Title: Vivo de Zamenhof
Author: Privat, Edmond, 1889-1962
Language: Esperanto
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.


*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Vivo de Zamenhof" ***


VIVO DE ZAMENHOF



EDMOND PRIVAT


1920



TABELO DE ENHAVO


ANTAŬPAROLO

AVERTO

ĈAPITRO I. -- La Gentoj en Litva lando.
  Litva lando. -- El Mickieviĉ. -- Historio. -- Litovoj. --
    Germanoj. -- Hebreoj. -- El Biblio. -- Poloj. --
    Blankrutenoj. -- Rusa regado. -- Mesianismo pola. --
    Profetaĵo Mickieviĉa. -- Mesianismo hebrea. -- Profetaĵo
    Jesaja. -- Militoj en Eŭropo inter 1850 kaj 1870.

ĈAPITRO II. -- Infano en Bjalistok.
  La patro. -- La patrino. -- La hejmo. -- La gefratoj. --
    Karaktero. -- Amo al patrino. -- Revo kaj realo. -- Scenoj
    sur la stratoj. -- Intergenta fremdeco. -- Popolaj
    antaŭjuĝoj.

ĈAPITRO III. -- Gimnaziano en Varsovio.
  Pogromo Bjalistoka. -- Muroj inter popoloj. -- Ideo pri
    mondlingvo. -- Trakrompreno de Historio. -- Fervoro je latina
    lingvo. -- Nekrasof. -- Simpatio al laboristoj. -- Lingva
    serĉado. -- Vortaro kaj logiko. -- El letero al Borovko. --
    Sufiksoj. -- Pri angla gramatiko. -- Lingva projekto en 1878.
    -- Kolegaro. -- Fino de Gimnazio. -- Patra malpermeso.

ĈAPITRO IV. -- Studentaj jaroj.
  Moskvo. -- Medicina studento. -- Vivado malfacila. -- Cionismo.
    -- Poemo al Hebreoj. -- Malŝato je ŝovinismo. -- Reveno
    hejmen. -- Bruligitaj kajeroj. -- Reverko lingva. -- "En
    sonĝo". -- Perfektigado. -- Longa pacienco. -- Spirito de la
    lingvo. -- Turmenta silento. -- Soleco. -- "Mia penso".

ĈAPITRO V. -- Doktoro Esperanto.
  Klara Zilbernik. -- Vaganta kuracisto. -- Ekscio pri
    Volapük. -- Nova turmento. -- Fianĉiĝo. -- Helpema
    bopatro. -- Eldono de l' Unua Libro. -- Ekscito antaŭ
    Rubikono. -- "Ho, mia kor'!". -- Apero de la lingvo --
    Edziĝo. -- Dissendado de broŝuroj. -- Respondoj kaj
    aliĝoj. -- La Dua Libro. -- Akraĵoj de l' sorto. -- "La
    Esperantisto". -- Premanta situacio. -- Trompeter. -- Morto
    de l' patrino. -- Transloĝo al Grodno. -- Tolstoj. -- Rusa
    cenzuro.

ĈAPITRO VI. -- Idealista profeto.
  Patro kaj gefratoj. -- Reveno al Varsovio en 1898. -- Okulisto
    de malriĉuloj. -- Vespera verkado. -- "Al la fratoj". --
    Hilelismo. -- Pri hebreaj partioj. -- Esperanto inter 1900
    kaj 1905. -- Vizito al Parizo. -- Bulonja Kongreso. --
    Internacia fratiĝo. -- Profeta parolado. -- Preĝo al Forto
    mistera. -- Horo neforgesebla.

ĈAPITRO VII. -- Homarano.
  Sperto Bulonja. -- Rusa revolucio 1905. -- Pogromoj. -- Buĉado
    en Kaŭkazo. -- Kontrastaj impresoj. -- "Homaranismo". --
    Lingvo kaj Religio. -- Neŭtrala Fundamento. -- Kredo kaj
    moroj.-- Oriento kaj Okcidento. -- Naciaj deklaroj. --
    Homarana deklaro. -- Dek du punktoj. -- Nomoj de landoj. --
    Pri neŭtrala Templo.

ĈAPITRO VIII. -- Kongresaj Paroladoj.
  La "interna ideo". -- De Beaufront: "nur lingvo". -- Bulonja
    deklaro. -- Ĝeneva parolado 1906. -- Indigno de Zamenhof. --
    Celo de l' Kongresoj. -- Kembriĝo 1907. -- Ĝojiga impreso.
    -- Modesta kaj libera. -- Kontraŭ vorto "Majstro". -- Pri
    taskoj esperantismaj. -- Akcepto en Londono. -- Pri
    patriotismo. -- Parolado en Guildhall.

ĈAPITRO IX. -- Lingvisto.
  Reforma agitado en 1894. -- "Delegitaro" kaj Ido en 1907. --
    "Iniciatinto, ne kreinto". -- Zamenhof kaj de Beaufront. --
    Vivo kaj arbitreco. -- El "Aldono al la Dua Libro". -- Natura
    leĝo. -- Teorio kaj praktiko. -- Amerikaj filozofoj. --
    William James. -- Henry Philipps. -- Senrompa disvolviĝo. --
    Parolado en Dresdeno 1908. -- Washington 1910.

ĈAPITRO X. -- Verkisto.
  Verkema inspiro. -- Pri Dante. -- Goethe pri mondliteraturo. --
    Tradukado. -- El Malnova Testamento. -- El "Hamlet" de
    Shakespeare. -- Komenca fundamento. -- Originalaj prozaĵoj.
    -- Pri muziko. -- La stilo. -- Pruva batalemo. -- La koro. --
    Versaĵoj. -- El "La Vojo". -- Popola poeto.

ĈAPITRO XI. -- Etika Pensulo.
  En Barcelono 1909. -- Pri U.E.A. -- Al Kongreso de Rasoj 1911.
    -- Ondo ŝovinista. -- Eksiĝo Krakova 1912. -- Pri
    Homaranismo. -- Religio kaj Etiko. -- Liberkredanoj. --
    Neŭtrale-homa religio. -- El nepresita manuskripto. -- Eduko
    al infanoj. -- Bezono je kadro. -- Al Kongreso Pariza. --
    Ekmilito.

ĈAPITRO XII. -- Homo ĉe Morto.
  Milito. -- En Varsovio. -- Pri hebrea nacianismo. -- Letero al
    Diplomatio. -- Batalo kaj mizero. -- Ĉagreno de la Majstro.
    -- La vivcelo. -- Letero pri homaranismo. -- Projektita
    Kongreso. -- Rusa Revolucio. -- Lasta korbato. -- Enterigo.
  Lia kredo. -- Pri senmorteco de l' animo. -- Pri junula krizo.
    -- Pri Krista instruo. -- Abdul-Baha. -- Kuracisto de l'
    Homaro. -- Grandeco de Zamenhof.



LIBRARO HAROLD BOLINGBROKE MUDIE


ANTAŬPAROLO


Harold Bolingbroke Mudie estis unu el la plej fervoraj kaj plej
fidelaj propagandistoj de la lingvo Esperanto, genia kreaĵo de
Ludoviko Lazaro Zamenhof.

Esperante ĉiam konservi la memoron de sia amata Prezidinto,
Bolingbroke Mudie, kiu perdis sian vivon deĵorante en Francujo
dum la granda milito (je la 6-a de Januaro 1916, en la
tridek-sesa jaro de sia aĝo), la Brita Esperantistaro donacis
kelkajn milojn da spesmiloj, por ebligi, ke la Brita
Esperanto-Asocio eldonu, sub la suprenomita titolo, serion da
bonstile verkitaj libroj -- originalaĵoj kaj tradukoj -- kiuj,
laŭ tipografio, presado, formato, kaj enhavo, iom post iom
fariĝu ne nur inda trezoro de Esperanta Literaturo, sed vivanta
atesto de amo kaj estimo por nia nobla kaj neforgesebla amiko.

Ni, kiuj havis la grandan privilegion kunlabori kaj konatiĝi
intime kun Harold Bolingbroke Mudie, neniam povos forgesi lian
sindonan kaj sukcesan laboradon por Esperanto, lian agemecon en
konsiliĝado, lian fluan kaj trafan elokventecon ĉe propagandaj
kunvenoj, lian grandan organizan talenton, kaj lian plenan fidon
pri la fina venko de nia afero. Ĉio, kion li faris por
Esperanto, estas bone konata al ni.

Ni esperas, ke per ĉi tiu Libraro estontaj samideanoj ankaŭ
ricevos kaŭzon beni lian nomon, kaj ke lia entuziasma kaj
glorinda laborado por Esperanto staros ĉiam antaŭ ili, kiel
brila lumo gvidanta iliajn paŝojn al la dezirata celo.

Nur la plej bonaj verkoj havos lokon en la "Ho-Bo-Mo" serio; ĉar
ni deziras, ke la Libraro estu taŭga memoraĵo pri nia amata
amiko, kaj glorkrono por nia Majstro Zamenhof kaj lia lingvo
Esperanto.

Ni povas nin gratuli, sukcesinte akiri por la unua verko de la
librara serio la sindonan helpon de tiel sperta, fervora, kaj
talenta Esperantisto, kiel nia kolego Doktoro Edmond Privat, al
kiu ni ŝuldas sinceran dankon pro ĉi tiu bona kaj simpatia
historio de la vivo de nia Majstro.

  John Mabon Warden,
  John Pollen,
  Bertram Chatterton,
  John Merchant,

  Kuratoroj de la Memoriga Kaso Bolingbroke Mudie.



AVERTO DE L' AŬTORO


Tie ĉi ne kuŝas historio de la lingvo Esperanto, nek rakonto
pri la movado esperantista.

La celo estis ja skizo pri la vivo kaj la penso de Ludoviko
Zamenhof. La zorgo ne estis tia, ĉu ĝi plaĉos al unu aŭ alia;
nur tia, ĉu sufiĉe fidele kaj ame ĝi sekvos la ĝustan veron.

Animo la plej granda, genio la plej pura ŝuldas formon al
ĉirkaŭa mondo. Tial, per deveno kaj naskiĝa lando necesis ja
komenci. Kion ŝuldas ni al memoro de l' mortinto, ĉiam viva per
inspiro, tion kare ni konservas ĉiuj en la koro, kiel lumo.

  E. P.

  Ĝenevo, julio 1920.



VIVO DE ZAMENHOF



ĈAPITRO I.

La Gentoj en Litva lando.

  Litva lando. -- El Mickieviĉ. -- Historio. -- Litovoj. --
    Germanoj. -- Hebreoj. -- El Biblio. -- Poloj. --
    Blankrutenoj. -- Rusa regado. -- Mesianismo pola. --
    Profetaĵo Mickieviĉa. -- Mesianismo hebrea. -- Profetaĵo
    Jesaja. -- Militoj en Eŭropo inter 1850 kaj 1870.


Meze inter Oriento kaj Okcidento kuŝas Litva lando, kantita de
Mickieviĉ en _Sinjoro Tadeo_:

  Litvo! Patrujo mia! simila al sano,
  Vian grandan valoron ekkonas litvano,
  Vin perdinte. Belecon vian mi admiras,
  Vidas ĝin kaj priskribas, ĉar mi hejmosopiras . . .
  Al montetoj arbaraj, herbejoj verdantaj,
  Larĝe apud lazura Njemen tiriĝantaj . . . [1]

Sur tiu dolĉa tero vivas jam de miljaroj unu el plej malnovaj
gentoj de l' aria mondo. En norda parto paroliĝas ankoraŭ
antikva lingvo litova, proksima je sanskrita. En puraj moroj kaj
popolaj kantoj iel regas atmosfero mistera kun influoj el Hindujo
pratempa.

Longe vivadis en paco tiu gento trankvila, de Kristanismo
netuŝita ĝis dek-tria centjaro. De l' cetera mondo forkaŝita
per marĉoj kaj per densaj arbaregoj, kie kuras ĝis nun sovaĝaj
urbovoj, la popolo daŭris adori la fortojn de l' naturo sub
gigantaj kverkoj, vivanta templo de la dioj.

Tie tamen ekbatalis okcidenta volo kun orienta pacienco. En
Mezaĝo teŭtonaj kavaliroj tiun landon almilitis, polaj nobeloj
ĝin ligis al sia ŝtato, moskova caro ĝin atakis. Dume
alkuradis el tuta mondo persekutataj Hebreoj por starigi
manlaboron kaj komercon laŭ invito reĝa. Tiel alia gento tre
maljuna trovis tie novan Palestinon kaj fondis urbojn aŭ
plenigis ilin.

Kun si ĝi enportis industrion kaj negocon, sed ankaŭ sian
lingvon german-judan, propran kredon kaj Sabaton, eĉ apartajn
vestojn. Ekstere montris la Hebreoj heredan timemon pro kutimaj
batoj, interne la fieran fidelecon al profetaj tradicioj:

  Aŭskultu min, vi, kiuj konas la veron,
    Popolo, havanta mian instruon en koro:
  Ne timu ofendon de homoj,
    Ne tremu antaŭ insultoj.

  Leviĝu, leviĝu, vin vestu per forto,
    Ho brako de l' Eternulo;
  Leviĝu, kiel en tempoj antikvaj,
    Ĉu ne vi dishakis Fierulon?
  Ĉu ne vi sekigis la maron? [2]

Kiam disfalis litvo-pola Respubliko je l' fino de l' centjaro
dek-oka, preskaŭ tuta litva nobelaro de longe jam forlasis la
prapatran lingvon kaj fariĝis pola kore kaj parole. Litovan
lingvon daŭris uzi vilaĝanoj en la nordo, blankrutenan tiuj en
la sudo. Pola sonis en kasteloj, en preĝejoj katolikaj, en la
Vilnaj altlernejoj, kaj en domoj societaj. En urboj, eĉ Germanoj
havis propran kolonion kaj kvartalon, sed, en stratoj de l'
komerco, juda lingvo sonis ĉefe. Super tiu diverseco pezigis
ursan manon rusa Imperio dum tuta centjaro dek-naŭa. En ĉiuj
urboj amasiĝis armeo da soldatoj, oficiroj, oficistoj rusaj
ĉiugradaj. En palaco loĝis rusa guberniestro. Sur ĉefa placo
brilis oraj turoj de rusa preĝejo.

Dufoje provis Poloj kaj Litvanoj forskui fremdan premon per
armiloj. En 1831 kaj 1863 tra tuta mondo sonis la sanga plendo de
l' heroaj ribelantoj. Ambaŭfoje sur la landon refalis despli
peze la venĝa krueleco de l' venkinto. Eĉ lingvo rusa jam
trudiĝis devige en lernejoj.

Kiam estis sesjara knabeto Zamenhof en urbo Bjalistok, ĵus
finiĝis dua revolucio kaj postlasis ĉie sangon, larmojn, akrajn
sentojn. Por disceligi la koleron de l' popolo, klopodis rusa
registaro perfide ĵeti gentojn kontraŭ unu la aliaj. "_Divide
ut imperes_" fariĝis oficiala sistemo. Tia incitado estis tiom
pli facila, ke ĉiu gento jam vivadis tre aparte de l' ceteraj.
Ankaŭ per kondiĉoj materiaj, la registaro pliakrigis la naciajn
diferencojn. Lerta leĝo liberigis vilaĝanojn de sklaveco al
termastroj, sed samtempe lasis ilin sen ia propra kampo. Tial ili
devis tamen pagi luon per laboro sia, kaj barakti pli ĵaluze kun
la riĉaj posedantoj. Ĉar la mastroj estis polaj, dum litovaj
aŭ blankrusaj restis ĉiuj kamparanoj, gentajn sentojn jam
venenis la disputo.

Pli malfrue renaskiĝis en la lando movado nacia de Litovoj, kies
literaturo kaj aparta patriotismo refloris kun fervoro. Tion
baldaŭ persekutis Rusoj kaj malŝatis Poloj, pro suspekto kaj
ĵaluzo. Pli diabla ruzo estis cara politiko rilate al Hebreoj.
Ilin oni pelis okcidenten el diversaj partoj de Ruslando, per
ĉiaj leĝoj kaj reguloj, kun la celo superŝuti polajn urbojn
kaj malfortigi reziston. Kiel ŝafaro forvipita, miloj da Hebreoj
malfeliĉaj enloĝadis en Polujon ĉiujare. Edukitaj ruse,
fremdaj al kutimo kaj al lingvo de la lando, komercemaj,
baraktemaj por ne morti pro malsato, ili estis ĉiel abomenataj
de la pola societo kvazaŭ grava malhelpaĵo al defendo kontraŭ
Rusoj.

Ĉe premataj nacioj suferado konstanta naskas ofte plej potencan
sopiregon de la penso, kvazaŭ inspiro ĉiela. Litva pola poeto
Mickieviĉ, el Vilno forpelita de la rusa registaro, sonigis tra
Eŭropo genian alvokon al sanktiĝo de sia popolo por savi ĉiujn
gentojn de l' mondo. Eĉ antaŭ lia renkonto mistera kun
mistikulo Tovianski, li jam predikis al Poloj plenan mesianismon.
Kiel Kristo krucumita pro la kulpoj homaj, tiel Polujo disŝirita
punpagis la pekojn de l' ŝtatoj. Sed estis ankaŭ por ĝi
sononta la horo de korpa renaskiĝo, kaj tiam ekregos paco sur
tero:

  Kiel Kristo ja venkis la tombon,
    tiel ankaŭ Polujo revivos,
  por savi popolojn kaj Ligon
    ilian sigeli por daŭra justeco. [3]

Ĉe polaj rondoj en litvaj urboj revarmiĝis la koroj per espero
tia. Dume ĉe Hebreoj, aparte loĝantaj, ankaŭ sentiĝis revado
mesiana. Kiu de l' ekstera mondo ricevas nur malŝaton, rebaton
kaj doloron, tiu serĉas en si mem ian ĝojon por spirito kaj al
si kreas propran vivadon internan.

Tiel disvastiĝis inter judaj rondoj, en Polujo kaj apude,
sopirado je patrujo palestina kaj je fina regrupiĝo de l' Mosea
familio sur la tero promesita. Ankaŭ regis inter ili fido
senŝancela je rolo sankta de l' Hebreoj, popolo de Dio elektita
kaj per sufero preparita al granda tasko nekonata. Tion anoncis
jam profetoj de l' antikva tempo, kaj premitaj koroj ja rajtas
esperi:

  Ĝoju kun Jerusalem,
    Kaj estu gajaj pri ĝi . . .

  Jen Mi fluigos sur ĝin
    Pacon kiel riveron,
  Kaj la riĉaĵon de l' popoloj . . .

  Venis la tempo
    Kolekti ĉiujn gentojn kaj popolojn,
  Ke ili venu kaj vidu Mian gloron. [4]

En atmosfero pensa flugadis do la grandaj inspiroj mesianaj, kaj
ili semiĝis en spiritojn. Sur tia tero de l' akra sopirado
genioj kreskas plej favore, sed plejparte ja perdiĝas la semoj
en sablo, ĉar amaso ne komprenas plej altan sencon de l'
inspiroj. Nur nacian flankon la popoloj vidas klare.

Al simpla reĝa kandidato la Hebreoj malaltigis Kriston liatempe.
Nur pri pola ŝtato pensis Poloj, kaj ekmiris kiam frate parolis
Mickieviĉ al Rusoj. Pri lia homarama spirito el hindo-litovaj
prapatroj ili restis preskaŭ blindaj.

En Eŭropo dispafadis militoj pro naciaj celoj: por itala
liberigo, por unueco germana. Popolojn premis en Kaŭkazo kaj
subtenis en Balkano rusa caro. Lin batis imperiestro franca, kaj
tiun venkis prusa reĝo. Lastan ribelon de l' Poloj per sango
subakvigis rusaj generaloj. Ĉie progresadis tekniko milita kaj
akriĝis incitoj naciaj, sed en Okcidento la gentojn dividas ja
limoj naturaj, dum en Oriento vivas ili miksite.

Sur litva tero kvar gentoj malsamaj loĝadis en urboj, kun celoj
kontraŭaj, kun lingvoj diversaj, kun kredoj malamikaj. De strato
al strato ja regis malfido, suspekto, sur placoj ofendo ĉiutaga,
venĝemo, persekuto kaj malamo. Sur tiu tero malfeliĉa naskiĝis
Zamenhof. En kiu loko pli nature elkreskus tia geniulo, kies vido
pli profunden trapenetris, kaj pli alten superflugis trans naciaj
egoismoj al pure homa mondrigardo?

[1] _Sinjoro Tadeo_, traduko de Grabowski, kies diferencigo inter
Litvano kaj Litovo estas akceptita tie ĉi. La sendependa pola
Respubliko konsistis el du ĉefaj partoj: Pola krono kaj Litvo.
Ne ĉiuj Litvanoj estas Litovoj, t.e. anoj de la litova gento.

[2] Jesaja LI, 7, 9, 10.

[3] El _Libro de l' Polaj Pilgrimantoj_, de Adamo Mickieviĉ,
nacia poeto, mortinta en 1855.

[4] Jesaja LXVI, 10, 12, 18.



ĈAPITRO II.

Infano en Bjalistok.

  La patro. -- La patrino. -- La hejmo. -- La gefratoj. --
    Karaktero. -- Amo al patrino. -- Revo kaj realo. -- Scenoj
    sur la stratoj. -- Intergenta fremdeco. -- Popolaj
    antaŭjuĝoj.


De la patrino la koro, de la patro la cerbo, de la loko la
impreso: jen tri ĉefaj elementoj en la formado de Zamenhofa
genio.

Konscienca pedagogo estis la patro Markus Zamenhof, naskita de
hebreaj gepatroj la 27. de januaro 1837 en Tikocin, ĉe landlimo
inter pola kaj litva landoj, tiam regataj de rusa caro. Dudekjara
junulo, li fondis lernejon en urbo najbara Bjalistok, kaj
edziĝis kun filino de hebrea komercisto tie, Rozalja Sofer,
naskita en 1839. Ne multaj estis la lernantoj, kaj neriĉa la
paro.

La 15. de decembro 1859 naskiĝis Ludoviko Lazaro, la unua filo.
Kvar aliaj kaj tri filinoj poste venis. Ĝojo granda, sed zorgo
peza. Baldaŭ oficialan postenon akceptis la patro: ĉe mezaj
ŝtatlernejoj li fariĝis instruisto de geografio kaj modernaj
lingvoj. En 1873 li transloĝis al Varsovio kun la tuta familio,
kaj de tiam instruis la germanan lingvon ĉe Veterinara Instituto
kaj Reala Gimnazio.

Grandiĝis la infanaro kaj estis nesufiĉa la salajro. La hejmo
devis malfermiĝi al dek kvin ĝis dudek pensionanoj. Eĉ tio ne
tro helpis. Baldaŭ vidis la gefiletoj, ke la patro jam aldonis
novan laboron al sia kutima korektado de knabaj skribaĵoj:
akceptinte plian cenzuran oficon, li ĉiuvespere sub la lampo
malligis dikan amason da fremdaj gazetoj, kaj, prenante ruĝan
krajonon en la mano, tralegadis ĵurnalon post ĵurnalo. Tian
plian oficon oni komisiis al li pro lia rimarkinda kono de
fremdaj lingvoj; sed la pedagoga tasko pli taŭgis laŭ lia
naturo. Pri geografio li publikigis en la rusa lingvo tre
praktikajn lernolibrojn.

Per ĉiutaga senripoza penado sukcesis la gepatroj havigi al siaj
infanoj plenan edukadon en gimnazio kaj universitato. Tri
fariĝis iam kuracistoj, kaj unu farmaciisto.

Saĝa kaj severa estis la patro, viro skeptika je revoj, sed
obstina je laboro. Religian kredon li havis nur unu solan, nome
la plej fidelan akuratecon al devo ĉiutaga.

Dolĉan anĝelan naturon havis la patrino. Bonkora, sentema kaj
ĉiel modesta, ŝi tutkore sindonis al siaj infanoj kaj al sia
mastrumado. Blinde fidema je la saĝo kaj justeco de l' edzo, ŝi
tamen klopodis por moligi liajn juĝojn en okazo de puno.

Kiam eliris el patra skriboĉambro malfeliĉa kulpuleto, li
preskaŭ ĉiam renkontis survoje, kvazaŭ hazarde, la patrinon
pretan por lin ankaŭ "severe" admoni, dum ŝi glatis lian
kapeton kun larmoj en okuloj. "Plej certe ŝia kispuno pli
efikis, ol la mano de l' patro", skribis unu el fratoj de
Ludoviko multjarojn poste. "Kiam unu el ili restis sen tagmanĝo
laŭ ordono patra, nevidebla anĝelozorganto sendis al li porcion
pere de maljuna kuiristino, dum la posttagmeza dormeto de l'
familiestro, kaj ĉiam kompreneble nur hodiaŭ por la lasta
fojo". [1]

Sed ne al Ludoviko, nur al liaj petolemaj gefratetoj okazis tiaj
aventuroj, ĉar lin respektis lia patro kaj la tuta familio,
kvazaŭ plenaĝulon. Saĝa, modesta, pensema, studema, neniam
laŭta, kvankam obstineta, li ĉiam evitis suferigi iun ajn. Ĉe
klaso li jam aperigis kleron neordinaran kaj talenton por
verkado. Instruantoj admiris lin. Amikoj nomis lin "barono", pro
lia trankvila sintenado kaj ĝentilaj manieroj. Tamen tute ne
superulo malridema li sin montris en la hejmo kaj lernejo. Pala
kaj malforta li estis ja kiel infaneto, sed jam vigla kaj ĝojema
knabo li fariĝis, bonega aranĝisto de festetoj kaj ekskursoj.
Kiel ĉefon kaj animon de l' amuzoj, lin ĉirkaŭis gefratetoj
aŭ kolegoj. Li plej ŝatis la dancadon, sed por problemoj
malfacilaj de lerneja tasko li estis ankaŭ tre helpema
konsilanto.

De sia patrino li heredis la senteman bonkorecon, kaj ŝin li
adoris, kvazaŭ dian anĝelinon. Ofte malsanan, li ŝin flegis
kun zorgemo kortuŝanta, kaj ĉiujn deziretojn ŝiajn li
antaŭplenumis delikate. Lin la patrino kompreneble jam rigardis
frue kiel trezoron la plej karan. Ŝi amis lin kiel okulpupilon,
kaj en la tuta mondo ekzistis laŭ ŝi neniu ajn pli bona.
Kredeble prave. Kio staras super amo patrina? Tra doloroj
senŝancela, komprenema kaj fidela, ĝi sin donas, kaj donas ĝis
morto . . . kaj poste ĝi helpas ankoraŭ.

Similaj amoj inter filo kaj patrino ĉe multaj geniuloj estas
ofte rimarkeblaj. Pope, Musset, Lamartine adoris la patrinon
sian, kaj al ŝi tre multon ŝuldis. Same Zamenhof. Ŝi faris lin
idealisto, kaj fidis grandecon lian kun espero konstanta. Pie ŝi
gardis tiun flamon, kvazaŭ lumbrileton de lampo sankta. Simpla
virino ŝi estis, kaj tial lin edukis, ke ĉiuj homoj estas
fratoj kaj egalaj antaŭ Dio.

Saĝa patro lin revokis al realo for de l' revoj. La knabo ja
vidis la faktojn ĉirkaŭ si en stratoj Bjalistokaj:

Preter la fenestroj de la ligna domo Zamenhofa, sur la strato
Verda, pasis aro da Hebreoj kun la tipaj longaj barboj . . . Al
vizaĝoj jen celtrafas neĝaj kugloj en pafado. Frapon sub okulo.
Sangas vango. Plendas maljunulo . . . "Ne bleku, judaĉoj!
hundoj!" krias knaboj el kristana gento, kaj diskuras for,
mokante judan lingvon nekonatan: "Hra, hre, hri, hro, hru." Tion
ridas kaj aplaŭdas rusa leŭtenanto: "Formarŝu de l' trotuaro,
vi, raso de ŝtelistoj! . . ." kaj kraĉas oficiro pro malŝato.

Sur vendoplaco moviĝas la popolamaso. Bruadas paŝoj kaj paroloj
en zumado laŭta. Brilas koloroj inter korboj kaj legomoj: verdaj
ŝaloj de virinoj el kamparo litva, ŝafaj peltoj, grizaj vestoj
de soldatoj, manteloj kamelharaj, bluaj uniformoj de la rusaj
oficistoj, blankaj zonoj, ruĝaj kolumoj, oraj agloj, arĝentaj
ornamaĵoj . . . Disputas vendistinoj kun germana marĉandulo.
Alkuras homoj. Ariĝas videmuloj. Ĝendarmoj intervenas. Jen
plendas la virinoj en dialekto litva. Policanoj ne komprenas.
"Ruse parolu!" minacas la oficiro, "nur ruse, ne lingvaĉe! ĉi
tie estas rusa lando! . . ." Protestas Polo el amaso . . . Kie?
. . . Jen la viro. Jam lin kaptas la ĝendarmoj. Tremas
ĉeestantoj, eĉ nevole. Inter tranĉaj bajonetoj li formarŝas,
arestite. Silentas vilaĝanoj. Per saluto ĉiuj Poloj honoras la
martiron, sed Germanoj kaj Hebreoj ne forprenas sian ĉapon. "Jam
li ĉesos nin insulti", murmuras longbarbulo. Kolero fajras en
okuloj polaj, mokemo en la rusaj.

Kion scias tiuj homoj unuj pri l' aliaj? Ke ankaŭ ili havas
koron, konas ĝojon kaj doloron, amas hejmon kun edzino kaj
infanoj? Eĉ penso tia ne okazas. Ekzistas nur Hebreoj, Rusoj,
Poloj, Germanoj . . . ne homoj, sole gentoj. En sia domo ĉiu
akceptas nur samgentanojn. Kun malbeno de l' gepatroj forpeliĝas
el la hejmo pola junulino, se al Ruso ŝi promesis fidon. Pri
Litovoj oni ridas: "Estas ja nur vilaĝanoj!" Ilia poezio kaj
nacia revekiĝo? Laŭ Poloj "intrigo rusa", laŭ Rusoj "germana
pagitaĵo". Eĉ ion pli neniu scias pro lingvo malfacila. Pri
Hebreoj rakontiĝas strangaj misteraĵoj ĉe vespera babilado
inter slavaj flikistinoj. "Malaperis bubo du tagojn antaŭ juda
Pasko. Sur la pordo sinagoga vidiĝas makuleto ruĝa sub
skribaĵo nelegebla. Kiu povas ja kompreni la hebrean literaĉon?
Terure ĝi aspektas . . . Ankaŭ strange ŝajnis la rigardoj de
l' amaso juda sur ŝtuparo de la sinagogo. Ĉu Hebreoj ne
mortigus bubojn por havigi sangon laŭ kaŝita rito? Por ili la
panisto kuiras kukojn ja misterajn . . ." Tiel kuras murmurado.
Poste bubo retroviĝas, sed vastiĝis jam la famo kaj efikis en
spiritoj.

Pri tiaj kalumnioj indignis jam knabeto Zamenhof en Bjalistok.
Kion fari, por ke homoj ne eraru tiel abomene? El tiaj kredoj kaj
incitoj rezultas iam veraj katastrofoj.

[1] El privata letero de Feliks Zamenhof.



ĈAPITRO III.

Gimnaziano en Varsovio.

  Pogromo Bjalistoka. -- Muroj inter popoloj. -- Ideo pri
    mondlingvo. -- Trakompreno de Historio. -- Fervoro je latina
    lingvo. -- Nekrasof. -- Simpatio al laboristoj. -- Lingva
    serĉado. -- Vortaro kaj logiko. -- El letero al Borovko. --
    Sufiksoj. -- Pri angla gramatiko. -- Lingva projekto en 1878.
    -- Kolegaro. -- Fino de Gimnazio. -- Patra malpermeso.


Kvardek jarojn pli malfrue, en 1905, rusaj bandoj militistaj
sangumis Bjalistokon per pogromo plej terura:

  "En la stratoj de mia malfeliĉa urbo de naskiĝo, sovaĝaj
  homoj kun hakiloj kaj feraj stangoj sin ĵetis kiel plej krudaj
  bestoj kontraŭ trankvilaj loĝantoj, kies tuta kulpo konsistis
  nur en tio, ke ili parolis alian lingvon kaj havis alian gentan
  religion, ol tiuj ĉi sovaĝuloj. Pro tio oni frakasis la
  kraniojn kaj elpikis la okulojn al viroj kaj virinoj, kadukaj
  maljunuloj kaj senhelpaj infanoj . . .

  "Oni scias nun tute klare, ke kulpa estas aro da abomenindaj
  krimuloj, kiuj per diversaj plej ruzaj kaj plej malnoblaj
  rimedoj, per amase dissemataj mensogoj kaj kalumnioj, arte
  kreas teruran malamon inter unuj gentoj kaj aliaj. Sed ĉu la
  plej grandaj mensogoj kaj kalumnioj povus doni tiajn terurajn
  fruktojn, se la gentoj sin reciproke bone konus, se inter ili
  ne starus altaj kaj dikaj muroj, kiuj malpermesas al ili libere
  komunikiĝadi inter si kaj vidi, ke la membroj de aliaj gentoj
  estas tute tiaj samaj homoj kiel la membroj de nia gento, ke
  ilia literaturo ne predikas iajn terurajn krimojn, sed havas
  tiun saman etikon kaj tiujn samajn idealojn kiel nia? Rompu,
  rompu la murojn inter la popoloj! . . ."

Tiel paroladis Zamenhof en 1906 dum Kongreso en Ĝenevo. Preskaŭ
la samon li jam pensis, estante bonkora knabeto en Bjalistok.
Doloris li pro la fremdeco inter loĝantoj de la sama lando.
Doloris li pro la malamoj en la tuta mondo. En lia pensema kapeto
formiĝis jam plano kaj volo ke "pli malfrue", kiam li estos
"grandaĝulo", li nepre forigos tiun ĉi malbonon.

Diversajn revojn utopiajn li forĵetis unu post la alia, sed unu
ĉefa restis por li ĉiam pripensinda: tio estis la ideo pri unu
homa lingvo. "Se nur la homoj povus kompreniĝi!" li sopiris, kaj
infane kalkuladis kiun lingvon oni povus alpreni por tutmondo.
Poloj malŝatus rusan, Rusoj ne volus germanan, Germanoj ne
tolerus francan, Francoj malakceptus anglan. Kion fari? Nur
neŭtrala lingvo povus ĉiujn kontentigi, sen ofendo nek ĵaluzo.
Se tian lingvon internacian ĉiuj homoj lernus krom la sia, tiam
ili povus mem ekkoni unu la aliajn de popolo al popolo. Rekte
rilatus ili kune. Ĉesus la blinda fido je gazetoj politikaj aŭ
incitoj diplomataj, por decidi kredon ĝeneralan pri najbaraj
gentoj.

Kiam el reallernejo Bjalistoka li transiris al ĉefurbo pola kun
gepatroj, Ludoviko Zamenhof eniĝis gimnazion varsovian por
klasikaj studoj. Historion oficialan lia klara komprenemo
trapenetris ĝis la funda vero. Pri militoj kaj lertaĵoj
politikaj temis ja la tuta instruado. Ne nur en litva lando
malfeliĉa, la gentoj sin malkonis kaj malamis reciproke. Ne nur
tie floris la incitoj anonimaj. Ĉe potencaj ŝtatoj registaroj
zorgis tion. De centjaroj ili jam kutimis gvidi la publikan
opinion kontraŭ unu aŭ alia gento, laŭ la celoj politikaj de
l' momento. Dum pafilegoj fabrikiĝis, jam laboris gazetistoj,
parolistoj, eĉ poetoj ŝovinistaj, por formi senton ĝeneralan.

Agentoj oficialaj disvastigis ĉie rakontaĵojn, suspekton, kaj
eksciton. Per bildoj kaj presaĵoj ili tuŝis korojn de l'
virinoj, vekis la indignon de l' popolo, kreis eĉ koleron --
ĉion nur por preni peceton de lando aŭ afrikan kolonion.
Eksplodis milito. Amase falis junaj viroj. Funebris la virinoj.
Mizeris loĝantaro de vilaĝoj detruitaj. Paco fariĝis. La
ŝtato perdis cent mil homojn proprajn, kaj aneksis kvindek mil
nigrulojn. Gloras generaloj, bruas tamburoj, sonas muzikoj.
Mirinda la sukceso. La venkita ŝtato petas aliancon. Jam
finiĝis incitado. De nun vidu la bonaĵojn, kaj forgesu ĉiujn
pekojn! Sed amiko jam malnova ekĵaluzas, postulas
"kompensaĵon". Kontraŭ tiu nun ekmarŝu la impresmaŝino, kaj
ĉio same rekomencu! . . . k.t.p.

En genia cerbo de junulo disvolviĝis tiu bildo kun precizo
frapa. Rompu, rompu murojn inter la popoloj! pensis knabo
Zamenhof. Ili estas ja lulilo en la manoj de gvidantoj anonimaj.
Ĉesu malkompreno pro nekono reciproka! Nur intrigantoj ĝin
profitas. Nacioj devas mem kontroli la eksteran mastrumadon. Ili
devas mem rilati kun ceteraj. Ĉesu monopolo de kelkaj
malpaculoj! Nur de nescio tenas ili la tutpovon. Falu muroj, ili
falos kune. Nur en mallumo vivas la vampiroj. Brilu suno, ili
malaperos.

Kun fervoro li lernadis grekan lingvon kaj latinan. Jam li sin
vidis veturanta tra la mondo, kaj per flamaj paroladoj
predikanta, por ke homoj revivigu tian lingvon de l' antikva
tempo kaj ĝin uzu por komunaj celoj. Ĉu ne parolis greke la
tuta mondo kulturita en epoko aleksandra? Ĉu ne diskutis per
latinaj vortoj ĉiuj scienculoj kaj kleruloj en Eŭropo dum
centjaroj de la brila Renaskiĝo? Ĉu ne latine verkis Kalvino
kaj Erasmo por dudek popoloj?

Tamen eĉ latina estas malfacila, plena je antikvaj formoj
senutilaj, manka je modernaj esprimiloj. Pli simpla, pli taŭga
por uzado nuna devus esti la revita lingvo. Ĝi devus esti tuj
lernebla kaj uzebla de la popoloj mem, ne nur de kleruloj.

Pri laboristoj, pri malriĉaj homoj penantaj tutan tagon,
gimnaziano Zamenhof pensadis pli kaj pli. En rondo familia li
ŝatis legi laŭte el versaĵoj de poeto rusa Nekrasof,
antaŭmajstro de Gorki. Pri klopodoj kaj suferoj, pri malbelaj
domoj, kie morto kaj mizero dancas kune, kantis la verkisto plej
ŝatata. Dum tuta vivo Zamenhof amis la popolon laboreman kaj
preferis loĝi en kvartaloj ĝiaj for el mondana societo.

Tiuj homoj estas fine la oferoj ĉefaj de l' incitoj intergentaj.
En okazoj de buĉado, ili ĉiam unuarange devas pagi per sango
sia kaj trankvilo. Tra tuta mondo malriĉuloj ja sopiras al paco
kaj progreso. Kiam ili vespere, lacaj, revenas al hejmo griza,
ilia penso serĉas al lumo, ilia sento revas al manoj por premi
frate en la siaj trans maroj kaj ŝtatlimoj. "Laboristoj
ĉiulandaj unuiĝu!" baldaŭ poste jam fariĝis devizo de l'
amasoj. Sed muroj staras inter ili, dikaj, altaj, ĉefe lingvaj.
Rompu, rompu tiujn murojn! pensadis juna Zamenhof. La lingvo
helpa de l' homaro devas esti por ĉiuj facila. Rapido, logiko
devas regi ĝian fundamenton.

De tiam li komencis serĉadi ion novan per provaĵoj artaj.

Ĉu lingvo povas arte konstruiĝi, bazite sur sola logiko?
demandis sin la junulo, kaj serĉis materialon por vortaro. Kial
ne konsenti pri vortetoj plej mallongaj, kiel _ba_, _ca_, _da_,
_be_, _ce_, _de_, _ab_, _ac_, _ad_, _eb_, _ec_, _ed_, kaj arbitre
fiksi ĉies sencon difinitan? Ne eble, li ekvidis tuj. Tiajn
vortojn eĉ li mem ne povis lerni. Ilin memori superus homan
forton.

Vivantajn vortojn lingvo devas havi, se ĝi celas vivi mem.
Ĉerpi el komuna fonto de eŭropaj lingvoj, jen la solvo. Vortaro
latina-germana estus la plej internacia. Angloj, Francoj,
Hispanoj kaj Italoj, Holandanoj, Germanoj, Skandinavoj kaj eĉ
Slavoj konus ĝiajn elementojn kiel eble la plej multajn. Vortoj
kiel _horo_, _karto_, _vino_, _bruna_, kaj ceteraj apartenas ja
samtempe al dek tri ĝis dudek lingvoj. Elekto devus esti kvazaŭ
voĉdonado de l' plejmulto. Tamen homa lingvo estas afero
grandega. Riĉegaj gramatikoj, dikaj vortaroj, dek miloj da
esprimoj timigis junan Zamenhof. Kiel iri ĝis plenfino?

Iam, sur la strato, fajrera ekkompreno trankviligis lin. "Unu
fojon, kiam mi estis en la sesa aŭ sepa klaso de la gimnazio, mi
okaze turnis la atenton al la surskribo _ŝvejcarskaja_
(pordistejo), kiun mi jam multajn fojojn vidis, kaj poste al la
elpendaĵo _konditorskaja_ (sukeraĵejo). Ĉi tiu _-skaja_
ekinteresis min, kaj montris al mi, ke la sufiksoj donas la
eblon, el unu vorto fari aliajn vortojn, kiujn oni ne bezonas
aparte ellernadi. Ĉi tiu penso ekposedis min tute, kaj mi subite
eksentis la teron sub la piedoj. Sur la terurajn grandegajn
vortarojn falis radio de lumo, kaj ili komencis rapide
malgrandiĝadi antaŭ miaj okuloj." [1]

De tiam li studadis la sistemon de sufiksoj kaj prefiksoj en
diversaj lingvoj. Kia riĉa fonto! Kia mirinda povo por kreskado
kaj multiĝo! La plej multaj lingvoj uzas ilin blinde kaj
senorde. Per vere plena kaj regula utiligo de tiu forto, riĉa
vortarego disflorus el malgranda radikaro. Nur _-ino_, _-aĵo_,
_-isto_, _-ema_, _-igi_, _-iĝi_ centobligus ĝin. Dek mil vortoj
memformiĝus sen aparta lerno.

Liaj instruantoj en lernejo rigardis Ludovikon Zamenhof kiel
lingviston rimarkindan. Tre juna li jam lernis francan kaj
germanan. Ĉe kvina klaso gimnazia li ekstudis anglan. Elparolo
malfacila, ortografio malpreciza, sed kia forto kaj rapido en la
frazoj! Gramatiko? Tre malmulta. Nur kelkaj antikvaĵoj
malregulaj. Riĉa lingvo do bezonas tute ne deklinaron,
konjugaron, aŭ sintakson malfacilajn. Kelkaj montriloj ĉiam
samaj sufiĉas por la verbaj tempoj. Finiĝoj pliaj kiel _o_,
_a_, _e_, utilu kvazaŭ nur sufiksoj, por formi nomojn el verboj,
el verboj adjektivojn, kaj adverbojn el ceteraj.

Samtempe krom la lingva, alia ellaboro okupis Zamenhof en tiuj
jaroj. Lia patrino estis kredantino. Lia patro ateisto. Li mem
knabe perdis jam la fidon religian. Lia logiko ne permesis lin
kredadi la instruon de la pastroj. Sed, estante deksesjara, li
suferis pro malpleno en la koro. Li ne vidis ian sencon en la
vivo. Por kio li laboras? Pro kio li ekzistas? Kio estas homoj?
Kial ne tuj morti? Ĉio ŝajnis al li vana kaj naŭza. Por li tre
turmenta estis tiu tempo. Tiama portreto, iom kruda kaj
maldolĉa, montras la malĝojon de l' gimnaziano.

Interna krizo lin savis. Iom post iom li ektrovis veron por si
mem. Li komprenis ian sencon en la naturo. Li sentis altan vokon
pli precizan al homara celo. Li formis propran kredon pri vivo
kaj pri morto. Deksepjare li akiris novan fidon kaj feliĉon de
l' animo ekster dogmoj. Li sentis fortan inspiron en la koro. Pli
fervore li revenis al verkado. [2] Posta portreto montras la
ŝanĝon en okuloj. Dolĉeco regas.

En jaro 1878, Zamenhof sidis en la lasta klaso de la Gimnazio.
Tiam estis preta jam projekto de lia lingvo, ankoraŭ ne tute
simila al la nuna Esperanto. Kelkaj kolegoj interesiĝis je lia
longa laborado. Al ili ĝoje li konigis la novan lingvon. Ion
tiel simplan kaj facilan neniu el ili antaŭkredis. Fervore ses
aŭ sep ellernis la sistemon.

En la gepatra loĝejo ĉe strato Novolipie, Ludoviko havis
propran ĉambron izolitan sur la teretaĝo. Tie kunvenis amikaro
lia ĉe l' amata grupestro. Kune ĉiuj fervoradis pri la homa
refratiĝo. Alta la revo, granda la tasko. La 5. de decembro ili
festis la vivigon de la lingvo. Ĉirkaŭ kuko, de l' patrino ame
kuirita, sidis Ludoviko kun kolegoj entuziasmaj. Unuan fojon
sonis lia "lingwe universala". Post paroloj esperplenaj, ili
kantis himnon de l' frateco:

  Malamikete de las nacjes
  Kadó, kadó, jam temp' está!
  La tot' homoze in familje
  Konunigare so debá.

  (Malamikeco de la nacioj
  Falu, falu, jam temp' estas!
  La tuta homaro en familio
  Kununuigi sin devas.)

En junio 1879 finiĝis gimnazia kurso, kaj ĉiuj kolegoj disiris.
La persono de ilia ĉefamiko lasis ĉe ili tiel fortan impreson,
ke ili eĉ komencis propagandi liajn ideojn kaj paroli pri la
nova lingvo. Sed, kiel Zamenhof malgaje konstatis pli malfrue,
"renkontinte la mokojn de l' homoj maturaj, ili tuj rapidis
malkonfesi la lingvon, kaj mi restis tute sola". Tiel okazas
preskaŭ senescepte ĉe la grandaj inspiritoj tra tuta homara
historio. Ankaŭ hejme li devis suferi baton pli kruelan. Ĝis
tiu tempo la patro laŭŝajne ne malaprobis lian laboradon, ĉar
la knabo tamen brile sukcesis ĉiujn ekzamenojn. Sed kiam venis
la momento forlasi gimnazion kaj elekti profesion, tiam blovis
kriza vento.

Jam ofte konatuloj aŭ kolegoj profesoraj de Markus Zamenhof
admonis lin pri lia filo. "Ideo tiel fiksa en kapo junula
minacas ja frenezon. Domaĝe estus lasi tian talentulon perdiĝi
en ĥimeroj. Baldaŭ li malsaniĝos, se li daŭras plu!" Tiel
babilis konsilantoj bonintencaj.

Pri la estonteco de la knabo ĉefe zorgis lia patro. Kion li
faros en la vivo, se ĉiuj lin rigardos kiel viron neseriozan,
nur "revulon"? Kuracista estis tiam unu el la solaj karieroj
permesitaj al Hebreoj en la rusa Imperio. Utila studo, ne
revaĵoj, tiam urĝis antaŭ ĉio. Tial Ludoviko devis eĉ
promesi, ke li forlasos la aferon pri mondlingvo, almenaŭ
provizore. Peza kaj dolora estis la ofero.

Tie staris la altaro. Sur tablo kuŝis la kajeroj kun vortaro,
gramatiko, versaĵoj, kaj tradukoj en la nova lingvo. Karaj
manuskriptoj, rezultato de multjara pripensado kaj serĉado. Ĉu
fordoni tuton? La patro ĝin postulis. En lian ŝrankon malaperis
ĉio. Dika ŝnuro ligis la pakaĵon. Fermiĝis pordo.

[1] El la Letero al N. Borovko pri la Deveno de Esperanto, el
rusa lingvo tradukita de V. Gernet (_Lingvo Internacia_ 1896,
n-ro 6-7; _Esperantaj Prozaĵoj_, p. 239).

[2] Vidu antaŭmortan konfeson pri tiu krizo en ĉapitro XII.



ĈAPITRO IV.

Studentaj jaroj.

  Moskvo. -- Medicina studento. -- Vivado malfacila. -- Cionismo.
    -- Poemo al Hebreoj. -- Malŝato je ŝovinismo. -- Reveno
    hejmen. -- Bruligitaj kajeroj. -- Reverko lingva. -- "En
    sonĝo". -- Perfektigado. -- Longa pacienco. -- Spirito de la
    lingvo. -- Turmenta silento. -- Soleco. -- "Mia penso".


Post longa kiso de l' patrino la studento forveturis Moskvon.
Urbego vasta. Universitato plenega. Brilas Kremlaj turoj. Sur
stratoj neĝo blanka. Kuras glitveturiloj, tintadas sonoriletoj.
Rapidas ĉevaloj longharaj. Ĉie vivo gaja, vigla.

Malriĉe loĝis la junulo. Per lecionoj li gajnetis iom. Sed
malfacile juna hebreo trovas eĉ okazojn por instrui. Ankaŭ li
verketis iom por gazeto, la _Moskovskie Viedomoŝti_. Hejme la
gepatroj time zorgis. "Nur dek naŭ rublojn mi elspezas en
monato", li skribis por ilin trankviligi. Sed kiel li sin
nutris!

Konscience li studadis medicinon. Ankaŭ li kliniĝis siavice
super korpoj de mortintoj en ĉambrego dissekca. Simpatie li
malkovris la internan meĥanismon de la homa formo. Eĉ tie lin
sekvadis lia revo. Ĉu ne similaj estas ĉiuj homoj, kun samaj
organoj, samaj bezonoj, samaj timoj kaj deziroj dum la vivo?
Ĉu lingvaj aŭ koloraj diferencoj ŝanĝas tion? Malkono inter
gentoj devus ĉesi.

Li plenumis tamen la promeson. "Por pensadi pri homaro, atendu
kelkajn jarojn!" sonis admono patra. Sed granda malpleno doloris
en koro. Kiel vivi sen celo ideala? Lia penso kompatema serĉis
materialon. Ĝi sin turnis tiam al suferoj de l' Hebreoj. Legaĵo
en ĵurnalo atentigis lin. La cionista revekiĝo lin allogis.
Ankaŭ lia gento, kiel ĉiuj, rajtas esti rekonata kaj ŝatata.
Kial nur Hebreoj devus kaŝi aŭ prihonti sian naciecon? Ankaŭ
ili rajtas havi propran centron de kulturo. Nepoj de Moseo staras
ĉie dissemitaj. Malfeliĉo premas multajn. Trans maro blua de l'
Helenoj kuŝas antikva Palestino. Laborado, kolektado, volo
pacienca kondukos al miraklo. Iam eble staros tie sur tero de l'
profetoj nova hejmo de l' Hebreoj. Instruejo, kongresejo
malfermos siajn pordojn. Kolonianoj ekloĝos en ĉirkaŭo. Nur
justa povis esti tia plano. La disa popolo regajnu l' esperon.
Eĉ pli juna, Zamenhof jam verkis versojn en la rusa lingvo.
Poemon al Hebreoj li presigis nun en la _Ruski Jevrej_:

  Al altar' de libereco, fratoj nun rapidu!
  Por konstrui propran hejmon ĉiu portu brikon.
  Eĉ se multajn jam forŝovos vento, akvo, kaj malsaĝo,
  Ne pereos sub la tero via semo kaj laboro.

    Vekiĝu, popolo kutima je batoj!
    En tia tempo dormo estus honta.
    Per ondo forta de l' amaso
    Ni svingu flagon al la vivo!
    Se riĉuloj pro la oro
    Kisas sklave manojn potenculajn,
    Ni, malriĉaj, per moneroj de l' laboro
    Disbatos la katenojn.
  Al altar' de libereco, fratoj nun rapidu . . .

Elokvente sonis alvoko junula. Tamen Zamenhof ne fariĝis iam eĉ
gvidanto inter la cionistoj. Ĉia trograndigo pri l' merito de l'
Hebreoj lin doloris. Konstanta redirado pri "nacio sankta super
ĉiuj" vundis lian senton, kvazaŭ ofendado al ceteraj gentoj.
Akra mallaŭdo kontraŭ Poloj, Rusoj, aŭ Rumanoj malplaĉis al
li. Plendoj pri premantaj registaroj ŝajnis al li pravaj, sed ne
malamo al popoloj. Eĉ inter liaj samgentanoj la plej malgranda
vorto ŝovinista lin repelis.

Ankaŭ la Hebreoj tre bezonis pli proksime koni la ceterajn
gentojn. Ankaŭ por ili urĝis lingvo internacia. Ke ili
ekkomprenu diferencon inter amasoj kaj sekretaj incitantoj, ke
ili sciu historion de l' aliaj: ankaŭ la ceteraj ja suferis,
ankaŭ ilin premis potenculoj, ankaŭ ilin ekspluatas
malgrandnombro da lertuloj. Hebreoj amu sian Leĝon, sian genton
kaj kutimojn, sed ili super ĉio amu la homaron kaj ĝin servu
kiel fratoj. Tiel sentis la studento pripensema, kaj revenis al
sia revo.

Eĉ la "dek naŭ rubloj" ne troviĝis tro facile ĉe l' komenco
de l' monato, kaj ili ne sufiĉis. Zamenhof ne ŝatis trudi
elspezadon al gepatroj. Du jaroj jam forpasis. En somero 1881 li
revenis hejmen.

En Varsovio li daŭrigos studadon medicinan ĉe l' Universitato.
Al amata la patrino li rakontis pri la pezo de l' promeso al
patro. Lia vivcelo restis la sama. Homoj devas refratiĝi. Kie
kuŝas la paperoj kaj provaĵoj de la lingvo intergenta? En
libertempo li ja povos ilin trarigardi kaj reveni al laboro kara.

Kun larmoj pala sidis la patrino. Ŝi silentis. Ŝia blanka mano
dolĉe glatis la kapon de l' granda filo. Jam dudekdujara li
estis. Kiel aŭdos li la veron? Unu tagon ŝia edzo ja bruligis
liajn manuskriptojn. Saĝa kaj severa, nur pro amo patra li ĝin
faris. Li kredis, ke li tiel "savos" sian filon. Ofte ŝi jam
ploris pri tiu ekzekuto. Nun revenis ploroj. Ŝi silentis.

Ludoviko ŝin komprenis. La tutan dramon li divenis. Tuj la
patron li nur petis redoni la promesparolon. Urĝas libereco.
Nepre lin vokas certa devo. Li nur promesos tion al si mem, ke al
neniu li parolos pri sia celo kaj laboro, ĝis li finos
universitaton.

Fakte ne tro grava estis la perdiĝo de l' skribaĵoj. Efektive
li memoris ĉion parkere. Kun fervoro li refaris sian verkon.

Sur kajeroj de aŭgusto 1881 reaperas preskaŭ sama lingvo kiel
en 1878. Tamen estis jam progreso. La bela balado de Heine "En
sonĝo" estis jene tradukita el germana:

  Mo bella princino il sonto vidá
  Ko żuoj malseŝaj e palaj,
  Sul dillo, sul verda no koe sidá
  Il armoj amizaj e kalaj.

  "La kron' de ta padro fio pu mo esté,
  La ora, la redża ra sello!
  La skepro diantiza, rol mo ne volé,
  Tol mem koj volé mo, ma bella."

  "To et ne estebla", ŝo palla a mo,
  "Kor et si la tombo kuŝé mo
  E koj i la nokto vioné mo a to,
  Kor tol fe prekale amé mo!"

Dum ses jaroj Zamenhof laboris ĉiutage, bonigante kaj provante
sian lingvon. Li tradukis pecojn el aŭtoroj diverslandaj. Li
skribis verkojn originalajn. Li laŭte legis al si la skribitajn
paĝojn. Multaj formoj ŝajnis bonaj teorie, sed praktiko montris
ilin maloportunaj. Jen tio estis peza, kaj ĉi tio malbelsona.

  "Multon mi devis ĉirkaŭhaki, anstataŭi, korekti, kaj radike
  transformi. Vortoj kaj formoj, principoj kaj postuloj puŝis
  kaj malhelpis unu la alian, dume en la teorio, ĉio aparte kaj
  en mallongaj provoj, ili ŝajnis al mi tute bonaj. Tiaj
  objektoj kiel ekzemple la universala prepozicio _je_, la elasta
  verbo _meti_, la neŭtrala, sed difinita finiĝo _aŭ_, k.t.p.,
  kredeble neniam enfalus en mian kapon teorie. Kelkaj formoj,
  kiuj ŝajnis al mi riĉaĵo, montriĝis nun en la praktiko
  senbezona balasto; tiel ekzemple mi devis forĵeti kelkajn
  nebezonajn sufiksojn." [1]

Dum tiu puriga laborado ankaŭ foriĝis el la lingvo kelkaj
latinaj radikoj, kiel ekzemple _anno_ kaj _diurno_, kaj
anstataŭiĝis per _jaro_ kaj _tago_. Efektive _-ano_ jam estis
sufikso kun senco malsama, kaj aliflanke Zamenhof ne volis
vortojn kun duobla litero. _Diurno_ tre malbele sonis en
kunmetitaj vortoj kiel _ĉiudiurne_ aŭ _diurnmeze_, kaj ankaŭ
estis internacia fakte nur por malgranda nombro da homoj kleraj,
kiuj konas latinan lingvon aŭ tiajn vortojn francajn kiel
_diurne_, neniam uzatajn de l' popolo. Dume _tago_ estas almenaŭ
tuj konata de pluraj grandaj popoloj per uzado ĉiutaga, do fakte
multe pli internacia. Same plibelsona _kaj_ el greka lingvo
anstataŭis _e_ latinan, ne sufiĉe klaran al oreloj por dividi
frazojn sen konfuzo.

Kiam poste eksteruloj volis "perfektigi" la vortaron, ili ofte
nur revenis al unua formo, kaj nur marŝis malantaŭen sur la
vojo jam paŝita de viro pli sperta kaj pli zorga. Teorie diris
ili, "tiu formo estus certe pli scienca ol ĉi tiu". Ankaŭ
Zamenhof jam trovis samon antaŭ ili, sed multjara praktikado
vidigis al li gravan maltaŭgecon de l' unua kaj neceson ĝin
forigi per plibona.

Ke "genio estas longa pacienco", kiel kantis Viktor Hugo, tion
montris la ses jaroj de senĉesa polurado per provado. En infanaj
jaroj Zamenhof fervoris por muziko. Li ludis fortepianon, kaj li
ŝatis kanti. Tial harmonio ĉiam regis lian guston.

Ne li kredis, ke sufiĉas gramatiko kaj vortaro por vivigi
lingvon. Ĉiu malgracio aŭ pezeco en la frazoj lin akre
suferigis. Longe li plendadis al si mem, ke la lingvo ne sufiĉe
"fluas". Tial li komencis nun eviti laŭvortan tradukadon el
tiu aŭ alia lingvo. Li penis rekte pensi en la nova.

Iom post iom ĝi ekiris mem. Ĝi malpeziĝis. Ĝi pli rapidis.
Ĝi jam ĉesis esti ombro de l' ceteraj. Ĝi ricevis sian vivon,
sian spiriton, sian karakteron propran. Ĝi nun dolĉe puŝis for
la influojn de l' ekstero. Ĝi jam fluis tiam, flekseble, gracie,
kaj "tute libere, kiel la viva gepatra lingvo".

Tiam estis la vera naskiĝo de la lingvo internacia. Ĉar kiel
helpus la homaron senviva kolekto da vortoj? Kiom ĝi valorus,
eĉ kun aprobo de naŭdek scienculoj? Ĉiu tirus siaflanke.
Mankus fundamento. Ne estus ia stilo komuna. Ne ekzistus ia
kutimo por reguligi liberecon. Kontraŭe, pro Zamenhofa
pacienco kaj genio la lingvo jam vivis, kiam ĝi aperis. En si
ĝi jam portis certan forton, ĉar granda homo ĝin uzadis.
Gramatiko kaj vortaro estis ja sciencaj kaj tial nepersonaj, krom
elektoj aŭ preferoj de finiĝoj aŭ vortetoj. Sed la spirito
kunliganta, la stila fundamento, jam estis sigelitaj per mano tre
persona. En ĝin Zamenhof metis multon el si mem. Per ĝi li
esprimis novan senton, novan homan sopiradon.

Impresanta estis lia personeco, modesta pri si mem, sed obstina
pri la celo. Ĝi simbolis revon de multaj koroj nekonataj. Tial
ĝi influis poste l' unuan rondon de l' verkantoj en la nova
lingvo.

Nacia literaturo komenciĝas ĝenerale per milita poemaro. Ĝian
stilon kaj spiriton signas fama kantisto pri bataloj. Okazis male
por lingvo Zamenhofa. En pacaj kantoj ĝi eliris al publiko. Pri
homa refratiĝo ankaŭ skribis la sekvantoj de la Majstro.

Ankaŭ propran animstaton li esprimis. Dum ses jaroj li restadis
sub silento. Ĝi estis tempo malfacila. Al neniu li parolis pri
sia laborado. La kaŝeco lin turmentis. Tial li malŝatis
eliradi. Nenie li ĉeestis, en nenio partoprenis. En rondoj
societaj li sentis sin fremdulo. Tiel pasis for la plej belaj
jaroj de la vivo, la studentaj, malgaje kaj dolore. Tiun fajron
kaj suferon sub silento li pentris per tiama la versaĵo:

  MIA PENSO

  Sur la kampo, for de l' mondo, antaŭ nokto de somero
  Amikino en la rondo kantas kanton pri l' espero.
  Kaj pri vivo detruita ŝi rakontas kompatante --
  Mia vundo refrapita min doloras resangante.

  "Ĉu vi dormas? Ho, sinjoro, kial tia senmoveco?
  Ha, kredeble rememoro el la kara infaneco?"
  Kion diri? Ne ploranta povis esti parolado
  Kun fraŭlino ripozanta post somera promenado!

  Mia penso kaj turmento, kaj doloroj kaj esperoj!
  Kiom de mi en silento al vi iris jam oferoj!
  Kion havis mi plej karan -- la junecon -- mi ploranta
  Metis mem sur la altaron de la devo ordonanta!

  Fajron sentas mi interne, vivi ankaŭ mi deziras;
  Io pelas min eterne, se mi al gajuloj iras . . .
  Se ne plaĉas al la sorto mia peno kaj laboro,
  Venu tuj al mi la morto, en espero -- sen doloro!

[1] Letero al Borovko.



ĈAPITRO V.

Doktoro Esperanto.

  Klara Zilbernik. -- Vaganta kuracisto. -- Ekscio pri Volapük.
    -- Nova turmento. -- Fianĉiĝo. -- Helpema bopatro. --
    Eldono de l' Unua Libro. -- Ekscito antaŭ Rubikono. --
    "Ho, mia kor'!". -- Apero de la lingvo. -- Edziĝo. --
    Dissendado de broŝuroj. -- Respondoj kaj aliĝoj. -- La Dua
    Libro. -- Akraĵoj de l' sorto. -- "La Esperantisto". --
    Premanta situacio. -- Trompeter. -- Morto de l' patrino. --
    Transloĝo al Grodno. -- Tolstoj. -- Rusa cenzuro.


Tamen iam "l' amikino en la rondo" divenis la misteron. Klara
Zilbernik, filino de Kovna komercisto, renkontis Zamenhof ĉe
bofrato sia. Sprita, gaja, energia, kaj bonkora, ŝi atente
rimarkadis la junulon silenteman kaj timeman. Granda frunto pura
kaj pensema; sub okulvitroj rigardo luma kaj profunda.

Amo venis inter ili. Unu tagon li konfesis al ŝi siajn du
sekretojn. Ŝi komprenis, kaj decidis partopreni lian vivon de
sindono.

Ŝi povis antaŭvidi ekzistadon malfacilan, kaj tial agis tre
kuraĝe. La diplomon kuracistan Ludoviko Zamenhof ricevis jam du
jarojn antaŭ tio; sed inter 1885 kaj 1887 li vane serĉis tujan
vivrimedon. De loko al loko tre malĝoje li provadis trovi la
sufiĉan klientaron. La komenco estis neprospera. Ankaŭ lia
modesteco kaj sentemo lin malhelpis. Tre ŝatata de malriĉaj
malsanuloj, li ne sciis gajni grandajn sumojn. En Plock unu
vesperon oni lin venigis en domon de riĉuloj. Kuŝis maljuna
sinjorino, kaj apude tri doktoroj. Stato malespera. Post du
tagoj ŝi pereis. Al la kvar vokitaj kuracistoj la gefiloj sendis
altan pagon. Zamenhof rifuzis sian. Kial preni monon, kiam mortis
la kliento?

En Vejsieje, la urbeto litva, li ĉeestis morton de bubino. Febro
ŝin bruligis for. Pro doloro la patrino malfeliĉa preskaŭ
freneziĝis. Dum monatoj poste li aŭdadis ŝiajn plorojn kaj
ĝemadon. Li decidis lasi ĝeneralan praktikadon kaj elekti fakon
okulistan.

Tial li vojaĝis al Vieno por studadi oftalmologion ĉe speciala
kurso. En aŭtuno 1886 li revenis Varsovion al gepatra hejmo. Tie
li malfermis akceptejon kiel okulisto. Dum sama vintro li ekkonis
sian fianĉinon kaj ricevis kuraĝigon por eldoni sian verkon al
publiko.

Jam de jaroj li ja serĉis eldoniston. Klopodo sensukcesa. Neniu
volis riski monon. Ankaŭ tiel li ekspertis la maldolĉon de l'
financa flanko en la mondo. Nova turmento komenciĝis.

Tamen urĝis aperigi lian lingvon. Dum silente li ĝin
perfektigis, ekfloris okcidente "Volapük" de l' abato
Ŝlejer el Konstanco. La vortaro estis malfacila kaj arbitra. Dum
longa tempo Zamenhof nenion sciis pri tiu provaĵo. Kiam ĝia
famo lin atingis, unue li tre ĝojis, sed konstatis poste, ke la
solvo mem ne taŭgas. Baldaŭ la movado jam malkreskis. Multaj
homoj malkuraĝis, kaj forlasis la aferon. Urĝis montri al la
mondo, ke la celo restas prava. Nur la sistemo estis malbona.
Lingvo devas esti ja internacia kaj vivanta, ne arte fabrikita.

Tiam intervenis homo tre helpema. Li estis la patro de Klara
Zilbernik. Lia filino fianĉiĝis en printempo [1] kun D-ro
Zamenhof. La juna scienculo kaj idealisto tre plaĉis al li. Pri
lia plano li demandis lin. Grandega la projekto! Nobla la celo!
Simpla komercisto li mem estis, sed amanto je ideoj. Je kio do
utilus gajni monon kaj ŝpareti? Ĉu ne por igi vojon pli facila
al unu pli klera ol li mem kaj pli valora por homaro?

Multaj patroj en lia loko malkonsilus la filinon. Nur dirus ili:
"Veran viron mongajnantan kaj realan vi elektu, ne revulon!" Tiel
ili paroladus, frizante la lipharojn. Malsame Zilbernik: "Geniulo
estas via Ludoviko", li diris; "filineto mia, vi havos sanktan
taskon. Ĵaluze ankaŭ mi dezirus helpi lin."

Tial proponis la bopatro, ke la edziĝo jam fariĝu en somero,
kaj antaŭe jam presiĝu je lia kosto la libretoj pri mondlingvo.
Tiel okazis. Dum du monatoj presprovaĵoj atendadis ĉe la
cenzuristo. Feliĉe tiu estis bonkonato de la patro de Zamenhof.
Fine la 14. de julio [2] li allasis la permeson al presisto. La
verko kredeble ŝajnis al li sendanĝera naivaĵo. La aŭtoro
estis maltrankvila. Unuflanke malpacienco, aliflanke timo lin
agitis.

  "Mi estis tre ekscitita antaŭ tio ĉi; mi sentis, ke mi
  staras antaŭ Rubikono, kaj ke de la tago, kiam aperos mia
  broŝuro, mi jam ne havos la eblon reiri; mi sciis, kia sorto
  atendas kuraciston, kiu dependas de la publiko, se ĉi tiu
  publiko vidas en li fantaziulon, homon, kiu sin okupas je
  'flankaj aferoj'; mi sentis, ke mi metas sur la karton tutan
  estontan trankvilecon kaj ekzistadon mian kaj de mia familio;
  sed mi ne povis forlasi la ideon, kiu eniris mian korpon kaj
  sangon, kaj . . . mi transiris Rubikonon."

En tiaj tagoj Zamenhof verkis versaĵon tre mallongan: _Ho, mia
kor'!_ Ĝi sonas iom kiel spirado malfacila de homo suprenkurinta
kvin etaĝojn de ŝtuparo kaj staranta antaŭ pordo halte:

  Ho, mia kor', ne batu maltrankvile,
  El mia brusto nun ne saltu for!
  Jam teni min ne povas mi facile,
    Ho, mia kor'!

  Ho, mia kor'! Post longa laborado
  Ĉu mi ne venkos en decida hor'!
  Sufiĉe! trankviliĝu de l' batado,
    Ho, mia kor'!

La unua libreto aperis en la rusa lingvo. Baldaŭ poste sekvis
eldonoj pole, france, germane kaj angle. Ĉiuj entenis saman
enkondukon, tekstojn en lingvo internacia: Krista preĝo _Patro
nia_, El Biblio, Letero, Versaĵoj, plenan gramatikon el dek ses
reguloj, dulingvan vortareton el naŭcent radikoj. Ankaŭ estis
aliĝiloj kun promeso tuj komenci la lernadon, kiam dek milionoj
da personoj estos same promesintaj. Per deklaro sur la dua paĝo
la aŭtoro jam forlasis ĉiajn rajtojn siajn, ĉar "lingvo
internacia, kiel ĉiu nacia, estas komuna propraĵo". La tuta
verko estis subskribita per belsenca pseŭdonimo: "Doktoro
Esperanto".

La 9. de aŭgusto [3] Zamenhof edziĝis, kaj enloĝis tre
modestan ĉambrareton sur la strato Przejazd 9, en Varsovio. Tie
kun edzino li komencis dissendadon de l' broŝuro al gazetoj kaj
personoj ĉiulandaj. Ŝi skribadis nomojn kaj adresojn,
enpresigis anoncetojn en ĵurnaloj. Tiel pasis la monatoj de l'
komenca kunvivado. Feliĉaj, kiuj scias eternigi sian amon per
tuja semo de komuna idealo.

Kiel estos akceptita la libreto? Ĉu ĝi simple falos en silenton
kaj forgeson? Ĉu homoj blinde eĉ ne legos frukton de dekjara
laborado? Minacis dubo malespera. En tiaj horoj ofte kuŝas en
la manoj de virino, ĉu blovi kuraĝiĝon sur flameton fidan aŭ
ĝin estingi per ploretoj de plendado bagatela. Granda ŝi
estas, se ŝi gardas la flamon.

Unu post unu ekvenis respondoj. Demandoj, konsiloj, aproboj, aŭ
fervoraj leteroj. Eĉ kelkaj estis jam skribitaj en la nova
lingvo. Ĝi fariĝis do vivanta, ĉar uzata. Baldaŭ multaj
anonciĝis aliĝantoj. Formiĝis rondo familia. Duoble ĉesis la
soleco Zamenhofa.

Estis por li granda ĝojo, senti sin de tiam ĉirkaŭata de
fervoraj samideanoj. Eĉ ankoraŭ pli kontente li pensis, ke la
lingvo jam trovis nun anaron, kaj povus baldaŭ kreski per si
mem. Laŭ lia espero "la aŭtoro tiam tute foriros de la sceno,
kaj estos forgesita. Ĉu mi post tiam ankoraŭ vivos, ĉu mi
mortos, ĉu mi konservos la forton de mia korpo kaj animo, ĉu mi
ĝin perdos, la afero tute ne dependos de tio; kiel la sorto de
ia vivanta lingvo tute ne dependas de la sorto de ĉi tiu aŭ
alia persono".

Tiel li skribis en la _Dua Libro_, kiun li eldonis nur en la
lingvo mem, jam en komenco de la jaro 1888. Kun multaj aliĝintoj
li korespondadis ja persone. Sed plej ofte li devis rediradi pri
la samaj temoj. Tial li respondis kolektive per unu broŝuro
ĝenerala. [4]

"Mia profunda kredo je la homaro min ne trompis", li skribis
en antaŭparolo, "la bona genio de l' homaro vekiĝis: de
ĉiuj flankoj al laboro ĉiuhoma venas junaj kaj maljunaj . . .
viroj kaj virinoj rapidas porti iliajn ŝtonojn por la granda,
grava kaj utilega konstruo."

Ne nur kun Zamenhof korespondis la novaj adeptoj, sed ankaŭ
inter si. Antono Grabowski tradukis jam verkojn el Goethe kaj
Puŝkin.

En oktobro 1889 aperis la unua adresaro, kun mil nomoj
diverslandaj. Laŭ uzado ĝenerala, la "lingvo de Esperanto"
baldaŭ nomiĝis "Esperanto" tute simple. Al ĝi konvertiĝis
en Nurnbergo Leopold Einstein kaj la tuta klubo mondlingvista.
Ili fondis saman jaron gazeton monatan _La Esperantisto_. Ĝi
anoncis grupojn en Sofjo kaj Moskvo. Kreiĝis internacia movado.

Samtempe la maldolĉo de l' eksteraj cirkonstancoj returmentis
la doktoron. Klientaro ne plenigis lian akceptejon. De l' bopatro
li ricevis monon por presigi la broŝurojn. Sed por hejmo li ne
volis akcepti lian helpon. Li deziris nepre perlabori vivrimedon.
Jam naskiĝis gefiletoj Adamo kaj Sofio. La edzino reveturis
Kovnon en loĝejon de l' gepatroj. Dume la juna okulisto denove
serĉis praktikadon en alia loko. En Ĥerson, apud Nigra Maro,
li klopodis sensukcese. En marto 1890 ambaŭ retroviĝis en
ĉefurbo pola.

Tie Zamenhof ekprenis sur sin la eldonon de _La Esperantisto_,
laŭ deziro de l' samideanoj. Preskaŭ ĉiuj estis malriĉuloj,
kaj nur cento pagis abonprezon. Post kelka tempo li forspezis
ĉiujn fortojn kaj rimedojn siajn. Kun edzino kaj infanoj li
troviĝis en premanta malfacilo. Ĝuste tiam tre malsanis la
patrino, kiun amis li el tuta koro. Ĉagreno lin sufokis. Ĉio
ŝajnis nigre malespera. La sorto minacis senigi lin je patrino
adorata kaj ankaŭ je lia vivcelado. Se li mem malaperus, la
lingvo povus tamen prosperadi, li opiniis. Sed, se li haltigos la
presadon de l' organo centra, baldaŭ disvelkos la tuta progreso.
"Se la trunko ĉesos vivi", li skribis en alvoko lasta, "ĉiuj
esperoj estos perditaj. La esperantistoj devas zorgi. . . . Mia
situacio atingis lastan gradon de neebleco."

Tiam aperis amiko en la plej nobla senco de la vorto.
Termezuristo laborema kaj modesta estis W.H. Trompeter, el
Schalk en Vestfalio. Esperantisto de l' unua horo, li komprenis
la grandecon de Zamenhof kaj de lia celo. La tuta afero, tiel
grava por homaro, naĝis kiel nukseto sur la vasta maro.
Malgranda, malforta, nekonata, se ĝin dronigus ondeto, la mondo
eĉ ne scius. Sed se ĝi vivos, kia mirinda kreskaĵo disflorados
iam el nukseto kaj etendos bonfarantan foliaron super la popoloj
fratigitaj!

Ni savu la nukseton! decidis Trompeter. El sia propra salajro li
elĉerpos. Kvankam neriĉa, li proponis anonime certan sumon por
daŭrigi la gazeton dum tri jaroj. Al redaktisto li dediĉis
centmarkan monatpagon. Ĝis 1894 la vivo estis certigita. "Sen
Trompeter nia afero tute ne ekzistus", parolis Zamenhof en
Bulonjo. "Neniam parolante pri si, postulante por si nenian
dankon", li estis plej fidela kaj sincera konsilanto. Inter tiuj
maloftaj viroj li estis, kiuj scias oferi eĉ parton de sia
necesaĵo por helpi geniulon.

Dum tri jaroj Zamenhof do povis pace laboradi; sed novaj
malfeliĉoj lin ekfrapis. En aŭgusto 1892 jam mortis la patrino
tiel kara. Kiu vartis lin bubeto, kiu glatis lian kapon de
knabeto, kiu faris lin sentema kaj homama, tiu ĉi nun estis for.
La bato lasis ĉe li vundon neflegeblan. En 1894 la demando
materia refariĝis premanta. Kun sia familieto la Doktoro devis
transloĝi al Grodno.

Kvar jarojn li restadis tie. Granda ĝojo kaj ĉagreno lin
atendis. Dum tuta juneco li fervore legis novajn verkojn de
Tolstoj. Nun la famo de l' granda Ruso disvastiĝis tra la mondo.
Kontraŭ ĵaluzo kaj perforto li admonis la homaron. Lia nobla
voĉo sonis, vokante ĉiujn homojn al amo kaj fratiĝo. Post
brila novelista kariero, la riĉa grafo konvertiĝis al simila
idealo, pri kia Zamenhof jam vivis de post infaneco. Li forlasis
nobelaron, kaj sin turnis al simpleco. La vilaĝanoj fariĝis
liaj fratoj. Al nacioj kaj eklezioj li riproĉis malamon inter
si.

Kiu pli bone povus ja konsenti kun la Bjalistoka modestulo? Pro
sia timemo delikata, li ne kuraĝis trudi sin al Tolstoj. Nur
inter ceteraj li sendis al li la libreton en 1888. Respondo ne
venis. La semo tamen estis ĵetita. Post ses jaroj ĝi leviĝis
antaŭ la publiko. La popola rusa eldonejo "Posrednik"
interesiĝis pri Esperanto, kaj petis opinion de la fama pensulo.
"Ricevinte antaŭ ses jaroj esperantan gramatikon, vortaron kaj
artikolojn skribitajn en ĉi tiu lingvo", respondis Tolstoj, "mi
post ne pli ol du horoj da okupado povis jam, se ne skribi,
almenaŭ libere legadi en la lingvo. . . . Mi vidis multfoje,
kiel homoj rilatis malamike nur dank' al materiala malhelpo je
reciproka komprenado. La lernado de Esperanto kaj ĝia disvastigo
estas do sendube kristana afero, kiu helpas al kreo de la Regno
de Dio, kio estas la ĉefa kaj sola celo de la homa vivo."
(_Jasnaja Poljana_, 27. aprilo 1894.)

Tia parolo estis granda kuraĝigo. La letero enpresiĝis en _La
Esperantisto_, kaj varmigis entuziasmon. Ankaŭ aperis pli
malfrue, en la dua numero de 1895, tradukaĵo el Tolstoja _Kredo
kaj Prudento_. Pro tio la rusa cenzuro malpermesis la gazeton en
la Imperio. Terura bato: ĉar tie ĝi havis la plej multajn
abonantojn. La elirado devis ĉesi. Oficiala elefanto paŝpremis
nur muŝeton. Sed tiel mortis la ligilo de l' Esperantistoj.
Malĝojo kaj mallumo regis en la rondeto. Dume Zamenhof denove
baraktadis kun akraĵoj de l' vivado.

Sur alia tero, feliĉe, grenero semita elkreskis. Jam en decembro
saman jaron eliris _Lingvo Internacia_. Upsala Klubo Esperanta
eldonis la gazeton en Svedujo. De post tiam la movado ne haltis
iam plu.

[1] La 30. de marto 1887.

[2] 1887.

[3] 1887.

[4] D-ro Esperanto: _Dua Libro de l' Lingvo Internacia_. Kajero
n-ro 1, Varsovio 1888 (Cenzuro 18/30 januaro).



ĈAPITRO VI.

Idealista profeto.

  Patro kaj gefratoj. -- Reveno al Varsovio en 1898. -- Okulisto
    de malriĉuloj. -- Vespera verkado. -- "Al la fratoj". --
    Hilelismo. -- Pri hebreaj partioj. -- Esperanto inter 1900
    kaj 1905. -- Vizito al Parizo. -- Bulonja Kongreso. --
    Internacia fratiĝo. -- Profeta parolado. -- Preĝo al Forto
    mistera. -- Horo neforgesebla.


Post la morto de l' patrino, la gefratoj Zamenhof proksimiĝis al
la patro, kies koro plimoliĝis. Granda estis lia vivĉagreno,
kaj li fariĝis tre sentema. Komuna funebro ligis al li ĉiujn
filojn kaj filinojn. Doloro kaj memoro pri l' amata mortintino
kunigis ilin ĉirkaŭ amo kaj spirito ŝia. Por dolĉigi la vivon
de l' patro malfeliĉa, ili ĉiuj zorgis. Li fariĝis amiko la
plej kara. Pro tio, forflugintoj el la nesto penis reveturi
Varsovion tiel baldaŭ kiel eble. Unu post unu revenis ili kun
edzino kaj infanoj, kaj reprenis sian lokon en la rondo
familia.

Tial ankaŭ Ludoviko revenis en 1898. Li enloĝis kun la siaj en
malriĉa strato de l' hebrea kvartalo, Ulica Dzika, 9. Ĝis la
mondmilito li restadis tie. Kiel okulisto, li komencis tre
malkaran praktikadon. Klientoj pagis nur kvardek kopekojn --
kelkaj eĉ nenion. Sed, kvankam tre ŝparemaj, la Hebreoj ja
malŝatas ŝuldojn. Ordinaraj okulistoj postulis grandajn sumojn.
En riĉaj salonoj ili loĝis lukse. Tial multaj homoj eĉ
preferis iri ĝis blindeco kun malsano de l' okuloj. Nun alvenis
popola kuracanto. Al multaj li eĉ savis vidon. Baldaŭ lia
atendejo enpleniĝis de mateno al vespero. Li fariĝis vera
bonfaranto.

Amike li kliniĝis super lacaj laboristoj kaj palaj kudristinoj,
kiuj fidis lin. Sperto kaj studado lin estigis baldaŭ rimarkinda
specialisto. Tiel li vivadis ĝis la morto, tre modeste, tre
malriĉe, for el ĉia lukso. [1] Per penado ĉiutaga la premantaj
zorgoj malaperis. Sed ankaŭ maloftiĝis tempo libera por pli
alta celo. Tamen lin konsolis tiu sento, ke l' ofero lia portas
tujan helpon al homfratoj. Vespere li sidiĝis kaj reprenis
plumon.

Verkado, tradukado, korespondado formanĝis grandan parton de la
noktoj. La movado esperantista disvastiĝis tra la mondo
malrapide, sed progrese. Kun amo li sekvadis la klopodojn de la
novaj batalantoj:

  . . . Vi en la urbo, vi en urbeto,
  En la malgranda vilaĝo . . .
  Tre malproksime ĉiuj ni staras
  La unuj de la aliaj.
  Kie vi estas, kion vi faras,
  Ho, karaj fratoj vi miaj?

Per tiu poemo _Al la fratoj_, kvazaŭ tra kristalo travidebla, ni
povas rigardi ĝis fundo de lia koro, kiel ĝi batis en vespera
silento pensante al la alia "rondo familia".

Ankaŭ pri sia malriĉa klientaro de hebreaj laboristoj li
pripensis ofte. Li mem hejme parolis nur pole kaj sin sentis
homarano, sed la sorto de l' malfeliĉa gento priokupis lin.
Studento, li jam trovis en cionistaj rondoj tro da ŝovinismo.
Kontraŭa partio de la "asimilistoj" ankaŭ ne plaĉis al li.
Per alia ŝovinismo ili anstataŭis la unuan. Laŭ ili la Hebreoj
devus kaŝe forgesigi sian genton, fariĝante eĉ pli polaj ol la
Poloj aŭ pli rusaj ol la Rusoj. Tio ŝajnis al li malveraĵo. Al
lumo kaj sincero li celis.

Laŭ lia kredo la homoj ja bezonus nek fiere trudi, nek honte
kaŝi sian gentan naciecon. Liberaj kaj sinceraj ili devus
resti. Religio, hejma lingvo kaj deveno restu privataj aferoj.
En kelkaj landoj eklezio jam eksiĝis el la fakoj oficialaj. De
nun ankaŭ apartiĝu ŝtato kaj patrujo.

Hebreoj estu bonaj kaj helpemaj civitanoj de tiu aŭ alia regno.
Ili ne sin tenu kiel fremdaj, sed ankaŭ ne kvazaŭ
gentŝanĝuloj. Ili staru frate kaj egale kun aliaj sur neŭtrala
fundamento de l' utilo al ceteraj. Hebreo en Varsovio ne
bezonas fariĝi Polo aŭ Palestinano. Li estu simple honesta
Pollandano. Tiel li povos resti ankaŭ Hebreo kaj homarano, kio
estas la plej grava. Lerno de neŭtrala lingvo internacia unuigus
ĉiujn Hebreojn en la mondo, kaj samtempe ligus ilin sur egala
bazo kun ĉiuj ceteraj gentoj.

Laŭ tiu senco Zamenhof publikigis libron en la rusa lingvo por
atingi legantaron tra la tuta vasta imperio. Li ĝin subskribis
"Homo sum" kaj elektis la titolon _Hilelismo_ laŭ la nomo de
Hillel. Tiu fama klerulo de l' antikva Palestino vivis en
Jerusalemo en la lastaj jaroj antaŭ Kristo. Plej aŭtoritata
scienculo pri la Leĝo, li ĉiam klarigis ĝin _laŭ spirito_,
dum Ŝammaj kaj lia skolo pasie defendis ĝin _laŭ litero_.
Dolĉa kaj humila karaktere, la maljuna pensulo predikis amon,
pacon, kaj studadon. "Kio estas al vi malagrabla, tion ne faru al
ceteraj", tiel li resumis la tutan instruadon. Laŭ Hillel, homo
ne devus apartiĝi de l' ceteraj per ekstera sintenado. Ĉiu
devus sin konsideri nur parto de l' tuto. Facile estas ja
kompreni kiom tiaj pensoj allogis kaj influis Zamenhof.

Tamen lia _Hilelismo_ ne disvekis entuziasmon inter la Hebreoj en
Ruslando. Al partioj ambaŭflanke ĝi malplaĉis. Ĝi estis tro
idea. Ankaŭ ĝi ja kontraŭstaris interesojn politikajn. Por
tion realigi, oni devus antaŭ ĉio rekoni egalecon inter gentoj.
Ĝis tiam la gvidantoj preferis agitadi por celoj pli facilaj. Al
rabenoj la aŭtoro ŝajnis tro liberkredema.

El ĉiuj flankoj oficialaj venis nur kritikoj aŭ suspektoj. Nur
malgranda nombro da spiritoj verserĉemaj lin komprenis kaj
aprobis. La ŝovinistoj lin malŝatis. Denove li suferis pro la
potenco de l' antaŭjuĝoj. Denove lin doloris soleco de l'
animo. Sed la fido restis senŝancela. Super gentaj diferencoj
homoj devas unuiĝi. Al si mem li rediradis la devizon, kiun li
dediĉis al Esperantistaj samideanoj "Ni kion povos, ni faros":

  Cent semoj perdiĝas, mil semoj perdiĝas . . .
    Ni semas kaj semas konstante. [2]

De 1900 al 1905 Esperanto progresadis pli rapide. En dek du
landoj ekfondiĝis grupoj kaj gazetoj. En Francujo gravaj
societoj ĝin subtenis. Aliĝis jam konataj scienculoj. La movado
iĝis vasta. Tiam estis kunvokita en Boulogne-sur-Mer la unua
kongreso de l' Esperantistoj.

Kun stranga timemo Zamenhof atendis tiun horon. Unue li hezitis,
ĉu li eĉ veturos tien. Vojaĝo kaj elspezo estus grandaj.
Ankaŭ neniam li eliris mem publike. Li nesciis paroladi. Li
timis la rigardojn de tiom da vizaĝoj novaj, nekonataj. Li sin
ĝenis.

Fine li decidis tamen iri. Fidele demokrate, li submetiĝis al
deziro de l' Esperantistaro. Iom tremante, li preparis legotan
paroladon. Al samideanoj li ja diros la fundon de sia penso. Li
klarigos la plej altan celon de l' afero komuna.

Kun edzino li vojaĝis. Vagono triaklasa kondukis ilin al Parizo.
Tie komenciĝis semajno por li tre timiga. En ĉefurbo la plej
brila en la mondo lin atendis bruado kaj flatado. Urbestraro lin
akceptis en la urbodomo. Ministro de publika instruado donis al
li la ordenon de honoro. En la supro de Ejfela turo li
tagmanĝis kun plej famaj scienculoj de Francujo.

Tra ĉiuj solenaĵoj li sin tenis tre modeste, iom ĝene, ĉiam
delikate. Pezaj estis tiaj tagoj festoplenaj por viro ne mondana
kaj restinta hejme dum longjaroj. Tamen li komprenis, ke ĝi
helpas diskonigi Esperanton antaŭ la publiko. Tial li elportis
ĉion pacience. Eĉ malfrue en vespero, tre laca, li akceptis
tamen ĵurnalistojn scivolemajn. Al ĉiuj pacience li respondis,
ne pri si, nur pri mondlingvo.

Skeptikaj Parizanoj eble trovis lin naiva. Eraris ili. Tre klare
li travidis ĉiujn faktojn kaj evitis iluziojn. Li tre bone ja
divenis, ke tuta la programo estis zorge aranĝita dank' al
multpena klopodado de sindonemaj gasto kaj amikoj kiel Javal,
Sébert, akademianoj, Bourlet, profesoro tre agema. Ĉi tio estis
ebla, ĉar la franca registaro estis tiam oficiale pacifista.
Morgaŭ vento politika povus blovi el kontraŭa flanko kaj
subakvigi ĉion "internacian" sub ondego ŝovinista. Tial estis
prave, ekprofiti la okazon por vastigi Esperanton.

Sed la vera ĝojo lin atendis en Bulonjo. Tie li renkontos
fratojn ĉiulandajn. Tie li troviĝos en "la rondo familia".

Trans ĉiuj stratoj de l' urbeto marborda balanciĝis verdaj
flagoj kun la stelo de l' espero. Ĉirkaŭ la teatro kunveneja
jam aŭdiĝis nur la lingvo internacia. Angloj kun flanela ĉapo,
Francoj en solena frako, Poloj, Rusoj, Holandanoj en vojaĝa
vesto, ĉarmaj Hispaninoj kun koloraj ŝaloj renkontiĝis sur la
placo kaj babilis kune. Ili sin komprenis. Flue kaj facile flugis
la paroloj. De lipoj al oreloj. De Svedoj al Italoj. Falis, falis
muroj inter la popoloj.

Benite jam venis vespero. Sur la stratoj ekmallumis. En
kongresejon ĉiu nun eniris por la malferma kunsido. Rapidis
alkurantoj. El hoteloj. El haveno. El stacidomo rekte kun valizoj
en la mano. La teatro de l' urbeto jam pleniĝis. Tro malgranda
la ĉambrego. Milo da samideanoj premiĝis tie. De partero al
balkono zumadis Esperanto. Preskaŭ neniu vidis jam Zamenhof. La
plej multaj konis lin nur per la genia verko, per mallonga
letereto, ame konservata en arĥivoj de la grupo, aŭ per
portreto pendigita ĉe muro de l' sidejo. Ĉiu sciis ja parkere
liajn versojn kuraĝigajn:

  Tra densa mallumo briletas la celo
    Al kiu kuraĝe ni iras.
  Simile al stelo en nokta ĉielo,
    Al ni la direkton ĝi diras.

En horoj malfacilaj de loka propagando, kiu ne ofte rememoris
tiujn vortojn de _La Vojo_? Pri tiaj spertoj kunparolis
aŭdantaro en plena salonego. Varmo vastiĝis sub lamparo.
Ekscita tremo ruliĝis tra l' amaso dum atendo. . . . Subite
eksonis la muziko de l' himno _La Espero_:

  En la mondon venis nova sento,
  Tra la mondo iras forta voko . . .

Samtempe ĉiuj ni stariĝis . . . Jen sur scenejo, kun estraro de
l' kongreso, eniris la amata Majstro. Malalta, timema,
kortuŝita, kun frunto tre granda, rondaj okulvitroj, barbeto jam
griza. Ĉio jam flugis aŭ svingiĝis en aero, manoj, ĉapoj,
tukoj, en duonhora aklamado. Kiam li leviĝis post salutoj de l'
urbestro, la fervoro retondregis. Sed jam li ekparolis. Ĉesis la
bruado. Ĉiuj residiĝis. Tra silento sonis liaj vortoj:

  "Mi salutas vin, karaj samideanoj, fratoj kaj fratinoj el la
  granda tutmonda homa familio, kiuj kunvenis el landoj proksimaj
  kaj malproksimaj, el la plej diversaj regnoj de la mondo, por
  frate premi al si reciproke la manojn, pro la nomo de granda
  ideo, kiu ĉiujn nin ligas. . . .

  "Sankta estas por ni la hodiaŭa tago. Modesta estas nia
  kunveno; la mondo ekstera ne multe scias pri ĝi, kaj la
  vortoj, kiuj estas parolataj en nia kunveno, ne flugos
  telegrafe al ĉiuj urboj kaj urbetoj de la mondo; ne kunvenis
  regnestroj nek ministroj por ŝanĝi la politikan karton de la
  mondo; ne brilas luksaj vestoj kaj multego da imponantaj
  ordenoj en nia salono, ne bruas pafilegoj ĉirkaŭ la modesta
  domo, en kiu ni troviĝas; sed tra la aero de nia salono flugas
  misteraj sonoj, sonoj tre mallaŭtaj, ne aŭdeblaj por la
  orelo, sed senteblaj por ĉiu animo sentema: ĝi estas la sonoj
  de io granda, kio nun naskiĝas. Tra la aero flugas misteraj
  fantomoj; la okuloj ilin ne vidas, sed la animo ilin sentas:
  ili estas imagoj de l' tempo estonta, de tempo tute nova. La
  fantomoj flugos en la mondon, korpiĝos kaj potenciĝos, kaj
  niaj filoj kaj nepoj ilin vidos, ilin sentos kaj ĝuos . . .

  "Ofte kunvenas personoj de malsamaj nacioj kaj komprenas unu la
  alian; sed kia grandega diferenco estas inter ilia reciproka
  kompreniĝado kaj la nia! . . . Tie la membro de unu nacio
  humiliĝas antaŭ la membro de alia nacio, parolas lian
  lingvon, hontigante la sian, balbutas kaj ruĝiĝas, kaj sentas
  sin ĝenata antaŭ sia kunparolanto, dum tiu ĉi lasta sentas
  sin forta kaj fiera; en nia kunveno ne ekzistas nacioj fortaj
  kaj malfortaj, privilegiitaj kaj senprivilegiitaj, neniu
  humiliĝas, neniu sin ĝenas; ni ĉiuj staras sur fundamento
  neŭtrala, ni ĉiuj estas plene egalrajtaj; ni ĉiuj sentas nin
  kiel membroj de unu nacio, kiel membroj de unu familio; kaj la
  unuan fojon en la homa historio ni, membroj de la plej malsamaj
  popoloj, staras unu apud alia ne kiel fremduloj, ne kiel
  konkurantoj, sed kiel fratoj, kiuj, ne altrudante unu al alia
  sian lingvon, komprenas sin reciproke, ne suspektas unu alian
  pro mallumo ilin dividanta, amas sin reciproke kaj premas al si
  reciproke la manojn, ne hipokrite kiel alinaciano al
  alinaciano, sed sincere, kiel homo al homo. Ni konsciu bone la
  tutan gravecon de la hodiaŭa tago, ĉar hodiaŭ, inter la
  gastamaj muroj de Bulonjo-sur-Maro, kunvenis ne Francoj kun
  Angloj, ne Rusoj kun Poloj, sed homoj kun homoj . . .

  "Post multaj miljaroj da reciproka surdamuteco kaj batalado,
  nun en Bulonjo fakte komenciĝas en pli granda mezuro la
  reciproka kompreniĝado kaj fratiĝado de la diverspopolaj
  membroj de la homaro; kaj unu fojon komenciĝinte, ĝi jam ne
  haltos, sed irados antaŭen ĉiam pli kaj pli potence, ĝis la
  lastaj ombroj de la eterna mallumo malaperos por ĉiam. Benata
  estu la tago, kaj grandaj estu ĝiaj sekvoj!"

Tiel paroladis Zamenhof. En liaj manoj la papero tremis. Li
sentis fortegan emocion. Ĉu li povos legi plu? Io tamen puŝis
lin. Kvankam nekutima je publika uzo, lia voĉo kreskis kaj
fariĝis laŭta. Trans la paĝoj, iom febre turnataj, li ekvidis
aŭdantaron. Viroj, virinoj, junuloj, kapoj blankharaj, vizaĝoj
atentemaj, rigardoj konsentemaj. Regis varma silentego. Ili ĉiuj
kvazaŭ tiris vortojn el lia buŝo. Li daŭris kun amo.

Li diris juste, kaj modeste. Li diris pri Ŝlejer, pli frua
pioniro de l' ideo mondlingva. Jam li forgesis akrajn atakojn de
li kaj de volapükanoj. Li diris nur pri la granda laborado de
sia antaŭulo. Li petis la kongreson honori lian nomon. Li diris
pri suferoj kaj espero de l' homaro, pri la sankta devo, pri l'
estonteco de fratiĝo. Li diris pri l' unuaj batalantoj por la
celo. Li diris pri l' oferoj de mortintoj. Li dankis al Einstein,
Waŝniewski, Trompeter. La tuta aŭdantaro leviĝis pro saluto
memora.

Profunda sento regis en la ĉambrego. Tenante la paperon,
Zamenhof ektremis pli videble ĉe la manoj. Ĉu li povos eldiri
finon? Lia voĉo penis lastan forton:

  "Baldaŭ komenciĝos la laboroj de nia kongreso, dediĉita al
  vera fratiĝo de la homaro. En tiu ĉi solena momento, mia koro
  estas plena de io nedifinebla kaj mistera, kaj mi sentas la
  deziron faciligi la koron per ia preĝo, turni min al iu plej
  alta Forto, kaj alvoki ĝian helpon kaj benon. Sed tiel same
  kiel mi en la nuna momento ne estas ia naciano, sed simpla
  homo, tiel same mi ankaŭ sentas, ke en tiu ĉi momento mi ne
  apartenas al ia nacia aŭ partia religio, sed mi estas nur
  homo. Kaj en la nuna momento staras antaŭ miaj animaj okuloj
  nur tiu alta morala Forto, kiun sentas en sia koro ĉiu homo,
  kaj al tiu ĉi nekonata Forto mi turnas min kun mia preĝo:

    "Al Vi, ho potenca senkorpa mistero,
    Fontego de l' amo kaj vero . . .
    Al Vi, kiun ĉiuj malsame prezentas,
    Sed ĉiuj egale en koro Vin sentas . . .
      Hodiaŭ ni preĝas.

    "Al Vi ni ne venas kun kredo nacia,
    Kun dogmoj de blinda fervoro;
    Silentas nun ĉiu disput' religia
    Kaj regas nur kredo de koro . . .

    "Ho, kiu ajn estas Vi, Forto mistera,
    Aŭskultu la voĉon de l' preĝo sincera,
    Redonu la pacon al la infanaro
      De l' granda homaro!

    "Ni ĵuris labori, ni ĵuris batali,
    Por reunuigi l' homaron.
    Subtenu nin, Forto, ne lasu nin fali,
    Sed lasu nin venki la baron . . .

    "La verdan standardon tre alte ni tenos;
    Ĝi signas la bonon kaj belon.
    La Forto mistera de l' mondo nin benos,
    Kaj nian atingos ni celon.

    "Ni inter popoloj la murojn detruos,
    Kaj ili ekkrakos kaj ili ekbruos
    Kaj falos por ĉiam, kaj amo kaj vero
      Ekregos sur tero."

Kiam residis Zamenhof, denove aklamata senfine, multaj okuloj
estis malsekaj. Tre simple, tre sincere pasis horo, malfacile
rakontebla. Io flugis en aero, ia blovo eterniga. Ĉiufoje, kiam
ĉeestinto rememoras tiun horon, larmo brilas en rigardo lia.
Nova tempo ja naskiĝis tiam. Eĉ ne mondmilito povis ĝin
detrui.

Ho, kara naiveco de l' Bulonja tempo!

Naskiĝo nova de l' homaro kun odoro de lulilo. Amikaro simpla
kaj sincera. Manpremoj. Kompreniĝo reciproka. Paroloj de
modesta viro. Grandeco vera de l' genio, vivanta per ligilo sur
niaj lipoj. Spirito potenca de l' animo pura. Kortremo de l'
homiĝo komuna. Ho, tremo de Bulonjo, sekvu min ĝis tombo! . . .

Sur kampoj sangumitaj falis miloj el plej bonaj. Al urboj kaj
vilaĝoj blovis terurego. Diskrako. Funebro. Mizero. Senfine
krucoj lignaj. Dolore la restintoj levas la okulojn. Kio morgaŭ?

Ho, semo de Bulonjo, kresku super tomboj!

[1] Iam, en amerika urbego, post parolado pri verko de Zamenhof
al junaj laboristoj, hebrea knabo el Varsovio min demandis: "Ĉu
estas tiu sama Zamenhof la bonkora okulisto de la strato Dzika?"

[2] El poemo "La Vojo".



ĈAPITRO VII.

Homarano.

  Sperto Bulonja. -- Rusa revolucio 1905. -- Pogromoj. -- Buĉado
    en Kaŭkazo. -- Kontrastaj impresoj. -- "Homaranismo". --
    Lingvo kaj Religio. -- Neŭtrala Fundamento. -- Kredo kaj
    moroj. -- Oriento kaj Okcidento. -- Naciaj deklaroj. --
    Homarana deklaro. -- Dek du punktoj. -- Nomoj de landoj. --
    Pri neŭtrala Templo.


Ekstere la Bulonja Kongreso estis antaŭ ĉio festo propaganda.
Tamen pri vastiĝo de la lingvo, la kunsidoj oficialaj okazigis
interesan diskutadon. Flue kaj facile sonis argumentoj kaj
respondoj de la parolantoj. Sur neŭtrala fundamento ĉiu sentis
sin egala kaj libera. Kiel ĉiujn kongresanojn tio tre impresis
Zamenhof. Reveninte Varsovion, li kunportis feliĉegan sperton,
ne nur lingvan, sed moralan:

  "Kiu aŭdis la multnombrajn parolojn kaj diskutojn, kiu vidis
  tiun plenan senĝenecon kaj kortuŝantan fratecon inter ĉiuj
  partoprenantoj de la kongreso, tiu al si mem ne kredis, ke
  ĉiuj tiuj homoj ankoraŭ hieraŭ estis tute fremdaj unuj al
  la aliaj, ke ilin unuigis nur neŭtrala lingvo . . ., ke ĝia
  facila lernado faris miraklon, kaj deŝirante neniun de lia
  natura patrujo, lingvo, aŭ religianaro, donis al homoj de
  plej diversaj gentoj kaj religioj la eblon vivi inter si en la
  plej paca kaj sincera frateco." [1]

La revo, li pensis, estas do plenumebla, kaj efektive la lerno de
mondlingvo montriĝis unua paŝo plej efika.

Dum vintro la proksimaj faktoj alportis sovaĝan kontraston,
elokventan per si mem. Rusa kaj japana imperioj militis inter si.
Dume la popoloj en Ruslando komencis ribeli kontraŭ carisma
regado. Amaso da malriĉaj laboristoj antaŭ la palaco peterburga
petis pri elementaj rajtoj politikaj. La gvardianoj sur ĉevaloj
ricevis ordonon ekpafi. Viroj, infanoj, virinoj ruliĝis sur
neĝo sangante.

En okcidentaj kaj sudaj provincoj la ribelo fariĝis jam nacia.
Letoj, Ukrajnoj, Kaŭkazanoj ekbatalis por libereco patruja. Por
repremi la danĝeron, la registoj uzis la metodon tradician:
"_Divide ut imperes_". Konkurencon inter gentoj ili tuj profitis,
kaj akrigis la disputojn per agentoj specialaj. Tiel nomita
"Nigra mano" estis fako tiucela ĉe polico. Al diversaj urboj ĝi
eksendis bandojn, kaj incitis al pogromoj. En Varsovio polaj
socialistoj tion malpermesis per armita junularo gardanta ĉiujn
stratojn. Teruro ja minacis. En litva lando kaj Odeso estis pli
facile. Tie loĝas la Hebreoj en tre grandaj nombroj. Frakaso de
l' butikoj, rabado kaj buĉado sonis baldaŭ. En Kaŭkazo okazis
same inter gentoj alinomaj, Rusoj kaj Georgoj, Tataroj kaj
Armenoj.

Abomena vidaĵo. Kiel malsama je bulonja! Korpremite, Zamenhof
sentis sian devon fari novan elpaŝon. La gentoj lernu sin
defendi kontraŭ tiaj ruzoj. Ili lernu liberiĝi de malamo,
evitante senutilan konkuradon. Kion li proponis al Hebreoj sub
titolo _Hilelismo_, li decidis igi taŭga ĝenerale.

Al ĉiuj homoj li sin turnos nun egale kiugentaj. Krom nacianoj,
ili devus senti sin homaranoj. Tial _Homaranismo_ estis la titolo
de la broŝureto, presita sen aŭtora nomo en Peterburgo 1906.
[2] Ĝi enhavis novan instruon pri la rilatoj inter hejmo, gento
kaj homaro. Deklaro el dek du paragrafoj formis la kredaron.
Antaŭparolo mallonga ĝin klarigis:

  "La homaranismo estas instruo, kiu, ne deŝirante la homon de
  lia natura patrujo, nek de lia lingvo, nek de lia religianaro,
  donas al li la eblon eviti ĉian malverecon kaj
  kontraŭparolojn en siaj nacia-religiaj principoj kaj
  komunikiĝadi kun homoj de ĉiuj lingvoj kaj religioj sur
  fundamento neŭtrale homa, sur principoj de reciproka frateco,
  egaleco, kaj justeco."

La antaŭparolo aludis la sperton de l' bulonja kongreso, kiel
pruvon, ke tia frateco estas ebla. Ĝi tamen atentigis, ke oni ne
devas intermiksi homaranismon kun esperantismo:

  "Ambaŭ ideoj estas tre parencaj inter si, sed ne identaj. Oni
  povas esti bonega esperantisto, kaj tamen kontraŭulo de la
  homaranismo."

Nur tial Zamenhof ne publike subskribis la libreton, ĉar li
volis eviti konfuzon. Tiu ŝajna malkuraĝo lin tre suferigis. En
1912 li publike formetis de si ĉiun oficialan rolon en la aferoj
de Esperanto por gajni plenan liberecon, kaj de poste li metis
sian nomon sur la novaj eldonoj de l' broŝuro.

En Orienta Eŭropo ekzistas inter gentoj du ĉefaj elementoj de
malsamo kaj malamo: lingvo kaj religio. Poloj estas katolikaj,
Hebreoj izraelanaj; Letoj estas luteranaj, Rusoj ortodoksaj;
Armenoj estas kristanaj, Tataroj mahometanaj. La diferencon
gravigas ne nur aparta parolo, sed konkura kredo. En literaturo
kaj eklezio kuncentriĝas la naciaj sentoj. Tial en punktaro
Zamenhofa staras du ĉefaj partoj: unu lingva-politika, alia
religia.

En sia hejma vivado ĉiu parolu sian gepatran lingvon laŭplaĉe,
sed li ne trudu ĝin al homoj aligentaj, por ne ĝeni aŭ ofendi
ilin. En okazo de kunveno li uzu neŭtralan esprimilon, kiel
Esperanto. Kun siaj samkredantoj li sekvu tiujn religiajn morojn,
kiujn li deziras tradicie aŭ elekte, sed kun homoj alikredaj li
kondutu nur laŭ tiu ĉi principo: "Agu kun aliaj tiel, kiel vi
deziras ke aliaj agu kun vi".

Same kiel, ĉe parola fako, internacia lingvo prezentas
neŭtralan fundamenton por senĝena renkontiĝo kaj fratiĝo,
tiel ankaŭ io simila devus ekzisti sur la kampo religia. Sub la
nomo "Dio" aŭ sub alia la homaranoj komprenu tiun Forton
neklarigeblan, sentatan de multaj kiel kaŭzo de kaŭzoj en la
mondo materia kaj morala, aŭ de kelkaj nur en la morala. Neniam
ili malamu, moku aŭ persekutu iun pro tio, ke lia kredo pri tiu
Forto estas alia ol tiu, kiun ili preferas. Same estas kruda
barbareco riproĉi iun ajn pri lia lingvo aŭ deveno. Ili
konsciu, ke la veraj ordonoj religiaj kuŝas en la koro de ĉiu
homo sub la formo de konscienco, kaj ke la ĉefa estas la estimo
kaj helpemo reciprokaj. La ceteron en religio ili rigardu kiel
aldonojn, laŭ unu, devigajn por li diroj de Dio, laŭ alia,
komentariojn donitajn de l' grandaj instruintoj de la homaro,
laŭ tria, miksaĵon de instruoj kaj legendoj aŭ moroj
starigitaj de homoj. Ĉefe tiuj moroj akrigas diferencojn.

Tra vitroj diverskoloraj la homoj vidas unu saman Forton. Liberaj
povas esti predikoj propagandaj. Sed neniam homaranoj _trudu_ la
gentan koloron de sia vidaĵo al ceteraj. Filozofe la instruitaj
personoj jam ofte toleras, se ne respektas, la malsamajn kredojn
de aliaj inteligentuloj; sed pri kutimoj la konflikto estas multe
pli grava.

Tial Zamenhof insistis pri neŭtrala fundamento _mora_, ne nur
idea. Ĉiutaga vivado en Eŭropo orienta montras la neceson de
vidpunkto praktika. La faktoj ĝin postulas. Saluto aŭ ne saluto
je ŝtonkrucoj ĉe publikaj vojoj. Oficiala trudo de Sabato aŭ
Dimanĉo kiel deviga festotago. Havo aŭ nehavo de longa barbo.
Ĵuro sur Biblio aŭ per levo de la mano. Atesto kun ĉapo aŭ
sen ĉapo sur la kapo. Ĉio simila povas ŝajni tre ridinda
okcidente. Ĝi tamen kaŭzis oriente batalojn dum centjaro. Ĝi
tuj ĵetas sur la lipojn nomon gentan, kvazaŭ insulton.

Eĉ deklaroj estas gravaj, ne nur moroj kaj ideoj. En Galicio,
juda lingvo estis leĝe nemontrebla kiel la gepatra en deklaroj
oficialaj. Hebreoj devis enskribiĝi anoncante ĉu polan, ĉu
germanan, aŭ ukrajnan lingvon kiel sia. Nur per religioj oni
povis do kalkuli la diversgentanojn: Izraelanoj = Hebreoj, Romaj
katolikoj = Poloj, Grekaj katolikoj = Ukrajnoj, Protestantoj =
Germanoj. Eĉ se ili forlasis jam de longe la prapatran kredon,
ĉiuj sin enskribis laŭ la genta religio, pro la nombro.
Vidpunkto nur nacia kun celo statistika-politika!

Tial Zamenhof preparis neŭtralan fundamenton ankaŭ per zorgo
rimarkinda pri deklaroj: Homaranoj kutimiĝu je sincero. Sur
lasta paĝo de l' broŝuro staris preta respondaro por laŭvolaj
aliĝantoj. Jenaj fakoj apartiĝas: hejmo, patrujo, gento devena,
lingvo gepatra, lingvo persona, religio laŭkreda. Nur tia
demandaro ebligus ĉiun diri plenan veron, ne perfidante
suferantajn samgentanojn.

Gepatra lingvo Zamenhofa estis rusa, persona estis pola. Lia
gento estis la hebrea, lia religio liberkreda. Tion li povus ja
konfesi sur enskribilo homarana. Sed, se li metus tion sur
pasporton imperian, li estus kalkulata tuj en unu partio nacia.
Kun Rusoj, premantoj de Polujo, aŭ kun Poloj kontraŭ la
Hebreoj.

Tial homarana formularo proponas ja modelon tre praktikan por
estontaj demandaroj oficialaj de regna recenzado. Same preskaŭ
ĉiuj dek du punktoj de l' broŝuro povas celi du efikojn.
Unuflanke tuja gvido al konduto individua. Aliflanke rekta montro
por leĝaro pli justa inter homoj. Dek kvar principoj noblaj de
Wilson nur montris al regantaj diplomatoj tion, kion ili devus
fari. Se falus la konsento, la principoj falus kune. Ŝiraĵoj de
l' papero disflugus sur la tablo verda. Nacioj ilin kaptus, kaj
ĉiu svingus sian pecon por justigi novan ekbatalon.

Dume, programo Zamenhofa povas tuj gvidi homojn, kaj influi poste
leĝfarantojn. Liaj dek du punktoj povas semi nur pacigon:
Rigardu la homaron kiel unu familion. Tiu idealo regu viajn
agojn. Juĝu ian homon ne laŭ gento, sed laŭ agoj. Lando
apartenas, ne al unu gento, sed al ĉiuj la loĝantoj. Ne trudu
vian gentan lingvon, nek la kredon, al ceteraj homoj. Metu la
nomon "homo" super la naciaj. Patriotismo estu nur servado al
regiona komunumo de homfratoj, neniam malamo al ceteraj. Lingvo
estu ne celo, nur rimedo. Uzu neŭtralan lingvon kun
aligentuloj. Via kredo religia estu ne hereda, sed sincera. Kun
alikredaj homoj agu laŭ etiko neŭtrale-homa kaj helpema. Kun
homaranoj vi kulturu sentojn unuigajn, ne disigajn.

En la unua broŝuro Zamenhof proponis, ke homaranoj nomu ĉiujn
landojn per neŭtralaj negentaj vortoj, kiel Kanado, Svisujo,
Peruo, Belgujo, aŭ per aldono de sufikso _-io_ al ĉefurbo, kiel
Berlinio, Peterburgio, Konstantinoplio. Poste li forigis tiun
paragrafon kiel nepraktikan. Ankaŭ li fortranĉis multon el la
lasta punkto. En la komenco li proponis eĉ starigon de templo
homarana en ĉiu urbo. Aliĝintoj devus:

  ". . . frate kunvenadi tie kun homaranoj de aliaj religioj,
  ellabori kune kun ili morojn kaj festojn neŭtrale-homajn, kaj
  tiamaniere kunhelpi al la iom-post-ioma ellaboriĝo de
  filozofie pura, sed samtempe bela, poezia, kaj varma,
  vivo-reguliga religio komune-homa. . . . En la templo homarana
  oni aŭskultados la verkojn de la grandaj instruintoj de la
  homaro pri la vivo kaj morto kaj pri la rilato de nia 'mi' al
  la universo kaj al la eterneco, filozofie-etikajn
  interparoladojn, altigajn kaj nobligajn himnojn, k.t.p. Ĉi tiu
  templo devas edukadi la junularon kiel batalantojn por la vero,
  bono, justeco kaj ĉiuhoma frateco, kaj ellaboradi en ili amon
  al honesta laboro kaj abomenon por frazisteco kaj por ĉiuj
  malnoblaj malvirtoj; tiu ĉi templo devas donadi spiritan
  ripozon al la maljunuloj, konsolon al la suferantoj, doni la
  eblon senŝarĝigi sian konsciencon, k.t.p."

Pli malfrue Zamenhof nur lasis la proponon pri fondiĝo de tia
komunumo inter liberkredanoj, kiuj ne trovis sian
spiritkontentigon en preĝejoj ekzistantaj. Laŭ lia celo kaj
espero la homaranoj ĉiam plimultiĝos en la mondo. Konstanta
komunikiĝado ilin edukos sur la bazo de neŭtrala lingvo,
neŭtralaj moroj kaj principoj religiaj. Rondoj kreskos. Ondoj
fluos. Influo disvastiĝos. Iom post iom, sen rompado, sen
ofendo, tute nature, ĉiuj homoj kunfandiĝos en unu granda homa
popolo de popoloj.

Al tiu revo li fordonis tutan sian vivon.

[1] El la broŝureto _Homaranismo_ de Zamenhof, eldonita sen
subskribo, Peterburgo 1906.

[2] Ĉe D.P. Veisbrut, Troickij prospekt, n-ro 14.



ĈAPITRO VIII.

Kongresaj Paroladoj.

  La "interna ideo". -- De Beaufront: "nur lingvo". -- Bulonja
    deklaro. -- Ĝeneva parolado 1906. -- Indigno de Zamenhof. --
    Celo de l' Kongresoj. -- Kembriĝo 1907. -- Ĝojiga impreso.
    -- Modesta kaj libera. -- Kontraŭ vorto "Majstro". -- Pri
    taskoj esperantismaj. -- Akcepto en Londono. -- Pri
    patriotismo. -- Parolado en Guildhall.


En Eŭropo orienta la faktoj per si mem predikis en la senco
homarana. Tie ŝovinismoj lingvo-religiaj batalminacis homan
vivon, ne nur inter landoj, sed en la regnoj mem pro miksita
loĝantaro. Ĝi estas tiu loko "kie la atmosfero, saturita de
intergenta malpaco, per neevitebla natura reago, naskis la
esperantisman movadon". [1] Estis do plej nature, ke tie preskaŭ
ĉiuj "samideanoj" komprenis la signifon de la penso Zamenhofa,
eĉ kiam ili ne subskribis la homaranisman aliĝilon. Fakte nur
malmultaj tion faris.

Al Okcidentanoj, antaŭ mondmilito, ne tiel klare ĝi aperis. La
krudaj spertoj ŝajnis malproksimaj. Kiuj lernis Esperanton, tiuj
fariĝis ja komprenemaj. La senton de Bulonjo, la senton de l'
_Espero_ kaj de l' poemoj Zamenhofaj ili nomis ame la "interna
ideo" de l' movado. Tamen iom ĝenerale, senprecize. Sed kelkajn
interesis vere nur la lingva flanko laŭ gusto gramatika. Inter
ili staris la markizo Louis de Beaufront, unua propagandisto en
Francujo.

Li ne venis Bulonjon. Li ne ŝatis la "internan ideon". Kontraŭ
tiu tendenco li jam presigis artikolojn en sia gazeto
_L' Espérantiste_. Profitante la sennoman aperigon de l' broŝuro
pri homaranismo, li ĝin ridindigis unue. Poste li montris ĝin
kiel gravan danĝeron por la sukceso de Esperanto.

Ĉi tiu kulpigo vundis la koron de Zamenhof. Tamen li ĉiam agis
tre prudente. Jam en Bulonjo-sur-Maro li mem proponis al la
kongreso deklaron, unuanime akceptitan. Ĝi difinis esperantismon
oficiale kiel:

  "Penado disvastigi en la tuta mondo la uzadon de lingvo
  neŭtrale homa, kiu, ne entrudante sin en la internan vivon de
  la popoloj kaj neniom celante elpuŝi la ekzistantajn lingvojn
  naciajn, donus al la homoj de malsamaj nacioj la eblon
  komunikiĝadi inter si; kiu povus servi kiel paciga lingvo de
  publikaj institucioj en tiuj landoj, kie diversaj nacioj
  batalas inter si pri la lingvo; kaj en kiu povus esti
  publikigitaj tiuj verkoj, kiuj havas egalan intereson por ĉiuj
  popoloj.

  "Ĉiu alia ideo aŭ espero, kiun tiu aŭ alia Esperantisto
  ligas kun la Esperantismo, estos lia afero pure privata, por
  kiu la Esperantismo ne respondas."

Tiu ĉi frazo devus sufiĉi. Sed la vorton "privata" kelkaj
personoj volus anstataŭi per "malpermesata". Sub influo de De
Beaufront aŭ alia, kelkaj Francoj, timigitaj, skribis mem al
Zamenhof por lin konsili. Esperanto estas _nur_ lingvo, ili
diris; evitu ligi eĉ tute private la esperantismon kun ia
_ideo_, ĉar alie oni pensos, ke ni ĉiuj havas tiun ideon, kaj
ni malplaĉos al diversaj personoj, kiuj ne amas ĝin!

"Ho, kiaj vortoj!" ekkriis Zamenhof indigne dum sia parolado ĉe
la Dua Kongreso Esperantista en Ĝenevo je 1906:

  ". . . El la timo, ke ni eble ne plaĉos al tiuj personoj,
  kiuj mem volas uzi Esperanton nur por aferoj utilaj por ili, ni
  devas ĉiuj elŝiri el nia koro tiun parton de la esperantismo,
  kiu estas la plej grava, la plej sankta, tiun ideon, kiu estis
  la ĉefa celo de la afero de Esperanto, kiu estis la stelo, kiu
  ĉiam gvidadis ĉiujn batalantojn por Esperanto! Ho, ne, ne,
  neniam! Kun energia protesto ni forĵetas tiun ĉi postulon.
  Se nin, la unuajn batalantojn por Esperanto, oni devigos, ke ni
  evitu en nia agado ĉion idean, ni indigne disŝiros kaj
  bruligos ĉion, kion ni skribis por Esperanto, ni neniigos kun
  doloro la laborojn kaj oferojn de nia tuta vivo, ni forĵetos
  malproksimen la verdan stelon, kiu sidas sur nia brusto, kaj ni
  ekkrios kun abomeno: Kun tia Esperanto, kiu devas servi
  ekskluzive nur al celoj de komerco kaj praktika utileco, ni
  volas havi nenion komunan!"

Pale staris Zamenhof en Ĝeneva Viktoria-Hall eldirante tiun
frazon per laŭta kaj decida voĉo. Tremiga aplaŭdego montris al
li, ke la plejmulto lin komprenis kaj aprobis el tutkoro. Prave
li povis diri, ke ĝis nun Esperantistoj estis ne profitantoj,
sed nur batalantoj. Ilin efektive ne gvidis penso pri gajnemo aŭ
praktika utileco. Ilia celo kaj agiga ĉefideo estis ja frateco
kaj justeco inter la popoloj. Tial la parolanto povis daŭri kun
certeco, ke li esprimos la internan senton de ĉiuj koroj:

  "Tiu ĉi ideo akompanadis Esperanton de la unua momento de ĝia
  naskiĝo ĝis la nuna tempo. Ĝi instigis la aŭtoron de
  Esperanto, kiam li estis ankoraŭ malgranda infano; kiam antaŭ
  dudek ok jaroj rondeto da diversgentaj gimnazianoj festis la
  unuan signon de vivo de la estonta Esperanto, ili kantis
  kanton, en kiu post ĉiu strofo estis ripetataj la vortoj:
  'Malamikeco de la nacioj falu, falu; jam estas tempo'. Nia
  himno kantas pri la 'nova sento, kiu venis en la mondon'; ĉiuj
  verkoj, vortoj, kaj agoj de la iniciatoro kaj de la unuaj
  Esperantistoj ĉiam spiras tute klare tiun saman ideon. Neniam
  ni kaŝis nian ideon; neniam povis esti eĉ la plej malgranda
  dubo pri ĝi, ĉar ĉio parolis pri ĝi.

  "Kial do aliĝis al ni kaj sindone kaj senprofite laboris kun
  ni la personoj, kiuj vidas en Esperanto 'nur lingvon'? Kial ili
  ne timis, ke la mondo kulpigos ilin pri granda krimo, nome pri
  la deziro helpi al iom-post-ioma unuiĝo de la homaro? Ĉu ili
  ne vidas, ke iliaj paroloj estas kontraŭaj al iliaj propraj
  sentoj, kaj ke ili senkonscie revas pri tio sama, pri kio ni
  revas, kvankam, pro neĝusta timo antaŭ sensencaj atakantoj,
  ili penas tion ĉi nei? . . .

  "Se la unuaj Esperantistoj pacience elmetadis sin ne sole al
  konstanta mokado, sed eĉ al grandaj oferoj, kaj ekzemple unu
  malriĉa instruistino longan tempon suferis malsaton, nur por
  ke ŝi povu ŝpari iom da mono por la propagando de Esperanto
  -- ĉu ili ĉiuj faris tion ĉi pro ia praktika utileco? Se
  ofte personoj alforĝitaj al la lito de morto skribadis al mi,
  ke Esperanto estas la sola konsolo de ilia finiĝanta vivo --
  ĉu ili pensis tiam pri ia praktika utileco? Ho, ne, ne, ne!
  ĉiuj memoris nur pri la interna ideo, entenata en la
  Esperantismo; ĉiuj ŝatis Esperanton ne tial, ke ĝi
  alproksimigas la cerbojn de la homoj, sed nur tial, ke ĝi
  alproksimigas iliajn korojn."

Laŭ la sento de l' kongresanoj Zamenhof komprenis tre bone, kiel
agi plej saĝe. Per si mem Esperantismo jam logis plej multajn
lernintojn de la lingvo al la "interna ideo". Ĝi gajnis la
korojn. Pli malfrue venos la tempo diskuti pri detala organizo
homarana. Nun pro necesa precizo de programo ĝi timigus multajn.
Ĝi povus nur formi apartan sekcion en la Esperanta movado. Dume
pli urĝis kulturi la komunan senton, celante taskojn
ĝeneralajn. Esperanto estas nur lingvo, sed la kongresoj estu
pli. Ili i daŭru kiel festoj de l' "interna ideo".

  "Kiel antikvaj Hebreoj tri fojojn ĉiujare kunvenadis en
  Jerusalemo, por vigligadi en si la amon al la ideo monoteisma,
  tiel ni ĉiujare kunvenas en la ĉefurbo de Esperantujo, por
  vigligi en ni la amon al la ideo esperantisma. Kaj tio ĉi
  estas la ĉefa esenco kaj la ĉefa celo de niaj kongresoj."

Tiun programon Zamenhof proponis per sia malferma parolado ĉe la
sekvanta granda kunveno ĉiujara. Ĝi okazis en Kembriĝo je
1907. Mil kvincent personoj partoprenis. Estis ĝojiga venko
vidi, ke aliĝas homoj ne nur el popoloj malfortaj, sed ankaŭ el
popoloj fortaj, kiel Britoj. Tio ĉi montris, ke ili vidas en la
Esperantismo ne sole aferon de egoisma oportuneco, sed gravan
ideon de intergenta justeco kaj frateco. . . . "La Kembriĝanoj
akceptas nin hodiaŭ ne kiel komercistojn, kiuj alportas al ili
profiton, sed kiel apostolojn de ideo homarana, kiun ili
komprenas kaj ŝatas".

Efektive pri tiu punkto ĉefe aludis la urbestro kaj aliaj
eminentuloj ĉe l' antikva universitato. "Ni vidas novan
Pentekoston", ekkriis fama latinisto, profesoro Mayor, lerninte
la lingvon en unu semajno. Ĉie sonis Esperanto festante sian
dudekjaron: ĉe pentrindaj turoj, sub gotikaj pordoj, en verdegaj
herbokortoj, sur ŝipetoj de l' rivero serpentuma, inter pontoj
skulptoriĉaj.

La Kongreso estis brila kaj sukcesa. Zamenhof admiris la homecon
de britaj idealistoj. Lin impresis la progreso de l' movado, la
multeco de l' venintoj ĉiulandaj. Li tremis kortuŝite, kiam la
granda aŭdantaro leviĝis por ekkanti unukore la himnon _La
Espero_. Tondre sonis kun orgeno de mil voĉoj tiu fina
profetaĵo:

  Sur neŭtrala lingva fundamento,
  Komprenante unu la alian,
  La popoloj faros en konsento
  Unu grandan rondon familian.

Pasis dudek jaroj de post 1887. Esperantistaro fariĝis jam vera
popolo. Ĝia voĉo ekaŭdiĝos tra la mondo. El tiu kerno
internacia la ideoj disvastiĝos. Al ĝi li povos nun sin turni
kaj paroli kvazaŭ al kreskanta publiko de l' estonta homaro. La
kongresoj estis por li plej lumaj horoj en la tuta jaro, longa
kaj malhela. Unu semajnon li pasigis en la revo plenumita: inter
homoj ĉiugentaj frate kunvivantaj sur neŭtrala bazo. Bildo jam
profeta. Kuraĝigo al animo. En Varsovio, ĉe l' okulista
laborĉambro, la vidaĵo lin vizitis ofte vespere post laciga
tago, kiam li pensadis, dum neĝo falis trans la vitroj. De tiu
tempo Zamenhof eksentis plian fidon. Sur la portretoj el
Kembriĝo espera ĝojo koloras la zorgemon en okuloj kaj sur
lipoj de la Majstro.

Tiel ĉiuj nomis lin. Sed li ne ŝatis la titolon. Morale, eĉ
preskaŭ fizike, la vorto ĝenis lin. Ne majstro, sed homfrato
kaj kolego li volis esti. Pro modesteco, jes. Ankaŭ pro
libereco. En "majstreco" li sentis la pezon de l' honoro kaj la
ĉenon de l' sklaveco. Li preferis plenan privatecon. Antaŭ ĉio
plaĉis al li, trankvile kunparoli inter kongresanoj. Li sopiris
al senbaraj esprimo kaj diskuto de l' ideoj karaj. Oficiala
posteno lin ĝenis ĉiel. Jam en Bulonjo li instigis la elekton
de la _Lingva Komitato_. Ĝiaj membroj kundecidu pri aferoj de
vortaro. Al ili tre kontente li transdonis la tutan zorgon kaj
aŭtoritaton pri la lingvo. En Parizo, lia riĉa gastiganto
Javal, okulisto fama, proponis al li katedron kaj salajron por
direkti la movadon. Li rifuzis. Modesta kaj libera: tia estis lia
gusto.

Lia vivcelo estis la "interna ideo". Ĉar la Bulonja deklaro nur
aludis la lingvon, li sentis la neceson difini ankaŭ klare la
devizon de l' ideaj Esperantistoj. Per sia parolado kembriĝa li
plenumis tion:

  "Ni deziras krei neŭtralan fundamenton, sur kiu la diversaj
  homaj gentoj povus pace kaj frate interkomunikiĝadi, ne
  altrudante al si reciproke siajn gentajn apartaĵojn. . . . Por
  formuli precize ĉiujn detalojn de la dirita devizo, ne venis
  ankoraŭ la tempo; ili formuliĝos per si mem, iom post iom,
  per nia ĉiujara kunvenado kaj kunvivado. . . . Ĉiam pli kaj pli,
  komencante de aferoj bagatelaj kaj transirante al aferoj plej
  gravaj, komencante de aferoj pure materialaj kaj transirante al
  ĉiuj flankoj de la homa spirito kaj moralo, oni proponados al
  ni diversajn rimedojn, kiuj servas al la fratigado de la homoj
  kaj al la rompado de la muroj inter la gentoj -- kaj ĉion ĉi
  tion ni povos prijuĝi, akcepti aŭ ne akcepti, sed ni neniam
  devos ĝin blinde forĵeti antaŭe. Ĉar ĉio, kio servas al la
  fratiĝado de la gentoj kaj al la rompado de la malamikaj
  muroj inter la popoloj -- se ĝi nur ne enmiksas sin en la
  internan vivon de la gentoj -- apartenas al la verda
  standardo. . . .

  "En la profundeco de viaj koroj vi ĉiuj sentas la verdan
  standardon; vi ĉiuj sentas, ke ĝi estas io pli, ol simpla
  signo de lingvo. Kaj ju pli ni partoprenados en niaj ĉiujaraj
  kongresoj, des pli ni interfratiĝos, kaj des pli la principoj
  de la verda standardo penetros en nian animon. Multaj personoj
  aliĝas al la Esperantismo pro simpla scivoleco, pro sporto,
  aŭ eble eĉ pro atendata profito; sed de la momento, kiam ili
  faras la unuan viziton al Esperantujo, ili malgraŭ sia propra
  volo ĉiam pli kaj pli entiriĝas kaj submetiĝas al la leĝoj
  de tiu lando. Iom post iom Esperantujo fariĝos edukejo de la
  estonta interfratigita homaro, kaj en tio ĉi konsistos la
  plej gravaj meritoj de niaj kongresoj."

Post la Kembriĝa kongreso, la urbestraro Londona, reprezentata
de Sir T. Vezey Strong, oficiale akceptis Zamenhof kaj la tutan
kongreson en la fama urbodomo "Guildhall". En la vasta kvazaŭ
katedrala ĉambrego jam estis solene salutata pli ol unu gasto
multe pli glora: fremda reĝo, venkinta generalo, prezidanto de
respubliko. Sub altaj arkaĵoj de l' antikva festejo nun sonis
unuafoje la voĉo modesta, sed tre decida, de simpla okulisto,
granda per la celo, granda per genio. Neniun forton li prikantis,
neniun batalon per armiloj. Pri brulanta temo de patriotismo kaj
malamo li kuraĝis paroli delikate, sed klare, eĉ energie.

"Malbonaj patriotoj": tiel bojis la kulpigo ŝovinista en
ĉiuj landoj kontraŭ sekvantoj de Zamenhof. En tiu loko solena
li respondis trafe. Se patriotismo signifas malamon, tiam la
atako estis prava. Se male ĝi signifas amon, tiam li protestis
el tutkoro.

Amo al patrujo, amo al homaro, amo al hejmo entenas unu la alian.
Sed kion scias pri amo tiuj mallumaj demonoj, kiuj ne "sole inter
la landoj, sed ankaŭ en sia propra patrujo konstante instigas
homon kontraŭ homo"? De tiaj predikantoj li sin deturnis
indigne:

  "Vi, nigraj semantoj de malpaco, parolu nur pri malamo al ĉio,
  kio ne estas via; parolu pri egoismo, sed neniam uzu la vorton
  'amo', ĉar en via buŝo la sankta vorto malpuriĝas!"

Tiam lia penso jam reflugis al Bjalistok en litva lando, al
dolĉa kamparo ĉirkaŭ la urbeto, al pejzaĝo de l' knabaj
promenadoj, kiam suno je l' vespero ruĝigas la montetojn kaj
nigrigas la linion de l' arbaroj. Kiom da fojoj li vagadis kun
fratino tra herbejoj florumitaj. Bonodoro. Zumado de l' insektoj.
Ruĝ-ora lumo vuala. Malproksima sonorilo de vilaĝo. Ili amis,
ili sentis ĉion sia. . . . En urboj, kvar gentoj sin malamis:

  "Vi staras nun antaŭ miaj okuloj, mia kara Litovujo, mia
  malfeliĉa patrujo, kiun mi neniam povas forgesi, kvankam mi
  forlasis vin kiel knabo. Vi, kiun mi ofte vidas en miaj
  sonĝoj, vi, kiun nenia alia parto de la tero iam povos
  anstataŭi en mia koro, vi atestu, kiu vin pli multe, pli kore,
  kaj pli sincere amas: ĉu mi, idea Esperantisto, kiu revis pri
  frateco inter ĉiuj viaj loĝantoj, aŭ ĉu tiuj personoj, kiuj
  deziras, ke vi apartenu nur al ili, kaj ĉiuj aliaj viaj filoj
  estu rigardataj kiel fremduloj aŭ sklavoj!"

[1] Parolado de Zamenhof ĉe l' Oka Kongreso Esperantista en
Krakovo, 1912.



ĈAPITRO IX.

Lingvisto.

  Reforma agitado en 1894. -- "Delegitaro" kaj Ido en 1907. --
    "Iniciatinto, ne kreinto". -- Zamenhof kaj de Beaufront. --
    Vivo kaj arbitreco. -- El "Aldono al la Dua Libro". -- Natura
    leĝo. -- Teorio kaj praktiko. -- Amerikaj filozofoj. --
    William James. -- Henry Philipps. -- Senrompa disvolviĝo. --
    Parolado en Dresdeno 1908. -- Washington 1910.


Revojaĝinte Varsovion, el Anglujo Zamenhof kunportis impreson
tre ĝojigan. Sed nur du monatojn li ĝuadis trankvilecon.
Kaŝita glavo krevigis nubon en aŭtuno.

Se Esperanto progresadis tiel vaste dum antaŭaj dek du jaroj, la
kaŭzo ĉefa kuŝis tie, ke jam ĉesis diskutado teoria pri la
lingvo mem. En la komenco, multaj aliĝintoj proponis iun aŭ
alian reformeton. Demokrate Zamenhof aŭskultis ĉiujn, kaj
raportis en gazeto _La Esperantisto_ kun fidela zorgo. Sed la
ŝanĝoj proponitaj kontraŭis unu la alian. La unua rondo de l'
adeptoj spertis samon, kiel la aŭtoro jam pli frue: nome, kio
ŝajnas bela sur papero, tio montriĝas ofte nepraktika en la
vivo. Plie kio plaĉas al la unu, tio ĝuste plej malplaĉas al
alia. Kial do riski la mirindan vivantecon de la lingvo per
danĝeraj rompoj?

En 1894 okazis du voĉdonoj de la centra Ligo. Ambaŭfoje la
plejmulto rifuzis ĉiujn ŝanĝojn. De tiam la movado kreskis
pli rapide.

Kontraŭ reformado staris ĉefe kaj eĉ fanatike markizo de
Beaufront. En Ĝenevo li ĉeestis la kongreson, kaj protestis kun
indigno kontraŭ la gazetoj, kiuj uzas novajn formojn. [1]
Memoriginte la oferon de siaj propraj preferoj pri lingvo, li
teatre kisis sian Majstron sur estrado de l' ĉambrego. Tiu sceno
videble ĝenis Zamenhof. En angulo de l' salono murmuris voĉo de
Bourlet: "Judasa kiso".

Honesta kaj lojala, la Doktoro ne ŝatis kredi la kulpigon. Kun
dankemo li repensis pri sindona laborado de l' propagandisto
franca: Lia karaktero kaj ideoj povis esti ne plaĉaj, sed lia
merito restis granda.

En aŭtuno post Kembriĝo kunvenis en Parizo estraro de la
"Delegitaro por elekto de lingvo internacia". Fondita de Pariza
logikisto Couturat kun helpo de l' Esperantistoj, ĝi kolektis la
subskribojn de multnombraj societoj aprobantaj la ideon pri
helplingvo. Ĝi celis peti l' Asocion de l' Akademioj, ke ĝi
elektu oficiale unu lingvon. La respondo estis nea.

Tiam la fondintoj kunvokis al Parizo komitaton de scienculoj
diverslandaj. Tri aŭ kvar ĉeestis mem. [2] La ceteraj sendis
ĉu amikon, ĉu sekretarion. Oni petis Zamenhof, ke li nomu
advokaton por Esperanto. Li proponis de Beaufront, kiel
prezidanton de la Franca Societo propaganda. Li ne volus lin
ofendi per alia prefero, kaj deziris montri al li fidon kaj
dankemon.

Tiu fido estis trompata. Anstataŭ defendi la lingvon en la nomo
de lia sendinto, la markizo rekomendis mem projekton prezentitan
sub la nomo "Ido". Ĝi enhavis gravajn ŝanĝojn de finiĝoj,
vortaro, kaj gramatiko. Couturat ĝin subtenis, ĉar preparis
kune. Tiel nur Esperanto ne havis veran defendanton, dum ĉiaj
sistemoj, _Spokil_, _Parla_, _Bolak_, ricevis advokaton, ofte
aŭtoron mem. Kredante, ke Zamenhof konsentos kun de Beaufront,
la komitato decidis elekti Esperanton kun ŝanĝoj laŭ la senco
de l' "Ido" anonima, celante interkonsenton kun la _Lingva
Komitato_.

Kiam la afero diskoniĝis, indigno skuis la Esperantistaron. La
ekkrio de Bourlet ĉie ripetiĝis: "Trompo kaj perfido". Dum
ses monatoj de Beaufront neis ĉion. Subite li konfesis, ke li
mem estas la "Ido". Protestinte, la _Lingva Komitato_ rifuzis
ĉiujn ŝanĝojn. Dume Couturat jam komencis disvastigi la
projekton, kvazaŭ novan lingvon. Per konduto nek justa, nek
lojala, de Beaufront difektis sciencan diskutadon, kaŭzante la
enmikson de sentoj ambaŭflanke. [3]

Zamenhof pli alte staris. Kvankam naŭzita, li proponis lasi for
la aferon pri personoj, kaj komenci novan ekzamenon de la
ŝanĝoj en publika lumo. Rezultato estis sama: la plimulto ja
preferis fidele daŭri sian vojon laŭ devizo de pariza Profesoro
Cart: "Ni fosu nian sulkon". Kiel ĉiam la Doktoro submetiĝis
demokrate.

Konstante same li sin tenis jam de la komenco. En 1888 li
skribis:

  "Ĉio bonigebla estos bonigata per la konsiloj de la mondo. Mi
  ne volas esti _kreinto_ de lingvo, mi volas nur esti
  _iniciatoro_." [4]

Laŭ lia opinio, necesis iam semi en la mondo komunan fundamenton
de la lingvo. Tion li faris per _Unua Libro_. Sed

  "Ĉio cetera devas esti kreata de la homa societo kaj de la
  vivo tiel, kiel ni vidas en ĉiu el la vivantaj lingvoj. . . .
  Kompetenta devas esti de nun, ne la aŭtoro aŭ ia alia
  persono; la solaj kompetentaj nun devas esti: talento, logiko,
  kaj la leĝoj kreitaj de la plej granda parto de la verkantoj
  kaj parolantoj. . . . La lingvo internacia devas vivi, kreski
  kaj progresi laŭ la samaj leĝoj, laŭ kiaj estis ellaborataj
  ĉiuj vivaj lingvoj." [5]

Senfine oni povus multigi tiajn citaĵojn de Zamenhof, por
ilustri lian lingvan kredon. En tio lia genio montriĝis pli
scienca ol la teorio de Couturat kaj de Beaufront. Ĉar vera
scienco respektas la faktojn. Ĝi studas la vivon.

Ankaŭ scienco ne konas papojn. Dum ĉiam modeste la
"iniciatinto" de Esperanto parolis nur pri "ceteraj lingvoj" aŭ
"natura vivo", kaj fidis la popolon de l' uzantoj, kontraŭe de
Beaufront volis limigi la progreson per dekretoj. Estante
ĉefesperantisto en Francujo, li konstante regis kaj ordonis. Li
eĉ eldonis dikan libron de dogmoj gramatikaj. [6] Li insistis
pri nura logiko, kaj malfidis ĉion tro naturan. Tre ofte li
presigis en sia gazeto tiun frazon: "Antaŭ fakto ĝis nun neniam
okazinta, estas malsaĝe peti instruon de historio!" Rimarkinde,
la skribmaniero debofronta estis seka, rigida, tro "tradukita".
Kiel en lia esperantismo mankis la interna ideo, tiel en lia
stilo mankis tiu salo: la spirito de la lingvo. Laŭ propra
komparo lia, Esperanto estis por li kvazaŭ marista signaro; por
Zamenhof, lingvo vivanta. Fakte, la du viroj ĉiam reprezentis du
komprenojn tre malsamajn. La idista afero nur akcentis tiun
veron.

Pri propagando, de Beaufront ankaŭ ŝatis regon, kaj litere
malpermesis al iu ajn en Francujo ion starigi sen aprobo lia. [7]
Kun eldonista firmo li subskribis kontrakton tian, ke ĝi ne
povis presigi libron, eĉ de Zamenhof, sen lia cenzuro. [8]

Kontraste kun tia regemo sonis paroloj Zamenhofaj:

  "Mi ne volas eldoni aŭtore plenan vortaron kaj krei laŭ mia
  persona plaĉo la tutan lingvon de l' kapo ĝis la piedoj. . . .
  Por la lingvo internacia, la fundamento reprezentas tiun
  materialon, kiu estis por ĉiu moderna lingvo en la komenco de
  regula skriba literaturo. . . . Kiam la lingvo sufiĉe
  fortiĝos kaj ĝia literaturo sufiĉe vastiĝos, tiam ankaŭ
  tio, kio estas en mia broŝuro devos perdi ĉian signifon, kaj
  sole kompetentaj tiam devos esti la leĝoj de la plejmulto." [9]

La vivo, la uzado, la plejmulto, jen estis la reguloj Zamenhofaj,
ne decidoj teoriaj post sestaga komitato. En tio li montriĝis
vera scienculo. Pro tio lin admiris lingvistoj, kiel Baudouin de
Courtenay. [10] Plie li studis medicinon. Li komprenis
naturfunkciadon. Male al franca matematikisto, amerikaj filozofoj
rekonis ĉe Zamenhof la metodon laŭsciencan. Interalie William
James, plej fama pragmatisto: lerninte biologion sub Agassiz, li
nur fidis praktikan sperton de la vivo kaj malŝatis _a priori_.

Jam antaŭ li, en 1888, Amerika Filozofa Societo studis la
demandon pri mondlingvo. Ĝi konkludis kiel Zamenhof. Ne
sukcesinte kunvenigi kongreson de l' Akademioj por decidi pri l'
afero, ĝi ne faris kiel Couturat. La raporto de l' sekretario
Henry Philipps estis publikigita. Li rekomendis Esperanton kaj
komencis ĝin disvastigi. Li eĉ batalis kontraŭ reformistoj.
Laŭ li, nur taŭgis natura disvolviĝo.

Pri tiu temo Zamenhof parolis en _Aldono al la Dua Libro_, kaj
denove, dudek jarojn pli malfrue, ĉe la kvara kaj sesa kongresoj
en Dresdeno 1908 kaj Washington 1910. Li montris, kiel senhalte
kaj senrompe kreskas lingvoj. Malnovaj folioj falas. Novaj prenas
ilian lokon. Branĉoj aldoniĝas. Floroj kaj fruktoj
plimultiĝas. La trunko mem grandiĝas. Sed la arbo restas unu
sama.

  "Granda estas la diferenco inter homo-infano kaj homo-viro,
  granda eble estos la diferenco inter la nuna Esperanto kaj la
  evoluinta Esperanto de post multaj jarcentoj. . . . Iom post
  iom konstante aperas novaj vortoj kaj formoj, unuj fortiĝas,
  aliaj ĉesas esti uzataj. Ĉio fariĝas kviete, senskue, kaj
  eĉ nerimarkeble. Nenie montriĝas ia diferenciĝado de nia
  lingvo laŭ la diversaj landoj. . . . Nenie rompiĝas aŭ
  difektiĝas la kontinueco inter la lingvo malnova kaj la nova.
  Malgraŭ la fakto ke nia lingvo forte disvolviĝas, ĉiu nova
  Esperantisto legas la verkojn de antaŭ dudek jaroj kun tia
  sama facileco, kiel Esperantisto tiutempa." [11]

En Ameriko Zamenhof klarigis pli detale sian penson. Se iam vere
aŭtoritata delegitaro de diversaj regnoj volus iom ŝanĝi
Esperanton, antaŭ ol ĝin oficialigi, kiel ĝi agus? Por akcepti
kelkajn utilajn vortojn, por limigi l' akuzativon aŭ ĉesigi l'
akordiĝon de l' adjektivoj en multnombro, ĉu taŭgus subfosi la
tutan laboron de duoncentjaro kaj rekomenci ĉiun sperton per
alia vojo? Ĉu necesus ŝanĝi kiom eble plej vaste la tutan
vortaron, kaj igi ĝin multe pli malfacila por la popolamasoj?
Ĉu valorus perdi la spiriton de la lingvo Esperanto, ĉe kiu eĉ
Slavoj sentas sin hejme, por preferi teorian sistemon kun intence
latina ŝajno?

Ne! tio estus nek saĝa, nek necesa. Sufiĉus, ke la Lingva
Komitato rekomendu la forlasojn aŭ aldonojn en uzado ĉiutaga.
Post kelka tempo, kutimo ja fariĝus sen ia rompo, se ĝi
montriĝus tre praktika. Se ne, eĉ decido la plej alta falus
morte. Efektive la sperto baldaŭ montrus ĉu tio, kio sendube
estas pli facila en _uzado_, ne igas tiom pli malfacila la
_komprenadon_. Zamenhof ne tuŝis tiam la temon pri gajno kaj
perdo, sed li konkludis modeste:

  "Ĉio, kion mi diris, ne estas ia aŭtora memfido, ĉar mi
  plene konsentas kaj konfesas malkaŝe, ke por ŝanĝi ion en la
  natura irado de la internacilingva afero, mi estas tiel same
  senpova kiel ĉiu alia persono. . . . La Esperantaj radikoj de
  la arbo internacilingva jam tiel profunde penetris en la teron
  de la vivo, ke ne povas jam ĉiu deziranto ŝanĝi la radikojn
  aŭ ŝovi la arbon laŭ sia bontrovo. . . . Ĉiu, kiu volos
  kontraŭbatali tiun naturan iradon, nur perdos senbezone siajn
  fortojn."

[1] Kontraŭe Zamenhof ĉiam konsilis elprovi novaĵojn per uzado.

[2] Couturat, Ostwald, Jespersen, Baudouin de Courtenay, 15-24
oktobro 1907.

[3] Eĉ idistoj bedaŭras tion. En sia _Historio di nia Linguo_
Lüsslingen 1912, Prof. Jespersen skribis: "Hike (= tie ĉi) me
intencas nek defensar nek kondamnar la morala latero (= flanko)
di lua konduto. . . . Il esis la autoro di la anonima ido-projekto
samtempe kam il reprezentis Dr. Zamenhof avan la Komitato."

[4] _Dua Libro_, Varsovio 1888.

[5] _Aldono al la Dua Libro_, Varsovio 1888.

[6] _Commentaire sur la grammaire Esperanto_, Paris, Hachette,
1903.

[7] Vidu _L' Espérantiste_, n-ro 15, marto 1899: "Al la komitato
de S.p.p.E. (prezidanto L. de Beaufront), kaj nur al tiu ĉi
komitato, oni nepre _devas_ sin turni pri ĉio, kio koncernas
propagandon. Al ĝi, kaj _nur al ĝi sole_, apartenas la devo kaj
la _rajto_ gvidi nian propagandon." (Substrekis kaj subskribis L.
de Beaufront, prezidanto).

[8] Tiun kontrakton mi legis mem en arĥivoj de familio Zamenhof.

[9] _Aldono al la Dua Libro_, 1888. Pri tiu ĉi temo kaj pri
malsamaj tendencoj inter Zamenhof kaj de Beaufront, vidu pli
detalajn studojn en _Historio de la lingvo Esperanto_ (Edm. P.),
Unua parto, Ĝenevo 1912.

[10] Prof. Baudouin de Courtenay malaprobis la decidon de
Couturat, Jespersen, Ostwald por Ido.

[11] Tiun saman ŝaton je vivanteco Zamenhof montris en siaj
"Lingvaj Respondoj", eldonitaj de _La Revuo_.



ĈAPITRO X.

Verkisto.

  Verkema inspiro. -- Pri Dante. -- Goethe pri mondliteraturo. --
    Tradukado. -- El Malnova Testamento. -- El "Hamlet" de
    Shakespeare. -- Komenca fundamento. -- Originalaj prozaĵoj.
    -- Pri muziko. -- La stilo. -- Pruva batalemo. -- La koro. --
    Versaĵoj. -- El "La Vojo". -- Popola poeto.


Tiu sama gusto je vivo kaj flekseblo retroviĝas ankaŭ en la
stilo Zamenhofa. Li ne estis ĥemiisto, astronomo, matematikisto,
aŭ eĉ nur lingvisto, teorie diskutanta ĉe komitato. Li estis
verkisto. De l' frua infaneco li montriĝis jam poeta. Arto lia
estis la uzado de la vortoj. Harmonio kaj muzika sento ĝenerala
lin inspiris por la lingvo kaj la stilo. Li hontis pri Esperanto
ĝis tiam, kiam ĝi fluis tute dolĉe. Li ĝin eldonis nur tiam,
kiam li sukcesis libere verki poemojn en la lingvo. Kiam ĝi
aperis, la fundamenta materialo estis malpli la gramatiko, ol la
tekstoj kaj la stilo. La dek ses reguloj fakte nur tiriĝis el la
lingvo jam uzata kaj provata dum longjaroj. Kiel ame li enblovis
ĝian vivon kaj spiriton, tion oni povas ekkompreni per frazo
lia: "Konfidi al komitato krei lingvon, estus tiel sensence, kiel
ekzemple konfidi al komitato verki bonan poemon". [1]

Iam Dante formis kvazaŭ propran lingvon el diversaj dialektoj de
l' italaj regnoj. Iom simile Zamenhof eltiris la komunan
elementon el dialektoj hindo-eŭropo-amerikaj por esprimi grandan
penson pri frateco homa. La laboro kaj altiĝo estis ja pli
grandaj. Tial ni ne miru, ke plejparto de l' genio elspeziĝis en
la lingvo mem. Restis malpli multe por senmortaj bildoj aŭ
impresaj kantoj. Lia propra verkaro estas malvasta, simpla,
senpretenda. Tamen ĝi esprimas forte la sopiron de l' homaro.
Tamen ĝi inspiris milojn.

Kelkaj prozaĵoj. Kelkaj poemoj, potencaj per sincero. Himnoj en
la nomo de multaro. Paroladoj legitaj en kongresoj. Psalmoj de l'
estonteco.

Aliaj homoj venos pli malfrue. Ili famigos Esperanton per verkoj
jam pli riĉaj. Por ili ĉio estos preta. Tiel li esperis. Ankaŭ
pri tio li montris sin humila. Li pasigis longan tempon
tradukante ĉefmajstrojn el diversaj landoj.

Jam Goethe parolis pri mondliteraturo. Zamenhof deziris, ke
homara lingvo valorigu tiun trezoron por ĉiuj popoloj.

Tial li, vesperon post vespero, nokton post nokto, laboradis sub
la lampo pacience kaj fidele, por vivigi en Esperanto _Hamlet_ de
Shakespeare, _Ifigenio_ de Goethe, _Dandin_ de Molière, _La
Rabistoj_ de Schiller, _La Revizoro_ de Gogol. Lia bonega scio de
l' hebrea lingvo lin ebligis majstre zorgi pri la Biblio. Lia
Malnova Testamento belege superas la tradukojn en naciaj lingvoj.
Per lia plumo ĝi refariĝis mirinda poemaro, kun ritmo de
paroloj je ritmo de homvivoj sub okulo dia:

  "Vantaĵo de vantaĵoj, diris la Predikanto, vantaĵo de
  vantaĵoj, ĉio estas vantaĵo. Kian profiton havas la homo de
  ĉiuj siaj laboroj, kiujn li laboras sub la suno? Generacio
  foriras kaj generacio venas, kaj la tero restas eterne.
  Leviĝas la suno kaj subiras la suno, kaj al sia loko ĝi
  rapidas, kaj tie ĝi leviĝas. Iras al sudo kaj reiras al
  nordo, turniĝas, turniĝas en sia irado la vento, kaj al siaj
  rondoj revenas la vento. . . . Estas tempo por naski, kaj tempo
  por morti. . . . Estas tempo por plori, kaj tempo por ridi;
  estas tempo por ĝemi, kaj tempo por salti. . . . Estas tempo
  por silenti, kaj tempo por paroli. Estas tempo por ami, kaj
  tempo por malami; estas tempo por milito, kaj tempo por paco.
  Kian profiton havas faranto de tio, kion li laboras?" [2]

Ne nur senco, sed muziko, ne nur belsono, sed vivo. La vivo, la
impreso de l' momento, la vigleco, la forta bato de l' esprimo;
tio saltis, kuris, kaj rekantis en la stilo Zamenhofa.

  Ho kial ne fandiĝas homa korpo,
  Ne disflugiĝas kiel polv' en vento!

Tiel ekkrias Hamlet pro indigno kaj honto pri la konduto de l'
patrino. Sed jen aperas la fantomo patra:

  Spirito sankta aŭ demon' terura,
  Ĉu el ĉielo aŭ el la infero . . .
  Respondu. . . . Diru al mi, kial
  Sin levis el la tombo viaj ostoj.
  Kaj la ĉerkujo, kien mi trankvile
  Vin metis, kial ĝi malfermis nun
  La pezan sian buŝon de marmoro,
  Por vin elĵeti?

Nenio pli simpla ol tiu lingvo. Nenio tamen pli viva kaj pli
riĉa per uzado de l' interna forto disvolviĝa. Post multjaroj
tiuj tradukaĵoj restos ankoraŭ modeloj de lingvo ĉarma, juna,
vivipova. Preskaŭ ĉiuj literaturoj en Eŭropo centra
komenciĝis per traduko de l' Biblio. Tiu de Ulfilas restas sola
dokumento pri la Gota lingvo. Tiu de Luther signis epokon por la
germana. Sur Slovaka flanko de l' Karpatoj, pastroj skribe fiksis
la nacian lingvon per Evangelio. Prave Zamenhof deziris postlasi
tiun tekston kaj diversajn verkojn de ĉefmajstroj, kiel parton
ja necesan de komenca fundamento.

De lia prozo originala mi jam citis multajn erojn. Tra ĝi brulis
tiu fajro kaŝita interne en lia modesta persono. Tie montriĝis
vigla rezonado, forta volo kaj obstino por konvinki per komparoj
kaj logiko. Aludante la inspiron, la provadon, kaj la paciencan
amon necesajn por ekfondi lingvon, Zamenhof ekzemple skribis:

  "Al homo, kiu ne konas la esencon de muziko, ŝajnas, ke nenio
  estas pli facila, ol ludi fortepianon -- oni ja bezonas nur
  ekfrapi unu klavon kaj estos ricevita tono, vi ekfrapos alian
  klavon kaj vi ricevos alian tonon, vi frapados en la daŭro de
  tuta horo diversajn klavojn, kaj vi ricevos tutan kompozicion
  -- ŝajnas, ke nenio estas pli facila. Sed kiam li komencas
  ludi sian improvizitan kompozicion, ĉiuj kun ridego diskuras,
  kaj eĉ li mem, aŭdante la ricevatajn de li sovaĝajn sonojn,
  baldaŭ komencos komprenetadi, ke la afero iel estas ne glata,
  ke muziko ne konsistas en sola frapado de klavoj. Tiu heroo,
  kiu kun tia memfida mieno sidiĝis antaŭ la fortepiano,
  fanfaronante ke li ludos pli bone ol ĉiuj, kun honto forkuras
  kaj jam plu ne montras sin antaŭ la publiko." [3]

La frazoj Zamenhofaj estas ofte longaj. Verkistoj pli modernaj
havas malan guston. Sed la rakonto fluas vive kaj rapide. Forto
sentiĝas. Ĉe li, la ripetoj ŝajnas ne sistemaj. Ili pezas,
kiel fruktoj de l' fervoro. Gente kutima je batoj kaj atakoj, li
ŝirmis sin per argumentoj, kaj rebatis kontraŭdirojn jam
antaŭe. Sed ĉiam ideo kontraŭ ideo, klarigo kontraŭ
antaŭjuĝo, neniam homo kontraŭ homo. Tamen, eĉ tia nepersona
batalemo en skribado lin timigis. Ĝi ofendis lian noblan amemon
kaj ŝajnis al li malhumila. Sur korektita manuskripto de
_Homaranismo_, postmorte trovita, mi rimarkis krajone skribitan
de lia mano tiun ĉi noton memorigan al si mem: "_Eviti ĉion
agresivan!_"

De tempo al tempo, sed neniam intence, vualo pruvema subite
diskrakis kaj koro elsaltis nude. Animo pura, pardonema. Naturo
sentema, delikata:

  "Vi staras nun antaŭ miaj okuloj, mia kara Litovujo, mia
  malfeliĉa patrujo . . ." [4]

Doloro, sed fido, kaj espero super ĉio. Denove la profeta
voĉo:

  "Longe daŭros ankoraŭ malluma nokto sur la tero, sed ne
  eterne ĝi daŭros. Venos iam la tempo, kiam la homoj ĉesos
  esti lupoj unuj kontraŭ aliaj. . . . Kune kaj interkonsente
  ili celados ĉiuj al unu vero, al unu feliĉo." [4]

En la poemoj Zamenhofaj tiam nur koro vokas. Al kuraĝo, al
obstino, al pacienco. La bildoj estas simplaj, mallongaj, la
ritmo iom unutona, sed impresa:

  Eĉ guto malgranda, konstante frapante,
    Traboras la monton granitan. [5]

Antaŭ l' apero de l' _Unua Libro_, li verkis pri doloro kaj
sopiro siaj: _Mia Penso_, _Ho mia Kor'!_ Poste, lia penso jam
fandiĝis en la rondo kunigita per lia lingvo "sub la sankta
signo de l' espero". Per tiu lasta vorto li ja nomis la himnon de
la "diligenta kolegaro". Ne nur li mem, sed miloj da homoj
aŭdiĝas per _La Espero_, nun fama tra la tuta mondo:

  Ne al glavo sangon soifanta
  Ĝi la homan tiras familion:
  Al la mond' eterne militanta
  Ĝi promesas sanktan harmonion.

Tiel Zamenhof fariĝis la popola poeto de fervora homareto.
Ankaŭ tie li ŝatis forgesi tute sian personon kaj nur elvoĉi
la internan penson de ĉiuj. Kuna sufero, kuna ĝojo; ĉia sento
ĝenerala de l' frata rondo inter homoj esperemaj, ĉio plej alta
aŭ profunda en komunaj spertoj, tio trovis ĉe li esprimon plej
sinceran:

  Se longa sekeco aŭ ventoj subitaj
    Velkantajn foliojn deŝiras,
  Ni dankas la venton, kaj repurigitaj
    Ni forton pli freŝan akiras.

Tiun ĉi kanton, _La Vojo_, li verkis jam antaŭ la Bulonja
kongreso. Same _Al la Fratoj_ eĉ pli frue. Melankolie sonas
ankoraŭ multaj versoj, sed kiel en Ŝopena marŝo, post malĝoja
malrapido, jen subite blovas vigla muzikaĵo kuraĝe antaŭen:

  Ne mortos jam nia bravega anaro,
  Ĝin jam ne timigas la vento, nek staro.
  Obstine ĝi paŝas, provita, hardita,
    Al cel' unu fojon signita. [6]

Ĉe Zamenhof, en tiu korpo malforta de malalta viro, ŝvelis koro
sentima kaj volo potenca. Vidu, kiel en ĉiu verkaĵo revenas la
vortoj "celo" kaj "obstino". Laŭ arta vidpunkto pli ŝatinda
estas miaguste la _Preĝo sub la verda standardo_, [7] kaj eĉ
multe pli la prozaĵoj mem legitaj en Bulonjo kaj Londono. Al
ekstera leganto, iu ajn el tiu poemaro ŝajnas kredeble tro
simpla, eĉ naiva. Same ankaŭ aperas ĉiuj restaĵoj el komenca
literaturo en komuna lingvo de nacio naskiĝanta. Sed kiu
komprenas la fortan senton de la homoj, kiuj amis kaj rekantis
ilin, al tiu jam aperas ili sub interna lumo kiel tre valora
trezoraĵo. Centjarojn poste, dikaj libroj publikiĝas por ilin
laŭdi. Naiveco fariĝis ĉarmo, simpleco, arto la plej granda.

Tiel estos eble pri versaĵoj Zamenhofaj, ĉar ili esprimis
unuafoje, ne nur la fervoron de l' Esperantistoj, sed la senton
de l' homaro vekiĝanta al konscio. Plenaj artistoj venos pli
malfrue; sed benita jam estu tiu popola bardo, kiu, la unua, per
orelo de genio, aŭdis en profunda koro de l' homaro la sopiron
al hela lumo de frateco!

[1] _Esenco kaj estonteco de l' ideo de lingvo internacia_, 1899.

[2] El _La Predikanto_, ĉapitroj 1-2. Granda parto de tiuj
tradukoj aperis en _La Revuo_ (eldonita de Hachette en Parizo) al
kiu Zamenhof kunlaboris tiel.

[3] _Esenco kaj estonteco_, 1899 (Fundamenta Krestomatio).

[4] Parolado en Londona Guildhall, 1907.

[5] El _La Vojo_.

[6] _La Vojo_. Fundamenta Krestomatio, 1903.

[7] Citita en ĉapitro VI.



ĈAPITRO XI.

Etika Pensulo.

  En Barcelono 1909. -- Pri U.E.A. -- Al Kongreso de Rasoj 1911.
    -- Ondo ŝovinista. -- Eksiĝo Krakova 1912. -- Pri
    Homaranismo. -- Religio kaj Etiko. -- Liberkredanoj. --
    Neŭtrale-homa religio. -- El nepresita manuskripto. -- Eduko
    al infanoj. -- Bezono je kadro. -- Al Kongreso Pariza. --
    Ekmilito.


Prave oni povus diri, ke Zamenhof eldonis ĉiujare novan verkon
sub la formo de kongresa parolado. Efektive, li preparis ĝin
kun zorgo, kaj pripensis dum la vintro, kia estos ĝia temo.
Kvazaŭ profeta solulo malsupren veninta de monto sia, li unu
fojon en la jaro alparolis la popolon, kaj poste remalaperis en
silenton.

Pri la lingvaj temoj li ne ŝatis insistadi. Li preferis ĉiam la
homarajn ideojn. Sed la kongreso ne estis propraĵo lia. Nur
gasto li sin konsideris. Tial li devis kaj ankaŭ deziris ne
ofendi la oficialajn invitantojn. En Barcelono ni kunvenis en
septembro 1909. Kelkajn tagojn antaŭe, ribelo eksplodis en la
urbo. Armitaj kavaliroj ankoraŭ rajdis en la stratoj. Larĝaj
fendaĵoj trastrekis la murojn de l' preĝejoj. Du tagojn post la
fermo de l' kongreso, Ferrer estis arestita. Ni jam ĉiuj estis
for. Sed la Reĝo ankaŭ ŝatis Esperanton. La hispana ministraro
eĉ invitis oficiale per la vojo diplomata ĉiujn registarojn
alilandajn sendi delegitojn oficialajn. Tial Zamenhof limigis je
danko la malferman paroladon.

Pli libera li sin sentis en kunsido privata de l' nove fondita
Universala Esperanto-Asocio, kies honora prezidanto li fariĝis.
[1] Tie li revenis al sia temo plej kara:

  "Kelkaj Esperantistoj, li diris, havis la bonan ideon fari per
  vojo privata tion, kion oficiale fari ni ne povis. Ili kunigis
  ne ĉiujn Esperantistojn, sed nur tiujn personojn, kiuj
  akceptis la _internan ideon_. . . . Oni ĉie komprenas, ke
  U.E.A. liveras taŭgan neŭtralan fundamenton por ĉiuj
  interhomaj rilatoj kaj servoj, kaj el tiu ĉi reciproka
  sinhelpado rezultos pli da amikeco kaj estimo inter la gentoj,
  kaj foriĝos la baroj, kiuj malhelpas ilian pacan
  interkomunikiĝon." [2]

En 1911, al la kongreso de la Rasoj en Londono, li sendis
rimarkindan ekzamenon de la demando pri gentoj kaj internacia
lingvo.

Ĉu malamo inter gentoj havas kaŭzon politikan? Ne, Vienanoj
kaj Dresdenanoj simpatias, malgraŭ la landlimo. Dume Slavoj kaj
Germanoj batalis en Aŭstrio kaj ekstere. Ĉu ĝin kreas konkurado
ekonomia? Ne kreas, sed profitas. Rusaj kaj Japanaj
malriĉuloj, estante soldatoj, servas interesojn de la mastroj.
Se ekzistus inter ambaŭ gentoj kompreno reciproka, la milito
estus malfacila. Ĉu pli gravas korpaj diferencoj? Ne, ĉar en
unu sama gento jam ekzistas tiaj. Eĉ nigruloj ne suferas pro
koloro sia, sed pro moroj de la tuta gento. Postsignoj de barbara
tempo kaj sklaveco ofendas la blankulojn, kiuj mem estas ja
kulpaj pri la krimo. Egaligo kultura ŝanĝus tion post kelkaj
generacioj.

Pri deveno kaj hereda sango Zamenhof rebatis la konatan
antaŭjuĝon. Post li, famaj antropologoj pruvis en sciencaj
verkoj, kiom miksite jam kuniĝis ĉiuj rasoj en Eŭropo. [3]
Inter gentoj staras nur du faktaj diferencoj: lingvo kaj religio.

  "La intergenta diseco kaj malamo plene malaperos nur tiam, kiam
  la tuta homaro havos unu lingvon kaj unu religion. . . .
  Daŭros tiam en la homaro tiuj diversaj malpacoj, kiuj regas
  interne de ĉiu lando kaj gento, kiel ekzemple malpacoj
  politikaj, partiaj, ekonomiaj, klasaj, k.t.p.; sed la plej
  terura el ĉiuj, la malamo intergenta, tute malaperos."

Tiel sonis lia konkludo. Samtempe li rekomendis al scienculoj ne
tro diskuti teorie, sed konstati faktojn. Ili vizitu Esperantan
kongreson. Tie ili vidos per okuloj kaj aŭdos per oreloj, kiel
neŭtrala lingvo forigas barojn kaj fremdecon inter gentoj.

Tra la tuta mondo, pli forta blovo ŝovinista jam sentiĝis
ĉie. Ondo malama minacis pri venonta ventego. Scienculoj amikaj
al Zamenhof petegis lin, ke li ne kompromitu la vastiĝon de la
lingvo per lia kredo politika-religia. Ĉie, pro malfido al
najbaro, registaroj timis, aŭ eĉ persekutis la ideojn pri
frateco inter homoj diversgentaj. Eĉ en paca Belgujo, en
Antverpeno 1911, la kongresa parolado devis esti senkolora pro
proksimeco al pli potencaj ŝtatoj.

Zamenhof ne povis toleri tion plu. Aeron, aeron por spiri! Ne
majstro, sed libera! Jam lia sano difektiĝis. Ankaŭ fizike lia
koro batis tro rapide. Spirado malfacila. Laciĝo peza. Antaŭ ol
morti, li deziris nepre atingi pli proksimen al vivcelo. La
lingvo nur estis unu flanko de afero pli vasta. Neŭtrala
fundamento morala devas stariĝi krom la lingva. Ĝuste kontraŭ
fluo ŝovinista leviĝu pli alten la standardo homarana. Urĝas
voko. Urĝas laboro. Pro tio la Majstro volis rompi kun sklaveco
oficiala. For la majstreco kaj la ĉenoj! Kion li ne povis en
Kembriĝo, tion li faros en Krakovo. Lastan fojon li malfermos la
kunvenon, kaj reprenos poste sian liberecon:

  "La nuna kongreso estas la lasta, en kiu vi vidas min _antaŭ_
  vi; poste, se mi povos veni, vi ĉiam vidos min nur _inter_
  vi."

Tiel li parolos ĉe la dudek-kvina jubileo de la lingvo
Esperanto. Poste, kiel homo privata, li revenos al homarana ideo.

En aŭgusto 1912, l' antikva pola ĉefurbo aŭdis la kanton de la
cigno. Tie gardas la muregoj mezaĝaj. Tie staras la dikrondaj
turoj. Tie dormas sub arkaĵoj de Vavel la mortintaj reĝoj de
nacio krucumita. Kiel ŝtonaj figuraĵoj, ili silentas kun
preĝantaj manoj. Ili kuŝas en ĉerkejo sub kapelo Sigismonda.
Kune dormas en eterno la poeto Mickieviĉ. Tie sur la placo, post
la ĵuro ĉe Sankta-Mario, la popolo aklamis Kosĉiuŝkon. Tie,
en Universitato, Kopernik instruadis.

En urbo memorplena okazis la festo jubilea. Proksime, trans
Polujo, kuŝis tiu lando, kie naskiĝis esperantismo. Zamenhof
adiaŭis la honorojn:

  "Multe, tre multe, tre multe, mi volus diri al vi, ĉar mia
  koro estas plena . . . sed hodiaŭ mi staras ankoraŭ en rolo
  oficiala, kaj mi ne deziras, ke mia privata kredo estu
  rigardata kiel deviga kredo de ĉiuj Esperantistoj. Tial
  pardonu min, ke mi pli ne parolas.

  "Kio estas la esenco de la esperantisma ideo? kaj al kia
  estonteco ĝi alkondukos iam la homaron? Tion ni ĉiuj sentas
  tre bone, kvankam ne ĉiuj en egala formo kaj grado. Ni donu do
  hodiaŭ plenan regadon al tiu silenta, sed solena kaj profunda
  sento; ni ne profanu ĝin per teoriaj klarigoj."

En Berno, je 1913, Zamenhof jam ne parolis, eĉ ne sidis sur
estrado. Ame ĉirkaŭata, li sidadis en la mezo de la kongresanoj
kun edzino. Li spiris pli libere. Saman jaron aperis nova eldono
de l' broŝuro pri "Homaranismo". Hispana samideano represigis
ĝin. [4]

En antaŭparolo Zamenhof tre klare diferencigis tri aferojn:
Esperanto estas lingvo internacia. La "interna ideo esperantisma"
prezentas senton kaj esperon nedifinitajn pri fratiĝo inter
homoj sur neŭtrala lingva fundamento. Homaranismo estas speciala
kaj tute difinita politika-religia programo, "kiu prezentas mian
kredon pure privatan". Per tiu kaj aliaj frazoj li volis liberigi
la esperantistaron, kiel tuton, de ĉia "suspektebla solidareco"
kun lia persona kredo. Neniu rajtos uzadi ĝin kiel batalilon por
ataki Esperanton.

Kiom naŭza estis la spirito reganta tra la mondo! Jen tiu homo,
tro alta super sia tempo, devis kvazaŭ honte peti senkulpigon de
malgranduloj pro grandeco sia. Li devis apartigi du progresojn,
por ne difekti unu per alia. Sed la divido estis nenatura. La
estonteco refaros en la vivo l' unuecon de la penso Zamenhofa.
Malgraŭ ĉiu malpermeso de l' ekstero, tamen lia lingvo jam
disportas tra la mondo la ĵetitan semon. En multaj koroj ĝi jam
kreskis. Prave ŝovinismoj daŭros batali kontraŭ Esperanto. Ĝi
minacas ilin je mortigo. Prave ili kaŝe helpas konkurantojn por
instigi novan turon de Babelo inter mondaj lingvoj. Tamen ĉio
estos vana. La lingvo kaj la celo de l' profeta homo venkos unu
per l' alia. Ĉar tie kuŝas la vojo kaj la sorto de l' homaro.

En sia raporto al la kongreso de Rasoj, Zamenhof priskribis tiel
ĉi praktikan rimedon por pacigi la vivadon ĝeneralan:

  Konservante sian gentan lingvon kaj gentan religion en la
  interna vivo de sia lingva aŭ religia grupo, la homoj por
  ĉiuj rilatoj intergentaj uzu lingvon neŭtrale-homan, kaj
  vivu, laŭ etiko, moroj kaj vivaranĝoj neŭtrale-homaj.

Pri l' unua fako, la lingva, li detale traktis en la raporto,
insistante pri tiu ĉi punkto: kulturo devas esti tuthomara.
Neniu havas rajton humiligi aligentan homon, trudante al li sian
lingvon kaj nacian formon de kulturo.

Pri la dua, la religia, li nur aludis tie per malmultaj vortoj.
Li pripensis verkon specialan je tiu temo. Cetere, la religia
unueco de l' popoloj komenciĝis per si mem jam de longe. En
multaj regnoj, ŝtato kaj eklezio jam apartiĝis. Tiel grandiĝis
homa libereco. Kiam ĉie malaperos oficiala privilegio por tiu
aŭ alia religio, la afero iros pli rapide. Sed ankaŭ sur tiu
kampo necesus ekstarigi ian difinitan fundamenton por neŭtrala
renkontiĝo.

Tiu ĉi paragrafo staris plej ŝanĝita en la dua eldono de l'
_Deklaracio pri Homaranismo_. Estis delikate. Laŭŝajne Zamenhof
unue pensis, ke homoj povus samtempe aparteni al sia hejma
eklezio kaj vizitadi ian templon superkredan. Intertempe, romaj
aŭ grekaj Kristanoj sendube montris al li, ke l' episkopoj
malpermesus al siaj fideluloj tian partoprenon. Tiam ili devus
elekti inter ambaŭ. La dua teksto do forigis tion, kaj nur lasis
kiel devojn de ĉiuj homaranoj: "sincerecon, toleremon al
malsamaj kredoj kaj plenumon de moralo frateca". Fondo de kaj
aliĝo al sendoktrina komunumo restis nur rekomendate al
liberkredanoj, "por fiksi fortike sian religian neŭtralecon kaj
savi sian posteularon kontraŭ refalo en gente-religian
ŝovinismon".

Tie kuŝis la plej forta zorgo de Zamenhof: ke homoj ne restu en
gentaj eklezioj nur pro eksteraj cirkonstancoj. Organizo monda
devus esti tia, ke neniu bezonu, malgraŭ sia kredo, algluiĝi al
tiu aŭ alia religio, nur ekzemple pro patriotismo, aŭ por ne
perfidi siajn samgentanojn.

Homaranismo helpos forigi tiun ĉi devigon al malsincereco. Sed
ankaŭ tial la vorto "liberkreda" ne devas signifi speciale
ateista. "Liberpensuloj" ofte fariĝis fanatikaj materialistaj
sektuloj. Liberkredano estu ĉiu homo, kiu kredas je neniu el la
ekzistantaj religioj. Tia komunumo devus aranĝi neŭtrale-homajn
festojn, morojn, kalendaron, k.t.p., kiuj povus utili pli malfrue
por la tuta homaro. Pro la cirkonstancoj en Oriento, tre urĝa
estis tiu flanko praktika. [5]

Oni devas ja memori, ke ĝis la rusa Revolucio 1917, granda parto
de Eŭropo havis grekan kalendaron kun diferenco dek-tritaga je
l' Okcidenta. Sed ĉu iam estos ĝenerale akceptataj aranĝoj
ellaboritaj nur de liberkreda komunumo? Dubante pri tio, Zamenhof
revenis poste al sia pli frua ideo. Eĉ se ne ĉiuj religianoj
povus tuj partopreni, tamen estus pli bone, ke homaranoj ne nur
liberkredaj kunvenu por prepari neŭtralan religion, evitante
ĉion ofendan al iu konscienco.

Iom post iom, komencante de aferoj simplaj kaj transirante al pli
altaj temoj, unuiĝo venos, eĉ malrapide, kaj influos la
ĉirkaŭan mondon. Zamenhof konsideris kiel krimon, forŝiri iun
homon de lia kredo, se ĝi donas al li la internan kontentigon
kaj eksteran fratemecon. Ankaŭ en tio li konsentis kun
pragmatika filozofo James. Sed ekzistas ĉie milionoj da homoj ne
kredantaj je sia religio. Ili nur profitas ĝian kadron eksteran.
Ili baptiĝas, edziĝas, enteriĝas laŭ ĝiaj ritoj. Tion
farante, ili helpas al disigo inter gentoj. Eĉ pli grave, ili
sin devigas al nevola hipokriteco. Por edukado al infanoj tio
estas bedaŭrinda. Baldaŭ ili rimarkas, ke la gepatroj agas kaj
parolas nesame.

Se homo nekredanta forlasas pro sincereco ĉiun eklezion, kaj
forĵetas kune ĉiun eksteran moron, feston, aŭ solenon
religian, tiam ankaŭ la gefiletoj suferos pro vivado tro proza.
Pri tiu temo delikate skribis Zamenhof en nepresita manuskripto,
kiun nur postmorte mi tralegis sur lia skribotablo:

  "Infanon oni ne povas nutri per abstraktaj teorioj kaj
  reguloj; ĝi bezonas impresojn kaj senteblan eksteraĵon.
  Infano de oficiale deklarita senreligiulo neniam povas havi en
  la koro tiun feliĉon, tiun varmon, kiun al aliaj infanoj donas
  la preĝejo, la tradiciaj moroj, la posedado de 'Dio' en la
  koro. Kiel kruele ofte suferas infano de senreligiulo, kiam ĝi
  vidas alian infanon, eble tre malriĉan, sed kun feliĉa koro,
  irantan en sian preĝejon, dum ĝi mem havas nenian gvidantan
  regularon, neniajn festojn, neniajn morojn! . . . " [6]

Tria infano de Zamenhof naskiĝis en 1904. Ŝi estis filineto,
kiu montriĝis tre frue pensema kaj memvola. La patro respektis
ŝian karakteron. La knabineto ja rimarkis ĉion per okuletoj tre
klarvidaj. Hejme sur vespera tablo estis teo kun tranĉaĵoj de
ŝinko. Laŭ kredo izraela, tio estis peko kontraŭ Dio. Religio
malpermesas uzi karnon porkan. Same ĉe katolikoj manĝi viandon
vendrede. Sed la patro estis liberkreda. Kial?

En preĝejoj polaj sonoris muzikado de l' orgenoj sub pentraĵoj
flamkoloraj. Tie predikadis elokventaj pastroj, aludante al
eterna gloro de l' martiroj pro patrujo kaj pro Kristo ambaŭ
krucumitaj. Kial ne fariĝi pola kaj kristana?

Tamen, en lernejo, kristaninoj turnis dorson al hebreaj
knabinetoj. Tiel ordonis iaj gepatroj ŝovinistaj. Amikecoj
simplakoraj estis disrompitaj. Mokaj vortoj sonis. Kie estis amo
kaj nobleco? La filineto de Zamenhof silente ĵetis brakojn
ĉirkaŭ lian kolon. La infano ekkomprenis lian grandan
korsuferon.

El tiaj malamemaj gepatroj multaj ne kredis la instruon kristan.
Ili ŝatis nur la kadron eklezian. Ĉu do preferi ateismon?

  "Oficiala senreligieco (kiu cetere, miksante nekredon je dogmoj
  kun nepra nekredo je Dio, ne por ĉiuj estas akceptebla) ne
  multe helpas al la forigo de la religia diseco inter homoj,
  ĉar ligi la homojn povas nur sameco _pozitiva_, sed ne
  _negativa_. Alproksimiĝas inter si nur tiaj du homoj, kiuj
  ambaŭ akceptis por si la samajn religiajn principojn en
  difinita formo _konkreta_; sed senreligiulo el unu religio kaj
  senreligiulo el alia religio restas ĉiam fremdaj al si
  reciproke, kiel antaŭe. Krom tio, senreligieco, kiu donas al
  la homo neniun pozitivan apogon, daŭras ordinare ne longe, kaj
  la filoj aŭ nepoj de senreligiulo ordinare revenas al ia el la
  ekzistantaj religioj, almenaŭ al ĝia eksteraĵo. Ĉiu
  konkreta religio, kia ajn ĝi estas, herediĝas senfine en
  maniero aŭtomata, sed abstrakta senreligieco ne povas esti
  heredata." [7]

Ateismo negativa ne povas plenigi homan koron. Por la personoj,
kiuj perdis kredon, devas stariĝi vere neŭtrala religio, varma,
bela, poezia, bazita sur homa frateco. Ateistoj aŭ serĉantoj al
Dio ĉiugentaj, ĉiulandaj, kaj ĉiutempaj devas trovi tie
komunan kuraĝigon al aŭskultado de l' konscienco, komunan
proksimiĝon al granda Forto kaj Fonto de l' inspiro fratema.
Kontraŭ neniu religio ĝi estu konstruita kaj ĉiuj kredantoj
povu ankaŭ renkontiĝi tie, kiam ili deziros, ekster apartaj
dogmoj. Fakte Zamenhof povus uzi la vorton "etiko" anstataŭ
"religio", ĉar li nek volis, nek pretendis enkonduki novan
kredon aŭ teologion.

  "Lasante al ĉiu homo plenan liberecon havi tian internan
  kredon, kiu ŝajnas al li plej bona, ni proponas nur krei
  neŭtralan _eksteran kadron_, kiu povus etike, more, kaj
  komunume unuigi inter si ĉiujn memstare pensantajn homojn,
  sendepende de tio, kia estas la filozofie-teologiaj kredoj aŭ
  hipotezoj de ĉiu el ili.

  "Ni proponas starigi _neŭtrale-homan etikan regularon_, kiu
  povus fari el la _homoj_ homojn kaj forigus la abomenindan
  gentan ŝovinismon, kaj la malamon kaj maljustecon inter la
  gentoj; sed por ke tiu etika regularo ne restu efemera kaj tute
  senvalora, kiel multaj aliaj ĝisnunaj belaj teoriaj principoj,
  ni proponas doni al ĝi la formon de tute konkreta, por ĉiam
  fiksita, infanaĝe ensuĉebla, kaj aŭtomate heredebla
  religio." [8]

Tiun ĉi projekton Zamenhof intencis diskuti kun homaranoj okaze
de la deka Universala Kongreso de l' Esperantistoj, okazonta en
Parizo en aŭgusto 1914. Sed la ĉirkaŭa ŝovinismo timigis la
parizajn organizantojn. Ili petegis Zamenhof ne kunvoki tian
kunvenon, eĉ privatan, dum la Kongreso. Poste, ili ankaŭ ne
konsentis presigi en la programa gazeto lian unuan invitleteron
al postkongresa kunsido de homaranoj. Kion dirus la francaj
nacianistaj gazetoj, se ili vidus, ke l' aŭtoro mem de la lingvo
iniciatas tian aferon? La ondo ŝovinista fariĝis tiel forta,
ke ĉio simila danĝerigus eĉ la pacan bonvenon al fremdaj
kongresanoj.

Denove korvundita, sed ĉiam neofendema, Zamenhof komprenis. Sed
je kio do utilis la Krakova eksiĝo? Ĉu nur la morto igos lin
libera disvastigi sian plenan penson? Tamen li decidis veturi al
Parizo kaj diskuti kun amikoj pri aranĝo de speciala Kongreso en
neŭtrala lando.

Vojaĝe, en Kolonjo la milito lin haltigis la 30-an de julio. Dum
plenaj noktoj pasadis trans la Rejno instrumentaroj al buĉado.
La pontoj tremadis sub rajdado senhalta. En tuta Eŭropo
pretiĝis junuloj al morto, patrinoj al ploroj. Odoro kadavra
minacis aeron. . . .

Tro malfrue. Tro malfrue. . . . Io rompiĝis en koro Zamenhofa.

[1] Fondita en januaro 1908 de H. Hodler kaj Th. Rousseau.

[2] Plena teksto en gazeto _Esperanto_, n-ro 62, Ĝenevo, 20
septembro 1909.

[3] Prof. Eugène Pittard: _Les races chez les belligérants_,
Genève 1916.

[4] _Deklaracio pri Homaranismo_, de D-ro L.L. Zamenhof, Madrid
1913. Havebla ĉe redakcio de _Homaro_, S-ro A. Thonney,
Coquelicot B, Epinettes, Lausanne (Svislando).

[5] Detalaj ekzemploj estis jam donitaj en ĉapitro VII.

[6] El projektata Alvoko al Kongreso por neŭtrale-homa religio.

[7] El manuskripto pli supre jam citita.

[8] El sama.



ĈAPITRO XII.

Homo ĉe Morto.

Milito -- En Varsovio. -- Pri hebrea nacianismo. -- Letero al
  Diplomatio. -- Batalo kaj mizero. -- Ĉagreno de la Majstro. --
  La vivcelo. -- Letero pri homaranismo. -- Projektita Kongreso.
  -- Rusa Revolucio. -- Lasta korbato. -- Enterigo.
Lia kredo. -- Pri senmorteco de l' animo. -- Pri junula krizo --
  Pri Krista instruo. -- Abdul-Baha. -- Kuracisto de l' Homaro.
  -- Grandeco de Zamenhof.


  Homaron Vi kreis perfekte kaj bele,
  Sed ĝi sin dividis batale;
  Popolo popolon atakas kruele,
  Frat' fraton atakas ŝakale.

Tiuj versoj eĥadis en memoro Zamenhofa dum oktaga reveturado al
Varsovio, senpaka, senseĝa, senmanĝa, senhora, en vagonoj
plenegaj, tra Skandinavio-Peterburgo. Lia edzino kunestadis,
ĉiam vigla, senlaca, flegema.

Malsano kaj malĝojo lin premis ĉe koro. Hejme li restadis nun.
Li povis nek marŝi, nek spiri facile. Ĉirkaŭe la batalo
teruris. Pafilegoj ektondris ĉiam pli proksime. Flugŝipoj
ĵetis bombojn sur la urbon. Eĉ unu falis en la straton Dzikan.
Sed ne tio lin timigis. Al penso pri morto li jam kutimiĝis. Kio
estas ja danĝero? Pli akraj, pli doloraj estis la malamo kaj
ŝovinistaj pasioj ĉie nun ellasataj, kiel bojemaj tigroj el
kaĝo. Super tuta mondo subite falis dronego je mallumo, mensogo,
malmoralo. La milito venenis ĉion. Dume suferis senkulpuloj kaj
heroe falis amasege.

En Varsovio la vivado fariĝis abomena. Rusaj armeoj plenigis la
urbon. Kozakoj trarajdis. Ĉerkesoj tramarŝis, kantante
laŭritme rabkantojn. La Poloj tremis, sed pli tremis la Hebreoj.
Kontraŭ ili turniĝis la incitoj. Ilia lingvo similas la
germanan: "Spionoj!" Ili ne montris entuziasmon: "Perfiduloj!" Al
rusa guberniestro pluvis anonimaj kulpigoj kontraŭ judaj
butikistoj. Multaj estis mortpafitaj. Rusofila gazetisto atakis
eĉ Zamenhof, "danĝeran internaciulon". Mi lin vidis en
printempo 1915 malsanan, malfortan, kun animo disŝirita pro la
malamo inter homoj. Li laboris super projekto de alvoko al
kongreso homarana.

Nur al tuthomaraj celoj li volis fordoni sian fervoron. Dum la
tuta mondo diskoleriĝis en kontraŭaj ŝovinismoj, li restis
fidela je sia idealo. Por la Pariza Kongreso li jam rifuzis
partopreni je kunveno por fondo de Hebrea Ligo. La 30-an de junio
1914 li skribis al la organizantoj:

  "Mi mem bedaŭrinde devas stari flanke de la afero, ĉar laŭ
  miaj konvinkoj, mi estas 'homarano', kaj mi ne povas ligi min
  kun la celado kaj idealoj de speciala gento aŭ religio. Mi
  estas profunde konvinkita, ke ĉiu nacionalismo prezentas por
  la homaro nur plej grandan malfeliĉon, kaj ke la celado de
  ĉiuj homoj devus esti: krei harmonian homaron. Estas vero, ke
  la nacionalismo de gentoj premataj -- kiel natura sindefenda
  reago -- estas multe pli pardoninda, ol la nacionalismo de
  gentoj premantaj; sed, se la nacionalismo de fortuloj estas
  nenobla, la nacionalismo de malfortuloj estas neprudenta;
  ambaŭ naskas kaj subtenas unu la alian, kaj prezentas eraran
  rondon de malfeliĉoj, el kiuj la homaro neniam eliros, se ĉiu
  el ni ne oferos sian grupan memamon kaj ne penos stariĝi sur
  grundo tute neŭtrala.

  "Tio estas la kaŭzo, pro kiu mi, malgraŭ la korŝirantaj
  suferoj de mia gento, ne volas ligi min kun hebrea
  nacionalismo, sed mi volas labori nur por interhoma justeco
  _absoluta_. Mi estas profunde konvinkita, ke per _tio_ mi
  alportos al mia malfeliĉa gento multe pli da bono, ol per
  celado nacionalisma."

Eĉ la persekuto kaj teruraj batoj kontraŭ la Hebreoj dum la
milito ne ŝanĝis tiun ĉi vidpunkton. Sed kiu aŭdis Zamenhof
parolantan pri tiuj suferoj kaj vidis lian korŝiran doloron pro
ili, tiu povas kompreni _kiom_ li oferis sur la altaro de l'
fideleco al supergenta idealo.

Je Pasko 1915, li publikigis en gazetoj Esperantaj sian "Leteron
al diplomatio". Eble ĝi estas lia skribaĵo la plej forta.
Bedaŭrinde ĝi aperis tri aŭ kvar jarojn tro frue antaŭ la
tempo de la Pariza Konferenco. Poste neniu havis la ideon ĝin
represi kaj diskonigi. Al estontaj decidantoj pri Eŭropo li sin
turnis per profeta voko: "Ĉu vi komencos simple refaradi kaj
flikadi la karton de Eŭropo? Ĉu vi simple decidos, ke la
terpeco A devas aparteni al la gento X, kaj la terpeco B al la
gento Y?"

Laŭ Zamenhof nur unu decido povus savi Eŭropon de kruda
sovaĝeco. Ĝi estus oficiala proklamo kaj firmigo de tiu ĉi
principo: "_ĉiu lando morale kaj materiale plene egalrajte
apartenas al ĉiuj siaj filoj_". Sed por efektivigi tion, estus
necese nomi la regnojn per neŭtralaj nomoj geografiaj, anstataŭ
per nomo de gento. En regno titolita "Rusujo", la Rusoj sin
kredis posedantoj; kaj Letoj, Estoj aŭ Poloj estis premataj. En
lando nomata "Polujo" la Poloj sentas sin mastroj, dum Hebreoj,
Rutenoj kaj Litovoj plendas pri humiligo. En antaŭa "Serenisima
Respubliko" la diversaj gentoj sin konsideris pli egalaj, jam nur
pro la nomo. Same la vortoj "Svisa Konfederacio", "Usono",
"Brazilio" rajtigas neniun apartan genton, rigardi la landon
kvazaŭ sian kaj la ceterajn loĝantojn kiel fremdulojn
toleratajn. Tial Zamenhof insistis pri la graveco de tiu demando,
kaj revenis al sia ideo pri neŭtralaj nomoj kun sufikso _-io_.

Konklude li proponis al diplomatoj starigi la sekvantajn leĝojn
sub internacia garantio:

  "1) Ĉiu regno apartenas morale kaj materiale al ĉiuj siaj
  naturaj kaj naturigitaj loĝantoj, kian ajn lingvon, religion,
  aŭ supozatan devenon ili havas; neniu gento en la regno devas
  havi pli grandajn aŭ pli malgrandajn rajtojn aŭ devojn ol la
  aliaj gentoj.

  "2) Ĉiu regnano havas plenan rajton uzi tiun lingvon aŭ
  dialekton, kiun li volas, kaj konfesi tiun religion, kiun li
  volas. Nur en la institucioj publikaj, kiuj ne estas destinitaj
  speciale por unu gento, devas esti uzata tiu lingvo, kiu per
  komuna interkonsento de la regnanoj estas akceptita kiel lingvo
  regna. En tiuj politikaj institucioj, kiuj havas karakteron
  speciale lokan, anstataŭ la regna lingvo povas esti uzata alia
  lingvo, se ne malpli ol 9/10 de la urbanoj donis por ĝi sian
  konsenton. Sed la lingvo regna aŭ urba devas esti rigardata,
  ne kiel humiliga tributo, kiun ŝuldas gentoj mastrataj al
  gento mastranta, sed nur kiel propravola poroportuneca cedo de
  la malplimulto al la plimulto.

  "3) Pro ĉiuj maljustaĵoj, farataj en ia regno, la registaro de
  tiu regno estas responda antaŭ konstanta Tut-Eŭropa Tribunalo
  starigita per interkonsento de ĉiuj Eŭropaj regnoj.

  "4) Ĉiu regno kaj ĉiu provinco devas porti ne la nomon de ia
  gento, sed nur nomon neŭtrale-geografian, akceptitan per
  komuna interkonsento de ĉiuj regnoj."

Iam venos tempo, post longa naŭzo pri militoj, kiam tiuj ĉi
principoj estos avide serĉataj kaj studataj, kiel eblaj saviloj
el terura stato. Tiam oni miros, ke ili estis jam en 1915
proponitaj de Ludoviko Zamenhof.

Vespere, la 1-an de julio 1915, la ĉielo ruĝe fajris ĉirkaŭ
Varsovio. Forirante, la Rusoj ĉie brulis la rikolton. Oraj
kampoj de tritiko nun senlime flamis en la nokto. Frumatene,
germana regimento enmarŝis regulpaŝe. Post pli ol unu jaro,
pola ekregistaro stariĝis apud prusa generalo. Ankaŭ tiam la
militistoj ne ŝatis la Hebreojn. Maldikaj, malriĉaj, seninfluaj
je kamparo, ili povis servi nek soldate, nek nutrade. Komercistoj
nur konkurencis. Bojkotado kaj malamo kreskis inter gentoj.
Mizero, malsato, malvarmo regis en la stratoj. Miloj da infanoj
mortis. Longaj sekvantaroj da virinoj atendis sur trotuaro antaŭ
supa disdonejo. Mankis pano.

Al Zamenhof aero mankis eĉ pli. Por lin savi, la edzino lin
devigis transloki la loĝejon apud Ĝardeno Saksa. Ĉe Krolevska
41, lastfoje mi lin vidis en decembro 1916. Li parolis mallaŭte.
Li spiradis pene. Lia filo Adamo anstataŭis lin kiel okulisto
ĉe la strato Dzika. Sed li bedaŭris, ke li forlasis la tieajn
malriĉulojn. Li sin sentis hejme nur inter ili. Lia frato
Aleksandro ĵus mortis malproksime. Lia filino Sofio forestis en
Ĥarkov, kiel kuracistino. Leteroj jam ne venis pro milito.
Ĉagreno lin premis. Patre li suferis pro la morto de multegaj
Esperantistoj. "Kial ili, kaj ne mi?" -- li demandis. Pri juna
kaj fervora Bolingbroke Mudie li aludis ofte, vespere ĉe l'
kameno. Sur la muroj estis ĉie memoraĵoj de l' kongresoj,
Bulonjo, Kembriĝo, ĝojaj tagoj. Ankaŭ tie staris portreto de
l' amiko, maljuna kaj fidela, Moscheles.

Ankoraŭ li laboris pri homarana ideo. "Ĝi estas ja la celo de
mia tuta vivo", li diris kun fervora brilo en okuloj. "Por ĝi mi
fordonus ĉion ofere. Se mi nur estus ne tiel senforta, senpova
ĉi tie, fortranĉita el mondo!" Li antaŭvidis morton, kaj li
sentis la potencan vokon al tiu tasko. Li deziris almenaŭ
starigi l' aferon. Poste troviĝos helpantoj por ĝin vastigi tra
la mondo. La suferanta homaro bezonas tiun helpon al unuiĝo.

Jam en aŭtuno 1914, li skribis al D-ro Uhlman en Svislando: "La
terura milito, kiu nun faras tian grandan ekstermadon inter la
homoj, instigas min, ke mi, malgraŭ la ĝisnuna malbona sukceso,
nepre penu aranĝi kongreson de homaranoj". Sed la milito
longiĝis. Iom post iom li elpensis novan planon. Li projektis
vastan kongreson universalan por neŭtrale-homa religio. Sed
antaŭe estus ja necese kunvoki pli malgrandan kunvenon preparan.
Al ĝi oni invitus profesorojn universitatajn inter kaj ekster
Esperantistaro.

Li pretigis cirkuleron, anoncante ke la kunveno "okazos en la
lastaj tagoj de decembro 1916" en urbo svisa. Sed la milito
daŭris. Sur la manuskripto tiu dato kuŝas trastrekita. Li
skribis ŝanĝe: "en la unuaj tagoj de aŭgusto 1917". En marto,
la milito daŭris ĉiam. Ĉu senfine? Ĉu li vidos iam pacon?
Denova korektaĵo montras krajone, kaj eĉ tragedie, ĉi tiujn
vortojn per tremanta mano: "post la fino de la milito".

La milito ne finis, sed lia vivo ja bona kaj pura. Ĉiu spiro
fariĝis turmento. Li devis ne kuŝiĝi, nur sidi aŭ stari. La
Rusa Revolucio, leviĝinta sen mortigoj, donis al li novan
esperon. Li amis la popolojn de l' vasta imperio. Ĉu ili scios
daŭre liberiĝi interfrate kaj sensange, kiel komencite?

Printempo venis. Li pensadis multe, kaj skribadis urĝe. Nova
homaro devas organiziĝi. . . . Sed kiom laciga nedormado! Kiom
turmenta la deviga sidado! Kiom dolora la batado de l' koro!

  Ho, mia kor', ne batu maltrankvile,
  El mia brusto nun ne saltu for!
  Jam teni min ne povas mi facile,
    Ho, mia kor'!

Ripozi, dormi eĉ kelkajn minutojn! Unu tagon la kuracisto lin
permesis momenton. Estis la 14-a de aprilo 1917. Li etendiĝis
sur kanapo. Al pordo la edzino akompanis la doktoron. Dume li
sentis sin pli bone. Fine iom da ripozo, tiom sopirita!  . . .
Sed jam li eksufokiĝis. Li volis voki. La voĉo haltis en lia
gorĝo. Jen alkuris la edzino. Ŝi helpis lin residi. Ve! jam
ĉesis bati tiu koro, batinta tiel forte por homaro. Jam venis la
ripozo liberiga.

  Ho, mia kor'! Post longa laborado
  Ĉu mi ne venkos en decida hor'?
  Sufiĉe! Trankviliĝu de l' batado,
    Ho, mia kor'!

En tago pluva, malhela, malvarma, la varsoviaj Esperantistoj
akompanis la ĉerkon al tombejo. Malĝoje kantis poeto Belmont:

  Ne venis Polujo kadavron honori
  De filo pollanda, de monda saĝul' . . .
  Ho kiel sangiĝis en mi pola kor' . . .
  Malriĉaj Hebreoj nur venis post ĉerko
  Ĉar mortis bonkora helpant' okulisto.

Al tiu vasta rondo familia, kies delegitoj ĉiujare lin aklamis
en kongresoj, la landlimoj restis fermitaj. Nur kelkaj Poloj,
Grabowski, Belmont, germana ŝipestro Neubart, povis diri
adiaŭon en la nomo de tiu ĉiulanda popolo, kiu lin amis kaj
priploris en la tuta mondo. De registaro, neniu. Honorigo, nenia.
Nur la amaso popola, la humila klientaro de l' hebrea kvartalo,
en siaj laborvestoj. Multaj junuloj dankemaj. Multaj geviroj
kortuŝitaj.

Kiel enterigo de Tolstoj inter ĉirkaŭaj vilaĝanoj, ĝi estis
la plej alta, la plej taŭga simbolo. Efektive nur mortis la
homo, la viro 57-jara, la malriĉa okulisto. Sed la granda verko
restis. Ankaŭ la inspiro el animo pura. Ne povas tio morti.
Malaperos la registoj, malaperos la malgrandaj granduloj, kiuj
lin ignoris. Sed eterne vivos kaj diskreskos ĉie lia semo pensa.
Jam dekmiloj da homoj sanktigis lian nomon. Iam tuta homaro
rekonos lin gvidanto al frata repaciĝo.

Sur lia skribotablo kuŝis lasta manskribaĵo krajona, nefinita.
Ĝi estis plano de artikolo pri senmorteco de l' animo. Kion
kredis mem tiu granda amiko de l' homaro, kiu donis tutan vivon
al pensoj unuigaj? Kia do estis la fundo de lia kredo? Kiel li
supozis pri aferoj transmortaj kaj nekontroleblaj? Pri sia
persono li estis ĉiam silentema. Liaj proksimuloj eĉ ne povus
respondi. Ili vidis nur kiamaniere li vivis: bonkore, pure,
modeste, helpeme, ofere, mirinde pacience kun ĉiuj, neniam
ofende per ago aŭ parolo kontraŭ iu ajn, ĉiam simpatie
aŭskulteme al ceteraj homoj, eĉ al tedaj. Al ĉiuj, edzino,
fratoj, gefiloj, nevinoj, amikoj, klientoj, li aperis kiel homo
sankta. En turmentaj horoj ĉiu venis al li por konsilo. "Li
neniam pekis", diris malnova servantino pola, montrante lian
portreton sub ŝia krucifikso. Kiom da famuloj restis grandaj en
okuloj de l' servantoj?

Sur papero kvarpaĝa li ekskribis la intiman konfeson. Morto lin
interrompis. Sur tri paĝoj kuŝas antaŭklarigo. Li petis
senkulpigon, ke li verkas pri tiu temo, estante ne specialisto.
Eble oni diros, kiel pri ceteraj, ke nur maljune li ekpensis pri
ekkredo. Antaŭproteste li notis:

  "Ĉio, kion mi nun skribas, naskiĝis en mia kapo ne nun, sed
  antaŭ kvardek jaroj, kiam mi havis la aĝon de 16-18 jaroj;
  malgraŭ ke mi de tiu tempo multe meditis kaj legis diversajn
  sciencajn kaj filozofiajn verkojn, miaj tiamaj pensoj pri Dio
  kaj pri senmorteco preskaŭ tute ne ŝanĝiĝis."

Tamen li antaŭvidis, ke tiu ĉi artikolo al multaj tre
malplaĉos:

  "Dum en la mondo scienca mi perdos ĉian estimon, mi samtempe
  en la mondo de kredantoj trovos nenian kompensan simpation,
  verŝajne nur atakon, ĉar _mia_ kredo estas tute alispeca ol
  _ilia_ kredo. . . . Estos pli prudente se mi silentus, sed mi
  ne povas."

La kvara paĝo nur estis komencita. La skribado estas preskaŭ
nelegebla:

  "Mia patrino estis religia kredantino, mia patro ateisto. En
  mia infaneco mi kredis je Dio, kaj je senmorteco de l' animo,
  en tiu formo, en kiu instruas mia denaskiĝa religio. Mi ne
  memoras tute precize, en kiu jaro de mia vivo mi perdis la
  religian kredon; sed mi memoras, ke la plej altan gradon de mia
  nekredado mi atingis ĉirkaŭ la aĝo de 15-16 jaroj. Tio estis
  ankaŭ la plej turmenta tempo de mia vivo. La tuta vivo perdis
  en miaj okuloj ĉian sencon kaj valoron. Kun malestimo mi
  rigardis min mem kaj la aliajn homojn, vidante en mi kaj en ili
  nur sensencan pecon da viando, kiu kreiĝis, oni ne scias pro
  kio kaj oni ne scias por kio, kiu travivas en la eterneco
  malpli ol plej malgrandan sekundeton, baldaŭ forputros por
  ĉiam, kaj dum ĉiuj venontaj senfinaj milionoj kaj miliardoj
  da jaroj ĝi jam neniam plu reaperos. Por kio mi vivas, por kio
  mi lernas, por kio mi laboras, por kio mi amas? Ĉar estas ja
  tiel sensenca, senvalora, tiel ridinda . . ."

Tie haltas la konfeso. Sur blanka fino de la paĝo nur kuŝis
noto pri la sekvo projektita. Post la naŭzo pri vivo kaj pri
morto, deksepjare li eksentis ion novan:

  "Mi eksentis, ke eble morto ne estas malapero . . .; ke
  ekzistas iaj leĝoj en la naturo . . .; ke io min gardas al
  alta celo . . ."

Tiuj estas lastaj vortoj de l' skribaĵo. Mortante, Zamenhof
forportis la sekreton sian. Ni nur scias, ke junule li ektrovis
propran kredon, ke li akiris senŝancelan fidon je unu forto
komuna por amo kaj inspiro al konsciencoj, ke li tiel havis "Dion
en la koro", ke li komprenis la daŭrecon de l' spirita laborado
trans la morto, kaj rigardis la diversajn homajn religiojn
kvazaŭ malsamajn vestojn de unu sama vero.

Jam antaŭ Abdul-Baha, la fama persa profeto, kiu lin admiris, li
respondis al kongreso de Kristanaj gejunuloj salutinta lin:

  "Mi estas nur hebrea homarano liberkreda; sed . . . kio pli
  bela en la mondo ol _plena_ sekvado al instruo de Jezuo?"

Tamen, kio pli malfacila pro kulturo egoista, ŝovinista,
mongajnema?

Zamenhof tre klare vidis la materian flankon de la baroj. Tial li
proponis rimedojn praktikajn por ebligi amon. Tial li disdonis al
la homoj tiun lingvon interligan, la mirindan frukton de genio
harmonia. Sur miloj da lipoj li metis ilon fratigan. Al miloj da
vivoj li donis ĝojon, sencon, utilon. Ne prediki li volis, sed
helpi. [1] En tio li montriĝis siatempa. Granda kuracisto de l'
homaro. Li kliniĝis ame super ĝia korpo malsana, venenita. Li
komprenis la kaŭzojn. Li vidis kaj respondis la bezonojn. Ne nur
parolojn, sed faktojn. Ne nur konsilojn, ankaŭ serumon.

Lia cerbo estis ekvilibra. Nur lia koro batis varme kaj rapide.
Lia menso estis saĝa kaj trankvila. Tiun trankvilecon oni
rimarkis ĉiel en lia persono. Simpla, pensema, vera, li abomenis
ĉian frazistecon. Kiu, eĉ plej humila Esperantisto, ne parolis
kun li ĉe kongreso? Kiu, parolinte kun li, ne lin amis kaj
respektis el tutkoro? Eĉ per verko lin koninte, multaj homoj tra
la mondo lin rigardis kiel majstron la plej karan. En vilaĝoj de
Karpatoj, en urbetoj amerikaj, en urbegoj sub tegmento, lia
portreto staris en popolaj hejmoj, amate, homfrate. Sur nigraj
kampoj de Eŭropo, en frakaso batala, multaj homoj falvunditaj
vidis lian bildon reve.

Nun, tiu skriboĉambro lia, ĉe domo varsovia, estas malplena.
Pie ĝin konservas netuŝitan la nobla vidvino. Kiom vastega la
manko. Kiom doloriga. . . . Tie li sidadis. Tie liaj libroj. Tie
la iloj okulistaj. Tie la paĝo nefinita. Silentas la horloĝo.

Iel regas en la ĉambro atmosfero potenca, impresa, eterna.
Altiga pureco. Nedirebla grandeco. . . . Jes, granda estis tiu
homo. Granda publike. Granda private. Kio estis ni, kun niaj
malgrandaĵoj, niaj malaltaj disputoj, niaj krimaj malkuraĝoj?

Li tamen amis ĉiujn nin. Li lasis al ni devon: konigi _tutan_
lian proponon al homaro. Tie sur la blanka paĝo kuŝas lia
plumo. Ĝi batalis por la bono kaj la belo. Sed la tasko estas
nefinita. Kiu ĝin daŭrigos? Kiu plenumos lian volon? Jam la
morto liberigis lin. Jam ĝi donis flugilojn al lia penso. "Nun
de loko flugu ĝi al loko. . . ." Nova mondo devas konstruiĝi.
Morto kaj naskiĝo. Homaro sopiras je rompo de baroj. Ĝi bezonas
absoluton. Li alvokas. Ĝi alvokas. El tomboj, el ruinoj, el
mizero ĝenerala krias la sama voko, urĝa, korpremanta . . .

Aŭdu, aŭdu, kiel ŝire ĝi sonas!

[1] Interesa ekzemplo de lia helpemo al homoj estas lia elpensado
de tute ellaborita skribmaŝino en 1891-1892.





*** End of this LibraryBlog Digital Book "Vivo de Zamenhof" ***

Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.