Title: Korte beschrijving van Leiden - wegwijzer voor vreemdeling en stadgenoot
Author: Dercksen, Jacobus Marinus Everhardus, 1825-1884
Language: Dutch
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.


*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Korte beschrijving van Leiden - wegwijzer voor vreemdeling en stadgenoot" ***


  +----------------------------------------------------------------+
  |                                                                |
  |                 OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER:                   |
  |                                                                |
  | De tekst in dit bestand wordt weergegeven in de originele,     |
  | verouderde spelling. Er is geen poging gedaan de tekst te      |
  | moderniseren.                                                  |
  |                                                                |
  | Bladzijde-nummering is verwijderd. Afgebroken woorden aan het  |
  | einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld.                 |
  |                                                                |
  | Overduidelijke druk- en spelfouten in het origineel zijn       |
  | gecorrigeerd. Variaties in spelling zijn behouden.             |
  |                                                                |
  | In het origineel cursieve tekst is weergegeven als _cursief_.  |
  | Vette tekst is weergegeven als #vet#. In het origineel         |
  | uitgespatiëerde tekst is weergeven als ~uitgespatiëerd~.       |
  |                                                                |
  | Aan het eind van het boek volgt een overzicht van de           |
  | aangebrachte correcties.                                       |
  |                                                                |
  +----------------------------------------------------------------+


KORTE BESCHRIJVING VAN LEIDEN.


BOEK- EN STEEN-DRUKKERIJ VAN DE BREUK & SMITS.



                     KORTE BESCHRIJVING VAN LEIDEN.


               WEGWIJZER VOOR VREEMDELING EN STADGENOOT.

                                  DOOR

                           J. M. E. DERCKSEN.


                  MET EEN NIEUWEN PLATTEGROND DER STAD
      en eene aanwijzing harer openbare gebouwen en inrichtingen.

                       [Decoratieve illustratie]


                                LEIDEN,
                           DE BREUK & SMITS.
                                 1874.



_Leiden._ Wat is _Leiden_? Vraag het aan verschillende personen
van onderscheidene geaardheid en vorming en het antwoord zal even
verschillend wezen als die geaardheid en vorming zijn. Richt gij die
vraag tot den statisticus, hij zal u antwoorden: het is eene stad
in het koninkrijk der _Nederlanden_, provincie _Zuid-Holland_, welker
oppervlakte ongeveer tweehonderd bunders beslaat, gelegen aan den Rijn,
op drie uren gaans afstand van _'s-Gravenhage_, vijf uren van _Haarlem_,
evenzooveel van _Rotterdam_ en acht uren van _Amsterdam_; zij bezit
bijna veertig duizend inwoners, waarvan er zooveel tot het vrouwelijk
en zooveel tot het mannelijk geslacht behooren; terwijl u met
nauwkeurigheid wordt opgegeven welke godsdienstige meeningen die
ingezetenen, door doop, belijdenis, of andere middelen van introductie
in eenig kerkgenootschap, geacht worden te belijden, waarbij slechts
een twintigtal worden uitgezonderd die er rond voor zijn uitgekomen,
dat zij er te dien aanzien geene voorkeur op nahouden. Als bronnen van
bestaan en welvaart zullen worden genoemd: de laken-, grein-, saai-,
deken- en wollengarenfabrieken, de boter- en kaashandel, de ijzer- en
katoen-industrie en--'t laatst maar niet het minst--het voortdurend
bestaan eener hoogeschool, welke niet slechts een aantal jongelieden uit
de aanzienlijkste en rijkste familiën des lands daarheen lokt, maar ook
de voor het onderwijs noodzakelijke hoogleeraren, op éene uitzondering
na, daar hunne woonplaats doet vestigen. En vraagt gij nu aan de zooeven
genoemde jongelieden: wat is _Leiden_? Het antwoord zal vol geestdrift
klinken: het is de woonstede der Alma Mater, die niet slechts haren
kinderen de volle moederborst der wetenschap aanbiedt, maar er
nevens--wij zeggen niet bovendien--hun genoegzame gelegenheid laat om
zich van de bedoelde borst te spenen en den beker der vreugde aan de
jeugdige lippen te brengen. Voor hen is die stad het tooneel, waarop
het schoonst bedrijf huns levens, in schier onbeperkte vrijheid, wordt
afgespeeld, en wanneer ook zij in de statistieke bijzonderheden der
grootte van schier tweehonderd bunders en de drie uren afstands van
_Den Haag_ belang stellen, dan dient de eerste om, eens voorgoed, uit
te maken dat dit bundertal te weinig ruimte heeft voor een Leidsch
student, en de laatste om daaraan de gevolgtrekking te kunnen
vastknoopen dat »de vrijster van de buren"--gelijk HUYGENS de residentie
noemt--eigenlijk voor hen niets dan de _succursaal_ der bloeiende
academiestad is. Hebben de beide eerstondervraagden slechts weinige
oogenblikken met het geven van hun antwoord gewacht, niet zoo spoedig
is dat van den oudheidkundige gereed. Hij, gewoon nauwkeurig te wikken
en te wegen, verklaart het voor waarschijnlijk dat _Leiden_ is het
_Lugdunum Batavorum_, waarvan reeds PTOLEMÆUS, in de tweede eeuw na
CHRISTUS' geboorte, gewag maakt, en nu moge hij er bescheiden bijvoegen
niet te weten wanneer en door wien dit _Lugdunum_ werd aangelegd, het is
hem genoeg uit het reisboek van Keizer ANTONINUS en het oude kaartboek,
door Keizer THEODOSIUS gebruikt, het feit bevestigd te zien dat dit
_Lugdunum_ lag waar thans _Leiden_ gelegen is, dat men »vandaar op- of
omtrent de uitwatering van den Rijn in de Noordzee gereisd" en zich
verplaatst heeft op het Praetorium Agrippinae (later _Roomburg_),
het wapenhuis der Romeinen; vandaar op Matilone (het tegenwoordige
_Koudekerk_), op Albiniana (_Alphen_) en verder over Nigropullo
(_Oudewater_) naar _Utrecht_ en _Gelderland_. Reken hier echter niet
op de eenstemmigheid welke gij bij de statistici en studenten hebt
aangetroffen. Reeds hoort gij toch een ander broeder uit hetzelfde gild
uitroepen, dat de stichting van den wachttoren der Romeinen al even
onbewezen is als die van het Forum Hadriani (_Voorburg_) door Koning
ELINUS, en zoo ge, een beroep doende op de hoogte van _Leidens_ burg en
het ringvormige gebouw daarop, nog waagt van den Romeinschen oorsprong
der stad te reppen, men zal u eenvoudig naar soortgelijke hoogten in
_Nederland_ verwijzen en uw krijgshaftigen wachttoren tot eenen
eenvoudigen Germaanschen vluchtheuvel doen afdalen.

Maar reeds acht gij, waarde lezer of lieve lezeres, de vraag waarmede
ik dit boekske aanving, zooal niet te uwen genoege, dan toch voor
zooverre beantwoord, als met het bijzondere doel waarmede dit werkje
geschreven is wenschelijk kan geacht worden; want--de titel heeft
het u reeds gezegd--het is mij noch om dorre statistieke cijfers,
noch om de schildering van het academieleven, noch om het leveren eener
oudheidkundige verhandeling te doen, wanneer ik de pen opneem, om u het
een en ander mede te deelen over de stad mijner inwoning. Wat ik wil?
Het is niet anders dan u, gelijk men dat een vriend doet, afhalen aan
het station van den Hollandschen spoorweg, u daar verwelkomen en met u,
in den geest, het _Leiden_ der negentiende eeuw doorwandelen, om u op
het vele goede en schoone, dat daarin gevonden wordt, opmerkzaam te
maken, nu en dan den indruk van het heden afwisselende door herdenken
aan het verleden, waartoe zoo menig gedeelte der stad ons
onwederstaanbaar uitlokt.

Ik neem dus aan dat een »felle salamander" u langs de »tweelingslijn"
van den zooeven genoemden spoorweg naar of liever bij _Leiden_ heeft
overgebracht en ik haast mij, na mijn beleefdste buiging voor u gemaakt
te hebben, met u een blik te slaan op het niet weelderige maar toch nog
voldoende stationsgebouw, waarna wij _sain et sauf_ heentreden door een
_cordon_ van pakjesdragers wier »wegwijzen, wegwijzen, Mijnheer!" u,
naar ik mij vlei, koel laat, overtuigd als gij zijt, dat gij hunne hulp
niet behoeft, waar ik mij de eere heb voorbehouden u de oude sleutelstad
binnen te leiden. Het eerste wat echter reeds vooraf aanspraak maakt op
onze opmerkzaamheid is het ter linkerzijde gelegene »Zomerzorg", het
vriendelijk plekje gronds, waar de ruime zaal en de warme kachel u te
midden van sneeuw, wind en regen, des winters--waar het weelderige groen
en verkwikkende lommer u des zomers zachtkens henen trekken. Toch zullen
wij er thans niet binnengaan, maar vervolgen wij onzen weg en slaan ter
linkerzijde den blik op eenige kleinere gelegenheden tot verversching
en gebruik van geestrijke vochten, waaronder Zomerlust en Eigenzorg
verdienen genoemd te worden. Ter rechter vraagt het opschrift »de
Haverzaklaan" onze aandacht en voert ons al aanstonds in de verbeelding
naar den tijd van _Leidens_ beleg, toen het daarnevens gelegen erf voor
een zak haver verkocht werd, terwijl onlangs eenige zakken guldens
noodig bleken om dezelfde eigendomsoverdracht te verkrijgen. Treedt gij
nu verder met mij voort naar de plek, waar eene breede ijzeren brug een
viertal onooglijke en onmogelijke leeuwtjes draagt, dan ziet gij rechts
het standbeeld van den grooten BOERHAVE, den wereldberoemden Hoogleeraar
aan _Leidens_ schitterende Hoogeschool: eene waardige, krachtige,
ernstige figuur, geplaatst op een voetstuk, waarin met zijn naam, de
dagteekening en plaats zijner geboorte en die van zijn overlijden staan
gegrift. Geen enkel woord van lof, geene vleiende benaming vergezelt
die eenvoudige woorden. Zij waren dan ook overbodig waar sprake was van
vereering eens mans, omtrent wien de overlevering verhaalt dat, in een
tijd toen het postwezen nog in een primitieven staat van ontwikkeling
verkeerde, een brief geadresseerd »Aan BOERHAVE, in _Europa_" behoorlijk
aan 's mans woning bezorgd werd, en zij waren onwenschelijk waar de
gedenksteen moest getuigen van hem, die het _Simplex sigillum veri_ tot
devies en randschrift van zijn geslachtswapen gekozen had. Daar was dan
ook eene schoonere hulde aan 's mans nagedachtenis te brengen dan die
van brallende opschriften of hoogdravende redevoeringen. En die werd
gebracht. Zij staat, niet in steen gebeiteld, maar uit steen en hout
opgetrokken, achter zijn standbeeld, in dat academisch ziekenhuis, dat,
bestemd tot heul en troost der lijdende menschheid, toch ook--ja niet
het minst--bestemd is om het clinisch onderwijs te bevorderen, waarvan
BOERHAVE hier te lande de schepper mag genoemd worden. Het is een
grootsch en statig gebouw, wel niet zoo fraai als hetgeen in vroegere
eeuwen werd tot stand gebracht, maar toch minder smakeloos, dan wij
sedert jaren gewoon zijn te zien verrijzen. Wilt gij het bezichtigen, de
welwillende en ijverige directeur zal het u wellicht vergunnen; hoewel
uit den aard der zaak die vergunningen uitzonderingen moeten blijven
op den algemeenen regel dat een gebouw aan krankenverpleging gewijd
geen museum, nog minder eene publieke vermakelijkheid is. Wordt u het
binnentreden veroorloofd, gij zult dan verbaasd staan over die ruime
gangen, luchtige ziekenkamers en welingerichte leerzalen, en tevens
het fraaie uitzicht bewonderen dat u uit menig vertrek verleend wordt.
Zijt gij een man van 't vak gij zult met waardeering opmerken hoe alles
wat de wetenschap, niet het minst die der chirurgie, behoeft, daar op
onbekrompen wijze is aangebracht; hoe het gedeelte voor besmettelijke
ziekten bestemd op doelmatige wijze van het andere voor gewone lijders
ingericht is afgescheiden; hoe het snel en voortreffelijk bereiden der
geneesmiddelen verzekerd wordt door eene goedgeordende apotheek,
verbonden aan een ruw en een chemisch laboratorium welker reusachtige
toestellen door stoomkracht in beweging gebracht aan de eischen der
_pharmacie_ in haren ruimsten omvang beantwoorden; en wanneer gij tot de
groote keuken, met hare insgelijks door stoom verwarmde kooktoestellen
afdaalt en daar een oogenblik verblijft, om er de talrijke bevelen aan
te hooren, welke daar onmiddellijk worden ten uitvoer gebracht, dan
begrijpt gij dat ook voor de reconvalescenten en voor hen wier ziekte
eene goede voeding noodzakelijk maakt in behoorlijke mate wordt gezorgd;
ja gij zult er wellicht langer willen verblijven dan wij, die, hoewel
met waardeering van al hetgeen daar ten behoeve der lijders gedaan
wordt, weder naar de frissche lucht verlangen, en, na deze schoone
inrichting te hebben verlaten, onze blikken wenden naar het gebouw
uit hout opgetrokken, tegenover BOERHAVE'S standbeeld. Het ziet er
vriendelijk uit met zijn ijzeren hek en ruime veranda, omgeven door hoog
opgaand geboomte, welig gazoen en keurige bloemperken, doorsneden met
breede wandeldreven. Menig genoeglijk oogenblik wordt daar gesmaakt,
niet het minst wanneer de tent, welke gij daar ziet, gevuld wordt met
het orchest, waarvoor zij bestemd is, en een heir van tonen uitzendt
naar de boschjes en in den omtrek, teruggekaatst door het singelwater
aan welks breede kom het gebouw gelegen is. Wij zijn hier in de
zomersociëteit Amicitia, de plek waar _Leidens_ ~beau monde~ zich bij
feestelijke gelegenheden in vrij grooten getale vergadert; een getal dat
zeker heelwat grooter zou wezen als eene betrekkelijk hooge contributie
daartegen geen overwegend bezwaar in den weg leide.

En nu voorwaarts, de Steenstraat op, waar ter linkerzijde de
Sint-Aagtenstraat u aan het vroeger hier gestaan hebbende
Sint-Agathaklooster en ter rechterzijde het Sint-Salvatorshofje u
aan den weldadigheidszin onzer voorvaderen herinnert. Wij zullen de
laatste soort van stichtingen dikwijls op onzen weg kunnen aanwijzen,
hoewel ik niet durf beloven dit steeds te zullen doen, daar allen, hoe
belangrijk om den goeden geest der menschenliefde te kunnen bewonderen,
welke onze natie onderscheidt, het toch niet genoegzaam zijn om eene
aanduiding--veelmin eene beschrijving--te rechtvaardigen, in een werkje
dat geene uitvoerige stedebeschrijving--slechts een wegwijzer heeten
mag.

Wij houden ons dus ook bij dit hofje niet langer op en zien al
spoedig de ruime Beestenmarkt, welke _Leiden_, als in het hart van het
beemdrijke Rijnland gelegen, behoeft, om plaats te verleenen aan het
groot getal runderen, schapen en ander vee, dat daar ter plaatse tot een
druk marktverkeer aanleiding geeft. Iets verder gaande vinden wij ter
rechterzijde de Klei- of Galgstraat aan welker einde wij het eenvoudig,
maar toch behaaglijk koepeldak en torentje der Morschpoort ontwaren.
Gaarne zouden wij die straat willen binnentreden indien de kazerne der
infanterie aan het eind daarvan gelegen of de zich daarnevens bevindende
stadstimmerwerf de moeite der bezichtiging beloonden. Dit echter niet
het geval zijnde slaan wij liever links af, en gaan, ter plaatse waar
vroeger de Haarlemmer, duitjes- of blauwe poort stond, de breede brug
over, ons voerende naar de Paardensteeg, welke wij doorgaan, om daarna
op de aan het eind daarvan gelegene Borstelbrug een oogenblik stil te
staan en het schoone uitzicht te genieten dat zich hier aan ons oog
vertoont. De Rijn--want waarlijk wij hebben hier met

              "den grootvorst van _Europa's_ stroomen"[1]

te doen, dien de Leidenaars hier ter plaatse echter

              "den schurkennaam van Galgewater geven"[2]--

de Rijn dan, stroomt onder deze brug door, ter rechterzijde langs de
pasgenoemde timmerwerf en kazerne, het vriendelijke Oranjelust, de zwem-
en badinrichting Rijnzicht, de Vink en het Haagsche Schouw, om bij
Katwijks sluizen kalm en waardig een leven te eindigen niet verre van
_Schafhausens_ waterval krachtig, schitterend en bruischend begonnen;
ter linkerzijde zich bij Boommarkt en Apothekersdijk uitstrekkende langs
die boomrijke oevers welke zoo jammerlijk ontsierd worden door het aan
het water gelegen schoolgebouw, dat, ten blijke van gemeenteraadlijke
willekeur, een groot gedeelte eener vriendelijke gracht in eene nauwe
straat herschiep en ons voor het oogenblik belet een klein huis te
beschouwen, welks inhoud even schitterend is als het uitwendige
eenvoudig, schier onooglijk, kan geheeten worden. Daar toch bevindt zich
het munt- en penningkabinet der Hoogeschool en vindt de geschiedvorscher
het spoor van vergane geslachten, de _numismaticus_ bevrediging eener
zucht tot genot en aanleiding tot eene studie, welker voorstanders hoe
langer hoe meer tot de zeldzaamheden gaan behooren. 't Is dan ook
eigenlijk maar het achtergebouw van 't Museum van oudheden, dat wij
wanneer we het Kort Rapenburg over en de Breedestraat zijn opgegaan, ter
linkerzijde tegenover de Papengracht aantreffen. Daar vindt gij een
schat van overblijfselen uit den grijzen voortijd, met moeite verkregen,
met onvermoeide wetenschappelijke werkzaamheid beschouwd, met zorg
bewaard en gerangschikt. Als gij er binnentreedt gaat u eene huivering
van eerbied en ontzag door de leden. Datgene wat voorgeslachten van
onderscheiden aanleg en ontwikkeling heeft gediend in huis en veld,
vrede en krijg, grootheid en armoede, vrijheid en slavernij, leven en
dood, als voorwerpen der vreeze of der vereering, dat alles vindt gij
hier bij elkander, onder één dak, geschift, geordend, geboekt door de
hand dier machtige wetenschap, dier ontzagwekkende critiek, welke als
het ware de dooden oproept, om in metaal, hout of steen te verhalen, wat
zij verricht, gedacht, geloofd, gevreesd, misdaan hebben. Daar sluimert
in ruste het offermes des priesters naast de spade des landmans, het
gevreesde afgodsbeeld bij de aarden waterkruik, de werpspiets des
Germaans nevens den Romeinschen mijlsteen van de legioenen der Caesaren.
_Pompeji_ en _Herculanum_ zijn er vertegenwoordigd en spreken van den
vuurbrakenden Vesuvius, die zijne vlammen hoog doet opstijgen in
_Napels'_ blauwe lucht en zijn lava rommelend, kokend en ziedend over
steden en dorpen, straten en velden, hutten en paleizen uitstort.
_Egypte_, het land van Isis en Osiris, moest er zijne doodkisten met
hiëroglyphen bedekt aan afstaan en wat meer zegt de gebalsemde lijken
van de machtige dienaars zijner schier almachtige Pharaonen. Zij,
toevertrouwd met bijna vorstelijke praal aan de steenen wanden der
pyramide, welke zij zich als hunne laatste rustplaats hadden gedacht,
hebben niet kunnen beletten dat hun gebeente is overgevoerd naar verre
gewesten en dat zij, bij name genoemd, worden overgeleverd aan de
blikken eener onverschillige, niet altijd bescheidene en eerbiedige
menigte. Daartoe behoort gij voorzeker niet, mijn lezer of lezeres. Het
»sic transit gloria mundi" ruischt u hier te welsprekend tegen, dan dat
gij het wagen zoudt met oneerbiedige luchthartigheid of onbetamelijken
spot hen te naderen, die daar, verre van hun geboortegrond, den langen
slaap des doods slapen; want ook uit die gesloten mond klinkt een woord
en uit die ledige lijkkist een stemme, die u toeroept: »het is den
mensch gezet eenmaal te sterven."

[1] Borger, Aan den Rijn.

[2] Beets, De maskerade.

»Maar," hoor ik mij toeroepen, »mijnheer de auteur? Is dat nu eene
manier om ons te _Leiden_ een aangenamen dag te bezorgen? Wie praat
er toch van den dood, wanneer hij voor zijn pleizier uit is?"

Vergeef mij, lezer of lezeres, zoo ik u onaangenaam aandeed; maar wijt
dit in de eerste plaats niet aan mij. Mij dunkt dat er weinig kans
is, om hetzij hier, hetzij elders, in eenige plaats van ons vaderland,
ja in de geheele wereld, waar wij weten dat menschengeslachten geleefd
hebben, den voet te zetten, zonder de kans te hebben dat een ernstig
»~memento mori~" ons op de eene of andere wijze voor den geest komt.
Wij moeten ons dus aan dat denkbeeld maar zoogoed mogelijk zien te
gewennen. Wat de mummies der Egyptenaren betreft zij behoeven u
echter niet langer ernstig of somber te stemmen; want reeds verlaten
wij het eerbiedwekkende gebouw, en vervolgen onzen weg langs de
Breedestraat--des Leidenaars rechtmatige trots--en doen nu de prachtige
huizen, welke wij hier aantreffen, de revue passeeren.

Ter linkerzijde wordt onze aandacht getrokken door het nieuwgebouwde
Postkantoor, de Studentensociëteit Minerva, aan den hoek der
Vrouwensteeg staande, het sierlijke geveltje van het huis vroeger door
de aanzienlijke familie WARMONT bewoond, de Stadsgehoorzaal--eene
wezenlijke behoefte voor _Leiden_ zoodra het tien duizend gegoede
inwoners meer tellen en zijne grenzen uitbreiden zal,--de Walsche
kerk--vroeger die van Sint-Catharyne's gasthuis, gelijk het
huiveringwekkende rad met de scherpe vilmessen omkranst, waarmede die
Heilige gemarteld werd, boven de kerkdeur, aanwijst, de openbare
teekenschool en daar tegenover door het zoo schilderachtige
Gemeenlandshuis van _Rijnland_, in 1597 voltooid, met zijne drie
trapgevels en boogvormige poort. Het laatste vooral heeft recht op onze
aandacht, als de zetel van een waterschap dat een der belangrijkste
van _Nederland_ mag genoemd worden, als de herinnering, uit steen
opgetrokken, aan dat machtige Hoogheemraadschap, waarvan de grijze
staatsman Jhr. Mr. D. T. GEVERS VAN ENDEGEEST ons de geschiedenis op
zoo getrouwe en boeiende wijze geschreven heeft. Hoe dikwijls is die
eikenhouten poort ontsloten geworden voor de zoodanigen die er recht
kwamen vragen, er steun kwamen eischen tegen de aanvallen van den
waterwolf, die ook in _Holland_ steeds rondwaart, zoekende wat hij
zal kunnen verslinden; maar hoe dikwijls ook werd de ruime vestibule
betreden met een angstig hart, door hen die de poort niet weder
uitgingen dan na eene arbitraire correctie binnenskamers beloopen
te hebben, die wèl het smadelijke, maar niet het pijnlijke eener
openbare vernedering miste. Ja, ook daar zijn, gelijk niet zelden in
de oude rechtspleging, daden van willekeur geschied, die de Schouten en
Baljuwen meer als verpersoonlijking van criminaliteit en penaliteit,
meer als rechtsschenders, dan als steunpilaren der rechtvaardigheid
deden beschouwen.

Dan genoeg hiervan, want nauwelijks eenige schreden verder vraagt ter
linkerzijde de (binnen)sociëteit Amicitia onze aandacht; niet omdat
het uit twee gedeelten bestaande gebouw, boven welks ingang vroeger
het stoïcijnsche »'t is niet anders!" geschreven stond, zooveel
bezichtigingswaardigs aanbiedt, als wel omdat zij als verzamelingsplaats
van den aanzienlijken stand eene zekere reputatie geniet, welke reeds
van het jaar 1794 af dagteekent, toen de Heeren SPOORS, LA PIERRE en
VAN LELYVELD, als commissarissen, haar doopten met den naam, welken zij
thans draagt. Dat dit: »'t is niet anders" het gevolg zou geweest zijn
van een gebrek in de bouworde, waarbij de deur vergeten was, is even
onzeker, als het onbewezen is dat, gelijk weleens beweerd is, JAN VAN
HOUT hier ter plaatse of daarnevens zijne woonplaats zoude gehad hebben;
maar zeker is het dat dit opschrift van toepassing kan geacht worden
op veel wat in de jaren, welke die van de vestiging der sociëteit
voorafgingen en onmiddellijk volgden, plaatsgreep. Het moet vooral
menigeen die zoo luid om vrijheid had geschreeuwd, als een bittere
ironie in het oog zijn gevallen, wanneer hij die woorden las in een
tijdvak toen hij wel vrij van Oranje was, maar slaven moest in het juk
eens dwingelands, wiens verschijning men toch schier als eene uitredding
moest beschouwen na de verschrikkingen eener koningsmoordende revolutie
en een burgervernielend _terrorisme_. Dan waartoe hier te politiseeren?
Het is er reeds genoeg gedaan in 1795 en later. Er met u binnengaan
willen wij evenmin, daar de zaal er uitziet als alle andere lokalen,
waar couranten gelezen en gezelschapsspelen gespeeld worden. Liever
slaan wij eerst een blik op de plek waar vroeger de blauwe steen--plaats
van stedelijke rechtsoefening--werd gevonden, gelijk dit nog door eene
ringvormige bestrating bij de Maarsmansteeg wordt aangeduid, en steken
dan schuins over naar het Leesmuseum, hetzelfde lokaal dat van 1768 tot
1794 voor sociëteit van dezelfde klasse van ingezetenen als waarvoor
thans Amicitia bestemd is, gediend heeft en toen in eigendom behoorde
aan HENDRIK HOOGENSTRATEN; zoodat dit huis, na gedurende eenige jaren
voor schoollokaal en bijzonder woonhuis gediend te hebben thans weder
aan een soortgelijk gebruik hergeven is als waartoe het vroeger geëigend
was. Wij zeggen een soortgelijk gebruik--niet hetzelfde; want als
gij met mij de blauwe trappen van dat huis bestegen, den toegang
verkregen hebt, dan ziet gij geen biljart of speeltafels, maar eene
eerbiedwaardige hoeveelheid tijdschriften, _feuilletons_, dag- en
weekbladen, brochures en andere werken, die à l'~ordre du jour~ zijn, op
boekenrekken en tafels uitgespreid. Bevreemdt het u, met mij, wellicht
dat de leeskamer zoo klein, de conversatiekamer zooveel grooter is, het
belet u niet, met mij u in het laatstgemelde vertrek neder te zetten
op een der met bruin leder overtrokken canapés, voor die reusachtige
vensterruit, waardoor gij een onbelemmerd uitzicht geniet op het
daartegenover gelegene Raadhuis in _renaissance_ stijl opgetrokken en
in het laatst der zestiende eeuw gebracht tot dien staat waarin wij
het thans aantreffen. Ik vooronderstel dat gij, afstand doende van uw
goed recht om den hier aanwezigen letterschat te doorzoeken, liever
de gelegenheid aangrijpt om dat Raadhuis van buiten op uw gemak te
bezichtigen. Nietwaar? Het ziet er goed uit met zijn dubbele schuinsche
trap, ieder versierd met een leeuwenpaar dat _Leidens_ wapen, twee
kruiselings liggende roode sleutels op een wit veld, krachtig schijnt te
willen beschermen--met zijn slanken toren die zijn spits fier ten hemel
heft--iets wat zijn voorganger eenmaal duur te staan kwam, toen hij,
bij het rondwaren van het bliksemvuur, in het begin van 1573 door dat
element werd verteerd. Gij richt ook voorzeker met belangstelling den
blik op den hoofdingang aan het boveneind der beide trappen en op de
poorten daarnevens; aan de eene zijde die toegang verleenende tot de
hoofdwacht, woning van den concierge, het bureau van den burgerlijken
stand en de thesaurie; aan de andere zijde die leidende tot het
commissariaat van politie en de schuttersraadkamer. Gij vraagt mij den
naam van het ongezellig verblijf, welks ingang onder de bedoelde trappen
is en ik antwoord u dat gij hier de vroegere vleeschhal vindt, thans tot
lokaal voor de nachtwacht ingericht; maar vooral trekken de opschriften
boven enkele dier toegangen uwe aandacht en wellicht deed u dit
besluiten eerder dan anders uw plan was het Leesmuseum te verlaten, om
daardoor in de gelegenheid te geraken die te lezen, indien ik u die niet
kon mededeelen. Thans vertoeft gij naar ik hoop, nog eenige oogenblikken
en verneemt uit mijnen mond den inhoud.

Boven den hoofdingang vindt gij op verschillende plaatsen _deze_ regels:

                         "Bewaert Heer Hollandt
                           En salicht Leyden."

                    U Hand mij had geraeckt "Heer
                    Mijn mond U gunst nu smaeckt" weer.

                   Anno MDLXXIIII       Anno MDXCVIIII
                      geraeckt.            gemaeckt.

De ingang naar de thesaurie--ook tot de Vischpoort--draagt tot opschrift
het volgende rijmpje:

      Thrijc van Spaengien, hem verbliden,
        In tbeleggen, als si sagen,
      Met gedult, mi dragen t'liden,
        Zo veel letters, zo veel dagen.
      nae zVVarte hVnger-noot,
      gebraCht had tot de doot,
    binaest zes-dVIzent MensChen:
      aLst god den heer Verdroot,
      gaf hI Vns VVeder broot,
    zo Veel VVI CVnsten VVensChen.
    Zuuct en vint 'tjaer, van liden zwaer,
      Dat niet en was te herden:
    De Here, maer, vrid' uns daer naer,
      Der tiender maent, den derden.

Gij hebt natuurlijk reeds ontdekt dat in het middenvers, zoowel de 131
dagen van het beleg, door het getal letters, als het jaar 1574, door
de daarin voorkomende kapitalen zijn aangeduid, en naar ik vertrouw,
genoegzame aandacht overgehouden voor het vers uitgehouwen boven de
poort die naar het politiebureau voert en dus luidende:

    Indien Gods goetheyt u brengt voort
    Gheluc en spoet, niet trots t' gemoet
        Maer neer wil dragen.
    En zend hij (siet) weeromme aen t' boort
    Angstich verdriet, weest daerom niet,
        Te zeer verslaghen:
    U heyl, zulc hil, en toebehoort:
    Danct God, swycht stil, zoo was zijn wil
        Begeer behaghen.

Naar men zegt zijn deze rijmen samengesteld door den Notaris en
Stadssecretaris JAN VAN HOUT, die uit eigen ondervinding spreken kon
van het lijden »dat niet en was te herden," maar aan wien _Leiden_ het
te danken heeft dat er volhard is, ondanks honger en pest, tegen den
vijand, wiens twee en zestig schansen iederen toegang tot de benauwde
stad versperden.

Hebt gij nu lust, waarde lezer, met mij de trappen tegenover ons te
bestijgen? Zoo ja! dan bevinden wij ons al spoedig op de zoogenaamde
Groote Pers van het Raadhuis, eene soort van _vestibule_, waarop
onderscheidene vertrekken uitkomen. Ter rechterzijde valt uw oog op
een getimmerte met vele glasruiten, eigenlijk een glazen huis, dat
aan een buffet doet denken en bodenkamer genoemd wordt. Gaan wij daar
voorbij en een gangetje in, dan vinden wij rechts de kamer van den
Burgemeester--vroeger die van Curatoren der Leidsche hoogeschool,
en de oude Wees- en boedelkamer. Keeren wij terug op onze schreden,
dan ontwaren wij een deur, welker opschrift »Artillerykamer" ons
doet denken aan den tijd toen de stad haar eigen geschut en twee
artilleriemeesters bezat, waarvan in 1672 de schrijver van het »Roomsch
Hollands Recht"--Mr. SIMON VAN LEEWEN--er een was; maar reeds ziet gij
in de nabijheid der zoogenaamde »Kleine Pers"--een tweede voorportaal
dat zich aan de zijde van de trap bevindt die naar het bureau van den
burgerlijken stand voert--eene andere kamer, die van Burgemeester en
Wethouders, naar veler meening, ook door ons gedeeld, het oudste vertrek
van dit merkwaardig gebouw, welks koepelvormige zolder de wapenschilden
en namen draagt van het viertal burgemeesteren, welke tijdens de
restauratie der zaal op het kussen waren, met een antieken schoorsteen
en daarboven een stuk van FERDINAND BOL voorstellende hoe de Vrede en de
Liefde elkander omhelzen, welke voorstelling ook daar ter plaatse zijn
nut kan hebben. Ook het fraaie behangsel, dat ALEXANDERS intocht binnen
_Babylon_ vereeuwigt, is zeer bezienswaardig, en zeker veel fraaier dan
dat in de zaal die wij door de deur over ons binnentreden, welk vertrek,
vroeger de Vroedschapskamer geheeten, thans de vergaderzaal is van
den Leidschen gemeenteraad. Toch zal het u aangenaam zijn dat het
laatstbedoelde _gobelin_--een bosch met vogels en andere dieren te
aanschouwen gevende--hier behouden bleef, en niet vervangen werd door
een modern »deftig behangsel", waardoor de eigenaardige schoorsteen met
de schilderij van JAN LIEVENSZ: »Scipio de Africaner en de bruid van
Carthago" tevens »opgeruimd" zou geworden zijn. De meerderheid van
den raad deed echter die nieuwe poging tot »wandalisme" falen; het
behangsel werd in 1873 gerestaureerd en de leeuwen boven den gevernisten
schoorsteen zien nog steeds bloedrood van verontwaardiging over de
voorgenomen schennis. Verlaten wij thans de plaats waar de belangen der
gemeente behandeld worden, dan treden wij door eene zijdeur de oude
Schepenkamer binnen, welker schoon beschilderd _plafond_ minder onze
aandacht trekt dan het schoorsteenstuk van KAREL DE MOOR, Brutus'
strafoefening over zijne schuldige zonen in herinnering brengende.

Ware mij de eer beschoren geweest u een paar jaren vroeger door dit
Raadhuis rond te leiden, ik had u op menig treffelijk schilderstuk
kunnen wijzen, dat den wand der vertrekken versierde; maar sedert
wij onze uitstekende Lakenhal tot een minder geschikt museum hebben
ingericht, zijn die stukken daarhenen verhuisd. Zelfs VAN DER WERFF,
ORLERS en VAN DER DOES hebben het lot niet kunnen ontgaan, dat hunne
verbanning uit eene plaats waar zij geleefd, gewerkt, geheerscht hadden
voorschreef.

Dan .... reeds lang genoeg hebben wij hier verwijld. Toch niet te lang.
Wellicht zou dit het geval zijn geweest indien ik u had rondgeleid in
de verschillende vertrekken ingenomen door de bureaux der gemeentelijke
administratie of u een opstijgen naar het archief had aanbevolen, naar
dat rijke archief in zoo jammerlijk lokaal opgetast. Maar ook dan zelfs
zou ik geene verschooning gevraagd hebben voor mijne handelwijze. Een
Raadhuis toch is altijd een belangrijk deel eener gemeente; vooral
wanneer die gemeente eene historie--een rijk, schoon en schitterend
verleden heeft.

Nauwelijks zijn wij naar buiten getreden of wij ontwaren een anderen
cirkel van wittere steenen, vlak voor het Raadhuis, tusschen de
grijsblauwe keien, waarmede de Breedestraat ten deele geplaveid is, en
lezen daarin de woorden »Al niet sonder God. 1586",--een dier spreuken
welke ons weder den godsdienstigen geest onzer vaderen in herinnering
brengen--en wij gaan de schoone straat ten einde, om, rechts, het
Steenschuur op te slaan, waar ons oog getroffen wordt links door het aan
de overzijde gelegen gebouw der vrijmetselaarsloge »_La vertu_", rechts
door de Heilige Lodewijkskerk, vroeger als saaihal- en nog vroeger als
gasthuis gebezigd, doch onder het bestuur--wij zeggen: het bestuur,
niet de regeering--van Koning LODEWIJK NAPOLEON den Roomsch-Catholieken
afgestaan. Zij is de bezichtiging overwaardig, al ware het slechts
om het beeld van den Heiligen LODEWIJK, en het marmeren altaarstuk
de afneming van het kruis voorstellende, daar aanwezig. Het gebouw
uit roode en gele steen opgetrokken ziet er met zijn slanken toren
allervriendelijkst uit en schijnt bestemd om al de negentiende-eeuwsche
naaktheid van het daarnevens gelegen rechtlijnige huis, waarboven de
woorden »Tot nut van 't algemeen" geschreven staan, te doen uitkomen.
Toch is dit laatste voor _Leiden_ eene belangrijke stichting geweest,
niet zoozeer omdat daar de vergaderingen der maatschappij, wier naam
boven den ingang staat, plaats hebben, als wel omdat hier gelegenheid
geschonken wordt tot het houden van verschillende soorten van
bijeenkomsten en de rijke bibliotheek der maatschappij van Nederlandsche
letterkunde hier bewaard wordt, al deden ook de met zaagsel en turf
opgevulde afscheidingen der vertrekken en het brandgevaar aan
vergaderings- en uitspanningslokalen onafscheidelijk verbonden,
bestuurders dier inrichting besluiten hare kostelijke handschriften op
veiliger plaats in bewaring te stellen en de hoop voeden ook den anderen
boeken een beter verblijf te bezorgen.

Het grootsche gebouw eenige schreden verder staande links latende
liggen, slaan wij den hoek om en zien ter rechterzijde een tweeden
ingang tot het nutsgebouw, welke naar de bewaarschool voert door het
Leidsche departement in het leven geroepen en door geene instelling
van dien aard tot dusverre overtroffen. Daarnevens verheft zich het
vriendelijke--en in vergelijking met »het nut" artistieke huis, waarin
de Nieuwe Sociëteit geherbergd is, welke als een hooggewaardeerde plaats
van ontspanning door de Leidsche burgerij van den deftigen stand wordt
aangemerkt. Nog eenige schreden verder en de Sint-Petruskerk--hoofdkerk
der Roomsch-Catholieken te _Leiden_--vertoont zich met zijne vier
pilaren en frontespies, zijn Petrus-beeld en zijn koepelvormigen toren
aan ons oog. Wie haar binnentreedt zal er eene keurige schilderij
van NICAISE DE KEYZER vinden, boven het altaar geplaatst en den
Apostel--patroon van deze kerk--voorstellende in gesprek met den Heer
der Gemeente. Wij doen dit dan ook en slaan daarna een blik op het
grootsche gebouw, waarvan wij reeds straks gewaagden, dat met zijn
tuin en bijgebouwen het ruime plein beslaat vroeger als Kleine Ruïne
bekend. Gij vindt daar het chemisch en het physiologisch laboratorium,
het anatomisch kabinet, dat van den landbouw en van natuurkundige
werktuigen, en bij dat alles ruime zalen voor het academisch onderwijs
in eenige dier vakken. Het dient tevens tot het geven van een
industriecollege dat steeds--vooral onder wijlen Professor VAN DER
BOON MESCH--oprechte waardeering vond. Wilt gij die lokalen bezoeken,
houd dan in het oog dat de Nieuwsteeg toegang tot kabinet van landbouw
en scheikundig laboratorium; de Zonneveldsteeg (straatnummer 18)
tot physiologisch laboratorium, het Steenschuur (straatnummer 124)
tot anatomisch kabinet en de zijde waar wij ons thans bevinden, de
Langebrug, dien tot het kabinet van natuurkundige werktuigen verleent;
terwijl gij u voor de bezichtiging van het anatomisch kabinet zult
hebben aan te melden bij den custos, die in de Zonneveldsteeg zelve
(straatnummer 9) woonachtig is. Wij gaan daar juist voorbij, wanneer
wij, links afslaande, ons naar de Nieuwsteeg begeven, daar gekomen
rechts gaan, en zoo door die steeg--alwaar slechts de Bank-van-leening,
in 1675 opgericht, onze aandacht trekt--het Pieterskerkhof bereiken, een
blik slaan op het Walsche weeshuis en het zich daarachter verschuilende
»Speckhofje" om dan, weder links wendende, aan de kosterij der
Sint-Pieterskerk aan te schellen, welke kerk een bezoek overwaardig is.

De Pieterskerk--vroeger de Sint-Pieter- en Pauluskerk--is een
schoon gebouw in den Gothischen stijl opgetrokken, den 11 September
1121 gewijd, in het jaar 1339 vergroot, ten dienste van den
Roomsch-Catholieken eeredienst, welke er ruim een dertigtal altaren
bezat, boven een waarvan de schilderij van LUCAS VAN LEYDEN »het
laatste oordeel"--later in Burgemeesters kamer opgehangen--gevonden
werd. Zij had toen een hoogen toren, welke in Maart 1512, na een schier
driehonderdjarig bestaan, instortte en--volgens JAN VAN HOUT--een
deel van het stedelijk archief dat daarin bewaard werd deed verloren
gaan, welk gezegde later is gebleken onjuist te wezen, daar dit
archiefsgedeelte in de nabijheid der tegenwoordige thesaurie schijnt
te zijn teruggevonden. Treden wij dezen tempel binnen dan gevoelen wij
ons ernstig en plechtig gestemd. Als een woud van steen, verheffen de
reusachtige pijlers zich tot aan het looverdak der kruisbogen in zachte
en toch krachtige golvingen en lijnen verzinlijken zij de gedachte welke
aan den tempelbouw ten grondslag ligt. Gelijk de toren op het dak met
zijne spitse naar boven wijst, zoo is het geheele plan des bouwheers
er op ingericht uit zijne schepping van hout en steen een eeuwendurend
»Excelsior" te doen hooren. En dan dat in de zonnestralen schitterend
koperen hek dat het majestueuze koor van het schip der kerk afscheidt,
hoe getuigt het van de onbekrompen wijze waarop die werken vroeger
werden in het leven geroepen. Een viertal der zuilen--van het vier en
twintigtal dat het gewelf schraagt--schijnt door zijne dikte aan te
duiden dat het vroeger heelwat meer te dragen had dan tegenwoordig, en
zoo is het, want zij dienden mede tot steunsel voor den toren waarvan
wij daar straks gewaagden en de daarin zijnde zware klok, welke na
den torenval in een afzonderlijk klokhuis werd opgehangen, waarnaar de
steeg, welke wij straks zullen betreden, nog de Kloksteeg heet. Het
orgel dat gij hier ziet is een der fraaiste van Nederland; terwijl een
tal van monumenten hier worden aangetroffen, welke het bewijs schijnen
te leveren dat de beeldstormerij--helaas, ook hier vertoond--geen
noodzakelijk gevolg was van het Protestantisme, maar de geïsoleerde daad
van datzelfde opgewonden, kwaadaardig gestemde grauw, dat, zijne woede
koelend aan alles wat geestelijk en wereldlijk boven hem staat, ook
in 1795 hier op schandelijke wijze huishield en de wapenschilden der
patriciërs vernielde. Toch hebben deze beeld- en wapenstormers nog
het recht als _cause atténuante_ aan te voeren dat zij in den roes
der godsdienstige dweepzucht en onder den prikkel der revolutionaire
ijlkoorts gehandeld hebben; maar wat zal men zeggen van hen die de
beschilderde pilaren daarginds met een laag kalk overdekten, gelijk dat
witgedasten en wittenden schoonmakers betaamt. Dan zwijgen wij hierover.
Wijzen wij liever op den kunstzin van een onzer stadgenooten, Mr.
KNEPPELHOUT VAN STERKENBURG, die de teekening dezer muurschilderingen
voor het nageslacht bewaarde, al werden zijzelven ook achter hout
verborgen. Beschouwen wij veeleer de monumenten--waaronder wij ook
de grafsteenen begrijpen--welke hier in groote mate aanwezig zijn
en welker opschriften ons aan de laatste abdissen van _Leeuwenhorst_
en _Rijnsburg_, aan den kruidkundige DODONAEUS, aan de godgeleerden
HOLMANUS, VAN KERKHOVEN en COCCEJUS, den mathematicus SNELLIUS VAN
ROYEN, den wereldberoemden SCALIGER en aan zoovele andere edele mannen
en vrouwen herinneren; slaan wij een blik op de gedenkteekenen gewijd
aan GERARD en JOHAN MEERMAN, leden van een burgemeesterlijk geslacht in
_Delft_ en _Leiden_ op het kussen gezeten, van de Hoogleeraren CAMPER,
VAN DER PALM, BRUGMANS en KEMPER, van Mr. JOHAN LUZAC, »den schrik der
verdrukkers, den troost der verdrukten," en op den steen onder het
orgel die van Dr. E. LAURILLARDS verblijf hier ter stede en de daarmede
in verband staande vernieuwing van het inwendige dezer kerk spreekt.
Misschien hebt gij ook nog lust aan de zuiderdeur een marmeren
gedenkplaat te bewonderen, waarmede eene eerbewijzing bedoeld wordt aan
zekeren Student BEECKMAN, die--als zoovele anderen--in den strijd met
_België_ gebleven is; maar die dat deed als student-jager en daarom aan
het nageslacht ter herinnering moest worden aanbevolen. Een der pilaren
draagt het wapen der VAN DUIVENBODES, wier naam denken doet aan de
diensten door hen en hunne vogels in _Leidens_ tweede beleg bewezen, en
die herinnering brengt ons den derden October van het jaar 1574 voor den
geest, toen de psalm der verlossing in dit bedehuis weerklonk en eene
blijde schare hing aan de lippen des predikers, die de gemeente in den
gebede voorging en God, met haar, voor de verkregen uitredding dankte.
Geen wonder dan ook dat deze kerk steeds eene hoofdrol speelde, waar er
sprake was van godsdienstige plechtigheden, welke met _Leidens_ ontzet
in verband stonden, en dat de Leidenaar daarvoor eene zekere vereering
gevoelt, welke, op de geschiedenis zijner stad steunend, van geslachte
tot geslachte hen bezielt die een voet zetten op de blauwe zerken,
waaronder hunne dooden eenmaal zijn ter ruste gelegd.

Onder die dooden is er een, die noch in zijn leven noch bij zijn sterven
tot de machtigen der aarde werd gerekend, en wiens naam toch aan gene
zijde des oceaans een weerklank heeft, welke onze MEERMANNEN en andere
mannen daar vruchteloos zouden zoeken. Zijn naam is ROBINSON. Hij was
een dier Engelsche puriteinen, die, even gehaat door de Roomsche als
door de Episcopale kerk, na de hitte der vervolging in hun vaderland
verduurd en ontweken te hebben, hier eene schuilplaats vonden en later
stichters werden van de Amerikaansche kolonie _Plymouth_. Op hem is
echter wel het eerste niet het laatste toepasselijk; want toen de
broederen te _Delfshaven_ scheep gingen, toen vergezelde hij hen tot
aan de »_Speedwell_", welke hen naar het beloofde land zou overvoeren;
maar hijzelf bleef als herder der kudde die te _Leiden_ verbleef aan
deze verbonden en het schip kliefde de golven der Maze zonder hem.
Waar men hem ten grafkuil heeft nedergelaten is ons onbekend; maar dat
het in deze kerk geschiedde, op den 4 Maart 1625, is bewezen door het
begrafenisboek, waaruit tevens schijnt te blijken dat het er met zijn
boedel povertjes moet hebben uitgezien, daar er zeer weinig voor zijne
teraardebestelling betaald werd.

Toch zien wij, wanneer wij het kerkgebouw verlaten hebben, uit een steen
in den voorgevel van het Walsche Jan Pesijnshof, dat zijne nagedachtenis
dierbaar is aan zijn volk want, al mocht de steller van het vers boven
den ingang gewagen van »het puin van een bouwvallig nest" waaruit dit
»fraai gebouw" oprees, dat bouwvallig nest wekte de belangstelling van
tijdgenoot en nageslacht, en wanneer de zonen van het vrije _Amerika
Leiden_ bezoeken, dan laten zij zich gaarne naar de plek geleiden, waar
een hunner in grauwen steen deze woorden deed griffelen:

                              ON THIS SPOT
                         LIVED, TAUGHT AND DIED
                             JOHN ROBINSON
                               1611-1625.

en zij werpen een blik van eerbied op de plek waar de »Predikant der
Engelsche gemeente bij het klokhuis" den laatsten adem uitblies. Wij
hopen dat zij in dat geval nog eenige opmerkzaamheid zullen overhouden
voor de nevens dat hofje gevestigde instelling voor de Indische taal-,
land- en volkenkunde, welke ons aan Nederlands koloniën in _Azië_
herinnert, door ons verkregen, toen _Engeland_ zijne macht in _Amerika_
vestigde of uitbreidde. Indien wij thans over het Pieterskerkplein het
Godsgebouw nog eens rondwandelen, om den aanblik daarvan, waar die niet
door kleine huisjes bedorven is, te genieten, dan valt ons oog in de
eerste plaats op het aloude 's-Gravenstein, thans huis van arrest,
welks beeld van Themis ons aan den tijd doet denken toen hier voor
het laatst een schavot werd opgeslagen. Verder vertoont zich aan deze
zijde niets wat onze belangstelling waardig is. Wij slaan dus rechtsaf
en vragen eene wijle uwe aandacht voor dat blok huizen tegenover de
noorderkerkdeur, waar niets meer doet vermoeden dat daar vroeger een
vorstelijk verblijf stond, dat met den grond van des Graven steen
(de oude naam voor gevangenis) een eiland vormde door breede grachten
omringd en slechts door bruggen met het vasteland verbonden. Dat
blok huizen begrensd door de Muscadelsteeg, de Lokhorststraat, het
Pieterskerkhof en de Pieterskerkstraat, in welke laatste de kerk der
Doopsgezinden zich bevindt, droeg in vervlogen eeuwen den naam van het
huis Te Lockhorst en vernam de eerste levenskreten van den Hollandschen
Graaf en Roomsch Koning WILLEM II. Zoo dit u belangstelling inboezemt,
hoezeer zal die niet worden verhoogd door te weten dat ook een andere
Hollandsche Graaf hier het eerste levenslicht aanschouwde, wiens naam
met liefde door het nageslacht wordt genoemd; en wel FLORIS V, der
Keerlen God, zooals hij knarsetandend geheeten werd door de ontevredene
edelen des lands, wier macht hij fnuikte, waar die misbruikt werd tot
knevelarij der onderzaten, en wier haat de hand van _Velzens_ Heer
wapende met het vorstenmoordend staal. Waarlijk, onze fantasie mocht
dat slot weder opbouwen, het zou fantasie wezen en niets meer; want
geen enkele steen is er welke aan dat glansrijke verleden herinnert.
Wij houden ons dan ook niet langer op om hier te mijmeren; maar, altijd
rechts houdende, staan wij al spoedig aan de Heerensteeg, wier naam ons
aan de oude Predikheeren van Sint-Jan herinnert, en die in 1592 ten
gebruike der inwoners begaanbaar gemaakt werd, waartoe echter eene
overeenkomst noodig was van de Stad met den Commandeur der Duitsche
orde, wiens betrekking tot deze plek nog in de benaming der niet verre
van hier gelegene Commandurysteeg voortleeft. De Heerensteeg doorgaande
komen wij uit op het Rapenburg, slaan rechtsom en bevinden ons al
spoedig voor een pleintje, gedeeltelijk als parkje aangelegd, door een
ijzeren hek van den openbaren weg afgesloten, welks openstaande deur
tot binnentreden uitlokt, hetgeen evenzeer het geval is met die van
het daarachter gelegen gebouw, met glazen dak, waarin de Academische
Bibliotheek thans op waardige wijze is gehuisvest. Wij moeten hier even
toeven en zijn binnen weinige oogenblikken in de ruime kamer, waar het
dienstdoend personeel zich bezig houdt met het afgeven en verzenden of
het terug ontvangen van boeken, en waar de talrijke doozen en boekjes
gevonden worden, welke een completen catalogus vervangen, voor welke
een minister wien men een standbeeld wil oprichten geene gelden op de
begrooting wilde brengen omdat hij »het nut er niet van inzag". Had
die catalogus nu betrekking gehad op het gebied der kunst men zou zulk
eene handelwijze begrepen hebben, want »kunst is geen regeeringszaak"
was zijne leuze; maar hier gold het »wetenschap." Vanwaar dan die
zonderlinge meening? Ook de daarnevens gelegene leeskamer eischt onze
aandacht, al ware het slechts om het portret van WILLEM I, dat den
schoorsteen versiert en de beeltenissen van beroemde hoogleeraren hier
en in de voorzaal opgehangen. Gaat gij nu verder met mij de keurige
wenteltrappen op, welke u tot de verschillende verdiepingen van het
gebouw brengen, dan trekt nog eene beeltenis van Prins MAURITS uw oog,
en vraagt gij met verbazing hoe dat marmeren gedenkteeken ter eere van
zekeren Graaf LAUDON hier terecht gekomen is. Die verbazing zal echter
ophouden wanneer gij weet dat dit tehuis behoorde in de Engelsche
Presbyteriaansche kerk, dat deze in het bedehuis der Gefaliede Begijnen
gehouden werd, en dat dit later tot Academische Bibliotheek werd
ingericht. Gij slaat dan tevens, en wel in de eerste plaats, een blik op
dat boekental--eenige duizenden deelen--en begrijpt niet hoe hier nog
over »betrekkelijke armoede" kan geklaagd worden, gelijk onlangs in een
werkje van den geleerden Dr. SCHOTEL geschiedde. Wij verlaten dus het
keurige gebouw, na ons herinnerd te hebben dat het WILLEM I, de Vader
des Vaderlands, was aan wien de Bibliotheek hare twee eerste boeken
dankte en dat die boeken bestonden uit de »Biblia Regia" en den
»Joodschen Talmud". Daarna steken wij het pleintje weder over, slaan
rechtsom, en vervolgen zoo onzen weg langs het boomrijke Rapenburg,
tot aan de Houtstraat, welke wij echter eerst binnengaan nadat wij een
bezoek gebracht hebben aan het Museum van natuurlijke historie dat zich
in dat groote gebouw, op den hoek daarvan, bevindt. In een tal van zalen
vindt gij hier schier alles bijeen, wat op zoötomisch en delfstoffelijk
gebied uwe aandacht kan eischen. Bij het eerste gedeelte zal die
wellicht het meest geboeid worden door de rijke afdeeling »vogels", bij
de laatste door de kast met edelgesteenten. Gij zult de verscheurende
dieren bewonderen en u verbazen over de grootte der nachtvogels, die u,
met uitgespreide vlerken, schijnen aan te grijnzen; maar wat gij ook
langdurig beschouwt of met vluggen tred voorbijgaat altijd zult gij
bij het heengaan de overtuiging medenemen, dat gij eene verzameling
aanschouwd hebt, welke als eene der rijkste van Europa moet aangemerkt
worden, eene die den trots des Leidenaars uitmaakt, maar daarom
niet minder door hem als eene belasting op zijn beschikbaren tijd
wordt aangemerkt, wanneer hij, ter wille van vrienden of verwanten,
genoodzaakt wordt meer dan eenmaal 's jaars er heen te gaan. Gij duidt
het mij dan ook zeker niet ten kwade, als ik thans weder met u naar
buiten treed en, de Houtstraat doorgaande, op het daaraan grenzende
»Gerecht", uwe aandacht vestig op hetzelfde 's-Gravenstein dat wij
straks van de andere zijde zagen en blijkbaar uit twee gedeelten bestaat
in verschillende eeuwen gesticht. Dat aan de zijde der Houtstraat, in
1672 voltooid, draagt behalve eenige burgemeesterlijke geslachtswapens
in de gevelspits een tweetal beelden, de gerechtigheid en de
voorzichtigheid voorstellende, welke, als bewaaksters van het tusschen
hen instaande wapen, geene verwerpelijke attributen mogen genoemd
worden. Het andere deel, meer naar de zijde waar vroeger het huis Te
Lockhorst stond, ziet er daarentegen vrij middeleeuwsch uit en verkrijgt
iets schilderachtigs door het torentje, dat zich ongeveer ter helfte
van de getraliede galerij verheft. Bij die galerij, in het midden der
gracht, welke, gelijk wij reeds zeiden, ook dezen »steen" omspoelde,
verhief zich in vroegere jaren een zoogenaamd »groen zootje", rondom
bewald, en op de hoeken met vier leeuwen versierd, die _Leidens_
wapenschild vasthielden. Dit was de gerechtsplaats, welke zonderling
genoeg, in de oude sententiën »Schoonverdriet" geheeten wordt, die tot
1671 in stand bleef, en toen, bij de verbouwing van het huis, verdween;
waarna men zich behielp met een houten schavot, dat, zoodra er executie
moest gedaan worden, werd opgericht voor het gebouw, tegenover de
Papengracht, alwaar het getal toeschouwers zooveel grooter kon wezen
dan op het Gerecht, »ten einde eenen ijgelijck, des begeerig zijnde,
te bekwamer de voorsz. executie zoude konnen aanschouwen". Hoe dit
ook zij het groene zootje verdween in 1671 en Mr. JOHAN MEERMAN, wiens
wapenschild mede den gevel van dat gebouw versiert, had dus geen kans
daarop zoo gruwzaam behandeld te worden, als zijn vriend JOHAN DE WITT
dat op het Haagsche groene zootje gedaan werd.

Slaan wij thans de tegenover ons liggende Lockhorststraat in, dan wordt
ter linkerzijde onze aandacht getrokken door een gebouw, dat blijkens
zijn opschrift: »Pietati, Linguis et Artib. Liberal S.SPQ, Lugdunensis
Restav", met een vroom en geleerd doel door _Leidens_ raad werd
gesticht, en wel in 1600, zooals het daaronder gestelde jaartal
aanduidt. Het is de »Latijnsche schole", thans het Gymnasium, gesteld
op de plek waar vroeger de vierschaar van _Rijnland_ gehouden werd.
De cijfers welke het jaar aanwijzen, een jaar waarin de slag bij
_Nieuwpoort_ gewonnen werd, doen ons zien hoe de gevoerde oorlog niet
in staat was de harten van _Leidens_ regeerders af te trekken van de
zorge voor kunsten en wetenschappen, welke zij, ook onder den klank
der wapenen, in hooge eere hielden.

Heet de steeg op welker hoek het Gymnasium staat de Schoolsteeg, de
gracht welke wij, insgelijks aan de linkerzijde der Lockhorststraat,
doch aan het eind daarvan, voor ons zien, mocht wel de Schoolstraat
heeten. Nauwelijks toch zijn wij haar opgegaan of wij zien ter
linkerzijde een grootsch gebouw, met hooge blauwe steenen stoep,
waarboven wij de woorden: »Hoogere Burgerschool" lezen, welks lokalen,
zeer geschikt voor de lessen daar in verschillende vakken gegeven,
tevens dienen voor de avondschool van het gunstig bekende genootschap
»Mathesis scientiarum genitrix" in 1785 gesticht en sedert eene bron van
kennis geworden voor menigeen wiens naam onder de deftige burgers van
_Leiden_ schitterend heeft uitgeblonken. Niet verre van daar, in dat
oude gebouw, met zijn fraaien gevel en het vriendelijke »Pax Huic Domui"
boven de rondbogige poort, is de Leidsche schilder- en teeken-academie
»Ars aemula naturae" gevestigd en bevindt zich eene bijzondere school
door den Heer J. KNEPPELHOUT uit eigene fondsen gesticht en onderhouden,
gelijk ook de daarnevens staande Gymnastiekschool--waarvan de bouwtrant
eenigszins gunstig afsteekt bij al hetgeen in de laatste jaren binnen
_Leiden_ verrees--door hem werd in het leven geroepen.

Indien wij nu linksafslaan dan komen wij op de zoogenaamde Langebrug,
gaan even de Papengracht op, om het keurige Brouckshovenshofje
te bezichtigen, in de hoop dat het ons vergund zal worden op de
regentenkamer eenige niet onverdienstelijke schilderijen te beschouwen,
en vervolgen dan onzen weg naar het Rapenburg, u ter rechterzijde een
huis en tuin aanwijzende dat zich van daar tot de Papengracht uitstrekt,
vroeger een deel van het Sint-Barbaraklooster,--of wilt gij liever
van het Prinsenhof--later het eerste academiegebouw van _Leidens_
hoogeschool. Nu rechtsomslaande bewonderen wij de prachtige rij huizen
welke zich aan beide zijden dezer gracht--die naar men meent aan de
Heeren VAN RAAPHORST haren naam dankt--verheffen, werpen een blik op
het aan de overzijde gelegen rechtsgebouw en bereiken al spoedig de
Sint-Anthoniesbrug, alwaar wij weder een dier schoone stadsgezichten
genieten, waarin _Leiden_ zoo rijk is. Wij houden ons echter daarbij
niet op, maar betreden het Noordeinde, waar wij rechts de zaal »voor
christelijke belangen" zien, gesticht in een tijd toen de kerkeraad
der Nederduitsche Hervormde Gemeente steeds voortging met moderne
predikanten te beroepen, zoodat hun die gaarne leeraren van eene andere
richting hoorden niets overbleef dan buiten de kerkgebouwen eene plaatse
des gebeds te openen. Als wij nu rechtuitgaan bereiken wij de plaats,
waar vroeger de Witte poort zulk een eigenaardig gezicht opleverde, en
de Kweekschool voor zeevaart is gesticht op de plek waar de moutmolen
stond bewoond door den vader van REMBRANDT, welke vorst der schilders
dan ook daar het levenslicht aanschouwde. Wij vervolgen dus onzen weg,
slaan tevens een blik op de oude Kazerne, thans door artilleristen
betrokken, en keeren dan op onze schreden terug om de oude Varkenmarkt
op te gaan, waar wij rechts het Loridanshofje, vlak voor ons de
poort van den Doelen--thans Cavaleriekazerne--beschouwen, welker
fraaie voorstelling van St.-Joris en den draak, in steen opgericht,
ons aangenaam aandoet, bij al het platte en povere wat onze
negentiende-eeuwsche bouwmeesters ons niet zelden te aanschouwen geven.
Die doelen--beter gezegd die doelens, want op dit terrein lagen er
twee nevens elkander--welke ons aan het glansrijkste tijdperk onzer
schutterijen herinneren, hebben thans al hun vroegeren luister verloren.
De door THIBAUT beschilderde glasruiten, waarop _Hollands_ graven staan
afgebeeld, de keurige portretten van hoplieden der XVIIe eeuw, welke
vroeger die ruime zalen versierden, zullen wij straks in het stedelijk
museum terugvinden; maar van het aardige hoektorentje, dat zich, eene
eeuw geleden, nog boven het dak verhief, en waarin »eene eetplaats
getimmert was, welke tot vermaeckelijkheid met tafel en gasten te
gelijk rond gedraaid kon worden" is geen spoor meer te ontdekken, en
het voorplein »met schoone boomen beplant" is een dorre plek gronds
geworden, bestemd voor de oefeningen in de edele rij- en drilkunst
van eerstbeginnende ruiters. Wanneer wij nu over de Groenhazengracht
weder het Rapenburg willen bereiken zullen wij u maar niet op de
Garnizoens-infirmerie wijzen, welke daar gevonden wordt, te minder omdat
die spoedig zal worden overgebracht naar een ruim gebouw dat buiten
de Morschpoort wordt opgericht. Liever slaan wij den blik op het oude
huis aan den hoek der beide grachten, met het opschrift »Bibliotheca
Thysiana", eene boekerij door den Hoogleeraar THYSIUS, historiograaf van
_Holland_, achtergelaten en voor het publiek toegankelijk gesteld. Het
groote hardsteenen gebouw dat niet verre van daar gezien wordt is 's
Rijks Herbarium; een weinig verder voorbij de Doelensteeg--waarin het
Eva Van Hoogeveens hofje zich bevindt--aanschouwen wij het Kabinet van
pleisterbeelden, gravures en teekeningen en daarnevens het ijzeren hek,
dat eene binnenplaats of beter gezegd een voorplein van den openbaren
weg afsluit, waarbij gij links eene deur vindt, welke naar het
Academiegebouw voert, vroeger de verblijfplaats der Witte Nonnen, die
er natuurlijk al uit waren toen de »blonde jeugd van Leiden" hier zijn
intocht deed. Als wij ons bij den concierge aanmelden zal hij er niets
tegen hebben, ons de verschillende auditoria en de senaatskamer te laten
bezichtigen, welke laatste vooral merkwaardig is door de portretten
der hoogleeraren, die hier in lange rijen statig op u nederzien,
als een vendel soudenieren in den dienst der wetenschap. Er is iets
indrukwekkends in het zien van de gelaatstrekken dier mannen op de
plaats waar zij geleefd en gewerkt hebben, iets dat ons tot langdurige
bespiegelingen zoude opwekken, wanneer het bestek onzer wandeling geene
kortheid gebood; en, dit in aanmerking genomen, treden wij weder naar
buiten waar de Hortus Academicus, welks ingang nevens het Academiegebouw
gelegen is, onze aandacht vraagt en ons bezoek eischt.

Al wat het plantenrijk merkwaardigs aanbiedt vindt gij hier bijeen, even
smaakvol als wetenschappelijk gerangschikt. Ruime kasten, waaronder die
der »Victoria Regia" het meest uwe aandacht trekt, brengen de tropische
gewassen in den waan dat zij hun geboorteland--geboortewater zou ik van
sommigen moeten zeggen--niet verlaten hebben, dat zij geene

    "Tristes exilés sur la terre étrangère"

zijn. Zij groeien en bloeien er dan ook dapper op los en wekken de
verbazing op van vreemdeling en stadgenoot, die deze schoone inrichting
komen bezoeken. Hebt gij het voorrecht den waardigen hortulanus te
ontmoeten, dan zal hij u gaarne nog eenige inlichtingen geven, altijd
belangrijk uit den mond van een man, wiens dichterlijk geschreven proza
aantoont, dat hij de taal der bloemen beluisterd en den harteklop der
planten gevoeld heeft, als hij de pen opneemt om ze te beschrijven. Gij
zult dan gaarne met hem uitrusten op eene der tuinbanken, welke zulke
schoone gezichten opleveren; maar dan zal het na luttel poozens weder
aan mij zijn om te herinneren dat wij verder moeten, dat de daarnevens
gelegen Sterrenwacht nog onze aandacht vraagt en dat wij, naar
buitentredende, nog wel eens een blik mogen slaan op het uitwendige der
Academie, haar eigenaardig torentje en hooge kruisramen. En gij gaat, al
onttrekt gij u noode aan die met ambergeur doorwademde bloemwarande, en
gij wandelt met mij de Cellebroersgracht op, waarbij gij natuurlijk aan
de Celliten of Alexianen denkt, die, ziekentroosters en bedienaars der
begrafenissen tevens--en dat beiden kosteloos--hier hunne woonplaats en
kapel hadden, vanwaar zij eenmaal 's jaars--op kermis--uittogen, om met
een ezel door de stad te rijden, teneinde den intocht van JEZUS binnen
_Jeruzalem_ den volke in herinnering te brengen. Toen ook deze broeders
met de bewoners van andere conventen verdreven waren, werd hier het
zoogenaamde Staten-College gesticht, waarin kosteloos jongelieden werden
gehuisvest, die voor den predikdienst in de Nederlandsche Hervormde kerk
werden opgeleid. Thans is het eene manége, gelijk de paardenkop boven
de poort moet te kennen geven. Het gehinnik van STEGERHOEKS rossen en
telgangers vervangt er den zang van vroegmet en vesper der monniken, en
de plaats waar VAN DER PALM studeerde aanschouwt de pogingen van hen,
die voor de eerste maal een paard beklimmen, op het gevaar af spoedig
zandruiter te worden. Het is zeker dan ook om die reden dat men de
antieke poort, welke daar twee eeuwen lang gestaan heeft, deed wegbreken
en dit meesterstukje van portland-cement daarvoor in de plaats stelde.
Zoo'n paardenkop is dan ook heel interessant en veel eigenaardiger dan
die twee leeuwen op het andere poortje.

Het viertal hofjes dat zich op deze gracht en in de daaraangrenzende
Zegersteeg bevindt, vluchtig beschouwende, kunnen wij ons terstond naar
de Sterrenwacht begeven, welker ingang hier gevonden wordt. Vergun mij
echter bij dat bezoek uw geleider slechts te zijn in dien zin dat ik
u onmiddellijk na onze aankomst overlaat aan de zorg van den custos,
die u wel zal aanbevelen bij de autoriteiten wier rechtsgebied wij
binnentreden; want hoewel ik niets ter wereld tegen de sterrenkunde
heb, en er zelfs een tijd was toen ik NIEUWLANDS »Orion" uit het hoofd
kende; ofschoon ik met gepasten eerbied Jupiter, Mars, Venus en andere
grootmachten aan den hemel beschouw, en den Grooten Beer--den beste der
beren omdat hij steeds op een behoorlijken afstand blijft--een goed hart
toedraag, zoo ben ik toch een zeer ongeschikt persoon om u hier ter
plaatse van eenig nut te zijn. Ik houd mij echter aanbevolen, zoodra wij
dit gebouw en het erf waarop het gesticht is verlaten hebben, mijne taak
weder op te vatten, en, na u de plek gewezen te hebben, waar het nieuwe
Zoötomisch Kabinet verrijzen zal, met u de Cellebroersgracht overgaande,
door de Bakkerssteeg--men heeft er verschillende in deze stad--naar
den Vliet te wandelen, waar het eerste voedsel binnen _Leiden_ werd
aangebracht toen de derde van Wijnmaand 1574 was aangebroken, om dan,
door de Molensteeg, de Koepoortsgracht en de Raamsteeg te bereiken, waar
wij een blik slaan op het ruime plein dat de ramp van 1807 ontstaan deed
en waarop de academische gebouwen zullen verrijzen, tot welker stichting
de regeering besloten heeft, en ons eenige oogenblikken ophouden bij
het Roomsch-Catholieke Wees- en Oudeliedenhuis, dat zich op den hoek van
Raamsteeg en Sint-Jacobsgracht verheft.

Aangezien het plein er echter meer als een wildernis uitziet dan als
eene wandelplaats of exercitieveld gelijk het vroeger was, haasten
wij ons eerst rechts- dan linksomslaande, over de laatstgemelde gracht
den Vestwal te betreden, die er zoo schilderachtig uitzag toen de
koepelvormige toren der nu afgebroken Koepoort, evenals de torens van
_Bourgondië_ en _Oostenrijk_, door welig en hoogopgaand geboomte werd
overschaduwd. Thans zien wij er de laatste nog slechts, waarbij een
krijgsknecht de wacht houdt die er op moet toezien dat gij voorbijgaande
uwe sigaar--wanneer gij die rookt--dooft, opdat geen vonk daarvan de
kracht ontboeie, welke in dien toren sluimert, eene kracht door BARTHOLD
SCHWARTZ der menschheid geschonken, waarvan het Ruïneplein nog de
vreeselijke sporen vertoont. Ik weet niet of hij er nog lang zal
staan, dat eerwaardig overblijfsel uit vervlogene eeuwen, die zijn
tweelingbroeder, niet lang geleden, zag vallen onder den moker, welke
reeds zooveel eerwaardigs hier ter stede vernielde; maar lang of kort,
het doet mij goed aan het hart dat hij voortgaat met eerbied in te
boezemen, zij het bij allen niet door zijn vorm dan toch door zijn
inhoud, en ik wensch hem liever dus te zien vallen dan als eene
bewaarplaats van producten door het stelsel van LIERNUR verkregen een
smadelijk bestaan te zien voortsleepen.

Wanneer gij nu met mij voortwandelt zult gij eene liefelijke plek gronds
aanschouwen, welke de Leidenaar met vooringenomenheid zijn Plantsoen
heet, eene wandelplaats waarvan het bergje--met het rustiek koepeltje op
zijn top en de breede Singelgracht, waarin witte zwanen dartelen, aan
zijn voeten--zeker niet het minst pittoreske gedeelte uitmaakt. Wellicht
verneemt gij van hier reeds de tonen eener militaire muziek en verhaast
gij daarom den tred naar de zijde vanwaar het geluid tot u komt. Zoo gij
dat doet dan staat gij weldra voor »Musis Sacrum", de zomersociëteit
voor _Leidens_ burgerij in alle schakeeringen. Wilt gij er eenige
oogenblikken met mij uitrusten, plaats u dan onder de ruime veranda. Of
wilt gij liever verder gaan, sla dan een blik op de Hoogewoerdspoort
die haar toren zoo slank ten hemel heft, op den doodenakker aan de
overzijde van den Rijn, wiens hooggetopte populieren--bewogen door
het zuidenwindje--wuiven, trillen en groeten, als waren het palmen
des vredes, tuigende van de ruste des doods. Richt wanneer gij de
poort,--reeds ten doode veroordeeld--zijt binnengetreden even het oog
op de Binnenvestgracht en het Tevelshofje, en breng dan met mij een
bezoek aan het keurige Ethnographisch museum--waarvan SIEBOLDS rijke
verzameling, _China_ en _Japan_ betreffende, recht heeft op de eerste
vermelding. Een eind verder vinden wij ter linkerzijde het »Gesticht
der Voorzienigheid", eene instelling tot opvoeding van jeugdige
Roomsch-Catholieke meisjes; en nog eenige schreden dan gaan wij de
Sint-Jorissteeg in, en het ruime Levendaal op, teneinde een blik te
slaan op het kerkgebouw waar Israël den God van »Abraham, Isaac en
Jacob" aanroept. Daarna gaan wij door de Barbarasteeg weder naar de
Hoogewoerd en zien wij ter rechterzijde de sociëteit ~Concordia~, de
eenige hier ter stede waar het mannenpassende kegelspel nog in eere
wordt gehouden.

Aan het einde der Hoogewoerd gekomen, gaan wij, rechtsomslaande,
het Gangetje door en dan, links, de Botermarkt op, waar eene reeks
keurige winkels verrezen is, wier gaslicht des avonds, door het water
weerkaatst, een zeer eigenaardig schouwspel oplevert. Het huis op den
hoek van Botermarkt en Gangetje is ook in zooverre van beteekenis dat
het vóór de derde vergrooting der stad in 1389 den naam »Roodentoren"
droeg, gelijk ons het volgende opschrift leert, dat in den gevel te
lezen staat:

    Anno dertien hondert tachtig negen
    Is Leyden vergroot door Godes segen
        Steenschuyr was doen vest:
        Myn naem Rooden toren,
        Stae schier int best:
        Danckt Godt daervooren.

Dat »schier in 't best" staan is evenzeer het geval met de dan volgende
Vischmarkt, waar onze aandacht weldra getrokken wordt door de met
keurig beeldhouwwerk versierde fontein, die daar in het jaar 1692
werd geplaatst en welker stralen des Woensdags en Zaterdags van 's
voormiddags tien tot elf uren ten hemel stijgen of boogvormig den al
te nabijkomenden toeschouwer bedreigen. Dit heeft evenzoo plaats op
den laatsten werkdag in April van ieder jaar, des namiddags van zes tot
zeven uren, wanneer het schoone klokkenspel van den stadhuistoren, welke
ook van deze zijde door de Vischpoort te naderen is, zich doet hooren,
terwijl eene vroolijke schare

    "met juublende onrust in het bloed,
        "den eersten Mei begroet."

Gaan wij thans langs de Vischbrug, waar een cirkel van lichter gekleurde
steenen wellicht aan een vroeger rechtsgebied herinnert, naar de
Aalmarkt, dan wordt ons oog aangenaam geboeid door de Waag, uit arduin
opgetrokken, maar met marmeren gevelsteen »uitbeeldende 't werk, 't
welk in de waage werd gedaan". Ook het daarachter gelegen en daaraan
verheelde Boterhuis, welks deur in de Mandenmakerssteeg uitkomt, bezit
zoodanigen marmersteen welke de boterhandel aanschouwelijk voorstelt,
en die beide kunstgewrochten (helaas met eene dikke verflaag besmeerd)
danken wij aan de hand van den kunstenaar ROMBOUT VERHULST, die door
dat werk zichzelven, maar ook den kunstzin der regeering vereeuwigd
heeft; iets wat men zeker niet getuigen zal van het Schoolgebouw en het
Telegraafkantoor, die insgelijks op de Aalmarkt gevonden worden. Wij
zullen ons daarbij dan ook niet ophouden; maar, aan de Vrouwensteegsbrug
gekomen, daarop even stilstaan om het schoone stadsgezicht te genieten
dat zich hier aan beide zijden voordoet. Vervolgens willen wij den
Apothekersdijk opgaan, waar ik er op reken dat gij in mijne woning,
tegenover het nieuwe schoolgebouw, eenige oogenblikken uitrust. Ik zal
u dan menig boekwerk kunnen in handen geven, waardoor gij een juister
en ruimer inzicht zult krijgen in zaken, welke ik slechts even kan
aanstippen, maar die ORLERS, SIMON VAN LEEWEN, VAN MIERIS, VAN ALPHEN,
KIST, SCHOTEL, ELZEVIER, MONTAGNE en anderen u meer uitgebreid willen
mededeelen. In elk geval kunnen wij hier een oogenblik uitrusten; gelijk
ik voornemens ben het ook te doen.

       *       *       *       *       *

Zie zoo. Wij zijn bereid onze wandeling voort te zetten. Wilt gij
nu, om het ~varietas delectat~ toe te passen, in plaats van door de
Paardensteeg, met mij, door de Schapensteeg, over de Haarlemmerstraat,
naar de Turfmarkt gaan, dan ziet gij aan beide zijden der eerstgenoemde
steeg eene herinnering aan het Turfdragersgild--een dier vereenigingen,
welke ondanks hare niet te loochenen gebreken, zooveel tot de
krachtsontwikkeling en welvaart der burgerij hebben bijgedragen. Aan
de zijde der Haarlemmerstraat ontwaart gij het ruime gildehuis, vroeger
door den commissaris der corporatie bewoond, aan den kant van het
Galgewater de zoogenaamde Turfbel, welke, in den tijd toen het recht
tot vervoer van brandstoffen uitsluitend aan het gild behoorde, telkens
klepte om de dragers, die gewoonlijk in de buurt der »bel" woonden, uit
te noodigen zich voor de loting aan te melden, waarbij het werk verdeeld
werd. Ook deze vereeniging heeft haren tijd gehad. De stralenkrans
om haar ietwat groezelig hoofd is getaand en verdwenen. Iedereen die
turfdragen en turftonnen wil mag het doen naar hartelust. Ieder is vrij
in deze eeuw .... maar het is als fluistert de geest van den laatsten
der commissarissen uit de bovenvensters van het oude gebouw ons woorden
toe, die onze geestdrift zouden temperen .... Daarom luisteren wij
er maar niet naar; wij mochten anders eens bekeerd worden van ons
liberalisme. Wat baat het toch »de verzenen tegen de prikkelen te
slaan". Wij hebben die »verzenen" veel te veel noodig om verder te
wandelen en wel naar den Ouden Cingel--in de volkstaal de Oude Vest
geheeten--eene benaming waarop de, parallel met deze loopende, gracht
aan de andere zijde van het water slechts aanspraak heeft, om daar stil
te houden voor een met portland-cement »volgegooiden" muur, en een poort
waarop een volmolen geplaatst is in steen uitgehouwen. »Binnentredende
op eene ruime voorplaats ziet men twee uitspringende vleugels, rustende
ieder op vier steenen pilaren en twee pilasters, welke eene galerij of
wandelplaats maken" zegt VAN MIERIS en nog is dit zoo. Ook het gebouw
zelf--van de Jonische bouworde--heeft geene verandering ondergaan. Nog
altijd vindt gij bovenaan den muur de verschillende attributen der
lakenbereiding voorgesteld. Gij ziet hier dan ook de oude Lakenhalle,
gesticht in een tijd toen de regeering zich nog gerechtigd achtte te
waken voor den goeden naam der industrie, welke binnen hare muren
gedreven werd, gelijk blijkt uit de verordeningen en interpretatiën,
welke de laken-, saai-, baai- en greinhallen beheerschten.

Sedert lang is echter deze belemmering der vrije »handteeringe"
opgeheven, en werd het gebouw tot verschillende doeleinden gebezigd,
waarvan het magazijn der Maatschappij van weldadigheid het meest
dagelijksche en de inrichting tot cholera-hospitaal de schrikwekkendste
en aandoenlijkste was. Thans is het ons »Museum van schilderijen en
oudheden" dat voor tien cents de persoon dagelijks te bezichtigen is.
Het glazen gedeelte van het overigens leien dak moge geschikter zijn
voor een photographisch atelier dan voor eene tentoonstelling van
schilderijen; toch is het gebouw de moeite der bezichtiging overwaardig;
en al blijven wij van oordeel dat menig schilderstuk hier gevonden zijne
plaats op het Raadhuis had moeten blijven behouden, wij verheugen ons
aan de andere zijde dat menig kunstgewrocht, 'twelk anders door gebrek
aan genoegzame zorg zoude zijn teloor gegaan, hier eene schuilplaats
heeft gevonden tegen den vernielenden invloed van tijd, vocht en ...
~wandalisme~. Als zoodanig begroeten wij dan ook hier met genoegen de
glasschilderijen uit Sint-Joris-doelen en die kloeke hoplieden waarvan
wij reeds vroeger gewaagden. Ook »het laatste oordeel" van LUCAS VAN
LEYDEN--vroeger in Burgemeesterskamer opgehangen--vindt gij hier met tal
van andere kunstgewrochten blijkbaar evenzeer van kerkelijken oorsprong.
Ook de Staalmeesters van J. DE BAANE, ~welke in dit gebouw zoozeer op
hunne plaats zijn~, en zoovele andere stukken hebben recht op onze
aandacht. Wel het laatste, niet het eerste, kan getuigd worden van
de schilderij, welke wij aan het penseel van VAN BREE danken, waarin
VAN DER WERFFS zelfopofferend aanbod gehuldigd wordt; van de portretten
van den beroemden JANUS DOUZA, _Noordwijks_ fieren Heer, van den
Burgemeester ORLERS, van den Stadsbode PIETER CORNELISZ VAN DER MORSCH,
en van de kast met verschillende voorwerpen, betreffende _Leidens_ beleg
en andere voor onze stad belangrijke gebeurtenissen. Dezen behoorden
mijns inziens op het Raadhuis te zijn gebleven, tot welks geschiedenis
zij, als het ware, behooren. De portretten die VAN DER WERFF en VAN HOUT
moeten voorstellen had men echter gerust hier kunnen plaatsen of in »het
huis met de hoofden" aan den man brengen, daar deze noch VAN DER WERFFS
noch VAN HOUTS gelaatstrekken te aanschouwen geven, en blijkbaar andere
minbekende personen moesten vereeuwigen, zooals ook duidelijk blijkt
uit het laatstbedoelde portret dat den persoon in quaestie op zijn
zeventigste jaar voorstelt, welken leeftijd JAN VAN HOUT nimmer heeft
bereikt. Ook de beeltenis van stichters der hofjes hadden wij liever
voortdurend op de regentenkamers gewenscht, waar zij eigenlijk tehuis
behooren en iets ~zeggen~; terwijl zij hier slechts eene ~ruimte
innemen~. Het zal voorzeker uwe aandacht niet ontgaan zijn dat de
meeste stukken gerestaureerd en met eene niet geringe hoeveelheid
vernis bedekt zijn, welke ons, vooral als de zon zoo schel door de
photographische-atelier-bovenramen schiet, zeer doen verlangen naar de
~peinture mate~ in het kabinet WIERTZ te _Brussel_. Toch mogen wij dit
gebouw niet verlaten, zonder ons te herinneren wat al ijver, geduld en
talent er is noodig geweest om velen dier stukken te herstellen en wij
brengen dan ook hulde toe aan de pogingen hier aangewend, om voor de
nakomelingschap te bewaren wat anders voor altijd zoude verloren gaan.

Kom, steek nu den catalogus in den zak, en wandel met mij den Ouden
Cingel weder op tot aan de Mare, sla linksom en verwijl eenige
oogenblikken met mij op de plek waar vroeger de standplaats was der

                          "Marepoort,
      "Die oud en slecht genoemd werd,
    "Toen hij door 't edelachtbaar woord
      "Ten ondergang gedoemd werd."

Zoo gij den blik ter rechterzijde wendt, ziet gij de begraafplaats,
welke nog altijd het Papegaaisbolwerk geheeten wordt, omdat daar vroeger
de Papegaaistoren stond, een van die talrijke wachttorens, welke op
bijna evenredige afstanden tusschen de wallen waren opgericht, waarvan
wij ons door dien van _Oostenrijk_ nog eene voorstelling kunnen maken.
Daarachter verheffen zich ronde ijzeren gevaarten, de vertegenwoordigers
van den nieuwen tijd, de stolpen en retorten der Gasfabriek, welker
inkomsten, door een feitelijk monopolie verkregen, gedurende geruimen
tijd de stedelijke financiën hebben gebracht in eenen staat welke het
mogelijk maakt de drukkende kosten van het onderwijs te bestrijden,
welke, door verschillende wetten en verordeningen, van deze stad worden
gevorderd. Ter linkerzijde ziet gij een gebouw dat niet minder van den
nieuweren tijd en zijne sociale begrippen gewaagt: de broodfabriek door
eenige aanzienlijke ingezetenen opgericht om de nijvere burgerklasse
goed en goedkoop brood te verschaffen--al werd een deel dier klasse
hierdoor het onafhankelijk burgerbestaan ontnomen;--dat desalniettemin
de oprichters eene goede zaak voorstonden, zal ieder in het oog vallen,
die het ~succes~ voor een ~beginsel~ aanziet, en geen overwegend
bezwaar heeft in het verdwijnen of verzwakken van een eerbiedwaardigen
middelstand, welke steeds de kracht van ons vaderland uitmaakte. Dat
wij hier tevens de aanlegplaats der Haarlemsche trekschuit voor ons
hebben, die ons aan vroegere toestanden herinnert, blijkt u, daar juist
een zoodanig vaartuig zich gereed maakt van wal te steken. Natuurlijk
stappen wij er niet in, hoewel anders de vaart op een warmen zomerdag
niet onaangenaam is, maar gaan wij de brug bij de broodfabriek over en
de Korte Langegracht--eene ~contradictio in terminis~--op, slaan een
blik op de Armenkerk--de Hoogduitsche geheeten, toen _Leiden_ bij zijne
thans nog bestaande Walsche, er ook eene Engelsche en eene Hoogduitsche
Gemeente op nahield--en komen al spoedig aan de Westdwers- of
zoogenaamde IJzerengracht, welke thans in een ruim plein veranderd is.
Haar overgaande komen wij weder op dezelfde brug, welke ons straks tot
den Ouden Cingel toegang verleende en slaan linksaf, om zoodoende op de
Oude Vest te komen, waar in de eerste plaats onze aandacht getrokken
wordt door het Coninckshofje, dat in 1873 zijn honderdjarig bestaan
vierde, zoodat het nog in zijne prille (hofjes-) jeugd is, vergeleken
bij andere stichtingen van dien aard, en in ancienniteit verre
achterstaat bij het Elizabeth-Gasthuis dat niet verre vandaar gevonden
wordt. Beter zou het zich in dat opzicht kunnen meten met het nu als
schoolgebouw gebezigde Nosocomium Academicum, vroeger het Walsche
Weeshuis, en als zoodanig in 1768 ingewijd met een vroolijken maaltijd,
die echter zeer onvroolijk verstoord werd door een brand in het Heilige
Geest- of Armen-, Wees- en Kinderhuis, welke gelukkig bijtijds ook door
de pogingen der Walsche weesjongens werd gestuit. Weinige schreden
verder verrijst voor onze oogen de onlangs vernieuwde Schouwburg,
thans onzer academiestad waardig, waar, behalve onze binnenlandsche
tooneelgezelschappen, zich ook de Vlamingers, en de Fransche en
Hoogduitsche operisten doen hooren. Wij zullen er maar niet
binnentreden, omdat het er bij dag vrij duister is; maar kunnen u
bij een langer verblijf wel aanraden met het keurig nette gebouw en
betrekkelijk groot tooneel kennis te maken. Wij gaan dus verder, slaan
links den hoek om en bevinden ons vrij spoedig voor de Marekerk,
welke in 1649 gebouwd en dadelijk voor den Protestantschen eeredienst
ingericht werd. Daar deze kerk als zoodanig noch uit een architectonisch
noch uit een historisch oogpunt belangrijk kan geheeten worden,
geven wij ons de moeite niet om ons naar de overzijde der gracht te
verplaatsen en er toegang te verzoeken. Wij slaan liever dadelijk
de een eindweegs verder, ter rechterzijde gelegene, Brandewijnsteeg
in, vanwaar wij aan een soort van pleintje komen dat ~officieel~ het
Vrouwenkerkhof maar in de volkstaal »het klooster" heet, hoewel die naam
slechts aan een verder gelegen gedeelte van dit doolhof van straten
toekomt. De oude muur welke zich voor ons oog vertoont schijnt voor
de juistheid dier benaming te pleiten; hetgeen niet belet dat andere
gedeelten dezer buurt daarop een gelijk recht zouden kunnen doen gelden;
want inderdaad _Leiden_ was aan deze zijde der stad klooster en weder
klooster. Toch hebben wij hier geen kloostermuur, maar wel die der
Lieve-Vrouwekerk voor ons, die in de XIVe eeuw gebouwd, en in deze
afgebroken werd, nadat zij van 1584 af voor de godsdienstoefeningen der
Walsche gemeente gebezigd was. SCALIGERS gebeente werd daar eens ter
ruste gelegd en zijn gedenkteeken daar gevonden. Had de zooeven genoemde
kerkgemeente de macht niet om die eerbiedwaardige plek, waar zoovele
edele _refugiés_ begraven waren, voor den moker des afbrekers te
veiligen? Wij weten het niet; maar dit weten we dat zij, indien ze het
gedaan had, aanspraak zou verkregen hebben op de erkentelijkheid van
hen, die een eerbiedwaardig overblijfsel uit vroegere eeuwen gaarne voor
het nageslacht willen behouden zien.

Niet verre vandaar vindt gij het Sionshofje, het Cecilia-Gasthuis,
thans buiten gebruik, en het goed ingerichte Werkhuis; doch ondanks de
belangrijkheid dezer gebouwen zal het u wellicht niet onaangenaam zijn
dit »dedaal" van straten te verlaten en de Haarlemmerstraat te betreden,
welke wij naar de zijde van de Hartebrug verder opwandelen, waarna wij
eenige oogenblikken wijden aan de Roomsch-Catholieke kerk, welke aan
den hoek der Mare staat en gewijd is aan »Onze lieve Vrouwe onbevlekte
ontvangenis", boven welker hoofdaltaar eene kopie naar RUBENS, »de
stervende heilige FRANCISCUS", onze aandacht trekt. Voordat wij nu de
Donkersteeg ingaan, slaan wij weder den blik op een kring van in het
oogvallende keien, waar, naar onze meening, de plek moet wezen waar zich
het rechtsgebied van _Leiderdorp_ en van _Oegstgeest_ vroeger scheidde
en de roode steen te vinden was.

Indien wij aan het eind der steeg op de Hoogstraat gekomen zijn dan
verrijzen rechts het oude huis Ter Lugt, en links eenige huizen voor ons
oog, welke, deels op deze straat, deels op den Nieuwen Rijn gelegen,
ten opschrift dragen »de trouw der burgerij heeft hier 't geen door
't geweld der vlammen werd vernield in beet'ren staat hersteld" en
wij herinneren ons dat in het jaar 1766 hier een brand woedde, welks
treurige uitwerkselen door vrijwillige giften zoozeer werden gelenigd,
dat niet slechts de verbrande perceelen door nieuwe vervangen werden,
maar zelfs ongeveer twee duizend gulden overschoot, die tusschen de
eigenaars, tevens bewoners, der gebouwen werden verdeeld. De beschrijver
van dit »blij-eindend treurspel" voegt bij zijn verhaal deze opmerking,
welke zeker niet zonder bijgedachte geschreven werd: »onzes bedunkens
verdient het wel opmerking, dat men sedert den brand alhier zoo
menigmalen van zwaren brand hoorde gewagen". Waarlijk ook die woorden
zouden ons tot nadenken nopen, indien wij niet wat anders te doen
hadden; want reeds zijn wij linksaf den Nieuwen Rijn opgeslagen en gaan
wij, na een blik op de twee Korenbeurzen geworpen te hebben, weder,
linksom, de Burgsteeg binnen, om, na eenige schreden gedaan te hebben,
stil te staan voor een steenen poort met ijzeren hek, waarboven een
klimmende leeuw staat met den eenen voorpoot het Leidsche wapen
vasthoudende en met den anderen een zwaard voerende, om daardoor het
»~Pugno pro Patria~", onder dat wapen geschreven, tot waarheid te maken.
Een gedicht in de Latijnsche taal, waarin de Burg sprekende wordt
voorgesteld, verhaalt ons verschillende topographische en historische
bijzonderheden, welke ik bij u als bekend vooronderstel. Gij vindt daar
tevens de namen der Burgemeesteren onder wier bestuur deze poort is
gebouwd en daaronder die van den eersten stedelijken Burggraaf JAN
PIETERSZ. VAN DER MAERSCHE. Die poort in- en het voorplein, door
reusachtige kastanjeboomen overschaduwd betredende, ziet gij ter
linkerzijde eene groote koffiehuiszaal, waar vooral op de marktdagen
eene groote levendigheid heerscht; ter rechterzijde eene stalling en--u
omkeerende--het eigenlijk gezegde »Heeren Logement aan den Burg" alwaar
ook de openbare verkoopingen van onroerende goederen gehouden worden.
Wilt gij hier nu eenige oogenblikken uitrusten, dan zullen wij niet
in de koffiehuiszaal, niet in den zoogenaamden »gemeenen haard"--eene
fiksche zaal die niets gemeens heeft met het gemeene in den slechten zin
des woords--en evenmin in eenig ander vertrek van het ruime gebouw, maar
onder de prachtige kastanjes, waarvan ik zoo straks gewaagde, plaats
nemen; vooral omdat wij hier een goed gezicht hebben op de tweede
burchtpoort, eigenlijk een ijzeren hek dat men bereikt langs een trap
van blauwen steen, aan welker voet twee kolommen gevonden worden, welke
volgens de overlevering op de Vischbrug stonden in het midden der XIIIe
eeuw en, als door WILLEM II (den Hollandschen Graaf en Roomsch Koning)
gesticht, het Keizerlijk en het Stedelijk wapen vertoonden. Ook hier
stond voorheen een Latijnsch vers, evenals dat boven de buitenpoort van
PETRUS SCRIVERIUS, dat, eigenlijk meer een oudheidkundig betoog, op den
leeftijd van den burg een duizendtal jaren afdong, zoodat de »Wachttoren
der Romeinen"--als eene inschrijving der publieke schuld onder
NAPOLEON,--door den dichter nagenoeg getierceerd werd, iets wat den
bezitters natuurlijk geen genoegen deed. Maar nog meer dan door dezen
toegang wordt onze blik geboeid door die groenende, met vruchtboomen,
bloemen en boschjes beplante, met beelden versierde hoogte, waarboven
het ronde gebouw zich verheft, welks kanteelen niet onaardig te midden
dier bloeiende natuur uitkomen. Dat dit gebouw echter slechts een romp
is en geene woning, zult gij straks wanneer gij er met mij binnengaat
ontwaren; dat daarbinnen vroeger een doolhof was, kan uwe belangstelling
te beter wekken, wanneer gij uit LE FRANCQ VAN BERKHEY ziet hoe prettig
keuvelen en koozen het daar moet geweest zijn in den

    "Tijd der Werthers en Charlotten,
    "Tijd der moesjes en der pruiken,"

toen er nog Arcadische priëeltjes waren, waarin »dartele minnegoodjes"
zweefden en »schoone harderinnen" harten braken en ontstaken, om, gelijk
van zelf spreekt, met roosjes op de kaken, zelven in 't labyrinth te
raken. Nu vinden wij er geene priëeltjes, tenzij gij er de kazematten
voor houden wilt welke op evenredige afstanden onder de borstwering
worden aangetroffen. Of deze priëeltjes ooit voor den dienst van Mars
zijn bestemd geweest is moeilijk te beslissen. Zeker is het dat de
rampspoedige ADA van _Holland_ in _Leidens_ Burg vluchtte, toen zij

    "door Kennemers besprongen",

gelijk zeker dichter het uitdrukt, hier eene belegering doorstond,
waarbij het heet toeging en die met overgave der sterkte en
gevangenneming der rampspoedige vorstin eindigde. Welke rol daarbij
deze steenen omgeving, welke wij hier zien, kan gespeeld hebben is ons
onbekend; maar zooveel schijnt zeker dat het eigenlijk gezegde kasteel
daar ter plaatse niet stond, terwijl het gemis van schietgaten in
de borstwering ook aan een ander gebruik dan dat des krijgs denken
doet. Hoe dit ook zij, de plek waar wij ons thans bevinden is eene
historische, en wanneer wij straks den omgang zullen rondwandelen, zult
gij moeten erkennen dat het gebouw, althans als wachttoren, uitstekende
diensten kan bewijzen. Willen wij nu eens tot die wandeling naar boven
besluiten, dan voer ik u langs bloem- en grasrijke paden tot voor
den hoofdingang der ruimte binnen den muur, boven welken vroeger een
opschrift stond in Latijnsch proza, waarbij het »Aere civitatis publico"
ten bewijze strekte dat burgemeesters te dien tijde wel hunne namen
boven de poorten zetteden, maar toch het geld waarmede die betaald
werden door de burgerij lieten opbrengen. Het tegendeel was dan ook
trouwens niet te vergen of te verwachten, en dat zij hunne namen op die
wijze gaarne vereeuwigd zagen is te begrijpelijker, naarmate dit voor de
meesten hunner wel het eenige middel was om bij de nakomelingschap in
herinnering te blijven. Maar reeds zijn wij de hier en daar met boomen
beplante ruimte binnengetreden, en daar hier, na het verdwijnen van den
put, waaraan zich een volksgeloof vastknoopte--namelijk dat men er mee
naar _Katwijk_ kon komen--, niets te zien valt, haasten wij ons de trap
te beklimmen, welke naar den omgang geleidt. Zie zoo! Wij zijn er. Kijk
nu eens door die muuropeningen naar buiten, waar schoone stads- en
landgezichten--natuurlijk eenigszins à ~vol d'oiseau~--u wachten. De
torenspitsen van _Noordwijk_, _Oegstgeest_ en _Valkenburg_ duiken uit
een zee van groene weilanden en bosschen aan den gezichteinder op,
de Hooglandsche kerk, dat prachtige overblijfsel van middeleeuwschen
kunstzin ligt voor u; het Raadhuis en de Marekerk, de »Saaihal" en de
Sint-Petruskerk verheffen hunne torentjes van hier gezien minder fier
ten hemel, omdat wij zooveel dichter bij dien hemel zelven staan.
Het westenwindje stoeit met de bladeren der boomen en zendt ons
bloemengeuren toe uit de wandelpaden rondom ons. Dat groote gebouw
ginds is, gij herinnert het u reeds, het Academisch ziekenhuis, dat
er met zijne rechte lijnen van hier gezien uitziet als eene kolossale
~sarcophaag~. Dat tal van hooge schoorsteenen, waaruit de rookwalm
dik en dompig opstijgt, getuigt van _Leidens_ bloeiende industrie,
de talrijke zwarte en witte stippen op de groenende landouwen
zijn de waarborg voor zijn druk bezochte veemarkt en betoogen de
noodzakelijkheid der voortdurende instandhouding van zijn Boterhuis,
terwijl de spoortrein welke daar ginds zijn vlag van stoom zegevierend
doet voortijlen getuigt van eene aansluiting bij het Europeesch
spoorwegnet, die niet anders dan gunstig op de welvaart dezer gemeente
kan werken.--Niet waar? Gij kunt u bijna niet losscheuren van dat
schoone gezicht, en toch het moet, want wij hebben nog veel te zien
eer onze wandeling ten einde is. Volg mij dus weder naar beneden, sla
een blik op dat ronde bekken in verband staande met de fontein op de
Vischmarkt, welke daaruit, met een paard en molen, wordt voorzien van
het genoegzame water, dat door kunstmatige persing naar boven moet
gedreven worden, en verlaat dan met mij eene stichting die zoo zij
al geene Romeinsche is--toch de taal der Romeinen menigmaal moet
gehoord hebben wanneer de professoren er hunne maaltijden hielden en de
studenten hunne promotiepartijen vierden. Wij gaan dus de Nieuwstraat
op--die, gelijk dit ook in vele andere steden het geval is--tot de
oudste gedeelten der bebouwde stad behoort, en bereiken door de
Wintersteeg de Hooglandsche Kerkgracht, waar wij ons haasten een blik
te slaan eerst op het Heilige Geest- of Armen-, Wees- en Kinderhuis,
met zijn zestiende-eeuwsch voorkomen, zijne beelden en eigenaardige
voorstelling van het nederdalen des Heiligen Geestes boven de voorpoort,
dan op de daartegenover gelegene Luthersche kerk; maar keeren
onmiddellijk op onze schreden terug, om het grijze gebouw, welks schoone
Gothische vormen ons reeds getroffen hebben, toen wij op de burgtinne
wandelden, de Sint-Pancraskerk, in 1315 gewijd, eerst van buiten dan
van binnen te beschouwen. Heeft zij, wat haar leeftijd betreft, het
hoofd te buigen voor de stichting ter eere van St.-Pieter en Paulus, in
kunstwaarde is hare victorie over hare oudere zuster onbetwistbaar. Hoe
stout en harmonisch zijn die lijnen aan de beide hoofdingangen, vooral
die van den noorder transept-gevel, hoe fijn is dat boven-muurwerk, hoe
indrukwekkend dat geheel, waar het niet door kleingeestige winzucht en
huisjesmelkerij tot omsluiering veroordeeld werd. Waarlijk ORLERS had
wel gelijk door te verklaren dat er geen »constrycker kercke in gantsch
_Holland_" zou geweest zijn indien zij afgebouwd ware en in plaats van
het klokhuis, waarin de zware klok hangt, welke vroeger »de Cruysmarckt"
(kermis) placht in te luiden, een toren het gebouw waardig daaraan ware
toegevoegd. Toch is het uiterlijke van dat gebouw indrukwekkend en
vooral is het prachtig en schoon den Godgewijden tempel te zien zooals
hij zich vertoont aan de zijde der Hartesteeg, wanneer het blauwachtig
zilveren maanlicht zijn steenen kantwerk omstraalt en zich spiegelt in
zijn hooge kruisramen. En behalve die schoonheid van bouw bezat zij ook
nog andere voorrechten, welke haar boven hare oudere zuster verhieven.
Zij werd namelijk vijftig jaren na hare inwijding eene canonicale kerk,
de zetel van het kapittel »Ten hoogen lande," welks rijke prebenden en
vicary-goederen eene bron van inkomsten waren voor de geestelijkheid,
doch later aan de stad _Leiden_ en nog later aan den staat gekomen zijn.

Zoo gij wilt, zullen wij ons thans door de kosterij in de kerk begeven
welke op zes en dertig zuilen rust en, met bruin-eikenhouten banken
bezet, er zeer eerwaardig uitziet. Ook hier betreden wij heiligen grond,
want onder de kille zerken rusten mannen van groote verdiensten. Niet de
minste onder hen is hij wiens naam en afbeeldsel aan een der hoofdzuilen
gevonden wordt, PIETER ADRIAANSZ. VAN DER WERFF, twaalf malen--en ook in
1574--Burgemeester van _Leiden_, twee malen lid van _Hollands_ staten,
de man voor wien Leiden een standbeeld wil oprichten op een der openbare
pleinen, als wilde men daardoor aanduiden dat hij zich niet jegens een
kerkgenootschap, maar omtrent het geheele vaderland had verdienstelijk
gemaakt. Maar ook andere regeeringsfamiliën der stad hebben hier eene
rustplaats gevonden. Dat getuigen de grafschriften der VAN DER MEERS en
VAN BANCHEMS, en van die EVA VAN HOOGEVEEN, wier naam zich hecht aan
eene weldadige stichting--het Hoogeveenshofje in de Doelensteeg, welke
wij straks voorbijgingen. Vergeet vooral niet die zerk in het koor
te bezichtigen, waarop een man en eene vrouw, de eerste in ijzeren
krijgsgewaad, staan afgebeeld, en waarop vroeger een ijzeren hoofdhelm
was geplaatst, die thans aan zijne bestemming schijnt onttrokken te
zijn; want daaronder rust, in een looden kist, het gebeente van JUSTINUS
VAN NASSAU, natuurlijken zoon van den »Vader des Vaderlands" en Admiraal
van _Zeeland_, met dat zijner gemalin ANNA VAN MERODE.

Het samentreffen dier twee namen is vooral opmerkelijk in het oog van
hem, die zich herinnert dat in de ~St.-Gudule~ te _Brussel_ een monument
gevonden wordt voor een Graaf DE MERODE, wiens voorname aanspraak op die
onderscheiding juist daarin bestond dat hij met de zijnen er in geslaagd
is de regeering van een anderen WILLEM DEN EERSTE, Grave van Nassau,
omver te werpen. Ook CULBIUS VAN ZOLM, de getrouwe dienaar, eerst van

          "Ce héros qui régna sur la France
    "Et par droit de conquête et par droit de naissance",

later van den rampspoedigen FREDERIK V, Koning van _Boheme_, rust daar
van zijnen edelmoedigen arbeid. Maar reeds valt uw oog met welgevallen
op een gedenkteeken ter eere van den dichter JOANNES LE FRANCQ VAN
BERKHEY, wiens zoetvloeiende poëzie zoo dikwijls _Leidens_ roem
verheerlijkte en nog heden meer moest gekend en gewaardeerd worden, en
dan weder maakt die geest der poëzie zich van u meester, dat is uwe
verbeeldingskracht ontwaakt en voert u terug naar de dagen van weleer.
Die ledige ruimte wordt gevuld met eene knielende schare, waarop de
Heiligenbeelden, getint door de veelkleurige kerkglazen, goedkeurend
schijnen neder te zien. Het hoogaltaar straalt in den glans van het
aangebrachte waslicht en eene rij kanunniken mengt zijne stemmen in het
koor dat het »~Gloria in excelsis~" of het »~Dies irae, dies illa~" doet
klinken door de hooge gewelven; het laatste zeker niet het minst nu
van verre reeds de noodstorm brult--die den beeldstorm voorafgaat. De
beeldstorm. Zie, hij is gekomen met moker en houweel. De biddende schare
is uiteengestoven, de priesters zijn verdwenen, de lichten des altaars
gedoofd en in plaats van dat alles eene woeste schare die in luttel
uren vernielt, vergruizelt, neerhaalt, vertrapt, vernietigt wat jaren
kunstvlijts hebben in het leven geroepen. Dan ook dit tooneel gaat
voorbij. De orde is hersteld, het hoogaltaar verdwenen en de ledige
draagsteenen duiden nog slechts de plaats aan waar de Heiligenbeelden
gestaan hebben. En weder klinkt daar een kerkgezang; maar 't is niet
meer het plechtige lied in de Latijnsche taal door weinigen ~voor~ de
gemeente aangeheven--neen, het dankt aan de Dietsche sprake eene ruwe
kracht en klinkt tegelijk uit duizend monden, want het wordt gezongen
door al de vergaderden, zonder onderscheid van leeftijd of kunne. Zie
hen daar neergezeten, die kloeke poorters met den ernst des levens op
het gelaat, en wees er zeker van dat die handen, welke zich zoo gewillig
vouwen ten gebede, zich straks--mocht het noodig zijn--even krachtig
zullen klemmen om den greep van het zijdgeweer of de kolf van den
snaphaan. En weder .... maar reeds lang genoeg verwijlden wij te dezer
plaatse. Wij moeten verder en gaan door de Hooglandsche Kerkkoorsteeg
naar de Hooigracht, slaan linksaf, laten het kerkje der Bisschoppelijke
Klerezij, welks toegang wij hier zien, onbezocht, en bereiken spoedig
een hofje, »het Sint-Anna Aalmoezeniershuis", waar de portierster ons
gaarne in de gelegenheid stelt de kleine kapel, in 1492 gebouwd, met
het zich daarin bevindende altaar »ghewijt in die eer der heylighe
vrouwe sinte anna", het eenige dat in den beeldstorm gespaard bleef, te
bezichtigen. Zij vertoont u dan ook het kamertje en eenige voorwerpen
bij den laatsten pastoor in gebruik, die nu reeds ongeveer driehonderd
jaren tot zijne vaderen verzameld is, zoodat die zaken een zeer
eerbiedwaardigen ouderdom moeten hebben. Ik raad u echter, voor zooveel
deze niet in schilderijen, altaarsieraden en koperen kandelaars bestaan,
omzichtig te wezen bij uwe bewondering, aangezien het glas- en aardewerk
niets anders met den pastoor gemeens heeft dan dat het dienen moest om
het gebrokene te vervangen. Wij treden dus maar weer naar buiten waar
wij de Hooigracht ten einde, links, den nieuwen Rijn op-, het kerkgebouw
eener vrije gemeente voorbijgaan, en Middelste en Uiterste gracht
onbezocht latende op de Heerengrachtsbrug gekomen een blik slaan op het
rechts gelegen Utrechtsche veer, waar de stoomboot naar _Woerden_ juist
haar schril gefluit doet hooren en de Utrechtsche trekschuit spreekt van
een rustiger geslacht, dat dit middel van vervoer voor zijne behoeften
voldoende vond. Zoo een schuitenmijmering zou, onder de hand van een
DICKENS, iets belangwekkends kunnen verkrijgen, iets elegisch, dat als
maatgezang zou ruischen wanneer het water zachtkens kabbelt tegen het
kalm voortschrijdende vaartuig; maar voor zoo iets ontbreekt ons alweer
de tijd. Wij slaan dus linksom, de oostzijde der Heerengracht op en zijn
dus in het nieuwste gedeelte der stad, door de zesde vergrooting, in
1659, verkregen. De vijfde toch bracht het niet verder dan het aan de
westzijde gelegen huis, waar een gedenksteen in den gevel ons te lezen
geeft:

    "Door gunst van God
    "Staat hier het slot
      "Van 't laatst vergrooten".

Aan onze zijde zien wij het »Oude mannen- en vrouwenhuis" in het jaar
1783 gesticht en zouden u ook het Minnehuis, eene dergelijke inrichting,
kunnen aanwijzen, indien wij de aan onze rechterhand gelegene vierde
Groenesteeg binnentraden, welker bewoners met »de Predikantsdochter" van
HEINE getuigen kunnen:

    "Wir bekommen nur etwas zu sehen,
    "Wenn sie jemanden begraben."

Daar ik u echter niet op eene begraafplaats rondleiden wil, gaan
wij die steeg voorbij, bereiken het Waardkerksplein en zien daar
de groote fabriek der Heeren DE HEYDER EN Co. die ook al »door 't
geweld der vlammen vernield" doch evenzeer »in beetren staat hersteld"
werd; echter niet door de »trouw der burgerij" maar door eenige
brandwaarborgmaatschappijen, die zulk eene trouw tegenwoordig overbodig
maken. Op datzelfde plein staat ook de nieuwe kerk van de Waard, in
de wandeling »de Loodskerk" genoemd, een hoogst eenvoudig Godsgebouw,
voor het meerendeel uit hout samengesteld, en in niets gelijkende
op de verwezenlijking van het plan, om daar ter plaatse eene groote
kerk met een »driehonderd Rijnlandsche voeten hoogen toren" te bouwen;
welk voornemen een begin van uitvoering ontving, toen het vierjarig
zoontje van Burgemeester JOHAN MEERMAN, op den 5en November 1663
er de eerste steen van leide. Er werd zelfs nog meer gedaan: de
Thesaurier-extra-ordinaris maakte een reisje naar Amsterdam om Noordsche
masten voor het heiwerk aan te koopen; doch hierbij bleef het dan ook.
De staatkundige verwikkelingen der volgende jaren gedoogden niet het
plan uit te voeren en de houten loods die wij voor ons zien was het vrij
mager surrogaat voor het schoone Godsgebouw, dat men zich gedroomd had.
Wanneer wij den blik naar de overzijde wenden, ontdekt gij het nederig
bedehuis eener Christelijk-Gereformeerde gemeente, die er, zonder
inmenging van staats- of stadsbestuur, vrij spoedig in slaagde zich eene
vergaderplaats tot godsdienstig doeleinde te verzekeren, welke hoewel
niet weelderig ingericht, althans uit steen is opgetrokken en aan de
eenvoudige eischen van den daarin uitgeoefend wordenden eeredienst
voldoet.

Vervolgen wij onzen weg, dan bereiken wij al spoedig de ter linkerzijde
gelegene Haven, waar een zeker getal stoombooten met verschillende
nummers ons de graden van »Volharding" tebinnenbrengen, welke de
Maatschappij van dien naam noodig had om _Gouda_, _Leiden_ en
tusschenliggende gemeenten eene geregelde stoom-communicatie te
verzekeren. Aan het einde dezer gracht verrijst, de in Dorischen stijl
gebouwde Zijlpoort, waarvan in 1667 de eerste steen gelegd werd, op
welks bovenlokaal een tijdt lang de Leidsche Rederijkers vergaderden,
waarna het in 1736 tot Armenschool werd ingericht. Nevens die poort zien
wij den toegang tot de begraafplaats der Catholieken, maar bezoeken
deze evenmin als wij dit de overige Godsakkers gedaan hebben. Wij gaan
dus eenige voetstappen terug en bereiken door de Korte Looierstraat,
de Verwersstraat, een tamelijk ruim plein, waar eenige nette
arbeiderswoningen staan door de Diaconie der Nederduitsche Hervormde
Gemeente voor minvermogenden gebouwd en tegen zeer matige huurprijzen
beschikbaar gesteld. Vervolgens komen wij weder op de Heerengracht, maar
op dat gedeelte 't welk den bijnaam van »Oude" draagt, omdat het geacht
wordt niet tot de vijfde of zesde--maar tot de vierde vergrooting der
stad te behooren, welke reeds in 1610 plaats had. Slaan wij vanhier een
blik op de tegenover ons gelegene Oude Vest en Ouden Cingel, dan zien
wij op den hoek der laatstgenoemde gracht en der Koolstraat een groot
gebouw, »de Zoutkeet" van de firma »WEYLAND en DE FREMERIJ", welke
aldaar korten tijd na de zooeven genoemden vierde vergrooting der
stad gesticht werd en zeker onder de meest belangrijke industrieele
ondernemingen mag gerekend worden. Achter haar ligt alweder eene
begraafplaats, die der minste klasse, wanneer men in het doodenrijk nog
van klassen mag gewagen. Wij laten beiden--evenals de daartegenover
gelegene bad- en zwemplaats--onbezocht, slaan eerst links- dan rechtsom
en komen op die wijze naar de Haarlemmerstraat, welke wij aan de
Donkersteeg hebben verlaten, om haar aan de Havenbrug weder te betreden.
Het Sint-Janshofje den 26en Juni 1504 opgericht en gesticht »ter Eere
Gods, van MARIA zijn gebenedijde moeder en van de twaalf apostelen"
onbezien latende, wijden wij onze aandacht aan eene andere stichting
bij welke insgelijks van dezelfde »gebenedijde" sprake is, namelijk de
Roomsch-Catholieke kerk aan »onze Lieve Vrouwe Hemelvaart" toegewijd,
in quasi-Gothischen stijl opgetrokken, en inwendig der bezichtiging
waardig, al ware het slechts om het beeldhouwwerk van VENEMAN, dat
daarin wordt aangetroffen en de fraaie beschildering (polychromie)
van het priesterkoor met het kostbare hoofdaltaar. Zij heet in den
mond des volks, nog steeds »de Monpeer", afgeleid van het Fransche
»Mon Père" en verkregen door het oude gebouw »de zon" genaamd, dat op
dezelfde plaats stond, waarin--gelijk VAN MIERIS ons mededeelt--een
Fransche ongeschoende Karmeliet den dienst als pastoor waarnam. Een
weinig verder staat weder een kerk, thans schoolgebouw voor eene
Roomsch-Catholieke onderwijs-inrichting. Gaan wij nu de daarnevens
gelegene Bakkerssteeg--ook Pelikaanstraat genoemd--in, dan wordt onze
aandacht ter linkerzijde getrokken door een groot gebouw dat zich
bijna van de Marendorps Achtergracht tot aan de Oude Vest uitstrekt:
eene bewaarschool voor kinderen derzelfde godsdienstgezindte, door
geestelijke zusters bestuurd. Op die (gedempte) achtergracht vindt gij
eene poort, thans mede tot dit gesticht behoorende en een bijzonder,
eenigszins vervallen woonhuis, beiden duidelijke sporen vertoonende van
een bouwtrant, welke aan vroegere eeuwen herinnert. Door wien en wanneer
het gesticht werd, boezemt ons voor het oogenblik minder belangstelling
in. Het is ons genoeg te weten dat het huis, waartoe ook de poort
behoorde, in 1574 bewoond werd door PIETER ADRIAANSZ. VERMEER, of
zooals hij meer bekend is VAN DER WERFF, _Leidens_ fieren burgemeester,
een van die krachtige heldengestalten onzer historie, welke het
begrijpelijk maken hoe het kleine handelsvolk zich, met goed gevolg,
tegen het machtig _Spanje_ kon verzetten, eene figuur die met JOHAN VAN
DER DOES en JAN VAN HOUT een drietal uitmaakt, dat bij het nageslacht
zal leven, zoolang _Nederland_ zich zijne groote mannen herinnert.

Zijn wij de kleine straat ten einde en, linksaf, de Oude Vest opgegaan,
dan trekt al spoedig »Meermansburg", een zeer deftig en aanzienlijk
hofje, onze aandacht. Gesticht door den Heer MAERTEN MEERMAN,
bewindhebber van de _Oost-Indische_ compagnie »ter kamere van _Delft_"
en zijne echtgenoote HELENA VERBURCH, op den grond van het vroegere
klooster Nazareth, dient het, volgens de bepalingen van den stichtbrief,
behalve voor den portier die gehuwd mag wezen, voor »eerbaere, nugtere
weduwen ofte vrouwspersonen, ten minste boven de veertigh jaeren oudt
sijnde, geen kinderen hebbende, ofte, dezelve hebbende, te moeten houden
t' eenemaal buyten laste van 't voorz. hofken" en is eene hoogstgezochte
verblijfplaats voor burgerjuffrouwen, wier middelen niet te ruim zijn
of althans geacht worden dat niet te wezen en die gaarne in eene
hoogstkalme omgeving hare laatste levensdagen slijten willen.

Men vergunne ons thans door de Bouwelouwesteeg weder de Haarlemmerstraat
te bereiken en aangezien wij dit niet kunnen doen zonder de
Marendorpsachtergracht over te steken, wijs ik u op het nieuwe
schoollokaal daar verrezen, dat alweder doet zien hoe onbekrompen alles
wat het openbaar onderwijs betreft hier geregeld wordt; terwijl ik op
die straat gekomen, linksaf gaande, mij haast weder de Bakkerssteeg
te bereiken, thans echter dat gedeelte 't welk naar de Hooigracht
voert, waar ik u verzoek een blik te slaan op de tweede kerk der
Christelijk-Gereformeerden, hun Diaconiehuis en het hofje van
FRANÇOIS HOUTTIJN, om dan door de rechts gelegene Heerensteeg op
den Middelweg te komen, waar wij eerst de Remonstrantsche kerk, dan
het Evangelisch-Luthersch Wees- en Oudeliedenhuis, eindelijk het
Invalidenhuis aanschouwen. Van het laatste zullen wij ons echter een
beter denkbeeld kunnen maken, indien wij--gelijk we dan ook doen--ons
door de Koppenhinksteeg naar den Ouden Rijn begeven, rechtsafgaan en den
blik vestigen op het ruime met hoog geboomte beplante plein, waar wij
op de daar geplaatste banken eenige grijze verdedigers des vaderlands
zien neergezeten. Zij zijn, gelijk we aan hunne bewegingen meenen te
bemerken, in een levendig gesprek gewikkeld. Spreken zij over de dagen
vanouds, toen zij onder de vanen van den algemeen beminden WILLEM II ten
strijde togen op de velden van Waterloo of lauwren gaarden bij _Hasselt_
en _Leuven_ of geldt wellicht hunne conversatie de gewichtige vraag of
de kok genoegzame zorgen heeft gewijd aan den reusachtigen soepketel?
Wij weten het niet; maar zooveel is zeker dat zij veel gezien, veel
gedaan, veel ondervonden hebben, dat zij het vaderland trouw dienden en
een onweersproken recht bezitten op de eervolle rust, welke hun hier
verleend wordt; zoodat wij, hen ziende, instemmen met het woord van
onzen JACOB VAN LENNEP:

    "Het vaderland vergeet die braven niet!"

Weder een eindweegs verder zien wij een gebouw, dat, bekend onder
den naam van »Huiszittenhuis" de zetel is der Diaconie van het
Nederduitsch-Hervormd kerkgenootschap en tevens als armbakkerij gebruikt
wordt. Ruim het vierde eener eeuw geleden was het een twistappel
tusschen de Stedelijke regeering en den Kerkeraad. Thans is de veete
daardoor ontstaan, en door eenige eerzuchtigen op treurige wijze gevoed,
naar het gebied der historie verwezen, en is er, welke quaestiën ook aan
de orde gesteld worden, althans van de befaamde »huiszittenhuisquaestie"
geene sprake meer.

Zoo pratende zijn wij de Vischbrug weder genaderd en voeren wij u langs
Aal-, Bloem- en Boommarkt, over de Borstelbrug, door de Paardensteeg,
over de Blauwpoortsbrug en Steenstraat, weder naar den Heerenweg, welke
eigenlijk de Stationsweg heeten moest; natuurlijk met het doel om u
naar de plek te geleiden, vanwaar wij het genoegen hadden u te komen
afhalen. Daar de trein nog lang niet in het gezicht en het aan zoo'n
station gewoonlijk vrij saai en vervelend is, noodig ik u uit eenige
oogenblikken met mij dat Zomerzorg binnen te treden, waar wij zoo straks
voorbijgingen.

Gij zult u voorzeker dat bezoek niet beklagen, hetzij ge u nederzet
onder het geboomte en den blik slaat op die inderdaad keurige
bloemperken en op dien vijver door den zonneglans verzilverd en met
goudschubbige visschen als bezaaid; hetzij gij de zaal beschouwt, waarin
_Leidens_ ~beau monde~ de vlucht neemt, wanneer het zomerweder maar niet
wil toegeven dat DUNKLER of VÖLLMAR juist in de open lucht de gaven van
hun muziekcorps moeten tentoonstellen, hetzij gij u begeeft naar de
achterzijde en, neergezeten op de eenvoudige houten bank het oog laat
weiden over een echt Hollandsch landschap,--steeds zult gij moeten
toegeven, dat Zomerzorg met zijne vriendelijke wandeldreven ook in
uw oog den goeden dunk rechtvaardigt, dien stadgenoot en vreemdeling
daarvan koesteren; dat het, welke plaatsen van vereeniging en genot
er ook in en om _Leiden_ verrijzen mogen, eene geheel eigenaardige
aantrekkelijkheid bezit, die het in den strijd met deze de overwinning
verzekeren--althans geene nederlaag berokkenen zal.

Maar reeds klinkt de schel ten teeken dat de trein in het gezicht is.

Ik bid u, schrik niet op en haast u maar niet!

Men waarschuwt hier bijtijds, dat wil zeggen vroeg genoeg voor lieden
die aan langdurig afscheidnemen gewoon zijn.

En daar wij niet tot die soort behooren kunnen wij doodbedaard
opwandelen naar het Station.

Zie zoo, we zijn er. De locomotief vertraagt hare vaart, het geratel
houdt stil.

»_Leiden_, Heeren!" klinkt het vele malen uit den mond der conducteurs
en de reizigers komen een voor een uit de deurtjes der rijtuigen.

Het is tijd in te stappen. Een handdruk nog door het portier en gij
verlaat mij.

Hebt gij u nog al geamuseerd, mijn waarde tochtgenoot; hebt gij u
althans niet verveeld?

Het antwoord gaat verloren in het krijschend schel gefluit van het
snuivende en kokende monster, dat zich in beweging stelt; en voordat ik
mijne vraag kan herhalen glijdt de wagen voort.

Hoe het ook zij, God zegene u! Vaarwel!



AANWIJZING DER OPENBARE GEBOUWEN EN INRICHTINGEN.


 No. op den                                                    Blz. van
plattegrond.                                                 dit werkje.

 1    Stadhuis.--_Breêstraat 98._                                     13

 1    Bureau van Politie.--_Breêstraat 98._                           13

 2    Burcht.--_Burgsteeg 14._                                        34

 3    Stads-gehoorzaal.--_Breêstraat 62._                             11

 4    Schouwburg.--_Oude vest 43._                                    32

 5    Huis van arrest, genaamd
      's-Gravenstein.--_Pieterskerkplein 6._                    20 en 22

      Huis van Militaire Detentie en Militaire
      strafgevangenis.--_Singel tusschen de Morsch- en
      Rijnsburgschepoortsbruggen._                                    --

 5_a_ Arrondissements-rechtbank.--_Rapenburg 19._                     24

 5_a_ Kantongerecht.--_Rapenburg 19._                                 24

 6    Stedelijke werk-inrichting.--_Vrouwenkamp 12._                   1

 7    Postkantoor.--_Breêstraat 44._                                  11

 7_a_ Kantoor van de rijks-telegraaf.--_Aalmarkt 7._                  29

 8    Gemeenlands-huis van Rijnland.--_Breêstraat 59._                11

 9    Stads-bank-van-leening.--_Nieuwsteeg 6._                        17

10    Korenbeurs.--_Nieuwen rijn._                                    34

11    Waag en boterhuis.--_Aalmarkt 21._                              28

12    Stads-timmerwerf.--_Galgewater 22._                              9

      Stedelijke gasfabriek.--_Vestwal bij de Marepoortsbrug._        31

13    Stedelijk museum van schilderijen en oudheden.--_Ouden
      Singel 32._                                                     30

14    Fontein.--_Vischmarkt._                                         28

15    Kruittoren.--_Vestwal bij de Koepoortsbrug._                    27

16    Hervormden weeshuis.--_Hooglandsche kerkgracht 17._             36

17    Roomschen wees- en oudeliedenhuis.--_St.-Jacobsgracht 1._       27

      Gesticht der Voorzienigheid.--_Hoogewoerd 57._                  27

18    Lutherschen wees- en oudeliedenhuis.--_Middelweg 38._           42

19    Walschen wees- en oudeliedenhuis.--_Pieterskerkhof 40._         17

20    Christelijk Gereformeerden diaconiehuis.--_Hooigracht 97._      42

21    Oude mannen- en vrouwenhuis.--_Heerengracht 35._                39

22    Minnehuis.--_Kaarsenmakersstraat 7._                            39

23    Huiszittenhuis.--_Ouden rijn 44._                               43

23    Armbakkerij.--_Ouden rijn 44._                                  43

24    Gymnasium.--_Lokhorststraat 16._                                43

24_a_ Hoogere Burgerschool met vijfjarigen
      cursus.--_Pieterskerkgracht 13._                                23

24_a_ Genootschap Mathesis Scientiarum
      Genitrix.--_Pieterskerkgracht 13._                              23

      Schilder- en teekenacademie.--_Pieterskerkgracht 9._            23

25    Gemeenteschool.--_Boommarkt 1._                                  9

26    Gemeenteschool.--_Aalmarkt 9._                                  29

27       »       »     _Breêstraat 66._                               --

27    Openbare teekenschool.--_Breêstraat 66._                        11

28    Gemeenteschool.--_Pieterskerkstraat 5._                         --

28_a_    »       »     _Oude vest 35._                                --

29       »       »     _Haverstraat 49._                              --

30       »       »     _Binnenvestgracht aan het plantsoen 48._       --

31       »       »     _Brandewijnsteeg 2._                           --

31_a_    »       »     _Marendorps-achtergracht 72._                  42

32    Openbare bewaarschool.--_Groenesteeg 97._                       --

32_a_    »         »      _Marendorps-achtergracht 100._              --

33    Bijzondere school.--_Haarlemmerstraat 240._                     --

33_a_    »         »      _Bakkersteeg 1._                            --

33_a_ Inrichting van liefdadigheid voor de
      Roomsch-Cathol.--_Marendorps-achtergracht 96._                  41

34    Bijzondere school.--_Haarlemmerstraat 93._                      --

35       »         »      _Hoogewoerd 41._                            --

36       »         »      _Uiterste gracht 132._                      --

         »         »      _Pieterskerkgracht 9._                      23

36_a_ Gymnastiekschool.--_Pieterskerkgracht 7._                       23

37    Pieterskerk.--_Pieterskerkplein 23._                         17-19

38    Hooglandsche of St.-Pancras-kerk.--_Hooglandschekerkgracht
      52._                                                            37

39    Mare-kerk.--_Mare 14._                                          32

40    Waard- of Ooster-kerk.--_Langestraat 73._                       40

41    Armen-kerk.--_Korte Langegracht 57._                            32

42    St.-Petrus-kerk.--_Langebrug 56._                               17

43    St.-Ludovicus-kerk.--_Steenschuur 19._                          16

44    St.-Maria-kerk.--_Haarlemmerstraat 262._                        41

45    L. Vrouwe-kerk.--_Haarlemmerstraat 110._                        33

46    Christ. Gereformeerden kerk.--_Hooigracht 99._                  42

47    Christ. Gereformeerden kerk.--_Heerengracht 70._                40

47_a_ Kerk der Geref. gemeente.--_Nieuwen Rijn 76._                   39

48    Evangelisch-Lutherschen kerk.--_Hooglandschekerkgracht 26._     37

49    Israëlitische synagoge.--_Levendaal 16._                        28

      Vereeniging voor christelijke belangen.--_Noordeinde 38._       24

50    Walschen kerk.--_Breêstraat 64._                                11

51    Remonstrantschen kerk.--_Middelweg 26._                         42

52    Doopsgezinden kerk.--_Pieterskerkstraat 1._                     28

53    Oud-Catholieken kerk.--_Hooigracht 27._                         39

53_a_ Gebouw der Vrijmetselaars-loge La Vertu.--_Steenschuur 4_
      en _6_.                                                         16

54    Academie.--_Rapenburg 73._                                      25

54_a_ Rijks-instelling voor de Ind. taal-, land- en
      volkenkunde.--_Kloksteeg 23_ en _25_.                           20

55    Hortus of plantentuin.--_Rapenburg 73._                         25

56    Kabinet van landbouw.--_Ruïne._ Ingang in de
      _Nieuwsteeg 124._                                               17

56    Scheikundig laboratorium.--_Ruïne._ Ingang in de
      _Nieuwsteeg 124._                                               17

56    Industrie-college.--_Ruïne._ Ingang in de _Nieuwsteeg 124._     17

56    Anatomisch kabinet.--_Ruïne._ Ingang op het _Rapenburg 124._    17

56    Kabinet van natuurkundige werktuigen.--_Ruïne._ Ingang op de
      _Langebrug 124._                                                17

57    Physiologisch laboratorium.--_Ruïne._ Ingang in de
      _Zonneveldsteeg 18._                                            17

57_a_ Zoötomisch laboratorium.--_Cellebroêrsgracht._                  26

58    Academisch ziekenhuis.--_Vestwal bij de Morschpoort 32a._        8

59    Academische bibliotheek.--_Rapenburg 72._                       21

60    Rijks museum van natuurlijke historie.--_Rapenburg 28._         22

61      »     »     »  oudheden.--_Breêstraat 18._                    10

61    Kabinet van munten en penningen.--_Boommarkt._                  10

62    's Rijks herbarium.--_Rapenburg 33._                            25

63    Kabinet van pleisterbeelden, gravures en
      teekeningen.--_Rapenburg 71._                                   25

64    Rijks Ethnographisch museum.--_Hoogewoerd 108._                 27

64    Japansche verzameling.--_In het Ethnographisch museum._         27

65    Bibliotheek van Thysius.--_Rapenburg 25._                       24

66    Observatorium.--_Cellebroêrsgracht 57._                         26

67    Manége.--_Cellebroêrsgracht 13._                                26

68    Gebouw Tot nut van 't algemeen.--_Steenschuur 21._              16

      Sociëteit Amicitia.--_Breêstraat 86._                           12

      Zomersociëteit Amicitia.--_Steenstraat bij de
      Rijnsburgschepoortsbrug 2._                                      8

      Studenten-sociëteit Minerva.--_Breêstraat 50._                  11

68_a_ Nieuwe Sociëteit.--_Langebrug 58._                              16

      Sociëteit Concordia.--_Hoogewoerd 6._                           28

      Musis Sacrum.--_Plantsoen._                                     27

      Leesmuseum.--_Breêstraat, tegenover het Stadhuis 113._          12

      Bad- en zwemplaats.--_Vestwal bij de Heerepoortsbrug 1._        41

      Bad- en zweminrichting Rijnzicht.--_Morschweg._                  9

69    Cavalerie-kazerne (huzaren).--_Groenhazengracht 12._            24

70    Artillerie-kazerne (veld-artillerie).--_Noordeinde 2._          24

70_a_ Kweekschool voor zeevaart.--_Weddesteeg 4._                     24

71    Infanterie-kazerne (4e regiment).--_Galgstraat 64._              9

72    Invalidenhuis.--_Middelweg 40._                                 42

73    Infirmerie.--_Groenhazengracht 6._                              24

73_a_ Nieuwe Infirmerie.--_Hooge Morsch._                             --

74    Meermans-burg.--_Oude Vest 159._                                42

75    Coninck's-hofje.--_Oude Vest 15._                               32

76    P. Gz. Speck's-hof.--_Pieterskerkhof 42._                       17

77    Jan Pesijn's-hof.--_Kloksteeg 21._                              19

78    Jan Michielsz.'s-hof.--_Pieterskerkstraat 10._                  --

79    Gesticht voor weduwen uit het Zions-hof.--_Schoolsteeg 3._      --

80    Brouckhoven's-hof.--_Papenstraat 16._                           23

81    Eva van Hoogeveen's-hof.--_Doelensteeg 7._                      25

82    Pieter Loridan's-hof.--_Oude Varkenmarkt 1._                    24

83    St.-Salvator's-hof.--_Steenstraat 17._                           9

84    Jan De Later's-hof.--_Binnenvestgracht, bij de
      Rijnsburgschepoortsbrug 13._                                    --

85    B. Wz. van Assendelft's-hof.--_Langegracht 49._                 --

86    St.-Jan's-hof.--_Haarlemmerstraat 264._                         41

87    J. Wz. van Woudendorp's-hof.--_Brandewijnsteeg 17._             --

88    St.-Elisabeth's gasthuis-hof.--_Oude Vest 25._                  32

89    Convent van Tethrode of St.-Steven's-hof.--_Haarlemmerstraat
      50._                                                            --

90    Zions-hof.--_St. Joseph-steeg 4._                               33

91    St.-Anna-aalmoeshuis.--_Hooigracht 9._                          39

92    St.-Anna-hofje of Joost H. van
      Duiveland's-poort.--_Zegersteeg 10._                            26

92    Catharina Jacobs Dr.-hof.--_Zegersteeg 17._                     26

93    Hofje genaamd François Houttijn.--_Hooigracht 81._              42

94    Schachtenhof.--_Middelste gracht 27._                           --

95    Charles Tevel's-hof, genaamd:
      Thevelinck-hofken.--_Binnenvestgracht bij de
      Hoogewoerds-poort 7._                                           27

96    Bethlehem's-hof.--_Levendaal 111._                              --

97    St.-Barbara's-hof.--_Levendaal 23._                             --

98    Catharina Maartens Dr.-hof.--_Zijdgracht 26._                   --

99    Barend van Namen's-hof.--_Kijfhoekstraat 12._                   --

100   Samuel de Zee's-hof.--_Koepoortsgracht 16._                     --

101   St.-Jacobs- of G. van Crayenbos'-hof.--_Koepoortsgracht 25._    --

102   Hofje van Jeruzalem.--_Cellebroêrsgracht 49._                   26

103   Bethaniën of Emaus-hof.--_Cellebroêrsgracht 43._                --

104   J. Frans van der Linden's-poort.--_Marendorps-achtergracht
      50._                                                            --

105   Hofje van den H. Geest of Cornelis Sprong's-hof.--_Rapenburg
      135._                                                           --



[Illustratie: {plattegrond}; LEIDEN._DE BREUK & SMITS._1874.]



             #Bij de uitgevers dezes zijn mede verschenen:#


                         #~LEIDENS OMSTREKEN~#
                          WANDELEND GESCHETST,

                   #met eene zeer nauwkeurige kaart#.

                           Prijs: één gulden.

                   *       *       *       *       *

                         DE KAART AFZONDERLIJK,
                           #op groot papier#.

                          Prijs: zestig cents.

                   *       *       *       *       *

                           De Breuk & Smits'

                         #~ALGEMEEN ADRESBOEK~
                        VAN DE GEMEENTE LEIDEN.#

                  Prijs: één gulden en vijftig cents.

                   *       *       *       *       *

                          #~HUISNOMMER-BOEK~#
                            VAN DE GEMEENTE
                               ~LEIDEN~.

                #Naar de officiëele bescheiden gedrukt#.

                  Prijs: één gulden en vijftig cents.

                   *       *       *       *       *

                        #~DE POORT DER MANEGE~#
                        VAN DE GEMEENTE LEIDEN,

                #voorheen het "Collegium Theologicum"#.

                         Prijs: vijftig cents.

                   *       *       *       *       *

                          #~MAGDALENA MOONS,~
                     het behoud van Leiden in 1574.#

                     Met aanteekeningen en bijlagen
                                  DOOR
                             J. H. EICHMAN.

                         Prijs: negentig cents.

                   *       *       *       *       *

                            ~EENE BLADZIJDE~
                            UIT HET VERHAAL
                                  VAN
                       #LEIDENS BELEG EN ONTZET
                                in 1574#

                      toegelicht en verdedigd door
                             J. H. EICHMAN.

                       Prijs: vijfendertig cents.

                   *       *       *       *       *

                        #~HET BELEG EN ONTZET~#
                                DER STAD
                           #LEIDEN IN 1574.#

                                  DOOR
                            ~J. H. EICHMAN~.

                     #Met portret en fac-similé van
                         P. Az. Van der Werff.#

                      Prijs: vijfentwintig cents.

                   *       *       *       *       *

                              ~HET LEVEN~
                                  VAN
                        #~P. Az. VAN DE WERFF.~#

                                  DOOR
                         Dr. G. D. J. SCHOTEL.

                         Prijs: zeventig cents.

                   *       *       *       *       *

            #Het uitmuntend gelijkend en keurig uitgevoerd#

                                PORTRET
                                  VAN
                        #~P. Az. VAN DER WERFF~#

                           #met fac-similé#.

                       Proefdruk op groot papier
                          met Chineesch-tint.

                         Prijs: vijftig cents.


             BOEK- EN STEEN-DRUKKERIJ VAN DE BREUK & SMITS.



  +---------------------------------------------------+
  |                                                   |
  |           OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER:            |
  |                                                   |
  |  De volgende correcties zijn in de tekst          |
  |  aangebracht:                                     |
  |                                                   |
  |  Bron (B:) -- Correctie (C:)                      |
  |                                                   |
  |  B: het volgende rijmpje                          |
  |  C: het volgende rijmpje:                         |
  |  B: en bijge-gebouwen het ruime plein beslaat     |
  |  C: en bijgebouwen het ruime plein beslaat        |
  |  B: PALM, BRUGMANS en KEMPER van Mr. JOHAN        |
  |  C: PALM, BRUGMANS en KEMPER, van Mr. JOHAN       |
  |  B: benaming waarop de, paralel met deze          |
  |  C: benaming waarop de, parallel met deze         |
  |  B: Geest- of Armen- Wees- en Kinderhuis,         |
  |  C: Geest- of Armen-, Wees- en Kinderhuis,        |
  |  B:  ater van den rampspoedigen                   |
  |  C: later van den rampspoedigen                   |
  |  B: verzekeren. Aan he- einde dezer gracht        |
  |  C: verzekeren. Aan het einde dezer gracht        |
  |  B: daarin wordt aantroffen en de                 |
  |  C: daarin wordt aangetroffen en de               |
  |  B: die krachtige heldengestallen onzer           |
  |  C: die krachtige heldengestalten onzer           |
  |  B: FRANCOIS HOUTTIJN, om dan door de rechts      |
  |  C: FRANÇOIS HOUTTIJN, om dan door de rechts      |
  |  B: _Cellebroêrsgracht 43._                       |
  |  C: _Cellebroêrsgracht 43._                --     |
  |                                                   |
  +---------------------------------------------------+





*** End of this LibraryBlog Digital Book "Korte beschrijving van Leiden - wegwijzer voor vreemdeling en stadgenoot" ***

Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.