Title: Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal
Author: Poblete, Pascual Hicaro, 1857-1921
Language: Tagalog
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.


*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal" ***


thanks to Elmer Nocheseda for providing the material for
this project. Para sa pagpapahalaga ng Panitikang Pilipino.



[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is
marked as ~g. This work forms part of the Tagalog translation of Noli
Me Tangere (1909) by Pascual Poblete which is being presented
separately in this edition.]

[Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa
upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon
ay hindi na ginagamit. Ang kathang ito ni Pascual Poblete ay pasimula
sa isinalin na Noli Me Tangere (1909) sa Tagalog na ibinukod sa
edisyong ito.]


BUHAY AT M~GA GINAWÂ

NI

DR. JOSÉ RIZAL

NA SINULAT

NI

PASCUAL H. POBLETE



José Protasio Rizal Mercado

Maicling casaysan nang canyang buhay


Ipinan~ganac si Gat Jose Protasio Rizal Mercado, sa báyan n~g Calambâ,
sacóp n~g lalawigang Laguna, n~g ikalabing siyam n~g Junio n~g taóng
sanglibo walóng dáan animnapo't isá.

Si G. Francisco Rizal Mercado ang canyáng amá at si G. Teodora Alonso
at Quintos ang canyáng iná.

Ipinan~ganac si G. Francisco Rizal Mercado at Alejandra n~g taóng
1811, sa Binyáng, Laguna, at namatáy sa Maynila n~g ica 5 n~g Enero
n~g 1898, at si G. Teodora Alonso ay ipinan~ganac sa Meisic, sacóp n~g
Tundó, Maynila, n~g taóng 1825 at nabubuhay hanga n~gayón (8 n~g Junio
n~g 1909). Si G. Francisco Mercado ay nag-aral at marunong n~g wicang
castila at wicang latín, at si G. Teodora Alonso ay nag-aral sa
colegio n~g Santa Rosa at marunong n~g wicang castila.

Ang naguíng m~ga anác n~g mag-asawang ito'y si na guinoong Saturnina,
Paciano, Narcisa, Olimpia, Lucía, María, Concepción, Jose, Josefa,
Trinidad at Soledad.

Bininyagan si Jose Rizal n~g araw n~g sábado, icadalawampo't dalawa
n~g Junio n~g 1861. Si G. Rufino Collantes, páring clérigo at
cura-párroco sa bayang Calambâ ang sa canyá'y nagbinyag, at si G.
Pedro Casañas, páring clérigo at tubô sa Calambâ, ang sa canyá'y
nag-anác sa binyág. Capowa namatáy na ang dalawang páring itó.

Pinan~galanang Jose, dahil sa ang iná n~g Doctor Rizal ay
namimintacasi sa Patriarca San José, at ang pan~galawang pan~galang
Protasio ay dahil sa caarawán n~g Santong itó, alinsunod sa
calendario, n~g siyá'y ipan~ganác.

Hindi dating tagláy n~g amá at n~g m~ga capatíd n~g amá n~g ating
Doctor ang apellidong Rizal. Pinasimulaang guinamit ang apellidong
Rizal n~g mag-aral ang batang si Jose, upang siyá'y macaligtas sa
mahigpit na pag uusig n~g m~ga fraile sa m~ga nag-aapellidong Mercado.

Wicang castila ang apellidong Rizal, na ang cahulugán sa wicang
tagalog ay ang muling pag-supang ó pag-ulbós n~g pinutol na halaman ó
damó. May isá pang cahulugán; ang lupang may pananím na anó mang
damóng pacain sa m~ga háyop.

Pagdatíng sa icatlóng taón n~g gulang n~g musmós na si Jose Rizal ay
tinuruan na siyá n~g canyáng amá't iná n~g pagbasa. Napagkilala n~g
madla ang cagalin~gan niyáng tumulâ n~g wawalóng taón pa lamang ang
canyáng gulang, dahil sa isáng marikít na tuláng canyáng kinat-hà, na
tinakhán n~g lahát n~g m~ga manunulang tagalog sa lalawigang
Silan~gan.[1]

[Larawan: =G. Francisco Rizal Mercado= Ama ng Dr. Jose Rizal. Imp de
M. Fernández, Paz 447, Sta. Cruz.]

Sa pagcakilala n~g amá't iná ni Jose Rizal n~g catalasan n~g isip at
malaking hilig n~g caniláng anác na itó sa pag-aaral, caniláng dinalá
siya sa Maynila, itinirá sa isang bahay sa daang Cabildo, loob n~g
Maynila; at ipinasoc n~g taóng 1871 sa Ateneo Municipal, na
pinan~gangasiwaan n~g m~ga páring jesuita.

Nakilala ni Jose Rizal sa bahay ni pari Burgos si na pare Dandan, Lara
at Mendoza na pawang dinakip at ipinatapon sa Marianas n~g gobierno
n~g España, at gayon din si parì Gomez at si pari Zamora, na
ipinabitay n~g Gobierno ring iyong casama si párì Burgos, na ang
naguing sangcala'y ang panghihimagsic n~g m~ga manggagawâ sa Arsenal
n~g Tan~guay n~g 1872. Sumasabudhì n~g madlâ ang m~ga calupitáng
dito'y guinágawâ n~g m~ga panahóng iyón. Ipinabilángo, ipinatapon ó
ipinabitay bawa't filipinong numiningning dahil sa tálas n~g isip at
sa pagsasangalang sa m~ga catwiran n~g lupang kináguisnan. Ang m~ga
nangyaring itó'y nalimbag sa damdamin n~g batang si Jose Rizal.

Lumipat itó n~g pagtirá sa Ateneo Municipal at n~g naroon na'y tila
mandín lálo pang náragdagan ang canyáng sipag sa pag-aaral at
cabaitang puspós n~g ugalì. Ang naguing maestro niyá'y ang m~ga
jesuitang si parì Cándido Bech at si parì Francisco Sánchez.

Cung ipinamamanglaw n~g batang si Jose Rizal ang nakita niyáng
pag-amis sa catwiran n~g canyang m~ga caláhì ay lalo n~g dinaramdam
niyá, ang m~ga sabihanan n~g m~ga fraileng madalás niyang marinig sa
Ateneo Municipal na di umano'y mataas ang caisipan n~g táong culay
maputi cay sa táong culay caymanguí, madiláw, abóabó ó maitím, bagay
na pinagpilitan niyáng siyasatin mulâ noon, cung totoo n~gâ, sapagca't
inaacála niyáng lihís sa catowiran ang gayóng pagpapalagáy.
Napagtalastas n~g madlâ ang ganitóng paghahacahácà ni Jose Rizal,
dahil sa isáng casulatang inilathalà n~g pantás na si Herr Ferdinand
Blumentritt sa icasampung tomo n~g _Internationales Archiv fiur
Ethnographie_, n~g 1897, na ganitó ang saysay:

"Sinabi ni Rizal, na maliit pa siya'y malaki n~g totoo ang canyang
pagdaramdam, dahil sa nakikita niyang sa canya'y pagpapawalang halagá
n~g m~ga castilà, dáhil lámang sa siya'y _indio_[2] Magbuhat niyao'y
pinagsicapan niyang pacasiyasatin cung alín ang catwíran ó
cadahilanang pinagsasandigan n~g m~ga castila at n~g lahat n~g m~ga
táong may mapuputing balát upang ipalagáy nilang sila'y matatáas ang
ísip cay sa m~ga táong cawan~gis din nila ang anyô, at taglay ang cáya
upang dumúnong at magtamó n~g capangyarihang gaya rin nilá.

"Ipinalálagay n~g m~ga tagá Europang silá ang pan~ginoon n~g bóong
daigdig: sa acalà nila'y silá ang tan~ging nagtâtaglay n~g pagsúlong
sa dúnong at sa m~ga magagandang caugalian, at silá lamang ang tán~gì
at dalisay na liping _homo sapiens,_[3] samantalang ipinalálagay
nilang ang m~ga ibang lahi ay mababa ang pagiísip, ang guinagamit na
wica'y dukhâ at walang caya upang macuha ang dunong n~g m~ga taga
Europa, ano pa't ang m~ga lahing may culay caymangui, itím, diláw ó
abo-abó ay isá sa pascacaiba't ibang anyô n~g _homo brutus._[4]

"Nang magcágayo'y itinátanong ni Rizal sa sarili; ¿totoo n~ga cayâ ang
m~ga pinatitibayan nilang ito? Ang tanóng na ito ang totoong laguing
sumasaísip niya mulâ pa sa panahong siya'y nag-aaral, at di lamang sa
canya cung di naman sa m~ga cápowà niyáng nag-aaral na m~ga taga
Europa. Hindi nalao't canyang nápagmasid sa colegio na walang
pinagcacaibhan n~g pag-iisip n~g isa't isá, [sa macatowid baga'y n~g
pag-iisip n~g táong maputi ang balát at n~g táong caymangui.]
Caraniwang lubha ang pagcacápantay n~g m~ga puti at n~g m~ga _indio:_
sa isa't isang panig ay may nakikitang m~ga tamád at masisipag,
mápag-sákit sa pag-aaral at matamarin sa pag-aaral, matálas ang
pag-iísip at mapuról ang pag-iísip; sa cawacasan ... wala siyang
nakikitang ikinahíhiguit n~g m~ga mapuputíng nag-aaral at gayon din
n~g m~ga may cúlay caymangui. Pinagsiyasat niya ang m~ga dunong na
nauucol sa m~ga láhi; natotowa siyá pagca nangyayaring dahil sa isang
paláisipang may cahirapang ibiníbigay n~g profesor ay hindî
mátuclasang gawín n~g canyang m~ga casamahang mapuputî, at sila'y
nan~gagsisilapit sa canyá upang canyáng gawín cung papaano. Canyang
pinagdidilidili at itinututol ang lahat n~g itó, hindi dáhil sa isáng
pagtatagumpay niyang sarili, cung di dahil sa isáng pagtatagumpay n~g
canyáng m~ga cababayan. Dahil dito'y sa colegio n~ga nagpasimulâ ang
canyáng paniniwálang nagcácapantay ang ísip at cáya n~g m~ga europeo
at n~g m~ga _indio_ sa paggawa n~g ano mang bagay. At sa lahat n~g
ito'y napagtalacayan niyang magcacapantay ang catutubong isip n~g
europeo at n~g indio.

"Ang unang pinacabún~ga n~g napagtalacayang itó ay ang pagcapagbalac
ni Rizal, na cung mapag-unawa sana n~g canyang m~ga cababayan, na
cawan~gis n~g canyáng pagcaunawa, ang pagcacapantaypantay na iyan,
ito'y maguiguing isang paraan upang maipailanglang ang dunong n~g m~ga
filipino. Dumatíng siya sa paniniwalang matáas ang pag-iisip sa
pag-aaral n~g m~ga tagalog cay sa m~ga castila (ang iláng m~ga
castilang n~g panahóng yao'y canyáng nakilala;) at canyáng sinsasabi
n~g boong galác ang cadahilana't dumatíng siyá sa ganitong paniniwalâ.
Sa ganito'y canyáng sinasabi:--Sa m~ga colegio sa amin ay isinásaysay
na lahát sa wicang castila, catutubong wica n~g m~ga castila, at
wicang hindi namin kilalá; cayâ n~ga't dahil dito'y kinakailan~gan
naming magpumilit n~g higuit cay sa canilá sa pagpiga n~g pag-iísip,
upang maunawà at maisaysáy ang isang bágay: at sa pagca't gaya n~ga
n~g sinabi co na, na walang nakikitang ipinagcacaibang anó man n~g
m~ga castilà at n~g m~ga indio sa m~ga colegio, at yamang gayo'y
matáas ang pag-iísip namin cay sa canilá.--May pagmamasid pa siyáng
guinawa, na sa canyá'y nagdagdag n~g pag-aalinlan~gan sa dating tagláy
na niyá, tungcol sa cataasan n~g pag-iísip n~g m~ga castila. Guinawâ
niya ang pagmamasíd, tungcol sa inaacála n~g m~ga castilang silá'y may
carapatán sa lalong malalakíng paggalang at pagpapacumbaba n~g m~ga
_indio_, sapagca't naniniwála ang m~ga itóng ang m~ga mapuputì, dahil
lamang sa sila'y maputi, ay pawang ipinan~ganác sa isáng lúpang lalong
magalíng cay sa lúpa n~g m~ga _indio_. Napagtanto n~g panahóng iyón ni
Rizal, na ang paggalang at pagpapacumbabang iyón n~g m~ga _indio_ sa
castila--sa pagca't siyang itinuro n~g m~ga castila sa m~ga
_indio_--ay hindi lamang dahil sa ipinalálagay na pawang galing sila
sa láhing matáas, cung di sa pagca't isang paraan upang maicublí ang
tacot at ang malabis na pag-ibig sa sariling catawán. Ang tacot, sa
pagca't sa tikís na pagamís na sa canila'y guinágawâ, ipinalálagay
nilang ang m~ga mapuputî ay pan~ginoon nilá at siyáng sa canila'y
nagmamay-ári; at ang malabis na sa canilang sarili'y pag-ibig,
palibhasa'y caniláng napagkilala ang caugalian n~g m~ga europeo at
napag-unawang dahil sa capalaluang taglay n~g m~ga ito, ay
makikinabang sila cung sila'y magpakita n~g paimbabáw na
pagpapacumbabâ, at gayon n~gâ ang canilang guinágawâ. Caya n~ga't
hindi kinalulugdan cahi't camunti man n~g m~ga indio ang m~ga europeo:
nan~gagpapacumbaba cung naháharap sa canila, n~guni't pinagtatawanán
silá cung nan~gátatalicod, linílibac ang caniláng pan~gun~gusap, at
hindi nagpapakita n~g cahit munting tandâ n~g paimbabáw na sa canila'y
paggálang. Dahil sa hindi nataróc n~g m~ga castila ang túnay na
caisipán n~g m~ga _indio_, samantalang napagtantong lubós n~g m~ga
_indio_ ang tunay na caisipan n~g m~ga castila, ipinalálagay ni Rizal
na mahina ang pag-iísip n~g m~ga mapuputi cay sa canyang m~ga
cababayan..... Nang siya'y panahong bata pa, cailan mang marírinig ó
mababasa niya ang pagpapalagay n~g m~ga mapuputi sa canyáng láhi ay
napopoot, napúpunô ang canyang púso n~g gálit; n~gayo'y hindi na
nangyayari sa canya itó; sa pagca't cung nárirín~gig niyá ang gayón
ding m~ga pagpapalagáy, nagcacasiyá na lámang siyá sa pagn~giti at
isinasaalaala niya ang casabiháng francés: "_tout comprendre, c'est
tout pardonner._[5]"

Ang maílab na mithî ni Rizal na mapaunlacán ang canyáng láhî ang
siyáng totoong nacapag-udyóc sa canyá sa pagsusumakit sa pag-aaral
hangáng sa canyáng tamuhín ang lubháng maningníng at maraming m~ga
pangulong ganting pálà n~g colegio, na sino ma'y waláng nacahiguít.

Dinalá si Rizal n~g canyáng casipagan hangáng sa magsanay sa
_escultura_[6] n~g waláng nagtutúrò.

N~g panahóng iyó'y gumawâ siyá n~g isáng magandáng larawan n~g Virgeng
María, na ang guinamit niyá'y ang matigás na cahoy na baticulíng at
ang ipinag-ukit niya'y isang caraniwang _cortaplumas_ lámang. Nang
makita n~g canyáng m~ga maestrong párì ang cahan~gahan~gang larawang
iyán ay tinanóng nilá siyá cung macagagawâ namán n~g isáng larawan n~g
mahál na púsò ni Jesús; napaoo siyá, at hindî nalaon at canyang niyárì
at ibinigáy sa nagpagawâ sa canyá, na totoong kinalugdan ding gaya n~g
una.

Nang ica 5 n~g Diciembre n~g taóng 1875 ay kinathà niya at binasa sa
isáng malakíng cafiestahan sa Ateneo ang isang tulâ, na pinuri n~g
lahát, na ang pamagat ay El Embarque (_Himno á la flota de
Magallanes_.)[7]

Nag-aaral siyá n~g icalimáng taón n~g bachillerato sa Ateneo Municipal
n~g cathain niyá ang isang tulâ na canyáng pinamagatáng: _Por la
educación recibe lustre la Pátria_.[8]

N~g bahagyà pa lamang tumutuntong siya sa icalabíng anim na taóng
gulang ay nagtamó siyá n~g títulong _Bachiller en Artes_.

Nárito ang talaan n~g canyáng m~ga pinag-aralan mulâ n~g taóng 1877,
at ang m~ga tinamó niyang _calificación_:

1871-1872. Aritmética................ Sobresaliente
1872-1873. Latín unang taón.......... Sobresaliente
1872-1873. Castellano................ Sobresaliente
1872-1873. Griego.................... Sobresaliente
1873-1874. Latín, unang taón......... Sobresaliente
1873-1874. Castellano................ Sobresaliente
1873-1874. Griego.................... Sobresaliente
1873-1874. Geografía Universal....... Sobresaliente
1874-1875. Latín, tercer curso....... Sobresaliente
1874-1875. Castellano................ Sobresaliente
1874-1875. Griego.................... Sobresaliente
1874-1875. Historia Universal........ Sobresaliente
1874-1875. Historia n~g España at
Filipinas............................ Sobresaliente
1874-1875. Aritmética at Algebra..... Sobresaliente
1875-1876. Retórica at Poética....... Sobresaliente
1875-1876. Francés................... Sobresaliente
1875-1876. Geometría  at
Trigonometría........................ Sobresaliente
1875-1876. Filosofía, unang taón..... Sobresaliente
1876-1877. Filosofía, icalawang
taón................................. Sobresaliente
1876-1877. Mineralogía at
Química.............................. Sobresaliente
1876-1877. Física.................... Sobresaliente
1876-1877. Botánica at Zoología...... Sobresaliente
Bachiller en Artes n~g 14 n~g
Marzo n~g 1877....................... Sobresaliente


       *       *       *       *       *

Lumipat si Rizal sa Universidad n~g Santo Tomás n~g Junio n~g 1877, at
doo'y pinag-aralan ang Cosmología metafísica, Teodicea at Historia n~g
Filosofía. Pinasimulan ang pag-aaral n~g Medicina (pangagamót) n~g
taóng 1878. Canyáng pinag-aralan sa Universidad ang Física, Química,
Historia Natural, Anatomía, Disección, Fisiología, Higiene privada,
Higiene pública, Patología general terapeútica, Operaciones, Patología
médica, Patología quirúrgica, Obstetricia.

N~g taóng 1879 ay nagtatag ang _Liceo Artístico-Literario_ sa Maynila
n~g isáng certamen upang bigyáng unlác ang sino mang macapagharáp n~g
lalong magandáng catháng _prosa_ ó tulâ. Ang bumuboò n~g Jurado[9] ay
pawang m~ga castílà. Nagharáp si Rizal n~g isáng tuláng _Oda_, na ang
pamagát ay A la Juventud Filipina, at bagá man maraming m~ga castílà
at tagalog ang nan~gagsipagharáp n~g canicanilang gawâ, si Rizal ang
nagcamít n~g pan~gulong ganting-pálà.

Nang taóng sumunod, 1880, nagtatag na mulî ang _Liceo
Artístico-Literario_ ring yaón n~g isa pang _certamen_, bilang alaala
sa caarawán n~g pagcamatáy ni Cervantes. Pawang m~ga castílà ang
bumubóò n~g Jurado. Si Rizal ang nagtamó n~g pan~gulong gantíng-pálà,
sapagca't ang cathâ niya'y siyang lalong magandá at mainam sa lahat
n~g m~ga catháng iniharáp sa certameng iyón n~g maraming m~ga
periodistang castílà at m~ga bantóg na fraile sa carunun~gang pawang
m~ga castila rin. El Consejo de los Dioses[10] ang cathang iniharáp ni
Rizal, at ang tinangáp niyang pan~gulong ganting-pálà'y isang sinsíng
na guintô, na larawan ni Cervantes ang tampóc. Ang castilang si Don N.
del Puzo, pantás na catúlong n~g m~ga mánunulat sa _Diario de Manila_,
ang nacacuha n~g pan~galawang ganting-pálà.

N~g taón ding iyóng 1880, bago pa lamang catatangap ni Rizal n~g
sinabi n~g ganting-pálà ay náparoon siya sa palacio n~g Malacanyang,
at talagang magsasacdal sana cay Primo de Rivera, Gobernador at
Capitán General nitong Filipinas, dahil sa n~g isang gabing n~gitn~git
n~g dilím ay siya'y tinampalasan at sinugatan n~g Guardia Civil,
sapagca't nagdaan siyá sa tabí n~g isáng _bulto_ ay hindî siyá
nacapagpugay, at ang _bulto_ paláng iyón, na hindi niya nakilala,
dahil sa cadilimán n~g gabí, ay ang tenienteng namiminúnó sa isang
_destacamento_; sinugatan siya n~g waláng anó-anó, na dî man lamang
siyá, pinagsabihan n~g anó man. Hindî niyá nácausap ang Capitán
general at hindî siyá nagtamó n~g minímithing pagwawaguí n~g
catowiran.

Nang ica 6 n~g hapon, icawaló n~g Diciembre n~g taóng 1880, ay
pinalabás sa Ateneo Municipal n~g Maynila ang isang melodramang wícang
castílà, na ang pamagát ay Junto al Pasig[11], cathâ ni Rizal, na
presidente n~g _Academia de la Literatura Castellana_ sa Maynílà n~g
panahóng iyón, at música ni Don Blás Echegoyen.

Ang m~ga nagsilabás sa melodramang iyón ay ang m~ga sumusunod:

_Leónido_........Isidro Perez.
_Cándido_........Antonio Fuentes.
_Pascual_........Aquiles R. de Luzuriaga.
_Satán_..........Julio Llorente.
_Angel_..........Pedro Carranceja.
_Coro n~g m~ga diablo_  Caramihang estudiante at
                        ang isa   sa   canila'y  si
                        Vicente Elio.

Di maulatang m~ga pagpupuri ang inihandog cay Rizal n~g lubháng
maraming guinoong nanood n~g melodramang iyón.

Sapagca't sa araw-araw ay nilílibac at nilalait n~g isang fraileng
profesor sa Universidad ang m~ga estudiante, hindî nacatiís si Rizal,
ipinagsangaláng niyá ang canyáng m~ga casamahán sa isáng mahigpít
n~guni't mapitagang pan~gan~gatwiran, at ang naguing casaguta'y ang
panunumpâ n~g canyáng catedrático, na cailán ma'y hindi niya
palálabasin si Rizal sa alín mang exámen.

Dahil sa nangyaring iyo'y minagalíng ni Rizal ang pasá España at doón
magpatuloy n~g pag-aaral, at sapagca't sumang-ayon ang canyáng ama't
iná, siya'y lumulan sa vapor na ang tun~go'y sa Barcelona, n~g ica 3
n~g Mayo n~g 1882, na puspós n~g pighatî ang cálolwa. ¡Sa Calambâ
[Laguna] ay nilisan niya ang canyang m~ga pinacamumutyang amá, iná at
m~ga capatíd; sa Camilíng ay ang maalab na sinisintang si Leonor
Rivera, magandang dalagang ang larawa'y háwig na háwig sa matimyás na
si Maria Clara sa Noli me Tangere, at saca napalayô siyá sa
pinacaiibig na Bayang Filipinas!

       *       *       *       *       *

Dumatíng si Rizal sa Barcelona, (España) n~g m~ga unang araw n~g Junio
n~g 1882, at hindî pa halos nacapagpapahin~gá sa gayóng matagál na
pagdaragat, sinulat na niyá ang unang _artículo_[12], na pinaglagdaan
niya n~g canyáng m~ga damdamin. Pinan~galanan niya ang _artículong_
yaón n~g El Amor Patrio[13], may taglay na fechang _Junio n~g 1882_,
at finirmahán niyá n~g pamagát na Laong-Laan, saca ipinadalá niyá sa
Diariong Tagalog[14], at inilathálà sa pámahayagang itó n~g icá 20 n~g
Agosto n~g 1882.

Pakinggan natin cung anó ang pasiyá n~g isáng castílà, ni D. Wenceslao
E. Retana, na nagpamagát si canyáng m~ga ilinalathálà sa m~ga
pámahayagan, n~g _Desengaños_, tungcól sa kasulatang sinasabi co:

"Marahil ay nacainís ca canyá (cay Rizal) ang Barcelona; marahil ay
nacapamanglaw at nakapágpalungcot sa canyá ang malakíng pan~gulong
bayan n~g Cataluña, n~g canyáng mámasid na doo'y may lubós na calayâan
ang cálahatlahátang m~ga mithî, sa pagdidilidiling doo'y waláng m~ga
_inquisidor_[15] ang ísip; datapwa't sa Maynila'y mayroon. Bagá man
talastás niyáng totoong caraniwang gamit na, gayón ma'y guinawâ rin ni
Rizal sa isáng pananalitáng malungcót, at may hawig na isipín,
n~guni't halos laguing mabanayad, palibhasa'y _mithi ang macatulong
n~g cahi't dukha n~guni't maalab na pag-anib_. "Tulad sa m~ga hebreo
n~g una ani Rizal--na inihahandog sa templo ang m~ga unang bun~ga n~g
caniláng pag-ibig, camí, dito sa lupa ng iba, iaálay namin ang m~ga
unang pananalitâ sa áming báyang nababalot n~g _m~ga alapáap_ at _n~g
m~ga ulap n~g umaga_, na hindî nagmamaliw ang cagandaha't hiwagang
anyô at kaligaligaya; n~guni't lálò n~g pinacasísinta, samantalang sa
canya'y pumapanaw at lumálayô," Sa ganáng cay RizaL--ani Retana--ang
España'y lupa ng iba; sa ganáng kanyá'y walâ n~g _bayang sarili_
(pátria) cung dì ang Filipinas. Hindî sumasaísip niyà ang _maliit na
bayang sarili_ ("pátria chica") at ang _malaking báyang sarili_
("pátria grande") na totoong caraniwan na nitong m~ga hulíng nagdaang
taón; ang _maliit_ ay ang báyan, ang lalawigan ó cung dilî cayá'y ang
isáng panig: at ang _malaki_ ay ang boong nación, sampô n~g m~ga ibáng
lupaíng nasásacop, cahi't anóng pagcalayô-láyò ang kinálalagyan. Ang
_malakíng bayang sarili_, kung sa isáng filipinong tunay na nakikianib
sa España ay walâ n~g iba kung dî ang lupaíng España, na calakíp ang
canyáng m~ga nasasacop sa cabilang ibayo n~g dagat, at ang _maliit_ ay
ang panig. N~guni't cay Rizal ay waláng _maliit_ ó _malaking bayang
sarili_, cung dî Bayang sarili; na sa ganáng canyá'y hindî ang
Calambâ, hindî ang m~ga bayang ang salita'y wikang tagalog, hindî man
lamang ang pulô n~g Lusóng, cung dî ang capisanan n~g m~ga pulóng
nátuclasan ni Magallanes. Hindî lamang ito: sa ganáng cay Rizal, ang
España'y hindî _inang bayan_; ito'y marahil ay sa mestizong castílà,
sa m~ga may dugóng castílà; datapwa't hindî sa táong may dugóng
dalisay n~g tagá casilan~ganan ...

"Hindî malimutan niyá, ang sariling lúpà:--"Naroroon [ang sabi ni
Rizal] ang m~ga unang gunitaing nangyari n~g panahong camusmusan,
masayáng _hadang_[16] kilalá lamang n~g cabataan sapagca't doo'y
natutulog ang boong isang panahong nacaraan na [_ang bayang may
casarinlan_] at na-aaninagnagan ang panahóng dárating [_ang catubusan
n~g lahi sa pamamag-itan n~g pag-aaral_]; sapagca't sa canyáng m~ga
cagubátan at sa canyáng m~ga damuhán, sa bawa't cáhoy, sa bawa't
bulaclac, namamasdán ninyóng naúukit ang alaala sa alín man táong
inyóng guiniguiliw, na gaya rin n~g canyáng hinin~gá sa han~ging may
taglay na ban~gó, na gaya n~g canyáng awit sa lagaslás n~g m~ga batis,
na gaya n~g canyáng n~gitî sa bahaghari n~g lan~git ó n~g canyang m~ga
buntóng-hinin~gá sa hindî mapagwáring daíng n~g han~gin sa gabí
..."--Ang ganitóng m~ga pananalita'y talagang cay Rizal; ilála sa
macahulugán, sa may tinutucoy ang m~ga pananalitáng may hímig n~g
hiwágà, ito n~gâ ang anyô n~g canyáng pagsulat, ang canyáng caugalian,
at halos waláng makikitang bagay na prosa[17] ó tulâ na canyáng
kinathâ na hindî itó ang námamasid; na ang bawa't may ísip, cahi't
caraniwan lámang ang tálas ay agád mapagwawárì sa m~ga súlat ni Rizal,
ang m~ga caisipán sa pamamayang naghaharì sa budhî n~g lubhang
mairuguíng yaón sa kinaguisnang lúpà--"¡Hindî nacácatcat cailán man
(aní Rizal) ang pagsintá sa kinamulatang lúpà, pagcâ ang pagsintáng
ito'y nacapasoc sa pusò: sapagca't talagang tagláy na niyá ang tatác
n~g Lan~git na siyáng ikinapaguiguing waláng catapusán at pagcawaláng
pagcasírà."--At isinunod pagdaca ang ganitóng m~ga sabi, na anaki ibig
niyang palacsín ang loob at itaimtím sa púsò n~g m~ga táong
pinagtatalaghán n~g casulatang iyón ang pag-íbig sa kinamulatang
lúpà:--"Cailán ma'y casabiháng ang pagsinta ang siyáng lalong
macapangyarihang nag-uudyoc n~g m~ga cagagawang lalong dakilà; cung
gayo'y talastasíng sa lahát n~g m~ga pagsinta, ang sa kinaguisnang
bayan ang siyang nagbun~ga n~g m~ga gawáng lalong malalakí, lalong
m~ga bayani at lalong waláng casíng dalisay. Basahin ninyó ang
Historia" ... Pagcatapos na maisaysay sa iláng pangcát na totoong
mataós at macatwiran ang pananalitâ, upang patotohanang sa buhay na
ito'y pawang madalíng lumípas ang lahát: sinabi naman niyá, ang
nangyayari pag laganap n~g sigáw na _¡ang kinamulatang lupa'y
sumasapan~ganib!_ ang sarisaring pagpapacahirap at paghahayin n~g
buhay na kinacailan~gang gawín.... Datapwa't _¡hindi cailan~gan!
¡Ipinagsangaláng ang nagbigáy búhay; ¡gumanáp n~g isang catungculan!
Si Codro ó si Leónidas,_[18], _ang cahi't sino man, ¡ang kinaguisnang
baya'y matututong sa canyá'y mag-alaala!_

"At parang naguguniguni na niya ang sa kanya'y mangyayari, isinulat ni
Rizal ang ganito: "_Magháyin ang ibá n~g canyáng cabatáan; ibinigay
namán n~g ibá sa sariling bayan ang m~ga ningning n~g canyang mataas
na pag-iísip_ at ang ibá namá'y _nagbúhos n~g canyáng dugo_; namatáy
ang lahàt at nagpamana sa kinaguisnang bayan n~g lubháng malakíng
cayamanan: ang _calayaan_ at ang _caran~galan_. ¿At anó naman ang
guinawâ sa canilá n~g tinubuang lúpà? Tinatan~gisan silá at
_inihaharap n~g boong_ calakhán n~g loob sa sangcataohan; sa panahóng
sasapit at sa canyáng m~ga anác, upang _mapagcunang uliran_".--Si
Rizal ay isang manunulat na sa anyó'y hindî tumutucoy, n~guni't cung
wawarîing magalíng ay lubháng mapagpatungcol n~g sinásalitâ; at cung
ilalim pa ang pagsisiyasat sa lahat n~g canyáng m~ga sinulat, hindî
lamang náaaninag ang canyang tan~ging budhî, cung dî hinuhulàan namán
niyá ang canyáng gágawin at ang sa canyá'y mangyayari. At para manding
tagláy niyá ang isang catungculang sa canyá'y ipinagcatiwalà n~g Dios
upang ganapín sa ibabaw n~g lúpâ, cayá't pagca tiguíb ang calolowa
niya n~g caisipán ni Tolstoi ay nang-aakit siya sa capayapàan, at cung
nag-aalab naman sa canyá ang m~ga mithîin ni Napoleón ay iniuudyóc
namán niyá sa canyáng m~ga cababayan ang pakikibaca, at wináwacasán
n~g ganitóng pananalitâ:

"¡Oh kinaguisnang lúpà!... Mulâ cay Jesucristong puspós n~g ganap na
pagsintá, na naparito sa mundo sa icagagaling n~g sangcataohan, at
_nagpacamatay dahil sa sangcataohang iyan, sa pan~galan n~g cautusan
n~g canyáng tinubuang bayan_, magpahangang sa lálong m~ga hindî
kilaláng nan~gamatáy dahil sa m~ga _revolución_[19] n~g m~ga panahong
ito, gaáno carami, ¡ay! ang m~ga nagcahirap at namatay sa iyong
pan~galang kinamcám n~g m~ga ibá! ¡Gaano carami ang _ipinahámac_ "n~g
pagtataním n~g galit", n~g casakimán ó n~g cahan~galan, na _n~g
nalalagot na ang hinin~ga'y hinandugán ca n~g pagpupuri at sa iyo'y
minithi ang lahát n~g bagay na cagandahang palad_.

Magandá at dakílà n~gâ ang tinubuang lúpà, pagcâ ang canyáng m~ga anác
_sa sigaw n~g pagbabaca ay nan~gagdudumali sa pagsasanggalang, sa
dating lupain n~g caniláng magugulang; mabangis_ at palálò pagca mulà
sa carurucan n~g canyáng trono'y _napapanood na tumatacas ang
tagaibang lúpa sa udyóc n~g malakíng tácot sa pagcakita sa bayáning
hucbó n~g canyáng m~ga anác_, n~guni't _pagca nagpapatayan_ ang
canyáng m~ga anác, palibhasa'y nan~gagcacabahabahagui sa
nagcacalabánlabáng m~ga pulutóng; pagca ipinagwawasacan ang m~ga
halamanan, ang m~ga bayan at ang m~ga ciudad n~g poot at pagtataniman;
pagcacágayo'y sa canyáng cahihiyan ay pinupunit ang balabal at
itinatapon ang cetro at nagdaramit n~g maitim na lucsâ sa canyáng m~ga
anác na namatáy.

Pacasintahín n~ga natin siyá magpacailán man, anó man ang ating
cahinatnan, at howag tayong human~gad n~g ibang bagay cung dî ang
canyang _icágagaling_. Cung magcagayo'y macatutupad tayo n~g alinsunod
sa tacdâ n~g Dios na dapat na cauculan n~g sangcataohan, na dî ibá
cung dî ang cahusayan at capayapaan n~g lahát n~g canyáng m~ga
kinapál.

¡Cayóng páwang nawalán na n~g mithîin ang calolowa; cayóng
nan~gasugatan sa púso't isa-isang nakita ninyóng nanglagas ang m~ga
pag-asang caaliw-aliw, at cawan~gis n~g m~ga cahoy cung panahong
tagguináw, n~gayóng salát cayó sa bulaclác at gayón din sa m~ga dáhon,
at bagá man nais ninyó ang umibig, n~guni't walâ, cayóng másumpong na
sa inyo'y carápatdápat; nariyan ang tinubuang lúpà! ¡Siya'y inyóng
sintahín!

Siya'y inyóng sintahín, ¡oh, siyá n~gâ! datapwa't hindî na cawan~gis
sa pagsintá sa tinubuang lúpà n~g unang panahóng gumáganap n~g m~ga
mababan~gís na pagbabanál, na ipinagbabawal at minámasama n~g tunay at
dalisay na magandáng caugalian at n~g inang Naturaleza[20]; na howag
ipagmagalíng ang malíng sigábo n~g budhî, n~g pagwawasác at n~g
calupitán; hindî, "lálong caayaáyang pagbubucáng liway-wáy ang
sumisilang sa abót n~g tanáw", masasanghayâ at m~ga payapang ilaw, na
súgò n~g buhay at capayapaan; sa cawacasa'y ang liwayway na tunay n~g
cacristianuhan, tagapagbalitang pan~gunahin n~g maliligaya at panátag
na m~ga áraw. Catungculan n~ga natin ang manuntón sa mahirap lacaran,
n~guni't tahimic at mapagbigay pakinabang sa landas n~g Dunong na
patun~go sa "Pagcasulong" at mulà riya'y "sa pagcacaisang mithî at
hinihin~gî ni Jesucristo sa gabí n~g canyang pagcacasákit."

"Gumawa n~g sariling bayan n~g sariling bayan cahi't gaano man ang
maguing cahalagahan ang siyang lalong masilacbóng nais ni Rizal,
n~gunit carapatdapat na sariling bayan...."

At siyang catotohanan ayon sa canyang, m~ga guinawâ.

Hindî nag tagal si "Rizal" sa Barcelona. Sumasa Madrid na siya n~g
unang araw n~g Octubre n~g sinabi n~g taóng 1882. Sabay niyáng
pinag-aralan ang _Medicina_ at saca ang _Filosofía_ at _Letras_.

Natapos ang pag-aaral niya n~g panggagamot at nagtamó siya n~g
títulong Licenciado sa Medicina n~g ica 21 n~g Junio n~g 1884, at n~g
19 n~g Junio n~g 1885, araw n~g capan~ganacan sa canya ay canyang
tinamó namán ang títulong pagca Licenciado sa Filosofía at Letras at
gayon din ang pagca Doctor sa Medicina. Natutuhan ni Rizal ang m~ga
wicang sumusunod: tagalog, castílà, latin, francés, italiano, inglés,
alemán, ruso, japonés, holandés, griego, hebreo, àrabe, sanskrito,
portugués, catalán, sueco at insíc.

Samantalang nag-aaral si Rizal ay pinagmámasid naman niya ang
caugalian at anyô n~g m~ga castílà. Nangaling si Rizal sa isáng bayang
linúluklucan n~g pagbabanalbanalan, n~g dî wastóng m~ga
pananampalataya, n~g m~ga paggugol n~g salapî upang yumaman at
macagumon sa lugód at layaw ang m~ga walang ibang gawâ cung dî ang
mangdayà sa m~ga han~gal ...; galing si Rizal sa isang bayang sa
calolwa't catawan ay may walang hangang capangyarihan ang m~ga fraile,
militar, empleado at castílà. Sa Madrid ay nakita niyáng hindî gayón:
linílibac n~g m~ga _librepensador_[21] at n~g m~ga _aleo_[22] n~g
boong calayàan ang canilang religióng católica apostólica romana at
ang canilang iglesia católica-apostólica romana; námasid niyáng maliit
na totoo ang capanyarihan doon n~g Gobierno; hindî niya napanood ang
acala niyang mangyayáring pagtatálotalo n~g m~ga "liberal"[23] at n~g
m~ga "clerical"[24]; bagcos pa n~ga niyang nákitang madalás na
naglalámbal at nagcacáisa ang m~ga "republicano"[25] at ang m~ga
"carlista"[26] upang canilang masunduan ang anó mang ninanais.
Nagdamdam si Rizal n~g malaking sacláp n~g loob n~g canyang
pagsumaguin ang walang hadlang na anó mang pagtatamasa n~g m~ga
calayàan sa España, at ang capanyarihang calakilakihan n~g m~ga fraile
sa Filipinas, na siyang bumíbigti sa lahing cáymangui. Pinagpilitan
niyang makilala ang anyô n~g m~ga iba't ibang "partido político"[27]
sa España at napag-unawa niyang hindî carapatdapat purihin ang m~ga
europeo tungcól sa bagay na ito. Nakita niyang ang bawa't partido, ang
lahat n~g partido ay may magaganda at cainam-inamang m~ga
palatuntunan; datapwa't nahiwatigan niyáng baga man may
man~gisan~gisang nagpapagal sa udyok n~g lalong wagás at dalisay na
han~gád, n~guni't hálos ang lahat ay walang pinagsisicapan cung dî ang
saríling cagalin~gan. Samantalang hindî pa nan~gapapahalál sa matataas
na catungculang minimithî, totoong sinusuyò ang m~ga táong
manghahalál, at sa canila'y ipinan~gan~gacò ang lubhang maraming
bagay, at cung macamtan na ang han~gád ay hindî guinaganap ang
pan~gacò at linilimot na tikís ang m~ga naghalal sa canila. Marami sa
m~ga manghahalal na ibinibigay ang caniláng voto, hindi sa táong tunay
na may carapatán, cung dî sa nakiusap sa canila n~g hindî nilá
mahiyáng canilang pinapan~ginoon; na hindî ang tunay na may m~ga
nagawang cagalin~gan n~g isang táo sa bayan ang canilang tinitingnan,
cung dî cung ang taong iya'y mainam magsasalitâ, marikít magtalumpatì,
magalíng sumúyo ó nacagaganting pálà n~g salapî ó iba pang
pagbibiyayâ; na ang siyam na po't siyam sa sandaang europeo'y
naniniwalà sa m~ga sinasabi sa canilá n~g m~ga pamahayagan, na hindî
man lamang sinisiyasat cung yao'y totoo ó hindî, cung na sa catwiran ó
walâ sa catowiran; sa isáng salitâ: nakita niyáng cawan~gis din n~g
m~ga táong báyan dito ang m~ga táong báyan doón.

Walang anó mang inilathalà si Rizal na anó mang casulatan, mula n~g
canyang lihamin n~g 1882 ang "El Amor Patrio," hangang sa taong 1884,
datapowa't hindî siya naglilicat n~g pakikipagsulatan sa canyang m~ga
cababayan, lalonglalò na sa m~ga nag-aaral, at ang m~ga sulat niya'y
binabasa n~g lahat n~g boong pag-ibig at pangguiguilalás, dahil sa
canyang bayaning pagbibigáy ulirán sa pagsintá sa tinubuang lúpá.

Nang 25 n~g Junio n~g taóng 1884 ay nagtalumpatì si Rizal sa isang
piguíng na guinawa sa Madrid, sa pagpapaunlác cay guinoong Juan Luna,
bantóg na pintor ilocano, dahil sa pagtatamó n~g pan~gulong "premio"
sa "Exposición" n~g canyang balitang "cuadro," na ang pamagat ay
"Spoliarium", at cay guinoong Felix Resurreccion Hidalgo, na taga
Filipinas din, at mabuti rin namang pintor. Guinawâ ang piguíng na
iyón sa Restaurant Inglés, pinasimulán n~g icasiyam na oras n~g gabî
at may m~ga anim na pong táo ang nagsalosalo. Nan~gulo sa
mesa--alinsnnod sa sabi n~g "El Imparcial", sa Madrid, n~g ica 26 n~g
Junio n~g 1881--si pintor Luna; nan~gagsiupô sa dacong canan niya si
na señor Labra, Correa, Nin y Tudó at sa caliwa niya'y si na señor
Moret, Aguilera at Mellado (D. Andrés). Nan~gagsiupô rin doon si na
señor Morayta, Regidor, Azcárraga (D. Manuel de), Araus, Fernández
Bremón, Paterno (Alejandro, Antonio at Máximo,) Vigil, del Val, Moya,
Cárdenas, Govantes, Rico, Gutiérrez, Abascal, Ansorena, García-Gómez,
López Jaena, Más (pintor valenciano), Fernández Labrador (cubano),
Rodriguez Correa at iba't iba pang maraming pintor, literato at
periodista.

Nagtindig si Rizal at siya ang náunang nanalitâ; minamasdan siyá n~g
lahát; sa caymanguing mukhâ niya'y umaalab ang nin~gas n~g masilacbóng
pagsinta sa tinubuang lúpà, at sacâ nagsaysay siyá n~g isáng
talumpating hindî mapagwari cung alin ang lalong maganda: cung ang
cahan~gahan~gang pagsintá sa tinubuang lupang numiningning sa
talumpating iyón, ó ang cagandagandahang pagcacaanyô-anyô n~g m~ga
salitâ. Pagsisicapan cong isatagalog ang talumpating iyón; bagaman
talastás cong dukhâ ang aking panític at cúlang ang wica natin sa
casaganaan n~g wicang castilàng guinamit ni Rizal sa gayóng
pananalitâ: n~guni't mamalakhín co na cung maipakilala sa bumabasang
irog ang cahi't culabóng anino n~g masilacbo't caligaligayang
pananalitâ n~g ating capatid na Martir sa Bagumbayan. Pasisimulan co:
"Mañga guinoo: Sa paggamit n~g pananalita'y hindî nacapag-aalinlan~gan
sa akin ang tacot na bacâ pakingán ninyo acó n~g boong pag-wawaláng
bahálà; naparito cayó't n~g inyóng ipanig sa sigabo n~g aming mithî
ang simbuyó n~g mithî ninyóng panghicayat sa cabatáan, cayâ n~ga't
waláng salang cayo'y matututong magpaumanhín. M~ga panghalinang simoy
n~g pag-iibigan ang siyáng lumalaganap sa aláng-álang; m~ga ágos n~g
pagcacapatiran ang siyang lumílipad na nagcacasalusalubong; m~ga
calolowang masintahin ang nakíkínig, at dahil dito'y hindî acó
nag-aalap-ap sa aking abáng cataohan at hindî namán acó nag-aalap-ap
sa cagandahan n~g inyong loob. Palibhasa'y m~ga táo cayóng may púsò,
walâ cayóng hinahanap cung dî m~ga púsò rin, at buhat sa caitaasang
iyang pinamamahayan n~g m~ga damdaming mahál, hindî ninyo hinahálatâ
ang m~ga walang cabuluháng pan~git na budhî; nalalaganapan n~g inyong
titig ang cabooan; pinasisiyahan niyá ang naguiguing dahil at
inilalatag ninyó ang camáy sa cawan~gis cong nagnanasang makipanig sa
inyó sa isá lamang adhicâ, sa isa lamang mithî: ang dan~gál n~g
dakílang ísip, ang ningning n~g tinubuang lúpà. ("Magaling, totoong
magaling; pacpacan.")

"Ito n~ga ang cadahilanan cayâ cayó'y nan~gagcacapisan n~gayón. May
m~ga pan~galan sa historia n~g m~ga bayang sila lamang ay
nagpapakilala na n~g isáng nangyari at nagpapaalaala n~g m~ga
pagguiguiliwan at n~g m~ga cadakilaan; m~ga pan~galang wan~gis sa
isáng cababalagháng hiwágà na nagháharap sa ating m~ga matá n~g m~ga
caisipáng caayaaya at caaliw-aliw; m~ga pan~galang ang kinaoowia'y
isang pagcacásundô, isang saguísag n~g capayapâan, isáng tálì n~g
pagsisintáhan n~g m~ga nación. Nauucol sa m~ga ganitó ang m~ga
pan~galan ni Luna at ni Hidalgo: nililiwanagan n~g caniláng m~ga
caran~galan ang dalawáng dúlo n~g daigdig: ang Casilan~ganan at ang
Calunuran: ang España at Filipinas. Sa pagsasalitâ co n~g dalawáng
pan~galang ito'y nakikinikinitá co ang dalawang nagníningning na
balantóc na nagmumula capowa sa magcabicábilang dacong iyon at
nagcacalicaw, pagdating sa caitaasan, sa udyóc n~g pagguiguiliwán n~g
iisáng pinangalin~gan, at buhat sa caitaasang iya'y papapag-isahín ang
"dalawang bayan" sa pamamag-itan n~g walang catapusáng pagcacáisa,
"dalawang bayang "magcacambal cahi't papaghiwalayin n~g m~ga dagat at
n~g calayuan; "dalawang báyang" hindî sibulán nang "m~ga binhî n~g
paghihiwalay na itinatanim n~g m~ga nabubulagang tao at n~g caniláng
calupitán." Capowa capurihán si Luna't si Hidalgo n~g España't n~g
Filipinas; sa pagcá't cung ipinan~ganác man silá sa Filipinas ay
mangyayari rin namáng maipan~ganác sa España. Waláng sariling bayan
ang cataasan n~g ísip; ang cataasan n~g isip ay tulad sa ilaw, sa
han~gin; pag-aari n~g lahát; walang sariling bayang gaya n~g
alang-alang, gaya n~g buhay at gaya n~g Dios. "(M~ga pacpacan)"

"Lumilipas na sa Filipinas ang matatandang caugalian; ang maririn~gal
na gawa n~g canyang m~ga anác ay hindî na nangyayari lamang sa loob
n~g sariling bahay; iniiwan na n~g paróparóng silan~gan ang sariling
bahay; sa m~ga lupaing yao'y ipinakikilala na ang paguumaga n~g isáng
mahabang araw, sa pamamag-itan n~g maniningning na cúlay at
namumulamulang pagbubucang liwayway, at ang láhing iyóng nagugulaylay
sa boong gabí n~g historia, samantalang lumiliuanag ang araw sa ibá't
ibáng lupaín, mulî n~gayóng gumiguising na kumíkinig sa untóg n~g
electricidad na sa canyá'y gumibíc sa pakikipanayám sa m~ga bayang
calunuran, at "hinihin~gî ang ilaw, ang buhay ang civilizacióng" n~g
una'y caniláng minana na pinapagtibay ang waláng catapusáng m~ga lagdâ
n~g hindî naglilicat na pag-gulong n~g panahón, n~g m~ga pagcacáiba't
iba, n~g di nagmamaliw na paghahalihali, n~g pagsúlong."

"Ito'y nalalaman ninyóng magalíng at ipinagdádan~gal na ninyó; cayó
ang may gawâ n~g cagandahan n~g m~ga brillante n~g coronang taglay sa
ulo n~g Filipinas; ang Filipinas ang nagbigay n~g m~ga bató, ang
Europa ang kumikil at n~g numingníng. At pinanonood nating lahát n~g
boong pagdiriwáng; cayo'y ang inyong yárì; cami'y ang nin~gas, ang
lacás, ang m~ga batóng aming bigay. "(Mainam na totoo.)"

"Ininóm nilá roón ang calugodlugod na talinghágà n~g Naturaleza;
Naturalezang dakílà at cakilakilabot sa canyang pagwawasác, sa canyang
paglacad na waláng humpáy, sa canyang hindî mapaglírip na lacás.
Naturalezang matimyás, payápà at malungcot sa canyang m~ga pagsasaysay
na hindî naglílicat at hindî nagbabago; inililimbag n~g Naturalezang
ito ang canyáng tatác sa lahát n~g canyáng linalalang at ibinun~ga.
Tagláy n~g canyáng m~ga anác ang tatac na iyán saán man silá pumaroón.
Cung hindî pacasiyasatin ninyó ang caniláng m~ga ásal, ang caniláng
m~ga gawâ, at cahi't babahagyâ man ang pagcakilala ninyó sa báyang
iyón, makikita ninyóng na sa lahát na parang siyang bumubuò n~g
canyáng dúnong, gaya n~g calolowang siyang namamatnugot sa lahát,
cawan~gis n~g nagpapagaláw sa isáng máquina, túlad sa anyóng pan~gúlo,
caparis n~g unang cagamitán. Hindî mangyayaring hindî sumilang ang
talagang canyang dinaramdam, hindî mangyayaring siya'y maguing isáng
bágay at ibáng bágay ang gawín; sa dacong ibabaw cung bagá man
nagcacáiba, malicmátà lámang. Sa "Spoliarium", sa licuran n~g
pinturang iyang hindî pipí ay naririn~gig ang caguluhan n~g maraming
tao, ang sigawan n~g m~ga alipin, ang taguintin~gan n~g m~ga baluti't
sandata n~g m~ga bangcáy, ang hagulhulan n~g pan~gun~gulila, ang m~ga
híguing n~g dalan~gin, na napagwawari ang anyô at catotohanang tulad
sa pagcarin~gíg sa dagundóng n~g culóg sa guitnâ n~g malacás na in~gay
n~g malaking agos n~g tubig na bumabagsác mulâ sa mataas, ó ang
pan~gin~giníg na nacalalaguim at cagulatgulat n~g lindól. Ang
Naturalezang namamaguitnà sa pagcacaroon n~g m~ga bagay na iyon ay
siya ríng namamaguitnà sa pincel na lumálagdâ n~g pintura. Bilang
capalít nito'y tumítiboc sa cuadro ni Hidalgo ang isang totoong
dalisay, pagpapakilalang lubós n~g calungcutan, n~g cagandahan at
cahinaang pawang ipinahamac n~g maban~gís na lacás; at gayón,
palibhasa'y inianác si Hidalgo sa silong n~g maningning na azúl n~g
lan~git sa Filipinas, sa pagpapalayaw n~g mahinhing hihip n~g amihang
galing sa m~ga caragatan doon, sa guitnâ n~g catahimican n~g doo'y
m~ga dagatan, sa hiwagang caaliw-aliw n~g canyang m~ga capatagang lúpà
at carikitdikitang pagcacaayos n~g canyang m~ga bundóc at n~g m~ga
bundóc na nagcacatanitanicalâ.

"Cayâ na cay Luna ang m~ga lilim, ang m~ga pagcacalabánlaban, ang m~ga
naghihin~galong liwanag, ang talinghágà at ang cakilakilabot, bílang
alin~gawn~gáw n~g madidilím na sigwá sa lupaíng mainit, n~g m~ga
kidlát at n~g mauugong na pagbugá n~g canyáng m~ga volcán; cayâ cay
Hidalgo'y pawang liwanag, m~ga culay, pagcacabagay-bagay, damdamin,
aliwalas, cawan~gis n~g Filipinas sa m~ga gabíng may bwan, sa canyáng
m~ga araw na tahimic, sa m~ga naaabot doon n~g tanáw, na pawang
umaakit sa pagdidilidili at doo'y iníuugoy ang waláng catapusán. At
ang dalawá, cahi't lubháng nagcacáiba, sa anyô man lamang, ay
nagcacáisa cung ganáp na lilinin~gin; cawan~gis namán n~g pagcacaisá
n~g ating m~ga púsong lahát, bagá man totoong nan~gagcacáiba: ang
dalawáng itó, sa caniláng pagpapaaninaw, sa pamamag-itan n~g caniláng
"paleta," n~g carikitdikitang sicat n~g araw n~g trópico[28],
guinágawâ niláng m~ga sínag n~g dî maulátang capurihang canilang
inililiguid sa canilang sariling bayan; _isinasaysay n~g dalawa ang
tunay na calagayan n~g aming buhay sa pagsasamahan, sa asal na
guinagamit at sa natutungcol sa pamamahala n~g calacarán n~g bayan_;
ang cataohang pinapagtitiis n~g mabibigat na dalahin; ang cataohang
hindi natutubos, _ang catowiran at ang mithing nakikitungáli n~g
mahigpit sa m~ga di_ "wastong caisipán," _sa maling pananampalataya at
sa m~ga licong cagagawán_, "sa pagca't ang m~ga damdamin at ang m~ga
pasiya ay nacapaglalag-os sa lálong macacapal na cuta"; sa pagca't sa
lahát n~g m~ga hadláng ay may napumumulusán, pawang nan~gan~ganinag,
at cung hindî sila magcapluma, cung dî sila tulun~gan n~g limbagan,
hindî lamang maghahandog n~g panglibang sa panin~gin ang canilang
paleta at m~ga pincel, cung dî naman maguiguing mananalumpating
totoong marikit manalitâ."

Cung itinuturo n~g iná sa canyáng anác ang canyáng sariling wícà at
n~g maunáwà ang canyáng m~ga catowáan, ang canyáng m~ga kinacailan~gan
ó ang canyán~g m~ga pighatî; itinuturò namán n~g España sa Filipinas,
sa canyáng pagcainá ang canyáng sariling wícà; "cahi man
hinahádlan~gan niyáng m~ga bahagyâ na ang abo't n~g panin~gín at
napacapandác ang pag-íisip," na sa canilang malabis na pagsusumicap na
sumapanatag sila sa panahóng casalucuyang tinatawid, ay "_hindi nila
mátanaw ang panahóng darating_ at hindî pinagtitimbangtimbang ang
maguiguing bung~a n~g canilang guinagawâ;" m~ga sisiwang payát,
"masasamáng ásal at m~ga pang-akit sa casamâang ásal", na waláng ibáng
iniimbot cung dî ang inisín ang lahát n~g damdaming dalisay, at sa
caniláng pagpapasamâ n~g púsò n~g m~ga bayan, "ay itinatanim nilá sa
m~ga bayang iyán ang m~ga binhî n~g m~ga pagcacaalit at n~g sa
panahong darating ay anihin ang bun~ga, ang lasong haláman, ang
camatayan bagá n~g m~ga ipan~gán~ganác pang m~ga tao."

"N~guni't ¡limutin natin ang m~ga capan~gitang ásal na iyán!
¡Capayapaan sa m~ga patáy, sapagca't páwang m~ga patáy na n~gâ; hindî
na silá humihin~gâ, at sila'y kinacain na n~g m~ga u-od! ¡Howag nating
tawaguin ang pag-aalaala sa canilá; howag nating dalhin dito sa guitnâ
n~g ating m~ga casayahan ang canilang cabahúan! "Sa cagalin~gang palad
ay lalong marami ang m~ga capatid; ang cagandaha't camahalan n~g loob
ay pawang m~ga catutúbò sa sílong n~g lan~git n~g España: sa bagay na
ito'y cayóng lahát ay m~ga sacsíng maliliwanag." Nangagcaisa cayó sa
pagsagót; nan~gagsitulong cayó, at gumawâ cayó marahil n~g lalong
malakí cung mayroon pa sana cayong magagawâ. Umupô cayó sa
pakikisalamúhà sa aming pagsasalosalo, at sa inyòng pagbìbigay unlac
sa maririlag na m~ga anác n~g Filipinas ay pinauunlacan namán ninyo
ang España; sapagca't lubos na talastas ninyóng lahat, na hindî ang
dagat Atlántico ang hanggahan n~g España; hindî rin namán ang dagat
Cantábrico at ang dagat Mediterráneo--casirâang dan~gal n~gang tunay
cung macahadláng ang tubig sa canyáng cadakilâan, sa canyáng
isipan.--Narorooon ang España cung saan ipinararamdam ang canyáng
pangpaguinhawang akit, at cahi't maalís man sacálì ang canyáng
bandera, matitira rin ang sa canya'y pag-aalaalang hindî matatapos,
hindî magmamaliw, ANO ANG MAGAGAWA NG CAPIRASONG DAMIT NA MAPULÁ AT
MARILAW; ANONG MAGAGAWA NG MGA FUSIL AT NG MGA CAÑON SA BAYANG HINDI
SIBULAN NG PAGSINTA AT PAGGUILIW; SA BAYANG HINDI NANGAGCACAYACAP ANG
MGA MITHI, HINDI NANGAGCACAISA ANG PALATUNTUNAN NG ADHICA, HINDI
NANGAGCACASANG-AYON ANG MGA PASIYA NG ISIP..? (Mahabang m~ga
pacpacan.)

Si Luna't si Hidalgo'y tunay n~gang inyó at tunay rin namang amin;
sila'y inyóng sinisinta, at sa canila'y napapanood namin ang
magagandang m~ga pag-asa, m~ga mahahalagang ulirán. Ang m~ga cabataang
filipinong na sa Europa, na cailan may masigabo ang loob, at ilán pang
m~ga taong nananatili ang m~ga púsò sa pagcabátà, palibhasa'y laguing
gumagawâ n~g m~ga cagalin~gang dalisay sa udyóc n~g canilang malilinis
na budhî, nan~gaghandog cay Luna n~g isáng corona, mahinhing alay,
tunay n~gang maliit cung isusumag sa maalab naming nais, n~guni't
siyáng lalong cúsà at siya namang lalong maláyà sa lahát n~g pag-aalay
na guinawâ hanga n~gayón.

Datapwa't hindî pa nasisiyahan ang Filipinas n~g pagkilalang utang na
loob sa canyáng maririlág na m~ga anác, at sa pagcaibig niyáng
maipakilalang ganáp ang m~ga caisipang umuulic sa canyáng budhî, ang
m~ga damdaming sa puso'y umaawas, at ang m~ga salitáng tumatacas sa
m~ga lábì, naparito tayong lahát sa piguìng na itó upang papag-isahin
ang ating hán~gad, upang bigyang catuparan ang pagyayacapang iyán n~g
DALAWANG LAHING nan~gagsisintahan at nan~gagiibigan, na
nan~gagcacaisang may apat na raang taon na sa caasalan, sa
pagpapanayam, at sa pamamayan, UPANG MANGYARING SA PANAHONG DARATING
NA ANG DALAWANG LAHING IYA'Y MAGUING ISA LAMANG NACION SA BUDHI, sa
canícanilang m~ga catungculan, sa canicanilang pitháyà, sa
canicanilang m~ga taglay na biyáyà. (Pacpacan.)

¡Ipinagdíriwang co[29] ang ating m~ga artistang si Luna at si Hidalgo,
capuriháng dalisay at wagás n~g DALAWANG BAYAN! ¡Ipinagdiriwang co ang
m~ga táong sa canila'y tumulong upang sila'y macatagál sa lubháng
mahirap na pagsalun~ga sa landás n~g Arte! ¡Ipinagdiriwang co, at n~g
uliranin n~g cabataang filipino, na "inaasahang mahál n~g AKING
SARILING BAYAN[30] ang gayóng m~ga cagandagandahang m~ga halimbáwà at
n~g ang _ináng España_[31], na mapagsicap at mapagmalasákit sa
icagágaling n~g canyáng m~ga lalawigan, "pagdaca'y gawín ang m~ga
pagbabagong utos na malaon n~g panahóng pinag-íisip"; may daan na n~g
araro at ang lupa'y hindî cutad. ¡At îpinagdíriwang co, sa cawacasán,
ang ililigaya niyong m~ga magulang na sa canilang pan~gun~gulila sa
guiliw niláng m~ga anác, mulâ sa lubhang malayong lupaing caniláng
tinátahana'y sinusundan n~g titig, na basâ n~g lúhà at n~g púsong
tumítibóc na naglálagos sa m~ga dagat at sa calayuan, at "inihahayin
sa altar n~g icagagalîng n~g lahát ang m~ga matimyas na caaliwang
totoong nagsasalat pagdating sa dacong calunuran n~g buhay",
mahahalagá't m~ga bugtóng na bulaclác sa panahóng tagguináw na
sumisilang sa m~ga pampan~gin n~g libin~gan!--(Masilacbóng m~ga
pacpacan; masigabong m~ga pagpupuri sa nagtalumpatî.)

Sumunod na nan~gag talumpatì si López Jaena [na pinintasán n~g dî
cawásà ang m~ga fraile], si Govantes, Cárdenas, Del Val, iláng m~ga
filipino, si Nin y Tudo, Más, Azcárraga, Luna (nagpasalamat), Regìdor,
Fernández Labrador, Labra, Azcárraga (muling pagtatalumpatì), Morayta,
Rodriguez Correa at Moret. Natapos ang piguíng n~g ica 12 n~g gabî.

Pakingan natin n~gayón ang salítà n~g castilang si D. Wenceslao E.
Retana tungcol sa talumpatî ni Rizal.

Ganitó ang canyang sinabi:

"Hindî n~g n~gâ macahihin~gî n~g higuít pa sa ritong cagandahan n~g
pagcacatalumpatî: nagsalitâ si Rizal sa n~galan n~g Filipinas, na dî
tagláy ang pagpapacumbabang hiníhin~gì n~g m~ga castílà sa m~ga anác
n~g bayang iyon, cung dî parang isáng "caanib" na cusâ n~g caniláng
calooban: "tayo'y dalawang bayan, tayo'y dalawang láhì, cung anó
cayo'y ganoon din camí, at yamang gayo'y ibig namin ang inyong ibig.
¿Ipinagcacait bagá sa amin ang inaacálà naming carapatdapat na aming
tamuhin?... ¡Dilidilihin ninyo ang panahóng sasapit!... Hindî
mangyayaring manatili magpacailán man ang casalucuyang calagayan
n~gayon "Walâ pang isá man lamang filipino, lalonglalô na cung gayong
na sa haráp n~g m~ga castilang may matatáas na catungculan, na
nacapan~gan~gahas magsalitâ n~g gayón. Ibig ni Rizal na manatili ang
pagsasama n~g España at Filipinas, n~guni't "hinihin~gî niya", upang
mangyari ang pagsasamang itó, na magcaroon ang m~ga filipino n~g m~ga
catowiran at m~ga catan~gîang kinacamtán n~g m~ga castílà.
Ipinalálagay niyang malakíng caapihán n~g canyang láhì cung dî gayón
ang mangyayari, at hindî n~gâ mangyayaring tiisin niya ang gayóng
caalimurahan. Hangang dito ang sabi ni Retana. Nang panahóng yao'y
kinacathâ na ni Rizal ang novelang _Noli me tangere_, na sa canya'y
magpuputong n~g walang hangang capurihán.

Ang m~ga hulíng bowan n~g pagcátirá niya sa España'y guinamit niya sa
pag-aaral n~g carunun~gang nauucol sa pag-gawâ n~g m~ga cútà
(fortificaciones) sa panahóng pagbabaca, na ang guinamit na salita'y
ang wicang inglés, at may m~ga dibujong nagpapaliwanag n~g canyang
m~ga isinulat. Pinamagatán niyá ang m~ga dibujong itó n~g "Parapeto
Simple."[32] "Caballo de frisa."[33] "Trampas de lobo."[34]
"Estacada."[35] "Estacada de perfil."[36] "Reglas para determinar las
dimensiones de los parapetos."[37]

Sinabi n~g castilang si Sr. Amador de los Rios, na naguing profesor ni
Rizal sa Universidad n~g Madrid sa wicang árabe, na cailán man daw ay
hindî pa siya nagcacaroon n~g alagád na macasing tálas n~g isip ni
Rizal.

Bago umalís sa España'y nilibot muna ni Rizal ang Andalucía at
Valencia, at pinagsicapan nìyang maunáwà ang anyô n~g m~ga lupaíng
iyón at ang caugalian n~g m~ga taga roon.

       *       *       *       *       *

Nang calaghatian na n~g taòng 1885, at n~g macuha na niya ang pagca
licenciado sa Filosofía at Letras, at bilang calahátì na ang nacacathâ
niya sa _Noli me tangere_, siya'y na pa sa París, sa udyóc n~g
manin~gas na han~gad na macapaglibot sa mundo, upang macapag-aral n~g
lahat n~g bagay at n~g mabihasa siyang magaling sa pagwiwicang
francés.

Nakisama siya, pagdating sa París, sa bantog na oftalmólogo[38] na si
M. Wecker, upang matutuhan niyáng lubós ang panggagamót sa matá.
Nagsanay rin siya roon sa m~ga wicang inglés at alemán. Ipinagpatuloy
niya sa París ang pagcathâ n~g _Noli me tangere_.

       *       *       *       *       *

Nang m~ga unang araw n~g taóng 1886 ay lumipat si Rizal sa Alemania.
Nagtumirá siya sa ciudad n~g Heildelberg, na kinalalagyan n~g ilog
Néckar, na sumasabang sa ilog Rhin. Buhat diya'y nakipagsulatan siya
sa Profesor Ferdinand Blumentritt, sa Leitmeritz, (Bohemia).
Nacaibigan niya sa Heildelberg ang profesor Dr. Galezowsky.

Hindî nalimutan ni Rizal susumandalî man ang Filipinas, at
nagpapatotoo n~g bagay na itó ang canyáng tuláng sinulat sa
Heildelberg n~g ica 22 n~g Abril n~g 1886, na pinamagatán niya n~g: "A
las Flores de Heildelberg."[39]

N~g macatira siyang ilang bowan sa Heildelberg at sa Wilhelmsdorf, ay
napa sa Leipzig naman at doo'y pumasoc n~g pagcacajista upang macakita
n~g pagcabuhay.

Nang m~ga unang araw n~g taóng 1887 ay siya'y napa sa Berlin at doo'y
canyáng na caibigan ang m~ga bantog na pantás na si Doctor Virchow, na
sa canya'y nagpakilala upang siya'y maguing capanig n~g "Sociedad
Antropólogica Berlinesa"; si Dr. F. Jagor, dakilang "naturalista" at
maglalacbay na sumulat n~g librong "Reisen in den Philippinen", na
ipinalimbag sa Berlin n~g 1873; si Dr. Joest, marilag na "geógrafo" at
si Dr. Schiilzer, pantás na mangagamot.

Nang taóng 1886 ay natapos ni Rizal ang pagcathâ n~g _Noli me
Tangere_, at n~g m~ga unang bowan n~g 1887 ay ipinalimbag sa Berlín
ang sinabi n~g libro.

Nang calaghatían n~g taóng 1887 ay dumating sa Maynila ang iláng _Noli
me Tangere_; datapwa't pinacaiin~gatang lubhâ n~g bawa't pinalad
magcaroon, sa tacot na bacâ dumating sa balítà n~g pinúnò, ó n~g m~ga
fraile, ó n~g m~ga guardia civil ó n~g m~ga castílà ay pagbintan~gan
siyang "filibustero"[40] at pagusiguin n~g cakilakilabot.

Bawa't macabasa n~g "_Noli me Tangere_" ni Rizal ay nan~gagsasabing
ang librong ito'y siyang bagong _Biblia_ n~g bayang filipino; sa
macatowid baga'y sa m~ga aral na nababasa sa _Noli me Tangere_ ni
Rizal naroroon ang catubusan n~g bayang filipino.

¡Laking pagcacagulo n~g m~ga fraile at n~g lahát n~g m~ga castílà n~g
matalastas nila ang napapalamang m~ga casaysayan sa libro ni Rizal!

Pagdaca'y gumawâ ang m~ga fraile n~g isá at waláng higcát na
pagpupulong. "¡Laking capusun~gan! ¡Isáng "indio" isang "macacong
indio", isang "matsing na indio"--ang sabihan nila--ang nan~gan~gahas
pumintas n~g ating m~ga cagagawan!"

May nasumpun~gan si párì Pedro Payo, fraileng dominico at casalucuyang
arzobispo dito n~g panahóng iyón, na isáng _Noli me Tangere_;
dinalidaling binasa itó at pagcatapos ay agád ipinadalá n~g ica 18 n~g
Agosto n~g 1887 cay párì Gregorio Echevarría, na fraileng dominicong
gaya rin niya, at rector n~g cung tawaguin nila'y _Real y Pontificia
Universidad de Santo Tomás de Manila_, upang siya namán ang sumiyasat.
Dalîdálì namáng binása nitó at pagcatapos ay nagtatág n~g isáng
capulun~gang naboboo n~g tatlóng fraileng m~ga dominico, na ito'y si
párì Matías Gómez, si párì Norberto del Prado at si párì Evaristo
Fernández Arias, upang silá ang humatol cung ano n~gà cayâ ang
nan~gapapalamán sa novelang sinulat ni Rizal.

Nang ica 30 n~g Agosto n~g 1887 ay nagpadalá n~g sulat sa Arzobispo na
si párì Payo ang rector sa Universidad na si párì Gregorio
Echevarria, at doo'y sinasabing binasa at pinagsiyasat n~g isáng
capulun~gan ang _Noli me Tangere_ na ilinathalâ ni J. Rizal, at
caniláng lubos napagtantong ang librong iyo'y totoong isáng malakíng
heregía, capusun~gán at nacasisirang púri sa Religión at isáng ganáp
na paglabág at pag-alimura sa Gobierno n~g España at sa lahát n~g m~ga
mahál na capisanang castílà rito, at pangguguló n~g catahimican n~g
púsô at n~g budhî n~g bayan at n~g m~ga namamayan dito, at
mangyayaring pangalin~gan n~g m~ga casacunaang totoong cahapishapis sa
España. Sa maiclíng sabi, alinsunod sa capulun~gan n~g m~ga fraile,
ang librong iyon ni Rizal ay casamasamaang panglabág sa Religión,
panglait sa España at pangguguló sa calooban at damdamin n~g tagarito.

Ipinadalá namán nì párì Payo ang sulat na iyón sa capitán general na
si D. Emilio Terrero.

Sa magcabicabilang panig n~g Maynilâ, n~g boong Filipinas ay
pinag-uusapan n~g lihim n~g m~ga castílà, n~g m~ga filipino, n~g m~ga
taga ibang lupaín ang pasiyá tungcol sa _Noli me Tangere_, ¡n~guni't
waláng nacatatalós, waláng nacacabasa pa n~g _Noli me Tangere_! At
lumálakí n~g lumálakí ang bulung-bulun~gan, ang sabihana'y ang librong
iyó'y cakilakilabot, calaguimlaguim, waláng cahalintulad n~g samâ ...
¡at lumálakí namán n~g lumálakí ang pagmimithî n~g bawa't macahiguing
n~g balitang iyóng mabasa ang _Noli me Tangere_! caya't pinagpilitan
n~g lahát at n~g bawa't isá ang magcaroon; n~guni't hindî macakita,
mahirap macakita cung dî sa pamamag-itan n~g lalong matatalinong
paraan. N~g m~ga unang araw ay nacabibili n~g tatlóng piso bawa't
libro, hindî nalao't dumating n~g sampong piso, labingdalawáng piso,
labinglimang piso, dalawampong piso ... Nang malao'y hindî na
dalawampong piso ang halagá n~g bawa't "Noli", lalô pang malakí, at
cahi man malakí ang ìbayad, cung castílà ó mestizong castílà ang
humahanap ay hindî macakita; caya't napilitan ang m~ga castílà at ang
m~ga punong castílà na magpabilí sa Europa, at sapagca't mainam na
pang-udyóc sa anò man ang pakikinabang n~g limá, anim hangang
macasampong ibayo, ang m~ga castílà rin ang namilí sa Europa n~g _Noli
me Tangere_ sa halagang manalapî, at sacá dinalá rito n~g lihim at
ipinagbilí rito n~g lihim sa capowâ castílà rin, sa m~ga fraile, sa
m~ga filipino at sa m~ga taga ibáng lupaín sa halagang camalácmalác na
dalawampô hangang dalawampo't limang piso ang isá.

Sa sulsol ni párì Payo ay ipinadalá naman n~g capitan general na si
Terrero ang _Noli me Tangere_ sa "Comisión Permanente de Censura"[41]
upang ito'y maglagáy namán n~g canyáng pasiya. Si párì Salvador Font,
fraileng agustino ang siyang naglagda n~g pasiyá, na doo'y
pinacacalaitlait si Rizal hangang sa tawaguing isáng "han~gal" daw na
waláng pagpalagyan sa catacsilán at samá. Ang _Noli me Tangere_, aní
párì Font, ay isang paglabág at pamumusóng sa Religión n~g España;
isang paglabág at pamumusóng sa Pan~gasiwaan, sa m~ga castilang
cagawad n~g Gobierno at sa m~ga Tribunal n~g justicia; isang paglabág
at pamumusóng sa hucbó n~g Guardia Civil, isang paglabág at pamumusóng
sa icapapanatili n~g m~ga nasasacop n~g España, at pagcatapos n~g
ganitong bugsô n~g "paglabag at pamumusóng" ay sinabi niyang sa canya
raw pasya at acálà, ay dapat ipagbawal n~g capangyarihan n~g capitán
general ang pagdadala rito, paglilimbag ulî rito at paglalaganap dito
n~g librong _Noli me Tangere_, na totoong nacacapahamac.

Bucod sa lalong m~ga casakitsákit na m~ga pag-alimura cay Rizal at
m~ga pagpaparatang n~g m~ga gawang hindî man lamang napapanaguinip n~g
ating capatid na Martir, ay idinugtong pa ni párì Font ang ganitong
m~ga salitâ: "ANG TANGING HANGAD ni Rizal ANG CASARINLAN NG LUPAING
ITO, at ang adhica niya'y iwalat ang mahal na catibayan n~g Bayang
sarili[42], niyang Bayang sariling sa canya'y nagbigay n~g pagcatáo,
na sa canya'y nag-arúgà at nagpasúso sa m~ga dibdib na maran~gal, na
sa canya'y nagpacain n~g tinapay at n~g m~ga aral n~g magagandang
asal; at ang Filipinas na dating sumasamba sa di totoong Dios,
mangmang at mahahalay ang caugalian ay guinawang ganap na bayang
católico, bayang lalong may calayaan at marunong sa lahát n~g m~ga
bayang nabubuhay sa ilalim n~g pagtatangkilic n~g m~ga nación sa
Europa, at ang lahing lalong sumasaligaya sa ilalim n~g nacapagbibigay
guinhawang lilim n~g mapagcalin~gang m~ga cautusan sa India"; ... at
iba't iba pang m~ga salitang nagpapakilala n~g masilacbó niyang poot
cay Rizal. At winawacasan niya n~g ganitong saysay: "Itó n~gâ ang
pasiya n~g napifirma sa ibabâ nitó, upang ipagbawal n~g mahigpít ang
dito'y paglaganap n~g librong itó ... Maynilà, ica 29 n~g Diciembre
n~g 1887.--_Fr. Salvador Font_, agustino calzado."

Ipinalimbag ni párî Font at inilaganap sa boong Filipinas at sa boong
España ang canyang pasiyang itó, at sa ganitong nangyari ay lalô
namang lumakí ang pagmimithî n~g maraming mabasa ang cathâ ni RizaL,
caya't ang guinawang iyon ni párì Font ay siyang nacatulong n~g dî
cawasa n~g pagcalat n~g _Noli me Tangere_ sa boong daigdig.

¿At ano ang sinasabi sa librong iyon upang macaligalig n~g dî ano
lamang sa m~ga fraile at m~ga castila, macabagbag n~g loob n~g m~ga
filipino at bigyan n~g dî ugaling cahulugan n~g m~ga taga ibang
lupaín? Man~ga bagay na hindî himalâ, m~ga bagay na hindi dapat
pagtakhan; walang sinasaysay cung dî ang cactotohanan; nagcámalî aco,
walang sinasaysay roon cung dî ang culabóng anino n~g catotohanan n~g
m~ga nangyayari rito sa Filipinas na pananampalasan, pag-amis,
paglapastan~gan, paninirang puri at walang licat na pan~gun~gulimbat
sa m~ga filipino n~g m~ga fraile; ang m~ga pag-iríng at pagpapahirap
n~g guardia civil dito, at ang m~ga hidwang cagagawan n~g ilan sa m~ga
empleado[43] at hindi empleadong castila. Walang sinasabi sa librong
iyon cung dî ang m~ga hidwang caasalán at ang m~ga malíng
pananampalataya n~g halos lahat n~g m~ga filipino, at ang canilang
labis na pagca mapaniwalain sa lahat n~g sa canila'y pasampalatayanan
n~g m~ga nagpapangap na cahalili n~g Dios, niyang Dios na totoong
mahabaguin, dakila sa pagca masintahin sa canyang kinapal, walang
han~ggan ang pagca mairuguin sa catowiran; niyang nan~gagpapangap na
corderong ma-amo, nagsipanumpang mananatili sa carukhaan, sa
pagpapacalinis n~g budhî at calolowa, sa paglayô sa cahalayan at sa
maruruming layaw n~g catawan, sa tunay na pagpapacumbaba at pagca
masunurin, bago'y ang guinagawa'y lihis na lihis sa canilang m~ga
catungculang banal, sa canilang m~ga sumpâ, sa m~ga damdamin n~g
bawa't taong may dalisay na calooban....

Mulâ niyo'y nagcalayong lalo ang dating nagcacahiwalay n~g
pagtitin~ginan n~g m~ga castila't n~g m~ga filipino, baga man sa
hayagan, sa paimbabaw ay hindî nagbabago. Napopoot n~g dî cawasà ang
m~ga fraile't ang m~ga castílà na ang isang "indiong" gaya ni Rizal ay
magsalitâ n~g catotohanan, at nalulugod namán ang m~ga filipino sa
pagcacasalitâ n~g catotohanang iyan. Pakinggan natin ang sabi n~g
castilang si Wenceslao E. Retana tungcol sa bagay na ito:

"¡At anó! anang m~ga filipino--¿diyata't ipinalalagay na dî
capaslan~gan ang sa araw araw at sa boong panahón ay sumulat n~g
sari-saring m~ga paglait at m~ga pagpaparatang na laban sa amin, at
n~gayo'y mamasamain nilang ang isáng filipino'y "minsang" macasulat
n~g boong catotohanan?"

"Filibustera" ang novela ni Rizal, sa pagca't isang filipino ang
sinasabing cumathâ; cung ang nalagay na cumatha'y isang castílà--at
marami n~ga sa m~ga castílà ang dî mag-aalinlan~gang magsabing yao'y
gawâ niya--hindî n~ga nila pan~gan~galanan n~g gayon."

"Inulit-ulit ni Costa[44] hangang sa nagsawa ang sabing: "bayan (ang
España) n~g m~ga eunuco"[45]; at sinabi naman ni Unamuno[46] ang
ganito: "bayan (ang España) n~g m~ga dowag." Datapwa't si Costa at si
Unamuno'y hindî ipinan~ganac sa Filipinas."

Dumating sa Senado n~g España n~g Junio n~g 1888 ang ligalig dahil sa
_Noli me Tangere_. Ipinagcanulô n~g senador Vila sa canyáng m~ga
casamahang, sa Filipinas daw ay may ipinasoc na isang libro na cung
tawaguin ay "novela" at ang pamagát ay _Noli me Tangere_, na kinathâ
n~g isang "indio" na canyáng alám ang pan~galan, doctor sa Medicina
n~g Universidad sa Madrid, caibigang matalic n~g Principe de Bismarck
at sa canyáng dunong ay nahalal na catedrático n~g Medicina sa isang
Universidad n~g Alemania. Ang "novelang" yaon ... anang senador Vila
... isang pangcalat n~g aral na laban sa religión católica, pang-akit
sa protestantismo, tagapaglaganap n~g aral ni Proudhon, at iba't iba
pang gaya nitong pawang hindi catotohanan.

Sa Congreso naman n~g España ay pinagcaligaligan din ang _Noli me
Tangere_. Nagsalitâ naman doon ang general na si D. Luis M. de Pando,
n~g ica 12 n~g Abril n~g 1889, n~g sari-saring paratang sa librong
iyón. Datapowa't hindî nababasa n~g senador Vila at n~g general Pando
ang _Noli me Tangere_; walà silang nabasa cung di ang pasiya lamang ni
párì Font. Ang guinawang ito n~g m~ga pantas na castílà at ang walang
licat na pag-uusig n~g m~ga fraile sa librong iyon, sacá ang matamáng
pagbabalitâ naman ni Blumentritt sa m~ga pan~gulong pamahayagan sa
sangdaigdigan, sa carikitan n~g kinathâ ni Rizal, ang siyang lubhang
ikinabantóg nitó sa lahát n~g m~ga nación.

       *       *       *       *       *

Mulâ sa Marzo hangang Mayo n~g 1887 sinulat ni Rizal ang iba't ibang
bagay. Isinatagalog niya ang ilang m~ga tulâ ni Goethe; kinathâ sa
wicang francés ang m~ga librong "Histoire d'une clef", ang "La
Pécheuse et le poison," isang maiclíng casaysayan tungcol sa linggo
n~g palaspas, ang "Tartarín sur les Alpes," ang "Unter den Linden,"
ang "Le pistolet de la petite Baronne" at saca ang wicang inglés na:
"Are account of the Life and Writings of Mister James. By Patrick
Murdock, D. D. F. R. S."

Nang magtatapós na ang Abril n~g 1887, si Rizal ay nanaw sa Berlin at
na pasa Dresde, at doo'y nakilala niya at naguing caibigan si Dr. A.
B. Meyer, marunong na filipinólogo[47] at tagapamatnugot n~g _Museo
Etnográfico_ roon, na siyang pan~gulo sa galíng sa lahát n~g kilala sa
boong daigdíg tungcol sa bagay na iyon. Nagalác n~g dî sapálà ang Dr.
Meyer n~g makilala niya si Rizal, at pinagpakitaan niya itó n~g ganáp
na magandang calooban. Pumaparoon si Rizal sa Museong iyon sa
araw-araw at canyang pinagsusumag ang anyo at calagayan tungcol sa
baít at hilig n~g lahát at bawa't isá sa m~ga láhì.

Nalís si Rizal sa Dresde at na pa sa Leitmeritz (Bohemia) at doon
tumuloy sa bahay n~g cakilala na niyang dati sa pagsusulatan lamang na
si Profesor Ferdinand Blumentritt, na namamatnugot n~g Ateneo
Municipal sa ciudad na iyon at marilag na pantas na umiibig sa
Filipinas n~g dî paimbabaw, na gaya n~g dî mamacailang ipinakita na
niya at ipinakikita pa sa gawâ. Bagaman hindî nacararating dito sa
Filipinas ay malaki pa marahil ang pagcakilala niya sa lupaing ito at
sa m~ga tagarito cay sa maraming nagpapangap na nacacakilalang lubos
sa sangcapuluang itó[48]. Sinasabi ni Blumentritt na nagtamo siya n~g
isa sa m~ga casayahang lalong malakí, n~g makita at mayacáp niya si
Rizal. Nag-ibigan siláng tulad sa tunay na magcapatid, at hindi sila
nagpupupuan. Iniin~gatan niya hanga n~gayon n~g boong pagmamahal ang
isang larauan niyang guinawa ni Rizal sa sandalíng pagguguhit n~g
lápiz.

Hindî maalis sa ala-ala ni Rizal ang m~ga pag-alipusta n~g m~ga fraile
sa m~ga filipino, caya n~ga't sa canyang m~ga pakikipag-usap sa
canyang matalic na caibigang si Profesor Blumentritt ay canyang
nasalità ang ganito:

"Na ang lahat n~g m~ga lahi n~g m~ga tao ay nagcacaibaiba lamáng sa
canicanilang anyô at caugalian sa dacong labas, n~guni't alinsunod sa
Psicología[49] ang maputi, ang abo-abo, ang marilaw, ang caymangui at
ang maitim ay nagcacaisa ang naramdaman, nagcacawan~gis ang m~ga
umuudyok na budhî at hilig, na nagpapatibóc n~g púsò: at ang
pinagcacaibahan lamang ay ang paraan n~g pagsasaysay ó paggawâ.

"Na walang napagkikilala ang m~ga antropólogo[50] cung dî ang m~ga
lahi; na ang napagmamalas lamang n~g m~ga mapagmasid n~g m~ga
pamumuhay n~g bawa't nación ay ang pagcacaiba't iba n~g calagayan n~g
mayaman at mahirap, n~g mahal at timawa; na sa m~ga nacióng lalong
m~ga paham, na gaya baga n~g Francia at Alemania, ang lalong marami sa
m~ga nananahan doo'y casing pantay rin n~g calagayan n~g pag-iisip n~g
m~ga tagalog, at ang culay n~g balat, pananamit at wicang guinagamit
ang bilang caibhan lamang."

"Na ang pag-íisip ay tulad sa m~ga cayamanan at cung may m~ga nacióng
mayaman at mahirap, ay may m~ga tao ring mahirap at mayaman; cung may
nagbabalac na táong siya'y ipinan~ganac na pagdaca'y mayaman, ang
gayong tao'y namamali, sa pagca't siya'y sumilang sa sandaigdigang
dukhâ at hubád na cawan~gis n~g alipin; minamana ang catalasan n~g
isip na tulad naman sa cayamanang naipamamana. Pawang mayayaman sa
pag-íisip ang m~ga nación sa Europa; datapwa't ang m~ga tao roon
n~gayo'y hindî mangyayaring macapagsalitâ, cung di ring lamamg
maghahambog, na pagdaca'y mayaman na sila sa pag-íisip mulâ n~g mátayô
ang canilang m~ga nación; nagcailan~gan silang gumugol n~g maraming
siglo[51] sa pagpupumilit sa pamamag-itan n~g pagbabaca upang camtán
ang m~ga calayâan, magagaling na m~ga cautusan at iba pang sarisaring
paraan, at n~g masundoan ang m~ga cayamanan n~g pag-iisip na canilang
ipinamana pagcatapos sa m~ga táo n~gayon; ang m~ga nagpapakinang n~g
isip n~gayon, ang catowid baga'y ang nagtuturo n~gayon sa m~ga
cabataan, di n~ga nila magagawâ ang gayong m~ga bagay cung hindî sana
nila sinamantala ang salinsaling natutuhan n~g m~ga táong sinundan
nila, at cung hindî naman sila lubos na nagsumakit; ang bagay na ito'y
sinasacsihan n~g Historia[52] n~g panahong una'y hindî higuit ang
cagalin~gan n~g pagpapalagay n~g m~ga romano sa m~ga alemán, sa
pagpapalagay n~g m~ga castílà sa m~ga tagalog."

"Na ang m~ga pagpintás na guinagawâ n~g m~ga taga Europa sa
nan~gagcacaiba't ibang m~ga lahing may culay (ang m~ga caymangui,
maitim, marilaw ó abo-abó) ay hindî mabigyang caliwanagan sa isáng
matibay na catowiran; cayâ silá nagcacagayo'y dahil sa talagang handâ
na ang caniláng calooban sa dî paniniwalâ, at dahil naman sa canilang
pagcaisip na sila ang nauucol macapangyari sa m~ga láhing hindî
mapuputî. Talastas n~g lahát na nan~gan~ganib ang m~ga lahing may
culay na baca sila'y pawaláng halaga n~g lahing putî, at sa ganitong
dahil, cung sila'y naglilingcod sa m~ga taga Europa ay malaki ang sa
canila'y ikinalalamang, at bucod sa rito'y sa pagca't pinagwawárì na
hindî magagamit ang lahing may culay sa m~ga linilimbag. Datapwa't
cung paglilinin~gin, ang m~ga lahing may culay na canilang tinutucoy
ay m~ga táong totoong timáwà at waláng pinag-aralan, masasabing ang
halaga n~g m~ga pasiya n~g m~ga lahing putî ay capantay lamang n~g sa
isang tagalog, na sa canyáng paglalacbay sa Francia at Alemania ay
ibig na ipalagay na ang lahát n~g m~ga tagaroo'y pawang catulad n~g
m~ga manggagatas, m~ga alílâ at m~ga cocherong francés at alemáng
canyáng nakita."

"Na ang dahil n~g caimbihan n~g m~ga túbò rito sa Filipinas ay
nagmumulâ lamang sa culay n~g balat. Maraming lalaki't babae sa Europa
na nagmulâ sa lalong carukharukhâang pamumuhay, na nangyaring
naca-akyat sa lalong cataastaasang calagayang lubhang mahahalagá, ang
iba'y nan~gatututong bumagay sa canilang bagong calagayan at hindî
ikinahihiyâ ang canilang abang pinanggalin~gan, cung dî bagcos pang
ipinalálagay nilang isang malaking capuriháng nangyaring nasunduan
nila, sa canilang sariling pagpupumilit, ang gayong pagcápaunlac; ang
iba nama'y pinagtutuyaanan at inaaring salát sa catalinuhan, dahil sa
canilang dî wastóng paghahambog. Ipinalálagay n~g m~ga táong may
culay, na sila'y ucol sa m~ga dapat uyatín at pawaláng halagá, baga
ma't sila'y m~ga táong mahal na lubós, palibhasa'y isáng sacsìng
nagpapatotoo n~g canilang pinangalin~gan ang canilang pagmumukhâ, at
ang bágay na ito'y siyáng sa canila'y nacapagbíbigay n~g cakimian,
dahil sa talastás niláng sa canila'y pagpapawaláng halagá n~g m~ga
taga Europa: masamâ ang pagtin~gîn n~g m~ga europeo sa m~ga tagalog;
anó máng waláng cabuluháng pagcacamalî nitó, na mangyayáring gawín din
namán n~g cahi't dalisay mang lahî n~g isáng tubò sa Montmorency, ay
linílibac n~g m~ga europeo, at isinisiwalat nila sa pananalitáng:
"¡anó n~gâ bagá ang maaasahang gawíng mahusay n~g isáng taong may
cúlay!" Mangyayáring datnin niyáng siyá'y maguing isáng magalíng na
Abogado, isáng dakilang Médico, datapowa't cailán may hindî nila
ipalalagay na itó'y isáng caraniwang bágay; ang pinaca malakíng
magagawâ lamang nilá'y isáng panguiguilalás, na hicayat n~g
pagpapalamáng, na gaya n~g pagtatacâ, sa isáng malakíng áso sa circo,
n~guni't hindî n~gâ nilá, matatangáp na magcacapantáy ang pag-iísip
n~g tagalog at n~g europeo".

Sa matiyagá at masalicsic na pagsisiyasat ni Rizal ay caniyang lubós
napagkilalang nagcacapantay-pantay ang caya n~g pag-iísip n~g lahát
n~g m~ga láhì: putî, caymangui, mariláw, abo-abó ó itím, at yayamang
gayó'y mangyayaring ipagcaloob sa isá't isá ang lahát n~g bágay na
pamamahálang magalíng sa báyan, ó m~ga cautusán bagáng nagbíbigay n~g
lálong malalakíng calayàan; at sa ganitóng pananálig niyá'y guinugol
ang boóng lacás upang camtán n~g caniyáng m~ga cababayan ang m~ga
calayàang totoong kinacailan~gan, at n~g dito'y lumagô ang
caguinhawahan at lumucloc ang Ináng Filipinas sa trono nang
caran~galan.

Nang may isáng bowan n~g nagsasama ang magcaibiga'y nagpaalam si Rizal
cay Blumentritt, at canyáng nilibot ang m~ga ciudad n~g Praga, Bruna,
Viena, Nuremberg at Munich. Dumating sa Ginebra n~g m~ga unang araw
n~g Junio, doo'y nátirang sandalî, lumipat sa Losana at doo'y tumiguil
na iláng araw, sacá nilibot ang m~ga pan~gulong bayan n~g Suiza at
pagcatapos ay naglacbay sa Italia, nilibot namán niyá ang boong
caharìang iyón; n~guni't malaon ang canyang itiniguil sa Milan,
Venecia, Florencia, Roma at Génova. Mulâ sa Génova'y na pasa Marsella,
at buhat dito'y lumulan siya sa vapor "Diemnah" na patun~go sa Saigon
n~g bowan n~g Julio n~g 1887, at pagdating sa Saigon ay lumulan namán
siyá sa vapor "Haiphong" na patun~go sa Filipinas na ang conciencia'y
tahimic, samantalang nan~gagcácagulo namán ang m~ga fraile't castílà
sa Maynilâ, na ang pinacamagaang na cahilin~gan ay putulin ang canyáng
ulo, bilang caparusahang magaang sa dakilang casalanang pagcasulat
niyá n~g _Noli me tangere_.

       *       *       *       *       *

Nang dumating si Rizal dito'y casalucuyang Presidente n~g Consejo n~g
m~ga Ministro sa España si D. Práxedes Mateo Sagasta, Ministro n~g
Ultramar si Don Victor Balaguer, Gobernador at Capitán General n~g
Filipinas si D. Emilio Terrero, Gobernador Civil n~g Maynílà, si D.
José Centeno, Director General n~g Administración Civil si D. Benigno
Quiroga-López Ballesteros at Secretario n~g Gobierno General si D.
José Sáinz de Baranda, m~ga guinoong pawang mairuguín sa calayàan; at
cung hindî ang dirito'y ang m~ga guinoong sinabi na, noon pa sana'y
napahamac na si Rizal.

Tumangáp siyá n~g siya'y bagong cararating dito sa Maynílà, n~g
lubhang maraming sulat na waláng firma, at doo'y ipinagtagubilin sa
canyang siya'y magpacain~gat, sa pagca't totoong nan~gan~ganib ang
canyang buhay, at gayon din namán ang sabi sa canyá n~g canyáng ama't
iná, m~ga capatíd, m~ga camag-anac at m~ga caibigan. Nan~gagtátaca ang
lahát cung bakit hindî agád siya napapahamac pa, palibhasa'y hindî
cailâ ang calakilakihang capangyarihan n~g canyang m~ga caaway.

Sa utos n~g matátaas na puno'y halos hindî humíhiwalay cay Rizal ang
teniente n~g guardia civil na si D. José Taviel de Andrade.

Isáng umaga'y napasá Ateneo Municipal siyá upang makipagkita at bumátì
sa m~ga jesuitang si párì Pablo Ramón at si párì Federico Faura;
sinalubong siyá nitó, at sinábi sa canyáng yámang nagbago siyá nang
pananampalataya'y huwag n~g túlungtong na mulî sa Ateneo; at hindî na
n~gá namán siyá nagbalíc doón hangang sa siyá'y binaríl.

Hindî nagluwat sa Maynila si Rizal; na pa sa Calambâ siyá, at iníbig
niyang doó'y manahímic; n~guni't hindî nangyári. Sa ákit n~g
pagmamahál sa m~ga cababáyan, siyá'y gumawâ nang isáng casulátang
wícang castilà at wícang tagalog, na doo'y idinaraing sa Gobernador
General na mangyáring tangkilikin ang m~ga catowiran n~g m~ga taga
Calambang maláon n~g totoong niyuyurac n~g m~ga fraile. Sa casulatang
iyo'y sinasaysay ang lihís sa matuwíd na pagpapabuwís n~g m~ga
fraileng dominico sa m~ga lupang linílinang n~g m~ga taga Calambâ, ang
pagdaragdag sa taon-taón n~g buwis, ang sa m~ga pagtataním n~g m~ga
halaman, ang sa m~ga lansan~gan, m~ga bahay at m~ga escuelahan: waláng
sinásaysay doon cung di dalisay at wagás na catotohanan. Tumawag si
Rizal n~g isang pulong n~g m~ga namamayan sa Calambâ, dumaló sa pulong
na iyón ang m~ga caibigan at ang m~ga caaway n~g m~ga fraile;
ipinabasa niyá sa lahát ang casulatang wícang castila't wícang tagalog
na iyón, at walâ, isá mang tumanguí sa pagfirmá. Pumirmá sa casulátang
iyón si Rizal, ang caguînoohan, ang m~ga naghaháwac n~g lupa't ang
m~ga nan~gin~gisama, ang m~ga babae, ang m~ga alilà, ang m~ga insíc,
ang boong báyan, sampo n~g m~ga caibígan n~g m~ga fraile. Ipinadalá
ang carain~gang iyon sa Gobernador General, at ang gayong carain~ga'y
hindî pinansín; at sapagca't nag acalang manghigantí ang m~ga fraile,
mulíng nagpadalá ulî n~g isá pang casulatang ipinamamanhíc na
mangyaring makialám ang Gobernador General sa pag-amís na guinágawâ
n~g m~ga fraile; n~guni't ang gobierno'y hindî umimíc.

Nagpasimulâ ang m~ga taga Calambâ n~g pagtanguí sa pagbabayad,
samantalang hindî ipinaliliwanag n~g m~ga fraileng dominico ang cung
bakit silá ang tan~ging may-árì n~g boong Calambâ, na waláng nátira,
cácarangcal mang lúpà sa m~ga táong túbò roon; sinagót n~g m~ga fraile
ang gayong cahin~gìan, n~g pagpapalakí n~g bowís at n~g paghihigpít
n~g paninin~gil, at sa cawacasa'y nagpadalá silá sa Calambâ, n~g
Septiembre n~g 1888, sa pamamag-itan n~g capangyarihan n~g Capitán
General Weyler, n~g isáng hucbó n~g m~ga sundalo, at ipinaguibâ at
ipinasunog ang m~ga bahay n~g nagsisitanguing magbayad n~g buwís, at
isá sa m~ga ipinaguibâ ang bahay n~g m~ga magulang ni Rizal.

Baga man totoong ligalíg ang canyang calooban sa m~ga pag-apíng
nangyayari sa canyang cababayan at sa mahigpít na pag-uusig na sa
canya'y guinágawâ n~g m~ga fraile, hindî rin siyá naglilicat n~g
pagsulat; inihulog niyá sa wicang tagalog ang iláng maiinam na tuláng
wicang alemán, at sacâ ang bantóg na drama ni Schiller na _Guillermo
Tell_ ang pamagát, na wicang alemán din, at bukod sa roo'y nanggágamot
pa siyá sa m~ga may sakít sa canyang bayan.

Datapowa't waláng salitâ, waláng pagkilos, waláng anó mang hakbáng si
Rizal na hindî ipinalálagay n~g m~ga fraileng hakbáng, kilos at
salitáng "filibustero", at dahil sa gayong nangyayari'y napilitan si
Rizal, na mulíng panawan ang canyang pinacasísintang bayang Filipinas,
at papan~gulilahin ang canyang m~ga magulang, capatíd, kinamaganacan,
caibigan at m~ga cababayan, n~g unang araw n~g Febrero n~g 1888,
cahi't may dinaramdam pa siyáng sakít noon. Umalís sa Filipinas si
Rizal na nanglulupaypáy ang loob; siyáng cailan ma'y di nag-ibig na
magbubò n~g cahi't capatác dugô n~g canyáng capowâ tao'y napagkilala
niyang hindî cacaratan ang casarinlán n~g Filipinas cung dî sa
pamamag-itan n~g pagpapabahâ n~g dugô.

Hindî pa nalalaong nanaw si Rizal sa Maynila'y guinawà na n~g m~ga
caguinoohang tagalog sa pan~gulong bayang ito n~g sangcapuluang
Filipinas, n~g unang araw n~g Marzo n~g 1888, ang isáng payapang
"procesión cívica" n~g lubhang maraming filipino, na nagdaan sa
Escolta, tinun~go ang loob n~g Maynilà at ibinigay cay Don José
Centeno, Gobernador Civil dito n~g panahóng iyón, ang isáng casulatang
nacafirma ang marami, na doo'y hinihin~ging papanawin dito ang
Arzobispo at paalisín ang m~ga fraile, dahil sa m~ga cadahilanang
nálalagdâ sa casulatang iyón. Sinalubong ang m~ga guinoong iyón n~g
Gobernador Civil n~g boong cagandahan n~g loob, at sa canila'y
ipinan~gacong gagawin ang na sa catwiran, bagay na matútupad n~gâ
marahil cung dî sana macapangyarihan ang m~ga fraile cay sa Gobierno
n~g España. Ang nangyari'y nan~gábilanggò sa Bilibid na mahabâ ring
panahón ang m~ga pan~gulong pumifirma sa casulatang iyón, at walang
nagawâ upang sila'y maligtas si Terrero, Centeno at
Quirroga--López--Ballesteros na sa canila'y tumatangkilic.

Dumatíng si Rizal sa Emuy. Nalúlà siyang mainam sa pagdaragát, dahil
sa tinátaglay niyáng sakít. Hindî siya lumunsád sa Emuy, dahil sa
malacas na ulán at sa caguinawán, at dahil namán sa sinabi sa canyáng
doo'y totoong marumí. Nagtulóy siya sa Hongkong at doo'y nacakilala
niya ang ilang m~ga castílà at si G. Balbino Mauricio, na malaóng
taóng nabilangò dahil sa gulóng nangyari sa Tan~guay n~g taóng 1872.
Doon siya nátira sa bahay ni G. José María Basa, na napatapon sa
Marianas, dahil din sa gulóng sinabi na. Nag-aral siya sa Hongkong n~g
wicang insíc. Napag-unawâ ni Rizal doong ang m~ga fraileng dominico'y
sila halos ang may ari n~g Arsenal sa Hongkong. Sinamahan si Rizal ni
Basa sa pagpasa Macao, upang dalawin si G. Lecaroz, at sa bahay nito'y
natirá, silang ilang araw, at pagcatapos ay nan~gagbalic ulì sa
Hongkong, at mulâ roo'y lumulan siya sa vapor "Oceanic" n~g ica 22 n~g
Febrero n~g 1888, na ang tun~go'y sa Japón. Damatíng siya sa Yokohama
n~g ica 28 n~g buwan ding iyon. Carárating pa lamang niya sa Hotel ay
tumanggáp na siya n~g pasabi n~g "Encargado n~g Legación n~g Negocios
n~g España" sa ciudad na iyong sa canya'y makikipagkita. Hindî n~ga
nalaon at dumatíng sa tinatahanan ni Rizal ang iláng castílà, binati
siya n~g boong pitagan, inihandóg sa canya ang boong paglilingcod at
tuloy inanyayahan siya n~g boong guiliw na doon na matira sa Legación.
Aayaw sanang pahinuhod si Rizal sa anyayang iyón, n~guni sa pagca't
namasid niya ang malabis na pagpupumilit, at palibhasa'y nais niya ang
lubos pakilala sa m~ga castílà, sumang-ayon siya sa capamanhican.
Nátira n~gâ si Rizal sa Legación n~g Españang may mahiguit na isáng
buwan. Nilibot niya ang ilang lalawigan n~g Japón, na cung minsa'y
casama niya ang "Encargado n~g Legación" at cung minsa'y ang
"intérprete" nito: Doo'y nag-aral si Rizal n~g japonés at pinagsiyasat
ang canilang teatro. Samantala'y inaakit si Rizal n~g sinabi n~g
"Encargado" na tumanggap n~g isang catungculang mataas na sa canya'y
ipinagcacaloob n~g Gobierno n~g castílà, datapwa't hindì pumayag si
Rizal. Nang macalampás ang isáng bowa'y napasalamat siya sa magandang
caloobang sa canya'y ipinakita, napaalam at lumulan sa isáng vapor na
ang tun~go'y sa Estados Unidos n~g América. Nácasacay niyá sa vapor
ang isáng mag-anac na ang ama'y inglés na nagn~gan~galang Jakson, ang
ina'y filipina at ang m~ga anac ay ipinan~ganac sa Filipinas, at sacà
isáng japonés. Itinanong sa canya n~g isá sa m~ga anac n~g inglés cung
nakikila niya ang isáng nagn~gan~galang "Richal" na cumathâ n~g _Noli
me Tangere_; sumagot si Rizal na nacan~gitî, na nakikilala niya, tulad
sa pagcakilala ni Aladin cay _Florante_; at sa pagca't nagsasalitâ n~g
m~ga pagpupuri sa cumathâ n~g librong yaon, siya'y napakilala na, sa
pagca't cahi't ilihim man niyá ang canyang pan~galan ay maaalaman din
sa capitán at m~ga oficial n~g vapor. At sapagca't ang japonés ay
walang nalalaman cung dî ang canyang kinaguisnáng wícà, siya ang
naguíng "intérprete" sa pakikipagsalitaan sa ibáng m~ga casacáy sa
vapor.

Dumatíng si Rizal sa San Francisco de California n~g ica 28 n~g Abril
n~g 1888. Hindî siya nacalunsád agád, dahil sa pinapag "cuarentena"
ang vapor, bagá man tumelégrama ang Cónsul americano sa Hong-kong, na
n~g umalís ang vapor na iyo'y waláng cólera roon, at gayon ang guinawâ
dahil lamang sa may casacáy na walong daang insìc, at sapagca't
nagcátaong n~g m~ga araw na iyo'y casalucuyang halhalan, n~g mawicâ
n~g m~ga táongbayang ang Gobierno'y tumitin~gin sa canilá at
naghihigpít sa m~ga insíc, cayâ guinawâ ang gayong pagbimbín. Gayon
ma'y cumacain sa vapor ang maraming m~ga empleado sa Aduana roon at
ang Médicong americano na galing sa Hospital n~g m~ga may sakít na
cólera. Nang macaraan ang labingdalawang araw ay pinalunsád si Rizal
at iba pang m~ga "pasajerong de primera", n~guni't nan~gatirá sa vapor
ang m~ga insíc at m~ga japonés na pawang pasajerong "de 2.a" at "de
3.a" hangang sa namatáy na untiuntì, ayon sa balitâ ni Rizal, ang may
tatlongdaang insíc.

Linibot ni Rizal ang lalong malalakíng ciudad n~g Estados Unidos, at
canyáng hiniwatigan ang calagaya't m~ga caugalian n~g m~ga tagaroon.
Hinan~gaan niya ang m~ga caguilaguilalas na bahay roon, ang m~ga ilaw
eléctrico, ang cahimahimalang Niágara, ang m~ga dakilang bun~ga n~g
caisipán n~g m~ga americano; dinalaw niyá ang m~ga nagpapaalaala cay
Washington, ang carilagdilagang táong walang cahulilip sa sanglibutan
n~g siglong yaon; n~guni't namasid niyang doo'y walang tunay na
calayâan sa pamamayan. Sa maraming m~ga Estado'y hindî nacapag-aasawa
ang isang lalaking negro (itím) sa isang babaeng maputî, at ang isang
babaeng maitím, ay hindî nacapagaasawa sa isang lalaking maputî. At
doo'y totoong kinagagalitan ang m~ga insíc, hangang sa pagcamal-an ang
m~ga japonés na isinasama nilá sa pagcasusot sa m~ga insíc.

N~g ica 16 n~g Mayo n~g 1883 ay lumulan si Rizal sa vapor "City of
Roma" at tumun~go sa Europa. Dumatíng siya sa Liverpool n~g ica 24 n~g
Mayo n~g 1883, at hindî nalao't siya'y na pa sa Lóndres n~g
calaghatían n~g taón ding iyón, at sa araw-araw ay naparoroon siya sa
bahay n~g filipino ring si G. Antonio María Regidor.

Samantalang linilibot ni Rizal ang m~ga iba't ibang nación upang
mahiwatigan at mapagcúrô niya ang sarisaring dunong at m~ga caugalian
n~g iba't ibang lahì, itinátayô namán sa Madrid n~g m~ga filipinong
naroroon, n~g ica 12 n~g Julio n~g 1888, ang "Asociaciòn
Hispano-Filipina," na caayon nilà ang pantás na castilang si D. Miguel
Morayta.

Sa pagca't inaacálà n~g m~ga filipinong yaong kinacailan~gan ang isang
pamahayagang maglathalà n~g canilang m~ga mithî at damdamin, nagtatag
ang filipinong si G. Graciano López Jaena n~g isang pamahayagang
pinalalabas towing icalabinglimang araw, na ang pamagat ay _La
Solidaridad_. Nagsisulat sa pamahayagang ito si na Guinoong Marcelo
Hilario del Pilar, José Rizal, Ferdinand Blumentritt, Mariano Ponce,
Eduardo Lete, Antonio Luna, Graciano López Jaena, Dominador Gómez at
iba pa.

Nagtayô n~g m~ga panahong iyon n~g isang "logia" n~g m~ga filipino, na
pinamagatang _Solidaridad_, at mulâ noo'y sumilang ang adhicang
palaganapin sa m~ga filipino ang masonería.

Guinawâ n~g 25 n~g Noviembre n~g 1889 ang Junta general n~g capisanang
"Asociación Hispano-Filipina at nangahalal na bumuô n~g Junta
Directiva ang m~ga sumusunod:

_Presidente_: D. Miguel Morayta, Gran Oriente Español n~g
francmasonería.

_Vicepresidentes_: D. Antonio Balbin de Unquera, católico at manunulat
na balita; D. Felipe de la Córte, general brigadier n~g ingenieros, at
D. Luis Vidart, jefe n~g artillería, académico n~g Historia at
manunulat.

_Tesorero_: D. Teodoro Sandiko.

_Secretario_: D. Dominador Gómez.

Ang bumubuô naman n~g Comisión Ejecutiva'y ang sumusunod:

_Presidente_: D. Miguel Morayta.

_Vocales_: D. Marcelo Hilario del Pilar, D. José Hernández Crame at D.
Simplicio Jugo.

_Secretario_: D. Manuel Labra.

Hangang guinágawâ n~g m~ga filipinong na sa Madrid ang m~ga sinabi co
na'y sinisiyasat naman ni Rizal ang lahát n~g m~ga casulata't m~ga
librong nauucol sa Filipinas, upang malagyan niya n~g m~ga paliwanag
ang librong _Sucesos de las Islas Filipinas_ (M~ga nangyari sa
Sangcapuluang Filipinas) na sinulat n~g Dr. Antonio Morga na
ipinalimbag nito sa México n~g taóng 1609.

Dito naman sa Filipinas ay hindî naglilicat ang m~ga fraile n~g
pagsirang puri sa _Noli me tangere_.

Palibhasa'y hindî marami sa m~ga lupaíng itó ang marunong n~g wicang
castílà, ang m~ga sinulat ni Rizal at ibá pang m~ga filipino, tungcol
sa pagmamalasakit sa atin, ay bahagyâ, na lamang napagkikilala rito,
datapowa't sa malakíng pagcacámalî n~g m~ga fraile ay silá rin ang
naglaganap n~g bagay na caniláng linilipol.

Pagca ang tao'y naparaig sa silacbó n~g manin~gas na galit, ang
madalás na naguiguing bun~ga n~g guinagawà ay siyá rin ang nagpahamac
sa sarili. Itó rin n~gâ ang nangyari sa m~ga fraile.

Kinapopootang totoo n~g m~ga fraile ang m~ga sinusulat ni Rizal, dahil
sa pawang pumupucao n~g pagsinta sa kinamulatang lúpâ, nagpapaliwanag
n~g catowiran, nagpapakilala n~g sariling dan~gal at camahalan,
nagtuturô n~g m~ga catungculan at carapatán at ipinauunáwâ ang m~ga
pagdaraya at pan~gan~galacal na guinagawâ sa Religión ni Cristo n~g
m~ga nagpapangáp na "cahalili n~g Dios," at napopoot sila n~g di
cawasà cay Rizal at sa caniyang m~ga sinusulat, palibhasa'y talós
nilang si Rizal ay lubhang pahám at masintahing totoo sa tinubuang
lúpâ, at cung ang m~ga titic na iya'y lumaganap sa sangcapuluan, ang
caniláng capangyariha'y málulugsô at masisirâ ang caniláng hanap buhay
na pan~gan~galacal n~g Religión.

Sa guitnâ n~g caniláng pagn~gin~gitn~git ay humanap silá n~g paraang
sucat macasirang puri sa filipinong nagtatan~gol sa canyang
kinamulatang bayan.

Totoo't na sa caniláng camáy ang capangyarihang magbawal n~g
pagpapadalá rito n~g m~ga casulatan ni Rizal, at na sa camay rin namán
nilá ang capangyarihang umusig at magparusa n~g cabigatbigatan sa sino
mang man~gahás tumanggap, mag in~gat ó bumasa n~g m~ga casulatang
yaon; n~guni't caniláng nakitang linalabag lamang at pinaglalaruan n~g
ilang m~ga filipinong tunay na sumisinta sa tinubuang bayan ang
canilang mahigpít na utos, ang canilang m~ga pagbábalà n~g caparusahán
sa catawán at sa calolowa, at winawalang cabuluhan ang canilang m~ga
pan~gan~garal sa púlpito at sa confesionario, at sa gayong calagaya'y
pinagcaisahan n~g m~ga fraile na sagutin ang m~ga casulatan ni Rizal
n~g sulat din. Inihalál nila sa pagganap n~g ganitong tungcol si Fr.
José Rodriguez, na n~g panahóng yao'y prior at púnò n~g "Asilo de
Huérfanos" (Ampunang-bahay sa m~ga ulilang lalaki) sa convento n~g
Guadalupe, sacop n~g bayang San Pedro Macatí, na n~gayo'y napapanig sa
lalawigang Rizal.

Tumupad si Fr. José Rodriguez n~g boong casipagan sa canyang mahigpit
na catungculan, at sinabi naming mahigpit, sa pagca't walâ n~g mahirap
gawing gaya n~g piliting hadlan~gan ang mahinusay na lacad n~g
pagsulong n~g m~ga carunun~gan at n~g pagcakilala n~g tawo sa canyang
sariling camahalan; tulad naman sa halíng na mag-acalang masasalaan
niya ang ilog Pasig, at n~g ang tubig na umaagos doo'y howag
macarating sa dagat.

Nagpalimbag si Fr. José Rodriguez n~g sunodsunod na m~ga libritong
wicang castílà at wicang tagalog. Pinamagatán niya ang m~ga wicang
castílà n~g CUESTIONES DE SUMO INTERES, at ang tagalog nama'y CAIINGAT
CAYO.

Hindî sagot ang m~ga libritong yaon sa m~ga pan~gan~gatowiran ni
Rizal, cung di licawlicaw na paglait, pag alipusta at m~ga
pagpaparatang sa tinatawag nilang han~gal at imbíng Doctor Calambenyo.

Hindî kilala n~g panahóng iyón n~g halos n~g lahat n~g filipino ang
Doctor José Rizal, at bihirangbihirâ ang nacauunáwà n~g canyang
pan~galan at m~ga sinusulat, datapowa't n~g mabasa n~g m~ga tagalog
ang m~ga librito ni Fr. José Rodriguez, na ipinan~galat na walang
bayad n~g boong casaganaan, ay napucaw ang canilang pagmimithing
basahin ang NOLI ME TANGERE, na bagong calalabas, at sa pagca't ang
pagsinta sa Inang Baya'y siyang lalong malacás na pangpatapang sa
paglulong sa pan~ganib, hindî nawalan n~g nagpilit na dito'y
macapagpasapit n~g lihim n~g lalong marami n~g librong iyon, at marami
naman ang lihim na naglacô, at lalong marami ang m~ga lihim na bumili,
"sa anim at pitong piso bawa't libro." Walâ na yatang totoong masarap
sa aliping gaya n~g lumasáp n~g ibinabawal; ito ang cadahilana't
nanaig sa tacot sa capahamacan ang maalab na adhicang sumírà, n~g utos
n~g m~ga tampalasang pinapan~ginoon.

Hindî nalaon at sinagot n~g m~ga tagalog ang m~ga libritong CAIINGAT
CAYO ni fray José Rodriguez n~g m~ga librito ring pinamagatan naman
n~g CAIIGAT CAYO, sa macatowid baga'y magpacaigat, tumulad sa igat, na
sa cadulasan n~g catawan ay nacahahagpos sa camay n~g humuhuli. Cung
minsa'y Dolores Manapat at cung minsa'y Salvadora Liwanag ang
nacafirma sa m~ga libritong iyon. Isa sa m~ga libritong tagalog na
sagot sa m~ga librito ni Fr. José Rodriguez ay ang nacafirma'y si
Dimas Alang, pamagat ni Rizal, na siyang sumulat n~g libritong iyon.

Sa m~ga libritong Caiigat cayo'y ipinakikilala ang m~ga malulupit at
m~ga cahalayhalay na asal n~g m~ga fraile at ang canilang m~ga
pagdaraya sa m~ga filipino, at bucod sa rito'y linilibac ang m~ga
maling aral, ang m~ga licong itinuturo, at ang m~ga cung dî sana
catampalasana'y catawatawang m~ga aral n~g Iglesia Católica Apostólica
Romana, at ang m~ga libritong yaon ang caunaunahang limbag na sa
wicang tagalog ay nag-alís n~g piríng n~g m~ga nalalabuang isip n~g
tagarito.

Bucod sa m~ga libritong Caiigat ay may isinabog din dito sa Maynilang
m~ga dahong papel na limbag, na ang pamagat ay ¡Alerta Paisanos! at
iba pa, na pawang laban din sa m~ga fraile at sa m~ga macafraile.

       *       *       *       *       *

May m~ga bagay na nangyari n~g m~ga panahóng yaóng hindî dapat
calimutan, sapagca't nagpapakilala n~g casiglahán n~g loob n~g m~ga
táong bayan, n~g caniláng tunay na pag-ibig sa kinamulatang lúpà at
n~g caniláng malakíng galit sa m~ga fraile na dito'y pawang
nag-uugaling maban~gis na hárì bawa't isá.

Niyo'y icapat na araw n~g Octubre n~g 1888, casalucuyang
ipinagpifiesta ang San Francisco de Asis, na hindî magcasiya sa
simbahan n~g m~ga franciscano sa Maynilâ ang dami n~g taong nagsimbá
sa misa mayor; n~g matapos na ito'y may apat ó limang batang lalaki na
namamahagui, sa nagsisilabás sa simbahan, n~g m~ga libritong waláng
pinag-ibhan ang culay n~g takíp sa m~ga librito ni Fr. José Rodriguez,
at ang pamagát ay Caiingat cayo. Nang matatapos na ang paglabás n~g
m~ga tao'y nátanawan n~g isáng fraileng franciscano, buhat sa bintánà
n~g convento n~g simbahan n~g "Tercera Orden", na caniyang
pinanunun~gawan, ang pamimigáy n~g m~ga librito n~g m~ga batang yaón.
Ipinatawag agad-agád n~g fraile ang uldóg na portero at pinagutusang
cumuha n~g isá sa m~ga libritong ipinamímigay. Sumunód naman ang
uldóg. Humin~gî sa m~ga batâ n~g isá sa m~ga libritong iyon at
ipinanhic sa fraile, at n~g buclatín nitó ay nakitang ang m~ga
libritong yaon ay hindî palá ang Caiingat cayo ni Fr. José Rodriguez,
cung di ang Caiigat n~g m~ga tagalog, at sa gayo'y nalipós n~g galit
ang fraile, at sinabi n~g pasigáw sa uldóg, na pagdaca'y iparakíp sa
m~ga guardia civil veterana ang m~ga batang iyón. Patacbóng nanaog ang
uldóg, tumawag n~g m~ga veterana at iniutos niyang dacpín ang m~ga
batang namímigay n~g m~ga librito sa m~ga táong lumálabas sa simbahan
n~guni't n~g caniláng hanapin ay walâ na cahi't isá man, nacatacas n~g
lahát, at cahi't pinagpilitang maalaman cung sino sino ang m~ga batang
iyon, at cung sino sino ang sumusulat, nagpapalimbag, lumilimbag at
nagpapacalat n~g Caiigat cayo, ay hindî nangyaring maalaman, at
nasayang lamang ang di cacaunting nagugol na salapî n~g m~ga fraile sa
pagpapahanap na iyón.

       *       *       *       *       *

Caugalian, buhat sa caunaunahang mulâ, na sa simbahan n~g Santa Cruz,
nayong malakí nitong Maynílà, ay wicang tagalog ang guinagamit sa
pagsesermón, at sa pagca't si Fr. José Rodriguez ay balitang magaling
managalog, inanyayahan siya n~g cura párroco sa nasabing nayon n~g
Santa Cruz, na si párì Eustaquio Moreno, fraileng recotelano, na siya
na ang magsermón sa ica 12 n~g Octubre n~g sinabi n~g taóng 1888,
fiesta n~g Nuestra Señora del Pilar, pintacasi n~g bayan. Punóngpunô
n~g táo ang simbahan, n~guni't pagcakita nilá na si Fr. Rodriguez ang
pumanhíc sa púlpito at siya ang magsesermón, umugong ang isáng
alin~gawn~gáw na salisalitaan n~g isa't isá:--¡Tayo na!--anilá,--ang
magsesermón pala'y ang maestro n~g Dios! At nan~gaglabasan n~gâ, sa
simbahan, na ano pa't iilán ilán lamang ang nanirá, na siyang nakiníg
n~g pag-alimura ni Fr. José Rodriguez cay Rizal at sa boong
catagalugan.

Hindî na namin saysayin ang lubhang maraming bagay bagay na nangyaring
nagpaliwanag n~g pagcapucaw n~g loob n~g tagalog sa manin~gas na
pag-ibig sa kinamulatang lúpà, mulâ n~g canilang mabasa ó mabalitaan
ang m~ga sinulat ni Rizal, hangang sa dumating ang malualhating
icadalawampo't apat na araw n~g bowan n~g Agosto n~g 1896, na
pagpapasimulâ n~g panghihimagsic n~g m~ga filipino sa gobierno n~g
castílâ, sapagca't lalawig caming lubhâ, at ang bagay na ito'y itatalâ
na namin sa librong aming ilalathalâ na ang pamagát ay REVOLUCION NANG
FILIPINAS; sucat na ang aming sabihing salamat sa m~ga isinulat ni
Rizal ay naguising sa m~ga dibdib n~g catagalugan ang natutulog na
pagsinta sa sariling dan~gal; at cung nangyari ang gayong
caligaligayang bagay, sa gayong balibalitâ lamang ang pagcaalam n~g
caramihan sa m~ga sinulat ni Rizal, sapagca't bibihirâ ang tunay na
nacatatalos n~g _Noli me tangere_, _Filibusterismo_ at ibà pang
canyang itinitic sa wicang castílà ¿di lalonglálò n~g mag-aalab n~g di
ano lamang ang pagsintang iyán, cung caniláng ganáp na maunawâ ang
m~ga pantás na casulatan ni Rizal, na siyang naguing maliwanag na araw
na humawì n~g dilim na m~ga lupaing ito? Ito ang wagás na cadahilanan
at pinagsicapan naming isatagalog ang calahatlahatang sinulat ni Gat
Jose Rizal, at ilathalâ sa isáng paraang macacayang icabasa n~g lalong
carukrukhaang tagalog, at lubós ang aming pag-asa na ang aming munting
pagal ay pag-aanihan n~g matimyas at saganang bun~gang icagagalíng at
icararan~gal n~g Sangcapuluang Filipinas.

Nanatili si Rizal sa Lóndres, at doo'y ipinagpatuloy niya ang
pag-uusísà n~g m~ga casulatan at librong kinalalagdaan n~g m~ga
nangyari sa canyáng lúpà n~g m~ga panahong nacaraan na, bucod sa
siya'y nagpapadalá n~g sulat na ipinalalathálà sa "La Solidaridad." Sa
sandasandaling siya'y natitiguil ay naglilibang sa pag-ukit n~g m~ga
larawang cahoy. Tatlong "estátua" ang nayari niya sa Lóndres na
canyáng pinamagatang "Ang pagtatagumpay n~g camatayan sa buhay", "Ang
pagtatagumpay n~g carunun~gan sa camatayan" at "Si Prometeong
nacagapos". Bucod sa rito'y sumusulat siya n~g m~ga casaysayang wicang
inglés at wicang alemán, na canyáng ipinadádala sa m~ga pamahayagan.
Nátitira si Rizal sa Lóndres, sa nayon n~g Chalk Farm, sa bahay n~g
isáng mag-anac na m~ga inglés, na naboboo sa isang matandang lalaki at
tatlong dalaga, na nagpapakita sa canya n~g boong cagandahan n~g loob,
dahil sa sila'y nan~galúlugod sa catalinuhan n~g isip at catimyasan
n~g asal niya. Iguinawâ ni Rizal n~g isang mainam na larawang cahoy
ang m~ga ulo n~g tatlong dalagang iyon at saca inihandog sa canila.

Isang araw ay naparoon siya sa bahay ni G. Antonio Regidor at
nagsabing siya'y aalis sa bahay na iyon at siya'y pasasa París, sa
pagca't nararamdaman niyang tila siya'y ibig maraig n~g paghilig n~g
budhî sa isá sa m~ga dalagang iyon.--"Hindî mangyayaring dayain co ang
dalagang iyon--ani Rizal cay Regidor;--hindî acó macapapacasal sa
canya, sa pagca't hindî itutulot na gawin co ito n~g m~ga ibang
pag-ibig na linisan co sa ating lupain, at dî co n~ga maitutumbas ang
pagdaráyà sa isang dalisay at malinis na pag irog". Nalalarawan sa
mukhâ ni Rizal ang malaking pakikipaglaban niya sa panghihinaíng n~g
pusong sarili n~g sinasabi niya ang m~ga bagay na iyón sa cababayan
nating si G. Antonio Regidor.

       *       *       *       *       *

Lumipat n~gâ si Rizal n~g taóng 1889 sa París at doon tumulóy muna sa
bahay n~g ating calahî at cababayang si G. Valentín Ventura, at bago
lumipat sa Rue de Maubergue, bilang 45, sa París dín, at ipinagpatuloy
niya roon ang pagcathâ n~g _Filibusterismo_, na canyang pinasimulán na
n~g siya'y natitirá pa sa Lóndres, at tuloy ipinalimbág niya roon ang
librong _Sucesos de las Islas Filipinas_, ni Doctor Antonio de Morga,
na canyang nilagyan n~g m~ga paliwanag upang lalong mapagcurong
magalíng n~g babasa.

Samantala'y waláng licat ang paglaganap sa boong Filipinas n~g
maraming dahong limbág, na doo'y ipinauunawâ ang sari-saring m~ga
mahahalay at tampalasang cagagawán n~g m~ga fraile sa pagyurac sa
dan~gal at pamumuhay n~g m~ga filipino, m~ga dahong limbàg na
ipinamamahagui n~g boong lihim sa m~ga tagarito, at hindî mapagcúrò
n~g m~ga cawaní n~g Gobierno cung sino ang nagdadalá rito, baga man
nakikilalang m~ga gawâ sa limbagan sa Hongkong, at hinihinalang ang
nagpapalimbag doo'y marahil si G. Doroteo Cortés ó si G. José María
Basa, na capowâ cababayan natin.

May isáng nagn~gan~galang filipinong sumagót n~g dahong limbag din sa
m~ga dahong limbag na iyón. Sa sagót n~g filipinong yao'y
ipinagsasanggaláng ang m~ga fraile't ang m~ga castílà, at tinututulan
at minámasamâ ang guinágawâ n~g m~ga filipinong na sa Europa, at
lalonglalo na ang guinágawâ n~g m~ga sumusulat sa _La Solidaridad_ at
ang m~ga pagbabagong utos na hinihin~gî n~g m~ga magcacapanig sa
"Asociación Hispano-Filipina;" hindî raw mabuting dito'y ipagcaloob
ang Código político, ang nauucol baga sa m~ga calayaan sa pamamayan,
at hindî raw pakikinaban~gan n~g sino man ang magcaroon sa
Kapulun~gang bayan n~g España n~g m~ga filipinong tagapakiharáp natin
doon, bucod sa canyang inaalimura't ipinalalagay na m~ga tampalasan
ang m~ga táong dito'y nagcacalát n~g m~ga dahong limbag na laban sa
m~ga fraile at m~ga castílà.

Nacarating hangang sa Europa ang tutol na iyon, at dî nalao't dito'y
dumatíng ang isang masigabong sagot n~g m~ga filipinong na sa París.
Ang taglay na fecha n~g sagot na iyo'y 10 n~g Octubre n~g 1889.
Sinasapantáhà n~g iláng ang sagot na iyo'y gawâ ni Rizal; datapwa't
ani G. Mariano Ponce ay hindî raw. Si G. Mariano Ponce ay isa sa
lalong m~ga caibigang matalic ni Rizal.

Nagpasimulâ si G. Antonio Luna n~g pagsulat sa _La Solidaridad_, at
ang guinamit niyang pamagat na pangfirma sa canyáng m~ga ilinalathálà
ay "Taga-Ilog," at sa pagca't inúuyat ni "Taga-Ilog" ang iláng m~ga
ugalî n~g m~ga castílá, sumagot sa canya ang páhayagang "El Pueblo
Soberano", sa Barcelona, at doo'y pinacacalaitlait n~g dî cawásà si G.
Juan Luna, sa pagca't walán~g boong isip ang m~ga castílâ cung dî si
G. Juan Luna ang pumifirmá n~g "Taga-Ilog." Hindî nacatiís si Rizal
cung dî ipagsangalang ang cababayan sa isang mainam at bayaning
pan~gan~gatuwiran, na canyáng ilinathálà sa _La Solidaridad_ n~g ica
30 n~g Noviembre n~g 1889. Na sa París n~g panahóng iyón si Rizal.
Ganito ang wacás n~g casagutan niya:

" ...dinaramdam namin ... na ang isáng pamahayagan n~g isáng "partido"
na may cagalinggalin~gang m~ga mithî, na pinacananais na mácamtan ang
m~ga dakilang adhicâ na pamamahala't paglalagdâ n~g m~ga cautusa'y ang
pagcacapantaypantay ang guinagamit na saguisag; pagca nauucol na sa
filipino'y limutin ang canyang linalandás na asal at gumamit n~g
pananalitang sa capalalua'y malabis at puspós n~g casun~gitan,
nasasalig sa camalìan, na wárì mandin ang hinahan~gad ay ang
papagn~galitin ang m~ga may tapát na loob na nananahán sa
Sangcapuluan, at tila mandin sa canila'y sinasabi: ¡Ha! Howag cayong
umasa sa cadalisayan n~g talarongtimban~gan, howag cayong umasang
kikilalanin ang inyong m~ga catowiran, huwag cayong umasa sa
pagcahabág: ¡cailan ma'y hindî mangyayaring cami'y inyong maguing
capatid! Tunay n~ga't ibig namin ang Calayaan, ang pagsunod sa
Talarongtimban~gan, ang Pagcacapantaypantay; n~guni't ibig naming cami
lamang ang magcamit n~g tatlong cagalin~gang ito; tunay n~ga't
ipinaglalaban namin ang icágagaling nang sangcataohan; n~guni't ang
icagagaling lamang n~g sangcataohan sa Europa; hindî lumálampas ang
aming pagtin~gín sa daco pa roon; sa pagca't cayo'y m~ga, lahing
marilaw ó caymangui, ¡cayo n~gâ ang bahálà sa inyong sariling catawán!
Talagang maban~gis ang lahát n~g m~ga "partido"--cahi't na ang lalong
maiiruguin sa m~ga calayàan--sa m~ga taga ibang lupaíng nasasacop n~g
canicanilang nación. ¡Cung ibig ninyong magtamó n~g lubós na catowiran
ay inyong hanapin sa pamamag-itan n~g pakikibaca."

Naghayag si Rizal n~g dalawang casulatang mahahalagá sa _La
Solidaridad_, mula n~g Septiembre n~g 1890 hangang sa m~ga unang bowan
n~g 1891, na ang m~ga pamagát ay _Filipinas dentro de cien años_,
(calagayan n~g Filipinas sa loob n~g sandaang taón) at _Sobre la
indolencia de los filipinos_ (tungkol sa catamaran n~g m~ga filipino).
Sinasaysay ni Rizal sa _Filipinas dentro de cien años_ ang m~ga
caunaunahang nangyari sa Filipinas, ang casalucuyang nangyayari n~g
panahóng iyon at ang inaacálà niyang mangyayari sa hinaharap. Tungcól
sa casalucuyang nangyayari, nagsasalitâ si Rizal n~g m~ga catotohanang
masasacláp, n~guni't m~ga dákilang catotohanan.

"Ang pagca maramdamin ang púsò"--ani Rizal--"ang siyang pan~gulong
budhî n~g "indio", at sinugatan nila ang pagca maramdaming iyan; at
cung natutong manatili sa pag-titiís sa m~ga hirap at pagcaamis n~g
búhay sa paanan n~g isang bandera n~g taga ibang lúpà, sa paglilingcod
sa España,[53] hindî nacapagtiís n~g makita niyang ang sa caniya'y
ibinabayad n~g canyang pinaghahayinan n~g buhay ay pag-alimura at m~ga
sawíng caasalán (chonggo, pilósopo, filibustero at iba pa). Nang
magcágayo'y untiunting hiniwatiga't siniyasat ang canyang calagayan at
napagkikila ang canyang anyong cahapishapis (wal-in ang pag-asa
magpacailan man, sa canyang catubusan). Ang hindî nan~gag-aacalà n~g
ganitóng mangyayari, palibhasa'y nápacalupit na m~ga pan~ginoon,
ipinalagáy niláng paglabág ang anó mang daíng, ang anó mang pagtútol,
at camatayan ang siyáng parusang bigáy; pinacsáng lunurin sa dugô ang
anó mang sigáw n~g paghihírap, at guinawâ ang sunodsunód na
pagcacámalì. Datapowa't hindî napagúlat sa ganitó ang budhî n~g bayan.
At baga man sa íilang púsò lamang napúcaw ang pagdaramdam, ang nin~gas
nito'y hindî naglílicat n~g marubdob na paglalakit, salamat sa m~ga
catampalasanan at m~ga masasamang cagagawán n~g tan~ging m~ga táong
nagpupumilit inisín ang m~ga damdaming mahál at mairuguín. Tulad namán
cung narirígkitan n~g alab ang suot na damít, ang pagcágulat at
pagmamadalî n~g pagpapagpag ay siyáng lalong nacapagpaparubdob n~g
nin~gas, at bawa't isáng pamamayagpag, bawa't isáng paghampás sa
nin~gas ay isáng híhip na lalong nagpapaalab."

Mahábà pang lubhâ ang canyáng m~ga sinaysáy, n~guni't ang lalong
nacapagtátaca'y ang marami sa canyáng m~ga sinabi'y naguing isáng
panghuhúla, catulad n~g m~ga wicâ niyáng itó:--"Marahil mapag-isipan
n~g malakíng República Americana ang muha n~g sacóp sa m~ga dacong
itó, bagá man hangga n~gayo'y walâ siyáng pinakikialamán cung dî ang
canyáng m~ga pag-aaring na sa sa dagat Pacífico at hindî pa n~gâ siya
nakikitalamitam sa m~ga nacucuha n~g m~ga ibáng nación sa Africa."

Sinabi rin niyáng cahi't lubhang payapang loob ang filipino'y
mapipilitang ipagpasumalá, sa camatayan ang buhay na puspós n~g lait
at cahirapan, at gayon n~gâ ang nangyari.

Ipinagsasangalang ni Rizal towî na ang canyang m~ga caláhì, sa
pamamag-itan n~g canyang pluma, sa m~ga paratang at pagpapahirap n~g
m~ga fraile at m~ga castílá, na ano pa't cung aking sasabihin dito ang
lahat n~g canyang m~ga guinawa'y hahabà n~g dî cawasà ang casaysayang
ito, caya't n~g dì magcágayo'y isinasamò co sa bumabasang cung totoong
ibig niyang matalós na ganap ang buhay ni Rizal at ang canyang m~ga
sinulat, bucod sa _Noli me tangere_, _Filibusterismo_ at _Sucesos de
las Islas Filipinas_, ay adhicain at basahin ang librong dî malalaon
at aming ipalilimbag na ang pamagát ay _Buhay ni Rizal_.

Nalís sa Francia si Rizal at lumipat sa Madrid n~g man~gan~galaghatìan
na ang Agosto n~g 1860, at pagdating niya roo'y pinagod niya ang
maraming pahayagan sa calalathálà n~g canyáng m~ga sinusulat sa
paglalaban n~g catuwiran n~g m~ga filipino.

Minsa'y hindî na nagcasiya si Rizal na pluma na lamang ang gamiting
sandata. Naglathálà si Don Wenceslao E. Retana sa páhayagang _La
Epoca_ n~g ica 16 n~g Noviembre n~g 1890, n~g isang sulat na laban sa
m~ga camag-anac n~g ating marilág na capatíd, at kinabucasa'y
tumatangap na siya n~g dalawang sacsing inutusan ni Rizal, at siya'y
ipinahahamon sa isang away na patayan (desafió â muerte). Namag-ita't
n~g huwag mátuloy ang away na iyon ang dalawang caibigan ni Retana, at
binigyang wacás ang gayong pag-aalit sa pamamag-itan n~g isang "acta"
ó casulatang pinagfirmahanan n~g lahat, na doo'y sinasabing walang
cahi't munting han~gad si Retanang ligaliguin cahi't babahagyâ, ang
calooban ni Rizal, at cung sacali't may salitang dapat icamuhî ni
Rizal na canyang sinulat ay ipinamamanhic na huwag pansinin at yao'y
hindî niya han~gad. Si Retana rin ang sa canyang _Vida y escritos del
Dr._ Rizal _ay nagsabi n~g ganito:_ "Nang matapos na ang bagay na
iyon, isa sa m~ga kinatawan co, na si Sr. Scheidnagel, manunulat na
militar na sa aki'y malaki ang pagguiliw, ay nagsabi sa akin:
Nagaalap-ap acong mátuloy ang pag-aaway ninyó; sa pagca't talastas
cong totoong magaling ang camáy ni Rizal sa pamamaril, at sacâ hindî
marunong malaguím."

Sinabi n~g m~ga pamahayagang castílang "La Correspondencia
Alicantina", "El Demócrata," sa Lorca at ibá pa, na cung gaano raw ang
cagalin~gang totoo n~g camáy ni Rizal, sa pagpapagalíng n~g matá, ay
gayon din ang cabutihang magpatámà n~g bala; naisusulat niyá sa pader
ang canyáng pan~galan sa pamamag-itan n~g m~ga bála n~g pistolang
canyáng pinapúputoc. Magalíng din totoong manandata siyá n~g espada at
sable.

Nang mámasid ni Rizal na hindî niyá masunduan sa Madrid ang maalab na
mithî n~g canyáng calolowang macapagbigay guinhawa sa Inang Filipinas,
bagá man guinagamit niyá ang boong lacás n~g canyáng ísip, nanaw siyá
roong puspós n~g calungcutan, pagcatapos na mailáthalà niyá sa "La
Solidaridad" ang canyáng m~ga pagsisiyasat n~g librong "Las luchas de
nuestros dias" ni D. Francisco Pí y Margall, at ang canyáng m~ga
sinulat na ang pamagát ay "Como se gabiernan las Filipinas," "A mi....
(musa)" at "Mariang Makiling." Ica 27 n~g Enero n~g 1891 n~g umalís si
Rizal sa Madrid na ang tun~go'y sa París.

       *       *       *       *       *

Hindî nalaong totoo n~g pagtirá sa París si Rizal. Halos sa boong
táong 1891 ay nátira siyá sa Bélgica. Nanahán muna siyá sa ciudad n~g
Bruselas, n~guni't hindî nagluat at lumipat siyá sa ciudad n~g Gante,
at doo'y ipinalimbág niyá ang _Filibusterismo_. Náhahandog ang
librong itó sa m~ga presbíterong tagalog na si párì Mariano Gómez,
(walompo't limang taon); si párì José Burgos (tatlompong taón), at si
párì Jacinto Zamora (tatlompo't limang taón), na ipinabitay n~g
gobiernong castílà sa Bagumbayan n~g ica 28 n~g Febrero n~g 1872.

Hindî ipinagbilí ang cahi't isang libong _Filibusterismo_ sa Madrid,
ni sa alín mang ciudad n~g Europa; ipinadalá niyáng lahát sa Hong-kong
upang ipasoc n~g lihim sa Filipinas; n~guni't nátictican n~g m~ga
cainalám n~g m~ga fraile, caya't n~g dalhín dito sa Mayníla'y nahuling
lahát. Gayon ma'y nacapagparating din dito n~g librong iyón, n~guni't
cacauntî ang naipamahagui, dahil sa malakíng paghihigpít n~g m~ga
nag-uusig sa m~ga libro ni Rizal.

[Larawan: G. Teodora Alonso Y Quintos, Iná n~g Dr. José Rizal Imp. de
M Fernández. Paz, 447, Sta Cruz]

N~g m~ga caarawang dumating dito sa Maynilà ang librong
"Filibusterismo" ay pinaparoonan naman ang Calambâ n~g m~ga guardia
civil at n~g m~ga castilang sundalong artillero, na ang namiminuno'y
ang maban~gis at waláng habág na si Francisco Olive y García, coronel
n~g 20.° tercio n~g guardia civil, na totoong maraming pinahirapan at
binaríl at ipinabaríl na m~ga filipino, mulâ n~g Agosto n~g 1896
hangang sa malupig dito ang gobierno n~g castílà. Ang m~ga guinawâ n~g
ganid at tampalasang itó at ibá pang m~ga castílà at cauralì n~g m~ga
castilang sa Filipinas ay naglaganap n~g kilabot dahil sa caniláng
calupitán, sásaysayin co sa aking librong ilalathala tungcol sa
Revolución n~g 1896. Iguinibâ n~g m~ga guardia civil at n~g m~ga
artillero, sa utos ni Olive, ang m~ga bahay nang m~ga taga Calambang
inaacalang catoto at nakikisang-ayon cay Rizal, at n~g maiguibâ na'y
sinunog naman. Guinawa ang lahat n~g itó sa cahin~gian n~g m~ga
fraile. Hindî pa nagcasiya ang m~ga fraile sa gayong gawâ ay hinin~gî
sa pamamag-itan ni Olive sa general Weyler na ipatapon sa Joló ang
dalawampo't limang m~ga camag-anac at caibigan ni RizaL, at
sumang-ayon namán ang general na iyon.

Nang mábalitaan ni Rizal ang gayong nangyari, nagdamdam n~g di
gagaanong pighatî at sacláp n~g loob.

Inacálà ni Rizal na dalhin ang canyang ama't iná at m~ga capatid sa
Leida, ó sa Delpt ó sa Utrecht, at doon na sila tumirang casama niya,
sa pagca't ito ang sa canya'y hatol n~g canyang caibigang si profesor
Blumentritt, datapuwa't hindî pumayag silá sa canya, caya't ang
guinawâ niya'y lumipat siya sa Hongkong at doo'y dumating n~g
magtatapos na ang buwan n~g Noviembre n~g taóng 1891, sa pagca't ibig
niyang mápalapit siya sa m~ga sinísinta n~g canyang calolowa.

Hinan~gad niyang omowi dito sa Filipinas, caya't sumulat siya sa
canyang "familia" n~g ganito:

"Hongkong, 1 n~g Diciembre n~g 1891."

"Minamahal cong ama't iná at m~ga capatid: Sinúsundan cong walang
licát ang cahapishapis na Calvariong inyong linálacbay, Huwag cayong
man~ganib at hindî aco nagpapahin~galay sa pagsisicap. ¡Lakíng
caligayahán sana cung matulutan ninyo acong macaowî riyan! ¡Marahil
magbago ang lahat! Ipagcaloob n~ga ninyo sa akin ang capahintulutang
ito at papariyan agad acó. Umaasa acó, lubos ang aking paniniwalang
magalíng ang ating calalabasan."

"Natatalastas co ang pagcaparoon n~g apat na cababayan sa Joló, at ang
pagcábalic n~g aking capatid na lalaki sa Maynila. Natalastas co ring
mulíng ipinatawag sa Gobierno Civil ang Nanay, si Pan~goy at si
Trining. Taglayín ninyó ang caunting pagtitiis. Lacsán ang loob."

"Sa pagca't pinapagmámadalî aco n~g panaho'y bíbigyan cong wacás itóng
sulat."

"Maalab ang aking mithíng cayo'y mayacap."

Ang inyóng anác,--Rizal.

Sinagót agad siyá n~g canyang familiang howag ituloy ang canyang
gayac, cayâ hindî siyá nátuloy niyón n~g pag-owi rito.

Umupa siyá n~g bahay sa Hongkong at doon na siyá nagtumirá, hangang sa
siya'y bumili n~g maraming libro, na ang bilang ay dumating hangang sa
sanglibo.

N~guni't hindî rin siyá mátahimic; ninanasâ niyang totoo ang
capanatagán n~g canyáng m~ga magulang, m~ga capatíd, m~ga camag-anac
at m~ga cababayan, caya't naglacbáy siya sa Borneo, lupang sacóp n~g
Inglaterra[54], at n~g makita niyang doo'y maluwag ang pamamayan,
min~gî siyá sa Gobierno n~g Inglés na pagcalooban siyá n~g lupang
mátahanan at mápagtamnan n~g m~ga halaman, at pumayag naman ang
Gobiernong iyon.

Gayác na sana si Rizal, n~g pagpasa Borneo, na doo'y isasama niyá ang
canyáng m~ga magulang, capatíd, kinamag-anacan at cababayan, n~g
mabalitaan niyang dito sa Filipinas ay may bagong Gobernador General
na totoong masintahin sa catowiran. Ito'y ang teniente general Eulogio
Despujol y Dusay, Conde de Caspe, na dumating dito n~g ica 17 n~g
Noviembre n~g 1881. At tunay n~gâ namán. N~g m~ga unang buwan n~g
pamumunò rito n~g general Despujol ay nagpakita n~g pag-uusig sa m~ga
gawáng masamâ n~g m~ga castílà, at ipinakilala niyang hindî siyá
sang-ayon sa m~ga caasalán n~g m~ga fraile. Sa pagca't marami ang
nagbalitâ cay Rizal n~g m~ga gayong panunupád n~g General Despujol sa
canyáng mataas na catungculan, sumulat siya sa Gobernador General na
itó, at sinabi niya ang nasang omowî rito sa Maynilà upang ihandóg
niya ang pagtulong sa lalong magalíng na pamamanihalâ n~g lupaíng itó.
Hindî sumagót si Despujol sa sulat na iyón, n~guni't n~g macaraan ang
iláng buwan, mulíng sumulat si Rizal n~g Mayo n~g 1892 sa General, at
sinabi niyá ang canyang acalang bumalic siyá sa bayang itóng sa
canya'y pinan~ganacan, upang ipagbili niya at n~g canyang m~ga
caibigan ang m~ga pag-aaring sa canila'y nátitira pa, at n~g macalipat
silá n~g pamamayan sa Borneo, na casama ang canicaniláng asawa't m~ga
anác, at doo'y man~gan~gasíwà silá sa pagsasáca, sulat na hindî
sinagót n~g sulat din n~g general Despujol, cung dî ang guinawa'y
ipinasabi na lamang sa canyá sa Cónsul n~g España sa Hongkong, "na sa
pagca't culang na culang sa magsasacá ang m~ga lúpà rito sa Filipinas,
hindî n~gâ gawang macabayan ang alsán n~g m~ga magsasacá rito upang
bigyang casaganaan ang lúpà n~g m~ga taga ibang nación, caya't dahil
dito'y hindî n~gâ siyá macatutulong sa gayong nais"; sacâ idinugtong
ang sabing: "sino mang filipino'y macatutulong mulâ sa alín mang bayan
n~g Sangcapuluan sa iguiguinháwa n~g lupaíng itó, sa loob n~g
nasasaclaw n~g m~ga cautusán n~g sariling bayan."

Datapuwa't cung nagsusumakit man si Rizal sa icapapanatag n~g m~ga
irog n~g canyáng puso'y hindî naman niya nililimot ang ipagtatamó n~g
guinhawa, m~ga calayâan at casarinlán n~g Filipinas, at sa pagca't ang
pagcacaisa'y siyang mahigpít na cailan~gan upang tamuhín ang m~ga
gayóng bagay, inisip niya't itinatag ang isáng samahang pinan~galanan
niyang _Liga Filipina_; nagpalimbag siyá n~g maraming palatuntunan n~g
capisanang itó at ipinadalá sa canyáng caibigang si G. Domingo Franco.

Sa pagca't inaacalà cong lubhang mahalagang bagay, aking isasatagalog
ang "Estatutos de la Liga Filipina", sa pagca't mainam na gawing
ulirán sa pagtatayô n~g ano mang samahang nauucol sa catubusan nitong
ating kinaguisnang bayan.[55]

Ang m~ga abreviaturang cagamitan sa "Estatutos de la Liga Filipina"
(Palatuntunan n~g Pagcacabigkísbigkís n~g m~ga Filipino) ay ang
sumusúnod:


L. F.,  Liga Filipina; Pagcacabigkísbigkís n~g
m~ga  Filipino.

A * * *,  Archipiélago; Sangcapuluan.

VIO * * *, Vnvs  Instar   Omnium;    Pagcacaisá
n~g lahát.

Cp, Consejo popular;  Capulun~gáng bayan.

CP, Consejo   Provincial; Capulun~gáng Lalawigan.

CS, Consejo  Supremo; Cataastaasang Púnò.

GS, Gefe Supremo; Cataastaasang Púnò.

G, gefe; Púnò.

F, Fiscal; Tagausig.

T, Tesorero; Tagain~gat-yaman.

S, Secretario; Calihim.



A, Afiliado ó afiliados; Capanig ó M~ga Capanig.

P, mayúscula (malaking P), ang cahuluga'y Provincial, ang nauucol sa
Lalawigan; at p minúscula, (maliit na p), ang cahuluga'y "popular, ang
nauucol sa bayan".

Ganito sa wicang tagalog ang sinabi n~g "Estatutos":

L. P.

ADHICA: Paglakiplakipín ang A * * * sa isá lamang capisanang
nag-iibigang mahigpít, malacás at nagcácaisang anyô ang magcacapanig.

2. Man~gagtangkilican sa lahát n~g capan~ganiban at
pan~gan~gailan~gan.

3. Pagsasan~ggalang laban sa anó mang catampalasanan at gawáng sawî sa
catuwiran.

4. Pagpapalagô n~g pag-aaral, n~g pagsasaca at n~g pan~gan~galacal.

5. Pag-iísip at paggamit n~g m~ga pagbabagong cautusán.

Saguisag: VIO * * *

Palatandàan: * * *

PARAAN:

1. Upang masunduan ang m~ga ADHICANG ito'y magtatatag n~g Cp, CP at
sacâ isáng CS.

2. Bawa't C ay magcacaroon n~g isáng G, F, T, S at m~ga capanig.

3. Bubuô-in ang CS n~g m~ga GP, at gayon ding bubuô-in ang CP n~g m~ga
Gp.

4. Nag-uutos ang CS sa LP at makikipag-alam na tulóy-tulóy sa m~ga GP
at m~ga Gp.

5. Nag-uutos ang CP sa m~ga Gp.

6. Ang Gp ay nacapag-uutos sa m~ga A.

7. Bawa't CP at Cp ay gagamit n~g isáng pan~galang ibá sa pan~galan
n~g kinalalagyang bayan ó lupaín.

MGA CATUNGCULAN N~G M~GA A.

1. Magbabayad n~g dalawang piso pagpasoc, at bucod sa rito'y piso sa
bawa't buwan.

2. Súsunod n~g waláng tutol at n~g boong caganapán ang lahát sa m~ga
cautusáng mangaling sa isáng C ó sa isáng G ó sa GS.

3. Ipagbíbigay alám sa F n~g canyang C ang anó mang mahiwatigan ó
maringíg na nauucol sa LP.

4. Pacaiin~gatan ang paglilihim n~g ano mang lagdâ, cautusán ó
cahatulán n~g C.

5. Sa anó mang gágawin sa pamumuhay ay bíbigyang lin~gap ang m~ga A;
howag bíbili cung dî sa tindahan n~g A, at cung magbíbili naman n~g
ano man sa isáng A ay bababàan ang halagá. Parurusahan n~g mabigat ang
ano mang pagsuay sa cautusang itó. * * *

6. Ang A na hindî sumaclolo, baga man mangyayari, sa isang capwâ A, na
nakikitang na sa caguipitan ó pan~ganib ay parurusahan, at ang
caliitan n~g parusang ito'y ang capantay n~g paghihirap na tiniis n~g
dapat niyang saclolohan.

7. Gagamit bawa't A, pagpanig niya sa LF, n~g bagong pan~galang hindî
niya mababago ulî hangang hindî siyá naguiguing GP.

8. Itutulong sa bawa't C ang isáng gawâ, isáng paalaala, isáng
natutuhang dunong ó n~g paghicayat sa magagandang loob na cababayang
sila'y umanib sa LF.

9. Howag paaalimúra at howag magpapalálò canino man.

MGA CATUNGCULAN NG G.


1. Lin~gatan ang búhay n~g canyang C. Sacali't siyá ang GS, dapat
niyáng masaulo ang m~ga pan~galang bago at gayon din ang n~galang
tunay n~g m~ga C, at sacali't siya'y Gp ay dapat niyang masaulo ang
m~ga pan~galang dati at pan~galang bago n~g sacóp niyang m~ga A.

2. Sa towi na'y pagsisicapang maalaman ang lalong magalíng na paraan
upang magcáisa ang canyáng m~ga nasasacupan at sila'y mapag-abot-usap
agad-agád.

3. Pagsisicapang maalaman at pagdaca'y bibigyang cagamutan ang m~ga
pan~gan~gailan~gan n~g LP, n~g CP ó n~g Cp, alisunod sa cung siya'y
GS, GP ó Gp.

4. Pápansinin agad at paglilitisin ang lahat n~g m~ga paalaala, m~ga
sulat at m~ga cahin~gìang canyang tangapín, at ipagbíbigay alam na
madalì cung can~gino nararapat.

5. Sa pan~ganib ay siya ang magpapáuna at siya ang unang manánagot n~g
ano mang mangyari sa loob n~g caniyang C.

6. Magbigay ulirán n~g canyang pagca masunurin sa canyang m~ga púnò,
at n~g siyá, nama'y sundín n~g canyang m~ga pinamumunúan.

7. Ipagpapalaga'y ang catapustapusang A na isáng caboôan n~g LF.

8. Ang m~ga caculan~gáng gawín n~g m~ga púnò ay parurusahan n~g higuít
ang cabigatán sa m~ga parusang ibiníbigay sa isáng A lamang.

MGA CATUNGCULAN NG F:

1. Ang F ang siyang man~gan~gasiwà upang tumupád ang lahat n~g
canícanilang catungculan.

2. Isusumbong sa haráp n~g C ang ano mang páglabág ó hindî pagtupád na
canyang mámasid sa sino mang caanib sa C.

3. Ipagbigay alam sa C ang ano mang pan~ganib ó pag-uusig.

4. Siyasatin ang calagayan n~g salapì n~g C.


CATUNGCULAN NG T:


1. Magtátaglay n~g isáng talaan n~g m~ga bagong pan~galan n~g m~ga A.
na bumubuò n~g canyang C.

2. Magbíbigay n~g mahigpit na sulit sa buwan buwan n~g tinátangap
niyáng bayad n~g isá't isá, na ang magtatalâ sa libro'y ang m~ga A
rin, na ang canícanilang tan~ging pan~galang bago (simbólico) ang
gagamitin.

3. Magbibigay n~g "recibo" (catibayan), at canyáng ipatatalâ sa
librong talaan, na ang letra at sulat ay sa táo ring nag-aambag, ang
lahát n~g ambág na humihíguit sa píso at hindî humíhiguit sa limampong
piso.

4. Ititira n~g Tp sa Caja n~g Cp ang icatlông bahagui n~g m~ga
naliligpit niyang m~ga bayad at n~g siyang maipagtakíp sa m~ga
cailan~gan n~g sinabi n~g Cp. Pagdumatíng na sa halagang sampong piso,
ang dalawáng bahagui ay ibíbigay sa TP; ipakikita sa TP ang canyang
talàan at siyá rin, sa macatuwíd baga'y ang Tp din, ang susulat sa
talàan n~g TP n~g salaping canyáng ibinigáy. Pagcatapos ay magbíbigay
n~g isang "recibo" ang TP, at cung sang-ayon siyá sa m~ga cuenta ay
canyáng lálagyan n~g "Visto Bueno" ó "Sang-ayon" ang librong talaan
n~g Tp. Gayon din ang gáganaping paraan pagca nagbibigay ang TP sa TS
n~g halagang mahiguít sa sampong piso.

5. Itítira n~g TP sa canyáng Caja ang icasampong bahagui n~g m~ga
salaping sa canya'y ibinibigay n~g m~ga Tp at n~g siyang magugol n~g
CP. at ang siyám sa sampong bahagui ay ibíbigay sa TS n~g CS.

6. Pagca ibig magbigay n~g sino mang A sa LF n~g halagang mahiguít sa
limampong piso, canyang ihahabilin ang salaping iyon sa alín mang
matatág na Banco, na ang ipalálagay niya'y ang tunay niyang pan~galang
caraniwan, at sacâ ibíbigay niya ang recibo sa sino mang magali~ngín
niyang T.


MGA CATUNCULAN NG S.


1. Ipagbibigay alám sa bawa't pagpupulong ang pinagcayarîang batás at
ipauunáwà, ang m~ga gagawin.

2. Siya ang susulat n~g m~ga liham n~g C. Sacali't umalís ó hindî
macaganáp ang sino mang púnò, maghahalal siya n~g samantalang cahalili
sa punong hindî macaganáp.


MGA CATUWIRAN NG MGA A.


1. May catowiran ang lahát n~g A sa saclolong paghahatol at sa
saclolong salapî n~g canyang C at n~g LF.

2. Mahihin~gî niya sa lahát n~g m~ga A na siya'y tangkilikin sa
canyang pan~gan~galacal ó hánap-búhay, cailan man at patibayan niyang
hindî sahól ang calacal ó hánap-búhay niya sa m~ga ibá. Upang camtán
niya ang tangkilic na itó, sasabihin niya ang canyang tunay na
pan~galan at ang canyang calagayan sa canyang Gp, upang ipagbigay alam
nitó sa GS, at n~g ito nama'y macapagbigay alám sa lahát n~g m~ga A
n~g LF.

3. Sa ano mang caguipitan, pagcaapí ó catampalasanang laban sa
catuwirang sa caniya'y mangyari, mahíhin~gî niya ang boong
pagtatangkilic n~g LF.

4. Macahíhin~gi n~g puhunan sa ano mang hánap búhay, cailan ma't may
salapî sa Caja.

5. Macahíhin~gi n~g bawas n~g halagá n~g ano mang canyang bilhin, ó
ano mang paglilingcod na canyang hilin~gin sa alin mang tindahan ó
bahay-calacal na tinatangkilic n~g LF.

6. Hindî mapaghahatulan ang sino mang A hanggang hindî muna
naipahihintulot sa canya ang pagsasanggalang.


MGA CATUWIRAN NG GS.


1. Hindi siya matututulan, cung dî rin lamang may man~gunang sumbóng
na laban sa canya ang F.

2. Macagagawâ siya n~g bawa't canyang magalin~gín, dahil sa
caculan~gan n~g panahon upáng mahintay ang pagpupulong na dapat gawin
n~g m~ga bumubúò n~g CS; n~guni't may catungculan siyang managót sa
m~ga casisiháng sa canya'y gawín, cung gumawâ siya n~g dî dapat.

3. Sa loob n~g alin mang C. ay siya ang hucóm na macahahatol sa ano
mang usapín ó pagcacáalit.

4. Siya ang tan~ging may capangyarihang macaalam n~g tunay na m~ga
pan~galan n~g canyang m~ga A ó nasasacupan.

5. Lubós ang canyang capangyarihan upang canyang itatag ang m~ga
paraang gagawin sa m~ga pagpupulong, m~ga pagpapadalahan n~g sulat at
ang m~ga inaadhicang gawín, upang lalong pakinaban~gan, pumanatag at
mangyari n~g boong cadalîan ang m~ga adhicâ n~g LF.

6. Pagcâ lubhang marami ang nan~gapapanig sa isang Cp, mangyayaring
magtatag ang Gp n~g isang sub C, at siya ang unaunang maghahalal n~g
m~ga púnò. Cung natatatag na ay pababayaang ang m~ga magcacapanig ang
siyang maghalal n~g m~ga púnò, ayon sa tadhánà n~g m~ga palatuntunang
ito.

7. May capangyarihan ang lahat n~g G na magtayo n~g isang C sa alin
mang bayang wala pa nito, at pagkatapos ay ipagbibigay alam sa CS * *
* ó sa CP.

8. Ang G ang siyáng magháhalal sa S.


MGA CATUWIRAN NG F:


1. Magpalabas ó magpapasoc sa nasusumbong sa pinagpupulun~gan,
samantalang pinaguusapan sa C ang m~ga nangyari.

2. Masisiyasat sa ano mang oras ang m~ga librong talaan.


MGA CATUWIRAN NG T:

Magagamít ang salapíng canyang iniin~gatan sa isáng mahígpit at
lubhang malaking pan~gan~gailan~gan n~g sino mang A ó n~g C; n~guni't
may catungculang ipagbigay sabi at managót sa haráp n~g Tribunal n~g
LF.

TANGING MGA CATUWIRAN NG GS:


1. Macatatawag n~g m~ga pulong ó pagcacatipong hindî caraniwan, bucod
sa guinágawà sa bowán bowán.

2. May malakíng capangyarihan ang G S upang macagamit n~g salapi n~g
capisanan sa totoong m~ga pan~gan~gailan~gan, cailan ma't ipagbigay
alam pagcatapos sa CS.


PAG-UUCULAN NG SALAPI:


1. Pagcacagugulan sa pagpapa-aral ang A ó ang canyang anác, cung
mapagmasdang totoong matalas ang ísip at masipag mag-aral, n~guni't
walang caya.

2. Gugugulan ang paglalaban n~g catuwiran n~g isang dukhang A sa
canyang pakikipag-usapin sa isang macapangyarihan.

3. Sasaclolohan ang maguing dukhang A.

4. Pahihiramín n~g puhunan ang A na mag cailan~gan, sa pagtatayô n~g
isang hánap-buhay ó n~g macapagsaca n~g lúpà.

5. Tutulong at n~g gumaang ang pagdadalá rito n~g m~ga máquina at ang
pagtatayo n~g m~ga bago ritong hánap-búhay ó kinakailan~gang
hánap-búhay.

6. Magbúbucas n~g m~ga tindahan, m~ga almacen at iba pang mábibilhan
n~g m~ga A n~g canilang m~ga kinakailan~gan upang macabilí n~g lalong
mura ang halagá cay sa m~ga ibá.


MGA BATAS NA PANGCALAHATAN:


1. Sino ma'y hindî matátangap sa LF, cung hindi muna nagagawa ang
pagcacaisang voto n~g m~ga A sa C n~g canyang bayan, at cung hindî pa
nagagawa sa canya ang m~ga pagtikím na kinacailan~gang sa canya'y
gawín muna.

2. Dalawang taón ang taning lamang n~g tagál n~g pan~gan~gatungculan
n~g bawa't isa, liban na lamang cung magcaroon n~g ano mang sacdál n~g
F.

3. Upang magtamó n~g catungculan ay kinakailan~gan ang tatlóng icapat
na bahagui n~g m~ga "voto" n~g m~ga caharáp.

4. Inihahalal n~g m~ga A ang Gp, ang Fp at ang Tp; ang m~ga punong p
ang siyáng man~gagháhalal sa m~ga punong P, at ang m~ga punong P ang
magháhalal sa GS.

5. Cailan man at tátangap n~g isáng A, ipagbibigay alám n~g Gp sa GS
ang pan~galang dati at ang pan~galang bago n~g tinangáp na A; at gayon
din ang gágawin pagca nagtayò n~g isáng bagong C.

6. Ang pan~galang "simbólico" (pamagát) ang, siya lamang ilálagay sa
pagpápadalhan at gayon din ang firma sa m~ga sulat cung panahóng
caraniwan, at ganitó ang gágawing pagpapadalá: ipadádala n~g A sa Gp
at ipadádala n~g Gp sa GP, ó sa GS, at gayon din sa pabalíc; sa
macatuwid: mangagaling sa GS ó GP na patun~go sa Gp, at mulâ sa Gp
han~gang sa A. Cung panahóng dî caraniwan lamang manyayaring masírà
ang ganitong palácad. Gayon man, sa ano mang panahón at sa alin mang
calagayan ang GS ay macapagpápadala n~g sulat ó mangyayaring
makipag-usap sa canino mang capanig sa LF.

7. Hindî kinacailan~gang mácaharap ang lahát n~g m~ga capanig n~g C sa
pagcacaroon n~g catibayan n~g ano mang pagcayarîan.

8. Sa alín mang sandalî n~g caguipitan ay ipalálagay n~g bawa't C na
siyá ang caligtasan ó cútà n~g LF, at cung sa ano mang dahil ay
magcawaraywaray ó masirà ang alín mang capulun~gan, bawa't C bawa't G,
bawa't A ay magaatang sa sarili n~g catungculang pagtatatag at pagyarî
ulì n~g nalanság.


CASULATAN SA PAGPASOC SA LF.


Sa Gp n~g Cp sa...........................

Aco'y si...........................,......
................may..................taóng
gulang...................., ang calagaya'y
...............(dito ilalagay cung binátà,
may asawa ó bao)..........................
ang hanap-buhay, tubo sa bayan n~g........
.............lalawigan n~g................
nananahan sa daang........................
bilang...........n~g bayan n~g............
lalawigan n~g......,.................., sa
aking pagka tunay na anac na irog n~g Filipinas;
sinasaysay co, sa ilalim n~g tunay at
tapat na panunumpâ, na aking napagkikilala
at ganáp na napagtátalos ang m~ga adhicáng
pinagsisicapang camtan n~g LF, na nátatalâ
sa licuran n~g casulatang ito; caya n~ga aco'y
napasásacop at cusang nakikiusap sa GP n~g
lalawigang ito, na mangyaring aco'y tangaping
A * at tapat na loob na catúlong n~g LF,
at sa icapagcácamit n~g cahilin~gan cong ito,
lubos acong náhahandang gumawâ at sumunod
sa m~ga kinakailan~gang pagtikím na sa
aki'y hin~gín, bilang pagpapatotoo n~g cataimtimán
n~g aking pakikipanig.

.............ica..........n~g.........
......ng 18........

               ...................................


       *       *       *       *       *

Taglay n~g vapor na naghatíd sa Maynílà cay Rizal ang sumúsunod na
sulat cay Don Eulogio Despujol, Gobernador at Capitán General n~g
Filipinas.

"Marilág na guinoo: Ang cadahilanan nito'y ipagbigay alám pô sa inyó,
na casabay n~g correong itó ang aking pagpariyan sa aking bayan, upang
lumagáy pô acó sa ilalim n~g inyong capangyarihan, ang una, at ang
icalawa'y upang paghusayin ang aking sariling m~ga pagcabúhay. Aayaw
ang m~ga caibiga't m~ga ibang tao na aco'y pumarito, at ipinaalaala
nila sa aking lumálagay acó sa pan~ganib na líhim sa ganitóng gawâ;
n~guni't umaasa aco sa ganap ninyong pag-ibig sa catuwirang
tumatankilic sa lahát n~g m~ga nasásacop n~g España sa Filipinas;
umaasa rin acó sa dalisay cong ipinagmamasakit at sa capayapáan n~g
aking budhî, at matututong in~gatan aco n~g, Dios at n~g m~ga cautusán
sa lahat n~g m~ga sílò pagpapahamac.

Sabihanang dahil daw sa akin ay pinag-uusig n~g boong calupitán ang
aking m~ga magulang na matatandâ na, ang aking m~ga camag-anac at patí
n~g m~ga táong hindî co kilalá. N~gayo'y humáharap acó upang sa akin
ibuntó ang gayóng calakíng m~ga pag-uusig, upang aco'y managót sa m~ga
sacdál na ibig niláng gawín laban sa akin, at sa ganito'y n~g
mawacasán iyang caligaligáng masacláp sa m~ga walang casalanan, at
malungcot sa pamahálâ pô ninyong nagsusumicap na mapagkilala sa
panununtón sa catowíran.

"Dahil sa hindî po ninyó pag-imic sa aking m~ga sulat;--hindî pag-imíc
na sa wala acóng maacalang naguiguing cadahilanan cung dî ang lubhang
malaking calakhan n~g pag-itan, mulâ sa cataastaasáng calagayan po
ninyó hangang sa cababàan n~g aking cataohan, sa pagca't kilala po ang
cagandahan ninyong makipagcapowa tao,--hindî co maalaman cung inyong
mamagalin~gín ang humaráp aco sa sa inyo, hindî man ninyo aco
tinatawag. Dahil sa bagay na ito'y maghihintay po aco sa isá sa m~ga
hotel[56] sa Maynílà, marahil ay si "Hotel Oriente" sa
pagbabacá-sacaling may ibig pô cayóng paglagayán sa akin ó ano mang
bagay na ipag-uutos, at cung macaraan ang tatlong araw, cung walâ
cayóng inilalagay na hadláng, gagamitin co ang aking calayàan upang
paghusayin co ang aking caunting pag-aárì, sa aking pag-asang
nacaganáp na aco sa Gobierno at sa aking m~ga cababayan.

"Taimtim cong nasang cayo'y in~gatan n~g Dios sa mahabang panahon, at
aco po, guinoo ang puspos na mapitagan at masunuring lingcod,--Jose
Rizal.--Hongkong, 21 n~g Junio n~g 1892".

Ang sumusunod namang sulat na hindî napagtalós cung dî n~g siya'y
patay na, ay canyang inihabilin cay D. Lorenzo Pereyra Marquez, na
taga Macaw, bago siyá lumulan sa vapor na maghahatíd sa canyá sa
Maynílà, at ang bilin ay ibigay sa canyang familia, ang dalawang sulat
na iyon, cung siya'y patay na, Ganitó ang sabi:

"Sa m~ga iniirog cong m~ga magulang, m~ga capatíd at m~ga caibigan:

"Ang pagsintang sa towi na'y isinusuyò co sa inyó ang siyang sa aki'y
naguutos na gawín co ang ganitóng bagay, na ang mangyayari sa hulí
lamang ang macapagsasabi cung matinô ó hindî. Ang nangyayari ang
siyang nagpápasiya sa m~ga bagay alinsunod sa kinalálabasan; n~guni't
magalíng ó masamâ ang cahínatnan, cailan ma'y wiwicàing ang tungculin
co ang siyáng nag-utos, at hindî n~gâ dapat damdaming mamatáy acó sa
pagtupád ng aking catungculan.

"Talastás cong cayo'y pinapagdusa co n~g hindî cawásà; n~guni't hindî
acó nagsisisi sa aking guinawâ, sa pagca't yao'y siya cong
catungculan. Masayá ang aking loob sa paglagáy sa pan~ganib, hindî n~g
pagdusahan co ang aking sala (na sa bagay na ito'y walà acóng
guinagawang camalian ayon sa aking paniniwálà), cung dî n~g bigyán
cong capurihán ang aking gawâ at sacsihán n~g aking pagbibigay
halimbáwà ang m~ga bagay na aking iniaral.

"Dapat magpacamatáy ang tao sa pagganáp n~g canyang catungculan at sa
canyang m~ga pinananaligan. Ipinagmámatigas co ang lahát n~g m~ga
caisipáng aking inilagdâ tungcol sa calagayan at hináharap na panahón
n~g tinubuan cong lupaín, at mamamatáy acó n~g boong towâ sa pagsinta
sa canya, at lálò na sa pagsusumicap na inyong camtan ang tapat na
catuwiran at capanatagán.

Isinasapan~ganib co n~g boong galác ang aking búhay-upang aking
mailigtas ang lubhang maraming m~ga walang malay-sala: ang lubhang
maraming m~ga pamangkin, ang lubhang maraming m~ga sangól n~g m~ga
caibiga't hindî caibigang nan~gagcacahirap dahil sa akin.

¿Anó acó? Isáng táong nag-íisa, walang familia hálos, nilagoc, na n~g
búhay ang lubhang mapait na m~ga carayaan n~g mundo. Maraming
pag-cabigô ang akíng tiniís, at marilím ang handog sa akin n~g
hináharap na panahón, at totoong cádilimdiliman cung ang hináharap na
panahóng iya'y hindî liniliwanagan n~g ilaw, n~g liwayway n~g aking
tinubuang lupaín. Samantalang lubhang marami ang m~ga táong puspos n~g
m~ga pag-asa at n~g m~ga minímithing towâ, na marahil ay liligayang
lahát cung aco'y mamatáy; sa pagca't inaasahan cong masisiyahan na ang
aking m~ga caaway at hindî na nila pag-uusiguin ang totoong maraming
walang málay-sála. Hálos sumasa catwiran silá n~g pagtataním n~g galit
sa akin tungcol sa aking magulang at sa aking m~ga kinamag-anacan.

"Sacali't lisyâ ang aking palad, talastasín n~g lahat na maligayang
makikitil ang aking búhay, sa pag-aacalang masusunduan sa aking
pagcamatay ang pagpapahintô n~g caniláng masasaclap na m~ga kahirapan.
Man~gabalíc nawâ silá sa kinaguisnang bayan natín at n~g doo'y
lumigaya silá.

"Hangang sa hulíng sandalî n~g aking búhay cayó ang aking
isasapag-iísip at hahan~garín cong inyong tamuhín ang lahat n~g bagay
na m~ga caligayahán.--Jose Rizal.--Hongkong, 20 n~g Junio n~g 1892".

Itó namán ang pan~gatlong sulat na canyang ilinagdâ, na
nagpapakikilalang nakikinikinitá na niyang maaamís ang canyang búhay
sa canyang pag-owî dito sa bayang kinakitâan niya n~g unang liwanag:

"Sa m~ga Filipino:

"Totoong mapan~ganib n~gâ ang aking guinawâ ó ang aking gágawin, at
hindî co kinacailan~gang sabihing pinag-ísip co munang magalíng bago
co itinulóy. Talastás cong aayaw na gawín co itó halos ang lahát;
datapuwa't talastás co rin namang hindî alám n~g halos lahát ang
nangyayari sa aking púsò. Hindî mangyayaring mabuhay acó na aking
nalalamang maraming nan~gagdurusa sa m~ga walâ sa catowírang sa
canila'y pag-uusig dahil sa akin; hindî mangyayaring mabuhay acóng
aking pinanonood ang aking m~ga capatid at ang canilang maraming m~ga
hinlóg na pinag-uusig na waláng pinag-ibhán sa m~ga táong tampalasan;
minámagaling co pang lumulóng sa camatayan, at ipinagcacaloob co n~g
boong towâ ang aking búhay upang máligtas lamang ang pagcaramiraming
m~ga waláng málay-sála sa gayóng walâ sa catuwirang pag-uusig.
Talastás cong naaatang sa akin ang isáng bahagui n~g sasapitin n~g
aking tinubuang lúpà, sa hináharap na panahôn: na cung mamatay aco'y
marami ang man~gagtatagumpay, at yamang gayo'y marami ang
nan~gagmimithi n~g aking pagcapahamac. Datapuwa't ¿anó ang aking
gagawin? Ang unauna'y may m~ga catungculan acóng dapat ganapín sa
aking sariling budhî, may m~ga catungculan acó sa m~ga familia n~g
nan~gagdurusa, may catungculan acó sa aking m~ga magulang na
dumarating hangang sa caibuturan n~g aking púsò ang canilang m~ga
buntóng hinin~gá; talastás cong acó lamang, cahi't ang camatayan co
ang mácapalit, ang siyang macapagbibigáy ligaya sa canilá, sa
pagpapabalíc sa caniláng kinamulatang bayan at sa catahimican n~g
sariling báhay. Walángwalâ acó cung dî ang aking m~ga magulang;
n~guni't ang tinubuan cong lúpa'y marami pang totoong m~ga anác na
macaháhalili sa akin, at humahalili na n~gang higuít sa akin ang
caniláng nagágawâ.

"Bucod sa rito'y ibig cong ipakita sa m~ga nagsasabing dî umano'y
hindî tayo marunong sumintá sa kinamulatang lúpà, na tayo'y marunong
magpacamatáy sa pag-tupád n~g ating catungculan at sa ating m~ga
pinananaligan. ¿Anó ang cabuluhan n~g camatayan, cung namamatay dahil
sa sinísinta, dahil bagá sa kinamulatang bayan at dahil naman sa m~ga
táong sinusuyuan n~g ganáp na pag-ibig?

"Cung napagtátalastas co sanang aco ang pinagpapatoonan n~g
política[57] n~g Filipinas, at cung mapagtalastás co sanang cagamitan
n~g aking m~ga kababayan ang aking pag-lilingcod, marahil
mag-alinlan~gan aco sa pagpapatuloy nitong aking gágawin; datapowa't
may m~ga ibáng macacahalili sa akin, at humahalilí na n~gang malaki
ang nagagawa cay sa akin; hindî lamang ito: marahil pa'y may m~ga
nagpapalagay na aco'y calabisan na, at hindî gagamitin ang aking m~ga
paglilingcod, sa pagca't aayaw niláng pakilusin acó.

"Sinintá cong laguì ang caawaawá cong tinubúang lúpà, at matibay ang
paniniwalà cong siya'y aking pacasísintahin hangang sa hulíng sandalî
n~g aking búhay, cáhíman gawín sa akin n~g sangcataohan ang walâ sa
catowiran; at hindî co hinalagahan at páwà cong inihandog sa
kináguisnan cong lupaín ang aking panahóng dáratnin, ang aking búhay
at ang aking m~ga catowàan. Ano man ang aking cásapitan, mamámatay
acong pinacapupuri ang aking bayang tinubúan at sa canya'y mímithiin
ang pagbubucang liwayway n~g canyang catubusan.

"Pagcamatay co'y ilathála ang m~ga sulat na ito.--Jose
Rizal.--Hongkong, 20 n~g Junio n~g 1892."

Dumating dito sa Maynílà si Rizal, na casama ang isang capatid niyang
babae, n~g ica 26 n~g gabí Junio n~g 1892, at doon siya tumuloy sa
Hotel de Oriente, at bilang 22 ang tahanang ibinigáy sa canya roón.
Hindi kinacailan~gang sabihing siya'y sinalubong n~g canyang m~ga
magulang, m~ga capatid, bayaw, m~ga camag-anac, m~ga caibigan, m~ga
cakilala at hindî cakilala. Lumaganap agad-agad sa boong Maynílà ang
matuling alin~gawn~gaw n~g canyang pagdatíng, at nan~gagtacá n~g dî
cawásà ang canyang m~ga caibigan at m~ga caaway sa canyang
capan~gahasan sa pagparito niyá sa lupaíng pinaghaharîan n~g m~ga
ganid na púsong walang ibáng lalong pinacananais cung dî kitlín ang
canyang mahalagang búhay. Buhat n~g matalastás ang canyang pagdatíng
dito'y walang dî humulang hindî malalao't canyang dáratnín ang
capahamacáng malaon n~g sa canya'y inilalaan n~g m~ga taong
tampalasang isinasacdal niya sa sanglibutan, sa pamamagitang n~g m~ga
casulatang canyang ilinathálà sa--"La Solidaridad" at ibá pang m~ga
pámahayagan sa Europa, at lalonglalo na sa m~ga kitnathâ at
ipinalimbag niyang m~ga librong "Noli me tangere" at "Filibusterismo"
at gayon din sa "Sucesos de Filipinas" na sinulat ni Morga at nilagyan
niya n~g m~ga paunawà at bago ipinalimbag.

Nang mabalitaan n~g paham at macabayang si Guinoong Apolinario Mabini
ang canyang pagdating dito, caracaraca'y nagsadyâ n~g gabí rin iyon sa
tinatahanan ni G. Manuel Hidalgo, na asawa ni G. Saturnina Rizal,
capatid na pan~ganay n~g Doctor Rizal, at namanhic na siya'y
pakisamahan at ipakilala sa bayaning nagtatangol n~g m~ga catowiran at
camahalan n~g m~ga filipino. Napahinuhod naman si G. Manuel Hidalgo,
sinamahan niya si Mabini at ipinakilala cay Rizal. Pag-daca'y
nag-irugán ang dalawang púsong capowâ bayani, ang dalawang
maniningning na isip na capowa nahahandog sa maalab na pag lilincod sa
Inang Bayan. Maraming totoo ang canilang pinag-usapang pawang
nahihinguil sa adhìcang pagtubós sa Filipinas sa caalipinang
kinagagapusan. Nang magpaalam si Mabini ay ito ang sinabi ni Rizal sa
canya:--"Sa sandalíng pag-uusap natin ay napagkikilala cong tunay po
cayong macabayan, matalas ang caisipan at may púsong hindî marunong
magulat sa bálà n~g m~ga pan~ganib; cayo po'y isá sa lalong mahalagáng
cútâ at capurihan n~g cahabaghabag nating Bayan." Tumumbás si Mabini
n~g m~ga pananalitang sumásacsing agpang na agpang sa canya ang
canyang apellido: Mabini, mahinhín, hindî magasó, hindî hambóg. Casama
ni G. Manuel Hidalgo sa pagdalaw na iyon cay Rizal ang canyang anác na
si G. Alfredo Hidalgo, na casalucuyan n~gayong nag-aáral sa Estados
Unidos galing na sa Lóndres.

Nang gabí ring pagdating ni Rizal, 26 n~g Junio n~g 1892, ay dumaló
siya sa isáng pulong na guinawâ sa Tundo sa bahay ni guinoong Doroteo
Ongjungco, at doo'y dinatnan niyá ito at saca si na guinoong Timoteo
Paez, Domingo Franco, Agustín de la Rosa, Ambrosio Salvador, Numeriano
Adriano, Bonifacio Arévalo, Deodato Arellano, Arcadio del Rosario,
Luis Villarreal, Faustino Villarroel, Estanislao Legazpi, Gregorio
Santillan, Mariano Crisóstomo, Genaro Heredia, José A. Ramos, Ambrosio
Flores, Pablo Rianzares, Juan Zulueta, Teodoro Plata, Apolinario
Mabini, Moisés Salvador, Francisco Nakpil, ang amá ni G. Ongjunco at
si G. Andrés Bonifacio. Si Rizal ang nan~gulo sa pulong at sa canila'y
nagsalitâ n~g ganitó, ayon sa isáng nacapakiníg:

"Man~ga mutyáng capatid: Panahón n~g pag-isípin natin ang lalong
magalíng na paraan upang mailigtas ang ating Inang Bayan sa
cahapíshápis na caalipinang kinatatanicalâan. Capan~gitpan~gitang
catacsilán ang magpabayà, tayong manatili sa pagcabusabos n~gayong
nagtátapos na ang siglong icalabingsiyám. Pinagcagugulan n~g pagod n~g
ísip at n~g catawán n~g iláng m~ga castílà at n~g maraming m~ga
filipino, at acó ang isá sa m~ga filipinong iyan, upang camtan natin
ang m~ga calayaang tinátamo n~g m~ga europeo at n~g ibá pang m~ga
láhì, n~guni't nasayang na lahát ang caniláng pagsusumícap, at
nasayang, palibhasa'y nagcacáwatac-watác ang ating lacás; pag-isahín
natin ang maraming mumunting cáyang nan~gagcacahiwalay, sa
pamamag-itan n~g taimtim at tunay na pag-iibigan at pagmamalasakitan,
at makikita ninyong maiguiguibâ natin ang capangyarihan niyang m~ga
táong dito'y lubós na nacapangyayari, at siyang mahigpit na
humáhadlang n~g pagcasulong natin sa pagdunong na ikinararan~gal at sa
casaganaang iguiniguinhawa. ¡Totoong casakitsákit! ¡Tayo ang túbò
rito, tayo ang may árì nitó at tayo ang alipin n~g m~ga nanunuluyan
lamang! Hindî tayo magtátamong catubusan hangang dito'y nacapangyayari
ang m~ga fraile, na siyang tunay na may árì at pan~ginoon n~g
Filipinas at n~g calahatlahatang m~ga filipino. Naglambál ang Gobierno
n~g España at ang m~ga fraile sa pag-amís sa atin, caya't
kinacailan~gang pacaisiping magalíng. Hindî casucatán ang maguing
caaway n~g m~ga fraile; kinakailan~gang tumutol tayo sa Gobierno;
kinacailan~gang maguing caaway naman tayo n~g Gobierno. Nan~gagcacaisá
ang m~ga fraile't ang Gobierno n~g pagcacait sa atin n~g m~ga
calayàan. ¿At mangyayari bagáng maatím nating magpacailan ma'y howag
na tayong magcamít n~g m~ga carapatáng nauucol sa táo, gayong tayo'y
táo rin namang gaya n~g m~ga ibang láhí? ¿Anóng capacanáng tayo'y
maguing Abogado ó Médico, anóng capacanáng ibatás sa Código civil na
tayo'y m~ga castílà, cung sa catotohana'y inaapi tayo n~g Gobierno n~g
castílà, cung sa catotohana'y ibinabawal sa atin ang ilathálà n~g
hayagan ang ating m~ga mithî, ang ating m~ga adhicâ, na ano pa't
walang pinag-ibhan sa pagbabawal sa ating tayo'y umísip, na gamitin
natin ang ating ísip? ¡Busabos n~gang ganáp ang ating tunay na
calagayan! Man~gagpipisan n~gâ tayo; man~gagcacáwatasan tayong sa
sulác n~g dugo'y nagdaramdam n~g dan~gal n~g pagcatao; man~gagtipon
tayo n~g m~ga kinacailan~gan upang masunduan nating sa ati'y ibigay
ang ating m~ga catuwiran sa pamamayan; papagtibayin natin, sa isáng
salitâ, ang buhay n~g "Liga Filipina". Ang m~ga palatuntunan n~g
samaháng itó'y talastas na marahil ninyong lahát, at cung di man alám
ninyong lahát, ang caramihan sa inyo'y nacatatalós. Ihalál ninyo sa
inyong m~ga casamahán ang m~ga táong mamiminúnò sa adhicáng iyáng
sacali't matuloy ay siyang lalong matibay na maaasahang
macapaglíligtas sa cahabag habag na caalipnan n~g Filipinas, na dapat
nating paghandugan towî na n~g pamumuhay at buhay. Walang salang ang
gagawin nating ito'y magbubun~ga n~g ating m~ga pagcapatapon at m~ga
pagpapahirap sa atin ... ¡Ah! ¡Tuman~gis cayó! ¡tuman~gis ang anác sa
pagcapahamac n~g amá! ¡tuman~gis ang ama sa pagcapahamac n~g anác!
¡tuman~gis ang capatíd sa pagcapahamac n~g capatíd! Datapowa't ang
sumísinta sa bayang sa caniya'y pinan~ganacán, at napagtátantò ang
m~ga kinacailan~gan upang macamtán ang icagagalíng nito'y dapat
lumigaya, sa pagca't sa landás lamang na itó mátatamo ang Calayàan!
¡Manumpâ tayong lahát na sasacsihan natin ang maalab na pagsinta sa
Inang Bayan n~g pagbubuhos n~g ating dugô!" Nagsipanumpang lahát ang
m~ga naroron.

Sa lahat n~g m~ga nagsidaló sa pulong na iyo'y si _G. Andrés
Bonifacio_ ang carukharukhaan; ang m~ga casamahan niya'y m~ga
nacacacaya sa buhay; halos ang lahát ay may sariling pag-aarì at
marami ang m~ga marurunong; datapwa't si Bonifacio'y isáng abáng
"bodero" n~g bahay-calacal ni na guinoong Fressell at m~ga casamahang
pawang dî tagarito, at bábahagyà ang tinátangap bowán bowán; n~guni't
hindî cailà na si G. Andrés Bonifacio ang siyang nagtulóy n~g adhicâ
ni Rizal. ¡Isang catotohanang ang catubusa'y madalás guináganap n~g
lalong m~ga dukha!

Mulíng nagcatipon silá n~g gabí n~g icatlong araw n~g bowán n~g Julio
n~g 1892, at doo'y nan~gáhalal na pámunuan ang m~ga sumúsunod:

_Nagmunacála_: Dr. Jose Rizal.

_Cataastaasang pang-ulo_: Ambrosio Salvador.

_Taga-usig_: Agustin de la Rosa.

_Taga-in~gat yaman_: Bonifacio Arévalo.

_Calihim_: Deodato Arellano.

_M~ga casangúni_: Andrés Bonifacio, Mamerto Natividad, Domingo Franco,
Moisés Salvador, Numeriano Adriano, José A. Dizon, Apolinario Mabini,
Ambrosio Rianzares Bautista, Timoteo Lanuza, Marcelino de los Santos,
Paulino Zamora, Juan Zulueta, Doroteo Ongjunco, Arcadio del Rosario at
Timoteo Páez.

Ang caramihan sa m~ga nakianib sa "Liga Filipina", cung di ipinabaríl
ay pinahirapan, ibinilangô ó ipinatapon sa malayong lúpà n~g Gobierno
n~g castílà. Ipinabaril si Rizal, Domingo Franco, Moisés Salvador,
Numeriano Adriano, José A. Dizon, Luís Villarreal, Faustino
Villarroel, Antonio Salazar, Vicente Molina, José Trinidad, at iba pa;
pinahirapan at ibinilangô si Agustin de la Rosa, Bonifacio Arévalo,
Ambrosio Rianzares, Timoteo Lanuza, Marcelino de los Santos, Arcadio
del Rosario, Timoteo Páez at iba pang lubhang marami; ibinilango't
ipinatapon sa Mindanao si Pablo Rianzares at doo'y pinatay sa
cápapahirap; ibinilango't ipinatapon sa pulóng Chafarinas si Paulino
Zamora at iba pang marami.

Sa daang Raxa Matandâ ay nagtayô ang m~ga taga Tundó n~g iláng
"monumentong" bató na nagpaalaala n~g pagcapagtayô n~g "Liga Filipina"
n~g gabí n~g ica 3 n~g Julio n~g 1892, sa tapát n~g lugar na iyón, sa
bahay na may bilang 176, daang Ilaya. Ambag na cusâ ni G. Timoteo Páez
ang lupang pinagtayuan n~g sinabi n~g monumento.

Namanhic si Rizal sa General Despujol, na mangyaring makipag-usap sa
canya, at pumayag namán. Ang unang ipinakiusap ni Rizal sa General
Despujol ay mangyaring palabasin sa pagcábilangô ang m~ga napipiit at
paowiín ang m~ga tinapon dahil sa canya, yamang siya'y naririto na at
handang sumagót sa anó mang sacdal, at ipinagcaloob naman ang gayong
cahilin~gan. Nagsalitaan silá n~g maluat tungcol sa bagaybagay na
nauucol sa pamamahálâ n~g Filipinas. Nang mananaog na si Rizal ay
siya'y tinanong n~g General Despujol:--¿Anó pô ang palatuntunang
susundin n~g inyong caasalán dito sa Filipinas?--Makikibagay pô ang
palatuntunan n~g aking caasalán,--ang malumanay na sagót ni Rizal--sa
caasalang gamitin n~g España sa Filipinas. Cung bíbigyan pô ang
Filipinas n~g España n~g m~ga calayâan at m~ga carapatáng ucol, na
siyang mithî n~g lahát n~g tagarito, acó po'y castílà, tunay na
castílà, at ang pagca castílà co'y higuít sa inyó, higuít sa pagca
castílà n~g lahát n~g m~ga castílà; datapowa't cung hindî, cung
papapanatilihin ang pagaapí sa cafilipinuhan, ¡ay! pagcacagayo'y
...¡acó pô ang tunay na filibustero, ang lalong ganid na filibustero!

Ipinagbilin cay Rizal n~g General Despujol, na pagcaca araw n~g
Miércoles ay makipagusap sa canyá, at gumanáp naman si Rizal. N~g
sumunod na pag-uusap niláng dalawa'y nasabi ni Rizal sa General
Despujol ang ganitó:--Isáng cagalin~gang malaki ang cautusáng
magcaraon ang Gobernador General sa Filipinas n~g capangyarihang
magawâ ang bawa't ibiguin, cailan man at nauucol sa icagagalíng n~g
bayan.--¿Bakín pô? ani Despujol--Sa pagca't salamat sa cautusang iyá'y
magagawâ pô ninyó ang madla't maraming cagalin~gan dito sa
cahabaghabag na bayan, ang sagót ni Rizal.--Nagcacamalî pô cayo; ang
tutol n~g General, ang cautusáng iya'y waláng casing samâ. Dahil sa
cautusáng iya'y hindî maulatang m~ga catampalasanan ang magagawâ, at
marahil ay guinawâ na.--Iyan po'y cung masamâ ang General, ang sagót
ni Rizal; datapowa't cung isáng Gobernador General na masintahin sa
catuwirang gaya pô ninyo'y isáng tunay na cagalin~gan.--Hindi, hindi;
ang pagdaca'y isinalabat n~g General; hindî dapat ipagcatiwalâ ang
capangyarihang iyan sa lalong banál; banál ma'y mangyayaring mámali,
banál ma'y maaaring matucsó ó mapagdayâan. Sa ganitong
pan~gan~gatuwira'y si Despujol din ang hindî nalao't nagbigáy
catibayan sa canyáng guinawang hindî carapatdapat laban cay Rizal.

Ipinagpatuloy nitó n~g boong casipagan ang paglaganap n~g canyáng m~ga
aral. Napasa Bulacan, nagtulóy sa Malalos, at nilibot ang ibang
malalakíng bayan sa Capampan~gan at sa Tarlac. Hindî kinacailan~gang
sabihing hindî hinihiwalayan si Rizal n~g m~ga cawaning lihim (policía
secreta) n~g Gobierno. Nagcacasalusalubong ang m~ga telegrama n~g m~ga
Gobernador sa m~ga lalawigan sa Gobernador General, at ang m~ga
telegrama nitó sa canilá.

Samantala'y pinagbabalaan si Despujol n~g m~ga fraile at n~g m~ga
castila, na cung dî niya ipararákip agád si Rizal at ipabíbilangò ay
ipalálagay niláng casabuat siya nito sa tacsíl na acalang pag-labag sa
capangyarihan n~g España. Gulong-guló ang ísip ni Despujol; cung dî
niya sundin ang m~ga fraile at m~ga castila'y siya ang lubhang
nan~gan~ganib mapahamac, at cung sundin naman niya'y tampalasan siya
sa isang táong walang ibang casalanan cung dî ang pag-sintang maalab
sa kinamulatang bayan. ¿Ano ang dapat niyang gawín? Itó ang madalás
niyang tanong sa sarili. Nagtagumpay, sa cawacasan, ang pag-ibig sa
sariling catahimican; caya't umisip siya n~g paraang dapat ipagpahamac
cay Rizal. Ipinag-utos niya sa lahat n~g m~ga puno n~g guardia civil
veterana dito sa Maynílà at gayon din sa m~ga Gobernador sa m~ga
lalawigang sa icasiyam na oras n~g umagan~g ica 5 n~g Julio n~g 1892,
sabay-sabay na salicsikin (requisahin) ang lahat n~g bahay na
tinatahanan n~g m~ga taong inaacalang caibigan ni Rizal ó cacampí ni
Rizal, at tingnan cung may m~ga sulat ó ano mang pahayagan ó librong
laban sa España ó sa Religión Católica. ¡Caguiláguilalás! Dalawa pa
munang oras bago gawin dito sa Maynílà ang pagsalacay sa bahay bahay
n~g m~ga filipinong kilala rito n~g m~ga panahong iyong cacampí ni
Rizal ay tumangap ang m~ga taóng ito n~g pasabing:--"Iligpít ninyo
agad agad at itágò ang m~ga casulatan, pámahayagan ó librong sa inyo'y
macapapahamac, sapagca't sa umaga ring ito'y cayo'y sasalacayin n~g
veterana." Ang nan~gagpasabi ay ang m~ga capanig sa pamunuan n~g Liga
Filipina, na pinagsabihan naman n~g isang taga Naic, Cavite, na n~g
panahong yao'y madalás sa palacio n~g Malacanyang, at canyáng
narin~gíg ang m~ga pag-uutos n~g General Despujol sa m~ga púnò n~g
Veterana. Salamat sa gayong pasabi'y nacapag-in~gat ang lahat at hindî
naracpan sa canicanilang bahay n~g ano mang sucat icapahamac. Sa m~ga
lalawiga'y hindî gayon ang nangyari, palibhasa'y walang sucat magamit
na paraang macapagpaunawà sa canila n~g darating na pan~ganib, caya't
sa canila'y maraming m~ga násamsam na "La Solidaridad", "Noli me
tangere", "Filibusterismo", m~ga dahong limbag na laban sa fraile at
m~ga sulat at larawan ni Rizal at iba pang m~ga filipinong na sa
Europa at na sa Hongkong. Dinakíp at ibinílangô ang m~ga násamsamán.

Nagcásiya n~g maguing cadahilanan ang m~ga nasamsam na m~ga
pamahayagan, m~ga libro at m~ga dahong limbag, na walang caanoanomang
laban sa España, cung dî pawang laban lamang sa masasamang m~ga gawâ
n~g m~ga fraile, upang iparakip si Rizal at ipapiit sa cútà n~g
Santiago (fuerza de Santiago) at ipalathalâ sa "Gaceta de Manila" n~g
ica 7 n~g Junio n~g 1892 ang isáng "decreto" ó cautusang ipinatatapon
si Rizal sa isa sa m~ga pulô (sa Dapitan) n~g dacong Hilaga n~g
Filipinas, dahil sa casalanang pag-cathâ, pagpapalimbag at
paglalaganap dito n~g "Noli me tangere" at "Filibusterismo" at n~g
m~ga dahong limbag na laban daw sa Religión Católica Apóstolica
Romana, at dahil daw naman sa nacuhang m~ga dahong limbag na laban sa
m~ga fraile, sa balutan n~g banig at unan ni Rizal at n~g canyang
capatid na babae, at n~g masiraang púri ang Martir natin ay sinabi
pang itinutol daw ni Rizal, na hindî siya ang may dala n~g m~ga dahong
limbag na yaon, cung dî ang canyang capatid na babae. Ipinag-uutos din
naman ni Despujol sa decretong iyon, na canyang ipinagbabawal ang
pagpapapasoc at pagpapalaganap dito n~g lahat n~g m~ga kinathâ at
isinulat ni Rizal at iba pang laban sa religión católica at sa
capanatagan n~g capangyarihan n~g España.

¿Tunay n~gâ cayang nararapat na parusahan si Rizal at siráan siya n~g
púri sa gayong parâan?

Sino ma'y waláng naniniwalang nagsabî si Rizal na ang canyang capatíd
na babae ang may dalá n~g m~ga dahong limbág na násamsam sa balutan
n~g baníg at unan, Kilala n~g lahát ang ca-acasan at camahalan n~g
loob ni Rizal, na ano pa't cung icapapahamac n~g canyáng capatíd,
cahit maguing totoong itó ang may dalá n~g m~ga dahong limbág na iyón,
aangkinin ni Rizal ang casalanan, howag lamang magdusa ang capatíd
niyang babae; hindî cailâ sa canyáng capatíd na pagdatíng nila rito'y
pacasisiyasating magalíng ang caniláng m~ga dalá, cayâ hindî n~gâ
masasapantahang siya'y man~gan~gahas na magdádala rito n~g m~ga bagay
na talastás niyang icapapahamac, liban na lamang cung sirâ ang isip,
at ang capatíd na babaeng casama n~g pag-owî rito'y matalino at
mapag-in~gat, lalò n~g hindî maaacalang si Rizal ang siyang magdádala
n~g m~ga dahong limbag na iyón dito, sa pagca't nalalaman n~g lahát
ang catalasan n~g canyang ísip; kinacailan~gan n~gang may isáng taksíl
na camáy na doo'y naglagáy, at itó n~gâ ang catotohanan: Ang sumiyasat
n~g balutan n~g banig at unan n~g capatíd na babae ni Rizal ay ang
teniente n~g carabineros na naga-apellidong _Nozaleda_, pamangking boô
n~g arzobispong Nozaleda, fraileng dominico, at sa acalâ n~g lahat ay
itó ang naglagay sa balutang iyón n~g m~ga dahong limbág na laban sa
m~ga fraile, at ang nagpatibay n~g sapantahang ito'y ang dî nalaon at
nangyari. May isáng filipinong taga Naic, nagcanuló cay Don Miguel
Rodriguez Berriz Juez de primera instancia sa Intramuros, (loob n~g
Maynílà) na ang m~ga dahong limbág na dito'y ilinalaganap, laban sa
m~ga fraile at laban sa Gobierno n~g España'y pawang gawâ n~g m~ga
fraile sa canilang limbagan sa Malabón, at m~ga cainalám din m~ga
fraile ang nan~gagcácalat, upang mapagbintan~gan at maipahamac ang
m~ga filipinong hindî marunong manghinuyò sa m~ga fraile, na caniláng
lihim na pinadadalhán n~g m~ga dahong limbag na iyón. Sa pagcaibig ni
Don Miguel Rodriguez Berriz na matantô niya cung catotohanan ó hindî
ang sumbong sa canyá, lihim na naparoon siyáng may iláng casama sa
"Asilo de huérfanos, (Ampunan sa m~ga ulilang lalaki) sa Malabon--na
n~g panahóng iyo'y sacóp n~g lalawigang Maynílà, at n~gayo'y sacóp n~g
lalawigang Rizal--na sa ilalim n~g pamamahálà ni párì José Rodriguez,
fraileng agustino, at doo'y canyáng násamsam ang m~ga "molde" n~g m~ga
ikinacalat ditong laban sa m~ga fraile. Natotohanan n~gang doon din
guinawa ang m~ga "dahong limbag" na pinagpatacaran n~g pagtatapon cay
Rizal sa Dapitan. Inusig si párì José Rodriguez, datapowa't hindî
nailáng arawan at namatáy na biglâ itó, baga man waláng sakít, batà at
matabâ ang pan~gan~gatawan. Salamat sa nangyaring ito'y nawalâ ang
pinacapan~gulong dapat managót sa gayong catacsiltacsilang gawâ.

Halos ang lahát n~g m~ga pamahayagang castílàng inilalathálà rito at
sa España, pagcatapos na mailagdâ nilá ang utos ni Despujol na itapon
sa Dapitan si Rizal, pinacamura-mura nila itó n~g walang áwà, liban na
lamang sa "El Globo," na nagtanong, cung dapat ipalagay na hindî
umíbig sa España ang bawa't hindî pumupuri sa m~ga fraile, dahil sa
ipinatapon si Rizal sa pagca't sumulat lamang n~g laban sa m~ga
fraile; ang sabi n~g "La Correspondencia Militar"; ang guinawâ raw ni
Despujol ay pagtulad sa asal n~g tribunal n~g Inquisición, at ang wicâ
naman n~g "El País" ay di raw espada cung dì pangwisíc n~g tubig na
bendita ang tan~gan ni Despujol at siya'y General n~g m~ga dominico.
Tumutol n~g maalab na pan~gan~gatuwiran laban sa masamáng cagagawáng
iyón ni Despujol ang lahát n~g m~ga pámahayagang inglés sa Hongkong;
ang "O Independente" sa Macao, ang "Almeine Zeitung" na malaking
pamahayagan sa Munich at ang mahalagang pámahayagan sa Lóndres na ang
pan~gala'y "London and China Telegraph." Ipinagmalasákit n~gâ si Rizal
n~g ilang m~ga pámahayagan sa Madrid, n~g lahát n~g m~ga pámahayagan
sa Hongkong at sa Macao, at n~g m~ga mahahalagang pámahayagan sa
Inglaterra at sa Alemania. Bucod sa rito'y nagharáp n~g isáng
manin~gas na pagtutol ang Cónsul n~g Inglaterra dito sa Maynílà sa
gayong pag-amís cay Rizal.

Maiinam na casulatan ang m~ga inilathalà sa "La Solidaridad" sa
pagsasangalang cay Rizal. Sumulat ang ating macabayang si Gat Marcelo
Hilario del Pilar Gatmaitan n~g isang pan~gan~gatuiran lubhang magandá
ang ayos, na doo'y ipinagmamalasakit niya n~g boong lacás si Rizal,
datapuwa't; ¡ay! ¡nagpacabin~gí ang España sa tinig n~g catotohanan at
n~g cagalin~gan! ¡Hindî niya inacalang ang canyang di paglin~gap sa
catuwira'y mamumun~ga ang pagcálugsò n~g canyang capangyarihan sa m~ga
lupaing ito!

Mula n~g ica 7 hangang sa ica 14 Julio n~g 1892, ay nanatili siya sa
pagcábilanggô sa Fuerza n~g Santiago. N~g kinabukasan, pagcaumagang
umagga'y binalitì siya at ipinadalang líhim sa pangdigmang vapor
"Alava" na, sa canya'y naghatid sa Dapitan, na nasa pampan~ging dacong
ibabáng silan~gan n~g pulô n~g Mindanaw.

       *       *       *       *       *

Nabalitaan agad ni _Andrés Bonifacio_ ang pagdakíp cay Rizal. Hindî
panglulumó ang pumasoc sa loob niya sa cahambalhambal na nangyari;
cung dî sa bugsô n~g matindíng hápis sa pagyurak sa capurihán at
catuwíran n~g inapíng capatíd, ay sumibol sa canyang pusò ang maalab
na han~gad na ihayin ang buhay sa pagwawacsì n~g capangyarihan n~g
Españang gumawa n~g gayong calaitlait na calupitan sa m~ga mapagtiís
na anác n~g Filipinas. Pagcabalità niyá n~g pagdakíp cay Rizal;
pagcatapos n~g sandalíng pag-iisip ísip, n~g araw ding iyon, _icapito_
n~g Julio n~g 1892, ay canyang inanyayahan sa pagpupulong na lihim si
na guinoong Deodato Arellano, Briccio Pantás, Teodoro Plata, Valentin
Díaz, Ladislaw Diwà at José Dizon. Hindî naluatan at dumaló ang m~ga
guinoong ito, na pinagsabihan ni Andrés Bonifacio ganitó ó cawan~gis
nitong pananalità:

"M~ga Capatid:"

"Tayo'y di m~ga pantás, caya hindî maririn~gal na talumpatî at dî
maririkit na sulat ang ating idaraos; sa gawâ natin daanin: ang
catubusa'y hindî nacucuha sa salita ó sa sulat; kinácamtan sa
pagsasabog n~g dugô."

"Talastas na ninyo ang calupitáng guinawâ sa ating capatid na si Dr.
Rizal, iya'y maliwanag na halimbawang nagpapakilala sa ating di tayo
macaliligtas sa caalipnan cung dî daraanin sa pakikibaca."

"¡Sucat na ang pagpapacababà! ¡Sucat na na ang pan~gan~gatuwiran!
¡Nan~gatuwiran si Rizal ay hinuli pagcatapos na mapag-usig ang m~ga
magulang, capatid, kinamag-anacan at cacampí!"

"¡Sucat na! Papagsalitain natin naman ang sandata! ¿Na tayo'y
pag-uusiguin, mabibilango, ipatatapon, papatayin? Hindî dapat nating
ipanglumó ang lahat n~g ito, mabuti pa n~ga ang tayo'y mamatay cay sa
manatili sa pagcabusabos."

"At n~g maganap natin ang dakilang cadahilanan n~g pagpupulong nating
ito'y ating maitayô ang isáng malacás, matibay at macapangyarihang
catipunan n~g m~ga anác n~g Bayan."

"¡Mabuhay ang Filipinas!!!"

Sumang-ayong waláng alinlan~gan ang m~ga capulong, at n~g gabí ring
yaong ica 7 n~g Julio n~g 1892 ay nátatag ang _Kataastaasan Kagalang
galang Katipunan n~g m~ga Anac Bayan_.

Dinaíg n~g pananampalasan ni Despujol ang lahát n~g m~ga sinulat ni
Rizal, Marcelo H. del Pilar, Mariano Ponce at iba pang macabayang
filipino; salamat sa pananampalasang iya'y napucaw ang púsô m~ga
Anac-Bayang pagwaray-warayin ang capangyarihang umaalipin.

At sa cagalinggalin~gan ang palacad n~g asal n~g nan~gapapanig sa
Katipunan: "Gumawâ n~g gumawâ n~g waláng imíc", cabaligtarán n~g
maraming capisanang. "Salitâ n~g salità'y walà ginagawâ." Hindî
nagluat at libolibong filipino ang umanib sa Katipunang iyon.

       *       *       *       *       *

Pagdatíng ni Rizal sa Dapitan ay ibinigay siyá sa Gobernador doong si
Don Ricardo Carnicero y Sánchez, capitán sa infantería, casama n~g
pagbìbigay na iyon ang isáng sulat, na bucod sa m~ga iba't ibang
bagay, ipinag-uutos sa Gobernador na patahanin si Rizal sa convento
roon n~g m~ga jesuita, at sacali't hindî mangyari itó, ay doon siya
patirahín sa bahay n~g Gobernador. Tinanggap din naman ni párî Antonio
Obach; jesuitang misionero sa Dapitan, ang isang sulat ni párì Pablo
Pastells, Superior n~g Misión n~g m~ga páring Jesuita sa Filipinas, na
doo'y ipinagbibiling sacali't ibig ni Rizal na tumirá sa convento n~g
misionero, ay sa ilalim n~g tatlong bagay na gágawin ni Rizal: Una,
hayag na tátalicdan at pagsisisihan ni Rizal ang canyang m~ga sinabing
laban sa religión católica, at maghahayag siyá n~g m~ga pagpapatotoong
iniibig niya ang España at kinalulupitan niya ang m~ga cagagawang
laban sa España; icalawá, na bago siya tangapín ay gágawâ muna siyá
n~g m~ga "santo ejercicio" at sacâ "confesión general," n~g canyang
dinaanang buhay; at icatló, na sa háharaping panahon ay
magpapacagalìng n~g asal, na ano pa't siya'y maguing ulirán n~g ibá sa
pagca masintahin sa religión católica at sa España. Hindî pumayag si
Rizal sa gayong cahin~gian sa canyá, caya't hindî siya tinangáp n~g
paring jesuita at doon siya nátira sa bahay n~g Gobernador na si
Carnicero.

Hindî nalaón at tumangáp si Rizal cay párì Pastells n~g isáng librong
sinulat n~g presbíterong si Don Félix Sará, y Salvany, at sa handog na
iyo'y napasalamat si Rizal at nan~gacong siya'y tútumbas, bagay na
tinupád niya n~g ica 15 n~g Enero n~g 1893, na nagpadalá naman siyá
cay párì Pastells n~g isáng marikit na esculturang larawan ni San
Pablo, na canyáng guinawâ. Nagsulatán si párì Pastells at si Rizal
mulâ n~g Agosto n~g 1892 hanggang Mayo n~g 1893. Pinagpipilitan ni
párì Pastells na maakit si Rizal sa pagbabalic-loob sa religión
católica. Hindî pa nagcasiya'y inutusan ni párì Pastells na pumaroon
sa Dapitan si párì Francisco de Páula Sánchez upang causapin si Rizal
at pagtiyagaang hicayatin sa pagcampí sa religión católica.

Kinaibigang magalíng si Rizal n~g Gobernador Carnicero, upang mataróc
niya ang lalim n~g m~ga iniísip at minimithî n~g canyang bilanggô, at
bawa't sabihin ni Rizal sa Gobernador na iyon, pagdaca'y ipinagbibigáy
alám cay General Despujol.

Iniudyoc ni Carnicero cay Rizal na ang mabuti'y man~gasíwà na lamang
siya sa pagpapasaca n~g lúpà, na doo'y totoong matabâ at sagánà, at
n~g mangyari ang gayo'y anyayahan niyá ang canyáng familia at n~g doon
na mátira, at maniwalang hindî magsisisi n~g pagcáparoon.

--Cung gayon--ani Rizal--pasimulaan pô ninyó ang pagpapatibay n~g
inyóng salitâ, sa pamamag-itan n~g pag-gawâ n~g magalíng upang
macaparito ang siyam cataong na sa Joló n~gayon, sa pagca't doon sila
itinapon n~g Gobierno, dahil sa akin.

Nan~gacô si Carnicero, na siya ang bahalang mamanhíc sa Gobernador
General, at n~g ipagcaloob.

--Hindî pô maláyò--ani Carnicero cay Rizal--na ipagcaloob n~g Gobierno
ang aking cahin~gìang dito'y magcaroon n~g isáng "médico titular";
¿cung ipagcaloob pô ba'y ibig ninyong sabihin co sa Gobernador General
na cayó na ang ihalál na médico titular dito?

--Marahil po'y tangapín co ang catungculan iyan--ang sagót ni
Rizal--sacali't pumarito at pumayag na mamayan dito ang aking familia;
cung dî pô silá mananahan dito'y hindî co tátanggapin ang catungculang
sinabi ninyo.

Humin~gî si Rizal, at pumayag naman ang Gobernador, n~g malakíng
lupang walang nagmamay-árì at walang pananím, sa dacong ilaya n~g
Dapitan, at canyang tinamnán n~g sarisaring cahoy na namumun~ga n~g
macacain at n~g iba't ibang halaman.

Iniakit ni Rizal sa Gobernador Carnicero ang pagpapagawa n~g isáng
mainam na "plaza" n~g Dapitan, at sa pagca't pumayag ay iguinawâ niya
n~g isang magandang "plano".

Sa lahat n~g correo'y maraming dumarating na m~ga libro, "folleto",
m~ga pámahayagan at m~ga sulat na padalá cay Rizal n~g canyang m~ga
magulang, m~ga capatid at m~ga caibigan; datapuwa't ang lahat n~g
ito'y hindî niya tinatanggap cung hindî muna mabasa n~g Gobernador
Carnicero, at cung inaacálà nitong dapat mabasa niya ay ibinibigay;
datapuwa't cung hindî ay itinatagò at hindî ipinamamalay sa canya.
Gayon din naman ang m~ga ipinadadala niya sa iba't ibang tao; binabasa
muna n~g Gobernador, at cung di ibig nito'y hindî ipinadádala, baga
man sinasabi, sa canyang ipinadalá na. Isáng castilang "auxiliar de
fomento" ang sa canya'y lihim na bantáy.

N~g icá 18 n~g Septiembre ay ipinatawag si Rizal sa convento ni párì
Obach, na curang jesuita roon, at sinabi sa canya nitong binigyan na
raw n~g "indulto" n~g Gobernador General ang m~ga taga Calambâ, at
gayon din ang canyang capatid na itinapon sa Joló, bagay na canyang
ikinagalac n~g dî cawasà.

Si Rizal, ang Gobernador Carnicero at isáng castilang nagn~gan~galang
Francisco Eguilior ay lumálarò sa Loteria, sa bowán, bowán, at
bumibili silang sapisapi n~g isang boong billete, na halagang sampong
piso. Nang icawalong oras n~g umaga, n~g icá 21 n~g Septiembre n~g
1892, ay dumatíng sa Dapitan ang vapor-correo "Butuan" na
napapamutihan n~g sarisaring bandera. Dalidaling sumalubong ang
Gobernador at iba pang m~ga cagawad niya, na may casamang isáng
bandang "música", sa pagca't ang boong acala'y may dumating na isáng
punong may malaking capangyarihan, at ang unang balitang sinabi sa
Gobernador n~g capitán n~g vapor ay tumámà sa dalawangpung libong piso
ang billete n~g Lotería, bilang 9.736, na pinagsasapîan ni Rizal, n~g
castilang si Francisco Eguilior at n~g sinabi n~g Gobernador. Ang
tatlong billete ay ipinadala ni Dr. Rizal sa canyang amá at n~g
sin~gilin ang cabayarán n~g tinamaan, at ipinagbílin niyang ipamahagui
sa m~ga mahihirap nilang camag-anac at caibigan, at gayon n~gâ ang
guinawà, at ang nátira sa canya ay inaacalang ipag-pagawà n~g bahay at
puhunanin sa pagpapatanim n~g niyóg at sa pagsasaca n~g lúpà.

Nacabilí si Rizal sa Dapitan n~g isáng malaking lúpà, na may m~ga
cahoy na nagbubun~ga n~g pinakikinaban~gan, sa halagang labing walong
piso lamang, na ayon sa balác niya'y mapag-aanihan hangang sa halagáng
dalawang libong piso sa bawa't isang taón. Bucod sa lúpang iyo'y
bumilí siyá n~g lúpà n~g Estado at ang caratig nitong may m~ga labing
walong hectárea ay binilí naman niyá cay G. Lucía Pagban~gon. Bumili
rin sa nayon n~g Daanglogsod, sacóp n~g bayang Lubun~gan, malapit sa
Dapitan, n~g tatlompô at apat na hectárea; at sacâ isá pang lupàng may
m~ga limampô at walong area. Binilí niya ang dalawang lupang itó cay
G. Sixto Carrión, na taga Dapitan. Tinamnán niya ang m~ga lúpà niyang
iyón n~g maraming punong abacá, niyóg at iba pang m~ga cahoy na
pinakikinaban~gan. Marami rin namang cawayan ang canyang itinaním
doon. Ang lúpà sa Dapitan ay batuhán at bundóc-bundóc. Sa lugar na
minagalíng niyá sa canyáng lúpà ay nagtayô siya n~g isáng bahay, na
labing isang metro't calahatì ang harapán at sampong metro ang lalim,
sa macatuwíd ay halos parisucát ang lakí. Ang bubóng n~g bahay na
iyo'y pawid, cawayan ang balangcás, cahoy ang m~ga cahabaan, haligui
at ibá pang m~ga casangcapan at tablá ang sahíg. Sa tabí n~g bahay ay
nagtayô siya n~g isáng camalig na pitóng metro ang harapán at labing
limang metro ang lalim. Cawayan ang balangcás, at pawang cahoy na ang
m~ga ibang casangcapan at tablá, ang sahíg.

Araw-araw, pagcacaumaga, pagcatapos na cumain n~g agahan, ay
pumaparoon sa canyang m~ga lupaín si Rizal, nagtatrabajong casama n~g
canyang m~ga inuupahan, hangang sa icalabing dalawang oras n~g araw,
na umuuwî upang mananghalìan, pagcacain ay nagbabálic sa canyang
lupaín, itinútuloy ang canyang paglilinang n~g lúpà ó pagtatanim n~g
m~ga halaman, n~g nióg, n~g abacá at m~ga cahoy na namumun~ga, at
pagcahapon, paglubog n~g araw ay umuuwî sa tinátahanan at hangang
kinabucasan naman.

Cailan mang umaalís siya upang pumaroon sa lupaíng canyang dinídilig
n~g pawis, ay hindî nalilimutan ang paghin~gî n~g pahintulot sa
Gobernador, hindî niya nililimot na siya'y "deportado," bilangong
itinapon doon, baga man ang Gobernador ay nagpapakita sa canya n~g
magandang calooban, casama siya sa pagcain sa agahan, sa tanghalian at
sa hapunan, at sa bahay niya natitirá. Cung may natatanaw siya sa
dagat na ano mang sasacyang patun~go sa Dapitan, caracaraca'y umuuwî
siya sa bahay n~g Gobernador na canyang tinatahanan, at n~g howag
hinalain cailan man, ó cumapit cayâ sa canya ang bintang, na ibig
niyang tumanan doon.

Guinagamit ni Rizal ang gabí at ang araw n~g linggó sa pagtutúrò sa
m~ga batâ n~g pagbasa, pagsulat, cuenta at n~g m~ga wicang castílà,
latín, inglés, francés at alemán, at nanggagamot n~g walang bayad sa
m~ga tagaroon. N~g mápaalis na si Rizal sa Dapitan, ay maraming m~ga
batang nacapagwiwicà at nacacasulat n~g castílà, latín, alemán,
francés at inglés, bucod sa magalíng na pamamayan at pakikipagcapuwâ
táong canya ring pinagtiyagaang itinúrò. Hindî nanghinawà si Rizal n~g
paglilimbag sa púsò n~g m~ga batâ, n~g pagsintang maalab sa
kinamulatang lúpà, at n~g pagmamalasakit n~g dan~gal n~g láhì at n~g
sariling cataohan.

Pinagsikapan din niyáng umayos ang pananamit n~g m~ga babae, hangang
sa canyang iaral, na sacali't hindî macagamit n~g zapatos ay man~gag
medias man lamang, at n~g huwag mamasdan ang paa; m~ga aral na hindî
nasayang, sa pagca't marami ang sumunód sa canya.

Sa canyang m~ga pagpapasial sa dacong hapon n~g m~ga araw n~g linggo
at fiestá, madalás na nácacasalubong niya si párì Sánchez, at
pagcacágayo'y walâ n~g iniuusap sa canya ang jesuitang ito cung di ang
natutungcol sa religión.

Hindî nawáwalà ang galit n~g m~ga fraile cay Despujol, baga man
ipinatapon na niya si Rizal, caya n~ga't hindî sila tumitiguil n~g
pag-uusig upang paalisín dito ang General Despujol. N~g magtatapos na
ang taóng 1892 ay naalís sa camay n~g "partido conservador" ang
pamamahalà n~g Gobierno n~g España, at ang nahalili nama'y ang
"partido liberal". Nahalal na Ministro n~g Ultramar si Maura. Sumulat
ito, sa udyóc n~g m~ga fraile, cay General Despujol, na inaanyayahang
siya'y magbitaw n~g catungculan. Hindî sumang-ayon ang General
Despujol, sumagot na hindî siya macapagbibitaw n~g canyang tungcol,
yamang cáya niya ang pagganap at gumáganap naman siya n~g boong
pag-iingat catalinuhan; n~guni't cung minámasamâ siya n~g Gobierno'y
mangyayaring bawîan siya nito n~g catungculan, at gayon n~ga ang
nangyari; siya'y inalís at ang inihalili sa canya'y si D. Ramón
Blanco, na teniente general n~g hucbó n~g España. Hindî n~ga
pinakinaban~gan n~g General Despujol ang lahat n~g canyang guinawang
pagbibigay loob sa m~ga fraile upang tampalasanin si Rizal sa
cadahilanan lamang na nakikita nilang tunay n~ga't sumusunod si
Despujol sa canila sa m~ga pithayang pagpapahirap sa m~ga masintahin
sa calayaa'y pinagpipilitan namang dito'y lumaganap ang m~ga
carunun~gan at ang paglago n~g m~ga pagsasapi-sapì, at sacá hindî
lubós ina-amís si Rizal.

Sa udyóc n~g m~ga fraile, pagcatapos na maipadala sa Dapitan si Rizal,
ay binawìan n~g catungculan si G. Manuel Arguelles, na n~g panahong
iyo'y "Auxiliar de fomento" sa lalawigan n~g Batan~gan; si G. Pedro
Serrano, maestro n~g m~ga batà sa pan~galawang Escuela n~g Binundóc;
si G. Antonio Consunji, "Gobernadorcillo" sa San Fernando,
Capangpan~gan, at si G. Ruperto Laxamana, teniente primero sa México,
Capangpan~gan; at ipinatapon sa maláyò si G. Doroteo Cortés na taga
Maynìlà; si G. Mariano Alejandrino na taga Arayat, Capangpan~gan; si
G. Antonio Roxas, na taga Malolos, Bulacán; si G. León Apacible, na
taga Balayang, Batan~gan; si G. José Basa, na taga San Roque,
Tan~gway, at si G. Vicente Reyes, na taga Santa Cruz, Laguna, ayon sa
Superior Decreto n~g sinabi n~g General Despujol, n~g ica 13 n~g
Septiembre n~g 1892, na inilathálà sa "Gacete de Manila" n~g 20 n~g
Septiembre n~g 1892.

May m~ga nangyaring nagpapakilalang nabawasan n~g dî sápalà ang
alang-alang at pag sambá, sa m~ga fraileng nagpapanggap na "cahalili
n~g Dios." N~g panahóng na sa Dapitan pa si Rizal ay nagcaróon n~g
isáng piguíng sa isáng bahay sa Balayang, Batan~gan; sa piguíng na
iyo'y dumaló ang fraileng cura párroco roon. Pinahalíc niya sa canyang
camay ang m~ga táong doroon, n~guni't tumangguí sa paghalíc sa camáy
niya ang isáng magandang dalagang anác n~g isáng guinoo. Ipinilit n~g
fraile recoletanong humalíc ang dalaga, at nanatili itó sa pagtangguí.
N~g magcagayo'y sinampál n~g fraile ang dalaga, casabay ang lalong
masasacláp na pagmura; nuha ang dalaga n~g isáng tungcód at hinambalos
n~g walang toos ang fraile, at itó nama'y tumugón n~g suntóc, sicad at
tabig ... N~g mabalitàan sa Maynílà n~g capisanan n~g m~ga fraileng
recoleto ang nangyaring ito'y nagcaguló n~g dî cawasà, at canilang
binagabag ang Gobierno n~g dî gayon lamang, sa paghin~ging parusahan
n~g mabigat ang dalagang iyón, ang m~ga casambahay at si Rizal, na
siyang may cagagawan daw n~g lahát n~g nangyayari.

Niyon ding m~ga panahong iyo'y nangyari naman sa isa sa m~ga bayan n~g
Bulacán ang isáng caguluhan. Napatun~go ang isang fraileng franciscano
sa isang bahay na walang namamahay cung dî dalawang dalaga. Nang
papasoc na siya'y sinansala siya n~g isa sa m~ga dalaga, at sinabi sa
canyang sa pagca't capowa babae ang tan~ging na sa bahay, hindî
magaling na panooring tumátangap n~g lalaki: Nagmatuwíd ang
franciscanong sa pagca't siya'y párì ay hindî macarurun~gis ang
pakikiusap niya sa capurihan n~g sinoman. Nanatili ang dalaga sa
pagsansala sa canya, n~guni't nagpupumilit din ang fraile, at n~g
mákita nitong ayaw na totoong papasukin siya, ang guinawa'y tinampal
n~g boong lacás ang dalagang iyón. Pinagtulun~gan siyang dinaluhong
n~g dalawang dalagá, na ano pa't n~g umalís siya roo'y punit-punit ang
caniyang pananamit. Sabihin pa ang galit n~g lahat n~g m~ga fraile,
n~g canilang mabalitaan ang gayong m~ga nangyari. Buhat sa púlpito n~g
simbahan n~g San Agustin dito sa Maynílà, ay itinalác ni párì Coco,
fraileng agustino ang ganitóng saysay: "¿Ibig ninyó ang dugô ...?
¡¡Daranac ang dugô!!"

Samantala'y nagcacasundong mabuti ang Gobernador Carnicero at si Dr.
Rizal. Dating caugalian ni Carnicero ang ipapalô sa lansan~gan ó sa
guitnâ n~g plaza ang bawa't magcasalang filipino. N~g mapanood ni
Rizal ang gayo'y nakiusap cay Carnicero na howag gayonín ang táong
bayan, sa pagca't lálong sásamà--¿At bakit, ang tanóng ni
Carnicero.--Sa pagca't sa ganyang guinágawâ pô ninyó, ang tugón ni
Rizal, ay nawawalâ ang cahihiyan n~g táong bayan. Salamat sa gayóng
m~ga paghimoc at iba pang pan~gan~gatuwirang matimyas, ay nagbago ang
ugalì ni Carnicero, at ang dating maban~gís at malupit ay gumandá ang
asal. Nalalao'y lalong nagmamahalan si Rizal at si Carnicero, bagay na
totoong ikinagagalit n~g m~ga paring jesuita, caya n~ga't pinagpilitan
nilang mahalinhan si Carnicero sa pagca Gobernador sa Dapitan. Sumulat
ang jesuita, na si párì Juan Ricart, n~g ica 23 n~g Abril n~g 1893,
cay Don Federico Ochando, Gobernador General interino dito sa
Sangcapuluan, na sinasabing malaon na raw na hindî nagsísimba ang
Gobernador Carnicero cahi't dakilang araw, bagay na totoong napupuna,
dahil sa Dapitan ay walang castílà cung dî siya, at sacâ isáng
itinapon doon, at cung sacali't magsimbá man ay hindî lumuluhod,
cahi't sa sandalíng itinataas ang "hostia." At pagca umaga n~g Viérnes
Santo ay nagpapatay n~g vaca ang Gobernador na iyon, na ipinadaláng
walà man lamang takíp sa Comandancia n~g oras pa namang lumálabas ang
m~ga táo sa simbahan. Dahil dito at sa m~ga iba pang
cawalang-galan~gan sa "religión"; siya'y tinatawag na moro n~g m~ga
táong-bayan at iba pa. Dahil sa sulat na ito'y inalís ni Ochando si
Carnicero sa pagca Gobernador sa Dapitan, at ang inihalili'y si D.
Juan Sitges y Pichardo, capitán n~g Infantería at médico. Umalís sa
Dapitan si Carnicero n~g ica 4 n~g Mayo n~g 1893, sa macatowid ay
totoong mahigpít ang capangyarihan n~g humin~ging siya'y bawîan n~g
catun~gculan.

Mulâ n~g dumatíng si Sitges ay nag-iba ang calagayan ni Rizal.
Pinaalís siya sa bahay n~g Gobernador, pinatirá sa isáng bahay na
malapit doon, pinahaharap siya sa Gobernador pagcacaumaga, tanghalì at
hápon, nagpalibot n~g bando sa boong bayang nagpapakilala n~g
pagcuculang tiwálà cay Rizal, at iba't iba pang paghihigpít. Sumacláp
n~g dî ano lamang ang calooban ni Rizal, n~guni't camuntî ma'y hindî
siya naparaíg sa samâ n~g loob. Ipinagpatuloy na parang walang ano
mang nangyayari ang canyang pagsasaca n~g lúpà, panggagamot na walang
bayad, pagtuturò sa m~ga bátà at pagcacaawang-gawâ. Inaanyayahan niya
sa canyang bahay ang m~ga anác n~g dukhâ, pinacacain, pinararamtan at
tinuturuan n~g m~ga dunong, at madalás na isinasama silá niya sa m~ga
cagubatan, upang turuan at sanayin sa mabuting pagbaríl, sa pagkilala
n~g sarisaring cahoy at damó. Pinapanghuhuli n~g lahát n~g bagay na
paróparó upang tuyuin at maipadala sa Europa, casama n~g m~ga dahon,
ugat, balát, bun~ga at dagtâ n~g m~ga cahoy at damóng canyang
hinihirang. Pinapan~gun~guha rin naman silá n~g sarisaring m~ga cabibi
at iba pang m~ga catowatowang nacucuha sa buhan~ginan n~g m~ga
pasigan, na itinuturò niya cung alín ang may m~ga cahulugán. Pinápalit
sa canya n~g m~ga taga Europa ang lahát n~g iyón n~g maiinam na m~ga
libro at n~g mahahalagang casangcapan sa "cirugía" at "oftalmología".

Sinabi co nang hindî nagpapabayad si Rizal, sa lahát n~g m~ga taga
Dapitang canyang guinágamot; datapuwa't sinísin~gil cung m~ga ibang
láhì at ang nasísin~gil niyang ito'y canyang ipinamímili n~g m~ga
cailan~gang ipinamamahagui sa mahihirap, ó cung dilî caya'y guinugugol
sa icagagaling n~g bayan. May na pa sa Dapitang isáng inglés na may
bilíg ang isang matá upang ipagamót sa pahám na itinapon doon.
Guinamot siya ni Rizal, inalis ang bilíg at lumiwanag ang matá. Nang
magaling na'y sinin~gil siya ni Rizal n~g limangdaang pisong guintò,
at pinagbayaran naman n~g inglés n~g maluwag sa loob. Ang salaping
ito'y guinugol ni Rizal sa pagtatatag n~g m~ga ilaw sa m~ga lansan~gan
at plaza n~g Dapitang dating wala roon. Nagtayô si Rizal n~g isáng
Hospital sa tapat n~g canyang bahay, at doon niya dinadala,
pinacacain, inaalagaan at guinágamot ang lahat n~g m~ga mahihirap na
nan~gagcacasakit. Sariling salapî ni Rizal ang guinugol sa pagpapagawâ
n~g hospital na iyon, at sariling salapî rin niya ang guinugugol naman
sa m~ga cailan~gan at casangcapan n~g hospital at ang sa m~ga gamót,
pagcain, pag-aalagâ at iba pa. Sa cagandahan n~g canyang loob ay
culang na lamang ang siya'y sambahín n~g m~ga taga Dapitan, na
pagcakita sa canya'y bumabatî at nagbibigay galang n~g higuit sa
pag-galang sa páring cura at sa Gobernador, palibhasa'y paggalang na
cúsà at udyóc n~g tunay na pag-irog sa táong mapagcaawang gawà, ulirán
n~g calinisan n~g púsò, mapagsumicap sa icarurunong at idarangal n~g
cálahì at inaaring mahigpít na catungculan ang tapat at maalab na
pagsinta sa capowa tao.

Isinusulat n~g Gobernador Sitges sa Gobernador General n~g Filipinas
ang lahát n~g m~ga asal at gawâ ni Rizal, at canyang ipinagmamapurí
ang canyang paghihigpít sa marilág na filipinong sa canya'y
pinábabantayan.

N~g dumating dito ang General Blanco ay lumuwag ang calagayan ni
Rizal. Ipinag-utos sa Gobernador Sitges na pagpitaganan at
pacalin~gapin si Rizal, howag hahabaguin camuntî man, howag
pahaharapin sa canya cung di totoong cailan~gan, at bigyang calayâan
n~g pagsulat at pagtanggap n~g sulat canino man. Mulâ niyo'y nagbago
ang asal ni Sitges, sinabi cay Rizal ang m~ga caluwagang utos n~g
General Blanco, n~guni't hindî sinabing sa utos na itó, cung dî parang
galing sa cusà niyang pagcacaloob, at ipinahiwatig pang ¡cung cailan
daw niya ibig ay mábabalíc si Rizal sa dating cahigpitan!... Baga man
gayo'y cailan man at walang capansana'y humaharap si Rizal sa
Gobernador sa araw araw, sa towing tanghalì bago cumain. Hindî
nagculang cailan man si Rizal sa pagpipitagang walang halong
caruwagan, sa cahinusayan at cakinisan n~g pananalità, sa mahinhíng
kilos at sa matimyas na pakikipagsalitaán. Laguing malinis ang
catawan, ang pananamit, ang bahay at ang m~ga casangcapan, at cailan
ma'y hindî námamasid sa canya ang cagusutan n~g ísip, n~g asal n~g
catawan, n~g buhoc at pananamít. Bago pa lamang nagbúbucang liwayway
ay nacapaglinis na n~g boong catawan, sucláy na ang buhóc, bihís at
handà na sa lahát n~g bagay.

Pinagasisicapan niyang sa pakikipagmatuwiran tungcol sa religio'y
huwag sugatan ang pagsampalataya n~g ibá; malumanay siyang tumututol,
at gumagamit siya n~g magagalíng na paraan upang huwag siyang camuhîan
n~g canyang causap. Minsa'y sinadyâ siyá sa canyang bahay n~g
jesuitang si párì Obach, at pinakiusapan siyang siya'y magbigay n~g
caunting ambag sa gugugulin sa pagpifiesta cay San Roque, na pintacasi
sa pangulong nayon n~g Dapitan:

--Hindî pô maaarî, padre--ang isinagot ni Rizal na nacan~gitî at maámò
ang pananalitâ--¿papaano po bang ibig ninyong aco'y umambag sa
pamumuhay n~g isáng capan~gagaw co? Sa araw na si San Roque na lamang
ang siyang macapan~gan~gasiwâ sa panggamót, ¡mawawalan acó n~g
cabuluhan sa ibabaw n~g lúpà!

Guinagawang liban~gan ni Rizal ang pakikipagsalitaan sa m~ga batang
dukháng caniyang inaampon, at binibigyan niya n~g m~ga ganting pálà,
alinsunod sa canicaniyang carapatan n~g pagcatuto n~g m~ga dunong na
canyang itinuturò at n~g m~ga wicang castílà, inglés, francés at
alemán. ¿Sino ang hindî iirog sa canya sa ganitong gawâ?

Cusang tumulong ang caramihang canyang m~ga catoto sa pagtatayò n~g
isáng daanang bató n~g malinaw na tubig na nagmumulà sa isáng
saluysoy, upang sumapit hangang sa canyang bahay na ipinagawâ at
canyang tinatahanan.

N~g buwan n~g Agosto n~g 1892 ay dumatíng sa Dapitan, sa
capahintulutan n~g General Blanco, ang ina at isáng capatid na babae
ni Rizal, na may casamang isáng alilang lalaki. Nagtamó n~g dî masayod
na galác ang ating Mártir sa gayong pagdatíng, at inubos niya ang caya
sa paglilingcod at pagpapakita n~g pag-ibig sa canyáng iná at capatíd.

N~g icapat n~g buwan n~g Noviembre n~g 1893 ay dumatíng sa Dapitan ang
isáng táo, nanagn~gan~galang Pablo Mercado, na pagca gabí ay lihim na
napa sa bahay ni Rizal, at itó ang caniláng naguing salitaan:

Rizal.--¿Sino po ba cayó?

_Ang dumating_:--Pablo Mercado pô ang aking pan~galan, at sa catunayan
po'y narito at tingnan pô ninyó ang letra n~g m~ga botón n~g aking
puños. Cararating co pa pô lamang na galing sa Calambâ. Acó po'y
inyong camag-anac, pinsan co cayó ...

Rizal:--("Sinalabat ang causap.") Hintay pô muna cayóng sandalî at may
gagawin acó. Cayó po'y maupô.

Pumasoc si Rizal sa kinalalagyan n~g iná at capatíd na babae at
tinanóng n~g marahan cung nakikilala nilá ang táong iyong bagong
datíng, na ang sabi'y camag-anac daw nilá. Lumabás ang iná at capatíd
ni Rizal; pinagmasdang magalíng ang bagong datíng pagcatapos ay nasoc
at sinabi cay Rizal na hindî nakikilala.

Lumabás si Rizal at ipinagpatuloy ang pakikipag-usap sa nagsabing
canyá raw camag-anac:

Rizal--¿At ano po ba ang inyong sadyâ sa akin?

_Ang bagong dating_--Caya po aco napirito'y ibig cong matalastas ang
inyong calagayan. Dinaramdam co po at dinaramdam n~g labís n~g lahat
ninyong m~ga cababayan ang sa inyo'y catampalasanang guinagawâ. Sa
Maynílà po'y nagtatag n~g isáng capisanan upang cayo'y ipagmalasakit
at sumunod sa bawa't inyong magalin~ging ipag-utos, cahi't icaramay
n~g buhay.

Pinagcaisahan po n~g capisanang iyang lihim na aco'y pumarito, at
ipinamamanhic po sa inyong sa canila'y ipag-utos ang bawa't inyong
ibiguin, sa icagagaling n~g bayang na sa catacot-tacot na caalipnan,
at sa icaliligtas pô naman ninyo sa inyong pagcapatapon dito, at n~g
maniwalâ pô cayo'y ipinadala nilá sa akin itong inyong larawan.
Maipagcacatiwala pô ninyong lubos sa akin ang inyong m~ga sulat sa
ating m~ga cababayan, at mahigpit na gáganapín co ang bawa't inyong
ipag-utos, sucdang aking icabitay.

Rizal (Nagtindig na malaki ang galit) At marapat ca n~gang bitayin, sa
capan~gitan n~g iyong damdamin. Umalís ca n~gayon din dito, tacsíl na
carugô at n~g dî ca mapahamac. At ipinagtulacan ni Rizal ang taong
iyon hangang sa mapanaog sa canyang bahay.

Kinabucasan, pagcaumaga'y humarap sa Gobernador si Rizal, at sinabi
niya ang lahat n~g sa canya'y sinalitâ n~g taong iyon. Ipinarakip ito
n~g Gobernador sa pamamag-itan ni G. Anastasio Adriático, na n~g
panahong iyo'y Gobernadorcillo sa Dapitan, at n~g napipiit na'y sinabi
niya ang ganito sa harap n~g nabanguit n~g Gobernadorcillo at dalawang
sacsì:

"Ang totoong pan~galan co'y hindî Pablo Mercado, cung dî _Florencio
Nanaman_, ayon sa cédula personal na ipinakikita co, may tatlompong
taóng gulang, binatà at tubò sa Cagayan n~g Misamis. N~g buan n~g
Mayong nagdaan ay ipinatawag pô aco n~g fraile recoletong cura sa
Cagayan n~g Misamis, at itó ang sinabi sa akin: Humanap ca n~g isáng
larawan ni Rizal. Cung macakita ca na n~g larawang iyon ay pumaroon ca
sa Dapitang kinalalagyan ni Rizal. Sa pamamag-itan n~g dalá mong
larawan ay makikilala mo agád siyá at hindî ca magcacamalì.
Magpacunuwarî cang icaw ay totoong cacampí niya, at sabihin mong cahit
iyong icabitay, nahahandà cang gumanap n~g ano mang canyang ipag-utos,
tungcol sa icatutubos n~g Filipinas. Sabihin mong ang iyong pan~gala'y
Pablo Mercado, icaw ay túbò sa Calambâ at camag-anac ca niya. Huag
mong limutin; ang pan~galan mo'y "Pablo Mercado" (inulit pa n~g Cura
sa sakin) sa pagca't Mercado ang apellidong tunay ni Rizal. At sabihin
mong ang nag-uutos sa iyo'y isáng capisanang itinayo n~g m~ga filipino
sa Maynílà, upang iligtas ang Filipinas sa caalipnan n~g España. Cung
macacuha ca cay Rizal n~g m~ga sulat na pag-akit sa m~ga filipino n~g
paghiwalay sa España, cata'y bibigyan n~g totoong malaking ganting
pálà, na ano pa't yayaman ca n~g dî cawásà. Sacalit aco'y mamatay,
dahil sa aco'y maysakít n~gayon, pumaroon ca sa convento n~g m~ga
recoleto sa Maynílà, sabihin mo roon ang utos co sa iyo, at nalalaman
na roon, tuloy ibigay mo ang m~ga sulat ni Rizal, at pacagagantihin ca
roon n~g sagánà sa iyong tapát na paglilingcod sa amin. Sa paglilibot
mo sa m~ga bayang iyon daraanan ay pagsicapan mong macacuha ca n~g
m~ga librong cáthà ni Rizal, ó n~g ano mang sinulat niya laban sa
España ó sa m~ga fraile, at dalhin mong lahat sa akin. Hindî
magcuculang tiwalâ sa iyo ang m~ga filipino at gayon din si Rizal,
cung matuto ca sa pananalitâ at sa paggawâ n~g m~ga paraan, sa pagca't
icaw ay caláhì nilá. Ililihim mong mabuting mabuti ang bagay na itó,
na ano pa't sino ma'y walang macaalam. Howag cang manimdim sa ano mang
pan~ganib na capahamacan. Walang napapahamac na sino man sa
paclilingcod sa m~ga fraile; talastas mo ang calakilakihan naming
capangyarinan. Tangapin mo itong pitompong pisong baon mo, at cung
culan~gin ca sacalî ay magsabi ca sa akin agád, ó sa convento n~g
recoletos sa Maynílà, at pagdaca'y tatangap ca n~g iyong
macacailan~gan." Itó pô ang sinabi sa akin n~g cura. Napasa Maynílà pô
acó at doon acó nacacuha n~g larawan ni Rizal. Si Estanislao Legaspi,
na taga Binundoc, ang nagbigay sa akin, at binigyan pa acó nitó n~g
dalawang botóng may m~ga letrang P. M. caucol n~g m~ga unang letra n~g
aking bagong pan~galan at apellido, at n~g lalong maniwálà si Rizal.
Naparito pô acó rito, at aco'y tumulóy sa bahay n~g teniente mayor. Sa
isá sa m~ga pinagdaanan cong bayan ay nacaumit acó n~g dalawang
librong cathâ ni Rizal na dalá co n~gayon. Pagcagabí ay naparoon pô
acó sa bahay ni Rizal, at pinagpilitan co pong bigyan niya acó n~g ano
mang casulatan, at walâ pô acong nápalà cung dî aco'y ipagtabuyan at
palayasin".

Ang m~ga sinabing itó ni Pablo Mercado ó Florencio Nanaman ay isinulat
sa papel n~g Gobernadorcillo, finirmahan niya, pinafirmahan sa
nagsalitâ at sa dalawang sacsing caacbay, at ipinadalá, sa Gobernador
Sitges, at ipinadalá naman nito sa Gobernador General, sampô n~g
bilanggong si Florencio Nanaman. Mulâ n~g dumatíng itó sa Maynila'y
nawalá't sucat ang pagsisiyasat n~g m~ga punong may capangyarihan
tungcol sa napagkilalang adhicang catacsilán n~g lilong si Nanaman, at
n~g lalong balawís na sa canya'y bumayad upang gumawâ n~g calupitán.
¿Ano't nagcagayon? ¡Talinghagà n~g macapangyarihang salapî!!!

Nagpadalá n~g sulat si Rizal cay General Blanco n~g Febrero n~g 1894,
at ipinakikiusap na siya'y alpasan na. Hindî agád pinansín ni Blanco
ang capamanhicang iyón; n~guni't sa cawacasa'y sumagot cay Rizal at
sinabing siya'y pawawalán; n~guni't hindî rito cung dî sa España,
capan~gacuang pinapagtibay cay Rizal n~g ito'y macausap n~g taón ding
iyón n~g magdaan sa Dapitan.

Hindî nagtitiguil ang m~ga caibigan ni Rizal n~g pagsulat sa canya,
caya't nalalaman niya ang lahat n~g m~ga nangyari sa Maynílà at ang
m~ga adhícà n~g m~ga filipino, at gayon ding natatanto niya ang lahat
n~g guinagawâ n~g Gobierno at n~g m~ga fraile; n~guni't cailan may
hindî siya sumásagot. Ang nagdádala sa canya n~g m~ga sulat na iyón ay
ang canyang m~ga capatid. Nacalagáy ang bawa't sulat sa loob n~g isa
sa m~ga "empanadang" dalá sa canya. Guinagawà ang m~ga empanadang yaon
sa bahay n~g magcapatid ni na guinoong Alejandro at Venancio Reyes.
Ang m~ga pagpaparoo't parito n~g m~ga capatid ni Dr. Rizal ay
nacapucaw n~g pagcuculang tiwala n~g Gobernador Sitges, caya't ang
guinawà, nito'y ipinauusisà niya ang m~ga dalá, patí pananamit at
catawán n~g bawa't dumating sa Dapitan, sampo n~g m~ga capatid na
babae ni Rizal, at bacâ may daláng sulat ó ano mang laban sa Gobierno
ó sa m~ga fraile, ay walang nacuha.

Ipinan~gacò n~g General Blanco na ipagcacaloob cay Rizal na macalipat
sa ibang lalawigan n~g Filipinas, n~guni't hindî rin tinupad, at ang
ipinagcaloob sa canya'y ang macalilipat sa Sindan~gan, sacop n~g
Mindanaw at malapit din sa Dapitan, bagay na totoong ipinamanglaw
niya.

Mangyayaring macatanan si Rizal sa Dapitan cung inibig, sa pagca't may
sarili siyang isáng malaking "baroto" na canyang sinásacyan, at walo
walong araw na siya'y naglalayag sa m~ga pampan~gin n~g dagat, ¿di
baga maluag niyang magagawang magpatuloy siya n~g pag-alís at tumun~go
sa isang malakíng sasakyang taga ibang nación at pahatíd sa ibang
lupaíng dî sacop n~g capangyarihan n~g España? Magaang na magaang na
magagawâ niya itó, n~guni't hindî niya ibig na masabi nino mang hindî
siya natutong gumanap sa canyang pan~gacong hindî tatanan.

Hindî nilimot ni Rizal ang paglilingcod sa carnun~gan at paglilibang
sa tulâ. Nagpapadala siya sa m~ga pantás sa Europa n~g m~ga bagay na
dî kilala roong nacucuha sa Dapitan. Sumulat siya n~g isáng "Gramática
tagala comparada," at iba't iba pang ucol sa dunong at cumathâ siyá
n~g maraming tuláng wicang castílà. Sa Dapitan niyá kinathâ ang m~ga
tuláng "Mi retiro" (Ang aking kinaliligpitan) at ang "Canto del
Viajero" (Awit n~g naglalacbay) at iba pa, bucod sa hindî siya
naglílicat n~g pakikipagsulatan cay Herr Ferdinand Blumentritt.

Nang buwan n~g Noviembre n~g 1895 ay sumulat siya sa Gobernador
General Blanco at hinihin~gî niyang siya'y ipadalang Médico sa hucbó
n~g m~ga castílà sa Cuba.

       *       *       *       *       *

Sampo n~g pag-ibig n~g sariling puso'y ipinagpáhuli ni Rizal sa
pagsinta sa kinamulatang lúpà. Cung inibig niya'y nacapagasawa sana
siyá, sa lalong mayaman at sa lalong maganda dito sa Filipinas, at sa
Europa ma'y nacakita sana siyá n~g lalong tan~ging dalaga; n~guni't
minagalíng niya ang howag magasawa't n~g hindî magcaroon n~g ano mang
sagabal sa paglilingcod sa Inang Filipinas.

Dumatíng sa Dagupan n~g Febrero n~g 1895 ang isáng mayamang inglés, na
nagn~gan~galang Mr. Stopper, may catandaan na ang gulang, bahagyâ na
macakita at sa Hongkong tumítira, casama n~g isáng dalagang ang
pan~gala'y Josefina Bracken, taga Irlanda at may m~ga labingsiyam na
taón ang gulang. Ang sadyâ n~g inglés na iyón cay Rizal ay ang
pagpapagamót n~g matá, sa pagca't bantóg itó sa cagalin~gang gumamót
sa ganitóng sakít. Tumirá ang inglés at ang dalagang irlandesa sa
isáng bahay na malapit sa bahay ni Rizal. Casama n~g dalawang iyón ang
isáng filipinang catoto raw n~g isáng canónigo sa Catedral n~g
Maynílà. Doña Manuela Orlac ang pan~galan n~g filipinang iyón. N~g
calaghatîan n~g bowan n~g Marzo'y omowî sa Maynílà ang tatlóng
magcacasama: nagtulóy sa Hongkong si Mr. Stopper, nátira na sa Maynílà
si Doña Manuela Orlac at bumalíc sa Dapitan si Bb. Josefina, sa
pagca't totoong naibigan niyá si Rizal.

N~g m~ga panahóng iyo'y may pananim na si Rizal na anim na libong púnò
n~g abacá, m~ga nióg at iba pang halaman.

N~g Abril n~g 1896 ay inutusan ni Andrés Bonifacio si Doctor Pío
Valenzuela upang sabihin cay Rizal na pinagcaisahan n~g m~ga capanig
sa "Kataastaasan Kagalanggalang Katipunan n~g m~ga Anak-Bayan", na
pagpilitang tamuhín ang Casarinlán n~g Filipinas sa pamamag-itan n~g
pakikihamoc sa m~ga castílà. Sumagót si Rizal na sa acalà niya'y dapat
maghintay n~g isáng dalawang taón pa bago itulóy ang munacalà, at n~g
macapaghandang magalíng ang bayan.

Nahalinhan si Sitges at ang nahaliling Gobernador sa Dapitan ay si Don
Rafael Morales, at sa pagca't ito'y tumaás sa pagca Comandante ay
nahalinhan naman, at ang naparoong Gobernador ay si G. Ricardo
Carnicero, bagay na ikinagalac ni Rizal, sa pagca't dati na niyang
cakilala.

N~g unang araw n~g Agosto n~g 1896 ay tumanggap si Rizal n~g isáng
sulat, fecha 1.o n~g Julio n~g 1896, ni General Blanco, na doo'y
sinasabing alang-alang sa canyang cahin~gia'y macacapasa Cuba siya,
upang maguíng médico n~g hucbó n~g castilang naroroong casalucuyan.

N~g dumatíng siya sa Maynila'y nacaalís na ang vapor-correo "Isla de
Luzón". N~g magcágayo'y ipinadalá si Rizal sasasacyáng--pang-digmáng
"Crucero de Castilla", at doon nátira hanggang sa ica 3 n~g Septiembre
n~g 1896, na siya'y lumulan sa "Isla de Panay", na umalís dito sa
Maynilang patun~go sa España, n~g araw na iyon. Binigyán si Rizal n~g
General Blanco n~g dalawang sulat; ang isa'y cay D. Marcelo Azcárraga,
na tagarito sa Filipinas at casalucuyang Ministro de la Guerra sa
España, at ang isa'y sa Ministro de Ultramar. Sa sulat na iyo'y
ipinagtatagubilin si Rizal, sa pagca't ito'y nagpakita n~g maganda't
ulirang caasalan sa loob n~g apat na taóng pagcápatapon sa Dapitan, at
tunay na hindî cainalám sa caguluhang munacalà n~g isáng lihim na
capisanan.

Talastas n~g nagpasimulâ ang "revolución" n~g m~ga filipino n~g ica 24
n~g Agosto n~g 1896 at n~g umalís dito si Rizal ay casalucuyang maalab
na totoo ang labanán sa lalawigang Tan~guay n~g m~ga hucbó n~g m~ga
castílà at n~g m~ga, tagalog. Inilalaban n~g m~ga tagalog ang guloc na
pan~gál at sibát na bucawe sa baril na mausser at magagalíng na cañon
n~g m~ga castílà. At dito naman sa Maynila'y dinirakíp, binábalitì,
ibinibitin, binubugbog n~g cakilakilabot, iniinís sa m~ga cútà at
pinápatay ang bawa't filipinong kilaláng mayaman ó marunong, ó
pinaghihinalaang maruhong sumintá sa tinubuang bayan, ó cainalám cayâ
ó caanib "sa Katipunan" ó sa "masonería", ó caaway n~g m~ga fraile, ó
hindî gumagalang n~g lubos sa m~ga "cahilili n~g Dios" na itó. Ang
gulantáng, tacot, panghihilacbot, laguím na waláng cabagay ang siyang
naghaharî sa bawa't lahing caymangui. Nagpapahirap at namumucsa n~g
catacottacot ang m~ga militar at ang m~ga voluntariong castílà at
lahing castílà. Madalás umalís sa Maynílà ang m~ga vapor na tiguíb n~g
lulang m~ga filipinong ipinatatapon sa malalayong lupaín pagcatapos na
maibitin at mabugbóg n~g walang awà. Ang sumusulat nito'y isá sa m~ga
pinahirapan at ipinatapon sa Ceuta, dahil sa "dakilang casalanang"
pagsagot n~g hayagan sa pamamagitan n~g isáng "awit" na aking cathâ,
na ang pamagat ay "Ulirán n~g cabaitan ó buhay ni Patricio Horacio",
sa librong ang pan~gala'y "Tanda Baciong Macunat", na sinulat ni párì
Miguel Lucio Bustamante, fraileng franciscano at cura-párroco sa
Tanay, lalawigang Morong noon, at n~gayo'y Rizal. Sinasabi sa librong
iyong "Tanda Baciong Macunat", na ang tagalog daw "na inihihiwalay ó
pinahihiwalay cayâ sa calabaw ay naguiguing palamarang tao sa Dios at
sa Harì": Ang pag-alimurang ito'y sinagot co sa aking "awit" n~g:


"¿Anong  sinasabi sa gayong  pag-iríng
cungdî hayop camíng parang calabaw rin?
¡pagmurang cung tunay na pag-uurîin,
dusta'y bumábalic sa imbíng may turing!!"

"Ihalimbáwà n~g di ca rito anác
at icaw'y tumubò sa cabilang dagat,
hindî rin n~ga wastong dustáing marahás
ang lubhang payapang taga Filipinas."

"¿Saan kinucuha iyang kinacain,
itinatabà mo't ikinagagalíng,
iguiniguinhawa't nagbibigay alíw
cung dî sa masamang ìyong iníiring?"


At iba't iba pa.

       *       *       *       *       *

Sa pagca't hindî acalaing magtatagumpay ang m~ga filipino sa m~ga
castílà, marami ang dahil sa laguím ay cusang nan~gagsiharap sa m~ga
pinúnó, catulad ni Doctor Pío Valenzuela at iba pang lubhang macapal,
at ang m~ga iba'y nahuli.

Ang m~ga nahuli at cusang humarap sa m~ga púnô'y ibinitin at binugbog
n~g cakilakilabot, at pinilit na pinasigaw upang maramay ang m~ga
táong alinsunod sa m~ga fraile ay caaway n~g Religión at n~g España,
at salamat sa udyóc n~g m~ga fraile ay halos di mabilang ang
ipinabaríl, ipinatapon, hinatulang mabilangò hangang nabubuhay at
sinamsamán n~g lahat n~g pag-aarì. At sa pagca't si Rizal ay siyang
lalong kinagagalitan n~g m~ga fraile, isáng himalâ na n~gâ lamang ang
macapagliligtas sa canya; at ang himala'y hindî dumating ...

       *       *       *       *       *

Mulâ n~g sumacay si Rizal sa vapor "Isla de Panay", hindî tumátantan
ang m~ga castilang casacay niya roon n~g sa canya'y pagpapasaring n~g
masasaclap, pag-irap at pagpapakitang galit. Dalawang castílà lamang
ang sa canya'y nagpakita n~g cagandahang calooban: si D. Juan Utor y
Fernández at si D. Federico Brú. Pagdatíng sa Singapore ay lumunsad sa
vapor na casama ni D. Pedro Roxas, na hindî na nanumbalic sa vapor.

Hindî nalilin~gid cay Rizal na hanggang nananatili siya sa loob n~g
capangyarihan n~g Españang pinaghaharian n~g m~ga fraile, saan man
siya pumatun~go'y nan~gan~ganib na lubhâ ang canyang buhay; talastas
din naman niyang cung mátira na siya sa Singapore ay hindî na siya
mapanghihimasucan n~g caniyang m~ga caaway; datapuwa't ¿paanong
pagtaliwacás niya sa tungculing atang n~g capurihan? Cung mátira siya
sa Singapore, tunay n~ga't siya'y tátahimic, n~guni't marurun~gisan
namán ang canyáng dan~gal n~g capintasang siya'y tumanan, tumalicod sa
pakikitunggali sa icatutubos n~g canyang bayan sa caalipnan.

N~g ipakiusap niya sa General Blanco na siya'y ipadalá sa Cuba, ay itó
ang sinabi niya sa canyang pinacasintang Ina:

"--Nanay: Walâ pong daang magcaroon acó n~g calayaan sa paglilingcod
sa tinubuang lúpà, cung narito rin lamang acó sa bayang sacóp n~g
capangyarihan n~g m~ga fraile. Tunay n~ga't dito sa Dapitan ay
nacapagtatanim acó n~g m~ga abacá, niyóg at ibá pang halamang sa
capanahuna'y magbubun~ga n~g icapapanatag n~g aking catandaan,
n~guni't capan~gitang budhing totoo ang walang adhicaín cung dî ang
sariling cagalin~gan! Sa ganito'y hinin~gî co pô sa Gobernador General
na gawán acó n~g magalíng na maguíng médico n~g hucbó n~g m~ga castílà
sa Cuba, at cung magcagayo'y másusunduan co ang aking mithing cailan
ma'y macagawâ n~g cagalin~gan sa capowa tao. Cung tamuhin co pô ang
han~gad cung itó, hindî lamang manggagamot acó sa m~ga nasusugatan at
nagcacasakít na m~ga castilang cawal, cung dî macapanggagamot din acó
sa m~ga nagcacasakit at nasusugatang m~ga cubano. Walang tungcol na
makipagpatayan ang médico, cung dî ang magligtas sa camatayan. Inuusig
n~g m~ga cubano ang maran~gal na pitang magcamít n~g Casarinlan at
m~ga calayaan, at sa pagca't siya co rin namang han~gad sa ating
kinamulatang bayan, ¿sino ang nacacaalam cung cahi't babahagya'y
macatutulong acó sa canila, hindî sa pamamag-itan n~g anomang
paglililo, na totoong aking kinamumuhîan, cung dî sa m~ga caparaanang
hatol n~g wagas na catuwiran. Ano man ang caratnan n~g casalucuyang
pagbabaca n~g castila't cubano cung camtan co ang catungculang aking
hinihin~gî ay mapapagaling acó. Cung matalo ang m~ga cubano'y macaoowî
acó sa Europa, at cung manalo nama'y gayon din at cung nasa Europa na
aco'y maipagpapatuloy co ang aking paglilingcod sa Filipinas at sa
inyó naman."

--"Talastas mo anac co--ang sagot n~g Ina ni Rizal na tumutulò ang
saganang lúhâ sa m~ga matá,--na ang bawa't magalin~gín mo'y minamabuti
co naman. Ipinagpipighatî co n~g labis ang pan~gun~gulila sa iyo;
datapuwa't huwag mong pansinin ang aking ililigaya, cung dî ang
icararan~gal n~g ating láhì at n~g tinubuan nating lúpà."

Casagutan itóng nagbíbigay dan~gal, hindî lamang sa mahál na iná ni
Rizal, cung dî sa lahát n~g m~ga babaeng filipina, at macatuwirang
tutol naman sa m~ga walang pusong nagsasabing sucat na sa babae ang
matutong mamahay, maglingcod at sumintá sa asawa't m~ga anác, at hindî
kinacailan~gang matuto n~g m~ga dunong. Cung han~gál ang iná ni Rizal,
hindî n~gâ marahil mapag-aabot na marapat mahalín ang kinaguisnang
lúpà cay sa sariling buhay at sa buhay n~g lalong pinacamúmutyang
anác. Hindî dapat limuting sa calooban n~g ina lalong tumutulad ang
calooban n~g bun~ga n~g canyang pagsinta, palibhasa'y ang iná ang
unang maestra n~g m~ga anác buhat sa camusmusán. Cung hinadlan~gán n~g
iná ni Rizal ang hilig nitó sa pagsusumakit sa icagagalíng n~g
Filipinas, mulâ pa sa canyang pagcabátà, ¿hidwâ bagá sa catuwirang
sapantahing marahil hindî natin pangguiguilasan n~gayon ang pagca
macabayan n~g Mártir nating capatíd?

Hindî camalîan ang capaniwalaang bawa't tao'y nagpápalagay, na ang
lahát n~g capowa niya tao'y tulad sa canya ang damdamin at panucálà.
Palibhasa'y hindî namugad cailan man sa dibdib ni Rizal ang dayà,
bintang at catacsilan, hindî naman niya naisip na bacá gamitin n~g
canyang marami't macapangyarihang m~ga caaway ang tacsíl at
capan~gitpan~gitang sandatang paratang, na guinamit cay Cristo n~g
m~ga judío, ni Bobadilla cay Colón, n~g m~ga caaway n~g caliwanagan
cay Galileo, n~g m~ga caaway n~g calayâan cay Mariana Pinedas ...
Nagbalíc siya sa vapor "Isla de Panay", baga man naguguniguni na niya
ang sa canya'y calaguimlaguim na mangyayari.

Nalís sa Singapore ang "Isla de Panay." N~g magdaan sa Port Said ang
vapor na itó, ay tumanggap ang capitan n~g utos na piitin at hwag
papakipagusapin canino man si Rizal. N~g na sa dagat Mediterráneo na
ang "Isla de Panay," n~g maulap na hapon n~g ica 27 n~g Septiembre n~g
1896, sinabi ni Don Juan Utor y Fernández cay Rizal, na canyang casama
sa paglalacbay-dagat na iyon, sa pakiusap n~g capitán n~g vapor, ang
cautusáng sinabi na, at n~g maalaman ni Rizal ay n~gumitî at
nagsalitâ:--Pinipilit co sanang paniwalâan ang cadalisayan n~g loob
n~g Gobierno n~g España; n~guni't pinasisinun~galin~gan ang aking
pananalig n~g canyang m~ga dî wastong gawâ.

Pagdatíng sa Barcelona, España, n~g "Isla de Luzón" ay inilunsád na
bilangô si Rizal, at itinuloy agad-agad sa bilangguang cakilakilabot
n~g Montjuich. Hindî nalao't kinuha sa bilangguang iyón si Rizal at
isinacay sa vapor "Colón" upang ibalíc sa Maynílà.

N~g mabalitaan sa Europa ang gayong nangyari cay Rizal, pagdaca'y
nagsigalaw ang canyang m~ga caibigan, lalonglalo na ang ating
cababayang na sa Lóndres, na si Dr. Antonio María Regidor; cayâ n~ga't
sila'y tumelegrama agad sa abogadong inglés na si Mr. Charles Burton
Buckley, na nasa Singapore, upang magharáp n~g isáng sulat sa Tribunal
Supremo doon at hin~gíng ilunsád si Rizal sa "Colón," sa pagca't
napipiit na walang utos ang sino mang hucóm. Tumelegrama rin naman sa
Banco Chartered, upang pagbayaran ang lahat n~g magugol sa pagliligtás
cay Rizal. Guinanap n~g abogado ang cahin~gian sa canya; n~guni't
walang nangyari. Nagpasiyá ang Tribunal Supremo sa Singapore, na sa
pagca't si Rizal ay táong sacop n~g España, at nalululan sa isáng
vapor n~g España ay dî n~gâ niya mapapakialaman.

Dumating ang "Colón" sa Maynílà n~g icá 3 n~g Noviembre n~g 1896, at
pagdaca'y inihatíd siya sa bilangguang "Fuerza de Santiago" upang
managót sa m~ga sumbóng, di umano, n~g canya ring m~ga cababayang
pinasigáw sa capapahirap na calaguimlaguím n~g m~ga verdugong
casapacat n~g m~ga fraile.

Ang m~ga casulatang pinagpapatacaran n~g m~ga sumbong ay ang
nasumpun~gan n~g m~ga guardia civil veterana sa Maynílà, sa bodega ni
Mr. Fressell, na ang nagligpít doon ay si Gat Andrés Bonifacio. Ang
m~ga casulatang yao'y pawang salin lamang n~g m~ga sumusunod:

1. Sulat ni G. Antonio Luna cay G. Mariano Ponce.--2. Sulat ni Rizal
sa canyang m~ga capatid.--3. Sulat ni G. Marcelo H. del Pilar cay G.
Deodato Arellano.--4. "Kundiman"; tulang cathâ ni Rizal.--5. Sulat ni
D. Cárlos Oliver.--6. Sulat ni "Panday Pira", (G. Pedro Serrano
Laktaw) na inihahalal si Rizal na Venerable de Honor n~g "Gran Logia
Central Nilad".--7. Sulat ni "Dimasalang" (Rizal) cay "Tenluz" (G.
Zulueta).--8. Sulat ni Dimasalang (Rizal) sa isáng Comité.--9. Sulat
na walang pan~galan at walang fecha, na doo'y tinututulan ang
pagpapatapon sa Dapitan cay Rizal.--10. Sulat ni Ildefonso Laurel cay
Rizal.--11. Sulat ni Rizal "Segundo."--12. Sulat ni Gat Marcelo H. del
Pilar cay G. "Juan A. Tenluz" (Juan Zulueta)--13. Talumpatì ni G.
Emilio Jacinto sa isáng pagpupulong n~g Katipunan, na winacasan n~g
m~ga ganitóng salitâ: "¡Mabuhay ang Filipinas! ¡Mabuhay ang Calayàan!
¡Mabuhay ang Doctor Rizal! ¡!Man~gagcáisa tayo!!"--14. Talumpatì ni G.
José Turiano Santiago, sa pulong ding iyón n~g Katipunan, na itó ang
m~ga catapusáng saysay: "¡Mabuhay ang Filipinas! ¡Mabuhay ang
Calayàan! ¡Mabuhay ang marilág na Doctor Rizal! ¡¡Mamatáy ang
mapagpahirap na nación!! Mayníla, 23 n~g Julio n~g
1893.--Tiktik".--15. Sa Talisay, tulâ ni Rizal:

Pinagpatuunan din n~g m~ga sacdal na laban cay Rizal ang m~ga
"declaración" n~g m~ga filipinong pinahirapan n~g catacot-tacot, na si
na guinoong Martín Constantino, Aguedo del Rosario, José Reyes, Moisés
Salvador, José Dizon, Domingo Franco, Deodato Arellano, Ambrosio
Salvador, Pedro Serrano, Pío Valenzuela, Antonio Salazar, Francisco
Guison at Timoteo Paez.

Ang hucóm na nuha n~g sinabi n~g m~ga declamación at lubhang
nagpahirap sa m~ga filipino ay ang malupít at caban~gisban~gisang si
Coronel Olive.

N~g ica 26 n~g Noviembre n~g 1896 ay inihalal n~g General Blanco na
Juez especial ni Rizal si D. Rafael Dominguez, capitán n~g infantería,
at secretario si Juan González y Garcia, cabong castílà n~g regimiento
n~g infantería núm. 74.

N~g ica 5 n~g Diciembre n~g 1896 ay nagpasiyá si capitan Dominguez, na
ayon daw sa m~ga casulatang narakìp at sa m~ga "declaración" ni Martín
Constantino, Aguedo del Rosario, José Reyes at iba pa, si Rizal ay
siyang buháy na calolowa n~g panghihimagsic, pan~gulong púnò n~g m~ga
"filibustero", pan~gulong nagtatag n~g panghihimagsic, at iba pa.

Ipinadalá n~g General Blanco ang "causa" sa Auditor General de Guerra
na si Don Nicolás Peña, at nagpasiya itó n~g ica 7 n~g Diciembre n~g
1896 na "embargohin" cay Rizal ang halagang isáng "millong piso" ang
cauntian, papanatilihin itó sa pagcábilanggô, maghalál n~g isáng
fiscal (tagasumbong) at isáng defensor (tagapagsanggalang). Hindî
maihahalal na defensor cung dî isá ring oficial n~g Ejército,
alinsunod sa utos n~g Auditor Peña.

Náhalal na fiscal ang ganid na pusong si don Enrique de Alcocer.

Nagpadalá cay Rizal n~g isáng talàan n~g may mahiguít na sandaang
pan~galan n~g m~ga primero at segundo teniente n~g hucbó. Waláng
nakikilala sa alín man sa canilá si Rizal; n~guni't natitigan niya ang
pan~galang D. Luis Taviel de Andrade, na capatíd ni D. José Taviel de
Andrade, teniente n~g guardia civil na sa canya'y guinawang
tagapagbantay n~g 1887, at canyang lubos na naguing caibigan. At
inihalal ni Rizal na canyang "defensor" ang sinabi n~g don Luis, at
agad-agad tinanggap nito ang gayong catungculan.

Bagong cahahalili cay General Blanco n~g ica 13 n~g Diciembre n~g
1896. Ang nahalili sa canya'y isáng bagong Nerón; si Don Camilo
Polavieja, na nitóng m~ga hulíng panaho'y pinamagatán n~g m~ga
castilang "sacristan n~g m~ga fraile" at "bayaning capitan general sa
campanario n~g Palanyag."

N~g m~ga araw na iyo'y walang laguing naririn~gig sa m~ga bibíg n~g
m~ga fraileng agustino, dominico, recoletano at franciscano, cung dî
ang m~ga sigaw na _¡barilín! ¡patayin! ¡lipulin ang lahing
filipino!!!_

"Wala na n~gang totoong carimarimarim”--ani Don Wenceslao E. Retana,
na dating caibigang matalic n~g m~ga fraile--walâ n~g totoong
cakilakilabot masdang gaya n~g napapanood na nan~gagpapamagat na m~ga
_alagad ni Jesus_ (na ang cabaita't pagcamahabaguin ay puspós) na
nan~gag-aasal halimaw na máninilâ. ¿Kinacailan~gan pa bagáng bumanguit
n~g m~ga pan~galan? ¿Kinacailan~gan pa bagang dito'y ititic yaong m~ga
fraileng nagcucusang sumama sa m~ga hucbó, hindî n~g macapaglingcod sa
m~ga calolowa, cung dî nang macapagpasulong sa m~ga sundalo n~g
pagpatay sa m~ga filipino, at n~g magtamó naman silá n~g galác sa
panonood n~g pagpapaagos n~g dugô n~g m~ga filipino?"

At sa pagca't ayaw ipabaríl ni General Blanco ang bawa't sa canya'y
iudyoc, ang m~ga fraile't m~ga castila'y nagagalit n~g dî ano lamang
sa canya; ito ang dahila't nan~gagalác n~g mainam n~g mahalili si
General D. Camilo Polavieja, sa pagca't talastas nilang pasasasaân
silá nitó sa dugô n~g m~ga filipinong canilang totoong kinauuhawan.
Hindî n~gâ dapat ipagtacáng pagpilitan niláng mápatay si Rizal.
"¿Hindî baga si Rizal ang siyang lalong maran~gal sa m~ga
filipino?--ani Retana.--¡Kinacailan~gang barilín siya agad-agad! Ang
dugô nito'y hindî ang caraniwang tinto, hindî ang caraniwang
Valdepeñas: ¡ang dugô niya'y ang Chipre, ang lalong mahalagang
alac!..."

N~g ica 21 n~g Diciembre n~g 1896 ay ipinadala sa Consejo de Guerra
n~g teniente fiscal na si D. Enrique de Alcocer y R. de Vaamonde, anac
n~g isang meztisong castílà at dito ipinan~ganac sa Filipinas, ang
canyang sumbong, na doo'y hinihin~ging patayin si Rizal, pagcatapos na
maisaysay ang pinagtanitanicalang dî gagaanong m~ga paratang at
casinun~galin~gan.

Ipinadala n~g ica 22 n~g Diciembre sa defensor na si Don Luis Taviel
de Andrade ang "causa" ni Rizal, at pagdaca'y pinagsicapan naman n~g
defensor na iyong salicsiki't namnaming magalíng ang nalalaman sa
causang iyon, upang macatupad siya sa canyang mabigat na tungculin.

Nang dalawin si Dr. Rizal n~g canyang capatíd na pan~ganay na si G.
Neneng Rizal, at n~g canyang bayaw na si G. Manuel Hidalgo, ay
itinanong n~g bilanggô cung paano ang nangyayari sa pagbabaca n~g
castila't tagalog.

--Cahapishapis!--ang sagót ni G. Neneng--¡tatló ó apat na raang
tagalog ang namamatáy bawa't labanán, at sa castila'y cauntî lamang:
sampô ó labingdalawa ang nasusugatan ó namamatay; ayon sa sabi n~g
m~ga páhayagan! ¿Totoo cayâ iyon? ang tanóng pa ni G.
Neneng.--Hindî--ang tugón ni Rizal--cung ibig ninyong maalaman cung
alín ang catotohanan ay ganito ang inyong gagawin: cung baga sabihin
n~g m~ga páhayagang ang napatáy sa tagalog ay 200, at 10 ang namatáy
sa castílà; alisín ninyo ang isáng cero sa 200, at idagdag ninyo ang
cerong inalís sa 10, at ang makita ninyong maguing bilang ay siyang
catotohanan ó malapit sa catotohanan. Sa ganang akin ay hindî co na
dinaramdam ang aco'y ipapatáy man n~g aking m~ga caaway; natatanaw co
na sa silan~ganan ang pagbubucang liwayway n~g catubusan n~g tinubuan
cong lúpà.

Guinawâ ang Consejo de Guerra n~g ica 26 n~g Diciembre n~g 1896 sa
"cuarto de banderas" n~g "cuartel de España". Binubúò ang Consejo de
Guerrang iyon n~g teniente coronel n~g caballería na si D. José
Togores Arjona, pan~gulo; m~ga "vocal" si D. Ricardo Muñoz y Arias,
capitan sa artillería; si D. Manuel Reguera, capitan n~g caballería
número 31; si Don Santiago Izquierdo Osorio, capitan n~g cazadores n.°
8; si Don Braulio Rodriguez Nuñez, capitan n~g cazadores n.° 7; si D.
Manuel Diaz Escribano, capitan n~g batallón n~g ingenieros; at si Don
Fernando Pérez Rodriguez, capitan n~g Subinspección de las armas
generales. Caharap dín doon ang teniente auditor de segunda na si D.
Enrique de Alcocer y R. de Vaamonde, si Rizal, ang canyang defensor na
si D. Luis de Andrade, teniente n~g infantería, ang isáng capatíd na
babae ni Rizal, ang casintahan nitóng si G. Josefina Bracken at ang
lubhang maraming táong halos pawang m~ga castílà.

Inihatid si Rizal mulâ sa fuerza de Santiago hangang sa Cuartel de
Españang naliliguid n~g caramihang sundalong may fusil at nacalagay sa
dulo n~g fusíl ang bayoneta at nababalitì n~g mahigpít na abot síco.
Icawalong oras at sampong minuto n~g umaga n~g dumating si Rizal sa
haráp n~g Consejo de Guerra. Nalalarawan sa canyang mukhâ ang
cadalisayan n~g canyang púsô, ang catapan~gan n~g canyang dibdib, at
ang calinisan n~g canyang budhî. Lumin~gap siya sa magcabicabilâ.
Tinitigan niya bawa't nanonood. Napagkikilala sa canyang anyong hindî
siya nagugulat sa camatayan. Ang pananamít niya'y americana at salawal
na maitím, chaleco at corbatang putî. Mahusay na mahusay ang
pagcacasuclay n~g buhóc. Pinaupô si Rizal sa isáng bancong cahoy,
balitî rin n~g mahigpít na abot-síco at may m~ga sundalong bantay sa
caliwa't canan at sa licuran. Dinaíg pa niya ang lalong casamâsamaang
tulisán, ang lalong tampalasang mamamatay-tao. Dinin~gíg ni Rizal sa
loob n~g walompo at limang minuto ang pagbasa n~g "causang" laban sa
canya; pagcatapos ay binasa naman n~g fiscal na si Alcocer ang canyang
m~ga sumbóng, na sa catapusa'y hinihin~gî sa pan~galan n~g hárì sa
Españang patayin si Don Jose Rizal Y Mercado Alonso. N~g marin~gíg n~g
caramihang castilang doo'y nanonood ang maban~gís at catampalasanang
cahin~gîan ni Alcocer, nan~gagpacpacan n~g mainam at sa m~ga matá
nila'y bumúbuga ang galác n~g boong infierno. Pagdaca'y nagtindíg
namán si D. Luis Taviel de Andrade, at binasa ang canyang macatuwiran
at bayaning pagsasanggalang. Tinutulan n~g boong tapang ang m~ga
sumbóng n~g fiscal, inisaisang hinimay ang canyang m~ga sacdál,
ipinaliwanag na walang ano mang casalanan si Rizal, sinaysay ang
masun~git at dî wastong pag-uusig sa canya n~g m~ga caaway n~g
caliwanagan, at sa cawacasa'y sinabing lihis sa catowiran at sawî sa
m~ga cautusan ang cahin~gian n~g fiscal, na ipapatay ang canyang
ipinagsasangalang, at hinihin~gî niyang kilalanin ang pagca walang
casalanan nitó at bigyang calayaan. N~g matapos mabasa ang gayong
pagsasanggalang, walâ sino mang umimíc; ipinakilala sa caniláng
calamigang hindî nilá naibigan ang macatwirang pananalita ni teniente
Taviel de Andrade.

Tinanóng si Rizal cung mayroon siyang ibig sabihin, at ang guinawâ
nito'y ibinigay ang isáng casulatang kinatatalaan n~g m~ga
pan~gan~gatuwiran niya at pagsasanggalang sa canyang sariling catawán.

N~g araw ding iyón, ica 26 n~g Diciembre n~g 1896 ay inilagdà n~g m~ga
bumúbuò n~g Consejo de Guerra, ang hatol na siya'y patayín, at ang
pagbabayad n~g sandaang libong piso sa Estado.--Nan~gapifirma sa hatol
na iyon ang m~ga pan~galang sumusunod: José Togores, Braulio
Rodriguez, Manuel Reguera, Miguel Diaz Escribano at Santiago
Izquierdo.

N~g araw na sinabi na ica 26 n~g Diciembre n~g 1896, ay ipinadalá sa
Capitan General ang causa ni Rizal at pagtanggap nito'y caracaraca'y
ipinag-utos na ipadalá ang causa ring iyón sa Auditor General na si D.
Nicolás de la Peña. Kinabucasan, ica 27, inilagdâ nito ang canyang
pasiyá, na siya'y sumasang-ayon sa hatol n~g Consejo de Guerra, cayâ
n~gâ dapat na barilín sa lugar na magalin~gín n~g Capitan General.
Sacali't sumang-ayon itó ay dapat ipabalíc ang causa sa "capitan
instructor" at n~g siya ang magbigay alam cay Rizal n~g naguíng
cahatulan sa canya, sa oras na sa canya'y pagdadalá sa capilla.

Kinabucasa'y inilagdâ naman ni D. Camilo Polaviejo, Capitan General
n~g hucbó n~g m~ga castílà, ang canyang utos na ganitó ang saysay:

"Maynílà, 28 n~g Diciembre n~g 1898--Sangayon sa pasiyang na sa itaas,
pinagtitibay co ang hatol na lagdâ n~g caraniwang Consejo de Guerra
dito sa Plaza, at alinsunod sa hatol na iyo'y ipinárurusa sa salaring
si Jose Rizal Mercado ang siya'y patayin, bagay na gáganapín sa
pagbaríl sa canya sa icapitóng oras n~g umaga, icatatlompong araw
nitóng bowan, sa "campo" n~g Bugumbayan, tagláy ang m~ga pagtupad na
ipinagbibilin n~g cautusan--Sa catuparan nitó at iba pang nararapat,
ibalíc sa Juez instructor, capitan D. Rafael Dominguez--Camilo G. de
Palavieja.

       *       *       *       *       *

Umagang umaga pa n~g ica 29 n~g Diciembre n~g 1896 ay naparoon na ang
capitang si don Rafael Dominguez sa Fuerza de Santiago upang ipagbigay
alam cay Rizal ang cahatuláng siya'y patayín.

Binasa n~g secretario cay Rizal ang cahatulang boô n~g Consejo de
Guerra, ang pasiya n~g Auditor na si Peña, at ang pagsang-ayon ni
Polavieja, sa cahatulan at sa pasiyáng iyón. Pumirma si Rizal, bilang
pagpapatotoong tunay n~gang sa canya'y ipinagbigay alam. Anang m~ga
nacapanood, ay hindî nalaguím camuntî man si Rizal sa pakikinig n~g
hatol na siya'y ipinapápatay at pumirmang hindî nan~giníg ang camay,
cung dî bagcos pang pinacagalínggalíng at liniwanagan ang m~ga letra
n~g canyang pan~galan at apellido.

At tulóy hinin~gî sa canyá ang halagang sandaang libong piso, na ayon
sa lagdáng hatol ay dapat niyang pagbayaran sa Gobierno n~g España;
sumagot si Rizal sa capitan Dominguez, na walâ siyang pag-áarì cung dî
ang canyang bahay, camalig at lúpà sa Dapitan, na pawang sinamsam na
n~g Gobierno--¿At iyang taglay pô ninyong m~ga hiyas?--ang tanong n~g
napacaganid na capitan. Nárito pô at inyong tanggapín. At ibinigay
n~gâ ni Rizal sa capitáng iyón, pagcatapos na matanggal sa
kinalalagyan, ang dalawang botones na guintô sa puños, at isáng
alfiler na guintô rin ang pinacatampóc na may anyong pukyutan, na ang
pinacacarayom ay pílac.

Namanhìc si Rizal, na mangyaring paparoonin lamang ang canyang ama't
iná, m~ga capatíd at ang casintahang si G. Josefina Bracken upang
siya'y macapagpaalam sa canila. Pagcatapos ay sumulat siya cay G.
Ferdinand Blumentritt n~g wicang alemán, ibinigáy ang sulat cay
capitan Dominguez, casabay n~g pamanhic na mangyaring ipadalá sa dapat
tumanggap.

Ang cahulugán sa wicang tagalog n~g sulat ni Rizal cay Blumentritt ay
itó:

"Herrn Prof Ferdin. Blumentritt:

"Minamahal cong capatíd: Patay na acó cung tanggapín mo itong aking
sulat. Babarilín acó bucas, sa icapitóng oras n~g umaga; n~guni't
walang malay-sala acó sa panghihimagsic.--Mamamatáy acóng payapà ang
aking budhî.--Paalam na acó, lalong magalíng at lalong minamahal cong
caibigan, at cailan ma'y huwag cang magsasapantahang gumawâ acó n~g
masamâ. Fuerza de Santiago, 29 n~g Diciembre n~g 1896--Jose
Rizal--Icumustá mo acó cay G. Rosa, Loleng, Conradito at Federico" (sa
tabing cahabaan n~g sulat ay nababasa naman itó:) "Iniwan co sa iyo
ang isáng libro, na aking hulíng pahimacás."

N~g magawâ ang lahát n~g ito'y dinalá si Rizal sa capillang inilagay
doon din sa fuerza de Santiago, at siya'y pinabantayan sa tatlong
sundalo at dalawang oficial, na pawang m~ga castílà, na ang
namiminuno'y si Don Juan del Fresno. Hindî siya kinalilin~gatan
susumandali man n~g m~ga bantay na iyón.

Agad dumatíng ang isáng paring castílà, capellan n~g regimiento n~g
artillería, at ang tan~gcâ niya'y cumpisalín si Rizal. Kinausap siya
nitó at sinabing pinasasalamatan niya ang gayong pagpapagal, n~guni't
isinasamong howag n~g magpacabagabag, sa pagca't hindî niya
kinacailan~gan. N~g magcagayo'y inutusan n~g arzobispong si Nozaleda,
na ang pumaroo'y ang m~ga jesuita, at nagsiparoon n~gâ sa canya si
párì Miguel Sederra, si párì Mata at si párì Luis Viza.

Samantala'y cumalat sa boong Filipinas at sa boong mundo n~g boong
cabilisán ang lagdang hatol na patayín si Rizal, bagay na totoong
ikinagalác at ipinagdiwang n~g m~ga fraile, n~g m~ga castila at n~g
m~ga lahing castílà, at ikinalungcot, at ipinagpighatî n~g m~ga
filipino n~g m~ga lahing filipino at n~g lahát n~g m~ga táong may
malilinis na calooban.

Nang mabalitaan sa lalawigang Tan~guay, na casalucuyang nakikibaca sa
m~ga castílà ang gágawing pagbaril cay Rizal sa umaga n~g ica 30 n~g
Diciembre, pagdaca'y humandâ ang tatlong daang cawal, at ang gayac ay
agawin si Rizal. Magsisiparito sa Maynílang walang dalang sandata cung
dî tiguiguisang puñal, man~gagsisitabí ang bawa't isá sa m~ga
sundalong paparoon sa Bagumbayan upang bumantáy sa pagbaril cay Rizal,
at sa isáng pinagcayariang hudyat ay sabaysabay na sasacsakin ang
sundalong catabí, aagawin ang dalang fusil nitó, at pagpipilitang
itacas si Rizal. N~g matantô ang gayong adhicâ n~g m~ga capatíd ni
Rizal, sinansalà nila ang m~ga macabayang iyón, sa pagca't inaacalà
niláng masasayang lamang ang maraming buhay na maaamís at walâ ring
cáraratnan.

N~g umaga n~g ica 29 n~g Septiembre n~g 1896 ay dinalaw si Rizal sa
kinalalagyang capilla ni Don Santiago Mataix, redactor-corresponsal
n~g páhayagang "Heraldo de Madrid". Náratnan niya si Rizal na tahimic,
walang ano mang agam-agam, na tila mandin sumasacanyang sariling
bahay. Tinanggap siya n~g boong cagandahan n~g loob, at sa pagca't n~g
maupô si Sr. Mataix ay tan~gantan~gan nito ang canyang sombrero,
kinuha ni Rizal ito't n~g upang ilagay sa lugar na dî macacasagabal.
Inacalà ni Mataix na huwag magambalà si Rizal sa paglilingcod sa
canya; n~guni't sumagót ang ating Mártir n~g masayáng
pananalitang:--Hindî pô mangyayari. Aco'y na sa aking bahay, cayâ
itulot pô ninyong aco'y gumanap n~g catungculang pagpapakitang loob sa
m~ga nagbibigay dan~gal sa akin n~g dito'y pagdalaw. At nagsalitaan
silá n~g m~ga bagaybagay tungcol sa dinaanang buhay sa camusmusan, sa
cabataan at sa pagbibinatâ. Sa cawacasa'y napatun~go ang salitaan
tungcol sa librong "Noli me tangere", at itó ang canyang sinabi:
"Hindî acó dating kilalá n~g marami. Pinagdarayaan acó n~g m~ga
cochero dito sa Maynílà at sinisigawsigawan nilá acó sa malabis na
pagsin~gíl, at pinaglalaruan acó patí n~g m~ga bangkero sa ilog Pasig.
Nalís aco't aking tinun~go ang Lóndres, at n~g naroroon na aco'y aking
natalós na pinag-uusig acó n~g boong galit n~g m~ga fraile; minumura
aco't linalait mulâ sa púlpito, sa confesionario, sa m~ga salitaan, sa
m~ga dahong limbag at sa m~ga libritong ipinamamahagui, hangang sa
pagcalooban n~g m~ga "indulgencia" ang bawa't bumasa n~g m~ga
libritong iyón. Nangyari n~gâ ang dapat cálabasan: bawa't isáng
sermón, isáng pan~garal sa confesionario, isáng pagdustâ sa akin ó
isang pagalimura sa m~ga dahong limbag ó librito ay isáng
pagpapailang-ilang n~g aking dan~gal sa m~ga matá n~g aking m~ga
cababayan at caláhì. Ilinalaking totoo n~g aking loob ang hindî
naglilicat na pag-alipustâ sa akin, sa pagca't sa gayóng gawâ nila'y
pinapupurihan nilá acó at ipinakikilala nila, at pinahahalagahan sa
daigdig ang m~ga librong aking kinathâ. N~guni't maniwalà pô cayó;
hubad na hubad acó sa carapatán upang aco'y pag-usiguin at alimurahin
n~g gayon; sino mang tunay na nacacakilala sa akin ay hindî acó
pinupuri at hindî acó papaguiguingdapatin papurihang barilín. Ang
tunay na m~ga pantás at ang magagalíng maglingcod sa tinubuang lúpà
ang binabaríl lamang.

Sacá hinarap ni Rizal si párì Faura, marunong na jesuitang director
n~g Observatorio Meteorológico sa Maynílà, at nagsalitâ:

Natatandaan pô ba ninyo ang inyong sinabi sa akin n~g inyong mámasid
ang maalab cong pagsasanggalang sa dan~gal at capurihán n~g aking
láhì? Nagcatotoo pô ang inyóng húlà, tunay pô cayóng profeta:
babarilín pô acó.

Pagcatapos ay humín~gî n~g papel, pluma at tinta at cumathâ n~g isáng
tulâ.

Icaanim na oras n~g umaga n~g kinabucasang ICATATLOMPO NG DICIEMBRE
n~g 1896 ay ipinahintulot na macapasoc sa capilla ang canyang iná,
m~ga capatíd at gayon din si G. Josefina Bracken. Niyacap silang lahat
n~g boong pagsinta, sila'y hinagcan at nagpaalam magpawalang hanggan.

--Lumigaya cayó--ani Rizal--at aco'y magpapahin~galay na.

Pagyacap ni Rizal sa capatíd niyang matandâ na si G. Neneng Rizal ang
ay bumulóng n~g ganito:--"Iligpít ninyo ang "cocinilla" co rito. Sa
ilalim n~g cocinilla'y may papel na nacaticlóp; in~gatan ninyo yaon
at tulà cong pahimacás. Cung patay na aco'y tingnan ninyo ang aking
zapatos at doo'y may sulat din acó."

--¿Anó n~gayon ang iyong icabubuhay?--ang huling tanóng ni Rizal cay
G. Josefina.

--Mabubuhay acó sa pagtuturò n~g inglés--ang sagót n~g caniyang
casintahan.

--At nagsalita pa sa canya n~g ilan sa wicang inglés, wicang hindî
natatanto n~g m~ga nagbábantay, at sumagot n~g matigás si G. Josefina
n~g macaalawang: "yes."

Tumatan~gis n~g dî ano lamang ang dalawang babae n~g humiwalay cay
Rizal, samantalang ito'y nananatiling payapà, na parang walang ano
mang nangyayari.

Pagdating sa labás, hinarap n~g boong galit ni G. Josefina ang m~ga
castilà, at sinigawan silá, casabáy n~g tadyác, alinsunod sa sabi n~g
castilang periodista na si Don Manuel Alhama:

--_¡Miserables! ¡Crueles!_ (¡M~ga waláng dan~gal! ¡malulupít!)--ani G.
Josefina.

Hindî namanglaw susumandalî man si Rizal sa boong panahong siya'y
nanagál sa capilla. Pati sa pagcain ay magalíng. Paano'y canyang
talastás na ang dugô niyang ibubuhos n~g m~ga castila'y maguiguing
malusóg na binhî sa icatútubos n~g Kinagisnang Lupà; paano'y magáganap
ang canyang mithing patotohanan sa boong daigdig na may m~ga
filipinong marunong maghayin n~g buhay sa dakilang altar n~g pagsinta
sa canyang m~ga caláhì.

Calugodlugod ang anyô n~g umaga. Sa silan~gana'y bagong sumusun~gaw
ang maningning na araw, walâ cahi't camunting alapaap ang lan~git na
dalisay na azul, at palibhasa'y lubhang maliwanag ang panahón,
natatanawang magalíng, mulâ sa Luneta, ang bundóc Mariveles at ang
Corregidor, ang pulô n~g Monja, pulô n~g Fraile at ang bundóc n~g
Maragundong.

Bihirà n~g panahóng iyon ang m~ga filipinong lumalacad sa m~ga daan
n~g Maynílà, palibhasa'y naghahari rito ang caban~gisan, ang cauhawan
n~g m~ga castílà, sa dugong caymangui. Hindî magcasiya halos sa m~ga
bilangguan ang dami n~g m~ga filipinong napipiit. Sa Monte de Piedad,
sa silong n~g Gobierno Civil, sa Bilibid, sa m~ga Cuartel n~g Veterana
at sa iba pang m~ga lugar ay nacapanghihilacbot magdaan; walang
naririn~gíg doon cung dî ang cakilakilabot na sigawan n~g m~ga
pinapalong nacabitin n~g abot-síco. Walang umaalin~gawn~gaw na balità
cung dî ang pagpapahirap at pagpatay sa m~ga filipino n~g m~ga
sundalong voluntario n~g m~ga veterana, n~g m~ga verdugong policía,
secreta at iba pa, sa udyóc n~g m~ga fraile.

N~g gabing sinundan n~g umagang pagbaríl cay Rizal, walang púsong
filipinong dalisay na hindî tumibóc sa habág at panghihinayang sa
pápataying apóstol n~g cagalin~gan at tan~ging patnugot sa
icararan~gal n~g bayang itó; walang dibdib n~g caymanguing hindî
tumahíp sa nin~gas n~g n~gitn~git n~g poot sa m~ga halimaw na dî
nan~gin~giming magbuhos n~g dugô n~g dakilang taong walang ibáng sala
cung dî ang pagcamacabayan.

¡Ah, at sino man sa m~ga nagpapanggap na ministro n~g isáng Dios--na
bucál n~g cagalin~gan, ulirán n~g pagcamahabaguin,--na
nan~gagpaparoo't parito sa panonod cay Rizal sa capilla'y walang
nábalinong mamag-itan sa Gobernador at Capitan General n~g Filipinas,
upang howag ituloy ang gagawing catampalasanang walang
mapaghalimbawaan n~g samâ!... ¡Hindî guniguní man lamang n~g m~ga
mababan~gís sa walang sandatang mailaban, na ang m~ga putóc na áamis
n~g mahalagáng buhay ni Rizal ay siyang magguguhò n~g canilang
capangyarihan sa Dulong Silan~ganang itó!...

Pagtugtog n~g icaanim na oras at calahatì n~g umaga'y handà na at
naroroon na sa capilla ang pulutóng n~g m~ga castilang sundalong
artillero, upang ihatíd ang tunay na Bagong Cristo sa Gólgota n~g m~ga
Mártir na filipino.

Nagpaalam si Rizal sa m~ga nan~gagbabantay sa canya, niyacap si G.
Josefina at humandâ sa paglacad sa camamatayan. Hindî napanood sa
gayong calaguimlaguím na pagpatay ang ama't ina at m~ga capatid ni
Rizal.

Binalitì na si Dr. Jose Rizal n~g abót-sicong mahigpít, at bago
pinalacad na tinutugtugan n~g m~ga trompeta at m~ga redoblanteng
tambor. Na sa pag-itan siya ni párì Estanislao March at ni párì José
Villaclara. Na sa tabí rin niya si D. Luis Taviel de Andrade, na
canyang defensor. Nacatunghay ang maliwanag na nóo, masayá ang mukhâ,
nanasnaw sa canyang m~ga lábì ang matimyas na n~gitî at banayad ang
lácad. Inanyayahan siyang sumacáy sa furgón n~guni't sumagót si Rizal
na siya'y may catatagang lacás upang macapaglacad. Sa unahán at
hulihán ni Rizal ay m~ga sundalong artillero ang sa canya'y bantáy.
Nagsasalita siya sa m~ga jesuitang hindî man lamang nan~gin~ginig ang
voces:

--Tinutun~go natin ang "Calvario Filipino"--ani Rizal sa m~ga jesuita
n~g sabing masayá--sa Calvario ring iyan inihandog ang mahahalagang
buhay ni párì Burgos, ni párì Gómez, at ni párì Zamorang pinaghandugan
co n~g walang cahulilip na pagsinta n~g kinathâ cong _Filibusterismo_.

Pagcatanaw niya sa dagat ay nagsalitâ uli:

--¡Pagcagandagandang umaga! ¡Maliwanag na maliwanag ang panahón!
¡Nátatanaw na magalíng ang Corregidor, ang Mariveles at ang m~ga
bundoc n~g lalawigang Tan~guay! Manacanacang nacapaglacad aco rito n~g
ganito ring umaga, na ang caacbay co'y ang aking pinan~gin~gibig na si
Leonor.

Idinâan si Rizal sa tabing calunuran n~g lunetang pampan~gin n~g dagat
na pinagdaraanan n~g m~ga carruaje cung nan~gagpapasial cung hapon, at
pagdating sa dulo'y saca ibinalic siya sa dacong guitnâ.

N~g dumatíng sa Luneta'y doroon na ang dalawang "Compañía" n~g
"Batallón de Cazadores expedicionarios número 7", isáng "Compañia" n~g
"Batallon de Cazadores n.o 8", isang "Compañia" n~g "Regimiento de
línea n.o 70", na pawang filipino; at isang "Compañia" n~g "Batallón
de Voluntarios", na tigsasandaang tao bawa't "Compañia," at may
casamang m~ga banda n~g música. Ang namiminunò sa lahat n~g yao'y ang
comandanteng si Don Manuel Gómez Escalante, na anác n~g abogadong si
D. Juan Gómez, na mestizong castilà at taga rito sa Maynilà. May
hinirang na si Comandante Gómez na walong sundalong siyang bábaril cay
Rizal.

N~g na sa pagbabarilan na si Rizal, siya'y nakiusap sa capitan n~g
infanteríang mag-uutos sa m~ga sundalo sa pagbaríl sa canyá, na siya'y
barilín n~g paharáp.

--Hindî mangyayari--ang sagót n~g capitan--ang útos sa akin ay
ipabaríl co cayó n~g patalicód.

--_Aco'y hindi naglilo sa tinubuan cong lupa at di rin aco nagtasil sa
naciong castila_--ang tutol ni Rizal.

--Ang catungculan co'y gumanáp n~g m~ga utos na aking tinanggap sa
aking púnò,--ang sabi naman n~g capitan.

--Cung gayo'y barilín ninyo acó cung paano ang inyong ibig--ang
mapanglaw na sagót ni Rizal.

At sacâ nagsalitâ n~g wicang tagalog sa m~ga sundalong bábaríl sa
canya:

--M~ga cababayan; howag ninyó acong babarilin sa ulo; patamain ninyo
ang bála sa tapat n~g púsò.

Nagpaalam sa canyang defensor at sa m~ga humatol sa canyang doo'y
caharap, na canyang kinamayan silá n~g mahigpít, at nagsalitâ sa m~ga
paring sa canya'y umaacbay.

--¡Pinatatawad co n~g taós sa púsò ang lahat!

Humaráp na cúsà sa dacong dágat, sa macatuwid ay tinalicurán niyá ang
pulutóng n~g m~ga sundalong sa canya'y bábaril. Ang pulutóng na ito'y
walóng sundalong filipino n~g regimiento núm. 70, na ang m~ga dalá'y
fusíl Remington. Sa licuran n~g pulutóng n~g m~ga filipino'y may isa
pang pulutóng na binubuò n~g walong sundalong castilang m~ga cazador,
na ang dala'y Mausser naman, sa pan~gan~ganib n~g m~ga punong castílà
na bacâ di bumaríl ang m~ga sundalong filipino sa capowa filipino....

Nacatindíg si Rizal, unàt ang catawan, tunghày ang ulo, nacalaylay ang
m~ga camay sa taguiliran n~g catawan, masayá ang mukhâ; hinihintay ang
pagbaril sa canya.

Nang sandaling iyo'y lumapit cay Rizal ang médico militar na si Sr.
Ruiz y Castillo, at nagsabi sa canya:

--Casama, ¿maitutulot pô ba ninyong cayo'y pulsuhan co?

Hindî sumagót si Rizal, n~guni't iniabot ang canyang canang camay.

Pinulsuhán siya at pagcatapos ay mulíng nagsalitâ ang médico militar:

--Mabuti pong totoò ang lacad n~g inyong pulsó.

Hindî rin sumagót si Rizal, cung di hiniguit lamang n~g cauntî ang
balicat.

[Larawan: Ang pagbaril ni Dr. Jose Rizal. Imp. de M Fernández. Paz,
447, Sta Cruz]

--Lumuhód pó cayó--anang capitan cay Rizal.

Hindî itó umimíc, n~guni't umilíng; sa macatuwíd ay aayaw.

Hindî nalao't nariníg ang tunóg n~g putóc n~g walong fusíl Remington,
casabáy n~g ganitóng malacás na sabi ni Rizal: _¡Consumatum est!_

Nakita n~g lahát na bigláng pumihit si Rizal at n~g huwag sa canyang
licód cung dî sa canyang dibdib tumamà ang m~ga bála, natimbuang
siyang patay na anyáng pataguilíd sa dacong canan, hindî pataob, cung
dî patihaya't ang mata'y nacatitig sa lan~git, "na walang m~ga verdugo
at m~ga mapang-apì; sa lan~git na hindî pumápatay ang pananampalataya,
at Dios ang siyang naghahárì." Namatay si Rizal sa balang pahatíd n~g
canya ring m~ga cababayang sundalo, tulad cay Cristong capuwâ m~ga
judio rin ang sa canya'y pumatay.

Nilapitan si Rizal ni D. Felipe Ruiz Castillo at ni D. José Luis y
Saavedra, at nakita nilang bangcay na n~gâ, n~guni't isá man lamang
bala'y walang tumámà sa ulo.

Umaalin~gawn~gaw pa ang walong sabaysabay na putóc n~g baríl ay
nagsigawan na n~g dî ano lamang n~g _¡Viva España!_ ang caramihang
lalaki't babaeng castílà at lalaki't babaeng lahing castílà na
nan~gagsisicsican sa Luneta; sigawang pagdaca'y sinagòt n~g pagtugtog
n~g "Marcha de Cádiz" n~g música n~g "batallón de Voluntarios", na ang
m~ga bumubuo'y pawang m~ga lahing castilà rin.

Dalidaling nilapitan n~g isáng castilang pintor ang bangcay ni Rizal
at kinunan niya n~g larawan.

Pagcatapos matugtog n~g música n~g m~ga voluntario ang "Marcha de
Cádiz", ipinag-utos n~g Comandante Gómez na humanáy ang m~ga sundalo
at man~gagdaang lahát sa tabí n~g bangcay ni Rizal, na nacatimbuang
n~g patihayâ at lumálan~goy sa canyang sariling dugô.

¡Lumiligaya na ang m~ga fraile! Hindî doblás sa namamatay ang
ipinatugtog sa canilang m~ga campanà, cung dî masayáng esquila n~g
pagdiriwáng! Nan~gagcacatuwâ ang m~ga castilà at ang m~ga lahing
castilà, ¡paano'y nan~gacagawâ na n~g lubháng malakíng "catapan~gan":
napatay na nilá ang isáng dakilang filipinong walang sandata! ¡isáng
filipinong hinahan~gaan n~g lahát n~g m~ga pantas sa ibabaw n~g lúpà!

Tinawag ni D. Camilo Polavieja, "bayaning" Capitan General sa
campanario n~g Palanyag, ang médico militar na si D. Felipe Ruiz, at
humin~gíng balità tungcol sa m~ga hulíng sandalî n~g buhay ni Rizal,
at itó ang isinagót:

--Guinoong General: ¡Hindî co pô mapag-ísip cung papaano't
mangyayaring matawíd n~g isáng tao ang gayong lubhang cakilakilabot na
sandalî, na dî man lamang nagbago ang caraniwang lacad n~g pulsó,
bagay na nagpapakilalang ang loob niya'y tiwasay na tiwasay at dî
nagugulumihanan n~g cahi't camuntì man.

Hinin~gî n~g m~ga magulang at m~ga capatíd ni Rizal ang bangcay nitô,
upang canilang mailibing, n~guni't hindî pumayag si Polavieja.

Nang makita ni Pilato[58], ni Anas[59] at ni Caifas[60], na m~ga papa
ó pontífice n~g m~ga judío, n~g m~ga sacerdote, escriba[61] at
fariseo[62], na patáy na ang canilang kinapopootang si Jesús, nagbawa
na ang canilang galit, binigyan na nilang capayapaan ang kinitlán nila
n~g hinin~gá, at ipinahintulot nila kay Joseph Arimathea at cay
Nicodemo[63] na mailibíng. Hindî gayon ang m~ga fraile at ang caniláng
m~ga alagád at cacampí, ¡pinag-usig n~g canilang galit si Rizal
hangang sa maipabaríl; hindî tinantanan n~g caniláng poot cahi't
bangcay na, pinabantayán labing limang araw ang libin~gan at malaon
n~g patáy ay kinagagalitan pa rin!

Datapuwa't nagtatagumpay ang catuwíran malaon ó madalî, at nagcacamit
parusa ang m~ga tampalasan hanggang sa caniláng m~ga anàc at inapó.

Binuhat n~g m~ga sundalong castilà ang bangcay ni Rizal, isinacáy sa
isáng "furgón"[64] at itó ang sa canya'y naghatíd sa pagbábaunan.

N~g makita niláng dinalá na sa pagbabaunan ang bangcáy ni Rizal,
nan~gagsiowî na sa caniláng bahay ang dî mabílang na m~ga nanood n~g
boong galác n~g sa canya'y pagbaríl, na pawang m~ga fraile, castilà at
m~ga lahing castilang dito inianac. Ang pinacamarami sa canila'y ang
m~ga babaeng castilà at m~ga babaeng lahing castilang dito inianac, na
ang suot nila'y ang lalong maririkít at mahahalagang damít at m~ga
hiyas, na ano pa't cawan~gis n~g guinágawâ n~g una n~g m~ga salaulang
babae n~g malupít na Roma, cung sila'y may ipinaggágalac na
ipinapápatay sa Coliseo.

Ibinaón n~g m~ga castilà si Rizal na waláng cabaong sa lupang canilang
hinucay sa libin~gan sa Pácò. Ang pinaglibin~gán cay Rizal ay ang
pinaglibin~gán din cay párì Burgos at na sa dacong caliwâ pagcapasoc
sa libin~gan n~g Pácò, sa dulo n~g pabilog na cútà ó pader, at sa daco
roon n~g cauntî sa pinaglibin~gan sa general Montoro.

Ipinakiusap n~g m~ga capatíd ni Rizal sa m~ga punong castilà na
mangyaring ipagcaloob na sa canilà ang "cocinillang" guinagamit n~g
caniláng culang palad na capatíd sa "fuerza de Santiago", n~g ito'y
nabibilangô pa roon, upang maguing alaala, at napahinuhod namán sa
caniláng pakiusap. Pagdatíng sa bahay, canilang hinanap ang casulatang
ipinagtagubilin n~g nasírà, at nasumpun~gan nilá ang isáng manipís na
papel, na mainam ang pagcacaticlópticlóp, na doo'y nababasa sa
maliliit n~guni't maliliwanag na letra, ang isáng tuláng wícang
castilà, na ang unang talata'y ganito ang saysay: ULTIMO PENSAMIENTO.
Ganitó ang tulang iyón sa wícà natin:

HULING CAISIPAN


¡Paálam na sintáng Lúpang-Tinubuan,
Pinacaíibig na báyan n~g araw,
Perlang mahalagá n~g dágat Silán~gan,
Edeng maligáyang sa ámi'y pumanaw!

Sa iyo'y handóg co n~g ganáp na tuwâ
Yaríng abáng búhay na lanta't dálità;
Maguíng dakílà ma'y iaalay rin n~gâ
Cung dahil n~g iyong icatitimawâ.

Ang nan~ga sa digmáng dúmog sa paglában
Handog din sa iyo ang caniláng búhay,
Hírap ay dî pansin at dî agám-agam
Ang pagcáparool ó pagtatagumpáy.

Bibitayá't dûsang pasákit n~g ban~gis
O pakikibacang lubháng mapan~ganib,
Hindî alumána, cung itó ang náis
N~g Baya't n~g madláng pinacaiibig.

Aco'y mamámatay n~gayóng minamalas
Itóng pamumulá n~g lán~git sa sínag
N~g minimithî cong araw na sisicat,
Halíli sa dilím na cagulatgulat.

Cung "grana" ang iyong kinacailan~gan
N~g lalong gumandá núnucang liwaywáy,
¡Dugô co'y ibúbó't n~g isá man lámang
N~g dakilang sinag iyong mapakináng!

Ang m~ga mithî co muláng magcaísip
Magpahanggá n~gayóng maganáp ang baít,
Ang mapanood cang ¡hìyas na marikít
n~g dágat Silán~gang dito'y lumiliguid!

Matá mong marikít ay lumiligaya,
Waláng bacás luha't saganâ sa siglá,
Noo'y nacatungháy na waláng balísa,
Waláng báhid poot, muntî mang pan~gamba.

Galác niríng búhay, marubdob cong nais,
¡Lumigaya ikaw! ... sigáw n~g pagibig
N~g calolowa cong gayác n~g aalis.
¡Guinháwa camtán mo! ... ¡Anóng pagcárikît!

¡Mátimbuang upang mátaas ca lamang,
Mamatáy at upang mabigyán cang buhay,
Mamatáy sa sílong n~g lan~git mong mahál,
Málibing sa lupang puspós n~g carictán!

Cung sa ibáng âraw icáw'y may mápansin
Bulaclac na abâ sa dukhâ cong libíng,
Sumílang sa guitnâ n~g damóng masinsín,
Hagcá't ang halíc mo'y itaós sa akin.

Sa samyó n~g iyong pagsuyong matamís,
Dalisay na guiliw n~g may sintang dibdib,
Bayâang tumanggap noo co n~g ínit
Sa pagcápalibing sa lúpang malamíg.

Bayâan mong acó'y malásin n~g buwán
Sa liwanag niyang hináho't malamlám,
Bayâang ihatíd sa aking baunan
Madalíng mapáwing sínag n~g liwaywáy.

Bayâang humibík ang símoy n~g hán~gin,
At cung may dumápo sa Cruz n~g libing
Na anó mang ibo'y bayâang awitin
Sa húning masayá ang payapang aliw.

Bayâang ang áraw na lubháng manin~gas
Ulán ay tuyui't sin~gaw ay itaás,
Maguíng pan~ganuring dalisay at wagás,
Calangcap ang áking hibíc n~g pagliyag.

Bayâang ang áking maágang pagpánaw
Itan~gis n~g isáng cototong sino man,
Cung may magpatungcòl sa akin n~g dasál
Acó'y iyo sanang idalan~gin namán.

Idalán~gin mo rin ang kinapós pálad
Na nan~gamatáy na't yaóng nan~gaghírap
Sa daming pasakit, at ang lumálan~gap
Naming m~ga iná n~g luhang masacláp.

Iyong idalán~gin ang bao't ulíla,
Ang nan~gapipiit na pinagdurusa;
Iyong idalán~ging icaw'y matubós na
Sa pagca alíping láong binabata.

Cung nababalot na ang m~ga libin~gan
N~g sápot na itím n~g gabíng mapangláw,
At cung walang tanod cung di pawang patáy,
Howág gambalàin ang catahimican.

Pagpitaganan mo ang hiwagang líhim.
At mapapakinggan ang tinig marahil
N~g isang salterio[65], ito n~ga'y aco ring
Ina-awitan ca n~g aking pag-guiliw.

Cung ang libin~gan co'y limót na n~g madlâ
At walâ n~g Cruz at bató mang tandâ,
Sa nan~gagbubukid ay ipaubayang
Bungcalí't isabog ang natipíng lúpà

Ang m~ga abó co'y cung ipailanglang,
Maowi sa walâ na pinanggalin~gan,
At macalat na n~gang parang capupunán
N~g iyong alabóc sa lupang tungtun~gan.

Sa gayo'y wala n~g anó man sa aking
Aco'y limútin  na't aking lilibutin
Yaong impapawid,  caparanga't han~gin,
At aco sa iyo'y maguiguing taguingtíng.

Ban~gó, tin~gig, higuing, awit na masayá,
Liwanag  at culay na lugon n~g mata'y
Uulit-ulitin sa towi towi na
Ang cataimtiman n~g aking pag asa.

Sintang FILIPINAS, lupa cong hinirang,
Dusa  n~g dusa co  n~gayon ay pakin~gan:
Bilang habilin cong sa iyo'y iiwan
Ang lahat n~g lalong inirog sa búhay.

Aco'y yayao na sa bayang payápà
Na walang alipi't púnong mapang-abâ,
Doo'y di nanatay sa  paniniwálà
At ang naghahari'y Dios na dakílà.

¡Paalam na aco magulang, capatid,
Bahagui n~g puso't unang nácaniig,
Ipagpasalamat ang aking  pag-alis
Sa buhay na itong lagui n~g ligalig!

¡Paalam na liyag tan~ging caulayaw
Taga ibang lupang aking catowaan!
¡Paalam sa inyo m~ga minamahal,
Mamatay ay ganap na catahimican!


Jose Rizal.

"¡Walâ isa man lamang salitâ n~g pagtatanim sa m~ga pumatay sa
canya!... ¡Pawang pag-ibig na lahát sa caniyang tinubuang bayan at sa
canyang m~ga capanig!" ani Don Wenceslaw E. Retana.

       *       *       *       *       *

Dinamdam n~g Europa, n~g América, n~g lahat n~g bayang civilizado,
lalo na n~g m~ga pantás sa lahat n~g làhi ang cakilakilabot na
pagcápatay sa "Dakilang Tagalog" n~g m~ga castílà.

Si Guinoong Fernando Blumentrit, ang pantás na profesor etnógrafo, ang
pan~gulong nagdamdam, ang isa sa m~ga pan~gulong nagpighati n~g dî
cawásà.

Pakinggan n~g írog na bumabasa ang isinulat cay Guinong Mariano Ponce
ni G. Fernando Blumentritt, pagcaalam nitò n~g calupitang guinawâ sa
capatíd na hírang n~g canyang calolowa:

"May sugat ang aking púsô!... Natatalastas mo ang calakháng dî ano
lamang n~g sa caniya'y aking pag-irog!... Nan~gagsumakit ang lalong
m~ga bantòg na tao sa Europa upang siya'y iligtás, datapowa't hindî
nan~gagtagumpáy: ang cálolowang mahal na iyo'y naakyat sa lan~git,
Macasasamáng totoo sa capangyarihan n~g castílà ang pagcàpabaril sa
caniya: sa macatuwíd ay hindî lamang naguíng waláng cabuluhán ang
boong caban~gisáng iyòn, cung dî isa namang cahalin~gáng calakilakihan
sa pamamanihálà n~g bayan."

Naglathálà ang marunong na si Blumentritt n~g mahahalagang casulatan
tungcol sa buhay at pagcamatáy ni Rizal sa "Archivos Internacionales
de Etnografía", sa Leida, sa "Almanaque de Praga n~g 1898" at sa halos
dî mabilang na m~ga pámahayagan.

Nagsaysay rin naman n~g malaki't taimtim na m~ga pagdaramdam:

Ang Profesor Dr. Renward Braustetter, pantás na malayólogo sa Lucerna.

Ang Dr. Fedor Jagor, aleman, sumulat n~g isáng librong ang pamagát ay
"Viajes por Filipinas" na isinawicang inglés at castilà.

Ang Dr. Friedrich Ratzel, alemán, marilág na geógrafo at etnógrafo,
bantóg sa boong daigdig sa carunun~gan. Sinabi n~g pantás na itó sa
isáng mahabang casulatang inilathalà sa dahong dagdág, tungcol sa
dunong, sa "Allegemeine Zeitung" sa Munich, na mataas ang dunong at
matálas ang ísip ni Rizal cay sa m~ga umusig sa canyá.

Ang profesor M. Buchner, Director n~g Museo Etnográfico sa Munich,
hirang na totoong malayólogo. Sumulat ang pantás na itó cay G. Ponce
at sinabing: "si Dr. Rizal ay ang tagapakiharáp na mahal n~g lahing
mahál n~g m~ga tagalog, at ang larawan niya'y na sa lalong mahál na
pinaglalagyán sa aming Museo."

Si Monsieur Edmont Plauchut, kilalang orientalista francés, na
nacatatalos na magalíng sa Filipinas, na may sinulat na ilang m~ga
libro at manunulat sa m~ga pahayagang "Le Temps" at "Revue des Deux
Mondes." Pagca alam niyang ipinabaríl si Rizal ay naglathálà n~g
pagpapapuri sa ating marilág na capatíd at pagcatapos ay sinabi: "¿Ang
gayong caraming dugo'y magbun~ga cayâ n~g icapagsásarilí n~g
sangcapuluan? Minimithî co n~g boong púsò."

Ang Dr. W. Joest, profesor sa Universidad n~g Berlín, marilág na
geógrafo. Naglathálâ n~g pagtatacá at pagpapaunlác cay Rizal.

Ang Dr. H. Kern, profesor n~g Sánscrito sa Universidad n~g Leida at
pan~gulong malayista sa daigdig. Pinuri niyá ang m~ga librong cathâ ni
Rizal.

Ang Dr. J. Montano, francés, bayaning maglalacbay, marunong n~g
sarisaring wicà at pantás na antropólogo; nagparan~gal cay Rizal.

Ang Dr. F. Muller, profesor sa Universidad n~g Viena, dakilang
filólogo; naghayag n~g canyang panghihinayang cay Rizal. At gayon din
ang m~ga marurunong at maririlag sa taong sumusunod.

Ang pantás at bantog na literatang holandesa na nagpapamagat n~g "H.
D. Teenk Willink."

Si Mr. Manfred Wittich, manunulat na taga Leipzig.

Si Dr Betances, político cubano.

Si Dr. Boettger, bantóg na naturalista alemán.

Si Dr. A. B. Meyer, Director n~g Museo Etnográfico sa Dresde,
cárilagdilagang filipinólogo at isa sa lalong totoong nagmamahal cay
Rizal.

Si Monsieur Odekerchen, Director n~g páhayagang "L'Express", sa Lieja.

Si Dr. Ed Seler, na naghulog sa wicang aleman n~g _Huling Caisipán_ ni
Rizal.

Si Mr. H. W. Bray marunong na manunulat na inglés.

Si Mr. John Foreman, na sumulat n~g iláng libro tungcol sa Filipinas.



Si Herr C. M. Heller, naturalista aleman.

Si Dr. Stolpe, pantás na taga Suecia.

Si Herr Armand Lehinaut, ingeniero at literato austriaco.

Si Dr. J. M. Podhovsky, balitang manunulat na teheque, at iba pang
lubhang marami.

At cung dito'y ilalagda ang talaan n~g m~ga libro, n~g m~ga "revista"
at n~g m~ga "periódico" na nan~gagbigay dan~gal cay Rizal ay hindî
matatapos. Tatatlompong araw pa lamang ang nacararâan mulâ n~g barilín
si Rizal ay nacatipon na ang pantás na si Blumentritt n~g pitompo at
tatlong "periódico" sa Europa na pumupuri cay Rizal at nagsasaysay n~g
malaking pagdaramdam n~g sa canya'y pagcápatay; isipin n~g bumabasa
cung gaanong dami cayâ ang m~ga isinulat tungcol sa canya n~g macaraan
na ang ilang bwan. Carapatdapat bangguitin ang m~ga páhayagang
"Leipsinger Illustrirte Zeitung", "Allgemeine Zeitung", "National
Zeitung", "Berliner", "Tageblatt", "Frendenblats", "Hamburger",
"Nachrichten", "Globus", "Kolnische Zeitung", ang "Ost Asien" na
pinamamatnugutan n~g pantás na japonés na si Kisak Tamai, at iba pang
maraming páhayagan sa Alemania, ang "Boletin" n~g m~ga Orientalista sa
Austria; ang "De Indische Gids", sa Amsterdam; "New Yorker",
"Staatszeitung", "Patria", "New York Herald", "The San Francisco
Chronicle", sa Estados Unidos; Le Temps", "L'Eclair", "La République
Cubaine", sa Paris; "L'Express" at "La Réforme" sa Bélgica; "Opden
Uitkijk", sa Holanda; "London Ilustrated News" at "National Review" sa
Inglaterra; iláng m~ga páhayagan sa Austria-Hungría, sa Suecia, at iba
pa; ang lahát n~g m~ga páhayagan sa Singapore, sa Hongkong, sa Macao,
Shanghai, sa Japon, sa América Latina at iba pa.

Maraming m~ga dakilang "Velada" ang inihandog sa pag-aalaala cay Rizal
sa m~ga ciudad n~g sangsinucob. Ang isa m~ga Veladang iya'y ang
idinaos n~g ica 20 n~g Noviembre n~g 1897 n~g "Sociedad Antropológica"
sa Berlin, sa ilalim n~g pamamatnugot n~g pan~gulong antropólogo sa
boong tinacpang si Virchow. Binasa sa Veladang iyon ang "Huling
Caisipan" ni Rizal sa tuláng aleman n~g Dr. Ed. Seler.

Naghandog din ang m~ga norteamericano n~g pagbibigay-dan~gal cay
Rizal, n~g ica 19 n~g Junio n~g 1902 sa bahay n~g m~ga Representante,
sa Washington, na ipinakilala nilang si Rizal ay cawan~gis din ni
Washington, na may carapatáng igalang at alayan n~g ganáp na pagpupuri
n~g sangcataohan. Umuugong, tunay na umuugong ang dakila't
cagandagandahang bahay n~g m~ga Representante sa Washington sa
pagbibigay-dan~gal sa walang cahulílip nating capatíd.

Naghandog din n~g manin~gas at cágalingalin~gang pagbibigay dan~gal
cay Rizal, sa pamamag-itan n~g isáng talumpatì si Theodore Roosevelt,
presidente n~g Estados Unidos: sinabi niyang carapatdapat uliranín ang
buhay ni Rizal at ang m~ga librong kinathâ niya'y Evangeliong
pumapatnugot sa landás n~g icasusulong, iguiguinhawa at icaririlág n~g
m~ga bayan.

Pakingan naman natin n~gayón ang salitâ n~g pahám na manunulat na
castilang si D. Wenceslao E. Retana:

"Pagcatapos--anya--nang maiclíng casaysayang ito, na nagpapakilala n~g
isáng culabóng sinag n~g malakíng pangguiguilalás n~g gayong caraming
lubhang maririlag na m~ga tao, man~gan~gahás camíng isumag ang
pasiyang sinabi sa Gobierno tungcól cay Rizal n~g Excelentísimo Señor
Don Nicolás Peña, Auditor n~g Ejército n~g Filipinas. Alinsunod sa
sinabi n~g guinoo, si Rizal ay isáng pan~gahás na hindî man lamang
marunong sumulat at hindî maalam mag-isíp ísip.... ¡Lakíng
kahapishapis na caibhán ang namamasdan sa pasiya n~g Guinoong Peña, na
caya lamang kilalá ay salamat sa "Anuario Militar n~g España", sa m~ga
pasya n~g m~ga Virchou, n~g m~ga A. B. Meyer, n~g m~ga Kern, n~g m~ga
Blumentritt at n~g lubhang maraming m~ga pantás na hinahan~gaan at
bantog sa boong sinucob! Datapuwa't lalo n~g kahapishapis ang isa pang
pagcacaiba: ang sinasalitâ n~g "La Independencia"[66] sa canyang
pagsasaysay n~g malaking pagdaramdam n~g boong sancataohang may
magandang asal n~g maalaman nila ang pagcamatay ni Rizal ... "Laking
kaibhang-anang "La Independencia"--n~g ganitong pagpapakita n~g
sancataohan n~g canyang pagpipighatî sa pagpatáy cay Rizal, at yaong
"sayáw sa m~ga patay" na guinawâ n~g m~ga castílà sa canilang
pagcacatowâ n~g pagcápatay sa canilang tinampalasan, sayaw sa m~ga
patáy na canilang idinaos sa ibabaw n~g bagong catatabong baunan ni
Rizal na ano pa't canilang guiniic at minunglaymunglay ang m~ga corona
at m~ga bulaclac na inilagay sa ibabaw n~g libin~gang iyon n~g
masintahing m~ga camay n~g m~ga catoto!"

Pinabantayán n~g Excelentísimo Señor Don Camilo Palavîeja, Teniente
General n~g Ejército n~g España at Gobernador at Capitan general n~g
Sangcapuluang Filipinas ang libin~gan ni Dr. Jose Rizal sa loob n~g
labing limang araw at labing limang gabi. Limampong sundalong castílà,
isáng capitan, isáng teniente, isáng sargento segundo at dalawang cabo
ang nan~gagbantay. Pínabantayan sa pan~gan~ganib na bacâ nacawin n~g
m~ga tagalog ang bangcay ni Rizal, at bago ipamalitang ito'y muling
nabuhay. Walang pinag-ibhan cay Jesucristo.

N~g macalampas na ang labinglimang araw, mulâ n~g ibaón sa lupà, si
Rizal na walang cabaong at waláng balot man lamang, na baníg, iniwan
na n~g m~ga, nagbábantáy.

Tinandaan na lamang n~g m~ga capatíd ni Rizal ang pinaglíbin~gan nito
n~g isáng cruz.

N~g buwan n~g Agosto n~g 1898, n~g magtagumpay na n~g lubos ang m~ga
filipinong revolucionario at n~g maibabâ na sa Filipinas ang bandera
n~g España, hinucay n~g ating m~ga caláhì ang libin~gan ni Rizal,
kinuha nila ang m~ga butó at bun~gô nito, inilagay nila sa isáng
mahalagang urnang gawâ n~g bantog na escultor na si Guinoong Romualdo
Teodoro de Jesús, at pagcatapos ay inihatid n~g di mabilang na tao n~g
boong galang sa bahay n~g canyang ina. Buongbuo ang bun~gô n~g úlo ni
Rizal, na ano pa't napagkikilalang hindî nasugatan n~g bala.
Datapuwa't n~g hanapin sa zapatos ang casulatang bilin n~g nasirà, ang
papel ay naguing pulbos na't wala n~g mabasa cahi't isáng letra man
lamang. ¡Cahapishapis!...

       *       *       *       *       *

Ang m~ga sinaysay co sa m~ga talatang natalikdan ay m~ga balitang
bigay sa akin ni G. Saturnina Rizal, n~g canyang esposong si G. Manuel
Hidalgo, n~g m~ga caibiga't cakilala ni Rizal at ang iba'y aking
nabasa naman sa librong "Vida y escritos del Dr. Rizal," na sinulat at
inihayag ni Don Wenceslao E. Retana.

Sa libro ring "Vida y escritos del Dr. Rizal" ay aking sisipiín ang
m~ga saysay ni Don Francisco Pi y Margall, n~g sinabi n~g si Don
Wenceslao E. Retana, ni Don Miguel de Unamuno at ni Guinoong Javier
Gómez de la Serna, ang tatlong nauna'y castílà at itong hulí ay
cababayan natin, sa pagca't dito siya inianâc, tungcol sa España, sa
Filipinas, cay Rizal at sa m~ga fraile.

       *       *       *       *       *

M~ga saysay ni Don Francisco Pi y Margall:--"Sawíng palad n~gâ ang
m~ga nasásacop n~g ating capangyarihan sa dacong Oceanía: hindî
ipinagcacaloob sa canila ang m~ga "derechos políticos", ang m~ga
carapatán ò catuwiran bagáng ucol sa táong namamayan, ayaw ipagcaloob
sa canilá ang catuwirang magcaroon n~g m~ga tagapakiharáp sa
Capulun~gang-Bayan, ayaw alsín sa canilá ang pamatoc na sa canila'y
isinacláy n~g m~ga fraile, at pagca nauucol sa iguiguinhawa n~g
canilang catawan sila'y nililimot na parang hindî m~ga caanib n~g
España. ¿Papaanong iirog sa atin ang m~ga taong doo'y nananahan?
¿Papaanong hindî magdaramdam n~g malaking pagcainíp upang sila'y
macaligtás sa cahariang sa canila'y namamahalang tulad sa m~ga unang
panahon n~g pagcalupig sa canila? Cung dumating ang araw na sila'y
manghimagsíc, ¿anong cacatuwiranin natin upang tayo'y dumaíng?"

       *       *       *       *       *

Ganito naman ang m~ga pananalita ni Don Wenceslao E. Retana:

"Si Jose Rizal ang siyang buháy na nagpapakilala n~g ating
cahapishapis na pamamahala sa ating sacop na ibáng lupaín. Hindî
mangyayaring mapapanatili ang pagcasacóp n~g isáng caharìan sa ibáng
lupaín cung dì sa pamamag-itan lamang n~g dalawang paraan: O sa cusang
calooban n~g m~ga tubò sa ibáng lupaíng iyon, ó sa sápilitan.
Carapatdapat sabihing cailan ma'y walang ano mang guinawâ ang España
upang manatiling cusà ang m~ga nasasacop na taga ibàng lupain sa
pagkilala sa canyang capangyarihan; salun~gat na salun~gát ang gayón
sa patacbó n~g caisipán n~g ating láhì: sa tuwi na'y ipinalagay n~g
dalisáy na castílà, na hindî tunay na guinagamit ang capangyarihan sa
nasasacop na ibáng lupaín, cung hindî sinusupil ang m~ga tagaroon
upang sumunód sa bawa't maisipan n~g nacapangyayari. (At unawaing
tinatawag na nacapangyayari, hindî ang Estado[67], at hindî rin ang
Púnò n~g Estado, cung dî ang castílà). Pinapanatili n~g España sa
pagkilala sa canyang capangyarihan ang nasasacop na m~ga taga ibang
lúpà sa pamamag-itan n~g lacás. Datapuwa't palibhasa'y hindî sumásapat
ang nacucuhang salapî sa Filipinas upang doo'y mapapanatili ang isáng
malakíng hucbó n~g m~ga castilang tunay, minagalíng n~g España--cahi't
kinikilalang isáng "casam-ang kinacailan~gang gawín"--ang
papamalaguîin sa walang taning na panahón ang calacaráng mulâ sa lacás
n~g "hicayat" n~g fraile, na ano pa't hinan~gad n~g España ang magawâ
ang hindî mangyayaring bagay, na magcásabay ang pamamahalà n~g fraile
at sacâ ang paglagô n~g m~ga carunun~gan ayon sa bagong caisipán.
Datapuwa't hindî macagaganáp ang fraile sa canyang tungculing
"pagcafraile", cung hindî niya gagamitin, ano mang cáratnan, ang
canyang "tinutuntong landás", na ito'y dî iba cung dî ang paraang
papanatilihin ang bayan sa carilimán n~g isip at sa hindî pagcatantô
nang magagandang caasalán, at ang naguing bun~ga n~g gayong hidwang
palacad (papamalaguiin bagang "indio"[68] ang filipino hanggang
nabubuhay) na laban sa mapilit na cahin~gîan n~g lacad n~g panahón
(cahin~gîang hindî macataliwacás at ayaw namang tumaliwacás ang
caramihan sa m~ga filipino) ay ang pagsilang n~g paláisipang-bayang
talastas na n~g lahát cung paano ang kináwacasan.

"Hindî lamang ang dî malilagang batás n~g panahón ang calaban n~g
lumang palacad; calaban din naman ang m~ga castilang anác sa España,
na sa cawacasa'y ipinalagay niláng bawa't fraile ay canilang
capan~gagáw; at sa ganito'y sa canilang cahapishapis na pag-uunahan sa
pagsisirâan, silasilá ring m~ga castilang may "hábito" ó walang
"hábito", may ahit sa ulo ó walang ahit ang siyang nan~gaglugsôan n~g
canicanilang puri, hanggang sa mapagkilala tulóy n~g m~ga túbò sa
Filipinas ang taglay niláng budhî. Sa isáng bagay lamang
nan~gagcacaisa ang m~ga ganap na castilà, may ahit sa ulo ó walâ; ang
papanatilihin sa pagca-"indio" ang m~ga pinamamagatang "indio"; bagay
na udyóc n~g capalaluan n~g m~ga castilâ, capalaluang lalong
lumúlubhâ, samantalang lalong mahigpít; ang pag-ibig n~g castílà sa
canyang kinamulatang bayan (!)

".....................................................Untiunting
guinágawang "guinoo" n~g Gobierno n~g España ang m~ga filipino;
n~guni't sa pagca't nananatili ang fraile, ang cototohana'y nananatìli
naman ang filipino sa "pagca-alipin", at ang nangyayari'y samantalang
lumalaganap ang pagbibigay catuwiran, lumulaganap naman ang pagyurac
sa catuwiran. Nananatili ang pan~gulong púnò sa Colonia[69] sa
pagtataglay n~g capangyarihang magawâ ang bawa't maibigan, at
nananatili naman ang fraile sa pagca siyang namamag-itan sa Bayan at
sa Gobierno, at sa ganitong calagaya'y walâ n~gang kinácamtang
masasabing ligaya ang "indio", liban na lamang sa ligayang papaguing
dapatin n~g fraileng sa canya'y ipagcaloob.

Lubós n~gang naguing magcaaway na totoo ang "Fraile" at ang
"Progreso"[70]: calabisán ang alín man sa dalawa. Minamagalíng n~g
m~ga filipino ang "Progreso." Datapowa't cung alisín ang fraile; ¿alín
ang "lacás" na icapipiguil sa paghiwalay n~g colonia? At sa ganito'y
¿di baga dapat na ipalagáy na "sospechoso"[71] ang filipinong
magmunacalang magwacsì n~g "lacás" n~g fraile? Nariyan ang ugát n~g dî
magaping capangyarihan n~g fraile: hindî n~gâ mangyayaring mahalinhan
silá. Nalalaman n~g m~ga fraile ang bagay na itó, caya't guinágawâ
nilá bawa't maisipan. At ang Gobierno n~g castilang nagpapacapagal n~g
dî ano lamang sa _iguiguinhawa_ n~g m~ga filipino, gayon ma'y hindî
mangyaring dî niya gamitin ang fraileng magpacailan ma'y siyang bucál
n~g _ipinaghihirap_ n~g canyang m~ga sacóp na iyang pinagsisicapan
niya ang pagtatamó n~g "magandang palad."


..................................................

"Samantalang nananatili sa alaala n~g bayang Filipinas ang hindî pag
limot cay Rizal, mananatili naman sa bayang iyon ang pagmimithing
magcaroon n~g isáng Bayan puspós sa carapatán at may magandáng
caasalán. ¡Sa abâ n~g Filipinas cung sa canya'y lumípas ang
pag-aalaalang iyan! ¡Hihibic siya sa caalipnang atang n~g m~ga taga
ibang lupaín! At lalò pa n~gang magalíng sa matandang España na
mamuhay ang canyang naguíng anác sa marilág na casarinlán cahi't na sa
carukhâan, at huwag pawîin sa dibdib ang catibayan n~g dating
pagguiguiliwán, cay sa magtiis ang naguíng anác na iyan sa pagcasacóp
n~g isáng áli, na cahi't magpacayamanyaman ay hindî magtátaglay cailan
man niyang talinghagà at di mapagwaring pagsintang catutubò n~g tunay
na iná.................................."

¡Cahabaghabag na España, na totoong ipinagsisigawan sa pagdiriwang n~g
m~ga líbolibong halíng, na conowa'y sumísinta sa kinaguisnang
bayan!... ¡Cahabaghabag na España!... ¡N~g umaga ring iyón, casabay
n~g tugtóg n~g "Marcha de Cádiz" na naalis na patuluyan ang paghahári
mo sa púsò n~g Filipinas! Ang púsong iyan ay ang cay Rizal na
pinaglagusan n~g bala, ¡oh culang palad na España! n~g iyong m~ga
mapagpaconwaring sumisinta sa kinamulatang lupa!... Hindî; hindî ikaw,
loob mahal na España, ang umamis n~g buhay n~g Dakilang Banál na iyón,
ang taong yaong itinutulad cay Jesucristo n~g boong catuwiran n~g
pitong an~gaw-an~gaw na pawang naguing m~ga anac mo: ang pumatay sa
canya'y ang budhing hílig sa cariliman n~g m~ga iniyanac sa iyong
lupaíng inudyucan n~g isang pulutong n~g m~ga fraile; iyang m~ga
fraileng cung hindî nan~gatutong gumanáp n~g canilang m~ga
catungcalang mahál, ang lalong m~ga mahal na catungculan sa m~ga
nagpapan~galang "Ministro n~g Dios", na man~gagsidalaw sa capilla
upang ihandog ang canilang m~ga abuloy sa calolowa n~g hinatulang
patayín, ay nan~gatuto namáng pumaroon sa capatagan n~g Bagumbayan
upang magcamít n~g lihim na galac sa panonood sa pagcapatimbuang n~g
Dakilang Mapaninta sa calayaan, na ang guinawang sangcala'y ang
balat-cayong pagsintá sa kinamulatang lúpà sa han~gad nilang patdín
ang sumusunog sa canilang cauhawan sa dugô n~g m~ga filipino ... At
samantalang sinasabi ni Rizal sa isang jesuita, sa calaguimlaguím na
sandalíng iyon:--"¡Amá: pinatatawad co ang lahát n~g boong púsò, sino
ma'y walâ acong kinasasam-an n~g loob!--ang m~ga fraile, at cung dî
sila'y ang canilang m~ga caanib, ay isinusulat naman nila sa "La Voz
Española" ang ganito:

"At sa ganyan lamang paraan, sa "PAGWALIS" n~g masamang binhî, sa
"PAGGAPAS" n~g m~ga tuyóng uhay sa halamanan, maiilagang magpahamac sa
canilang sarili ang m~ga mangmang at ang m~ga magdarayang tacsíl na
ipinagtumulac n~g lalong m~ga budhing tampalasan sa pananandata laban
sa Inang bayan, at ang m~ga itinulac n~g manggagamot na mestizong
insíc sa paglabág at sa pagtalicód sa pananampalataya."[72]

"¿Paanong hindî bábarilin si Dr. Jose Rizal ay ang pasiya n~g m~ga
namamatnugot sa caisipang bayan sa Filipinas, ang icaliligtas lamang
n~g España sa canyang colonia malaya ay ang "PAGWALIS" at "PAGGAPAS",
sa macatuwid baga'y ang "PAGLIPOL" (sa m~ga filipino)? ¿Sa
caculan~gang palad ay hindî pa nagaganap ang pagcatuto n~g m~ga
castílà: baga man sa alin mang lupaín at sa alin mang panaho'y pawang
capahamacán ang ibinun~ga n~g paraang "WALIS" at "GAPAS", ay siya ring
ipinagpatuloy na gawin sa Filipinas ... At sa "pagwawalìs" at sa
"paggagapas, na casabay ang pagtugtog n~g "Marcha de Cádiz" at ang
sigaw na "¡Viva España!" ay nawalâ sa atin ang magandang Capuluang
iyon, sa pagpapalag-ós n~g bála sa canyang púsò sa púsò n~g pan~gúlo
n~g m~ga táong doo'y inianac, ang maningning na tagalog na si Jose
Rizal."

.................................................... "Halos ang boong
casalanan n~g lubhang casakitsakit at hindî na magágamot na
pagcacámali ay na sa Arzobispo at na sa m~ga fraile. Cung hinin~gì
sana ni pàrì Nozaleda at n~g m~ga fraile ang "indulto" ni Rizal, hindî
lamang sa catuparan n~g isáng catungculang lubhang nauucol sa
nan~gagpápanggap (¡lakíng capusun~gan!) na m~ga "kinàcatawan ni
Jesucristo sa ibabaw n~g m~ga lúpà" (ni Jesucristong bucál n~g
cabaitan at n~g pagcacaawang-gawâ); cung dî naman n~g canilang
maisu-at sa m~ga mapupusoc na dibdib ang pagcapamag-itan nilà at n~g
huwag mábaril si Rizal, bagay na cung guinawâ nila'y maaasahan halos
na humilig disin ang calooban ni Polavieja sa pagcaawâ. Datapuwa't sa
gayòng patacbó n~g ísip n~g m~ga fraile, na "¡WALIS!" at "¡GAPAS!"
silá n~ga ang lalong totoong nangagdaramdam n~g pagcauhaw sa dugô silà
n~ga ang lalong nagtataglay n~g lubháng malakíng pagtatanim n~g galit
(¡ganyan ang canilang pagtupad sa "ibiguin mo ang capuwa mo tawo na
gaya n~g pag ibig mo sa iyong sarili!") laban sa marilág na tagalog,
at hindî n~ga ang paghin~gì n~g "indulto" ang canilang guinawà, cung
dî ang pagparoon sa Bagumbayan, puspos n~g hindî nila maicailang
ligaya, upang mapanood n~g canilang sariling m~ga matá, na tunay
n~gang natimbuwang si Rizal at hindî na muling macababan~gon pa ...
¡Pagcalakilaking capan~gitan n~g asal na íyan cung panonoorin sa
talárò n~g caisipan! ¡Hindî n~ga mangyayaring dî caririmariman n~g
talárò n~g caisipan ang ganyang casamasamaang cagagawán n~g m~ga taong
sinasabing m~ga apóstol n~g religión n~g pagsisintahan n~g lahat n~g
m~ga inianac! ¡At caya ganyan n~ga ang nangyari, na samantalang
natutuclasan ni Rizal na siya'y huwag malimot n~g sangcataohan
magpasawalang hanggan, ibinubuhos naman n~g m~ga ganid na fraileng
iyang tunay na caalit n~g wagás na budhíng binyagan, sa canilang
talagang hindî nagcalinis na "historia" ang calakilakiha't macapál na
dun~gis, na ano pa't magpacaílan ma'y walang macalilinis na ano mang
lejía, m~ga panalan~gin ó m~ga himalâ man"....

       *       *       *       *       *

"Tíniis ni Rizal--anáng pantás na castílang si Don Miguel de Unamuno
ang mahambóg na cagaspan~gan n~g asal n~g (lahing) putî, asal na
magaspang na walang maiuucol cung dî ang salitang griego: "authadía."
Ang cahulugan nito'y ang pagcalugod n~g isáng tao sa canyang sarili,
ang canyang pagcagalác na siya'y naguing siya, ang mag alíw sa canyang
sarilí, at sa cawacasan, ang caraniwang cahulugan, ay ang pagmamalakí,
pagwawalang pitagan sa ibá "authádico," at nagmamalaki, sa hindî
pagcaunáwà n~g cálolowa n~g iba, samacatuwid baga'y sa casalatan n~g
canyang cayang másoc sa m~ga calolowa n~g m~ga iba at makita at
damdamín ang daigdig na gaya n~g canilang pagcakita at pagdaramdam."

       *       *       *       *       *

"Carapatdapat pagsiyasating magalíng-ani Guinoong Javier Gómez de la
Serna naman--ang cataohan ni Rizal. Nabuhay na tatlompo at limang
taón: naliguid na niya ang daigdig pagganap niya n~g icadalawampo't
pitong taón; siya'y médico, novelista, poeta, político, filólogo,
pedagogo, magsasacá, tipógrafo, políglota, (mahiguit na sampong wicâ
n~g iba't ibang bayan ang nasásalità), escultor, pintor, naturalista,
caanib sa m~ga bantóg na m~ga Capisanang tungcol sa dunong, sa Europa;
ibininyag ang canyang pan~galan sa m~ga bagong bagay na canyang na
tuclasan; nanahán at nag-aral sa m~ga malalaking pan~gulong bayan sa
Europa at América; hindî cacaunti ang bilang n~g dahon n~g librong ito
ang kinatatalaan n~g canyang m~ga libro at m~ga casulatan.
Nan~gag-alay dahil sa canyang pagcamatay n~g m~ga "velada" at m~ga
patungcol na alaala ang ilang m~ga capisanan n~g m~ga pantás, at ang
m~ga páhayagan sa boong tinacpan. Iyan ang taong ating binaril."

       *       *       *       *       *

Niyayo'y buwan n~g Agosto n~g 1882.

Nalilipos n~g laguím ang boong Maynila; cakilakilabot ang pagcacamatay
n~g tao dahil sa sakit na "cólera". Casalucuyang inilalathalâ niyon
ang "Diariong Tagalog"; dalawa caming mánunulat sa wícâ natin sa
páhayagang iyon, ang tan~ging macabayan at cárilagdilagan filipinong
si Gat Marcelo Hilario del Pilar Gatmaitan at acó. Datapuwa't ¡ay! n~g
panahong iyo'y natatanicalaan ang calayaan n~g m~ga panitic, walang
nasasaysay cung dî ang papaguingdapating itulot n~g macapangyarihang
dito'y nagmamay-arí n~g buhay, dan~gal at pamumuhay n~g m~ga culang
palad na filipino. Sa guitnâ n~g gayong cahapishapis na calagaya'y
siyang pagdating sa amin n~g isang sulat na galing Barcelona, liham ni
Rizal na may calakip na isang mababang casulatang wicang castilà, na
"Amor Patrio" ang nababasa sa unang talatà, at ang firma'y
"Laong-Laan". Walang cahulilip na lugod ang aming tinamó n~g basahin
naming dalawa ang casulatang iyon. Maalab at dalisay na pagsinta sa
tinubuang lúpà ang doo'y nálalamang sinasaysay sa calugod-lugod na
pagcacahanay, m~ga hiwagang pananalitang sacdal cagandahang tumátaos
sa púsò n~g bumabasa. Nagpan~gagaw caming dalawa ni Gat Marcelo sa
paghuhulog sa wícang tagalog n~g casulatang iyon, at sa cawacasa'y
pinagcayarían naming ang calahating dacong una'y siya ang tatagalog,
at acó naman ang calahating dacong hulí. Palibhasa'y numanamnam n~g
timyas n~g pananalitâ ni "Laong Laan", hindî cami nagdamdam pagod n~g
paghuhulog sa sariling wicang dukhâ n~g casulatang na sa mayamang wicà
ni Cervantes, at pagdaca'y inilathálà namin sa páhayagang iyon. Mulâ
niyo'y kinaguiliwan co na n~g lubos ang calahing sa pagsulat ay aking
napagkilalang may pusong wagás na macabayan, ano pa't laguing
sumunodsunod sa canya ang aking calolowa sa walang licat na canyang
pagsusumicap sa icaririlag n~g bayang minamahal, at towi na'y
nakipanig sa canyang towâ ó hapis......

Napipiit acó sa bilanguan n~g Cádiz, España, casama n~g lubhang
maramíng gaya co ring ipinatapong m~ga filipino at ilang filipina n~g
Gobierno n~g castilà, n~g aking mabasa ang "telegrama" sa m~ga
páhayagan doon, tungcol sa pagcápabaril n~g m~ga halimaw na ganid sa
Dakilang Anak n~g linuluhuran cong Inang Bayan. Nanghilacbót aco't
lalong pinaglahuan n~g pighatî ang calolowa cong gapós na n~g hapis sa
pagcapalayô sa kinamulatang lúpà, sa magulang, asawa't m~ga anác, na
pawang sinusuyuan n~g maalab na pagsinta.....

N~g macaowî acó rito sa Filipinas n~g taóng 1899, ang unang minithî
co'y macapagtayô ang lahing caymanguí n~g isáng marikít na "monumento"
na cailan ma'y magpapaalaala sa boong sinucob cay Dr. Jose Rizal, at
n~g mabigyang caganapán ang gayong nais, inísip cong yumárì n~g isáng
mahalagang "Album", na ang bawa't daho'y gawâ n~g isáng matalinong
filipino. Nang masabi co ang gayong panucalà sa macabayang si G.
Eulalio Carmelo, pagdaca'y binigyan acó n~g bilang ambág niyang limang
daang cartulinang catatagang dahon n~g sinabi n~g Album: ipinamahagui
co ang m~ga cartulinang iyon sa m~ga paham, sa m~ga literato, poeta,
escritor, periodista, músico, pintor, dibujante at iba pa, upang
bawa't isa'y magtitic doon n~g acalain niláng pintura, música,
caisipan, dibujo ó ano mang macapagpapahalaga sa "Album." Gumanáp ang
lahat at ibinigay n~g bawa't isá ang canicanilang gawâ sa itinayóng
"Capisanan sa pagpapaunlac cay Rizal", upang ipaencuaderna ang "Album"
at pagcatapos ay parifahan, at ang mapapagbilhán sa m~ga billete n~g
rifa'y mapagpatuunan n~g gugugulin sa Monumento cay Rizal. Naggayac
naman acó n~g isáng mainam na "Velada lírica, literaria at
instrumental," na guinanáp n~g ica 30 n~g Diciembre n~g 1899 sa teatro
Libertad. Agawán at hinanakitan pa ang pagbilí n~g billete. Maraming
m~ga palco ang naipagbilí n~g tigsasandaang piso at m~ga butacang
naipagbilí hangang tigdadalawampo't limang piso, m~ga salapíng
tinanggap na lahat n~g sinabi n~g pan~gulo n~g Capisanang gaya rin
naman n~g "Album". Nang macaraang iláng linggo mulâ n~g gawin ang
velada'y inacalà cong mauusisà co na cung gaano ang kinálabasan,
pagcatapos maawas ang gugol, n~guni't nasayang ang aking pagál sa
pag-uusisà: salapî at "album" ay capowa nan~galigpit sa lihim n~g dî
co mataroc, n~g dî co mawataswatasang "lalim n~g catalinuhan at
dunong" n~g m~ga "maririlag na macabayang" sa "talinghaga'y"
nan~gag-iin~gat n~g lubhang mahalagáng salapíng ambag n~g bayan sa
Revolucion ... N~g waláng caratnan ang maulit n~guni't mapitagan cong
pag-uusisa'y iniwan co ang gayóng gawang hindî abot n~g aking caya, at
nag isip acong magtatag n~g isáng hayág na ambagang hindî lamang hubad
sa m~ga "hiwagang" di cayang saliksikin n~g cutad cong baít, cung dî
lubos na lantaran at malayo sa camay n~g m~ga "cababalaghan": madalás
n~g nangyari sa akin yaong casabihan n~g m~ga castílàng: "unos tienen
la fama y otros cardan la lana"[73] "iba ang nabúbusog at aco ang
napapagbintan~gan", caya't humanap aco n~g paraang mailagan ang gayong
cahidwâan, Nakiusap aco cay general McArthur, na n~g panahong iyo'y
siyáng Gobernador Militar dito sa Filipinas, at cay Mr. William H.
Taft, na niyo'y Presidente n~g Comisión Civil, na mangyaring abuluyan
nila aco sa adhicang macapanghin~gî n~g ambag sa lahat n~g filipino
upang macapagpatayô n~g isáng monumento cay Rizal, sa pamamag-itan n~g
paraang magtatayo n~g isàng Comité (capisanan) na ang bubu-o'y m~ga
guinoong filipino na siyang mamamahalà n~g nauucol sa paglalaganap n~g
paghin~gî n~g ambag at makikipag-alam sa m~ga municipio at iba pang
pagcacatiwalaang manghin~gî n~g ambag, at ang lahat n~g untiunting
matitipong ambag ay doon ilalagac sa Tesorero Insular n~g Gobierno, at
n~g mangyaring magawâ ang lahát n~g ito'y aco'y namanhic na maglagdâ
n~g isáng ucol na Ley ang Comisión Civil. Capowa napahinuhod sa akin.
Inilagda n~g sinàbi n~g Comisión Civil ang ipinakiusap cong Ley at
inihalal na bubuô n~g Comité ang m~ga tagaritong aking ipinalagay, na
dî iba cung dî si na guinoong Tomás G. del Rosario, Ponciano Rizal,
Teodoro Rafael Yangco, Juan Tuason, Dr. Aristón Bautista Lim, Mariano
Limjap, Ramón Genato at Maximino Paterno. Hindî nawalan n~g m~ga
calahì at n~g pamahayagang filipinong sumalangsang sa aking panucalà,
na dî umano'y sa pagca't na sa mahigpít na carukhaan ang bayan ay
hindî marapat isipin ang m~ga gayong pagcacagugol cung dî ang marapat
pagsicapa'y ang mapapagcunan n~g macacain; pan~gan~gatuwirang hayag
cong sinagot sa aking pinamamatnugutang sariling páhayagang "El Grito
del Pueblo" at "Ang Kapatíd n~g Bayan" na hindî icababawas n~g yaman ó
icáraragdag n~g paghihirap na ang pitong millóng filipino'y umambag
n~g tigagalawang céntimo bawa't isa, upang macapagtayo sa
kinatimbuwan~gang lúpà n~g naghayin n~g dugô at buhay at n~g ang
bayang ito'y magcamit calayâan at dan~gal; na ang dalawang céntimong
ibibigay n~g bawa't filipino'y maguiguing isang maliwanag na
tagapagpatotoo sa boong cataohang ang lahing caymangui'y marunong
magmahal sa capatíd na may mahal at bayaning pusong natutong
magtanghal n~g capurihan n~g bayang kinaguisnan, bucod sa
macapagpapasulong n~g calooban sa m~ga cababayan upang panghinularan
ang m~ga dakilang gawang cagalin~gan n~g pinaghahandugan n~g gayong
bagay, at ang "monumento'y" magpapagunitâ sa maghahalihaliling tao sa
panahóng hinaharap, sa natutong pumucaw sa m~ga carugong náhihimbing
sa caalipnan at nagban~gong puri ... Naraos ang panghihin~gî n~g ambág
at n~gayo'y casalucuyang iniin~gatan n~g Tesorero Insular ang may m~ga
isáng daan at labing anim na libong piso (P. 116000) na siyang
gugugulin sa hindî malalao't matatayong monumento cay Rizal, sa paseo
n~g Luneta, na sa canya'y pinagbarilan. Cung magalíng ó masamâ ang
aking guinawâ sa pagcapanucalà n~g monumentong iyón, ang m~ga
cababayang may damdamin ang siyang magpasiya.

Sa pagpapaunlac din sa ating capatíd na _Martir_ ay naglathalà acó n~g
linguhang páhayagang Rizal, na sa casawîang palad ay hindî tumagal ang
buhay.

Ang m~ga guinawâ cong ito'y sa pagtupad sa aking catungculang
pagcafilipino.

Matibay na n~gang totoo ang hindî pagcalimot cay Rizal. Sa taon-tao'y
guinagawâ, sa sangcapuluang itó, sa icatatlompô n~g Diciembre, ang
pag-aalaala n~g sa canya'y pagbaril, na nalalao'y lalò namang
naguiguing dakilà. Sa Maynilà at sa m~ga bayanbayan ay may m~ga
itinayong Escuela Rizal, Instituto Rizal, Colegio Rizal, Liceo Rizal,
Ateneo Rizal, Restaurant Dimas Alang, Cinematógrafo Rizal, Orquesta
Rizal, Club Rizal, at may man~ga nagbibilí naman n~g Relój Rizal, Tela
Rizal, Cronómetro Rizal, Botones Rizal, Tabaco Rizal, Zapatos Rizal,
Fósforos Rizal; Papel Rizal, sa lahat n~g bahay n~g bawa't may
damdaming filipino'y may larawan ni Rizal; pinan~galanang Rizal n~g
Gobierno ang isá sa m~ga lalong malalaking lalawigan dito Filipinas,
ang lalong caraniwang gamiting sello n~g Correong dalawang céntimo ang
halagá ay larawan ni Rizal ang naroroon; ang cay Rizal ding larawan
ang na sa billete ó papel na gastahing dalawang piso ang halagá, na
siyang lalong laganap; ano pa't masasabing saan man sa lupaíng itó'y
walang naririn~gíg at walang namamasdan cung dî si Rizal ... Ang m~ga
cuhiláng sa canya'y nagpapatay at cahi't patay na'y canilang
pinagtataniman pa, baga man lihim at dî maihayag, napipilitang gamitin
ang sello n~g Correo ni Rizal, in~gatan ang billeteng dalawang piso ni
Rizal ... Iyan ang waláng catapusáng n~gitn~gít na parusa sa may
pusaling budhî!...

Inilagdâ co ang maiclíng casaysayan n~g buhay ni Rizal, sa pagca't
uliráng maningning na mapanghihinularan n~g lahát sa pagsinta sa
kinaguisnang bayan at sa capowâ tao, sa pagsisicap sa pag-aaral at sa
calinisan n~g asal. Ang nagawâ niya'y ¿bakit hindî magagawâ n~g bawa't
filipino?

Pinagsicapan cong isinawicà natin ang canyang m~ga kinathang _Noli me
tangere_ at _Filibusterismo_, at isasatagalog co rin ang canyang m~ga
tulâ at iba pang canyang m~ga sinulat sa pagca't ang lahat n~g iya'y
siyang matibay na haligui n~g cagalanggalang na sambahan n~g ating
m~ga calayaan at casarinlang canyang pinagpilitang itayô sa
catigastigasang bató n~g pagsintang maalab at dalisay sa kinaguisnang
lúpà, sa pamamag-itan n~g canyang macapangyarihang ísip.

Ang _Noli me tangere_ at ang _Filibusterismo'y_ ilaw na maliwanag na
pumapatnugot sa m~ga filipino sa lacbaying cahiraphirapan at
mapan~ganig na pagtatamó n~g casarinlang minimithî. Cay Ibarra-Simoun
at cay Elías ay mamamalas natin ang pagsintang tunay sa cagandaganhang
lupang kinakitaan natin n~g unang liwanag; cay Don Rafael Ibarra at sa
canyang anác na Crisóstomo'y ang pag-uusig n~g m~ga tacsíl sa bawa't
may magandang cálolowa; cay Cápitán Tiago'y ang taong walang malay
nalulugso ang puri dahil sa pagca mapaniwalaín sa hiduwang
pinasasampalatayanan n~g m~ga gumagamit n~g religión ni Cristo upang
madayà ang sangcataohan; sa ina ni María Clara'y ang babaeng ibinulid
sa ban~gin n~g carumaldumal na cahalayan n~g nanumpang magpapacalinis
n~g calolowa't catawan hanggang nabubuhay; cay María Clara'y ang
dalagang pinagmunglaymunglay ang púsò n~g tunay na amáng nagpapangap
na "cahalili n~g Dios" at ang kinasapitang calaguimlaguim n~g
cahabaghabag n~g kinúculong hangang nabubuhay sa dì umano'y ligpitan
n~g m~ga esposa n~g Dios; sa m~ga fraileng si párì Dámaso, si párì
Sibyla at si párì Salví, ang malulupít at casuclamsuclam na caugalîan
n~g m~ga táong may catungculang mahigpít na magpacabaít at
magpacalinis n~g asal; cay filósofo Tasio'y mapaguunawà ang
casakitsakit na cahan~galáng naghaharì sa m~ga filipino; cay cabesang
Talés ay ang táong ipinahamac n~g malupít na pag-uusig n~g magpacailan
ma'y caaway n~g m~ga filipino; cay Dr. Pasta ay ang larawan n~g m~ga
pantás na walang pinagsisicapan cung di ang canyang sariling
cagalin~gan at iyayaman; cay Doña Consolación at cay Doña Victorina'y
ang m~ga babaeng han~gal at halíng na siyang unaunang nagpapahirap ó
cumucutyà sa m~ga calahì, dahil sa sila'y kinasama ó naguing asawa
nang líping dito'y nacapangyayari; cay Sisa'y ang cahabaghabag na
babaeng pinahirapan hangang sa masirà ang ísip at mamatay n~g m~ga
tampalasang may budhing halimaw; sa isáng salita'y bawa't talata n~g
_Noli me tangere_ at _Filibusterismo'y_ palatuntunang maningníng sa
pamumuhay dito sa Filipinas, palibhasa'y casaysayan nang catotohanang
m~ga nangyari at nangyayari pa sa m~ga lupaíng ito. Sa alin mang bahay
n~g tunay na filipino'y hindî dapat mawalâ ang dalawang librong iyon
at salaminíng laguì ang buhay ni Rizal, at sa araw na gawíng patnubay
n~g cafilipinuhan ang buhay ni Rizal, at gamiting palatuntunan ang
_Noli me tangere_, ang _Filibusterismo_ at iba pang m~ga casulatan n~g
"Martir sa Luneta", sa araw na iyo'y macahihiyaw na tayong lahat, na
ang Filipinas ay ligtas na sa lahat n~g caalipnan, at ang lupaíng
ito'y siyâng pangulo sa dan~gal sa boong casilan~ganan, lowalhating sa
sancapuluang ito'y mithî ni Rizal, Andres Bonifacio, Marcelo Hilario
Del Pilar, n~g yutayutang m~ga filipino at n~g abang si

PASCUAL H. POBLETE.

[Larawan: G. Saturnina Rizal ni Hidalgo ó Neneng Rizal Capatíd na
matandâ n~g Dr. Jose Rizal, at casalucuyang nagpapalimbag n~g "_NOLI
ME TANGERE_" at "_FILIBUSTERISMO_." SA WICANG TAGALOG, Imp. de M
Fernández, Paz 447, Sta. Cruz.]

MGA TALABABA:

[1] Marami ang tumatawag n~g _Silan~gan_ sa Laguna.

[2] _Indio_ ang tawag n~g m~ga castilà at n~g m~ga mestizong castila
sa tunay na lahing malayo.

[3] Táong may dunong.

[4] Táong-hayop.

[5] Ang catumbas n~g casabihang ito sa wicâ natin ay yaong: _Ang
naghahanáp sa wala, ay baliw ang cahalimbawa._

[6] Escultura: ang paggawâ n~g ano mang larawang bató ó cahoy.

[7] Ang paglúlan. (Pagpupuri sa m~ga sasacyángdagat ni Magallanes.)

[8] Nagtátamo n~g dilág ang Inang Bayan sa pamamag-itan n~g dunong.

[9] Capisanang humahatol ó nagpápasiya.

[10] Ang pagpupulong n~g m~ga dios.

[11] Sa tabi n~g Pasig.

[12] Casulatang inilalathálà sa pamahayagan.

[13] Pag-ibig sa tinubuang lúpà.

[14] Ang Diariong Tagalog ang caunaunahang pámahayagang wicang castílà
at wicang tagalog na inilathálà sa araw-araw. Sapagca't n~g panahóng
iyo'y inuusig ang sino mang filipinong nagpapakita n~g pagcamalulugdín
sa m~ga calayaan; inilagáy na ang namamatnugot sa _Diariong Tagalog_
ay ang castilang si Don Francisco Calvo Muñoz, na Administrador n~g
Rentas Estancadas; n~guni't ang tunay na sumusulat ay si G. Marcelo
Hilario del Pilar at si G. Pascual H. Poblete. Tumutulong ding madalás
si G. José Cuaderno.

[15] Hucóm na humahatol n~g m~ga nauucol sa sinasampalatayanan.

[16] _Hada_: Hiwagang babae na n~g panahong una'y pinaniniwalaan n~g
m~ga europeo.

[17] Ang hindi tulâ, ang tuloytuloy na pananalitâ.

[18] Si Codro ang hulíng hárì sa Atenas at inihayin sa kinamulatang
bayan ang canyáng buhay.--Leonidas, hárì sa Esparta na nagsangaláng
n~g daang Termópilas, sa pamamag-itan n~g tatlong daang tao, laban cay
Jerjes.

[19] Panghihimagsic ang itinagalog n~g ibá sa salitáng _revolución_,
na tila hindî angcáp, sa pagca't dito'y ang sinasabing _revolución_ ay
ang bagong pagpapalacad n~g isang bayan ô nación.

[20] Calacaráng tadhánà n~g May-Capal sa lahat n~g canyáng linikhâ.

[21] Malayang mag-ísip, na ano pa't hindî sumasampalataya cung dî sa
masasabing parang nakikita at nahihípo.

[22] Ang ayaw sumampalatayang may Dios.

[23] Ang napapanig sa "partido políticong ang sinusunod na
palatuntuna'y ang pagsasangalang at paglalaganap n~g lahat n~g m~ga
calayaan.

[24] Tinatawag sa políticang "clerical" ang "partido" ó ang taong ang
sinusunod na palatuntuna'y ang pagsasangalang sa lahat n~g m~ga
sacerdote, sa pinasasampalatayanan n~g m~ga sacerdote at sa
icaguiguinhawa at icauunlac n~g m~ga sacerdote.

[25] Ang napapanig sa "partido republicano" na ang sinusunod na
palatuntuna'y ang m~ga naucol sa pagtatayo n~g "república" at sa m~ga
pamamahala n~g bayan sa bayan sa icagagaling n~g bayan din.

[26] Ang m~ga capanig sa partidong nagpupumilit na si Don Cárlos de
Borbón, na caíbigan n~g m~ga fraile at n~g lahat n~g m~ga sacerdote,
ang siyang maguing hari sa España.

[27] Ang cabooan n~g isang samahan n~g m~ga táong nagcacaisa n~g
pasiya tungcol sa inaacala nilang lalong magalíng na pamamahala at
pamiminuno sa bayan.

[28] Ang halos na sa calaguitnaan n~g sangcalupaan.

[29] _Brindo_ ang na sa, wicang castílà; galing sa wicang _brindar_,
na ang cahuluga'y ang pag-inóm n~g alac na tandâ n~g paghahan~gád n~g
icagagalíng n~g pinag-aalayan.

[30] Walang tunay na catumbás sa wicang tagalog ang wicang castilang
_Patria_, na ang cahuluga'y tinubuang bayan, tinubuang lúpà, sariling
bayan, sariling lúpà, kinaguisnang bayan at iba pa.--Paunáwà n~g
tumagalog.

[31] Hiwatigan n~g bumabasang hindî tinatawag ni Rizal na
"Inang-Bayan." Catutubong pan~galan ang "Inang Bayan:" ang sabing
"Inang España'y" pan~galang kinaugalian lamang, (gaya n~g pagtawag n~g
m~ga musmós sa hindî tunay na iná: Nanay Andang, nanay Liling at iba
pa). Paunawâ ni W.E. Retana.

[32] Caraniwang cublihan.

[33] May tiníc na cahoy na inilalagáy sa landás at n~g mahadlan~gán
ang lacad n~g nan~gagcacabayong sundalo.

[34] Patibóng na pang-húli sa caaway.

[35] Bacod na malakíng cahoy.

[36] Bacod na malalakíng cahoy na pataguilíd.

[37] Palatuntunang nagtatadhanâ n~g m~ga hábà n~g m~ga cublihan.

[38] Mangagamot sa matá.

[39] Isinatagalog co na ang tulang itó at gayón din ang _El embarque_,
_Por la educación_, _A la juventud filipina_, ang zarzuelang _Junto al
Pasig_, ang _El Consejo de los Dioses_, at iba pa at ipalilimbag cong
calakip n~g librong BUHAY NI RIZAL na aking sinulat. _Pascual H.
Poblete._

[40] "Tulisán sa dagat" ang tunay na cahulugan sa tagalog n~g wicang
castílang "filibustero", ayon sa "Diccionario de la lengua castellana"
na gawâ n~g "Real Academica Española"; n~guni't dito sa Filipinas ay
binigyan n~g m~ga castílà n~g ibang cahulugan. Tinatawag dito nilang
"filibustero" ang filipinong ayon sa m~ga sapantáhà nila'y
nag-aacalang lumabag at maglugso n~g capangyarihan n~g España sa
sangcapuluang ito at n~g macapagsarili. Pinag-uusig n~g gobierno n~g
castílà n~g catacottacot n~g panahong iyon ang bawa't filipinong
mapaghinalaang may budhíng "filibustero". Cung sabihin n~g m~ga di
marunong n~g wicang castila'y "plibastiero."

[41] Capulun~gang lagui n~g pagsisiyasat n~g lahat n~g m~ga limbag.
Cautusan dito n~g panahon n~g Gobierno n~g España, na ang lahat n~g
m~ga limbag at ipinalilimbag upang ilathálà, gaya n~g m~ga libro at
m~ga pamahayagan, ay paraanin muna sa "Comisión Permanente de
Censura." Pinarurusahan n~g mabigat ang sumuay sa cautusang ito.
Naboboo ang sinabi n~g Comisión n~g m~ga fraile at m~ga castílà.

[42] Ang tinatawag niya ritong Bayang sarili ay ang España.

[43] Ang m~ga cagawad ó cawaní n~g gobierno.

[44] Si Costa'y castílâ.

[45] Capón.

[46] Pantás na castílâ.

[47] Ang mairuguin sa lahát n~g bagay na nauucol sa Filipinas.

[48] Sa laking pag-guiliw ni Blumentritt sa Filipinas ay pinan~galanan
ang isang anac niyang babae n~g "Loleng" at ang inuugali niya at n~g
caniyang m~ga anac ay ang asal n~g m~ga filipinong may pinag-aralan.
Maraming di ano lamang ang m~ga librong sinulat ni Blumentritt tungcol
sa Filipinas at ang isa sa m~ga librong ito'y ang "Diccionario
Etnográfico de Filipinas."

[49] _Psicologia_: isang bahagui nang Filosofía na nagsasaysay n~g
nauucol sa calolowa at sa canyáng m~ga sancap at m~ga gawâ.

[50] _Antropólogo_: ang pantas na nacatatalos n~g carunun~gang
_Antropología_, na kinapapalamnan n~g m~ga nauucol sa catawan at
caasalan n~g tao.

[51] Bawat siglo'y may isang daang taon.

[52] Casaysayan n~g m~ga nangyari.

[53] Ang binábanguit dito'y ang pagsasan galang n~g m~ga filipino sa
capangyarihan n~g m~ga francés sa pakikibaca sa Conchinchina, sa utos
n~g España.

[54] Datìng sacóp n~g España ang Borneo, na n~gayo'y tinatawag ni
North British Borneo; n~guni't sa capabayâan n~g Gobierno n~g España'y
napalipat sa capangyarihan n~g Inglaterra.

[55] Inaanyayahan co ang lahat n~g m~ga cababayang cami'y magtayô n~g
isáng capisanang ang pamagát di'y _Liga Filipina_. Ang súsunding
palatuntunan sa capisanang ito'y ang Estatutos ó Palatuntunan n~g
_Liga Filipinang_ itinayô ni Rizal na isinatagalog co n~gayon. Bawa't
sang-ayon dito sa aking anyaya'y macasusulat sa akin dito sa daang
Misericordia blg. 123, bayang Sta. Cruz, Maynílà. Cung marami, ang
tanggapin cong pagsang-ayon tatawag acó n~g malakíng pulong at n~g
macapaghalal n~g m~ga púnò at iba pang kinacailan~gang gawin. Totoong
mahalagá ang magcaroon ang m~ga filipino n~g ganitong capisanan
..._Pascual H. Poblete_.

[56] Ang sabing "hotel" ay ipinan~gun~gusap na Otel. Wicang francés na
ang cahulugan ay tahanang sarili, at cung minsan nama'y bahay na
tumatangap na tumúloy at magpacain sa canino mang nagbabayad. Sa
wicang castila'y "hostería" ú "hospedería".

[57] Ang m~ga caisipang nauucol sa pamamahalà n~g bayan.

[58] Ang cahulugan n~g sabing Pilato ay "lalaking may sandatang
palasô." Ang pan~galan niya'y Poncio at apellido ang Pilato. Nang
panahong yao'y siya'y Presidente ó Procurador sa Judea, catungculang
guinanap niya n~g sampong taon, n~g panahong harì si Tiberio. Nang
magpasimulâ si Juan Bautista n~g pan~gan~garal, ang gobernador sa
Judea ay si Pilato. Sinasabi ni San Lúcas, na ang isá sa m~ga guinawâ
ni Pilato ay ang pagpatay sa iláng m~ga taga Galilea, at inihalò ang
canilang dugô sa m~ga hayin niya sa canyang kinikilalang m~ga dios. Sa
isá sa m~ga fiestang maraming m~ga judío ang napasasa Jerusalem,
nagpasimulâ ang iláng m~ga galileo n~g panghihimagsic na laban sa
pamunuan, sa loob n~g templo, cagagawang pinutol sa pagpapatay sa m~ga
namiminunò sa gawang iyon.

Talastas na n~g lahát cung ano ang m~ga cagagawan ni Pilato tungcol
cay Jesús, cayâ hindî co na sasabihin dito.

Nang makaraan ang isang taón mulâ nang mamatay si Cristo, ang m~ga
judio'y nang himagsic cay Pilato, dahil sa pagcagamit nito sa m~ga
cayamanan nang templo, upang may maipagpagawa nang isang páagusan nang
tubig. Napilitan si Pilatong payapain ang panghihimagsic na iyon sa
pamamag-itan nang m~ga sandata. Ang m~ga catampalasanan ni Pilato sa
m~ga samaritano ay siyang pumilit sa m~ga tawong ito na magsacdal cay
Vitelio, prefecto sa Syria. Ang naguing hatol nito'y alisan si Pilato
n~g catungculan at ipadala sa Roma, at doon nama'y pinarusahan siya
nang hatol na ipatapon, Lucas III. 1; XIII. 1; Mateo XXVII; Marcos XV;
Lucas XIII; Juan XVIII. 28; IX; Tingnan "Ang gawa n~g m~ga apostol"
III. 13; IV. 27; XIII. 28. 1.a Timoteo VI. 13; Flav, Josefo, Antig.
lib, XVIII, c. II-IV.

[59] Si Anan ó Anas ay anac ni Seth, Sumo Pontífice nang m~ga judío,
at bianan ni Cayfas, na siyang caacbay niya sa pagcapapa. Nang hulihin
si Jesús ay dinalá muna ito sa bahay ni Anas.--Lucas III. 2; Juan
XVIII; 13.

Sa pagca't siya ang pan~gulong punò n~g m~ga sacerdote, siya ang
nan~gulo sa pulong na pinagdalhan sa m~ga apóstol ni Jesús, upang sa
canila'y ipagbawal ang pagpapatuloy n~g pan~gan~garal.--Hechos IV. 6.
Sinasabi ni Josefo, na si Anas ay inihalal na Sumo Pontífice ni
Cyrenio, gobernador sa Judea, at siya ang inihalili cay Joaron na
binawian nang mataas na catungculang iyon. Si Anás naman ay inalisàn
nang catungculan ni Valerio Grato, procurador nang Judea, na inihalal
ni Tiberio Neron, at ang inihalili sa caniya'y si Ismael, na anac ni
Phabi.--Joseph. Antiquit lib. XXVIII cap. II.

[60] Si Caiphas na ang apellido'y Joseph ay manugang ni Anás at Sumo
Pontífice ring gaya nito. Sa bahay ni Caiphas linibac, siniphayò,
sinampal at hinatulang mamatay si Jesús. Sinasabi ni Josefo na si
Caiphas ay inalis sa pagcapontífice ni Vitelio. Lib. XXVIII Cap. IV.

[61] Man~ga pantàs na tagalagda ó tagasulat nang man~ga cautusan.

[62] Isá sa man~ga secta nang man~ga judío. Ang man~ga napapanig sa
sectang ito'y humihiwalay sa abang tawo, sa pag-aacala nilang sila ang
lalong banál at marunong cay sa iba.

[63] Ang Joseph na ito ay tubò sa Arimathea, isáng maliit na bayang
n~g una'y tinatawag na Ramlet, na na sa lupaíng naguing pag-aarì n~g
tribu ni Dan, sa dacong hilagaan n~g Lydda. Nananahan si Joseph n~g
panahóng yaon sa Jerusalem, sa pagca't doo'y may m~ga lupà siya at
bahay, at siya'y lihim na alagad ni Jesucristo, na cawan~gis naman n~g
maraming mayayamang tagaroon. N~g mamatay si Jesús sa Cruz, humarap si
Joseph cay Pilato, sa pagasa niyang siya'y caaalang alan~ganan, dahil
sa siya'y Senador at tawong mayaman, at canyang hinin~gî ang bangcay
n~g Màrtir sa Gólgota, na canyang pinahiran n~g gamot at paban~gó, na
ang casama niya'y si Nicodemo, at ang bangcay ni Cristo'y inalibing
niya, na ang catulong niya'y ang sinabi n~g si Nicodemo, sa isang
yun~gib, na na sa lupaing canyang pag-aari, na hindi nálalayò sa
pinagpacuan cay Cristo. Hindì co masabi cung ano ang kinahinatnan nang
banal na si Joseph sa pagca't walang sinasabi tungcol sa canya ang
m~ga Evangelio at "Ang m~ga gawa n~g m~ga apostol."--Mateo XXVII. 75;
Marcos XV. 42 Lucas XXIII. 50; Juan XIX, 37.

Ang cahulugan nang pan~galang "Nicodemo" ay "dugong walang sala."
Capanig nang panahong iyon si Nicodemo sa secta nang m~ga fariseo,
siya'y príncipe nang m~ga judío at alagad na lihim ni Jesucristo.
Isang gabí ay nakipagkita siya cay Jesús at sila'y nagsalitaan n~g
m~ga bagay na mahahalagá. Itinuro sa canya nang dakilang Maestro ang
pan~gangaìlan~gang magbagong buhay ayon sa tacdâ nang Espíritu Santo,
sa pamamag-itan nang pananampalataya sa Anac nang Dios, na
ipinagcaloob sa sanglibutan at nang magtamó n~g walang hangang buhay
ang lahat n~g sa caniya'y sumampalataya. Ang naguing bun~ga n~g
pagsasalitaan nilang ito'y ang pagbabalic loob ni Nicodemo, na mulâ
niyao'y naguing alagad ni Jesús, cahit sa lihim, bagay na anaki'y
pinagcacakilalanan n~g cahinaan n~g canyang pananampalataya sa
Mananacop. Walang ibang sinasabi sa Evangelio tungcol sa canya cung di
ang canyang pagsasanggalang cay Jesús n~g ito'y ibig sanang dacpín n~g
m~ga fariseo isang araw. N~g mamatáy sa Cruz si Jesús, nagdalá si
Nicodemo n~g sandaang librang nagcacahalong "mirra" at "áloe" at n~g
siyang mailagay na paban~go sa catawan n~g Mananacop, bagay na guinawâ
niya sa tulong ni Joseph na taga Arimathea. ¿Ano ang naguing buhay ni
Nicodemo pagcatapos? Hindi co masabi, sapagca't walang sinasaysay sa
bagay na ito ang m~ga Santong Casulatan. Juan III. 1-21; VII. 500 at
XIX. 39.

[64] Matibay na carretóng may apat na gulóng, na guinagamit n~g m~ga
hucbó ó n~g m~ga ferrocarril.

[65] Isang instrumento n~g música na may m~ga cuerdang tansô na
guinagamit n~g unang panahon.

[66] "La Independencia" n~g ica 4 n~g Noviembre n~g 1898.

[67] Ang isáng Nación ó ang isáng caharîan.

[68] Tinatawag na "indio" ang inianác sa India, ayon sa "Diccionario
de la Lengua Castellana" na gawâ n~g Real Academia Española;
datapowa't ang cahulugang bigay n~g m~ga castilà at n~g m~ga lahing
castilà sa sabing "indio" ay ang táong dalisay na filipino, na
ipinalalagay nilang cutad ang isip, imbî at hindî marunong magmahál sa
sariling dan~gal.

[69] Isáng lupaíng maláyò sa nacasasacop na Nacióng nacalupig.

[70] Ang pagsulong sa ano mang cagalin~gan, sa halimbawà: ang
pagsulong sa dunong, sa gandá n~g caugalian, sa calayâan, sa
caguinhawahan at iba pa.

[71] Ang pinaghihinalâang gumawâ ó gumagawâ n~g ano mang casamâan: sa
maiclíng sabi, ang "hinalain".

[72] Sipì sa _La Voz Española_ na pinamamatnugutan n~g lubhang catoto
n~g m~ga fraileng castilang si Don Joaquín Pellicena y Camacho, n~g
ica 30 n~g Diciembre n~g 1896.

[73] Iba ang umaahit n~g balahibo n~g tupa, at iba ang nagtátamong
dan~gal, samacatuwid baga'y madalas na iba ang napapaghinalaan n~g
m~ga cagagawan n~g ibá.





*** End of this LibraryBlog Digital Book "Buhay at Mga Ginawa ni Dr. Jose Rizal" ***

Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.