan."
=Ang ayaw mong gawin sa iyo....=
"Ang di mo ibig na gawin sa asawa mo,
anák at kapatid, ay huwag mong gagawin sa
asawa, anák at kapatid n~g iba."
=Ang tunay na kamahalan n~g tao=
"Ang kamahalan n~g tao'y wala sa pagkahari,
wala sa tan~gos n~g ilong at puti n~g
mukha, wala sa pagkaparing "kahalili nang
Diyos," wala sa mataas na kalagayan sa balat
n~g lupa; wagás at tunay na mahál na tao,
kahi't laking gubat at waláng nabatid kungdi
ang sariling wika, yaong may magandang asal,
may isáng pan~gun~gusap, may dan~gal at puri;
yaong di napaáapi't di nakikiapíd, yaong marunong
magdamdám at marunong lumin~gap
sa bayang tinubuan."
=Ang katumbasan n~g buhay na ginugol=
"Paglaganap n~g m~ga aral na itó at maningning
na sumikat ang araw n~g mahal na
Kalayaan dito sa kaabâabâng Sangkapuluan,
at sabugan n~g matamis niyang liwanag ang
nan~gagkaisáng magkalahi't magkakapatid n~g
ligayang walang katapusán, ang m~ga ginugol
na buhay, pagod at m~ga tiniis na kahirapa'y
labis n~g natumbasán."
=KASULATAN SA PAGSAPI=
"Kung lahát n~g itó'y matarok na n~g nagiibig
pumasok at inaakala niyáng matutupád ang m~ga
tútungkulin, maitatala ang kaniyang ninanasâ sa
kasunód nito:
"Sa Bg....
Ako'y si ... taong tubò sa bayan n~g.... hukuman
n~g ... ang katandaan ko ay.... taon, ang hanap
buhay ... ang kalagayan ... at nananahanan sa ...
daan n~g ...
Sa aking pagkakabatid n~g kagalin~gan n~g m~ga
nilalayon at m~ga aral, na inilalathala n~g KATIPUNAN
n~g m~ga A.N.B., ninanais n~g loob ko ang
makianib dito. Sa bagay na ito'y aking ipinamamanhik
n~g boong pitagan, na marapating tanggapin
at mapakibilang na isa sa m~ga anak n~g Katipunan:
at tuloy nan~gan~gakong tutupad at paiilalim
sa m~ga aral at m~ga Kautusang sinusunod dito.
... ika ... n~g buwan n~g ... n~g taong 189....
Nakabayad na n~g ukol sa pagpasok.
Ang Tagain~gat n~g Yaman."
=KASULATAN SA PANUNUMPA=
K.'. K.'. K.'.
N.'. M.'. A.'. N.'. B.'.
By....
Aking ipinahahayag na sa kadahilanan n~g
pagkapasok ko sa K.'. K.'. K.'. n~g m~ga A.'. N.'. B.'.
ay naghandog akó n~g isáng mahalagang panunumpa
sa n~galan n~g Bayang tinubuan, at sa harap
n~g isang kagalanggalang na kapulun~gan nitong
Katipunan, na gugugulin ang lahat na maigugugol
at lahat n~g minamahal ko sa buhay, sa pagtatanggol
n~g kaniyang banal na kasarinlan, hanggang sa
abuting magdiwang, sukdang ikalagot n~g hinin~ga.
Sa bagay na itó, isinusumpa ko ring lubos
na tutupad at susunod sa kaniyang Patnugutan
at m~ga Kautusan.
Sa katunayan nitó, aking itinala ang aking
pan~galan n~g tunay na dugong tumatakás sa aking
m~ga ugat sa pahayag na itó.
... ika ... araw n~g buwan n~g ... n~g taong 189....
"Tinaglay ko ang pamagat na."
=V=
=ANG PAGPAPALAGANAP N~G "KATIPUNAN"=
18.--=Sinosino ang nagpalaganap n~g "Katipunan"?=--Si
Andrés Bonifacio at ang kanyang m~ga tapat at masisikhay na
kasama na paraparang dukha na katulad niya. Ang pinakabatikan sa
lahat ay si Emilio Jacinto, na kalihim n~g Katipunan."
19.--=Matuturin~gan ba natin kung sinosino sila?=--Oo. Ang
unang tinanggap sa "Katipunan" ay si Restituto Javier, sa isang bahay
sa daang Salinas (n~gayo'y Elcano) sa Tundo, na tahanan n~g isá sa
m~ga nagtatag na si Valentin Diaz. Sumunod si Miguel Araulio,
pamangkin n~g n~gayo'y Pangulo n~g Kataastaasang Hukuman. Pagkatapos
ay siná Aguedo del Rosario, Aurelio Tolentino, Guillermo Masangkay,
Alejandro Santiago, Briccio Brigido Pantas, José Turiano Santiago,
Calixto Santiago, Emilio Jacinto, Nicomedes Carreon, Francisco
Carreon, Mariano Carreon at iba pa.
20.--=Mula ba n~g itatag ang "Katipunan" ay nagpatuloy sa
pagpapalaganap ang m~ga nan~gan~gatawan?=--Hindi. Nang m~ga
sumunod na buwan n~g pagkakatatag ay di nagpamalas n~g kanyang
pagsulong, pagka't ang nais ni Bonifacio ay huwág makapinsala sa
pagpapalaganap n~g "Liga Filipina," na itinatag in Rizal at m~ga litaw
na kababayan, karamihan ay mason, bago sumilang ang "Katipunan." Bago
pa itatag ito ay may itinatag pang ibang kapisanan sina Bonifacio.
21.--=Kailan pinan~gatawanan ang pagtatatag?=--Nang mapagkilala
ni Andrés Bonifacio na nawawalan n~g kabuluhan ang pagsisikap bagay sa
"Liga." Kaya, naghalal na ang Katipunan n~g kanyang m~ga kinatawan sa
isáng bahay sa daang Oroquieta, nayon n~g Santa Cruz, Maynila. At n~g
sumunod na taong 1894, ay napatatag na n~ga ang m~ga Balan~gay at
Sangguniang Bayan.
22.--=At ano pa ang kanilang ginawa?=--Itinatag na rin ang Tatlong
Baytang n~g "Katipunan". Naitó: "Katipunan" ang pamagat n~g unang
baytang. Kung nasa pulong ang m~ga kasama sa baytang na itó, ay
gumagamit n~g isáng kaputsang itim na may isáng triángulo na
kinalalagyan n~g m~ga titik na "Z," "Ll" at "B," na ang kahulugan ay
"Anak n~g Bayan." Sila'y may m~ga hudyat na salita na
pinagkakakilanlanan. Kapag binigkás ang salitang "Anak" ang isinasagot
n~g tinatanong ay "n~g Bayan." "Revolver," sandata o gulok ang
tinataglay n~g m~ga nagsisidaló sa pulong n~g baytang na itó.
"Kawal" naman ang pamagat n~g Ikalawang Baytang. Lungtian ang kulay
n~g kaputsa na ang kahulugan ay pag-asa. Puti ang sintás at m~ga titik
n~g triángulo. May suot na sintás na lungtian na sa dulo ay may isang
"medalla" na may isang "K" sa gitna at may sinag at sa dakong mababa
ay nakakabit ang magkasabát na isang watawat at espada. Ang m~ga
hudyát o mahal na salita'y "Gom-Bur-Za," na ang katutura'y Gomez,
Burgos at Zamora, tatlong paring pilipino na ipinabitay n~g
pamahalaang Kastila n~g ika 28 n~g Pebrero, 1872, kahima't di tunay
ang ibinubuhat na kasalanan sa kanila.
Pinamagatang "Bayani" ang Ikatlong Baytang. Kaputsang pulá na may
listong lungtian ang isinusuot n~g m~ga kasapi. "Rizal" ang hudyat na
salita, bilang pagtulol sa walang katwirang pakakapabilanggó sa kanya.
Itinatag n~g araw ding iyon (ika 7 n~g Hulyo, 1892) ang "Katipunan."
Ang m~ga kasapi sa ikatlong baytang na ito, ay siya lamang nakatatalos
n~g m~ga tunay na adhikain n~g "Katipunan."
23.--=Sa papaanong paraan nagkakakilanlanan ang m~ga magkakasama sa
"Katipunan"?=--May isáng paraan. Upang magkakilanlan ang m~ga
magkakasapi ay itinatagop ang kanang kamay sa dibdib sa tapat n~g puso
at kung gapós--noong panahon n~g kastila'y ginagapos n~g abot-siko ang
sino mang hulihin kahí't sa anong kasalanan--ay itinitiklop ang m~ga
daliri, maliban lamang ang hintuturo at ang kalingkin~gan na
paraparang inauusli.
24.--=Sinosino naman ang nagsisibuo n~g "Katipunan"?=--Sa bawa't
bayan ay may m~ga "Balan~gay," at "Sangguniang Hukuman," na siyáng
kapangyarihang nagaayos at humahatol sa m~ga sigalot at alitan n~g
magkakapatid sa loob n~g "Katipunan." Ang m~ga balan~gay ay
nasasakupan n~g Kataastaasang Pan~guluhan na pangsangkapuluan.
25.--=Sa papaanong paraan ginagawa ang pagkuha n~g kasapi?=--Sa
bawa't pook ay nagtatayo n~g isáng wari'y lupon na kung tawagin ay
"Hasik" na binubuo n~g tatlo katao na parang tatlong tungko. Ang
"Hasik" na ito ang siyáng sa inot-inot ay nanghihikayat upang may
sumapi sa "Katipunan." Pagdamidami na n~g m~ga kasangayon ay saka pa
lamang itinatayo ang "Balan~gay" na pinamumunuan n~g isáng lupon na
ang m~ga tunkulin ay tulad din n~g sa Kataastaasang Lupon. Ang m~ga
"Hasik" na yaon, ay di na ipinagpatuloy n~g malapit na ang tangkang
panahon sa paghihimagsik, pagka't ang m~ga taong baya'y halos
naguunahan nang sila'y mapabilang sa "Katipunan."
=VI=
=M~GA PARAANG GINAGAWA SA PAGSAPI SA "KATIPUNAN"=
26.--=Papaano ang pagsapi?=--Sa pagtanggap n~g pakikisapi ay
tinularan, bagama't di lubós, ang ginagawa n~g "Masonería." Bawa't
kasapi ay may mahigpit na tungkuling manghikayat n~g bagong makakasama
at sa pananagutan niya ay inihaharap sa "Balan~gay" ang kanyang
nahikayat. Datapwa, bago gawin ito ay sinusuri munang mabuti ang
ugali, pagkukuro, kalagayan at kabuhayan n~g isasapi at baka di
kabagáng n~g m~ga taong "Katipunan." Kung mapatunayan na siya'y may
tapat na loob ay saka pa lamang gagawin ang pagtanggap.
27.--=Papaano ang ginagawa sa pagtanggap?=--Ang bagong kasapi'y
pinipirin~gan at ipinapasok sa isáng silid na itiman ang kulay n~g
m~ga panig at bahagya nang naiilawan, pagkatapus ay inaalisan n~g
piring. Sa m~ga panig n~g silid ay may m~ga nasusulat na ganitó:
"_Kung may lakás at tapang, ìkaw'y makatutuloy"
"Kung ang paguusisa ang nagdalá sa iyó dito'y umurong ka."
"Kung di ka marunong pumigil n~g iyong masasamang hilig, umurong ka;
kailan man ang pintuan n~g May-kapangyarihan at Kagalanggalang
Katipunan n~g m~ga Anak n~g Baya'y bubuksan dahil sa iyó._"
Sa ibabaw n~g isáng dulang ay may isáng bun~go, isáng "revolver" at
isáng gulok. May isáng papel na kinasusulatan n~g m~ga sumusunod na
tanong:
_I--"Anó ang kalagayan nitóng Katagalugan n~g unang panahon?"_ (Sa
salitang _Katagalugan_ ay kasama na ang _Kabisayaan, Kailokohan_ at
lahat na n~g Kapilipinuhan.)
_II--"Anó ang kalagayan sa n~gayon?"_
_III--"Anó ang magiging kalagayan sa darating na panahon?"_
28.--=At ano-ano ang isinasagot sa m~ga tanong na iyan n~g ibig
sumapi?=--Ang kasagutan, humigit kumulang n~g sino mang ibig
sumapi, ay ganito:
Ukol sa unang tanong: Na, nang dumating dito sa atin ang m~ga
Kastila n~g ika-16 n~g Marzo n~g taong 1521, ang m~ga pilipinong
naninirahan sa m~ga baybayin ay may pagkaalam na sa maayos na
kabuhayan at pamamayan. Noon n~ga, tayong m~ga pilipino ay may
kalayaan na sa pamamayan; may m~ga kanyon; maalam na tayong
magsuot n~g m~ga damit na sutla; nakikipagunawaan na tayo sa
pan~gan~galakal sa m~ga karatig na bayan sa Asia. Tayo'y may
sariling pananampataya o relihiyon, may sariling titik o sulat,
na anopa't, lumalasap tayo n~g kalayaan at kasarinlan.
Ukol sa ikalawang tanong: Na ang m~ga fraile na kung tawagin ay
m~ga "kahalili" raw, sila n~g "Diyos", ay pawang kabalbalan ang
itinuro sa m~ga pilipino. Hindi tayo tinuruan n~g tunay na
Karunun~gan sa buhay at sapagka't kung tayo'y man~gatuto ay hindi
nila mauulol at sa ganya'y di nilá mahuhuthot ang ating
kayamanan. Ang itinuro sa atin n~g m~ga "fraile" ay ang maling
pananampalataya na nakikilala sa pagdaraos n~g sunod-sunod na
m~ga pistá na kinahuhulugan n~g ating salapi at kayamanan sa
kapakinaban~gan n~g m~ga "fraile" at Kombento. Ang m~ga "fraile"
ay siyang mahigpit na kalaban n~g ikatatalino at ikabibihasa n~g
pilipino (tagalog kung isulat n~g m~ga Katipunan) na sa
katunaya'y ayaw sila na tayo'y man~gatuto n~g wikang kastila.
Anopa't lahat na n~g karain~gan sa panglulupig, panggagahasa,
m~ga kasagwaan, pagtin~gin sa pilipino na parang iba sa pagkatao
kaysa m~ga Kastila na ginagawa n~g m~ga "fraile" ay siyang
isinasaysay sa ikalawang tanong na ito. Sa kahulihuliha'y
idinadaing din naman ang malabis na pagkiling n~g pamahalaang
kastila sa m~ga "frayle," pagsunod sa kanilang m~ga bilin laban
sa bayan, paniniwala sa m~ga sumbong n~g m~ga yaon, kahima't
lisya sa matwid, at pagtanggi na ang m~ga pilipino ay bigyan n~g
kalayaan sa pamamayan, at sa paggawa n~g ikalulusog sa dunong, sa
buhay at sa pan~gan~galakal.
Ukol sa ikatlong tanong: Na ang madlang kasamaang binanggit sa
m~ga naunang tanong ay malulunasan; ang m~ga lupang malalawak na
inangkin n~g m~ga kombento sa ating m~ga ninuno ay mapapasaulî sa
bayan; ang m~ga mamamaslang ay maibubulid sa ban~gin n~g
kamatayan; ang m~ga paring kababayang sina Gomez, Burgos at
Zamora ay maipaghihiganti at ang kalayaan at kasarinlan n~g
Bayang Pilipino ay matatamo sa hinaharap kung ang m~ga kasapi ay
maypagasa, tiyaga, tapang at pagkakaisa sa pagsunod sa m~ga aral
at pasyá n~g "Katipunan."
29.--=Kung makasagot na ba n~g ganyan ay tinatanggap na?=--Hindi pa
rin. Ang kapatid na "Mabalasik" ay siyáng nagsasabi sa sinusubukan na
lubhang dakila ang hakbang na yaon sa kanyang buhay. Ipinaaalaala na
siya'y maaaring umurong kung walang taglay na tapang, upang huwag
masayang ang kanyang buhay. Kung ang sumasapi ay magpumilit din sa
paganib sa "Katipunan," ay saka siyá ihaharap, na may piring din, sa
m~ga kapatid na nan~gagkakatipon nang siya'y tanggapin. Ang tapang at
kabuoan n~g kanyang loob ay sinusubok sa ilang paraan. Minsa'y bigyan
n~g gulok at iutos na tagain ang kalaban na pumapaslang sa m~ga
kalahi; naiyan ang sabihin na saklolohan ang kapatid na makukulong n~g
apoy, na, sa pagsasalita n~g gayon, ay talagang nagsusunog n~g m~ga
papel upang maramdaman ang init n~g nin~gas n~g sinusubukan. Kung
hindi magpakitang takot, aalisan na n~g piring at palalagdain sa
kasulatan n~g panunumpang inilathala sa unahan, na ang pinakatinta ay
dugong kinukuha n~g isáng palalim sa kanyang kaliwang bisig.
30.--=Anong wika ang ginagamit n~g m~ga kasapi sa
"Katipunan"?=--Ang tagalog; n~guni't ang kahulugan n~g ilang titik
n~g abakadang kastila ay iniba sa kanilang pagsulat n~g m~ga kasulatan
at gayon din sa paglagdá n~g kanilang m~ga sagisag. Ang titik na "a" ay
ginawang "z", ang "c" at "q" ay ginawang "k", ang "i" ay "n", ang "l"
at "ll" ay "j" ang "m" ay "v", ang "n" ay "ll", ang "o" ay "c" at ang
"u" ay "x". Ang f, j, v, x at z n~g abakadang kastila ay itinakwil
pagka't hindi kailan~gan. Sa maliwanag na ulat ay ganitó ang Abakadá
(alfabeto) n~g "Katipunan" kung itutulad sa abakada n~g wikang
Kastila.
_Abakada Abakada_
_n~g kastila n~g "Katipunan_"
A.................. Z
B.................. B
C.................. K
D.................. D
E.................. Q
G.................. G
H.................. H
I.................. N
K.................. K
LL................. J
M.................. V
N.................. LL
O.................. C
P.................. P
Q.................. K
R.................. R
S.................. S
T.................. T
U.................. X
W.................. W
Y.................. Y
=VII=
=ANG MAHIGPIT NA PAKIKIBAKA N~G "KATIPUNAN" SA KANYANG KABUHAYAN=
31.--=Tinanggap ba n~g lahat na Pilipino ang m~ga Palatuntunan, Aral
at Gawain n~g "Katipunan"?=--Hindi. Gaya n~g sinabi na, ang
"Katipunan" ay itinatag noong ika 7 n~g Hulyo n~g 1892. Sa buong taong
sumunod, 1893 ay hindi pa lumalaganap, sanhi sa maraming kadahilanan.
32.--=Maari bang isaysay?=--Oo. Ang kaunaunahan ay ang kabaguhan
n~g layunin at paraan n~g samahan, gaya n~g nakita na natin, ay may
kahirapang ilaganap sa bala na kundi pipiliin muna bago hikayatin.
Tan~gi sa rito, si Bonifacio na rin ang kusang nagpauntol-untol sa
pamanhik n~g m~ga kababayang nagsisibuo noón n~g "Liga Filipina," na
lahat halos ay m~ga pilipinong litaw, nakakakaya't may pinagaralan, na
nagsisiasang sa pamamagitan n~g "Ligang" yaon, ay makukuha n~g bayang
pilipino "sa loob n~g kapayapaan" ang pagsugpo sa masasama't hidwang
pamamalakad dito sa atin n~g pamahalaang kastila at n~g m~ga "fraile."
Ganitó ang pan~gunang layon n~g "Liga Filipina" na itinatag nina Rizal
at m~ga kapatid niyang "masón" at ibá pa. Si Bonifacio man ay nagíng
kasapi rin doon.
33.--=Di ba't ang "Katipunan" ay humuwad sa "Masoneria" n~g
pamamaraang ginagamit nito sa pagtanggap n~g kasapi at gayondin sa
ilang kuro n~g kaniyang adhikain?=--Oo na n~ga. Subali't ang
kapatiran n~g m~ga "masón," ay kasalun~gat ni Bonifacio ukol sa paraan
na kinakailan~gang gamitin upang maghari dito sa Pilipinas ang
Katwiran at Kalayaan at masugpo ang kalupitan at kasamaang inaasal n~g
m~ga "fraile" at n~g Pamahalaang Kastila sa pilipino. Ang "Masoneria"
at ang "Katipunan" ay nagkakaisá sa kanilang han~gad na pagtubós sa
Bayang Pilipino. Datapwa, ang una'y ibig makuha ang katubusang yaón sa
loob n~g kapayapaan sa pamamamagitan n~g pagpapalaganap n~g kaniyang
magagandá't makataong simulain; samantalang ang nais at han~gad n~g
huli'y ang paghihimagsik, yayamang napagkita na rin lamang na ang m~ga
naghahari noon dito sa atin--ang pamahalaang Kastila't m~ga
"fraile"--ay hindi makuha sa samo, pakiusap at pan~gan~gatwiran,
bagkús ang itinutugón sa ginawi n~g m~ga "masong" siná Rizal, Del
Pilar, Lopez Jaena, Regidor, Cortez at ibá't ibá pa ay ang sila'y
ipalagay na "kaaway n~g España at n~g Dios," at marami sa kanilá at sa
kanilang m~ga kabig ang napabilanggo, napatapon sa malalayong bayan at
pinapagdusa sa m~ga bilangguan, kahima't walang nagawang kasalanan.
34.--=Sa makatwid ang m~ga "mason" at ang m~ga mayamang pilipino'y
hindi kaayon n~g "Katipunan"?=--Hindi, kundi bagkús pang
kasalun~gat. Nang lumalaganap na ang "Katipunan" ang m~ga "mason" at
ang kanilang m~ga "logia," ay paraparang nagsikilos upang sugpuin ang
paglago n~g "Katipunan" at ang mabalasik na pagpapalaganap ni Andrés
Bonifacio, di sa dahilang sila'y kampi sa pamahalaang kastila at sa
m~ga "fraile," kundi sapagka't kailan man ang m~ga "masón," ay "ayaw
ipaghiganti sa pagbubuhos n~g dugo ang m~ga kaapihang tinatamó." Ang
"Katipunan" nama'y ang ibig ay "n~gipin sa n~gipin," at ayaw gantihin
n~g tinapay ang bató, kundi bató rin. Kaya nama't isá sa m~ga aral n~g
"Katipunan" ay, nahahawig doon sa "ang di mo ibig na gawin sa iyo, ay
huwág mong gawin sa iyong kapwa."
35.--=Maaari bang isaysay ang ilang pangyayari ukol diyan?=--Oo.
N~guni't bago banggitin ang ilang pangyayari ay kailan~gan munang
sabihin na, sa loob n~g "Masonería," ayon sa kaniyang palatuntunan, ay
di tinatanggap ang m~ga manggagawang hamak, na ang kabuhaya'y "isang
kahig, isáng tuka"; pagka't upang maging "mason," isa sa m~ga
pan~gunahing kailan~gan ay ang ikaw'y may sapat na kinikita upang
buhayin ang iyong asawa't m~ga anak at may kaunting halagang
nalalabis, na isasagot sa m~ga pan~gan~gailan~gan n~g kapatiran at
maiambag sa sinomang kapatid na nasa sa isang kagipitan. Dahil dito ay
sukat n~g mataho na ang m~ga "masón" ay m~ga taong nakakakaya at ang
m~ga katipunan ay yaong m~ga taong hindi matatanggap sa "Masonería,"
na m~ga anak pawis, m~ga dukha't maralita. Sapagka't noo'y mayayaman
at mahihirap na pilipino'y paraparang inaapi at pinahihirapan n~g
pamahalaang kastila't n~g m~ga "fraile" kung kaya't lahat ay
nagtataglay n~g isang layunin: maputol lahat ang kaapihan. Nagkakaibá
n~ga lamang sila sa kaparaanang ginagamit sa ikapagtatagumpay n~g
kanilang layon.
36.--=Ano ang ginawa n~g m~ga "mason" kay Bonifacio at sa
"Katipunan"?=--Dapat munang sabihin na si Bonifacio ay "masón" din.
Siya'y "segundo vigilante" sa "Logia Taliba," na ang "Venerable," ay
ang binaril n~g m~ga kastilang si Luis Encino Villareal at ilan sa
kasamahan ni Bonifacio sa "Katipunan" ay m~ga kamukha rin niyang
"masón." Isáng araw ay ipinatawag si Bonifacio n~g m~ga namumuno sa
kanyang "logia" at, siya'y hinihikayat na itigil ang "Katipunan,"
pagka't ang katwiran n~g m~ga humihikayat sa kanya'y ang kawalan n~g
m~ga baril, kanyon, sandata at salapi na totoong kinakailan~gan sa
paghihimagaik na gagawin n~g "Katipunan," na kung mapipilan ay siyang
lalong kasawian n~g bayang pilipino. Pagkatapos na marinig n~g amá n~g
"Katipunan" ang gayong m~ga pan~gan~gatwiran, ay di umimik kamuntik
man, kinuha ang kanyang sambalilo at sabay ang pagsasalitang "Diyan
na kayó, puro kayo wikang kastila." Isang araw nama'y nagsadya si
Bonifacio sa bahay n~g nasirang si Antonio Luna upang ipatalastás dito
ang gagawing paghihimagsik n~g "Katipunan." Pagkatapos na mapakinggan
ni Luna ang m~ga pan~gun~gusap ni Bonifacio, ay nagsabi: "¿Anó ang
ating ilalaban, itong ating m~ga ...? Kung si Napoleon ay naging
Napoleon, ay sapagka't bukod sa siya'y may pusong matapang, ay
maytalino pa, at, bukod sa lahat n~g iya'y may salapi." Nang
ipinakilala naman ni Bonifacio kay Francisco Roxas, isá rin sa m~ga
ipinabaril n~g pamahalaang kastila, ang hinahan~gad n~g "Katipunan,"
ay sinabi ni Roxas na siya'y ayaw makinig n~g m~ga kabalbalan at
kaululan.
37.--=Si Rizal ba'y kasangayon sa paghihimagsik na ginawa n~g
"Katipunan"?=--Hindi. Sa kaniyang m~ga aklat, tula at sulat, ay
napagkikilalang ang adhikang katubusan n~g Pilipinas, ay ibig niyang
makamtan sa pamamagitan n~g karunun~gan at kadakilaang asal muna n~g
kanyang m~ga kalahi, bago isipin ang ibáng paraan. Isang araw n~g
buwan n~g Mayo ná 1896 ay sinugo ni Bonifacio si Dr. Pio Valenzuela
(itó lamang ang kasaping may título sa "Katipunan") na makipanayam kay
Rizal sa pinagtapunan dito sa Dapitan, Mindanaw, upang ipatalastás sa
kanyá ang nais n~g "Katipunan" na maghimagsik nang maiwasak ang
kapangyarihan n~g España dito sa Pilipinas. Si Rizal ay sumalun~gat sa
ganyang nais. Kinabukasa'y dalidaling lumulan sa bapor ang sugó n~g
amá n~g "Katipunan," at umuwi sa Maynila, bagama't may tangkang
manatili pa n~g m~ga ilang araw dóon. Nang malaman ni Bonifacio ang
ikinaaayaw ni Rizal sa paghihimagsik ay sinabi ang ganito: "¿At saang
aklat nabasa ni Rizal na bago maghimagsik ay kailan~gang magkaroon
muna n~g sandata at salapi?"
38.--=Ang ibig bang sabihin niya'y kalaban ni Rizal at n~g m~ga
"mason" si Bonifacio at ang "Katipunan"?=--Malayo. Si Rizal at
halos ang marami sa m~ga "mason" ay m~ga taong may taglay na
kakayahan sa isip, ay nagsisipaniwala na bago gawin ang isang
napakalaking gawain, katulad n~g paghihimagsik ay kailan~gan muna ang
m~ga baril, sandata at salapi upang magtagumpay, tan~gi sa iyang
magbuhos n~g dugo sa ikasusugpo n~g m~ga pangaapi ay talagang
nahihidwa sa m~ga aral n~g "Masonería" sa kanyang m~ga kampon.
Datapwa, ang m~ga dukha, manggagawa, m~ga maralita, na m~ga hamak na
taong bayan, dito sa atin at saan pa man, ay kapag niyakap ang isang
gawain at napagkilalang kailan~gang gawin sa ikasusunod n~g isang
dakilang layunin, ay di na nagtutumigil n~g pag-iisip at karakaraka'y
ginagampanan sa pamamagitan n~g salitang "¡Bahala na!". Ang "bahala"
nang ito, ay makikita natin na siyang nagligtás sa bayang pilipino n~g
m~ga panahong yaón at naghatíd sa atin sa tagumpay. At iyan ding m~ga
salitang iyan ang nagligtas sa ibang m~ga bayan sa kuko n~g m~ga
manglulupig na hari't mahadlikáng umiinís sa m~ga anak-pawis at dukha.
=VIII=
=ANG "KATIPUNAN" AT ANG BAYANG MARALITA=
39.--=Ano ang ginawa ni Bonifacio sa harap n~g pagsalun~gat ni Rizal
at n~g iba pa sa paghihimagsik?=--Sa halip na umurong, ay bagkús
nagpakasiglang lalo sa pagtatag n~g m~ga balan~gay at sauggunían n~g
"Katipunan." Buong taon n~g 1895 at ang m~ga unang buwan n~g taóng
sumunod, 1896, ay kanyang naitatag sa buong Maynila at m~ga lalawigang
karatig ang maraming san~ga o balan~gay. Kung anó ang laki n~g
kaayawan sa paghihimagsik n~g m~ga pilipinong litaw at nakakakaya't
mayayaman ay siya namang higpit n~g pagyakap n~g m~ga maralita sa
layunin n~g "Katipunan." Ang m~ga manggagawa, ang m~ga tagabukid at
ang m~ga dukha, ay paraparang nagsisiluha kung sila'y pinaliliwanagan
n~g m~ga adhikain at aral n~g "Katipunan" at naguunahan sa pagsapí.
40.--=Sa papaano napatatag ang Pamunuan n~g Katipunan?=--Sa
kapulun~gang idinaos n~g m~ga kinatawan n~g m~ga balan~gay noong 1 n~g
Enero n~g 1896, ay na~gapahalal sa Kataastaasang Pan~guluhan n~g
"Katipunan" ang m~ga sumusunod: Kataastaasang Pan~gulo, Andrés
Bonifacio; Kalihim, Emilio Jacinto; Tagain~gat-yaman, Vicente Molina;
Tagausig, Pio Valenzuela; m~ga kawani: Pantaleon Torres, Hermenegildo
Reyes, Francisco Carreon, José Trinidad, Balbino Florentino at Aguedo
del Rosario.
41.--=At ang m~ga Balan~gay at Sanggunian?=--Napatatag na sa
maraming pook n~g Maynila at m~ga bayang karatig. Ang m~ga pan~galang
taglay ay yaong m~ga pan~galan o bagay na maykinaalam sa ating lahi
at sa kalayaang ninanasà. Naito ang ilan: "Dapitan" (bayang
pinagtapunan kay Rizal); "Laong-Laan" at "Dimas-Alang (m~ga lagda ni
Rizal sa kaniyang m~ga isinulat sa m~ga pahayagan); "Katagalugan",
"Katotohanan", "Kabuhayan", "Silan~ganan", "Pagtibayin", "Kailan~gan",
"Bagong-Silang", "Di-Magpapatantan", "Di-Tutugutan",
"Pinan~gin~ginigan" at iba't iba pa.
42.--=Anong m~ga kaparaanan ang ginamit sa pagpapalaganap n~g
"Katipunan"?=--Ang m~ga pakikipagpulong n~g lihim sa m~ga pook
pook, suloksulok at bahay-bahay. Tan~gi sa rito, ay ang m~ga sulat
at limbag na gawa ni Bonifacio, ni Emilio Jacinto at n~g iba pa, na
walang lagda. Nagkaroon din ang "Katipunan" n~g sariling palimbagan at
doo'y inilimbag ang dalawang bilang lamang n~g pahayagang tagalog na
pinamagatang "Kalayaan," na inilathala n~g ika 1 n~g Enero n~g 1896.
Isang 1000 ang sipi n~g unang bilang at 2000 ang ikalawá.
43.--=Saan kinuha ang salaping ibinili sa Palimbagan?=--Isang araw
ang kapatid ni Bonifacio na nagn~gan~galang Troadio ay galing sa
Australia na may kasamang dalawang kababayang taga-Kapis na
nagn~gan~galan Francisco Castillo at Camilo Iban. Ang dalawang ito'y
tumama sa "loteria" n~g ilang libong piso. Nang mabalitaan ito ni
Bonifacio sa pamamagitan n~g kanyang binanggit na kapatid ay hinikayat
sa "Katipunan" ang dalawang yaon, na nagkaloob naman pagkatapos n~g
halagang apat na raang pisong ibinili n~g palimbagan n~g masong si
Antonio Salazar na mayari n~g "Bazar del Cisne," na ipinabaril din n~g
m~ga kastila, at sa kanila rin galing ang salaping ibinili n~g m~ga
titik sa palimbagan ni Isabelo de los Reyes, na ipinunô sa m~ga titik
n~g binanggit na palimbagan.
44.--=San~gayon sa m~ga isinaysay, ay walang salapi ang "Katipunan" at
sahol sa m~ga kagamitan sa kanyang layon, kung gayon ano't
lumaganap?=--Ang m~ga kalupitan at paghamak na rin sa m~ga
pilipino, n~g m~ga nakasasakop sa atin noon, ang nagpasiglá sa m~ga
taongbayan upang sumapi sa "Katipunan." Bukod sa rito, si Bonifacio,
ay talagang may sapat na talino sa paglikha n~g m~ga paraan na sukat
makahikayat sa tao. Ipinasya niyá na sa tuwing magpupulong ang m~ga
"balan~gay", ay buklatin ang kasaysayang batbat n~g hirap n~g
Pilipinas at sa ganito'y paalalahanan ang m~ga kapatid sa kaabaan n~g
katayuan n~g lupang-sarili. Tuwing darating ang ika 28 n~g Pebrero, ay
nagdaraos n~g m~ga lihim na lamayan na patungkol sa tatlong paring
pilipinong sina Gomez, Burgos at Zamora na ipinabitay n~g pamahalaang
kastila sa sulsol n~g m~ga "fraile." Anopa't ang m~ga bagay na ganito,
ang m~ga paguusig kina Rizal at m~ga kasamahan, na paraparang labag sa
matwid, ay siyang lagi nang ipinagugunita upang magalab ang loob n~g
m~ga kasapi. Bakit ang totoó ay talagang inis na't tigib na tigib ang
pusong matiisin n~g m~ga pilipino sa madlang kaapihang ginagawa sa
kanila n~g m~ga maykapangyarihan noon.
45.--=Ang m~ga babai ba'y tinatanggap sa "Katipunan"?=--Hindi
kabilang ang m~ga babai. Subali't ilan sa kanila, lalunglaluna ang
m~ga asaasawa n~g m~ga nasa katipunan, ang nabigyan n~g tungkuling
magagaan. Si G. Perfecta Simeon, sa halimbawa, ay ginawang
taga-in~gat-yaman sa "Balan~gay Maluningning," na napatatag sa nayon
n~g San Nicolas, Maynila.
=IX=
=ANG "KATIPUNAN" AT ANG PAGUUSIG SA M~GA MASON=
46.--=Inusig ba n~g m~ga kastila't fraile ang m~ga mason dahil sa
"Katipunan"?=--Oo. Anoman ang mangyaring pagtutol n~g m~ga pilipino
sa m~ga kahidwaang inaasal n~g m~ga nakasasakop sa atin sa m~ga
panahong yaon ay sa m~ga "mason" ibinibintang at ang m~ga ito ang
pinagdadadakip at pinarurusahan.
47.--=At sa anong dahil?=--Kailan~gan ang kaunting paliwanag.
Sinabi na natin na ang m~ga "mason" ay di kasangayon sa paghihimagsik
na nilalayon n~g m~ga Katipunan. Alam na natin na, ibá ang
"Masonería" sa "Katipunan," at ang "Liga Filipina" nama'y walang
kinaalam sa dalawang nauna. Bawa't isá ay may kanikaniyang uri,
palatuntunan at adhikain. Subali't hindi maikakait na ang "Masonería"
at ang kaniyang m~ga kampon ay siláng nagsabog sa m~ga kalahi n~g m~ga
kurong dakila ukol sa ikatutubós; silá, ang m~ga masón, ang masasabing
nagturo n~g pagbibigkis n~g kalooban sa m~ga pilipino, upang humarap
at makipaglaban sa loob n~g kapayapaan sa m~ga makapangyarihang
lumulupig sa Lahi; ang m~ga kasapi sa "Masonería," ay silang
nagpakilala sa pamahalaan sa España n~g m~ga masasamang palakad na
pinaiiral dito, na siyang ikinalulugmok n~g bayan sa karukhaan,
kaapihan at kabusabusan. "Ibig namin--ang hiling sa España n~g m~ga
masón--na ang aming baya'y maging karapatdapat, maging malaya't
maginhawa, na sa kaniyang pan~ganorin ay tumanglaw ang maningning na
araw n~g katarun~gan at kabihasnan. Ibig namin na dito'y maghari ang
pagpapantay-pantay, ang tunay na kalayaan n~g mamamayan sa harap n~g
m~ga mapagimbot, na nan~gabubuhay sa pagsugpu sa karapatan n~g bayan
na dinidilig ang kanilang kaginhawahan n~g luha n~g bayang
nagdaralita."
48.--=Ang m~ga kahilin~gan bang iyan ay napagkilala n~g m~ga taong
bayan?=--Hindi lamang nakilala kungdi nararamdaman nila sa sarili.
Ang m~ga pagsusumikap na yaon n~g m~ga mason ay siyang ikinamulat n~g
bayan sa kanyang aping kalagayan. Ito'y nalalaman n~g pamahalaang
kastila at lalong natataho n~g m~ga "cura" sa bayan-bayan, pagka't sa
bayang pinamumugaran n~g isang "logia" o n~g m~ga "mason," ang "cura"
at ang m~ga kastila ay di lubhang nakapamayani sa kanilang m~ga
masasamang gawa, sapagka't nahahadlan~gan sila n~g pagkakaisa n~g m~ga
taong bayan sa pagtutol laban sa m~ga masasama nilang palakad.
Napapansin din n~g m~ga "fraile" na ang pasok n~g salapi sa simbahan
ay umuunti, sanhi sa kagagawan n~g m~ga mason na nagtuturo sa bayang
iwanan ang patay sa loob n~g simbahan at huwag magbayad n~g anoman.
Itinuturo rin naman nila na huwag bilhin ang m~ga kalmen, ang m~ga
kuwintas, ang m~ga kandila, ang m~ga istampá, ang m~ga bula, ang m~g
novena, na kinakalakal n~g kombento.
49.=--Kailan pa inusig ang m~ga mason?=--Ang masikhay na paguusig
sa kanila, ay masasabing nagsimula noong taong 1892 at sumidhi n~g
mapatatag na ang "Katipunan" at si Bonifacio'y walang humpay sa
pagpapalaganap n~g kanyang samahan. Paano'y alam n~g pamahalaang
kastila't n~g m~ga "fraile" na si Bonifacio'y "mason," bukod sa ang
layunin at m~ga ipinupunla n~g "Katipunan," ay huwad sa "Masoneria."
Kaya, lahat n~g kilos nina Bonifacio at m~ga kasamahan ay sa m~ga
"mason" ibinabagsak, bakit ang amá naman n~g "Katipunan," sa nasa
niyang magkasamasama ang lahat, sa lilim n~g watawat n~g samahang
kaniyang pinamunuan, ay di lamang hindi nagpapasinun~galing sa gayong
akala kundi bagkus pang pinagtitibay. Ang m~ga "mason," n~g m~ga
panahong yaon, ay sila ang lumalagay na tagataguyod n~g kalayaan n~g
bayan at sila'y pinagpipitaganan n~g maraming kababayan, lalonglalo na
ang m~ga "masong" siná Rizal, Del Pilar, Lopez Jaena, at iba pa, na
may m~ga pagtatanggol na ginawa ukol sa kalayaan n~g Pilipinas at lagi
nang ipinagsasanggalang ang kaapihang tinitiis n~g kanilang kababayan.
50.--=Hindi ba itinigil ang paguusig na yaon sa m~ga mason?=--Nang
taong 1893 at n~g m~ga unang buwan n~g taong 1894, ay napatigil ang
m~ga paguusig sa kanilá. Palibhasa'y naipatapon na si Rizal sa
Dapitan--na sa ganang m~ga kastila't fraile'y siyang pinakapuno n~g
kilusan n~g m~ga "mason"--at naparusahan na ang m~ga inaakalang
kinaalam sa pagtutol na ginampanan n~g m~ga pinaguusig na gaya nina
Doroteo Cortes, Jose Basa, Ambrosio Salvador, Mariano Apacible at
marami pang taganas na m~ga "mason," ang m~ga kalaban n~g kalayaan n~g
bayan ay napatahimik. Dahil dito'y muli na namang nagsikilos ang m~ga
mason at binuhay na muli ang kanilang m~ga pagpupulong tun~go rin sa
ikagagaling n~g sariling bayan.
51.--=Nagtagal ba ang gayong katahimikan?=--Hindi. Nang taong 1895
ay muli na naman silang pinagusig. Ang kilusan sa paghihimagsik n~g
"Katipunan" na noo'y lumaganap na sa m~ga taong bayan, lalonglaluna sa
m~ga lalawigang tagalog, ay sa m~ga mason naman ipinagbintang. Sila na
naman ang hinuli, pinahirapan at ipinagbibilanggo. Ang m~ga "convento"
ay nagsikilos, ang m~ga pinunong kastila ay paraparang nagsusumikap sa
pagbibintang na ang m~ga "logia," ay walang linalayon kundi ang
paghiwalay n~g Pilipinas sa España. Ang bun~ga n~g lahat n~g ito ay
ang pagsisiyasat sa m~ga bahay bahay n~g m~ga mason, ang
pagpapabilanggo, pagpapatapon sa malalayong bayan sa m~ga magiting na
kampon n~g "Masonería." Dahil dito, marami rin sa m~ga mason na noong
una'y di kasangayon ni Bonifacio sa paghihimagsik, ang tumulong na
tuloy sa pagpapalaganap n~g "Katipunan."
=X=
=ANG PAGHIHIMAGSIK=
52.--=Ano ang ginawa n~g "Katipunan" sa harap n~g m~ga nangyayaring
yaon?=--Inihanda na ang paghihimagsik. Si Bonifacio at ang ilan
niyang matatalik na kawani ang madalas magsilabas sa m~ga bundok na
nakalilibid sa Maynila at kanilang pinagaaralan ang tumpak na paraan
sa pagsalakay dito at ang magagawang kuta n~g kawal n~g "Katipunan" sa
pakikilamas.
53.--=Kailan nahuli ang m~ga kasapi sa "Katipunan"?=--Niyong ika 13
n~g Agosto n~g 1896 sa San Piro Makati. Bagá man m~ga kasapi sa
"Katipunan" ang nan~gahuli, ay m~ga "mason" din, daw, alinsunod sa
sulat n~g "cura" sa tinurang bayan na si Agustin Fernandez sa pinuno
n~g Kastila rito sa Maynila na si Luengo. N~guni't bago pa mangyari
ito, ang teniente n~g Guardia Civil na si Manuel Sityar, niyong ika 5
n~g buwan n~g Hulyo n~g taón ding yaon, 1896, ay sumulat na sa m~ga
pinuno niya, sa Maynila, at ibinabalita na siya'y may natuklasang
inihahandang paghihimagsik laban sa pamahalaan na ang man~ga san~ga ay
nasa San Juan del Monte, San Felipe Nery, Pandakan, Marikina at
Montalban. Ibinabalita rin na may m~ga ilang libo ang
magsisipaghimagsik na nagsipanumpa sa pamamagitan n~g sarili nilang
dugo na inilagda sa kasulatan nang sa gayo'y magtumibay sa pakikibaka
hanggang sa matamó ang kasarinlan n~g Pilipinas.
54.--=Umabot ba sa kaalaman ni Bonifacio ang ganyang m~ga
ibinalita?=--Oo. Simula pa nang itinatag ang "Katipunan", ay
nakahikayat na nang ilang kababayang nagsisipaglingkod sa m~ga
kawanihan n~g pamahalaang kastila at gayon din ang ilan sa
nagsisipaglingkod sa bahay n~g m~ga pinuno at sa m~ga "convento." Nang
m~ga araw na yaon, ay nakapaglagay na ang "Katipunan" n~g kaniyang
m~ga tiktik sa loob n~g pamahalaan na naghahatid kay Bonifacio n~g
m~ga balitang kailan~gan nitó. Kaya, n~g malaman niyang natuklasan na
ang "Katipunan" n~g may kapangyarihan, ay pinulong ang lahat n~g m~ga
pan~gulo sa m~ga balan~gay at m~ga kasapi sa pook n~g Kankong,
Kalookan, niyong ika 17 n~g Agosto n~g 1896. Ang pulong ay sinimulan
n~g ika 8 n~g umaga at natapos n~g magtatakipsilim na. Mainit at
mahigpit ang kanilang pagtatalo. May m~ga ayaw munang gawin ang
paghihimagsik sa kawalan n~g m~ga sandata't baril na ilalaban,
n~guni't marami ang may ibig at ayaw nang magsiuwi sa kanikanilang
bahay. Sa wakás ay pinagtibay din at bilang saksi n~g pinagkasunduan,
lahat ay nagsidukot at kinuha ang kanikanilang m~ga "cedula personal"
at pinagpupunit, tandang hindi na sila babalik sa kanikanilang bahay.
Pagkatapos ay nagpangkatpangkat na.
55.--=Ano pa ang kanilang pinagtibay?=--Na salakayin ang Maynila
n~g ika 30 n~g buwang binanggit. Datapwa, n~g matuklasan ni P. Mariano
Gil, "cura" sa simbahan n~g Tundo, ang m~ga kasulatan n~g "Katipunan"
at pati n~g batong pinaglilimbagan n~g "recibo" nito, dahil sa sumbong
n~g isang nan~gan~galang Teodoro Patiño, na nakuha sa pagawaan n~g
pahayagang "Diario de Manila," n~g ika 19 n~g buwang ding yaon, ang
m~ga sundalo't "guardia civil" ay nagsisipagsiyasat sa m~ga
palipaligid n~g labas n~g Maynila, kaya't n~g ika 23 n~g buwang ito ay
nangyari ang unang labanan n~g m~ga iyon sa kawal n~g "Katipunan" sa
Balintawak. Sinimulan na ang panghuhuli at pagpapahirap sa m~ga
napagbintan~gan.
56.--=Ano ang inilalaban n~g m~ga kasapi sa "Katipunan"?=--Ilang
itak, bukaweng tinulisan, palasan, m~ga "revolver" na kinuha n~g m~ga
Katipunan sa Maestranza, dalawa o tatlong baril na naagaw sa m~ga
sundalo n~g pamahalaang kastila.
57.--=Nagpatuloy ba sa ganito?=--Oo. N~guni't itinatag na ni
Bonifacio ang kanyang pamahalaan sa "Pasong Tamo", Kalookan, at
pagkatapos sa bundok n~g "Balara", Marikina. Mula doon ay siya'y
naguutos sa tulong n~g kanyang m~ga kagawad. Ang pamahalaan n~g
"Katipunan," ay di na sa samahang ito lamang kundi binigyan na n~g
uring pangbansa. Ganitó: Presidente, Andrés Bonifacio; Ministro de
Estado, Emilio Jacinto; Ministro de Guerra, Teodoro Plata; Ministro de
Gobernacion, Aguedo del Rosario; Ministro de Gracia y Justicia Briccio
Pantas; Ministro de Hacienda, Enrique Pacheco; Secretario General,
Daniel Tria Tirona at Tesorero General, Silverio Baltazar (Kapitan sa
bayan n~g Kalookan).
58.--=Ang pamahalaan bang iyan ang namatnugot n~g
paghihimagsik?=--Oo. Datapwa, ang nais ni Bonifacio, bagaman si
Rizal ay di nila kaayon, ay siya'y gawing pan~gulong pangdan~gal at
siya'y magawang sanggunian, bagay itong di nangyari. Nang si Rizal ay
dumating sa Maynila noong ika 5 n~g Agosto n~g 1896 na galing sa
Dapitan na pinagtapunan sa kanya, ay tinangka nina Bonifacio, Emilio
Jacinto at ibang kasamahan na siya'y itanan. Si Emilio Jacinto ay
nagsuot marinero at nagsadya sa lancha "Caridad" na kinalululanan ni
Rizal sa paglunsad sa bapor "España." Kunwa'y naglilinis, at sa isang
pagkakataon ay ibinulong sa ating bayani: "Kung kayo po'y ibibilanggo,
ay ililigtás namin kayo. Kami'y nahahanda." Palibhasa'y umaasa si
Rizal sa kalinisan n~g kanyang budhi sa matapat na pakikisama niya sa
pamahalaan noon, sumagot n~g gayari: "Salamat. Huwag ninyong gawin iya
sa akin. Bayaan ninyo't nalalaman ko ang aking gagawin." Dahil dito,
ang nais na yaon nina Bonifacio ay di n~ga nangyari at sa gayo'y
napilitang magkasya na sa sarisarili nilang pamamatnugot n~g
"Katipunan."
59.--=May m~ga palatuntunan ba ang paghihimagsik?=--Iilan lamang,
yaong lubhang kinakailan~gan sa m~ga unang pagkilos. Pinasiyahan nila
na ang magbabalita n~g pagsalakay sa Maynila, ay hihip n~g m~ga
"tambuli" mula sa m~ga bundok na kinaroroonan n~g m~ga kawal. Ang
hudyatan upang magkakilanlan ang magkakapatid ay ang salitang
"Balan~gay" na dapat sagutin n~g "Marikit." Nang ika 27 n~g Agosto,
1896 ay lumipat si Bonifacio at ang kanyang m~ga kasamahan sa pook
n~g "Balakbak," nayon n~g "Hagdangbató," at sa isang kamalig, ay
kaniyang isinulat at ipinadala sa m~ga kinauukulan ang sumusunod na
pahayag:
="m~ga maginoong namiminuno, kasapi at m~ga kapatid:=
"Sa inyong lahat ipinatutungkol ang pahayag na ito. Totoong
kinakailan~gan na sa lalong madaling panahon ay putlin natin ang
walang pan~galang panglulupig na ginagawa sa m~ga anak n~g bayan,
na n~gayo'y nagtitiis n~g mabibigat na parusa at paghihirap sa
m~ga bilangguan, na, sa dahilang ito'y mangyaring ipatanto ninyó
sa lahát n~g m~ga kapatid na sa araw n~g Sabado, ika 29 n~g
kasalukuyan, ay puputok ang paghihimagsik na pinagkasunduan
natin, kaya't kinakailan~gang sabaysabay na kumilos ang m~ga
bayan-bayan at sabaysabay na salakayin ang Maynila. Ang sino
pamang humadlang sa banal na adhikaing itó n~g bayan ay
ipinalalagay na taksil at kalaban, maliban na n~ga lamang kung
may sakit na dinaramdam o ang katawa'y maysala, at sila'y
paguusigin alinsunod sa palatuntunang ating pinagiiral.--Bundok
n~g Kalayaan, ika 28 n~g Agosto n~g 1896--ANDRES BONIFACIO."
60.--=Sinunod ba n~g bayan ang pahayag na iyan?=--Lahat n~g
nakabatid ay nagsisunod. Kinabukasan n~ga n~g gabi, (29) ay nagkaroon
na n~g labanan sa buong paligid n~g Maynila. Nang ika 30 n~g buang ito
ay nagkaroon na n~g mahigpit na labanan sa Balintawak, sa San Juan del
Monte at sa iba pang pook. Si Bonifacio ay nagpakita n~g di karaniwang
katapan~gan at gayon din ang kanyang m~ga kasamahan. Nasupil nila at
naagawan n~g ilang baril ang m~ga himpilan n~g guardia civil. Kaya
noon din ay ipinasya ni General Blanco, kataastaasang puno n~g Kastila
dito sa Pilipinas, na ipalagay na pook n~g digmaan ang m~ga lalawigang
Maynila, Bulakan, Kapampan~gan, Nueva Ecija, Tarlak, Laguna, Batan~gan
at Kabite, at iniutos na bantayang mahigpit ang m~ga mamamayan.
61.--=Ano pa ang ginawâ n~g pamahalaang kastila sa harap n~g m~ga
pangyayaring yaon?=--Pinagdadakip ang lahat n~g kilalang mason o
m~ga kamaganak at kaibigan nila at kinulong sa Bilibid, sa Fuerza de
Santiago at sa ibá pang sukat kapiitan, gaya n~g silong n~g m~ga kuta
(muralla) na nakakakulong sa loob n~g Maynilà (Intramuros). Ang m~ga
mayayamang katulad n~g m~ga Yangko (ama); Roxas, Zamora, Bautista at
iba't ibá pa'y pinaghuhuli at piniit sa bilangguan, at gayon din ang
m~ga pilipinong napapatan~gi sa dunong at sa kabuhayan. Ang m~ga
kasapi sa "Katipunan," ay pinagdadakip din at pinahirapan sa loob n~g
bilangguan. Palibhasa'y nakilala na ang kaparaanang ginagawâ sa
pagsapi,--dahil sa pagkatuklas n~g binanggit na "cura" sa Tundong si
P. Mariano Gil,--lahat n~g m~ga manggagawa sa m~ga pagawaan, ang m~ga
lalaking lumalakad sa m~ga lansan~gan sa Maynila at sa m~ga bayang
katagalugan, ay isá isáng nilililisan n~g manggas n~g baro n~g m~ga
"guardia civil" at "veterana" at tinitignan kung may piklat na gurlis
at ibinibilanggo. May m~ga ilan na nagkasugat o tinubuan kaya n~g
galis sa bisig, kahit na di sa lugal na kinukudlitan sa pagkuna n~g
dugo na inilalagda sa kasulatan n~g panunumpa n~g m~ga kasapi sa
"Katipunan," ang ibinilango, pinahirapan at pinagbabaril sa Bagumbayan
(Luneta) at sa loob n~g m~ga bilanguan.
62.--=Ang m~ga mayayama't m~ga marurunong na pilipino ay di lamang ang
hindi kasapi sa "Katipunan" kundi kasalun~gat pa mandin nito, ¿bakit
sila pinagdadakip at pinabaril ang ilan?=--Si Bonifacio rin at ang
"Katipunan" ang masasabing may kagagawan n~g gayong panghuhuli. Nang
malaman ni Bonifacio na ang m~ga mayaman at m~ga litaw na pilipino, ay
ayaw sa paghihimagsik, siya'y umisip n~g isang paraan na ang m~ga
ito'y mapadamay sa paguusig sa m~ga taga "Katipunan". Una, ay nang
lalong masugatan ang puso n~g m~ga taong bayan kung makitang pati n~g
m~ga mayayaman't m~ga litaw na kababayan ay pinipiit at pinagbabaril,
at, ikalawa't higit sa una'y nang sa gayon ay lalong lumagablab ang
apoy n~g paghihimagsik. Anopa't sa kanyang pagkatunay na
manghihimagsik, ang ibig ni Bonifacio ay magkahalohalo na ang balat sa
tinalupan. Kaya, nang mairaos na ang pulong na nagpasiya n~g
pagsalakay sa Maynila, ay iniutos ni Bonifacio kina Emilio Jacinto at
Guillermo Masangkay na isabog sa ilang pook n~g Maynila ang m~ga
kasulatan na sadyang inihanda ni Bonifacio at nang m~ga alagad niya,
na nagpapakilalang ang m~ga nan~gakalagda ay m~ga kinaalam at kasapi
sa "Katipunan," bagaman ang totoo, ay hindi, at ang m~ga kasulatang
yao'y ginawa lamang at hinuwaran ang lagda n~g ilang m~ga litaw na
mayayaman at marurunong na pilipino nang sa gayo'y mapasubo o isubo
sila sa ginampanang paghihimagsik n~g bayang maralita, sa ikabubuti
n~g lahat.
63.--=Iyan ba'y inihayag ni Bonifacio sa lahat n~g m~ga
kasapi?=--Ang ginawa niyang panghuhuwad sa m~ga lagdang binanggit
ay hindi inihayag, n~guni't talagang ipinababasa sa m~ga kasapi sa
"Katipunan" at n~g sa gayo'y lalong lumakas ang loob n~g kaniyang m~ga
alagad. Katunayan nito, ilan sa m~ga nahuli ang sa hirap sa m~ga
pasakit ay nagturó n~g nagturó sa ilang taong litaw, bagama't ang ilan
sa m~ga isinigaw ay sa gawa na lamang n~g higpit n~g m~ga parusa.
64.--=At ano ba ang m~ga parusang iginagawad sa m~ga
hinuhuli?=--Mahaba't ma'y kahirapang isaisahin. N~gunit ang
karaniwan ay ang huwag pakanin n~g maghamaghapon; paluin sa
talampakan; palakarin sa munggo, ibitin n~g patiwarik at biglang
ibagsak; paluin n~g palasan n~g patihaya; duruin n~g aspile ang kukó;
inisin sa m~ga bartolina na maghamaghapong nakatayo; ilubog sa balon
at makasandali'y han~guin at iba't iba pa. Sa katapustapusan ay
barilin.
65.--=Sino sino ang m~ga pinagbabaril?=--Hindi maaaring isiwalat.
Marami. Sa m~ga kasapi sa "Katipunan" ay di na kailan~gan sabihin pa.
N~guni't ang m~ga unang ipinabaril n~g pamahalaang kastila sa Luneta
noong ika 4 n~g Septiembre n~g 1896, ika 5 at 1/2 n~g hapon, ay siná:
Sancho Valenzuela, Eugenio Silvestre, Modesto Sarmiento at Ramon
Peralta. Ang m~ga masong binaril sa Maynila ay ito: Jose Rizal,
Domingo Franco, Numeriano Adriano, Moises Salvador, Luis E. Villareal,
Faustino Villaruel, Ramon Padilla, Jose Dizon at Antonio Zalazar. Sa
m~ga lalawigan naman ang m~ga masong binaril o pinatay (marami ang sa
hirap n~g m~ga parusa ay namamatay) sa gayon o ganitong kadahilanan ay
ang sumusunod: Rosalio Silos, sa Mindanao; Lauro Dimayuga, sa
Batan~gan: Domingo Cecilio, Ciriaco Sarile, Teodorico Lagonera,
Pantaleon Belmonte, Quintin Tinio, Mamerto Natividad, at Marcos Ventus
sa Nueva Ecija: Francisco Tañedo at Procopio Hilario sa Tarlak: Leon
Hernandez sa Kamarines; at ang ilan sa m~ga binaril sa Kabite ay sina
Victoriano Luciano, Maximo Inocencio, Feliciano Cabuco, Eugenio
Cabezas, Hugo Perez, Maximo Gregorio, Jose Lallana, Severino Lapidario
at Alfonso Ocampo.
66.--=Ilang panahon nagtagal ang paghihimagsik?=--Mula n~g ika 29
Agosto n~g 1896 hanggang noong pumasok sa Maynila ang hukbo n~g m~ga
amerikano noong ika 13 n~g Agosto n~g 1898, bagaman n~g lagdaan ang
"Pacto de Biak-na-Bato" noong ika 4 n~g Agosto n~g 1897, ay nahinto
ang labanan na inulit uli n~g Mayo n~g taong sumunod, 1898, n~g
nagbalik dito si Aguinaldo na buhat sa Hongkong. Dapat din sabihin na
naririto na ang m~ga amerikano sa Maynila, ay nakikipaglaban pa ang
kawal n~g paghihimagsik sa ilang bayan na hindi pa nahuhulog sa kamay
n~g m~ga pilipino at sa katunaya'y ang ilan ay nagsisuko o napasuko
nang naririto na sa Maynila ang hukbó n~g amerikano.
67.--=Kailan dumating sa Pilipinas ang m~ga Amerikano?=--Noon
n~gâng unang araw n~g Mayo n~g 1898. Nagbubukang liwayway n~g
nagsipasok sa look n~g Maynila ang m~ga sasakyang-dagat na pangdima
n~g Estados Unidos at kapagkaraka'y nilusob ang m~ga sasakyang dagat
na pangdima n~g m~ga kastilà at m~ga ilang sandali lamang ay napipilan
at napalubog itong m~ga huli. Sa look n~g Maynila ay namalagi ang m~ga
sasakyang dagat na nagwagi hanggang noong ika 13 n~g Agosto n~g 1898
na nilusob n~g hukbong amerikano ang Maynila at sa kanilá isinuko ang
bayang ito n~g m~ga maykapangyarihang kastila n~g araw ding yaon.
68.--=At ang hukbo n~g "Katipunan," ay ano ang ginawa n~g araw na
yaon?=--Dapat munang sabihin na hindi na hukbo n~g "Katipuuan" ang
máitatawag sa m~ga kawal na yaong nagsipaghimagsik, sa dahilan noon
ika 24 n~g Mayo n~g 1898, nang si Emilio Aguinaldo, ay magbalik sa
Kabite na galing sa Hongkong (ika 15 n~g Mayo, 1898), ay itinanghal
niya ang kasarinlan n~g Pilipinas, na siya ang pinaka Dictador, kundi
hukbo n~g Pamahalaang Pilipinong Naghihimagsik. Noong ika 12 n~g Hunyo
n~g 1898, ay inihayag at itinanghal naman sa Kawit ang uri n~g
Pamahalaang sarili n~g Sangkapuluang Pilipinas at susog dito'y
itinatag ang Pamahalaang Pilipinong Naghihimagsik, na ang Pan~gulo ay
si Emilio Aguinaldo. Ang m~ga kawal n~ga nito, ay nangakarating at
nagsihimpil hanggang sa m~ga nayon n~g Maynila, gaya n~g Gagalan~gin,
Cervantes, Sampalok, Santa Mesa, Pako at Ermita, kasabay halos n~g
hukbong amerikano na nagsipasok n~g ika 13 n~g Agosto n~g 1898.
69.--=Ano pa ang nangyari?=--Ang hukbo n~g Estados Unidos, ay nasa
Maynila at Kabite (kabayanan) at ang hukbong pilipino nama'y siya
n~gang sumasakop sa m~ga bayanbayan at nakikipaglabanan pa sa hukbó
n~g m~ga kastila doon sa ilang bayang nasa kamay pa n~g m~ga ito.
Nang ika 15 n~g Septiembre n~g 1898, ay idinaos sa simbahan n~g
Barasoain, Malolos, ang unang Kapulun~gang Bayan na binubuo n~g 85
kinatawan n~g m~ga lalawigan n~g Sangkapuluang Pilipinas. Nang ika 29
n~g Nobyembre n~g taon ding ito ay pinagtibay n~g kapulun~gang sinabi
ang Pan~guluhang-batas (Constitucion) na paiiralin sa Pilipinas at n~g
21 n~g Enero n~g 1899, ay inihayag na't pinairal ang binanggit na
Pan~guluhang-batas at tuloy itinanghal ang República Filipina sa
simbahan n~g Barasoain, Malolos.
70.--=Bakit namayani sa Pilipinas ang hukbo n~g Estados
Unidos?=--Ganito ang nangyari: Nang ika 20 n~g Disyembre n~g 1898
ay pinagkasunduan n~g España at Estados Unidos ang paghinto n~g
kanilang digmaan, na nagmula n~g buwan n~g Abril n~g 1898. Ang
linagdaang yao'y pinagtibay n~g Senado n~g Estados Unidos n~g ika 6
n~g Pebrero n~g 1899. Sa kasunduang ito'y ipinagkaloob n~g España sa
Estados Unidos ang Sangkapuluang Pilipinas. Nang ika 4 n~g Enero n~g
1899, ay iniutos n~g Pan~gulong Mckinley n~g Estados Unidos sa kay
General Otis na siyang namiminuno sa hukbong amerikano sa Pilipinas na
ipakilala sa m~ga pilipino ang kapangyarihan n~g Estados Unidos dito.
Ang Pamahalaang pilipino ay tumutol at ayaw kilanlin ang nasabing
kapangyarihan at karakaraka'y inihanda ang m~ga kawal sa pakikibaka.
Lahat n~g katwiran n~g isang bayang natutong maghimagsik ay ginamit.
Nang kagabihan n~g ika 4 n~g Pebrero n~g 1899, isa sa m~ga pinuno n~g
hukbong pilipino ang ibig bumagtas sa tulay n~g San Juan del Monte,
n~guni't siya'y binaril n~g nakabantay doon na isang sundalong
amerikano. Dito na nagsimula ang pakikibaka n~g hukbong amerikano
laban sa hukbong pilipino na nagtagal n~g ilang taon, hanggang sa
napipilan n~g lakas n~g malaki at mayamang Estados Unidos ang kamuraan
at kahinaan n~g Republica Filipina.
71.--=Kailan lamang nagsisuko ang lahat n~g ating kawal?=--Baga
ma't si Emilio Aguinaldo ay nadakip n~g ika 23 n~g Marso n~g 1901,
sina general Lukban, sa Samar, at si Malvar, sa Batan~an, ay
nagsilaban pa at nagsisuko na lamang na kasama ang kanilang m~ga kawal
n~g talagang supil na supil na n~g kalaban at wala n~g makain. Ang
una'y sumuko n~g Pebrero n~g 1902 at ang ikalawa ay n~g Hunyo n~g
tinuran ding taon.
=XI=
=TAGUMPAY AT PAHIMAKAS=
72.--=Samakatwid ang panghihimagsik n~g "Katipunan" n~g Agosto n~g
1896, ay siyang pinanggalin~gan n~g Hukbo n~g Pilipino at siyang
ginamit sa pagtatatag n~g Republica Filipina?=--Oo. At salamat sa
paghihimagsik na yaon ay taas ang noo n~g bayan natin sa paghin~gi n~g
kalayaan at kasarinlan. Anopa't ang isang bayang natutong maghimagsik
dahil sa kanyang kasarinlan ay karapatdapat na mabuhay n~g malaya.
73.--=Lahat ba'y kumikilala sa kadakilàan n~g ginawa ni Bonifacio at
n~g "Katipunan" ukol sa Bayan?=--Nang m~ga unang araw ay hindi,
lalunglaluna ang m~ga pusakal niyang kalaban na m~ga "fraile." Sa
pahayagan n~g m~ga ito na ang pamagat ay "Libertas" ay sinabing kung
ipagtatayo, raw n~g monumento si Andrés Bonifacio ay mapan~gan~ganlang
"monumento al crimen," at ang m~ga heswita nama'y ipinalalagay na ang
amá n~g "Katipunan" ay isang "criminal" sa kasaysayan n~g Pilipinas na
itinuturo nila sa m~ga bata sa Ateneo de Manila. Ito'y tinutulan n~g
m~ga pahayagang pilipino at n~g ilang m~ga litaw na kababayan.
74.--=Ano ang ginawàng paran~gal n~g bayan kay Bonifacio at sa
"Katipunan"?=--Mula n~g taong 1901 sa isang pook nitong Maynila, sa
daang Alvarado, ay nagdadaos taón-taón n~g paran~gal na alaala sa amá
n~g "Katipunan." Untiunti ay lumalaki ang ginagawang yaon at
lumalaganap sa ibang m~ga pook n~g Tundo. Nan~g ika 3 n~g Septiembre
n~g 1911, sa balak n~g m~ga pahayagang tunay na makabayan na "El
Renacimiento" at "Muling Pagsilang" at sa pagaambagambagan n~g m~ga
taong bayan, ay itinayo ang bantayog sa Balintawak, na bilang alaala
sa m~ga bayani n~g panghihimagsik n~g 1896. Ang Legislatura Filipina
naman, sa balak n~g Kapulun~gang Bayan, ay naglaan na n~g salaping
igugugol sa isang bantayog sa nayon n~g Kalookan na kahahangganan n~g
daang "Avenida Rizal," bilang alaala at pagbubunyi n~g bayan kay
Andrés Bonifacio. At noong ika 30 n~g Nobyembre n~g 1920, ang Senador
Lope K. Santos, ay nagharap sa Senado n~g isang mungkahing kautusan na
itinatakdaang araw na pan~gilin ang ika 30 n~g Nobyembre, bilang
alaala sa araw na iyan na kapan~ganakan ni Andrés Bonifacio.
Pinagtibay naman n~g Legislatura Filipina at ang bilang n~g batas ay
2946. Kayâ, mula noong ika 30 n~g Nobyembre n~g taong 1921, ay
ginagawa n~g pan~gilin ang araw na ito sa taon-taon. Sa gayo'y
napagtibay na n~g m~ga tunay na Kinatawang-bayang nagsisibuo n~g
Senado at n~g Cámara de Representantes; ang mahalagang utang n~g
Sangbayanang Pilipinas kay Andrés Bonifacio at sa "Kataastaasan
Kagalanggalang Katipunan n~g m~ga Anak n~g Bayan," na pinagmulan n~g
tagumpay n~g minimithing Kasarinlan sa puso n~g lahat.
75.--=Kailan namatay si Bonifacio at ano ang ikinamatay?=--Ang m~ga
tanóng na iyan ay mahabang salaysayin. Gayon man, ay pagaralan nating
ipatanto ang ilang bagay ukol sa pagkapatay sa kanya. Sa dahilang
hindi nagkakaisa noong m~ga unang buan n~g taong 1897, ang m~ga pinuno
n~g Paghihimagsik, na nasa sa Kabite, na sina Bonifacio, Aguinaldo at
iba pa ukol sa m~ga kaparaanan n~g kanilang ginagampanan, ay nagkaroon
n~g m~ga hinanakitan sa loob ang isa't isa. Ang hinanakitang yao'y
isinaysay ni Bonifacio na rin sa dalawa niyang sulat kay Emilio
Jacinto, na ginawa sa Naik ukol sa ika 16 n~g Abril ang isá at ang isá
nama'y ukol sa ika 24 n~g buan ding ito n~g taong 1897 na yari sa
Limbon. Anopa't sa ikalawang sulat ay sinasabing siya'y mayhinala na
sina Aguinaldo at ang m~ga kapangkat nito'y ibig "isuko ang buong
Revolucion."
"Isang balitang nakasusuka--ang wika ni Bonifacio sa sulat
niyang ito kay E. Jacinto--ay ang kataksilan n~g m~ga
namiminuno sa "Magdalo". Sila'y napasakop sa kapatawaran
(indulto) o kumampí sa m~ga kastila. Ang tinurang m~ga puno ay
sina: Daniel Tirona, Ministro de la Guerra; José del Rosario,
Ministro del Interior; José (?) Cailles, Teniente general, at ang
iba pang m~ga tagá Tansá at pati n~g "cura" roon, na m~ga
alipuris ni Kapitang Emilio."
Nang 1896, ay may dalawang pangkat sa lalawigang Kabite na
nagsisipamatnugot sa paghihimagsik doon. "Magdalo" ang pamagat n~g isa
na pinan~gun~guluhan ni Baldomero Aguinaldo (kapatid ni Kapitang
Emilio), at ang isa nama'y pinamagatang "Magdiwang," na
pinan~gun~guluhan naman ni Mariano Alvarez. Ang nasasakupan n~g una'y
ang m~ga bayang Kawit, Imus, Bakood, Perez Dasmari~nas, Silang, Mendez
Nuñez at Amadeo, at ang nauukol naman sa huli'y ang iba pang m~ga
bayan n~g tinurang lalawigan.
Nang makapasok na ang hukbó n~g m~ga kastila sa maraming bayan n~g
Kabite, mula n~g mapatay ang bayaning si Evangelista sa Sapote, n~g
ika 17 n~g Pebrero n~g 1897, ang pangkat na "Magdalo" ay umurong sa
San Francisco de Malabon at umanib sa pangkat na "Magdiwang." At upang
magkaroon n~g pagkakaisa sa pamamatnugot n~g paghihimagsik doon, noong
ika 12 n~g Marzo n~g 1897, ay nagdaos n~g isang pulong silang m~ga
nagsisibuo n~g dalawang pangkat upang itatag ang isang Pamahalaang
Tagapamatnugot n~g Paghihimagsik sa "casa-hacienda" sa Tejeros. Ang
nan~gulo ay si Andrés Bonifacio na rin. Bago idaos ang halalan n~g
m~ga magsisibuo n~g tinurang Pamahalaan ay ipinatalastas ni Bonifacio
na, anoman ang kalabasan, ay kaniang igagalang. Ginawa ang halalan at
ang kinalabasan ay itó: Emilio Aguinaldo, Pan~gulo; Mariano Trias,
Ikalawang-pan~gulo; Pan~gulong hukbo, Artemio Ricarte;
Taga-Pamatnugot n~g Digma, Emiliano Riego de Dios; at si Bonifacio ay
Director del Departamento del Interior. Si Bonifacio ay hindi tumutol
sa kinalabasan n~g halalan; n~gunit si Daniel Tirona, ay tumutol sa
pakakahalal kay Bonifacio, at ipinalagay na "dapat ihalal si José del
Rosario sa tungkol na pinaglagyan kay Bonifacio," pagkat ang taong
kanyang ipinalalagay ay "lalong maykaya kay sa napahalal, sa
tungkuling hahawakan." Dito, umanó, nagpakita n~g hinanakit at poot si
Bonifacio. Nagkaroon n~g m~ga kasulatan n~g pagtutol sa halalang
binanggit sa una. May m~ga tutol na linagdaan nina Andrés Bonifacio,
Procopio Bonifacio, Mariano Trias, Pio del Pilar, Artemio Ricarte at
Severino de las Alas. Makalipas araw, ay naapula rin ang tutulan at
ang isa't isa sa m~ga nahalal at sampu n~g m~ga pinunong sakop n~g
Pamahalaang yaon, ay paraparang nagsisumpa n~g kanikanilang tungkol.
Sa sama n~g loob, ang ginawa ni Bonifacio at n~g dalawa niyang
kapatid na sina Procopio at Ciriaco ay nilisan ang Kabite at
pumatun~go sa m~ga bundok n~g San Mateo. Sila'y hinabol n~g m~ga kawal
ni Aguinaldo. Napatay ang kapatid niyang si Ciriaco. Si Andrés
Bonifacio ay nagkaroon n~g tatlong sugat at siya'y binihag n~g m~ga
humabol sa kanila pati n~g isa niyang kapatid. Dinala sila sa Naik at
pagkatapos sa Marigundong. Tatló naman ang nasugatan sa nagsihabol.
76.--=At ano ang ginawâ sa kanila?=--Sa "Bundok Buntis" sila
inihantong. Isang "Hukom n~g Digma" ang itinatag upang ang magkapatid
ay mahatulan sa ibinubuhat na kasalanang umano silang dalawa'y
nagtatayo n~g isang lakas na isasalun~gat sa Paghihimagsik at
nag-sisiiwas sa Pamahalaan n~g Paghihinmagsik. Ang tinurang hukom, ay
pinan~gun~guluhan n~g binitay na si General Noriel at ang iba pang
nagsisibuó, ay siná Clemente J. Zulueta; Pedro Lipana, Juez
Instructor; Santos Nocon, Fiscal; at m~ga saksi ay sina Agapito Bonzon
at Pedro Sison. Ang tagapagtanggol ni Andrés Bonifacio ay si Teodoro
Gonzalez, na naging kalihim niya. Ang naging hatol n~g Hukuman ay
ipadala silang magkapatid sa pook n~g Look, Batan~gan, upáng doon sila
mamalagi. Datapwâ, dahil, umanó, sa matinding pagsalakay n~g hukbó n~g
m~ga kastila at sa mahigpit na kahilin~gan n~g marami na di kaayon ni
Bonifacio, ang magkapatid, ay binaril sa "Bundok Buntis," noong ika
"10 n~g Mayo n~g 1897," isáng araw bago mapasok n~g hukbong Kastilà
ang Marigondong.
Malaking pagdaramdam ang naghari sa lahat, n~g mabalitaan ang naging
wakás n~g buhay n~g Amá n~g "Katípunan." Gayon man, ay hindi rin
nagkapangkatpangkat ang m~ga kawal n~g Paghihimagsik at ang lahat ay
kumilala sa m~ga nahalal na pinunong nagsisipamatnugot n~g
Paghihimagsik sa ilalim n~g kataastaasang pan~gun~gulo ni Emilio
Aguinaldo. May m~ga ibá pang balita ukol sa nangyaring iyan kay
Bonifacio. Datapwa, sa ganang atin, ay maaring buuin ang m~ga
pangyayaring yaon ukol sa pagkamatay niya, sa ganitó:
Na, siná Bonifacio at m~ga kapatid ay hindi kaayon nina Aguinaldo at
m~ga kapangkat nitó at ang gayo'y pinagmulan n~g samaan n~g loob n~g
isá't isá;
Na, ang samaan n~g loob na yaon, ay tumimo sa puso ni Bonifacio,
pagkaraan n~g halalang ginawa n~g m~ga Tagapamatnugot n~g
Paghihimagsik;
Na, si Bonifacio ay humiwalay sa Pamahalaang yaon, at ayaw kilanlin at
sila'y lumaban sa humabol sa kanila;
Na, siya'y hinatulan n~g isáng sadyang Hukuman ukol sa m~ga panahong
yaon, at siya't ang kanyang kapatid, ay binaril sanhi sa m~ga
kadahilanang nabanggit na; at
Bagaman nangyari ang m~ga malulungkot na bagay na yaon, ang
Pamahalaang Tagapaghimagsik na binanggit, ay kinilala n~g m~ga
pinamamahalaan at n~g madlang kampon; at ang Paghihimagsik na siyang
pan~gunahing layon ni Bonifacio, ay naganap n~ga.
77.--=Anó ang palapalagay hinggil sa pakakapatay kay
Bonifacio?=--Hindi nagkakaisa ang lahat sa kanilang kuro at palagay
ukol sa pagkapatay na yaon sa Ama n~g ating Paghihimagsik.
Nagkakasalun~gatan at nagkakaibá. May nagsasabing tumpak at may
nagsasabing hindi. Si José Clemente Zulueta ang siyang, umanó,
nagsabi, na "Kailan~gan sa ikapagtatagumpay n~g Paghihimagsik ang
pagkapatay kay Bonifacio, n~g m~ga panahong yaon": at ang kilalang
mananalaysay na si Epifanio de los Santos, sa kanyang isinulat ukol
kay Bonifacio, na pinagkunan n~g ilang mahalagang salaysay n~g munting
aklat na ito, ay wari'y nagpapakilala n~g pagsang-ayon sa kuròng yaon
ni Zulueta; subali't si Mabini, ang Dakilang Lumpo, ay kasalun~gat.
Anitó sa kanyang talàang ukol sa Paghihimagsik:
"Sino mang sumuri--ang wika ni Mabini--ay walang matatagpuang
bahagya mang katwiran na sukat magpagaan sa inasal na yaon ni
Aguinaldo (kay Bonifacio). Si Andrés Bonifacio--ang patuloy--ay
dî maipalalagay na may mababang kakayahan at dunong sa sinoman sa
m~ga napahalal sa pulong na yaon, (halalan n~g ika 12 n~g Marzo,
1897) bagkús pa n~gang nagpakita n~g katalinuhan at kakayahang dî
karaniwan sa kanyang pakakapagtatag n~g "Katipunan". Lahat n~g
m~ga manghahalal ay paraparang m~ga kaibigan ni G. Emilio
Aguinaldo at ni G. Mariano Trias na nan~gagkakaisá, samantalang
si Bonifacio ay pinagaalinlan~ganan, bagama't nagpakilala n~g
isáng malinis na kaugalian, dahil lamang sa siya'y hindi tagá
Kabite; iyan, ang sanhi n~g kanyang hinanakit. Ganoon pa man, ang
paghihinanakit na ito ni Bonifacio ay dî niya ipinakilala sa
anomang marahas na pagtutol, at sa katunaya'y n~g makita niyang
sinoma'y dî nagsusumakit sa ikapagkakasundo nila, ay nagkasya na
lamang sa pagalis sa lalawigan n~g Kabite upáng tumun~go sa San
Mateo na kasama ang kanyang m~ga kapatid. Kung aalagatain na si
G. Aguinaldong nahalal na pinuno, ay siyang kaunaunahang dapat
managot sa dî paggalang at pagsunod sa Pan~gulo n~g "Katipunan"
na kanyang kinasasaipan; kung gugunitain na ang pagkakasundo nilá
ay siyang tumpak na lunas sa mahigpit at maselang katayùan n~g
Paghihimagsik, ang sanhi n~g pagkakapatay (kay Bonifacio), ay dî
maaring ipalagay kundî isáng han~garin lubhang nakasisirang puri
doon: sa ano't paano man ang gayong kapaslan~gan ay siyáng
kauunaunahang tagumpay n~g pagiimbot laban sa tunay na pagibig sa
bayan...."
Sa pagaalaalang baká hindî namin naisalin sa wikàng sarili ang tunay
na kahulugan n~g m~ga pan~gun~gusap ni Mabini, ay sipiin nating
buôngbuô ang kanyang sulat sa wikàng kastilà, na anya'y:
"La critica no encuentra justificación ni siquiera atenuante para
esta conducta del Sr. Aguinaldo. Andrés Bonifacio no era menos
instruido que cualquiera de los elegidos en la reunión
mencionada, y habia demostrado sagacidad no común organizando
el Katipunan. Todos los electores eran amigos de Don Emilio
Aguinaldo y Don Mariano Trias que estaban unidos, mientras que
Bonifacio era mirado con desconfianza, a pesar de haber
demostrado un carácter íntegro, solamente porque no era de la
provincia; asi se explica su resentimiento. Sin embargo esto no
se manifestó por ningún acto de violenta oposición, pues, viendo
que nadie trabajaba por la reconciliación, se contentó con salir
de la provincia para San Mateo en compañia de sus hermanos.
Cuando se considera que el Sr. Aguinaldo, jefe elegido, habia
sido el primer responsable de insubordinación al jefe del
Katipunan a que pertenecia como miembro: cuando se reflexióna que
la reconciliación era la única solución apropiada al estado
critico de la revolución, el móvil del asesinato no puede
atribuirse sino a sentimientos que altamente deshonran a aquel:
de todos modos semejante crimen constituye el primer triunfo de
la ambición personal contra el verdadero patriotismo...."
Sa harap naman n~g matipuno at may katulisang m~ga pan~gun~gusap na
iyan ni Mabini, ay naitó ang ilang katotohanan. Sa sariling taláan n~g
asawa ni Bonifacio, na ang sagisag ay "Lakambini," na ipinadala kay
Emilio Jacinto, ay sinasabing si Coronel Agapito Bonson, ay siyang sa
boong pitagan ay umanyaya sa kanyang asawa, "upang magawa ang
pakikipagkasundo," anyaya ito na tinanggihan ni Bonifacio. Si Antonio
Guevara naman, isá sa m~ga kaayon ni Bonifacio, sa isáng sulat, kay
Emilio Jacinto buhat sa Laguna, ika 3 n~g Mayo, 1897, ay nagsasabing
sina Coronel Intong at ibá pang puno ay nagsadya sa bahay ni
Bonifacio, upang hikayatin ito na mili n~g bayang ibig niyang
karoroonan n~g sa gayo'y huwag silang magkahiwahiwalay. Hindi
tinanggap ang gayong anyaya at payo, at sumagot n~g ganito:
"Patatawarin ninyo kundi ko matanggap ang inyong anyaya sa akin.
Di na ako manunumhalik kailan man, pagka't hindi ko na matitis
ang m~ga ginawâ sa akin. Una'y pinagdadamutan kami sa kakanin, at
¿anó ang aking gagawin sa m~ga balo't nan~gaulila, ang m~ga
anak at m~ga asawa, na nan~gatirá dahil sa labanan sa Malabon at
Nobeleta? Inaakala ko--ang patuloy--na kung sa inyó mangyayari
ang m~ga bagay na itó at buo ang inyong m~ga puso, kayo mang
iyan, ay aabutin din n~g yamot at hinawa. Ikalawa: naririnig ko
rian na akó raw ay isang taong walang kabuluhan dito sa lalawigan
n~g Kabite at sa gayo'y dapat akong huwág kilalanin. Sa ganito
n~ga, ang marapat ay lisanin ko ito, yayamang di mawawalan n~g
maaawa sa akin sa m~ga lalawigan n~g Maynilà, Bulakán al Nueba
Esiha." Ang sagot n~g m~ga kausap ay, "Kung gayon, ay kami'y
magsisiuwi na pagka't ang m~ga tao nami'y hindi pa nagsisikain."
Katotohanan din naman na, kung napipilan ang paghihimagsik sa
lalawigan n~g Kabite, ay nakaganti naman sa pagsalakay na ginawa sa
m~ga kaaway sa Batan~gan, Laguna, Rizal, Bulakan, Bataan, Nueba Esiha,
Kapangpan~gan, Tarlak, Pangasinan, at iba pa. Ito'y nangyari
pagkatapos nang mapatay si Bonifacio. Sa makatuwid, ang pagkakaisa ay
di nasira n~g gayong napakalungkot na pagkitil sa buhay n~g Ama n~g
Paghihimagsik. Parapara pang nan~gagkaroon n~g ibang tapang, ayon sa
m~ga nagawàng pagpapagupo sa hukbó n~g m~ga Kastila, na natatalá sa
Kasaysayan, hanggang sa napilitang kilanlin n~g pamahalaang kastilà
ang pamahalaan n~g Paghihimagsik sa tinatawag na kasunduan sa
"Biak-na-Bato."
Gaya n~g sinabi na, mahabang salaysayin ang buong pangyayari hinggil
sa pagkamatay kay Andrés Bonifacio. N~guni't sa ano't paano man, ay
minsan pang napatunayan na ang m~ga dakilang bayani n~g isang bayan o
n~g isang adhikang matayog na pangpatubós, katulad ni Andrés
Bonifacio, ay karaniwang namamatay sa "hindi talaga n~g Dios." At
napatunayan din naman ang pagibig sa Tinubuan n~g m~ga kawal n~g
"Katipunan" at gayon din n~g bayan sa pagsunod sa "iisang
pamamanihala," bagama't kinitlan n~g buhay ang nagsikap, nagmunakala
at nagsimulâ n~g Paghihimagsik, at iyang kalinisan n~g adhikà n~g m~ga
taong bayan sa pakikibaka dahil sa ikalalayà n~g lupang sarili, ay
napatampok hanggang sa naihatid sa tagumpay ang Bayan.
Samantala'y pabayaan na natin ang Istorya--na dî maàarìng magbulaan at
pabulaanan--na maalam maggawad n~g marahás na parusa sa sinomang sa
kanya'y magkulang, ang siyang magpasyá sa pagkamatay na iyan n~g
Dakilàng Dukhâ n~g ating Lahî.
78.--=May m~ga sulat bang naiwan si Bonifacio?=--Mayroon. M~ga
pahayag ukol sa paghihimagsik, "Ang dapat mabatid n~g m~ga Tagalog,"
"Ang Pagibig sa Tinubuang bayan," (tula) at iba pa. N~guni't ang
lalong pinakamahalaga, bukod sa palatuntunan at m~ga aral n~g
"Katipunan," at ang "Katungkulang gagawin n~g m~ga Anág n~g Bayan," ay
ang "Huling Paalam" ni Rizal, na kanyang isinatagalog sa gitna n~g
pagdadagundong n~g Paghihimagsik, na siyang inaawit n~g ating m~ga
kawal n~g sila'y nakikipaglaban sa Kastilà.
Naito ang pahimakas ni Rizal na isinatagalog niya:
=PAHIMAKAS NI DR. JOSE RIZAL=
Pinipintuho kong Bayan ay paalam,
lupang iniirog n~g sikat n~g araw,
mutiang mahalaga sa dagat Silan~gan,
kalualhatiang sa ami'y pumanaw.
Masayang sa iyo'y aking idudulot
ang lanta kong buhay na lubhang malungkot;
maging marin~gal man at labis alindog
sa kagalin~gan mo ay akin ding handog.
Sa pakikidigma at pamimiyapis
ang alay n~g iba'y ang buhay na kipkip,
walang agam-agam, maluag sa dibdib,
matamis sa puso at di ikahapis.
Saan man mautas ay di kailan~gan,
cípres ó laurel, lirio ma'y patun~gan
pakikipaghamok, at ang bibitayan,
yaon ay gayon din kung hiling n~g Bayan.
Ako'y mamatay, n~gayong namamalas
na sa silan~ganan ay namamanaag
yaong maligayang araw na sisikat
sa likod n~g luksang nagtabing na ulap.
Ang kulay na pula kung kinakailan~gan
na maitim sa iyong liway-way,
dugo ko'y isabog at siyang ikinang
n~g kislap n~g iyong maningning na ilaw.
Ang aking adhika sapul magkaisip
n~g kasalukuyang bata pang maliit,
ay ang tanghaling ka at minsan masilip
sa dagat Silan~gan hiyas na marikit.
Natuyo ang luhang sa mata'y nunukal,
taas na ang noo't walang kapootan,
walang bakás kunot n~g kapighatian
gabahid man dun~gis niyong kahihiyan.
Sa kabuhayang ko ang laging gunita
manin~gas na aking ninanasa-nasa
ay guminhawa ka ang hiyaw n~g diwa
pag hin~gang papanaw n~gayong biglang-bigla.
Ikaw'y guminhawa laking kagandahang
ako'y malugmok, at ikaw ay matanghal,
hinin~ga'y malagot, mabuhay ka lamang
bangkay ko'y masilong sa iyong Kalan~gitan.
Kung sa libin~gang ko'y tumubong mamalas
sa malagong damo mahinhing bulaklak,
sa man~ga labi mo'y mangyaring ílapat,
sa kaluluwa ko halik ay igawad.
At sa aking noo nawa'y iparamdam,
sa lamig n~g lupa n~g aking libin~gan,
ang init n~g iyong pag hin~gang dalisay
at simoy n~g iyong pag giliw na tunay.
Bayaang ang buwan sa aki'y ititig
ang liwanag niyang lamlám at tahimik,
liwayway bayaang sa aki'y ihatid
magalaw na sinag at han~ging hagibis.
Kung sakasakaling bumabang humantong
sa cruz ko'y dumapo kahi't isang ibon
doon ay bayan humuning hinahon
at dalitin niya payapang panahon.
Bayaan ang nin~gas n~g sikat n~g araw
ula'y pasin~gawin noong kainitan,
magbalik sa lan~git n~g boong dalisay
kalakip n~g aking pagdaing na hiyaw.
Bayaang sino man sa katotong giliw
tan~gisang maagang sa buhay pagkitil:
kung tungkol sa akin ay may manalan~gin
idalan~gin Báyan yaring pagka himbing.
Idalan~ging lahat yaong nan~gamatay,
nan~gagtiis hirap na walang kapantay;
m~ga iná naming walang kapalaran
na inahihibik ay kapighatian.
Ang m~ga bao't pinapan~gulila,
ang m~ga bilangong nagsisipag dusa:
dalan~ginin namang kanilang mákita
ang kalayaan mong, ikagiginhawa.
At kung ang madilim na gabing mapanglaw
ay lumaganap na doon sa libin~gan't,
tan~ging m~ga patay ang nan~gag lalamay,
huwag bagabagin ang katahimikan.
Ang kanyang hiwaga'y huwag gambalain:
kaipala'y marin~gig doon ang taginting,
tunog n~g gitara't salterio'y mag saliw,
ako. Báyan, yao't, kita'y aawitin.
Kung ang libin~gan ko'y limót na n~g lahat
at wala n~g kruz at batóng mábakas,
bayang lina~gin n~g taong masipag,
lupa'y asarolin at kanyang ikalat.
At m~ga buto ko ay bago matunaw
máowi sa wala at kusang maparam,
alabók n~g iyong latag ay bayaang
siya ang babalang doo'y makipisan.
Kung magka gayon na'y aalintanahin
na ako sa limot iyong ihabilin
pagka't himpapawid at ang pan~ganorin
m~ga lansan~gan mo'y aking lilibutin.
Matining na tunóg ako sa din~gig mo,
ilaw, m~ga kulay, masamyong paban~gó,
ang úgong at awit, pag hibik sa iyo,
pag asang dalisay n~g pananalig ko..
Báyang iniirog, sákit niyaring hirap,
Katagalugang kong pinakaliliyag,
dingin mo ang aking pagpapahimakas:
diya'y iiwan ko sa iyo ang lahat.
Ako'y patutun~go sa walang busabos,
walang umiinis at verdugong hayop:
pananalig doo'y di nakasasalot,
si Bathala lamang doo'y haring lubos.
Paalam, magulang at m~ga kapatid
kapilas n~g aking kaluluwa't dibdib
m~ga kaibigan bata pang maliit
sa aking tahanan di na masisilip.
Pag pasalamatan at napahin~ga rin,
paalam estran~gerang kasuyo ko't aliw.
paalam sa inyo m~ga ginigiliw:
¡mamatay ay siyang pagkagupiling!
=KATUNGKULANG GAGAWIN N~G M~GA=
=ANAK N~G BAYAN=
(_Dekálogong sinulat ni Andrés Bonifacio_)
I
Ibigin mo ang Dios n~g boong puso.
II
Pakatandaang lagi na ang tunay na pagibig sa Dios ay siya ring pagibig
sa Tinubuan, at iyan din ang pagibig sa kapwa.
III
Itanim sa iyong puso na, ang tunay na kahalagahan n~g puri't
kaginhawahan ay ang ikaw'y mamatay dahil sa ikaliligtas n~g
Inang-Bayan.
IV
Lahat n~g iyong mabuting hangad ay magwawagi kapag ikaw'y may hinahon,
tiyaga, katwiran at pag-asa sa iyong inaasal at ginagawa.
V
Pagin~gatan mo, kapara n~g pagiin~gat sa sariling puri, ang m~ga pasya
at adhikain n~g K.K.K.
VI
Katungkulan n~g lahat na, ang nabibin~git sa malaking kapahamakan sa
pagtupad n~g kanyang tungkulin ay iligtas sukdang ikapariwara n~g
sariling buhay at kayamanan.
VII
Ang kaugalian natin sa ating sarili at sa pagtupad n~g ating tungkol
ay siyang kukunang halimbawa n~g ating kapwa.
VIII
Bahaginan mo n~g iyong makakayanan ang sino mang mahirap at
kapus-palad.
IX
Ang sipag sa paggawa na iyong ikabubuhay ay siyang tunay na sanhi n~g
pagibig, pagmamahal sa sarili, sa iyong asawa't m~ga anak, sa iyong
kapatid at m~ga kababayan.
X
Parusahan ang sinomang masamang tao't taksil at purihin ang mabubuting
gawa. Dapat mong paniwalaan na ang tinutun~go n~g K.K.K. ay m~ga
biyaya n~g Dios; na anopa't ang m~ga ninasa n~g Inang-Bayan, ay m~ga
nasain din n~g Dios.
(_Salin n~g nasa sa wikang kastila_)
=M~GA TALANG MATATAGPUAN SA AKLAT NA ITO=
=1521.=--Ika =26 n~g Marzo=, kaunaunahang pagdatal sa Pilipinas
n~g m~ga kastila.
=1863.=--Ika =30 n~g Nobyembre=, kapan~ganakan kay Andrés
Bonifacio.
1872.--Ika 28 n~g Pebrero, pagbitay kiná Gomez, Burgos at Zamora.
1892.--Ika 26 n~g Hunyo, paglunsad ni Rizal sa Maynila.
=1892.=--Ika =7 n~g Hulyo=, pagkakapabilanggo kay Rizal ni
General Despujol, sa Fuerza de Santiago.
=1892.=--Ika =7 n~g Hulyo=, pagkakatatag n~g "Katipunan."
1896.--Ika 1 n~g Enero, pagkakahalal sa m~ga magsisibuo n~g
Pan~guluhan n~g "Katipunan."
1896.--Ika 1 n~g Enero, unang labas n~g pahayagan n~g "Katipunan" na
ang pamagat ay "Kalayaan."
1896.--Buwan n~g Mayo, sinugo ni Bonifacio si Dr. Valenzuela kay
Rizal.
1896.--Ika 5 n~g Hulyo, sulat n~g pinuno n~g sibil na si Sityar sa
m~ga pinunong kastila sa Maynila.
1896.--Ika 5 n~g Agosto, paglunsad ni Rizal sa Maynila buhat sa
Dapitan.
1896.--Ika 5 n~g Agosto, tinangka n~g m~ga "Katipunan" na iligtas si
Rizal.
1896.--Ika 13 n~g Agosto, sulat n~g "cura" sa Sampiro kay Luengo.
=1896.=--Ika =17 n~g Agosto=, pulong na idinaos n~g "Katipunan"
sa "Kankong."
=1896.=--Ika =19 n~g Agosto=, pagkatuklas n~g "Katipunan" ni P.
Mariano Gil.
1896.--Ika 27 n~g Agosto, paglipat nina Bonifacio sa Balakbak.
1896.--Ika 28 n~g Agosto, pagkalagda n~g pahayag sa paghihimagsik.
1896.--Ika 29 n~g Agosto, pasyang pagsimula n~g paghihimagsik, na
iniuutos sa pahayag ni Bonifacio.
=1896.=--Ika =29 n~g Agosto=, pagkakalabanang mahigpit n~g m~ga
"Katipunan" at kawal n~g kastila sa Balintawak at iba pa.
=1896.=--Ika =30 n~g Agosto=, araw na ipinasyang pagsalakay sa
Maynila.
=1896.=--Ika =30 n~g Agosto=, ipinasya ni General Blanco na
gawing pook n~g digmaan ang m~ga lalawigang Maynila, Bulakan at iba
pa.
=1896.=--Ika =4 n~g Septiembre=, kaunaunahang m~ga ipinabaril
n~g m~ga kastila.
1897.--Ika 17 n~g Pebrero, pagkakapasok n~g m~ga kastilà sa Sapote.
1897.--Ika 17 n~g Pebrero, pagkapatay kay Evangelista.
=1897.=--Ika =12 n~g Marzo=, halalan sa "casa-hacienda" sa
Tejeros, Kabite.
1897.--Ika 24 n~g Abril, sulat ni Bonifacio kay Emilio Jacinto.
1897.--Ika 3 n~g Mayo, sulat kay Emilio Jacinto ni Antonino Guevara.
=1897.=--Ika =10 n~g Mayo=, pagkabaril kay Bonifacio at sa
kanyang kapatid na si Procopio.
=1897.=--Ika =4 n~g Agosto=, Kasunduan sa Biak-na-Bato.
1898.--Abril, pagsimula n~g digmaan n~g España at Estados Unidos.
1898.--Ika 1 n~g Mayo, pagkakapalubog n~g m~ga pangdigmang dagat n~g
m~ga amerikano sa m~ga pangdigma n~g m~ga kastila.
1898.--Ika 15 n~g Mayo, paglunsad ni Aguinaldo sa Maynila, buhat sa
Hongkong.
=1898.=--Ika =24 n~g Mayo=, pagtanghal n~g paghimagsik at
pagiging Dictador ni Aguinaldo.
1898.--Ika. 12 n~g Hunyo, pagkukatanghal n~g uri n~g Pamahalaang
sarili.
=1898.=--Ika =13 n~g Agosto=, pagsuko n~g Maynila sa m~ga
amerikano.
=1898.=--Ika =15 n~g Septiembre=, pagkakaraos n~g unang
kapulun~gang-bayan n~g pamahalaang sarili sa Malolos.
1898.--Ika 29 n~g Nobyembre, pagkakapagtibay n~g pan~gulong-batas
(Constitucion).
1898.--Ika 20 n~g Disyembre, paghinto n~g digmaan n~g España at
Estados Unidos.
1899.--Ika 4 n~g Enero, pagkakapagutos n~g Pan~gulong McKinley na
ipakilala sa m~ga pilipino ang kapangyarihan n~g Estados Unidos.
=1899.=--Ika =21 n~g Enero=, pagkakatatanghal n~g Republica
Filipina sa Malolos.
=1899.=--Ika =4 n~g Pebrero=, simula n~g labanan n~g m~ga
amerikano at pilipino.
1899.--Ika 6 n~g Pebrero, pagkakapagtibay n~g Senado n~g Estados
Unidos sa kasunduan n~g bayang ito at n~g España ukol sa Pilipinas.
=1901.=--Ika =23 n~g Marzo=, pagkakadakip kay Emilio Aguinaldo.
1901.--Abril, simula n~g hayagang pagpaparan~gal kay Bonifacio sa
daang Alvarado.
1902.--Pebrero, pagsuko ni General Lukban.
=1902.=--=Hunyo=, pagsuko ni General Malvar.
=1911.=--Ika =3 n~g Septiembre=, pagtatayo n~g bantayog sa m~ga
Bayani n~g 96.
1920.--Ika 30 n~g Nobyembre, paghaharap in Senador Lope K. Santos, n~g
bill ukol sa kaarawan ni Bonifacio na n~gayó'y batás na blg. 2946.
=1921.=--Ika =30 n~g Nobyembre=, simula n~g pagiging araw na
pan~gilin, alangalang kay Bonifacio.
* * * * *
Ang "Kartilyang Makabayang" itó, ay ginawâ sa pálimbagan ni Juan
Fajardo, daang Avenida Rizal 640, Santa Cruz, Maynila. Sinimulán ang
paggawa n~g ika 19 n~g Nobyembre n~g 1922, at natapos ang paglimbag
nang ika 27 n~g tinurang buwán at taón.
* * * * *
HALAGA:
P0.40 ang sipi
P. 060 ang sipi na
sadyang balat
Paraparang sadyang
papel
*** End of this LibraryBlog Digital Book "Kartilyang Makabayan - Mga Tanong at Sagot Ukol Kay Andrés Bonifacio at sa KKK" ***
Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.