Title: Meditationes de prima philosophia
Author: Descartes, René, 1596-1650
Language: Latin
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.


*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Meditationes de prima philosophia" ***


                       Bibliotheca Philosophorum
                                 Vol. I

                               DESCARTES

                              MEDITATIONES
                          de prima philosophia

                                Curavit
                             Artur Buchenau

                              Lipsiae 1913
                       Sumptibus Felicis Meineri



                      Druck: C. Grumbach, Leipzig



Vorwort.


Die hier vorliegende, wohlfeile Ausgabe der »Meditationen« ist sowohl
für den Seminargebrauch an den Universitäten als auch zum Privatstudium
gedacht. Die älteren lateinischen Ausgaben dieses auch heute noch
jugendfrischen Werkes sind recht selten geworden, die französischen
Übertragungen allein genügen nicht, und so war man denn bisher auf die
teuren Ausgaben von Adam-Tannery (Oeuvres de Descartes Band VII. Paris.
Leopold Cerf. 1904) und Güttler (2. Auflage München. Beck. 1912)
angewiesen.

Der Titel der ersten Ausgabe der »Meditationen« (1641) lautet
vollständig: Renati Des-Cartes, Meditationes de prima philosophia in qua
Dei existentia et animae immortalitas demonstratur, Parisiis, Apud
Michaelem Soli, via Jacobaea sub signo Phoenicis. MDCXLI. Cum Priuilegio
et Approbatione Doctorum.

Der Text dieser Erst-Ausgabe ist hier zugrunde gelegt und es sind die
Seitenzahlen des Originals am Rande in [ ] eingeschlossen beigefügt
worden, damit in Zukunft durchweg nach dieser (heute sehr seltenen)
Ausgabe zitiert werden kann. Der Titel der zweiten Auflage (1642)
lautet: Renati Des-Cartes Meditationes de prima philosophia in quibus
Dei existentia, et animae humanae a corpore distinctio demonstratur. His
adjunctae sunt variae objectiones doctorum virorum in istas de Deo et
anima demonstrationes cum responsionibus Authoris. Secunda editio
septimis objectionibus antehac non visis aucta. Amstelodami apud
Ludovicum Elzevirium 1642.

Da bei der ersten Ausgabe Descartes die Druckbogen nicht selbst las --
die Drucklegung besorgte Mersenne -- so enthält sie mehrere Fehler, die
in der zweiten Auflage verbessert worden sind. Die Varianten der beiden
Auflagen sind unten in den Anmerkungen verzeichnet, und es ist von Fall
zu Fall entschieden und diejenige Lesart aufgenommen worden, welche nach
sprachlichen und sachlichen Gesichtspunkten als die richtigere erschien.

Die erste französische Übersetzung des Werkes erschien im Jahre 1647.
Ihr Titel lautet vollständig: Les Meditations Metaphysiques de René
Des-Cartes, Touchant La Premiere Philosophie, dans lesquelles
l'existence de Dieu, et la distinction réelle entre l'âme et le corps de
l'homme, sont demonstrées. Traduites du Latin de l'Auteur par M. le D.
D. L. N. S. Et les objections faites contre ces Méditations par diuerses
personnes tres-doctes, auec les réponses de l'Auteur. Traduites par Mr.
C. L. R. A Paris. Chez la Veuve Jean Camusat. MDCXLVII. Avec privilège
du roy.

Der Übersetzer war der Freund Descartes', der Herzog von Luynes, während
die Einwände und Erwiderungen von Clerselier übertragen wurden.
Descartes sah die Übersetzungen durch und war so sehr damit zufrieden,
daß er erklärte, manche Stellen im französischen Text seien besser als
sein _eigener_, entsprechender lateinischer Text. Wahrscheinlich stammen
verschiedene Zusätze und Verbesserungen im einzelnen von Descartes
selbst, der, wie das ja leicht zu verstehen ist, diese in das ihm
vorgelegte Manuskript direkt wird eingetragen haben. Ich habe die
Luynessche Übersetzung genau mit dem lateinischen Texte verglichen und
alle wichtigen Abweichungen in den Anmerkungen verzeichnet, bei denen
ich mich im übrigen größter Kürze befleißigt habe, da es nach meinem
ausführlichen Kommentar zu den Meditationen (Erläuterungen zu den
Meditationen auf Grund der »Objectiones et Responsiones« und des
Briefwechsels) der genaueren Erläuterung nicht bedarf, ich auch der
Seminararbeit nicht vorgreifen möchte. Dieser Kommentar soll übrigens
demnächst in neuer Auflage erscheinen, wobei ihm diesmal die
_vollständige_ Übersetzung der »Einwände und Erwiderungen« vorangehen
wird. Hiermit komme ich einem vielfach geäußerten Wunsche entgegen, und
es dürfte die Tatsache, daß heute eine solche vollständige deutsche
Ausgabe gebracht werden kann, wohl als ein erfreuliches Zeichen der Zeit
gelten, das erkennen läßt, wie sehr im letzten Jahrzehnt das
Descartes-Studium zugenommen hat. Die weitere Vertiefung desselben zu
erleichtern, ist Zweck und Aufgabe der hier vorliegenden Ausgabe.

  _Berlin_, im Juli 1913.

                                                     Dr. Artur Buchenau.



                             SAPIENTISSIMIS
                          Clarissimisque viris
                           SACRAE FACULTATIS
                    Theologiae Parisiensis Decano et
                               Doctoribus
                        _RENATUS DES-CARTES_(1).

                                S. D.(2)


Tam justa causa me impellit ad hoc scriptum vobis offerendum, et tam
justam etiam vos habituros esse confido ad ejus defensionem
suscipiendam, postquam instituti mei rationem intelligetis, ut nulla re
melius illud hic possim commendare, | quam si quid in eo sequutus    [2]
sim paucis dicam.

Semper existimavi duas quaestiones, de Deo et de Anima, praecipuas esse
ex iis quae Philosophiae potius quam Theologiae ope sunt demonstrandae:
Nam quamvis nobis fidelibus animam humanam cum corpore non interire,
Deumque existere, fide credere sufficiat; certe infidelibus nulla
religio, nec fere etiam ulla moralis virtus, videtur posse persuaderi,
nisi prius illis ista duo ratione naturali probentur: Cumque saepe in
hac vita majora vitiis quam virtutibus praemia proponantur, pauci rectum
utili praeferrent, si nec Deum timerent, nec aliam vitam expectarent. Et
quamvis omnino verum sit, Dei existentiam credendam esse, quoniam in
sacris scripturis docetur, et vice versa credendas sacras scripturas,
quoniam haben|tur a Deo: quia nempe, cum fides sit donum Dei, ille   [3]
idem qui dat gratiam ad reliqua credenda, potest etiam dare, ut ipsum
existere credamus; non tamen hoc infidelibus proponi potest, quia
circulum esse judicarent. Et quidem animadverti, non modo vos omnes,
aliosque Theologos affirmare Dei existentiam naturali ratione posse
probari; sed et ex sacra Scriptura inferri, ejus cognitionem multis,
quae de rebus creatis habentur, esse faciliorem, atque omnino esse tam
facilem, ut qui illam non habent, sint culpandi. Patet enim Sap. 13. ex
his verbis, _Nec his debet ignosci, si enim tantum potuerunt scire, ut
possent aestimare saeculum, quomodo hujus dominum non facilius
invenerunt?_ Et ad Rom. cap. 1. dicitur illos esse _inexcusabiles_.
Atque ibidem etiam per haec | verba: _Quod notum est Dei, manifestum [4]
est in illis_, videmur admoneri ea omnia quae de Deo sciri possunt,
rationibus non aliunde petitis quam ab ipsamet nostra mente posse
ostendi. Quod idcirco quomodo fiat, et qua via Deus facilius et certius,
quam res saeculi cognoscatur, non putavi a me esse alienum inquirere.
Atque quantum ad animam, etsi multi ejus naturam non facile investigari
posse judicarint, et nonnulli etiam dicere ausi sint rationes humanas
persuadere illam simul cum corpore interire, solaque fide contrarium
teneri: Quia tamen hos condemnat Concilium Lateranense sub Leone 10
habitum sessione 8, et expresse mandat Christianis Philosophis ut eorum
argumenta dissolvant, et veritatem pro viribus probent, hoc etiam
aggredi non du|bitavi.                                               [5]

Praeterea quoniam scio plerosque impios non aliam ob causam nolle
credere Deum esse, mentemque humanam a corpore distingui, quam quia
dicunt haec duo a nemine hactenus potuisse demonstrari: Etsi nullo modo
iis assentiar, sed contra rationes fere omnes, quae pro his
quaestionibus a magnis viris allatae sunt, cum satis intelliguntur, vim
demonstrationis habere putem, vixque ullas dari posse mihi persuadeam,
quae non prius ab aliquibus aliis fuerint inventae: Nihil tamen utilius
in Philosophia praestari(3) posse existimo, quam si semel omnium optimae
studiose quaerantur, tamque accurate et perspicue exponantur, ut apud
omnes constet in posterum eas esse demonstrationes. Ac denique quoniam
nonnulli, quibus notum est me quandam excoluisse Methodum | ad       [6]
quaslibet difficultates in scientiis resolvendas, non quidem novam, quia
nihil est veritate antiquius, sed qua me saepe in aliis non infeliciter
uti viderunt, hoc a me summopere flagitarunt: Ideoque officii mei esse
putavi nonnihil hac in re conari. Quicquid autem praestare potui, totum
in hoc Tractatu continetur. Non quod in eo diversas omnes rationes, quae
ad eadem probanda afferri possent, colligere conatus sim: Neque enim hoc
videtur operae pretium esse, nisi ubi nulla habetur satis certa, sed
primas tantum et praecipuas ita prosecutus sum, ut jam pro certissimis,
et evidentissimis demonstrationibus illas ausim proponere. Addamque
etiam tales esse, ut non putem ullam viam humano ingenio patere, per
quam meliores inveniri unquam possint, cogit enim me cau|sae         [7]
necessitas, et gloria Dei, ad quam totum hoc refertur, ut hic aliquanto
liberius de meis loquar quam mea fert consuetudo. Atqui quantumvis
certas et evidentes illas putem, non tamen ideo mihi persuadeo ad omnium
captum esse accommodatas: Sed quemadmodum in Geometria multae sunt ab
Archimede, Apollonio, Pappo, aliisve scriptae, quae etsi pro evidentibus
etiam, ac certis ab omnibus habeantur, quia nempe nihil plane continent
quod seorsim spectatum non sit cognitu facillimum, nihilque in quo
sequentia cum antecedentibus non accurate cohaereant, quia tamen
longiusculae sunt, et valde attentum lectorem desiderant, non nisi ab
admodum paucis intelliguntur: Ita quamvis eas quibus hic utor
certitudine et evidentia Geometricas aequare, vel etiam superare
existi|mem, vereor tamen ne a multis satis percipi non possint, tum  [8]
quia etiam longiusculae sunt, et aliae ab aliis pendent: tum praecipue
quia requirunt mentem a praejudiciis plane liberam: et quae se ipsam a
sensuum consortio facile subducat. Nec certe plures in mundo
Metaphysicis studiis, quam Geometricis apti reperiuntur. Ac praeterea in
eo differentia est, quod in Geometria cum omnibus sit persuasum nihil
scribi solere, de quo certa demonstratio non habeatur, saepius in eo
peccant imperiti, quod falsa approbent, dum ea videri volunt
intelligere, quam quod vera refutent: Contra vero in Philosophia cum
credatur nihil esse de quo non possit in utramque partem disputari,
pauci veritatem investigant, et multo plures ex eo quod ausint optima
quaeque im|pugnare, famam ingenii aucupantur.                        [9]

Atque ideo qualescunque meae rationes esse possint, quia tamen ad
Philosophiam spectant, non spero me illarum ope magnum operae pretium
esse facturum, nisi me patrocinio vestro adjuvetis. Sed cum tanta
inhaereat omnium mentibus de vestra Facultate opinio, tantaeque sit
authoritatis _SORBONAE_ nomen, ut non modo in rebus fidei nulli unquam
Societati post sacra Concilia tantum creditum sit quam vestrae, sed
etiam in humana Philosophia nullibi major perspicacia et soliditas, nec
ad ferenda judicia major integritas et sapientia esse existimetur: Non
dubito quin si tantum hujus scripti curam suscipere dignemini, _primo_
quidem ut a vobis corrigatur, memor enim, non modo humanitatis, sed
maxime etiam inscitiae | meae, non affirmo nullos in eo esse        [10]
errores: _deinde_ ut quae vel desunt, vel non satis absoluta sunt, vel
majorem explicationem desiderant, addantur, perficiantur, illustrentur,
aut a vobis ipsis, aut saltem a me, postquam a vobis ero admonitus: Ac
_denique_ ut postquam rationes in eo contentae, quibus Deum esse,
mentemque a corpore aliam esse probatur, ad eam perspicuitatem erunt
perductae, ad quam ipsas perduci posse confido, ita nempe ut pro
accuratissimis demonstrationibus habendae sint, hoc ipsum declarare et
publice testari velitis: non dubito, inquam, quin, si hoc fiat, omnes
errores, qui de his quaestionibus unquam fuerunt, brevi ex hominum
mentibus deleantur. Veritas enim ipsa facile efficiet ut reliqui
ingeniosi, et docti vestro judicio subscribant: Et autho|ritas, ut  [11]
Athei, qui scioli magis quam ingeniosi, aut docti esse solent,
contradicendi animum deponant; atque etiam ut forte rationes, quas ab
omnibus ingenio praeditis pro demonstrationibus haberi scient, ipsi
propugnent, ne non intelligere videantur. Ac denique caeteri omnes tot
testimoniis facile credent, nemoque amplius erit in mundo, qui vel Dei
existentiam, vel realem humanae animae a corpore distinctionem ausit in
dubium revocare. Cujus rei quanta esset utilitas, vos ipsi pro vestra
singulari sapientia omnium optime aestimare potestis: nec deceret me
vobis, qui maximum Ecclesiae Catholicae(4) columen semper fuistis, Dei
et Religionis causam pluribus hic commendare.



Praefatio ad lectorem.


Quaestiones de Deo et mente humana jam ante paucis attigi in
_Dissertatione de Methodo recte regendae rationis et veritatis in
scientiis investigandae_ gallice edita anno 1637. Non quidem ut ipsas
ibi accurate tractarem, sed tantum ut delibarem, et ex lectorum judiciis
addiscerem qua ratione postea essent tractandae. Tanti enim momenti mihi
visae sunt, ut plus una vice de ipsis agendum esse judicarem; viamque
sequor ad eas explicandas tam parum tritam, atque ab usu communi tam
remotam, ut non utile putarim ipsam in gallico, et passim ab omnibus
legendo scripto fusius docere, ne debiliora etiam inge|nia credere   [2]
possent eam sibi esse ingrediendam.

Cum autem ibi rogassem omnes quibus aliquid in meis scriptis
reprehensione dignum occurreret, ut ejus me monere dignarentur, nulla in
ea quae de his quaestionibus attigeram notatu digna objecta sunt,
praeter duo, ad quae hic paucis, priusquam earundem accuratiorem
explicationem aggrediar, respondebo. Primum est, ex eo quod mens humana
in se conversa non percipiat aliud se esse quam rem cogitantem, non
sequi, ejus naturam sive _essentiam_ in eo tantum consistere, quod sit
res cogitans, ita ut vox _tantum_ caetera omnia excludat, quae forte
etiam dici possent, ad animae naturam pertinere. Cui objectioni
respondeo me etiam ibi noluisse illa excludere in ordine ad ipsam rei
veritatem (de qua scilicet tunc non agebam), sed dumtaxat in ordine ad
meam perceptionem, adeo ut sensus esset, me nihil plane cognoscere quod
ad essentiam meam scirem pertinere, praeterquam quod essem res cogitans
sive res habens in se facultatem cogitandi. In sequentibus autem |   [3]
ostendam quo pacto ex eo, quod nihil aliud ad essentiam meam pertinere
cognoscam, sequatur, nihil etiam aliud revera ad illam pertinere.

Alterum est, ex eo, quod ideam rei me perfectioris in me habeam non
sequi ipsam ideam esse me perfectiorem, et multo minus illud quod per
istam ideam repraesentatur existere. Sed respondeo hic subesse
aequivocationem in voce ideae; sumi enim potest vel materialiter, pro
operatione intellectus, quo sensu me perfectior dici nequit, vel
objective, pro re per istam operationem repraesentata, quae res etsi non
supponatur extra intellectum existere, potest tamen me esse perfectior
ratione suae essentiae. Quomodo vero ex hoc solo quod rei me
perfectioris idea in me sit sequatur illam rem revera existere, fuse in
sequentibus exponetur.

Vidi quidem praeterea duo quaedam scripta satis longa, sed quibus non
tam meae his de rebus rationes quam conclusiones argumentis ex Atheorum
locis communibus mutuatis impugnabantur. Et quoniam istiusmodi argumenta
nullam vim ha|bere possunt apud eos, qui rationes meas intelligent,  [4]
adeoque praepostera et imbecillia sunt multorum judicia, ut magis a
primum acceptis opinionibus quantumvis falsis, et a ratione alienis,
persuadeantur, quam a vera et firma, sed posterius audita ipsarum
refutatione, nolo hic ad illa respondere, ne mihi sint prius referenda.
Tantumque generaliter dicam ea omnia, quae vulgo jactantur ab Atheis ad
existentiam Dei impugnandam, semper ex eo pendere quod vel humani
affectus Deo affingantur, vel mentibus nostris tanta vis et sapientia
arrogetur, ut quidnam Deus facere possit ac debeat, determinare et
comprehendere conemur; adeo ut, modo tantum memores simus mentes nostras
considerandas esse ut finitas, Deum autem ut incomprehensibilem et
infinitum, nullam ista difficultatem sint nobis paritura.

Jam vero, postquam hominum judicia semel utcunque sum expertus, iterum
hic aggredior easdem de Deo et mente humana quaestiones, simulque totius
primae Philosophiae initia tractare; sed ita ut nullum vul|gi        [5]
plausum, nullamque Lectorum frequentiam expectem: quin etiam nullis
author sum ut haec legant, nisi tantum iis qui serio mecum meditari,
mentemque a sensibus, simulque ab omnibus praejudiciis, abducere
poterunt ac volent, quales non nisi admodum paucos reperiri satis scio.
Quantum autem ad illos, qui, rationum mearum seriem et nexum
comprehendere non curantes, in singulas tantum clausulas, ut multis in
more est, argutari studebunt, non magnum ex hujus scripti lectione
fructum sunt percepturi: et quamvis forte in multis cavillandi
occasionem inveniant, non facile tamen aliquid quod urgeat aut
responsione dignum sit objicient.

Quia vero nequidem etiam aliis spondeo me in omnibus prima fronte
satisfacturum, nec tantum mihi arrogo ut confidam me omnia posse
praevidere quae alicui difficilia videbuntur, primo quidem in
Meditationibus illas ipsas cogitationes exponam, quarum ope ad certam et
evidentem cognitionem veritatis mihi videor pervenisse, ut experiar an
forte iisdem | rationibus, quibus ego persuasus sum, alios etiam     [6]
possim persuadere. Postea vero respondebo ad objectiones virorum aliquot
ingenio et doctrina excellentium, ad quos hae Meditationes, antequam
typis mandarentur examinandae missae sunt. Satis enim multa et varia ab
illis fuerunt objecta, ut ausim sperare non facile quicquam aliis,
saltem alicujus momenti, venturum in mentem, quod ii nondum attigerint.
Ideoque rogo etiam atque etiam lectores, ut non prius de Meditationibus
judicium ferant, quam objectiones istas, earumque solutiones omnes
perlegere dignati sint(5).



Synopsis sex sequentium meditationum.


In prima causae exponuntur propter quas de rebus omnibus, praesertim
materialibus, possumus dubitare; quamdiu scilicet non habemus alia
scientiarum fundamenta, quam ea quae antehac habuimus. Etsi autem istius
tantae dubitationis utilitas prima fronte non appareat, est tamen in eo
maxima quod ab omnibus praejudiciis nos liberet, viamque facillimam
sternat ad mentem a sensibus abducendam: ac denique efficiat, ut de iis,
quae postea vera esse comperiemus, non amplius dubitare possimus.

| In secunda, mens quae propria libertate utens supponit ea omnia    [2]
non existere, de quorum existentia vel minimum potest dubitare(6),
animadvertit fieri non posse quin ipsa interim existat. Quod etiam
summae est utilitatis, quoniam hoc pacto facile distinguit quaenam ad
se, hoc est, ad naturam intellectualem, et quaenam ad corpus pertineant.
Sed quia forte nonnulli rationes de animae immortalitate illo in loco
expectabunt, eos hic monendos puto me conatum esse nihil scribere quod
non accurate demonstrarem; ideoque non alium ordinem sequi potuisse,
quam illum qui est apud Geometras usitatus, ut nempe omnia praemitterem
ex quibus quaesita propositio dependet, antequam de ipsa quidquam
concluderem. Primum autem et praecipuum, quod praerequiritur ad
cognoscendam animae immortalitatem, esse ut quam maxime perspicuum de ea
conceptum, et ab omni conceptu corporis plane distinctum formemus; quod
ibi factum est. Praeterea vero requiri etiam ut sciamus ea omnia, quae
clare et distincte intelligimus, eo ipso modo, quo illa intelligimus,
esse vera: quod ante quartam Meditationem probari non potuit; et
habendum esse distinctum naturae corporeae conceptum, qui partim in ipsa
secunda, partim etiam in quinta et sexta formatur; atque ex his debere
concludi ea omnia, quae clare et distincte concipiuntur, ut substantiae
diversae, sicuti concipiuntur mens et corpus, esse revera substantias
realiter a se mutuo distinctas; hocque in sexta concludi. Idemque etiam
in ipsa confirmari, ex eo quod nullum corpus nisi divisibile
intelligamus, contra autem nullam mentem nisi indivisibilem: neque enim
possumus ullius mentis mediam partem concipere, ut possumus cujuslibet
quantumvis(7) exigui corporis; adeo ut eorum naturae non modo diversae,
sed etiam quodammodo contrariae agnoscantur. Non autem ulterius ea de re
in hoc scripto me egisse; tum quia haec sufficiunt ad ostendendum ex
corporis corruptione mentis interitum non sequi, atque sic ad alterius
vitae spem mortalibus faciendam; tum etiam quia praemissae, ex quibus
ipsa mentis immortalitas concludi potest, ex to|tius Physicae        [4]
explicatione dependent: primo ut sciatur omnes omnino substantias, sive
res quae a Deo creari debent ut existant, ex natura sua esse
incorruptibiles, nec posse unquam desinere esse, nisi ab eodem Deo
concursum suum iis denegante ad nihilum reducantur, ac deinde ut
advertatur corpus quidem, in genere sumptum, esse substantiam, ideoque
nunquam etiam perire; sed corpus humanum, quatenus a reliquis differt
corporibus, non nisi ex certa membrorum configuratione, aliisque
ejusmodi accidentibus esse conflatum, mentem vero humanam non ita ex
ullis accidentibus constare, sed puram esse substantiam: etsi enim omnia
ejus accidentia mutentur, ut quod alias res intelligat, alias velit,
alias sentiat, etc. non idcirco ipsa mens alia evadit: humanum autem
corpus aliud fit ex hoc solo quod figura quarundam ejus partium mutetur:
ex quibus sequitur corpus quidem perfacile interire, mentem autem(8) ex
natura sua esse immortalem.

In tertia Meditatione meum praecipuum argumentum ad probandam Dei |  [5]
existentiam satis fuse, ut mihi videtur, explicui. Verumtamen, quia, ut
Lectorum animos quam maxime a sensibus abducerem, nullis ibi
comparationibus a rebus corporeis petitis volui uti, multae fortasse
obscuritates remanserunt, sed quae, ut spero, postea in responsionibus
ad objectiones plane tollentur; ut inter caeteras quomodo idea entis
summe perfecti, quae in nobis est, tantum habeat realitatis objectivae,
ut non possit non esse a causa summe perfecta, quod ibi illustratur
comparatione machinae valde perfectae, cujus idea est in mente alicujus
artificis; ut enim artificium objectivum hujus ideae debet habere
aliquam causam, nempe scientiam hujus artificis, vel alicujus alterius a
quo illam accepit, ita idea Dei, quae in nobis est, non potest non
habere Deum ipsum pro causa.

In quarta probatur ea omnia, quae clare et distincte percipimus, esse
vera: simulque in quo ratio falsitatis consistat explicatur: quae
necessario sciri debent tam ad praecedentia firmanda, quam ad reliqua
intelligenda. (Sed ibi interim est adverten|dum nullo modo agi de    [6]
peccato, vel errore qui committitur in persecutione boni et mali, sed de
eo tantum qui contingit in dijudicatione veri et falsi. Nec ea spectari,
quae ad fidem pertinent, vel ad vitam agendam, sed tantum speculativas;
et solius luminis naturalis ope cognitas veritates.)

In quinta praeterquam quod natura corporea in genere sumpta explicatur,
nova etiam ratione Dei existentia demonstratur: sed in qua rursus
nonnullae forte occurrent difficultates, quae postea in responsione ad
objectiones resolventur: ac denique ostenditur quo pacto verum sit
ipsarum Geometricarum demonstrationum certitudinem a cognitione Dei
pendere.

In sexta denique intellectio ab imaginatione secernitur; distinctionum
signa describuntur: mentem realiter a corpore distingui, probatur:
eandem nihilominus tam arcte illi esse conjunctam, ut unum quid cum ipso
componat, ostenditur; omnes errores qui a sensibus oriri solent,
recensentur, modi quibus vitari possint exponuntur; et denique rationes
| omnes ex quibus rerum materialium existentia possit concludi,      [7]
afferuntur: non quod eas valde utiles esse putarim ad probandum id ipsum
quod probant, nempe revera esse aliquem mundum, et homines habere
corpora, et similia, de quibus nemo unquam sanae mentis serio dubitavit;
sed quia illas considerando agnoscitur non esse tam firmas, nec tam
perspicuas, quam sunt eae, per quas in mentis nostrae et Dei cognitionem
devenimus; adeo ut hae sint omnium certissimae et evidentissimae, quae
ab humano ingenio sciri possint. Cujus unius rei probationem in his
Meditationibus mihi pro scopo proposui. Nec idcirco hic recenseo varias
illas quaestiones de quibus etiam in ipsis ex occasione tractatur.



Meditatio I. De iis quae in dubium revocari possunt.


Animadverti jam ante aliquot annos quam multa ineunte aetate falsa pro
veris admiserim, et quam dubia | sint quaecunque istis postea        [8]
superextruxi, ac proinde funditus omnia semel in vita esse evertenda,
atque a primis fundamentis denuo inchoandum, si quid aliquando firmum et
mansurum cupiam in scientiis stabilire; sed ingens opus esse videbatur,
eamque aetatem expectabam, quae foret tam matura, ut capessendis
disciplinis aptior nulla sequeretur. Quare tamdiu cunctatus sum ut
deinceps essem in culpa, si quod temporis superest ad agendum,
deliberando consumerem. Opportune igitur hodie mentem curis omnibus
exsolvi, securum mihi otium procuravi, solus secedo, serio tandem et
libere generali huic mearum opinionum eversioni vacabo.

Ad hoc autem non erit necesse, ut omnes esse falsas ostendam, quod
nunquam fortassis assequi possem; sed quia jam ratio persuadet, non
minus accurate ab iis quae non plane certa sunt atque indubitata, quam
ab aperte falsis assensionem esse cohibendam, satis erit ad omnes
rejiciendas, si aliquam rationem dubitandi in unaquaque reperero. Nec
ideo etiam singulae erunt percurrendae, quod | operis esset          [9]
infiniti: sed quia suffossis fundamentis quidquid iis superaedificatum
est sponte collabitur, aggrediar statim ipsa principia quibus illud omne
quod olim credidi nitebatur.

Nempe quidquid hactenus ut maxime verum admisi, vel a sensibus, vel per
sensus accepi, hos autem(9) interdum fallere deprehendi; ac prudentiae
est nunquam illis plane confidere qui nos vel semel deceperunt.

Sed forte quamvis interdum sensus circa minuta quaedam et remotiora nos
fallant, pleraque tamen alia sunt de quibus dubitari plane non potest,
quamvis ab iisdem hauriantur; ut jam me hic esse, foco assidere, hiemali
toga esse indutum, chartam istam manibus contrectare, et similia: manus
vero has ipsas, totumque hoc corpus meum esse, qua ratione posset
negari? nisi me forte comparem nescio quibus insanis, quorum cerebella
tam contumax vapor ex atra bile labefactat, ut constanter asseverent vel
se esse reges, cum sunt pauperrimi, vel purpura indutos, cum sunt nudi,
vel caput habere fictile, vel se totos esse cucurbitas, vel ex vitro
conflatos; sed amen|tes sunt isti, nec minus ipse demens viderer,   [10]
si quod ab iis exemplum ad me transferrem.

Praeclare sane, tanquam non sim homo qui soleam noctu dormire, et eadem
omnia in somnis pati, vel etiam interdum minus verisimilia, quam quae
isti vigilantes: quam frequenter vero usitata ista, me hic esse, toga
vestiri, foco assidere, quies nocturna persuadet, cum tamen positis
vestibus jaceo inter strata! Atqui nunc certe vigilantibus oculis
intueor hanc chartam, non sopitum est hoc caput quod commoveo, manum
istam prudens et sciens extendo et sentio, non tam distincta
contingerent dormienti. Quasi scilicet non recorder a similibus etiam
cogitationibus me alias in somnis fuisse delusum: quae dum cogito
attentius, tam plane video numquam certis indiciis vigiliam a somno
posse distingui, ut obstupescam, et fere hic ipse stupor mihi opinionem
somni confirmet.

Age ergo somniemus, nec particularia ista vera sint, nos oculos aperire,
caput movere, manus extendere, nec forte etiam nos habere tales manus,
nec tale totum corpus; tamen pro|fecto fatendum est visa per        [11]
quietem esse veluti quasdam pictas imagines, quae non nisi ad
similitudinem rerum verarum fingi potuerunt; ideoque saltem generalia
haec, oculos, caput, manus, totumque corpus res quasdam non imaginarias,
sed veras existere: nam sane pictores ipsi, ne tum quidem, cum Sirenas
et Satyriscos maxime inusitatis formis fingere student, naturas omni ex
parte novas iis possunt assignare, sed tantummodo diversorum animalium
membra permiscent; vel si forte aliquid excogitent adeo novum, ut nihil
omnino ei simile fuerit visum, atque ita plane fictitium sit et falsum;
certe tamen ad minimum veri colores esse debent ex quibus illud
componant. Nec dispari ratione, quamvis etiam generalia haec, oculi,
caput, manus, et similia, imaginaria esse possent, necessario tamen
saltem alia quaedam adhuc magis simplicia, et universalia vera esse
fatendum est, ex quibus tanquam coloribus veris omnes istae seu verae
seu falsae, quae in cogitatione nostra sunt, rerum imagines effinguntur.

Cujus generis esse videntur natura corpo|rea in communi, ejusque    [12]
extensio; item figura rerum extensarum, item quantitas, sive earumdem
magnitudo et numerus: item locus in quo existant, tempusque per quod
durent, et similia.

Quapropter ex his forsan non male concludemus Physicam, Astronomiam,
Medicinam, disciplinasque alias omnes, quae a rerum compositarum
consideratione dependent, dubias quidem esse, atqui Arithmeticam,
Geometriam, aliasque ejusmodi(10), quae non nisi de simplicissimis et
maxime generalibus rebus tractant, atque utrum eae sint in rerum natura
nec ne, parum curant, aliquid certi atque indubitati continere: nam sive
vigilem, sive dormiam, duo et tria simul juncta sunt quinque,
quadratumque non plura habet latera quam quatuor; nec fieri posse
videtur ut tam perspicuae veritates in suspicionem falsitatis incurrant.

Verumtamen infixa quaedam est meae menti vetus opinio, Deum esse qui
potest omnia, et a quo talis, qualis existo, sum creatus: unde autem
scio illum non fecisse ut nulla plane sit terra, nullum caelum, nulla
res extensa, nulla figura, nulla magnitudo, nul|lus locus, et tamen [13]
haec omnia non aliter quam nunc mihi videantur existere? Imo etiam
quemadmodum judico interdum alios errare circa ea, quae se perfectissime
scire arbitrantur, ita ego ut fallar quoties duo et tria simul addo, vel
numero quadrati latera, vel si quid aliud facilius fingi potest? At
forte noluit Deus ita me decipi, dicitur enim summe bonus; sed si hoc
ejus bonitati repugnaret, talem me creasse, ut semper fallar, ab eadem
etiam videretur esse alienum permittere ut interdum fallar; quod ultimum
tamen non potest dici.

Essent vero fortasse nonnulli qui tam potentem aliquem Deum mallent
negare, quam res alias omnes credere esse incertas, sed iis non
repugnemus, totumque hoc de Deo demus esse fictitium, at seu fato, seu
casu, seu continuata rerum serie, seu quovis alio modo me ad id, quod
sum, pervenisse supponant; quoniam falli et errare imperfectio quaedam
esse videtur, quo minus potentem originis meae authorem assignabunt, eo
probabilius erit me tam imperfectum esse ut semper fallar: quibus sane
argumentis non habeo quod | respondeam, sed tandem cogor fateri     [14]
nihil esse ex iis quae olim vera putabam, de quo non liceat dubitare,
idque non per inconsiderantiam vel levitatem, sed propter validas et
meditatas rationes, ideoque etiam ab iisdem, non minus quam ab aperte
falsis accurate deinceps assensionem esse cohibendam, si quid certi
velim invenire.

Sed nondum sufficit haec advertisse, curandum est ut recorder, assidue
enim recurrunt consuetae opiniones, occupantque credulitatem meam
tanquam longo usu et familiaritatis jure sibi devinctam, fere etiam me
invito, nec unquam iis assentiri, et confidere desuescam, quamdiu tales
esse supponam, quales sunt revera, nempe aliquo quidem modo dubias, ut
jam jam ostensum est, sed nihilominus valde probabiles, et quas multo
magis rationi consentaneum sit credere quam negare. Quapropter, ut
opinor, non male agam, si voluntate plane in contrarium versa me ipsum
fallam, illasque aliquamdiu omnino falsas imaginariasque esse fingam,
donec tandem velut aequatis utrimque praejudiciorum ponderibus nulla
amplius | prava consuetudo judicium meum a recta rerum perceptione  [15]
detorqueat. Etenim scio nihil inde periculi, vel erroris interim
sequuturum, et me plus aequo diffidentiae indulgere non posse,
quandoquidem nunc non rebus agendis, sed cognoscendis tantum incumbo.

Supponam igitur non optimum Deum, fontem veritatis, sed genium aliquem
malignum eundemque summe potentem et callidum omnem suam industriam in
eo posuisse, ut me falleret: putabo caelum, aërem, terram, colores,
figuras, sonos, cunctaque externa nihil aliud esse quam ludificationes
somniorum, quibus insidias credulitati meae tetendit: considerabo me
ipsum tanquam manus non habentem, non oculos, non carnem, non sanguinem,
non aliquem sensum, sed haec omnia me habere falso opinantem: manebo
obstinate in hac meditatione defixus, atque ita siquidem non in
potestate mea sit aliquid veri cognoscere, at certe hoc quod in me est
ne falsis assentiar, nec mihi quidquam iste deceptor, quantumvis potens,
quantumvis callidus possit imponere, obfirmata mente cavebo. Sed
laborio|sum est hoc institutum, et desidia quaedam ad consuetudinem [16]
vitae me reducit. Nec aliter quam captivus, qui forte imaginaria
libertate fruebatur in somnis, quum postea suspicari incipit se dormire,
timet excitari, blandisque illusionibus lente connivet: sic(11) sponte
relabor in veteres opiniones, vereorque expergisci, ne placidae quieti
laboriosa vigilia succedens non in aliqua luce, sed inter inextricabiles
jam motarum difficultatum tenebras in posterum sit degenda.



Meditatio II. De natura mentis humanae. Quod ipsa sit notior quam
corpus.


In tantas dubitationes hesterna meditatione conjectus sum, ut nequeam
amplius earum oblivisci, nec videam tamen qua ratione solvendae sint,
sed tanquam in profundum gurgitem ex improviso delapsus ita turbatus
sum, ut nec possim in imo pedem figere, nec enatare | ad summum.    [17]
Enitar tamen et tentabo rursus eandem viam quam heri fueram ingressus,
removendo scilicet illud omne quod vel minimum dubitationis admittit,
nihilo secius quam si omnino falsum esse comperissem; pergamque porro
donec aliquid certi vel si nihil aliud, saltem hoc ipsum, pro certo,
nihil esse certi, cognoscam. Nihil nisi punctum petebat Archimedes, quod
esset firmum et immobile, ut integram terram loco dimoveret; magna
quoque speranda sunt, si vel minimum quid invenero quod certum sit et
inconcussum.

Suppono igitur omnia quae video falsa esse, credo nihil unquam extitisse
eorum quae mendax memoria repraesentat, nullos plane habeo sensus;
corpus, figura, extensio, motus, locusque sunt chimerae; quid igitur
erit verum? fortassis hoc unum, nihil esse certi.

Sed unde scio nihil esse diversum ab iis omnibus quae jam jam recensui,
de quo ne minima quidem occasio sit dubitandi? Nunquid est aliquis Deus,
vel quocunque nomine illum vocem, qui mihi has ipsas cogitationes
immittit? quare | vero hoc putem, cum forsan ipsemet illarum author [18]
esse possim? Nunquid ergo saltem ego aliquid sum? Sed jam negavi me
habere ullos sensus, et ullum corpus; haereo tamen, nam quid inde? Sumne
ita corpori, sensibusque alligatus, ut sine illis esse non possim? Sed
mihi persuasi, nihil plane esse in mundo, nullum coelum, nullam terram,
nullas mentes, nulla corpora, nonne igitur etiam me non esse? Imo certe
ego eram si quid mihi persuasi(12). Sed est deceptor nescio quis, summe
potens, summe callidus qui de industria me semper fallit; haud dubie
igitur ego etiam sum, si me fallit, et fallat quantum potest, nunquam
tamen efficiet, ut nihil sim quamdiu me aliquid esse cogitabo, adeo ut
omnibus satis superque pensitatis denique statuendum sit hoc
pronuntiatum: _ego sum, ego existo_(13), quoties a me profertur, vel
mente concipitur, necessario esse verum.

Nondum vero satis intelligo, quisnam sim ego ille, qui jam necessario
sum, deincepsque cavendum est, ne forte quid aliud imprudenter assumam
in locum mei, sicque | aberrem etiam in ea cognitione, quam omnium  [19]
certissimam, evidentissimamque esse contendo. Quare jam denuo meditabor
quidnam me olim esse crediderim, priusquam in has cogitationes
incidissem; ex quo deinde subducam quidquid allatis rationibus vel
minimum potuit infirmari; ut ita tandem praecise remaneat illud tantum
quod certum est et inconcussum.

Quidnam igitur antehac me esse putavi? Hominem scilicet, sed quid est
homo? dicamne animal rationale? non, quia postea quaerendum foret
quidnam animal sit, et quid rationale, atque ita ex una quaestione in
plures difficilioresque delaberer; nec jam mihi tantum otii est, ut illo
velim inter istiusmodi subtilitates abuti. Sed hic potius attendam quid
sponte, et natura duce cogitationi meae antehac occurrebat quoties quid
essem considerabam: nempe occurrebat primo, me habere vultum, manus,
brachia, totamque hanc membrorum machinam, qualis etiam in cadavere
cernitur, et quam corporis nomine designabam; occurrebat prae|terea [20]
me nutriri, incedere, sentire et cogitare; quas quidem actiones ad
animam(14) referebam; sed quid esset haec anima, vel non advertebam, vel
exiguum nescio quid imaginabar, instar venti, vel ignis, vel aetheris,
quod crassioribus mei partibus esset infusum. De corpore vero ne
dubitabam quidem, sed distincte me nosse arbitrabar ejus naturam, quam
si forte, qualem mente concipiebam, describere tentassem, sic
explicuissem: per corpus intelligo illud omne, quod aptum est figura
aliqua terminari, loco circumscribi, spatium sic replere, ut ex eo aliud
omne corpus excludat; tactu, visu, auditu, gustu, vel odoratu percipi,
nec non moveri pluribus modis, non quidem a seipso, sed ab alio quopiam
a quo tangatur; namque habere vim seipsum movendi, item sentiendi, vel
cogitandi, nullo pacto ad naturam corporis pertinere judicabam; quinimo
mirabar potius tales facultates in quibusdam corporibus reperiri.

Quid autem nunc(15) ubi suppono deceptorem aliquem potentissimum, et, si
fas est dicere, mali|gnum, data opera in omnibus quantum potuit, me [21]
delusisse? Possumne affirmare me habere vel minimum quid ex iis omnibus,
quae jam dixi ad naturam corporis pertinere? Attendo, cogito, revolvo,
nihil occurrit, fatigor eadem frustra repetere. Quid vero ex iis quae
animae tribuebam, nutriri, vel incedere? Quandoquidem jam corpus non
habeo, haec quoque nihil sunt nisi figmenta. Sentire? nempe etiam hoc
non fit sine corpore, et permulta sentire visus sum in somnis, quae
deinde animadverti me non sensisse. Cogitare? Hic invenio, cogitatio
est(16), haec sola a me divelli nequit; ego sum, ego existo, certum est.
Quandiu autem? nempe quandiu cogito; nam forte etiam fieri posset si
cessarem ab omni cogitatione, ut illico totus esse desinerem: nihil nunc
admitto nisi quod necessario sit verum: sum igitur praecise tantum res
cogitans, id est, mens, sive animus, sive intellectus, sive ratio, voces
mihi prius significationis ignotae. Sum autem res vera, et vere
existens, sed qualis res? dixi, cogitans.

Quid praeterea? ima|ginabor: non sum compages illa membrorum, quae  [22]
corpus humanum appellatur: non sum etiam tenuis aliquis aër istis
membris infusus, non ventus, non ignis, non vapor, non halitus, non
quidquid mihi fingo, supposui enim ista nihil esse. Manet(17) positio,
nihilominus tamen ego aliquid sum. Fortassis vero contingit, ut haec
ipsa, quae suppono nihil esse, quia mihi sunt ignota, tamen in rei
veritate non differant ab eo me quem novi? nescio, de hac re jam non
disputo; de iis tantum, quae mihi nota sunt, judicium ferre possum. Novi
me existere, quaero quis sim ego ille quem novi; certissimum est hujus
sic praecise sumpti notitiam non pendere ab iis quae existere nondum
novi: non igitur ab iis ullis, quae imaginatione effingo. Atque hoc
verbum, _effingo_, admonet me erroris mei: nam fingerem revera si quid
me esse imaginarer, quia nihil aliud est imaginari quam rei corporeae
figuram, seu imaginem, contemplari; jam autem certo scio me esse,
simulque fieri posse ut omnes istae imagines, et generaliter quaecunque
ad corporis naturam referuntur, nihil sint | praeter insomnia(18).  [23]
Quibus animadversis, non minus ineptire videor dicendo, imaginabor, ut
distinctius agnoscam quisnam sim, quam si dicerem, jam quidem sum
experrectus, video nonnihil veri, sed quia nondum video satis evidenter,
data opera obdormiam ut hoc ipsum mihi somnia verius, evidentiusque
repraesentent. Itaque cognosco nihil eorum quae possum imaginationis ope
comprehendere ad hanc quam de me habeo notitiam pertinere, mentemque ab
illis diligentissime esse avocandam, ut suam ipsa naturam quam
distinctissime percipiat.

Sed quid igitur sum? res cogitans; quid est hoc? nempe dubitans,
intelligens, affirmans, negans, volens, nolens, imaginans quoque, et
sentiens.

Non pauca sane haec sunt, si cuncta ad me pertineant. Sed quidni
pertinerent? nonne ego ipse sum qui jam dubito fere de omnibus, qui
nonnihil tamen intelligo, qui hoc unum verum esse affirmo, nego cetera,
cupio plura nosse, nolo decipi, multa vel invitus imaginor, multa etiam
tanquam a sensibus venientia animadverto. Quid est horum, quam|vis  [24]
semper dormiam, quamvis etiam is, qui me creavit, quantum in se est, me
deludat, quod non aeque verum sit ac me esse? quid est quod a mea
cogitatione distinguatur? quid est quod a me ipso separatum dici possit?
Nam quod ego sim qui dubitem, qui intelligam, qui velim, tam manifestum
est, ut nihil occurrat per quod evidentius explicetur. Sed vero etiam
ego idem sum, qui imaginor, nam quamvis forte, ut supposui, nulla
prorsus res imaginata vera sit, vis tamen ipsa imaginandi revera
existit, et cogitationis meae partem facit. Idem denique ego sum qui
sentio, sive qui res corporeas tanquam per sensus animadverto. Videlicet
jam lucem video, strepitum audio, calorem sentio; falsa haec sunt,
dormio enim. At certe videre videor, audire, calescere. Hoc falsum esse
non potest, hoc est proprie quod in me sentire appellatur; atque hoc
praecise sic sumptum nihil aliud est quam cogitare.

Ex quibus equidem aliquanto melius incipio nosse quisnam sim: sed adhuc
tamen videtur, nec possum abstinere quin putem, res | corporeas,    [25]
quarum imagines cogitatione formantur, et quas ipsi sensus explorant,
multo distinctius agnosci quam istud nescio quid mei, quod sub
imaginationem non venit: quanquam profecto sit mirum res quas
animadverto esse dubias, ignotas, a me alienas, distinctius quam quod
verum est, quod cognitum, quam denique me ipsum, a me comprehendi. Sed
video quid sit, gaudet aberrare mens mea, necdum se patitur intra
veritatis limites cohiberi. Esto igitur, et adhuc semel laxissimas
habenas ei permittamus, ut illis paulo post opportune reductis facilius
se regi patiatur.

Consideremus res illas quae vulgo putantur omnium distinctissime
comprehendi; corpora scilicet, quae tangimus, quae videmus, non quidem
corpora in communi, generales enim istae perceptiones aliquanto magis
confusae esse solent, sed unum in particulari. Sumamus, exempli causa,
hanc ceram; nuperrime ex favis fuit educta, nondum amisit omnem saporem
sui mellis, nonnihil retinet odoris florum ex quibus collecta est; ejus
co|lor, figura, magnitudo, manifesta sunt: dura est, frigida est,   [26]
facile tangitur, ac si articulo ferias emittet sonum; omnia denique illi
adsunt, quae requiri videntur ut corpus aliquod possit quam
distinctissime cognosci. Sed ecce, dum loquor, igni admovetur, saporis
reliquiae purgantur, odor expirat, color mutatur, figura tollitur,
crescit magnitudo, fit liquida, fit calida, vix tangi potest, nec jam si
pulses emittet sonum. Remanetne adhuc eadem cera? remanere fatendum est,
nemo negat; nemo aliter putat. Quid erat igitur in ea quod tam distincte
comprehendebatur? certe nihil eorum quae sensibus attingebam, nam
quaecunque sub gustum, vel odoratum, vel visum, vel tactum, vel auditum
veniebant, mutata jam sunt: remanet cera.

Fortassis illud erat quod nunc cogito, nempe ceram ipsam non quidem
fuisse istam dulcedinem mellis, nec florum fragrantiam, nec istam
albedinem, nec figuram, nec sonum, sed corpus quod mihi apparebat paulo
ante modis istis conspicuum, nunc diversis: quid est autem hoc praecise
quod sic | imaginor? Attendamus, et remotis iis, quae ad ceram non  [27]
pertinent, videamus quid supersit, nempe nihil aliud quam extensum quid,
flexibile, mutabile. Quid vero est hoc flexibile, mutabile?(19) an quod
imaginor, hanc ceram ex figura rotunda in quadratam, vel ex hac in
triangularem verti posse? Nullo modo, nam innumerabilium ejusmodi
mutationum capacem eam esse comprehendo, nec possum tamen innumerabiles
imaginando percurrere, nec igitur comprehensio haec ab imaginandi
facultate perficitur. Quid extensum? nunquid etiam ipsa ejus extensio
est ignota? nam in cera liquescente fit major, major in ferventi,
majorque rursus, si calor augeatur; nec recte judicarem quid sit cera,
nisi putarem hanc etiam plures secundum extensionem varietates
admittere, quam fuerim unquam imaginando complexus. Superest igitur ut
concedam, me nequidem imaginari quid sit haec cera, sed sola mente
percipere(20): dico hanc in particulari, de cera enim in communi clarius
est. Quaenam vero est haec cera quae non nisi mente percipitur? Nempe
ea|dem quam video, quam tango, quam imaginor, eadem denique quam ab [28]
initio esse arbitrabar(21): atqui, quod notandum est, ejus perceptio(22)
non visio, non tactio, non imaginatio est, nec unquam fuit, quamvis
prius ita videretur, sed solius mentis inspectio quae vel imperfecta
esse potest et confusa, ut prius erat, vel clara et distincta, ut nunc
est, prout minus vel magis ad illa ex quibus constat attendo.

Miror vero interim quam prona sit mea mens in errores, nam quamvis haec
apud me tacitus, et sine voce considerem, haereo tamen in verbis ipsis,
et fere decipior ab ipso usu loquendi: dicimus enim nos videre ceram
ipsammet si(23) adsit, non ex colore, vel figura eam adesse judicare.
Unde concluderem statim, ceram ergo visione oculi, non solius mentis
inspectione cognosci, nisi jam forte respexissem ex fenestra homines in
platea transeuntes, quos etiam ipsos non minus usitate quam ceram dico
me videre. Quid autem video praeter pileos et vestes, sub quibus latere
possent automata, sed judico homines esse: atque ita id quod |      [29]
putabam me videre oculis, sola judicandi facultate, quae in mente mea
est, comprehendo.

Sed pudeat supra vulgus sapere cupientem ex formis loquendi quas vulgus
invenit dubitationem quaesivisse, pergamusque deinceps, attendendo utrum
ego perfectius, evidentiusque percipiebam quid esset cera, cum primum
aspexi, credidique me illam ipso sensu externo, vel saltem sensu
communi, ut vocant, id est potentia imaginatrice cognoscere; an vero
potius nunc, postquam diligentius investigavi, tum quid ea sit, tum
quomodo cognoscatur? Certe hac de re dubitare esset ineptum, nam quid
fuit in prima perceptione distinctum? quid quod non a quovis animali
haberi posse videretur? At vero cum ceram ab externis formis distinguo,
et tanquam vestibus detractis nudam considero, sic illam revera, quamvis
adhuc error in judicio meo esse possit, non possum tamen sine humana
mente percipere.

Quid autem dicam de hac ipsa mente, sive de me ipso, nihildum enim aliud
admitto in me esse praeter | mentem. Quid, inquam, ego qui hanc     [30]
ceram videor tam distincte percipere, nunquid me ipsum non tantum multo
verius, multo certius, sed etiam multo distinctius, evidentiusque
cognosco? nam si judico ceram existere ex eo quod hanc videam, certe
multo evidentius efficitur me ipsum etiam existere ex eo ipso quod hanc
videam. Fieri enim potest ut hoc quod video non vere sit cera, fieri
potest ut ne quidem oculos habeam, quibus quidquam videatur; sed fieri
plane non potest cum videam, sive (quod jam non distinguo) cum cogitem
me videre, ut ego ipse cogitans non aliquid sim. Simili ratione si
judico ceram esse ex eo quod hanc tangam, idem rursus efficietur,
videlicet me esse: si ex eo quod imaginer, vel quavis alia ex causa,
idem plane. Sed et hoc ipsum quod de cera animadverto, ad reliqua omnia,
quae sunt extra me posita licet applicare. Porro autem, si magis
distincta(24) visa sit cerae perceptio(25), postquam mihi non ex solo
visu, vel tactu, sed pluribus ex causis innotuit, quanto distinctius me
ipsum a me nunc | cognosci fatendum est, quandoquidem nullae        [31]
rationes vel ad cerae, vel ad cujuspiam alterius corporis perceptionem
possint juvare, quin eaedem omnes mentis meae naturam melius probent.
Sed et alia insuper tam multa sunt in ipsa mente, ex quibus ejus notitia
distinctior reddi potest, ut ea, quae ex corpore ad illam emanant, vix
numeranda videantur.

Atque ecce tandem sponte sum reversus eo quo volebam, nam cum mihi nunc
notum sit ipsamet corpora non proprie a sensibus, vel ab imaginandi
facultate, sed a solo intellectu percipi, nec ex eo percipi quod
tangantur aut videantur, sed tantum ex eo quod intelligantur, aperte
cognosco nihil facilius aut evidentius mea mente posse a me percipi. Sed
quia tam cito deponi veteris opinionis consuetudo non potest, placet hic
consistere, ut altius haec nova cognitio memoriae meae diuturnitate
meditationis infigatur.



Meditatio III. De Deo, quod existat.                                [32]


Claudam nunc oculos, aures obturabo, avocabo omnes sensus, imagines
etiam rerum corporalium omnes vel ex cogitatione mea delebo, vel certe,
quia hoc fieri vix potest, illas ut inanes et falsas nihili pendam,
meque solum alloquendo, et penitius inspiciendo, meipsum paulatim mihi
magis notum et familiarem reddere conabor. Ego sum res cogitans, id est
dubitans, affirmans, negans, pauca intelligens, multa ignorans(26),
volens, nolens, imaginans etiam et sentiens; ut enim ante animadverti,
quamvis illa quae sentio vel imaginor extra me fortasse nihil sint,
illos tamen cogitandi modos, quos sensus et imaginationes appello,
quatenus cogitandi quidam modi tantum sunt, in me esse sum certus.

Atque his paucis omnia recensui quae vere scio, vel saltem quae me scire
hac|tenus animadverti. Nunc circumspiciam diligentius an forte      [33]
adhuc apud me alia sint ad quae nondum respexi. Sum certus me esse rem
cogitantem, nunquid ergo etiam scio quid requiratur ut de aliqua re sim
certus? nempe in hac prima cognitione nihil aliud est, quam clara
quaedam et distincta perceptio ejus quod affirmo; quae sane non
sufficeret ad me certum de rei veritate reddendum, si posset unquam
contingere, ut aliquid quod ita clare et distincte perciperem falsum
esset: ac proinde jam videor pro regula generali posse statuere, illud
omne esse verum quod valde clare et distincte percipio.

Verumtamen multa prius ut omnino certa et manifesta admisi, quae tamen
postea dubia esse deprehendi: qualia ergo ista fuere? nempe terra,
coelum, sidera et cetera omnia quae sensibus usurpabam; quid autem de
illis clare percipiebam? Nempe ipsas talium rerum ideas, sive
cogitationes menti meae obversari; sed ne nunc quidem illas ideas in me
esse inficior. Aliud autem quiddam erat quod affirmabam, quodque |  [34]
etiam ob consuetudinem credendi clare me percipere arbitrabar, quod
tamen revera non percipiebam, nempe res quasdam extra me esse, a quibus
ideae istae procedebant, et quibus omnino similes erant; atque hoc erat,
in quo vel fallebar, vel certe, si verum judicabam, id non ex vi meae
perceptionis contingebat.

Quid vero cum circa res Arithmeticas, vel Geometricas aliquid valde
simplex et facile considerabam, ut quod duo et tria simul juncta sint
quinque, vel similia, nunquid saltem illa satis perspicue intuebar, ut
vera esse affirmarem? Equidem non aliam ob causam de iis dubitandum esse
postea judicavi, quam quia veniebat in mentem forte aliquem Deum talem
mihi naturam indere potuisse, ut etiam circa illa deciperer, quae
manifestissima viderentur. Sed quoties haec praeconcepta de summa Dei
potentia opinio mihi occurrit, non possum non fateri, siquidem velit;
facile illi esse efficere ut errem, etiam in iis(27) quae me puto mentis
oculis quam evidentissime intueri; quoties vero ad ipsas res quas valde
| clare percipere arbitror me converto, tam plane ab illis          [35]
persuadeor, ut sponte erumpam in has voces, fallat me quisquis potest,
nunquam tamen efficiet ut nihil sim, quandiu me aliquid esse cogitabo,
vel ut aliquando verum sit me nunquam fuisse, cum jam verum sit me esse;
vel forte etiam ut duo et tria simul juncta plura vel pauciora sint quam
quinque, vel similia, in quibus scilicet repugnantiam agnosco
manifestam. Et certe cum nullam occasionem habeam existimandi aliquem
Deum esse deceptorem, nec quidem adhuc satis sciam utrum sit aliquis
Deus, valde tenuis, et, ut ita loquar, Metaphysica dubitandi ratio est,
quae tantum ex ea opinione dependet. Ut autem etiam illa tollatur,
quamprimum occurret occasio, examinare debeo an sit Deus, et si sit, an
possit esse deceptor; hac enim re ignorata, non videor de ulla alia
plane certus esse unquam posse.

Nunc autem ordo videtur exigere, ut prius omnes meas cogitationes in
certa genera distribuam, et in quibusnam ex illis veritas aut
fal|sitas proprie consistat, inquiram. Quaedam ex his tanquam rerum [36]
imagines sunt, quibus solis proprie convenit ideae nomen, ut cum
hominem, vel Chimaeram, vel Coelum, vel Angelum, vel Deum cogito; aliae
vero alias quasdam praeterea formas habent, ut cum volo, cum timeo, cum
affirmo, cum nego, semper quidem aliquam rem ut subjectum meae
cogitationis apprehendo, sed aliquid etiam amplius quam istius rei
similitudinem cogitatione complector; et ex his aliae voluntates, sive
affectus, aliae autem judicia appellantur.

Jam quod ad ideas attinet, si solae in se spectentur, nec ad aliud quid
illas referam, falsae proprie esse non possunt, nam sive capram, sive
chimaeram imaginer, non minus verum est me unam imaginari quam alteram.
Nulla etiam in ipsa voluntate, vel affectibus falsitas est timenda, nam
quamvis prava, quamvis etiam ea quae nusquam sunt possim optare, non
tamen ideo non verum est illa me optare, ac proinde sola supersunt
judicia in quibus mihi cavendum est ne fallar. Praecipuus autem error et
| frequentissimus, qui possit in illis reperiri, consistit in eo    [37]
quod ideas, quae in me sunt, judicem rebus quibusdam extra me positis
similes esse, sive conformes: nam profecto, si tantum ideas ipsas ut
cogitationis meae quosdam modos considerarem, nec ad quidquam aliud
referrem, vix mihi ullam errandi materiam dare possent.

Ex his autem ideis aliae innatae, aliae adventitiae, aliae a me ipso
factae mihi videntur: nam quod intelligam quid sit res, quid sit
veritas, quid sit cogitatio, haec non aliunde habere videor quam ab
ipsamet mea natura; quod autem nunc strepitum audiam, solem videam,
ignem sentiam, a rebus quibusdam extra me positis procedere hactenus
judicavi; ac denique Sirenes, Hyppogryphes, et similia a me ipso
finguntur: vel forte etiam omnes esse adventitias possum putare, vel
omnes innatas, vel omnes factas; nondum enim veram illarum originem
clare perspexi.

Sed hic praecipue de iis est quaerendum, quas tanquam a rebus extra me
existentibus desumptas considero, quaenam me mo|veat ratio ut illas [38]
istis rebus similes esse existimem; nempe ita videor doctus a natura, et
praeterea experior illas non a mea voluntate nec proinde a me ipso
pendere, saepe enim vel invito obversantur, ut jam, sive velim, sive
nolim, sentio calorem, et ideo puto sensum illum, sive ideam caloris a
re a me diversa, nempe ab ignis, cui assideo, calore mihi advenire,
nihilque magis obvium est, quam ut judicem istam rem suam similitudinem
potius, quam aliud quid in me immittere.

Quae rationes an satis firmae sint, jam videbo. Cum hic dico me ita
doctum esse a natura, intelligo tantum spontaneo quodam impetu me ferri
ad hoc credendum, non lumine aliquo naturali mihi ostendi esse verum.
Quae duo multum discrepant; nam quaecumque lumine naturali mihi
ostenduntur, (ut quod ex eo quod dubitem sequatur me esse, et similia)
nullo modo dubia esse possunt, quia nulla alia facultas esse potest, cui
aeque fidam ac lumini isti, quaeque illa non vera esse possit docere;
sed quantum ad impetus naturales, jam saepe | olim judicavi me ab   [39]
illis in deteriorem partem fuisse impulsum, cum de bono eligendo
ageretur, nec video cur iisdem in ulla alia re magis fidam.

Deinde, quamvis ideae illae a voluntate mea non pendeant, non ideo(28)
constat ipsas a rebus extra me positis necessario procedere; ut enim
impetus illi, de quibus mox loquebar, quamvis in me sint, a voluntate
tamen mea diversi esse videntur, ita forte etiam aliqua alia est in me
facultas, nondum mihi satis cognita, istarum idearum effectrix, ut
hactenus semper visum est illas, dum somnio, absque ulla rerum
externarum ope, in me formari.

Ac denique, quamvis a rebus a me diversis procederent, non inde sequitur
illas rebus istis similes esse debere; quinimo in multis saepe magnum
discrimen videor deprehendisse; ut, exempli causa, duas diversas solis
ideas apud me invenio, unam tanquam a sensibus haustam, et quae maxime
inter illas quas adventitias existimo est recensenda, per quam mihi
valde parvus apparet; aliam vero ex rationibus Astronomiae desumptam,
| hoc est ex notionibus quibusdam mihi innatis elicitam vel         [40]
quocunque alio modo a me factam, per quam aliquoties major quam terra
exhibetur; utraque profecto similis eidem soli extra me existenti esse
non potest, et ratio persuadet illam ei maxime esse dissimilem, quae
quam proxime ab ipso videtur emanasse.

Quae omnia satis demonstrant me non hactenus ex certo(29) judicio, sed
tantum ex coeco aliquo impulsu credidisse res quasdam a me diversas
existere, quae ideas sive imagines suas per organa sensuum, vel quolibet
alio pacto, mihi immittant.

Sed alia quaedam adhuc via mihi occurrit ad inquirendum, an res aliquae,
ex iis quarum ideae in me sunt, extra me existant. Nempe quatenus ideae
istae cogitandi quidam modi tantum sunt, non agnosco ullam inter ipsas
inaequalitatem, et omnes a me eodem modo procedere videntur; sed
quatenus una unam rem, alia aliam repraesentat, patet easdem esse ab
invicem valde diversas. Nam proculdubio illae quae substantias mihi
exhibent, majus aliquid sunt, atque, ut ita loquar, | plus          [41]
realitatis objectivae(30) in se continent, quam illae quae tantum modos,
sive accidentia repraesentant; et rursus illa per quam summum aliquem
Deum, aeternum, infinitum, omniscium, omnipotentem, rerumque omnium,
quae praeter ipsum sunt, creatorem intelligo, plus profecto realitatis
objectivae in se habet, quam illae per quas finitae substantiae
exhibentur.

Jam vero lumine naturali manifestum est tantumdem ad minimum esse debere
in causa efficiente et totali, quantum in ejusdem causae effectu, nam
quaeso undenam posset assumere realitatem suam effectus, nisi a causa?
et quomodo illam ei causa dare posset, nisi etiam haberet? Hinc autem
sequitur, nec posse aliquid a nihilo fieri, nec etiam id quod magis
perfectum est, hoc est, quod plus realitatis in se continet, ab eo quod
minus: atque hoc non modo perspicue verum est de iis effectibus, quorum
realitas est actualis sive formalis; sed etiam de ideis, in quibus
consideratur tantum realitas objectiva; hoc est non modo non potest,
exempli causa, aliquis lapis | qui prius non fuit, nunc incipere    [42]
esse, nisi producatur ab aliqua re, in qua totum illud sit vel
formaliter, vel eminenter quod ponitur in lapide; nec potest calor in
subjectum quod prius non calebat induci, nisi a re quae sit ordinis
saltem aeque perfecti atque est calor, et sic de ceteris; sed praeterea
etiam non potest in me esse idea caloris, vel lapidis, nisi in me posita
sit ab aliqua causa, in qua tantundem ad minimum sit realitatis quantum
esse in calore, vel lapide concipio. Nam quamvis ista causa nihil de sua
realitate actuali, sive formali in meam ideam transfundat, non ideo
putandum est illam minus realem esse debere, sed talem esse naturam
ipsius ideae, ut nullam aliam ex se realitatem formalem exigat, praeter
illam quam mutuatur a cogitatione mea, cujus est modus; quod autem haec
idea realitatem objectivam hanc vel illam contineat potius quam aliam,
hoc profecto habere debet ab aliqua causa in qua tantumdem sit ad
minimum realitatis formalis, quantum ipsa continet objectivae; si enim
ponamus aliquid in | idea reperiri, quod non fuerit in ejus causa,  [43]
hoc igitur habet a nihilo; atqui quantumvis imperfectus sit iste essendi
modus quo res est objective in intellectu per ideam, non tamen profecto
plane nihil est, nec proinde a nihilo esse potest.

Nec etiam debeo suspicari, cum realitas, quam considero in meis ideis,
sit tantum objectiva, non opus esse ut eadem realitas sit formaliter in
causis istarum idearum, sed sufficere, si sit in iis etiam objective;
nam quemadmodum iste modus essendi objectivus competit ideis ex ipsarum
natura, ita modus essendi formalis competit idearum causis, saltem
primis et praecipuis, ex earum natura: et quamvis forte una idea ex alia
nasci possit, non tamen hic datur progressus in infinitum, sed tandem ad
aliquam primam debet deveniri, cujus causa sit instar archetypi, in quo
omnis realitas formaliter contineatur quae est in idea tantum objective;
adeo ut lumine naturali mihi sit perspicuum ideas in me esse veluti
quasdam imagines, quae possunt quidem facile deficere a perfectione
re|rum a quibus sunt desumptae, non autem quicquam majus aut        [44]
perfectius continere.

Atque haec omnia quo diutius et curiosius examino, tanto clarius et
distinctius vera esse cognosco; sed quid tandem ex his concludam? nempe
si realitas objectiva alicujus ex meis ideis sit tanta ut certus sim
eandem nec formaliter, nec eminenter in me esse, nec proinde me ipsum
ejus ideae causam esse posse, hinc necessario sequi, non me solum esse
in mundo, sed aliquam aliam rem quae istius ideae est causa, etiam
existere; si vero nulla talis in me idea reperiatur, nullum plane habebo
argumentum quod me de alicujus rei a me diversae existentia certum
reddat, omnia enim diligentissime circumspexi, et nullum aliud potui
hactenus reperire.

Ex his autem meis ideis praeter illam quae me ipsum mihi exhibet, de qua
hic nulla difficultas esse potest, alia est quae Deum, aliae quae res
corporeas, et inanimes, aliae quae Angelos, aliae quae animalia, ac
denique aliae quae alios homines mei similes repraesentant.

Et quantum ad ideas | quae alios homines, vel animalia, vel Angelos [45]
exhibent, facile intelligo illa ex iis quas habeo mei ipsius, et rerum
corporalium, et Dei posse componi, quamvis nulli praeter me homines, nec
animalia, nec Angeli in mundo essent.

Quantum autem ad ideas rerum corporalium, nihil in illis occurrit quod
sit tantum ut non videatur a me ipso potuisse proficisci; nam si
penitius inspiciam, et singulas examinem eo modo quo heri examinavi
ideam cerae: animadverto perpauca tantum esse, quae in illis clare et
distincte percipio, nempe magnitudinem sive extensionem in longum,
latum, et profundum: figuram quae ex terminatione istius extensionis
exsurgit; situm quem diversa figurata inter se obtinent; et motum, sive
mutationem istius situs; quibus addi possunt substantia, duratio, et
numerus: caetera autem ut lumen, et colores, soni, odores, sapores,
calor et frigus, aliaeque tactiles qualitates, nonnisi valde confuse et
obscure a me cogitantur, adeo ut etiam ignorem an sint verae, vel
falsae, hoc est an ideae quas | de illis habeo sint rerum quarundam [46]
ideae, an non rerum; quamvis enim falsitatem proprie dictam sive
formalem nonnisi in judiciis posse(31) reperiri paulo ante notaverim,
est tamen profecto quaedam alia falsitas materialis in ideis, cum non
rem tamquam rem repraesentant: ita, exempli causa, ideae quas habeo
caloris et frigoris tam parum clarae et distinctae sunt, ut ab iis
discere non possim an frigus sit tantum privatio caloris, vel calor
privatio frigoris, vel utrumque sit realis qualitas, vel neutrum; et
quia nullae ideae nisi tanquam rerum esse possunt, siquidem verum sit
frigus nihil aliud esse quam privationem caloris, idea quae mihi illud
tanquam reale quid et positivum repraesentat, non immerito falsa
dicetur, et sic de caeteris.

Quibus profecto non est necesse ut aliquem authorem a me diversum
assignem, nam si quidem sint falsae, hoc est nullas res repraesentent,
lumine naturali notum mihi est illas a nihilo procedere, hoc est, non
aliam ob causam in me esse, quam quia deest aliquid naturae meae, nec
est pla|ne perfecta; si autem sint verae, quia tamen tam parum      [47]
realitatis mihi exhibent, ut ne quidem illud a non re possim
distinguere, non video cur a me ipso esse non possint.

Ex iis vero quae in ideis rerum corporalium clara et distincta sunt,
quaedam ab idea mei ipsius videor mutuari potuisse, nempe substantiam,
durationem, numerum, et si quae alia sint ejusmodi; nam cum cogito
lapidem esse substantiam, sive esse rem quae per se apta est existere,
itemque me esse substantiam, quamvis concipiam me esse rem cogitantem,
et non extensam; lapidem vero esse rem extensam, et non cogitantem, ac
proinde maxima inter utrumque conceptum sit diversitas, in ratione tamen
substantiae videntur convenire; itemque, cum percipio me nunc esse, et
prius etiam aliquamdiu fuisse recordor, cumque varias habeo cogitationes
quarum numerum intelligo, acquiro ideas durationis et numeri, quas
deinde ad quascunque alias res possum transferre. Caetera autem omnia ex
quibus rerum corporearum ideae conflantur, nempe | extensio,        [48]
figura, situs, et motus, in me quidem, cum nihil aliud sim quam res
cogitans, formaliter non continentur; sed quia sunt tantum modi quidam
substantiae, ego autem substantia, videntur in me contineri posse
eminenter.

Itaque sola restat idea Dei, in qua considerandum est an aliquid sit
quod a me ipso non potuerit proficisci. Dei nomine intelligo substantiam
quandam infinitam, independentem, summe intelligentem, summe potentem et
a qua tum ego ipse, tum aliud omne, si quid aliud extat, quodcumque
extat, est creatum. Quae sane omnia talia sunt ut quo diligentius
attendo, tanto minus a me solo profecta esse posse videantur. Ideoque ex
antedictis Deum necessario existere est concludendum.

Nam quamvis substantiae quidem idea in me sit ex hoc ipso quod sim
substantia, non tamen idcirco esset idea substantiae infinitae, cum sim
finitus, nisi ab aliqua substantia quae revera esset infinita
procederet.

Nec putare debeo me non percipere infinitum per veram ideam, sed tantum
per | negationem finiti, ut percipio quietem, et tenebras per       [49]
negationem motus, et lucis; nam contra manifeste intelligo plus
realitatis esse in substantia infinita, quam in finita, ac proinde
priorem quodammodo in me esse perceptionem infiniti quam finiti, hoc est
Dei, quam mei ipsius: qua enim ratione intelligerem me dubitare, me
cupere, hoc est aliquid mihi deesse, et me non esse omnino perfectum, si
nulla idea entis perfectioris in me esset, ex cujus comparatione
defectus meos agnoscerem?

Nec dici potest hanc forte ideam Dei materialiter falsam esse, ideoque a
nihilo esse posse, ut paulo ante de ideis caloris, et frigoris, et
similium animadverti; nam contra, cum maxime clara et distincta sit, et
plus realitatis objectivae quam ulla alia contineat, nulla est per se
magis vera, nec in qua minor falsitatis suspicio reperiatur. Est inquam
haec idea entis summe perfecti, et infiniti maxime vera; nam quamvis
forte fingi possit tale ens non existere, non tamen fingi potest ejus
ideam nihil reale mihi exhibere, ut de idea | frigoris ante dixi.   [50]
Est etiam maxime clara et distincta; nam quidquid clare et distincte
percipio, quod est reale et verum, et quod perfectionem aliquam importat
totum in ea continetur: nec obstat quod non comprehendam infinitum, vel
quod alia innumera in Deo sint, quae nec comprehendere, nec forte etiam
attingere cogitatione ullo modo possum; est enim de ratione infiniti, ut
a me qui sum finitus non comprehendatur, et sufficit me hoc ipsum
intelligere, ac judicare illa omnia quae clare percipio et perfectionem
aliquam importare scio, atque etiam forte alia innumera quae ignoro, vel
formaliter vel eminenter in Deo esse, ut idea quam de illo habeo, sit
omnium quae in me sunt maxime vera, et maxime clara et distincta.

Sed forte majus aliquid sum quam ipse intelligam, omnesque illae
perfectiones quas Deo tribuo potentia quodammodo in me sunt, etiamsi
nondum sese exerant, neque ad actum reducantur; experior enim jam
cognitionem meam paulatim augeri; nec video quid obstet quo | minus [51]
ita magis et magis augeatur in infinitum, nec etiam cur cognitione sic
aucta non possim ejus ope reliquas omnes Dei perfectiones adipisci; nec
denique cur potentia ad istas perfectiones, si jam in me est, non
sufficiat ad illarum ideam producendam.

Imo nihil horum esse potest, nam primo ut verum sit cognitionem meam
gradatim augeri, et multa in me esse potentia quae actu nondum sunt,
nihil tamen horum ad ideam Dei pertinet, in qua nempe nihil omnino est
potentiale, namque hoc ipsum gradatim augeri certissimum est
imperfectionis argumentum. Praeterea etiamsi cognitio mea semper magis
et magis augeatur, nihilominus intelligo nunquam illam idcirco fore actu
infinitam, quia nunquam eo devenietur, ut majoris adhuc incrementi non
sit capax. Deum autem ita judico esse actu infinitum, ut nihil ejus
perfectioni addi possit. Ac denique percipio esse objectivum ideae non a
solo esse potentiali, quod proprie loquendo nihil est, sed tantummodo ab
actuali, sive formali posse produci.

| Neque profecto quicquam est in his omnibus quod diligenter        [52]
attendenti non sit lumine naturali manifestum: sed quia cum minus
attendo, et rerum sensibilium imagines mentis aciem excaecant, non ita
facile recordor cur idea entis me perfectioris necessario ab ente aliquo
procedat quod sit revera perfectius: ulterius quaerere libet, an ego
ipse habens illam ideam esse possem si tale ens nullum existeret.

Nempe a quo essem? a me scilicet, vel a parentibus, vel ab aliis
quibuslibet Deo minus perfectis, nihil enim ipso perfectius, nec etiam
aeque perfectum cogitari, aut fingi potest.

Atqui, si a me essem, nec dubitarem, nec optarem, nec omnino quicquam
mihi deesset, omnes enim perfectiones quarum idea aliqua in me est, mihi
dedissem, atque ita ipsemet Deus essem: nec putare debeo illa forsan
quae mihi desunt difficilius acquiri posse, quam illa quae jam in me
sunt, nam contra, manifestum est longe difficilius fuisse me, hoc est
rem, sive substantiam cogitantem, ex nihilo emergere, quam multarum
rerum quas | ignoro cognitiones(32), quae tantum istius substantiae [53]
accidentia sunt, acquirere. Ac certe, si majus illud a me haberem, non
mihi illa saltem quae facilius haberi possunt denegassem: sed neque
etiam ulla alia ex iis, quae in idea Dei contineri percipio; quia nempe
nulla difficiliora factu mihi videntur: si quae autem difficiliora factu
essent, certe etiam mihi difficiliora viderentur, siquidem reliqua quae
habeo, a me haberem, quoniam in illis potentiam meam terminari
experirer.

Neque vim harum rationum effugio, si supponam me forte semper fuisse ut
nunc sum, tanquam si inde sequeretur nullum existentiae meae authorem
esse quaerendum: quoniam enim omne tempus vitae in partes innumeras
dividi potest, quarum singulae a reliquis nullo modo dependent, ex eo
quod paulo ante fuerim non sequitur me nunc debere esse, nisi aliqua
causa me quasi rursus creet ad hoc momentum, hoc est me conservet.
Perspicuum enim est attendenti ad durationis(33) naturam eadem plane vi,
et actione opus esse ad rem quam|libet singulis momentis quibus     [54]
durat conservandam, qua opus esset ad eandem de novo creandam, si nondum
existeret, adeo ut conservationem sola ratione a creatione differre sit
etiam unum ex iis quae lumine naturali manifesta sunt.

Itaque debeo nunc interrogare me ipsum, an habeam aliquam vim per quam
possim efficere ut ego ille qui jam sum, paulo post etiam sim futurus:
nam cum nihil aliud sim quam res cogitans, vel saltem cum de ea tantum
mei parte praecise nunc agam quae est res cogitans, si quae talis vis in
me esset, ejus procul dubio conscius essem; sed et nullam esse experior,
et ex hoc ipso evidentissime cognosco me ab aliquo ente a me diverso
pendere.

Forte vero illud ens non est Deus, sumque vel a parentibus productus,
vel a quibuslibet aliis causis Deo minus perfectis. Imo, ut jam ante
dixi, perspicuum est tantumdem ad minimum esse debere in causa quantum
est in effectu; et idcirco cum sim res cogitans, ideamque quandam Dei in
me habens, qualiscunque tandem mei causa assignetur, | illam etiam  [55]
esse rem cogitantem et omnium perfectionum, quas Deo tribuo, ideam
habere fatendum est; potestque de illa rursus quaeri an sit a se vel ab
alia; nam si a se, patet ex dictis illam ipsam Deum esse, quia nempe,
cum vim habeat per se existendi, habet proculdubio etiam vim possidendi
actu omnes perfectiones quarum ideam in se habet, hoc est omnes quas in
Deo esse concipio. Si autem sit ab alia, rursus eodem modo de hac altera
quaeretur an sit a se, vel ab alia, donec tandem ad causam ultimam
deveniatur, quae erit Deus.

Satis enim apertum est, nullum hic dari posse progressum in infinitum,
praesertim cum non tantum de causa, quae me olim produxit, hic agam, sed
maxime etiam de illa quae me tempore praesenti conservat.

Nec fingi potest plures forte causas partiales ad me efficiendum
concurrisse, et ab una ideam unius ex perfectionibus quas Deo tribuo, ab
alia ideam alterius me accepisse, adeo ut omnes quidem illae
perfectiones alicubi in universo reperiantur, sed non omnes simul | [56]
junctae in uno aliquo, qui sit Deus; nam contra unitas, simplicitas,
sive inseparabilitas eorum omnium quae in Deo sunt, una est ex
praecipuis perfectionibus(34) quas in eo esse intelligo; nec certe
istius omnium ejus perfectionum unitatis idea(35) in me potuit poni ab
ulla causa, a qua etiam aliarum perfectionum ideas non habuerim; neque
enim efficere potuit ut illas simul junctas, et inseparabiles
intelligerem, nisi simul effecerit, ut quaenam illae essent agnoscerem.

Quantum denique ad parentes attinet, ut omnia vera sint quae de illis
unquam putavi, non tamen profecto illi me conservant, nec etiam ullo
modo me, quatenus sum res cogitans, effecerunt; sed tantum dispositiones
quasdam in ea materia posuerunt, cui me, hoc est mentem (quam solam nunc
pro me accipio) inesse judicavi: ac proinde hic nulla de iis difficultas
esse potest, sed omnino est concludendum, ex hoc solo quod existam,
quaedamque idea entis perfectissimi, hoc est Dei, in me sit,
evidentissime demonstrari Deum etiam existere.

Superest tantum ut | examinem qua ratione ideam istam a Deo accepi, [57]
neque enim illam sensibus hausi, nec unquam non expectanti mihi advenit,
ut solent rerum sensibilium ideae, cum istae res externis sensuum
organis occurrunt, vel occurrere videntur; nec etiam a me efficta est,
nam nihil ab illa detrahere, nihil illi superaddere plane possum, ac
proinde superest ut mihi sit innata, quemadmodum etiam mihi est innata
idea mei ipsius(36).

Et sane non mirum est Deum, me creando ideam illam mihi indidisse, ut
esset tanquam nota artificis operi suo impressa; nec etiam opus est ut
nota illa sit aliqua res ab opere ipso diversa, sed ex hoc uno quod Deus
me creavit, valde credibile est me quodammodo ad imaginem et
similitudinem ejus factum esse, illamque similitudinem, in qua Dei idea
continetur, a me percipi per eandem facultatem, per quam ego ipse a me
percipior, hoc est, dum in meipsum mentis aciem converto, non modo
intelligo me esse rem incompletam, et ab alio dependentem, remque ad
majora, et majora sive meliora indefinite aspi|rantem, sed simul    [58]
etiam intelligo illum, a quo pendeo, majora ista omnia non indefinite et
potentia tantum, sed reipsa infinite in se habere, atque ita Deum esse;
totaque vis argumenti in eo est, quod agnoscam fieri non posse ut
existam talis naturae qualis sum, nempe ideam Dei in me habens, nisi
revera Deus etiam existeret, Deus inquam ille idem cujus idea in me est,
hoc est habens omnes illas perfectiones, quas ego non comprehendere, sed
quocunque modo attingere cogitatione possum, et nullis plane defectibus
obnoxius. Ex quibus satis patet illum fallacem esse non posse: omnem
enim fraudem, et deceptionem a defectu aliquo pendere lumine naturali
manifestum est.

Sed priusquam hoc diligentius examinem, simulque in alias veritates quae
inde colligi possunt inquiram; placet hic aliquandiu in ipsius Dei
contemplatione immorari, ejus attributa apud me expendere, et immensi
hujus luminis pulchritudinem, quantum caligantis ingenii mei acies ferre
poterit, intueri, admi|rari, adorare. Ut enim in hac sola divinae   [59]
majestatis contemplatione summam alterius vitae felicitatem consistere
fide credimus, ita etiam jam ex eadem licet multo minus perfecta
maximam, cujus in hac vita capaces simus, voluptatem percipi posse
experimur.



Meditatio IV. De vero et falso.


Ita me his diebus assuefeci in mente a sensibus abducenda, tamque
accurate animadverti perpauca esse quae de rebus corporeis vere
percipiantur, multoque plura de mente humana, multo adhuc plura de Deo
cognosci, ut jam absque ulla difficultate cogitationem a rebus
imaginabilibus ad intelligibiles tantum, atque ab omni materia secretas
convertam: et sane multo magis distinctam habeo ideam mentis humanae,
quatenus est res cogitans, non extensa in longum, latum, et
profun|dum, nec aliud quid a corpore habens, quam ideam ullius rei  [60]
corporeae: cumque attendo me dubitare, sive esse rem incompletam et
dependentem, adeo clara et distincta idea entis independentis et
completi, hoc est Dei, mihi occurrit; et ex hoc uno, quod talis idea in
me sit, sive quod ego ideam illam habens existam, adeo manifeste
concludo Deum etiam existere, atque ab illo singulis momentis totam
existentiam meam dependere, ut nihil evidentius, nihil certius ab humano
ingenio cognosci posse confidam. Jamque videre videor aliquam viam per
quam ab ista contemplatione veri Dei, in quo nempe sunt omnes thesauri
scientiarum et sapientiae absconditi, ad caeterarum rerum cognitionem
deveniatur.

In primis enim agnosco fieri non posse ut ille me unquam fallat; in omni
enim fallacia vel deceptione aliquid imperfectionis reperitur; et
quamvis posse fallere nonnullum esse videatur acuminis, aut potentiae
argumentum, proculdubio velle fallere vel malitiam | vel            [61]
imbecillitatem testatur, nec proinde in Deum cadit.

Deinde experior quandam in me esse judicandi facultatem, quam certe, ut
et reliqua omnia quae in me sunt, a Deo accepi, cumque ille nolit me
fallere, talem profecto non dedit, ut, dum ea recte utor, possim unquam
errare.

Nec ullum de hac re dubium superesset, nisi inde sequi videretur, me
igitur errare nunquam posse, nam si quodcunque in me est, a Deo habeo,
nec ullam ille mihi dederit errandi facultatem, non videor posse unquam
errare. Atque ita prorsus, quamdiu de Deo tantum cogito, totusque in eum
me converto, nullam erroris, aut falsitatis causam deprehendo; sed
postmodum ad me reversus experior me tamen innumeris erroribus esse
obnoxium, quorum causam inquirens animadverto non tantum Dei, sive entis
summe perfecti realem et positivam, sed etiam, ut ita loquar, nihili,
sive ejus quod ab omni perfectione summe abest, negativam quandam ideam
mihi obversari, et me tanquam medium quid inter Deum et nihil, sive
in|ter summum ens et non ens ita esse constitutum, ut, quantenus a  [62]
summo ente sum creatus, nihil quidem in me sit, per quod fallar, aut in
errorem inducar, sed quatenus etiam quodammodo de nihilo, sive de non
ente participo, hoc est quatenus non sum ipse summum ens, desuntque mihi
quam plurima, non adeo mirum esse quod fallar: atque ita certe intelligo
errorem, quatenus error est, non esse quid reale quod a Deo dependeat,
sed tantummodo esse defectum, nec proinde ad errandum mihi opus esse
aliqua facultate in hunc finem a Deo tributa, sed contingere ut errem ex
eo quod facultas verum judicandi quam ab illo habeo, non sit in me
infinita.

Verumtamen hoc nondum omnino satisfacit, non enim error est pura
negatio, sed privatio, sive carentia cujusdam cognitionis, quae in me
quodammodo esse deberet; atque attendenti ad Dei naturam non videtur
fieri posse, ut ille aliquam in me posuerit facultatem quae non sit in
suo genere perfecta, sive quae aliqua sibi debita perfectione sit
privata; nam si quo | peritior est artifex, eo perfectiora opera ab [63]
illo proficiscantur, quid potest a summo illo rerum omnium conditore
factum esse quod non sit omnibus numeris absolutum? nec dubium est quin
potuerit Deus me talem creare ut nunquam fallerer; nec etiam dubium est
quin velit semper id quod est optimum; anne ergo melius est me falli
quam non falli?

Dum haec perpendo attentius, occurrit primo non mihi esse mirandum si
quaedam a Deo fiant quorum rationes non intelligam; nec de ejus
existentia ideo esse dubitandum, quod forte quaedam alia esse experiar
quae quare, vel quomodo ab illo facta sint non comprehendo; cum enim jam
sciam naturam meam esse valde infirmam et limitatam, Dei autem naturam
esse immensam, incomprehensibilem, infinitam, ex hoc satis etiam scio
innumerabilia illum posse quorum causas ignorem; atque ob hanc unicam
rationem totum illud causarum genus quod a fine peti solet in rebus
Physicis(37) nullum usum habere existimo; non enim absque temeritate
| me puto posse investigare fines Dei.                              [64]

Occurrit etiam non unam aliquam creaturam separatim, sed omnem rerum
universitatem esse spectandam, quoties an opera Dei perfecta sint
inquirimus: quod enim forte non immerito, si solum esset, valde
imperfectum videretur, ut habens in mundo rationem partis est
perfectissimum; et quamvis ex quo de omnibus volui dubitare nihil adhuc
praeter me, et Deum existere certo cognovi, non possum tamen, ex quo
immensam Dei potentiam animadverti, negare quin multa alia ab illo facta
sint, vel saltem fieri possint, adeo ut ego rationem partis in rerum
universitate obtineam.

Deinde, ad me propius accedens, et qualesnam sint errores mei (qui soli
imperfectionem aliquam in me arguunt) investigans, adverto illos a
duabus causis simul concurrentibus dependere, nempe a facultate
cognoscendi quae in me est, et a facultate eligendi(38) sive ab arbitrii
libertate, hoc est ab intellectu, et simul a voluntate. Nam per solum
intellectum percipio tantum ideas de quibus | judicium ferre        [65]
possum, nec ullus error proprie dictus in eo praecise sic spectato
reperitur; quamvis enim innumerae fortasse res existant, quarum ideae
nullae in me sunt, non tamen proprie illis privatus, sed negative tantum
destitutus sum dicendus, quia nempe rationem nullam possum afferre, qua
probem Deum mihi majorem quam dederit cognoscendi facultatem dare
debuisse; atque quantumvis peritum artificem esse intelligam, non tamen
ideo puto illum in singulis ex suis operibus omnes perfectiones ponere
debuisse quas in aliquibus ponere potest. Nec vero etiam queri possum
quod non satis amplam et perfectam voluntatem, sive arbitrii libertatem
a Deo acceperim, nam sane nullis illam limitibus circumscribi experior.
Et quod valde notandum mihi videtur, nulla alia in me sunt tam perfecta,
aut tanta, quin intelligam perfectiora, sive majora adhuc esse posse.
Nam si, exempli causa, facultatem intelligendi considero, statim agnosco
perexiguam illam et valde finitam in me esse, simulque alte|rius    [66]
cujusdam multo majoris, imo maximae, atque infinitae ideam formo,
illamque ex hoc ipso quod ejus ideam formare possim, ad Dei naturam
pertinere percipio. Eadem ratione si facultatem recordandi, vel
imaginandi, vel quaslibet alias examinem, nullam plane invenio, quam non
in me tenuem, et circumscriptam, in Deo immensam esse intelligam. Sola
est voluntas, sive arbitrii libertas, quam tantam in me experior ut
nullius majoris ideam apprehendam; adeo ut illa praecipue sit, ratione
cujus imaginem quandam, et similitudinem Dei me referre intelligo: nam
quamvis major absque comparatione in Deo quam in me sit, tum ratione
cognitionis et potentiae quae illi adjunctae sunt, redduntque ipsam
magis firmam et efficacem; tum ratione objecti, quoniam ad plura se
extendit; non tamen in se formaliter et praecise spectata major videtur,
quia tantum in eo consistit quod idem vel facere, vel non facere (hoc
est affirmare vel negare, prosequi vel fugere) possimus, vel potius in
eo tantum quod ad id quod | nobis ab intellectu proponitur          [67]
affirmandum vel negandum, sive prosequendum vel fugiendum ita feramur,
ut a nulla vi externa nos ad id determinari sentiamus. Neque enim opus
est me in utramque partem ferri posse ut sim liber, sed contra quo magis
in unam propendeo, sive quia rationem veri et boni in ea evidenter
intelligo, sive quia Deus intima cogitationis meae ita disponit, tanto
liberius illam eligo; nec sane divina gratia, nec naturalis cognitio
unquam imminuunt libertatem, sed potius augent, et corroborant.
Indifferentia autem illa quam experior, cum nulla me ratio in unam
partem magis quam in alteram impellit, est infimus gradus libertatis, et
nullam in ea perfectionem, sed tantummodo in cognitione(39) defectum,
sive negationem quandam testatur; nam si semper quid verum et bonum sit
clare viderem, nunquam de eo quod esset judicandum vel eligendum
deliberarem, atque ita, quamvis plane liber, nunquam tamen indifferens
esse possem.

Ex his autem percipio nec vim volen|di, quam a Deo habeo, per se    [68]
spectatam causam esse errorum meorum; est enim amplissima, atque in suo
genere perfecta; neque etiam vim intelligendi, nam quidquid intelligo,
cum a Deo habeam ut intelligam, procul dubio recte intelligo, nec in eo
fieri potest ut fallar. Unde ergo nascuntur mei errores? nempe ex hoc
uno quod cum latius pateat voluntas quam intellectus, illam non intra
eosdem limites contineo, sed etiam ad illa quae non intelligo extendo;
ad quae cum sit indifferens, facile a vero et bono deflectit, atque ita
et fallor et pecco.

Exempli causa, cum examinarem hisce diebus an aliquid in mundo
existeret, atque adverterem, ex hoc ipso quod illud examinarem,
evidenter sequi me existere, non potui quidem non judicare illud quod
tam clare intelligebam verum esse, non quod ab aliqua vi externa fuerim
ad id coactus, sed quia ex magna luce in intellectu magna consequuta est
propensio in voluntate, atque ita tanto magis sponte et libere illud
credidi, quanto minus fui ad istud ipsum | indifferens. Nunc autem, [69]
non tantum scio me, quatenus sum res quaedam cogitans, existere, sed
praeterea etiam idea quaedam naturae corporeae mihi obversatur,
contingitque ut dubitem an natura cogitans quae in me est, vel potius
quae ego ipse sum(40), alia sit ab ista natura corporea, vel an ambae
idem sint; et suppono nullam adhuc intellectui meo rationem occurrere,
quae mihi unum magis quam aliud persuadeat, certe ex hoc ipso sum
indifferens ad utrumlibet affirmandum vel negandum, vel etiam ad nihil
de ea re judicandum.

Quinimo etiam haec indifferentia non ad ea tantum se extendit, de quibus
intellectus nihil plane cognoscit, sed generaliter ad omnia quae ab illo
non satis perspicue cognoscuntur eo ipso tempore, quo de iis a voluntate
deliberatur; quantumvis enim probabiles conjecturae me trahant in unam
partem, sola cognitio quod sint tantum conjecturae, non autem certae
atque indubitabiles rationes, sufficit ad assensionem meam in contrarium
impellendam. Quod satis | his diebus sum expertus, cum illa omnia   [70]
quae prius ut vera quam maxime credideram, propter hoc unum quod de iis
aliquo modo posse dubitari deprehendissem, plane falsa esse supposui.

Cum autem quid verum sit, non satis clare et distincte percipio, si
quidem a judicio ferendo abstineam, clarum est me recte agere, et non
falli, sed si vel affirmem, vel negem, tunc libertate arbitrii non recte
utor; atque si in eam partem quae falsa est me convertam, plane
fallar(41); si vero alteram amplectar, casu quidem incidam(42) in
veritatem, sed non ideo culpa carebo, quia lumine naturali manifestum
est perceptionem intellectus praecedere semper debere voluntatis
determinationem; atque in hoc liberi arbitrii non recto usu privatio
illa inest quae formam erroris constituit, privatio, inquam, inest in
ipsa operatione, quatenus a me procedit, sed non in facultate quam a Deo
accepi, nec etiam in operatione quatenus ab illo dependet.

Neque enim habeo causam ullam conquerendi, quod Deus mihi non
majo|rem vim intelligendi, sive non majus lumen naturale dederit    [71]
quam dedit, quia est de ratione intellectus finiti ut multa non
intelligat, et de ratione intellectus creati ut sit finitus, estque quod
agam gratias illi qui mihi nunquam quicquam debuit pro eo quod largitus
est, non autem quod putem me ab illo iis esse privatum, sive illum mihi
ea abstulisse quae non dedit.

Non habeo etiam causam conquerendi quod voluntatem dederit latius
patentem quam intellectum, cum enim voluntas in una tantum re, et
tanquam in indivisibili consistat, non videtur ferre ejus natura ut
quicquam ab illa demi possit; et sane quo amplior est, tanto majores
debeo gratias ejus datori.

Nec denique etiam queri debeo, quod Deus mecum concurrat ad eliciendos
illos actus voluntatis, sive illa judicia in quibus fallor: illi enim
actus sunt omnino veri et boni, quatenus a Deo dependent, et major in me
quodammodo perfectio est quod illos possim elicere quam si non possem.
Privatio autem, in qua sola ratio formalis falsi|tatis et culpae    [72]
consistit, nullo Dei concursu indiget, quia non est res, neque ad illum
relata ut causam privatio, sed tantummodo negatio dici debet. Nam sane
nulla imperfectio in Deo est, quod mihi libertatem dederit assentiendi
vel non assentiendi quibusdam, quorum claram et distinctam perceptionem
in intellectu meo non posuit, sed proculdubio in me imperfectio est,
quod ista libertate non bene utar, et de iis quae non recte intelligo
judicium feram. Video tamen fieri a Deo facile potuisse ut, etiamsi
manerem liber, et cognitionis finitae, nunquam tamen errarem, nempe si
vel intellectui meo claram et distinctam perceptionem omnium de quibus
unquam essem deliberaturus indidisset; vel tantum si adeo firmiter
memoriae impressisset, de nulla unquam re esse judicandum quam clare et
distincte non intelligerem, ut nunquam ejus possem oblivisci; et facile
intelligo me, quatenus rationem habeo totius cujusdam, perfectiorem
futurum fuisse, quam nunc sum, si talis a Deo factus essem. Sed non ideo
| possum negare quin major quodammodo perfectio sit in tota rerum   [73]
universitate quod quaedam ejus partes ab erroribus immunes non sint,
aliae vero sint, quam si omnes plane similes essent, et nullum habeo jus
conquerendi quod eam me Deus in mundo personam sustinere voluerit quae
non est omnium praecipua, et maxime perfecta.

Ac praeterea, etiam ut non possim ab erroribus abstinere, priori illo
modo qui pendet ab evidenti eorum omnium perceptione, de quibus est
deliberandum, possum tamen illo altero qui pendet ab eo tantum quod
recorder, quoties de rei veritate non liquet, a judicio ferendo esse
abstinendum; nam quamvis eam in me infirmitatem esse experiar, ut non
possim semper uni et eidem cognitioni defixus inhaerere, possum tamen
attenta et saepius iterata meditatione efficere ut ejusdem, quoties usus
exiget, recorder, atque ita habitum quemdam non errandi acquiram.

Qua in re cum maxima et praecipua hominis perfectio consistat, non parum
me hodierna meditatione lucratum esse | existimo, quod erroris et   [74]
falsitatis causam investigarim: et sane nulla alia esse potest ab ea
quam explicui, nam quoties voluntatem in judiciis ferendis ita contineo,
ut ad ea tantum se extendat quae illi clare et distincte ab intellectu
exhibentur, fieri plane non potest ut errem, quia omnis clara et
distincta perceptio proculdubio est aliquid(43), ac proinde a nihilo
esse non potest, sed necessario Deum authorem habet, Deum inquam illum
summe perfectum, quem fallacem esse repugnat, ideoque proculdubio est
vera. Nec hodie tantum didici quid mihi sit cavendum ut nunquam fallar,
sed simul etiam quid agendum ut assequar veritatem; assequar enim illam
profecto, si tantum ad omnia quae perfecte intelligo satis attendam,
atque illa a reliquis quae confusius et obscurius apprehendo, secernam.
Cui rei diligenter imposterum operam dabo.



Meditatio V. De essentia rerum materialium, et iterum de Deo, quod  [75]
existat.


Multa mihi supersunt de Dei attributis, multa de mei ipsius, sive mentis
meae natura investiganda, sed illa forte alias resumam, jamque nihil
magis urgere videtur (postquam animadverti quid cavendum atque agendum
sit ad assequendam veritatem) quam ut ex dubiis, in quae superioribus
diebus incidi, coner emergere, videamque an aliquid certi de rebus
materialibus haberi possit.

Et quidem priusquam inquiram, an aliquae tales res extra me existant,
considerare debeo illarum ideas quatenus sunt in mea cogitatione, et
videre quaenam ex iis sint distinctae, quaenam confusae.

Nempe distincte imaginor quantitatem, quam vulgo Philosophi appellant
continuam, sive ejus quantitatis, aut potius rei quantae extensionem in
longum, la|tum, et profundum; numero in ea varias partes; quaslibet [76]
istis partibus magnitudines, figuras, situs, et motus locales,
motibusque istis quaslibet durationes assigno.

Nec tantum illa sic in genere spectata mihi plane nota et perspecta
sunt, sed praeterea etiam particularia innumera de figuris, de numero,
de motu, et similibus, attendendo percipio, quorum veritas adeo aperta
est, et naturae meae consentanea, ut dum illa primum detego, non tam
videar aliquid novi addiscere, quam eorum quae jam ante sciebam
reminisci, sive ad ea primum advertere quae dudum quidem in me erant,
licet non prius in illa obtutum mentis convertissem.

Quodque hic maxime considerandum puto, invenio apud me innumeras ideas
quarumdam rerum, quae etiamsi extra me fortasse nullibi existant, non
tamen dici possunt nihil esse; et quamvis a me quodammodo ad arbitrium
cogitentur, non tamen a me finguntur, sed suas habent veras et
immutabiles naturas: ut cum, exempli causa, triangulum imaginor, etsi
for|tasse talis figura nullibi gentium extra cogitationem meam      [77]
existat, nec unquam extiterit, est tamen profecto determinata quaedam
ejus natura, sive essentia, sive forma, immutabilis et aeterna, quae a
me non efficta est, nec a mente mea dependet, ut patet ex eo quod
demonstrari possint variae proprietates de isto triangulo, nempe quod
ejus tres anguli sint aequales duobus rectis; quod maximo ejus angulo
maximum latus subtendatur, et similes, quas velim nolim clare nunc
agnosco, etiamsi de iis nullo modo antea cogitaverim, cum triangulum
imaginatus sum, nec proinde a me fuerint effictae.

Neque ad rem attinet, si dicam, mihi forte a rebus externis per organa
sensuum istam trianguli ideam advenisse, quia nempe corpora triangularem
figuram habentia interdum vidi, possum enim alias innumeras figuras
excogitare, de quibus nulla suspicio esse potest quod mihi unquam per
sensus illapsae sint, et tamen varias de iis, non minus quam de
triangulo, proprietates demonstrare. Quae sane omnes sunt ve|rae,   [78]
quandoquidem a me clare cognoscuntur, ideoque aliquid sunt, non merum
nihil: patet enim illud omne quod verum est esse aliquid(44); et jam
fuse demonstravi illa omnia quae clare cognosco esse vera; atque quamvis
id non demonstrassem, ea certe est natura mentis meae ut nihilominus non
possem iis non assentiri, saltem quamdiu ea clare percipio; meminique me
semper, etiam ante hoc tempus, cum sensuum objectis quam maxime
inhaererem, ejusmodi veritates, quae nempe de figuris, aut numeris,
aliisve ad Arithmeticam, vel Geometriam, vel in genere ad puram atque
abstractam Mathesim pertinentibus, evidenter agnoscebam, pro omnium
certissimis habuisse.

Jam vero si ex eo solo, quod alicujus rei ideam possim ex cogitatione
mea depromere, sequitur ea omnia quae ad illam rem pertinere clare et
distincte percipio, revera ad illam pertinere, nunquid inde haberi etiam
potest argumentum, quo Dei existentia probetur? Certe ejus ideam, nempe
entis summe perfecti, non minus apud me invenio, quam | ideam       [79]
cujusvis figurae aut numeri; nec minus clare et distincte intelligo ad
ejus naturam pertinere ut semper existat(45), quam id quod de aliqua
figura, aut numero demonstro ad ejus figurae, aut numeri naturam etiam
pertinere; ac proinde, quamvis non omnia quae superioribus hisce diebus
meditatus sum vera essent, in eodem ad minimum certitudinis gradu esse
deberet apud me Dei existentia, in quo fuerunt hactenus Mathematicae
veritates.

Quanquam sane hoc prima fronte non est omnino perspicuum, sed quandam
sophismatis speciem refert. Cum enim assuetus sim in omnibus aliis rebus
existentiam ab essentia distinguere, facile mihi persuadeo illam etiam
ab essentia Dei sejungi posse, atque ita Deum ut non actu existentem(46)
cogitari: sed tamen diligentius attendenti fit manifestum, non magis
posse existentiam ab essentia Dei separari, quam ab essentia trianguli
magnitudinem trium ejus angulorum aequalium duobus rectis, sive ab idea
montis ideam vallis: adeo ut non magis repugnet cogitare Deum(47) (hoc
est | ens summe perfectum) cui desit existentia (hoc est cui desit  [80]
aliqua perfectio) quam cogitare montem cui desit vallis.

Verumtamen ne possim quidem cogitare Deum nisi existentem, ut neque
montem sine valle, at certe ut neque ex eo quod cogitem montem cum
valle, ideo sequitur aliquem montem in mundo esse, ita neque ex eo quod
cogitem Deum ut existentem, ideo sequi videtur Deum existere: nullam
enim necessitatem cogitatio mea rebus imponit; et quemadmodum imaginari
licet equum alatum, etsi nullus equus habeat alas, ita forte Deo
existentiam possum affingere, quamvis nullus Deus existat.

Imo sophisma hic latet, neque enim ex eo quod non possim cogitare montem
nisi cum valle, sequitur alicubi montem et vallem existere, sed tantum
montem et vallem, sive existant, sive non existant, a se mutuo sejungi
non posse. Atqui ex eo quod non possim cogitare Deum nisi existentem,
sequitur existentiam a Deo esse inseparabilem, ac proinde illum revera
existere, non quod mea cogi|tatio hoc efficiat, sive aliquam        [81]
necessitatem ulli rei imponat, sed contra quia ipsius rei, nempe
existentiae Dei, necessitas me determinat ad hoc cogitandum: neque enim
mihi liberum est Deum absque existentia (hoc est ens summe perfectum
absque summa perfectione) cogitare, ut liberum est, equum vel cum alis,
vel sine alis imaginari.

Neque etiam hic dici debet, necesse quidem esse ut ponam Deum
existentem, postquam posui illum habere omnes perfectiones, quandoquidem
existentia una est ex illis, sed priorem positionem necessariam non
fuisse; ut neque necesse est me putare figuras omnes quadrilateras
circulo inscribi, sed posito quod hoc putem, necesse erit me fateri
rhombum circulo inscribi, quod aperte tamen est falsum. Nam quamvis non
necesse sit ut incidam unquam in ullam de Deo cogitationem, quoties
tamen de ente primo et summo libet cogitare, atque ejus ideam tamquam ex
mentis meae thesauro depromere, necesse est, ut illi omnes perfectiones
attribuam, etsi nec omnes | tunc enumerem, nec ad singulas          [82]
attendam: quae necessitas plane sufficit ut postea, cum animadverto
existentiam esse perfectionem, recte concludam ens primum et summum
existere: quemadmodum non est necesse me ullum triangulum unquam
imaginari, sed quoties volo figuram rectilineam tres tantum angulos
habentem considerare, necesse est ut illi ea tribuam, ex quibus recte
infertur ejus tres angulos non majores esse duobus rectis, etiamsi hoc
ipsum tunc non advertam. Cum vero examino quaenam figurae circulo
inscribantur, nullo modo necesse est ut putem omnes quadrilateras ex eo
numero esse; imo etiam idipsum nequidem fingere possum, quamdiu nihil
volo admittere nisi quod clare et distincte intelligo: ac proinde magna
differentia est inter ejusmodi falsas positiones, et ideas veras mihi
ingenitas, quarum prima et praecipua est idea Dei: nam sane multis modis
intelligo illam non esse quid fictitium a cogitatione mea dependens, sed
imaginem verae et immutabilis naturae; ut, primo, quia | nulla alia [83]
res potest a me excogitari ad cujus essentiam existentia pertineat
praeter solum Deum; deinde, quia non possum duos, aut plures ejusmodi
Deos intelligere; et quia, posito quod jam unus existat, plane videam
esse necessarium ut et ante ab aeterno extiterit, et in aeternum sit
mansurus; ac denique quod multa alia in Deo percipiam, quorum nihil a me
detrahi potest, nec mutari.

Sed vero quacumque tandem utar probandi ratione, semper eo res redit, ut
ea me sola plane persuadeant quae clare et distincte percipio. Et quidem
ex iis(48) quae ita percipio, etsi nonnulla unicuique obvia sint, alia
vero nonnisi ab iis qui propius inspiciunt, et diligenter investigant,
deteguntur; postquam tamen detecta sunt, haec non minus certa quam illa
existimantur. Ut quamvis non tam facile appareat in triangulo rectangulo
quadratum basis aequale esse quadratis laterum, quam istam basim maximo
ejus angulo subtendi, non tamen minus creditur, postquam semel est
perspectum. Quod autem ad Deum | attinet, certe nisi praejudiciis   [84]
obruerer, et rerum sensibilium imagines cogitationem meam omni ex parte
obsiderent, nihil illo prius, aut facilius agnoscerem, nam quid ex se
est apertius, quam summum ens esse, sive Deum ad cujus solius essentiam
existentia pertinet, existere?

Atque, quamvis mihi attenta consideratione opus fuerit ad hoc ipsum
percipiendum, nunc tamen non modo de eo aeque certus sum, ac de omni
alio quod certissimum videtur; sed praeterea etiam animadverto
caeterarum rerum certitudinem ab hoc ipso ita pendere, ut absque eo
nihil unquam perfecte sciri possit.

Etsi enim ejus sim naturae, ut quamdiu aliquid valde clare et distincte
percipio, non possim non credere verum esse, quia tamen ejus etiam sum
naturae ut non possim obtutum mentis in eandem rem semper defigere ad
illam clare percipiendam, recurratque saepe memoria judicii ante facti,
cum non amplius attendo ad rationes propter quas tale quid judicavi,
rationes aliae afferri possunt quae me, si Deum igno|rarem, facile  [85]
ab opinione dejicerent, atque ita de nulla unquam re veram et certam
scientiam, sed vagas tantum et mutabiles opiniones haberem. Sic, exempli
causa, cum naturam trianguli considero, evidentissime quidem mihi,
utpote Geometriae principiis imbuto, apparet ejus tres angulos aequales
esse duobus rectis; nec possum non credere id verum esse(49) quamdiu ad
ejus demonstrationem attendo, sed statim atque mentis aciem ab illa
deflexi, quantumvis adhuc recorder me illam clarissime perspexisse,
facile tamen potest accidere ut dubitem an sit vera, si quidem Deum
ignorem: possum enim mihi persuadere me talem a natura factum esse ut
interdum in iis fallar quae me puto quam evidentissime percipere, cum
praesertim meminerim me saepe multa pro veris et certis habuisse, quae
postmodum aliis rationibus adductus falsa esse judicavi.

Postquam vero percepi Deum esse, quia simul etiam intellexi caetera
omnia ab eo pendere, illumque non esse fallacem; atque inde collegi illa
om|nia quae clare et distincte percipio necessario esse vera,       [86]
etiamsi non attendam amplius ad rationes propter quas istud verum esse
judicavi, modo tantum recorder me clare et distincte perspexisse, nulla
ratio contraria afferri potest quae me ad dubitandum impellat, sed veram
et certam de hoc habeo scientiam. Neque de hoc tantum, sed et de
reliquis omnibus quae memini me aliquando demonstrasse, ut de
Geometricis et similibus: quid enim nunc mihi opponetur? Mene talem
factum esse ut saepe fallar? At jam scio me in iis quae perspicue
intelligo falli non posse: mene multa alias pro veris et certis
habuisse, quae postea falsa esse deprehendi? atqui nulla ex iis clare et
distincte perceperam, sed hujus regulae veritatis ignarus ob alias
causas forte credideram, quas postea minus firmas esse detexi. Quid ergo
dicetur? anne (ut nuper mihi objiciebam) me forte somniare, sive illa
omnia quae jam cogito non magis vera esse quam ea quae dormienti
occurrunt? Imo etiam hoc nihil mutat, nam certe, quamvis
somnia|rem, si quid intellectui meo sit evidens, illud omnino est   [87]
verum.

Atque ita plane video omnis scientiae certitudinem et veritatem ab una
veri Dei cognitione pendere, adeo ut, priusquam illum nossem, nihil de
ulla alia re perfecte scire potuerim. Jam vero innumera, tum de ipso
Deo, aliisque rebus intellectualibus, tum etiam de omni illa natura
corporea, quae est purae Matheseos objectum, mihi plane nota et certa
esse possunt(50).



Meditatio VI. De rerum materialium existentia, et reali mentis a corpore
distinctione.


Reliquum est ut examinem an res materiales existant: et quidem jam ad
minimum scio illas, quatenus sunt purae Matheseos objectum, posse
existere, quandoquidem ipsas clare et distincte percipio. Non enim
dubium | est quin Deus sit capax ea omnia efficiendi quae ego sic   [88]
percipiendi sum capax; nihilque unquam ab illo fieri non posse judicavi,
nisi propter hoc quod illud a me distincte percipi repugnaret. Praeterea
ex imaginandi facultate, qua me uti experior, dum circa res istas
materiales versor, sequi videtur illas existere: nam attentius
consideranti quidnam sit imaginatio, nihil aliud esse apparet quam
quaedam applicatio facultatis cognoscitivae ad corpus ipsi intime
praesens ac proinde existens.

Quod ut planum fiat, primo examino differentiam quae est inter
imaginationem(51) et puram intellectionem. Nempe, exempli causa, cum
triangulum imaginor, non tantum intelligo illud esse figuram tribus
lineis comprehensam, sed simul etiam istas tres lineas tanquam
praesentes acie mentis intueor, atque hoc est quod imaginari appello. Si
vero de chiliogono velim cogitare, equidem aeque bene intelligo illud
esse figuram constantem mille lateribus, ac intelligo triangulum esse
figuram constantem tribus, | sed non eodem modo illa mille latera   [89]
imaginor, sive tanquam praesentia intueor: et quamvis tunc, propter
consuetudinem aliquid semper imaginandi, quoties de re corporea cogito,
figuram forte aliquam confuse mihi repraesentem, patet tamen illam non
esse chiliogonum, quia nulla in re est diversa ab ea quam mihi etiam
repraesentarem, si de myriogono, aliave quavis figura plurimorum laterum
cogitarem; nec quicquam juvat ad eas proprietates, quibus chiliogonum ab
aliis polygonis differt, agnoscendas. Si vero de pentagono quaestio sit,
possum quidem ejus figuram intelligere, sicut figuram chiliogoni, absque
ope imaginationis; sed possum etiam eandem imaginari(52), applicando
scilicet aciem mentis ad ejus quinque latera, simulque ad aream iis
contentam; et manifeste hic animadverto mihi peculiari quadam animi
contentione opus esse ad imaginandum; qua non utor ad intelligendum:
quae nova animi contentio differentiam inter imaginationem, et
intellectionem puram | clare ostendit.                              [90]

Ad haec considero istam vim imaginandi quae in me est, prout differt a
vi intelligendi, ad mei ipsius, hoc est, ad mentis meae essentiam non
requiri; nam quamvis illa a me abesset, procul dubio manerem nihilominus
ille idem, qui nunc sum; unde sequi videtur illam ab aliqua re a me
diversa pendere; atque facile intelligo: si corpus aliquod existat cui
mens sit ita conjuncta ut ad illud veluti inspiciendum pro arbitrio se
applicet, fieri posse, ut per hoc ipsum res corporeas imaginer; adeo ut
hic modus cogitandi in eo tantum a pura intellectione differat, quod
mens, dum intelligit, se ad seipsam quodammodo convertat, respiciatque
aliquam ex ideis, quae illi ipsi insunt; dum autem imaginatur, se
convertat ad corpus, et aliquid in eo ideae vel a se intellectae, vel
sensu perceptae conforme intueatur. Facile, inquam, intelligo
imaginationem ita perfici posse, siquidem corpus existat; et quia nullus
alius modus aeque conveniens occurrit ad illam explicandam, probabiliter
inde conjicio corpus existere; | sed probabiliter tantum, et        [91]
quamvis accurate omnia investigem, nondum tamen video ex ea naturae
corporeae idea distincta, quam in imaginatione mea invenio, ullum sumi
posse argumentum, quod necessario concludat aliquod corpus existere.

Soleo vero alia multa imaginari praeter illam naturam corpoream, quae
est purae Matheseos objectum, ut colores, sonos, sapores, dolorem, et
similia, sed nulla tam distincte; et quia haec percipio melius sensu, a
quo videntur ope memoriae ad imaginationem pervenisse; ut commodius de
ipsis agam, eadem opera etiam de sensu est agendum, videndumque an ex
iis quae isto cogitandi modo, quem sensum appello, percipiuntur, certum
aliquod argumentum pro(53) rerum corporearum existentia habere possim.

Et primo quidem apud me hic repetam quaenam illa sint quae antehac ut
sensu percepta vera esse putavi, et quas ob causas id putavi; deinde
etiam causas expendam, propter quas eadem postea in dubium revocavi; ac
denique considerabo | quid mihi nunc de iisdem sit credendum.       [92]

Primo itaque sensi me habere caput, manus, pedes, et membra caetera, ex
quibus constat illud corpus quod tanquam mei partem, vel forte etiam
tanquam me totum spectabam; sensique hoc corpus inter alia multa corpora
versari, a quibus variis commodis, vel incommodis affici potest, et
commoda ista sensu quodam voluptatis, et incommoda sensu doloris
metiebar. Atque praeter dolorem et voluptatem sentiebam etiam in me
famem, sitim, aliosque ejusmodi appetitus; itemque corporeas quasdam
propensiones ad hilaritatem, ad tristitiam, ad iram, similesque alios
affectus; foris vero, praeter corporum extensionem, et figuras, et
motus, sentiebam etiam in illis duritiem, et calorem, aliasque tactiles
qualitates; ac praeterea lumen, et colores, et odores, et sapores, et
sonos, ex quorum varietate caelum, terram, maria, et reliqua corpora ab
invicem distinguebam. Nec sane absque ratione ob ideas istarum omnium
qualitatum quae cogitationi meae se offerebant, et | quas solas     [93]
proprie et immediate sentiebam, putabam me sentire res quasdam a mea
cogitatione plane diversas, nempe corpora a quibus ideae istae
procederent; experiebar enim illas absque ullo meo consensu mihi
advenire, adeo ut neque possem objectum ullum sentire, quamvis vellem,
nisi illud sensus organo esset praesens; nec possem non sentire cum erat
praesens; cumque ideae sensu perceptae essent multo magis vividae et
expressae, et suo etiam modo magis distinctae, quam ullae ex iis quas
ipse prudens et sciens meditando effingebam, vel memoriae meae impressas
advertebam, fieri non posse videbatur ut a meipso procederent; ideoque
supererat ut ab aliis quibusdam rebus advenirent. Quarum rerum cum
nullam aliunde notitiam haberem quam ex istis ipsis ideis, non poterat
aliud mihi venire in mentem quam illas iis similes esse. Atque etiam
quia recordabar me prius usum fuisse sensibus quam ratione, videbamque
ideas quas ipse effingebam non tam expressas esse, quam | illae     [94]
erant quas sensu percipiebam, et plerumque ex earum partibus componi,
facile mihi persuadebam nullam plane me habere in intellectu, quam non
prius habuissem in sensu. Non etiam sine ratione corpus illud, quod
speciali quodam jure meum appellabam, magis ad me pertinere quam alia
ulla arbitrabar; neque enim ab illo poteram unquam sejungi, ut a
reliquis; omnes appetitus et affectus in illo, et pro illo sentiebam; ac
denique dolorem et titillationem voluptatis in ejus partibus, non autem
in aliis extra illud(54) positis advertebam. Cur vero ex isto nescio quo
doloris sensu quaedam animi tristitia, et ex sensu titillationis
laetitia quaedam consequatur, curve illa nescio quae vellicatio
ventriculi, quam famem voco, me de cibo sumendo admoneat, gutturis vero
ariditas de potu, et ita de caeteris, non aliam sane habebam rationem,
nisi quia ita doctus sum a natura; neque enim ulla plane est affinitas
(saltem quam ego intelligam) inter istam vellicationem, et cibi sumendi
volun|tatem, sive inter sensum rei dolorem inferentis, et           [95]
cogitationem tristitiae ab isto sensu exortae. Sed et reliqua omnia quae
de sensuum objectis judicabam, videbar a natura didicisse: prius enim
illa ita se habere mihi persuaseram, quam rationes ullas, quibus hoc
ipsum probaretur, expendissem.

Postea vero multa paulatim experimenta fidem omnem quam sensibus
habueram labefactarunt, nam et interdum turres quae rotundae visae
fuerant e longinquo, quadratae apparebant e propinquo, et statuae
permagnae in earum fastigiis stantes, non magnae e terra spectanti
videbantur; et talibus aliis innumeris in rebus sensuum externorum
judicia falli deprehendebam; nec externorum duntaxat, sed etiam
internorum, nam quid dolore intimius esse potest? atqui audiveram
aliquando ab iis quibus crus aut brachium fuerat abscissum, se sibi
videri adhuc interdum dolorem sentire in ea parte corporis qua carebant;
ideoque etiam in me non plane certum esse videbatur membrum aliquod mihi
dolere, quamvis | sentirem in eo dolorem. Quibus etiam duas maxime  [96]
generales dubitandi causas nuper adjeci: prima erat, quod nulla unquam
dum vigilo me sentire crediderim, quae non etiam inter dormiendum possim
aliquando putare me sentire; cumque illa quae sentire mihi videor in
somnis, non credam a rebus extra me positis mihi advenire, non
advertebam, quare id potius crederem de iis quae sentire mihi videor
vigilando. Altera erat, quod cum authorem meae originis adhuc ignorarem,
vel saltem ignorare me fingerem, nihil videbam obstare quo minus essem
natura ita constitutus ut fallerer, etiam in iis quae mihi verissima
apparebant. Et quantum ad rationes quibus antea rerum sensibilium
veritatem mihi persuaseram, non difficulter ad illas respondebam. Cum
enim viderer ad multa impelli a natura quae ratio dissuadebat, non
multum fidendum esse putabam iis quae a natura docentur. Et quamvis
sensuum perceptiones a voluntate mea non penderent, non ideo
concludendum esse pu|tabam illas a rebus a me diversis procedere,   [97]
quia forte aliqua esse potest in meipso facultas, etsi mihi nondum
cognita, illarum effectrix.

Nunc autem postquam incipio meipsum, meaeque authorem originis melius
nosse, non quidem omnia quae habere videor a sensibus, puto esse temere
admittenda; sed neque etiam omnia in dubium revocanda.

Et primo quoniam scio omnia quae clare et distincte intelligo, talia a
Deo fieri posse qualia illa intelligo, satis est quod possim unam rem
absque altera clare et distincte intelligere, ut certus sim unam ab
altera esse diversam, quia potest saltem a Deo seorsim poni; et non
refert a qua potentia id fiat, ut diversa existimetur; ac proinde, ex
hoc ipso quod sciam me existere, quodque interim nihil plane aliud ad
naturam, sive essentiam meam pertinere animadvertam, praeter hoc solum
quod sim res cogitans, recte concludo, meam essentiam in hoc uno
consistere, quod sim res cogitans. Et quamvis fortasse (vel potius ut
postmodum dicam, pro | certo) habeam corpus, quod mihi valde arcte  [98]
conjunctum est, quia tamen ex una parte claram et distinctam habeo ideam
mei ipsius quatenus sum tantum res cogitans, non extensa; et ex alia
parte distinctam ideam corporis, quatenus est tantum res extensa, non
cogitans, certum est me a corpore meo revera esse distinctum, et absque
illo posse existere.

Praeterea invenio in me facultates specialibus quibusdam modis
cogitandi(55), puta facultates imaginandi, et sentiendi, sine quibus
totum me possum clare et distincte intelligere, sed non vice versa illas
sine me, hoc est sine substantia intelligente cui insint: intellectionem
enim nonnullam in suo formali conceptu includunt(56) unde percipio illas
a me, ut modos a re distingui. Agnosco etiam quasdam alias facultates,
ut locum mutandi, varias figuras induendi, et similes, quae quidem, non
magis quam praecedentes, absque aliqua substantia cui insint, possunt
intelligi, nec proinde etiam absque illa existere, | sed manifestum [99]
est has, siquidem existant inesse debere substantiae corporeae sive
extensae, non autem intelligenti, quia nempe aliqua extensio, non autem
ulla plane intellectio, in earum claro et distincto conceptu continetur.
Jam vero est quidem in me passiva quaedam facultas sentiendi, sive ideas
rerum sensibilium recipiendi et cognoscendi, sed ejus nullum usum habere
possem, nisi quaedam activa etiam existeret, sive in me, sive in alio,
facultas istas ideas producendi, vel efficiendi. Atque haec sane in me
ipso esse non potest, quia nullam plane intellectionem praesupponit, et
me non cooperante, sed saepe etiam invito ideae istae producuntur: ergo
superest ut sit in aliqua substantia a me diversa, in qua quoniam omnis
realitas vel formaliter vel eminenter inesse debet, quae est objective
in ideis ab ista facultate productis, (ut jam supra animadverti) vel
haec substantia est corpus, sive natura corporea, in qua nempe omnia
formaliter continentur quae in ideis objective; vel certe Deus est, vel
aliqua crea|tura corpore nobilior in qua continentur eminenter.    [100]
Atqui, cum Deus non sit fallax, omnino manifestum est illum nec per se
immediate istas ideas mihi immittere, nec etiam mediante aliqua
creatura, in qua earum realitas objectiva non formaliter, sed eminenter
tantum contineatur. Cum enim nullam plane facultatem mihi dederit ad hoc
agnoscendum, sed contra, magnam propensionem ad credendum illas a rebus
corporeis emitti, non video qua ratione posset intelligi ipsum non esse
fallacem, si aliunde quam a rebus corporeis emitterentur: Ac proinde res
corporeae existunt. Non tamen forte omnes tales omnino existunt, quales
illas sensu comprehendo; quoniam ista sensuum comprehensio in multis
valde obscura est et confusa; sed saltem illa omnia in iis sunt, quae
clare et distincte intelligo, id est omnia generaliter spectata quae in
purae Matheseos objecto comprehenduntur.

Quantum autem attinet ad reliqua quae vel tantum particularia sunt, ut
quod sol sit talis magnitudinis, aut figurae etc. vel minus clare
intellecta, ut lumen, sonus, dolor, et similia, quamvis valde dubia et
incerta sint, hoc tamen ipsum, quod Deus non sit fallax, quodque idcirco
fieri non possit ut ulla falsitas in meis opinionibus reperiatur, nisi
aliqua etiam sit in me facultas a Deo tributa ad illam emendandam,
certam mihi spem ostendit veritatis etiam in iis assequendae. Et sane
non dubium est quin ea omnia quae doceor a natura aliquid habeant
veritatis: Per naturam enim generaliter spectatam nihil nunc aliud quam
vel Deum ipsum, vel rerum creatarum coordinationem a Deo institutam
intelligo; nec aliud per naturam meam in particulari, quam complexionem
eorum omnium quae mihi a Deo sunt tributa.

Nihil autem est quod me ista natura magis expresse doceat quam quod
habeam corpus, cui male est cum dolorem sentio: quod cibo, vel potu
indiget, cum famem, aut sitim patior, et similia; nec proinde dubitare
debeo, quin aliquid in eo sit veritatis.

Docet etiam natura per istos sensus | doloris, famis, sitis, etc.  [102]
me non tantum adesse meo corpori ut nauta adest navigio, sed illi
arctissime esse conjunctum, et quasi permixtum, adeo ut unum quid cum
illo componam; alioqui enim cum corpus laeditur, ego, qui nihil aliud
sum quam res cogitans, non sentirem idcirco dolorem, sed puro intellectu
laesionem istam perciperem, ut nauta visu percipit, si quid in nave
frangatur; et cum corpus cibo, vel potu indiget, hoc ipsum expresse
intelligerem, non confusos famis et sitis sensus haberem. Nam certe isti
sensus sitis, famis, doloris, etc. nihil aliud sunt quam confusi quidam
cogitandi modi ab unione et quasi permixtione mentis cum corpore exorti.

Praeterea etiam doceor a natura varia circa meum corpus alia corpora
existere, ex quibus nonnulla mihi prosequenda sunt, alia fugienda. Et
certe ex eo quod valde diversos sentiam colores, sonos, odores, sapores,
calorem, duritiem, et similia, recte concludo, aliquas esse in
corporibus, a quibus variae istae sensuum perceptiones |           [103]
adveniunt, varietates iis respondentes, etiamsi forte iis non similes;
atque ex eo quod quaedam ex illis perceptionibus, mihi gratae sint,
aliae ingratae, plane certum est meum corpus, sive potius me totum,
quatenus ex corpore et mente sum compositus, variis commodis et
incommodis a circumjacentibus corporibus affici posse.

Multa vero alia sunt quae, etsi videar a natura doctus esse, non tamen
revera ab ipsa, sed a consuetudine quadam inconsiderate judicandi
accepi, atque ideo(57) falsa esse facile contingit; ut quod omne
spatium, in quo nihil plane occurrit quod meos sensus moveat, sit
vacuum; quod in corpore, exempli gratia, calido aliquid sit plane simile
ideae caloris quae in me est: in albo aut viridi sit eadem albedo aut
viriditas quam sentio; in amaro aut dulci idem sapor et sic de caeteris;
quod et astra et turres, et quaevis alia remota corpora ejus sint tantum
magnitudinis et figurae, quam sensibus meis exhibent, et alia ejusmodi.
Sed ne quid in hac re non satis distincte percipiam, accura|tius   [104]
debeo definire quid proprie intelligam, cum dico me aliquid doceri a
natura; nempe hic naturam strictius sumo, quam pro complexione eorum
omnium quae mihi a Deo tributa sunt; in hac enim complexione multa
continentur quae ad mentem solam pertinent, ut quod percipiam id quod
factum est infectum esse non posse, et reliqua omnia quae lumine
naturali sunt nota, de quibus hic non est sermo; multa etiam quae ad
solum corpus spectant, ut quod deorsum tendat, et similia de quibus
etiam non ago, sed de iis tantum quae mihi ut composito ex mente et
corpore a Deo tributa sunt. Ideoque haec natura docet quidem ea refugere
quae sensum doloris inferunt et ea prosequi quae sensum voluptatis, et
talia; sed non apparet illam praeterea nos docere ut quicquam ex istis
sensuum perceptionibus sine praevio intellectus examine de rebus extra
nos positis concludamus, quia de iis verum scire ad mentem solam, non
autem ad compositum videtur pertinere. Ita quamvis stella non magis
oculum | meum quam ignis exiguae facis afficiat, nulla tamen in eo [105]
realis, sive positiva propensio est ad credendum illam non esse majorem,
sed hoc sine ratione ab ineunte aetate judicavi; et quamvis ad ignem
accedens sentio calorem, ut etiam ad eundem nimis prope accedens sentio
dolorem, nulla profecto ratio est quae suadeat in igne aliquid esse
simile isti calori; ut neque etiam isti dolori, sed tantummodo in eo
aliquid esse, quodcunque demum sit, quod istos in nobis sensus caloris
vel doloris efficiat: et quamvis etiam in aliquo spatio nihil sit quod
moveat sensum, non ideo sequitur in eo nullum esse corpus, sed video me
in his aliisque permultis ordinem naturae pervertere esse assuetum, quia
nempe sensuum perceptionibus, quae proprie tantum a natura datae sunt ad
menti significandum quaenam composito, cujus pars est, commoda sint vel
incommoda, et eatenus sunt satis clarae et distinctae, utor tanquam
regulis certis ad immediate dignoscendum quaenam sit corporum extra nos
positorum essentia, de qua tamen | nihil nisi valde obscure et     [106]
confuse significant.

Atqui jam ante satis perspexi qua ratione, non obstante Dei bonitate,
judicia mea falsa esse contingat. Sed nova hic occurrit difficultas
circa illa ipsa quae tanquam persequenda vel fugienda mihi a natura
exhibentur; atque etiam circa internos sensus in quibus errores videor
deprehendisse: Ut cum quis grato cibi alicujus sapore delusus venenum
intus latens assumit. Sed nempe tunc tantum a natura impellitur ad illud
appetendum in quo gratus sapor consistit; non autem ad venenum quod
plane ignorat; nihilque hinc aliud concludi potest quam naturam istam
non esse omnisciam: quod non mirum, quia, cum homo sit res limitata, non
alia illi competit quam limitatae perfectionis.

At vero non raro etiam in iis erramus ad quae a natura impellimur; ut
cum ii qui aegrotant, potum vel cibum appetunt sibi paulo post
nociturum. Dici forsan hic poterit illos ob id errare quod natura eorum
sit corrupta: sed | hoc difficultatem non tollit, quia non minus   [107]
vere homo aegrotus creatura Dei est quam sanus; nec proinde minus
videtur repugnare illum a Deo fallacem naturam habere. Atque ut
horologium ex rotis, et ponderibus confectum non minus accurate leges
omnes naturae observat, cum male fabricatum est, et horas non recte
indicat, quam cum omni ex parte artificis voto satisfacit: ita, si
considerem hominis corpus quatenus machinamentum quoddam est ex ossibus,
nervis, musculis, venis, sanguine, et pellibus ita aptum et compositum,
ut, etiamsi nulla in eo mens existeret, eosdem tamen haberet omnes motus
qui nunc in eo non ab imperio voluntatis, nec proinde a mente
procedunt(58), facile agnosco illi aeque naturale fore, si, exempli
causa, hydrope laboret, eam faucium ariditatem pati quae sitis sensum
menti inferre solet, atque etiam ab illa ejus nervos, et reliquas partes
ita disponi ut potum sumat ex quo morbus augeatur; quam, cum nullum tale
in eo vitium est, a | simili faucium siccitate moveri ad potum     [108]
sibi utilem assumendum. Et quamvis respiciens ad praeconceptum horologii
usum dicere possim illud, cum horas non recte indicat, a natura sua
deflectere; atque eodem modo considerans machinamentum humani corporis
tanquam comparatum ad motus qui in eo fieri solent, putem illud etiam a
natura sua aberrare, si ejus fauces sint aridae, cum potus ad ipsius
conservationem non prodest; satis tamen animadverto hanc ultimam naturae
acceptionem ab altera multum differre; haec enim nihil aliud est quam
denominatio a cogitatione mea hominem aegrotum, et horologium male
fabricatum, cum idea hominis sani, et horologii recte facti comparante
dependens, rebusque de quibus dicitur extrinseca; per illam vero aliquid
intelligo quod revera in rebus reperitur, ac proinde nonnihil habet
veritatis.

At(59) certe, etiamsi respiciendo ad corpus hydrope laborans, sit tantum
denominatio extrinseca, cum dicitur ejus | natura esse corrupta,   [109]
ex eo quod aridas habeat fauces, nec tamen egeat potu; respiciendo tamen
ad compositum, sive ad mentem tali corpori unitam, non est pura
denominatio, sed verus error naturae quod sitiat cum potus est ipsi
nociturus; ideoque hic remanet inquirendum quo pacto bonitas Dei non
impediat, quo minus natura sic sumpta sit fallax.

Nempe imprimis hic adverto magnam esse differentiam inter mentem et
corpus, in eo quod corpus ex natura sua sit semper divisibile, mens
autem plane indivisibilis; nam sane cum hanc considero, sive meipsum
quatenus sum tantum res cogitans, nullas in me partes possum
distinguere, sed rem plane unam et integram me esse intelligo: et
quamvis toti corpori tota mens unita esse videatur, abscisso tamen pede,
vel brachio, vel quavis alia corporis parte, nihil ideo de mente
subductum esse cognosco; neque etiam facultates volendi, sentiendi,
intelligendi, etc. ejus partes dici possunt, quia una et eadem mens est
quae vult, quae sentit, quae intel|ligit. Contra vero nulla res    [110]
corporea, sive extensa potest a me cogitari(60) quam non facile in
partes cogitatione dividam, atque hoc ipso illam divisibilem esse
intelligam: quod unum sufficeret ad me docendum, mentem a corpore omnino
esse diversam, si nondum(61) illud aliunde satis scirem.

Deinde adverto mentem non ab omnibus corporis partibus immediate affici,
sed tantummodo a cerebro, vel forte etiam ab una tantum exigua ejus
parte, nempe ab ea in qua dicitur esse sensus communis; quae
quotiescunque eodem modo est disposita, menti idem exhibet, etiamsi
reliquae corporis partes diversis interim modis possint se habere, ut
probant innumera experimenta quae hic recensere non est opus.

Adverto praeterea eam esse corporis naturam, ut nulla ejus pars possit
ab alia parte aliquantum remota moveri, quin possit etiam moveri eodem
modo a qualibet ex iis, quae interjacent, quamvis illa remotior nihil
agat. Ut, exempli causa, in fune A, B, C, D, si trahatur ejus ultima
pars D, non alio pacto mo|vebitur prima A, quam moveri etiam       [111]
posset, si traheretur una ex intermediis B, vel C, et ultima D maneret
immota. Nec dissimili ratione, cum sentio dolorem pedis, docuit me
Physica, sensum illum fieri ope nervorum per pedem sparsorum, qui inde
ad cerebrum usque funium instar extensi, dum trahuntur in pede, trahunt
etiam intimas cerebri partes ad quas pertingunt, quemdamque motum in iis
excitant, qui institutus est a natura, ut mentem afficiat sensu doloris
tanquam in pede existentis. Sed quia illi nervi per tibiam, crus,
lumbos, dorsum, et collum transire debent, ut a pede ad cerebrum
perveniant, potest contingere, ut etiamsi eorum pars quae est in pede
non attingatur, sed aliqua tantum ex intermediis, idem plane ille motus
fiat in cerebro qui fit pede male affecto, ex quo necesse erit ut mens
sentiat eundem dolorem, et idem de quolibet alio sensu est putandum.

Adverto denique quandoquidem unusquisque ex motibus qui fiunt in ea
| parte cerebri quae immediate mentem afficit, non nisi unum       [112]
aliquem sensum illi infert, nihil hac in re melius posse excogitari,
quam si eum inferat qui ex omnibus quos inferre potest ad hominis sani
conservationem quam maxime, et quam frequentissime conducit.
Experientiam autem testari tales esse omnes sensus nobis a natura
inditos; ac proinde nihil plane in iis reperiri, quod non(62) Dei
potentiam, bonitatemque testetur. Ita, exempli causa, cum nervi qui sunt
in pede, vehementer, et praeter consuetudinem moventur, ille eorum motus
per spinae dorsi medullam ad intima cerebri pertingens ibi menti signum
dat ad aliquid sentiendum, nempe dolorem tanquam in pede existentem, a
quo illa excitatur ad ejus causam ut pedi infestam, quantum in se est,
amovendam. Potuisset vero natura hominis a Deo sic constitui, ut ille
idem motus in cerebro quidvis aliud menti exhiberet; nempe vel seipsum,
quatenus est in cerebro; vel quatenus est in pede; vel in aliquo ex
locis intermediis, | vel denique aliud quidlibet; sed nihil aliud  [113]
ad corporis conservationem aeque conduxisset. Eodem modo, cum potu
indigemus, quaedam inde oritur siccitas in gutture nervos ejus movens,
et illorum ope cerebri interiora; hicque motus mentem afficit sensu
sitis, quia nihil in toto hoc negotio nobis utilius est scire, quam quod
potu ad conservationem valetudinis egeamus, et sic de caeteris.

Ex quibus omnino manifestum est, non obstante immensa Dei bonitate,
naturam hominis ut ex mente et corpore compositi non posse non aliquando
esse fallacem. Nam si quae causa, non in pede, sed in alia quavis ex
partibus per quas nervi a pede ad cerebrum porriguntur, vel etiam in
ipso cerebro eundem plane motum excitet, qui solet excitari pede male
affecto, sentietur dolor tanquam in pede, sensusque naturaliter
falletur, quia cum ille idem motus in cerebro non possit nisi eundem
semper sensum menti inferre, multoque frequentius oriri soleat a causa
quae laedit pedem, quam ab alia alibi existente, rationi consentaneum
est, ut | pedis potius, quam alterius partis dolorem menti semper  [114]
exhibeat. Et si quando faucium ariditas non ut solet ex eo quod ad
corporis valetudinem potus conducat, sed ex contraria aliqua causa
oriatur, ut in hydropico contingit, longe melius est illam tunc fallere,
quam si contra semper falleret, cum corpus est bene constitutum, et sic
de reliquis.

Atque haec consideratio plurimum juvat, non modo ut errores omnes quibus
natura mea obnoxia est animadvertam, sed etiam ut illos aut emendare,
aut vitare facile possim. Nam sane cum sciam omnes sensus circa ea quae
ad corporis commodum spectant multo frequentius verum indicare quam
falsum, possimque uti fere semper pluribus ex iis ad eandem rem
examinandam; et insuper memoria; quae praesentia cum praecedentibus
connectit; et intellectu, qui jam omnes errandi causas perspexit, non
amplius vereri debeo ne illa, quae mihi quotidie a sensibus exhibentur
sint falsa, sed hyperbolicae superiorum dierum dubitationes ut risu
dignae, sunt explodendae. Praesertim summa illa de somno, quem a vigilia
non distinguebam; nunc enim adverto permagnum inter utrumque esse
discrimen in eo quod nunquam insomnia cum reliquis omnibus actionibus
vitae a memoria conjungantur, ut ea quae vigilanti occurrunt; nam sane
si quis dum vigilo mihi derepente appareret, statimque postea
dispareret, ut fit in somnis, ita scilicet, ut nec unde venisset, nec
quo abiret viderem, non immerito spectrum potius, aut phantasma in
cerebro meo effictum(63) quam verum hominem esse judicarem. Cum vero eae
res occurrunt, quas distincte unde, ubi, et quando mihi adveniant
adverto, earumque perceptionem absque ulla interruptione cum tota
reliqua vita connecto, plane certus sum, non in somnis, sed vigilanti
occurrere. Nec de ipsarum veritate debeo vel minimum dubitare, si,
postquam omnes sensus, memoriam et intellectum ad illas examinandas
convocavi, nihil mihi quod cum caeteris pugnet ab ullo ex his nuntietur.
Ex eo enim quod Deus non sit fallax, sequitur omnino in talibus me non
| falli. Sed quia rerum agendarum necessitas non semper tam        [116]
accurati examinis moram concedit, fatendum est humanam vitam circa res
particulares saepe erroribus esse obnoxiam, et naturae nostrae
infirmitas est agnoscenda.



Fußnoten


  (1) Descartes schreibt seinen Namen Des-Cartes (so z. B. in den in der
    Pariser Bibliothèque Nationale befindlichen Original-Briefen).

  (2) Die am Rande angegebenen Zahlen sind die Seitenzahlen der _ersten_
    Ausgabe der Meditationen; bei dem »Widmungsschreiben« und dem
    »Vorwort« fehlen in den beiden ersten Ausgaben die Seitenzahlen.
    Beide Stücke sind hier auch ohne jeden Absatz abgedruckt.

  (3) Die zweite Ausgabe (auch Adam-Tannery) hat: praestare.

  (4) Die letzten beiden Worte fehlen in der französischen Übersetzung.

  (5) In der ersten Auflage folgt hier ein »Index«, den wohl Mersenne
    verfaßt hat. Descartes hat ihn in die zweite Auflage nicht mit
    aufgenommen.

  (6) Die erste Auflage hat: dubitare potest.

  (7) Die zweite Auflage (auch A.-T.) hat: quantamvis.

  (8) Die franz. Übersetzung hat hier den, wohl von D. selbst stammenden
    Zusatz: »ou l'âme de l'homme (ce que je ne distingue point)«.

  (9) In der 1. Aufl. fehlen die Worte: hos autem.

  (10) Das lat. »aliasque ejusmodi« wird in der 1. französ. Übersetzung
    wiedergegeben durch: »et les autres sciences de cette nature«. Diese
    Wendung dürfte D. selbst bei der Durchsicht in den Text gesetzt
    haben.

  (11) 1. Aufl.: hic.

  (12) In der französischen Ausgabe der Zusatz: »ou seulement si j'ai
    pensé quelque chose«.

  (13) In der französ. Ausgabe: »Je suis, j'existe«. Das »ergo« bzw.
    »donc« wird also (mit voller Absicht) in dieser ersten, vorsichtigen
    Fassung vermieden.

  (14) »anima« (der frz. Text hat »âme«) ist hier im weitesten Sinne,
    als »Lebensprinzip« gemeint, im Gegensatz zu »mens«.

  (15) Das »nunc« fehlt in der ersten Auflage.

  (16) Die französische Übersetzung lautet hier: »je trouve ici que la
    pensée est un attribut qui m'appartient«.

  (17) Die erste Ausgabe hat »maneat«.

  (18) Im Französischen: »des songes ou des chimères«.

  (19) »Quid -- mutabile?« Dieser Satz fehlt in der ersten Auflage.

  (20) Im Französischen für »sed -- percipere« schärfer: »et qu'il n'y a
    que mon entendement seul qui le conçoive«.

  (21) Im Französischen für »eadem -- arbitrabar«: »et la même que je
    connaissais dès le commencement«. Auch hier dürfte die Fassung der
    Übersetzung die bessere sein.

  (22) Im Französischen der Zusatz: »ou bien l'action par laquelle on
    (nach sa perception) l'aperçoit«.

  (23) ipsam, etsi (1. Aufl.).

  (24) distincte (1. Aufl.; auch bei Güttler!)

  (25) Im Französischen besser: »Or si la notion et la connaissance de
    la cire ...« Nachher heißt es: »toutes les raisons qui servent à
    connaître et concevoir la nature de la cire ...«. Diese
    Verbesserungen rühren wahrscheinlich von Descartes selbst her.

  (26) Im Französischen der Zusatz: »qui aime, qui hait«.

  (27) his (1. Aufl.).

  (28) ideo non (Güttler).

  (29) ex certo aliquo judicio (1. Aufl.; so auch Güttler). Der franz.
    Text hat: »par un jugement certain et prémédité«. Das »aliquo« ist
    wohl absichtlich von Descartes gestrichen worden.

  (30) Die »realitas objectiva« wird im franz. Text erläutert:
    »c'est-à-dire participent par représentation à plus de degrés d'être
    ou de perfection«.

  (31) Die Ausgabe von Adam-Tannery hat hier den Fehler: posset.

  (32) cogitationes (1. Aufl.). Im Französischen: »les lumières et les
    connaissances«.

  (33) Die Ausgabe von Adam-Tannery hat hier: »temporis«.

  (34) perfectionibus praecipuis (1. Aufl.).

  (35) Im Französischen: »l'idée de cette unité et assemblage«.

  (36) »ac proinde -- ipsius«. Im Französischen: »et par conséquent il
    ne reste plus autre chose à dire, sinon que comme l'idée de
    moi-même, elle est née et produite avec moi dès lors que j'ai été
    créé«.

  (37) Im Französischen: »dans les choses Physiques, ou naturelles«.

  (38) Die 1. Aufl. hat »intelligendi« (wohl ein Druckfehler).

  (39) »in cognitione« steht in der 1. Aufl. hinter »quandam« (Z. 4).

  (40) Die erste französische Übersetzung hat hier: »ou plutôt par
    laquelle je suis ce que je suis«. Die Übertragung von Fedé
    korrigiert das in »ou plutôt que je suis moi-même«.

  (41) »fallor« (1. Aufl.).

  (42) incido (1. Aufl.).

  (43) »quia ... aliquid«. Im Französischen: »parceque toute conception
    claire et distincte est sans doute quelque chose de réel, et de
    positif«. Hier liegt wahrscheinlich wieder eine Korrektur von
    Descartes selbst vor.

  (44) Im Französischen: »car il est très évident que tout ce qui est
    vrai est quelque chose«. Die franz. Übersetzung vom Jahre 1661 hat
    hier den Zusatz: »la vérité étant une même chose avec l'être«, der
    auch in der Ausgabe von Cousin steht.

  (45) »ut existat actu« (1. Aufl.).

  (46) Das »actu« fehlt in der 2. Ausgabe (wohl nicht absichtlich).

  (47) »Deum cogitare« (1. Ausg.).

  (48) eis (1. Aufl.).

  (49) verum esse id (1. Aufl.).

  (50) possint (1. Aufl.).

  (51) illam (1. Aufl.).

  (52) imaginari eandem (1. Aufl.; so auch bei Güttler).

  (53) de (1. Aufl.; so auch Güttler).

  (54) illud (Adam-Tannery). Die 1. u. 2. Ausg. und auch Güttler haben:
    »illum«.

  (55) Güttler liest mit den späteren Ausgaben (nach 1642) »cum
    specialibus ... cogitandi praeditas«.

  (56) »intellectionem .... includunt«. Dafür heißt es im Französischen
    ausführlicher: »Car dans la notion que nous avons de ces facultés,
    ou, (pour me servir des termes de l'école) dans leur concept formel,
    elles enferment quelque sorte d'intellection«. Es folgt im
    Französischen der Zusatz: »d'où je conçois qu'elles sont distinctes
    de moi, comme les figures, les mouvements et les autres modes ou
    accidents des corps le sont des corps mêmes qui les soutiennent«. Es
    ist wahrscheinlich, daß diese Bemerkung von Descartes selbst stammt.

  (57) adeo (1. Aufl.).

  (58) Im Französischen der Zusatz: »mais seulement par la disposition
    de ses organes«.

  (59) Ac (Adam-Tannery).

  (60) excogitari (1. Aufl.).

  (61) non (1. Aufl.). Das Wort »satis« fehlt hier.

  (62) non immensam Dei potentiam (1. Aufl.).

  (63) Im Französischen der Zusatz: »et semblable à ceux qui s'y forment
    quand je dors«.



-----------------------------
Anmerkungen zur Transkription

Folgende Anpassungen wurden vorgenommen:

  Im Vorwort, statt Meditationes, lies Meditations (franz. Titel)
  Seite 24, statt quires, lies qui res (sive qui res corporeas)
  Seite 26, statt oder, lies odor (odor expirat)
  Seite 55, statt sie, lies si (nam si a se)
  Seite 61, statt Neo, lies Nec (Nec ullum de hac re dubium)
  Seite 62, statt quantenus, lies quatenus (quatenus a summo ente sum)





*** End of this LibraryBlog Digital Book "Meditationes de prima philosophia" ***

Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.