Title: Rizal sa Harap ng Bayan - Talumpating Binigkas sa Look ng Bagumbayan
Author: Hipolito, Pilar J. Lazaro
Language: Tagalog
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.


*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Rizal sa Harap ng Bayan - Talumpating Binigkas sa Look ng Bagumbayan" ***


sa pagpapahalaga ng panitikang Pilipino.



[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is
marked as ~g.]

[Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa
upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon
ay hindi na ginagamit.]


=Si RIZAL sa HARAP n~g BAYAN=

TALUMPATING
BINIGKÁS SA LOOK
N~G BAGUMBAYAN
N~G BINIBINING

=PILAR J. LAZARO HIPOLITO=

Ika 30 n~g Diciembre n~g
taong 1906

LIMBAGAN

Daang Carriedo Bl.101 Ni,

=FAJARDO AT KASAMA=



=SI RIZAL SA HARAP N~G BAYAN=


Talumpating Binigkas N~g Bb. Pilar J. Lázaro
Hipolito Sa Look N~g Bagumbayan,
Alang-alang Sa Ika Sampung
Taón Nang Pagkakabaril Sa
Ating Bayani.

Bayan cong pinacaiirog: Ang unang pinasasalubun~gan n~g maligayang
pagbati at pagpipitagan, sampu n~g lahat n~g m~ga napipisan, lalong
lalo na ang m~ga ginoong bumubuo n~g pagpapaonlac sa caran~galán n~g
dakilang Rizal na casalucuyang ipinagdidiwang n~g capuluang Filipinas,
cayo'y hinahandugan n~gayon n~g di mabilang na pasasalamat, sanhi n~g
pagcatanim sa kaibuturan n~g puso n~g araw na itong di co rin
nililimot.

Baga man culang pa sa tapat na cagulan~gan ang cutad na pag-iisip sa
tungculing n~gayo'y ipinamahala, datapuwa, pinagtamanan cahit anong
hirap, macatupad lamang sa adhica n~g m~ga capatid sa mabigat na
pasaning aco'y maging isa sa magpapaonlac, sa pamamag-itan n~g bigcás,
gayon sa pamimintuho sa Bayan cong kinamulatan.

Cung ang pupulas sa labi sa oras na ito ay culang sa timyas, ang
madlang nai-ipon na ang macatataroc n~g lalim n~g aking pagcapahat,
n~guni magi-ging isang pamucaw, isang pagcantig sa pintuan n~g
calooban, bagay sa caramihang nagwawacsi pa n~g tunay na damdamin at
sumasampalataya sa hiduang aral n~g m~ga nagcucubling halimaw na nag
aanyon mabait, bago'y caaway n~g cagalin~gan, na di pa nasiyahan sa
tinalicdang pagtatamasa n~g m~ga cahirapan, cundi bagcus namamalagtas
sa lalong pag-api at pagdustang nacalalagim sa isang hindi nan~gimi sa
camatayan macapagbucás sa tulóg na loob n~g canyang cababayan, at
naging mananacop n~g Filipinas sa paghahayin n~g buhay n~g icatutubós
sa tanán, n~guni, ¡anong hapding salan~gin! ¡anong pait namnamin! cung
madilidiling yuco sa dating caugalian ang pinaghabinlang ilán n~g
canyang m~ga talinghaga.

¿Ibig ninyong makilala? ¡ah! wala acong carapatang tumurol at sucat
na lamang ipatalastas ang nacapanghihilacbot na usapan n~g m~ga lahing
Lacandula rin, upang man~gakilalang sila'y dapat pacasumpain, na
anila'y: _Si Rizal ang tunay na may casalanan at nagcalat n~g
caguluhan at cahirapang tinatangkilic n~gayon n~g Bayan_, m~ga
pan~gun~gusap na di napag labanan n~g puso cong iwi at naramdamang
lumuha n~g dugó, at naipucol naman tuloy ang wicang: _bakit hindi
man~gatal at mapipi ang cumacatal n~g walang catotohanan_; datapua't
n~g macapaghunos dili sa paglalatang n~g galit sa sumandaling iyon ay
dagling binawi at pinapaghari ang capatawarang naisigao ang mahalagang
bigcas n~g Póong si Jesús, n~g napapaco sa Cruz n~g casalanan: _Dios
co sila'y patawarin mo sapagcat hindi nalalaman ang canilang
guinagawa_ (Palacpacan).

Talastas n~g lahat ang Bayan sinilan~gan n~g ating ipinag-gagalac
n~gayon, iyang dacong sinisicatan n~g maliwanag na araw, na
pinamumutictican n~g m~ga bagong silang na pagmamalasakit, diyan sa
Calamba, niyong ika labing siyam n~g Junio n~g taong isang libo,
walong daa't anim na pu't isa, sa macatuid, ganap na apat na pu't limang
taon limang buan at labing isang araw n~gayon, at buhat naman n~g
gupuin ang canyang iniin~gatang buhay n~g m~ga lihim na caaway, ay
sampung taon n~gayon walang culang.

Bakibaki-in m~ga napipisang caguinoohan cung anong tabác n~g
mapanglupig ang lumagpac sa ulo n~g m~ga Bayaning nagsipagnasang
humawi n~g m~ga calihimang mapagparusa, panaho'y tumatacas at
tumatacbong matulin n~g wala pang ninicat na pag-asa, iyang pag-asang
pag-aagawanan pa cung totoong mapa atin na. Siya'y hindi nalulupaypay
cahiman nauumang sa bagsic n~g paratang, nagpatuloy sa layong pawang
icagagaling natin, n~guni hindi kinilalang utang na loob n~g m~ga
sumasamba sa capangyarihan n~g m~ga mapagbalat cayóng wari ay catulong
bago'y tunay na calaban.

Bahagya pang tumutuntong sa guhit n~g pagbibinata, ay nagpakilála na
si Rizal n~g nacahahan~gang catalasan n~g pagiisip, caya't minarapat
n~g magagandang pusong canyáng magulang na papag-aralin dito sa
Maynila, at hindi naman nalaon at nagpamalas n~g catalinuhan, at sa
catotohana'y lalabing tatlong taon pa lamang ang gulang ay sumulat at
cumatha n~g melodramang tula, na pinamagatan n~g: _Junto al Pasig_, at
saca isinunod ang _A la Juventud Filipina, El consejo de los Dioses_
at iba pang nacalulugod.

Tayo naman, lalo na cayong m~ga cabinataang dumog sa pag-aaral,
cunang halimbaua ang canyang m~ga pagsisicap. Si Rizal, hindi dito
lamang sa Filipinas tinuclas ang caaya-ayang carunun~gan, cundi
naglacbay sa España, niyong taong isang libo, walong daa't walong pu't
dalaua, sa pang-ulong bayan nito, sa Paris, sa Bruselas sa Berlin, sa
Londres, sa Gante at sa m~ga pan~gulong Ciudad n~g Rhin at doon
natutuhan ang ucol sa pangagamot, «Filologia», «Etnologia»,
«Filosofía» at «Letras».

Iniwagayway ang nacamtan sa pagtitiyaga sa Capuluang ito, n~guni agad
hinarang n~g m~ga malicmatang mapagpahirap, sapagca't hindi maglalaon
cung pababayaang magpapatuloy, at lilitaw ang itinatago-tago at
kinikipkip na calayaan n~g Filipinas, gayon man, hindi tumudla n~g
macamandag, at sucat n~g tinugon ang pan~gun~gusap nila n~g
papaganito: «Na ang lahat n~g m~ga lahi n~g tao ay nagcacaiba iba
lamang sa canilang m~ga anyo, n~guni alinsunod sa Psicologia, ang
maputi, ang abo-abo, ang madilaw, ang cayumangui at ang maitim ay
magcacaisa n~g caramdaman, nagcacawan~gis ang m~ga umu-udyoc na budhi
at hilig na magpapatiboc n~g puso, ang pinagcacaibhan lamang ay ang
paraan n~g pagsasaysay ó pag-gawa.»

«Na walang napagkikilala ang m~ga Antropologo cundi ang m~ga lahi; na
ang napagmamalas lamang n~g m~ga mapagmasid n~g m~ga pamumuhay n~g
bawa't nación, ay ang pagcacaiba't iba n~g calagayan, n~g mayama't
mahirap, n~g mahal at timawa. Na sa m~ga nayong lalong m~ga paham n~g
Francia at Alemania, ang lalong marami sa m~ga nananahan doo'y casing
pantay rin n~g calagayan n~g pag-iisip n~g m~ga tagalog, at ang culay
n~g balat, pananamit at wicang guinagamit ang bilang caibhan lamang.»

«Na ang pag-iisip ay tulad sa m~ga cayamanan at cung may m~ga naciong
mayaman at mahirap, ay may m~ga tao ring mahirap at mayaman: Cung may
nagbabalac na taong siya'y ipinan~ganac na pagdaca'y mayaman, ang
gayong tao'y namamali, sapagca't siya'y sumilang n~g hubad na
cawan~gis n~g alipin at iba't iba pang lubhang mahahalaga, (Noli me
tangere dahong icapito).»

Pinag-inutan din niyang sinulat ang _Noli me tangere_ na naghahayag
n~g sari-saring halimbawa, na isinawicang frances n~g taong isang
libo, walong daa't walong pu't siyam n~g man~gan~galacal na capisanan
ni Stock, gayon din ang isinulat ni Dr. Morga na canyang dinagdagán
n~g m~ga paliwanag n~g siya'y macapangaling sa Japón at Norte America
na nanahan sa Londres. Sa Madrid ay nagbukas n~g isang pahayagan n~g
taong isang libo walong daa't siyam na pu at pinamagatang
_Solidaridad_, pahayagang tuwing ica labing limang araw, at ang m~ga
catulong sa pagsulat ay sina guinoong Marcelo H. del Pilar, Graciano
Lopez Jaena, Dominador Gomez at iba pa.

Dito'y mahihinuha na ang canyang catalinuhang calakip ang
pagsasangalang sa Bayan, sapagcat tumanghal ang canyang pan~galan sa
pamamag-itan n~g pakikibaca sa m~ga calapastan~ganang cumacalat sa
m~ga paglulubog sa matwid hangang binawiang buhay n~g hindi sa sakit
cundi sa bilis n~g punlong pamatay ¡Oh catiwalian n~g panahon! Bahagya
pang umuusbong ang larawan iguinuguhit sa dulo n~g m~ga sandata ay
isinabog na ang apoy n~g capahamacan n~g isang namamahalang nacuha sa
kintab n~g cayamanan, dinaig n~g capangyarihan at nagwasac n~g mahusay
na pananangkilic.

¿Natupad caya ang nais na hadlan~gan ang bawa't tun~go ni Rizal? ¡ah!
hindi n~ga at lalong nagsigla, bagcus nag alab ang sidhi n~g
namumuksa, sumulac ang dugo at mandi'y iniukit sa pitac n~g dibdib,
caya't hindi tinugutan hangang sa maibagsac ang pamamahalang walang
matuid na pinananangnan ang sulsol at hicayat n~g ilang malabis
nating kinapopootan.

Sa guitna n~g di maulatang pagpipighatí at pakikipanayam cay Simoun,
ay nagsalita nitong sumusunod.

«Isang Dios ang nagpaparusa sa caculan~gan n~g pananampalataya sa
pagcagumon sa masamang hilig, sa casalatán natin n~g dalisay na
pagsinta sa kinamulatang lupa at sa madalás nating pagpapaunlac sa
m~ga cababayang nabubuhay sa pagpapahirap sa m~ga duc-ha, carapat
dapat n~ga, lubha n~gang carapat dapat na ating tiisin ang bun~ga n~g
ating m~ga cagagawan at tiisin naman n~g ating m~ga anac, iyan n~ga
ang Dios n~g kalayaan, guinoong Simoun na siyang sa ati'y pumipilit na
ating iruguin ang calayaang iyan, upang hwag na lubhang magbigay
cabigatan sa atin. Hindi ko sinasabing ating paghanapin sa patalim
n~g sandata ang ating iguiguinhawa, sapagca't hindi cailan~gan ang
espada sa icagagalíng n~g Bayan, datapwa't tutuclasin natin ang
cagalin~gang iyan sa pamamag-itan n~g carapatan, sa pagbibigay unlac
sa catwiran at sa sariling camahalan n~g isang tao, sa pag-sintang
dalisay sa tapat na asal, sa ano mang bagay na mabuti at sa ano mang
cadakilaan hangang sa ihayin ang buhay sa camatayan, at pagca dumatíng
na ang Bayan sa gayong mataas na calagayan, ang Dios ang sa canya'y
nagbibigay n~g sandata at nabubulíd ang m~ga nagpapasamba, nabubual
ang m~ga tampalasan, catulad n~g pagcalansag n~g m~ga bahay bahayang
baraja. Tayo rin ang may gawa n~g ating m~ga pagdaralita, hwag nating
bigyan sala ang sino man cundi linilin~gap at pinababayaang tayo'y
apihin n~g calupitan, sapagca't cung makita sana niyang tayo'y
nahahandang makitungali at magtiis n~g cahirapan dahil sa
pagsasangalang n~g ating catuiran, maniuala cayong ang di dumidin~gig
na iyan ang siyang una unang magcacaloob n~g calayaan, datapwa't
samantalang hindi tinataglay n~g Bayang Filipinas ang casucatang lacás
n~g loob upang isigaw na nacatunghay ang noo at hubad ang dibdib sa
canyang carapatang magtamó n~g catuirang makisalamuha sa lahat at
papagtibayin ang catuirang iyan n~g canyang sariling dugó; hangang
ating nakikitang ang m~ga cababayan nati'y sa sariling calooba'y
nagdaramdam n~g hiya at dinirin~gig ang atun~gal n~g tinig n~g
masamang budhi na nagn~gin~gitn~git at tumutol na sa hayag ay ayaw
umimic at nakikisang-ayon sa nagpapahirap upang cutyain ang
pinasakitan at pinarurusahan, samantalang nananatili ang ating m~ga
carugo sa tacsil na asal na walang ini-ibig cundi ang sariling
cagalin~gan; ¿bakit sila'y bibigyang calayaan? Na sa sa camay man at
wala n~g iba, sila'y magcacagayon din at marahil ay lalong sasama pa
sa dati. ¿Anong cabuluhan n~g «Independencia» cung ang m~ga busabos
n~gayon ay siyang kinabucasa'y magmamalupit? At walang salang sila'y
mananampalasan n~ga, sapagca't umiibig sa catampalasanan ang sa
catampalasana'y sumusunod Guinoong Simoun, samantalang hindi nahahanda
ang ating Bayan, hangang tumutun~go sa pakikihamoc ang ating m~ga
cababayan dahil lamang sa sila'y dinaya ó ipinagsumulong, na walang
maliwanag na pagcakilala n~g canilang dapat na gawin, ay malulugso ang
lalong pantas at mabuting balac, at mabuti pa n~ga namang mawacsi,
sapagca't.... ¿ano't ibibigay ang panali ó pangapos sa nan~gin~gibig
sa canya, cundi din lamang tunay na sinisinta? (Noli me tangere, m~ga
dahong 13,14 at 15.)

Ating panimbulanan ang canyang m~ga sinabi, patuluyang sampalatayanan
na siyang macapaghahatid sa ating icaguiguinhawa, at sumandaling
pacaisipn ang m~ga macabubuhay na pananalita na dapat itanim cailan
man n~g mahinang puso at tutupin ang dibdib at itanong sa sarili:

¿Taglay na baga natin ang kinacailan~gang tapang n~g loob, upang
biglang pacaualan ang pinagtitipunan n~g bucal at minimithi?

¿Kupás na caya na di muling sisilang ang calimitang mangyari na hindi
na nacatutulong sa pagtatangol n~g caran~galan ay nacabibigat pa sa
pagdamay sa m~ga mapagparusa n~g paglibac at pag-oyam sa ibinaban~gong
catuiran?

¿Nalipol na caya dito sa atin ang lahi ni Iscariote at ni Galalon na
nagpahamac sa cabalat sa pamag-itan n~g carimarimarim na paglililo?

¿Pusó caya'y tumitiboc n~g naaayos at di napapatlan~gan sumandasandali
n~g m~ga ibang damdamin?

¿Ang caual caya ni Cain na pumatay n~g lamán n~g caniyang lamán at
dugo n~g caniyang dugo sa udyoc n~g mapan~ganib na pananaghili, ay
wala na caya rito?

¿May pagyayacap na cayang maaasahan, yayamang dapat sa isang hirap ó
ginhawa tayo mamahay?

¿Hindi na caya naghahari sa calooban n~g marami sa atin ang malupit na
asal na mapagaling lamang ang canyang sariling catawan ay hindi na
inaalintana ang cahabaghabag na kinasasapitan n~g lupang kinakitaan
n~g unang liwanag?

¿Naubos na caya sa sangcapuluang ito ang m~ga nagsisi-irog sa
caalipnan, caya sa caalipna'y nagsisisuco?

¿May dugo pa cayang may dun~gis na catacsilan sa ating m~ga calahi?

¡Ah! ang canilang loob ay hindi matuturin~gan hangan sa di
naipamamalas sa gawa, pagcat cung aking pakimatyagan baga man sa
harapang ito ay nagcacatusac ang nakikipagdiwang sa mabunying Rizal,
may man~gilan n~gilan ding binabayo ang dibdib sa matinding pag
cagalit na hindi lamang maibulalas pagcat daig sila sa bilang ¡oh cay
saclap na matalos! Sayang ang bayang humahanap n~g icalalaya cung sa
bawa't pulutong ay may nasisin~git na palamara. (Palacpacan).

¿Hindi dapat pagtachan, sapagca't ang dakilang Jesús ay Dios n~g
humirang n~g labing dalawa lamang na caniyang cacasamahin ay may
nalahog na isang Judas, ¿gasino pa cayang hindi magcaroon n~g libo
libo at lacsa lacsang namamayan?

Tacpan ang panin~gin sa paglacad ay malaking camalian; gapusin ang
camay, lalong cahiduaan at cung susian ang bibig sa paglalathala sa
harap n~g may capangyarihan n~g ating lubos na cabihasnan at
carapatán, ay isang bagay na hindi totoong catampatang pabayaan,
sapagca't ang dilang nacacabit sa n~galan~gala ay tanda n~g
pagcapahamac, pagca-alipusta sa pagcalubog n~g bayan, at cung walát na
ang Bayan ay lansag-lansag na rin ang namamayan (Masigabong
palacpacan).

Hwag nawang magcaganito, n~guni ang sagabal n~g m~ga mapagpiguil ang
siyang nacapagpapasindac at nacapagpapaudlot sa bawa't maguing bucal
n~g loob ¡oh! sayang na buhay cung magcacaganitong man~gin~gilabot sa
bantang sinun~galing, at cung tunay na namamayang may wagás na
pag-ibig sa Bayang pinagcautan~gan n~g unang liwanag, ay
macapag-wiwicang «minsan acong nabuhay ay «minsan naman acong mamatay
sa harap n~g Bayan.» (Palacpacan.)

N~gayo'y araw na calumbay-lumbay, araw na ipinagsaya n~g m~ga humatol
na Ulupong at ang araw ding ito nang taóng isang libo, walong daa't
siyam na pu't anim at sa bagong pamimitac, sa casilan~ganan n~g
_Astrong_ tumatanglaw sa boong sangsinacpan, ang Bagumbayang itong
ating kinaiipunan ay siyang naging sacsing tayo ay lalong inilucloc sa
caran~galan, pagcat pinatay ang isang Rizal, hindi magtatagal at may
sisipot pang dalawa, tatlo ó daan mang caloobang Rizal.--(Palacpacan
at bravo.)

Natulad n~ga ang umagang iyon sa culun~gan n~g mababan~gis na hayop na
may mabibisang camandag ang look na itong n~gayo'y tanda rin n~g ating
pagaalaala sa canya, siya'y naliliguid n~g m~ga artillerong buhat sa
cuta n~g Santiago na inihatid dito, upang tuparin ang m~ga maling
cahilin~gan at cahatulan, at pinanood n~g m~ga nag-gagandahang babaye
na ang suot ay catulad ang m~ga pananamit n~g m~ga salaula n~g unang
panahon sa Roma sa isang pagpipista sa Coliseo. (Palacpacan).

¡Oh lalong calupitan! sa biglang putoc n~g m~ga baril na pamatay ay
sinabayan pa n~g hiyawang _viva_ at _bravo_ n~g m~ga caharap doon, n~g
lumagpac na ang catawan n~g Bayani, at siya na yatang pinacadasal
binyagang ipinailanglang sa lan~git.

Nasunod ang pita, n~guni lalong ginhawa n~g matapos, sapagcat unti
unti n~g sumilang ang maliwanag na tala n~g caginhawahan, siyang
pagcahawi n~g pinid na itinabing sa ating m~ga mata at pagcawaldas n~g
tanicalang iginapos.

Ang panglao n~g umaga n~g taong iyon ay naging liwanag na mistula sa
n~gayon, at cung ang canyang m~ga gawang magaling ay na sa sa puso
nating lahat, asahang ang pagtatagumpay, hindi maglalaon at atin,
atin, atin, atin. (Palacpacan).

Si Rizal ang nag-ulat n~g m~ga catotohanan, si Rizal ang humarap sa
lalong pinacapang-ulo n~g capuluan, si Rizal ang di nan~giming
maghayag n~g canyang damdamin, si Rizal ang nagpakilala n~g matuwid na
niyuyurakan at siya rin, si Rizal, si Rizal ang n~gayo'y nacacaharap,
iyang kinainguitan n~g m~ga manlulupig.

Hwag magugulantang m~ga capatid na nakikinig, dagdagan ang ating
pagsisigla sa taón taón yayamang ang Norte América ma'y nalulugod din
cung pinupuri ang bayaning nagligtas sa Bayan, sapagca't silá ma'y
nagcaroon n~g isang Washington na ipinagdidiwang: ang culang lamang sa
atin ay ang magcaroon naman n~g isang araw na caparis n~g canilang
icaapat n~g Julio. ¡Oh cailan ca pa darating! (Palacpacan).

Nakilala na ninyo ang m~ga catamisan n~g isang biyaya, caya huag
magpabaya, papag-ibayuhin ang galac, huag ibaon sa limot ang caniyang
m~ga habilin, siya'y huag hiualayan n~g papuri, yayamang ang dakilang
Rizal na anac n~g Filipinas ang naguagayuay sa himpapawid n~g ating
caligayahan.

Dalan~ginan siya, pacamahalin, sambahin ang m~ga aral, masdan ang
muchang iyan ni Rizal, iyang larawang Washington natin na tumuclas n~g
sarisaring hiwaga na nacacubli sa mata n~g madla, na n~gayo'y hindi
caila at kilala n~g calahatan.

Sulong tayo, pagpisanpisan ang hiyaw na: «¡Mabuhay ang Filipinas!»
¡Mabuhay ang Norte América! ¡Mabuhay ang habilin ni Rizal!

_Nasabi co na._





*** End of this LibraryBlog Digital Book "Rizal sa Harap ng Bayan - Talumpating Binigkas sa Look ng Bagumbayan" ***

Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.