Title: Cartrefi Cymru
Author: Edwards, Owen Morgan, Sir, 1858-1920
Language: Welsh
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.


*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Cartrefi Cymru" ***

This book is indexed by ISYS Web Indexing system to allow the reader find any word or number within the document.

Hughes A'i Fab Swyddfa'r Llenor one.



this text differ from those in modern usage.  Later editions of
Cartrefi Cymru did modify some of the spellings.  However, the
transcription comes from the first edition and the text has been
reproduced as it appears in that edition.]



CARTREFI CYMRU

GAN OWEN M. EDWARDS.



CYNHWYSIAD.



I.--DOLWAR FECHAN,--CARTREF EMYNYDDES.

Ymysg bryniau Maldwyn y mae Dolwar Fechan, yn un o'r hafannau
bychain gwyrddion sydd rhwng Llanfihangel yng Ngwynfa a dyffryn y
Fyrnwy.  Gorsaf Llanfyllin yw'r agosaf.

Ganwyd Ann Griffiths Ebrill 1776, bu farw yn Awst 1805.

II.--TY COCH,--CARTREF PREGETHWR.

Saif yng nghysgod y graig aruthrol goronir gan adfeilion castell
Carn Dochan ym Mhenanlliw ramantus, yng nghanol Meirion.

Ganwyd Robert Thomas (Ap Vychan) yma, mewn tlodi mawr; a chyn marw,
Ebrill 23, 1880, yr oedd wedi dod yn bregethwr enwog ac yn athraw
duwinyddol.

III.--GERDDI BLUOG,--CARTREF BARDD.

Yng nghanol mynyddoedd Meirionnydd, uwchben dyffryn cul a rhamantus,
y mae'r Gerddi Bluog.  O Harlech neu Lanbedr yr eir yno.

Dyma gartref Edmund Prys, swynwr yn ol cred gwlad, archddiacon
Meirionnydd wrth ei swydd, a chyfieithydd melodaidd y Salmau.
Ganwyd ef tua 1541, bu farw tua 1621.  Nid edwyn neb le ei fedd ym
Maentwrog.

IV.--PANT Y CELYN,--CARTREF PER GANIEDYDD.

Amaethdy ymysg bryniau Caerfyrddin, yn nyffryn Towi, yw Pant y
Celyn.  O Lanymddyfri yr eir yno.

Ganwyd "per ganiedydd Cymru," gerllaw iddo yn 1717; bu farw yno
Ionawr 11, 1791.

V.--BRYN TYNORIAD,--CARTREF GWLADGARWR.

Y mae Bryn Tynoriad yn nyffryn yr Wnion, ar ochr y Garneddwen, yn
agos i orsaf Drws Nant.  Y mae'r Ty Croes ar gyfer yr orsaf agosaf
yng nhyfeiriad Dolgellau, sef y Bont Newydd.

Ganwyd Ieuan Gwynedd:  Medi 5, 1820, bu farw Chwefrol 23, 1852.

VI.--TREFECA,--CARTREF DIWYGIWR.

Yn rhan brydferthaf Sir Frycheiniog, uwchlaw Talgarth, rhwng
ffrydiau Wysg ac Wy, y saif coleg a phentref bychan Trefeca,--lle
wnawd gan Howel Harris yn "gartref" cymundeb o dduwiolion diwyd.

Ganwyd Howel Harris Ionawr 29, 1714; bu farw Gorffennaf 21, 1773.

VII.--CAER GAI.--CARTREF UCHELWYR.

Hen balas Rhufeinig yw Caer Gai, ar fryncyn heulog uwch ben Llyn
Tegid, yn nyffryn uchaf y Ddyfrdwy.

Yr oedd y Fychaniaid, hen deulu Caer Gai, yn enwog am eu hathrylith.
Y ddau fwyaf adnabyddus ohonynt ydyw Gwerfyl Fychan a Rowland
Fychan.  Yn amser y Rhyfel Mawr yr oedd Rowland Fychan yn byw, a
Gwerfyl dipyn yn gynt.

VIII. --CEFN BRITH,--CARTREF MERTHYR.

Ffermdy ar lethr mynydd Epynt, wedi gweld dyddiau gwell, yw Cefn
Brith.  O Langamarch yr eir yno hawddaf.

Ganwyd John Penri yn y lle tawel hwn yn 1559; rhoddwyd ef i
farwolaeth fel bradwr, Mai 29, 1593.

IX. --GLAS YNYS,--CARTREF BARDD CWSG.

Y mae Glas Ynys ar fryn bychan yn codi o'r tipyn gwastadedd sy'n
gorwedd rhwng mynyddoedd Meirionnydd a'r mor.  O Harlech yr eir yno
gyntaf.

Mab Glas Ynys oedd Elis Wyn, awdwr Gweledigaethau Bardd Cwsg.
Treuliodd ei fywyd yma, o'i eni yn 1671, hyd ei gladdu yn 1734, yn
Llanfair gerllaw.  Y mae ysgriflyfrau o'i waith yn perthyn i eglwys
Llanfair.

X. --TY'R FICER,--CARTREF BARDD MOES.

Y mae Ty'r Ficer yn hen dref Llanymddyfri.  Y mae'n awr yn
adfeiliedig iawn.

Ynddo y goleuwyd Canwyll y Cymry gan Rhys Prichard, "yr Hen Ficer,"
a anwyd yn 1579, ac a fu farw yn 1644.

XI. --Y GARREG WEN,--CARTREF CANWR.

Yn Sir Gaernarfon, rhwng Cricieth a Phorth Madog, y mae amaethdy'r
Garreg Wen, ar lethr hyfryd, lle tyf blodau lawer mewn cysgod rhag
gwynt y mor.

Dafydd, mab y Garreg Wen, meddir, yw awdwr yr alawon Codiad yr
Ehedydd a Dafydd y Garreg Wen.

XII. --TY DDEWI,--CARTREF SANT.

Saif Tyddewi ar lan mor gorllewinol Dyfed, yn eithaf sir Benfro.  Ar
draed neu mewn cerbyd yr eir yno, dros un bryn ar bymtheg o orsaf
Hwlffordd.

Cartref Dewi, nawdd sant Cymru, ydyw.  Yn ol pob tebyg, cenhadwr
dros Grist at baganiaid rhannau gorllewinol Cymru oedd Dewi Sant.
Yr oedd yn byw rywbryd rhwng 450 a 600.



DOLWAR FECHAN.



Yr wyf yn eistedd mewn ystafell hirgul, gyda nenfwd isel, a
ffenestri yn edrych allan i dri chyfeiriad, yn unig westy
Llanfihangel yng Ngwynfa.  Dyma brif ystafell y pentre,--yn hon yr
ymgyferfydd pob pwyllgor gwledig, yn hon y bydd cinio rhent Syr
Watcyn, yn hon yr ymgyferfydd y clwb, yn hon y traethwyd doethineb
cenhedlaethau o ffermwyr ar adeg priodas a chynhebrwng.  Ond heddyw
y mae'n ddigon gwag, nid oes ynddi ond y ddwy res hir o gadeiriau, y
ddau hen fwrdd derw, a minne deithiwr blin yn ceisio dadluddedu ac
ymlonni trwy yfed trwyth rhinweddol dail yr Ind.  Trwy'r drws agored
gwelaf goesau meinion yr hen glochydd sy'n hepian wrth bentan y
gegin, a thrwy'r tair ffenestr gwelaf y gwlaw yn ymdywallt i lawr
trwy'r coedydd tewfrig deiliog, trwy'r onnen a'r fasarnen, ac hyd
gadwyni aur banadlen Ffrainc.  Y mae cerbyd gwlad yn fy nisgwyl, ond
ni wiw cychwyn trwy wlaw taranau mor drwm,--er byfryted ydyw ar ol
poethder llethol un o ddyddiau olaf Mehefin.  A thra bo'r gwlaw
taranau'n peidio, a'r coed yn gorffen dyferu, mi ysgrifennaf hanes
digyffro taith y dydd.

Yn weddol fore cychwynnais o Lanfyllin i weled gwlad Ann Griffiths,-
-ei bedd, a'i chartref, os medrwn.  Nid oedd y ffordd yn rhwydd i'w
cherdded ar ol y gwlaw, a phan ofynnais i hen fforddolyn tal ai
honno oedd ffordd Llanwddyn, atebodd yn awgrymiadol mai dyna ei
dechre hi.  Ond yr oedd perarogl y gwrychoedd a'r caeau, a'r lliwiau
tyner, yn gwneyd iawn am drymder y ffordd.  Wedi cerdded tua thair
milldir dywedodd bachgennyn arafaidd wrthyf fy mod yn Llawr y Cwm,
lle gwelwn gapel Methodist bychan yn ymnythu rhwng torlan ac afonig.
Cyn i mi fyned nepell ymlaen, cyfarwyddodd torrwr cerrig fi i ffordd
gul oedd yn gadael y ffordd fawr, ac yn dirwyn i fyny hyd ochr y
bryn.  Toc cyrhaeddais ben y tir, a gwelwn droliau gwaith dwr
Llanwddyn yn ymlusgo i fyny'r dyffryn hyd ffordd y gwaelod.  Wedi
gadael cysgod coed, dois i gaeau agored, ar ben y gefnen, a gwelwn
hen wr rhyngof a'r goleu, yn sefyll, ac fel pe'n disgwyl.  Yr oedd
yn disgwyl ei fab adre o Loegr, ond buan y trechwyd ei siomedigaeth
gan gywreinrwydd.  Nid rhyw lawer o son sydd am Ann Griffiths ar
orarau Maldwyn yn awr, ebe'r hen ffarmwr, ac nid rhyw lawer o ganu
sydd ar ei hemynnau, dim hanner cymaint a chynt.  Wrth i ni ymgomio
yr oedd llwyni o goed ar fryncyn o'n blaenau, a gwelwn oddiwrth eu
duwch fod ywen ymysg y coed.  "Dacw Lanfihangel," ebe'r hen wr, "a
dacw fur y fynwent lle mae'r hen Ann wedi ei chladdu."  Cerddais o
amgylch y fynwent i ganol y pentref.  Y mae ar fryn gweddol serth,
a'r eglwys a'r fynwent yn uchaf man.  O ddrws y fynwent rhed y
ffordd i lawr rhwng ychydig o dai, siop pob peth, ty tafarn, ysgol
waddolwyd gan un o Fychaniaid Llwydiarth, a choed ddigon.  Eis i
mewn i'r fynwent, sychodd pladurwr oedd yn torri gwair y beddau ei
chwys, a dywedodd,--"Ie, dacw gof-golofn yr hen Ann.  Peth digon
rhyfedd fod y bobl yn ei galw'n hen Ann, a hithe wedi marw'n saith
ar hugain oed."  Cyn i mi gael hamdden i sylwi ar y fynwent, gwelwn
lu o blant yr ysgol, plant iach a llawn bywyd, yn prysuro i edrych
ar y dyn dieithr.  Byddaf yn hoff iawn o blant gwlad,--nid ydynt yn
hyfion ac yn dafotrwg fel plant tref,--a bum yn holi plant
Llanfihangel yng Ngwynfa am hoff ddaearyddiaeth Cymru.  Yr oeddynt
yn ddeallus, a gwelwn yn eglur fod eu hathraw yn medru Cymraeg ac yn
meithrin eu meddyliau.  Pan oedd arnaf eisieu cael y fynwent
drachefn heb neb ynddi ond myfi a'r meirw, gofynnais faint oedd pris
plant yn y pentref,--plant tewion graenus fel hwy,--a chyda fod y
cwestiwn dros fy ngwefusau, yr oedd eu cefnau oll tuag ataf, a llu o
draed bychain yn cyflymu i lawr y llwybr hir sydd rhwng porth yr
eglwys a drws y fynwent.  A gadawyd fi'n unig ymysg y beddau.

Safle caer yw safle mynwent Llanfihangel yng Ngwynfa,--saif ar
fryncyn, nid yr uchaf yn y gymydogaeth, ond un o'r rhai uchaf.  O'r
porth sy'n wynebu ar y pentref rhed llwybr hir rhwng mangoed at
ddrws yr eglwys,--adeilad newydd.  Wedi cyrraedd hanner y llwybr, os
edrych y teithiwr ar ei aswy, gwel gofgolofn o wenithfaen,--nid un
fwy na cholofnau ar filoedd o feddau dinod ym mynwentydd Cymru, ac
arni'r geiriau, -

ER COF
AM
ANN GRIFFITHS,
DOLWAR FECHAN,
GANWYD 1776.
BU FARW 1806.

Nid oes Gymro fedr sefyll ger bedd Ann Griffiths heb deimlo ei fod
ar ddaear sancteiddiaf ei fynyddoedd.  Ac mor dawel ydyw'r fynwent!
Ni chlywir swn ond su'r bladur wrth nofio trwy'r glaswellt draw,--y
mae pob aderyn yn ddistaw ar y bore hafaidd heulog, ni chlywir swn y
plant sydd yn yr ysgol lwyd gerllaw, prin y medrir clustfeinio digon
i glywed dwndwr yr aber sydd yn isel odditanodd yn y dyffryn.
Gorwedd y wlad fel breuddwyd angel oddiamgylch,--yn dawel, dan ei
blodau, ac yng ngoleuni disglaer haul.  Rhwng y coed sydd gydag ymyl
y fynwent, gwelwn ddyffrynnoedd a choedydd, a'r mynyddoedd sy'n
gwahanu Maldwyn a Meirionnydd.  Ac arnynt i gyd gorweddai tangnefedd
canol haf.  Ac i rai sy'n huno ym mynwent ael y bryn y mae
tangnefedd mwy.  Wedi ieuenctid nwyfus, wedi pryder priodi a dechreu
byw a geni, wedi tymhestloedd ac ofnau, wedi cyfarfod Angau ymhell
cyn i hwyrnos bywyd guddio hagrwydd ei wedd, wedi hyn oll, -


O ddedwydd ddydd, tragwyddol orffwys
 Oddi wrth fy llafur, yn fy rhan,
Yng nghanol mor o ryfeddodau,
 Heb waelod, terfyn byth, na glan:
Mynediad helaeth mwy i bara
 O fewn trigfannau Tri yn Un.
Dwfr i nofio heb fynd trwyddo,
 Dyn yn Dduw, a Duw yn ddyn.

Byw heb wres, na haul yn taro,
 Byw heb ofni marw mwy;
Pob rhyw alar wedi darfod,
 Dim ond canu am farwol glwy';
Nofio yn afon bur y bywyd,
 Bythol heddwch sanctaidd Dri,
Dan dywyniadau digymylau
 Gwerthfawr angau Calfari.


Yn yr unig lythyr o'i heiddo sydd ar gael, llythyr ysgrifennodd wedi
priodi, a phan oedd ei bywyd byr ymron ar ben, dywed, -


"ANWYL CHWAER,--'Rwif yn gweled mwy o angen nac erioed am gael
treilio y rhan su yn ol dan rhoi fy hyn yn feunyddiol ac yn barhaus,
gorph ac enaid, i ofal yr hwn su yn abal i gadw yr hyn roddir ato
erbyn y dydd hwnnw.  Nid rhoi fy hun unwaith, ond byw dan roi fy
hun, hyd nes ac wrth roi yr tabarnacle hwn heibio.  Anwyl chwaer,
mae meddwl am i roi o heibio yn felus neillduol weithiau,--nid marw
ynddo ei hun, ond yr elw mawr sudd yw gael trwyddo."


Syrthiodd cysgodion tragwyddoldeb ar ei henaid pan nad oedd eto ond
ieuanc iawn; daeth y mynyddoedd tywyll i'r golwg pan oedd yn teithio
rhan rosynaidd heulog ei llwybr, a'i hysbryd yn ysgafn a'i ffurfafen
heb gwmwl; y mae nwyf a melusder ieuenctid yn ei chan, a mawredd
tragwyddoldeb hefyd.  Am bob un o'i hemynnau gellir dweyd y geiriau
sydd ar ddiwedd ei llythyr, -


"Hyn oddiwrth eich chwaer yn cyflum deithio trwy fyd o amser i'r byd
mawr a bery byth."


Ac wedi ofni grym pechod, wedi "cario corff o lygredd," wedi
"wynebu'r afon donnog," aeth heibio i'r byd mawr a bery byth.

O'r fynwent trois tua chartref Ann Griffiths.  I'm cwestiwn parthed
hyd y ffordd cawn amrywiol atebion,--pedair milldir a hanner ebai
un, tair milldir ebai un arall, a sicrhai y trydydd fi mai dwy
filldir a hanner union oedd i Ddolwar Fach.  Cerddais i lawr y bryn,
croesais afonig red dan goed cysgodfawr, a dringais ochr bryn sydd
ar gyfer y pentref.  Cefais fy hun ar ffordd fryniog, weithiau'n
dringo bryn ac yn disgyn yn ebrwydd wedyn, gan syllu ar addfedrwydd
cyfoethog y wlad, a'r haul yn gwenu drwy gymylau ar y gwlith, -


"Gwlad dda, heb wae, gwlad wedi ei rhol dan sel,
Llifeirio mae ei ffrwyth o laeth a mel;
Grawn sypiau gwiw i'r anial dir sy'n dod,
Gwlad nefol yw, uwch law mynegi ei chlod."


Toc dois at groesffordd ar waelod cwm; trois ar y dde hyd ffordd a'm
denai i'w chysgodion.  Ar y naill law yr oedd craig, weithiau'n
noeth, weithiau'n dwyn baich o goed a blodau; ar yr ochr arall yr
oedd caeau gwyrddion serth.  Rhedai afonig yn dryloew, dan furmur yn
ddedwydd.  Uwch ei phen ymblygai bedw a chyll; estynnai y goesgoch
ei phen dros y lan, i weld ei llun mewn llyn tawel; aml lecyn gwyrdd
welais ar fin y dwr, llawn o lysiau'r neidr a llafrwyn a'r
olcheuraid, gyda chwys Mair a'r feidiog las dipyn ymhellach oddi
wrth y dwr, a rhedyn tal yn edrych ar eu prydferthwch oddiar ochr y
bryn.  Canai miloedd o adar,--ni wiw i mi ddechre enwi'r cor,--
oddigerth pan ddistawent tra canai'r gog, yr hon oedd heb weld gwair
wedi ei dorri yn unlle.  Sylwn yn fanwl ar bopeth, oherwydd gwyddwn
fod Ann Griffiths wedi cerdded y llwybr hwn filoedd o weithiau;
gwyddwn mai wrth syllu ar ryw afonig neu fynydd y byddai'n dechreu
canu, ac yna ehedai ei meddwl ymhellach bellach oddiwrthynt at
bethau byd a bery byth.  Pwy a wyr nad yn swn yr afon hon y canwyd
gyntaf, -


"Ffrydiau tawel, byw rhedegog,
  O dan riniog ty fy Nuw,
 Sydd yn llanw, ac yn llifo
  O fendithion o bob rhyw;
 Dyfroedd gloew fel y grisial,
  I olchi'r euog, nerthu'r gwan,
 Ac a ganna'r Ethiop duaf
  Fel yr eira yn y man."


Ac ym miwsig yr afon, gyda'i nodau llon a lleddf, dychmygwn glywed
geneth yn canu o lawenydd ei chalon, -

"Byw i weld yr Anweledig,
  Fu farw ac sydd eto'n fyw;
 Bythol, anwahanol undeb,
  A chymdeithas a fy Nuw."

Yn nes ymlaen y mae'r afon, fel merch ieuanc yn wynebu treialon byd,
yn disgyn i lawr glynnoedd dyfnach,--weithiau yn y dyrysleoedd, fel
pe mewn anobaith; weithiau'n llithro'n wyllt dros greigiau, fel
pechadur afradlon ar ei yrfa; weithiau'n gorffwys mewn llyn tawel,
dan wenu ar yr haul neu lechu'n wgus dan goed.  Ychydig y mae Ann
Griffiths wedi ganu am droion yr yrfa,--Williams Pant y Celyn a'u
darlunia hwy o'u canol, a David Charles Caerfyrddin o fryniau
Caersalem,--yr oedd ei hiraeth cryf am Dduw yn gwneyd iddi hi
anghofio blinder ac ofnau'r daith.  Ni sonia hi am demtasiynau, ond
er mwyn cael canu am goncwest; ni chan am flinder, ond er mwyn cael
canu am yr Hwn a'i cysurai, -


"Digon mewn llifeiriant dyfroedd,
  Digon yn y fflamau tan."


Toc gadawodd yr afonig a minne gwmni ein gilydd; aeth hi trwy gwm
dwfn tua'r Fyrnwy, dechreuais inne ddringo bryn lled serth, a gwelwn
Ddolwar Fawr ar y llaw dde i mi, dipyn o'r ffordd.  Yr oedd y
cymylau erbyn hyn wedi clirio, yr oedd yr hin yn boeth orlethol, ac
yr oedd tarw mewn cae cyfagos yn beichio dros y wlad ac yn dilyn ar
fy ol.  Daeth i'm meddwl bennill welais, wedi ei ysgrifennu gan Ann
Griffiths a'i llaw ei hun, -


"Er mai cwbl croes i natur
  Yw fy llwybur yn y byd,
 Ei deithio wnaf, a hynny'n dawel,
  Yng ngwerthfawr wedd dy wyneb pryd;
 Wrth godi'r groes, ei chyfri'n goron,
  Mewn gorthrymderau llawen fyw,
 Ffordd yn uniawn, er mor ddyrus,
  I ddinas gyfaneddol yw."


Ni welwn o'm blaen ddim, cyfannedd nag anghyfannedd, ond y llwybr
syth yn mynd i fynu'r bryn, a'r gwrychoedd o bobtu'n gwywo yng
ngwres llethol yr haul poeth.  Ond yn y man, wrth edrych ar hyd y
llwybr, fel yr oeddwn yn dynesu at ben y rhiw, gwelwn fynyddoedd
pell, fel breuddwyd gwr ieuanc, yn ymgodi'n brydferth a gwyrdd.
Cerddais hyd ffordd weddol wastad hyd nes y dois at lidiart y
mynydd.  Ar yr aswy yr oedd y mynydd rhydd braf, gydag eithin a
danadl poethion a brigau'r twynau'n tyfu ar hyd-ddo, a bryniau
Maldwyn yn hanner cylch y tu hwnt iddo.  Ar y dde gwelais lidiart, a
banadlen Ffrainc, yn holl gyfoeth ei chadwyni aur o flodau, yn crogi
uwch ei phen.  Eis trwy'r llidiart hon, ac wedi cerdded ychydig
funudau gwelwn Ddolwar Fechan o'm blaen.  Nid oes dim yn hynafol nac
yn rhyfedd yn y lle, gwelir ugeiniau o ffermdai tebyg rhwng bryniau
hyfryd Maldwyn.  Y mae'r ty'n newydd, a golwg lan a chysurus arno
yng nghanol ei erddi blodau ar lethr y bryn.  Ychydig yn nes i lawr,
ar waelod y dyffryn bychan, y mae'r adeiladau,--yr ysguboriau, y
beudai, yr helm drol,--rhai ohonynt fel yr oeddynt pan oedd Ann
Griffiths yn dysgu cerdded gyda'u muriau.  Yn nes i lawr y mae'r
cadlesoedd, dan gysgod pinwydd, ac yna gweirgloddiau dan eu gwair.

Prysurais i lawr at yr adeiladau, gan groesi'r ffrwd sy'n rhedeg o'r
ffynnon,--dyfroedd gloew fel y grisial welodd Ann Griffiths lawer
blwyddyn cyn darllen hanes y dwfr yn tarddu dan yr allor yn seithfed
bennod a deugain Eseciel.  Oddiwrth yr adeiladau hyn, dringais i
fyny at y ty, gan geisio dyfalu pa fath bobl oedd yno.  Eis trwy
lidiart yr ardd, a phan oeddwn yn edmygu'r blodau, daeth hen wraig
hardd, a'i gwyneb yn wenau i gyd, i'm croesawu.

"Dyma Ddolwar Fach, ynte?"

"Ie, dowch i fewn o wres yr haul.  Ydech chwi'n dwad o bell, gen mod
i mor hyf a gofyn?"

"Mi gerddais o Lanfyllin; sawl milldir gerddais i?"

"Wyth.  Y mae arnoch chwi eisio bwyd; dowch at y bwrdd i gymeryd
tamed o ginio."

Ni fynnwn ginio, ond gofynnais a roddai hi i mi gwpanaid o ddwr oer.
Daeth a gwydriad o lefrith i mi, a'r hufen melyn yn felus arno.
Lawer gwaith wedyn, pan yn yfed llefrith a'i hanner yn ddwfr a'i
hufen wedi ei hel yn ofalus oddiarno, bum y'n hiraethu am y glasiad
llefrith a gefais yn Nolwar Fechan.  Tra'r oeddym ni'n ysgwrsio,
clywem droediad ysgafn ar y llofft uwchben.  Gwelodd y wraig fy mod
yn dyfalu pwy oedd yno, a chododd ei llais i alw, -

"Ann!"

"Ann," ebe finne, "a ydyw teulu Ann Griffiths yn yr hen gartref o
hyd?"

"O nag ydyw, ar ol ei theulu hi y daethom ni"

"A oes rhai o ddodrefn yr hen deulu wedi aros?"

"Nag oes ddim, ac nid wn i a oes rhai o'r hen deulu yn aros
ychwaith."

Wedi i mi gael ysgwrs a'r wraig am amaethyddiaeth, ac a'r ferch am
flodau'r ardd, daeth yr ysgolfeistr, yr hwn a letyai yno, i'r ty.  Y
mae'n wr deallus, yn sylwedydd craff.  Dywedai am ei anhawsder i
ddysgu plant Cymreig, oherwydd Sais uniaith yw, a mawr ganmolai
gyflymder meddwl plant y bryniau rhagor plant Saeson y gwastadeddau.
Ond ni chlywsai air erioed am Ann Griffiths; ac edrychai'n
ddrwgdybus arnaf, fel pe bawn un heb arfer dweyd y gwir, pan
ddywedais wrtho ei fod yn byw yn nhy emynyddes oreu'r byd.

Ni welais erioed liwiau mwy gogoneddus na lliwiau'r blodau y
prydnawn hwnnw; yr oedd y rhosynau gwylltion, welwn rhyngof ag awyr
Mehefin ar bennau'r gwrychoedd, yn orlawn o oleuni; yr oedd
goleuni'r haul yn brydferthach pan adlewyrchid ef o'u gwynder hwy na
phan yr edrychid ar yr haul ei hun, fel pan yn


"Disgleirio mae gogoniant Trindod
  Yn achubiaeth marwol ddyn."


Wedi'r ffordd hir hyfryd oedd cyrraedd mynwent Llanfihangel yng
Ngwynfa, a gadael y gwres anioddefol, a myned i mewn i'r eglwys
dywell oer.  Nid oes dim neillduol yn yr eglwys; ond tra yr oeddwn
ynddi daeth cyfnewidiad dros y diwrnod,--yn sydyn duodd yr awyr,
ymrwygai taranau dychrynllyd trwyddi, fflachiai mellt nes y byddai'r
eglwys dywell yn oleu a beddergryff teulu Llwydiarth yn ymddangos,
fel ysgrif gwledd Belsasar, yn amlwg ar ei mur.  Doi rhyw ddarn emyn
o waith Ann Griffiths i'm cof o hyd, -


"Pan fo Sinai i gyd yn mygu,
  Sain yr udgorn uchaf radd,
 Caf fynd i wledda dros y terfyn
  Yng ngrym yr aberth, heb fy lladd."


Rhedais drwy'r gwlaw bras trysfawr i'r hen westy hwn, a dyma fi.  Y
mae amryw fforddolion fel y finne wedi troi i mewn am nodded ar fy
ol, ac mewn hwyl ysgwrsio a mi.  Treiais dynnu ysgwrs am ysbrydion a
rheibio, ond cynnil iawn oedd eu hatebion,--yr oeddwn yn rhy debyg i
bregethwr.  Yr oedd yno un dyn deallus a llais dwfn mwyn, ffarmwr o
ardal Pontrobert; nid oedd gan y clochydd air ond ambell i amen yng
nghanol ysgwrs y lleill; yr oedd yno was ffarm, wedi gorfod ymadael
o'i le oherwydd yr "wimwimsa," fel y galwai yr influenza.  Efe oedd
y prif siaradwr yn ein mysg.  Cwynai nad oedd ganddo unlle ar y
ddaear las i droi iddo, ie, ei bod "wedi mynd yn draed moch ac yn
botes llo" arno.  Wrth weled cot ddu am danaf, dechreuodd siarad ar
bwnc dybiai oedd yn gydweddol a'm chwaeth, sef Sian Hughes,
Pontrobert, glywais unwaith ar stryt y Bala, amser Sasiwn, yn
pregethu yn erbyn y diafol a sol-ffa.  "Mi fydde'n son am iffern, a
pheth whithig o bethe, wrth fechgin ifinc," ebai'r gwas ffarm, yr
hwn a ddychrynasid lawer o weithiau, mae'n debyg, gan bregethau'r
hen wraig.  Yr oedd y Sian Hughes honno, os nad wyf yn camgymeryd,
yn ferch i Ruth, morwyn Dolwar Fechan, ar gof yr hon y cadwyd
emynnau Ann Griffiths.

Ond y mae'r cerbyd wrth y drws yn disgwyl, rhyw fath o drol ysgafn
gwlad, ac ystyllen ar ei thraws.  Y mae'r awyr yn goleuo, y mae'r
gwlaw wedi troi'n wlithwlaw tyner, y mae'r aberoedd yn llawn at yr
ymylon, y mae'r coed yn tyfu i'w gweled wedi'r gwlaw maethlon.  Cyn
hir bydd dau ar yr ystyllen groes, mewn trol glonciog, ar ffordd
Llanfyllin; a bydd un o honynt, o leiaf, yn meddwl am emyn, os nad
yn ei ganu, -


"Gwna fi fel pren planedig o fy Nuw!
  Yn ir ar lan afonydd dyfroedd byw;
 Yn gwreiddio ar led, a'i ddail heb wywo mwy,
  Yn ffrwytho dan gawodydd dwyfol glwy."



TY COCH



Anaml y bu neb mor hoff o gartref ag Ap Vychan, ac anaml iawn y bu i
neb gartref tlotach.  Ymysg mawrion gwlad, soniai am gymdeithion
dinod ei ieuenctyd; ac o balasau ehedai ei ddychymyg i'r ty to brwyn
yn yr hwn y dioddefodd eisieu bara, ac o'r hwn y gorfod iddo gychwyn
i gardota aml dro.

Saif y Ty Coch yn agos at aberoedd o ddwfr tryloew, yn ymyl hen
ffordd Rufeinig, dan gysgod castell rhy hen i neb fedru adrodd ei
hanes, ar fin mynydd sy'n ymestyn mewn mawredd unig o Lanuwchllyn i
Draws Fynydd.  Y mae'n anodd cael taith ddifyrrach na'r daith o
orsaf Llanuwchllyn i Gastell Carn Dochan, os gwneir hi yn yr haf, a
chan un hoff o dawelwch ac awel iach oddiar eithin a grug y mynydd.

Dyma ni'n gadael yr orsaf, gan syllu ar brydferthwch yr Aran draw.
Toc trown ar y dde, a cherddwn dan goed sy'n taflu eu cysgodion dros
y ffordd.  Dyma'r "adwy wynt," a hen gapel y Methodistiaid wedi ei
droi'n dai.  Wrth y tai hyn, yn enwedig wrth y siop draw, digon
tebyg y cewch rywun y gellwch dynnu sgwrs ag ef, os ydych yn hoff o
ymgom.  Hwyrach y tarewch ar hen ddiwinydd a'i bwys ar ei ffon.
Hwyrach y cyfarfyddwch a rhywun bydol,--hen wr a gwallt fel nadroedd
sonia wrthych am ddyfais newydd i wneyd cribiniau, neu am ryfeddodau
gwledydd pell.  Hwyrach y cewch hen hanesydd ddywed wrthych fel y
byddem ni yn Llanuwchllyn yn byw yn yr hen oesoedd.  Os na fydd neb
yno, a bydd y lle heb neb yn yr haf weithiau, cerddwch ymlaen ar hyd
y "Gwaliau, ac wedi croesi'r bont cawn ein hunain yng nghwr y Llan,
rhwng y fynwent a thai fu unwaith yn dy tafarn.  Yn y fynwent honno,
y tu hwnt i'r eglwys, gorwedd Ap Vychan hyd ganiad yr udgorn.  Ac yn
y ty tafarn hwnnw temtiwyd ef, pan yn laslanc tlawd, i yfed ei
lasied cyntaf o gwrw mewn cyfarfod beirdd.

Wedi gadael y Llan yr ydym yn dod i ffordd y Bala, ac yn cerdded yn
ein blaenau ar hyd-ddi, hyd nes y down at y Bont Liw a phentref
bychan Pen y Bont.  Cyn croesi'r bont yr ydym yn troi ar y chwith,
ac yn cymeryd ffordd drol sydd yn ein harwain i gyfeiriad tarddle'r
afon Liw.  Ar un ochr i ni y mae gwrych; ac ar yr ochr arall y mae
dol lydan werdd, a'r afon yn dwndwr gyda'i godreu.  Yr ochr arall
i'r afon y mae'r Cei, ffordd gul wedi ei chodi'n uwch na'r tir
gwastad o bobtu iddi.  Ar hyd y cei noethlwm hwn, dyfal gyrcha'r
pererinion Anibynnol i'r Hen Gapel a welwn draw.  Anodd cael rhodfa
fwy dymunol na'r Cei yn yr haf, pan fo'r brithylliaid i'w gweled yn
chwareu yn yr afon, a phan fo awel ysgafn gynnes yn crwydro dros
laswellt a meillion aroglus.  Ond yn y gauaf, pan fo dwfr oer
rhewllyd o bobtu, pan chwyth awel lem finiog oddiar fynydd sydd dan
ei lwydrew, y mae golwg triglyd truenus ar lawer hen Gristion
ffyddlon yn tynnu yn erbyn y rhew-wynt tua'r cyfarfod gweddi.

Llawer gwaith y clywais fy nhad yn adrodd hanes gwr tyn yn cerdded
hyd y Cei yn nyfnder gauaf oer.  Er mwyn cynhesrwydd, yr oedd wedi
gwthio ei ddwylaw i bocedi ei lodrau, ie, i'w gwaelod, oherwydd yr
oedd yn erchyll o oer.  Pan ar ganol y Cei, llithrodd ei droed ar y
rhew, a syrthiodd ar ei wyneb ar y llwybr.  Yno yr oedd mewn
enbydrwydd mawr.  Yr oedd ei ddwylaw'n ddyfnion, fel y dywedwyd, ym
mhocedau ei lodrau.  Os ymegniai i dynnu y naill law allan, treiglai
oddiar y llwybr i'r dwfr ar y naill du, oherwydd yr oedd y llwybr yn
gul iawn.  Os tynnai'r llaw arall, ai drosodd yr ochr aroll, ac yr
oedd dwfr yr ochr honno hefyd, yr un mor oer, a rhewllyd.  Nid oedd
dim i'w wneyd ond aros yn llonydd hyd nes y delai rhywun heibio.  Ni
fedrai neb, fel y Lefiad a'r offeiriad y sonnir am danynt yn yr
Ysgrythyr, fyned "o'r tu arall heibio" a daeth rhyw Samaritan o'r
diwedd i fwrw ei anwyd trwy godi'r gwr oedd yn methu tynuu ei
ddwylaw o'i bocedi.

Ond haf ydyw'n awr; y mae'r, defaid yn y mynydd, nid ydyw Awst wedi
darfod, y mae'r glaswenwyn a blodau'r taranau hyd y cloddiau, ac y
mae'r corn carw hyd lethrau'r mynydd.  Dyma'r llwybr yn dod a ni at
yr afon eto, a dacw'r "Hen Gapel" yr ochr draw,--hen gapel Lewis
Rhys ac Abraham Tibbott, Dr Lewis a Michael Jones.  O'n blaenau y
mae craig serth yn ymgodi i'r nefoedd, ac ar ei hael y mae muriau
toredig Castell Carn Dochan.  Dywedir fod telyn aur wedi ei chuddio
dan y llawr ar ben y graig uchel acw; ond daw'n fellt a tharanau
ofnadwy os dechreuwch, gloddio ati.  Nis gwn i sicrwydd a oes telyn
aur dan lawr yr hen amddiffynfa, ond gwn fod gwallt y forwyn yn tyfu
yn rhigolau'r muriau, a gellir syllu ar ei bryd-ferthwch heb ofni
mellt na tharanau na dim.

Ond dyma ni wrth y Deildref, cartref John Parry, athraw barddonol Ap
Vychan,--"bardd rhagorol, llawn o athrylith a than awenyddol, fu
farw o'r darfodedigaeth yng nghanol ei ddyddiau."  Ychydig yn uwch i
fyny dyma'r Deildref Ucha, cartref Cadwaladr Jones Dolgellau, hen
olygydd y Dysgedydd.  Ar y chwith, rhyw ddau hyd cae o'r ffordd, y
mae'r Wern Ddu, cartref yr hen Gadwaladr Williams garedig fu'n
ceisio darbwyllo Ap Vychan pan yn hogyn nad ai plant llygaid
gleision i'r nefoedd, ac mai Deio'r Graig oedd yn achosi'r taranau
trwy fynd o ben y castell i lawr y nefoedd, a gyrru olwyn ar hydddo.
Ymhellach ymlaen, wedi mwynhau golygfeydd rhamantus, dyma ni wrth y
Ty Mawr lle y daeth Ap Vychan yn hogyn cadw pan yn ddeg oed, a'r lle
y bu am saith mlynedd, yn mwynhau llawer o fanteision crefyddol, dan
lywodraeth gref gariadlawn y wraig fwyaf deallus mewn duwinyddiaeth
a welodd erioed.

Cyn hir, gyda ein bod wrth droed craig y castell, dyma ffordd yn
croesi ein ffordd ni, ac yn rhedeg ar draws y cwm.  Trown ar y
chwith ar hyd-ddi, a dyma ni wrth Hafod y Bibell.  Clywodd llawer un
Ap Vychan yn dweyd mai yn Hafod y Bibell y dymunai fyw, Darluniai'r
golygfeydd welid o'r hafod honno,--y mynyddoedd, gwaelod dyffryn
Penanlliw a Llanuwchllyn, a Llyn Tegid hefyd am wn i.  Tybiai pobl
ddieithr, wrth glywed Ap Vychan yn darlunio'r lle, mai palas y
gellid ei alw'n Ddymunol, yng ngwlad Beulah, oedd Hafod y Bibell.  A
dyma'r lle.  Y mae'n dechre adfeilio erbyn hyn,--nid oes yno ond to
diferllyd a ffenestri gweig ion, fel tyllau llygad ysgerbwd.  Y mae
das o hen wair yn y gadles yn ymyl, a llwybr glaswelltog i'r caeau,
llwybr nad oes erbyn hyn fawr o wahaniaeth rhyngddo a'r cae.  Pe
gwelai Ap Vychan ef yn awr, hawdd fuasai iddo ddweyd geiriau Dafydd
ab Gwilym am y murddyn welodd mewn lle y buasai unwaith "yn glyd
uwchben ei fyd mwyn,"-


"Yn ddiau mae i'th gongl ddwy-och,
 Gwely im oedd, nid gwal moch."


Oddiyma awn i fyny hyd y caeau, gan adael gwaith aur y Castell ar y
dde.  Toc croeswn gae, ac y mae'r Ty Coch draw yn ei gwr uchaf.  Y
mae mawredd gwaith bysedd Duw ar y creigiau sydd y tu cefn i'r Ty
Coch, ond tlodaidd iawn yw'r olwg ar y ty ei hun.

Gadewch i ni ddynesu ato.  Y mae'n eithaf clyd a glan, er mai bechan
iawn yw ei ffenestr a phur anwastad ei lawr.  Dyma ddau wr ieuanc yn
dod o'r ty i'n cyfarfod, ac yn cymeryd dyddordeb mawr ynnom pan
ddeallant ein bod ar bererindod i wlad Ap Vychan.  Peth digon hawdd
i bobl ddieithr fel y ni, a ninnau wedi darllen papurau newyddion ac
yn medru siarad Saesneg, ydyw ei lordio hi dipyn, fel y dywed pobl y
fro hon, yng ngwydd pobl wledig.  Gwell i chwi beidio mewn cwm fel
Penanlliw; y mae'r gwr ieuanc gwalltddu yna wedi gweled mwy ond
odid, nag a welsoch chwi; ac y mae aml un trahaus wedi gwingo dan
ffrewyll awen chwerw'r llall.

Dan gyfarwyddyd dau nai Ap Vychan awn o amgylch y ty.  Yn y pen
uchaf iddo yr oedd tad Ap Vychan yn byw, darn sydd eto dan ei do
brwyn.  Dyma'r drws diaddurn o'r hwn y cerddodd Ap Vychan i'r byd
gyntaf, i ymdrechu'n galed am ei damaid bara i ddechreu, ac i
gyfrannu bara'r bywyd i lawer enaid newynog wedyn.  Dacw'r ffenestr
eto'n aros drwy yr hon y gwelodd oleuni dydd Duw gynta erioed
rywbryd tua diwedd y flwyddyn 1809.  Dyma'r lle y bu ei dad,--dyn
duwiol, duwinydd, a llenor da,--yn ymladd yn galed yn erbyn yr
amseroedd enbytaf welodd y llafurwr Cymreig, efallai, yn holl hanes
ei wlad.  Dacw'r mynyddoedd, y naill y tu hwnt i'r llall, y
mynyddoedd sy'n ymddelwi yn enaid pob Cymro.  Bum yn meddwl lawer
gwaith fod Ap Vychan, wrth ddarlunio ieuenctyd Cadwaladr Jones, yn
darlunio,--na, nid ei ieuenctyd ei hun,--ond y peth ddymunasai'r
bachgen tlawd fod.  Yr oedd bywyd Cadwaladr Jones, "mab ffarm," yn
fywyd yr hiraethai'r "hogyn cadw" am dano.


"Gallwn yn hawdd ddychymygu iddo dreulio llawer dydd teg, yn hafau
dyddiau ei faboed, ar lan y nant sydd yn myned heibio i'r Deildref
Uchaf, a'r afon Liw, sydd yn golchi un ochr i ddol a berthyn i'r
tyddyn, yn chwareu, ac yn ceisio dal y pysgod gwylltion a heigient
ynddynt.  A gallwn farnu, yr un mor naturiol, ei fod yn ddiwyd yn
ymlithro ar hyd ei rhewogydd yn y gauafau, ac yn cael ei geryddu gan
ei fam pan ddigwyddai gael codwm, a tharaw ei wegil yn y blymen, neu
pan wlychai ei draed, oblegid torri o'r rhew o dan ei bwysau, a
dyfod i'r ty, ati hi, i gwyno oblegid y damweiniau.  Gallwn feddwl
mai dyddiau pwysig yn ei olwg ef, fel ereill, oedd dyddiau dasu y
mawn, golchi y defaid a'u cneifio, dyddiau cael y gwair a'r yd,
ffair Llan yr haf, a dydd cyfarfod blynyddol yr Hen Gapel.  Gallwn
feddwl y chwareuodd lawer tua 'Chwrt y Person', wrth ddychwelyd yn y
prydnawniau gydag ereill, o ysgol ddyddiol Rhos y Fedwen; a'i fod yn
aml yn ofni ac yn petruso wrth geisio myned dros y sarn, pan fyddai
y llif ychydig dros y cerrig, ac wedi cyflawni y gamp honno, yn
neidio ac yn llemain o lawenydd am lwyddiant ei wrhydri, yn hynny o
beth.  Digon tebyg ei fod ef, fel ei gyffelyb o ran oed, yn brysur
tua Chalanmai yn chwilio am nythod adar, ac ym Medi, yn chwilio am y
cnau yn y byrgyll.  A hawdd i ni gredu ei fod ar lawer min nos yn
dyfal wrandaw ar isalaw ddofn Rhaiadr Mwy, ac yn dyfod yn ei ol i'r
ty yn llawer mwy sobr nag yr aethai allan.  Bu lawer noswaith, mae
yn debyg, yn cael y fraint o aros ar yr aelwyd, yn lle myned i'w
wely, pan fyddai cymydogion yn dyfod i gyfarfod nosawl i wau
hosanau, i dy ei rieni.  Bu yn gwrando eu chwedleuon am amgylchiadau
yr ardal, y rhyfel a Ffrainc, helwriaeth, ymddanghosiad ysbrydion,
dewiniaeth, llofruddiaethau, ymladdfeydd rhwng personau unigol, yng
nghyd ag ychydig o helyntion crefyddol yr Hen Gapel."


Y mae'r Ty Coch ar fin y mynydd,--"y ty agosaf i'r mynydd."  Rhwng y
dwfr glan a'r mynydd-dir iach sydd yn ymyl, y mae'n lle wrth fodd
Cymro athrylithgar fo'n magu plant.  Ond, yr oedd yr adeg honno'n
gwasgu'n drwm ar fwthynwyr, yn enwedig rhai'n deulu o ddeuddeg.
Dyma'r hanes fel yr adroddir ef gan Ap Vychan ei hun, -


"Yn fuan wedi terfyniad rhyfel Ffrainc, aeth ein bwthyn bychan ni,
yr hwn oedd wrth dalcen y Ty Coch, yn rhy gyfyng i'r teulu cynyddol
a gyfaneddent ynddo, a chafodd fy nhad ganiatad gan oruchwyliwr Syr
Watcyn i ail adeiladu hen dy adfeiledig yn yr ardal o'r enw Tan y
Castell.  Yr wyf yn cofio mai ty newydd tlawd iawn oedd ein ty
newydd ni.  Yr oeddym erbyn hyn yn deulu lluosog; a swllt yn y dydd,
ar ei fwyd ei hun, oedd cyflog fy nhad yn yr hanner gauafol o'r
flwyddyn, ac yr oedd hanner pecaid o flawd ceirch yn costio i ni
ddeg swllt a chwe cheiniog.  Felly, prin y gallem gael bara, neb son
am enllyn, gan y drudaniaeth.  Buom am un pythefnos heb un tamaid o
fara, caws, ymenyn, cig, na chloron.  Digwyddodd i ni gael ychydig o
faip, a berwai ein mam y rhai hynny mewn dwfr, ac a'u rhoddai i ni
i'w bwyta gyda'r dwfr y berwasid hwynt ynddo, ae nid oedd ganddi
ddim oedd well iddi ei hun, er fod un bychan yn sugno ei bron ar y
pryd.  Yr wyf yn cofio ei bod yn wylo am ei bod yn gorfod rhoddi i
ni ymborth mor wael."


Nid un ymffrostiai yn ei dlodi oedd Ap Vychan.  Y mae ymffrost
ambell un yn ei dlodi mor anerbyniol ag ymffrost un pen ysgafn yn ei
gyfoeth.  Ond adroddiad diaddurn, diymffrost o dlodi, adroddiad dyn
ddagrau o lygaid y caletaf, ydyw yr hanes rydd Ap Vychan wrth
ddarlunio tlodi ei gartref ef.  Dywed haneswyr am ogoniant a bri
buddugoliaeth y blynyddoedd hynny; yr oedd mawredd yn ymwisgo, fe
feddylient, ag anrhydedd tragwyddol.  Ond yn nhlodi'r bwthyn wrth
dalcen y Ty Coch yr oedd dyn gonest yn gorfod edrych ar ei wraig a'i
blant heb angenrheidiau bywyd, oherwydd uchelgais pechadurus y milwr
a'r uchelwr.

Ni ddaeth tlodi ei hun, daeth clefyd trwm i Dan y Castell.  Daeth
mam y penteulu yno, a bu farw dan y clefyd.  Daeth chwaer Dr. Ellis
Evans i'w gwylio y nos tra'n gweithio yn ei lle y dydd.  Gorfod troi
at y plwy am gymorth.  Dyma ddernyn o hanes yr amser hwnnw, -

"Yr oedd gan fy rhieni y pryd hwnnw wely pluf da; ond gan ein bod ar
y pryd yn cael cymorth plwyfol, daeth overseer y plwyf, a'i fab
gydag ef, i'n ty ni, a thynasant y gwely odditan fy nhad, yr hwn
oedd i olwg ddynol ar y pryd bron a marw, a'i synhwyrau'n dyrysu'n
fawr, gan rym tanllyd y clefyd, a gwerthasant y gwely i ddyn o'r
ardal oedd ar gychwyn i'r America, a gosodwyd fy nhad i orwedd ar
wellt."

Cyn hir daeth iechyd, a dechreuodd y plant ennill tipyn.  Ond
gadewch i ni groesi, dan gysgod craig y castell, drwy goed mafon
duon a heibio cerrig enfawr sydd wedi treiglo o'r graig fry, at Dan
y Castell.  Yr oedd Ap Vychan a'i frodyr a'i chwiorydd yn adnabod
pob un o'r cerrig hyn fel eu cymydogion.  Un ffordd i ennill ambell
geiniog oedd hel cen oddiar gerrig.  Defnyddid y cen i lifo dillad,
ac nid oes bosibl cael lliw prydferthach.  Crwydrodd Ap Vychan
llawer, yn hogyn byrdew, gyda brawd hyn nag ef, i hel cen cerrig ac
i gardota.  Clywais hen frawd yn dweyd yn ddiweddar ei fod wedi
cyfarfod y ddau lawer gwaith.  Byddai gan Ap Vychan got laes,--hen
got oedd wedi disgyn iddo oddiwrth rywun hyn,--a dwy boced fawr y tu
mewn iddi.  Yn y naill boced byddai cen cerrig a chardod flawd, ac
yn y llall byddai Beibl mawr.  Crwydrodd y ddau frawd unwaith cyn
belled ag Aber Ystwyth.  Cardodasant yn Sir Aberteifi, a chawsant
lawer o yd.  Ond cymerodd rhywun calongaled digydwybod fantais ar y
ddau hogyn deg ac wyth oed, a mynnodd eu blawd i gyd am y grot oedd
raid iddynt dalu am groesi'r afon Dyfi.  Ond yn y cwch dywedodd
rhywun tirion,--"Yr wyf fi'n talu dros y plant bach."  "Ni ellais
byth," ebe Ap Vychan lawer blwyddyn wedyn, "ar fy nheithiau
pregethwrol, fyned heibio'r tai a'm lletyasent, heb deimlo diolch-
garwch i Dduw, ac i ddynion hefyd, am y tiriondeb a dderbyniais yn
nyddiau plentynrwydd a thlodi."

Er hyn oll,--cafodd Ap Vychan ieuenctyd hapus.  Wedi'r clefyd, bu'r
tad a'r fam yn ddedwydd lawer awr.  A phwy na fu wrth fagu plant?
Dyma ddarluniad o Dan y Castell, -


"Yn nechreu haf y fwydden 1818 yr oedd gwr a gwraig, at hyaid o
blant nwyfus a chwareus, yn byw dan gysgod craig fawr ac ysgythrog,
ac mewn ty bychan, a'i do o redyn y mynydd-dir oedd gerllaw iddo, ac
nid oedd haul yn tywynnu arno am rai wythnosau yn nyfnder y gauaf.
Yr oedd yn cael ei gysgogi'n dda rhag gwyntoedd o'r gorllewin ac o'r
deheu; ond yr oedd awelon oerion y gogledd a'r dwyrain yn ymosod
arno yn ddidrugaredd.  Mynnai y mwg hefyd ymgartrefu yn y ty a'r to
rhedyn, gyda'r teulu, ac nid ai allan o'i fodd, os na fyddai'r gwynt
yn chwythu o ryw bwynt a ryngai ei fodd ef.  Yr oedd megis un o'r
teulu.

"Yr oedd ffynnon o ddwfr iachus yn tarddu o ganol y mynydd mawr, yn
union wrth dalcen y ty.  Ceid digon o danwydd o fawnog oedd yn y
mynydd uwchlaw'r ty, yr hyn a barai fod yr aelwyd, ar nosweithiau
hirion y dyddiau byrion, yn hynod o gysurus.  Eisteddai'r tad yn un
gornel, a'r fam ar ei gyfer yn y gornel arall, a'r plant yn hanner
cylch o flaen y tan, a phob un oedd yn ddigon o faint yn gwau hosan
mor gyflym ag y gallai, fel y gallai'r fam fynd a hanner dwsin o
barau i'r farchnad ar y Sadwrn, a'u cyfnewid yno am angenrheidiau
teuluaidd."


Gadewch i ni adael Tan y Castell, a throi ein gwynebau tua'r Ty
Cerrig, a "phulpud y Crynwyr."  Sylwch ar y graig fygythiol
ddaneddog, a'i chastell yn goron doredig ar ei phen.  Yng
ngwythienau'r graig acw y mae aur.  Pan oedd Ap Vychan yn cardota ei
fara ymhell yn Sir Aberteifi, yr oedd gronynau aur yn nhalcen ei dy.

O'n blaenau dacw Foel Llyfnant a'r Arennig, a dyna isalaw ddofn
Rhaiadr Mwy.  Dacw'r mynyddoedd y bu Ap Vychan yn crwydro hyd ddynt
i hel cen cerrig, dacw dai hen breswylwyr Penanlliw,--pobl dal
gyhyrog, pobl ddi-wenwyn a heddychlon, pobl wedi eu trwytho a
duwinyddiaeth gadarn ac iach.  Llawer hanes rhyfedd adroddir am
grefyddwyr y fro hon.  Ond dyma ni wrth Dy Cerrig.  Yn y cyntedd o
flaen y ty dywed traddodiad fod y Crynwyr wedi ymgyfarfod laweroedd
o weithiau.  Byddai rhyw gyfaill crwydrol yn sefyll ar garreg agosaf
i'r ty, ac yn traethu.  Eisteddai'r cyfeillion mwyaf blaenllaw ar y
garreg arall, a safai y dorf.  Ni wyddis fawr o fanylion hanes y
Crynwyr, ond y mae'n sicr eu bod wedi gadael rhyw dynerwch enaid, a
rhyw hoffder greddfol o'r efengyl yn y fro hon.

Ffurfiwyd meddwl Ap Vychan dan ddylan-wadau iach.  Gadewch i ni droi
i fyny tua, Chraig y Tan, lle y bu'n hogyn cadw'r caeau, ac mi
adroddaf i chwi beth glywais gan hen bobl am dano.  Bu am dymor pan
y meddylid nad oedd llawer iawn o ol gras ar ei fuchedd.  Pan oedd
yn egwyddorwas yn y Lon draw, yr oedd wedi ei brentisio i wr
crefyddol,--Simon Jones y Lon.  Yr oedd gan Simon Jones fab,--un
athrylithgar a direidus,--ac efe oedd hoff gydymaith y prentis go.
Ambell dro canent i ryw elyn, -


"Yr un aeliau, a'r un olwg,
 A'r un drem, a'r gwr drwg"


Cedwid Ysgol Sul yng Nghaer Gai; a holai Thomas Ffowc y plant.  Un
tro gofynnodd i hogyn bychan sydd erbyn hyn yn wr cyfrifol yn yr
America, -

"Oes gen ti adnod, fy mhlentyn i?"

"Oes."

"Wel, tyrd a hi."


"Bydded hysbys a gwir yw.
 Lle crafa'r iar, y piga'r cyw."


"Da iawn, fy machgen i, pwy ddysgodd yr adnod ene i ti?"

"Twm Seimon a Robin y Go."

"Roeddwn i'n meddwl.  Paid di a chymryd dy ddysgu gennyn nhw eto."

Un tro cafodd Mari Jones y Lon, un o'r gwragedd duwiolaf welodd ei
hardal, gan Robin addaw dod i'r capel y Sul wedyn.  Addawodd yntau
ar yr amod ei bod hi'n rhoddi caniatad iddo yn y bore.  Nos Sadwrn
cymerodd Twm siswrn a thorrodd un ochr yn unig o wallt hir Robin, ac
eilliodd hefyd un gern iddo.  Bore Sul ymddanghosodd Robin ger bron
Mari Jones, gyda gwallt hir ar un ochr i'w ben, a'r gwallt wedi ei
dorri yn y gnec ar yr ochr arall.  Ni welwyd Robin ymysg y duwiolion
y bore Sul hwnnw.

Dro arall yr oedd Twm a Robin yn cychwyn i'r Bala i arddanghosfa
anifeiliaid gwylltion.  Nid oedd gan Simon Jones arian parod i'w
roddi iddynt yn eu pocedau, ond rhoddodd bapur i'w roi i hen wraig y
King's Head, a ffigiwr dau arno.  Deallodd y ddau mai deuswllt oedd
hynny'n feddwl, a rhoisant ffigiwr un o flaen y ffigiwr dau.

Gwahanwyd y ddau gyfaill mynweswol ac athrylithgar hyn yn eu
marwolaeth.  Y mae Ap Vychan yn huno ym mynwent Llanuwchllyn, yn
ymyl Simon Jones a Mari Jones.  Ac y mae Thomas Jones, mab y rhain,
yn huno yr ochr arall i'r Werydd, yn Utica.  Ond y mae ei enw yntau
ar feddfaen ei deulu,--bu farw yn 1847, yn chwech a deugain oed.

Na feddylier oddiwrth hyn fod Ap Vychan wedi byw'n fachgen gwyllt.
Ni chollodd ei dad ei ddylanwad ar ei gymeriad.  Ychydig cyn ei
farw, yr oedd yn adrodd breuddwyd wrth Ifan T. Davies.  "Yr oeddwn
i'n breuddwydio neithiwr, Ifan," meddai, "'mod i'n gweld fy nhad, a
dene'r tro cynta i mi i weld o er pan fu o farw.  Yr oeddwn i ag ef
yn cerdded ar hyd ffordd deg wastad-lefn.  Yr oeddwn i'n blentyn ac
yn cydio yn i law o.  Hefo'r ffordd yr oedd aber o ddwr grisialaidd
yn dwndwr.  Dros y gwrych yr oedd dyrysni, o ddrain a rhedyn a
mieri, fel y Wenallt, ac yng nghanol y dyrysni 'roedd dyn.  A dyma
fo'n gwaeddi ar fy nhad,--'Ddyn anwyl, fedrwch chi ddangos y ffordd
i'r bywyd tragywyddol i mi?'  'Medra,' medde nhad, ac yn dangos i
fys at y ffordd deg, 'dyma hi, mae Rhobet a minne wedi bod yn i
cherdded hi ers blynyddoedd.'"

Y ffordd a'r aber wrth ei hochr oedd y ffordd y buom yn ei cherdded
at y Ty Coch.  A dacw'r t Wenallt.  Ymlaen y mae golygfeydd mynyddig
rydd orffwys i'r meddwl lluddedig, os crwydrir yn eu mysg.  Byddaf
fi'n hoff iawn o dreulio dyddiau yn y cymoedd hyn, a byddaf yn
meddwl yn aml, wrth bensynnu ar lannau'r aberoedd, am y bachgen fu'n
ennill ei damaid prin wrth wylio'r defaid a diosg eu gwisg oddiam
gerrig y mynyddoedd.



GERDDI BLUOG



Yr oeddwn wedi meddwl llawer am weld cartref Edmwnd Prys, y cartref
sydd yng nghanol y mynyddoedd, y cartref lle cyfieithiwyd Salmau
Israel i'r iaith Gymraeg.  Tybiais mai canol haf oedd yr amser goreu
i fyned yno ar draws y bryniau, gan fy mod yn meddwl bob amser mai
haf yng Nghymru ydyw'r tymor ddarlunir yn y Salmau, pan hiraetho'r
hydd am yr aberoedd dyfroedd, a phan fo'r porfeydd gwelltog yn
hyfryd ar lan dyfroedd araf.  "Gefn trymaidd yr haf," chwedl pobl
Harlech, y dechreuais ddringo'r bryniau serth sydd rhwng glan y mor
a'r cartref yn y mynyddoedd.

Pan eisteddais i orffwys gyntaf, yr oeddwn ar fryn uwchlaw Castell
Harlech,--y mor odditanaf a'r mynyddoedd uwch fy mhen, y mynyddoedd
sydd rhwng glan y mor a gwastatir uchel Traws Fynydd.  Llecyn hyfryd
odiaeth oedd hwnnw.  Dros gaeau o datws gwyrddion, gydag ambell
flodeuyn piws ar y cae gwyrdd, gwelwn donnau gwynion afrifed y mor,
a'r haul yn goreuro eu hewyn.  Os wyt yn ymhyfrydu mewn lliwiau,
buasai yn dda gennyt fod gyda mi yno,--i weled y gwyrdd yn dy ymyl,
a'r gwyn gyda gwawr aur arno draw drosto.  Tybiwn ei fod yn gyfuniad
o liwiau prydferthaf nef a daear; ac yn y cyfuniad yr oedd ei swyn.
Heibio'r garreg yr eisteddwn arni rhedai dyfr-oedd grisialaidd o
ffynnon y Bedyddwyr, dwfr clir wedi codi'n foreu ym mro y creigiau
a'r grug.  Hyd ochrau sych hyfryd yr afonig, blodeuai'r goesgoch a'r
rhedyn, gan wasgar eu perarogl hyfryd gwan.  Ac ar ael y bryn o'n
blaenau gwelem Gutiau'r Gwyddelod, fel ysbrydion hen amseroedd.

Nid oeddwn fy hun yn y llecyn hwnnw.  Yr oeddwn i a gwr ieuanc, oedd
yn treulio ei wyliau gartref yn Harlech, wedi dod yn ffrindiau mawr.
A chan ei fod yn gwybod am bob troedfedd o'r ardal, yr oeddwn wedi
erfyn arno ddod yn gwmpeini i mi.  Ni fuasai'n bosibl cael diwrnod
na chwmni gwell.  A rhag fod fy nghydymaith yn meddwl fy mod wedi
blino eisoes, troais fy nghefn ar olygfa oedd mor swynol i mi.

O'n blaenau yr oedd gallt serth, ac yr oedd corn simneu unig i'w
weled drosti, fel pe buasai'n codi o'r ochr draw.  Corn simneu Cefn
y Filldir oedd, a chlywais fod yno bregethwr unwaith, pregethwr y
Bedyddwyr, yn meddu dylanwad ar yr ysbrydion drwg.  Hawdd gennyf fi
gredu hynny, ac ni rown fawr am bregethwr os na fydd ar yr ysbrydion
drwg dipyn o'i ofn ambell i dro.

Yr oedd yr allt yn drom a'r dydd yn boeth, ac wrth ddringo igam ogam
i ben y bryn safem yn aml, a thaflem aml olwg yn ol ar y castell a'r
mor.  Yr oedd swn y mor yn dod yn fwy gwan a suol o hyd, a phrin y
clywem ef pan ddoi swn gwenynen i'n clustiau, wrth iddi grwydro dros
flodau man y mynydd.

Wedi cyrraedd pen y bryn, wele wastatir hir o'n blaenau,--cae hir
eithinog glas o'r enw y Fonllech Hir.  Yr oedd awel adfywiol yn
crwydro o'r mynyddoedd i'n cyfarfod, wedi casglu perarogl mewn
cannoedd o gaeau gwair.  Odditanom yr oedd cwm rhamantus Nancol, a
morfa'r Dyffryn.  Dros y rhain y gwelem Fochras a'i gregin, a Sarn
Badrig yn y mor.  Ehedai aml wylan tua'r tir rhyngom a'r awyr las,
arwydd fod storm yn y mor.  Yr oedd gorchudd o niwl dros y Wyddfa
a'r Rhinog a'r Moelfre o'n blaenau.

Daethom i ffordd union deg yn rhedeg ar hyd y Fonllech, debyg i
ffordd Rufeinig, o Lanfair i Fedd Gelert a Nanmor.  Cerddasom ennyd
ar hyd hon, gan droi ar y chwith o'r llwybr gerddem o'r blaen.
Odditanom gwelem ffermdai Drws yr Ymlid a Chil y Bronthyr.  Dilynai
aber ni, gan fynd dan y ffordd weithiau; efallai i ti ei gweled,
ddarllennydd hoff, yn disgyn yn gawod wen dros y graig yn ymyl
castell Harlech.

Troisom o'r ffordd hir union wedi ei dilyn am beth amser, gan
gyfeirio ar y dde tua Chwm Bychan.  Yr oedd tarw'r Ffridd ar ein
llwybr, ond ni wnaeth fwy na rhuo.  Yr oeddwn wedi edrych o'm cwmpas
am le i ddianc, ac wedi methu canfod yr un.  Hyfryd i mi oedd gweled
y tarw'n rhoi ei ben i lawr, ac yn ail ddechreu pori mewn heddwch.
Bum mewn ffos unwaith, ag ochrau cerrig iddi, a tharw yn bwrw a'i
ben ataf, ond fod yr ochrau cerrig yn rhy gul i'w dalcen ddisgyn
arnaf.  Yr wyf yn cofio ei anadl boeth ar fy ngwyneb o hyd; a pho
leiaf o deirw fo'n y byd, goreu oll gen i.

Caeau bychain caregog oedd yno, gyda darnau o dir amaethedig ymysg
corsydd a brwyn.  Yr oedd ffrydiau ardderchog o ddwfr gloew ymhob
man.  I lawr odditanom gwelem gaeau gwyrddion dyffryn yr Artro, a'r
mor dyfnlas draw dros y morfa llydan a'r traeth.  Yr oedd gwres yr
haul wedi codi cymylau i hulio'r nen.  Doi ambell heulwen danbaid
trwy'r cymylau, ac yr oedd lliw pob peth yn troi yn ogoneddus tan ei
gwen,--lliw melynwyn brenhines y weirglodd, coch gwan blodau'r grug,
melyn tanbaid yr eithin, a'r lliwiau afrifed rhwng coch-wyrdd y
gwair addfed a glas-wyrdd yr egin yd.  Yr oedd llawer o'r gwair wedi
ei gynhauafa oddiar rosydd y Ffridd a Rhyd yr Eirin, a'r syndod i mi
oedd sut yr oeddynt wedi medru lladd y byrwellt rhwng y twmpathau
caregog, os nad a siswrn.  Ac yr oedd arogl y mynydd yn dod i'n
cyfarfod dros y caeau cneifiedig, arogl crawcwellt a grug.

Wedi croesi'r gefnen hon eto, daethom i olwg y Cwm Bychan, ac wele
wlad Edmwnd Prys o'n blaenau.  Natur yn ei pherffeithrwydd sydd yno,
ni welir ond ychydig o ol llaw dyn arni, ac y mae'n sicr fod yr olwg
a gawn ar y Cwm Bychan yn union yr un fath a'r olwg gai Edmwnd Prys
arni wrth gyfieithu'r Salmau, dair canrif yn ol.

Gyda'n bod yng ngolwg y cwm, gwelem fynyddoedd yn codi'n sydyn o'n
blaenau, a golwg ddu fygythiol arnynt.  Pan welais y cwm gyntaf, nid
fel cyfieithydd y Beibl y daeth Edmwnd Prys i'm meddwl, ond fel y
swynwr fu'n ymryson a Huw Llwyd Cynfel.  Ond buan y cynefinodd fy
llygaid a'r mynyddoedd geirwon serth, a gwelais y llyn tawel sy'n
gorwedd wrth eu traed.  Yr oedd rhes o goed rhyngom ag ef, a gwelem
ei ddyfroedd gleision tawel rhwng y canghennau.  Y tu hwnt i'w gwr
uchaf gwelem gaeau llechweddog a rhai gwastad.  Y tu hwnt iddynt yr
oedd y mynyddoedd o hyd; yr oedd niwl ar ben Carreg y Saeth a'r
Rhinog Fawr, ac nis gallem weled pa mor uchel oeddynt.

Ond ymhle mae'r Gerddi Bluog?

Yn union odditanom, yr ochr yma i'r cwm.  Byddwn yno mewn ychydig
funudau.  Dechreuasom ddisgyn hyd y llwybr serth, drwy gaeau
bychain, llawn o goed gwern ac eithin a grug.  Ac hyd ochr y nant
gwelem y feidiog las a lliaws o flodau nad oedd gennym ni enwau
arnynt.  Yr oedd yno un math o goed bychain oeddym yn adnabod yn
dda, sef coed llus.

O'r diwedd cyrhaeddasom y gwaelod, ac aethom drwy lidiart fechan
mewn mur o gerrig geirwon.  Ac wele'r Gerddi Bluog o'n blaen.  Wrth
ei gefn yr oedd llond y nant o goed, a ffrwd gref yn rhedeg yn wyllt
ar hyd y graig a'r graian odditanynt.  Ar lan y ffrwd hon gwelem yr
adeiladau,--yr helm drol a'r beudai a'r cutiau moch,--ac ymhellach
draw na hwynt gwelem y ty.  Y ddau gar mawn wrth gefn yr helm, y
cunogau llaeth yn sychu ar y graig, y buarth glan, y coed cysgodol,
yr olwg glyd a threfnus,--y mae'r Gerddi Bluog yn debyg iawn i lawer
hendre Gymreig.  Ond yr oedd y pinwydd yn taflu rhyw wawr henafol a
dieithr ar y lle.  Wrth i ni ddod i lawr ochrau'r buarth, yr oedd
arogl chwilys yr eithin a chamomeil yn perarogli'r awel, ac yr oedd
cymylau gwynion yr haf yn ymlid eu gilydd uwch ein pennau dros y
cwm.

Croesasom yr afonig, a dechreuasom chwilio am enwau maswniaid ar hen
furiau'r beudai.  Ar garreg las fechan wrth ffenestr dalcen un beudy
gwelsom hyn, -

Morgan Prys
HYDREF:  31
1728:  W.  H.
Pen.:  Saur

O'r adeiladau daethom at y ty, a gwelsom yr enw M. P. a'r dyddiad
1667 ar ran cydmarol newydd o hono.  Yr oedd ei gefn atom, a
throisom am ei gornel i gael golwg ar ei wyneb.  Cawsom olwg hen a
phatriarchaidd iawn arno.  Gwelais ar unwaith mai o'r drws acw ac ar
hyd y palmant hwn y doi arch-ddiacon Meirionnydd pan ar ganol rhoi'r
salmau mewn Cymraeg mor felodaidd.  Lle tawel a chlyd ac unig yw.  Y
mae'r ty a'i dalcen i fryn caregog serth.  Ar ben y banc y mae mur,
a'r goesgoch yn tyfu gyda'i waelod, a choeden onnen yn gwyro uwch ei
ben.  Pan droisom am y gornel, yr oedd y mur a'r bryn yn union o'n
blaenau.  Ar y chwith yr oedd gwyneb y ty.  Yr oedd y drws yn isel,-
-yn debycach i ddrws y dewin nag i ddrws arch ddiacon,--ac yn hen
iawn; yn amser ymosodiadau ar dai y cynlluniwyd drysau felly.  Yn
wyneb hir y ty yr oedd un ffenestr; ac un arall wedi ei chau yn
amser y dreth ar ffenestri.  Ar gyfer y ty, ac yn gwynebu ato, yr
oedd hen dy hyn fyth, wedi ei droi yn dy mawn.  Rhwng y ddau yr oedd
llawr o graig neu o balmant, oddigerth lle tyfai blodau cochion mawr
o flaen y ty mawn.  Safasom ger drws y ty i weled pa olygfa geir o
hono.  Yr oedd pinwydd duon yn ymyl, ac yr oedd awel ysgafn yn
gwneyd iddynt ysgwyd yn araf, fel hen wragedd y seiat dan awelon o
Seion, fel pe buasent yn clywed swn y Salmau byth.  Rhwng y pinwydd
hyn gwelem fynyddoedd ardderchog,--fel y mil o fynyddoedd y sonia'r
Beibl am danynt.

Ond yr oedd yn bryd troi i'r ty.  Yr oedd y gwr wedi dod allan
atom,--gwr caredig prysur,--a rhaid i ffarmwr fod yn brysur iawn i
fyw yn y dyddiau hyn, pan y mae prisiau pob peth mor isel.  Aethom i
mewn dan y garreg fawr sy'n gapan i'r drws.  Yr oedd cyntedd hir o'n
blaenau, yn mynd ar draws y ty i gyd.  Ar ein de yr oedd palis pren,
a drws tua'i ganol.  Troisom trwy'r drws hwnnw i gegin eang, gyda
nenfwd isel hen ffasiwn.  Yr oedd y llawr yn lan, fel yr aur, ac yr
oedd golwg clyd ryfeddol ar y gegin.  Draw ar ein cyfer yr oedd y
simneu fawr hen ffasiwn, a'r tan mawn, a'r crochanau.

Yr oedd plismon yn y ty, yn nillad ei swydd.  Nid am fod drwg-
weithredwyr yng Ngerddi Bluog yr oedd wedi dod, ond oddiar ysfa
lenyddol.  Y mae aml blismon yng Nghymru'n llenor; ac yr oedd hwn yn
dod o gyffiniau llenyddol Llanarmon Dyffryn Ceiriog.  Y tu ol iddo,
gan sythed ag yntau, gwelwn gloc enwog Edmwnd Prys.  Cas hir, o
onnen, debygwn, yw cas y cloc.  Nid yw'n mynd,--nid oes o hono ond
pen a chas.  Ni fynnwn daflu angrediniaeth ar hen draddodiad, yn
enwedig pan fo Glasynys wedi ei wneyd yn destyn can; ond paham na
fuasai'r "Morgan Price of Gerthi Blyog," dorrodd ei enw arno yn
1734, yn torri ei enw ar rywbeth heblaw'r hen gloc.

Mam yn Israel oedd gwraig Gerddi Bluog, gallaswn feddwl.  Gadawodd i
ni weld yr holl dy, a mynd i'r llofft i weled pren gwely Edmwnd
Prys.  Aethom i fyny hyd risiau derw troellog, nes dod i'r llofft
lle mae'r gwely.  Beth bynnag am y cloc, nis gall fod amheuaeth am y
gwely.  Gall ei dderw du treuliedig fod yn llawer hyn nag Edmwnd
Prys, er feallai fod y pyst wedi eu torri yn ei amser ef neu wedyn.
Uwch ben lle'r gobennydd y mae'r pren wedi ei rannu'n banelau ac y
mae ysgrifen o gwmpas y panel canol rhywbeth yn debyg i hyn,--E. P.,
1592.  O'm rhan fy hun, gwell gen i na dim yw edrych ar y golygfeydd
y bu rhai enwog ein gwlad yn edrych arnynt.  Ond, er hynny, yr oedd
rhyw foddhad imi deimlo fy mod wedi gweld y gwely y bu Edmwnd Prys
yn cysgu ynddo, a'r cloc allasai fod wedi tipian llawer cyn i Forgan
Price dorri'r ffigyrau 1734 arno.  Ond fy awydd oedd crwydro o
gwmpas y Gerddi Bluog.

Yr oedd y diwrnod haf yn ddiwrnod tlws.  Penderfynasom dynnu i
fynu'r mynyddoedd yr ochr arall i'r Cwm Bychan, i weled y grisiau
wnaeth y Rhufeiniaid, ac i gael golwg ar gartref a gwlad Edmwnd
Prys.  Gwrthodasom fwyd, heblaw llefrith i'w gofio; gan addaw dod yn
ol at de.

Cychwynasom i lawr tua gwaelod y cwm hyd lwybr troellog, a chawsom
ein hunain mewn gwlad ramantus iawn.  Unwaith daethom i hafan
goediog gysgodol, gyda rhedyn tal yn dechreu melynu hyd ei hochrau,
a heulwen wan ar ei brwyn ac ar y dwfr gloewlas araf oedd yn llithro
gyda'i min.  Ar ochrau'r meusydd y mae creigiau toredig, fel meini
wedi eu parotoi i deml; ac yr oedd rhyw ddistawrwydd yn teyrnasu
dros yr holl fro gysgodol, fel pe buasai unwaith wedi bod yn lle
prysur a llawn o bobl, ac yn awr wedi adfeilio.

Cyn hir yr oeddym ar lan yr Artro, ffrwd wyllt o ddwfr grisialaidd
yn rhedeg rhwng dolydd gwyrddion.  Yr oedd y ffordd yn mynd yn fwy
dyddorol o hyd.  Wele'r Graig Ddrwg a Charreg y Saeth o'n blaenau, a
gwelsom raiadr ac aml lecyn rhamantus.  Yr oedd y ffordd yn myned ar
hyd min y llyn, ac yr oedd yr olygfa dros y dyfroedd tawel yn un i'w
chofio.  Ymgodai Carreg y Saeth yn fawreddog y tu arall i'r dwr.  Ar
y de yr oedd llwyni o goed, a bryn yn codi y tu ol iddynt.  Ac ar y
chwith yng nghyfeiriad yr amaethdy sydd ym mlaen y Cwm Bychan, yr
oedd hesg rhwng y llyn a'r caeau gwair.  Y mae'r amaethdy hwn mewn
lle tarawiadol, a dywedodd fy nghyfaill ystori eithaf cyffrous am
rai o hen deulu'r ty.  O amgylch y ty y mae hanner cylch o greigiau,
fel y darlun o greigiau Edom sydd yn fy meddwl crwydrol i.  Y mae y
creigiau ar lun muriau anferthol, gwaith maswniaid oesoedd y cewri.
Rhwng y creigiau a'r llyn y mae tir,--rhyw hanner gweirglodd hanner
mawnog; a throsto gwelem y llyn o hyd fel arian crych, a phinwydd
duon yn sefyll fel myfyrdodau y tu hwnt iddo.  A thraw, dros y cwbl,
yr oedd y mynyddoedd dan len deneu o niwl.

Gadawsom yr amaethdy o'n holau, a dringasom i fyny gyda chlawdd
mynydd.  Buom yn teithio yn hir drwy hafan goediog; ond o'r diwedd
daethom i'r mynydd agored, a daeth awel hyfryd dros y graig i'n
cyfarfod.  Yr oeddwn wedi clywed llawer am y grisiau Rhufeinig yn
Ardudwy, ac yr oeddwn wedi meddwl mai rhyw ris neu ddwy oedd yno
wedi eu naddu mewn craig.  A mawr oedd fy syndod wrth weled llwybr o
gannoedd, os nad miloedd, o risiau yn arwain i fyny i'r mynydd.
Anhawdd iawn, hyd yn ced i'r ieuanc a'r brwdfrydig, fuasai dringo'r
mynydd heb y grisiau; ond yr oeddym yn myned i fyny ar hyd-ddynt mor
hawdd ag ar hyd llwybr gardd.  Anaml y bum mor hapus wrth gerdded
unrhyw lwybr ag wrth gerdded y llwybr Rhufeinig yn Ardudwy.  Yr oedd
yr awel yn adfywiol a thyner, yr oedd murmur y neint yn felodaidd,
yr oedd y blodau'n orlawn o fywyd, ac yr oedd tawelwch distaw dwys y
mynyddoedd yn adfywiol iawn.  Yr oedd y dwfr mor risialaidd, y
lliwiau mor danbaid, a'r hin mor heulog, fel mai prin y medrwn
goelio fy mod yng Nghymru.  Wrth weled y llwybr Rhufeinig, tybiwn er
fy ngwaethaf fy mod ar lethrau'r Apeninau Disgynnai'r afonig fechan
i'n cyfarfod, o graig i graig, gan fynd yn llai o hyd.  Weithiau
gwelem fedwen yn crymu uwch ben pistyll gwyn; dro arall gwelem y
grug blodeuog wedi ymestyn dros y llwybr.  Synnwn paham na threuliwn
fy oes ar y mynydd, a daeth i'm meddwl mor ynfyd oeddwn pan oeddwn
yn treulio fy oes ar yr iseldiroedd.  Toc darfyddodd yr arber, a
daethom at ffynnon loew ymysg cerrig mawr.  Ond nid oeddym eto ar
ben y mynydd.  Yr oedd ochrau'r mynydd, erbyn hyn, wedi cau at ei
gilydd, yn furiau o gerrig enfawr.

Yr oeddym wedi edifarhau am wrthod bwyd yn y Gerddi Bluog.  Er
llawenydd i ni, yr oedd coed llus bob ochr i'r grisiau, ymron ar ben
y mynydd.  Cawsom wledd arnynt, cyn dringo i ben y golwg.  Ac o'r
diwedd, wele ni ar ben y fynedfa; a gwelem lwybr hir yn dirwyn i
lawr i wastadedd Traws Fynydd.  Clywem yr afon yn murmur yn ddedwydd
i lawr yn y gwaelod.  Ond tybiwn i mai ar ben mynydd yn unig y mae
dedwyddwch.

Edrychasom yn ol ar y llwybr gerddasem.  Gwelsom fod y niwl yn
prysur godi o'n holau.  Gwelem greigiau duon ysgythrog, fel tyrau
dinasoedd llosg yn codi o hono; ac yr oedd y niwl yn torri'n ddarnau
wrth daro yn erbyn y creigiau hyn.  Ac yr oedd y grisiau Rhufeinig
yn arwain i lawr i'r niwl.  Nid peth hawdd oedd colli golwg ar Draws
Fynydd, a chychwyn i lawr hyd y grisiau drachefn.  Cofiwn, wrth
fyned i lawr ar hyd-ddynt, eu bod yno cyn i'r efengylydd cyntaf ddod
i'r wlad, a pheth hen iawn i deimlad Cymro yw peth hyn na'r efengyl.

Ni fedr dyn fyw ar lus yn unig.  Mwyn oedd am y gwahoddiad hwnnw i'r
Gerddi Bluog.  Yr oeddym yn newynog,--yr oedd awel y mynydd wedi
dwyn awydd am fwyd wrth roi terfyn ar ein lludded,--ond nid oedd y
ffordd brydferth yn rhy hir gennym, hyd yn oed wrth ei cherdded yn
ol.

Heibio'r llyn drachefn a thrwy'r hafan unig cyrhaeddasom y Gerddi
Bluog yn ol.  Yr oedd y wraig garedig wedi ein gweled yn dod.
Arweiniwyd ni ar unwaith ar hyd y cyntedd hir hwnnw, ac i'r parlwr
yn aden y ty.  Cawsom de heb ei fath; nid wyf yn meddwl fod cystal
hufen yn unlle, na chystal caws.  Un o'r Bedyddwyr Albanaidd, hen
ddiadell y gwr rhyfedd o Ramoth, oedd y wraig.  Holais lawer arni,
oherwydd y mae llawer rhamant am John Jones o Ramoth.  Cynnil iawn
oedd ei hatebion, a distawach na llawer gwraig glywais yn adrodd
hanes.  Pan ofynnais iddi am wisgoedd pobl ei chapel, ni chefais yn
ateb ond gwirionedd cyffredinol am ddynol ryw,--"Mae pawb gen
grandied ag y medra nhw yrwan," ac yr oedd y symledd a'r
caredigrwydd sydd yn nodweddu'r seiat fechan yn amlwg yn y ty hwn.
Tawel, dirodres, a mwyn iawn y cawsom ni wraig un o'r Bedyddwyr
Albanaidd yn y Gerddi Bluog.  Hyfryd oedd meddwl wrth ymadael, fod
hen gartref Edmwnd Prys yn un o gartrefi croesawgar Cymru hyd
heddyw.

Dringasom ochr y mynydd, gan droi'n ol yn aml i edrych ar wlad
Edmwnd Prys, a buan y cyrhaeddasom y ffordd Rufeinig hir sy'n mynd
fel saeth hyd y grimell.  Yr oedd nant yn cydddod a ni i lawr, gan
ddawnsio a gwenu.  Daethom i olwg y mor, a gwelem gastell Harlech yn
ddu rhyngom a'r traeth melyn, fel angel coll yn crwydo ar ororau'r
nefoedd.  Codai cymylau melyn eurog i'r nen, yr oedd lliwiau
bendigedig ar y tywod a'r ewyn mor.  Nid oedd y castell ond megys
corach du bach ym mhresen-oldeb y mynyddoedd a'r mor.  Yr oedd y
prydnawn yn darfod, ac yr oedd niwl a chysgodion yn dechreu ymdaenu
dros yr Eifl a Moel y Gest a'r Wyddfa.  A dyna ddiwedd fy nhaith
innau i gartref Edmwnd Prys.



PANT Y CELYN



"Ym mhle MAE Pant y Celyn?" ebe athraw yn un o golegau'r
Methodistiaid Calfinaidd wrthyf unwaith.  Yr oedd ton gwerylgar yn
ei gwestiwn, oherwydd ei fod yn gorfod gofyn peth oedd yn dangos
cymaint o anwybodaeth.  Nid oeddwn yn ddigon rhagrithiol i ddweyd fy
mod yn synnu at ei anwybodaeth, oherwydd ni wyddwn fy hun, cyn mynd
yno, ymha un o bedair neu bum sir yr oedd Pant y Celyn.  Er hynny
nid oes odid aelwyd yng Nghymru nad ydyw Pant y Celyn yn air
teuluaidd arni.

Ryw ddiwrnod yn yr haf diweddaf yr oeddwn yn teithio o fynydd-
diroedd Llanwrtyd drosodd i ddyffryn Tywi, ac i lawr ar hyd y
dyffryn enwog hwnnw.  Wedi rhediad chwyrn i lawr hyd ochrau'r
mynyddoedd, daethum i Lanymddyfri gyda'r nos.  Ni welwn fawr o dref
na dim, o'r orsaf; a throais i'r gwesty cyntaf gefais.  Yr oedd yno
dan braf,--yr oedd yr hin yn oer a gwlawog, er mai haf oedd.  Yr
oedd yno fwyd da ac iachus mewn ystafell lan hefyd.  Fel rheol, pur
anghysurus ydyw lletydai Cymru o'u cydmaru a lletydai gwledydd
ereill, yn enwedig tai dirwest.  Gadewir y ffenestri yng nghauad
ddydd a nos, nes y bo arogl anhyfryd ar yr ystafelloedd ac ar y
dodrefn; gadewir llwch i hen gartrefu ar bob astell ac ym mhob
cornel; a bydd rhigolau duon, digon i ladd archwaeth y cryfaf, ar y
cream-jug o wydr tawdd.  Ond, yn y gwesty hwnnw ger gorsaf
Llanymddyfri, yr oedd popeth gen laned a'r aur; yr oedd ol dwfr
grisialaidd ar bob peth.  Yr oedd y llian gwyn fel yr eira, yr oedd
y siwgr fel pe'n disgleirio yn y llestr gwydr mawr, taflai'r tan
oleuni rhuddgoch ar gwpanau glan fel y cwrel.  Yr oedd y bara can,
yr ymenyn, a'r caws yn flasus, yr oedd yr hufen yn felyn dew, yn
ddigon tew, chwedl Kilsby, i geiniog nofio ar ei wyneb yn ddi-
brofedigaeth.  Ac am y te, wel, te oedd; nid y drwyth roddir o'm
blaen yn aml, trwyth nas gwn ar ddaear wrth ei hyfed beth sydd yn yr
tepot gyda'r dwr,--pa un ai ffa'r corsydd ai dail carn yr ebol ai
sug tybaco.

Wedi dadluddedu o flaen y tan, bum yn darllen gweithiau S. R. oedd
yn yr ystafell.  Ymgollais yn y rhai hynny hyd nes y daeth gwr y
gwesty i ddweyd fod y tan bron a mynd allan.  Cefais hanes y wlad
ganddo, yn grefyddol a gwleidyddol yn bennaf, o safle Bedyddiwr
Arminaidd.  Cefais bob manylrwydd hefyd am y ffordd oreu i gyrraedd
Pant y Celyn.  Yr oedd pobl fonheddig o Saeson yn aros yn yr un ty,
a thybiwn unwaith, gan eu bod hwythau'n mynd i'r un cyfeiriad, y
medrem gyd-logi cerbyd.  Ond, erbyn cael ymgom, trwy wr y ty, nid
oeddynt hwy wedi clywed gair erioed am Williams Pant y Celyn.  Yr
oeddynt wedi clywed llawer o son am Dwm Sion Cati, ac i chwilio am
ei ogof ef yr oeddynt yn mynd.  Pe buasai Twm Sion Cati yn ei ogof,
os gwir pob stori, ni fuasai'r brodyr hyn mor awyddus am fynd yn
agos ati.

Bore drannoeth, nid cyn i fwyafrif pobl Llanymddyfri godi, yr oedd
cerbyd wrth ddrws y gwesty, a gyrrwr ynddo, yn barod i'm cludo tua
Phant y Celyn.  Nid oedd y gyrrwr yn un siaradus; yn wir, pur anodd
oedd cael ystori o hono.  Rhoddodd ei ddistawrwydd fwy o hamdden i
minnau edrych o'm cwmpas, a meddwl am emyn ar ol emyn ddoi i'm cof
wrth deithio ymlaen hyd gynefin ffyrdd y per ganiedydd.  Rhedodd y
merlyn, a'i fwng yn yr awel, hyd y ffordd o'r orsaf i'r dref, heibio
i ysgol Llanymddyfri.  Yna trodd am y gornel tua'r gogledd; gan fynd
yn chwyrn trwy'r brif ystryd.  Gadawsom gapel prydferth ar y chwith,
capel coffadwriaethol Williams Pant y Celyn,--capel Saesneg
ysywaeth.  Ymhen tipyn, wrth fynd o'r dref i'r wlad agored, yr
oeddym yn pasio adeilad arall.  Ar y dde yr oedd hwn, ac yr oedd
golwg urddasol arno, er gwaethaf ei henaint a'i dlodi.  Gofynnais
i'r gyrrwr a'i hwnnw oedd ty'r Ficer, a dywedodd yntau mai ie.

Dol werdd lydan a Llanfair ar y bryn i'w weld drosti,--dyna welsom
gyntaf wedi gadael y dref.  Gwyddwn mai yn y Llanfair hwnnw y
claddwyd Williams.  Collodd Llanfair ar y bryn o'n golwg, a
dilynasom ffordd wastad hyfryd gydag ymyl y ddol a than gysgod bryn
creigiog.  Daethom i gwm cul, lle'r oedd yr afon wedi torri ffordd
iddi ei hun i adael y mynyddoedd.  Dyma ddol wastad eto, a choed o
bobtu iddi, lle hyfryd ddigon.  Dacw fynydd yn codi o'n blaenau;
daeth awydd canu drosom, -


"Ar ddisgwylfa uchel gribog
  Disgwyl 'rwyf er's hir brydnawn,
 Edrych am yr hindda hyfryd
  'Nol cawodydd geirwon iawn,
Ac i'm hysbryd,
  Trwy'r cymylau, weld y wlad."


Hyd yn hyn yr oedd wedi bod yn bwrw gwlithlaw, ac yr oedd y wlad dan
niwl llwydlas.  Fel yr oeddym yn agoshau at y mynydd hwnnw, daeth
awel o'r de, a dechreuodd y niwl dorri a chilio.  Llawer gwaith y
gwelodd yr emynnwr awyr las drwy'r cymylau ar y ffordd hon, a llawer
gwaith yr hiraethodd am dani, -


"Pa bryd caf deimlo'r awel gref
Sy'n chwythu i ffwrdd gymylau'r nef,
  I mi gael gweled Salem bur?
Gogoniant ddwyfol uwch y rhod
Nas gwelodd llygaid dyn erioed,
  Ac nas mwynheir mewn anial dir."


Dyma'r ffordd yn troi i'r ochr arall i'r dyffryn; dacw'r afon yn
troelli, ol a gwrthol, fel pechadur yn yr yrfa trwy'r anialwch.  Ond
y mae swn dedwydd yn ei dwndwr, wrth adael ei gyrfa wyllt yn y
bryniau a dechreu llifo'n esmwyth gydag ymyl y ddol, -


"Mi deithiais ran o'r anial maith,
 'Dwy'n deall pellder pen fy nhaith,
  Mewn gwledydd sychion, dwr nid oedd;
 Yn awr rwy'n disgwyl, fore a nawn,
 O'r nefoedd ddwr a sypiau grawn,
  Wna'm henaid egwan wrth ei fodd."


Dacw'r ffordd yn rhedeg yn syth yng nghyfeiriad y mynydd unig hwnnw.
Ni wyddem beth oedd y bryn yn guddio,--dyffrynnoedd, gwlad wastad,
ynte mynyddoedd uwch.  Dyma drofa yn y ffordd, o honi gwelem draw,
heibio'r mynydd, fynyddoedd ereill, uwch o lawer, heb rif, -


"Er c'uwch y bryniau uchel fry,
  A swn tymhestloedd tywyll, du.
 A'r holl freuddwydion ofnau sy,
  Anturiaf eto 'mlaen;
 Mae nerth y nefoedd fry yn fwy
 Na myrdd o'u dychryniadau hwy;
 Mae haeddiant dwyfol farwol glwy
  Yndrech na dwr a than."


Gydag inni gael golwg ar y wlad y tu hwnt i'r mynydd, cauodd
gorchudd o wlaw am dani.  Dechreuodd y gwlaw yrru dros y
dyffrynnoedd, ac yr oedd y gwynt yn dolefain wrth ysgubo dros fryn a
phant.  Pe buaswn yn hollol ddieithr i'r wlad, tybiaswn mai dros ryw
wastadedd mynyddig, heb ddim ond pyllau mawn a chrawcwellt ac ambell
ddafad esgymun, yr oer anadlai'r awel.  Ond yr oeddwn wedi cael
golwg ogoneddus ar y wlad dan haul nawn y dydd cynt; a gwyddwn,
oddiwrth emynnau Williams, fod ei gartref mewn gwlad brydferth, -


"Dyma'r man dymunwn drigo,
  Wrth afonydd gloewon, llawn,
 Syddyn llifo o ddwr y bywyd
  O las foreu hyd brydnawn,
      Lle cawn yfed
  Hyfryd gariad fyth a hedd."


Oddiwrth olygfeydd yr ardal hon y cafodd Williams ei liwiau i
ddarlunio gwlad yr hedd, -

"Mi welaf draw, o bell,
    Baradwys hardd ei gwedd,
 A phrennau llawer gwell
    Yn perarogli hedd;
 O hyfryd wlad, tu draw pob gwae,
 Gwyn fyd gawn heddyw dy fwynhau."


Ond y mae'r gwynt yn dolefain, a'i swn fel swn cornchwiglen, ond ei
fod yn fwy parhaus ac yn fwy lleddf.  Daethom at le yr oedd yr afon
a'r ffordd yn ymrannu'n ddwy.  Troisom ni ar y chwith i lawr ffordd
serth, a gwelem ffordd union o'n blaenau, a bryn uchel, a chlawdd ar
ei draws, fel cadwen wedi ei thaflu drosto.  Ond ychydig ymlaen
fedrem weld, gan y niwl a'r gwlaw.  Mynych ddymuniad oedd am i'r
niwl godi, ac am gael gweled gogoniant y wlad, -


"Rwyf yn dechreu teimlo eisoes
  Beraroglau'r gwledydd draw
 Gyda'r awel bur yn hedeg,
  Diau fod y wlad ger llaw,
 Tyrd, y tir dymunol hyfryd,
  Tyrd, yr ardal sydd heb drai.
 Dy bleserau o bob rhywiau,
  Gad im bellach eu mwynhau."


A chyn bo hir daeth awel eilwaith o'r de, ysgafnhaodd yr awyr, a
gwelem rimin glas o fynyddoedd pell o'n blaen.  Yr oedd y ffordd
erbyn hyn yn debycach i ffordd dre ddegwm nag i brif-ffordd, yn
dirwyn i fyny hyd ochr bryn serth.  Wrth i ni godi i fyny, yr oedd
yr olygfa'n ehangu o hyd, gan roddi teimladau hyfryd i ninnau, a
gwneyd inni feddwl ein bod yn gadael gwlaw a'r gelltydd serth ar ein
hol -


"Rwyf yn teimlo gwynt y deheu,
  Yn anadlu awel bur,
 Ac yn ysgafn gario f'enaid
  Draw i fryniau Canan dir;
 Aeth y gauaf garw heibio,
  Darfu'r oer dymhestlog wynt;
 Na ddoed mwy'r cawodydd duon
  I fy mlino i megys cynt."


O'r diwedd daethom i ben yr allt, a chawsom olwg ogoneddus ar y
bryniau dan orchudd ysgafn tyner o niwl.  Llawer gwaith y bu
Williams yn syllu arnynt oddiar y ffordd hon, ac nid rhyfedd fod ei
emynnau gore mor llawn o honynt.


"Rwyf yn gweled bryniau uchel
  Gwaredigaeth werthfawr lawn,
 O na chawn i eu meddiannu
  Cyn machludo haul brydnawn;
      Dyma'm llef tua'r nef,
  Addfwyn Iesu, gwrando ef."


Llawer gwaith, wedi taith flinderus, y bu Williams yn edrych tua
bryniau ei gartref oddiar y ffordd uchel hon, ac ar yr eangder o
fynyddoedd welem y tu hwnt iddynt, -


"Rhwng cymylau duon, tywyll,
  Gwelaf draw yr hyfryd wlad;
 Mae fy ffydd yn llefain allan, -
    'Dacw o'r diwedd dy fy Nhad.
      Digon, digon!
   Mi anghofia'm gwae a'm poen."


Ond nid ydym eto ym Mhant y Celyn, er ein bod yng ngolwg y wlad.
Rhed y cerbyd yn chwyrn i lawr y bryn, a dyma ni mewn dyffryn cauad
coediog, gyda chapel bychan uwch ben y nant.  Capel Anibynwyr Pentre
Tygwyn ydyw, ac y mae'r dyddiad 1719 arno.  Ni chefais fawr o amser
i edrych arno, ond yr wyf yn cofio gweled bedd Daniel Howells o
Lanymddyfri, fu'n pregethu am bymtheng mlynedd a deugain.

Wedi gadael y pentre bychan hwn, yr oedd rhiw serth o'n blaen; ac
erbyn i mi ddod o fynwent y capel, gwelwn y cerbyd tua hanner y
ffordd i fyny'r rhiw, a'r ceffyl yn gorfod ei dynnu o ochr i ochr,
er mwyn lladd yr allt rywsut.  Deuai un o emynnau Williams i'm cof
innau o hyd, -


"Wel, f'enaid, dos ymlaen,
  'Dyw'r bryniau sydd gerllaw
 Un gronyn uwch, un gronyn mwy,
  Na hwy a gwrddaist draw;
 Dy angrhediniaeth gaeth,
  A'th ofnau maith eu rhi,
 Sy'n peri it' feddwl rhwystrau ddaw
  Yn fwy na rhwystrau fu."


Ond dyma fi wedi dal y cerbyd, ac ar ben y rhiw.  O'n blaen, o
bobtu'r ffordd, yr oedd caeau gweiriog, ac awel esmwyth aroglus yn
anadlu drostynt.  Troisom trwy lidiart ar y dde, a dilynasom ffordd
oedd yn croesi'r cae gwair i gyfeiriad yr afon.  Toc daeth yr afon
i'r golwg, a gwelsom ei bod yn rhedeg gyda godrau'r cae.  Wrth i ni
droi gyda'r ffordd gwelem lwyn o goed o'n blaen, yr oedd coed hefyd
yn nyffryn yr afon, a throstynt oll gwelem y mynydd yn dawel a
thlws.  Lle hyfryd, pell o dwrf y byd, ydyw Pant y Celyn, -


"Dyma'r man dymunwn aros
  O fewn pabell bur fy Nuw,
 Uwch terfysgoedd ysbryd euog,
  A themtasiwn o bob rhyw;
      Dan awelon
 Peraidd hyfryd tir fy ngwlad."


Cerddais ymlaen tua'r ty, nid ydyw yn y golwg tan ddeuir i'w ymyl.
Wedi mynd i mewn i'r buarth, gwelwn o'm blaeu dy newydd, gydag un
talcen i'r llechwedd a'r llall at yr afon.  Rhyngddo a'r afon yr
oedd glyn bychan swynol, llawn o goed.  Yn union o'i flaen, i dorri
grym y gwynt ac i gadw pethau, yr oedd hen dy to brwyn.  Teimlwn, er
nad oedd dim yn darawiadol iawn yn y ty, fod y fangre'n un hyfryd a
tharawiadol iawn.  Eis ymlaen at y ty, cnociais, a daeth geneth
lygat-ddu, rhyw bedair ar bymtheg oed, i'r drws.  Yr oeddwn wedi
gweled y darlun o Williams sydd yn llyfrgell Abertawe, a theimlwn
fod yn rhaid fod yr eneth hon yn perthyn iddo.

"Dyn dieithr o'r Gogledd ydwyf," ebe fi, "wedi dod i weld Pant y
Celyn."

"Chwi gewch ei weld, a chroeso.  Dowch mewn.  Mae'n resyn eich bod
yn cael diwrnod mor wlawog."

Arweiniwyd fi i mewn, a gwelais fod lletygarwch Cymreig o'r iawn ryw
ym Mhant y Celyn.  Nid oeddynt wedi'm gweled i erioed o'r blaen, ac
ni wyddent a welent fi byth wedyn.  Ond mynnent gael gwneyd te i mi;
a phan wrthodais, daethant a glasiad o lefrith oedd yn gwneyd i mi
sylweddoli dymunoldeb "gwlad yn llifeirio o laeth a mel."
Arweiniwyd fi i ystafell Williams, ystafell isel dan drawstiau mawr.
Yr oedd cader Williams yno, yn yr hon yr ysgrifennodd ei hanes
ysbrydol mewn cynifer o ddulliau.  Cynhygiwyd i mi eistedd yn y
gader, ond yr oedd rhyw hanner ofn yn rhwystro i mi wneyd hynny.  Yr
oedd IHS,--Iesus hominum Salvator, Iesu Gwaredwr dynion,--ar
galchiad y nenfwd yn yr ystafell fechan unwaith.  Trwy'r ffenestr yr
oedd llecyn gwyrdd bychan i'w weled, a'r ty to brwyn dros ei ben.
Ar ben y grisiau, gwelais gloc Williams, gyda gwyneb o bres gloew, a
thic trwm marw.  Yr oedd yr hen gloc a'r hen gader yn dwyn i'm
meddwl lafur ei oes ryfedd.  Hwyrach fod llawer o'r Diwygwyr yn
bregethwyr mwy nerthol na Williams Pant y Celyn.  Ond ni weithiodd
yr un o honynt yn galetach, ac ni fydd dylanwad yr un o honynt mor
barhaol a'i ddylanwad ef.  Efe, trwy ei emynnau, sydd wedi gwneyd y
Diwygiad yn rhan o fywyd Cymru, ac wedi gwneyd iddo esgor ar
ddeffroad cenedl,--deffro i feddwl ac i fyw.  Fel cydoeswyr
Shakespeare yn Lloegr, nid edrychai cydoeswyr Williams Pant y Celyn
arno fel y bardd na'r meddyliwr mwyaf yn eu mysg.  Barnent ei
emynnau gan gofio am anhawsderau cynghaneddu,--gwaith, o fawr ofal
Rhagluniaeth am ddyfodol Cymru, na cheisiodd efe ei wneyd.  Yr oedd
mwy o ramadeg yn emynnau Thomas Jones o Ddinbych a mwy o gynghanedd
yn emynnau'r gwr rhyfedd athrylithgar o Ramoth, ond Williams ydyw'r
per ganiedydd er hynny.  Clywais fod Dr. Edwards wedi chwilio am un
i ysgrifennu erthyglau ar hymnau Pant y Celyn, a'i fod wedi gofyn i
Eben Fardd ymgymeryd a'r gwaith.  Safodd Eben Fardd uwch eu pennau
fel gramadegydd.  Gwrthododd Dr. Edwards ei feirniadaeth, a
gofynnodd i Wilym Hiraethog sefyll uwch eu pennau fel bardd.
Clywais ddweyd fod Williams wedi ysgrifennu gormod, ac y buasai'n
well iddo fod wedi aros mwy uwchben ei linellau, i'w gloewi gogyfer
a'r beirniad gor-fanwl byr ei lathen ddeuai gyda'r oes wannach oedd
yn dod ar ei ol.  Dyna ddywedir hefyd am Wordsworth, dyna ddywedir
am Geiriog,--ac y mae'n dangos mor ddiwylliedig ac mor fas ydyw tir
meddwl y rhai a'i dywed.

Ond dyma wr ty Pant y Celyn.  Diacon gyda'r Anibynwyr ydyw, ac un
diddan iawn ei ystori.  Gwyddai hanes John Penri'n dda, ac yr oedd
yn cofio'r Siartwyr yn y De.  Ond, rhag ofn i mi feddwl ei fod yn
rhyw eithafol iawn, dywedodd, gyda gwen chwareus yn ei lygaid, ei
fod yn talu'r degwm fel yr oen.

Yr oedd hen gloc Pant y Celyn, gyda'i dipiadau trymion, yn mynd mynd
ar ben y grisiau, a gorfod i minnau ymadael heb gael holi ond
ychydig iawn.  Ond dymunol i mi oedd teimlo fod teulu'r emynnwr ym
Mhant y Celyn o hyd.

Wrth sefyll ger Pant y Celyn, teimlwn fy mod yn cael esboniad ar
lawer emyn.  Ar y llecyn hwn bu Williams, lawer tro, yn teimlo awel
y deheu, fel y teimlaf finnau hi'n awr, ac yn ei chroesawu, -


"Deuwch yr awelon hyfryd,
  Deuwch dros y bryniau pell,
 Dan eich aden dawel, rasol,
  Dygwch y newyddion gwell;
 Dygwch newydd at fy enaid, -
  Fy enaid innau yno gaed,
 Dedwydd enw'n argraffedig
  Yn yr iachawdwriaeth rad."


Yma y bu'n disgwyl am y gwanwyn, ac am yr awel dyner o'r de, -


"Na'd i'r gwyntoedd cryf dychrynllyd
  Gwyntoedd cryf y gogledd draw,
Ddwyn i'm hysbryd gwan trafferthus
  Ofnau am ryw ddrygau ddaw;
Tro'r awelon
  Oera'u rhyw yn nefol hin."


Yma y gwelodd y wawr, lawer diwrnod hyfryd, yn torri ar y mynyddoedd
draw, wedi noswaith o golli cysgu wrth ofni am ei ffydd, -


"Draw mi wela'r nos yn darfod,
  Draw mi welaf oleu'r dydd,
 Yn disgleirio dros y bryniau,
  Melus yn y man a fydd;
 Ffy gelynion pan ddel goleu,
  Ni all pechod, er ei rym,
 A'i holl wreiddiau yn fy natur.
  Sefyll haul cyfiawnder ddim."


O'r llecyn hwn y bu'n gweld y caeau'n tyfu, a'r blodau'n lledu eu
hwynebau i oleuni cynnes yr haul.  Dacw'r llygad dydd ar y weirglodd
brydferth, a'r glaswenwyn, a mantell fair, a'r ben-galed, a chynffon
y gath,--ond


"Ofer imi weld y ddaear
  Yn egino'i hegin grawn,
 Ofer imi weld yr heulwen
  Fawr yn estyn ei phrydnawn,
 Ofer imi weld y blodau
  Yn datguddio'u dirif liw,
 Tra fo neb rhyw un creadur
  Yn cysgodi gwedd fy Nuw."


A dacw fynyddoedd yn ymestyn i'r gogledd, i gyffiniau Ystrad Ffin.
Yma y bu'r hen emynnwr, pan na fedrai deithio mwy, yn canu ei emyn
bendigedig ei hun, -


"Rwy'n edrych dros y bryniau pell,
  Am danat bob yr awr;
 Tyrd, fy anwylyd, mae'n hwyrhau,
  A'm haul bron mynd i lawr."


Teimlwn, wrth adael Pant y Celyn, fy mod yn troi'm cefn ar un o
lanerchi mwyaf cysegredig Cymru.  Y mae golygfeydd y fro hon wedi
ymddelweddu yn yr emynnau sydd, yn eu tro, wedi rhoddi eu delw ar
feddwl Cymru.  Synnwn fod golygfeydd Pant y Celyn mor gartrefol i
mi; yr oeddwn wedi eu gweled yn yr emynnau, bob un.  Trwy'r
golygfeydd hyn y cafodd Williams y darluniadau o'r nefoedd sydd,
erbyn hyn, yn rhan o freuddwydion ac o obeithion pob Cymro.  Gwened
yr haul arnat byth, ti gartref per ganiedydd Cymru!

Cyn y nos, ail gychwynnais o Lanymddyfri, a dringais i fyny i eglwys
Llanfair ar y bryn.  Y mae bedd a chofgolofn Williams wrth ochr Pant
y Celyn i'r eglwys.  Y mae golygfa brydferth oddiar ben y bryn hwn,
oddiwrth y bedd, ar y wlad oddiamgylch; ond ofer fuasai dechreu
dweyd hanes y fro hanesiol hon.  Y mae'r golofn o wenithfaen
Aberdeen, ac y mae'r argraff sydd arni wedi ei godi oddiar y garreg
las oedd ar fedd Williams o'r blaen.

Cyn i mi adael Llanfair ar y bryn daeth un heulwen hyfryd euraidd ar
yr yw ac ar wlith y beddau; ac yn fuan iawn gwelwn yr eglwys a'i
bedd yn diflannu o'm golwg yn y pellder ac yn y gwlaw.

Darllennais emynnau Pant y Celyn wedi mynd adre gyda mwy o flas nag
erioed.  Darllennais hwy droion wedyn, ac yr wyf yn barod i ddweyd
gydag Elfed wrth bob Cymro, -


Dante--dos i'w ddilyn;
  Shakespere--tro i'w fyd;
Cofia Bant y Celyn
  Yr un pryd.



BRYN TYNORIAD



Yna ganwyd Ieuan Gwynedd--hynaws.
    Ynghanol dinodedd;
  A'i wylaidd swyn hawliodd sedd
  Orielau anfarwoledd.
- GWAENFAB.

Cartref Ieuan Gwynedd,--pa Gymro na theimla ei galon yn cynhesu wrth
feddwl am dano?  Yn y cartref tlawd ac anghysbell hwnnw y bu mam
bryderus yn ceisio dysgu ei Hieuan bach bregethu, ac yn agor i'w
feddwl plentynaidd gynnwys rhyfedd ei Beibl Coch,--oedd wedi brynnu
gan Charles o'r Bala ei hun, ac wedi talu am dano bob yn ychydig o'i
henillion prin.  Pwy aberthodd fwy dros ei wlad na'r bachgen hwnnw,
pwy welodd ddyfodol Cymru a threm gliriach, pwy ddanghosodd
brydferthwch bywyd ei gwerin mor ddiofn?  A wnaeth rhywun fwy mewn
oes mor fer a than gymylau mor dduon?  Naddo, neb.

Ar fore hyfryd yn yr haf diweddaf, cefais fy hun yng ngorsaf fechan
y Bont Newydd, rhyw dair milltir o Ddolgellau.  Aeth y tren ymaith,
gan adael dim ond meistr yr orsaf a minnau.  Ar un ochr yr oedd bryn
coediog, yr ochr arall yr oedd yr afon; a phrin yr oedd digon o le
i'r ffordd fawr a'r ffordd haiarn rhwng yr afon a'r bryn.  Ond dros
yr afon yr oedd ychydig o gaeau gwastad, a bryn coediog arall y tu
hwnt iddynt.  Y mae'r dyffryn ymysg y culaf o ddyffrynnoedd Cymru.
Ger yr orsaf, dyma bont i groesi afon Wnion.  Y mae golygfeydd
swynol i'w gweled oddiar y bont hon,--mynyddoedd uchel gleision i'w
gweled ymhob cyfeiriad dros lwyni o goed, a'r afon risialaidd yn
murmur yn ddedwydd rhwng y bryniau sydd fel pe'n ymdyrru ati i
edrych ar ei thlysni.  Gwlad goediog garegog ydyw hon, y mae'n
amlwg, a glynnoedd llawn o ir-gyll a rhedyn.

Ond rhaid peidio aros ar y bont.  Dyma ffordd deg, rhwng gwrychoedd
cyll, a rhosynau gwylltion claerwyn fel pe'n gwylio'r teithwyr
anaml.  Ar ochrau'r ffordd y mae blodau gwylltion lawer, y llysiau
mel tal aroglus, a gwawr felen ar eu gwynder; clychau'r gog gwelw-
leision, rhyfeddod i blentyn; a'r ben-galed arw, gyda'i thegwch
cartrefol.  Ie, ar y ffordd deg hon, ac ymysg y blodau hyn, y
treuliodd y plentyn Ieuan Gwynedd lawer o ddiwrnodau haf ei
blentyndod.

Ond dyma'r Ty Croes yn ymyl.  Ydyw, y mae yn union fel y darlunia
Ieuan ef pan yn hiraethu am ei fam a bore oes.  Y mae ei dalcen
atom, a'i wyneb gwyngalchog i'r ffordd.  Dacw'r dderwen lydanfrig ar
ei gyfer, dacw'r cae porfa o flaen y drws, dacw'r pistyll bach mor
glir a phan gyrchai Catharin Evans ddwfr o hono a phan geisiai Ieuan
Gwynedd gydio ynddo pan yn ddwyflwydd oed.  "Cawsant ran y cyffredin
o lafurwyr a man amaethwyr Cymru," ebe Ieuan am ei fam a'i dad.  "Ni
buont heb y fuwch yn y beudy, yr ychydig ddefaid yn y Cae Porfa,
na'r pistyll gloew grisialaidd o flaen y drws drwy yr amser."  Mewn
ychydig funudau croesir y cwm o fryn i fryn,--ond mor ddyledus ydyw
Cymru i'r fangre fach!  Yn y bwthyn hwn y bu'r bachgen yn darllen
ychydig lyfrau ei dad,--Grawn Sypiau Canan, Taith y Pererin, Llyfr y
Tri Aderyn, Ffynhonnau yr Iachawdwriaeth, yr Ysgerbwd Arminaidd,
Bardd Cwsg,--a Beibl Coch ei fam.  Dyma'r garreg olchi; oddiar ei
phen y bu'r plentyn yn pregethu i'r dderwen fawr a'r pistyll,--
blaenor ac arweinydd y gan.  Ac yn rhywle yn ymyl y mae'r llannerch
lle syrthiodd ar ei liniau dan argyhoeddiad i weddio, llannerch yr
ymwelai a hi bob tro y deuai i edrych am ei fam.  Yma y dadblygodd
ei feddwl, dan arweiniad cariadus ei fam; oddiyma yr aeth yn fachgen
ieuanc i ymgodymu a holl gyfyngderau myfyriwr tlawd; yma y bu, yn
Ionawr, 1849, yn edrych ar wyneb ei fam cyn y wylnos,--yn awr heb na
gair na deigryn fel y bu.  Pell y bo'r dydd yr anghofio Cymru y fam
hon a'r mab hwn.

"Faint o ffordd sydd oddi yma i Fryn Tynoriad?" ebe fi wrth wraig
oedd yn sefyll gyda dau blentyn wrth y drws.  Dywedai fod siwrne hir
i fyny i gyfeiriad pen y Garneddwen, hyd ffordd y Bala.  Bu dadl
rhyngof a'r bachgen bach am oed Ieuan Gwynedd pan symudodd ei rieni
o'r Bryn Tynoriad i'r Ty Croes.  O'r diwedd dywedai fod ganddo lyfr
setlai'r cwestiwn, llyfr oedd ei frawd hynaf, sydd yn gwasanaethu
yng Nghwm Hafod Oer, wedi ei yrru iddo.  Aeth i'r ty, a daeth a
rhifyn o Gymru'r Plant yn fuddugoliaethus, i roi taw arnaf.

Cychwynnais hyd ffordd dan y coed tua Bryn Tynoriad.  O'm blaen yr
oedd Dol Gamedd, ar fryn, yn debycach o bell i dy Elizabethaidd neu
fynachlog na dim arall.  Oddiyno cefais lwybr troed i lawr y cae a
thrwy goedwig fechan i'r ffordd haiarn.  Cerddais ennyd hyd hon, gan
ryfeddu at ddistawrwydd ac unigedd gwaelod y cwm, lle nad oedd prin
le i'r afon a'r ffordd.  Toc gwelwn feudy megis pe'n edrych arnaf
dros ochr rugog y ffordd.  Dringfais i fyny ato, a gwelais gaeau, yn
lle coedwig fel o'r blaen.  Dechreuais ddringo i fyny.  Yr oedd y
distawrwydd yn teyrnasu o hyd, oddigerth fod swn carnau meirch
carlamus yn dod o'r ffordd islaw.  Ond wele wlad fawr boblog yn
ymddangos wrth i mi ddringo i fyny, ffermydd laweroedd a beudai, a
chynhaeaf gwair prysur.  O gwmpas y cylch o ffermydd yr oedd cylch
pellach ehangach o fynyddoedd ysgythrog, a gwelwn Gader Idris yn
codi'n bigfain i'r niwl tua'r de.  Ni fum mewn lle hyfrytach erioed
nag ar ben y banciau hyn.  Aberoedd grisialaidd, ffrwythau addfed,
arogl gwair sych cynhauafus, awel y mynydd ac awel y mor,--dyma le
i'r gwan gryfhau.  Ar ein cyfer dacw'r Hengwrt Ucha; a thraw ar fin
y mynydd, uwch ei ben, dacw'r Blaenau, cartref Rhys Jones,
cynhullydd "Gorchestion Beirdd Cymru."  Ymhellach fyth y mae'r
Rhobell gawraidd yn edrych i lawr ar y llethrau a'r dyffryn.

Cefais ymgom ddifyr a llawer amaethwr y diwrnod hwnnw.  Dywedent fel
y byddai pawb ar ei dir ei hun unwaith,--Pant y Panel, Coed
Mwsoglog, Coed y Rhos Lwyd, Maes y Cambren, Brith Fryniau, a llu
ereill,--oll erbyn heddyw wedi eu gwerthu i dir-feddiannwr mawr.
Sylwais gymaint yn dlysach oedd yr hen dai na'r tai sydd newydd eu
codi; ond nid oedd amser i holi beth oedd y rheswm.

Heibio llawer cartref dedwydd, a phawb ond y plant a'r cwn yn prysur
gario gwair, cyrhaeddais Esgair Gawr.  Yr oedd y cerdded hyd ael y
bryniau a thrwy'r coed wedi codi mawr eisieu bwyd arnaf.  Cefais
lawer gwahoddiad gan y ffermwyr caredig i droi i mewn "i gael
tamaid," ond yr oeddwn yn cadw fy hun at y te oedd yn Esgair Gawr.
O'r cartref croesawus hwnnw cefais ffordd hyfryd, dros gaeau a than
goed, i Fryn Tynoriad.  Gwelais y llyn lle y bu ond y dim i Ieuan
Gwynedd foddi cyn bod yn ddwy flwydd oed,--ond anfonodd Rhagluniaeth
ryw ffermwr yno mewn pryd.  Y mae Bryn Tynoriad yn agos iawn i ben y
Garneddwen,--y mynydd sy'n gwahanu dyffryn y Ddyfrdwy oddiwrth
ddyffryn yr Wnion.  Y mae'n bur neilltuedig, mewn cwm main, a
gelltydd coediog bob ochr.  Yn awr y mae'r ffordd haiarn yn mynd
heibio iddo, a gorsaf Drws y Nant ychydig yn nes i lawr.  Ond unig a
thawel ydyw eto.  Y mae dwy aden i'r ty, a chanol, y canol yn dy
annedd, a'r adenydd yn ysgubor a beudy.  Wrth ei gefn y mae coed a
ffridd serth y Celffant.  O'i flaen y mae cae bryniog dymunol.
Oddiar y cae gwelir yr Wnion fechan islaw, a'r Wenallt goediog ar
gyfer.  Gwelir agoriad rhwng y mynyddoedd i gyfeiriad y Bala, dros
ddraenen y cymerodd rhywun lawer o ofal gyda'i thyfiant.

Ond gadewch i ni fynd i'r ty.  Y mae ynddo wraig garedig, siaradus,
a doniol dros ben,--Anibynwraig bid siwr.  Awn i fyny gris neu ddwy,
a dyna'r gegin ar y dde.  Llawr tolciog ydyw, wedi ei lorio a
cherrig bychain.  Yr oedd yna dan braf o dan y simnai fawr, a'r
tegell yn berwi ar gyfer y cynhauafwyr gwair,--yr oedd y gwlaw wedi
gorchuddio'r fro erbyn hyn, a'r gwair mewn diddosrwydd neu ar y cae.

Ac yma y dysgodd Ieuan Gwynedd gerdded.  Nid oedd yn cofio llawer am
y lle; ond yr oedd yn cofio'r diwrnod mudo i'r Ty Croes, er nad oedd
yn ddwyflwydd oed, oherwydd ei fod wedi medru cario "ystol mam" ar
draws yr aelwyd.  Ac ar yr aelwyd hon y suwyd ef gan ei fam, y
magwyd ef gan ei dad, ac y cusanwyd y "bachgen bach" gan ei frawd.
Danghoswyd y "siamber" imi hefyd, yr ochr arall i'r drws, lle ganwyd
Ieuan.


Ryw dro bu ef ei hun yn edrych ar fan ei eni.  "Amgylchais y ty yn
ol ac ymlaen.  Chwiliais am le y ffenestr o flaen pa un y'm ganesid;
ac fel yr oeddwn yn myned ol a blaen o gylch y fan, teimlwn fel na
theimlais erioed o'r blaen.  Dyna y llannerch lle y dechreuaswn fyw.
Yno ym brys-fedyddiwyd rhag fy marw'n ddi-fedydd, a chael yr helbul
o fy nghladdu yn y nos ym mynwent Dolgellau, yr hon oedd dros saith
milltir o ffordd o'r lle.  Yno y gorweddaswn i a fy mam am oriau,
a'r bobl yn disgwyl i ni farw am y cyntaf; ac yno y cyneuwyd ynnof y
ganwyll yr hon na losga tragwyddoldeb allan.  Yno y dechreuaswn fyw,
yno y dechreuaswn farw.  Yno y dechreuais fy llwybr i'r wybrennau,
ac yno y dechreuais fy ffordd i'r bedd."


"Ffordd i'r bedd," a'r diwedd yn y golwg yn ddigon aml, oedd bywyd
byr a brau Ieuan Gwynedd.

Ymysg y gwladgarwyr newidiodd wedd meddwl Cymru yn y blynyddoedd
diweddaf, nid y lleiaf oedd ef.

Gwnaeth gymaint am fod ei fywyd mor debyg i fywyd ei frodyr, tra yr
oedd amcanion y bywyd hwnnw mor anrhaethol uwch.  Plentyn Cymru oedd
ym mhob peth,--ar y Beibl y cafodd ei fagu, sel dros ddirwest
ddeffrodd ei enaid, awydd angerddol am wybodaeth wnaeth iddo fyrhau
ei ddyddiau o fyfyrdod tlawd a gwaith amhrisiadwy.

Dyhead ei fywyd oedd gweled Cymru'n lan ac yn rhydd; yn lan oddiwrth
bechod, a'i mheddwl yn anibynnol ar bawb ond ar ei Duw.  Ond er mor
chwerw oedd yn erbyn ei phechodau, ni fedrai oddef i neb ei
chamddarlunio a'i gwawdio, fel y dengys ei ysgrifau miniog yn erbyn
bradwyr y llyfrau gleision.

Fel ysgrifennydd y gwasanaethodd Gymru oreu.  Yr oedd ei sel,--a'i
afiechyd, efallai,--yn ei wneyd yn chwerw weithiau at ei
wrthwynebwyr, ond maddeuir pob gair garw pan gofir am ei lafur
llethol gyda'r Adolygydd, a chyda'r Gymraes yn enwedig.  Gwelodd mor
bwysig oedd merched Cymru; gwyddai y medrent hwy newid y ffasiwn o
ddirmygu iaith eu gwlad.  Gwelodd fod ar feddwl Cymru eisieu sylfaen
o wladgarwch oleuedig, a buasai wedi ysgrifennu llyfr ar hanes Cymru
pe tebyg y rhoddasai ei gydwladwyr groesaw iddo.



TREFECA



"Dyma'r fan, tr'wy byw mi gofiaf,
  Gwelais i di gynta erioed,
O flaen porth yr eglwys eang
  Heb un twmpath dan dy droed,
Mewn rhyw ysbryd dwys sylweddol,
  Fel yng ngolwg dydd a ddaw,
Yn cynghori dy blwyfolion,
  A dweyd fod y farn ger llaw."

A dyma'r eglwys lle gorwedd Howel Harris, udgorn y Diwygiad!  Yn yr
eglwys acw yr argyhoeddwyd ef, a rhoddwyd ef i orwedd lle y clywodd
lais Duw yn cynnyg trugaredd iddo.  A dacw'r fan lle pregethai pan
basiodd William Williams, ar ei ffordd adref o'r ysgol i Bant y
Celyn.  Bore gofiwyd byth gan William Williams oedd hwnnw, -


"Dyma'r boreu, byth mi gofiaf,
  Clywais innau lais y nef;
 Daliwyd fi wrth wys oddiuchod,
  Gan ei swn dychrynllyd ef."


Ychydig o lanerchi ar ddaear Cymru sydd mor gysegredig i deimlad
Cymro a'r llannerch hon,--lle gwelwyd apostol cynhyrfus y Diwygiad
yn pregethu argyhoeddiad i emynnwr y Diwygiad.

Llannerch dawel, brydferth ydyw.  Y mae ar ychydig o godiad tir, a
dringir iddi o dref fechan Talgarth welwn o bobtu i aber Enig a
helyg ac ysgaw rhyngom a hi.  Y mae golwg hyfryd ar y wlad
oddiamgylch, saif cylch o fynyddoedd gwyrddleision fel gwylwyr
uwchben y fynwent, a chyfyd twr ysgwar yr eglwys i fyny'n uchel ac
yn hyf, i ddangos yspotyn mwyaf cysegredig y fro ddyddorol a
phrydferth hon.  Y mae'n bedwar o'r gloch ar gloc yr eglwys, ac y
mae distawrwydd adfywiol nawn haf wedi disgyn, fel gwlith, ar y wlad
ffrwythlawn dyfadwy.  Y mae rhyw orffwys breuddwydiol yn meddiannu
f'enaid innau wrth neshau at y fynwent; a su hen ddigwyddiadau, fel
ysbrydion llawer cnul a llawer claddfa, yn llenwi'r distawrwydd ar
nawn haf.  Y mae hud dros bopeth, prin y mae digon o natur beirniadu
ynnof i gael poen oddiwrth y cerrig beddau di chwaeth, gyda'u
llythrennau efydd, sydd ym mhlith hen gerrig mwsoglyd y fynwent.
Sefais, ar ddamwain, cyn dod at borth yr eglwys, a disgynnodd fy
ngolwg ar enw Howel Harris.  Carreg fedd ei dad oedd.  Ar hon y
dywedir fod Howel Harris yn pregethu pan safodd Williams Pant y
Celyn wrth fynd heibio, i glywed ei alwad ef ei hun.  Y mae'r
llythrennau mor berffaith ag oeddynt pan safai Howel Harris, os
safai hefyd, ar y garreg i gyhoeddi ei newyddion rhyfedd.  Yr oedd
gwirioneddau'r byd tragwyddol mor fyw o'i flaen ef fel mai prin y
sylwai, hwyrach, ar yr olygfa o'i gwmpas.  Eneidiau anfarwol, nid
mynyddoedd a lamant fel hyrddod a bryniau a branciant fel wyn
defaid, a welai ef.  Ond maddeuer i mi, o gyneddfau gwannach a chyda
llai o ddychymyg, am syllu ar yr olygfa.  Y mae'n araf godi o'm
blaen, fel yr oedd y diwrnod y daliwyd yr emynnwr a gwys oddi uchod.
Dacw Howel Harris ar y garreg fedd, a'i lais yn ddychryn i'r dyrfa
sy'n gwelwi o'i flaen.  Dacw wr ieuanc ar ei ffordd adref o'r ysgol
wrth ddrws y fynwent, yn gwasgu'n agosach i gwr y dorf, ac yn colli
golwg arno ei hun wrth wrando, mewn syndod a dychryn, ar y llais
taran hwnnw.  O flaen y pregethwr y mae chwech o yw mawreddog,--y
maent yno eto yn eu duwch wylofus,--a thref Talgarth.  Uwchben
dacw'r Mynydd Du; ac o amgylch y mae bryniau blodeuog ardal sydd
ymysg ardaloedd tlysaf Cymru.

Ni raid myned ymhell i gael hanes olaf y pregethwr gynhyrfodd fwyaf
ar Gymru o'r holl bregethwyr fu yng ngwlad y pregethu erioed.  Eis
ymlaen trwy'r fynwent, ac at ddrws yr eglwys.  Y mae'r eglwys yn
isel a llydan; ac yn drymaidd iawn y tu mewn.  Cerddais yng
nghyfeiriad y cor, a gwelwn ysgrifen hanes Howel Harris ar garreg.

Gwelais lawer carreg fedd mewn llawer gwlad mewn llawer lle
rhyfedd,--gwelais y garreg ar fedd gwag Dante, gwelais fedd
Chateaubriand mewn craig yn nannedd y tonnau, gwelais feddau rhai
enwog mewn eglwysi mawrwych,--ond ni theimlais gymaint yn unlle ag
yn eglwys drymaidd dywell Talgarth.  Hyfryd i Howel Harris oedd huno
lle y clywodd y bywyd newydd yn ymweithio yn ei enaid.  Teimlwn fod
mwy na bedd yn eglwys Talgarth; teimlwn fy mod ar lecyn genedigaeth
Cymru newydd.  Beth bynnag arall fedrir ddweyd am ei hyawdledd ac am
ei athrylith, ac am ei gynlluniau rhyfedd, gellir priodoli deffroad
Cymru, o gwsg oedd yn marweiddio ei nherth cenhedlaethol, iddo ef yn
fwy nag i neb arall.

Ond y mae ychwaneg na'i hanes ef ar y garreg, digon i'm hadgofio am
y teimladau daiarol,--teimladau ag arlliw y nef arnynt,--oedd mor
gryf yn ei enaid.  Ar ei deithiau pregethu, yn ei weddiau, yn ei
freuddwydion, yn ei ofnau, y mae un nad enwa yn bresennol yn
barhaus.  Bum yn darllen ei lythyrau ati, a'r cynnyg priodas.  Wedi
hanes yr ymserchu a'r ofni,--stori sydd mor hen, ac mor newydd,--
dyma ei hanes olaf hithau, wedi siarad am yr lesu a'i hanadl olaf.

Mewn awr hamddenol, ryw dro, cesglais lythyrau caru dyddorol.  Yn eu
mysg yr oedd un oddiwrth Nathaniel, mab Daniel Rowland, at ferch
Howel Harris.  Y mae yma air o'i hanes hithau, unig blentyn eu
gofal, ar waelod y garreg.

Cwsg yn hyfryd, apostol Cymru, -


"Cwsg i lawr yn eglwys Talgarth,
  Lle nad oes na phoen na gwae;
 Mi gai godi i'r lan i fywyd,
  Sy'n dragwyddol yn parhau."


Cawsom fwynhau golygfeydd prydferth ac awel nawnol yn suo dros gae o
feillion peraroglus wrth gerdded y filldir sydd rhwng Talgarth a
Threfeca.

A dacw Drefeca yn y golwg.  Ymgyfyd fel llinell hir o gestyll a thai
diwedd y Canol Oesoedd, dros gaeau gweiriog.  Oni bai am y capel
hyll ar y chwith, buasai'n adeilad tarawiadol a phrydferth iawn.
Yma, mewn tawelwch, y treuliodd Howel Harris y rhan fwyaf o'i oes.
Wedi'r ymrafael, pan welodd ei fod yn colli gafael ar y
dychweledigion drowd trwy ei weinidogaeth ef ei hun, gadawodd ei
bregethu teithiol, ac ymneillduodd i'w gartref, gan wneyd Trefeca yn
gartref i bawb hoffai adael ei fro a dyfod i gydweithio ac i gyd-
addoli.  Ffurfiai'r holl gwmni un teulu, yr oedd eu heiddo'n
gyffredin, ac yr oedd cynilun eu bywyd yn debycach i freuddwyd rhyw
athronydd nag i gynllun yn cael ei weithio allan gyda brwdfrydedd a
llwyddiant.  Tuag at gadw cymdeithas fel hyn gyda'i gilydd yr oedd
eisiau mwy na chrefydd a hyawdledd, yr oedd eisieu medr anghyffredin
mewn trin dynion.  Nid oes odid i ddim yn hanes Cymru mor ddyddorol
ag ymgais Howel Harris i sylweddoli, rhwng bryniau Cymru, gynllun yr
eglwys yn nyddiau yr apostolion.  Yng ngwyneb pob anhawsderau,--
diogi, ymrysonau, gwrthgiliad, priodi anghydmarus ymysg aelodau'r
teulu,--yr oedd Trefeca dan Howel Harris yn llwyddo ac yn blodeuo.
Bu'n fwy llwyddiannus, hwyrach, na'r un a geisiodd sefydlu
cymdeithas o'r fath.  Yn grefyddwyr, yn filwyr, yn weithwyr,--
enillodd "Teulu Trefeca" barch ac edmygedd rhai wawdiai, ar y
cyntaf, y syniad o godi mynachlog yn Nhrefeca.  Ebe Williams Pant y
Celyn, -


"Pam y treuliaist dy holl ddyddiau
  I wneyd rhyw fynachlog fawr,
 Pan y tynnodd Harri frenin
  Fwy na mil o'r rhain i lawr?
 Diau buasit hwy dy ddyddiau,
  A melusach fuasai'n 'nghan.
 Pe treuliasit dy holl amser
  Yng nghwmpeini'r defaid man."


Nid yn aml y cofir mai ychydig o'i oes roddodd Howel Harris i
bregethu.  Cwestiwn ei frodyr oedd, -


"Pam y llechaist mewn rhyw ogof,
  Castell a ddyfeisiodd dyn.
 Ac anghofiaist y ddiadell
  Argyhoeddaist ti dy hun?"


Ond ffurfio "teulu," tebyg, i'r eglwys yn adeg yr apostolion, oedd
ei amcan ef; a gwastraffodd ar Drefeca y llafur yr oedd holl Gymru
yn dyheu am dano, -


"Ai bugeilia cant o ddefaid,
  O rai oerion, hesbion, sych,
 Ac adeilo iddynt balas
  A chorlannau trefnus gwych, -
 Etyb seinio pur Efengyl,
  Bloeddio'r Iachawdwriaeth rydd,
 O Gaerlleon bell i Benfro,
  O Gaergybi i Gaer Dydd?"


Dyma ni'n troi o'r ffordd, ar hyd rhodfa trwy gae gwair, at wyneb y
coleg.  O'i flaen y mae coed bytholwyrdd lawer; ac y mae golwg
henafol ar yr holl adeilad mawr di drefn, ar ei ffenestri crynion
tyrog, gyda'r cloc a'r lantar yn sefyll uwchben y cwbl.  Aethom
heibio'r wyneb, a thrwy ddrws yn yr ochr i ystafelloedd bychain, ond
hynod ddiddos a chysurus.  Wedi hwyr-bryd blasus, digwyddais edrych
ar nenfwd wyngalchog yr ystafell yr eisteddem ynddi, a gwelwn enw
Jehofah mewn llythrennau Hebraeg uwch ein pen.  Dywedodd yr athraw
wrthyf mai yn yr ystafell hon yr arhosai Countess Huntingdon pan ar
ymweliad a Howel Harris, ac y mae'n sicr fod arddeliad mawr wedi bod
ar lawer dyledswydd deuluoidd yn yr ystafell gysegredig.

Treuliais amryw ddyddiau dedwydd yn Nhrefeca.  Crwydrwn, wrth
f'ewyllys, drwy'r ystafelloedd lluosog, fu unwaith yn gartref i
"deulu" rhyfedd Howel Harris.  Teimlwn fod Trefeca yn gynllun o
goleg,--mewn lle iach tawel.  Hen weithdy'r "Teulu" ydyw un o'r
ystafelloedd darlithio, a danghoswyd i mi dwll trwy yr hwn y gallai
Howel Harris weled, yr adeg a fynnai, pa fodd yr oedd pethau'n mynd
ymlaen yn y gweithdy.  Y mae'r llyfrgell yn cynnwys un o'r
casgliadau goreu o lyfrau Cymraeg welais erioed; casglwyd hi, yr wyf
yn meddwl, trwy lafurus gariad y Parch. Edward Matthews.  Cynhwysa
hefyd ddyddiaduron a llythyrau Howel Harris, a llawer o lythyrau
ereill deifl oleuni dyddorol iawn ar gynlluniau a gwaith Howel
Harris.


Nid oes fawr o ffordd o Drefeca i Lyn Safaddan.  Llecyn mwyn ydyw'r
llyn hwn, treuliais ddiwrnod hyfryd ar ei ddyfroedd.  Croesasom ef
droion a gadawsom i'r cwch sefyll ymysg yr hesg tal sy'n tyfu o
waelod y llyn tra'r oeddym yn gwylio'r eleirch ac yn mwynhau'r
golygfeydd oedd wedi ymddelwi yn y dyfroedd clir.  Dyma le tawel,
lle wrth fodd y myfyrgar, dan gysgod Mynydd Troed, ac o fewn ychydig
i gyrchfannau miloedd glowyr y Deheudir.  Tra'n mwynhau'r awelon
hafaidd, cofiwn am y traddodiad sydd ynglyn a'r llyn,--fod ei
ddyfroedd yn cuddio dinas bechadurus suddodd i'r ddaear dan bwys ei
drygioni.

Gadewais Drefeca yn blygeiniol, ac yr oedd awel iach y bore yn
gwneyd fy meddwl yn ddigon effro i gofio darluniad Williams adeg
marw Howel Harris, -


"Mi af heibio i'r palas euraidd
  Sydd a'r angel ar ei ben,
 'Drychaf ar y castell cadarn
  Sy a'i begynau yn y nen;
 Ac mi rof ochenaid ddofon,
  Gan ryw synnu ynnwyf f'hun,
 Fel mae'r nef yn trefnu ei throion
  I ddiddymu dyfais dyn.

"Er cadarned yw'r adeilad,
  Ac er teced yw ei wedd,
 Y mae'r perlyn goreu ynddo
  Heddyw'n gorwedd yn ei fedd
 Ac nis gwel e mwy mo hono
  Fel y gwelodd ef o'r bla'n,
 Hyd y dydd bo'n cael ei losgi
  Gyda'r byd yn danllwyth dan."



CAER GAI



Y mae'n ddiameu mai Gwerfyl Fychan ac Ann Griffiths ydyw dwy
brydyddes oreu Cymru.  Yr oedd Gwerfyl yn byw yn amser adfywiad
dysg, a rhoddodd ei hathrylith ar waith i weu caneuon aflendid,--ac
y mae bron a medru gwneyd yr aflan yn brydferth.  Yr oedd Ann
Griffiths yn byw yn amser adfywiad crefydd, a daeth emynnau pur o'i
chalon fel dwfr glan o ffynnon y mynydd.

Y mae'r ddwy wedi eu claddu,--ac fel y mynnai pethau fod, yn yr un
fan.  Yn Llanfihangel yng Ngwynfa y claddwyd Gwerfyl Fychan hefyd,--
y mae'r un ymddigrifodd mewn meddyliau cnawdol yn huno ochr yn ochr
a'r hon ymhyfrydodd mewn meddyliau sanctaidd.

Saif Caer Gai ar fryn uwch pen gorllewinol Llyn Tegid, a haul y
bore'n tywynnu arno'n gynta man.  Y mae traddodiadau boreuaf ein
hanes ynglyn ag ef.  Ar y dolydd islaw iddo, meddid, y cafodd Arthur
ei addysg.  Bu'n balas Rhufeinig; ac aml iawn y cwyd swch yr aradr
briddfaen Rhufeinig, neu garreg fedd rhyw filwr, neu ddarn arian a
delw ymherawdwr arni, neu ddarn o lestr loew goch.

Mewn amser diweddarach yr oedd yn gartref y Fychaniaid.  Y mae
darnau o brydyddiaeth Gwerfyl yn nofio ar gof gwlad eto.  Gwyr pawb
am yr hen frenhinwr pybyr Rowland Fychan, cyfieithydd yr Ymarfer
Duwioldeb.  Ond gwyr yr efrydydd am aml Fychan arall hyddysg mewn
cywydd ac englyn.

Wrth rodio'r hen fynedfa i fyny at Gaer Gai, er cymaint o feddyliau
ddaw am hanes ein cenedl, rhaid syllu ar fawredd rhyfeddol y fro.  Y
mae cefn mawr llwm yr Aran tuag atom, y mae'r Garneddwen yn gorwedd
yn isel rhwng ei chwiorydd cawraidd, a gwga olion hen gastell Carn
Dochan oddi ar gopa craig serth ysgythrog ar ein cyfer.  Odditanom
cwsg dyfroedd gloew Llyn Tegid, ac ar ein cyfer, dros y dwr, y mae
bryniau gwyrddion uchel groesid gynt gan ffordd Rufeinig.  Mae'r
gerddi'n aros ar y llecyn heulog, ac y mae pantle'r ffos yn amlwg;
ond ni chlywais erioed hanes cloddio i chwilio am drysorau neu
feddau y Rhufeinwyr fu yma gynt.

Y ty adeiladodd Rowland Fychan, ond wedi ei adgyweirio ymron
drwyddo, sydd yno'n awr.  Y mae geiriau yr hen frenhinwr selog wrth
ben y drws, -


"Rho glod i bawb yn ddibrin,
  A char dy frawd cyffredin;
 Ofna Dduw, cans hyn sydd dda,
  Ac anrhydedda'r brenin."



CEFN BRITH



"Os anghofiaf di, Jerusalem, anghofied fy neheulaw ganu.  Glyned fy
nhafod wrth daflod fy ngenau oni chofiaf di, oni chodaf Jerusalem
goruwch fy llawenydd pennaf."--SALM cxxxvii. 5-6.  Ar wynebddalen
"Supplication" John Penri dros Gymru.

Yr oedd cyfaill i mi unwaith yn cyd-deithio yn y tren a'r diweddar
Barch. J. Kilsby Jones, o Lanfair Muallt i Lanwrtyd.  Ymhen tipyn
wedi gadael Llechryd, dyma Mr. Jones yn tynnu ei het, ac yn dweyd,--
"Yr ydym yn awr ar dir clasurol.  A welwch chwi'r llwyn o goed acw?
Dacw Gwm Llywelyn.  A welwch chwi'r ty ar ochr y bryn i fyny acw?
Dacw'r ty y ganwyd John Penri ynddo.  John Penri a ddywedodd wrth yr
Ymneillduwyr am fynd i'r Amerig.  Ie, yn y bwthyn acw y ganwyd y
syniad am weriniaeth fawr y Gorllewin."

Y mae'n sicr mai'r awydd am ryddid cydwybod,--yr awydd gafodd John
Perni'n ferthyr iddo,--a roddodd fod i'r weriniaeth fawr honno.  Ond
nid am yr hyn a wnaeth Penri i'r Weriniaeth nas gwelsai ond trwy
ffydd, nid am hynny y meddyliwn wrth ddisgyn yng ngorsaf Llangamarch
ym mis Gorffennaf diweddaf, eithr am yr hyn a wnaeth dros Gymru, cyn
rhoddi ei fywyd ieuanc i lawr drosti am bump o'r gloch y prydnawn,
ar y nawfed dydd ar hugain o Fai, 1593.

Y mae ardal Llangamarch yn un o'r ardaloedd mwyaf mynyddig yng
Nghymru, er nad yw Mynydd Epynt a mynyddoedd Aber Gwesin mor uchel
a'u brodyr sy'n sefyll rhyngddynt a gwynt ac eira'r gogledd.  Wrth
fynd tua Llangamarch o Fuallt yr oeddym yn dringo i fyny o hyd, yng
nghyfeiriad y mynyddoedd sy'n derfyn rhwng dyffrynnoedd yr Wy a
dyffrynnoedd y Tywi.  Teithiem i fyny dyffryn yr afon Dulais, un o
ganghennau'r Wy; o bobtu i ni yr oedd rhes o fynyddoedd, a gwlad
fryniog rhyngddynt, a thai ar y bryniau.  Dyma'r tren yn aros ar
lethr y dyffryn, mewn man cul arno.  Ar y llaw dde y mae eglwys ar
ochr y bryn, yr eglwys lle mae claddfa Cefn Brith, a'r eglwys lle'r
huna Theophilus Jones, hanesydd Brycheiniog.  I lawr odditanom, ar y
chwith, y mae'r Ddulais dryloew ond yn rhy bell i lawr i ni glywed
ei dwndwr ar ei cherrig a'i graian.  Cerddais i lawr o'r orsaf, a
sefais ennyd ar y bont sy'n croesi'r afon brydferth.  Tra'r oeddwn
yn edrych i fyny'r afon ar y glennydd coediog, ac ar y mynyddoedd
oedd draw dan eu gorchudd llwyd o wlaw, clywn swn troed trwm, swn
rheolaidd fel swn troed rheng o filwyr.  Heddgeidwad oedd yno.
"Rhagluniaeth a'i hanfonodd yma," meddwn wrthyf fy hun, "daeth i'r
dim, caf ei holi am y ffordd."

"Wr braf," meddwn wrtho, "a welwch chwi'n dda gyfarwyddo dyn dieithr
i Gefn Brith?"

"I don't know what you say, you should speak English."

"Mae hynny'n orthrwm mawr," meddwn innau, "na chawn siarad Cymraeg a
swyddogion cyflog mewn lle mor Gymreig a Llangamarch.  Ffordd
bynnag, er siarad Saesneg ag ef, a Saesneg llawer gwell na'i Saesneg
ef hefyd, ni chefais ddim gwybodaeth ganddo.  Gwelais yn eglur mai
nid Rhagluniaeth wnaeth hwn yn heddgeidwad, ond prif-gwnstabl
Seisnig.  A rhyfeddwn yn fawr fy mod wedi camgymeryd gwaith y naill
am waith y llall.  Ar ororau'r Deheudir y mae llawer o syniadau hen
ddyddiau'r Lords Marchers eto'n aros, tybir gan yr awdurdodau mai
llywodraethu'r Cymry yw eu gwaith, ac nid eu gwasanaethu.  Ac y mae
gormod o'u hen waseidd-dra yn y Cymry hyn eto, mwy o ofn plismon
anwybodus o Sais nag o ofn Cymro gonest a chydwybodol.  Ond tybed,
er hyn, mai Sais uniaith ddylai ofalu am heddwch Llangamarch?

O'r bont cerddais i'r pentref, pentref bach ar lan yr afon dan
gysgod bryn.  Gofynnais i'r wraig gyntaf gyfarfyddais am y ffordd i
Gefn Brith; atebodd hithau, gen gynted a'r gwynt, drwy ofyn cwstiwn
arall, "Ich chi'n blongo iddi nhw?"  Wedi i mi ddweyd digon o fy
hanes i'w boddloni, rhoddodd gyfarwyddiadau manwl i mi, a
desgrifiadau maith o ffyrdd, trofeydd, coed, a thai.  Anghofiais y
rhan fwyaf wrth gerdded i fyny gyda glan yr afon; ac erbyn i mi holi
yr ail waith yr oeddwn wedi mynd yn rhy bell o lawer hyd ffordd
Llanymddyfri, ac wedi anghofio troi.  Troais yn ol; a gwelwn ffordd
drol ar y llaw dde yn arwain o'r gwastad, ac yn dirwyn i fyny ochr y
bryn.  Cerddais innau hyd hon, ffordd leidiog is na'r caeau o'i
chwmpas.  Erbyn hyn yr oedd yn gwlawio'n drwm, a da oedd cael cysgod
y gwrychoedd uchel trwchus.  Bum am gwarter milltir heb weled fawr
ond bedw a gwern; yna, wrth i mi godi uwchlaw'r dyffryn, daeth y
wlad agored i'r golwg, ac ambell lygeidyn o haul arni trwy'r gwlaw.
Wedi cyrraedd pen y bryn, cefais olygfa ogoneddus ar fryniau a
dyffrynnoedd yn ymestyn i'r gorllewin.  Bum yn cerdded am beth,
amser hyd ffordd wastad, gyda'r dyffryn ar y llaw dde, a mynyddoedd,
at y rhai yr oeddwn yn dod agosach agosach, ar y llaw chwith.  Ar
odrau'r mynyddoedd hyn yr oedd ffriddoedd, llawer glyn cul coediog,
a llawer hafan werdd.  O'r diwedd dois i olwg y ty; nid oedd y
pellder gerddais ond rhyw ddwy filldir a hanner, ond tybiwn ei fod
yn ychwaneg, oherwydd fod cymaint o dynnu i fyny a fod y ffordd mor
drom gan y gwlaw.

Ond anghofiais bol lludded a dillad gwlybion wrth edrych ar yr
olygfa welir o ymyl Cefn Brith.  Gwelwn lwybr yn mynd at wyneb y ty
trwy ganol gweirglodd weiriog wlithog; ac yr oedd y ffordd yn rhoi
tipyn o dro, ac yn mynd heibio'r adeiladau.  I ba gyfeiriad bynnag
yr edrychwn, gwelwn fynyddoedd yn edrych arnaf or tu cefn i
fynyddoedd.  I'r gorllewin, dros Gefn Gorwydd a phentref a chapel
mawr, yr oedd mynyddoedd Llanwrtyd ac Ystrad Ffin; ac ar yr ochr
arall yr oedd hafannau gwyrddion mynyddig, gydag ambell goeden
griafol ac ambell fedwen yn ymddyrchafu mewn tlysni dan wlith y
cawodydd a gwen yr haul.  Dyma'r ardaloedd y bu John Penri yn meddwl
am danynt pan yn ffoadur yn Lloegr a'r Alban, yr ardaloedd gafodd
bryder ei fywyd a'i feddyliau olaf.

Adeg ryfedd oedd yr adeg y bu Meredydd Henri yn disgwyl John adre
o'r ysgol i'r lle mynyddig hwn.  Yr oedd teimlad angerddol dros
undeb Lloegr, yn wladol ac yn eglwysig.  Dyma'r adeg yr oedd
Elisabeth yn "Faerie Queene" i Loegr a Chymru, dyna'r adeg yr aeth
Lloegr drwy beryglon oddiwrth alluoedd pabaidd Ewrob, dyna'r adeg y
danghosodd Shakespeare mai aflwydd ddaw i wlad lle y gwrthwynebir y
brenin, eneiniog Duw.  Ufuddhau i'r frenhines, caru'r eglwys
genhedlaethol, a diolch i Ragluniaeth am gael byw yn yr amser hwnnw-
-dyna dybiai ysbryd yr oes oedd dyledswydd dyn.  Ac i Gymro, beth
oedd mor unol a'i natur?

Ond yr oedd yn yr amaethdy mynyddig hwn un welodd hanes oesoedd i
ddod, un ddanghosodd yn glir beth fyddai dyfodol Cymru.  Gwelai fod
yr eglwys yn esgeuluso Cymru, ac yn gwrthod rhoi yr efengyl iddi yn
ei hiaith ei hun; teimlodd rym yr efengyl a gwelai Gymru yn ei
phechodau.  Agorodd tosturi a phryder ei lygaid, a daeth mab yr
amaethwr yn broffwyd ei wlad.

Ganwyd John Penri yng Nghefn Brith, yn y ty sydd o'm blaen, yn 1559.
Aeth i Gaer Grawnt yn bedair ar bymtheg oed, ac yno clywodd y
Piwritaniaid cyntaf,--rhai ddywedai nad oedd y Diwygiad wedi ei
orffen.  A feallai iddo gael cipolwg ar wirionedd mawr y dyfodol,--y
medrai gwlad fod yn gadarn ac unol heb grefydd genhedlaethol y
gellid goddef i gydwybod pob dyn ffurfio ei grefydd ei hun.  O'r
brifysgol, deuai Penri i fynyddoedd Brycheiniog yn ystod ei wyliau,
ac nis gallai lai na theimlo mor ofergoelus oedd Cymru,--gwlad oedd
wedi colli ei Phabyddiaeth, ac heb gael eto ddim yn ei lle.  Yn 1586
daeth i Rydychen, ac yma, y mae'n debyg, yr ysgrifennodd ei bamffled
ar sefyllfa resynus Cymru, y pamffled anfonodd yn 1587 i'r frenhines
a'r senedd.  Dychrynnodd y pamffled hwnnw lawer, a pha ryfedd,
oherwydd gofynnid ynddo am hawl i leygwyr Cymru bregethu'r efengyl.
Er i'r hyn ddywedid ynddo gael ei ddweyd yr y Senedd hefyd, gwysiwyd
Penri o flaen yr awdurdodau eglwysig, o flaen yr Archesgob Whitgift
a'r esgobion.  Rhaid maddeu llawer i'r rhain pan gofiwn mai cred eu
hoes oedd fod yn rhaid, er diogelwch, lladd pob gwrthryfel yn erbyn
sefydliadau cenhedlaethol.  Dywedasant wrth Benri nas gellid goddef
ei syniad nad oedd clerigwr na phregethai yn weinidog Crist.
Cyhoeddodd yntau ryfel yn erbyn yr awdurdodau trwy ddweyd y collai
ei fywyd cyn y rhoddai'r syniad hwnnw i fyny.

Yn 1588, blwyddyn yr oedd Lloegr yn hanner addoli ei brenhines a'i
heglwys wedi'r Armada, blwyddyn Beibl yr Esgob Morgan, yn y flwydd-
yn honno cyhoeddodd Penri bamffled arall.  Mewn iaith hyawdl,
condemnia'r ymgais ffol i "geisio achubiaeth i ddynion trwy ddarllen
iddynt yr hyn na fedrant ddeall"


"Ychydig salmau, gydag un bennod o'r Testament Newydd yn Gymraeg,--
oherwydd ni siaradodd yr Hen Destament Gymraeg yn ein dyddiau ni, er
ei fod, er llawenydd mawr i mi, yn barod i'w argraffu,--hyn yn unig
yn cael ei ddarllen mewn dull gresynus, heb un mewn deg yn ei
ddeall, ai dyma'r moddion, ysywaeth, a ordeiniodd Duw i hysbysu i
bawb yng Nghymru beth yw cymdeithas y dirgelwch?"


Trydd at yr esgobion yn gynhyrfus, -

"O chwi esgobion Cymru, y rhai a ddibrisia ei enw Ef, os gofynnwch
pa fodd y dibrisiasoch ef, atebir mai trwy gynnyg y cloff a'r dall
a'r anafus i weinidogaeth yr Arglwydd, gan ddweyd nad ydyw hyn yn
ddrwg.  Felly dibrisiwch enw Duw trwy ddweyd nad oes eisieu gofalu
am ei wasanaeth.  Wrth weled eich bod chwi eich hunain yn gwybod, a
fod holl Gymru'n gwybod, eich bod wedi rhoddi yn yr alwedigaeth
gysegredig ddynion cnafaidd a drwg fu'n crwydro drwy'r wlad dan enw
ysgolheigion, afradloniaid a gwyr gweini wnaeth y weinidogaeth yn
noddfa olaf iddynt; wrth weled eich bod yn gadael yny weinidogaeth
rai y gwyddis eu bod yn buteinwyr a meddwon a lladron a rhai'n
tyngu'n erchyll, rhai y dywed Job mai gwaelach na'r ddaear ydynt,--
oni ddywedwch, trwy hyn oll, nad oes eisieu gofalu am wasanaeth yr
Arglwydd?  Os goddefwch hwynt, ac os arhoswch eich hunain yn
lladronllyd o faes eich dyledswydd, a ydych chwi'n meddwll am
anrhydedd yr Arglwydd ac am iachawdwriaeth ei bobl?"


Mewn adeg ogoneddus yn hanes a llenyddiaeth Lloegr yr ymddanghosodd
y llyfr chwerw hwn, pan oedd pob un yn tybied mai ei ddyledswydd
oedd cynnal breichiau'r frenhines Gymreig oedd ar orsedd Lloegr a'r
Iwerddon a Chymru.  Dyma gyfnod gwladgarwch ar ei gryfaf, oes aur
Eglwys Loegr a llenyddiaeth Seisnig.  Ond nid oes Gymro fedr
ddarllen llyfr Penri heb gydymdeimlo ag ef yn llwyr, a hynny ymhell
cyn dod at y geiriau olaf, -


"Your poore countrey-man, who in all dutiful good will hath wholy
dedicated himself to doe you good in the Lorde.
IOHN PENRI."


Yr oedd ar lywodraethwyr Cymru ofn yr iaith Gymraeg, yr oedd y
gyfraith yn gwahardd i'r un swyddog ei siarad, a gwelodd Penri nad
oedd obaith i Gymru oddiwrth y frenhines na'r Senedd,--yr oedd
pregethwyr lleyg a chyfraniadau gwirfoddol yn bethau rhy newydd.
Diangodd i'r Alban rhag ei erlidwyr, ond ni fedrai aros mewn heddwch
yno, gan ei gariad angerddol at Gymru.  Daeth yn ol i Lundain, gan
ddisgwyl cael caniatad i fynd i Gymru i bregethu, ac ymunodd a'r
ddiadell o Anibynwyr oedd yno.  Yr oedd ei erlidiwr ar ei ol, a
gwysiwyd ef o flaen y Court of High Commission, llys eglwysig y
frenhines.  Cyhuddid ef ar gam o ysgrifennu'r Martin Mar-Prelate
Tracts, rhai y mae eu hyspryd chwerw gwawdlyd yn anhebyg i ysbryd
tyner a difrifol ei ysgrifeniadau ef.  Ychydig o obaith am
gyfiawnder oedd i un garcherid gan weinidogion y Tuduriaid; ac yn
l592 yr oedd Penri yng ngharchar, wedi rhoddi i fyny bob gobaith am
gael byw.  Peth anodd iawn oedd marw mor ieuanc, yn dair ar ddeg a'r
hugain oed.  Peth anodd iawn oedd marw a gwaith mor fawr i'w wneyd,
rhoddi'r efengyl i Gymru dywell dlawd.  O garchar caeth,
ysgrifennodd yn nechreu Ebrill, 1593, at ei wraig a'i bedair geneth
fach.  Nid oedd ganddo ddim i'w adael iddynt ond Beibl bob un.
Gofyn iddynt, os medrent rywbryd, wneyd rhywbeth dros ryw blentyn o
Gymru, ac yn enwedig i'w fam oedrannus oedd wedi aberthu drosto pan
yn fyfyriwr.

Ac yng Nghefn Brith yr oedd ei fam yn byw, a'i frodyr a'i chwiorydd
oedd i ofalu am ei enethod bach na wyddent eto beth oedd gweddi.
Ond gadewch i ni anghofio'r dienyddiad hwnnw,--gwyr yr hen
oruchwyliaeth yn llofruddio proffwyd y newydd,--ac edrych pa fath le
yw ei gartref, dri chan mlynedd ar ol iddo ei adael.

Eis i fyny at y ty hyd y ffordd, yr oedd gormod o wlith ar y llwybr.
Yr oedd dyn ar ben das gwair yn ei doi, a dywedodd fod "llawer o
hynafiaethwyr" yn dod i edrych y lle,--yn enwedig o Landrindod a
Llanwrtyd ym misoedd yr haf.  Eis heibio'r beudy, ac i'r buarth,--
lle wedi ei amgylchynu bron gan adeiladau.  Ar un ochr i'r ysgwar y
mae'r ty, a phorth o'i flaen, a'r coed yn ei gysgodi o'r tu ol.  Yr
oedd golwg dawel arno, fel pe buasai wedi ei adael fel y mae er
amser Meredydd Penri.  Nid oedd dim arwyddion bywyd ond y cunogau
llaeth oedd newydd eu golchi yn y porth, a'r hen gi defaid gododd ei
ben cysglyd i edrych arnaf.

Eis ymlaen heibio'r ty i'r caeau.  Rhedai aber risialaidd i lawr o'r
mynydd, ac yr oedd coeden wag wedi ei gwneyd yn gafn i'r pistyll.  A
thraw yr oedd y gweirgloddiau hyfryd, a'r mynydd y tu hwnt iddynt.
Nid oedd yno greigiau nac ysgythredd, dim ond mawredd esmwyth a
thawelwch.  Yr oedd edrych ar drumau prydferth Mynydd Epynt yn rhoi
gorffwys i'r meddwl, nid y gorffwys sy'n arwain i ddiogi, ond y
gorffwys sy'n arwain i waith.  Dyma orffwys fel gorffwys y nefoedd,
gorffwys sy'n deffro'r meddwl ac yn ei gryfhau at waith.  Nid
rhyfedd mai meddwl effro a gweithgar oedd meddwl John Penri.  Ni
fedd y mynyddoedd hyn fawredd mynyddoedd y gogledd, rhywbeth hanner
y ffordd rhwng Bro Morgannwg a'r Wyddfa ydynt.  Ac nid rhyfedd mai
eu prydferthwch hwy, o'r holl fynyddoedd, ddarganfyddwyd gyntaf, gan
rai o'r ardaloedd hyn,--John Dyer a Henry Vaughan.  Bum yn syllu'n
hir ar y coed unig welwn hyd drumau'r mynyddoedd, ac yna'n edmygu
lliwiau'r rhedyn a'r ysgaw a'r drain.  Trois wedyn i wylio'r
gwenoliaid oedd wedi nythu tan y bondo, ac yna mentrais i'r ty.

Eis trwy'r porth, a gwelwn ddrws cegin fawr yn agored ar y llaw dde.
Cegin eang, isel do, hen ffasiwn oedd, a llawer o gig moch yn crogi
oddiwrth y trawstiau.  Yn y pen draw yr oedd lle tan isel, ac
ychydig o dan gwiail ynddo.  Wrth y pentan yr oedd gwr canol oed, a
gofynnais hen gwestiwn iddo, -

"Sut yr ydych chwi heddyw?"

"Gweddol fach, gweddol yn wir, dewch ymlan.  Mi ges yr anwyd yn y
gaua," meddai, dan besychu, "ac mi cesho fe wedin yn y mish bach
dewch ymlan."

Eisteddais tan fantell y simdde, ac agorodd ci oedd yn cysgu ar y
pentan ei lygad i edrych arnaf, fel pe'n drwgdybio fod fy mryd ar
gynnwys y crochan enfawr oedd ar y tan.  Tybiai'r gwr mai prynnu
gwlan oedd fy mwriad, a gofynnodd ai ni wyddwn beth oedd pris y
gwlan 'nawr.  Llonnodd pan ddywedais ei fod yn codi ychydig, ond
gwelodd ar unwaith mai nid porthmon oeddwn.  Yr oedd ganddo, meddai,
bedwar neu bum cant o ddefaid yn pori ar y mynyddoedd.  Tra'r oeddwn
yn syllu ar yr hen ddodrefn derw, daeth cwestiwn wedyn,--yr oedd ar
wr y ty awydd gwybod o ba grefydd yr own.  Atebais innau trwy ddweyd
peth wyddai eisoes, sef mai Bedyddiwr oedd ef.

"Pwi wedodd wrthich?"

"Ddywedodd neb; ond gwelaf ddarlun Spurgeon a darlun Christmas
Evans, a dyma Emau Robert Jones, Llanllyfni.  A glywsoch chwi hanes
Robert Jones yng nghanol y chwarelwyr meddwon?"

"Naddo i."

"Wel, codi ei ddwylaw yn eu canol a wnaeth, a diolch fod gan Dduw
uffern i roi'r fath rai ynddi."

"Gweid difrifol oedd e, cofiwch rhi.  O'r North yr ych chi'n dod?"

Wedi gwrando tipyn ar hanes y fro, gofynnais a gawn weld y rhannau
hynaf o'r ty.  Dywedodd y gwr fod croeso i mi ei weld i gyd.  Aethom
trwy ddrws y gegin yn ol, a gwelem fynedfa hir yn rhedeg gyda mur y
wyneb.  Rhwng y fynedfa hon a mur y cefn yr oedd dwy ystafell, yn
edrych i'r gadles, ystafelloedd oerion lleithion, ac yn llaethdai y
defnyddid hwynt.  O'r rhain daethom yn ol i ddrws y ty, ac aethom
ymlaen hyd y cyntedd hir hyd nes y daethom at ddrws ymhen draw y ty,
drws parlwr bychan, a'r lleithder wedi amharu yr ychydig ddodrefn a
darluniau oedd ynddo.  Danghosai'r cynllun yn amlwg fod y ty'n hen
iawn, ac nid oedd gennyf un amheuaeth nad ydyw'n awr yr un fath yn
union ag oedd pan ddysgodd John Penri gerdded ynddo.  A braidd na
thybiwn glywed y llais a ddistewyd gan yr archesgob wrth glywed y
gwynt yn codi, -


"O chwi bobl Cymru, yr ydych on yn esgymun ac yn wrthodedig.  O chwi
bobl Cymru, yr ydych yn estroniaid o gymundeb y wir eglwys.  O chwi
bobl Cymru, nid ydych hyd yn oed yng nghyfamod yr addewid, yr ydych
heb obaith dedwyddwch y nef.  O chwi bobl Cymru, pa wybodaeth bynnag
o Dduw a ddywedwch sydd gennych, yr ydych yn wir yn anffyddwyr; ac
heb Dduw,--pob un o honoch ar nas dygwyd, er yr adeg y daethoch o
ogof eilunaddoliaeth a Phabyddiaeth, i gyfranogi yng ngallu Duw, yr
hwn yw'r efengyl."


Yna, wrth i'r gwynt yn y coed ostegu, tybiwn fod ei lais yn tyneru
mewn cydymdeimlad, -


"Ond yn wir, fy mrodyr, ni phregethwyd yr efengyl i chwi, llenwir fi
a gofid wrth glywed gwawdio enw Cymru."


Pe crwydrai ysbryd John Penri heddyw trwy wlad a garai mor fawr,
gwelai fod ei weddi dros Gymru wedi ei hateb, a fod addoldai drwy'r
broydd fu gynt yn ofergoelus ac yn isel eu moes.  Os byth y rhydd
Cymru gofgolofn ar odrau Mynydd Epynt i ddweyd wrth ei phlant am
dano, rhodder arni y geiriau hyn anfonodd o'i garchar, yn ei
ddyddiau olaf, at Burleigh, -


"Gwr ieuanc tlawd ydwyf, wedi'm geni a'm magu ym mynyddoedd Cymru.
Myfi yw'r cyntaf, wedi blodeuad diweddaf yr efengyl yn y dyddiau
hyn, lafuriodd i hau ei had bendigedig ar y mynyddoedd anial hynny.
Llawenheais lawer tro o flaen fy Nuw, fel y gwyr ef, am y ffafr o'm
geni a'm magu dan ei Mawrhydi, er mwyn gwneyd y gwaith.  Yn fy
nymuniad cryf i weled yr efengyl yng ngwlad fy nhadau, ac i weled
symud y llygredigaethau a'i rhwystra, hawdd oedd i mi anghofio fy
mherygl fy hun; ond ni anghofiais fy nheyrngarwch i'm Tywysog
erioed.  Ac yn awr pan wyf i orffen fy nyddiau, a hynny cyn dod i
hanner fy mlynyddoedd yn ol trefn natur, yr wyf yn gadael llwyddiant
fy llafur i'm cydwladwyr a gyfyd yr Arglwydd ar fy ol i, i orffen y
gwaith, yr hwn, wrth alw fy ngwlad i wybodaeth am efengyl fendigedig
Crist, a ddechreuais i."

Trwy holl droion hanes Cymru, nid oes dim mor hyawdl i deimlad Cymro
ag ewyllys John Penri,--pedwar Beibl, gofal ei fam, a llwyddiant ei
waith.



GLAS YNYS



Pan fum i drwyddi, tybiwn mai priodol iawn fyddai galw bro Elis Wyn
yn Wlad Cwsg.  Tybiwn fod rhywbeth yn ddieithr yn ei goleuni, a fod
su esmwyth yn tonni trwy ei hawyr o hyd.  Prin y teimlwn y
gwahaniaeth rhwng bod yn effro ac ynghwsg ynddi.  Yr oeddwn fel pe'n
breuddwydio wrth gerdded drwyddi; a phan ddoi cwsg, nid oedd
breuddwyd yn newid dim ar y wlad.  Y mae delw'r wlad ar y
gweledigaethau sydd wedi synnu ac wedi dychrynnu cymaint.  Nis
gallasai'r bardd ddychmygu fel y gwnaeth am y byd ac angeu ac
uffern, ond mewn gwlad fel hon.

Un peth tarawiadol ynddi ydyw ei distawrwydd.  Nid yn unig y mae'n
ddistawach na gwlad boblog, lawn o bentrefydd; y mae'n ddistawach na
mynydd-dir eang unig y Berwyn neu Blunhumon.  Ni fum mewn lle
distawach erioed.  Y mae'r don i'w gweled yn symud draw ymhell yn
ewyn i fyny'r traeth, ond mewn distawrwydd perffiaith.  Y mae'r
wylan yn ehedeg uwch ben; ond, o ran pob swn, gallai fod yn ddarlun
o wylan ar ddarlun o awyr.  Ac y mae'r mynyddoedd mawr yn gorwedd yn
berffaith ddistaw yng ngwres y canol ddydd haf; tybiwn fod y defaid
a'r aberoedd yn cysgu arnynt.

Peth tarawiadol arall yng ngwlad Bardd Cwsg ydyw cyfoeth ei lliwiau,
ac amrywiaeth ei chymylau a'i lleni teneuol o niwl.  Pan fo'r haul
yn tywynnu y mae melyn a gwyn y traeth y tu hwnt i ddesgrifiad; pan
fachludo'r haul, cyll y mor ei ddisgleirdeb ar unwaith, ac y mae
golwg ddu frawychus ar y llu mynyddoedd mawr sydd o gwmpas Gwlad
Cwsg.  Ac nis gall neb ddarllen y tair Gweledigaeth heb adnabod niwl
a tharth Harlech, ac heb weled mor hoff yw Elis Wyn o gyferbynnu
goleuni disglaer a thywyllwch dudew.  Fel Spenser a Milton yn
llenyddiaeth Lloegr, y mae'n hoff o ddesgrifio goleum tanbaid neu'r
fagddu ddilewyrch.  Efe yw Rembrandt llenyddiaeth Cymru.  Dacw
belydryn yn gloewi o'r tu hwnt i gwmwl melynwyn, fel hwnnw welodd y
Bardd Cwsg pan weddiodd yng ngafael y Tylwyth Teg,--"Gwelwn ryw
oleuni o hirbell yn torri allan, O mor brydferth!"

Gwaith caled ar ddiwrnod gwresog yw dringo i fyny dan gysgod castell
Harlech.  Rhaid fod Bardd Cwsg wedi treulio llawer o amser yn yr hen
gastell hwn; a hwyrach fod edrych i lawr dros ddibyn ei graig wedi
ei helpu i ddychmygu am y ceulannau a'r dibynnau y gwelodd daflu'r
colledigion drostynt yn ei Uffern.  A'r ffrwd acw, tybiaf i mi weled
darlun o honi fel un o raiadrau y Fall.  Ond dyma ben y bryn o'r
diwedd, a hen wr llygad-lon wedi bod yn fy ngwylio'n dringo.

"Mi gewch ddiwrnod braf i weld y wlad heddyw," ebe'r hen wr a'm
cyfeiriai o Harlech tua Glasynys, "mi fydd y dydd i gyd fel y
pelydryn yna gyda hyn."  A gwir a ddywedodd, cefais ddiwrnod
poetha'r haf hwnnw.  Y mae Harlech ar godiad tir serth, a rhaid cael
un chwim iawn i ddod i fyny iddi o'r traeth heb golli ei wynt.  Un
ystryd hir y tybiwn ei bod, o bobtu i'r ffordd sy'n rhedeg hyd y
bryniau, yn gyfochrog a glan y mor.  Y mae'n lan, er nad oes
adeiladau mawrion yn ei rhan hynaf.  Hawdd gweled ei bod yn hen dref
oddiwrth ei chastell ac amlder ei thafarnau.  Trois ar y chwith, hyd
ffordd Talsarnau, a chefais gwmni bardd am ran o'r ffordd.  Toc
gadewais y ffordd gysgodol sy'n rhedeg hyd fron y mynydd, a throais
hyd lwybr i lawr i'r gwastadedd glas odditanaf.  Ar ganol y
gwastadedd gwelwn fryncyn yn codi, ac o bob tu iddo,--ar ochr y
mynydd ac ar ochr y mor,--y mae amaethdy o'r enw Glasynys.  Oddiar
ben y bryn y mae golygfa ardderchog ar for a mynydd.  Ynys, mae'n
ddiameu, oedd y bryn unwaith, ac yr oedd y gwastadedd yn for.  Ar
ein cyfer codai'r mynydd yn serth, gyda choed yn aml ar ei lethrau.
Aml waith y bu Elis Wyn yn dringo i ael y mynydd acw; a dacw'r
llecyn, hwyrach, oedd o flaen ei lygad pan yn darlunio ei
weledigaeth gyntaf, -


"Arryw brydnawn-gwaith teg o haf hir-felyn tesog, cymerais hynt i
ben un o fynyddoedd Cymru, a chyda mi yspienddrych, i helpu'm golwg
egwan, i weled pell yn agos, a phethau bychain yn fawr; trwy yr awyr
denau eglur, a'r tes ysblennydd tawel canfyddwn ymhell bell, tros
for y Werddon, lawer golygiad hyfryd.  O hir drafeilio a'm llygaid,
ac wedyn a'm meddwl, daeth blinder, ac yng nghysgod blinder, daeth
fy Meistr Cwsg yn lledradaidd i'm rhwymo; ac a'i agoriadau plwm fe
gloes ffenestri fy llygaid, a'm holl synwyrau ereill, yn ddiogel."


Cerddais dros y bryn bychan gan ddod i lawr at gefn Glasynys y
bardd,--amaethdy a'i wyneb tua'r mynyddoedd.  Gwelais ar unwaith ei
fod wedi ei adeiladu fel y dylid adeiladu ty ar lethr craig; gyda
drws i fynd oddiallan i'w ystafelloedd uchaf, a mor naturiol ei
safiad a phe buasai wedi codi, fel blodeuyn, yng nghwrs natur ar
ochr y bryn.  Curais wrth y drws, a daeth merch ieuanc i'w agor.
Dywedodd fod croesaw imi weled cartref y Bardd Cwsg, a danghosodd i
mi brif ystafelloedd y ty.  Yr wyf yn cofio fod rhyw hanner arswyd
arnaf wrth grwydro trwy'r ystafelloedd lle crewyd golygfeydd ofnadwy
Bardd Cwsg; a thybiwn mai hyfryd i'r bardd, pan fyddai ei ddychymyg
wedi ei arwain trwy erchyllderau uffern a'r fall, oedd sylweddoli ei
fod ef mewn lle mor hyfryd.


Yr oedd llwybr Elis Wyn rhwng ei gartref a'i eglwys, rhwng Glasynys
a Llanfair.  Y mae Glasynys rhyw ddwy filldir o Harlach i'r gogledd,
ac y mae eglwys Llanfair rhyw ddwy filldir o Harlech i'r de.  Bum yn
Llanfair hefyd, lle y gorwedd Elis Wyn mewn bedd dinod, bron
anadnabyddus.  Y mae'r daith o Harlech i Lanfair yn fwy digysgod
na'r daith i Lasynys, ar wres neu ar gurwlaw, ond nid yw'n llai
hyfryd.  Wedi tynnu i fyny'r rhiw oddiwrth y mor, a gadael yr hen
gastell gwgus ar ein hol, trown ar y dde.  Y mae mwy o Harlech i'w
weled wrth fynd i Lanfair nag wrth fynd i Lasynys.  Wedi cerdded
drwy ystryd gweddol hir, deuir i lecyn dymunol iawn dan goed, ar
gyfer prif westy'r lle.  Y mae golwg brydferth iawn oddiyma drwy'r
coed ar y mor sy'n mhell odditanodd, ac y mae pob trofa newydd ar y
ffordd yn hyfrydwch.  Creigiau, coed, mynydd, a'r mor,--nid oes
braidd dy yn y cilfachau hyn heb olygfeydd o'i ffenestri y buasai
cynllunydd palas brenin yn falch o honynt.  Ond yn fuan iawn yr ydym
yn gadael yr hen dref ar ein holau, ac yn teithio hyd ffordd deg ar
y dibyn uwch ben y mor, a'r hen gastell du gwgus yn ein gwylied o'n
hol.  Dyma ffordd y bu Bardd Cwsg yn ei cherdded filoedd o weithiau,
ac y mae golygfeydd ei weledigaethau o'n hamgylch heddyw, er fod
syniadau gwlad wedi newid llawer er yr adeg y bu yn ei cherdded
ddiweddaf, tua chant a thrigain o flynyddoedd yn ol.

Aml dro, y mae'n ddiameu, bu Elis Wyn yn edrych ar ddyffrynnoedd fel
dyffryn Nancol; ac i'w feddwl ef, fel i feddwl pawb yn yr oes honno,
yr oedd yr aruthredd rhamantus yn erchylldra di-drefn.  Yn ei
freuddwydion y mae'r cwm mynyddig yn ymddangos yn uffern, lle
gwelai'r colledigion, a'r ysbrydion aflan


"a phigffyrch yn eu taflu i ddisgyn ar eu pennau ar heislanod
gwenwynig o bicellau geirwon gwrthfachog, i wingo gerfydd eu
hymenyddiau; ymhen ennyd, lluchient hwy ar eu gilydd yn haenfeydd, i
ben un o'r creigiau llosg, i rostio fel poethfel.  Oddi yno cipid
hwy ymhell i ben un o fylchau y rhew a'r eira tragwyddol; yna yn ol
i anferth lifeiriant o frwmstan berwedig, i'w trochi mewn
llosgfeydd, a mygfeydd, a thagfeydd o ddrewi anaele."


Weithiau tybiwn ein bod yn adnabod rhai o gymoedd Meirion, hyd nes y
dadlennir y darlun erchyll i gyd, -


"Tu isaf i'r gell yma gwelwn rhyw gwm mawr, ag ynddo megis myrdd o
domenydd anferth yn gwyrddlosgi; ac erbyn neshau gwybum wrth eu
hudfa mai dynion oeddynt oll, yn fryniau ar eu gilydd, a'r fflamau
cethin yn clecian trwyddynt."


Nid un yn gwenu ar bechod oedd Elis Wyn.  Y mae'n amhosibl cael
darluniad mor ddychrynllyd o feddwdod ac aflendid ac anghrefydd, hyd
yn oed ym mhregethau'r Diwygiad, ag yn ei weledigaethau ef.  Ac nid
arbed y boneddigion na'u cynffonwyr.  Ychydig o lafurwyr welodd yn
uffern; ac o'r rhai welodd, os oedd rhai wedi dod yno am gau talu'r
degwm, yr oedd ereill wedi dod oherwydd gadael eu gwaith i ddilyn
boneddigion.  Oes y boneddigion oedd y ddeunawfed ganrif; hwy oedd
yn rheoli mewn llan a llys.  Hwy oedd yn y fyddin, hwy oedd yn
ustusiaid, hwy oedd yn rheoli ymhob man.  A dysgeidiaeth pulpudau'r
oes oedd fod yn rhaid ymostwng iddynt.  Ond trinir yr ustusiaid a'r
cyfreithwyr a'r physygwyr yn ddiarbed yng ngweledigaethau Bardd
Cwsg.  Ie, unwaith clywodd chwerthin yn uffern, -


"A mi yn dyfod allan o'r gilfach ryfeddol honno, mi a glywn gryn
siarad; ac am bob gair y fath hyll grechwen a phed fuasai yno
bumcant o'r cythreuliaid ar fwrw eu cyrn gan chwerthin.  Ond erbyn i
mi gael neshau i weled yr ameuthyn mawr o wenu yn uffern, beth
ydoedd ond dau o bendefigion newydd ddyfod, yn dadleu am gael parch
dyledus i'w bonedd; ac nid oedd y llawenydd ond digio'r gwyr
boneddigion.  Palff o ysgweier a chanddo drolyn mawr o femrwm, sef
ei gart achau, ac yno yn dadgan o ba sawl un o'r Pymtheg Llwyth
Gwynedd y tarddasai ef; pa sawl Ustus o heddwch, a pha sawl Sirydd a
fuasai o'i dy ef.  'Hai, Hai,' ebe un, 'nid ych chwi ond aer y
fagddu, fflamgi brwnt, prin y teli i ti lety noswaith,' eb efe, 'ac
eto ti a gai ryw gilfach i aros dydd:' a gyda'r gair, dyma'r ellyll
ysgethrin a'i bigfforch yn rhoi iddo, wedi deg tro ar hugain yn yr
wybr danbaid, ond oedd ef yn disgyn i geudwll allan o'r golwg."


Y mae'n hawdd gweld athrylith Elis Wyn oddiwrth y gosb rydd i bob un
yn uffern.  Nis gwyr y darllenydd yn iawn beth i'w wneyd wrth
ddarllen hanes y gosb, pa un ai dychrynnu ai chwerthin, gan mor
anisgwyliadwy ydyw'r gosb, ac eto mor naturiol.  Y meddw, y rhegwr,
yr aflan, y rhodreswr, y chwedleuwr,--y maent i gyd yn y fro erchyll
honno wrth eu hen waith.  Er esiampl, cymerer y pedwar ffidler oedd
newydd farw, ac oedd yn eu bywyd wedi bod yn lwcusach am gynulleidfa
na'r person, -


"'Ffwrdd, ffwrdd, a'r rhai hyn i wlad yr anobaith,' ebe'r brenin
ofnadwy; 'rhwymwch y pedwar gefn-gefn, a theflwch hwy at eu
cymheiriaid, i ddawnsio yn droednoeth hyd aelwydydd gwynias, ac i
rygnu fyth heb na chlod na chlera."


Ond dyma Lanfair yn y golwg.  Dacw'r eglwys y bu Elis Wyn yn
gwasanaethu ynddi, a'r lle y claddwyd ef.  Y mae gwlad agored
brydferth Llanfair a Llanbedr o'n blaenau.  Y mae'r mor gryn bellder
odditanom, a thraw ar ei lan wele eglwys fechan Llandanwg.  Pentref
bychan ydyw Llanfair, rhyw ychydig o dai o bobtu i'r ffordd.

Gydag i mi gyrraedd y pentref ymgasglodd lliaws o'r plant, rhai yn
awyddus am rywbeth i'w weled neu i'w wneyd, o'm cwmpas.  Nid oedd yr
un o honynt wedi clywed gair am Elis Wyn nac am weledigaethau Bardd
Cwsg.  Yr oeddynt yn foddlon iawn i'm gwasanaethu, a medrodd un o
honynt gael allwedd y fynwent ac allwedd yr eglwys i mi.  Saif yr
eglwys hir a'i thalcen i'r mynydd, o fewn mynwent lawn a threfnus.
Yr oedd hanner arswyd arnaf wrth fynd i'r eglwys, ac yr oedd y plant
a'm dilynent mor ddistaw a phe gwybuasent fod Bardd Cwsg, un
ddychmygodd weled pethau mor ofnadwy, yn huno yno.  Y mae'r allor yn
llenwi y pen agosaf i'r mynydd o'r eglwys, o fur i fur.  Hysbyswyd
fi fod lle'r allor yn fyrrach unwaith, a fod lle i un set rhwng yr
allor a'r mur.  Tan y set honno, set Glas Ynys, a claddwyd y Bardd
Cwsg; ond erbyn hyn y mae'r allor dros ei orweddle.  Ac ni wyddai
plant ei bentref, oedd mor ddistaw a llygod yn yr eglwys dawel, ddim
am ei waith nac am ei enw.

Troais i unig westy'r pentref i ofyn lluniaeth, oherwydd yr oedd
erbyn hyn yn hen brydnawn.  Tra'r oedd y forwyn yn gosod y llian ar
y bwrdd mewn parlwr bach cysurus ddigon, gofynnais iddi, -

"Yn yr eglwys yma y claddwyd Elis Wyn o Lasynys, ynte?"

"Hwyrach wir, syr, ond 'doeddwn i'n nabod mo hono fo."

Yr oedd gwr y gwesty gerllaw, ac amryw las hogiau yn y gegin, ond
nid oedd yr un o honynt yn gwybod dim am Elis Wyn.  Dywedodd un y
gallai'r ysgolfeistr fod yn gwybod, fod llawer o bethau ynghadw yn
ei ben ef, ond ei fod ar ei wyliau ar hynny o bryd.

Wedi te troais yn ol tua Harlech, a daethum at y ffordd sy'n arwain
i lawr at Landanwg a min y mor.  Gwelwn mai rhibin hir iawn o ffordd
ydoedd, ond daeth awydd angerddol drosof am weled gorweddfan Sion
Phylip.  Ac i lawr a mi, hyd ffordd ddigon tolciog, nes cyrraedd ty
neu ddau heb fod nepell o lan y mor.  Dywedwyd wrthyf na fu claddu
ym mynwent Llandanwg er ys blynyddoedd, ac nad oes un math o
wasanaeth ynddi'n awr.  Croesais ffrwd ddwfr, a chefais fy hun mewn
cae gwyrdd o flaen yr eglwys.  Yr oedd y llecyn yn un hyfryd ar y
nawn haf hwnnw.  Chwythai awel dros y mor, ag iechyd ar ei haden, ac
yr oeddwn yn meddwl fod y ffrwd oedd ar golli yn y mor yn berffaith
loew, fod y glaswellt yn berffaith wyrdd, a fod yr awyr yn berffaith
bur.  Bechan iawn ydyw'r eglwys, a dieithr yr olwg arni.  Ni welais
ond llwybr i fynd ati, a hwnnw'n cithaf anodd ei gael.  Y mae porth
i fynd trwyddo i'r fynwent, ar gyfer ffenestr fawr y dwyrain.  Y mae
drws yr eglyws i'r stormydd a'r mor.  Saif yr eglwys yn llythrennoll
ar fin y mor, ac y mae'r tywod luchiwyd gan ystormydd hyd ei llawr.
"Llan dan wg y mor" ydyw ystyr ei henw, ebe un hen ramadegydd
gyfarfyddais.  Mynwent unig a thawel, hyd yn oed ymysg mynwentydd,
ydyw.  Y mae'r eglwys yn wag oddigerth fod yno ychydig o hen goed
derw.  Anaml, yn sicr, y bydd neb yn torri ar unigedd y fan.  Y mae
enwau ffermydd yr ardal ar y cerrig beddau, ond yr wyf yn meddwl mai
anaml y cleddir yno'n awr.  Gwelais fedd Sion Phylip, wedi tipyn o
chwilio ymysg y twmpathau gleision a'r cerrig beddau mwsoglyd.  Y
mae yng nghysgod yr eglwys, yn union dan ffenestr y dwyrain.  Wrth
dynnu'r mwsogl oddiar y ddwy lythyren a'r dyddiad a'r englyn sydd ar
y garreg, ceisiwn gofio peth o Gywydd y Wylan, cywydd goreu Sion
Phylip.  Ac yn sicr ddigon yr oedd gwylan unig yn hofran uwch fy
mhen, fel pe'n gwylio bedd y bardd a'i darluniodd.

Bu Elis Wyn yn darllen gwasanaeth yr eglwys yma, yn swn y mor.
Tybed ei fod wedi cerdded hyd y traeth, gan synfyfyrio, i aros i'r
plwyfolion ddod?  Ai ar y llecyn hwn, wrth syllu ar y feisdon, y
dychmygodd yr ymddiddan rhyngddo a Thaliesin Ben Beirdd, pan y
gofynnodd Taliesin iddo am y prydydd,--"Pa le mae'r pysgodyn sy'r un
lwnc ag ef?  Ac mae hi yn for arno bob amser, eto ni thyr y mor heli
mo'i syched ef."


Yr oedd y nos yn dod, a'm ffordd innau i'm llety yn hir.  Nosodd
arnaf cyn i mi ddod i'r ffordd fawr, ac ni welwn wahaniaeth rhwng
daear a mor.  Nid oedd arnaf lai nag ofn yn y gwyll, yr oeddwn wedi
meddwl cymaint yn ystod y dydd am y bodau erchyll ddarlunnir gan
Fardd Cwsg.  Gan nad oedd ond amlinellau llymion y wlad i'w gweled,
yr oeddwn bron a meddwl weithiau fy mod yn y dyffryn hwnnw
ddarlunnir yng "Ngweledigaeth Angau yn ei Frenhinllys isaf, -


"Mi'm gwelwn mewn dyffryn pygddu anfeidrol o gwmpas, ac, i'm tyb i,
nid oedd diben arno; ac ymhen ennyd, wrth ambell oleuni glas, fel
canwyll ar ddiffodd, mi welwn aneirif, O! aneirif, o gysgodion
dynion, rhai ar draed, a rhai ar feirch, yn gwau trwy eu gilydd fel
y gwynt, yn ddistaw ac yn ddifrifol aruthr; a gwlad ddiffrwyth, lom,
adwythig, heb na gwellt na gwair, na choed nac anifail; a chwipyn,
er maint oedd y distawrydd o'r blaen, dyma si o'r naill i'r llall,
fod yno ddyn bydol."


Y mae'n debyg fod Bardd Cwsg wedi llenwi bywydau llawer a
dychrynfeydd, wedi gwneyd pob nos yn llawn o ellyllon, ac wedi
dyrysu synhwyrau llawer un.  Pa ryfedd fod y llyfr hwn wedi
effeithio cymaint ar fywydau dynion?  Mor dryloew yw ei arddull, mor
gain a naturiol ei Gymraeg!  Ac mor ryfedd ydyw ei ddychymyg pan yn
crwydro trwy'r eangderoedd dychrynllyd hynny, pan yn dilyn o'i ledol
ar ol milwyr disglaer Lusiffer wrth iddynt deithio fel mellt hyd y
fagddu hyll!

Rhyfedd ac ofnadwy ydyw'r pethau ddarlunnir ganddo, ac nid heb
ychydig ofn y medrir meddwl am danynt ar ffordd unig fel hon wedi
nos.  Cyn i oleuadau Harlech ddod i'r golwg, yr oedd fy meddwl wedi
troi at emyn y Bardd Cwsg, emyn sy'n dangos beth fuasai ei
weledigaeth ym Mharadwys pe'r ysgrifenasai hi, -


"Myfi yw'r Adgyfodiad mawr,
  Myfi yw gwawr y bywyd;
Caiff pawb a'm cred, medd f'Arglwydd Dduw,
  Er trengu, fyw mewn eilfyd.

"A'r sawl sy'n byw mewn ufudd gred
  I mi, caiff drwydded nefol
Na allo'r angau, brenin braw,
  Ddrwg iddaw yn dragwyddol.

"Yn wir yn wir, medd Gwir ei hun,
  Pob cyfryw ddyn sy'n gwrando
Fy ngair gan gredu'r Tad a'm rhoes,
  Mae didranc einioes ganddo."



TY'R FICER



Llawn o ddyfroedd oedd Llanymddyfri pan welais i'r lle gyntaf, er
fod hynny yn niwedd mis Mehefin.


Bran a Gwydderig
A Thywi fynheddig
A Bawddwr fach fawlyd
  Yn rhedeg drwy'r dre," -


nid yn unig yr oedd y rhain yn llifo dros y dolydd, ond yr oedd y
gwlaw yn tywallt fel diluw.  Yr oedd wedi golchi swyddogion y ffordd
haiarn yn lan; a thybiwn innau, wrth edrych o'r tren pan safodd yn
Llanymddyfri, mai mewn dillad gwlybion y byddai raid i mi dreulio
gweddill y dydd.  Gwelwn nad oedd y dref yn ymyl, ac ni welwn gerbyd
fuasai'n noddfa rhag y gwlaw.  Ond, wedi disgyn, gwelais westy ar fy
nghyfer, a medrais ei gyrraedd ar draws y ffordd cyn gwlychu at fy
nghroen.

Daeth gwraig dawel, a swn penderfyniad yn ei llais, i'm croesawu.
Yr oedd golwg gysurus ar bob peth yn y ty, yr oedd tan braf yn
cynneu yn y parlwr cyn pen y chwarter awr, ac yr oedd pryd
danteithiol o fwyd wedi ei arlwyo.

Yr oedd yno lyfrau hefyd, dyna'r gwahaniaeth rhwng gwesty Cymreig a
gwestai ereill.  Cefais ymgom a gwr y ty,--y mae hyn yn rhan o fywyd
fforddolyn,--a dywedodd bopeth wrthyf am grefydd a gwleidyddiaeth
Llanymddyfri.  Ond, fel gwestywr call, ni soniodd air am ei grefydd
na'i gredo wleidyddol ei hun; ac yr wyf yn meddwl iddo fethu cael
gweledigaeth eglur ar fy amryw dybiau innau.  Gwr tawel oedd, yn
siarad Cymraeg da.

Cyn huno, yn swn y gwlaw, bum yn ceisio dyfeisio fath dref a welwn
yfory, a fath dy oedd ty'r Ficer enwog.  Yr oeddwn wedi gweld y lle
o bell.  Pan oedd fy nhren yn croesi'r nentydd hyd ochr y mynydd, yr
oeddwn wedi gweld dyffryn swynol i lawr odditanom, a gwastadeddau
coediog niwliog draw.  Ond cyn dychmygu darlun eglur yr oeddwn yng
ngwlad cwsg.  A chyn hir daeth yn ystorm yn fy mreuddwydion, a
thybiais weled melldith y Ficer wedi dod ar Lanymddyfri, a'r dwfr yn
ei chludo hi a minnau tua'r mor.  Ond pan ddaeth y bore, yr oedd
haul disglaer ar bob peth, a minnau'n meddwl mor hyfryd oedd fy lle.

Wedi cael cyfarwyddiadau manwl, cychwynnais tua thy'r Ficer.
Gadewais ysgol Llanymddyfri ar y dde, a chefais fy hun cyn hir ym
mhrif heol y dref.  Wrth grwydro drwyddi, tybiwn mai tref yn prysur
adfeilio ydyw Llanymddyfri.  Ni welais ddim gwaith yn cael ei wneyd
yn unlle, ac nid oedd neb prysur yn y golwg.  O'r negeseuwr i'r
meddyg, yr oedd pawb yn rhodio'n hamddenol, fel pe mai unig amcan
bywyd ydyw treulio'r dydd i ddisgwyl y nos a threulio'r nos i
ddisgwyl y bore.  Ni welwn gwsmer yn yr un o'r siopau; yr oedd pob
siop fel pe'n hepian, a'r prentisiaid dan y cownter yn disgwyl
diwrnod ffair.  Gwelais siop lyfrau, arwydd sicr o ddiwylliant, ond
ol-rifynnau oedd yn y ffenestr, rhai'n traethu am faterion
gwleidyddol na chymer ond yr hanesydd ddyddordeb ynddynt yn awr.
Gwelais laswellt yn tyfu yn y farchnad, gwelais yriedydd yn golchi
ei gerbyd y drydedd waith er pan gafodd gludo neb, gwelais saer yn
cysgu yng nghanol ei shavings, gwelais gapel Wesleaid--pwy mor
weithgar--wedi ei gau.  Cyfarfyddais asiedydd deallgar, yr hwn
ddywedodd lawer o hanes y dref i mi.  Cyfeiriais fy ffon at laswellt
oedd yn ceisio ymwthio i fyny rhwng cerrig yr heolydd, a gofynnais a
oedd Llanymddyfri'n adfeilio Sicrhaodd fi nad oedd, ond ei bod yn
sefyll,--yn cynyddu dim ac yn adfeilio dim.

Cefais dy'r Ficer ymron ym mhen uchaf y dref.  Pasiais ef heb ei
weled, a chyrhaeddais y bont, lle y danghoswyd mynwent ar fryn uwch
ben i mi,--Llanfair ar y bryn, man bedd Williams Pant y Celyn.
Troais yn ol, ac ar y llaw chwith gwelwn dy oedrannus, ac ychydig o
ol gofal arno.  Meddyliwn wrth ei weled am hen foneddwr wedi torri,
ac yn goroesi ei gyfoeth mewn cot ddu lom a het dolciog a throwsus
du seimlyd rhy fyr i guddio ei esgidiau drylliog.  Daeth hen wraig,
debyg iawn i'r ty, i'r drws i gynnyg dangos y lle i mi, gan ostwng
yn ei garrau wrth gynnyg.  Y mae ambell ddernyn o bren cerfiedig a
phlastr yn dangos mor fawr ydyw'r cyfnewidiad ddaeth dros y ty hwn.
Unwaith bu yn orwych, yn awr y mae ei ystafelloedd cyfaneddol yn
gartrefi llwm i dlodion Llanymddyfri.

Daeth rhyw brudd-der drosof wrth adael yr ystafelloedd tywyllion
gwag lle y goleuwyd "Canwyll y Cymry."  Meddyliais am y noson y
safodd ceffyl heb ei farchog wrth ddrws y Ficer, tra yr oedd corff
llofruddiedig ei unig fab yn y Tywi.  Meddyliais am lawer bore y
bu'r Ficer yn cychwyn allan i rybuddio mewn amseroedd enbyd, ac i
rybuddio'n ofer, -


Mene Tecel, tre Llanddyfri,
Pwysodd Duw hi yn dy frynti;
Ni chadd ynnot ond y sorod,
Gochel weithian rhag ei ddyrnod.

Bore codais gyda'r ceiliog,
Hir ddilynais yn dy annog
Droi at Dduw oddiwrth dy frynti,
Ond nid oedd ond ofer imi.

Cenais iti'r udgorn aethlyd
O farn Duw a'i lid anhyfryd,
I'th ddihuno o drwmgwsg pechod,
Hwrnu er hyn 'rwyt ti yn wastod.

Cenais bibau, ond ni ddawnsiaist,
Tost gwynfannais, nid alaraist;
Ceisiais trwy deg a thrwy hagar,
Ni chawn gennyt ond y gwatwar.

Esau werthai ei 'tifeddiaeth
Am y ffiolaid gawl ysywaeth;
Tithau wethaist deyrnas nefoedd
Am gawl brag, do, do, o'm hanfodd.


Ond, pa beth bynnag fu ei hanes, y mae Llanymddyfri'n anwyl i bob
Cymro, ac yn anwyl yng ngolwg y nefoedd, oherwydd o honi hi y daeth
y Ficer Pritchard a Pher Ganiedydd Cymru.

Cerddais drachefn drwy'r dref, gadewais y castell ar y chwith,
gadewais y dref o'm hol, a dois i fynwent Llandingad.  Yma, meddir,
y claddwyd y Ficer, ond nid edwyn neb le ei fedd.  Yn wir dywed
traddodiad nad ydyw yma mwy, ond fod yr afon wedi rhuthro drwy'r
fynwent unwaith, ac wedi cario'r corff i'r mor.

Dychwelais trwy'r dref gysglyd dawel i'r gwesty i gael bwyd; ac yn y
prydnawn cychwynnais tua'r castell.  Saif ar dalp o graig yn ymgodi
ar lan yr afon.  Yr oedd dannedd y graig i'm gwyneb wrth i mi neshau
ato, a gwelwn yr eiddew yn ymglymu am ei fur toredig.  Cerddais
rhyngddo a'r afon, a dringais y bryn.  Y mae'n sicr fod llawer o
dref Llanymddyfri wedi ei hadeiladu a'i gerrig.  Nid oes ond dau
ddarn o'r mur trwchus yn aros, y darn agosaf at y dref, ond yr
anhawddaf cael cerrig o hono.  Y mae'r gornel, gyda thwr mae'n
debyg, wedi syrthio, ac yr oedd coed yn estyn eu canghennau dros y
muriau oddiar ben y bryn y tu allan.  Gwelwn ddrysau y bu'r gwylwyr
yn esgyn ar hyd-ddynt i'r muriau unwaith.  Tawel iawn ac unig ydyw'r
adfail, o'i gydmaru ag ef y mae eglwys a mynwent Llandingad, welwn
dros gornel y bryn, yn lle byw.  Bu Gruffydd ab Rhys yn gwarchae
arno, yn adeg amddiffyn Cymru.  Cymerodd Rhys ei fab ef yn 1202; ac
wedi hynny bu Gwenwynwyn, Rhys Ieuanc, a Rhys Grug yn ymladd yn ei
wydd.  Llawer un fu farw yn y ffos sydd eto i'w gweled yn amgylchu
darnau'r castell,--ond mwynach yw'r olygfa geir o hono heddyw na
golwg ar ei hanes.  Y mae gwastadedd bychan gwyrdd rhyngddo a'r
afon, y mae'r dref ar y gwastadedd odditano, ac onid ofer i mi
geisio darlunio prydferthwch dyffryn y Tywi?



Y GARREG WEN



Cychwynnodd tri o Gricieth ar fore hyfryd ym mis Awst diweddaf i
weled cartref Dafydd y Garreg Wen, ac un o'r tri hynny sy'n
ysgrifennu yr hanes di-addurn ond cywir hwn.

Yr oeddym yn tybied, er i ni weled llawer bau tlws, na welsom ddim
tlysach erioed na Bau Cricieth y diwrnod hwnnw.  Yr oedd y mor
diderfyn o'n blaen, ac yr oedd y glesni hwnnw arnom na welsom yn
unlle ond ar draethell Mor y Canoldir, dan gysgod mynyddoedd
Liguria.  Ar un ochr iddo yr oedd bryniau Meirion, fel llinell
euraidd rhy dyner i ddisgleirio.  O'n blaen ymgodai Moel y Gest fel
caer anferth, a gwelem y ffordd hir yn dirwyn hyd yr ochr tuag ati.
O'n hol safai castell Cricieth, yn hyf fel pan y canai Iolo Goch
iddo, ond heb ogoniant ac heb oleuni mwy.  Ar ein chwith yr oedd
pigau mynyddoedd gleision yn codi ac yn colli o'n golwg gyda phob
codi a gostwng yn y ffordd.  Ar ein llaw dde yr oedd y mor, ac
adlewyrch haul ar grib bob ton, yn gwneyd i ni feddwl am fyddin
Sennacherib, -


"A phigau picellau fel ser ar y lli
 Pan dywynno yr haul ar las ddwr Galili."


Anadlai gwynt braf o'r Wyddfa arnom wrth i ni deithio ymlaen, fel pe
buasai'r gauaf yn dod i ddweyd ei fod wedi tyneru, ac i ofyn cymod.
Yn ol yr oedd hafannau o borfa las rhwng creigiau, a'r mor tawel
dwfn islaw.  Ymlaen wele fynyddoedd a chreigiau mawr, ar ffurf
muriau, megis wedi eu codi drwy hud.  Ac yr oedd gwenau'r haul yn
aros ar flodau gwylltion ochr y ffordd.  Ffordd eithaf unig ydyw, yr
oedd yn pasio ty bychan adfeiliedig o hyd.  Yr oedd y tai hyn yn
sefyll yn y lleoedd mwyaf dymunol,--dan gysgod craig neu ar lan aber
wyllt,--ond y mae eu preswylwyr wedi mudo, mae'n debyg, i'r tai mwd
newyddion sy'n codi megis cabanau un-nos, o amgylch Cricieth.
Gwelsom un fynedfa adfeiliedig hefyd, gyda'r glaswellt yn prysur
orchuddio'r graian, fel pe buasai'n arwain at balas anghyfannedd.

Wrth Fron y Gader, troisom o'r ffordd i lecyn caregog, ac yna i lawr
i gyfeiriad y mor.  Yr oedd yn boeth orlethol, ac araf iawn y
teithiem ymlaen.  Cawsom ein hunain mewn morfa hir.  Braich o'r mor
oedd unwaith, mae'n ddi-ddadl, ond llenwodd rhyw afonig fach brysur
y gilfach a daear.  Y oedd ffosydd wedi eu torri ar hyd y morfa, ac
yr oedd gwair yn ei ystodiau yn sychu'n braf.  O ganol y morfa cyfyd
bryn bychan, bryn fu'n ynys unwaith, ac ar ben y bryncyn gwelem
eglwys ddi-addurn.  Dyna Ynys Cynhaiarn, ac yn ei mynwent y gorwedd
Dafydd y Garreg Wen.  Cyfeiriasom ati'n araf ar hyd y ffordd las
gwmpasog, tra'r oedd y caeau a'r mor yn ymddangos yn gydwastad,--y
naill yn wyrdd a'r llall fel arian byw.

Yr oeddym braidd yn lluddedig, ac ni waeth cyfaddef nad oeddym wedi
bwriadu dadluddedu yn Ynys Cynhaiarn uwch ben cwpanaid o de Ond och!
Nid oes yn ymyl yr eglwys, nac yn agos, ond beudy to brwyn
adfeiliedig.  Y mae porth yr eglwys ymron mynd a'i ben iddo, ond y
mae rhyw fath o drwsio musgrell wedi bod ar yr eglwys droion.
Morwyr ac amaethwyr sy'n gorwedd yn y fynwent.  Y mae rhyw Lywelyn
Cymreig yn gorwedd yno, a Charreg o Gernyw, a Mac Lean o'r Alban.
Gwelsom fedd pilot wedi boddi, a gwelsom lawer enw prydferth heblaw
Llwyn y Mafon.  O'r diwedd, yn un o'r corneli agosaf i'r mor, cawsom
y bedd yr oeddym yn chwilio am dano.  Carreg las sydd ar y bedd
hwnnw, ar ei gorwedd, ychydig yn uwch na'r lleill.  Ar ben y garreg
y mae llun telyn mewn cylch, ac yna yr ysgrifen hon, -


BEDD DAVID OWEN
neu Ddafydd y Garreg Wen.
y Telynor rhagorol
a gladdwyd 1749,
Yn 29 oed.

Swynai'r fron, gwnai'n llon y llu--a'i ganiad,
    Oedd ogoniant Cymru;
  Dyma lle cadd ei gladdu,
  Heb ail o'i fath, Jubal fu.
                             E.O.


Y mae'r bedd yn un o'r rhai mwyaf dinod ymysg y beddau dinod sy'n
llenwi'r fynwent hon; ac oni bai am ofal Elis Owen o Gefn y Meusydd,
ni fuasai yno garreg o gwbl.  Uwch ben bedd y cerddor saif danadl
poethion a checs a llysiau bras, anhyfryd eu harogl.  Y mae'r
fynwent a'r eglwys yn ddarlun o bethau wedi eu gadael.  Y mae'r
eglwys wedi ei phlastro drostri, heb neb i ofalu am ei
phrydferthwch, ac yn wag.  Y mae'r fynwent mor anhrefnus a phe
buasai pla wedi difa holl drigolion y fro, ac wedi gadael i'r marw
gladdu'r marw.

Eto i gyd, nid ydyw'r fan dawel unig heb brydferthwch.  Yr oedd un o
honom wedi blino, a rhoddwyd ef i gysgu ar fedd Dafydd y Garreg Wen,
a'i glust ar y delyn.  A glywodd alawon yn ei gwsg, nis gwn.
Cerddasom ninnau, y ddau effro, o amgylch y llannerch gysegredig.
Gwelsom mai mynwent bedair-onglog oedd, gyda choed yn estyn eu
canghennau drosti.  O'i hamgylch y mae'r morfa isel, ac yna cylch o
fynyddoedd yn edrych dros y morfa arni.  Pan oedd yn ynys, yr oedd
yn brydferthach nag ydyw'n awr.

Wedi treulio rhyw awr yn y fynwent, yr oeddym yn effro ein tri, ac
yn newynog iawn.  Troisom yn ol i'r ffordd, a chyrhaeddasom Bentre'r
Felin.  Te fynnai dau o honom, byddai'n hawdd cerdded ar ei ol,
llaeth fynnai'r llall.  Troisom i dy hen ffasiwn a'r enw
"Temperance" wrth ben ei ddrws.  Tra bo'r tecell yn berwi, buom yn
edrych ar lun llongau oedd hyd y mur, ac yn ysgwrsio a'r cwsmeriaid
oedd yn dod i'r siop pob peth.  Yr oedd y cloc awr yn rhy fuan, yr
oedd Beibl a llyfr hymnau ar y bwrdd, ac yr oedd cylch o addurniadau
o amgylch carreg y llawr.  Gwnaeth y wraig garedig de da, ac nid
oedd yn esmwyth heb ganlyn arnom i fwyta'n ddibaid.

Wedi ymgryfhau fel hyn, ail gychwynasom hyd ffordd Porth Madog.
Gwelem eglwys Ynys Cynhaiarn ar y gwaelod wedi dringo i fyny bryn ac
yna collodd y mor o'n golwg.  Teithiasom ymlaen ar hyd y ffordd
lychlyd, ac yr oedd yn mynd yn boethach o hyd.

O'r diwedd daeth y lle i droi o'r brif-ffordd i ffordd gwlad.  Yna
cawsom gysgod hyfryd coed derw bychain, ac yr oedd mantell Fair yn
tyfu dan eu cysgod.  Arweiniai'r ffordd i fyny o hyd, ac odditanom
yr oedd nant,--gwyddem ei bod yno oherwydd ei dwndwr mwyn ac
oherwydd fod brenhines y weirglodd yn tyfu uwch ei phen.
Cyrhaeddasom ben y golwg, a daethom o'r coed.  Yr oedd y tawelwch yn
adfywiol anesgrifiadwy,--nid oedd yno ond su pell y mor a sain
ambell aderyn mynydd, a gwelem ehedydd yn codi ar ael y goleu.
Gwelem gastell Cricieth, a mynyddoedd Lleyn yn y pellder y tu hwnt
iddo.  A gwelem ein ffordd ninnau'n ymdroelli dros y ffriddoedd a'r
bryniau, drwy wlad o greigdir, dros y mynyddoedd oedd rhyngom a'r
mor.  Yr oedd anadlu'r awyr iach yno yn bleser,--yr oedd arogl grug
a rhedyn arni.  Yr oedd arnom eisiau bwyd er mai newydd fwyta
oeddym.  Gwyn fyd, ni a dybiem, y bobl sydd yn byw yn y fro iach
hon.  Holasom y ffordd i'r Garreg Wen yng Ngarth Morthin, ac wedi
dringo aml fryn serth cyrhaeddasom eglwys Treflys.  Saif yr eglwys
fechan hon yng nghanol caeau gwair, heb na thy na thwlc yn agos ati,
a buom yn crwydro tipyn o'i hamgylch cyn darganfod llwybr troed i
fynd ati.  Y mae golwg newydd iawn ar yr eglwys ac ar y beddau; yr
oedd y fynwent yn debycach i fynwent ar hanner ei gorffen nag i hen
un.  Gwelais lawer pennill ac englyn tarawiadol.  Dyma bennill
oddiar fedd merch Braich y Saint, -


"Gorffwysodd, gadawodd yr anial ar ol,
  Tu draw i'r Iorddonen y glaniodd;
 A'r Iesu dderbyniodd ei hysbryd i'w gol,
  Can's ffyddlon yw'r hwn a addawodd."


Dyma englyn, hefyd, am y Cristion, -


"Os tan y gist mae'r Cristion,--ei ddu fedd
    Sydd fel man-blu'n union:
  Mae rhyw fwynhad mawr fan hon
  Yng nghlyw su engyl Seion."


Dyma sydd ar fedd Bardd Treflys, -


Gu wr, rhawg erys ar go'i ragoriaeth,
Cywirdeg ydoedd, caredig odiaeth;
O Seion o'i ol cyfyd swn alaeth,
Am ei llawn noddwr trwm yw Llenyddiaeth,
Am wawr hoffrudd, am air ffraeth--Bardd Treflys
Drwy Eifion erys diderfyn hiraeth.


Y mae'r olygfa o fynwent Treflys yn ogoneddus.  Y mae mynyddoedd
Lleyn, Arfon, a Meirionnydd yn gylch am dani ac y mae un bwlch yn y
cylch, a mor glas pell sydd yn y bwlch hwnnw.  Buom yn eistedd ar y
llethr, ar gae adlodd, i synnu at yr olygfa, ac ni cheisiaf fi ei
darlunio.  Daeth dyn heibio, a danghosodd dalcen y Garreg Wen, draw
ymhell, dros ddyffryn a gwastadedd.

Yr oedd y dydd yn mynd, a'n ffordd ato'n hir.  Aethom i lawr gore
gallom hyd y caeau serth i'r Morfa Bychan, lle agored ystormus,
gydag ychydig o ddefaid yn blewyna hyd dwmpathau grugog dyfai yma ac
acw yn y tywod.  Ond dipyn oddiwrth y lan, yr oedd caeau gwastad fel
bwrdd, dan wenith tonnog.  Wedi taith flin gadawsom y mor, a daethom
at lyn ar ochr y ffordd, a lili'r dwr ar ei ymylon.  Oddiwrth y llyn
arweiniai ffordd dywodlyd i fyny at dy gwyn ar y fron.  Dringasom i
fyny, heibio i ffynnon o ddyfroedd clir.  Daethom at gefn y ty, ac
yr oedd geneth fach yn cychwyn i hel y gwartheg.

"Ai hwn ydi'r Garreg Wen?"

"Ie, mae meistres yn y ty."

Gyda'r gair daeth gwraig ieuanc i'r drws, a dywedodd fod croeso ini
weld y ty.  Gwelodd fod yr ieuengaf o honom wedi blino.  Daethom yn
ffryndiau mawr, ac ni chawsom fwy o groeso yn unlle erioed.  Yr oedd
y gwartheg yn y fuches, ond cawsom de dan gamp.  Yna cawsom weled
holl ystafelloedd cartref y telynor.  Hen amaethdy clyd ydyw'r
Garreg Wen.  Ty hir ydyw, a'i dalcen i'r graig, yn un uchder llofft.
Y mae adeiladau o'i gwmpas bron ym mhob cyfeiriad, a gerddi fel pe
ar silffoedd craig, a choed ffrwythau.  Oddiamgylch tyf gwynwydd a
phys llygod a phob blodeuyn gwyllt.  A thraw wrth gefn y ty y mae
craig,--hwyrach mai hon ydyw'r Garreg Wen,--yn cysgodi'r ty rhag
gwynt yr ystormydd.  Yr oeddwn wedi clywed mai wrth garreg ar ben y
mynydd y cyfansoddodd Dafydd "Godiad yr Ehedydd."  Dywedwyd wrth
enethig am ddod gyda fi i ben y caeau i ddangos y garreg.  Yr oedd
yr olygfa'n ehangu o hyd wrth i ni ddringo o gae i gae, a dyma
ddiwedd ysgwrs fu rhwng yr enethig a minne,--"

"Fedri di ganu?"

"Medra."

"Fedri di ganu 'Dafydd y Garreg Wen' i mi?  Neu 'Godiad yr
Ehedydd'?"

Edrychodd y plentyn yn syn arnaf.

"Wyt ti ddim yn dysgu canu yn yr ysgol?"

"Ydw."

"Wyt ti'n dysgu canu Cymraeg?"

"O nag ydw!"

"A ddysgodd neb erioed i ti ganu alawon Dafydd y Garreg Wen, a
thithau'n byw yn yr un wlad a fo?"

"Naddo."

"Be fedri di ganu?"

"'Little Ship' a 'Gentle Spring.'"

Yr un dystiolaeth brudd wyf yn gael ymhob man yng Nghymru.  Mae
cartref enwog yn ymyl y plentyn,--lle cyfieithwyd Gair Duw i'w
iaith, lle rhoddwyd ar gan ryw wirionedd wareiddiodd ei gyndadau,
lle daliwyd rhyw alaw nefolaidd i buro a diddanu meibion dynion byth
mwy,--ond, druan bach, ni wyr ef ddim am danynt.  Feallai fod ei
athraw neu ei athrawes heb fedru ei iaith, ac felly'n hollol
anghymwys i'w ddysgu.  Feallai, mewn ambell i ran o'r wlad, fod ei
athraw yn Gymro, ond rhy anwybodus i ddysgu dim iddo am ei wlad ei
hun, ac yn rhy ddi-athrylith i weled gogoniant llenyddiaeth Cymru.
Dysgir alawon yn yr ysgolion, ac eto ceir ardaloedd cyfain lle nas
gall y plant ganu "Llwyn Onn."  Rhaid fod rhyw swyn anghyffredin yn
alawon Cymru, yn ogystal ag yn ei hiaith, onide buasai galluoedd
Philistaidd y byd hwn wedi eu llethu er's llawer dydd.  Y
Llywodraeth, yn credu fod yr iaith Gymraeg yn draffeth i'w
swyddogion tal; arolygwyr, wedi rhoddi eu cas ar iaith nas gallant
ond ei hanner siarad; athrawon, wedi dad-ddysgu Cymraeg da wrth
ddysgu Saesneg sal,--neu heb fedru erioed ond y Saesneg sal yn unig;
goruchwylwyr anwybodus, yn credu fod nef a daear yn agored i'w plant
os medrant ddeall Saesneg bratiog porthmyn Caer,--druan o eneidiau
plant Cymru rhyngddynt oll.

Cyrhaeddasom y garreg.  Carreg fawr ydyw, ar ben cae glas.  Dywed yr
hanes fod Dafydd yn dod adre o Hafod y Porth ar lasiad y bore.  Yr
oedd yr haul yn dechre goreuro y mynyddoedd gogoneddus acw, ac yr
oedd ehangderoedd y mor yn y golwg.  A chododd ehedydd bach
uwchlaw'r coed, ac arllwysodd lawenydd y bore mewn can.  Rhoddodd
Dafydd ei delyn i lawr wrth y garreg hon, a chyfansoddodd "Godiad yr
Ehedydd."

Wedi cyrraedd y Garreg Wen yn ol yr oedd gwahoddiad cynnes i ni aros
noson.  Ond yr oedd yn rhaid prysuro ymaith.  Cerddasom yn brysur
tua Phorth Madog, ar hyd rhiwiau lawer.  Gwelsom lawer hafan
brydferth, ac aml gip ar y Traeth Mawr a Chastell Harlech rhwng y
coed.  Yr oedd tri yn prysuro trwy ystryd hir Porth Madog, a chyda i
ni eistedd yn y tren, yr oeddym yng Nghricieth yn ol.  Teimlad
dedwydd, wrth gysgu ar lan y mor y noson honno, oedd y teimlad ein
bod wedi gweled bedd y telynor ac wedi bod yn y Garreg Wen.



TYDDEWI



"Cystal am ofal im yw
 Fyned deirgwaith i Fynyw,
 A myned, cynired cain,
 Ar hafoed hyd yn Rhufain."
IOLO GOCH.

Yr oedd wedi taro chwech o'r gloch y bore er ys pymtheng munud neu
well pan garlamai ein merlen hoew drwy heol hen Hwlffordd, gan
deimlo nad oedd mwy o bwysau yn ein cerbyd ysgafn na phe buasai ddim
ond bwcwl addurnedig i gadw'r awenau yn eu lle.  Naw o'r gloch y
noson cynt, yr oeddwn wedi gadael Llundain a'i chyffro, gan ddisgwyl
gweled y bore'n torri ar fynyddoedd Cymru, a chan wybod fod rhyw
dawelwch yn gorffwys ar y mynyddoedd hynny, tawelwch iachaol,
heddwch a sudda fel balm i enaid y neb a hir edrycho arnynt.
Heddwch y mynyddoedd,--dyna feddyginiaeth meddwl pryderus, a dyna
adnewydda y corff curiedig fel yr eryr.  Aml y teithia enaid Cymro i
fynyddoedd ei wlad.

Ar hyd y daith nos bum yn breuddwydio'n anesmwyth yn y tren.
Breuddwydiwn ein bod yn chwyrnellu drwy ddinasoedd distaw
anghyfannedd,--yr oedd Caerloew wedi ei hanrheithio gan bla, a'r
glaswellt yn tyfu ar hyd ei hystrydoedd; yr oedd Casnewydd dan y
mor, a dim ond rhyw drumau aur, fel crib, yn codi o'r tonnau oer
brigwynion; yr oedd adfeilion anferth Caer Dydd yn goedwig o eiddew
a mieri, a'r mor wedi cilio oddiwrth ei glan.  Ond yr oedd edyn aur
y bore ar Lyn Nedd ac ar fau Abertawe, er mai prin y medrai'r dydd
fy argyhoeddi nad anialwch du oeddwn wedi adael ar fy ol.  O wlad y
nos i wlad y bore yr oedd fy nhaith.

Nid oedd gennyf ond dwy noswaith a diwrnod i mi fy hun.  Rhaid oedd
treulio'r ddwy noswaith yn y tren, a mwyn oedd meddwl y cawn
dreulio'r diwrnod yn Nyfed, a mynd ar bererindod i Dyddewi.  Bu
pererinion dirifedi'n cyrchu ar hyd y ffordd hon, yn hen oesoedd
cred, tua Thyddewi; oherwydd yr oedd mynd yno deirwaith mor
haeddiannol a phe'r eid dros dir a mor i Rufain ei hun,--ceid yr un
gollyngdod am bechod, yr un iechyd corff, yr un heddwch meddwl.  Ac
i'r neb deithiodd Ddyfed hyd Dyddewi yn nyddiau cynnes hirion
esmwyth yr haf, nid anhygoel yw'r traddodiad nad oes afiechyd na
gwenwyn na phechod yn trigo yn naear sanctaidd Dewi.

Gwell i mi gyfaddef ar unwaith mai nid marweiddio'r cnawd oedd amcan
fy mhererindod, onide buaswn wedi mynd yn y gauaf, a buaswn wedi
cerdded dros yr holl fryniau tonnog sy'n ymestyn rhwng Hwlffordd a
Thyddewi.  Yr oeddwn wedi deall y byddai un o geffylau goreu'r wlad,
ac un o'r gyrrwyr goreu, yn fy aros yng ngorsaf Hwlffordd.  Bu'n
edifar gennyf droion yn ystod y dydd na fuaswn wedi cerdded; ond, o
ran hynny, gorfod i mi gerdded llawer, ac nid o'm bodd.

A dyma ni'n carlamu drwy stryd Hwlffordd.  Mor hyfryd ydyw'r cerbyd
ysgafn ar ol y tren trwm, ac mor iach ydyw awel y bore dros y
bryniau gleision acw.  Y union o'n blaenau ymgyfyd castell
Hwlffordd, gan wgu i lawr arnom, ac ar yr hen dref ddyddorol yr ydym
yn cyflymu drwyddi.  Toisom ar y dde wrth droed craig y castell, ac
aethom drwy ystryd gul ar garlam wyllt, er perygl nid ychydig i'r
plant troednoeth coesnoeth oedd yn ymhyfrydu yn y dwr ac yn y llaid
sydd ar hyd ochrau ac ar ganol y Stryd Dywell.  Dywedai'r gyrrwr mai
ym Mhenfro Seisnig y mae Hwlffordd, ac na siaredir gair o Gymraeg
ynddi.  Gwelwn yn amlwg oddiwrth enwau'r siopwyr fod llawer cenedl
yn trigo yn y dref.  Bleddyn Gymreig mewn heddwch a Havard
Normanaidd.

Sais oedd y gyrrwr, a charn Sais.  Ni wyddai ddim am Arthur, ni
chlywodd son am William Havard, ni wyddai ddim am hanes y dref.  Sur
ac anfoddog oedd ei drem, ac nid oedd ei iaith mor goeth ag iaith
ambell un, oherwydd yr oedd yn rhy hoff o son am drigolion y
tywyllwch wrth eu henwau, a mynych gyfeiriad a wnai at ei enaid byw.
Ceffylau, cwn, a da pluog oedd hoff destyn ei ymddiddanion; ond am
gyfarfodydd pregethu, neu ysgolion y fro, neu ei cholegau, gwyddai
lai na dim.  Yr oedd ganddo ddaliadau gwleidyddol, ac nid oedd arno
gywilydd eu harddel.  Yr oedd yn ddyn gonest, yn eithaf caredig, ac
yn barod iawn i dystio mai gwir bob gair oedd yr holl ystraeon
adroddai.

Dyma ni ar ben y rhiw cyntaf, a gwlad Dyfed hen wlad yr Hud, gwlad
chwedl am bagan a sant, yn ymestyn o'n blaenau.  Golwg oer a thrist
sydd arni, gwlad o fryniau penisel, yn ymestyn fel tonnau tua gorwel
y gorllewin, heb for yn y golwg, heb fynydd.  Ffermwyr, moch,
gwyddau, peiriannau lladd gwair,--edrychent am y pruddaf.  A thraw,
yn hanner cylch o'n blaenau, yr oedd cymylau gwgus yn llawn o wlaw
oer.  Ceisiai'r gyrrwr fod yn llawen, ond yr oedd amheuaeth yn ei
lais wrth iddo ddweyd,--"Cloudy mornin', fine day, sir."  Gyda hynny
disgynnodd y gwlaw arnom fel pe'i tywelltid o grwc, a chlywn y
defnynnau'n rhedeg i lawr rhwng fy nghrys a'm croen.  Anodd canu yn
y gwlaw, ac eithaf digalon oeddwn innau.  Treiai'r gyrrwr fy
nghysuro, a thynnu fy sylw at rywbeth oddiwrth fy sefyllfa
anghysurus ac anwydog.  Danghosodd ddyffryn bychan i mi, a dywedodd
gyda blas ei fod yn lle ardderchog am lwynogod a dyfrgwn.  Dywedais
innau nad oeddwn yn cymeryd y dyddordeb lleiaf mewn llwynogod na
dyfrgwn; ac nad oedd dim casach gennyf na chwn hela, ond y bobl fydd
yn eu dilyn.  Daethom at afonig fechan dryloew, oedd yn rhedeg drog
raian glan, dan lwyni o frwyn a llysiau'r gwenyn; ac wrth fy ngweled
yn edrych ar y blodau, dywedodd y gyrrwr fod y nant yn lle
ardderchog i bysgota brithylliaid, a gofynnodd i mi a oeddwn yn
ddaliwr da.  Dywedais fy mod wedi dal un brithyll unwaith, a fod yn
edifar gennyf byth; ond ni fedrai ddeall hynny.  Yr oedd y gwlaw yn
dal i ddisgyn, a'm calon innau'n drom.  A dechreuodd y gyrrwr ganu,
gan wneyd pob swn rhwng swn hogi llif a swn melin goffi.  Gofynnodd
i mi toc a oeddwn yn hoffi canu, a dywedais innau nad oeddwn wedi
clywed canu er ys rai dyddiau.  Yr oeddwn yn ddrwg fy hwyl, ac ni
phetrusodd y gyrrwr ddweyd gan ba fod y blinid fi.

Ond, gyda hynny, peidiodd y gwlaw, a gwenodd yr haul ar Ddyfed.
Siriolodd y ffurfafen, a gwenodd Dyfed arni drwy ei dagrau.  Y mae
gwen yn disgyn ar rudd brenhines y weirglodd, dacw fynyddoedd a
chastell a'r mor, a gallasech glywed dau wlyb yn bloeddio canu dros
yr holl wlad.  "Dydech chi ddim llawer o ganwr," ebai'r gyrrwr, ar
ddiwedd y gan.  "Nag wyf," ebe finnau, "nid ydych chwithau ddim
chwaith, y mae fy llais i wedi ei golli o hir ddistawrwydd, a'ch
llais chwithau wedi ei andwyo gan ormod siarad."

Castell Roche oedd y castell a welem.  Un twr sydd o hono, a saif
hwn ar drwyn craig sy'n ymwthio i fyny drwy'r garreg galchaidd.
Gellir ei weled o bell o bob ochr; y mae'n ddu ac uchel a balch fel
gorthrwm, yn gwgu ar holl ddyffrynoedd y wlad hon.  Wedi i ni ei
adael dywedai'r gyrrwr ein bod yn nesu at y terfyn rhwng Dyfed y
Saeson a Dyfed y Cymry, a chefais dipyn o hanes y ddwy genedl
ganddo.  Nid oedd gwleidyddiaeth Cymry Penfro wrth ei fodd, a
gyrrai'n enbyd ar y personiaid am na ddysgent well credo iddynt.
Ond dywedai eu bod yn gynnil, yn llwyddiannus, ac yn bobl iach a
chryf.  Ond anffawd fawr oedd eu bod yn siarad Cymraeg, ac yntau'n
deall yr un gair.

Tra'r oedd y gyrrwr yn traethu ei ddoethineb fel hyn, yr oedd
golygfa ogoneddus o'n blaenau,--creigiau'n taflu allan o'r ddaear ar
y dde i ni, a chastell Roche o hyd; a'r mor, gyda'i benrhynnoedd a'i
ynysoedd, ar ein chwith ac o'n blaenau.  Cyn hir, disgynasom ar hyd
y rhiw at dafarn Niwgel.  Y mae hon ar lan y mor; ac yn union ar y
terfyn, fe ddywedir, rhwng y wlad Gymraeg a'r wlad Saesneg.  Yr
oeddym ninnau yma ar hanner ein ffordd, ac yr oedd yn rhaid i'r
ferlen a'r gyrrwr wrth lymaid.  Y mae'r dafarn mewn lle unig, mewn
pantle ar y lan, ac ymron yn anhygyrch yn y gauaf, gallwn feddwl.
Ond y mae llawer o gyrchu yno yn yr haf.  Pe buaswn yno drannoeth,
buaswn yno ar y dydd dawnsio, sef dydd Iau.  Y mae traeth o dywod
melyn caled gerllaw'r dafarn, a chyrcha bechgyn a genethod yr
ardaloedd cylchynol yno ar nawniau Iau i ddawnsio, a daw lluoedd
mewn cychod o'r lan gyferbyn i'w cyfarfod.

Wrth i mi ddringo ar hyd y ffordd serth ar ol y ferlen o bantle'r
dafarn, gwelwn y traeth prydferth, ac ni welais erioed gymaint
cynulleidfa o wylanod y mor a'r dyrfa o honynt oedd yn edrych yn
astud ar y llanw'n mynd allan.  O hyn i Dyddewi yr oedd y wlad yn
dlysach a'r bobl yn fwy dyddorol.  Ochrau rhedynog oedd yno, a
gwartheg duon,--yn codi hiraeth am y llefrith melus hwnnw na cheir
ond gan wartheg sy'n pori ochrau mynyddoedd.  Brethyn cartref oedd
gwisg y bobl, neu rywbeth ar ei lun,--brethyn da, ffedog stwff, a
bectwn yspotiog.  Holent fi'n awchus, a methent wybod oddiwrth fy
iaith o ba ran o Gymru y deuwn.  Gwahoddent fi'n groesawus i'w tai,
ond yr oedd yn rhaid i mi gyfeirio eu sylw at y gyrrwr a'i geffyl yn
llafurus ddringo'r gorifyny o'm blaen, ac ymron cyrraedd pen y rhiw.
Byddai raid i minnau redeg, braidd cyn dechreu'r ymddiddan, i ddal y
cerbyd ac i neidio iddo, a rhedai'r ferlen yn chwim, a'i mwng yn yr
awel, hyd nes y deuem at riw drachefn.

Pan ddisgynasom i Solfach, unig sylw'r gyrrwr am y bobl oedd,--
"awful radicals."  Hafan fach ddymunol sydd yma, ac y mae gwedd
gyfoethog a llewyrchus ar bob peth.  Tra'r oedd y gyrrwr a'i ferlen
yn goblygu i fyny'r rhiw, cefais amser i ysgwrsio a'r fforddolion
ddigwyddent fy nghyfarfod.  Hoffwn eu Cymraeg yn fawr, yr oedd mor
syml a melodaidd; ac yr oedd rhyw ledneisrwydd boneddigaidd ynddynt
yn gymysg ag awydd aniwall i siarad.

Ond y mae ein gwynebau ar Dyddewi o'r diwedd.  Nid oes bosibl peidio
cofio ei hen enw wrth edrych arni,--"Gwlad yr Hud."  Y niwl teneu,
pellder diderfyn y mor, y creigiau ysgythrog acw,--dyma deilwng
gartref i ddefodau erchyll rhyw hen grefydd baganaidd, dyma wlad yr
hoffai ysbryd aflonydd rhyw hen forleidr crwydrol aros am ennyd
ynddi, ar ryw benrhyn neu ynys sydd eto'n dwyn ei enw.  Gwlad hyd a
lledrith ydyw, wedi ei gwneyd gan Ddewi yn wlad goleuni'r efengyl.
Ond y mae ei swyn a'i phrydferthwch fel erioed.

Arhosodd y cerbyd yng nghanol Tyddewi, a disgynnais i westy cysurus
a phrydferth.  Wedi cael tamaid,--yr oedd erbyn hyn rhwng naw a deg
o'r gloch y boreu,--cerddais ymlaen i gyfeiriad yr eglwys gadeiriol.
Ni welir hi nes dod i'w hymyl, oherwydd mewn pantle y mae.  Yna
ymegyr ei hardderchowgrwydd o flaen y llygaid synedig.  Er fod ol
adgyweirio arni, meddyliwn am anialwch mawreddog a phrydferth.  Yr
oedd rhyw geinder a heddwch rhyfedd wedi gorffwys ar yr hen fangre
hanesiol anwyl.  Draw heibio'r eglwys y mae palas yr esgob yn
adfeilion.  Ond na feddylier ei fod yn hagr, er ei fod yn
adfeiliedig.  Y mae llaw amser wedi rhoddi prydferthwch digymar
arno.  Y ffenestr gron, y muriau hirion, y llwydni henafol, y wisg
iorwg,--ym mha le y ceir adfeilion mor gain mewn glyn mor brydferth?

Rhed aber dryloew o adfeilion y palas, neu o ryw ffynnon rinweddol
sydd ynddynt, ac ymdroella dan furmur, fel genethig yn mynd adre o'r
capel, drwy'r dyffryn bach tlws tua'r mor.  Nid rhosynau na blodau
gardd sy'n tyfu yno, ond blodau gwylltion Cymru,--llysiau'r mel a
chwilys yr eithin, blodau'r grug a hesg, eithin a rhedyn Mair.  Ac y
mae'r dyffryn yn ddarlun o brydferthwch a sirioldeb iechyd.  A
meddyliwn y gellid ddweyd am y blodau eiriau Iolo Goch am offeiriaid
Dewi, -


"Engylion nef yng nglan nant."


Yn y pantle hwn, hwyrach, y cododd Dewi Sant ei babell pan ddaeth yn
genhadwr i bregethu'r efengyl i baganiaid Dyfed.  Ar lan yr aber
dlos dryloew, sy'n murmur mor ddedwydd ag erioed drwy'r adfeilion, y
bu Dewi'n cydweddio a'i ddisgyblion am i Grist gael holl Gymru'n
eiddo iddo.  Ac ychydig feddyliai'r sant yr adeg honno, y mae'n bur
sicr, y doi brenhinoedd ar bererindod at ei fedd ac yr edrychid arno
fel archesgob holl Gymru.  Bum neu chwe chan mlynedd ar ol ei farw,
pan oedd ffarf yr eglwys Cristionogol yng Nghymru wedi newid yn
ddirfawr, ceisiodd Gerald Gymro brofi fod Eglwys Cymru wedi bod yn
un, ac yn anibynnol ar Eglwys Loegr, dan archesgob Tyddewi, olynydd
Dewi Sant; a hir y brwydrodd i ailennill i Eglwys Cymru ei
hanibyniaeth hwn.  Wedi darostwng esgobaethau Cymru dan lywodraeth
archesgob Seisnig, ac wedi darostwng Cymru i frenin y Saeson, aeth
Tyddewi yn anwylach i'r Cymry o hyd.  Pan gododd Glyn Dwr ei faner,
yr oedd yn meddwl am wneyd Tyddewi yn archesgobaeth Cymru, a
phrydferth iawn yw darluniad ei fardd Iolo Goch o'r fangre hyfryd.
Lecyn prydferth a thawel, y mae gwyr goreu Cymru wedi bod yn
hiraethu am yr iechyd a'r tawelwch geir ynnot.  Ynnot ti y gorwedd
Dewi Sant a Gerald Gymro a William Morris.  A dyma finnau bererin
wedi cael edrych ar dy degwch, ar dy draeth euraidd ar dy ffynnon
loew, ac ar dy flodau gwylltion.



NODIADAU



I.

Tybed fy mod wedi codi awydd ar rywun, yn y dalennau sydd yn y llyfr
hwn, i fyned ar bererindod i rai o gartrefi Cymru; neu i grwydro
dros fynyddodd anwyl ein gwlad?  A yw daear gwlad ein tadau ychydig
yn fwy cysegredig i rywun ar ol darllen y peth ysgrifennais?

Ein gwlad ni ydyw.  Y mae wedi ei chysegru a hanes ein cenedl.
Ynddi hi y gorwedd ein tadau; mae eu beddau'n sancteiddio'i daear, o
fedd Owen Gwynedd yn eglwys gadeiriol Bangor i fedd Islwyn ymysg
bryniau hyfryd Gwent.  Mae cartrefi yma ac acw hyd-ddi, a phlant
ynddynt, llawn o fywyd a gobaith, fel y gwroniaid fu ynddynt gynt;
onid gwaith da yw dangos i'r plant gyfeiriad camrau y rhai
gychwynnodd o'r cartrefi hynny o'u blaen?

II.

Gallu grymus fu gwladgarwch erioed, ac er daioni bob amser.  Y mae
hunan-aberth ynddo, collir hunan mewn gwlad; y mae ymsancteiddio
ynddo,--llosga hunanoldeb fel sofl sych a difa'r hen lid teuluol
sy'n chwerwder bywyd barbaraidd, a dug ddyn yn nes at Dduw.  Yng
ngrym ei wladgarwch y mae nerth pethau goreu cymeriad dyn; yn erbyn
gwladgarwch y mae'r pethau gwaelaf yn ei gymeriad,--awydd am elw,
cas at ei gyd-ddyn, rhagfarn.  Ai arwydd o ddiffyg gallu mewn
gwleidyddwr yw gwladgarwch?  Os felly, condemnier Alffred Fawr, y
brenin galluocaf fu gan y Saeson erioed?  Ai arwydd o wendid
meddyliol ydyw?  Os felly condemnier Dante, y gwr o feddwl cawraidd
wnaeth i syniadau'r Canol Oesoedd fyw byth.

III.

Cartrefi gwledig Cymru yw yr unig gofgolofnau i arwyr ein hanes ni.
Dinod,--anadnabyddus yn aml,--yw eu beddau; nid yw eu gwlad eto wedi
codi llawer o gofgolofnau i'w henw, oherwydd tlodi, nid oherwydd
diffyg serch.  Ond y mae'r cartrefi'n aros.  Nid adnabyddir lle bedd
Llywelyn na John Penri na Goronwy Owen, ond gwyddom pa le y buont yn
chware pan yn blant.

Ni bydd cyfundrefn addysg Cymru'n gyflawn heb amgueddfa
genhedlaethol.  Nis gwn pryd y daw, ond y mae y bardd wedi ei gweled
trwy ffydd.

IV.

"I'r Oriel Wen daw tyrfa lan,
 O oes i oes, i wenu'n gu
 A'r ddelwau gwyn y dewrion hyn, -
 Y tad a'i fab, y fam a'i merch,
 Y llanc a'i rian wylaidd rudd,
 A'r gwron hen yn fyr ei gam,
 A'i ben yn wyn gan flodau hedd,
 A'r byd o'i ol a'r nef o'i flaen,
 A'i wyr bach gwrol yn ei law
 A'r byd a'i droion fyrdd i'w gwrdd, -
'Gwel yma, blentyn, dyrfa gain,
Gwroniaid dewr anfonodd Duw.
I fyw a marw er ein mwyn.

CARADOG hwn, yn hawlio'n hyf
Ei serch i'w fwthyn tlawd a'i wlad
O flaen gorseddfainc teyrn y byd.
A llyma LLYWARCH HEN y bardd,
Yn gwyro'n drwm ar faglau pren,
Ag enaid arwr yn ei wedd
Yn gwylio'r rhyd ar fedd ei fab.

Ac wele drindod fu yn dwyn
Yr enw Owen, mwyn ei sain, -
Y cynta'n canu 'i hirlas gorn;
Y llall a llain yn medi'n ddwys
Ym maes Coed Eulo; 'r olaf un,
Gwr hir y glyn, 'a gwaew o dan,
Dyred, dangos dy darian.'
Ab Einion draw yn gwylio'r aig
A thelyn Harlech yn ei law.

Saif yma ddau, O enwau per, -
Llywelyn Fawr wnaeth Gymru'n un;
A'i wyr ef, olaf lyw ein gwlad,
Ei fywyd drosti 'n aberth roes,
A chwyn yr awel fyth ei frad
Ar fryniau Buallt--lleddfus don.'"
- R. BRYAN.

V
.
Ganwyd Ann Griffiths yn Nolwar Fach, Llanfihangel yng Ngwynfa, yn
1776.  Claddwyd hi Awst 12, 1805.  Geneth nwyfus, hoff o ymblesera
oedd, nes clywodd bregeth gan Benjamin Jones, Pwllheli, yn
Llanfyllin.  Crwydrodd lawer i gymuno i'r Bala, dros y Berwyn maith
unig.  Ac onid oes beth o fawredd dieithr y mynyddoedd yn ei chan?

Llyfr bychan dyddorol iawn yw Cofiant Ann Griffiths, gan Morris
Davies, Bangor.  Cynhwysa hefyd ei llythyrau a'i hemynnau; cyhoeddir
ef gan Mr. Gee. Dinbych; ei bris yw dau swllt.  Dyma ddau ddyfyniad
o hono.

"Byddai golwg ddymunol iawn ar y teulu yn Nolwar yn nyddu, a'r hen
wr yn gardio, ac yn canu carolau a hymnau.  Droion ereill, byddai
distawrwydd difrifol megis yn teyrnasu yn eu plith.  Byddai Ann yn
nyddu, a'i Beibl yn agored o'i blaen mewn man cyfleus, fel y gallai
gipio adnod i fyny wrth fyned ymlaen a'i gorchwyl heb golli amser.
Mi a'i gwelais wrth y droell mewn myfyrdod dwfn, heb sylwi ar nemawr
ddim o'i hamgylch, a'r dagrau yn llifo dros ei gruddiau, lawer
gwaith."

"Yn Hydref, 1804, priododd Miss Ann Thomas a Mr. Thomas Griffiths,
brawd i'r diweddar Barchedig Evan Griffiths, Ceunant, Meifod.  Yr
oedd efe yn wr ieuanc o deulu parchus, o'r un naws grefyddol a
hithau; yr oeddynt hefyd yn agos i'r un oedran, ac yn anwyl iawn o'u
gilydd, fel yr oedd eu hundeb priodasol yn cael edrych arno gan eu
cyfeillion a'u cydnabod yn un hapus iawn.  Daeth efe, ar ol eu
priodas, i fyw ati hi i Ddolwar Fechan.

"Ymhen deng mis ar ol priodi, esgorodd Mrs. Griffiths ar ferch, yr
hon o'i genedigaeth oedd yn blentyn gwannaidd iawn, a bu farw yn
bythefnos oed.  Ymadawodd y fam serchog ymhen pythefnos ar ol ei
merch fechan, er galar trwm i'w phriod trallodedig, a lliaws mawr o
berthynasau a chyfeillion crefyddol."

VI.

Ar ol tynnu'r darlun sydd yn y llyfr hwn, y mae'r Ty Coch, hen
gartref Ap Fychan, wedi ei dynnu i lawr, ac y mae ty newydd ar ganol
ei adeiladu.  Bum heibio Dan y Castell hefyd ddiwedd yr haf
diweddaf; cefais ef ar ei draed, ond heb neb yn byw ynddo.  Y mae
Castell Carn Dochan uwch ben mor gadarn ag erioed, a hen fro
hanesiol Penanlliw mor ramantus.

VII.

Merch Hafod Lwyfog, Bedd Gelert, oedd gwraig Elis Wynn o Lasynys,--
Lowri Llwyd wrth ei henw.  Hysbyswyd fi na chladdwyd Elis Wynn dan
allor eglwys Llanfair.  Yr oedd set Glasynys wrth dalcen yr allor, a
than honno y claddwyd "Bardd Cwsg."  Ond, erbyn heddyw, y mae allor
yr eglwys newydd wedi ei hestyn dros y set a thros y bedd.

VIII.

Gresyn fod "Ieuan Gwynedd, ei fywyd a'i lafur, gan Robert Oliver
Rees, Dolgellau" mor brin.  "Llyfr i bobl ieuainc" ydyw; ac y mae'n
un o'r llyfrau mwyaf bendithiol y gall bachgen neu eneth ei ddarllen
byth.  Y sawl a'i meddo, rhodded fawr bris arno.

IX.

Nis gwn ddim i sicrwydd am Ddewi Sant.  Nid wyf yn barod i ddweyd ei
fod yn fwy na bod hanner dychmygol, fel Arthur.

X.

Cyflwynir y llyfr hwn i rieni Cymru, lle mae gwaith a serch yn
gwneyd y cartref yn lan a santaidd; ac i blant Cymru, a gofiant am
eu cartrefi anwyl byth.





*** End of this LibraryBlog Digital Book "Cartrefi Cymru" ***

Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.