| By Author | [ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z | Other Symbols ] |
| By Title | [ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z | Other Symbols ] |
| By Language |
|
Download this book: [ ASCII | HTML | PDF ] Look for this book on Amazon Tweet |
Title: Willem de Zwijger, Prins van Oranje
Author: Putnam, Ruth, 1856-1931
Language: Dutch
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.
*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Willem de Zwijger, Prins van Oranje" ***
Willem de Zwijger
Prins van Oranje voor Nederland
door
Ruth Putnam,
Voor Nederland bewerkt door
D.C. Nijhoff.
Nieuwe uitgave door
A. H. P. Blaauw
Met 32 platen van J.H. Isings Jr
Alkmaar--Gebr. Kluitman.
1910.
INHOUD.
Hoofdstuk Bladz.
I. Nassau en Oranje 1
II. De jeugd van Willem van Oranje en zijn eerste
veldtochten. 1531-1555 13
III. De nieuwe Meester 32
IV. Diplomatieke onderhandelingen. Filips' vertrek.
1558-1559 44
V. Familiebetrekkingen. Huwelijk met Anna van Saksen.
1559-1561 56
VI. Twist met Granvelle. Huiselijk leven van Oranje.
Overwinning op den Kardinaal. 1561-1564 68
VII. Granvelle vertrokken. Verbond der Edelen. Oranje's
houding. 1565-1566 86
VIII. Aanbieding van het smeekschrift en de gevolgen.
IX. De hersteller van de orde na den Beeldenstorm.
De nieuwe eed. 1566-1567 118
X. De slag van Austruweel. Oranje en het oproer in
Antwerpen. Vertrek van den Prins. 1567 139
XI. De uitgeweken Prins. 1567 150
XII. Gewapend verzet. 1568 162
XIII. Donkere dagen. 1569-1571 181
XIV. Huiselijk verdriet 197
XV. Eerste voordeelen. 1572 209
XVI. De Prins in Holland. Belegerde steden. 1572-1573 222
XVII. Onderhandelingen. Beleg van Alkmaar. Vertrek van
Alva. 1573 241
XVIII. Mook en Leiden. 1574 252
XIX. Vergeefsche Vredesonderhandelingen. 1574-1575 268
XX. Het derde huwelijk van den Prins met Charlotte van
Bourbon. 1575 273
XXI. Unie van Delft. Oranje en het Zuiden. 1575-1576 286
XXII. De Staatsgreep van 4 September en de Pacificatie
van Gent. 1576 296
XXIII. Don Juan van Oostenrijk en de Prins van Oranje.
Het Eeuwig Edict. 1576-1577 307
Juans verraad. 1577 315
XXV. Familiebanden. Oranje's verheffing. Tweede Unie
van Brussel. Intocht van Matthias. 1577-1578 331
XXVI. Moeilijke dagen. Don Juan. Parma. De Prins te
Gent. 1578 346
gevaren. 1578-1579 358
XXVIII. Anjou. Juliana's dood. Afzwering van Filips II.
1580-1581 368
XXIX. Ban en Apologie. 1580 377
XXX. Komst van Anjou. Eerste moordaanslag op den Prins.
1581-1582 387
XXXI. Het Fransche Protectoraat. 1582-1583 398
XXXII. Het vierde huwelijk van Oranje met Louise de
Coligny. 1583-1584 405
XXXIII. Oranje's staatkunde gedurende zijn laatste
levensjaar. 1583-1584 409
XXXIV. De Prins vermoord. 1584 417
Slot 429
Volgorde der illustratiën 439
Aanteekeningen bij de platen 440
HOOFDSTUK I.
NASSAU EN ORANJE.
Onze Nederlandsche held, Willem van Nassau, bekend als de Prins
van Oranje, als de Zwijger, is een treffend voorbeeld van een man,
wiens benamingen niet juist zijn persoon beschrijven. Hij was niet in
Holland geboren, hij zag Oranje nooit en was zeker niet stilzwijgend.
Hij was geen geboren prins. Zijn voorouders waren eenvoudige Duitsche
edelen, die in Nassau, een landstreek ten Oosten van den Rijn aan
beide zijden van de rivier de Lahn gelegen, woonden. Verschillende
takken van de Nassausche familie bezaten dit grondgebied, en het
was zóó rijk aan bronnen, dat een groot gedeelte van het inkomen der
latere hertogen van Nassau zijn oorsprong vindt in de opbrengst van
het hoofdgeld, door de bezoekers dier bronnen betaald.
Bovendien is het land zeer vruchtbaar in wijnsoorten, terwijl de
bodem veel minerale producten bevat, die echter pas later werden
geëxploiteerd. Bergachtige heuvels doorkruisen het land en de rijkdom
van riviertjes verhoogt niet alleen de vruchtbaarheid, maar maakt
dit glooiende terrein tot een schilderachtig gebied. Door den grooten
staat, dien men voerde, waren tal van goedgelegen heuvels met woningen
der familie Nassau bezet, die eertijds veel op vestingen geleken,
maar wier ruïnes er nu uitzien, alsof ze een deel uitmaken van de
omliggende rotsen.
Over den oorsprong van de Nassaufamilie in deze streken zijn tal van
legenden in omloop, die zelfs tot den tijd van Caesar opklimmen.
Toen de Romeinsche Keizer in Gallië kwam, zoo verhaalt een dier
legenden, was er onder zijn officieren een broederpaar, de graven
Lebarten. Aan een van deze gaf Caesar een deel van Bourgondië,
aan den ander een kleine landstreek bij den mond van de Lahn met
de opbrengst van de brug, die Caesar te Coblentz, het punt van
samenvloeiing van Moezel en Rijn, had gebouwd. Hier stichtte de
graaf een kasteel en een dorp, waar nog de wapens van de Nassau's
te zien zijn; hij veranderde zijn naam in dien van Laurenburg en de
plaats werd een van die middelpunten van beschaving in het Noorden,
die de Romeinsche overwinnaar zoo hoog op prijs stelde.
Eenige geslachten later schoot eens een zijner nakomelingen, in de
Lahnvallei jagende, een hert op een berg en kwam bij toeval in een
streek, die hem zoo behaagde, dat hij aanstonds besloot, daar een
kasteel te bouwen. Bij de voltooiing daarvan noemde hij het "Nassau",
Nasse Auen, naar de natte weiden, die den berg omringden en hij werd
zoo aan zijn nieuwe woonplaats gehecht, dat hij zijn ouden titel
opgaf en sedert bekend was als graaf van Nassau.
Een ander verhaal vertelt, hoe in het jaar 210 n. C. Keizer Severus,
vergezeld door vele edele Romeinen, een reis in Duitschland deed. Het
was blijkbaar een gemakkelijke reis, want een van de edellieden vond
den tijd, om een kasteel op Nassau's grondgebied te stichten. De
toenmalige graaf protesteerde, maar hij ontving ten antwoord, dat
alle Romeinen bouwen mochten, waar hun dit behaagde. Dat koele woord
maakte de andere Duitsche edelen ongerust over de mogelijke inbreuk,
die er ook gemaakt kon worden op hun rechten en verscheidene van de
vrienden van Nassau boden aan, gezamenlijk met hem in persoon naar
Severus te gaan om zich te beklagen. De keizer hoorde hun taal en
zeide toen lachende: "Het hindert u de Romeinen als buren te hebben,
sedert gij gedwongen werdt hen als heeren te huldigen. Niemand zal
in zijn oude rechten en privileges worden gekrenkt. Gij edellieden
zijt gekomen onder de vleugels van den adelaar, hij zal uw werkelijke
rechten en privileges handhaven. Maar, Graaf van Nassau, wij hebben
gehoord, dat gij eene eenige dochter als erfgenaam hebt, zoodat na uw
dood uwe landen aan ons zullen vervallen. Geef dat meisje aan onzen
oom ten huwelijk; we zullen hem graaf van Nassau maken en hij zal uw
opvolger worden."
Nassau en zijn vrienden namen dit voorstel aan. De bruiloft werd met
groote vreugde gevierd en na den dood van den ouden graaf werd de
Romein, als Germaan genaturaliseerd, hoofd der familie.
Ook wordt nog als voorvader genoemd een zekere Nasua, die door Caesar
als leider van de Sueven wordt vermeld, doch dit behoort alles tot
het legendenrijk, hoewel het ontstaan van die verhalen begrijpelijk
is, daar het in dien ouden tijd onder de Germaansche edelen voor zeer
voornaam werd gehouden, hun afstamming van een van Caesars opvolgers
te kunnen bewijzen.
Eenige zekerheid van het huis Nassau te verkrijgen vóór de elfde
eeuw blijkt niet mogelijk te zijn. Naar alle waarschijnlijkheid was
Laurenburg de bakermat van het geslacht en was die naam de vroeger
bekende titel der familie, welke later door de stichting van Nassau
en het aannemen van dezen naam is vervangen.
Daar het eerstgeboorterecht voor de 16e eeuw in Duitschland alleen aan
den ouderen broer een zekeren voorrang verschafte, kwamen de goederen
bij overlijden òf door testamentairen wil òf door overeenkomsten aan
de verschillende erfgenamen. Ook de familie Nassau splitste zich in
takken, terwijl de bezittingen, bij het uitsterven van de mannelijke
lijn in elken tak, aan een ander vervielen, waardoor de onverdeelde
landen in den loop der eeuwen meer of minder hereenigd werden.
GESLACHTSREGISTER VAN HET HUIS NASSAU-DILLENBURG. (1247-1606.)
Otto I
1247-1290
[+] voor 3 Maart 1290, gehuwd met Agnes,
dochter van graaf Emich van Leiningen.
----------------------------------------------
| |
Hendrik I 5 andere kinderen.
1285 [+] 1343
geh. met Adelheid,
dochter van Diedrich,
Heer van Heinsberg.
|
----------------------------------------------
| |
Otto II 9 andere kinderen.
1318 [+] 25 Jan. 1351
geh. met Adelheid,
zuster van graaf
Hendrik van Vianden.
|
----------------------------------------------
| | |
Jan I Hendrik Otto
1340 [+] 1416 1351-1402. 1351-1384.
geh. met Margaretha, dochter
van graaf Adolf van der Mark.
|
-----------------------------------------------------------------------------
| | | | |
Adolf Jan II Engelbert I Hendrik Jan III
1384 bijgenaamd 1401-1442 1401. [+] 1430.
[+] 1420 “Met den helm” geh. met Johanna,
zonder [+] 1443. dochter en erfgename
mann. nak. van Jan III, Heer
van Polanen en Leek.
(Eerste Heer van
Breda uit het
Nassausche Huis.)
|
-------------------------------------------------------------------------------
| | | | | |
Jan IV Hendrik II Margaretha. Willem. Maria. Filips.
1410-1475 [+] 1450.
geh. met Maria,
docht. van Jan,
Heer van Loon
en Heinsberg.
|
-------------------------------------------------------------------------------
| | | | | |
Anna. Johanna. Adriana. Engelbert II. Jan V Odilia.
1455-1516
geh. met Elisabeth,
docht. van landgraaf
Hendrik van Hessen.
|
-------------------------------------------------------------------------------
| | | | | |
Hendrik III Jan Ernst Willem de Oude Elizabeth Maria
1483-1538 1484-1491. 1486. of de Rijke 1488-1559 1491-na 1542
geh. 1. met 1487-1559 geh. met geh. met
Francesca, geh. 1. met Jan graaf Jodocus
docht. van Walpurga, dochter van Wied graaf van
hertog Jac. van graaf Jan [+] 1533. Holstein-
van Savoye. van Egmond Schaumburg
geh. 2. met ([+] 1529). [+] 1532.
Claudia, geh. 2. met
docht. van Juliana,
Prins Jan docht. van graaf
van Chalons Botha van Stolberg,
en Oranje. weduwe van graaf
| Filips van Hanau.
Réné [+] 1580.
1518-1544. |
Prins van |
Oranje 1530 |
geh. met |
Anna, docht. |
van hert. |
Ant. van |
Lotharingen. |
| |
Maria |
gestorven |
3 weken na |
de geboorte. |
|
|
----------------------------------------------------------------------------------------+
| | | | | | |
Elisabeth Magdalena Willem van Oranje Hermanna Jan de Oude Lodewijk |
1515-1523. 1522-1567 24 April 1533- 1534. 1536-1606. 1538-1574. |
geh. met 10 Juli 1584. | (Sneuvelt |
Herman (Diens -------------- op de |
graaf familiestam | Mookerheide.) |
van Moers volgt Willem |
en Nuenar. later.) Lodewijk, |
[+] 1578. Voorvader van |
ons regeerend |
vorstenhuis. |
|
----------------------------------------------------------------------------------------+
| | | | | | | |
| Adolf Anna Elisabeth Catharina Juliana Magdalena Hendrik
| 1540-1568. 1541-1616 1543-1616 1543-1624 1546-1588. 1547-1630 1550-1574.
| (Sneuvelt geh. met geh. met geh. met geh. met (Sneuvelt
| bij Heili- Albert Koenraad Gunther Wolfgang, op de
| gerlee.) graaf van graaf graaf graaf Mooker-
| Nassau- van Solms- van van heide.)
| Saarbrück Braunfels. Schwarzburg. Hohenlohe
| [+] 1593. [+] 1592. [+] 1583. [+] 1610.
De tak, waaruit Willem van Oranje is ontstaan, gaat terug tot
Ruprecht, de eerste, die den titel Laurenburg voor dien van Nassau
verwisselde. Zijn kleinzoon Hendrik de Rijke, die in het midden
der 13e eeuw leefde, was zeer gezien in het Rijk en stichtte het
kasteel Dillenburg, teneinde daardoor vasten voet te hebben in het
noordelijk gedeelte van zijn domeinen. Onder zijn twee zonen Walram
en Otto, de stichters van de Walramsche en Ottonische lijnen, werd
het voorvaderlijk goed verdeeld, terwijl beiden een deel hadden in
Nassau zelf.
Otto werd het hoofd van den Nassau-Dillenburger stam, waartoe ook
Willem van Oranje behoorde.
Zijn afstammelingen sloten rijke huwelijken, waardoor de familiebanden
werden vergroot, veel goud in de schatkist kwam, terwijl de gelegenheid
zich daardoor opende, nieuwe titels te verwerven. Vooral het huwelijk
van Otto II met Adelheid was een der rijkste verbintenissen, die
zooveel hebben toegevoegd bij de Nassausche bezittingen, o.a. Vianden,
dat Adelheid als bruidschat meebracht. (Zie geslachtsregister pag. 3.)
Onder Otto's oudsten zoon Jan werden verschillende stadsprivileges
aan Dillenburg toegestaan en in 1384 verkreeg hij van den keizer
de vergunning, om onder zijn eigen jurisdictie een gerechtshof te
bezitten.
Door het ongehuwd blijven van den eenen broer en het overlijden zonder
mannelijke nakomelingen van den anderen, verliet Engelbert, die reeds
vroeg een geestelijke gelofte had afgelegd, den geestelijken stand
en huwde met Johanna, eenig kind van Jan, Heer van Polanen en Leek,
welke gebeurtenis van zoo groot belang was, daar op die wijze de
Nederlandsche goederen in de familie werden gebracht en Engelbert in
staat werd gesteld een voorname positie in te nemen aan het hof van
Bourgondië, binnen welks kring zijn landen lagen.
Terwijl Engelbert zijn leven in de Nederlanden doorbracht, regeerde
zijn oudere broer Jan van Nassau over de familiegoederen aan den
oostkant van den Rijn. Hij leefde op zulk een voortdurenden voet van
oorlog met zijn buren, dat hij bekend stond als Jan "Met den helm",
daar hij nooit den tijd kon vinden, zich van zijn oorlogshoofdtooisel
te ontdoen. 't Schijnt een merkwaardig man geweest te zijn, over wiens
dapperheid nog vele legenden in omloop zijn in de buurt van Dillenburg.
Sedert den tijd van Jan I was de bezitting meer dan verdubbeld en
Jan IV werd nog rijker door zijn huwelijk met Maria, erfgename van
Loon en Heinsberg.
In 1475 overleed Jan IV en zijn erfgenamen Jan en Engelbert verdeelden
de landen bij overeenkomst, terwijl ze sommige goederen ter wille
van de titels gemeenschappelijk behielden. Het aldus verdeelde land
werd niet weder vereenigd dan na den dood van Willem III, Koning van
Engeland, in 1702.
Er was vastgesteld, dat bij gebreke van mannelijke erfgenamen van den
eenen broeder, de zoons van den anderen broer zouden erven. Dergelijke
schikkingen werden in de Nassau-Dillenburger familie meermalen gemaakt,
maar wat merkwaardiger was, ook uitgevoerd. Mochten er ook al processen
voorkomen bij den minsten twist met de naburen, de familiebetrekkingen
bleven altijd vriendschappelijk.
In overeenstemming met dit verdrag, volgens hetwelk Nassau aan den
ouderen, de Nederlandsche goederen aan den jongeren broer kwamen,
leefde Jan, de vijfde van dien naam, te Dillenburg, terwijl Engelbert
II Breda tot zijn hoofdkwartier maakte, waar hij echter niet lang
woonde, daar hij zijn leven in den dienst van Karel den Stoute van
Bourgondië en zijn opvolgers doorbracht.
Beide broers hebben zich nog al bekend gemaakt, hoewel op geheel
verschillend terrein.
Engelbert zou men de staatkundige voorganger van Willem van Oranje
kunnen noemen; hij was ridder van het Gulden Vlies en had een gewichtig
aandeel in de belangrijke staatkundige onderhandelingen van dien tijd.
In 1477 werd hij in den noodlottigen slag bij Nancy gevangen genomen
door de Zwitsers; zijn vrouw beloofde aan de kerk een reliquienkast
en een kaars, even zwaar wegende als de wapenrusting van haar man,
indien deze in veiligheid terugkeerde, hetgeen niet dan tegen een hoog
losgeld geschiedde. Ook aan het hof van Karels opvolgster, Maria van
Bourgondië, bekleedde Engelbert een voorname plaats en op haar huwelijk
met Maximiliaan had hij grooten invloed. In 1487 tijdens den Franschen
veldtocht werd hij nogmaals gevangen genomen en om zijn losprijs van
84.000 francs te betalen, was hij verplicht een deel van zijn goederen
o.a. Vianden, St. Vis en Daesberg aan zijn broeder Jan te verpanden.
In 1496 kwam tusschen Maximiliaan en Karel VIII een verdrag tot
stand, waarbij Engelbert als onderhandelaar optrad, terwijl, uit het
handels- en vriendschapsverdrag met Hendrik VII van Engeland in 1493,
ook zijn bekwaamheden als staatsman bleken. Toch treft hem eenigen
blaam gedurende zijn bestuur als stadhouder in de Nederlanden, toen
hij, na het dempen van een oproer te Brussel, de oproerlingen wel
begenadigde, maar hiervan 50 rijke kooplieden uitsloot en hen dwong,
hun leven door middel van zware losgelden te redden. Van deze sommen
bouwde hij het paleis der Nassau's in Brussel.
In Nassau was Jan niet minder werkzaam, hoewel in begrensder kring,
in vergelijking van zijn meer beroemden broeder. Hij bevorderde den
vooruitgang van zijn land en volk door het oprichten van rechtbanken,
het uitbreiden van den handel en het ontginnen van mijnen. In 1511
stichtte hij een kerk en school te Dillenburg. Door zijn huwelijk met
Elisabeth van Hessen, bereidde hij zijn zoon Willem een levenslang
verdriet, want daardoor had Nassau recht verkregen op een deel van de
Catzenellenbogen-goederen, waarover meer dan een halve eeuw is getwist.
In 1516 stierf Jan en liet twee zonen na, Hendrik en Willem. Reeds in
1504 werd Hendrik, die in het leven aan het Bourgondische hof door
Engelbert was ingeleid, ter gelegenheid van zijn huwelijk met de
rijke bruid Francesca, als de erfgenaam van zijn oom erkend, waarom
Hendrik ten gunste van zijn broeder Willem van het grootste deel van
zijn vaderlijk erfgoed in Duitschland afzag.
Hendrik was een waardig opvolger van zijn oom den staatsman en overtrof
hem zelfs, in zoover het tooneel zijner daden grooter was dan dat van
zijn voorganger. Kort na Engelberts dood toch vielen de Nederlanden
als erfenis ten deel aan hem, die reeds Koning van Spanje was en
later Keizer van Duitschland zou worden.
Hendriks leenheer, de heer van Bourgondië, aan wien hij krachtens zijn
Nederlandsche goederen trouw was verschuldigd, had alzoo als Karel V,
een rijk, waarbij dat van Karel den Stoute onbeteekenend en een macht,
waarbij de ingebeelde macht van Maximiliaan niets was.
Hendrik hoorde ook tijdens de minderjarigheid van den jongen vorst
een tijdlang tot zijn voogden en toen hij eenmaal de teugels van het
bewind aanvaard had, werd hij zijn zeer gewaardeerde raadgever. Ja,
men beweert zelfs, dat het bij de keizerskeuze in 1519 vooral
Hendriks groote invloed was, die de balans ten voordeele van Karel
deed overslaan tegenover Frederik van Saksen, wiens aanspraken door
vele keurvorsten werden verdedigd.
Dat de keizer nooit den dienst, hem toen door Hendrik bewezen, vergat,
is licht te begrijpen en we zien hem dan ook altijd in het persoonlijk
gevolg van den keizer, tenzij Hendrik hem verving in de Nederlanden
als zijn vertegenwoordiger, tenzij hem een diplomatieke zending naar
een vreemd hof werd toevertrouwd.
Op de voornaamste rijksdagen was Hendrik tegenwoordig en ook te
Augsburg, toen de confessie van het Protestantsch geloof werd
vastgesteld, voor welken nieuwen godsdienst hij echter weinig
sympathie had, in tegenstelling van zijn broer graaf Willem, die tot
het Protestantisme was overgegaan.
Hendrik was voortdurend aan het Fransche hof op verschillende
diplomatieke tochten en, ter erkenning van de voortreffelijke
diensten, door hem bij een dezer gelegenheden aan Frans I bewezen,
schonk deze hem de hand van Claudia, zuster van Philibert, prins van
Oranje-Chalons. Dit huwelijk was in zijn gevolgen nog gewichtiger
voor de Nassau's dan dat van Engelbert met de erfgename van Polanen en
Leck, want bij den dood van Philibert, zonder mannelijke erfgenamen,
werd hun zoon Réné tot legataris benoemd.
Hendriks bezittingen werden zeer vermeerderd door giften, aankoopen
en verbeurdverklaringen, zoodat Réné een veel grooter erfgoed ontving
dan zijn vader had verkregen.
De lucht van hun geboortegrond Nassau scheen de familie beter te
bekomen, dan die van de Nederlanden; misschien ook was het rustig
gravenleven bevorderlijker voor een hoogen ouderdom, dan het heen en
weer trekkend bestaan, waartoe de volgers van het huis van Bourgondië
verplicht waren. Geen der uitstekende Nassau's in Nederland bereikte
meer dan een middelbaren leeftijd en was de Duitsche bloeiende
stam niet in de gelegenheid geweest, om steeds nieuwe enten op den
Nederlandschen tak over te planten, dan zou geen Nassau het leiderschap
in Holland hebben kunnen op zich nemen, toen de noodzakelijkheid
van zulk een leider ontstond. Hendrik stierf in 1538, op 55-jarigen
leeftijd, één zoon Réné als opvolger voor zijne staten achterlatende,
die in 1530 Prins van Oranje geworden was.
Uit dankbaarheid aan zijn oom Philibert, van wien hij het rijkste
deel zijner erfenis ontving, was zijn gewone onderteekening: Réné van
Chalons. Zijn volle titel was: "Bij de gratie Gods Réné, Prins van
Oranje, geboren van Nassau en Chalons, graaf van Catzenellenbogen,
Vianden, Dietz, Tonnerre, Pointhièvre, Charny, Heer van Breda, Diest,
Warneton, Arlay, Roseroy en Chastelbelin."
Hij nam de wapens van Oranje en Chalons aan met het devies: "Je
maintiendrai Chalons". Willem van Oranje veranderde Chalons in Nassau,
maar later werd de spreuk eenvoudig: "Je maintiendrai", terwijl men
het voorwerp van dit werkwoord naar verkiezing invulde.
De titel van Oranje, door Réné in de Nassau-familie gebracht, werd zoo
geheel en al met hen vereenzelvigd en speelde zulk een belangrijke
rol in hun achtereenvolgende geschiedenis, dat een korte schets van
dit kleine vorstendom hier niet misplaatst kan zijn.
Oranje, een naam die zoo wereldberoemd is geworden, was een kleine
landstreek niet grooter dan 38.248,4 acres, in het Zuiden van
Frankrijk, ten Oosten van de Rhône gelegen.
Het graafschap Avignon ligt rondom het gewest, uitgezonderd waar de
Rhône de westelijke grens vormt. Dit kleine vorstendom behield althans
een nominale onafhankelijkheid van den Franschen souverein tot 1713,
toen het ten slotte werd afgestaan aan Lodewijk XIV.
In de 6e eeuw dreven de ruwe stammen van het Noorden de Romeinen uit
Oranje, zoowel als uit andere steden in de provinciën, maar ze werden
op hunne beurt door de Saracenen, die uit het Zuiden kwamen, verjaagd.
Jonckbloet heeft een modern Fransche vertaling geleverd van een oud
romantisch gedicht, getiteld: Guillaume d'Orange of Guillaume au
Court Nez; de held van dit verhaal, ridder aan het hof van Karel den
Groote, deed wonderen van dapperheid. Hij was het, die Oranje, dat
de rijkste en prachtigste stad van de Saraceensche steden geworden
was, bevrijdde, Orable, de Saraceensche prinses, die hem tegen haar
eigen geslacht bij de belegering hielp, huwde en het vorstendom uit
de handen van Karel den Groote ontving.
In de twaalfde eeuw bracht prinses Tiburge, bij gebreke aan mannelijke
erfgenamen, Oranje als huwelijksgoed aan haar echtgenoot, Bertrand
des Baux. Ook deze familie stierf uit in de mannelijke lijn en het
vorstendom ging door Marie des Baux aan haar echtgenoot Jean van
Chalons, stichter van het huis Oranje-Chalons over.
De achtereenvolgende heeren van Oranje verkozen als regel liever
het fortuin van den keizer te volgen, dan dat der Fransche koningen,
in wier rijk de armzalige bunders verzwolgen werden. Misschien was
dit eenvoudig de begeerte om met hun onafhankelijkheid van iemand,
aan wien zij geografisch hulde verplicht schenen, te bluffen. Doch
hoe dit ook zij, het gevolg van hun keuze was voor het vorstendom
niet gelukkig, daar de regeerende koning van Frankrijk, in het geval
hij zich openlijk aan de zijde van den keizer plaatste, onmiddellijk
er toe overging, het kleine arme land, dat bij afwezigheid van zijn
heer weerloos was, te confisqueeren.
Ook Réné bracht zijn leven door in het gevolg van den keizer en door
de voortdurende vijandschap tusschen dezen vorst en Frans I, werden
Réné's vorstendom en andere staten op Fransch grondgebied telkens
verbeurd verklaard. Er bleef dus weinig gelegenheid voor Réné over
om Oranje of Chalons te handhaven.
Was Frans op den jongen vorst zeer verbitterd wegens zijn actief en
dikwijls succesvol deelnemen aan de veldtochten, Réné stond in hoog
aanzien bij Keizer Karel, die hem in weerwil van zijn jeugd in 1540
tot stadhouder over Holland, Zeeland, Friesland en Utrecht aanstelde
en hem tevens met de orde van het Gulden Vlies bekleedde. In 1542 trok
hij weer te velde en werd persoonlijk zeer geroemd, al was Karel ook
niet gelukkig in den veldtocht.
Toen Karel in 1544 zijn plan wilde volvoeren om naar Parijs te trekken
en het hiervoor noodzakelijk was Saint-Dizier, een vesting aan de
Marne, te bezetten, ontving Réné het opperbevel over de belegerende
troepen.
Den 17en Juli werd een aanval op de wallen gedaan en daarbij ontving
Réné een ernstige wond, waaraan hij reeds den volgenden dag op
26-jarigen leeftijd overleed. Hij werd door het geheele leger betreurd
en Karel was tegenwoordig, toen hij den laatsten ademtocht uitblies.
Had Réné een voorgevoel van zijn naderend einde gehad? Men zou het
haast zeggen, want op den 20en Juni had hij vergunning van den keizer
gevraagd en gekregen, om zijn uitersten wil te maken, waarbij hij
al wat hij geërfd had van zijn oom Philibert aan zijn kleinen neef
Willem, oudsten zoon van graaf Willem van Nassau, naliet.
Alzoo stierf de lijn Nassau-Breda wederom uit en krachtens de
overeenkomst, die tusschen Willem en Hendrik herhaald was, keerde
de Nederlandsche bezitting van de familie Nassau naar den Duitschen
tak terug. Réné's testament betrof alles wat hij bezat, maar was
alleen noodzakelijk voor de bezittingen, die hij van moederszijde had
gekregen. Hij liet dit alles na aan Willem en diens rechtstreeksche of
zijdelingsche erfgenamen of, indien deze ontbraken, aan de erfgenamen
van diens vrouwelijke erfgenamen. Op deze clausule beriep zich Pruisen
in 1702 voor zijn aanspraak op Oranje, toen Willems mannelijke lijn
met den dood van Willem III van Engeland uitstierf.
Het in den loop der eeuwen herhaaldelijk geconfisqueerde Oranje, kwam
dan ook dit jaar aan Frederik I, Koning van Pruisen, als erfgenaam
van Louise Henriëtte, kleindochter van Willem den Zwijger. In 1713
werd een nieuwe schikking gemaakt tusschen Frederik en Lodewijk. In
ruil met andere goederen werd toen het vorstendom aan den koning van
Frankrijk afgestaan en is sedert dien tijd een deel van het Fransche
rijk gebleven. Voor dit pesthol van Hugenoterij, zooals Lodewijk XIV
het noemde, werd alles gedaan om het minder aantrekkelijk te maken voor
de Protestanten. Drie duizend hunner verlieten de stad, gingen naar
Genève en vormden later een kleine kolonie in Pruisen. Van de 10.000
inwoners waren er op Kerstmis 1890 nog slechts 78 mannen, vrouwen
en kinderen, die in een kleine zijstraat voor hun Protestantsche
godsvereering te zamen kwamen.
Terwijl Hendrik zich vooral bewoog aan het Bourgondische hof,
speelde Willem daarentegen dezelfde stille rol in Dillenburg als
zijn vader. In 1516 verkreeg hij bij het overlijden van Jan V, de
Nassau-Dillenburgsche erfenis, terwijl aan zijn ouderen broer Hendrik
alleen zijn aandeel in het voorvaderlijk kasteel van Nassau toekwam.
Reeds in Augustus 1516 ontving Willem de eeden van getrouwheid, eerst
van zijn vazallen in Siegen en daarna van die in andere deelen van
zijn klein vorstendom.
Hoewel hij het recht had op al de titels van de Nederlandsche staten
van zijn broer, noemde hij zich eerst eenvoudig Graaf van Nassau,
Vianden en Dietz, waarbij hij pas later dien van Catzenellenbogen
voegde.
Hij werd de Rijke genaamd, maar deze rijkdom bestond meer in den
vorm van land met aanspraken daaraan verbonden, dan in geld en deze
naam zou meer toepasselijk zijn, als we denken aan zijn vijf zonen
en zeven dochters uit zijn huwelijk met Juliana van Stolberg.
Inderdaad vond de graaf het in 't minst geen gemakkelijke zaak aan
de gedurige eischen van den keizer te voldoen, die steeds naar den
eenen hoek van zijn wereldrijk om geld keek om het in een anderen
hoek weer uit te geven.
Van de voortdurende vijandschap en oneenigheden tusschen de huizen
Nassau en Hessen kreeg Willem ook ruim zijn deel, want de twist,
die reeds 15 jaar lang gevoerd werd over de aanspraken op de
Catzenellenbogen-staten, door Jan V begonnen ten behoeve van zijn
vrouw, werd door Willem na den dood van zijn vader overgenomen.
Geen rijksdag werd er gehouden, zonder dat die zaak te berde kwam;
geen voet zette de keizer op Duitsch grondgebied, zonder door de
Nassau's of Hessens geprest te worden om een beslissing te nemen. In
1520 nam Karel volgens zijn keizerlijk recht zelf de zaak in handen,
maar vertrouwde haar spoedig toe aan een commissie, daar hij zelf
te kort op één plaats vertoefde om het getuigengehoor te eindigen en
vonnis te vellen. Ook deze commissie had niet veel succes, want was
ze gereed met een beslissing, dan kon de keizer door zijn afwezigheid
niet tot uitvoering overgaan; de tijd verliep en men kon van voren
af weer beginnen.
In 1557 eindigde de strijd. Het besluit was, dat Hessen het grootste
deel van de landen verkreeg met de voorwaarde daarbij, dat Nassau
schadeloos gesteld zou worden. De Nassau's mochten de wapens en den
titel van Catzenellenbogen dragen, de Hessens die van Dietz. Indien
beiden, Willem van Oranje en zijn vader, zonder erfgenamen stierven,
dan moesten de Hessens het voorrecht hebben om de afgestane landen
terug te kunnen koopen, als ze dat verlangden. Zoo eindigde de zaak
tot niemands bevrediging, behalve tot die der scheidsrechters.
Hoe stond Graaf Willem tegenover de Hervorming?
In 1521 was hij op den beroemden rijksdag van Worms en de Wittenberger
monnik liet niet na, grooten indruk op hem te maken; toch vereenigde
hij zich niet met de eerste protestantsche bewegingen.
Misschien was het voorzichtigheid, die hem tot die neutrale houding
dreef en werd hij door de gedachte aan zijns broeders positie aan
het keizerlijk hof daartoe aangespoord; ook kan het zijn, dat hij
met het oog op zijn proces met Hessen ongeneigd was, openlijk een
stelling in te nemen, die den jongen keizer zou kunnen mishagen.
Eenige jaren later ontving hij op Dillenburg bezoek van den jongen
hertog Hans Frederik van Saksen, met het doel hem te bewegen, zich
bij de Evangelische partij aan te sluiten en na het vertrek van zijn
gast zond deze hem tal van geschriften van Luther toe en schreef bij
het eerste pakket:
"Zooals ik u beloofde, zend ik U hierbij eenige van Luthers
geschriften, zooveel als ik op dit oogenblik kon verzamelen. Ik
hoop met Gods hulp daardoor een goed Christen van U te maken."
Frederiks hoop om een proseliet te winnen, werd niet zoo spoedig
vervuld, want al stond Willem in 1528 den monniken van het klooster
te Thron toe, zelf een reformatie te bewerken en hun invloed aan
te wenden om die op de gemeente van Old Weilnau en Wehrheim over
te brengen, toch bleef het voorloopig hierbij en pas langzamerhand
kwamen meer veranderingen.
In de hoop op een vonnis in zijn proces, ging hij ook naar den
Rijksdag van Augsburg, die in persoon door Karel werd gepresideerd;
zag Willem zijn wensch niet vervuld, wel werd de graaf versterkt
in zijn neiging tot de nieuwe leer, want na dien Rijksdag, waar de
Luthersche geloofsbelijdenis werd geformuleerd, werden volgens de
Dillenburgsche Kroniek "godsdienstige en kerkelijke verordeningen
veranderd en de mis afgeschaft."
Toch ging de hervorming in zijn staten slechts voet voor voet vooruit
en waren er bewijzen, die deden vermoeden, dat de graaf werd beschouwd
als iemand, die nog tusschen de partijen aarzelde.
In 1533, eigenaardig het geboortejaar van onzen Willem van Oranje,
nam de graaf twee maatregelen, die toonden, dat hij zich met de
hervorming had verbonden. Hij weigerde de orde van 't Gulden Vlies,
omdat daartoe een eed van trouw aan Rome noodzakelijk was en in de
kerken Siegen en Dillenburg voerde hij de "Neurenbergsche Reformatie"
in, eene confessie, die de markgraaf van Brandenburg in Frankrijk
had opgesteld. Ook liet hij in 1536 door den weinigen voortgang van
den nieuwen godsdienst, tengevolge van onwetende en luie predikers,
de "Nassausche Kerkregelingen" samenstellen, waarbij hij zelf een
inleiding schreef, ten einde "hun gemis aan oordeel door een kleine
verklaring en instructie te hulp te komen."
Graaf Willem gaf dus zelf de leiding aan, maar van dwang, in welke
richting ook, was in zijn rijk nooit sprake! Hij streefde er alleen
naar, beter onderwijs in te voeren. Het Duitsch was de taal, die
bij den doop gebruikt werd; voor de viering van het avondmaal moest
de predikant eene duidelijke uiteenzetting van zijne meening geven
en met eene algemeene belijdenis van de gemeente moest hij zich
tevreden stellen.
Na het avondmaal in beide gestalten mocht de mis in gewone kleeding en
met onschadelijke plechtigheden gecelebreerd worden. De opheffing van
de hostie was verboden. Bijzondere missen, ook die op gewone weekdagen,
waren eveneens verboden. In kerken, waar dagelijksche missen gewoon
waren geweest, moest een eenvoudige dienst worden gehouden, waar een
brief of evangelie werd gelezen en verklaard met gebed. In andere
kerken zou er een preek worden gehouden op Woensdagen. De kinderen
moesten ten minste tweemaal 's jaars worden geëxamineerd. Het
getal feestdagen, in een jaar toegestaan, werd tot zes-en-twintig
teruggebracht. De overige artikelen handelden over de levenswijze
der predikanten, over kerkbestuur, gebruik van den Duitschen bijbel
enz. Daar was ook een bijzonder verbod omtrent bijgeloovige vereering
van zaken. Het is duidelijk, dat deze regelingen met gezag werden
afgekondigd en dat Willem algeheele bisschoppelijke jurisdictie
in zijn landen had aangenomen. De eerste superintendent van de
Nassau-kerken was een zekere Erasmus Sarcerius, die een weldadigen
invloed uitoefende, welke lang in de nabuurschap van Dillenburg
nawerkte. Zijn arbeid werd echter door het Interim van 1548 vernietigd,
dat de kerkelijke zaken weer in een staat van onzekerheid bracht.
Na den Rijksdag van Augsburg n.l. was door de ligue der Schmalkalden
een defensieve alliantie gesloten tusschen de Protestantsche edelen en
sommige van de vrije steden, tengevolge waarvan Karel V den eersten
godsdienstvrede, dien van Neurenberg sloot. Door tegenwerking van
Filips van Hessen om zich bij die ligue aan te sluiten, wat Willems
plan was, kon Willem zijn staten nog juist sparen voor het gevaar van
gewikkeld te worden in den oorlog van Schmalkalden, die zoo noodlottig
werd voor zijn naburen Saksen en Hessen. Het zag er, na den slag te
Mühlberg in 1547, donker uit voor het protestantisme; Willem zond
zijn hervormde predikers weg en stond den terugkeer der priesters toe.
In dezen tijd werd door Granvelle, toen bisschop van Arras, veel
moeite gedaan om den graaf weer in de kerk terug te brengen. Zoo
wordt verhaald, dat na een redetwist over zijn godsdienstverandering,
graaf Willem aan Granvelle op vasten toon ten antwoord gaf: "Of het
waar is of niet weet ik niet, maar daar zijn zekere dingen, die tot
den godsdienst betrekking hebben, die mij zeer verontrusten."
Bij den godsdienstvrede van 1555 werd door den keizer toegestaan,
dat de godsdienstige zaken van elk land geregeld moesten worden
overeenkomstig den wil van den bestuurder en dit was het eerste
stuk van keizerlijke beteekenis, waaraan ook de onderteekening van
Nassau-Dillenburg is gehecht.
Natuurlijk was nu het gevolg van dezen vrede voor Nassau, dat de
Evangelische predikers weder hersteld werden, terwijl ook de Synoden
en kerkvisitatiën in 't leven werden teruggeroepen. Zonder tegenwerking
ging dit echter niet.
De bisschop van Trier liet niets na, om zijn gezag in Dietz te
herstellen en werd zonderling genoeg gesteund door Filips van Hessen,
den meest protesteerenden Protestant van allen, maar zulk een geducht
hater van Nassau, dat hij liever te weinig protesteerde, wanneer hij
daardoor zijn erfelijken vijand slechts kwellen kon, met wien hij
openlijk in vrede leefde.--Dat Filips Zwingliaansch en Willem geheel
Luthersch in zijn denkbeelden was, maakte den strijd nog heviger,
want het verschil tusschen deze beide takken van de hervorming begon
al even bitter te worden als tusschen de Protestanten en Katholieken.
Er was in de wijze waarop de hervorming in zijn landen werd ingevoerd
nooit eenig fanatisme. Zelfs in de aanvaarding van het Protestantsche
geloof was hij gematigd en hij beoefende verdraagzaamheid bij elke
hervorming, die hij invoerde; priesters, die weigerden de nieuwe
kerkverordeningen te aanvaarden, werden met consideratie behandeld
en in vele gevallen gepensionneerd. Zeker hoorde hij niet tot de
edelen, die de hervorming gebruikten als middel om hun inkomsten
te vermeerderen; geen kerkelijke noch monnikgoederen werden voor
wereldlijke bedoelingen gebruikt en er werd zorg gedragen, dat
alle kerkelijke inkomsten alleen zouden worden aangewend voor
gemeenschappelijke belangen.
Als krijgsman kan graaf Willem niet gerekend worden tot de groote en
uitstekende mannen van zijn dagen. Wel vergezelde hij zijn broeder
Hendrik bij de eerste veldtochten van Karel V tegen Frankrijk in
1511-1522 en was daardoor tegenwoordig bij het beleg van Mézières,
maar de latere aanbiedingen van Karel V, die hem het commando over
de geheele infanterie wilde geven en van Jan Frederik van Saksen, die
6000 gulden bood, als hij in zijn dienst wilde treden, sloeg hij af.
Militaire betrekkingen weigerde hij, maar dikwijls werd hij gekozen als
de vertrouwde, de raadgever en bemiddelaar van vele voorname vorsten
van het rijk, want men hield hem voor een man van gezond oordeel
en van zulk een onbevooroordeelden geest, als bij mogelijkheid
te vinden was in dat tijdvak van partijzucht en persoonlijken
invloed. Eigenaardig, dat bij zijn welbekend talent om moeilijkheden
van anderen te vereffenen en bij zijn grooten invloed aan het hof,
zijn eigen belangrijke zaak zoo lang aanhangig bleef.
Kan hij al niet onder de groote mannen van zijn geslacht gerekend
worden, zeker is het, dat hij een van de voornaamste bestuurders uit
het huis Nassau was.
Door het labyrinth van godsdienstige sympathieën en politieke
belangen, bedreigd nu door de eene, dan door de andere partij, met
verlies of verwoesting van zijn landen, heeft graaf Willem zich met
voorzichtigheid en standvastigheid bewogen. Hij heeft zijn land tegen
den oorlog met al zijn verwoestende gevolgen weten te vrijwaren en
liet aan zijn zonen zijn vaderlijk erfdeel, aanzienlijk vermeerderd,
achter. Zijn verhouding tot zijn onderdanen was uitstekend en hunne
belangen waren goed bij hem verzorgd.
In October 1559 stierf graaf Willem op den leeftijd van 72 jaar en
werd begraven in de keurige kleine kerk te Dillenburg, door zijn
vader gebouwd en door hem zelf veranderd.
Geen Duitsch staatsman ging met hem heen, maar een uitmuntend
bestuurder van het graafschap Nassau. Hij is alleen bekend geweest als
Willem de Oude of de Rijke, terwijl het voor zijn zoon was weggelegd,
Willem van Nassau te worden.
HOOFDSTUK II.
DE JEUGD VAN WILLEM VAN ORANJE EN ZIJN EERSTE VELDTOCHTEN 1531-1555.
Graaf Willem, over wien we in het vorige hoofdstuk een en ander
hebben meegedeeld, was in 1505, op achttien jarigen leeftijd gehuwd
met Walpurga, dochter van graaf Jan van Egmond. Uit dezen echt waren
twee dochters, waarvan alleen Magdalena, in 1538 getrouwd met graaf
Herman van Nuenar, de moeder overleefde.
Walpurga stierf in 1529 en aanstonds schijnt de quaestie van haar
opvolgster in de familie druk besproken te zijn, want kort na haar dood
ontving Willem van zijn broeder Hendrik van Nassau een brief, waarin
hij verschillende prinsessen van Lotharingen, Wurtemberg en Saksen
aanbeval als begeerenswaardige partijen voor zijn broeder. We kunnen
ons dien broederlijken aandrang tot een tweede huwelijk begrijpen,
wanneer we bedenken, dat in die dagen een chatelaine of dame van
het kasteel dringend noodzakelijk was. Niet alleen werd er in het
kasteel gesponnen en geweven en moesten er kleeren gemaakt worden,
geen kleinigheid als de bewoners talrijk waren, maar ook diende de
zuinigheid in acht genomen te worden.
Elk Duitsch edelman was verplicht een vast bedrag te betalen; de
keizerlijke rijksdagen, die nu in de eene dan in de andere stad
werden gehouden en het onophoudelijk oorlogvoeren gaven bovendien
aanleiding tot veel reizen. Bij trouwen begrafenisplechtigheden kwamen
bloedverwanten tot een zeer ver verwijderden graad te zamen en werden
overdadig onthaald en niet alleen bij dergelijke gebeurtenissen was
het aantal gasten op het kasteel zoo groot.
Dillenburg was, door haar ligging op een der wegen van Brunswijk,
Brandenburg en andere noordoostelijke gewesten naar Frankfort, in den
regel de plaats, waar vele zaken werden afgehandeld. De Dillenburgsche
Kroniek vermeldt o.a. een bezoek van Hendrik, den hertog van Brunswijk,
op het kasteel met een gevolg van 134 ruiters en van den markgraaf
van Thüringen met 150 volgelingen. Wat er dan te doen viel, behoeft
geen nadere vermelding.
Willem gaf echter niet zoo spoedig gehoor aan den raad van Hendrik
en het blijkt ook hieruit, dat haast geen karaktertrek van hem is
geweest, daar hij twee jaar wachtte, voor hij een nieuwe gravin ten
huwelijk vroeg.
Het was Juliana van Stolberg, weduwe van Filips van Hanau, waarmee
Graaf Willem in 1531 trouwde. Zij was geen onbekende voor hem; in
hetzelfde jaar dat Willem weduwnaar werd (1529), was ook Filips van
Hanau overleden, Juliana met 5 kinderen achterlatende. Willem, die
ook voogd van den minderjarigen Filips was geweest en toen tijdelijk
het bestuur over Hanau had gevoerd, werd thans bij zijn dood tot
uitvoerder benoemd van zijn uitersten wil en tevens tot voogd over
de kinderen. Met groote zorg had hij die taak ondernomen en daardoor
was hij tevens in de gelegenheid geweest, de jonge weduwe, met wie
hij nu huwde, beter te leeren kennen. Al zijn pleegkinderen nam hij
ter opvoeding in zijn eigen huishouden op. Woonde Willem wel eens te
Siegen, de vaste woonplaats was Dillenburg, waar ook de kinderen van
Juliana geboren werden.
Den 24en April 1533 werd de oudste zoon van Graaf Willem en Juliana
geboren. Hij ontving denzelfden naam als zijn vader en bij de
geboorte bestond niet het minste vooruitzicht voor den jongen Willem
om een grooter erfgoed te krijgen dan zijn vader hem kon geven, want
zoowel Hendrik als Réné van Nassau waren in hun volle levenskracht,
ja de laatste had nog niet eens het prinsdom Oranje geërfd, een naam,
die bestemd was wereldberoemd te worden.
Over de eerste jaren van Willem is zeer weinig bekend, maar zeker
is het, dat zijn jeugd niet eenzaam is geweest. Volgens de gewoonte
van dien tijd trachtte men de jonge edellieden van een vorstelijk
huisgezin geplaatst te krijgen, in een, als het kon, van hooger rang,
ten einde de opvoeding te voltooien. Het hof van Graaf Willem had
een uitstekenden naam en ouders achtten zich gelukkig, als zij er in
slaagden, hun zoons daar geplaatst te krijgen. Het gevolg hiervan was,
dat het kasteel steeds vol leven was, niet alleen door de vele jonge
edellieden, die er in huis waren, maar ook door het groot aantal
kinderen op het Dillenburger kasteel geboren.
In Juli 1544 sneuvelde Réné te Saint-Dizier, door welke gebeurtenis het
leven van den jongen Willem volkomen veranderde. Réné had toestemming
verzocht en gekregen om zijn uitersten wil te maken en Karel V had
deze beschikking, waarbij al de goederen op zijn Duitschen neef
Willem overgingen, goedgekeurd. Wel had Willem de Oude, krachtens
vroegere afspraken met zijn broer Hendrik, aanspraak mogen maken op het
Nassau-aandeel van de bezitting, maar de vader vond het verstandiger
te berusten in de keizerlijke sanctie, teneinde de opvolging van
zijn zoon in de moederlijke erfenis van Réné niet in de waagschaal
te stellen. Zooals de vermaking was beschreven, werd zij door Willem
den Oude voor zijn zoon aanvaard; dit bracht echter mee, wat Karel
V nadrukkelijk had vastgesteld, dat de jonge erfgenaam aan zijn hof
zou worden opgevoed.
Het wekt eenigszins bevreemding, dat Willem, op dat oogenblik toch
erkend protestant, erin toegestemd heeft, dat zijn zoon opgevoed zou
worden aan een hof, waar hij verplicht zou zijn, de voorschriften op
te volgen van een godsdienst, dien de vader zelf reeds had vaarwel
gezegd. Gedurende de afwezigheid van Karel V zou Willem in het
huisgezin van Maria van Hongarije, regentes der Nederlanden, wonen
en deze werd geacht Lutheraansche sympathieën te koesteren, ja zelfs
wordt beweerd, dat zij den hervormden godsdienst had aangenomen.
Hoewel dit zeer onwaarschijnlijk is, daar geen lid van de
Oostenrijksche familie het zou gewaagd hebben, zoozeer den
overheerschenden ouderen broeder te weerstaan en in 1544 alle
kerkvormen nog door Maria werden in acht genomen, is Willems gedrag
in dezen verklaarbaar, als we bedenken, dat het Protestantisme nooit
zulk een levenskwestie voor Graaf Willem is geweest en men nog leefde
in een tijd, dat beide godsdiensten niet zoover van elkaar afweken
en er allerlei pogingen werden gedaan om ze te hereenigen.
Dat het protestant blijven de vooruitzichten van den zoon zeer zou
hebben benadeeld is zeker en deze wilde Graaf Willem niet opofferen,
zoodat we hem in Augustus 1544 met den jongen Prins naar Brabant
zien gaan, ter regeling van de beschikking bij Réné's dood gemaakt
en op den 28en dier maand verschenen beiden te Breda, ten einde de
begrafenis van Réné bij te wonen.
Voor het eerst kwam Willem op Nederlandschen bodem, voor het eerst
ook aan het Hof van Karel V.
De regeling van de erfenis schijnt spoediger in orde gekomen te zijn,
dan bij dergelijke gelegenheden dikwijls het geval was, want reeds
in September kwam met de weduwe van Réné een transactie tot stand,
waarbij deze van het haar bij testament toegekend vruchtgebruik tegen
andere voordeelen afzag.
Een belangrijke zaak, welke geregeld moest worden, was de voogdij over
den jongen prins; de keizer wilde den vader hiermee niet belasten,
met het oog op zijn Lutheraansche sympathieën, zoodat hij genoegen
moest nemen met een drietal voogden, waaronder Claude Bouton, heer
van Corbaron, een kamerheer van den keizer, die in 1545 feitelijk
tot gouverneur van Willem werd aangesteld.
Tegelijkertijd met deze benoeming van Corbaron was ook het hof van
Willem geregeld, waarbij de grootste zuinigheid betracht moest worden,
daar er nog al schulden te betalen waren en de verkregen goederen verre
van onbezwaard overgingen. De onkosten van het hof, dat behalve uit
den gouverneur en twee jonge graven, tijdgenooten van den Prins, uit
een stalmeester voor zijn negen paarden, een edelman, vijf bedienden
en een schoolmeester bestond, bedroegen ongeveer 3500 caroliguldens
per jaar, welke uit de inkomsten van Breda werden gevonden.
Het is jammer, dat over deze eerste jaren van Willem aan het hof
van Karel V zoo weinig bekend is geworden, ja, het is zelfs onzeker,
wanneer de Prins volkomen is opgenomen in de onmiddellijke omgeving
van den keizer.
Hij hield zijn verblijf te Breda en in het paleis te Brussel onder het
dagelijksch persoonlijk toezicht van zijn gouverneur, die steeds vol
lof over hem was en hem als zeer gewillig en volgzaam prees. Bovendien
kwam Willem geregeld aan het hof der landvoogdes, Maria van Hongarije,
die een wakend oog op hem hield en al haar best deed, gedurende de
minderjarigheid van den Prins het zwaar belaste Bredasche vermogen
in beteren staat te brengen; ook bewoog hij zich in het gevolg van
den keizer, wanneer deze zich in het land bevond.
Op de reizen van Karel V vinden we Willem in zijn gezelschap, zooals
uit de tegenwoordigheid op den Rijksdag van Augsburg in 1548 blijkt. In
dezen tijd schijnt de geheele opneming van den Prins in het gevolg
van den keizer overwogen te zijn en zoo vinden we hem ook bij de
huldigingsreis van Karels zoon Filips door de Nederlanden in 1549.
Het doel, dat vooral in deze eerste jaren bij Willems opvoeding op den
voorgrond stond, was, hem los te maken van zijn Duitsche verwanten
en hem tevens als Nederlandsch edelman nauwer aan het Brusselsche
hof en de Nederlandsche zaken te verbinden.
De keizer bemerkte spoedig het merkwaardige karakter van den jongen
en reeds op zeer jeugdigen leeftijd was hij de vriend, ja zelfs
de vertrouwde van den keizer. Zijn plaats was steeds om en bij den
keizerlijken meester en bij de meest gewichtige beraadslagingen was
Willem altijd aanwezig. Geheimen scheen de vorst niet voor hem te
hebben en zijn helder oordeel en scherp verstand kwamen door dit leven
al spoedig tot buitengewone ontwikkeling. Dat Karel V veel zorg aan
zijn opvoeding besteedde, blijkt wel uit het feit, dat Willem vijf
talen vloeiend sprak, terwijl Filips zich alleen in zijn moedertaal
kon uitdrukken en een weinig slecht Latijn sprak.
De vader van den Prins was niet onverdeeld ingenomen met de opvoeding,
welke zijn zoon kreeg. Hinderde het hem al, dat Maria zich krachtig
verzette tegen zijn wensch om gesteund te worden uit het vermogen
van den Prins, o. a. voor het voeren van het Catzenellenbogen-proces,
het krenkte den vader bepaald, dat men zijn zoon zoo uiterst karige
middelen toestond, gedurende zijn minderjarigheid. Willem riep
daartegen de hulp in van den meest invloedrijken minister van Karel V,
Granvelle, den bisschop van Arras, met het gevolg, dat deze naast Maria
van Hongarije de gewichtigste beschermer van den jongen Willem werd.
Jérome Granvelle, een jongere broeder van den kardinaal, werd
zijn onderwijzer en gouverneur, waarover Willems vader zich ten
zeerste verheugde. De vroegtijdige zelfstandigheid van den Prins
en ook zijn huwelijk met Anna van Buren, had Willem in hoofdzaak
aan dezen gouverneur te danken. Het gevolg hiervan was, dat de
vriendschapsbetrekkingen, aldus met de Granvelle's gevormd, van zeer
intiemen aard waren en de Prins bleef ook met den kardinaal op goeden
voet, tot kort voor de breuk tusschen hem en de Nederlandsche edelen.
Tot zijn achttiende jaar bleef de Prins aan het hof van den keizer;
welk edelman zou reeds op dien leeftijd een zoo schitterende
positie hebben ingenomen? Hij stond in blakende gunst van Karel V,
die nauwelijks den middelbaren leeftijd bereikt had; hij was jong,
goed opgevoed en ontwikkeld, rijk door eigen middelen en droeg daarbij
den titel van een onafhankelijk vorst. In 't kort, hij zou voor ieder
een bij uitstek begeerenswaardige schoonzoon zijn. Zoo dacht ook
Maximiliaan, graaf van Buren, een van de meest gewaardeerde generaals
van den keizer. Toen Karel hem, ter erkenning van gewichtige diensten,
den hertogstitel aanbood, weigerde Maximiliaan, omdat daaraan geen
geldelijke voordeelen waren verbonden en hij liever een rijke graaf
dan een arme hertog wilde wezen. Men verhaalt, dat de generaal van de
gelegenheid gebruik maakte en den keizer in plaats van een hoogeren
rang, den Prins van Oranje als echtgenoot zijner eenige dochter Anna
van Egmond vroeg, aan wie hij dan een aardigen bruidschat zou meegeven.
Reeds vroeger, zelfs toen de Prins pas 15 jaar was, had men over
een huwelijk gedacht, nog wel met een Spaansche dame, maar het is te
begrijpen, dat de verwanten van Willem dit ongaarne zagen en verheugd
waren, toen in 1550 weder over Anna van Buren gesproken werd.
Maximiliaan beleefde het echter niet Willems schoonvader te worden,
want op het einde van 1548 overleed hij en gaf als zijn laatste wil te
kennen, dit huwelijk gaarne te zien. Pas in 't laatst van 1550 stemde
de keizer toe in de verbintenis met Anna, waartegen hij aanvankelijk
op godsdienstige gronden bezwaren had gemaakt.
Den 9en Juli 1551 werd het huwelijk voltrokken en het jonge paar begon
het huishouden op schitterenden voet. In het begin van het volgende
jaar had de officieele huldiging van het vorstelijk echtpaar als heer
en vrouwe van Breda plaats. Gedurende twee dagen waren er schitterende
feesten te Breda, terwijl de stad als blijk van hulde, den Prins met
een geschenk van 20.000 gulden vereerde. Tevens werd de Prins uit zijn
voogdij ontslagen en mocht hij zelf over zijn goederen beschikken;
dit kon hij nu in ruimer mate doen en meer overeenkomstig zijn rang,
daar zijn jonge vrouw hem hiertoe in de gelegenheid stelde.
Willems vader in Dillenburg, die zich wel verheugde over het gesloten
huwelijk, scheen toch met eenige bezorgdheid vervuld te zijn over den
zoon; het hof te Brussel kenmerkte zich volstrekt niet door strenge
zeden en voor een nog zoo jong en onervaren edelman vond de vader
deze omgeving niet zonder gevaar. Hij was dan ook pas gerust, toen
hij de bepaalde toezegging verkreeg van "de bijzondere bescherming
en leiding der verstandige landvoogdes, die zich hare verhouding tot
hem nog altijd min of meer als een "moederlijke" dacht en ook in de
eerstvolgende jaren toonde, deze met ernst te willen waarnemen.
Er hebben vele geruchten geloopen omtrent het ongeluk uit deze
verbintenis voortgevloeid; tevens werd er verteld, dat Willem zeer
onvriendelijk was tegenover zijne vrouw, zelfs beschuldigt men den
Prins van haar vergiftigd of met een dolk gedood te hebben. Dit laatste
is een belachelijk sprookje, dat zelfs geen geloof vond bij hen,
die het verspreidden, maar 't is een bewijs, hoe ook dezen grooten
man geen laster gespaard is gebleven. Wat het onvriendelijk zijn
tegenover Anna betreft, ook dat moet valsch wezen, tenzij Willem
op zijn 19e jaar reeds een volleerde huichelaar was, hetgeen we
niet kunnen aannemen; in de twee-en-twintig brieven, die nog van
hem aan haar bestaan, geen zweem van die onvriendelijkheid, ze zijn
daarentegen buitengewoon aardig, echte ontboezemingen van een jongen,
in eenvoudigen stijl geschreven.
Uit hetzelfde jaar 1551 bestaat er een blijkbaar fabelachtig verhaal,
waarvan echter de beteekenis voor het leven van den Prins niet kan
ontkend worden. In dat jaar sloot Maurits van Saksen een verbond met
Hendrik II van Frankrijk tegen den keizer, ten einde aan zijn inbreuk
maken op de Duitsche vrijheid weerstand te bieden. Karel had gepoogd
de Duitsche edelen tot een staat van "beestachtige slavernij" te
brengen. In het bijzonder bedoelde dit verbond de bevrijding van Filips
van Hessen en Frederik van Saksen, die sedert den slag van Mühlberg
in 1547 werden gevangen gehouden. Nu was er een zekere maarschalk de
Vieilleville, die aan de hoven van Frans I en Hendrik II een voorname
rol vervulde, wiens mémoires, door zijn secretaris Vincent Carloix
geschreven, een der bronnen uitmaken van de Fransche geschiedenis van
dat tijdvak. De stijl daarvan is zeer helder en levendig, hoewel het
niet twijfelachtig is, dat, wanneer de herinnering den secretaris in
den steek liet, hij niet aarzelde schilderachtige bijzonderheden uit
zijn eigen verbeelding te schetsen. Deze nu geeft een minutieus verhaal
van een Duitsch gezantschap, dat in 1551 naar Fontainebleau ging met
het plan om een offensief en defensief verbond voor te bereiden.
Volgens hem stonden de hertog van Symerch en de graaf van Nassau aan
het hoofd dezer ambassade en was de graaf vergezeld door zijn zoon,
den Prins van Oranje.
Indien echter één kenmerk Graaf Willem onderscheidde, dan was het
voorzichtigheid. Hij was zoo gelukkig geweest aan den Schmalkaldischen
oorlog te ontsnappen en het is in het geheel niet waarschijnlijk,
dat hij zijn eigen belangen en die van zijn zoon zou in de waagschaal
gesteld hebben, door zulk een publieke daad van vijandschap tegen
den keizer, als deze zending naar Fontainebleau was. Daarbij, een
der voornaamste bedoelingen van Maurits' verbond met Frederik was,
om Filips van Hessen, Nassau's erfvijand en levenslangen bestrijder,
te bevrijden. Willem had nu zeker geen voordeel getrokken van de
gevangenschap van zijn vijand, door zijn Catzenellenbogen-landen
aan te randen, maar dit was ééne soort grootmoedigheid; een bepaalde
poging hem vrij te maken, zou een andere geweest zijn.
Waar of niet, het verhaal is te aardig om stilzwijgend voorbij te gaan.
De Graaf van Nassau vergezelde den hertog van Symerch, omdat hij zeer
bekend was met de zaken, het volk en de behoeften van Duitschland en
ook omdat het Fransch hem even vertrouwd was als zijn moedertaal.
Vieilleville legde het eerste ceremonieële bezoek af aan de gezanten
en bij zijn vertrek vroeg Nassau hem de vergunning om den maarschalk
naar zijn hotel te mogen begeleiden, waarmee hij zijn wensch te kennen
wilde geven, een meer intieme conversatie te hebben, daarbij voegende,
dat hij aan den maarschalk verwant was.
Vieilleville zeide, dat hij in Duitschland geene betrekkingen had
en Nassau vroeg hem toen, of hij niet verwant was aan het huis van
Oranje. Vieilleville antwoordde van ja, maar sinds den dood van
Philibert wist hij niet, aan wien het vorstendom was gekomen. Willem
deelde hem toen mede, dat zijn zoon de tegenwoordige bezitter
was. Vieilleville omhelsde daarop den graaf als zijn neef en drong er
op aan, dat hij den prins zou ontbieden, opdat hij ook hem kon omhelzen
en zij beiden zijn gasten mochten zijn. Nassau stemde daarin toe en
zei, dat het alleen het verlangen naar diezelfde hartelijke omhelzing
als neef was geweest, die zijn zoon bewogen had, met hem mee te komen.
Toen zij de tent, waar de maaltijd zou plaats hebben, binnentraden,
vielen de oogen van den graaf van Nassau op de wapens van Oranje. Het
dekkleed van het muildier, beladen met extra-proviand, waarop de
kwartieren van het schild van den gastheer waren geborduurd, was
ook van die wapens voorzien. Die attentie trof den graaf zoozeer,
dat hij zijn nieuw ontdekten neef weder warm omhelsde; hij zeide,
dat het hem nu niet langer verwonderde, dat zijn zoon een Fransch
hart had en hij voegde daarbij deze woorden:
"Ik geloof, dat als zijn hart werd geopend, men er een lelie in zou
vinden, want onophoudelijk spreekt hij van uw koning en uw volk. Ik
geloof, dat het hem zeer zou behagen tot den dienst der Fransche
kroon te behooren. Ik zal hem dat niet beletten, want zijn fortuin
zal hij nooit in den dienst des keizers maken. Om dat te doen, moet
men Spanjaard zijn en buiten noodzakelijkheid niets met ons volk te
maken hebben."
Nassau weidde daarop uit over de wijze, waarop de keizer de Duitsche
Staten en edelen had behandeld en voegde er bij, dat hij hartelijk
hoopte, dat Hendrik uit christelijke barmhartigheid hen onder zijn
bescherming zou nemen; zij waren aan hem verwant, terwijl de Italianen,
wien hij zooveel vriendelijkheid en lankmoedigheid had bewezen,
slechts vreemdelingen voor hem waren.
Gedurende dit gesprek kwam de Prins binnen. Hij was een jongmensch van
zeer bescheiden en aangenaam voorkomen, die, zonder een introductie
van zijn vader af te wachten, zich met nederigen eerbied in de armen
van den maarschalk de Vieilleville wierp. Hij vertelde, dat het doel
van zijn geheele reis enkel de begeerte geweest was, hem te zien en
hem zijn diensten aan te bieden; want hij wist, dat de maarschalk
het eenige sieraad was van het Fransche hof, met wien hij verlangde
te leven en te sterven. Onder zijn invloed zou hij gelukkig leven en
zijn jeugd gevormd kunnen worden.
Na hem voor die woorden te hebben bedankt, zei de maarschalk: "De
graaf, uw vader en ik, waren juist bezig er over te spreken, toen gij
binnenkwaamt, om van u een goed Franschman te maken, want hij, niet
minder dan ik, wenscht, dat gij van land en partij verandert. Het
komt ons beiden voor, dat dit zeer voordeelig voor u zijn zou, om
een menigte redenen, die ik u een anderen keer wel eens vertellen zal
(want het wordt tijd voor den maaltijd); doch de belangrijkste daarvan
is, dat de staat, welks naam gij draagt, in Frankrijk ligt.
"Dat is waar, inderdaad," zei de Prins, "maar het is niet het
grootste, zelfs niet het zesde deel van mijn bezittingen in de
Nederlanden. Niettemin is er één punt, dat mij schijnt te dwingen,
om aan Uw wensch te voldoen, n.l. dat de Prins van Spanje, zonder
eenige klaarblijkelijke reden, mij niet kan uitstaan; het is mij
onmogelijk, hem te behagen, hoewel ik niet in staat ben de oorzaak
van zijn animositeit te ontdekken; ik ben mij althans niet bewust,
hem ooit te hebben beleedigd."
"Dan zijt gij wel erg ongelukkig," antwoordde Vieilleville, "en als
hij erfgenaam van alles wordt, kunt gij wel uw rol in de staten van
het Keizerrijk en van Spanje opgeven."
"Daar is nog iets anders," voegde de Prins er bij, "iemand, zeer
bekwaam in sterrenwichelarij, die wonderlijk de diepten aller
wetenschap heeft gepeild, heeft me gewaarschuwd, dat ik bestemd ben
om door zijn hand te sterven of tengevolge van een samenzwering door
hem tegen mijn leven gesmeed."
"Maar waar denkt gij dan aan, arme Prins," zei Vieilleville, "dat
gij niet luistert naar den raad van uw vader en van mij? Wel! de
vrees daarvoor alleen is in staat te dooden. Wat die waarzegger u
heeft verteld, zal u het geheele leven in doodelijken angst doen
doorbrengen en het aldus verkorten."
"Het is mogelijk," zei de Prins, "maar de intieme vriendschap, die
de keizer, zijn vader, mij heeft bewezen en de gunsten, die ik van
hem heb ontvangen, hebben mij zóó aan zijn dienst gebonden, dat het
mij niet mogelijk zou zijn, hem te verlaten, al zag ik den dood nabij."
"Het is genoeg," hernam Vieilleville. "Had ik geweten, dat dit uw
laatste vaste besluit was, ik zou nooit een voorstel aan u gedaan
hebben en zoolang ik leef, zal ik er niet meer over spreken."
Na den maaltijd, waarbij ook andere Duitsche edelen in der haast
waren genoodigd, even goed als de Prins, had de Graaf een bijzonder
onderhoud met Vieilleville en drong hij daarin krachtig bij hem aan,
den koning te bewegen, om de voorstellen der Duitschers aan te nemen.
Vieilleville hernam, dat er niets was, dat hij meer begeerde dan
dit verbond, dat glorie aan Frankrijk brengen zou; maar zeide hij,
hij had weinig invloed op Hendrik, daar hij geen Montmorency was,
noch zelfs lid van den geheimen raad.
De gasten vertrokken en dienzelfden nacht werd Vieilleville door den
koning ontboden en hem meegedeeld, dat hij tot lid van den geheimen
raad was benoemd. Op de eerstvolgende vergadering nam hij stoutmoedig
een standpunt in tegenover de andere raadsleden, die Hendrik aanrieden
de aanbiedingen af te wijzen en hij sprak met zulk een goed succes,
dat Hendrik besloot in het verbond te treden en alzoo de kampioen
der Duitsche vrijheid werd.
De onderhandelingen werden voortgezet en er kwam een verdrag tot
stand, waarbij werd aangenomen, dat Hendrik maandelijks een zekere som
aan de Duitschers zou betalen, die onmiddellijk de operaties zouden
beginnen, terwijl de Fransche koning een afleiding in Luxemburg en op
de grenzen van de Nederlanden zou scheppen. Verder werd er bij bepaald,
dat hij bezit zou nemen van al de Fransch-sprekende steden, die hij
zou overwinnen en dat de Duitschers hem helpen zouden, om Milaan,
zijn vaderlijk erfgoed, te heroveren, zoodra hun eigen troebelen
vereffend waren.
Voor het vertrek van het gezantschap werden zij, na de gunstige
beëindiging hunner zending, op een Zondag, den 20en October, te
Fontainebleau genoodigd. Nadat ze zich te Chesnil verfrischt hadden,
werden ze in de groote hal te Fontainebleau binnengeleid, die zij,
volgens de beschrijving in de mémoires "zoo rijk versierd vonden,
dat ze met bewondering waren vervuld. Daar hingen de wapenschilden
van het Rijk, (behalve die van het huis van Oostenrijk) met die van de
afgezanten der keizerlijke steden aan den wand. Schitterende festoenen
en een verbazingwekkende overvloed van gouden en zilveren versiersels
zetten aan alles een grooten luister en pracht bij.
Zijne Majesteit kwam eindelijk ook binnen, vergezeld door zijn
prinsen en heeren, zoo rijk gekleed, dat ze allen wel voor koningen
konden doorgaan. De koning nam den hertog van Symerch en den graaf
van Nassau ter zijde, om met hen wat te praten; de connétable en
de prinsen onderhielden zich met de anderen door middel hunner
tolken. M. de Vieilleville wendde zich tot den Prins van Oranje,
die ook hem zocht, zoodat niemand aan zichzelf bleef overgelaten,
terwijl men op het diner wachtte, dat zou worden voorgediend.
Na het diner begon het bal, waarbij de koningin en al de hofdames
verschenen, zoo kostbaar gekleed, dat de Duitschers één en al verbazing
waren. Na den koninklijken dans in paren, werden de Duitsche dansen,
die de gasten beter kenden, uitgevoerd, met een gaillarde (een
destijds zeer bekenden dans) voor deze bijzondere gelegenheid, die
des te voordeeliger de gratie van onze Fransche jeugd deed uitkomen.
Niet een der gasten bood zich aan om de figuren daarvan mee te dansen,
behalve de Prins van Oranje, die zich zeer knap daarvan kweet en zeker
den prijs van de gaillarde gewonnen zou hebben, als hij met al zijn
houdingen, sprongen, draaiingen en bewegingen de maat van de muziek
had kunnen houden.
Op den volgenden dag keerde het gezantschap, beladen met geschenken
en vol toewijding aan den Franschen koning, naar Duitschland terug.
Dit romantische verhaal wordt bij vele geschiedschrijvers
aangetroffen, vooral de beschrijving van het bal, maar 't is wel
onwaarschijnlijk, dat zoo spoedig een definitieve overeenkomst
zou gesloten zijn. Dergelijke onverwachte ambassades met volkomen
volmachten en verdragen, geteekend en gesloten binnen enkele dagen,
zijn feiten, die alleen door geschiedschrijvers als Vieilleville's
secretaris worden verhaald. Ook wordt omtrent dit verbond door Pfister
het volgende meegedeeld:
"Maurits en koning Hendrik II van Frankrijk zochten met elkander
een overeenkomst te sluiten op zulk een wijze, dat het niet bekend
was, wie de eerste stappen gedaan had. Korten tijd te voren had Jan
Frederik van Saksen een alliantie met Frankrijk afgeslagen, omdat
die de veiligheid van het keizerrijk bedreigde. Maar de wanhopige
toestand stond niet langer halve maatregelen toe. De Fransche gezant,
Fraxinus, kwam op het eenzaam in het woud gelegen kasteel Friedewald
in Hessen. Hier traden de Duitsche vorsten, Keurvorst Maurits voor
zichzelf en zijn pupil George Frederik van Brandenburg-Anspach, hertog
Albert van Mecklenburg en de jonge landgraaf Willem van Hessen, tot
een defensief en offensief verbond met Hendrik van Frankrijk toe,
ten einde staatkundige en godsdienstige vrijheid te erlangen."
Daarop volgt een trek, die doet denken aan Vieilleville: "Terwijl de
verbondenen bezig waren de acte van het verdrag te teekenen, sloeg
een bliksemstraal, gepaard aan een hevigen donderslag een scheur in de
hal van Friedewald, hetgeen Fraxinus, overeenkomstig de oude meening,
als een goed voorteeken opvatte."
Het is, om kort te gaan, hoogst onwaarschijnlijk, dat de Graaf
van Nassau eenig deel aan de transactie heeft genomen en nog
onwaarschijnlijker, dat hij zulk een daad van onvoorzichtigheid en
trouweloosheid zou hebben verricht, om zijn zoon in operaties te
wikkelen tegen den keizer en het keizerlijke leger, waarbij hij juist
zijn opdracht had ontvangen.
In September 1551 n.l. ontving de Prins zijn eerste militaire benoeming
als kapitein van een ruiterafdeeling van 200 paarden en in April
van het volgende jaar kreeg hij van de regentes een tweede opdracht
als kolonel van tien compagnieën voetvolk. Dit was geen kolonelspost
alleen voor de eer, om, terwijl hij rustig aan het hof kon blijven,
den jongen man een uniform te leeren dragen, want de oorlog was
aanstaande, die ook hem op het slagveld roepen zou.
Het gesloten verbond tusschen Hendrik II en Maurits, waarvan we
boven spraken, was een feit en Karel V had de hulp noodig van al zijn
getrouwe onderdanen, die oud genoeg waren om de wapens te dragen.
De verbondenen waren overeengekomen, dat Hendrik in het vroege
voorjaar naar de Nederlanden zou optrekken en het keizerlijk leger,
voor zoover het daar was, zou bezighouden, zoodat Maurits bij het
openen der vijandelijkheden alleen de troepen zou ontmoeten, die
Karel toevallig bij zich in Duitschland had. De allerchristelijkste
koning verscheen met groot vertoon als de verdediger der vrijheid op
het oorlogstooneel. Hoewel er nieuwe vervolgingen tegen de Fransche
protestanten werden op touw gezet, omhelsde hij dapper de zaak der
Lutheranen aan gene zijde van den Rijn, die door de onderdrukkingen van
zijn meest katholieken broeder, den keizer, diep waren terneergeslagen.
Welk een schrik voor den keizer, toen hij te Innsbrück vernam,
dat Maurits zijn masker van getrouwheid had afgeworpen en in
Thüringen gereed stond, om zijn vroegeren meester met 2000 man
voetvolk en 5000 ruiters, die hij in het geheim had bijeenvergaard,
aan te vallen. Karel vluchtte, naar beweerd wordt verkleed als een
oude vrouw, van Innsbrück naar Villach, teneinde daar te overleggen,
welken weg hij verder zou inslaan.
Ofschoon Karel meer van onderhandelingen met Maurits dan van oorlog
verwachtte, gaf hij toch Maria van Hongarije, regentes der Nederlanden
bevel, den aanval der Fransche troepen aan de grenzen te stuiten.
Het gevolg hiervan was, dat in het vroege voorjaar van 1552 Maria
zich gereed maakte, de aanvallers op alle punten langs de grenzen,
die niet door natuurlijke middelen verdedigd waren, te gemoet te
gaan. Onder haar opperbevel trok Willem van Oranje aan het hoofd
van zijn tien compagnieën naar de grenzen. Voordat de veldtocht was
geopend, hadden Metz en Straatsburg zich reeds overgegeven en dit
succes der Franschen werd nog gevolgd door de overgave van Damvilliers,
Yvoy, Montmédy en andere kleine steden.
Door de verantwoordelijke positie van den Prins van Oranje,
onderhield hij een geheime briefwisseling met de Regentes Maria over
punten van tactiek, soldij, voorbereidingen van wapenschouwingen
enz. Hij onderhield niet alleen met haar correspondentie, doch ook
met zijn jonge vrouw, die als zijn plaatsvervangster in Breda was
achtergebleven. 't Zijn alle aardige, maar jongensachtige briefjes,
vol zorg voor zijn vrouw en vol van kleine nieuwstijdingen over den
loop van den veldtocht, dien zij blijkbaar in stilte volgde.
Uit Thorn, waar hij in Juni was, schreef hij het volgende aan Anna:
Mijne vrouw!
Deze dient, om U te berichten, dat ik gisteren brieven van
de koningin ontving, zoo vriendelijk als ik niet geloof, dat
zij ooit aan iemand van welken rang ook geschreven heeft; zij
drukte er haar goedkeuring in uit over mijne eigenschappen en
wenschte mij toe, dat ik altijd denzelfden ijver zou toonen,
terwijl zij mij verzekerde van haar volkomen vertrouwen in
mij. Ik bid God, dat hij mij de genade geeft, dien goeden naam
te behouden. Ik ga morgen naar het leger en hoop te Tongeren
te slapen, waar ik vijf mijner compagnieën moet afwachten. Ik
hoop, dat God mij zal vergunnen in goede gezondheid en met een
goeden naam terug te keeren, zoodat wij dan beter gelegenheid
zuilen hebben van elkanders samenzijn te genieten. Ik verzoek
U, mijn verontschuldigingen bij onze grootmoeder en onze
moeder te maken, dat ik haar niet geschreven heb. Daarmee
wil ik liever tot later wachten, want ik ben bang, hen
met mijne brieven te vervelen, daar ik niets nieuws weet
te vertellen. Zoodra ik iets weet, zal ik dit doen. Tevens
verzoek ik U mijn nederigste groeten over te brengen aan uw
geheele hofhouding; ik bid U, het hen allen zoo aangenaam te
maken, dat ze U in het graafschap gezelschap blijven houden
en Uwe eenzaamheid, die gij anders zoudt gevoelen, daardoor
wat verlichten. Den Schepper biddende, al uwe wenschen te
verhooren enz.
Uw beste echtgenoot,
Willem van Oranje.
Aan Mevrouw de Prinses van Oranje.
Uit Thorn, 7 Juni.
De jonge officier beklaagde zich ernstig over de vele ongemakken van
het kampleven en in een volgend briefje tracht hij haar gerust te
stellen over het gevaar, dat Brabant, door een inval der Franschen,
bedreigde.
Bovendien was een voortdurende oorzaak van angst de kwestie van
versterking; daarbij heerschten allerlei ziekten in het slecht
georganiseerde kamp onder de soldaten, zoodat de ondervindingen van den
veldtocht in den zomer van 1552 verre van aangenaam waren. Veldslagen
werden niet geleverd, doch de guerilla-oorlog putte het leger uit
en daarbij kwam nog de voortdurende geldnood in de schatkist van het
leger, zoodat de betaling der soldaten altijd ten achter was.
Karel was kwistig in beloften en verzekeringen, dat er geldversterking
uit Spanje op weg was, maar het weinige, ooit door het leger gezien,
werd van de onwillige Nederlanders afgeperst en gebruikt om de
Spaansche troepen te betalen.
"Daarom bid ik U, houd goeden moed en hoop, dat wij in onze onderneming
zullen slagen en dat wij een eind zullen maken aan het snoeven onzer
vijanden", schrijft Oranje uit Mons op den 11en Juli aan zijn vrouw
en ook hij doelde daarbij op de versterkingen zoowel aan soldaten
als aan geld, die naar mededeeling van de koningin waren aangekomen.
Vier dagen later schrijft hij haar uit het kamp te Dorle, dat zijn
regiment en de cavalerie een poging hadden gedaan om den Koning van
Frankrijk in een hinderlaag te lokken, doch dat er geruchten gingen,
dat de Fransche koning reeds over zijn grenzen was teruggetrokken.
Werd de oorlog dus slepende gevoerd, zonder dat er iets belangrijks
werd uitgericht, Karel zelf was bezig met onderhandelingen, die het
vredesverdrag van Passau (21 Aug. 1552) ten gevolge hadden.
Wel hadden de Duitsche edelen aan Hendrik de verzekering gegeven,
geen verdrag met Karel te sluiten, wanneer niet allereerst de Fransche
belangen werden behartigd, maar toen het tot dat punt kwam, werd er
alleen door de verbondenen een korte clausule aan toegevoegd, waarin
den koning van Frankrijk vergund werd, hun elke oorzaak van klacht
tegen den keizer mee te deelen.
Hendrik dacht er niet meer over de voordeden, door hem behaald, prijs
te geven; hij weigerde zijn troepen van den keizerlijken grond terug
te trekken en had zich reeds in September van bijna geheel Lotharingen
meester gemaakt.
Als wraak over den voorspoed van Hendriks leger verwoestte Maria
verscheidene dorpen in Champagne, maar het mocht haar niet gelukken
ook maar een enkele sterke plaats te nemen.
Door het verdrag van Passau had de keizer nu de handen vrij gekregen
om Hendrik voor zijn al te werkzame belangstelling in de zaken van
zijn buurman te straffen.
Het verlies van Metz was vooral zeer hinderlijk voor den keizer en
hij besloot geen enkele poging te sparen om het te hernemen.
Hij naderde vroeg in September den Rijn, waaruit Hendrik reeds
voor de leus zijn paarden had doen drinken en Maria lichtte weer
troepen, teneinde ter vermeerdering van het keizerlijk leger, een
detachement op te zenden. Oranje zond een bijzonder verzoekschrift
aan haar om met een volgende divisie te worden gezonden, waardoor
hij misschien de gelegenheid zou vinden op een spoedige beëindiging
van het Catzenellenbogen-proces aan te dringen. Filips van Hessen was
vrij geworden en nu hoopten de Nassau's op een gunstige schikking in
hun proces, daar zij zich gedurende de gevangenschap van hun buurman
zoo toegeeflijk hadden gedragen.
Maria wilde echter haar schikking niet veranderen en bleef er op staan,
dat het regiment van den Prins naar Artois zou gaan; wel keurde ze
goed, dat het commando aan een ander werd opgedragen, terwijl Oranje
dan met verlof mocht om den keizer te bezoeken. Willem ging op dit
voorstel niet in, want het was nog iets anders rechtstreeks naar den
keizer te gaan en een verzoek tot hem te richten dan een opdracht te
hebben, waardoor de gelegenheid zich zou kunnen voordoen in 's keizers
nabijheid te komen en dan een gunstige gelegenheid af te wachten om
zijn private belangen te behartigen.
De Prins ging dus niet met verlof, maar op weg om Brabant te
doorkruisen, na echter te Brussel een brief aan Karel geschreven te
hebben. Van Bouvignes aan de Maas, dat hij in October bereikte, kwam
de jonge kolonel in Arras, waar hij een zeer waardeerend schrijven
van Maria ontving voor zijn uitmuntende diensten.
Van hier schreef hij half November aan Anna, dat hij hoop had op
spoedige ontbinding van het leger, waardoor zijn liefste wensch tevens
vervuld zou worden haar spoedig terug te zien. ".... ik kan mijn
verlangen om U terug te zien, niet in schrift uitdrukken. Ik gevoel
mij alsof ik reeds een jaar van U verwijderd was," meldt hij o. a.
Die vurige wensch werd vervuld en de troepen van den prins werden te
Valenciennes op den 17en November ontbonden.
Nadat zijn compagnieën waren weggezonden, bedwong Oranje zijn
ongeduld om zijn vrouw te zien, want hij wilde zijn hulde aan
Karel gaan betuigen. Uit Thionville kon hij met een koerier, die
naar Brabant terugkeerde, enkele regels voor de prinses meegeven,
om haar te zeggen, dat "Monsieur van Arras" hem had aangeraden, een
dag bij Karel te gaan doorbrengen, omdat hij zoo in de buurt was;
tevens meldde hij, dat er gezegd werd, dat de keizer niet lang voor
Metz zou blijven. Dit bleek juist, want zes dagen later hief Karel,
ontmoedigd door het gemis aan succes, de belegering op, die 56 dagen
had geduurd en aan de belegeraars veel grooter schade berokkend had
dan aan de burgers der belegerde stad.
Bijna 3000 man stierven aan ziekte of vielen in de schermutselingen,
welke een ongelukkig deel uitmaakten van die akelige belegeringen. Dit
beleg van Metz is als een zeldzaam voorbeeld in de geschiedenis bekend,
omdat er door de overwinnende partij ridderlijke welwillendheid werd
betoond. De hertog van Guise voorzag de berooide keizerlijke soldaten,
die, na het vertrek van het voornaamste deel van het leger, op de
wegen rondzwierven, van versterkingen, zooveel als hij kon uitsparen
en beval aan Fransche geneesheeren al degenen te verzorgen, die te
ziek waren om naar de keizerlijke dorpen te kunnen worden overgebracht.
Karel trok naar Brussel, waar hij zoo rustig den geheelen winter bleef,
dat in Frankrijk reeds het gerucht van zijn dood werd verspreid. Zoover
was het wel niet, maar de gebeurtenissen van 1552, dat jaar vol
onaangename verassingen, hadden hem diep terneergedrukt. Zijn
hartewensch bleef, zich op den koning van Frankrijk te wreken. Het
geld hiervoor benoodigd moest uit Amerika komen; toen dit echter niet
kwam, vroeg hij aan de Nederlanden een subsidie, die met tegenzin
werd gegeven. Hollands aandeel alleen bedroeg 300.000 gulden en
zijn stoere burgers waren bijzonder toornig, dat ze dit bedrag naar
de grenzen van Artois moesten zenden, terwijl hun haringvisscherij
groote behoefte aan bescherming had.
Vroeg in den zomer van 1553 werd Karel wakker uit zijn
winterverdooving, trok te velde en deed een aanval op de stad
Thérouanne, een der peluwen genoemd, waarop de Fransche koning gerust
kon inslapen met de gedachte, dat zijn koninkrijk veilig was. Karel
verwoestte de stad zoo geheel, dat de naam tijdelijk van de kaart
van Frankrijk werd uitgewischt.
Dit troostrijke succes van den keizer had tengevolge, dat Hendrik de
feestelijkheden, verbonden aan het huwelijk van Diana van Poitiers
te Parijs, liet staken om de grenzen te bereiken en den keizer te
verdrijven.
In dit tweede jaar van zijn werkelijken dienst diende Oranje onder
den opperbevelhebber van het keizerlijk leger Emmanuel Philibert van
Savoye. Veel belangrijks werd er echter niet uitgericht, daar Karel
wijselijk een groot gevecht vermeed, maar toch langzaam vorderend
over de Fransche grenzen trok en bijna Amiens bereikte. In October
betrokken de soldaten hun winterkwartieren reeds.
In den winter, die nu volgde, trachtte Karel een verbintenis tusschen
Filips en Maria van Engeland tot stand te brengen, een huwelijk,
dat weinig goeds voor de Nederlanden voorspelde, terwijl Willem, die
zich te Breda bevond, nieuwe huurlingen poogde te verkrijgen om voor
de lentecampagne gereed te zijn. Hij ondervond daarbij van de zijde
der koningin niet veel medewerking; deze was zuinig van aard en wilde
geen handgeld geven, wel rijke beloften van toekomstige betalingen,
waarmee de Duitschers echter geen genoegen namen. De Prins deed haar
opmerken, dat de beste soldaten door andere vorsten zouden worden
gehuurd, zoo hij niet die huurpenning of dat handgeld kon betalen;
de koningin bleef doof voor zijn opmerkingen en behield haar penningen.
In de lente van 1554, op zijn 21e jaar, werd de jonge officier tot
den rang van hoofdcommandant bevorderd en toen hij in Juni te velde
trok, werden de vereenigde troepen van Brederode, van Schwarzburg,
Rosenberg en Buren onder zijn commando geplaatst.
Hendrik II marcheerde vroeg in Juli naar de grens en nam bezit van
Mariënburg, een versterkt jachtslot. Ook Dinant moest capituleeren en
daarop naderden de beide legers te Givet, waar ze 6 dagen lang op de
tegenovergestelde oevers van de Maas gekampeerd waren, met het volle
gezicht op elkaar.
Toen Karel, die te ziek was om Brussel te verlaten, vernam, dat
Philibert van Savoye was achteruitgeweken, blijkbaar onzeker hoe te
handelen, raapte hij alle kracht, die nog in zijn uitgeput lichaam was
overgebleven samen en verscheen plotseling, als een geest uit het graf,
te Namen. Het scheen, alsof hij een vernietigender nederlaag tegemoet
ging, dan hij ooit van te voren had geleden. Bij Metz had Karel zelf
gezegd, dat de Fortuin een vrouw was, die een jongen koning verre
verkoos boven een ouden keizer, maar thans bleek het anders te zijn,
want de vijand was verplicht terug te trekken en de keizer kreeg
daardoor een betere positie, dan hij drie jaar geleden had ingenomen.
Als weerwraak op de verwoesting in Artois, plunderde Karel het land
en volgde den terugtrekkenden vijand tot in Picardië; daarna trok de
keizer naar Brussel terug.
Hier werden verschillende pogingen beproefd om vrede met Frankrijk te
sluiten. Oranje was in het bijzonder ongerust; volgens hem moest er
in het aanstaande tractaat van zijne zaken nadrukkelijk sprake zijn,
daar hij nooit door zijn Fransche Staten als heer was erkend. De
onderhandelingen vorderden langzaam en opnieuw werden in de lente
van 1555 de vijandelijkheden in het ongelukkige grensland geopend.
Bij een lastbrief, gedateerd 22 Juli, benoemde Karel Oranje tot
hoofdcommandant over al de Nederlandsche troepen, die in de nabijheid
van Givet onder de wapens waren. Het is mogelijk, dat de Prins die
positie reeds eerder bekleedde, want hij zegt in zijn Apologie:
"Toen ik nog niet den leeftijd van 21 jaar had bereikt en niet aan het
hof, maar te Buren vertoefde, koos de keizer mij tot hoofdcommandant
gedurende de afwezigheid van den hertog van Savoye, niettegenstaande
de raadsheeren en de koningin verschillende andere officieren daarvoor
noemden, wier naam reeds gevestigd was, als de graven Bossu, Lalaing en
Maarten van Rossum, allen veteranen in den dienst en Aremberg, Meghen
en Egmond, die twaalf jaar ouder was dan ik." Hij voegde daarbij,
dat de bescheidenheid hem niet veroorloofde de redenen te herhalen,
die Karel tot die benoeming bewogen, daar het dan licht zou kunnen
schijnen, alsof hij zichzelf overschatte.
Dit was een zeer gewichtige positie, die evenals andere
verantwoordelijke betrekkingen, vele uitgaven eischte. De Prins had
een groot inkomen, maar dit zelfs dekte zijn uitgaven niet. Vandaar,
dat de kwestie van de financieële emolumenten aan zijn nieuwe
waardigheid verbonden zeer gewichtig voor hem was. Hij schreef er
ook zijn vrouw over en verzocht haar eens door zijn rechtsgeleerde
te laten onderzoeken, hoeveel de oude Prins van Oranje, de hertog van
Aerschot en de Bossu als inkomen hadden; hem was n.l. maandelijks 500
florijnen en 12 hellebaardiers beloofd, ieder tegen dubbele gage. Dit
was zeer weinig, vond de Prins en zelf schatte hij in zijn brief het
inkomen, dat hij maandelijks te verteren had op 2500 florijnen. Hoewel
altijd slecht bij kas, aarzelde hij niet nieuwe uitgaven te doen;
o.a. bestaan er brieven omtrent een gallerij, die de Prinses bezig
was te bouwen. Gedurende de overige zomermaanden was de Prins weer te
velde. Karel had besloten een rij van forten te bouwen om de bedreigde
streek in Brabant te beschermen.
De jonge generaal stond tegenover ervaren en geduchte tegenstanders,
zooals de hertog van Nevers en Châtillon, den admiraal van Frankrijk
(Coligny), die sedert wel het bewijs heeft gegeven welk een sterke
klant (rude partie) hij was. "Nochtans kon ik mij Goddank, tegen hen
staande houden en bouwde Philippeville en Charlemont voor hun oogen
(à la barbe), al woedde ook de pest in ons leger."
Behalve de pest, die niet kon bedwongen worden, vermeerderden de
onophoudelijke regens de hardheden van het kampleven en het gewone
gebrek aan fondsen dreef de ontmoedigde troepen tot een muiterij, die
de officieren slechts met moeite konden bedwingen. De oprichting der
forten was een tijdroovende bezigheid en in geenen deele aangenaam. Op
den 15en October schreef Oranje aan de Prinses: "Ik verzeker U, dat
het mijn eenig amusement is, buiten in den regen en in de modder bij
onze versterkingen te staan en als ik wat rust neem, dan doe ik dat
aan U gedachtig en stel mij de vraag voor, of ik nog lang hier zou
blijven, indien het aan mij lag."
Het schijnt vreemd, dat Karel dezen drukken tijd heeft uitgekozen
om zich aan het publieke leven te onttrekken. Na zijn laatste
krachtsinspanning in 1554, was hij rustig te Brussel gebleven,
alles voorbereidende voor dat befaamde afscheid van het Europeesch
tooneel, dat eindelijk plaats had op den namiddag van den 25en October
1555. Ontmoedigd door zijn afnemende macht, had hij besloten liever
vrijwillig afstand te doen van zijn rijk, dan getuige te zijn van de
vermindering der macht, die hij zoo lang had gehandhaafd. Onder de
vele hooge gasten, die verzocht waren om bij die niet alledaagsche
plechtigheid tegenwoordig te zijn, vergat de keizer zijn nieuwen
generaal niet. Deze was daar zeer mee ingenomen en schreef er de
Prinses over, haar tevens radende aan de hertogin van Aerschot of
aan Mad. Egmond te vragen, haar gedurende den korten tijd, dat ze in
Brussel zou zijn, te ontvangen; hij zou op den dag der plechtigheid met
de post komen, maar hoe lang hij bleef, kon de Prins nog niet zeggen.
Tengevolge van de late aankomst van den aartshertog Maximiliaan,
werd de plechtigheid verscheidene dagen uitgesteld en had niet voor
den 25en October plaats.
Het was een schitterende openbare plechtigheid, misschien een van de
meest bekende uit de 16e eeuw, die door verschillende tijdgenooten
en ooggetuigen in bijzonderheden is beschreven. Ook Karel had daaraan
maanden lang een buitengewone aandacht gewijd; hij kende den invloed
van staatkundig praalvertoon op het volk en hoopte door de pracht
van zijn afscheid de vernederende gebeurtenissen van de laatste jaren
zijner regeering te doen vergeten.
"De groote hal in het paleis te Brussel was luisterrijk versierd en
al de verzamelde gasten waren in de rijkste kleeding getooid. Op eene
verhevenheid aan het eind van de hal stonden drie schoone zetels,
de middelste voor den keizer, die ter linkerzijde voor de koningin
van Hongarije, die eveneens haar regentschap over de Nederlanden zou
nederleggen, die aan de rechterzijde voor den koning. Op dezelfde
verhevenheid ter rechterzijde stond een met tapijt bedekte bank voor
de ridders van het Gulden Vlies en aan den linkerkant, een weinig
lager, een dergelijke bank voor de prinsen en edelen; nog lager waren
andere banken geplaatst voor de drie collaterale raden, den raad van
state, van financiën en den geheimen raad. Onder die verhevenheid,
vlak tegenover hunne majesteiten, waren met tapijt bedekte banken
geplaatst voor de staten, die overeenkomstig hun rang zitting namen,
de staten van Brabant vooraan, dan die van Vlaanderen en de andere
daarachter naar hunne rangorde. Toen allen verzameld en gezeten waren,
hetgeen ongeveer te drie uur was, kwam de keizer van de zijde der kapel
de hal binnen, leunende op den schouder van den Prins van Oranje;
koning Filips en de koningin (Maria van Hongarije) volgden, beiden
begeleid door een groot gevolg van de voornaamste inheemsche edelen en
anderen, ridders van de orde, in groot tenue versierd met hun groote
halssnoeren, evenals hunne Majesteiten, de keizer en de koning. Hunne
Majesteiten namen plaats op de genoemde zetels, terwijl de edelen
en heeren, die in hun gevolg binnenkwamen, naast de verhevenheid aan
den kant van de hal tegenover den toren van het hof bleven...."
De geheele vergadering bleef staande, totdat het bevel gegeven
werd, dat ze hunne plaatsen zouden innemen, om de boodschap in den
behoorlijken vorm aan te hooren, tegelijk met de redevoeringen,
waarvan hier de hoofdinhoud volgt.
"Allereerst hield Philibert van Brussel, staatsraad en lid van den
geheimen Raad, een aanspraak tot de Staten-Generaal in naam van
den keizer, waarin hij diens besluit tot abdicatie en den formeelen
afstand van al zijn Nederlandsche waardigheden en bezittingen aan
Filips mededeelde. Hij somde al den grootschen arbeid op, dien Karel
had volbracht, waardoor hij ten volle het recht op rust had verdiend;
hij vroeg den Staten getrouwheid aan hun nieuwen souverein en bovenal
de instandhouding der plakkaten ten opzichte van den godsdienst,
die Karel had uitgevaardigd en Filips beloofde te handhaven."
Daarna rees de keizer van zijn zetel, wenkte den prins van Oranje
en steunende op zijn schouder, begon hij met zijn toespraak. Hij
herinnerde zijn volk, hoe werkzaam zijn leven was geweest. Sinds zijn
troonsbestijging in 1515 had hij negen reizen gedaan naar Duitschland,
zes naar Spanje, zeven naar Italië, vier naar Frankrijk, tien naar
de Nederlanden, twee naar Engeland, evenveel naar Afrika, alles te
zamen 40. Hij schetste zijn verschillende oorlogen, overwinningen
en vredesonderhandelingen. Die reizen, waartoe zijn plicht tegenover
zijn verschillende onderdanen hem had gedwongen, waren zoo vermoeiend
geweest, dat hij op 55 jarigen leeftijd een oud en gebroken man was.
Terecht zegt Motley, dat het wel moeilijk is, in te zien, hoe dit
op en neer gaan in de wereld, dit heen en weder reizen veel voordeel
heeft gebracht aan zijn beminde onderdanen, die inderdaad gewoonlijk
zijn komst een slecht voorteeken voor hun beurzen vonden, daar elk
nieuw bezoek aanleiding was tot vermeerderde en nieuwe schatting.
Karels eenig verdriet bij zijn afscheid was, dat hij een oorlog met
Frankrijk, die nog aan den gang was, als een erfgoed aan zijn zoon
moest achterlaten, maar die zou wel spoedig teneinde zijn. Hij vroeg
daarop vergeving aan zijn volk voor enkele dwalingen, die misschien in
zijn liefderijk bestuur waren ingeslopen, verzocht zijn zoon en alle
aanwezigen, de heilige kerk te bewaren en te beschermen, omhelsde
Filips en riep hem, zijn hand op zijn hoofd leggende, tot graaf van
Vlaanderen en souverein van de Nederlanden uit, terwijl hij in den
naam der heilige Drieëenheid het teeken des kruises maakte. Volgens
den Venetiaanschen gezant zonk hij aan het eind zijner rede uitgeput
op zijn troon neder, terwijl de geheele doorluchtige vergadering
tot tranen toe bewogen was. De Engelsche gezant te Brussel zegt
het nog sterker. "Daar was niet één man in de gansche vergadering,
die niet gedurende een groot deel van Karels rede overvloedig in
tranen uitbarstte."
Motley, de meesterlijke beschrijver van dezen afstand, noemt dat
afscheid met die tranen een verachtelijk comediespel, een stelselmatige
vertooning. Volgens dien schrijver waren de belangen der Nederlanders
nooit, zelfs niet in de tweede plaats, bij hun gebieder in aanmerking
gekomen; hun land was als de schatkamer beschouwd, waaruit Karel
putten kon en de door hem afgeperste sommen, werden aan langdurige
oorlogen verspild, voor de Nederlanders van even weinig belang,
als waren zij op een andere planeet gevoerd. Volgens onze groote
geschiedkundigen was men werkelijk in de Nederlanden aan den keizer
gehecht. Hij had zeker nooit de beurzen ontzien, maar daartegenover
het beste, dat hij aan die gewesten kon geven, de eenheid, aan de
Nederlanden geschonken. Met aandoening inderdaad zag men den 55
jarigen man vrijwillig van het wereldtooneel scheiden.
Filips sprak nu eenige woorden; hij betreurde het, de Fransche taal
niet voldoende machtig te zijn om zich daarin te uiten en verzocht
daarom de aandacht voor den Bisschop van Arras, die zijn tolk zou
wezen. Met veel omhaal van woorden deelde hij namens den nieuwen koning
mede, dat deze de gift van zijn vader aannam en zijne toewijding aan
zijn volk beloofde.
Deze lange rede werd beantwoord met een van gelijke lengte door
den Raadsheer Maes van Antwerpen, "een man van groote geleerdheid,
welsprekendheid en omslachtigheid tevens". Namens de Staten-Generaal
aanvaardde hij den afstand en drukte op buitengemeen wijdloopige
wijze hun spijt uit over het vertrek van den ouden souverein.
De regentes Maria van Hongarije, de "Christelijke Weduwe" volgens
Erasmus, volgde met een zorgvuldig voorbereide rede, waarbij ze afstand
deed van het bestuur, dat zij 23 jaren gevoerd had. De woordenrijke
Raadsheer gaf in welgekozen zinnen ten antwoord, dat er in al de
gewesten slechts één roep was over haar uitmuntend bestuur.
"Toen deze redevoeringen waren geëindigd, gingen Hunne Majesteiten in
dezelfde orde en langs denzelfden weg, dien ze binnengekomen waren,
weder heen, evenals de Staten-Generaal, overeenkomstig hun rang."
Zoo eindigde het groote schouwspel van de abdicatie. De formaliteiten
voor de verandering der regeering in de verschillende gewesten, die,
op zoo verscheiden wijze gekregen, natuurlijk zeer uiteenliepen,
volgden in de eerste dagen of weken daarna. De Spaansche kroon en
die van Indiën kwam niet aan Filips vóór 16 Januari 1556, terwijl de
keizerlijke scepter, die tot groot verdriet van Karel niet aan Filips,
maar aan zijn broeder Ferdinand verviel, eerst in Augustus van dat
jaar op dezen overging.
Met Karel V verdween een heldenfiguur in Europa en de Nederlandsche
gewesten gevoelden een zekeren trots op zijn wapenfeiten, in
weerwil van 't vele geld, dat zij voor zijn oorlogen hadden moeten
opbrengen. Al had hij slechts weinige van zijn 55 levensjaren op
Vlaamschen bodem doorgebracht, het volk bleef zich altijd herinneren,
dat hij een Vlaming van geboorte was. Hij sprak hun taal en als hij
bij hen vertoefde, dan was hij een hunner.
Hoe geheel anders met Filips. Hij was geheel en al een Spanjaard en
is dit ook altijd gebleven. Geen woord Fransch, laat staan Vlaamsch
kon hij spreken en in de plaats van de gemeenzaamheid van zijn vader
tegenover de noordelijke onderdanen, kwam nu het meesterachtige
van Filips.
Met Karels afstand van de regeering eindigt een belangrijk tijdperk
van het leven van Willem van Oranje.
Op 11 jarigen leeftijd aan 't hof van den keizer gekomen, had Karel
reeds vroeg de waarde van Willems karakter erkend en hem in zijn
omgeving een plaats toegewezen.
Onder leiding van Jérome de Granvelle had de knaap een uitstekende
opvoeding ontvangen, zoodat, terwijl de Prins van Spanje slechts zijn
moedertaal ter beschikking had, de Prins van Oranje o.a. het Fransch,
Duitsch en Vlaamsch meester was.
Op 18 jarigen leeftijd had hij zijn eerste militaire benoeming
gekregen en nog geen drie jaar later werd hij, met voorbijgaan van
vele officieren van naam, reeds tot hoofdcommandant aangewezen.
Toen Karel afstand deed mocht zijn troetelkind niet ontbreken, ja de
keizer schreef hem zelfs, die daad niet buiten zijn tegenwoordigheid
te willen verrichten!
Tot heden had hij een meester gediend onder wiens vaderlijke en
liefderijke zorg de Prins tot een man was opgegroeid, hoe geheel
anders zou het voor hem worden, thans de goddelijke superioriteit
te erkennen van een man, die slechts iets ouder was dan hij, wiens
karakter klein en onbeduidend was en wiens intellectueele talenten
zoo schraal mogelijk waren.
Welk een verschil tusschen deze twee mannen! "In plaats van listige
achterdocht van Filips toonde Oranje verstandige voorzichtigheid,
in plaats van willekeurige hardnekkigheid, krachtige standvastigheid,
in stede van vruchteloozen arbeid, onvermoeiden ijver."
HOOFDSTUK III.
DE NIEUWE MEESTER.
Het reisje naar Brussel, ter bijwoning van de abdicatie van den
keizer, was voor den Prins niet van langen duur, want hoewel de
schitterende kleine hoofdstad vol vroolijkheid was ter eere van
de vele vreemdelingen binnen haar wallen vereenigd, mocht Oranje
er maar kort van genieten en zien we hem op den 26en October, den
dag volgende op dien der plechtigheid, reeds weer bij de in aanbouw
zijnde forten terug.
Noch de feesten, noch het verblijf zijner vrouw te Brussel, ten
huize van de hertogin van Aerschot, hadden hem weerhouden zijn plicht
tegenover den nieuwen souverein te vervullen. Deze had van den aanvang
zijner regeering met dezelfde moeielijkheden als zijn vader te kampen;
gebrek aan geld, schaarste aan levensmiddelen en tengevolge hiervan
ontevredenheid onder de troepen.
Nauwelijks was Filips vier dagen aan het bewind, of de Prins ontving
reeds een schrijven, waarin hem spoedige toezending van 12000 kronen
werd beloofd, maar de vervulling dier belofte bleef achterwege en
de brieven in de herfst van 1555 tusschen hen gewisseld, waren vol
klachten van den een, vol beloften en verzekeringen van den ander.
"Wij zijn hier zonder een penning; de soldaten sterven van honger en
koude en aan het hof nemen ze niet meer notitie van ons, dan of wij
reeds dood waren. Stel u de mate van geduld voor, die ik gedwongen ben
uit te oefenen," schreef Oranje aan zijn vrouw, haar tevens meldende,
dat hij niet wist, wanneer ze ontbonden zouden worden, want dit kon
niet geschieden voor het geld was ontvangen.
In het begin van het nieuwe jaar werden de klachten der soldaten
luider en luider en groeiden zóó aan, dat ook Brussel niet onkundig
bleef. Hoe omstandig en scherp Willem van Oranje de moeilijkheden
ook had beschreven, toch nam Filips pas maatregelen, toen een zekere
Hans Bernard, kapitein eener onafhankelijke compagnie, een speciale
commissie aan den koning zond om de klachten over te brengen. Nog
stuurde hij echter geen geld, maar gaf den soldaten de vergunning het
land te verlaten! Tevergeefs poogde de kapitein den koning te doen
begrijpen, dat deze maatregel hem zeer zou benadeelen en bovendien
den geheelen ondergang van het platte land ten gevolge zou hebben.
De onderhandelingen over den vrede waren reeds maanden gevoerd en
hadden ten slotte het gevolg, dat er in Februari 1556 te Vaucelles
een wapenstilstand werd gesloten; te Philippeville en op andere
plaatsen bleven garnizoenen, maar het overschot der troepen werd
betaald en ontbonden.
De Prins van Oranje werd dus ook van zijn moeielijke plichten
ontheven en na een verblijf van zes achtereenvolgende maanden,
verliet hij op het einde van Januari het kamp. Men kan wel aannemen,
dat die treurige tijd er niet toe heeft meegewerkt om Filips bemind
te maken bij den Prins, die maar niet kon vinden, dat de schijnbaar
welwillende brieven van zijn vorst, krachtige middelen waren om de
oorlogskosten te bestrijden.
Filips had zich zeer welwillend tegenover Oranje betoond in deze eerste
maanden, want in November van het vorige jaar had hij hem bericht,
dat de Prins tot lid van den Raad van State was gekozen, een eer,
die door Willem erg koel werd beantwoord en nu, na zijn verblijf in
het kamp, reisde hij naar Antwerpen, teneinde aldaar in de Orde van
het Gulden Vlies te worden opgenomen.
Deze orde was in 1430 door Filips den Goede bij gelegenheid van zijn
huwelijk met Isabella van Portugal gesticht. Ze werd ingesteld als het
meest schitterend sieraad en als de hechtste steun der heerschappij van
het Bourgondische huis. Door haar wilde men boven den onvervreemdbaren
adel van herkomst en geboorte, een nog hoogeren adel stellen, die
door den wil des konings zijn zou, wat in Engeland en Frankrijk de
pairs der kroon waren. De voorrechten van de ridders van het Gulden
Vlies waren vele; hun hoogste privilege was, dat ze alleen door hunne
medeleden konden worden gevonnist. Doch ook de plichten waren zeer
bindend. Ze moesten trouw zweren aan hun Bourgondischen heer; niet
minder trouw aan het katholiek geloof. Vandaar, dat de vader van Willem
van Oranje het ridderschap weigerde, gelijk we vroeger zagen, omdat
hij den eed om de Kerk getrouw te zijn, niet kon afleggen. De zoon,
na zijn komst in de Zuid-Nederlanden in de Katholieke kerk opgevoed,
zag in het afleggen van dien eed geen bezwaar; wel een bewijs, hoe
die opvoeding alle zaden van het Protestantsch geloof zijner ouders
in hem scheen te hebben verstikt en hoe de Prins althans in het jaar
1556 in het minst nog geen voorgevoel had van zijn roeping in zijn
aangenomen vaderland.
Tegelijk met hem werden er negentien nieuwe Vliesridders gekozen,
waarvan negen Nederlandsche edelen, een feit, dat op een geheel nieuwe
richting van bestuur scheen te wijzen en dientengevolge den staatsman
Granvelle met angst vervulde. Karel V toch was de vriend der steden
geweest. Filips toonde zich van stonde af een vriend der edelen. Hoe
weinig de toekomst aan die voorliefde beantwoord heeft, is bekend.
Willem van Oranje was de derde van de 19, die gekozen werd; op den
30en Januari ontving hij de halsketen, het teeken zijner nieuwe
waardigheid. Na die plechtigheid ging hij naar Breda, waar hij dien
zomer met korte tusschenpoozen bleef.
Het einde van den oorlog was voor de Nederlanden een zeer gelukkige
gebeurtenis; overal werden feesten gevierd en niet het minst had
de groote handelsstad Antwerpen haar vreugde aan den dag gelegd;
geheele ossen werden op de openbare pleinen gebraden en bij het
bezoek van Filips stroomde niet alleen de wijn, maar waren de wegen
met honderden eerepoorten versierd en strooide men bloemen voor zijn
voeten, ofschoon het in Februari was.
Men had nu in de Nederlanden verwacht, dat de koning zou overgaan
tot afdanking der troepen, die op kosten van deze gewesten werden
onderhouden, maar Filips, die bij de feesten in Antwerpen al zoo
onheilspellend somber had gekeken, dacht er niet over dit te doen. Het
leger moest op dezelfde sterkte worden gehouden, daar de wapenstilstand
wel van korten duur zou wezen en hiertoe was juist geld noodig,
vooral, omdat ook de soldij in langen tijd niet was betaald.
Toen de Prins in het legerkamp was, had hij reeds het bittere ongemak
van geldgebrek ondervonden tegenover de schuldeischers van den koning,
maar nu kwam hij voor nog grooter moeilijkheden te staan, nl. geld
van Filips' onderdanen te vragen.
In Maart zou er een vergadering van de Staten-Generaal zijn, waartoe
ook Oranje door een eigenhandig schrijven van Filips was opgeroepen.
De Prins haastte zich zijn meester te gehoorzamen en op den 12en had
de vergadering plaats, waar ook Egmond, Aremberg, Meghen en andere
heeren aanwezig waren.
De koning deed wanhopige pogingen bij die eerste vergadering van de
vertegenwoordigers der Nederlandsche gewesten natuurlijk te zijn. Zijn
geldgebrek was zeer drukkend, niettegenstaande de edelmoedigheid
zijner Engelsche vrouw en hij hoopte de afgevaardigden te overreden,
hem voldoende giften te schenken, teneinde zijn ledige schatkist aan
te vullen.
Het eigenlijke plan van Filips was een soort gedwongen heffing, een
blijvende belasting, maar toen hij zag, dat men dit niet wilde, nam
hij genoegen met een gift, die door de Staten-Generaal werd toegestaan.
Nadat dit besluit door de afgevaardigden was genomen, kwam nog het
moeilijkste werk, het inzamelen der gelden. Er was vooral in 's
Hertogenbosch oppositie tegen en de koning schreef een eigenhandigen
brief aan Oranje, waarin hij hem vroeg, daar heen te gaan, teneinde
den stadsraad tot rede te brengen. De Prins ging in September met
den raadsheer Noppenus naar die stad. Eerst bestond daar bezwaar,
een vergadering bijeen te roepen, omdat het college van schepenen
moest vernieuwd worden, m. a. w. de wet verzet. Toen er eindelijk een
vergadering was samengeroepen, weigerden de twee eerste afdeelingen
van den raad voor iedere contributie, welke ook, te stemmen, terwijl
de derde goed vond een zeker bedrag te geven, maar onder bepaalde
voorwaarden. Uit den langdradigen brief, dien Oranje aan den koning
over die zaak schreef, blijkt ten duidelijkste wat de Prins al niet
deed om den koning genoegen te doen en toch was hij geheel overtuigd
geworden, dat geen onwil, maar slechts onvermogen de Bosschenaren tot
verzet bracht en deed hij derhalve met het oog op de armoede der plaats
een beroep op de genade des konings. Dit herhaalde hij nog eens op den
7en October in een brief aan den hertog van Savoye, wiens bemiddeling
hij inriep ten gunste der inwoners van 's Hertogenbosch. "De armoede
der stad is zoo groot, dat het medelijden verwekt, die aan te zien,"
schreef hij.
Filips was geenszins genegen de stad ter wille te zijn en beval
Oranje andere pogingen aan te wenden, om haar tot gehoorzaamheid aan
den koning te brengen. Wat het eindresultaat van deze onderhandeling
geweest is, komt niet in eenig document, dat bekend is, voor; het
geval is alleen merkwaardig in zoover het bewijst, welke eerbiedige
pogingen door Oranje werden aangewend, om den wil van zijn souverein
te volbrengen, al was ook zijn sympathie voor de volkszaak opgewekt.
De wapenstilstand, die te Vaucelles in Februari 1556 voor vijf jaar
was gesloten, duurde nauwelijks tweemaal vijf maanden, want reeds in
Januari 1557 heropende Hendrik II, door verleidelijke aanbiedingen
van den Paus verlokt, de vijandelijkheden in Italië.
Paulus IV namelijk, Napolitaan van geboorte, haatte de Spanjaarden
als overheerschers van Napels en streefde van zijn eerste optreden
af naar niets meer, dan naar het verbreken van den vrede tusschen
Spanje en Frankrijk, ten einde, geholpen door Hendrik II, Napels aan
de macht van Filips te ontrukken.
Hoe onstaatkundig Granvelle dezen oorlog van Filips tegen den Paus
ook vond, hij werd verklaard, doch duurde slechts kort in Italië,
want Alva bracht door zijn toenmaals reeds bekende wreedheid de meeste
plaatsen onder de gehoorzaamheid van Spanje terug. Daarop verzoende
zich Filips met Paulus IV om des te feller een oorlog tegen Frankrijk
te kunnen voortzetten.
Oranje, die daarin overigens geen voorname rol speelde, werd wel
in den aanvang met allerlei zendingen belast, die daarmee verband
hielden. Zoo was het zijne taak, oversten zooals George von Holl te
overreden, de karige aanbiedingen aan te nemen, die zijn souverein
goed genoeg vond. Aan den hertog van Savoye schreef de Prins daarover
een langen brief, waarin hij berichtte, dat von Holl de voorwaarden
had aangenomen, mits hem een ruim tafelgeld met het oog op de duurte
der tijden werd toegestaan.
Bovendien werd Oranje met een zending naar den aartsbisschop van Keulen
belast, met het doel hem te overreden, zich met Filips te verbinden. Na
een kort oponthoud, ten gevolge van een koortsaanval op zijn reis van
Breda, kwam Oranje in Keulen aan en deed zijn best zijn opdracht tot
een goed einde te brengen. De aartsbisschop beweerde echter, dat hij
niet de vrijheid had een defensief verbond aan te gaan zonder eerst
zijn kapittel te hebben geraadpleegd.
Oranje keerde naar Breda terug en liet zijn schoonbroeder Nuenar
(gehuwd met zijn halfzuster Magdalena) achter om de beslissing van
den aartsbisschop af te wachten.
Op den 18en Mei vroeg en verkreeg Oranje vergunning naar Frankfort
te gaan, teneinde zijn vader te helpen bij den afloop van het
Catzenellenbogen-proces, dat, gelijk we zagen, in 1557 eindigde.
Terwijl de Prins voor particuliere belangen werkzaam was, deed
Filips een reis naar Engeland om, hoewel juist in tegenspraak met
de voorwaarden van zijn huwelijk, zijn vrouw door vriendelijke en de
ministers van haar door harde woorden, tot deelneming aan zijn oorlog
met Frankrijk over te halen.
Dit gelukte hem zonder veel moeite, zoodat Engeland zich in een geschil
gewikkeld zag, waarin het eigenlijk niet betrokken was. Later bleek,
dat dit volkomen streed met Engelands belangen en dat het daarin
alleen werd meegesleept door de hartstochtelijke verkleefdheid van
een zwakke, slechte en wreedaardige vrouw, die Filips haatte.
Nimmer scheen later de gelukszon zoo helder over den koning als in
den vroegen zomer van 1557, toen nog al zijn onderdanen hem getrouw
waren en hij de beurs zijner Engelsche echtgenoote geheel tot zijne
beschikking had. Wat zij ook tegenover haar volk moge geweest zijn,
tegenover hem was zij nooit karig.
In Mei trokken de troepen onder den Hertog van Savoye te velde
en de hoop op versterkingen van gindsche zijde van het kanaal werd
spoedig verwezenlijkt, al waren er nog vele bezwaren te overwinnen. De
Engelschen droegen zeker Frankrijk geen liefde toe, maar zij hadden
zulk een hartgrondigen haat tegen hun titulairen koning, dat ze zich
eerst krachtig verzetten tegen hulp aan Filips, zelfs in zijn oorlog
met hun erfelijken vijand.
Toch slaagde Maria erin, het verzet harer onderdanen te overwinnen en
kon zij haar echtgenoot van de hulp voorzien, waarom hij gevraagd
had. Filips nam afscheid van zijn onbeminnelijke maar hem zeer
liefhebbende echtgenoote en keerde voldaan naar Brussel terug.
Hier verzamelde hij zijn huursoldaten, die met de Spaansche
en Nederlandsche troepen, 35000 voetknechten en 12000 ruiters
bedroegen. Het leger werd spoedig nog versterkt door het Engelsche
hulpkorps van 8000 man onder den Hertog van Pembroke. In de nabijheid
van Givet werd deze geheele legermacht in het midden van Juli, onder
bescherming van het nieuwe fort Philippeville en onder commando van
den hertog van Savoye, vereenigd.
De Fransche legermacht werd in Picardië verzameld onder Montmorency,
bijgestaan door den maarschalk St. André en door Coligny, die reeds
gebleken was een gevreesde tegenstander te zijn.
De beide legers, ofschoon niet groot, bestonden uit uitgelezen troepen
en werden aangevoerd door de bloem van Europa's ridderschap. "Koningen
en Prinsen en de doorluchtigste Paladijnen der christenheid
rustten zich uit tot het groote tournooi, waartoe zij door heraut
en trompetgeschal waren opgeroepen" en onder hen bevond zich in het
leger van Filips, Lamoraal Graaf van Egmond, "de bataafsche held,
zonder kroon of rijk, maar met een even eerwaardigen stamboom als
waarop menig gekroond hoofd zich beroemen kon, brandende van begeerte,
zich in het worstelperk te onderscheiden."
Na enkele schermutselingen in de buurt van Guise en andere kleine
plaatsen, keerden de Spaansche troepen al hun macht tegen St. Quentin,
een belangrijke stad op den rechtstreekschen weg naar Parijs. Coligny
had die mogelijkheid voorzien en het gelukte hem de stad binnen te
komen, al was het zonder veel troepen, doch hij hoopte haar door
zijn bekwaamheid en ervaring te redden. St. Quentin was spoedig bijna
volkomen ingesloten.
Het gelukte echter Montmorency een gedeelte van zijn troepen binnen
de stad te brengen, zoodat het voor de belegeraars minder gunstig
was geworden en men besluiteloos werd, wat te doen. Ook Philibert
van Savoye was geheel uit het veld geslagen. Niet alzoo Egmond, die
in eene welsprekende rede den krijgsraad er op wees, van welk groot
gewicht het zou zijn den grooten Connétable Montmorency aan te vallen
en hem daardoor den terugtocht af te snijden.
Voor Egmonds hevige taal moesten alle bedenkingen wijken; men volgde
zijn raad, die boven alle verwachting met succes werd bekroond. Binnen
een uur werden 6000 Franschen gedood of gevangen genomen waaronder
de Connétable zelf, die gewond in 's vijands handen viel.
Men had aan Egmond de overwinning te danken, een overwinning, die
Frankrijk de gruwelijkste nederlaag bezorgde sedert de dagen van
den Zwarten Prins geleden. Een doodelijke slag was aan Frankrijk
toegebracht en de Vlaamsche grenzen waren thans beveiligd voor de
ellende, die het Fransche grondgebied ten deel viel.
"Egmond en St. Quentin," beide namen zouden thans van mond tot mond
gaan tot de uiterste grenzen van de heerschappij van den Spaanschen
souverein. Het leger van Montmorency was vernietigd, maar Coligny
was nog in St. Quentin en om de overwinning volkomen te maken, was
de inneming dier stad noodzakelijk.
Filips ging ondertusschen van Brussel naar Kamerijk en ontving de
gelukwenschen, die hem van alle zijden toestroomden.
De vruchten te plukken van deze groote overwinning, een onmiddellijke
aanval op Parijs te wagen, waarvoor de weg thans open was, dit
wilden al de bekende veldheeren; niet echter de vreesachtige, àl
te voorzichtige Filips, die er zich mee tevreden stelde, beleefd
de eerbewijzen voor de dapperheid van zijn generaal in ontvangst te
nemen, maar daarna liefst op veiligen afstand de verdere verwikkelingen
wilde afwachten.
Welk een contrast met zijn vader! Deze zou niet te Kamerijk hebben
gewacht, noch zelfs op de plaats der overwinning, maar Parijs zou
zijn doelwit zijn geweest, nu hem de weg zoo was gebaand.
Toen de keizer hoorde over dit eerste succes van de regeering van
zijn zoon, was zijn eerste vraag: "Is Filips in Parijs?" Maar dat
Mecca bereikte hij nooit, al was hij ook door het nemen van Chatelet,
Han en Noyon verder het Fransche grondgebied binnengedrongen, dan
aan zijn vader ooit was gelukt.
Duidelijk bleek hier, dat Filips van een anderen stempel was en hij
nagenoeg alle eigenschappen des geestes miste, die den keizer hadden
gesierd en die hem de harten deden winnen. In zich zelven gekeerd,
scheen het zijn hoofddoel te zijn, die eenzame rust te genieten,
die de Spanjaarden Sosiego noemen.
Wat St. Quentin aangaat, hoewel slechts door 800 man verdedigd, hield
de stad het dapper uit tot den 27en Augustus, toen er een gelijktijdige
aanval op vier van de bressen, die in de wallen geschoten waren,
plaats had. De stad gaf zich over, hoewel ze tot het laatst dapper
weerstand bood. Coligny toonde zich een uitstekend aanvoerder,
overal aanwezig, waar het gevaar het grootst was en toen de vijand
door een toren binnendrong, die men sterk genoeg dacht en onbewaakt
had gelaten, was het Coligny, die slechts door een paar man vergezeld
er heen ging. Hier werd hij overmeesterd en krijgsgevangen gemaakt
door een soldaat, die hem langs een der mijnen naar den Hertog van
Savoye bracht, van wien de soldaat tienduizend dukaten ontving tot
loon voor het zwaard van den Admiraal. Het was nl. een algemeen
erkend gebruik, dat degene, die den opperbevelhebber gevangen nam,
daarvoor een dergelijke groote som als geschenk ontving.
Het lot der stad was verschrikkelijk en de slachting, die er plaats
had, was een van de meest beruchte in de geschiedenis der belegeringen
van de 16e eeuw.
Een Spaansch krijgsman, die erbij tegenwoordig was en een dagboek
hield van al hetgeen er voorviel, schreef:
"Ik wandelde door de stad en aanschouwde dit alles; het
scheen mij een tweede verwoesting van Jeruzalem. Wat mij het
meeste trof, was, dat ik geen enkelen ingezetene der stad
overgebleven zag, die Franschman was of zich ervoor durfde
uitgeven. Hoe ijdel en voorbijgaand, dacht ik, zijn de dingen
dezer wereld. Nog geen zes dagen en wat was er niet al rijkdom
in deze stad en thans is er geen steen op den andere gelaten."
De naam van Oranje wordt in geen der geschiedenisverhalen bij den slag
van St. Quentin bijzonder vermeld, maar van het midden van Juli af was
hij op het oorlogstooneel aanwezig en commandeerde een der compagnieën,
die de stad belegerden. Van uit het kamp voor St. Quentin deelde
hij zijn vrouw een en ander over de belegering mede; later, den 11en
September meldde hij haar, dat Han zich aan de genade van den koning
had overgegeven; hij betreurt in dien brief de groote verwoesting,
welke de Franschen er hebben aangericht. Aan het slot zegt hij nog,
dat hij onmiddellijk tijding zal zenden, wanneer hij weet, wat er
verder gedaan zal worden. Wederom is dit een bewijs, hoe gaarne Anna
van Buren geheel op de hoogte werd gehouden van den werkkring van den
Prins en tevens hoe deze steeds voortging haar voortdurend berichten
uit het kamp te zenden.
Uit hetzelfde kamp bij Han meldt hij haar den 27en September,
dat hij een lichten aanval van koorts heeft gehad, dien hij weder
terugverwacht. Hij had daar niet alléén last van dat ongezonde kamp,
want hij schreef, dat zijn broer zich eveneens sinds een paar dagen
onwel bevond.
De broeder hier bedoeld, was Lodewijk, derde zoon van Willem van Nassau
en Juliana van Stolberg. Het is bekend, hoe deze het lot van zijn
broer in de Nederlanden heeft gedeeld en hoe jammerlijk zijn uiteinde
is geweest. Telkens zullen we hem ontmoeten, werkzaam voor de zaak
des Prinsen en voor de bevrijding van ons vaderland. Als diplomaat
en als krijgsman stond hij in hooge achting; hij was een der edelste
kampioenen voor onze vrijheid, een schitterende, ridderlijke figuur,
waarop ons oog van ter zijde telkens met eerbied zal staren. In 1538
werd hij geboren en was dus vijf jaar jonger dan Willem van Oranje. In
tegenstelling met zijn broeders Jan en Adolf, die te Wittenberg
studeerden, bezocht Lodewijk Straatsburg en Genève, waar hij zijn
studiën volbracht. Is dit waar, dan verklaart zich daaruit het feit,
dat Lodewijk zich in later tijd eerder dan Prins Willem zelf, geneigd
betoonde, met de Calvinisten samen te werken. Doch het is de vraag
nog, of dit wel betrouwbaar is, aangezien de Duitsche vorsten en zoo
ook Willem de Oude omstreeks 1550, als echte Lutheranen een afkeer
hadden van het Calvinisme, waarvan Genève de hoofdzetel was.
In October 1556 kwam Lodewijk reeds in de Nederlanden. Niettegenstaande
Juliana van Stolberg hem onder al haar kinderen een bijzondere
liefde toedroeg, werd Lodewijk reeds vroeg door zijn vader naar
dat land gezonden, waar zijn oudste zoon reeds zulk een voorname
positie bekleedde en waar dus ook door diens invloed voor den
jongeren broeder beter gelegenheid bestaan zou, zich in de wereld
vooruit te helpen. De uitnemende eigenschappen van Lodewijk vielen
in de Nederlanden reeds spoedig in het oog. Filips II zelf betoonde
hem menige gunst, al was de jonge graaf ook Luthersch. Zijn innemend
karakter en groote bekwaamheden waren zonder twijfel de eenige oorzaak
van die onderscheiding. In 1557 nam hij deel aan den krijgstocht,
die ons bezig houdt, in het gevolg van den Prins van Oranje.
Na den veldtocht werd Brussel weer het hoofdkwartier van het leger,
al was er nog geen vrede gesloten met Frankrijk. Het was echter den
koning niet mogelijk geweest, de troepen bijeen te houden door de
slechte verstandhouding van de verschillende nationaliteiten. De
Engelschen haatten de Spanjaarden en wenschten niets liever dan zoo
spoedig mogelijk naar hun land terug te keeren, zoodat de koning
zich wel genoodzaakt zag hen te doen vertrekken. De Duitschers
klaagden over het gewone verschijnsel, de onregelmatige betaling en
tengevolge daarvan liepen er velen naar de Franschen over. De sterkte
der troepenmacht verminderde dus zoodanig, dat de koning blij was, het
overschot zijner troepen tot een lateren datum in de winterkwartieren
te kunnen terugtrekken.
Een van de voordeelen van de toenmalige oorlogen was de losprijs,
die door aanzienlijke gevangenen moest betaald worden, die dan goed
onder dak moesten worden gebracht, totdat het geld betaald was. Hoever
de regeering in haar eischen en vorderingen dan wel ging, blijkt
o.a. uit het geval, dat de koning Oranje noodzaakte, de gevangenen
van hertog Eric van Brunswijk op zijn kasteel te Breda te logeeren,
daar het volgens zijn meening niet voegzaam was, dat ze in een gewone
herberg hun nachtverblijf hadden. De Prins was zelf afwezig en de
Prinses moest ze maar ontvangen. Men proeft uit den brief, dien Oranje
naar aanleiding daarvan aan Filips schreef, dat hij er niets over
gesticht was. Hij kan dezen dienst wel niet aan den koning weigeren,
maar doet het blijkbaar met tegenzin en schrijft zelfs aan den vorst,
dat hij in geen geval voor de bewaking der gevangenen zorgen kan en
dat Filips daartoe andere maatregelen zal moeten nemen, die hem het
best zullen voorkomen.
De vorderingen, die aan den Prins werden gedaan, waren nu en dan zóó
bezwarend, dat hij ze weigerde te voldoen, zooals o.a. gebeurde met
50 wagens, waartoe Oranje werd geprest, doch die hij niet leverde.
Gedurende de wintermaanden was de Prins genoodzaakt dikwijls van zijn
huis en zijne vrouw afwezig te zijn, omdat hij geld moest trachten te
verkrijgen voor zijn meester, die in groote verlegenheid was. George
von Holl kwam uit Duitschland om de achterstallige betaling voor
zijn troepen te vragen en waarschijnlijk waren er andere kolonels
niet beter aan toe. De gelden, die de staten hadden geschonken,
waren blijkbaar niet voldoende geweest, de uitgaven van den laatsten
veldtocht te bekostigen. Eindelijk slaagde Oranje er in, te Antwerpen
een leening te sluiten met Engelsche kooplieden, hoewel hij zich met
onvoordeelige voorwaarden tevreden moest stellen, daar het crediet
van den koning zeer was gedaald.
Bij den troonsafstand van Karel V had deze bepaald, dat de Prins
van Oranje als gezant aanwezig zou zijn bij de overdracht van de
keizerlijke kroon op Karels broeder Ferdinand. Nadat die overdracht
reeds verscheidene malen was verdaagd, werd er eindelijk in Februari
1558 een Rijksdag te Frankfort gehouden, waarop de Prins met den
vice-kanselier Seld en den secretaris Haller tegenwoordig moest zijn,
om in naam van Karel in alle vormen de keizerlijke kroon op Ferdinand
over te dragen. Dientengevolge keerde Oranje, nadat die lastige leening
tot stand was gekomen, naar Breda terug, ten einde zich voor zijn
reis naar Duitschland gereed te maken. De zending werd op den 24en
Februari volbracht, maar Oranje bleef in Frankfort, om getuige te
zijn van Ferdinands kroning en ook om een bijzondere opdracht voor
Filips te volvoeren. In Maart schreef hij aan den koning, dat de
keizer het door Filips voorgesteld verbond met de Duitsche vorsten
hoogelijk goedkeurde, doch dat er eenige moeielijkheden ten gevolge
van Fransche intriges waren gerezen. "Nieuws is er niet," zoo voegt
hij er bij, "alleen dat de bisschop van Bayonne hier in het geheim
bezig is, kwaad te brouwen; ik hoop hem echter met behulp van den
(onlangs gekozen) Roomsch-Koning Maximiliaan en anderen te weerstaan."
Tijdens Oranje's afwezigheid werd zijn echtgenoote, Anna van Buren,
ernstig ongesteld. Op den 12en Maart schreef de Prins haar een brief,
toen hij het bericht van die ziekte gehoord had. Hij zond haastig
een zijner getrouwen, 't Serraets, naar Breda en liet zijn vrouw door
dezen vragen, hem tijding toe te zenden en den brief althans, zoo zij
dien niet meer kon schrijven, te onderteekenen. Zoo spoedig mogelijk
zou hij terugkomen en rechtstreeks naar Breda gaan. Anna werd echter
erger en toen haar echtgenoot op den 20en Maart Breda bereikte, was
alle hoop op herstel verdwenen en vier dagen later stierf ze. Zij was
25 jaar oud, toen ze den Prins ontviel en liet twee kinderen achter,
namelijk Maria, geboren in December 1553 en Filips Willem, geboren
19 December 1554. [1]
Zooals we reeds vroeger zeiden, wordt in verschillende documenten van
tijdgenooten erop gezinspeeld, dat het huwelijk van Anna van Buren
niet gelukkig is geweest, ja zelfs wordt Oranje beschuldigd haar
wreed te hebben behandeld en ontbreekt het evenmin aan duistere
aantijgingen, dat hij haar dood door geweldpleging zou hebben
verhaast. Een misdadiger dus van het ergste soort!
"Voor ons," zegt Bakhuizen van den Brink, "behoeft dit gerucht geen
wederlegging. Zou zulk een uitbarsting van dierlijke woede met de
kalme effenheid van 's Prinsen karakter gestrookt hebben?"
Maar er is meer, want dezelfde schrijver vraagt terecht, of de Prins in
dit geval wel met zooveel stoutheid later aan koning Filips den dood
van zijn zoon en van zijn echtgenoote zou hebben durven verwijten en
of de graaf van Egmond, die nauw aan 's Prinsen gemalin verwant was,
wel ooit in 1558 Willem van Oranje tot zijn executeur zou benoemd
hebben. Wien men van groote misdaden verdenkt, pleegt men niet de
uitvoering van zijn laatsten wil toe te vertrouwen.
De ongerijmdheid van het gerucht wordt daarbij geheel bewezen door
de getuigenis van een hofdame van Anna, Sophie von Miltitz genaamd,
die uitdrukkelijk naar de oorzaak van dat loopend gerucht gevraagd, in
volle verontwaardiging antwoordde: "Ik kan niet weten, wat lasterlijke
lieden mag bewogen hebben, om zulke schandelijke leugens te verbreiden;
maar één ding weet ik, dat het huwelijk van Anna en den Prins een
vriendelijke, gelukkige echt is geweest, gegrond op vaste liefde en
trouw." Toch heeft Groen van Prinsterer misschien geen ongelijk, als
hij beweert, dat Oranje's eerste huwelijk slechts middelmatig gelukkig
schijnt geweest te zijn, ja, hij voegt daaraan deze woorden toe, die
zeker niet uit zijn pen zouden gevloeid zijn, zoo deze uitnemende
onderzoeker van de archieven van het huis van Oranje daartoe geen
ernstige reden had: "De brieven aan zijn echtgenoote bevatten de
bekoorlijkste uitdrukkingen van teederheid, doch die misschien niet
overbodig waren, om sombere vermoedens tegen te gaan."
Een feit is het, dat vrij kort na den dood van Anna, Oranje een
avontuur had met de dochter van een Vlaamsch burger, waaruit het al te
duidelijk werd, dat hij op het stuk van zeden niet onberispelijk was
gebleven. De laster vond hierin een bodem, waarop het gemakkelijk viel
voort te bouwen en de volksverbeelding kreeg er vrij spel door. Doch
in elk geval is het een bewijs, dat Anna van Buren spoedig door hem
was vergeten. Zijn tweede huwelijk, zoo gauw na haar dood, wijst op
hetzelfde. En toch zouden we onbillijk zijn, indien wij niet geloofden,
dat de Prins door dien dood tijdelijk diep getroffen was. Anna,
hoewel wat teruggetrokken, eenvoudig en onbeteekenend, was in menig
opzicht een trouwe, zorgzame huisvrouw, die gedurende Oranje's vaak
terugkeerende afwezigheid zijn zaken met groote nauwgezetheid waarnam
en gaarne op de hoogte bleef van al zijn plannen en bewegingen. Kort
na haar dood schreef Oranje aan zijn vader:
Beste Vader!
Ik kan U niettegenstaande de droefheid van mijn hart toch niet
onkundig laten, dat de zwakheid, waarin mijn vriendelijke
lieve huisvrouw sinds een maand is vervallen, gelijk gij
onlangs van mij te Dillenburg hebt vernomen, voor en na mijn
terugkeer alhier van dag tot dag is vermeerderd en eindelijk
zoo is toegenomen, dat zij Donderdag den 24en dezer loopende
maand, tusschen 6 en 7 uur is overleden. Haar sterven was
christelijk--ze is heengegaan naar God Almachtig, die haar
ziel genadig en barmhartig zijn zal.
Ruim veertien dagen later spreekt hij in een brief, wederom aan zijn
vader, van het pijnlijk verlies door hem en zijn kinderen geleden.
Van Filips ontving Willem ook een hartelijk schrijven waaruit tevens
bleek, dat hij iemand uit Brussel had gezonden om naar den toestand
zoowel van Oranje, die ziek uit Frankfort was gekomen, als naar
zijn vrouw te vragen. Juist op het oogenblik van het vertrek waren
er nieuwe berichten gekomen, die Filips o.a. het overlijden van Anna
meldden. Eenige dagen later schreef Filips wederom aan Oranje. Dat deze
nog geen verslag over de onderhandelingen te Frankfort had uitgebracht,
kon Filips best begrijpen en hij raadde hem ook aan nog maar wat te
wachten, totdat zijn geest tot rust was gekomen. Aan hartelijkheid
ontbrak het in deze brieven dus niet.
In een schrijven aan Granvelle, den bisschop van Atrecht, die om
nadere bijzonderheden had gevraagd, zegt Oranje o.a. dat de dood van
zijn vrouw bij hem zulk een radeloosheid en onuitsprekelijke smart
veroorzaakte, dat hij tengevolge daarvan een hevigen koortsaanval
kreeg, gepaard aan zenuwtrekkingen.
Wat blijkt uit deze brieven omtrent de verhouding van den Prins tot
zijn eerste echtgenoote? Al te veel nadruk mag er, dunkt mij, niet
gelegd worden op zijn aanval van hartstochtelijke smart, waarvan
de laatste brief aan Granvelle getuigt. De smart, zich in koorts en
zenuwtrekkingen openbarende, kan wel een gevolg van het besef geweest
zijn, dat hij niet ten volle voor zijne overledene geweest was,
wat hij had moeten en kunnen zijn. Doch wij herhalen, wie met deze
uitingen geloof zou willen slaan aan het lasterlijk gerucht, dat te
zijnen nadeele werd verspreid, zou Willem van Oranje moeten verdenken
van eene huichelarij en misdaad, die alle grenzen te buiten ging.
De Prins was in de jaren van zijn eerste huwelijk menigmaal
genoodzaakt, gescheiden van zijn vrouw te leven; zijn dienst in den
oorlog, zijn diplomatieke zendingen doemden haar tot een tamelijk
eenzaam bestaan. Terwijl zij meestal het kasteel te Breda bewoonde,
was hij op reis, in het kamp of in Brussel. Zijn leven daar was,
gelijk we nader zullen zien, zeer weelderig en rijk en toch blijkt
het voldoende uit al de brieven, die hij aan Anna schreef, dat hij
haar niet vergat. Zijn thuiskomst in Breda moet altijd een feest zijn
geweest voor de meestal eenzame vrouw. Zij heeft hem lief gehad tot
het einde, en zij is steeds zorgvol voor zijn kinderen en goederen
geweest. Haar testament, geheel te zijnen voordeele, was een laatste
bewijs van hare liefde en van haar vertrouwen op hem. Terecht is
van haar gezegd: "Voor den tijdgenoot, die het oor niet leende aan
rondgestrooide geruchten, blijft Anna door haar teruggetrokken leven
en haar vroegtijdig einde, een lieftallige figuur. Maar voor den
nakomeling bewaart zij de onaantastbare en zachte bekoring van een
visioen, dat wegdeinst, zonder zijn geheim te hebben geopenbaard."
HOOFDSTUK IV.
DIPLOMATIEKE ONDERHANDELINGEN. FILIPS' VERTREK 1558-1559.
Een lange rusttijd werd den Prins niet toegestaan om zijn verlies
te boven te komen en na zijn eigen ongesteldheid zijn krachten te
herwinnen. Op den 7en Mei ontbood Filips hem op zeer beslisten toon
naar Antwerpen om toezicht te houden op de hernieuwing van de wet
aldaar en in Juni beval de hertog van Savoye hem, zich zoo spoedig
mogelijk te haasten om met zijn bande d'ordonnance, Thionville,
een sterke stad aan de Moezel, te bevrijden.
De geestdrift van Filips voor militairen roem was spoedig uitgebluscht;
veel heftiger verlangde hij naar een verbond dan naar voortzetting van
den strijd met Frankrijk. In het vroege voorjaar hadden de bisschop
van Atrecht en de kardinaal van Lotharingen een samenkomst te Péronne,
waarbij zij tot het besluit kwamen, dat het wezenlijk belang van
Frankrijk en Spanje niet was, grondgebied van elkander te winnen,
maar den verborgen vijand, de ketterij, die zich in beide rijken
verspreid had, te bedwingen. Daar de onderhandelingen dier prelaten
echter geheim bleven, werden de vijandelijkheden tusschen beide
koninkrijken vroeg in den zomer heropend.
In plaats van den Connétable, die zooals we zagen zich in gevangenschap
bevond, was de hertog de Guise uit Italië gekomen, waar zijn roem er
nu niet bepaald op vooruit was gegaan, en die dus hoopte in de meer
noordelijke landen beter figuur te maken. Op Nieuwjaarsdag van 1558
verscheen hij voor Calais, waarvan de Guise door spionnenberichten
reeds wist, dat de bezetting zwak was. Na een hevig geschutvuur werd
de stad stormenderhand genomen. Meer dan twee eeuwen was zij in handen
der Engelschen geweest, die het hadden veroverd na een beleg, dat
twaalf maanden duurde; thans keerde het aan Frankrijk terug na een
belegering van zeven dagen. Nog zeven dagen later viel ook Guines,
waardoor Engelands koningen voor altijd het recht verloren om den
titel en de leliën van Frankrijk te voeren.
De Guise trok naar Luxemburg en veroverde Thionville, zoodat Oranje,
die volgens de orders van den hertog van Savoye daarheen moest
trekken, te laat kwam om nog hulp te bieden. De Franschen hadden dus
in den beginne wel succes, maar 't was niet van langen duur. Het plan
bestond bij de Franschen om de vereeniging te bewerken van de Guise
en de Thermes, die in Calais als bevelhebber was achtergebleven en
reeds met zijn nieuw verzameld leger de omstreken had geplunderd en
ook Duinkerken had genomen. De vereeniging van de beide Fransche
bevelhebbers te voorkomen en als het kon de Thermes van Calais af
te sluiten, was het doel van de tegenpartij. Reeds was de Fransche
bevelhebber van Duinkerken vertrokken, toen hij op zijn weg de held
van St. Quentin ontmoette, die zich met zijn troepen te Grevelingen
had opgesteld, een kleine stad aan het strand der zee, ongeveer
halfweg Calais en Duinkerken.
Daar noodzaakte Egmond zijn tegenstander slag te leveren, daar rende
hij aan het hoofd zijner escadrons op de Franschen in onder het:
"De vijand is ons, wie zijn vaderland lief heeft volge mij." Van
beide kanten werd met groote hardnekkigheid gestreden, doch de zege
was aan Egmond en op dezen 12en van Julimaand werd de uitgelezen
Fransche strijdmacht onder maarschalk de Thermes volkomen vernietigd
en vielen met hem vele andere officieren van adellijken bloede in
handen van Egmonds troepen.
De ongeloofelijke moed door den overwinnaar bij die gelegenheid
betoond, stal het hart van het volk en alleen de zure Alva, die Egmond
benijdde, deelde niet in de algemeene vreugde, daar hij zelf gehoopt
had het getij ten voordeele van zijn meester te doen keeren.
Thans was Egmond de held van St. Quentin en
Grevelingen. Niettegenstaande aan beide zijden de strijdkrachten
nog volkomen in orde en zeer machtig waren, was toch deze slag het
laatste tooneel van den zevenjarigen oorlog tusschen Frankrijk en
Spanje. Filips was bijzonder tevreden op de lauweren te kunnen rusten,
door zijn veldheer behaald; Hendrik was niet verlangend verdere
waagstukken te ondernemen en het volk aan beide kanten begeerde vurig
den vrede.
Algemeen was dus het verlangen, dat er geen verder uitstel met
de vredesonderhandelingen zou gemaakt worden, maar het was wat
gewaagd met de besprekingen te beginnen, terwijl de twee gewapende
legermachten nog in elkaars gezicht lagen. Daarom was de eerste
maatregel, de vreemde huurtroepen te ontbinden en de eigen troepen op
een veiligen afstand in te kwartieren. De preliminaire voorbereidselen
voor de vredesonderhandelingen werden te Rijssel geregeld onder den
Prins van Oranje, Ruy Gomez en den bisschop van Atrecht aan de eene
zijde, Montmorency en maarschalk St. André aan den anderen kant. Op
den 15en October werden de formeele onderhandelingen geopend in de
abdij van Cercamp, op het onzijdig grondgebied van Kamerijk. Daar
vereenigden zich de hertog van Alva, de president Viglius, de
kardinaal van Lotharingen, de bisschop van Artemis en Claude
l'Aubespine met hen, die te Rijssel waren geweest. Ook Maria van
Engeland zond afgevaardigden, maar het vraagstuk van Calais dreigde
te veelomvattend te worden, zoodat de geheele Engelsche zaak ter zijde
werd gelegd, om onafhankelijk van de Spaansch-Fransche belangen, door
een toekomstig congres te worden beslist. Men moet niet vergeten,
dat Oranje, hier ook aanwezig, pas 25 jaren telde en toch reeds als
een man van groot gewicht in deze hoogst belangrijke diplomatieke
vergadering gold. Daar viel wat te doen. Gedurende de laatste zeven
jaren had men onophoudelijk steden genomen en hernomen, welker bezit
van groote waarde geacht werd. Elk van deze moest in bijzonderheden
worden behandeld. Dan moest het verbeurd verklaarde grondgebied
van partijgenooten aan beide zijden worden teruggegeven en na de
vaststelling der losprijzen, de gijzelaars worden uitgewisseld. Uit
een brief van Oranje aan den hertog van Savoye blijkt, dat er hard
werd gewerkt om de zaak tot een goed einde te brengen en tevens meldt
Oranje aan den hertog, dat bij mogelijke teruggave van Piemont Zijne
Hoogheid over zijn huwelijk met Margareta, zuster van koning Hendrik,
een beslissing moet nemen, daar men deze echt als voorwaarde voor de
teruggave van de landen geëischt heeft. Voordat er eenig besluit in
die vergadering was genomen, had eene gebeurtenis plaats, waardoor
de geheele zaak zeer vereenvoudigd werd.
Maria, die zich het verlies van Calais zeer bijzonder aantrok,
eindigde haar ongelukkig en onbevredigd leven op den 17en November en
liet aldus haar echtgenoot vrij om zijn diplomatieke beloften met een
nieuwe huwelijksverbintenis te bezegelen. Haar dood en de opvolging van
Elisabeth veroorzaakte een tijdelijke opschorting der onderhandelingen.
Een schitterende lijkdienst werd tot haar nagedachtenis door Filips
in Brussel gevierd en daarna kon hij de vraag van een opvolgster
overwegen.
Nog een andere lijkdienst werd er, behalve die van Filips' ongelukkige
echtgenoote, in Brussel gehouden. Reeds den 21en September was keizer
Karel in het klooster St. Juste overleden, maar zijn zoon vond eerst
in het laatst van December tijd, om den doode in het openbaar de
laatste eer te bewijzen. De praalvertooning, die toen in Brussel
plaats had, was echter zoo schitterend, dat het uitstel er wel door
verontschuldigd werd.
De plechtigheden hadden plaats op 29 en 30 December 1558 en behalve
de prachtige rouwversiering van de kathedraal en de stad zelf, trok
van den grooten optocht, die door de stad ging, een schip het meest de
aandacht, zoo kunstig vervaardigd, dat, ofschoon onzichtbare helpers
het droegen, het door zeepaarden scheen voortbewogen. De bemanning
werd voorgesteld door drie zinnebeeldige personen. De Hoop, geheel in
't bruin gekleed met een zilveren anker in de hand, stond aan den
voorsteven; het Geloof, met den avondmaalskelk en het roode kruis
in een wit gewaad met een sluier van wit zijden gaas, zat op een
staatszetel vóór den bezaansmast, terwijl de Liefde in het rood met
een vlammend hart in de hand, aan het roer het schip bestuurde.
Eigenaardig is de beschrijving van een Engelschman, die aan zijn
chef een gedetailleerd verslag zond en waarin ook de Prins van Oranje
vermeld wordt.
"Nagenoeg middenin zag men een schip versierd met de banieren van
's keizers wapenen, en onder deze, vele banieren van de Turken en
Mooren, naar beneden gevallen en in 't water liggende. Het geheele
bovenste gedeelte van het schip was kostbaar gebeeldhouwd en verguld;
de voornaamste touwen en masten, de zeilen en toppen waren alle
zwart.... In het midden bij den grooten mast was een staatszetel
opgericht, waarop niemand zat. Daarvoor stond een meisje geheel in
het wit gekleed, haar aangezicht bedekt met een witten sluier. In
haar rechterhand had zij een rood kruis en in haar linkerhand een
kelk met het sacrament.... Daarna kwamen 24 paarden, die alle een
land voorstelden, waarover de keizer geregeerd had en voor ieder
paard ging een graaf of hertog....
De Prins van Oranje droeg het zwaard met de punt benedenwaarts.... En
toen de dienst was afgeloopen, kwam daar een edelman naar de
lijkkoets (zoover ik kon hooren was het de Prins van Oranje), die
voor de lijkkoets staande, met de hand op de kist sloeg en zeide:
"Hij is dood." Daarop een poos stilstaande, zeide hij: "Hij zal dood
blijven." En wederom na een pauze sloeg hij nog eens op de kist en
zeide: "Hij is dood en daar is een ander in zijn plaats opgestaan,
grooter dan hij ooit was."
Nadat Filips een vruchtelooze poging had gedaan om de hand van Maria's
opvolgster te verwerven en daarbij niet onduidelijk was afgewezen,
werden de onderhandelingen in Februari 1559 te Cateau Cambrésis, in
plaats van te Cercamp heropend en kwam het verdrag op den 3en April
tot stand. Geen der partijen behaalde na 8 jaren oorlog, die zooveel
moeite en kosten na zich had gesleept, eenig stoffelijk voordeel. Al
de veroverde plaatsen werden aan dien souverein teruggegeven, die ze
in 1551 had bezeten. Had indertijd de keizer de grootste verliezen
geleden, nu was zijn zoon aan den winnenden kant. Filips gaf aan
de Franschen vijf steden terug, die hij in Picardië had veroverd,
maar daarentegen stond Hendrik II hem meer dan 200 plaatsen in de
Nederlanden en in Italië af. Filips zou huwen met Elisabeth van Valois
en een bruidschat van 400.000 kronen ontvangen, ofschoon die dochter
van Hendrik II eigenlijk bestemd was geweest voor don Carlos.
Philibert van Savoye werd door het verdrag rijkelijk bevoordeeld. De
Fransche afgevaardigden hadden de belangen van 's konings zuster zeer
behartigd en hij had er in toegestemd Margareta van Valois te huwen,
die in haar bruidskorf een huwelijksgift van 300.000 kronen en de
verbeurd verklaarde vaderlijke goederen van den hertog medebracht.
Het wezenlijk motief, dat de twee monarchen er toe geleid had om tot
een schikking te komen, zonder elkander verder te bestrijden, was,
gelijk ik reeds zeide, hun wensch om een krachtdadig eind te maken
aan de ketterijen, die overal in hunne landen vermeerderden. Toen de
contracten waren geteekend, koos Hendrik Oranje, Aerschot en Egmond
uit, om hem naar Parijs te vergezellen en hem tot onderpand voor
de vervulling van het verdrag te strekken. Oranje ging daar dan ook
reeds vroeg in April heen.
Ongelukkig bestaan er geen particuliere brieven meer van Oranje
gedurende dit Parijsche bezoek. Kleine aanteekeningen, zooals hij
schreef uit het ongemakkelijke kampleven, eindigden voor altijd met
het leven van Anna van Buren. De brieven aan zijne bloedverwanten in
Dillenburg zijn verdwenen, zoodat het onbekend is gebleven, wat zijn
indrukken waren van de Fransche hoofdstad.
Toch is een eigenaardig verhaal bekend geworden, waaruit het
medelijdende hart van onzen Willem duidelijk blijkt.
"De Prins was te Parijs in een hotel gelogeerd, waar de provisiekamer
van den bottelier uitzag op een laan door middel van lage vensters met
ijzeren traliën. In de nabijheid stond een schenktafel met prachtig
zilver. Een booswicht, die dat ontdekt had, peinsde op middelen,
om er zich meester van te maken en voorzag zich van lange haken,
waardoor hij de stukken een voor een naar het ijzeren traliewerk
haalde en die niet door de gaten konden, met kracht omboog. Hij wist
op deze manier al het schoonste naar zich toe te halen.
"Dit onaangenaam geval verontrustte hen, die de zorg voor het zilver
hadden zeer, doch eindelijk werd de dief om een andere schurkenstreek
gevat; hij bekende, dat hij ook dezen diefstal had begaan en werd
tot den strop veroordeeld.
"Toen de dag van de strafoefening was aangebroken, werd juist op het
oogenblik, dat de goede Prins met den koning van de jacht terugkeerde,
de booswicht naar de galg geleid. De Prins zag dit en hoorde van een
voorbijganger, om welke misdaad hij den dood moest ondergaan. Deze,
die den Prins niet kende, antwoordde, dat het de man was, die het
zilveren vaatwerk van den Prins van Oranje had gestolen. Met aandrang
richtte de Prins zich daarop tot den koning, hem verzoekende het
leven van den misdadiger te sparen.
"De koning bewilligde er in en in vollen galop reed toen de Prins zelf
naar de menigte, die zich verzameld had om getuige te zijn van het
akelig schouwspel, staakte de executie tot de aankomst des konings
en redde alzoo den dief uit de handen van den beul. Na hem vermaand
te hebben, in de toekomst een beter leven te leiden, gaf hij hem in
naam des konings de volle vrijheid terug. Het grootste deel van het
zilver kreeg de Prins weerom."
De gijzelaars vonden blijkbaar het vaststellen der eindbepalingen
van het verdrag geen gemakkelijke zaak, want voortdurend werden die
om nietige redenen uitgesteld. Met veel pracht en plechtigheid werd
het huwelijksverdrag tusschen Elisabeth van Valois en Filips II op den
22en Juni, bij afwezigheid van den laatste gesloten, terwijl Alva zijn
gevolmachtigde was. Op den dag van het huwelijk had Oranje zoo hard
gewerkt, dat hij verplicht was den volgenden dag te bed te blijven.
Dat de onderhandelingen zoo langzaam vorderden, was ook onvermijdelijk,
daar beide partijen bevreesd waren te zullen worden bedrogen;
bovendien waren er tal van feesten, om de langwijligheid van de zaken
wat te breken.
Daaronder was ook een jachtpartij in de bosschen van Vincennes, waarbij
een belangrijk voorval plaats had. Op weg naar huis, waren Oranje en
de Fransche koning van de rest der ruiters afgedwaald. Terwijl zij
langzaam onder de boomen voort reden, begon Hendrik, in de meening, dat
de jonge Hollandsche staatsman het volle vertrouwen van zijn Spaanschen
koning genoot, hem te spreken over de bijzonderheden van het privaat
verdrag, dat hij met Alva had gesloten, ten einde de ketterij uit
de gezamenlijke landen van hem zelf en Filips uit te roeien. Wat er
in Oranje moet zijn omgegaan, toen hij van het vreeselijke plan der
vorsten hoorde, blijkt uit hetgeen hij later zelf in zijn Apologie
schreef, n.l. dat hij "door medelijden getroffen werd met zooveel
welvarende menschen, die aldus veroordeeld werden tot vernietiging,
in 't bijzonder met dat land, waaraan ik zooveel verplichting had en
waar men een inquisitie wilde invoeren, erger en wreeder dan die van
Spanje.... Van deze dingen getuige zijnde, beken ik, dat ik van dat
oogenblik af in ernst besloot, het Spaansche ongedierte uit dat land
te verdrijven en nooit heb ik berouw gehad over mijn besluit."
Of het geval zoo dramatisch is geweest als de Prins het voorstelt
in zijn Apologie, mag betwijfeld worden, als we bedenken, dat dit
stuk in 1580 werd geschreven, dus ruim 20 jaar na het voorval, doch
hier staat tegenover, dat Oranje deze geschiedenis reeds in 1562 aan
Granvelle moet hebben meegedeeld.
De zelfbeheersching, getoond bij dat gesprek in het bosch van
Vincennes, heeft den Prins den naam van den Zwijger geschonken, die hem
het eerst door Granvelle moet gegeven zijn. Niet om een doorloopende
karaktertrek, maar om een enkele daad is hem deze naam dus geschonken.
Op een der vele feesten, welke op die jachtpartij volgden, had het
tournooi plaats waarin Hendrik II gewond werd, met het gevolg, dat
hij enkele dagen later op 12 Juli overleed. Zelfs zijn lofredenaars
konden niets goeds van hem vermelden.
Waarschijnlijk was Oranje toen niet meer te Parijs, want hij haastte
zich, door Hendriks mededeeling verontrust, naar de Nederlanden te gaan
zoo spoedig hij verlof kon krijgen, onder belofte echter onmiddellijk
terug te keeren, zoodra hij werd opgeroepen.
Terwijl men in Parijs bezig was de eindbepalingen van het verdrag op te
stellen, maakte Filips zich gereed aan zijn hartewensch te voldoen,
de Nederlanden vaarwel te zeggen en die echt Spaansche rust te
genieten. Hij had van zijn verblijf in het Noorden meer dan genoeg;
de episode van zijn Engelsch huwelijk behoorde tot het verleden;
van nu af was hij tot zijn eigen erfgoed bepaald. Een nieuw huwelijk
was tot stand gekomen, terwijl het verbond met Frankrijk hem de
gelegenheid had geopend, de vrijheid der godsdienstige gedachte uit
te roeien, waartegen hij ieder jaar van zijn verder leven steeds meer
haat koesterde.
Wat verlangde hij terug naar Spanje, waar hij zich in de landstaal
zou kunnen uitdrukken en waar hij tenminste eene omgeving zou vinden,
die meer met hem in aard en karakter overeenkwam. Vrijwel gedwongen
was zijn verblijf in de Nederlanden geweest, maar nu belette hem
niets meer die gewesten vaarwel te zeggen. Voor hij echter kon
vertrekken, moest eerst zijn plaatsvervanger worden aangewezen,
want Philibert van Savoye, de opvolger van Maria van Hongarije, was
in zijn heerschappij over Piëmont hersteld en kon dus niet langer de
betrekking van landvoogd vervullen.
Men zegt, dat Egmond en Oranje zich een oogenblik zouden gevleid
hebben, dat de keus van den nieuwen landvoogd op een hunner vallen
zou, maar waarschijnlijk is dit niet; zij moesten direct begrepen
hebben, dat Nederlandsche edelen, hetzij inboorlingen als Egmond of
genaturaliseerd als Oranje, geen landvoogden zouden zijn naar het
hart van den tegenwoordigen koning.
Over twee mededingsters werd spoedig ernstig gedacht, n.l. de
hertogin van Parma en die van Lotharingen; deze laatste werd door de
Nederlandsche edelen begeerd, omdat zij onder haar naam zelf hoopten
te regeeren.
Oranje vooral ijverde zeer voor haar, hetgeen ook verband hield met
trouwplannen van den Prins.
Anna van Buren was slechts eenige maanden dood, toen Willem, het
voorbeeld van zijn koning volgende, begon uit te zien naar een
tweede echtverbintenis. Zelfs zeer kort na den dood zijner eerste
vrouw, had de Prins een liaison, die niet tot een huwelijk leidde,
maar toch te wereldkundig is geworden, om er niet van te spreken. Het
was een Vlaamsch meisje, Eva Eliver genaamd, dat hem bekoorde en hem
in September 1559 een zoon schonk, bekend onder den naam Justinus
van Nassau, welke natuurlijke zoon van den Prins, naar de gewoonte
der tijden, een opvoeding, overeenkomstig den stand van zijn vader
ontving en dientengevolge ook later gouverneur van Breda en admiraal
van Zeeland werd. Van een huwelijk met die Eva kon geen sprake zijn;
zij huwde later met den secretaris van de stad Hulst, A. Arondaux.
De Prins zelf moest eene vrouw zoeken van zijn stand en geboorte. De
eerste, op wie hij den blik vestigde, was Madame de Touteville, dochter
van den graaf van St. Pol, schoonzuster van den koning van Navarre en
weduwe van den hertog van Enghien. Deze weduwe, nauwelijks 17 jaar,
was een der rijkste en schoonste erfgenamen van Frankrijk. De Prins
leerde haar kennen tijdens zijn gijzelaarschap in Parijs en schijnt
om hare hand aanzoek te hebben gedaan. Ongetwijfeld was haar rijkdom,
bij den toenmaligen staat zijner eigen geldmiddelen, eene sterke
attractie voor Oranje. Doch zoowel Filips II als Hendrik II werkte
dit huwelijksplan tegen; Filips, omdat hij ongaarne de verbinding zag
van Nederlandsche heeren met Fransche geslachten; Hendrik, omdat hij
een ander voor de rijke erfdochter op het oog had, die haar echter
ook niet kreeg.
Toen dit huwelijksplan was afgesprongen, richtte Oranje zijn blik
op Renée van Lotharingen, oudste dochter van den hertog Frans
van Lotharingen en Christierna van Denemarken. Deze was de door
de Nederlandsche grooten, inzonderheid de door Oranje begeerde
opvolgster van den hertog van Savoye als landvoogdes der Nederlanden;
zij was, volgens Catharina de Medicis, "la plus glorieuse femme,
que je visse jamais." Haar schoonheid was niet minder beroemd, dan
die harer dochter. Misschien werd Oranje ook daardoor getroffen,
maar de hoofdbedoeling van zijne poging, om Renée te huwen, lag in
de politiek. Hare moeder, de fiere dochter van koning Christiaan
van Denemarken en van Isabella, zuster van Karel V, was een eigen
nicht van Filips II en zij had alle hoop, dat de koning van Spanje
haar tot landvoogdes zou benoemen. Zij was een zeer eerzuchtige
vrouw, steunde niet alleen elke poging om het huis Holstein
uit Denemarken te verdrijven, maar sprak ook haar woord mede in
de Europeesche staatkunde. Te Cateau-Cambrésis was zij zelfs een
ijverige onderhandelaarster en daar schijnt ook het huwelijksplan
van hare dochter met Oranje te zijn beraamd, omdat de laatstgenoemde
hare kansen om landvoogdes te worden, zeer groot achtte en hij alsdan
onder haar naam in de Nederlanden zou kunnen regeeren. Aan beide
verwachtingen werd de bodem ingeslagen. "Tusschen de niet verloving
van den Prins met Renée van Lotharingen en de niet benoeming van
Christierna tot landvoogdes is een duidelijk voelbaar verband." Koning
Filips schijnt zelf ook aan Christierna geschreven te hebben, dat zij
het aanzoek van Oranje van de hand moest slaan. In het openbaar hield
Filips zich, alsof hij dat huwelijk goedkeurde. Maar hij wilde zijn
heerschzuchtige nicht buiten de Nederlanden houden en buiten staat,
om onder de Nederlandsche edelen een partij te vormen.
Margareta werd tot landvoogdes gekozen, vooral door den invloed van
Granvelle. De benoeming van deze bastaardzuster van den koning was
de eerste gevoelige nederlaag voor de nationale partij onder Filips'
bestuur. Margareta was het oudste kind van den overleden keizer,
buiten huwelijk geboren, vier jaar voor zijn huwelijk, maar als
een erkende dochter, door de zorg van Karels tante en later van
zijn zuster, opgevoed. Op twaalfjarigen leeftijd was zij gehuwd met
Alexander de Medicis, een ellendigen nakomeling van de familie Medicis,
wiens dood binnen een jaar na dat huwelijk geen ongeluk was voor zijn
jonge vrouw. Haar tweede echtgenoot was Ottavio Farnese, zeven jaar
jonger dan zij, met wien zij vrij gelukkig was. Als vrouw was zij geen
aantrekkelijke persoonlijkheid. "De waarheid is, dat haar geest niet
alleen haar sekse te boven ging, maar zij ging zoo gekleed en had
zulk een houding, alsof zij niet was een vrouw met een mannelijken
geest, maar een man in vrouwenkleeren. Zij was zoo sterk, dat zij
aan de hertenjacht gewoonlijk mededeed, hetgeen de lichaamskracht
van vele mannen te boven ging. Op haar kin en bovenlip groeide een
baardje, dat haar mannelijke gelijkheid gaf en groot gezag. Zij had
een helderen geest en kon met wonderlijke handigheid de zaken van
alle kanten bekijken."
Op het punt van godsdienst was zij bekrompen en bijgeloovig, op 't
gebied van staatkunde reeds bedorven in de leerschool van Macchiavelli
en wat haar kundigheden betreft was zij zeer middelmatig; ze kon
nauwelijks het Fransch schrijven, dat te Brussel altijd als hoftaal
had gegolden.
Hoe kon deze vrouw, die bij haar verschijning liefde noch achting kon
inboezemen, bewaakt door het achterdochtig oog van Filips en geplaatst
onder de voogdij van Granvelle, een krachtige, vrije ontwikkeling
geven aan den adel, die haar omringde?
Ziedaar de nieuwe meesteres onder wie Oranje zijn loopbaan als
staatsman aanving. Zijn leerjaren waren voorbij. Als page had hij den
keizer trouw en loyaal gediend en onder zijn banieren zijn eerste
campagnejaren doorleefd. Met den nieuwen meester had hij forten
gebouwd en gekampeerd en daarna was hij ingewijd in het moeielijker
werk, om verdragen tot stand te brengen. Voortdurend was zijne
verantwoordelijkheid grooter geworden en nu stond hij aan den aanvang
van het moeilijkste deel van zijn loopbaan. De ondervinding, die hij
reeds had opgedaan en het hooge standpunt, dat hij innam onder de
Nederlandsche heeren, gaven hem recht om mede te werken aan het eerste
openbaar verzet tegen den wil des konings. Nog voor deze naar Spanje
terugkeerde, zou hij van den aanvang van dat verzet getuige zijn.
De eenige regelmatige regeeringstroepen in de Nederlanden waren de
zoogenaamde "bandes d'ordonnance", die uit 3000 ruiters bestonden, in
14 escadrons verdeeld, ieder onder het commando van een stadhouder of
edele. Behalve deze troepen waren er in het jaar 1559 nog omstreeks
4000 vreemde soldaten, voornamelijk Spanjaards, in het land
ingekwartierd. Wat moesten deze vreemde troepen nog na den vrede
in het land doen? Toen Hendrik II in het bosch van Vincennes zijn
vertrouwelijke mededeeling aan Oranje deed, was een van de punten,
die bijzonder de verontwaardiging van den Prins hadden gewekt, dat
die vreemde troepen van nu aan zouden gebruikt worden om de ketterij
te onderdrukken, daar hun diensten niet verder noodig waren tegen
een buitenlandschen vijand, sinds Frankrijk en Spanje zich hadden
verbonden. Om elke schikking dienaangaande te voorkomen, had Oranje
zijn verblijf in de Fransche hoofdstad bekort en zich huiswaarts
gespoed; hij wachtte slechts op een gelegenheid, om tegen het langer
verblijf dier Spaansche troepen op te treden.
De Staten-Generaal, die Filips, in strijd met het voorbeeld van Maria,
de vroegere landvoogdes en met de waarschuwing van Granvelle, kort na
den afstand van Karel V had bijeengeroepen, om beden toe te staan,
werden, al was de uitslag van die eerste samenroeping niet naar
wensch geweest, toch nog eenmaal vóór Filips' vertrek door hem te
Gent vereenigd om afscheid van hem te nemen en Margareta als Filips'
vertegenwoordiger te verwelkomen.
Op den vastgestelden dag waren de Staten vergaderd en verscheen
de koning met de nieuwe landvoogdes, den hertog van Savoye en
vele gezanten en edelen in hun midden. Aan Granvelle was de taak
toevertrouwd de afgevaardigden in naam van den vorst toe te spreken. In
sierlijken stijl en hoogdravende woorden werd meegedeeld, waarom
Filips zijn geliefde gewesten ging verlaten, dat alleen innige liefde
voor de Nederlanden hem had genoopt tot het einde van den oorlog
hier te blijven. Het achterlaten der Spaansche troepen werd met
een enkel woord vergoelijkt en aan de Staten op het hart gedrukt,
de edicten van wijlen zijn vader alle uit te voeren. Bovendien
verzocht de koning nogmaals een bede, nu van 3 millioen florijnen,
daarbij herinnerende aan de omstandigheid, dat al het geld, evenals
dat vroeger was geschied, ten nutte van de geliefde gewesten zou
worden besteed. Na het eindigen dezer rede gingen de Staten uiteen,
om volgens oud gebruik die bede te overwegen en op den volgenden dag
deelde elk gewest afzonderlijk zijn antwoord mede.
De Staten van Artois waren de eerste, die hun besluit moesten
voorlezen. In navolging van de rede van hun souverein spraken ze in
niet minder sierlijke woorden van hun innige verknochtheid aan hun
vorst; ze beloofden tevens plechtig, zoover hun aandeel betrof, de
nieuwe bede op te brengen. Filips had hen onder al die vleiende woorden
glimlachend aangekeken, maar op hetgeen aan het slot werd vermeld, had
de koning niet gerekend. De Staten toch eindigden met Zijne Majesteit
ernstig te verzoeken, als vergoeding voor hunne bereidvaardigheid,
onmiddellijk de Spaansche troepen uit de Nederlanden te verwijderen.
Bij deze onverwachte wending in de toespraak van de afgevaardigden
verdween niet alleen zijn glimlach, maar toonde de vorst zich diep
beleedigd. De Staten der andere gewesten volgden, maar verzochten
niet als die van Artois de verwijdering der vreemde troepen, doch
stelden dit vertrek als voorwaarde voor het verleenen van de bede.
Behalve de antwoorden der afzonderlijke Staten werd nog voor het
uiteengaan der vergadering een afzonderlijk formeel protest in naam der
Staten-Generaal aangeboden, onderteekend door den Prins van Oranje,
Egmond en vele andere Nederlandsche edelen. In dit protest werd de
zaak bij den rechten naam genoemd, werd gewezen op de rooverijen en
uitspattingen van het "Spaansche ongedierte" en bovendien met nadruk
aangedrongen de belangen van den Staat niet aan vreemdelingen, doch
zooals van ouds, aan inboorlingen over te laten.
Was Filips door de antwoorden der Staten reeds ten diepste beleedigd,
de aanbieding van het laatste verzoekschrift deed de maat bij hem
overloopen. Woedend stond hij op, verliet de vergadering onder het
uiten der woorden: "Of ze hem die ook een Spanjaard was, niet mede
het land wilden doen ruimen."
Voor het eerst had men zich in de noordelijke gewesten openlijk tegen
den Spaanschen koning verzet en Oranje, die zooals we zagen, het
stuk mede onderteekend had, was blijkbaar bij deze gelegenheid de man
geweest, die de leiding had gehad. Vandaar, dat het niet vreemd is,
dat men het volgend voorval vermeld heeft, al was het alleen maar
om uitdrukking te geven aan de algemeene opinie, dat de Prins van
Oranje de hoofdleider van die beweging in de zaak van het Spaansche
krijgsvolk is geweest.
Toen alle toebereidselen voor het vertrek van Filips gemaakt waren,
vertrok de koning naar Vlissingen, vanwaar de vloot naar Spanje
zou uitvaren. Onder de aanzienlijksten van deze gewesten, die hem
uitgeleide deden, behoorde ook de Prins van Oranje. Het afscheid
was zeer hartelijk; Filips omhelsde de edelen, doch zich tot den
Prins van Oranje keerende, verweet hij hem bitter de houding door
de Staten tegenover hem aangenomen. De Prins verontschuldigde zich,
zei dat alles langs regelmatigen weg was geschied en het niet zijne
beslissing, doch die van de Staten was geweest, waarop Filips den
Prins verontwaardigd bij den arm greep en uitriep: "No los estados,
ma vos, vos, vos!" "Niet de Staten, maar gij, gij, gij!"
De Prins van Oranje zou na deze openlijke beleediging zich niet aan
boord van 's konings schip hebben begeven, maar zich vergenoegd hebben
hem van den wal af een goede reis toe te wenschen!
Hoewel het verhaal niet geheel betrouwbaar is, kan het als bewijs
dienen hoe de tijdgenooten dachten over het aandeel, dat de Prins in
het verzet had en hoe ze hem als de ziel der beweging beschouwden.
Den 26en Augustus 1559 ging de vloot, uit negentig schepen bestaande,
te Vlissingen onder zeil en bracht den koning na een zeer stormachtige
reis behouden naar Spanje.
Wel had hij beloofd binnen drie of vier maanden de vreemde soldaten uit
het land te zenden, bij welke belofte zich de Staten hadden neergelegd,
maar het duurde nog tot 1561, eer het geschiedde. De Prins van Oranje
en Egmond werden met het opperbevel over de Spaansche regimenten
belast, doch eigenlijk voerden Romero en Mendoça het bevel. Oranje
en Egmond leenden alleen hun naam.
Dat deden ze ook bij het lichaam van den Raad van State. Ten einde
hun houding daarin, vooral die van Oranje, te begrijpen, is het
noodig, eenigszins van naderbij de regeeringslichamen te beschouwen,
die in werking waren bij het vertrek van Filips. De landvoogdes werd
bijgestaan door de drie Raden, die van 1531 af reeds onder Karel V
waren ingesteld, namelijk de Raad van State, die van Financiën en de
Geheime Raad. De beide laatsten waren onmisbare werktuigen voor de
regeering. Aan het hoofd van den Raad van Financiën stond Barlaimont;
aan dat van den Geheimen Raad, die zich met de administratie van
recht en wet ophield, was Viglius geplaatst. De Raad van State moest
op den algemeenen gang der regeering invloed uitoefenen; in zaken
van oorlog en vrede, van landsverdediging en rustbewaring moest die
Raad, uit de aanzienlijksten van het land samengesteld, de landvoogdes
voorlichten. Uit Nederlanders samengesteld, moest hij aan het volk ten
waarborg strekken, dat, wie ook landvoogd wezen mocht, de strekking der
regeering niet anti-nationaal zou wezen. De landvoogdes Maria echter
vond reeds in dien Raad een te groote beperking van haar eigen gezag,
en Granvelle, die bij Filips' vertrek door hem aan Margareta was
aangewezen als haar raadgever en die in alle drie Raden zitting had,
wist Margareta van Parma te overtuigen, dat ze niet beter kon doen,
dan Maria's voorbeeld te volgen en zoo weinig mogelijk den Raad van
State te raadplegen. Hij kon niet opgeheven worden, maar hij werd een
bloot sieraad, dat aan de regeering een nationalen glimp moest geven.
In dat lichaam, in oorspronkelijke bedoeling zoo veelbeteekenend,
maar afgedaald tot den rang van versiering, werd ook Oranje met Egmond
gekozen. Wel begrijpende dat zij, daarin zitting nemende, alleen als
instrument zouden dienen, begonnen ze met voor die eer te bedanken,
doch daar Filips hun een belangrijk geschenk in geld gaf, namen ze
de benoeming aan, op voorwaarde, dat ze dan ook werkelijk zouden
worden geraadpleegd. Ras ontdekten ze, hoe ze bedrogen waren, want
Granvelle, Viglius en Barlaimont overlegden eerst alles in de Consulta,
en brachten slechts in den Raad van State wat zij goedvonden. We
zullen nader zien, hoe onder tal van andere rechtmatige grieven, de
miskenning die Oranje in den Raad van State ondervond, den doorslag
tot zijn verzet heeft gegeven.
De verschillende gewesten werden onder stadhouders gebracht. Holland,
Zeeland en Utrecht kwamen onder het stadhouderschap van den Prins van
Oranje, gelijk Vlaanderen en Artois onder dat van Egmond; Gelderland en
Zutfen onder dat van Meghen; Friesland, Groningen en Overijsel onder
dat van Aremberg, enz. Het was dientengevolge de eerste taak van den
Prins, de staten van zijn bestuur samen te roepen en er voor te zorgen,
dat zij voorzieningen zouden treffen om hunne quota's (aandeelen
in de belasting) te voldoen. Te midden van deze bezigheden kwam er
een oproeping tot hem, om aanwezig te zijn bij de kroning van den
nieuwen koning van Frankrijk, Frans II, te Reims. In die dagen schreef
Margareta den Prins uit Brussel op den 13en September het volgende:
"De weg, dien gij hebt ingeslagen, om de Hollanders te
overreden, schijnt zeer goed geweest te zijn.... Ik zou
liever gezien hebben, dat de Franschen u thans maar niet
hadden opgeroepen, want ik heb voor het tegenwoordige uwe
diensten zeer noodig. Men geeft mij echter de hoop, dat uw
verblijf in Frankrijk van korten duur zal zijn."
Margareta beveelt verder Oranje ten krachtigste aan, in Frankrijk zijn
invloed aan te wenden, dat men zich haasten zal met de restitutiën, bij
den vrede bepaald; dan zal men ook van de zijde van den Spaanschen
koning alles aanwenden, om hetzelfde te doen. Ook stelt zij in
dat schrijven voor, in zoo verre eene verandering te brengen in de
plaatsing van de gehate Spaansche troepen, die onder commando (?) van
Egmond en Oranje waren gesteld, dat die naar de grenzen van Luxemburg
en Henegouwen zouden vertrekken.
In Reims volbracht de Prins zijne zending. Op 15 October 1559 was hij
in Brussel terug en daar ontving hij de droevige tijding, dat zijn
vader, graaf Willem van Nassau, den 6en October op den leeftijd van
72 jaar was gestorven. Bijna zijn geheele leven had Oranje, van zijn
vader verwijderd, doorgebracht en onder invloeden, die wel in staat
waren, een jongmensch van ouderlijke invloeden te vervreemden. Bij
den Prins was dit, gelijk wij in het volgend hoofdstuk zien zullen,
niet het geval geweest. Bij de aanvaarding der erfenis van Chalons, had
Willem van het grootste deel van zijn erfgoed in Nassau afstand gedaan
en alleen ter wille der titels een zeker recht op de voorvaderlijke
kasteelen behouden. Nu werd hij natuurlijk het hoofd der familie en
als zoodanig ontving hij alle eer en onderscheiding aan het hoofd
der Nassau's verschuldigd; maar de Duitsche landen vielen terecht
aan zijne broeders ten deel, die op Duitschen bodem waren gebleven.
HOOFDSTUK V.
FAMILIEBETREKKINGEN. HUWELIJK MET ANNA VAN SAKSEN. 1559-1561.
Gedurende het eerste tiental jaren van het verblijf van Oranje
in de Nederlanden, schijnt alle omgang tusschen den Prins en zijn
betrekkingen te zijn vermeden; van briefwisseling zelfs is in die
dagen geen sprake. Wie zal het zeggen, of Karel V, die den Prins
aan zijn hof liet opvoeden, dat niet uit vrees voor het geloof van
Oranje's ouders heeft verboden. In 1556 vinden we echter, gelijk we
vroeger zagen, Lodewijk van Nassau in de Nederlanden, dienende onder
de bevelen van Oranje. Daarna vertoefden ook andere zijner broeders en
zusters aan zijn hof, zoodat er een nieuwe aanraking met het ouderlijk
huis scheen gekomen.
Een jaar later werden door hem te Frankfort familiezaken met zijn
vader geregeld en ook in 1558 vinden we den Prins te Dillenburg,
waar hem het bericht bereikte van de ziekte zijner eerste vrouw.
Wij kunnen ons voorstellen, hoe die toenadering vooral naar het hart
van de vrome Juliana van Stolberg was. Had Willem de Oude het nooit
zoo diep met de Hervorming opgenomen, reeds zeer vroeg was Juliana,
niettegenstaande haar vader en moeder aan de katholieke leer getrouw
bleven, door de opvoeding van haar oom, graaf Eberhard von Königstein,
een ijverige aanhangster der nieuwe leer geworden. Mildheid van
opvatting had zij zeker wel geleerd tijdens haar eerste huwelijk
met Filips van Hanau, die met groote nauwgezetheid aan de oude
kerkgebruiken vasthield; ook als zij in Hanau's kerkgebouw, onder het
gehoor van een Lutherschen prediker, een ander deel der Hanausche
bevolking in hetzelfde kerkgebouw naar de mis zag gaan. Toch kan
het niet anders dan met weemoed zijn geweest, dat zij haar oudsten
zoon uit haar tweede huwelijk, ter wille van de erfenis van Réné,
aan Karel V en aan het oud geloof moest afstaan.
Welk een vreugde moet het dan ook voor de moeder zijn geweest, toen
zij na den afstand van Karel V, van de zijde van dien bijna verloren
gewaanden knaap toenadering (ik zeg niet tot haar geloof), maar tot
het ouderlijk huis ontdekte.
Zeer angstvallig kon ze zich uiten over het katholieke geloof van
den Prins en over de vrees van besmetting harer andere kinderen,
die in de omgeving van haar zoon leefden. De begrafenis van Anna van
Buren gaf Juliana groote bekommernis; ze vreesde zelfs, dat haar zoon
Lodewijk daarbij zou moeten tegenwoordig zijn en zeer verheugd was ze,
toen haar werd meegedeeld, dat het "Frauenvolk" niet behoefde mee te
gaan. "Ik zou zelfs wel wenschen," schrijft ze, "dat de Prins zelf ook
niet tegenwoordig was bij die dingen, welke zoo tegen God strijden."
Juliana was een merkwaardige vrouw, een hoogst ernstige moeder, die
zich altijd bleef wijden aan het geluk van al de haren. Zij werd
door de kinderen als het middelpunt aller vereering beschouwd; ze
kweekte bij hen een onverstoorbare eenheid en aanhankelijkheid aan,
eigenschappen, die later van het hoogste gewicht zijn geworden voor
de bevrijding der Nederlanden, waaraan de meesten van haar zonen hun
leven en hun bloed gewijd hebben.
Dringende staatszaken hielden den Prins tot zijn innige droefheid van
de begrafenisplechtigheid zijns vaders terug, doch aan hartelijke
uitingen, later door daden gevolgd, is in de brieven van die dagen
geen gebrek. Hij erkent, dat het thans een heilige plicht voor hem is
geworden, in de voetstappen van den afgestorvene te treden en belooft
zijn moeder, die nog meer dan 20 jaren na den dood van haar man als
de hoogvereerde stammoeder aan het hoofd van haar huis bleef staan,
dat hij voor zijn broeders en zusters een tweede vader zal wezen.
Hiervan geeft hij al dadelijk een bewijs door den echt hartelijken
brief, dien hij naar aanleiding van het overlijden van zijn vader aan
zijn broeder Lodewijk zendt. Na zijn droefheid te hebben uitgedrukt
over het heengaan van hun goeden vader, spoort hij Lodewijk aan met
de andere broers en zusters in de voetstappen te treden van hun vader,
want dan, zegt hij, zal de goede naam van ons huis niet verloren gaan,
maar nog beter worden.
In overeenstemming en liefde te leven, noemt hij als voornaamste
hulpmiddel daartoe en van zijn kant geeft hij de verzekering hierin
te zullen voorgaan. Zoo aardig zegt hij aan het slot: "Laat ons
buitendien toezien, dat wij onze moeder voor de verplichting, die we
jegens haar hebben, bijstaan, haar dienen en aangenaam zijn in al wat
wij vermogen. Dan doet gij slechts uw plicht en verricht een dienst
welbehagelijk in de oogen van God, een zaak, die u uw gansche leven
tot eer strekken zal."
In een postscriptum van dien brief, welke 15 October uit Brussel was
verzonden, doelt Oranje nog op een reis, die de graaf van Schwartzburg,
zijn aanstaande zwager, met Lodewijk zou maken.
Deze reis hield verband met een huwelijksplan van Oranje met Anna
van Saksen, eenig kind en erfgename van Maurits van Saksen, den
beroemden bestrijder van Karel V. Zij was de kleindochter van Filips
van Hessen. De geschiedenis van dit tweede huwelijk, op zich zelf niet
zoo'n gewichtige gebeurtenis, heeft door hetgeen er ten onrechte door
velen aan verbonden is, een plaats in het leven van den Prins gekregen,
veel belangrijker, dan ze eigenlijk verdiende.
Men heeft er zijn geheele verandering van staatkunde en godsdienst
op gebouwd en zelfs tengevolge daarvan, lijnrecht tegen de waarheid
in, dit tweede huwelijk beschouwd als de oorzaak van Willems opstand
tegen Filips II.
Tot aan dit huwelijk, zoo beweren tal van geschiedschrijvers, was de
Prins een geloovig zoon der kerk en een getrouw onderdaan van Filips
II. Door den invloed zijner tweede vrouw is hij van de moederkerk
vervreemd en tot opstand tegen den Spaanschen koning aangezet. Zelfs
wordt Anna van Saksen voorgesteld als een andere Helena van onzen
Trojaanschen oorlog. Niets kan verder van de waarheid verwijderd zijn.
"De afval van de moederkerk, de opstand tegen Spanje is zoo weinig aan
den invloed van deze Anna te danken, dat juist denzelfden tijd, waarin
Oranje aan Filips de gehoorzaamheid opzegde, hij met zijn vrouw (door
haar schuld) in de meest volslagen onmin leefde; dat op het oogenblik,
toen hij goed en bloed ging wagen, zij haren gemaal opofferde en met
den koning van Spanje tegen hem ging onderhandelen. Ja zelfs toen de
kreet van vrijheid door Nederland weergalmde en de algemeene roepstem
den Prins aan het hoofd der beweging geplaatst had, zuchtte Anna
(als verdiende straf voor haar misdadig leven) in den kerker."
Anna van Saksen was een hartstochtelijke, zinnelijke vrouw; zij
heeft geenerlei invloed op Oranje uitgeoefend, alleen misschien in
zoover zij door haar ellendig gedrag en door de bittere ervaringen,
die de Prins van haar had, zijn gemoedsleven heeft verrijkt.
In een levensgeschiedenis van den Prins is het dus wel noodzakelijk
alles uitvoerig na te gaan wat met dit huwelijk in verband staat. Hoe
werd Anna zijn bruid en welke gebeurtenissen zijn uit dat huwelijk
voortgevloeid?
Na de beide mislukte huwelijksplannen, waarvan vroeger gesproken is,
eerst met Madame de Touteville en daarna met Renée van Lotharingen,
vermeed Willem van Oranje, bij het kiezen van een derde bruid,
vreezende voor eene hernieuwde tegenwerking van den koning en van
Granvelle, dezen in vertrouwen te nemen, voordat de zaak goed en wel
haar beslag had. Dezen keer wendde hij zijn blik naar Duitschland. Wij
zeiden het reeds, Anna was de dochter van den beroemden keurvorst
Maurits van Saksen, den overwinnaar van de Smalkaldische ligue bij
den slag bij Mühlberg, die daarna de vijand werd van Karel V en
den keizer tot het verdrag van Passau dwong, dat tot den voor de
Hervormden zoo voordeeligen vrede van Augsburg leidde. Maurits zelf
was in 1553 gestorven; zijne weduwe hertrouwde met Jan Frederik van
Saksen en zijn eenige dochter werd in Dresden aan het hof van haar
oom, Augustus, opgevoed, die Maurits als keurvorst was opgevolgd,
doch die niet in de schaduw kon staan van zijn dapperen broeder. Hij
was een kleingeestig, schraapzuchtig en flauwhartig man. Vooral de
tweede genoemde ondeugd maakte hem geneigd het oor te leenen aan
het aanzoek van den Prins van Oranje om de hand van zijne nicht en
pleegdochter. Geen huwelijk van haar met een der Duitsche vorsten
kon voordeeliger zijn; ja, zelfs hare verwijdering van den Duitschen
bodem vond Augustus voor zijn eigen veiligheid zekerder. De rijkdom
van den Prins gaf in zijn gedachten den doorslag. Wat beteekenden
toch de 35.000 rijksdaalders, die waren aangewezen als bruidsschat
van Anna o.a. bij de 70.000 gulden jaarlijksch inkomen, die de Prins
aan zijne kinderen uit dezen echt verzekerde? In weerwil van allen
tegenstand dreef de keurvorst dus die verbintenis met kracht door.
Want er waren vele bezwaren. En zelfs de grootvader der bruid heeft
niet opgehouden, ze als onoverkomelijk te doen gelden. Die grootvader
was Filips van Hessen. Wie zich de veete herinnert, waarvan vroeger
in den breede gesproken is, die er tusschen de graven van Hessen
en van Nassau bestond, eene veete, die reeds van de Middeleeuwen af
dagteekende en die sedert het proces Catzenellenbogen, door Willem den
Oudere tegen Hessen jarenlang gevoerd en grootendeels ten voordeele
van Nassau beslist, niet was verminderd, kan zich licht den wrevel
van Filips van Hessen verklaren over dit voorgenomen huwelijk. Daarbij
was Willem van Oranje de vertrouweling en geliefde beschermeling van
Karel V geweest en kan het wel anders, of de naam van den ouden keizer
klonk steeds in de ooren van den grijzen landgraaf als een sombere
herinnering aan zijn jarenlange gevangenschap na den slag bij Mühlberg.
Wat Filips van Hessen echter het meest in den persoon van den
Prins hinderde, was zijn katholiek geloof. Dat was voor den vurig
ijverenden Protestantschen landgraaf een ergernis zoo groot, dat
hij die onoverkomelijk achtte. 's Prinsen volgen van alle Roomsche
gebruiken, zijn bijwonen van de mis (gelijk nog onlangs toen hij in
Frankfort was), zijne onthouding van vleeschspijzen op vastendagen
en zoo meer--het waren alle gemoedelijk en eerlijk gemeende bezwaren
van Filips van Hessen tegen den bruidegom.
Men heeft het wel doen voorkomen, alsof die bezwaren niet zoo oprecht
gemeend waren en beweerd, dat Filips van Hessen daarom zoo tegen dit
huwelijk was, omdat hij een zijner eigen dochters met Oranje wilde
doen huwen en in dat geval niet zoozeer tegen den overgang zijner eigen
dochter tot de R. K. Kerk zou geweest zijn. Maar dit is een laaghartige
beschuldiging, door geen enkel historisch bewijs gestaafd. Toch hangt
dit verhaal niet geheel in de lucht. Het is een legende, voortgevloeid
uit een gesprek van Filips van Hessen met den graaf van Schwartzburg,
die Oranje's belangen bij den grootvader der bruid kwam verdedigen. Bij
die gelegenheid gaf de oude landgraaf zoo kras zijn onwil te kennen,
om zijn goedkeuring te hechten aan Oranje's huwelijk met zijn nicht,
dat hij zeide nog liever zijn eigen dochter aan Oranje als bruid te
willen geven dan de dochter zijner dochter. Men gevoelt, dit zeggen
staat niet gelijk met de aanbieding van de hand zijner dochter, maar
was eenvoudig een krasse manier van spreken, om zijn onwil uit te
drukken. Wat er overigens op Filips den Grootmoedige is aan te merken,
zijne weigering vloeide voort uit den ijver voor zijn geloof. Toch
heeft die weigering het tot stand komen van het huwelijk, jammer
genoeg, niet belet.
De bruid in quaestie was bij de eerste ontmoeting van den Prins van
Oranje zeer met hem ingenomen en zelfs hartstochtelijk op hem verliefd
geraakt. "Daar is geen ader in mijn lichaam," zei ze onder meer,
"die niet voor hem klopt. Wensch hem duizendmaal goedenavond en zeg
hem, dat hij er wel aan denke, dat ik hem nooit zal vergeten, al zou
het ook de geheele wereld leed doen," zoo sprak ze tot den graaf van
Schwartzburg, die Willems bemiddelaar was in deze zaak.
Het scheen wel, alsof haar eigenzinnigheid, die haar later tot zoo
diepen val heeft gebracht, ook in deze aangelegenheid haar voornaamste
raadsvrouw was. Door al de tegenwerking, die zij ondervond, werd haar
welgevallen in den Prins van dag tot dag grooter.
Of de bruidegom ook zoo hartstochtelijk was, mag betwijfeld
worden. Voor den Prins was dit tweede huwelijk bovenal een staatkundig
huwelijk. Anna's uiterlijk was alles behalve bekoorlijk; zij was
integendeel leelijk, ging mank en was een weinig misvormd. Maar
eendeels de verwantschap met Saksen en Hessen, anderdeels de
begeerte om buiten invloed van den koning van Spanje en Granvelle,
na herhaaldelijk door hen te zijn tegengewerkt, een huwelijk te
sluiten, prikkelden den Prins zeer. Daarbij viel ze hem bij de eerste
ontmoeting niet tegen, zoodat van zijne zijde alles gereed was, mits
hij, hetgeen toch eindelijk geschieden moest, slechts de toestemming
van zijn landheer, den koning van Spanje, kon verwerven. Ten einde
die te verkrijgen, het kan niet ontkend worden, heeft de prins een
tamelijk dubbelzinnige rol gespeeld. Al zijne diplomatie was noodig,
om Filips te winnen voor zijn huwelijk met een kettersche vorstin,
die daarbij de dochter was van den grootsten vijand van Filips'
vader. Door middel van Granvelle heeft hij den natuurlijken weerzin des
konings overwonnen. Hij trachtte dezen te overtuigen, dat het in het
rechtstreeksch belang van den koning zou zijn, indien hij hem door zijn
huwelijk het bondgenootschap van Duitsche vorsten kon verzekeren. En
wat den godsdienst aangaat, daaromtrent behoefde Filips zich niet te
verontrusten; hij zelf (de prins) wilde alleen den waren katholieken
godsdienst bevorderen, de koning kon zich daarop geheel verlaten.
Omstreeks dienzelfden tijd schreef de Prins een onderdanigen brief aan
den Paus over de "pest der ketterij," die hij in zijn prinsdom Oranje
hoopte te vernietigen en raadpleegde hij met Granvelle over de beste
middelen, om dit doel te bereiken. Den keurvorst Augustus van Saksen
bracht hij in den waan dat hij zelfs een geheim voorstander van het
Protestantisme was en tegenover Filips getuigde hij van den katholieken
godsdienst als van den "waren godsdienst". Aan Filips verzekert hij,
dat Anna van Saksen in de Nederlanden als een "katholieke" leven zal
en aan Augustus wordt beloofd, dat zijne aanstaande vrouw in hare
vertrekken een Evangelische preek zou kunnen hooren!
Er zouden inderdaad geene woorden te vinden zijn, scherp genoeg, om die
huichelarij te brandmerken, indien wij bij den prins in dat tijdvak
van zijn leven eenig godsdienstig gevoel aantroffen. Dat was in die
dagen kort en goed in het geheel niet 't geval. Hij moge ook toen
reeds beseft hebben, dat er eerlijke en oprechte menschen bij beide
eerediensten te vinden waren, zelf was hij, gelijk zijn meeste vrienden
uit die dagen, wier leven opging in aardsche belangen, ontbloot van
alle gevoelens, die godsdienstig genoemd kunnen worden. Waarneming
van kerkelijke plichten behoorde nu eenmaal tot de vormen van het
leven; daarom onttrok hij zich ook niet, maar zijn hart was er niet
bij. Was dat wel het geval geweest, dan zou het spelen met de heiligste
geloofsovertuigingen van anderen, gelijk hij in deze aangelegenheden
deed, nog meer ten zijnen nadeele moeten worden uitgelegd. Hoe weinig
ware levensernst bij den Prins in deze geheele huwelijkszaak in het
spel was, blijkt o. a. uit het lichtzinnig antwoord, dat hij aan de
keurvorstin gaf, toen deze haar vrees nog eens te kennen gaf over
pogingen, die Oranje misschien zou aanwenden, om zijn vrouw roomsch
te maken. Toen luidde zijn woord: "Hij zou haar niet vermoeien met
de melankolieke quaestie van den godsdienst. Hij zou haar Amadis de
Gaule en andere Spaansche ridderromans laten lezen en haar de gaillarde
leeren dansen." Of de Prins later nimmer berouw heeft gehad over deze
lichtzinnigheid, toen hij de gevolgen van die opvoeding in zijn eigen
huiselijk leven ondervond? Ongetwijfeld. Als schakel in de keten van
zijn karakterontwikkeling hebben wij vrede met deze levensfase--maar
de schakel zelf is niet te idealiseeren. Daar het echter een punt is in
de levensgeschiedenis des Prinsen, van te groot gewicht voor de kennis
van zijn persoonlijkheid, moeten we nog nader bij de preliminairen van
dat huwelijk stilstaan en hem zoo getrouw mogelijk volgen op den vrij
langen weg, die tot de voltrekking van dezen tweeden echt leidde. De
zaken van algemeen belang, die in dienzelfden tijd plaats hadden,
kunnen, voor zoover ze in verband staan met het leven van Oranje,
in het volgend hoofdstuk hunne plaats verkrijgen.
In October 1559 deed Lodewijk van Nassau, die toen reeds het volle
vertrouwen van den Prins genoot en die de natuurlijke tusschenpersoon
van den Prins en de Luthersche vorsten in Duitschland was, de eerste
formeele openingen voor dit huwelijk ten behoeve van zijn broeder. Zijn
voorstellen werden gevolgd door een bijzondere zending naar Dresden
van den graaf van Schwartzburg en George von Holl, denzelfden overste,
dien we ook vroeger leerden kennen. In April 1560 verkreeg de Prins
van Margareta de vergunning, naar Duitschland te gaan, ten einde
de nalatenschap van zijn overleden vader te regelen. Hij ging er
in Mei heen en was slechts eenige weken afwezig, maar had in dien
tijd een samenkomst met keurvorst Augustus te Deventer, waar zij de
huwelijkszaak bespraken, maar tot geene overeenstemming kwamen, die
trouwens moeilijk was. Oranje kon Filips van Spanje niet beleedigen,
door te veel te beloven en Augustus was bevreesd, om Filips van Hessen
te negeeren. In November 1560 werd het huwelijk voltrokken tusschen
graaf Schwartzburg en 's Prinsen zuster, Catharina van Nassau; ook
toen ging Oranje naar Duitschland om als hoofd van het huis Nassau
daarbij op te treden.
Sedert de samenkomst te Deventer was zijn eigen huwelijksplan hangende
gebleven. De oude landgraaf bleef zijn toestemming onthouden en
schreef talrijke brieven, om zijn redenen uiteen te zetten. Na het
huwelijk van zijn zuster ging Oranje naar Dresden, waar hij tien
dagen bleef en trouw de Luthersche kerk bezocht. Dat bezoek behoeft
niet als dubbelzinnig te worden aangemerkt, maar kan alleen als een
beleefdheid beschouwd worden, aan de familie zijner bruid bewezen. Het
was bij dat bezoek, dat de Prins den gunstigen indruk op Anna maakte,
die reeds vermeld werd.
Anna was toen in haar 17e levensjaar; ze was namelijk in 1544
geboren. Wij zeiden reeds, dat ze hoogst eigenzinnig was en zeer
moeilijk te leiden, een eigenschap trouwens, die zij niet van vreemden
had--want èn haar grootvader van moederszijde, Filips van Hessen, èn
haar vader, Maurits van Saksen, waren beide eigenzinnige mannen. Wat
echter bij dezen tot iets grootsch leidde, maakte de vrouwelijke
nakomelinge trotsch, ijverzuchtig en onhandelbaar. Zij wilde schitteren
in hooger rang, dan haar plaatsing aan het Saksische hof haar schenken
kon. Vandaar dat haar verbeelding geprikkeld werd door Oranje's plaats
aan het Bourgondische hof, het schitterendste van Europa. Toen hij
persoonlijk in Dresden kwam, werd zij geheel en al bekoord door zijn
hoffelijke manieren, die veel beschaafder waren dan die der Duitsche
edelen. De gracieuse toespraken van den hoveling klonken welgevallig
in de ooren van het jonge meisje, dat niet gewoon was aan sierlijke
spraakwendingen en zij begeerde van dat oogenblik af met al de kracht
van haar eigenzinnige en ongebreidelde natuur dit huwelijk.
Of de Prins eveneens van haar bekoord was, is een andere vraag;
ze viel hem niet tegen, meer wordt er niet van den indruk, door hem
ontvangen, gezegd. Maar de verbintenis kwam hem te pas en al miste
Anna dan ook schoonheid, zij had andere eigenschappen, die hij voor
zijn bruid nog van meer gewicht achtte. Op zijn terugkeer naar huis
schreef Oranje aan Granvelle, (met wien hij in die dagen op zulk een
intiemen voet verkeerde, dat hij na een reis in Brussel terug komende,
vaak eerst bij den kardinaal afstapte, voordat hij naar huis ging),
dat zijn bezoek een goeden uitslag had gehad, al meende Augustus dat
de bruiloft wel niet voor den Bartholomeusdag zou kunnen gevierd
worden, omdat er nog zooveel te doen was. Het struikelblok was de
toestemming van den landgraaf geweest, maar de keurvorst Augustus van
Saksen had nu besloten, onafhankelijk van die toestemming te handelen,
daar hij alleen beloofd had, den landgraaf Anna's huwelijk mede te
deelen. Wat den Spaanschen Filips aanging, die had op Oranje's brief
van 7 Februari 1560 geantwoord, dat zijne zuster die zaak beter zou
kunnen beoordeelen dan hij.
Gedurende de daarop volgende maanden besprak Granvelle af en toe
het onderwerp in zijn brieven met Filips en voegde er altijd bij,
dat hij hoopte, dat het plan niet zou doorgaan; want al had de Prins
zeker allen schijn van een katholiek, men kon nooit weten, wat iemand
onder vreemde invloeden zou doen enz. Na het bezoek in Dresden,
schreef Oranje wederom aan Filips en kondigde daarbij eenvoudig zijn
huwelijk aan. Hij vroeg geen vergunning, maar gaf alleen kennis van
zijn aanstaande verbintenis, zooals hij moest doen tegenover een man,
jegens wien hij verplichting had.
De brief met Filips' antwoord aan Oranje is niet bewaard, maar wel een
brief aan Granvelle, waarin hij zijn teleurstelling uitdrukt, dat het
huwelijk niet is afgesprongen. Toch gaf hij daarin zijn zuster verlof,
er in toe te stemmen, als er niets aan te doen was, daarbij voegende:
"Ik begrijp werkelijk niet, hoe de Prins kan huwen met de dochter
van iemand, die zoo tegen Zijne Majesteit den keizer is opgetreden,
als hertog Maurits deed."
Ondertusschen had Oranje met volharding geweigerd, een geschreven
overeenkomst te teekenen omtrent de toekomstige godsdienstige
gebruiken, die Anna zou in acht nemen. Hij verzekerde den bisschop,
de regentes en den koning, dat zijn vrouw zou leven als een
"Katholieke." Aan Filips van Hessen wilde hij geen ander onderpand
geven, dan de algemeene verzekering, dat hij de belangen zijner vrouw
zou behartigen. Met Augustus behandelde hij de zaak tamelijk licht,
als tusschen menschen van de wereld en aan diens echtgenoote, die
zich de quaestie van den godsdienst meer aantrok, antwoordde hij op
schalkschen toon hetgeen we reeds vermeldden van Amadis de Gaule en
van de gaillarde.
De kern der zaak is deze, dat Oranje op zeer diplomatieke manier
handelde en dat het alleen van het gezichtspunt afhangt, waar
men meent, dat de diplomatie ophoudt en de huichelarij begint. Van
persoonlijk godsdienstig gevoel was geen sprake, maar zeer duidelijk
komt zijn hardnekkige onafhankelijkheid in deze quaestie aan den
dag. Hij was bereid de zaak in een aangenaam licht te plaatsen voor
Filips van Spanje, maar hij smeekte hem niet om zijn toestemming. Zijn
eisch om de Spaansche troepen te verwijderen was zijn eerste daad
van onafhankelijkheid, het Saksisch huwelijk was zijn tweede, die
zeer spoedig door onafhankelijke daden, tot een andere orde van zaken
behoorende, zou worden gevolgd. Nochtans verlangde hij Filips' gunst
niet te verliezen en weigerde hij beslist eenig document te teekenen
betreffende Anna's waarnemen van godsdienstplichten, zooals Augustus
van hem hoopte te verkrijgen, om zich in de oogen zijner Duitsche
stamgenooten te rechtvaardigen.
De reis van den Prins naar Dresden heen en weer gaf aanleiding tot
veel banketeeren en vroolijkheid, waarbij de wijn en het bier niet
werden gespaard. Toen Oranje den keurvorst schreef, om hem voor zijn
ontvangst te danken, zei hij, dat hij en zijne vrienden zoo dikwijls
op Augustus' gezondheid hadden gedronken, dat ze er nog de kwade
gevolgen van bemerkten. In Januari schreef hij aan Schwartzburg,
dat hij "behouden in Breda was teruggekeerd, al hadden ze het ook
onderweg bont gemaakt, zooals gij reeds in den breede van uw broeder
Hans Gunther zult vernomen hebben....."
"Ik verzeker U, dat ik mij hier erg eenzaam gevoel; ik kan de goede
sier niet vergeten, die gij ons hebt bezorgd. Ik zou wel weer bij U
verlangen te zijn, zoowel om Uwentwille, als omdat ik mij dan dichter
bij "Fraielle (Fräulein) Ainge" (Anna) zou bevinden. Ik ben nog niet
aan het hof geweest, daar ik genoodzaakt was een reis naar Holland
te doen, zoodat ik geen nieuws weet."
Die bedoelde reis naar Holland geschiedde op Margareta's verzoek, om
geld van de Staten te krijgen. De harde vorst en daarop volgende dooi
maakten het reizen moeilijk en de strengen van de beurs der Staten
waren ook bevroren. Ze waren alleen bereid een zekere som te geven
op hun eigen voorwaarden, waartegen de regentes weer bezwaren had,
zoodat de taak van den stadhouder om verzoening tot stand te brengen,
geen sinecure bleek.
Op den 2en Maart schreef de oude landgraaf een beleefden en
uitvoerigen brief aan Oranje, hem nader uiteenzettende, waarom het hem
onmogelijk was, het huwelijk van Anna toe te staan. Behalve dat de
godsdienstquaestie onoverkomelijk was, kon hij ook niet goedvinden,
dat, daar Oranje's kinderen uit het eerste huwelijk noodzakelijk den
voorrang hadden, de te wachten kleinkinderen van den grooten keurvorst
een tweede plaats zouden innemen. Maar het was reeds bepaald, dat men
zich ontslagen zou rekenen van de toestemming van den ouden grootvader,
toen het duidelijk was geworden, dat men hem die nooit zou kunnen
afpersen; ook zonder Filips van Hessen werden de voorbereidingen voor
het huwelijk dus voortgezet.
In Maart verzoekt Oranje zijn broer Lodewijk, namens hem naar
den keurvorst Augustus te gaan om dezen de bedoeling van den Prins
inzake den godsdienst mondeling mee te deelen. Aan Fräulein Anna moet
Lodewijk de groeten overbrengen, haar bedanken voor de brieven en
tevens waarschuwen voor de moeilijkheden, die men nog in den weg zou
kunnen leggen. Mochten de menschen probeeren haar tot andere gedachten
te brengen, dan zal geen beter antwoord zijn, schrijft Oranje: "Waar
God wil, dat deze zaak tot een goed eind komt, daar zullen wij het
samen wel eens worden."
Aan het slot van den brief vertelt hij Lodewijk, dat hij een prachtigen
speurhond heeft gekregen, wit als sneeuw en dat hij een reiger heeft
geschoten, wiens vlucht een kwartier lang steeds stijgende duurde. Voor
Lodewijk een bericht om van te watertanden, want als de tijd van de
jacht was aangebroken, kon hij nauwelijks zijn ongeduld bedwingen een
uitstapje naar Brussel te maken en met zijn broeder de genoegens van de
valkenjacht in de Brabantsche of Luxemburgsche jachtvelden te smaken.
Lodewijk was altijd een getrouw afgezant en Anna bleek een zeer
bereidvaardige leerling te zijn, want zij schreef kort en goed aan
den Prins, na melding gemaakt te hebben van de pressie, die haar
grootmoeder op haar wilde uitoefenen; "Mijne gevoelens jegens Uwe
Hoogheid zijn dezelfde, als ik U laatst schreef en daar hoop ik
bij te blijven, want ik geloof vast, dat wat God heeft besloten,
de duivel niet verhinderen kan."
Na die samenkomst zond de keurvorst een klein document
aan Oranje, waarin werd vastgesteld, dat Anna protestantsche
godsdienstoefeningen mocht houden en haar kinderen Evangelisch gedoopt
zouden worden. Lodewijk zond dat document aan zijn broeder met de
opmerking erbij, dat het een vreemd, wijdloopig en spitsvondig stuk
was en ontraadde zijn broer het te teekenen. Inderdaad kon de Prins
er onmogelijk zijn naam onder zetten met het oog op zijn verhouding
tot Filips. Ook zijn bekende voorzichtigheid zou hem wel terughouden
van zulk een zelfvernietigende handelwijs. Hij besloot mondelinge
verzekeringen te geven en daarbij bleef hij.
Augustus maakte blijkbaar van de onderteekening geen conditio sine qua
non. Misschien voelde hij evenals Lodewijk, dat het schande zou wezen,
in het stadium, waarin men reeds gekomen was, terug te trekken en
in spijt van de weigering werden de voorbereidende maatregelen van
het huwelijk voortgezet, dat bepaald werd op den Bartholomeusdag,
een datum, die twaalf jaar later zeker niet zou gekozen zijn.
Nog stelde de Prins in Mei bij Lodewijk een belangstellend onderzoek
in naar de schikkingen, die hij moest treffen voor de bruiloft en
naar de kleuren der kleeding van de Prinses.
De Prins verlangde zeer, dat de Nederlandsche edelen hem naar Leipzig
zouden vergezellen, waar het huwelijk zou worden voltrokken, doch
Margareta gaf daartoe geen verlof; zij beweerde, dat zij niet alleen
kon worden gelaten in het bestuur, zoodat Montigny door Filips als
zijn persoonlijke vertegenwoordiger benoemd, de eenige Nederlandsche
heer van beteekenis was, bij die gelegenheid tegenwoordig. De koning
toonde dus zijn goedkeuring tot het huwelijk en droeg ook Margareta
op, een ring voor de bruid te koopen, voor welk doel hij een wissel
van 3000 kronen zond.
Filips van Hessen wilde op geenerlei wijze de feestelijkheid
in bescherming nemen en waarschuwde den keurvorst, dat hij geen
uitnoodiging tot zijn familie behoefde te richten, daar die toch
vergeefsch zou zijn. Hij bleef staande houden, dat er een jong,
onschuldig meisje werd opgeofferd en blootgesteld aan onnoemelijke
gevaren. Vele andere aanzienlijke gasten namen aan de feesten deel,
al werden ook de Nederlandsche edelen thuis gehouden en al bleef ook
de Hessische familie op een afstand.
De koningen van Spanje en Denemarken waren uitgenoodigd, doch lieten
zich door bijzondere gezanten vertegenwoordigen. Hertogen, keurvorsten,
markgraven, aartsbisschoppen en stadsraden namen de uitnoodigingen
aan en bleven niet in gebreke te verschijnen.
Iedere gast werd verzocht zijn eigen koks en botteliers, tafel- en
keukengereedschap mee te brengen; voor de spijzen zou echter ruim
worden gezorgd. Al de voornaamste gasten werden genoodigd dagelijks
met den keurvorst op het stadhuis te eten, daar de keurvorstelijke
woning voor de schitterende heeren en edelen, die zich op den 22en
Augustus in Leipzig moesten vereenigen, gerestaureerd werd.
Eigenaardige voorschriften waren gegeven om de orde te bewaren. Aan de
jongeren was bevolen zich van alle drinken en luidruchtige vroolijkheid
te onthouden, terwijl de souvereinen en grooten dineerden. "Het
zou schandelijk ongepast zijn, indien de vreemde autoriteiten, als
zij aan tafel zaten, hun eigen woorden door het schreeuwen van hun
gevolg niet konden verstaan. Ook werd hun bevolen, wanneer zij door
iemand, aan de groote tafels gezeten, werden uitgenoodigd te drinken,
eerbiediglijk te bedanken en de reden na het middagmaal uit te leggen."
Geheel Leipzig deed aan de feesten mee en voor de veiligheid van de
stad waren bijzondere maatregelen genomen; de gewone politiemacht werd
vijfmaal sterker gemaakt; aan vijftig schutters was de bescherming
van het stadhuis opgedragen en een burgerwacht van 600 personen werd
door de stad verdeeld, om tegen brandgevaar te waken. Een troep van
tien ruiters kreeg o. a. bevel, met hunne lantaarnen al de straten en
stegen op en neer te rijden, alle personen aan te houden, die zij op
straat mochten vinden zonder licht, hun in beleefde termen te vragen,
wat zij daar uitvoerden en naar huis te praten. Tegelijkertijd moesten
ze zorgen voor de rust en veiligheid van de stad!
Op Zaterdag 23 Augustus kwam Oranje met een duizendtal vrienden te
Merseburg aan en den volgenden dag reed Augustus met 4000 volgers uit,
om hem te gemoet te gaan. Door dezen geheelen troep geëscorteerd,
kwam de Prins Leipzig binnen en stapte aan het stadhuis af, waar
hij door Anna op het balkon van de trap werd ontvangen. Na haar
bruidegom begroet te hebben, trok zij zich onmiddellijk met haar
vrouwen terug, om haar bruidsgewaad aan te trekken. Toen zij daarmede
gereed was, verschenen beide partijen voor den notaris Wolf Seidel in
een bovenkamer van het stadhuis. Willem werd daarbij door graaf Jan
van Nassau en door Hendrik von Wiltberg, Anna door Sophia von Miltitz
en de raadsheeren Hans von Ponika en Ulrich Woltersdorff vergezeld.
Een der raadsheeren richtte zich in naam van den keurvorst tot den
Prins en vroeg hem, of hij zich den inhoud herinnerde van een memorie,
hem op den 14en April toegezonden. Volgens dit stuk moest de Prins
beloven, noch bedreiging noch overreding aan te zullen wenden om
zijn vrouw de Augsburgsche confessie te doen verlaten, maar haar
toestaan daarheen te gaan, waar zij de sacramenten kon ontvangen en
in geval van nood ze zelfs in haar kamer te kunnen gebruiken. Ook
werd van den Prins geëischt, dat Anna's kinderen in de Augsburgsche
leerstellingen zouden worden onderwezen. De raadsheer vervolgde daarop,
dat, aangezien de Prins om verschillende redenen geweigerd had zulk
een overeenkomst op schrift aan te gaan, het toch bepaald was, dat
hij in tegenwoordigheid der bruid en der getuigen een mondelinge
belofte zou afleggen. De memorie werd toen gelezen en de Prins zei:
"Genadige keurvorst. Ik herinner mij het stuk, dat gij mij op den
genoemden datum hebt toegezonden. Al de punten door den doctor vermeld,
waren daarin vervat en hierbij beloof ik, dat ik er mij aan houden zal,
zooals een Prins betaamt en beloof hetzelfde aan Zijne Keurvorstelijke
Hoogheid met mijne hand."
Die verklaring diende alleen om den keurvorst in het oog van zijn
protestantsche gelijken te rechtvaardigen. Van den kant van den Prins
beduidde het niets meer, dan hij reeds gezegd had en niemand werd er
door misleid. Zijn positie tusschen twee vuren in aanmerking genomen,
handelde Oranje hier met zooveel oprechtheid als hem mogelijk was.
Toen die bijzondere formaliteiten waren afgeloopen, trad de
bruidsoptocht, met de hofmaarschalken, raadsheeren en groote
staatsofficieren en de keurvorstelijke familie, de groote hal van het
stadhuis binnen. Daar werd onder voorzitterschap van den superintendent
doctor Pfeffinger het huwelijkscontract geteekend. Onmiddellijk
daarna plaatsten bruid en bruidegom zich in dezelfde hal openlijk
op een schitterend verguld bed, met goud geborduurde gordijnen;
de prinses werd daarheen door den keurvorst en de keurvorstin
geleid. Confituren en gekruide dranken werden het jonge paar en het
verzameld gezelschap aangeboden, na welke plechtigheid de Prins en
de Prinses naar hunne respectievelijke vertrekken werden verwezen,
om zich voor den maaltijd te kleeden. Voor zij de hal verlieten,
beval markgraaf Hans van Brandenburg in naam van den keurvorst, de
bruid plechtig den bruidegom aan, hem opwekkende haar met vertrouwende
genegenheid lief te hebben en haar ongestoord te laten in de door
haar erkende waarheid van het Evangelie en het recht gebruik der
sacramenten. Daarop volgde een prachtig banket, terwijl de vroolijkste
en geestigste muziek werd gespeeld. Na den maaltijd, waar alles op
"zeer welvoegelijke en gepaste wijze" geschiedde, werden de tafels
opgeruimd en begon er in hetzelfde vertrek een bal.
Den dag daarna, 's morgens om 7 uur, vormde zich een optocht, om
het jonge paar naar de St. Nicolaaskerk te begeleiden, waar hun
huwelijk zou worden ingezegend. In de prachtig versierde kerk hield
wederom doctor Pfeffinger een lange rede en sprak hij van het altaar
den zegen uit, waarna de Prins en Prinses met hun gevolg naar het
stadhuis terugkeerden.
De huwelijksplechtigheden werden alzoo geheel overeenkomstig den
Lutherschen vorm, het burgerlijk huwelijk eerst, gevolgd door een
kerkelijke inzegening, voltrokken. Niettegenstaande de aanwezigheid
van Filips' vertegenwoordiger, werd er geen aanspraak op iets anders
gemaakt.
Godsdienstige gebruiken berustten toen in Duitschland op het systeem,
dat elk land daarin, overeenkomstig het geloof van den vorst handelen
moest. Zooals de regels van het land meebrachten, had ook de kerkdienst
plaats en in de oogen van geheel Europa was het niets anders dan
gepast, dat Augustus het huwelijk zijner nicht volgens de Luthersche
gebruiken in Saksen liet voltrekken, gelijk het even goed gepast was,
dat zij er in toestemde, als een katholieke te leven, wanneer zij in
de Nederlanden was gekomen, waar Filips leenheer was.
Drie dagen werden nog aan feesten en tournooien gewijd. Leipzig leek
dronken van pret; "er was geen plaats voor verdriet", zegt een oud
gedicht ervan. Op den 1en September maakte de Prins een eind aan al
die vroolijkheid en vertrok met zijn nieuwe Prinses, een eind weegs
door den keurvorst begeleid, die met tegenzin van zijn nicht afscheid
nam en haar nog eens haar echtgenoot aanbeval.
De landgraaf stond den Prins toe zijn vrouw door Hessen te leiden,
doch vroeg hun niet bij hem af te stappen, ten einde zijn zegen te
kunnen geven. Toch zette de oude man zijn wrevel niet op zij, toen het
huwelijk, waartegen hij zich zoo ernstig had verzet, een voldongen feit
was. In Januari zond hij een buitengewoon gezant naar Breda met een
gouden keten voor Anna en een grootvaderlijken brief voor den Prins.
Anna dankte hem duizendmaal voor dat geschenk en verzekerde hem, dat
zij niet gelukkiger kon zijn en niet beter kon behandeld worden, zelfs
al ware zij eene koningin. Weinige maanden later schreef de landvoogd
nog eens aan Anna en vroeg haar, of ze wel getrouw vasthield aan den
godsdienst van haar vader, waarop zij met eerbied, maar in algemeene
termen antwoordde, dat niemand zoo gelukkig kon zijn als zij.
Trots aller tegenstand was het huwelijk gesloten; de toekomst zou
bewijzen hoe ongelukkig deze stap voor Willem was.
HOOFDSTUK VI.
TWIST MET GRANVELLE. HUISELIJK LEVEN VAN ORANJE. OVERWINNING OP DEN
KARDINAAL. 1561-1564.
Toen de Hessische Filips zoo vol zorg aan Anna van Saksen schreef, wist
hij ook niet, wat er in de jaren 1560 en 1561 plaats had in het kleine
vorstendom, welks naam zijn aangehuwde kleindochter nu droeg. Had
hij het geweten, dan zou hij zijn ergste vrees verwezenlijkt gezien
hebben. Reeds in de eerste jaren der Hervorming had het Protestantisme
uit Genève zijn intrede in Oranje gedaan. De nabijheid van Avignon, dat
eigendom van den Paus was, maakte dit bijzonder onaangenaam voor het
hoofd der kerk, dat dan ook aan den Prins een brief richtte, ten einde
hem tegen de verspreiding der nieuwe denkbeelden te waarschuwen. Oranje
antwoordde als een getrouw zoon der kerk, belovende zijn best te
zullen doen, de aangroeiende ketterijen uit te roeien. Het is een
zonderlinge brief van een man, wiens naam later een symbool van
het Protestantisme is geworden. Vooral deze zin is merkwaardig:
"Ik zou wel wenschen, dat die kettersche sekse, die tegen mijne
verwachting uit naburige plaatsen van Gallië is binnengedrongen,
met dezelfde gemakkelijkheid, waarmee zij is ingevoerd, er weer uit
kon worden weggenomen." Typische woorden, zeer kenschetsend voor het
godsdienstig standpunt, dat Oranje die dagen innam.
In 1560 en 1561 was hij nog zoover verwijderd van sympathie met de
leerstellingen van het Protestantisme, dat hij vurig wenschte, dat èn
in Nederland èn in zijn Prinsdom Oranje die onruststokers onschadelijk
konden worden gemaakt. De wijze echter, waarop hij dit mogelijk achtte,
was volgens zijn toenmalige meening niet "gemakkelijk".
Vandaar, dat hij ook gedurende de lente van 1561 met Granvelle
correspondeerde over de beste middelen, om de godsdienstige zaken in
Oranje te regelen. Hij stelde zelfs onder goedkeuring van den prelaat
voor, een edict van algemeene vergiffenis uit te vaardigen voor allen,
die aan de jongste godsdienstige troebelen hadden meegewerkt. Dat
voorstel berustte volstrekt niet op sympathie met hunne meeningen,
maar wel op medelijden met de arme slachtoffers der vervolging. Hij
wil in die correspondentie Granvelle blijkbaar den indruk geven, dat
de zachtheid van zijn voorgestelde maatregelen uit politiek en niet
uit sympathie voortvloeide; hij zou het zelfs betreuren, indien hij
misverstaan werd. Granvelle stelde daarop de verandering van eenige
zinsneden voor, opdat de beklaagden niet zouden denken, dat zij in 't
minst gerechtvaardigd zouden zijn, als ze weder in die zonde vervielen.
Deze vergiffenis, het "Juli-edict" genoemd, werd behoorlijk
afgekondigd. Ze bewees aan de eene zijde den wensch van den Prins om
het uitroeien van de Protestantsche inwoners van Oranje te vermijden,
maar aan den anderen kant was ze geheel in het belang van "onzen
waren en ouden godsdienst", gelijk het woordelijk luidt.
Was in 1561, Oranje's huwelijksjaar met Anna van Saksen,
zijn verhouding tot Granvelle op het punt van godsdienst nog
onveranderd--want men mag niet vergeten, dat ook Granvelle geen
voorstander was van de uitroeiing der ketterij door geweld en hij
volgens den afwezigen koning veel te laks was in de toepassing der
bloedige plakkaten--op ander gebied was er reeds in hetzelfde jaar
eene spanning tusschen beiden ontstaan, tengevolge van de nieuwe
kerkregeling en de inrichting der bisdommen, welke in 1560 haar
beslag kreeg.
Op zichzelf was die kerkregeling zeer gewenscht, doch wat er
onmiddellijk uit voortvloeide, wekte de ergernis der Nederlanders op.
Gewenscht was het in zoover, omdat tot dien tijd de kerkelijke zaken
in de Vereenigde Nederlanden onder de suprematie van Frankrijk en
Duitschland stonden en de Nederlanden door die regeling even goed een
aparte afdeeling van de Roomsche kerk werden, als zij sinds 1548 een
afzonderlijke kreits van het Roomsche rijk vormden.
Men had in de Nederlanden slechts drie bisdommen, Atrecht, Kamerijk
en Utrecht, die afhankelijk waren van den Duitschen en Franschen
aartsbisschop van Keulen en Reims. Nu richtte men in de Nederlanden
drie aartsbisdommen op, Mechelen, Kamerijk en Utrecht en van dezen
zouden de vijftien in 't leven geroepen bisdommen afhankelijk zijn. Aan
den aartsbisschop van Mechelen werd buitendien het primaat toegekend
en daartoe werd Granvelle benoemd, die tegelijk met den kardinaalshoed
was vereerd. Reeds dit feit op zich zelf, waardoor de positie van
Granvelle nog zoozeer werd verhoogd, was een doorn in het oog van
de Nederlandsche grooten en ook van Oranje, te meer omdat het niet
lang duurde, of de Prins bemerkte, hoezeer hij zelf door die hooge
stelling van Granvelle werd achteruitgezet.
Vroeger dacht men, dat daarom bovenal de bisschoppelijke organisatie
de ergernis der Nederlandsche edelen opwekte, omdat die organisatie
met de instelling der inquisitie hand aan hand ging. Ongetwijfeld, de
uitroeiing der ketters viel niet in den smaak der Nederlanders, doch
ook Granvelle was zelf niet bloeddorstig en poogde den roekeloozen
geloofsijver van zijn meester te matigen en aan den anderen kant
leert ons het geval van het Prinsdom Oranje en de wijze, waarop de
Prins zelf daar tegen de ketterij wilde optreden, wel zijn afkeer van
geweldige middelen, maar tevens ook zijn zucht om de oude moederkerk
te steunen. De oorsprong van de vijandschap tegen Granvelle moet dan
ook niet idealistisch gezocht worden in sympathie met de ketters,
maar was bij de meeste grooten en ook bij Oranje met egoïstische en
politieke bedoelingen vermengd. Hoe griefde de Nederlandsche edelen,
die tot dien tijd de voordeeligste geestelijke posten hadden vervuld
o.a. de bepaling van de pauselijke bul, dat voortaan alleen doctoren
in de theologie een bisschoppelijk ambt mochten vervullen. Hoe werden
de eerste families de Crois, de Bergens, de van der Marcks daardoor
in hun belangen te kort gedaan! Bij Oranje was dit het geval niet,
al is het waar, dat hij later gepoogd heeft zijn broer Hendrik met
de rijke abdij van Marciennes te begunstigen. De Prins zelf stond
daarvoor te hoog. Voor hem waren er andere grieven, voortvloeiende uit,
althans samenhangende met de nieuwe inrichting van het episcopaat en
de verheffing van Granvelle tot kardinaal.
Van groot belang voor de regeering was de samenstelling van de Staten
van Brabant. In zekeren zin was dit gewest het hoofd der 17 provinciën;
in haar hoofdstad Brussel zetelde de landvoogdes en een stadhouder
was er dus niet noodig. Nu was de regeering er veel aan gelegen om
in de vier hoofdsteden van Brabant de overheid onder haar invloed te
hebben, want in de Staten vormden de magistraten dier hoofdsteden het
derde lid. In de vergadering van de Brabantsche Staten, die spoedig
zou worden gehouden, zou beraadslaagd worden èn over de bede èn over
de quaestie, of de bisdommen de rijke abdijen bij zich zouden mogen
inlijven om daarin het middel van bestaan te vinden. Van de zijde
der abten en ook van den kant der edelen bestond daartegen groote
oppositie.
Vandaar de ijver der regeering om bij de vernieuwing der wet de keus
der vroede mannen ten gunste van haar te doen uitvallen. Geheel buiten
Oranje om werden nu negen nieuwe leden door Margareta in Antwerpen
aangewezen, niettegenstaande Oranje als burggraaf der stad, recht
had bij die keuze geraadpleegd te worden.
En alsof die beleediging niet genoeg was, droeg Granvelle aan den
Prins en aan Aremberg op, plechtig de keuze der nieuwe mannen aan
de magistratuur bekend te maken. Deze dubbele beleediging krenkte
den Prins zeer, te meer, omdat hij de bedoeling ervan geheel doorzag,
namelijk de Staten van Brabant tot gewillige dienaars van de regeering
te maken. Hij deed dan ook Granvelle weten, dat hij niet als lakei
de boodschap van de regeering wenschte over te brengen. Ook Aremberg
bedankte tot bitteren spijt van Granvelle.
Men kan zich voorstellen, dat bij de bekende trotschheid van Oranje,
hij zich beleedigd achtte door Granvelle en nog wel over eene quaestie,
waarin de koning hem indertijd niet voorbijging, maar wel degelijk
over de keuze raadpleegde, zooals ook inderdaad tot Oranje's recht
als burggraaf behoorde.
Deze beleediging naar aanleiding van de keuze der nieuwe stadsregenten
te Antwerpen stond echter niet alleen, maar was eigenlijk slechts
een onderdeel van de voortdurende krenking, die Oranje van de zijde
der regeering moest ondervinden.
Bij het vertrek van Filips aangesteld tot lid van den Raad van State,
had hij, wel wetende, hoe weinig die post in werkelijkheid beduidde,
reeds bezwaar gemaakt dien te aanvaarden. Het bleek hem en Egmond op
den duur al meer en meer, hoe dat geheele lidmaatschap niets anders
was dan een wassen neus. Wel werd die Raad nu en dan opgeroepen,
maar alles was reeds te voren door de consulta bepaald, die evenveel
zaken in den Raad van State bracht, als zij zelf verkoos en die hare
besluiten toch deed zegevieren. Viglius, Barlaimont en vooral de
nieuwe kardinaal, beslisten met Margareta over alles wat aanhangig
was en deelden de openstaande posten geheel naar hun willekeur uit. [2]
De nieuw benoemde Prins der kerk vergat geheel en al de eenvoudige
geboorte van Antonius Perrenot en eischte krachtens zijn kerkelijke
stelling elken voorrang boven de Nederlandsche edelen.
Terwijl dus het tweede huwelijk van Oranje met al zijn beslommeringen
werd voorbereid en voltrokken, begon in dienzelfden tijd (1561) de
minder goede verstandhouding tusschen Granvelle en den Prins, die van
zoo groote gevolgen voor de Nederlanden is geweest. Duidelijk bleek
daarbij, dat deze gebeurtenissen niets met den godsdienst hadden uit
te staan.
Ofschoon de invloed van Anna van het begin af zeer onbeduidend op
Oranje is geweest, lijkt het toch niet onmogelijk dat zij indirect
eenigen invloed op hem heeft gehad. Anna was erbarmelijk jaloersch,
voelde zich altijd de dochter van den grooten keurvorst Maurits en
zal haar man zeker nog meer hebben doen voelen, dat hij niet behandeld
werd overeenkomstig zijn positie. Toch overdreef zij die gevoeligheid
zoo erg, dat haar houding den weerzin van Oranje moest opwekken.
De trotsche Saksische gaf daarvan een bewijs bij haar voorstelling aan
het hof te Brussel. Margareta van Parma, vooringenomen jegens haar om
den godsdienst en juist verdiept in een schaakpartij met Granvelle,
liet haar een oogenblik wachten. Die behandeling krenkte Anna zoo erg
dat zij driftig vertrok en vroeg: "Zijn we hier gekomen om ons als
honden van aardewerk te laten bekijken?" Eenigen tijd later maakte
een quaestie van plaatsnemen haar tot kwade vrienden met de vrouw
van Egmond, de zachtzinnige Sabina van Beieren, die zij tenminste
ter wille van haar gemaal had moeten ontzien.
Toch was voor Oranje waarlijk het gemor van zijn ontevreden jonge
vrouw niet noodig, om te bemerken, dat hij en zijne Nederlandsche
standgenooten niet passend behandeld werden. Meermalen beklaagde Oranje
zich met de andere leden van den Raad van State bij Margareta over
hunne achteruitzetting, doch zij vonden geen gehoor en daarop besloten
de Prins en Egmond een brief aan den koning te richten, waarin zij zich
over den gang van zaken, sedert zijn vertrek ondervonden, uitdrukten.
Die brief opent een nieuw tijdvak in de geschiedenis van den opstand
tegen Spanje.
Oranje en Egmond herinnerden daarin den koning, dat zij bij zijn
vertrek geaarzeld hadden, zitting te nemen in den Raad van State,
wetende hoe dat lichaam èn onder Maria èn onder den hertog van Savoye
slechts voor den schijn bestaan had. Hun was toen verzekerd, dat
alle gewichtige zaken in den Raad van State zouden overwogen worden,
doch de ervaring had hun geleerd, dat ze slechts in onbelangrijke
aangelegenheden gekend werden en dat de gewichtigste zaken eenvoudig
buiten hen om werden bestuurd. Toch hadden ze gezwegen. Nu had
Granvelle echter in den Raad van State verklaard, dat alle leden
verantwoordelijk waren voor de maatregelen, die de regeering goed
vond te nemen. Dit ging te ver. Tot zulk een ijdel spel lieten zij
zich niet gebruiken. De koning moest hen òf ontslaan, òf gelasten,
dat de Raad van State niet langer een schijnlichaam was, maar werkelijk
mee regeerde. Oranje en Egmond deden daarbij goed uitkomen, hoe hunne
grieven niet de landvoogdes, maar Granvelle betroffen.
De brief trof natuurlijk den laatste in het hart. Waar de grootsten der
edelen zoo voorgingen, buiten de landvoogdes en Granvelle om zich tot
den koning te richten, daar lag het voor de hand, dat dit eerstdaags
van alle zijden zou herhaald worden. Daar hier afbreuk aan de regeering
te Brussel werd gedaan, bond Granvelle, die dit goed inzag, den koning
op het hart, de edelen te verbieden aldus voort te gaan.
Filips antwoordde, dat Hoorne, die binnenkort naar de Nederlanden
terugkeerde, zijn besluit zou medebrengen. Wat dit behelsde is
niet bekend, maar Oranje en Egmond bleven in den Raad van State
zitting nemen, zoodat waarschijnlijk is, dat hun eenige belofte van
verandering is gegeven. Toch kan dit niet veel zijn geweest, want
de koning gaf nadrukkelijk te kennen, dat de belangrijkste zaken
van buitenlandschen aard, voor den Raad van State moesten geheim
gehouden worden. Uit dit lichaam zou spoedig groote oppositie komen
tegen Filips' geheime Fransche politiek, waarbij de Prins steeds tot
meerder verzet geprikkeld, de hoofdrol vervullen zou.
Voor we echter hiertoe overgaan, moeten we nog eenmaal een blik slaan
op 's Prinsen huiselijke aangelegenheden en zijn familiebetrekkingen.
Juliana van Stolberg, de sedert 1558 achtergebleven weduwe, had met
groote ingenomenheid van het tweede huwelijk van haar oudsten zoon
gehoord. Noch hem, noch Anna van Saksen kennende, had ze alle hoop
gevestigd op deze echtverbintenis als een middel tot terugkeer van haar
zoon tot den Lutherschen godsdienst, dien hij in zijn jeugd vaarwel
had moeten zeggen. Daarom kwamen er van haar kant opgewekte brieven
in die dagen, dat het huwelijk werd voorbereid, o. a. "Ik ben zeer
verlangend te hooren, tot welk vergelijk de keurvorst en de landgraaf
van Hessen in de zaak gekomen zijn. De Almachtige moge die spoedig
tot een goed eind brengen, opdat gij Fräulein Anna ras met vreugde
in uwe armen kunt drukken. Hij geve u beiden geluk en welvaart."
Juliana was bij het huwelijk niet tegenwoordig, maar aanstonds
na de voltrekking ervan, ontving de moeder de jonggehuwden bij
zich te Dillenburg. Misschien vergezelde zij het jeugdig echtpaar
wel naar Breda, althans in September 1561 was zij daar. Zij moet
reeds vrij spoedig de slechte karaktertrekken van haar nieuwe
schoondochter hebben leeren kennen; meermalen was zij getuige van
haar eigenzinnigheid en hartstochtelijkheid. In het bestuur van haar
huishouden in Breda was Anna het tegenbeeld van haar voorgangster,
die Oranje ter zijde stond als een ordelievende huisvrouw. Anna van
Saksen daarentegen was zeer spilziek en de oude Juliana moest zelfs
tweemalen tusschenbeiden komen, om het evenwicht in het huishouden
te herstellen. Niet alleen bezocht de moeder den Prins dikwijls;
de gemeenschap tusschen hem en het ouderlijk huis werd van jaar
tot jaar levendiger, zoodat we telkens ook broeders en zusters van
Oranje bij hem ontmoeten. Granvelle drukte zich zelfs in een brief
aan Filips van den 13en Mei 1562 daarover min of meer spottend uit,
toen hij zijn angst te kennen gaf over den omgang van den Prins met
zijn Duitsche stamverwanten: "Zijn broeders en zusters en een broeder
van den graaf van Schwartzburg zijn er altijd over den vloer."
Het is volkomen onnoodig, die tegenwoordigheid van 's Prinsen familie
te Breda aan bijoogmerken toe te schrijven, die Granvelle blijkbaar
met zijn spottend en bijtend gezegde daaraan toekende. De Prins
gevoelde zich, gelijk wij uit zijn brief bij het overlijden van
zijn vader vernamen, als de tweede vader zijner jongere broeders en
zusters. Zorg voor hen en hunne toekomst is dus ongetwijfeld in het
spel geweest bij die herhaalde bezoeken.
Een belangrijke vraag is, hoe het stond met de uitoefening van den
Lutherschen godsdienst aan het hof van den Prins te Breda. Hij hield
er destijds twee hoven op na, een te Brussel en een te Breda. Het
laatste was natuurlijk veel minder koninklijk ingericht dan het
eerste. Over de hofhouding te Breda, waar het paleis van den Prins de
tegenwoordige Koninklijke Militaire Academie was, is over het algemeen
weinig bekend. Dat de bruiloft daar nog eens op vorstelijke wijze werd
overgevierd kan men eenigszins uit de stadsrekening opmaken, maar het
ligt in den aard der zaak, dat er alles veel eenvoudiger was ingericht
dan in Brussel, waar de Prins zijn waardigheid moest ophouden.
Wat de uitoefening van den Lutherschen godsdienst betreft, daarvan kon
in Brussel geen sprake zijn, maar in Breda was het een ander geval,
ofschoon men ook wel zegt, dat het ook daar niet geschiedde. Er is
echter geen reden voor, den Prins te verdenken, dat hij ontrouw zou
geweest zijn aan zijn mondeling gegeven belofte, die de Prinses in
hare kamer eene Evangelische godsdienstoefening toestond. Ook is het
niet denkbaar, dat Juliana van Stolberg met zooveel vertrouwen hare
kinderen telkens naar Breda liet gaan, als zij geen zekerheid had,
dat het aan godsdienstige leiding niet zou ontbreken.
Anna van Saksen, die hoe langer hoe darteler werd, zou misschien
wel geneigd zijn geweest, haar vaderlijk geloof te verloochenen, van
Juliana is dit niet te denken en evenmin van Willem van Oranje, dat
hij zulk een zielswensch van zijn moeder zou hebben weerstaan. Juliana
zorgde zoo nauwgezet voor de opvoeding van de haren, dat de kinderen
steeds de onderwijzers en godsdienstleeraars mede kregen. Zij
vertrouwde ten volle op haar oudsten zoon Willem, dat die hun de
vrijheid van geweten niet zou ontnemen, ook al moest hij zelf den
godsdienst van het land volgen en met het oog op zijn positie in
het katholieke Nederland uiterst voorzichtig en behoedzaam daarmee
zijn. Zelfs de tienjarige Hendrik werd in 1561 aan de opvoedende zorg
van Willem toevertrouwd. Zou de moeder dit ooit met haar jongsten
gedaan hebben, indien ze niet ten volle overtuigd was geweest, dat
ook bij den schijn, dien Oranje moest handhaven, de kiemen van het
Protestantisme niet in hem werden verwoest? Uit een en ander zien
we ten duidelijkste, dat de vroeger min of meer verbroken betrekking
tusschen den Prins en zijne bloedverwanten weder geheel werd hersteld.
Dat Juliana bereidwillig was haar kinderen steeds naar Breda te zenden,
kwam ook voort uit den natuurlijken zucht om in de Nederlanden door
de hulp van den machtigen zoon vooruit te komen. Zij wil ze allen tot
den dienst van haar oudsten zoon opleiden, weinig vermoedend, dat zij
zelf voor drie harer zoons, Adolf, Lodewijk en Hendrik, een graf in
de Nederlanden zou delven. Moge er al verschil wezen over de vraag,
of Willem van Oranje de uitoefening van den Lutherschen godsdienst
in Breda toeliet, geen verschil bestaat er over het feit, dat de
kinderen van Anna van Saksen op Roomsch-Katholieke wijze gedoopt
zijn. Het eerste kind uit dit tweede huwelijk werd geboren tijdens
de afwezigheid van den Prins en stierf kort daarna. Granvelle, die
er bericht van zond naar Spanje, deelde mee, dat het stervende kind
onmiddellijk door een huisgeestelijke was gedoopt en dat de pastoor
van St. Goele de bezwering en de andere gebruikelijke plechtigheden
in de kapel had verricht.
Uit dit laatste bericht blijkt ten duidelijkste, dat Anna van Saksen
althans niet zeer aan haar geloof gehecht was en het is daarom niet
onmogelijk, dat een vrouw zoo weinig betrouwbaar als zij en die
duizendmaal meer belang in de aardsche dan in de geestelijke zaken
stelde, zelfs in het geheim katholiek is geworden, in plaats van,
zooals de fabel zegt, de aanleiding tot 's Prinsen overgang tot de
Hervorming geweest te zijn. Granvelle kon althans ook aan den koning
schrijven: "Men verzekert mij, dat de Prinses heeft gebiecht en als
een katholieke heeft deelgenomen aan de communie."
De Prins deed ongetwijfeld zijn lichtzinnig woord gestand. Hij
vermoeide haar niet met de melankolieke quaestie van den
godsdienst. Zijn hof te Brussel had zich wel met andere dingen onledig
te houden. Brussel was het officieel verblijf van Oranje. Als een
der eerste staatsdienaars van den koning, als lid van den Raad van
State, als Ridder van het Gulden Vlies, als Prins van Oranje, moest
daar de nakomeling van de Nassau's, die sinds een eeuw reeds in de
Nederlanden een voorname rol vervuld hadden, een staat ophouden,
overeenkomstig zijn stand en zijn standgenooten: de Bergen's, de
Aremberg's, de Aerschot's e. a.
Die staat was uiterst kostbaar. In het huishouden van den Prins deden
24 edelen dienst, terwijl niet minder dan 18 pages op zijn wenken
vlogen. Dat zijn keuken goed was ingericht, blijkt wel uit het feit,
dat er op zekeren dag als maatregel van bezuiniging niet minder dan
28 koks werden ontslagen. Bijna geen vorst was er in Duitschland,
die niet zijn koks naar het hof te Brussel zond om zich in de kook-
en bakkunst te volmaken. In alle hoeken van het paleis stonden van
den vroegen morgen tot op den middag de ontbijttafels met keur van
wijn en spijzen gereed, terwijl voor het middag- en avondmaal de
schotels niet minder talrijk en kwistig waren. De gulheid van den
gastheer was spreekwoordelijk; steeds hield hij open hof en open
tafel en niet alleen was er toegang voor de voorname edelen, maar
ook lieden van minderen rang genoten hetzelfde vriendelijke onthaal.
In hoeverre er verband bestond tusschen de tafels van den Prins en
het later omvergeworpen gezag van den koning, gelijk sommigen beweren,
zal wel moeilijk juist zijn uit te maken. Zeker heeft de gastvrijheid
van Oranje hem ook tal van aanhangers doen verwerven en zijn naam
mede groot gemaakt. Dat hij met zulk een luisterrijk hofleven zijn
financieele krachten te boven ging is zeker, maar in de dagen, dat
het hof van Nassau het rijkst was ingericht, heeft het ongetwijfeld
medegewerkt, om hem de eerste plaats, die hem onder de edelen toekwam,
te verzekeren.
Wij zagen reeds, dat er een minder goede verstandhouding was ontstaan
tusschen de edelen met Oranje aan het hoofd en Granvelle. Zijn
eerstvolgende daad van verzet tegen den kardinaal hield verband met
den staatkundigen toestand in Frankrijk. Willen we den opstand van
de Nederlanden en het aandeel van den Prins daarin goed begrijpen,
dan is het steeds noodzakelijk ook buiten onze grenzen te gaan,
in het bijzonder nu naar Frankrijk. Ook daar had men een voorspel
van de godsdienstoorlogen, die met het bloedbad van Vassy in 1562
een aanvang namen. Vóór dien tijd was er reeds veel gebeurd, dat er
aanleiding toe gaf.
Frans II was gehuwd met Maria Stuart, de nicht van de aanzienlijke
familie der Guises, die dus onder zijn korte regeering den grootsten
invloed hadden. In 't bijzonder was Karel van Guise, kardinaal
van Lotharingen een der hoofdpersonen. Was deze voor de Fransche
Hugenoten een gevaarlijke vijand, niet minder was Granvelle het voor de
aanhangers van de nieuwe leer. Samen hadden ze reeds overleg gepleegd
om in het geheim de ketterij in Frankrijk en Spanje te bestrijden. Toen
was Granvelle nog bisschop van Atrecht, nu had hij nog grooter invloed
door zijn kardinaalshoed. In Frankrijk had het tijdens Frans II en
Maria Stuart aan kettervervolgingen en kettergerichten niet ontbroken,
maar met den dood van Frans II in 1560, hield de groote macht van
Maria en de Guises op. Catharina de Medicis, die als regentes Karel
IX (1569-1574) geheel beheerschte, koos partij voor de Bourbons met
Anton van Navarre en Lodewijk van Condé aan hun hoofd. Zelfs werd de
eerste algemeen stedehouder en de Guises, dus ook de kardinaal van
Lotharingen, hadden tijdelijk niets meer te zeggen.
Deze omkeer werkte op Nederland terug en gaf aan Egmond en Oranje
moed om openlijk tegen Granvelle op te treden, die zoo dikwijls met
den Franschen kardinaal was vergeleken. Wat aan Bourbon, Condé en
Coligny gelukte, was ook mogelijk in ons land, zoo dacht men en toen
de gematigde Fransche politiek het edict van verdraagzaamheid (1562)
ten gevolge had, was men hier te lande zeer geneigd, dat voorbeeld
na te volgen.
Toch kan men in dat jaar nog niet van Willem van Oranje zeggen, dat
hij geheel beheerscht werd door de Fransche politiek en evenmin,
dat hij toen reeds medeplichtig was aan verzet tegen den koning
van Spanje, hetgeen in die dagen nog in 't geheel niet op zijn
programma voorkwam. Hierop stond wel: strijd tegen Granvelle, sedert
de ondervonden krenking in zake de regentenkeuze in Antwerpen en zijn
herhaalde beleediging als lid van den Raad van State.
Het bloedbad van Vassy, een gevolg van het tolerantie-edict van
Januari 1562 opende de reeks van oorlogen en gruwelen, waarin
de onverdraagzaamheid der beide partijen, Hugenoten zoowel als
Katholieken, haar droevige rol speelde.
Koning Filips zond uit Spanje en Italië hulp aan de katholieken en
daar ook de Nederlanden aan de zuidelijke grens door de Hugenootsche
ketterij werden bedreigd, beval hij, dat er ook uit het land 2000
ruiters van de benden van ordonnantie in Frankrijk zouden vallen,
teneinde ook daar mede te werken tot de bestrijding der Hugenoten.
Dit bevel was gemakkelijker te geven dan uit te voeren en Granvelle,
die dit ook wel inzag, schreef er den koning over. Oranje en Egmond,
wel begrijpende, dat hun stem alleen in den Raad van State niet
voldoende zou zijn om dit heilloos ontwerp te keeren, dwongen
de regeering ertoe voor deze hoogst belangrijke aangelegenheid
alle stadhouders en Vliesridders in Brussel op te roepen, teneinde
daarin gezamenlijk met den Raad van State een besluit te nemen. Die
bijeenroeping, op zich zelf reeds eene overwinning voor Oranje en
de nationale partij, had ten gevolge, dat de uitzending van troepen
naar Frankrijk niet plaats had. Niettegenstaande de redevoering van
Viglius, welke de bewondering van Margareta opwekte, bereikte de
Spaansche regeering hare bedoeling niet en werd alleen tot het zenden
van geld besloten.
Het samenzijn van de aanzienlijksten te Brussel werd bovendien door
den Prins aan een ander doel nuttig gemaakt. Men zegt, dat er in het
geheim samenkomsten bij Oranje werden gehouden om de macht van den
kardinaal te breken, zelfs wordt het een "conspiratie" genoemd onder
leiding van Oranje, Egmond en Bergen.
Aan klachten over de heerschzucht en hoogmoed van Granvelle ontbrak
het in die vergadering niet en men besloot op voorstel van Oranje,
trots het verzet van Barlaimont, die ook ter vergadering als stadhouder
was, zich gezamenlijk tot den koning te richten, hem hunne grieven
te melden en verbetering van de regeering te verzoeken. Weinige dagen
later werd een bepaalde ligue tegen den kardinaal gevormd. De meesten
der voornaamste grooten sloten zich daarbij aan. Hoorne en Montigny,
Bergen en Mansfelt, Aremberg en Meghen schaarden zich om Oranje en
Egmond in dezen strijd tegen Granvelle. Barlaimont en Aerschot maakten
van die ligue geen deel uit.
Montigny werd gekozen om bij Filips allen, die aan het verzet
deelnamen, te vertegenwoordigen; hem werd een instructie en een door
allen geteekenden geloofsbrief meegegeven. En terwijl deze afgezant in
Madrid vertoefde, om Filips' antwoord af te wachten, werd op allerlei
wijze de ligue tegen den kardinaal uitgebreid. Onder den hoogeren en
lageren adel, onder de krijgstroepen en de groote volksmenigte werd
de oppositie tegen Granvelle de leus voor vrijheid en nationaliteit,
voor strijd tegen het Spaansche regeeringsstelsel. Daaraan werkte
Egmond meer dan Oranje.
Deze was omstreeks denzelfden tijd op andere middelen bedacht, om de
macht der regeering, gelijk ze werd uitgeoefend, te bestrijden. Om
dit billijk te beoordeelen, mag het niet vergeten worden, dat
Oranje nog zeer langen tijd zijn getrouwheid aan den koning niet
heeft geschonden. Altijd bleef hij hopen, dat verbetering zou
komen, indien de koning maar juister werd ingelicht. Wie dat niet
onderscheidt moet hem reeds in 1562 als een opstandeling tegen de
wettige regeering van Filips II beschouwen. Velen hebben dat ook
gedaan en daardoor tevens alles wat uit Oranje's koker kwam, ten
zijnen nadeele uitgelegd. Daartoe behoort o. a. de poging van den
Prins in 1562 om een superintendent over Brabant aan te stellen en
zijn tocht naar Frankfort in het najaar.
Zooals we vroeger reeds zagen, was er in Brabant geen stadhouder; de
regeering had er veel invloed op de stedelijke besturen en dus over
het derde lid der Staten. Nu beweerde Oranje, dat de onhandelbaarheid
der Staten vooral het gevolg was van de te groote centrale macht
der regeering in dat gewest en daarom streefde hij ernaar, dat ook
in Brabant, als in de andere gewesten, zulk een tusschenpersoon zou
worden aangesteld.
Granvelle zag duidelijk in, dat de Prins voor zich naar dat nieuwe ambt
streefde. Volkomen waar was het, dat Oranje op dat oogenblik niets
liever zou gehad hebben, dan toen reeds het ambt van Ruwaart over
Brabant te bekleeden, dat hem later door de bewoners van dat gewest
werd geschonken, gedragen door de sympathie van geheel het Brabantsche
volk. Hoe zou hij zijn invloed, die toen al zeer groot was, nog hebben
vermeerderd, wanneer hij onder den schijnbaar zoo nederigen titel van
superintendent, de grootste macht kon uitoefenen. Hoe zou ook daardoor
bovenal de macht van Granvelle zijn vernietigd! Geen wonder dan ook,
dat deze er zich van het eerste oogenblik af heftig tegen verzette
en op de listigste manier van Oranje's verlangen gebruik maakte, hem
bij den koning te bekladden. Geen wonder ook, dat men er van gebruik
heeft gemaakt om Oranje's werkelijk verlangen, dien post in Brabant te
verkrijgen, in verband te brengen met andere gebeurtenissen, ten einde
hem van misdadigen opstand tegen den koning te kunnen beschuldigen.
Welke waren die andere gebeurtenissen? In Maart en April 1563
schreef Oranje's zwager, de graaf van Schwartzburg, aan hem een
tweetal brieven, waarin hij melding maakte, eerst van het plan,
daarna over de mislukking van een aanval van eenige Protestantsche
vorsten op Brabant. De voornaamste bewerker was Wolfgang Paltzgraaf
van Zweibrücken en Neuburg, schoonzoon van den landgraaf Filips
van Hessen, die in vereeniging met eenige andere Duitsche vorsten
een avontuurlijken tocht beraamde om de Hugenoten in Frankrijk te
hulp te komen, Condé (in een veldslag bij Dreux gevangen genomen)
uit zijn gevangenschap te verlossen, in Brabant te vallen en dit
gewest bij het Duitsche rijk te voegen.
Van deze geheele tocht is niets gekomen, daar de koningin van
Frankrijk achter het geheim kwam en daardoor den beraamden aanval op
Metz deed mislukken.
Zeer ten onrechte heeft men Oranje als medeplichtige aan dien tocht
beschouwd en in verband met andere gegevens hem van zulke verraderlijke
plannen beticht. Het is bekend, hoe Oranje in dien tijd den band
tusschen hem en zijn Duitsche stamgenooten nauwer aanhaalde; met
den landgraaf van Schwartzburg stond hij in levendige briefwisseling
en als hij kon, greep hij elke gelegenheid aan dit door persoonlijk
bezoek te bevorderen.
Zoo bezocht hij in het najaar van 1562 ook Frankfort om tegenwoordig te
zijn bij de verkiezing van den nieuwen Roomsch-Koning, niettegenstaande
hij van hooger hand daartoe geen verlof had ontvangen en de regeering
Aerschot afvaardigde.
Alleen afgaande op geruchten, op den argwaan van Granvelle en de
kwaaddenkendheid van den koning in Madrid vragen de tegenstanders van
Oranje, wat er wel niet in Frankfort is geschied en of Willem niet de
bevelhebbers der Duitsche ruiters heeft ontmoet, die gereed stonden
om Frankrijk binnen te trekken. Ja, men heeft het vermoeden geuit of
daar in Frankfort geen geheime plannen werden gesmeed om de beweging,
als zij in Frankrijk mocht slagen, tot de Nederlanden uit te strekken.
Aan de samenkomsten van Oranje, Hoorne en Egmond te Maastricht (Maart
1562) en in de abdij van Forêt (Maart 1563) worden vragenderwijs
allerlei verdenkingen vastgeknoopt, terwijl alleen op grond van
een bericht aan Granvelle wordt beweerd, dat de Prins voornemens
was van Maastricht een tweede Orleans te maken. Natuurlijk was deze
veronderstelling geheel en al uit de lucht gegrepen en zou het wel
zeer onwaarschijnlijk zijn geweest, dat de Prins tot zulk een daad
van verzet gekomen was in een tijd, toen de kans reeds schoon stond,
dat het land van Granvelle zou worden bevrijd!
Wat de Frankfortsche reis betreft, heeft de Prins zelf verklaard,
dat er zaken te regelen waren, die uit de nalatenschap van zijn vader
voortvloeiden en dat hij als geboren Duitscher niet kon verzuimen
te doen, wat hij schuldig was aan zijn vaderland en huis. Maar ook
andere berichten bevestigen, dat deze tocht naar Frankfort in het
najaar van 1562 voor familiezaken inderdaad dringend noodig was,
zooals ook Oranje aan Filips schrijft, als hij hem bedankt voor de
nog later toegezonden goedkeuring der reis.
Deze dringende zaken waren o.a. de pogingen, welke aangewend werden
om Lodewijk van Nassau te doen huwen met de rijke erfdochter van
Rietberg. Dit blijkt o.a. uit den brief van 20 Januari 1563 van
Lodewijk aan den Prins, wien het niet weinig speet, dat het huwelijk
niet tot stand kwam, want dat zou uit financieel oogpunt van groot
belang zijn geweest voor zijn broeder en het geslacht.
Met de financiën van het huis was het in die dagen treurig gesteld en
de broers hadden ten einde raad de zaken zelf ter hand genomen om de
groote schuld van 300.000 florijnen te regelen en voor een gedeelte af
te doen. Duidelijk bleek uit de correspondentie van die dagen, dat de
rijkdom van Willem den Oude, die ook den bijnaam van den "Rijke" had,
nog al fabelachtig was en dat inderdaad bij zijn dood de geldelijke
toestand van Nassau veel te wenschen moet hebben overgelaten.
Het was het geheele jaar nog getob om de zaken te regelen en in een
brief van den Prins aan Lodewijk zegt Oranje, dat hij spoedig over
een groote som geld hoopt te beschikken om daarmee obligaties af te
lossen, waarvan een veel te hooge rente wordt geëischt.
In dienzelfden brief deelt hij deze bijzonderheid mede: "We hebben
St. Maarten erg vroolijk gevierd; er was een prettig gezelschap
bijeen. Brederode was op een der feestdagen in zulk een toestand,
dat ik vreesde, dat hij het met den dood zou bekoopen. Nu bevindt
hij zich beter."
Die bijzonderheid brengt ons vanzelf terug tot de zaken van algemeen
belang. Brederode toch en Culemborg waren de voornaamsten van den
lageren adel, die zich in het einde van 1563 bij de ligue tegen
Granvelle voegden. Tot dien tijd was Brederode volstrekt geen
aanhanger van de vijanden van den kardinaal; waarschijnlijk heeft
de vrouw van Brederode, aan het huis Mansfelt verwant, invloed op
hem uitgeoefend. Welken naam hij zich ook later bij het bekende
smeekschrift moge verworven hebben, hij was, gelijk ook dit bericht
omtrent zijn gedrag op St. Maarten bewijst, een man, die zich vooral
onder den wijn niet best kon beheerschen.
De vijandschap tegen Granvelle was sedert 1562 steeds gestegen. We
zagen hoe Montigny naar Spanje gezonden werd, om in naam van
allen, die aan het verzet tegen den kardinaal deelnamen, Filips
de heerschende ontevredenheid in de Nederlanden te beschrijven en
hem op te wekken, zelf naar het Noorden te komen, om te zien wat er
gedaan moest worden. Voor het eind van het jaar was de gezant terug,
doch zijn zending had tot niets geleid. De klachten over Granvelle,
over het invoeren der nieuwe kerkorde, over de Spaansche inquisitie,
die men verwachtte, dat in Nederland zou worden overgeplant, waren
door den koning wel met vriendelijke, maar weinig bemoedigende
woorden beantwoord.
De verbondenen deden thans een nieuwen, stoutmoedigen stap. Bij
gelegenheid van een bruiloft in het huis van Egmond te Brussel gevierd,
was de geheele ligue bijeen en besloot zij nog eens bij den koning
over den kardinaal te klagen. Een gezamenlijke brief werd opgesteld,
alleen door Oranje, Egmond en Hoorne onderteekend. In dien brief wordt
er vooral de nadruk op gelegd, dat het volk hoe langer hoe luider
zijn afkeer van Granvelle aan den dag legt. De kardinaal maakte zich
zoo gehaat, dat de zaken, zoolang hij aan het bestuur bleef, nooit
goed zouden worden. De drie onderteekenaars boden dan ook hun ontslag
als leden van den Raad van State aan, waarin ze naast Granvelle niet
langer konden noch wilden zitten. Zij zouden het niet overeenkomstig
hun trouw aan hunnen heer achten, indien ze hem niet mededeelden,
hoe schadelijk de kardinaal voor de gewesten was.
Behalve de tallooze grieven tegen Granvelle was er nog een
zeer gewichtige, die met de welvaart van het land ten nauwste
samenhing. Handel en handelsverkeer met Engeland begonnen stil te
staan en de kardinaal had niet 't minste begrip van de beteekenis
daarvan. Wat den godsdienst aangaat, ook uit dezen brief, door
Oranje, Egmond en Hoorne geteekend, blijkt ten duidelijkste, dat
zij, hoezeer krachtige tegenstanders van geweldige maatregelen, op
dat oogenblik toch geen voorstanders van gewetensvrijheid waren. In
de zaak van den godsdienst zullen de grooten en edelen alles doen,
waartoe goede katholieke onderdanen verplicht zijn. Het volk, door
de ketterij aangetast, zal alleen door de houding der edelen kunnen
worden beteugeld. Zij beloven den koning dus hun bijstand in het
beschermen van het katholiek geloof, indien Granvelle verwijderd wordt.
In dezelfde maand Maart richtte Granvelle een schrijven tot Filips,
waarin ook hij zijn ontevredenheid over den loop der zaken uitsprak. In
scherpe bewoordingen bespreekt hij daarin de ligue der edelen en doet
voorkomen, alsof dit een geheim verbond tegen den koning is. "Zou
het geen goed plan zijn," zoo vraagt hij, "om voor die Nederlandsche
edelen posities in Italië of Spanje te scheppen? Sicilië b.v. zou een
veilig en uitmuntend veld voor hun werkzaamheid zijn." Geen brieven
waren zoo geschikt, als die van Granvelle, om een diep wantrouwen in
Filips' hart te zaaien, dat bewijsvoering noch redeneering er ooit
weer zouden kunnen uitroeien.
De reis der koeriers naar Spanje duurde in dien tijd omstreeks tien
dagen. In den aanvang van April had er dus antwoord kunnen zijn op
den brief der edelen van den 11en Maart. Filips zocht weder in uitstel
zijn heil. Eerst op den 6en Juni was zijn antwoord gereed. Hij deelde
daarin mede, voornemens te zijn, spoedig zelf over te komen. Zijn
persoonlijke tegenwoordigheid zou wel alles herstellen. Intusschen
zou het hem aangenaam zijn, indien een der drie onderteekenaars zelf
naar Spanje kwam, om hem van alles nader toelichting te geven. Daar de
koning in Egmond het meeste vertrouwen stelde, noodigde hij dezen in
een afzonderlijken brief uit, naar Spanje te komen. Doch evenmin als
Egmond, waren Oranje en Hoorne bereid, op dat oogenblik aan Filips'
wensch te voldoen. Zij schreven gezamenlijk een antwoord aan den
koning, waarin ze te kennen gaven, dat ze in de crisis, die het land
doorleefde, hunne stadhouderschappen en andere ambten niet mochten
verlaten. Zij bleven aandringen op verwijdering van Granvelle, gaven
met vreugde te kennen, dat ze uit 's konings antwoord bemerkt hadden,
dat hij nog geloofde in hun ijver en genegenheid voor zijn dienst,
maar deelden ook onomwonden mede, dat zij niet langer leden van den
Raad van State wilden zijn, zoolang ze niet inzagen, dat dit tot heil
van het land zou zijn. Zij voegden bij dit vernieuwd schrijven een
copie van eene remonstrantie aan de hertogin van Parma.
Van dag tot dag vermeerderde de spanning tegen Granvelle. Weinige dagen
later, na het verzenden van dien brief aan den koning, schreef Willem
van Oranje aan zijn grootvader, Filips van Hessen een brief, waarin hij
hem, Willem van Hessen en den keurvorst van Saksen mededeeling deed
omtrent de redenen van ontevredenheid over Granvelle. Ook vertelde
hij over den brief, dien hij met Egmond en Hoorne aan den koning had
geschreven en over hun besluit om, zoolang Granvelle bleef, niet meer
in den Raad van State te verschijnen.
Wellicht hoopte Oranje, dat door dit schrijven de zaak ter oore van
den keizer zou komen, vóór deze door zijn Spaanschen neef in den geest
van den kardinaal werd ingelicht. Vooral de volgende mededeeling is
merkwaardig: "Wij hebben besloten niet meer in den Raad te verschijnen,
omdat er achter ons om, zonder ons medeweten, allerlei belangrijke
en groote zaken gedaan worden en er zelfs tegen onzen wil wordt
gehandeld. Wij moeten derhalve bij iedereen den naam krijgen, dat we,
als deelhebbende aan dien raad, hetzelfde in de hand werken en daarom
moeten wij er wel op bedacht zijn, dit er niet bij te laten rusten,
daar het anders tot onze schade en schande zou moeten uitloopen."
In antwoord op dien brief schreef Willem van Hessen aan Oranje, dat
hij Granvelle door en door kende en dat de koning van Spanje zich wel
mocht in acht nemen tegen den kardinaal, die in de dagen van keizer
Karel V (1552) mede aandeel had in de maatregelen, die de coalitie
tegen den keizer ten gevolge hadden.
Doch Filips was er de man niet naar, om zich door dergelijke feiten
uit de geschiedenis van zijn vader, zelfs indien hij ze gekend had,
te laten leeren. Al zou hij, spoediger dan men had kunnen vermoeden,
Granvelle moeten opgeven, voor het oogenblik leefde hij nog geheel
alleen onder de Spaansche invloeden, die hem hoe langer hoe meer tegen
de Nederlandsche edelen verbitterde. Zoo schreef o.a. de hertog van
Alva in October 1563 een brief aan den koning, om hem raad te geven
voor zijn antwoord aan de Nederlandsche heeren: "Als ik de brieven
der drie mannen lees," zoo schreef hij ongeveer, "kan ik mijn woede
nauwelijks bedwingen. Zij verdienen te worden gestraft en niet hun zin
te krijgen. De ergsten van die muiters hebben hun hoofd verbeurd. Het
zou nog ontijdig zijn zoo streng te werk te gaan. Vooralsnog kan men
niet meer doen dan naijver wekken en verdeeldheid strooien. Granvelle
op te offeren zou niets baten. Daaraan moet niet gedacht worden."
Verdeeldheid zaaien, dat was tijdelijk het parool. Reeds in Juli 1562
had de koning de hertogin van Parma aanbevolen, den Prins van Oranje
en den graaf van Egmond, twee in natuur en zeden zeer verschillende
karakters, met elkaar in oneenigheid te brengen en volgens den
schrijver van de Mémoires de Granvelle, had deze omstreeks denzelfden
tijd aan den koning geschreven: "Er zijn onder de hoogere edelen twee
leiders, de Prins van Oranje en de graaf van Egmond; de laatste is een
goed dienaar van Uwe Majesteit, oprecht, eerlijk en standvastig van
godsdienst. Maar de Prins van Oranje is een gevaarlijk man, listig
en geslepen, voorgevende het volk te steunen en zijn belangen te
behartigen zelfs tegen uwe edicten in; slechts de gunst der menigte
zoekende, nu eens Katholiek, dan weer Calvinist of Lutheraansch zich
toonende. Hij is in staat, alles heimelijk te ondernemen, wat zijn
groote eerzucht en zijn afgunst hem inblazen. Het zou goed zijn, hem
niet in Vlaanderen te laten. Men zou er hem met eere vandaan kunnen
roepen, onder voorwendsel van een of ander gezantschap, dat hem deed
schitteren of van een of ander onder-koningschap. Zelfs zoudt ge
hem naar Uw hof kunnen roepen. Wat den graaf aangaat, hij heeft zich
door den eerstgenoemde laten verleiden, maar het ware gemakkelijk hem
daarvan terug te laten komen, door hem te doen gevoelen, dat men hem
de voorkeur boven den Prins gaf."
Het mag betwijfeld worden, of deze brief inderdaad door
Granvelle is geschreven. Zijne voorstelling van het godsdienstig
karakter van Oranje was meer op den lateren tijd van diens leven
toepasselijk. Granvelle wist zeer goed in 1562, dat de Prins toen noch
Calvinistische noch Lutheraansche sympathieën had. In zoover echter
is de brief merkwaardig, dat men er uit zien kan, hoe oud reeds de
voorstelling is van het listig en geslepen karakter van den Prins,
die tot alles, waartoe zijn eerzucht hem zou drijven, in staat werd
geacht. Nauwkeuriger is in den brief het beeld van Egmond geteekend,
wiens dapperheid zeker niet kan geloochend worden, maar wiens mannelijk
karakter ook van elders twijfelachtig is.
Gedurende den herfst van 1563 kwam het volksverzet tegen de
inquisitoriale maatregelen in Valenciennes tot eene uitbarsting. Graaf
Bergen, onder wiens jurisdictie de stad stond, was zoo onwillig om
de vereischte maatregelen door te zetten, dat hij zich zoo spoedig
mogelijk uit zijn gouvernement verwijderde. Granvelle schreef
aan Filips, dat het onmogelijk was de orde te verwachten, als de
stadhouders zoo onverschillig waren. Toch waren de dagen van Granvelle
in de Nederlanden geteld. Oranje schreef in October 1563 aan Lodewijk,
dat hij hoopte, dat eerstdaags de zaken beter zouden worden, "als
die welke den kardinaal en ons betreffen, zullen geëindigd zijn." En
inderdaad, Oranje had goed gezien.
Filips besloot slechts gedeeltelijk Alva's raad op te volgen. Hij
wilde den persoon van Granvelle opofferen, maar zijn stelsel
volhouden. Terwijl de brieven van den koning reeds onderweg waren,
waarbij deze bezweek voor den aandrang, om Granvelle op te offeren,
werd er door de ligue besloten, door één gemeenschappelijke livrei haar
kleuren en wapens te vertoonen. Naar alle waarschijnlijkheid werd tot
dit plan besloten op een der feesten, die in de maand December 1563
bij gelegenheid van de Statenvergaderingen gegeven werden, en wel op
dat bij Gaspar Schetz, Heer van Grobbendonck, die tegelijk bankier
van Filips en een groot vriend der edelen was.
Al de voornaamsten van dezen waren op het feest bij Schetz
tegenwoordig. De wijn werd niet gespaard; er heerschte een sympathieke
geest; de jongste gebeurtenissen hadden tot verbittering gestemd
en vrijelijk uitten de feestgenooten hunne meeningen omtrent den
kardinaal. Hoe meer de bekers rond gingen, des te levendiger gekleurd
werden de bijnamen, die den ongelukkigen prelaat werden gegeven. Geen
enkel van deze edellieden was spaarzaam in zijn uitgaven, maar de
verkwisting en weelde, waaraan Granvelle zich overgaf, hinderde
hun toch ten zeerste. Daarom werd besloten, dat zij gezamenlijk hun
verachting voor de kostbare kleedij van zijn gevolg zouden toonen,
door een zeer strenge, eenvoudige livrei voor hun volk aan te nemen.
De dobbelsteenen werden geworpen om te beslissen, wie het ontwerp van
die voorgestelde kleeding zou maken en het lot viel op Egmond. In
enkele dagen was zijn schets gereed en zijn gevolg verscheen het
eerst in het nieuwe kostuum gekleed, dat uit een eenvoudig wambuis,
een broek van ruw grijs fries en lange nederhangende mouwen bestond. Op
de mouwen was een versiering geborduurd, die beschreven wordt als een
zotskap met bellen of als een monnikskap. Het is niet heel duidelijk
of dit beteekent, dat sommige livreien de eerste, andere de tweede
hadden, of dat tengevolge van de kleine afmeting van het devies
de omtrekken niet helder waren. Er was echter geen twijfel aan, op
wien dat kostuum doelde. De livrei met de zotskappen is echter nooit
gedragen; wel hingen ze in de winkels ten toon en zag het volk daarin
een bespotting van den kardinaal en in de koppen de portretten zijner
gunstelingen. Op verzoek echter van de landvoogdes koos Egmond een
ander devies en wel een pijlbundel als het beeld der eendracht. Toen
Egmond de zotskappen terugnam, lagen er reeds 2000 geteekende
livrei-rokken bij de winkeliers gereed. Het is echter een onjuiste
opvatting, de beweging, die daaruit onder het volk ontstond, aan te
merken als het middel, waarvoor Filips zou zijn bezweken. Reeds voor
dien tijd waren de brieven van terugroeping van den kardinaal onderweg.
De pil werd echter verguld. Het moest heeten, dat Granvelle uit
eigen beweging en slechts voor een tijd zijn ambt verliet, ten einde
zijn moeder een bezoek te brengen. Margareta had het bevel ontvangen
Granvelle's verzoek toe te staan. De edelen moesten in het minst niet
denken, dat hun invloed gewicht in de schaal had gelegd. Geheimhouding
was ook in dien tijd een moeilijke taak. Verscheidene dagen voor
men zeker wist, dat de kardinaal vertrok, waren er in Brussel reeds
geruchten daarvan in omloop. Op den 13en Maart 1564 ging hij heen,
maar reeds op den 8en Maart schreef Oranje aan Lodewijk: "Het is een
zekere zaak, dat onze man weggaat. Ik hoop, dat hij zoover zal gaan,
dat hij nooit kan terugkeeren."
De bespotting, die hij in de allerlaatste dagen moest ondervinden,
was vernietigend. Onmiddellijk na Granvelle's vertrek vond men op de
deur van zijn woning de woorden: "Te Huur."
Zoo iemand ooit, dan is Granvelle voor een algemeenen aandrang
geweken. Anders zou zijn meester nooit besloten zijn tot die
terugroeping. Een der voornaamste leiders der beweging tegen hem was
de Prins geweest, die aldus negatief zijn macht had getoond. Het zou
thans de vraag voor hem worden, of hij ook positief een dergelijke
macht zou bezitten.
HOOFDSTUK VII.
GRANVELLE VERTROKKEN. VERBOND DER EDELEN. ORANJE'S HOUDING. 1565-1566.
Er is misschien geen tijdvak uit de levensgeschiedenis van den
Prins van Oranje, dat zóó door zijn vijanden gebruikt wordt om
hem af te schilderen als het meest dubbelzinnig, huichelachtig en
satanisch karakter, als het tijdvak, dat volgde op zijn zegepraal
over Granvelle. En inderdaad, indien men slechts oppervlakkig de
verschillende episodes daarvan beschouwt en zonder op het verband
te letten het doen en laten van den Prins in die jaren gadeslaat,
dan zou er veel te zeggen zijn voor de meening, dat Oranje in die
jaren geen karakter openbaarde, dat eerbied en bewondering afdwong.
Wanneer men vergeet, dat zijn karakter nog geheel in wording was,
vergeet hoe zijn persoonlijkheid gevormd is door de omstandigheden
en wanneer men hem in die jaren toetst aan hetgeen men noemt, een
man uit één stuk, dan blijft er van eerbied en bewondering niet
veel over. Wie hem echter ook in die jaren neemt gelijk hij was,
wie gelooft, dat hij als mensch en als staatsman nog aan den aanvang
van zijn ontwikkeling stond, die zal met deze fase van een leven,
dat zich later zoo krachtig ontplooide, vrede kunnen hebben, ook al
komt het niet in hem op, zijn zwakheden te verschoonen.
In de eerste maanden na Granvelle's vertrek scheen het, alsof de
edelen de regeering in handen hadden en of home rule een voldongen
feit was. De regentes scheen haar Nederlandschen raadgever geheel te
vertrouwen en de Prins hoopte door wettige middelen de misbruiken weg
te nemen. Margareta was zelfs zeer vriendelijk tegen hem; trouwens
hoe gelukkig was zij, van den meesterachtigen kardinaal verlost te
zijn. Dat de Prins bijzonder in haar gunst deelde, bleek wel hieruit,
dat hij haar op de jacht moest begeleiden, menigmaal haar gast aan
tafel was en dikwijls met de landvoogdes tot laat in den nacht werkte
aan regeeringszaken.
De Raad van State werd nu ook weer door Egmond en Oranje bezocht,
maar al spoedig bemerkten zij daar, dat al hun arbeid met onmacht
zou geslagen zijn, zoolang die Raad niet een andere bestemming had
gekregen, want een eigenlijk regeeringswerktuig was dat lichaam niet,
zijn taak was alleen raad te geven. Vandaar het voorstel van Oranje
en Egmond om den Raad van State tot regeerend lichaam te maken en zijn
macht zelfs zoo uit te breiden, dat de andere Raden tot bureaux zouden
verlaagd worden. Margareta keurde dit plan goed, maar het stuitte
af op den onwil van den koning, die wel Granvelle wilde opofferen,
maar zijn regeeringsstelsel nooit.
Viglius en Barlaimont bleven zich eveneens vijandig tegenover Oranje en
zijn voorstellen tot verbetering van den toestand plaatsen, terwijl
in het bijzonder Viglius met Granvelle in briefwisseling bleef,
waardoor deze geheel op de hoogte werd gehouden van de gebeurtenissen
in Brussel. Spoedig zou het blijken, dat men eigenlijk met Granvelle's
vertrek niets gewonnen had en dat deze eerste rooskleurige dagen
weder het begin zouden zijn van nieuwe naderende onheilen.
Met 's Prinsen bijzondere zaken ging het ook niet naar wensch. Zoowel
zijn geldmiddelen, als zijne echtgenoote, zoowel het prinsdom Oranje,
als zijn Duitsche nabestaanden, kostten hem moeite en hoofdbreken. Hoe
moeilijk het was zijn vermogen van schulden te zuiveren, bewijst
o. a. de volgende brief aan Lodewijk:
"Met onze zaken is het nagenoeg hetzelfde als toen gij
vertrok. Ik kan werkelijk niet leven zooals mijne positie van
mij vordert en wel kan ik zeggen: "Sic ut erat in principio
et nunc et semper et in saecula saeculorum" (zooals het in
het begin was, is het nu en zal het wel altijd blijven tot in
der eeuwigheid). Het schijnt een familietrek van ons te zijn,
dat wij in onze jeugd slechte huishouders zijn, maar als wij
ouder worden, dan komen we op den beteren weg, gelijk onze
overleden vader. De grootste moeite heb ik met mijn valkeniers;
al heb ik hunne uitgaven verminderd, ze kosten me nog 1200
florijnen. Het komt mij voor, dat ik geheel uit de schulden
zou kunnen komen, indien dit punt in het reine was. Toch
hoop ik, omdat er maar 1500 florijnen per jaar overblijven,
spoedig van de schulden bevrijd te zijn.
Wat Oranje aangaat, steeds komen er nieuwe gezantschappen tot
mij en ik ben niet in staat, de zaken te herstellen; daar is
zooveel inwendig verschil en het is moeilijk, de middelen te
vinden ten einde de partijen te verzoenen. Daarbij komen er
klachten van den koning van Frankrijk en van den Paus over het
volk. Ik geef u te gissen hoe ik gestemd ben ... Ik zou wel
wenschen, dat gij hier waart, om mij een beetje te troosten,
want het beste is nog, dat ik mij altijd in goed gezelschap
bevind; dat geeft mij wat verlichting, zooals bij het balspel
of bij de valkenjacht, waarmee ik mij zelfs op dit oogenblik
met het mooiste weer van de wereld ga amuseeren enz.
Uw goede broeder, die steeds tot uw dienst is,
Willem van Nassau.
Uit Breda, 25 Jan. 1564."
De gezantschappen, in dien brief bedoeld, kwamen van de arme
protestanten uit Oranje, die ter wille van hun godsdienst niet met
rust werden gelaten. Evenals de Nederlanders waren zij ook verlangend
naar hun afwezigen souverein, opdat die eenig belang zou stellen in
hunne zaken.
Meenden zij, dat de nieuwe godsdienst geen groote kans had, zich
uit te breiden, de paus dacht daar anders over en zond in December
1563 een brief aan den Prins vol klachten over den treurigen toestand
van den godsdienst in het kleine rijkje, een brief waarvan de inhoud
neerkwam op de klacht: "Ketters, ketters overal!"
De paus achtte den toestand noodlottig voor den staat, grievend voor
alle katholieken en gaf niet onduidelijk te verstaan, dat als zijn
vaderlijke waarschuwingen niet hielpen en de Prins voortging zijn
duidelijken plicht te verwaarloozen, er dan gestrenger maatregelen
genomen zouden worden. "Indien onze krachten en die van de heilige
Roomsche kerk niet voldoende zijn, dan zullen wij tot menschelijke
hulp onze toevlucht moeten nemen."
Ook de protestanten van Oranje deden daarop een beroep; zij schreven
aan Calvijn en verzochten hem met hun vorst, ten behoeve van hun
godsdienst tusschenbeide te komen.
Nu de hulp van den Prins werd ingeroepen, zoowel door den paus als door
de protestantsche bevolking, was het begrijpelijk, dat zijn houding
tegenover den godsdienst en de godsdienstige verdeeldheid wel een
noodzakelijk deel moest gaan vormen van zijn staatkundig program. Van
persoonlijke sympathie voor de protestanten, van persoonlijken ijver
voor den godsdienst was tot dat oogenblik bij Oranje geenerlei sprake.
Terwijl hij echter de hervorming in de Nederlanden steeds meer
vorderingen zag maken en hem dit als raadgever van Margareta vanzelf
moest aanzetten tot eene besliste houding in de godsdienstquaestie,
kwam daarbij nu nog uit zijn eigen vorstendom een roepstem van de
aanhangers van het nieuwe geloof tot hem om bescherming. Begrijpelijk
is het, dat het jaar 1564 daarom kan gelden als het merkwaardigste
jaar, niet van zijn eigen godsdienstige bekeering, maar als dat
waarin hij belangstelling in het godsdienstig vraagstuk aan den dag
begon te leggen, al was het alleen maar, omdat de staatkunde er hem
toe verplichtte. Oranje bevredigde de hervormden in zijn prinsdom
voorloopig door aan den paus te schrijven, dat hij overeenkomstig
de ligging van zijn vorstendom verplicht was zich te houden aan de
Fransche edicten, die in die dagen, uitgenomen in Parijs, voor de
protestanten zeer mild waren.
Ook zijn huiselijke omstandigheden veroorzaakten den Prins zorgen
en verdriet. Reeds in 1564 bleek Anna van Saksen een vreemde,
zonderlinge vrouw te zijn. Zoo wordt verteld, dat de Prins zich aan
tafel van de landvoogdes eens had uitgelaten over het vreemde leven,
dat zijn vrouw leidde. "Zij at heel weinig en het gebeurde nu en dan,
dat zij 14 dagen in haar kamer bleef zonder uit te gaan en zonder eenig
gezelschap te willen hebben." Zoo melankoliek was haar gemoedstoestand,
dat dezelfde zegsman eens aan Granvelle schreef, dat de Prinses niet
lang geleden in Brugge had vertoefd, maar dat zij ook daar niet uit
haar kamer was geweest en dat zelfs, terwijl dagelijks de vensters
gesloten bleven, zij geen ander licht wenschte dan een kandelaar. Die
melankolieke gemoedstoestand scheen zelfs van jaar tot jaar erger te
worden, tenminste in 1565 schreef de Prins aan zijn broer Lodewijk
over haar op een toon, die veel kwaads doet veronderstellen. De
Prins draagt daar namelijk aan zijn broer op, eens bij den keurvorst
van Saksen een boekje over zijn nicht open te doen. Hij mag gerust
onderzoeken, zelfs bij haar kamenier, de kleine Duitsche, hoe en op
welke manier zij zich gedraagt; haar eigenzinnigheid had haar reeds tot
tamelijke ongehoorzaamheid gebracht en de Prins vreesde, al had zij
ook beterschap beloofd, dat het toch weer zou terugkeeren. Lodewijk
wordt daarin door Oranje verzocht maar eens aan den keurvorst te
vragen, of hij eenig geneesmiddel wil bedenken voor de zielekwaal
van zijn echtgenoote.
Toch schonk Anna in December 1564 het leven aan een zoon, die
Maurits werd gedoopt, doch die zoo ziekelijk was, dat hij reeds in
Maart d. a. v. overleed. Het ontbreekt wel aan de noodige gegevens
om al te groote gevolgtrekkingen te maken voor het karakter van den
Prins uit zijn tweeden ongelukkigen echt, doch het kan niet anders,
of die huiselijke tweedracht moet den vroeger maar al te lichtzinnigen
Oranje tot meerder levensernst gebracht hebben. Het samenvallen van de
ernstige gebeurtenissen van het land met zijn huiselijk onheil heeft
ongetwijfeld meegewerkt tot de vorming van zijn karakter. En niet
alleen zijn vrouw, ook zijn bloedverwanten kostten hem in die jaren
hoofdbreken genoeg. De opvoeding en de positie van zijn jongsten
broer Hendrik brachten veel zorgen en bemoeiingen mede, zooals we
later zullen zien.
Welke houding nam de Prins nu aan in de Nederlanden?
In Augustus 1564 kwamen er orders van Filips II, die duidelijk toonden,
dat de schijn van kalmte na Granvelle's vertrek bedriegelijk was
geweest en dat er een beroering voor de deur stond van vrij wat
ernstiger karakter dan die door den kardinaal was veroorzaakt. Het
concilie van Trente, dat reeds met tusschenpoozen van 1545 af was
vergaderd geweest, eindigde in 1563 met bevestiging van de oude
leerstellingen omtrent de absolute autoriteit der kerk.
Voor den fanatieken koning van Spanje waren de eindbesluiten van
het concilie natuurlijk van onfeilbare kracht en hij greep ze dan
ook direct aan om aan zijn eigen besluiteloosheid ten opzichte van
de Nederlanden voor goed een einde te maken. Aan Margareta werd
bericht gezonden, dat de besluiten in de Nederlanden moesten worden
afgekondigd en dat de inquisiteurs door alle burgerlijke ambtenaren
gesteund moesten worden, teneinde tot volstrekte gehoorzaamheid
aan die besluiten te dwingen en elk persoonlijk oordeel in zake den
godsdienst te beteugelen.
Reeds in 1525, gedurende de regeering van Karel V, waren er
inquisiteurs aangesteld, wier plicht het was, met kracht de Hervorming
tegen te gaan, terwijl tal van plakkaten waren uitgevaardigd, die
hetzelfde doel beoogden. Ook onder Filips had het waarlijk niet
ontbroken aan pogingen in diezelfde richting. De bisschoppelijke
organisatie van 1561 bedoelde vooral, krachtigen steun te verleenen
aan de inquisitie in de verschillende gewesten. Dat er luide protesten
tegen die inrichting werden vernomen, behoeft waarlijk geen betoog;
was Brabant tot dien tijd er vrij van gebleven, in de andere gewesten
bestond een krachtige oppositie tegen dien gruwel en sedert 1559
ontstond er ook bij Oranje verzet tegen de harde maatregelen, welke
de inquisitie eischte.
Het was den Prins duidelijk geworden, ook uit de jongste gebeurtenissen
der naburige landen, dat de geest der hervorming overal doordrong en
tevens, dat bestrijding van dien geest door middel van geweld veel meer
uitbreiding dan vernietiging tengevolge had. Al was hij voor zichzelf
tot heden trouw gebleven aan het katholieke geloof, of liever, al had
hij zich persoonlijk weinig of niets om den godsdienst bekreund--al had
hij de geheele wereld tot dien tijd wel Amadissen de Gaule in handen
willen geven en gaillardes willen leeren dansen, om de melankolieke
quaestie van den godsdienst te vergeten--ook hij begon toch in te
zien, dat de godsdienst iets meer was, dan een zwaarmoedige stemming,
die moest worden overwonnen; dat hij even groot gewicht in de schaal
legde in het leven der individuen als der volken.
Hij moest zich, geprikkeld door de onophoudelijke klachten over
de ketterij in zijn vorstendom Oranje, aangevuurd door hetgeen hij
onmiddellijk rondom zich in de Nederlanden aanschouwde--wel rekenschap
gaan afvragen van de roeping van den staatsman tegenover het geloof.
Is het daarom niet merkwaardig, dat nagenoeg in denzelfden tijd, in
den nazomer van 1564, de Prins van Oranje een geheime samenkomst met
François Baudouin in het bosch van Soignies had. Baudouin behoorde
tot die eigenaardige geesten uit de 16e eeuw, die gelijk Cassander
e. a., hoewel de dwalingen der kerk inziende, nochtans zoo afkeerig
waren van den strijdlust der protestanten, dat ze naar verzoening
streefden. Hij was Nederlander van geboorte, stond bekend als een
groot jurist en daar hij reeds een verzoenende rol in Frankrijk en
Duitschland had willen spelen, riepen de Nederlandsche grooten hem in
1563 naar zijn vaderland terug en benoemden hem tot hoogleeraar in
Douai. De bedoeling was, dat Baudouin, eenmaal lid van den geheimen
raad geworden, in vereeniging en overleg met Willem van Oranje mede
zou werken tot eene nieuwe wetgeving op het punt der religie, waarbij
eendracht in kerk en staat op den voorgrond zou staan.
Hoewel de zaak geen gevolgen heeft gehad en Baudouin ten slotte
niet de rechte bemiddelaar bleek te zijn, toch is deze poging van
belang, omdat er duidelijk door wordt, hoe de Prins in 1564 zoowel
door den toestand in Oranje, als door zijn positie in de Nederlanden,
met alle macht zocht naar een ander middel dan de bloedige plakkaten,
ten einde de rust in staat en kerk te herstellen. Aan eerbied voor de
kerkleer, zooals die in Trente was vastgesteld, ontbrak het hem niet,
maar afkeer van de bloedige vervolging, zucht tot vrede, deden hem
en de zijnen opkomen tegen de noodlottige inquisitie en tegen alle
gewelddadige maatregelen.
Nemen we dit een en ander in aanmerking, dan is ons de houding van
Oranje in den Raad van State geen raadsel meer, nadat Margareta in
December 1564 met de grooten den toestand van het land had besproken
en Viglius een veel te zwakke instructie had opgesteld voor Egmond,
die persoonlijk naar Spanje zou gaan.
Van de gedenkwaardige rede, welke toen door den Prins in den Raad van
State werd gehouden en die Viglius zoo deed ontstellen, dat hij door
een beroerte werd getroffen, is slechts een uittreksel van weinige
regels bekend, maar deze zijn voldoende om ons te overtuigen, dat we
Oranje op een van de hoogtepunten van zijn leven leeren kennen.
Nadat door niemand bedenkingen waren ingebracht tegen het door
Viglius opgestelde stuk, kwam aan Oranje de beurt, zijn stem erover
uit te brengen.
"Het is thans tijd," zoo sprak de Prins, "ronduit te spreken en niet
langer te verbloemen, want de toestand, waarin het land gebracht is,
kan niet voortduren. De koning dwaalt, als hij meent dat Nederland
te midden van landen, waar godsdienstvrijheid bestaat, voortdurend
de bloedige plakkaten verdragen kan; evenals elders zal men ook hier
oogluikend veel moeten toestaan. En hoezeer ik aan het katholiek
geloof gehecht ben, ik kan niet goedkeuren, dat de vorsten over het
geweten hunner onderdanen willen heerschen en hun de vrijheid van
geloof en godsdienst ontnemen."
Zulke woorden waren nog nooit in den Raad van State gehoord en
inderdaad openden ze een nieuw tijdvak in de verhouding van de
Nederlanden tot Filips. De groote kampioen van de verdraagzaamheid en
de gewetensvrijheid was met die woorden in den Prins geboren. Tot dien
tijd had Oranje wel krachtiger aandeel aan het bestuur en uitbreiding
van de bevoegdheid van den Raad van State gevraagd, maar toch altijd
aan den koning beloofd, de ketterij mede te willen bestrijden, al was
het niet langs den weg der bloedige plakkaten. Ook in zijne antwoorden
aan den paus zette hij steeds nog zijn ijver voor de katholieke kerk
en leer op den voorgrond.
Nu echter komt hij openlijk voor den godsdienstvrijheid uit, in
navolging van Duitschland, ook al bleef hij erkennen, voor zich zelf
aan het katholiek geloof gehecht te zijn. Alles had, gelijk we zagen
medegewerkt, om hem tot dat hooger standpunt op te voeren. Zonder
nog zelf behoefte te hebben aan een reiner geloof, was er toch door
zijn levenservaringen meer ernst in zijn gemoed gekomen; de landen,
waartoe hij in betrekking stond, leerden hem dagelijks al meer en
meer, dat de godsdienst als gewetenszaak der individuen niet aan
banden te leggen was en zijn omgang met zijn Duitsche betrekkingen,
die in gewetensvrijheid zooveel ruimer ademhaalden, dwong hem tot
de erkenning, dat diezelfde vrijheid, trots den wil des konings,
in de Nederlanden moest veroverd worden.
Of Oranje, die zoo beslist had gesproken, veel vertrouwen had in de
zending van Egmond naar Spanje, kan worden betwijfeld. En inderdaad,
die twijfel zou gewettigd geweest zijn. Want het is bekend, dat Egmonds
zending, hoe hij ook zich zelf eerst gevleid en gestreeld achtte met
's konings beloften, geheel als mislukt was te beschouwen. In Brussel
teruggekeerd, kon de graaf de vragen zijner achterdochtige vrienden
niet beantwoorden en moest hij van Oranje de harde waarheid hooren,
dat hij de algemeene belangen om zijn bijzondere verzuimd had.
De Prins deed dat laatste in die dagen zeker niet, want dan had hij
ook geen recht gehad, Egmond hard te vallen. Maar of we hem daarom als
een held des geloofs hebben te begroeten op grond van die verdediging
der godsdienstvrijheid in den Raad van State, deze vraag zou alleen
bevestigend kunnen beantwoord worden door hen, die andere trekken uit
zijn leven van die dagen voorbijzien, of daaraan ter wille van een
vooraf opgevatte meening niet die beteekenis geven, die ze inderdaad
hebben. Wij vinden namelijk in de briefwisseling van den Prins uit
denzelfden tijd bewijzen te over, dat ook bij hem het tijdelijk
belang groot gewicht in de schaal legde en die ons overtuigen, dat
destijds ook bij Oranje "de zaak van den godsdienst geen bezielend
idee, maar een schakel in zijn politiek plan was, waarin een zekere
engbegrensde hervorming, een zekere godsdienstige verdraagzaamheid
was opgenomen, als onontbeerlijk voor het eigen belang en voor het
belang van het volk."
Vreemd klinkt het zeker, dat de Prins terzelfder tijd, dat hij in den
Raad van State die lans voor de godsdienstvrijheid brak, briefjes
vol toewijding aan den koning schreef met beloften van trouw aan
zijn dienst en aan de zaak der religie. Ook van Filips ontving hij
in die dagen meer dan één schrijven, om hem dank te zeggen voor de
trouw, die hij in zijn dienst bewees. De Prins zegt zelf in een van
die brieven o. a.: "Het was niet noodig, Sire, dat Uwe Majesteit mij
aanbeval te willen voortgaan met de bevordering van den godsdienst,
want zij kan zich verzekerd houden enz."
Nog vreemder echter schijnt het volgende: Juliana van Stolberg volgde
met groote bezorgdheid de schreden van haar jongsten zoon Hendrik
van Nassau. Zij vreesde telkens dat hij besmet zou worden met de
paapsche afgoderij en vertrouwde hem nauwelijks te Leuven, waar hij
nog zijn studiën in 1565 voortzette. Strookte het dan met de inzichten
van die moeder, dat Willem van Oranje zijn jongsten broeder Hendrik
bestemde voor kerkelijke ambten in het door en door streng katholieke
Nederland? En toch, de Prins koesterde dit plan. De bisschop van Luik
was gestorven en daardoor viel de zeer winstgevende betrekking van
de proostdij van St. Salvator te Utrecht open. Naar dat ambt stond
Oranje voor Hendrik en inderdaad gelukte die candidatuur in zoover,
dat de jonge graaf van Nassau, met goedkeuring van den koning en
met voorbijzien van meer dan één geestelijke, die er alle recht op
kon doen gelden wegens geleerdheid en onberispelijkheid van zeden,
het jaargeld ontving aan dat ambt verbonden; het ambt zelf kreeg
een tegen-candidaat, de graaf van Rennenberg. Dit geschiedde in
den aanvang van 1566, maar ook in 1565 waren Oranje's zorgen voor
Hendrik in strijd met de inzichten zijner moeder. Hij toch schrijft
in Aug. 1565 aan zijn broeder Lodewijk o. a.:
"Ik ben zeer verdrietig over mijn broeder Hendrik en volstrekt
niet tevreden over het besluit, dat Mevrouw onze moeder en onze
broeder (Jan) genomen hebben. Hem naar Frankrijk te zenden,
komt geheel niet te pas, niet om Hugenoterij, maar om andere
redenen, die ik u vroeger genoemd heb; even verkeerd acht ik
het, dat hij rechtstreeks uit Duitschland naar Italië gaat,
zonder hier drie of vier maanden te vertoeven en dat nog wel
met een Duitsch edelman, die bij den Paltzgraaf en zijn zoon
is geweest. Gij kunt er zeker van zijn, dat wij zoodoende
alle middelen geheel verliezen om hem te doen slagen in het
verkrijgen van eenige waardigheden, die groote voordeden
en geene lasten noch verplichtingen met zich brengen; want
ik kan u verzekeren, dat men er reeds van spreekt en dat
zij, die goedgezind zijn om hem te helpen, terugdeinzen,
vermoedende, dat wij hem in een anderen godsdienst willen
opleiden; enkelen hebben mij zelfs reeds gevraagd, waar
hij zoo lang blijft. Ik zend u hierbij een uittreksel uit
een brief van den bisschop van Utrecht, waaruit blijkt, hoe
gegrond dat vermoeden is, dat van dag tot dag sterker worden
zal. Al onze gunstige verwachtingen zullen op die wijze in
rook vervliegen. Ik blijf bij de meening, dat het beter is,
dat mijn broeder eerst 4 à 5 maanden hier vertoeft, om dan naar
Italië te gaan onder begeleiding van een edelman de par deça,
dien men daarvoor geschikt acht, zooals Mevrouw mijn moeder
en mijn broeder dat wenschen. Door dat middel zal men alle
vermoedens kunnen onderdrukken en in die 4 à 5 maanden alle
zaken kunnen afdoen. Daarna kan mijne moeder haar wil ten
uitvoer brengen. Zoo moet het gebeuren en anders zal alles
tot groot schandaal en onze schande afloopen."
Daarop geeft hij zelfs in dien brief te kennen, dat er zich nog een
andere gelegenheid heeft voorgedaan, om Hendrik te bevoordeelen. De
graaf van Schauenburg was namelijk bij hem geweest met graaf van den
Berg en die had hem beloofd, dat hij graaf Hendrik tot coadjutor van
zijn proostdij Hildesheim wilde bevorderen. Oranje voegt daaraan toe,
dat die betrekking een graaf zeer goed past en vooral deze woorden
zijn merkwaardig, dat die betrekking geenerlei verplichting oplegt,
dat ieder betreffende den godsdienst kan leven gelijk hem goeddunkt,
mits men een weinig bescheiden is en de onderhoorigen niet worden
gedwongen. Ook hoopte de graaf van Schauenburg, dat de broeder van
den graaf van Königstein, graaf Christoffel, die de proostdij van
Halberstadt bezat, Hendrik ook tot zijn coadjutor zou maken, welke
proostdij zooveel rente gaf, dat de bezitter daarvan gemakkelijk 20
paarden met hun ruiters en equipage kon onderhouden. Buitendien lagen
die beide proostdijen slechts 5 mijlen van elkander.
"Waar ons zulke aanbiedingen gedaan worden, moeten we niet slapen, maar
het met inspanning van al onze krachten trachten te bereiken en omdat
het noodzakelijk is, daarvoor de goedkeuring van den paus te hebben, is
het goed, dat mijn broeder hier is, anders is alle moeite vergeefsch."
Deze geheele zaak bewijst ten duidelijkste, hoe Oranje op dat tijdstip
alle godsdienstige belangen ondergeschikt maakt aan de tijdelijke en
het verwondert ons dan ook niet, dat Juliana van Stolberg en graaf Jan,
hoe zij ook den oudsten zoon en broeder vertrouwden, in dit opzicht
zijn raad, niettegenstaande den krachtigen aandrang van den Prins,
niet hebben willen opvolgen. Wel weigerden zij niet absoluut, maar
ze hielden de zaak slepend, zoodat Jan in den volgenden zomer aan
Lodewijk schreef, dat hij nog steeds onwillig was, om Hendrik naar
Brussel te doen terugkeeren. Hij vreesde den aankomenden jongeling
onder katholieke invloeden te brengen. De daarop gevolgde toestand
in de Nederlanden vernietigde van zelf dit plan omtrent Hendrik.
Dit is het echter niet, dat ons het meest belang inboezemde,
wel de kennis, die wij uit dien langen brief van den Prins aan
Lodewijk putten omtrent Oranje's eigenlijke gezindheid. En dan
kan niet ontkend worden, dat, hoe Oranje ook in den Raad van State
voor godsdienstvrijheid pleitte, toch de godsdienst zelf voor hem
in dat jaar nog geheel ondergeschikt gemaakt werd aan stoffelijke
belangen. Van wezenlijken ijver voor de heiligste zaak is bij hem
volgens dien brief geen sprake. De godsdienst vindt in de rij van
andere stoffelijke belangen een gedrongen plaats. Wel moet erkend
worden, dat Oranje zoowel als alle edelen in groote moeilijkheid
geraakte door deze omstandigheden. Zij stonden tusschen twee uitersten
in, die beiden als radicaal konden beschouwd worden en zij wilden
een middenweg. Maar die middenweg werd de ondergang van den adel en
de tijdelijke verduistering van Oranje's ster. "De Nederlandsche
adel had zijn belangen liever dan de zaak van den godsdienst." De
krachtige uitlatingen van den Prins in den bewusten brief over de
belangen van graaf Hendrik laten omtrent hem zelf geen ander oordeel
in dit tijdperk van zijn leven toe.
In den daarop volgenden brief drukte de Prins, terwijl hij nog blijft
aandringen op Hendriks komst, het grootste verlangen uit naar het
gezelschap van Lodewijk, daar hij zich zoo bitter alleen en verlaten
voelt. "Kom als het kan, al is het slechts voor 14 dagen." Hij heeft
behoefte aan zijn broeder zoowel voor zaken van belang als om zich
met hem te ontspannen. Al moest hij tegen wil en dank erkennen, dat
het noodzakelijk was, dat Lodewijk naar Dillenburg ging, zoo hoopte
hij toch, dat hij intijds terug zou zijn voor de bruiloft van Montigny
en dat hij deel zou kunnen nemen aan het tournooi.
Lodewijks bezigheid in Duitschland was op dat oogenblik, in overleg te
treden met de Duitsche vorsten en hij werd daar langer opgehouden, dan
men verwacht had. Als trouwe hulp stond hij den Zwijger in die dagen
niet minder dan later bij; thans vooral om mede te werken tot meerder
eensgezindheid tusschen de verschillende protestantsche sekten. Hij
was het geweest, die in 1564 den Prins tot Baudouin bracht, ten einde
door dezen een middel te vinden om katholieken en protestanten te
hereenigen. Nu was vooral Lodewijk bezig, een poging aan te wenden
om een vergelijk tot stand te brengen tusschen de Lutheranen en de
Calvinisten, terwijl hij hoopte de Duitsche vorsten zooveel mogelijk
te verzoenen met zijn broeder, den katholieken Prins van Oranje,
wien hij tevens raad en steun vroeg.
Dit toch werd met den dag een dringender eisch. De toestand in
de Nederlanden werd hoe langer hoe meer gespannen. Weer duurde het
geruimen tijd, eer na Egmonds terugkeer uit Spanje de koning aan zijn
belofte voldeed, om nader te schrijven. Hij was er eerst niet tegen,
een vergadering van geestelijken en rechtsgeleerden te beleggen,
die zouden beraadslagen over andere middelen tot wering der ketterij,
maar het advies dier vergadering, om verzachting der straf in enkele
gevallen toe te staan, droeg allerminst de goedkeuring des konings weg.
Daarom schreef Filips weder na maanden op den 17en October 1565,
"dat de straffen niet verminderd mochten worden; de inquisitie moest
blijven, gelijk ze was en dat de magistraten en de regenten die
moesten steunen."
Deze heillooze brieven uit Segovia werden in de eerste dagen van
November te Brussel ontvangen. Filips' orders waren ondubbelzinnig,
maar het was hoogst twijfelachtig, of het in de macht van zijn zuster
zou liggen, die orders uit te voeren. Op het verzet van het volk werd
in geen enkel opzicht acht geslagen. De plakkaten moesten zonder eenig
voorbehoud worden toegepast. Margareta sprak verscheiden dagen niet
over den inhoud van die brieven, maar haar sombere stemming kon ze
niet verhelen; niet moeilijk was het naar de oorzaak daarvan te gissen.
Tegen December werd er een vergadering van den Raad van State
bijeengeroepen. De brieven van Spanje werden voorgelezen en de
ontroering daarover was algemeen. Egmond, "de gelukkigste man der
wereld", zooals hij zich bij terugkeer in een brief aan Filips
noemde, erkende nu voor het eerst, dat alle beloften, die de koning
hem mondeling had gedaan, volkomen waardeloos waren. Viglius zelfs,
blijkbaar bevreesd over de heillooze uitwerking op de gespannen
gemoederen, gaf den raad, nog eenmaal de zaak bij Filips terug te
brengen, althans slechts gedeeltelijk den wil des konings te volvoeren
en in de aanschrijving geen gewag te maken van de inquisitie. Maar
Oranje verklaarde zich, nu het na zoovele ervaringen gebleken was,
dat de koning geen acht wilde slaan op de stem des volks, tegen alle
halfheid en voor de onmiddellijke uitvoering van de bevelen. Het was
nog beter, dat het volk wist, waaraan men zich voortaan te houden had,
dan het langer in onzekerheid te laten.
De koning van Spanje zou toch niet--dat was duidelijk genoeg
gebleken--van gedachten veranderen; een middenweg was niet meer te
vinden. In dien zin werd dan ook besloten. Aan de stadhouders en aan
de gerechtshoven zouden lastbrieven gezonden worden, om 's konings
bevelen onverwijld op te volgen. Toen dat besluit was genomen,
moet Oranje iemand naast hem in de ooren gefluisterd hebben: "Nu
zullen we het begin van een fraai treurspel zien." Viglius, die die
woorden heeft medegedeeld, voegde er bij, dat de Prins ze uitsprak,
"als ware hij verblijd en bij voorbaat zeker van de overwinning."
Er is geen ander bladzijde uit 's Prinsen leven, waaruit door zijn
vijanden tot heden toe meer venijn getrokken is, dan uit die houding
en die woorden van Oranje. Hier wordt hij niet langer alleen de
huichelaar en de eerzuchtige gescholden, hier wordt hij voorgesteld
als de satanische geest, als de Lucifer, die er behagen in had de
lont in het kruit te werpen, die, hoewel beseffende dat zijne daad de
droeve tragedie van den oorlog zou openen, met een vroolijk gelaat
en als zeker van zijne overwinning, al de ellenden en gruwelen van
den afval van Spanje en den koning op zijn geweten had.
Zeker uit het oogpunt van zijn feilen bestrijder, daarbij nog
voorgelicht door den subjectieven indruk, dien Viglius ontving, is er
inderdaad iets satanisch in Oranje's houding op dat oogenblik. Wat
kan vreeselijker gedacht worden, dan met volle bewustzijn, louter
gedreven door persoonlijke eerzucht en al de jammerlijke gevolgen aan
zijn daad verbonden kennende, van zulk een tragedie met lachend gelaat,
niet de aanleiding, maar de onmiddellijke oorzaak te zijn. Wij zullen
dan ook die opvatting niet veroordeelen, want op een bevooroordeeld
standpunt is geene andere opvatting mogelijk. Op dat standpunt is
Willem van Oranje hier terecht de incarnatie van dien Lucifer, wien
Vondel deze woorden in den mond legt, als Belzebub hem voor goed
heeft gewonnen voor den opstand tegen God:
Ja eer we zwichten, zal dit hemelsblauw gewelf
Zoo trots, zoo vast gebouwd, met zijn doorluchte bogen
Te bersten springen en verstuiven voor onz' oogen,
't Geradbraakt aardrijk zien als een wanschapen romp
Dit wonderlijk heelal in zijnen mengelklomp
En wilde woestheid weer verwarren en verkeeren.
Laat zien wie Lucifer durft trotsen en braveeren.
Geheel anders wordt echter onze voorstelling, indien we ons te binnen
brengen, dat er aan dat hemelsblauw gewelf van de Nederlanden reeds
lang zeer donkere en onheilspellende wolken waren aanschouwd; dat
de man die die woorden sprak: "Nu zullen we het begin van een fraai
treurspel zien," langzamerhand ontwaakte tot het bewustzijn van zijn
roeping; dat zijn karakter bezig was zich te vormen voor den grooten
strijd, die niet uit kon blijven, nu de koning van Spanje zich zoo
onwijs bleef verzetten tegen den geest van het volk en den geest van
zijn tijd.
Moedig was integendeel de daad van den Prins na de heillooze brieven
uit Segovia; noem het een somberen moed, mij wel; want niet elk
sterveling is er op aangelegd, om op die wijze de lont in het kruit
te steken; maar evenmin als het ons voegt een steen te werpen op
historische personen, die mannen van staal en bloed zijn geworden,
omdat zij een hoog volksideaal tot verwezenlijking moesten brengen door
bloed en tranen heen, al blijft ook hun karakter, uit het oogpunt van
de gangbare moraal raadselachtig; evenmin voegt ons hier een oordeel
over Willem van Oranje, die door zijn houding in den Raad van State
de droeve tragedie met volle bewustheid heeft geopend.
De gebeurtenissen moesten hun loop hebben; wie de verantwoordelijkheid
van die gebeurtenissen op zich neemt, zal altijd blootstaan aan
het oppervlakkig oordeel der menigte. Wij zijn niet van meening,
dat deze bladzijde tegen den Prins getuigt. Zelfs onpartijdige
historieschrijvers hebben er Oranje om veroordeeld; anderen hebben
getracht de beteekenis der woorden te verzwakken. Wij daarentegen
vinden in deze fase, toen het den Prins nog ontbrak aan den hoogen
en diepen ernst van waren godsdienst, toen hij, hoewel geneigd de
slachtoffers van de inquisitie te beschermen, toch nog voor tijdelijke
belangen voorgaf den R-Katholieken godsdienst aan te hangen; wij
vinden er een echt menschelijke uiting in van een wordend karakter
en wel verre van hier een Lucifer-incarnatie in hem te aanschouwen,
begroeten we hem hier als een geestverwant van dien ander, die somber
de wonderspreuk uitte: "Ik ben niet gekomen, om vrede te brengen,
maar het zwaard."
Het is te begrijpen, hoe grooten indruk het in de gewesten maakte,
toen men vernam, dat 's konings bevelen moesten worden uitgevoerd. De
hervorming, die onder alle standen en rangen der maatschappij reeds
wortel had geschoten en zich vooral in Antwerpen onder de Duitsche
kooplieden, daar woonachtig, zich sterk had uitgebreid, was niet
meer te keeren en er was dan ook in 1565 slechts één verlangen onder
het volk: dat Filips zijn eischen zou matigen. Het misnoegen was
werkelijk zeer groot; overal, op straat, in de herberg, op het veld,
op de markt of in de kerk, bij eene begrafenis of bij een bruiloft,
zoowel op het kasteel van den edele, als in de hut van den landman,
zoowel in de woning van den daglooner, als onder de kooplieden op de
beurs--overal en altijd werd slechts over dat ééne verschrikkelijke
onderwerp gesproken.
In Brabant, dat altijd krachtens bijzondere privilegiën van de
inquisitie was verschoond gebleven, wilde men de nieuwe inbreuk op de
rechten van het volk niet dulden en in Vlaanderen en Namen protesteerde
men ook krachtig. Geen wonder, dat de stadhouders der verschillende
gewesten er bezwaar in hadden, de bevelen uit te voeren en verzochten,
vervangen te worden door mannen, die zich in staat zouden achten,
de bevelen van Filips op te volgen. Ook Oranje gaf in zijn qualiteit
van stadhouder te kennen, dat de uitvoering, waartoe hij als lid van
den Raad van State had moeten meewerken, voor hem ondoenlijk was.
In den zomer van 1565 was tijdens een verblijf van Lodewijk
van Nassau te Spa, het eerste denkbeeld omtrent een verbond van
edelen ontstaan. Het is zeer waarschijnlijk, dat het niet alleen
gezondheidsredenen waren, die Lodewijk bewogen daar de baden te
gebruiken. Spa was, evenals in onze dagen verschillende badplaatsen,
in dien tijd dikwijls het vereenigingspunt voor andere doeleinden
dan het watergebruik.
Zeker, Lodewijk was op dat oogenblik ongesteld; Oranje vraagt hem naar
den invloed van de baden op zijn gezondheid en Brederode waarschuwt
hem op zijn manier, om toch niet te veel water te drinken en den wijn
niet te vergeten, maar de Prins schreef ook tevens aan zijn broeder,
dat zijn verblijf te Spa, nu Bergen daar ook was, misschien een
goede gelegenheid zou zijn, "om een weinig te praten over de zaken,
die wij overlegden."
Onbekend is, of Bergen, met wien Lodewijk in Spa druk verkeerde, heeft
deelgenomen aan de besprekingen, die op de badplaats de aanleiding
zijn geworden tot het verbond der edelen.
Lodewijk van Nassau ontmoette aldaar eenige leiders van de
Calvinistische partij, twee edelen, n.l. Jan van Marnix, den broeder
van Marnix van St. Aldegonde en Nicolaas de Hames, wapenheraut van het
Gulden Vlies en een vertegenwoordiger van den rijken burgerstand Gilles
le Clercq van Doornik. Over die ontmoeting, of ze toevallig was, dan
op afspraak berustte, noch over de bijzonderheden van de samenkomst
bestaan eenige berichten. Alleen weet men met zekerheid, dat er met
Lodewijk door de drie genoemde personen van gedachten gewisseld is over
het oprichten van een verbond, tot verdediging der gewetensvrijheid.
Of de Prins hiervan geheel was ingelicht, is onzeker. In 't algemeen
ried de voorzichtige man in die dagen groote behoedzaamheid aan,
gelijk o. a. blijkt uit zijn reeds vermelden brief over Hendrik,
waarin hij aan Lodewijk den raad geeft, toch zoo weinig mogelijk te
schrijven over dergelijke zaken, hetgeen waarschijnlijk ziet op de
hulp, die men van de Duitsche rijksvorsten wachtte.
Wat te Spa begonnen was, werd in het einde van November te Brussel
voltooid. Ondertusschen waren de brieven uit Segovia gekomen en was
de toestand veel meer gespannen geworden. Het huwelijk van Alexander
Farnese met Donna Maria van Portugal werd te Brussel gevierd en daar
het hof bij die gelegenheid openstond voor alle Nederlandsche edelen
van hooger en lager rang, hadden deze een ongezochte gelegenheid
meermalen samen te komen, zonder dat dit achterdocht zou wekken. Ook
Lodewijk van Nassau kwam einde November uit Dillenburg om deel te
nemen aan alle feesten, maaltijden en vermaken, waartoe dat huwelijk
aanleiding gaf.
Geen wonder, dat bij die gelegenheid weer het onderwerp van Spa
ter sprake kwam. Men trachtte de jonge edelen voor het denkbeeld
van een verbond te winnen en in het paleis van Floris van Pallandt,
heer van Culemborg, werd er na het aanhooren van eene predikatie van
den Calvinistischen prediker Junius, die te Antwerpen leeraar was,
over de zaak gesproken, hetgeen twee dagen later ten huize van den
genoemden de Hames tot het Compromis der Edelen leidde. De hoofdpersoon
in die vergadering was Jan van Marnix, heer van Toulouse. Dezelfde
mannen dus, die het vier maanden geleden te Spa hadden beraamd,
waren hier de voornaamsten, die het oprichtten; terecht kan men hen
niet beschuldigen in overijling gehandeld te hebben.
Een belangrijke vraag doet zich nu voor, n.l. in hoeverre de Prins
aandeel heeft gehad aan dat verbond en hoe zijn houding daarbij was,
want ook hier zal het ons blijken, hetgeen trouwens elke bladzijde
van het leven van den Prins van Oranje bewijst, dat het moeilijk,
ja onmogelijk is, zijn persoon uit de gebeurtenissen te lichten. Het
blijkt ons, dat Willem van Oranje tegenover het Compromis der Edelen
van het begin af eer waarschuwend en intoomend, dan aansporend en
opwekkend gestaan heeft. Zijn broeder Lodewijk was zeer voortvarend
geweest, al verklaarde hij later ook in zijn Apologie, dat hij eerst
niet had willen teekenen, maar er slechts op aandrang zijner vrienden
toe was overgegaan; in Maart 1566 was Lodewijk reeds met Hendrik van
Brederode, de erkende leider der beweging.
De Prins hield niet op, hem in den aanvang althans te waarschuwen,
zich toch niet te veel bloot te geven; zelfs vond Oranje, dat Lodewijk
zich reeds te ver had gewaagd. Men beschuldigde Lodewijk zelfs de hand
te hebben gehad in een geschrift tegen de inquisitie. Zijn broeder
keurde in den aanvang het Verbond der Edelen af als een begin van
opstand tegen de regeering, vandaar dat hij den graaf naar aanleiding
van het gerucht, dat hij de schrijver zou zijn van het stuk, dat in
den nacht van 23 December op drie of vier plaatsen in Antwerpen was
aangeplakt, het volgende schrijft:
12 Januari.
"Mijn broeder!
Ik wacht ongeduldig op nieuws van U en zou wel duizend kronen
willen geven, als gij hier waart, want daar is een zaak, die U
betreft en die zeer geruchtmakend is.... Gij wordt beschuldigd
de schrijver te zijn van het geschrift, dat in Antwerpen is
gevonden en ook van verschillende andere dingen, waarover ik nu
geen tijd heb te schrijven, wordt gij verdacht. Als ik in Breda
ben, zal ik U meer in bijzonderheden schrijven. Ik verzoek
u echter van zulke dingen den schijn niet meer op u te nemen."
Het blijkt uit dezen brief, dat, hoe groot ook de vertrouwelijkheid
tusschen den Prins en zijn broeder Lodewijk moge geweest zijn, Oranje
toch meende, dat hij niet in al de geheimen van Lodewijk deelde.
Willem van Oranje bleef, wilde althans in 1566 de loyale dienaar van
den koning blijven. Hij wilde den strijd tusschen de onderdanen en
den souverein vermijden, zoolang het mogelijk was. Wel had hij niet
geaarzeld, om in den Raad van State den raad te geven 's konings
bevelen uit te voeren, doch al wist hij, dat dit 't begin zou zijn
van een jammerlijk treurspel, tot de opening daarvan verder mee te
werken, achtte hij in 1566 nog ongeoorloofd.
Hij voorzag de mogelijkheid van ernstige onlusten, maar zocht tegelijk
naar het middel om ze te voorkomen. Geen wonder, dat de schijnbare
tegenstrijdigheid zijner handelingen in dat jaar aanleiding heeft
gegeven tot verklaringen van den kant zijner vijanden ten nadeele van
zijn karakter. Dubbelzinnigheid en huichelarij zijn karaktertrekken
van den Prins, in den mond zijner vijanden bestorven. Voor hem, die
althans iets dieper weet te peilen in zijn ondoorgrondelijk karakter,
is zijn houding in dat jaar niet geheel onverstaanbaar. En al zullen
wij niet ontkennen, dat Oranje in 1566 de kracht van den volkswil
heeft miskend, dat hij m. a. w. nog steeds de staatsman in wording
was, de snelle loop der gebeurtenissen, die dagelijks de kans van
burgerkrijg vermeerderde, maakte hem, die in 1566 nog geen vaste
plannen had, destijds besluiteloos en angstvallig.
Wie een karakter, als dat des Prinsen wil beoordeelen en hem in
dat voor den staatsman zoo bange jaar 1566 wil begrijpen, mag dit
bij de volgende uiteenzetting geen enkel oogenblik uit de gedachte
verliezen. Ook mag men de verschillende qualiteiten niet vergeten,
waarin de Prins moest handelen. Als lid van den Raad van State had hij
de onmiddellijke opvolging van Filips' bevelen mede doorgevoerd; als
stadhouder moet hij ook toen reeds het onmogelijke van die uitvoering
begrepen hebben. Althans hij schrijft op den 24en Januari 1566 aan
Margareta o.a. het volgende:
"Ik heb de brieven van Uwe Hoogheid ontvangen, waarin Zij mij den wil
van Z. M. op drie punten te kennen geeft, mij uitdrukkelijk bevelende
in alle plaatsen van mijn stadhouderschap elk dezer stiptelijk
te doen uitvoeren. Hoewel ik nu Mevrouw, in die zaak van zulk een
groot gewicht en gevolg om advies gevraagd ben (natuurlijk in zijn
qualiteit van stadhouder), zoo gevoel ik mij toch, als loyaal dienaar
en vazal van Z. M., die begeerig ben om te verrichten al wat ik aan
mijn staat en eed verschuldigd ben, verplicht, mijn meening rond en
open te zeggen, daar ik liever de kans loop voor 't tegenwoordige
ondank in te oogsten wegens mijn waarschuwingen en betoogen, dan door
oogluiking en stilzwijgen, na de verwoesting van het land, geblameerd
te worden van ontrouw en verwaarloozing als stadhouder."
Achtereenvolgens bespreekt hij dan de drie punten. Wat de uitvoering
van de besluiten van het concilie aangaat, de reformatiën der priesters
en andere kerkelijke verordeningen, dat zijn zaken, die niet tot zijn
roeping behooren; die zal hij overgeven aan hen, die er mee belast
zijn en zorgen, waar het noodig is, dat aan het bevel des konings
wordt voldaan.
Wat echter het tweede punt betreft, dat de stadhouders en andere
ambtenaars de inquisiteurs moeten helpen, dienaangaande schrijft hij
aan Margareta:
"Uwe Hoogheid moet zich herinneren, dat de klachten en moeilijkheden,
door de bisschoppelijke organisatie verwekt, geen anderen grond hadden,
dan de vrees, dat men onder dit voorwendsel eenigen vorm van inquisitie
zou invoeren. Want niet alleen de uitvoering, maar reeds de naam er
van klinkt hatelijk en onaangenaam.
"Buitendien kan Uwe Hoogheid weten, dat Zijne Keizerlijke Majesteit
en Koningin Maria herhaaldelijk aan de inwoners van de Nederlanden
verzekerd hebben, dat de inquisitie in deze landen niet zou worden
ingevoerd, maar het geheele land zou bestuurd en geregeld worden als
van ouds.
"Die verzekeringen en beloften hebben den handel dezer landen steeds
doen bloeien.
"Wat aangaat het derde punt, om al de plakkaten door den keizer
en den koning uitgevaardigd, in al hun gestrengheid toe te passen,
Mevrouw! dit schijnt mij zeer moeilijk toe, daar de plakkaten zoo
talrijk en verschillend zijn geweest en nooit ten strengste zijn
opgevolgd, zelfs niet in den tijd, toen de algemeene ellende niet zoo
groot was als tegenwoordig. Hunne uitvoering zou ondragelijk zijn en
is derhalve niet raadzaam."
De Prins gaat zoo ver, dat hij zegt, dat de godsdienstige vrijheid
in naburige landen de onderdrukking zeer onrechtvaardig zou maken en,
volgens hem zou het het toppunt van dwaasheid zijn, de hartstochten op
te wekken, juist nu het volk in zulk een groote bezorgdheid verkeert
wegens de duurte der tarwe. Hij hoopt, dat alle gestrenge maatregelen
zullen uitgesteld worden tot Filips zelf hier zal komen, om door zijn
tegenwoordigheid al het kromme weer recht te maken. Hij eindigt met
te zeggen dat, als de koning, in spijt van zijne waarschuwingen,
blijft aandringen op de uitvoering van zijne bevelen, hij liever
zijn ambt wil nederleggen, dan de "blaam mij op den hals te halen,
die me zou bevlekken, als aan het land, waarover ik als stadhouder ben
aangesteld, een ongeluk overkwam." Met vernieuwde uiting van trouw aan
den koning eindigt dit schrijven. Zoolang hij leeft, zal hij al wat
hij in de wereld heeft, in den dienst van Z. M. en het land stellen,
zijn persoon, ja vrouw en kinderen zelfs.
Deze uitdrukking van loyaliteit ware ongetwijfeld in verband
met hetgeen reeds was voorafgegaan onverklaarbaar, als niet deze
uitzondering daarop gemaakt werd: "Behalve indien de zaken van het
land anders gaan, dan voor de welvaart noodig is."
En geen wonder, dat hij die uitzondering als mogelijk stelde. Want
al keurde hij in den aanvang het Verbond der Edelen af, hij verdacht
Filips in diezelfde dagen reeds maatregelen te beramen, om zijn plannen
met geweld in de Nederlanden door te voeren. Er kwamen toch berichten
tot hem, dat de koning aan hertog Eric van Brunswijk, een der weinige
Duitsche vorsten, die voor geld beide partijen wilde dienen, bevolen
had troepen te verzamelen, teneinde de rebellen te straffen. Op die
mogelijkheid was de Prins dan ook terzelfder stond bedacht en hij
schreef aan Lodewijk om toch George von Holl en andere Duitschers te
overreden, naar de Nederlanden te komen, "hetgeen zij zeker zouden
doen, als zij alles wisten." Hij schreef zelfs: "Hoe rustiger de
zaken kunnen gehouden worden, des te beter; wees alleen gereed met
het oog op mogelijke gebeurtenissen." Ja wat nog meer zegt, in die
dagen ging de gedachte reeds in hem om, het land te verlaten, onder
voorwendsel, deel te nemen aan de beraadslagingen van den Duitschen
Rijksdag. Twee motieven drongen hem daartoe. Allereerst de sympathie
van Maximiliaan II voor de Lutherschen en tevens het beroep, dat hij
bij den Rijksdag zou kunnen doen op het verdrag van Augsburg van 1548,
waarbij de Nederlanden wel als een afzonderlijke kreits waren erkend,
doch niet alle banden met Duitschland waren opgelost. Zelfs dacht
hij na over pogingen om geld op te nemen, indien het noodig was.
Uit een en ander blijkt, dat Oranje zelf ook wel degelijk op
toekomstige mogelijke gebeurtenissen bedacht, gereed wilde zijn, als
die gebeurtenissen hem dwongen een andere houding aan te nemen, dan die
van loyaal dienaar des konings. Maar toch was het verschil tusschen hem
en de stormachtige edelen, die hun verbond hadden gesloten, zeer groot.
Gedurende den winter was Oranje in Breda, van waar hij vele brieven
schreef aan de hertogen van Saksen en Wurtemberg, om hun den staat
van zaken in de Nederlanden duidelijk te maken en hun raad in te
winnen. Elke stap voorwaarts moest met groote zorg gedaan worden. In
het eind van Februari was er een groot aantal edelen in Breda. Die
hadden in dien tusschentijd niet stil gezeten. Zoowel met het beramen
van plannen als met het winnen van nieuwe leden hadden de verbondenen
de laatste maanden doorgebracht. Vooral onder den lageren adel
breidde zich van dag tot dag het verbond uit. Van het verbondschrift,
waarschijnlijk het werk van St. Aldegonde, waren afschriften gemaakt en
in een paar maanden stonden twee à driehonderd namen op de lijsten. Wat
hunne plannen aangaat, met zekerheid is dit niet te zeggen. Doch
volgens Junius, denzelfden predikant, die bij de oprichting aanwezig
was, waren de verbondenen voornemens zich van Antwerpen meester te
maken en vandaar uit het land in beweging te brengen. Van die plannen
hoorde de Prins nu in Breda in 't eind van Februari en hij keurde ze
ten stelligste af. Ook Nicolaas de Hames was daarbij tegenwoordig.
Teneinde het verschil naar waarde te schatten, dat er bestond
tusschen de revolutionaire partij onder de edelen, die voor geen
geweld terugdeinsden en den voorzichtigen Prins, is het merkwaardig
in dit verband een brief van dien Nicolaas de Hames te lezen, die
voor geen heftigen maatregel terugdeinsde en die onder den indruk
van de voorzichtige, afwachtende houding van Oranje, al zijn spijt
en wrevel in een brief aan Lodewijk uitdrukt:
"Monseigneur! Sedert uw vertrek uit deze landen hebt gij, naar ik meen,
van niet een der verbondenen eenig bericht gehad betreffende onze zaak;
al hebben wij verscheiden malen zeer begeerd een middel te vinden
om u op de hoogte te houden van de dingen, die wij in grooten getale
hebben behandeld, zonder tot eenig besluit te komen. Zoo stonden de
zaken, toen op de laatste vergadering, waar Mr. de Warou, luitenant
van den admiraal, Mr. Dolhain, Mr. de Louverval, Mr. de Toulouse,
Mr. de Leefdael en ik tegenwoordig waren, een besluit werd genomen,
dat volgens het oordeel van allen voordeeliger en gemakkelijker was,
dan een der andere plannen, die vroeger geopperd waren. Wij namen
het onder correctie en advies van den Heer van Brederode, wien wij
alle bijzonderheden der onderneming mededeelden, terwijl we den Prins
alleen het algemeen plan vertelden. Brederode vond de zaak uitstekend,
de Prins verwierp het algemeene denkbeeld; hij hield zich verzekerd van
den onmogelijken uitslag. Hij is van meening, dat we de toevlucht tot
de wapenen nog niet mogen nemen en zonder deze is het ons onmogelijk,
ons plan uit te voeren. Met een ongelooflijk verlangen zien wij uw
terugkeer tegemoet hopende, dat gij zult helpen, om het vuur in de
harten van die heeren te doen ontvlammen, die te langzaam vooruit
willen en daardoor krachteloos zijn.
Zij willen dat wij tegenover de koppigheid en de verstoktheid van die
begeerige wolven slechts remonstranties en requesten, kortom alleen
woorden zullen stellen, daar waar zij van hun kant niet ophouden
te verbranden, te onthoofden, te verbannen en op allerlei wijze
hun woede te uiten. Wij hebben het middel in de hand, om zonder
oproer, zonder moeilijkheid, zonder bloedstorting, zonder oorlog
hen te beteugelen en men wil het niet. Welnu, laten wij dan de pen
en zij het zwaard ter hand nemen, wij de woorden, zij de daden. Wij
zullen huilen en zij zullen lachen. De Heer zij over alles geprezen,
maar zonder tranen kan ik u dit niet schrijven. Alle arme geloovigen
zijn radeloos, ziende dat het geneesmiddel zoo wordt uitgesteld. Een
tijdlang hebben we ze getroost met de belofte van spoedige hulp,
maar door de lauwheid van hen, die er het meest voor moesten bezield
zijn, zie ik die hulp nog op een verren afstand. De vier steden van
Brabant (Brussel, Antwerpen, Leuven en 's Hertogenbosch) hebben aan
den kanselier en de raden van hun gewest een geschrift aangeboden,
betreffende het laatste bevel, maar het schijnt, dat zij de vroegere
edicten erkennen, alleen de inquisitie verwerpen en met den naam
spelen, terwijl ze de zaken laten, gelijk ze zijn.
Men zegt, dat Vlaanderen een dergelijk geschrift gereed maakt. Ook
Holland. Maar ik zie niet in, dat er eenige vrucht van al dat schrijven
kan komen; altijd zal men weer van voren af beginnen. De ziekte en het
verderf van onzen staat zijn te groot, om die te genezen met zachte
dranken en siropen. Er moet een veel sterker purgatief of fistel worden
aangewend. De Staten-Generaal hebben volle macht, zij zijn het eenig
geneesmiddel voor onze kwalen; wij hebben zonder twijfel het middel
in onze macht om die vergadering samen te brengen, maar men wil niet
genezen zijn. Hoe meer men de venusziekte vleit en liefkoost, des te
kwaadaardiger wordt zij en verbreidt zich totdat de aangetaste op het
kerkhof ligt. Onze venusziekte is de corruptie van het geloof, van
het recht, van de munt; eindelooze schulden, achteruitgang, ja bijna
vernietiging van den adel; ambten en bedieningen in de handen van enkel
onwaardige personen. Ja komaan, genees dat alles eens met woorden!"
Nicolaas de Hames eindigt dien merkwaardigen brief met een oproep
tot Lodewijk van Nassau, om toch spoedig te komen en van raad te
dienen en zeker tractaat mee te brengen, dat hij beloofd had, de
redenen behelzende, waarom de ondergeschikte magistraat de wapens
kan opnemen, als de opperste magistraat slaapt of tyranniseert. Wij
noemen dien brief hoogst merkwaardig, omdat een man, zeker van heftig
karakter, maar van een edele gezindheid, hierin krachtig het verschil
uitspreekt, dat er bestond tusschen de edelen, die wilden doortasten
en de grooten, die tot voorzichtigheid aanspoorden. Het zal wel altijd
moeilijk blijven juist te beoordeelen wie te dezen opzichte gelijk
had. Merkwaardig is het zeker, dat de stichters van het Verbond der
Edelen reeds in 1566 hetzelfde plan koesterden, als tien jaren later
tot uitvoering kwam. Terecht begrepen zij, dat Filips zich door geen
woorden tot het verleenen van godsdienstvrijheid zou laten bewegen;
dat alleen geweld van wapenen zou kunnen beslissen.
Maar of Oranje en de zijnen daarom niet nog hooger stonden, die op
dat oogenblik nog van dat geweld afkeerig waren, die vraag zou ik
niet gaarne ontkennend beantwoorden. Althans bewees hij daardoor te
begrijpen, dat de poging die de edelen zich voorstelden te doen,
hoogstwaarschijnlijk geen kans van slagen hebben zou en wel zou
afstuiten op dezelfde tweedracht en naijver, waardoor zelfs tien jaar
later de pacificatie van Gent werd verijdeld.
Toch begrijpen we aan den anderen kant het ongeduld van mannen als De
Hames zeer goed. De aarzeling en beraadslaging, de terughouding en
voorzichtigheid, waarmede Oranje elken stap voorwaarts deed, de rem
toepassend bij elke wenteling van het wiel, waren ontmoedigend voor
mannen van één denkbeeld, die begrepen, dat het vroeg of laat toch
tot wapengeweld moest komen. Daartegenover was het natuurlijk, dat de
Prins, die de gevolgen kende van den burgeroorlog in Frankrijk, door
dergelijke oorzaken aangewakkerd als hier aanwezig waren en die wist,
hoe daar het geneesmiddel nog erger dan de kwaal scheen te worden,
waarschuwde tegen gewelddadige maatregelen.
De samenkomst te Breda in 't eind van Februari had den Prins geleerd,
dat de vurige partij onder de edelen niet licht haar plan zou opgeven;
de brief van De Hames onder den indruk dier samenkomst geschreven,
kan ook ons daarvan overtuigen. Mannen als De Hames zouden, aan
zichzelf overgelaten, tot onberaden stappen komen.
Vandaar dat enkele dagen, nadat de Prins de plannen van die partij ten
sterkste had afgekeurd, door hem eene samenkomst van de voornaamste
grooten, eerst in Breda en kort daarop te Hoogstraten werd geleid,
waarin hij dezen ter voorkoming van de gevaren die uit het Verbond
der Edelen konden voortvloeien, opwekte zich met hem aan het hoofd
der beweging te plaatsen.
Welk plan daar te Hoogstraten door den Prins zelf geopperd werd,
is niet geheel zeker. Wel bewijst de aanwezigheid van Lodewijk van
Nassau en van George von Holl aldaar en het beroep, dat de Prins
op hen deed, dat de gedachte toch ook in hem omging, om desnoods
door wapengeweld het land tegen een aanval van Spaansche troepen te
verdedigen. Misschien wilde hij wel, zonder zich van Antwerpen meester
te maken, de Staten-Generaal bijeenroepen en gedekt door de toezegging
van vreemde hulptroepen, vrij met den koning onderhandelen. Doch ook
aan dit plan, zoo het aldus werd voorgesteld, lag wapengeweld ten
grondslag en daarvan wilde Egmond niets weten. Ook Meghen en Mansfelt
kozen Egmonds zijde.
Het is hier de plaats niet om een oordeel over Egmond uit te
spreken. Hard, zeer hard wordt hij om die houding aangevallen; door
anderen, die zijn loyauteit blijven roemen, daarom geëerbiedigd, al
bejammeren ook deze zijn nauwgezetheid, die zooveel ongeluk aan het
land berokkende. Doch, terwijl we het oordeel in dezen over Egmond
aan anderen overlaten, die zijn karakter bestudeeren, voor ons,
wie het te doen is om den Prins, is daarom alleen Egmonds verzet te
Hoogstraten merkwaardig, omdat de Prins ook toen zijn ontwerp opgaf
en ten stelligste aanried, de daden nog uit te stellen en alleen met
woorden te beginnen.
Het is jammer genoeg, dat Egmonds voorbeeld zoo aanstekelijk op den
Prins heeft gewerkt. In 1566 en 1567 zullen we Oranje meer dan eens
onder den invloed van Egmonds versaagdheid zien. De kracht van den
volkswil heeft hij in het eind van 1566 miskend en in plaats van in
1568 had hij wellicht beter gedaan in dat jaar reeds de vaan van den
opstand te ontrollen.
Aan Lodewijk van Nassau werd opgedragen, het adres van de edelen aan
Margareta op te stellen. Hij en Brederode waren in Maart de erkende
leiders. Doch ook de Prins had grooten invloed op den inhoud van het
smeekschrift; althans terwijl Lodewijk met de samenstelling bezig was,
vertoefde hij meestal bij zijn broeder in Breda. Gezamenlijk zou dit
smeekschrift aan de landvoogdes worden aangeboden. Op uitdrukkelijk
verlangen van Oranje zouden de edelen bij die aanbieding ongewapend
verschijnen. Het mocht geen revolutionaire maatregel zijn, maar een
eenvoudig protest tegen een regeeringsdaad.
Nadat de zaak alzoo geschikt was, viel er nog veel te doen voor hen,
die aan het hoofd stonden en met de geestdrift en den ijver van
moderne leiders der politieke bewegingen togen ze aan den arbeid. De
verbondenen--die naam werd niet voor April gebruikt--verdeelden
de gewesten onderling om onderteekeningen voor de petitie te
verwerven. Lodewijk nam o. a. Zeeland, Friesland en Antwerpen,
Brederode Holland voor zijn rekening. De Hames alleen beroemde er zich
op, in korten tijd meer dan 2000 handteekeningen op het smeekschrift
te hebben verworven.
HOOFDSTUK VIII.
AANBIEDING VAN HET SMEEKSCHRIFT EN DE GEVOLGEN. ORANJE IN
ANTWERPEN. 1566.
Men kan zich begrijpen, dat Margareta niet zonder zorg de stemming
van het volk opmerkte. Terwijl men zich van den kant der edelen op de
demonstratie voorbereidde en het duidelijk werd, dat de verbondenen
weldra tot een openlijke daad zouden overgaan, begon de landvoogdes
zich steeds minder op haar gemak te voelen. De meest overdreven
geruchten waren tot haar doorgedrongen; de krijgsmacht van het Verbond
der Edelen werd zelfs op 30.000 man geschat!
Wat te doen? Haar positie was niet benijdenswaardig en ze voelde zich
bovendien erg verlaten. Viglius en Barlaimont vertrouwde zij niet
volkomen en had zij van zich vervreemd, terwijl de meeste grooten
uit de residentie waren vertrokken en herhaaldelijk verzocht zij hun
terug te keeren om haar met raad en daad bij te staan.
Op het einde van Maart riep zij de ridders van de Vliesorde en de
leden van den Raad van State bijeen en ook Oranje ontving van haar
een dringende uitnoodiging om in Brussel te komen, ten einde haar
raad te geven in den dreigenden toestand. Zijn antwoorden waren eerst
ontwijkend. Zijn zaken hielden hem bezig, zijn vrouw was ziek en al
dergelijke uitvluchten zocht hij om Breda niet te verlaten. De Prins
vond echter genoeg tijd om aan een der Duitsche vorsten een brief
te schrijven, waarin hij uiteenzette, dat de oorlogstoerustingen
van Filips niet alle tegen de Turken bedoeld waren, maar dat het
verzamelde krijgsvolk onder den schijn van een Turkentocht wel
voor een ander doel bestemd zou zijn. Hij hoopte dan ook, dat de
Protestantsche Duitsche rijksvorsten op hun hoede zouden zijn en op
den tegenwoordigen Rijksdag veel goeds en heilzaams zouden weten te
bewerken in het belang van deze landen.
Op den 27en Maart ging echter de Prins naar Brussel en woonde
twee dagen later een vergadering van den Raad van State bij. Lid
voor lid vroeg de regentes de meening der vergadering omtrent de
inquisitie. Allen zonder onderscheid, hetzij ze, gelijk de meesten
katholiek waren, hetzij ze de hervorming sympathie toedroegen, allen
waren van meening, dat de plakkaten moesten worden gematigd en dat
de inquisitie hatelijk was en niet in het belang van den godsdienst.
Toen de beurt aan den Prins kwam, zei hij, dat in alle wereldlijke
zaken de orde moest worden bewaard, in godsdienstige plichten meer
dan in iets anders. De bedoelingen van den koning waren goed, maar zij
hadden het resultaat niet voorzien. De godsdienst ging achteruit. "Een
mensch voor zijn meeningen te zien verbranden, krenkt het volk;
de rechters zullen de plakkaten niet uitvoeren, terwijl de strenge
dekreten niets doen om den godsdienst te handhaven." Hij raadt dus
de vergadering aan, een moderatie te ontwerpen en voor alles op de
nieuwe plaatsen de inquisitie niet in te voeren, terwijl hij hoopt,
dat Hare Hoogheid de bemiddelares zal wezen tusschen den koning en
de inquisiteurs.
De regentes was gedurende de vergadering zeer ontrust, doch toen
de quaestie van de petitie te berde kwam, vermeerderde nog haar
ontroering. Wat zou zij haar broeder zeggen, als zij de Edelen ontving;
het was toch een protest tegen zijn wil en wat zou het volk doen,
als zij hen eens weigerde te ontvangen? De koning was verre en het
volk stond aan haar deur!
Oranje beklaagde zich met Hoorne, dat zij als leden van het verbond
werden aangemerkt. Als stadhouder en als ridder van het gulden
Vlies moest hij die houding aannemen, ook al had hij persoonlijk
zijn goedkeuring aan het verbond gehecht en al vond hij zelfs in het
smeekschrift den grond om het verbond te verdedigen. De Prins schaarde
zich echter in de discussie geheel aan de zijde der regeering. Op
den 1en April schrijft hij aan Lodewijk, toch vooral niet te veel
verbondenen tot den optocht toe te staan, nogmaals bepaald er op
aandringende, dat men ongewapend zal verschijnen.
De 5e April was voor de aanbieding van het smeekschrift vastgesteld.
In den avond van den 3en April 1566 omstreeks 6 uur kwam een cavalcade,
200 ruiters sterk, Brussel binnen. Een ontelbare menigte uit alle
klassen der maatschappij verdrong zich overal waar de stoet zich
vertoonde. Aan het hoofd reed Brederode, die met zijn groote gestalte
en krijgshaftige houding een geschikt aanvoerder scheen voor dezen
troep bataafsche ridders. Onder herhaalde toejuichingen reden ze
langzaam de stad door tot het huis van Oranje, waar Lodewijk van
Nassau en Brederode afstapten, daar zij de gasten van den Prins waren,
terwijl de rest der edellieden in verschillende kwartieren der stad
een onderkomen vonden.
Den volgenden dag kwamen de graven Culemborg en Bergen aan, met
ongeveer 100 volgers. De geheele troep verzamelde zich op den 5en bij
het paleis van Culemborg. Dit huis lag op het plein Petit Sablon, nu
versierd met de standbeelden van de voornaamste petitionarissen. De
plaats, waar het paleis was, is thans ingenomen door een stedelijke
gevangenis.
Wie waren die edelen?
"Het was een mooi gezicht die troep edellieden; de meesten hunner
baardeloos, maar even beschaafd en volmaakt als er eenige in Europa
zouden te vinden zijn. Velen van hen waren even ervaren in de letteren
als in het gebruik van wapenen, maar zeer onkundig in staatszaken,
het gevolg van hun jongen leeftijd. De meest uitstekenden waren Floris
van Pallandt, graaf Culemborg, graaf Lodewijk van Nassau, broeder
van den Prins van Oranje, George de Ligne en andere welbekende edelen.
"Hunne bedoelingen waren zeer verschillend; dientengevolge was hun
verbond slechts van korten duur, want er ontstond verdeeldheid,
waaruit hun geheele ondergang volgde. Sommigen hadden zich bij
het verbond aangesloten uit affectie voor hun land, met geen enkele
gedachte van ontrouw aan den katholieken godsdienst en aan den dienst
des konings. Anderen hoopten de oproerige leeringen van Calvijn in
het land over te planten, doch deze waren niet zeer talrijk. De
groote meerderheid wenschte eenvoudig den bestaanden staat van
zaken te verwarren om, zooals het spreekwoord zegt, in troebel
water te visschen en hun ledige beurzen ten koste van den staat en
de geestelijkheid te vullen. Vooral haatten zij de leden van den
geheimen raad en de betere dienaren des konings, die ze kardinalisten
noemden. Behalve deze drie soorten waren er nog enkele plebejers,
die het Compromis geteekend hadden om daardoor hun nakomelingen een
merkteeken van adeldom te geven. Deze werden later door den hertog
van Alva het strengst vervolgd als de meest schuldigen en zoo kregen
ze hun verdiende loon voor hun ijdelheid."
Deze beschrijving van den katholieken schrijver Pontus Payen bevat
veel waarheid, want die 300 edellieden langer te idealiseeren gaat
niet aan. Er was meer kaf dan koren onder. De adel van die dagen
was niet zoo schitterend en "gaf door zijn onderling verbond het
laatste teeken van leven, dat eerlang door een doodelijke kwijning
zou worden gevolgd."
Het Verbond der Edelen bestond bij lange na niet uit louter
hervormingsgezinden. Wel kunnen zich een groot aantal bij hen
hebben aangesloten uit zuiver geldelijke berekening, maar ook
tal van onverdachte katholieke Edelen uitten zich evenzeer als de
hervormingsgezinden tegen de inquisitie en de plakkaten. Toch was
dit weder oorzaak, dat er spoedig door de volgende gebeurtenissen
verdeeldheid onder die edelen kwam, die meer dan de slimheid der
Landvoogdes tot de oplossing van het verbond heeft meegewerkt.
Ongeveer ten getale van 300 gingen de edelen te voet naar het
koninklijk paleis. Een fraaie, rechte straat leidde vandaar, langs den
top van den heuvel naar het prachtig verblijf van de oude hertogen van
Brabant, thans bewoond door hertogin Margareta. Het was over twaalven,
toen ze het paleis van Culemborg verlieten, waarschijnlijk onmiddellijk
na het eten, dat toen omstreeks elf uur plaats had. Een tallooze
menigte had zich op de markt tegenover het paleis verzameld om de
mannen te begroeten, die geacht werden het land te zullen bevrijden
van de Spaansche heerschappij, de aanhangers van den kardinaal en
van de inquisitie.
Oranje, Hoorne en Egmond en de andere raadsleden waren reeds
ten paleize, om Margareta, die zich van angst nauwelijks kon
beheerschen, bij te staan. Ze had haar geest trachten te vermannen
door gala-kleeding aan te trekken en in hooge statie in de raadkamer
te gaan zitten, die alleen kon bereikt worden door de groote hal,
waar haar vader afstand had gedaan van de regeering. Op haar angstig
gegeven bevel werden de petitionarissen toegelaten. Brederode trad
vooruit, maakte een diepe buiging en las daarop met toestemming van
de landvoogdes de petitie voor.
Het verzoekschrift begon met betuigingen van trouw, zoowel jegens
den koning als jegens de hertogin. Na deze inleiding echter werd er
onbewimpeld in meegedeeld, dat de laatste besluiten van Zijne Majesteit
ten aanzien van de inquisitie een algemeenen opstand zouden teweeg
brengen. Tevergeefs hadden zij genoopt, dat er een poging zou worden
gedaan om het kwaad weg te nemen. Het gevaar nam dagelijks toe en
daarom hadden zij zich gedrongen gevoeld niet langer te wachten, maar
op te komen en hun plicht te doen. Ze deden dit met te meer gerustheid
daar vooral hun landgoederen en huizen het meest waren blootgesteld aan
de rampen, welke gewoonlijk het gevolg waren van inwendige beroerten.
Bovendien was er niemand onder hen, van welken rang of stand ook,
of hij zag bij de bestaande plakkaten elk oogenblik een doodvonnis
boven zijn hoofd hangen op de valsche aanklacht van den eerste den
beste, die zich van de goederen van den aangeklaagde wenschte meester
te maken en die hem slechts had op te geven bij den kettermeester,
aan wiens genade aller leven en bezittingen waren overgeleverd. Zij
verzochten daarom de hertogin een gezant te zenden naar den koning,
teneinde hem met hun smeekschrift bekend te maken, waarin op
afschaffing der inquisitie en wijziging der plakkaten in overleg
met de Staten-Generaal werd aangedrongen. Tevens vroegen zij, of de
Hertogin de inquisitie en de invoering der plakkaten wilde schorsen,
totdat de koning een beslissing had genomen.
Het geschrift eindigde na betuiging van trouw: "Moge Uwe Hoogheid er
er naar hooren, voordat er ander kwaad komt; gij zult dan goed doen."
Margareta werd hoe langer hoe onrustiger onder de voorlezing. Een poos
lang bleef zij daarna zonder een woord te spreken, niet in staat om
de tranen te bedwingen, die haar langs de wangen vloeiden en die de
zekere getuigenis waren van de verslagenheid van haar geest. Zoodra
zij de beheersching over zichzelf had herkregen, zei ze kort, dat
de petitionarissen haar antwoord zouden erlangen, nadat ze met haar
raadslieden overleg had gepleegd.
Die raadpleging begon, zoodra de edelen zich hadden verwijderd. Er
ontspon zich een zeer heftige discussie. Oranje trachtte de ontroerde
regentes te bedaren, door haar te verzekeren, dat die mannen, die
daar voor haar waren verschenen, geen woeste samenzweerders waren,
maar waardige, ernstige, welmeenende en welgeboren edellieden, die
den geest van het land kenden en wier protest eervolle overweging
verdiende. Egmond trok zijn schouders op en zei, dat hij voor genezing
van zijn voetgebrek eerstdaags naar Aix moest gaan. Barlaimont, altijd
even onaangenaam, had in het geheel geen sympathie met het volk,
dat hij eenvoudig voor gepeupel, voor een "beest met vele koppen"
hield. Het was op dat oogenblik dat Barlaimont in heftigen toorn
de merkwaardige woorden uitsprak, die bestemd waren, den naam der
verbonden edelen te veranderen:
"Hoe Mevrouw! kan het zijn, dat Uwe Hoogheid bevreesd is voor deze
bedelaars? Bij den levenden God, indien mijn raad werd gevraagd,
dan zou hun smeekschrift alleen stokslagen tot antwoord hebben en
zij zouden de trappen van het paleis spoediger afdalen, dan dat zij
die waren opgestegen."
Meghen drukte zich even heftig uit. Aremberg meende, dat "hunne
hoogeerwaarden, de verbondenen," op eens de stad moesten worden
uitgezet. De raad ging voor een uur ongeveer uiteen. In groepen
wandelden de edelen door Brussel, tevreden over hun ochtendarbeid,
want zij hadden ongetwijfeld op Margareta indruk gemaakt, hetzij ze
dan al of niet succes zouden hebben. Toen een dier groepen Barlaimonts
huis voorbijging stond deze toevallig met Aremberg voor het venster:
"Kijk," riep Barlaimont, "onze beminlijke bedelaars! Hoe onbeschaamd
om zoo onder onze oogen te komen."
Op den volgenden dag ging Brederode met enkele der voornaamste mannen
naar het paleis en ontving het smeekschrift op plechtige wijze
terug. Margareta had hare kantteekeningen in margine op het adres
geschreven en zeide daarbij, dat ze de zaak bij den koning zou brengen,
doch zij had absoluut geen macht om de plakkaten buiten werking te
stellen. Al wat ze kon doen zou zijn: den ambtenaars voorzichtigheid
aan te bevelen. Zij drukte daarbij de hoop uit, dat de edelen zich op
loyale wijze zouden gedragen en toonen, dat ze geen kwade bedoelingen
hadden tegenover den ouden landsgodsdienst.
Twee dagen gingen voorbij en op den 8en verscheen Brederode
weder voor de poort van het paleis met een antwoord op Margareta's
aanmerkingen. In dat antwoord, recht vriendelijk gesteld, beklaagden
zich de verbondenen, dat de landvoogdes niet uitvoeriger de redenen had
omkleed, die haar hadden bewogen. Zij betreurden het, dat zij niet de
macht had, de inquisitie buiten werking te stellen, maar vertrouwden,
dat zij aan alle gezaghebbende personen de order zou geven, dat de
vervolging zou ophouden, totdat 's konings wil bekend was. Welke
regeling Filips ook trof, ze zouden zich daaraan onderwerpen, als de
Staten-Generaal er hun goedkeuring aan gaven.
Ze beloofden zich als nederige en gehoorzame dienaren des konings te
gedragen, maar verzochten vriendelijk, ten einde alle booze geruchten
en lasterpraatjes omtrent hunne vereeniging te bestrijden, dat hunne
petitie op de koninklijke drukkerij zou gedrukt worden, woord voor
woord, zooals zij door hen was aangeboden. Margareta gaf op die
boodschap een vrij bevredigend antwoord. Zij hoopte zulk een order
te geven aan de inquisiteuren en magistraten dat er "ni désordre,
ni scandale" zou plaats hebben, maar vertrouwde van hare zijde, dat
de verbondenen zich ook aan hunne beloften zouden houden en zelfs
geene kleine geheime praktijken zouden verrichten, om uitbreiding
aan hun bond te geven. Aldus scheen de zaak voorloopig geschikt,
tot de boden heen en weer naar Spanje gereisd waren, om den wil van
den koning zelf te vernemen.
In de oogen van Brederode, den gezworen vijand van de Spanjaarden en
van "klaar water" was er thans niets beters te doen dan aan tafel te
gaan. Hij noodigde dus de verbondenen aan een prachtig gastmaal, dat
hij in het huis van Culemborg in gereedheid had doen brengen. Drie
honderd gasten namen op den 8en April deel aan dezen maaltijd,
bestemd om in de geschiedenis vermaard te worden.
Barlaimonts verachtelijke fraze was den feestgenooten ter oore gekomen
en werd met toenemende vroolijkheid, van mond tot mond herhaald,
toen de wijn rondging.
"Vroolijk vulden de gasten de groote gouden en verguld zilveren bekers
met kostbaren wijn en ze vergaten niet de gezondheid van den Prins van
Oranje en den graaf van Egmond te drinken. Toen de wijn hunne hoofden
had verhit, gaf Brederode, een der geestigsten van het gezelschap,
een teeken aan de gasten om zich stil te houden.
"Hij begon met luider stemme de opmerkingen te verhalen, die Barlaimont
omtrent de verbondenen had gemaakt; hij had den fraaien en eervollen
naam van "bedelaars" op hen toegepast. Welnu, zoo ging Brederode voort,
sinds wij dan bedelaars zijn, bestaat er een goede reden voor ons om
bedelzakken te dragen en uit houten nappen te drinken; op hetzelfde
oogenblik bracht een zijner dienaren hem een bedelzak, die hij op
de manier van het scapulier van een monnik omdeed en daarop nam
hij met beide handen een houten schaal, schonk dien boordevol wijn,
ledigde die in een slok, vulde hem weder en gaf hem zijn buurman,
luid roepende: "Op de gezondheid der bedelaars! Lang leven zij!" Zijn
buurman deed hetzelfde met den zak en de schaal en toen ook hij
hem dus ledigde, riep het gansche gezelschap met luider stemme:
"Lang leven de bedelaars!"
"Elk der gasten deed hetzelfde op zijn beurt. Zij zwoeren elkander
een eed hun verbond te onderhouden, voor elkander te leven en te
sterven, onder de dwaaste en ongerijmdste plechtigheden waarvan ik
ooit gehoord heb. Want hij die den zak omhad en de houten schaal in
de hand, wierp eenige zoutkorrels in den wijn, terzelfder tijd deze
rijmelarij herhalende:
"Bij brood, bij zout, bij bedeltasch,
De Geuzentroep blijft wat zij was!"
"En daarop hadt gij, indien ge er bij tegenwoordig hadt kunnen zijn,
tal van houten nappen en schalen op de tafel kunnen zien werpen,
in plaats van de gouden en zilveren bekers en terwijl de pages van
mijn edellieden zich beijverden om die te vullen, deden hun meesters
nog meer hun best, die te ledigen, niet vergetende bij elken dronk te
roepen: "Lang leven de bedelaars!" Er bestaat een bekend spreekwoord
dat zegt: "Er is geen gehenna [3] behalve in den wijn," want die maakt,
dat we de meest geheime dingen openbaren; zoo deden sommigen van die
verbondenen op dat ongelukkig feest; uit eerbied voor hunne verwanten
zal ik hun namen niet noemen.
"Op een zeer gevorderd uur van het souper kwamen de Prins van Oranje
en de graven van Egmond en Hoorne, die met den graaf van Mansfelt
het avondmaal hadden gebruikt, in het gezelschap. Ook zij dronken de
vereeniging een dronk toe en toen weergalmde de kreet: "Lang leve de
koning, heil den bedelaars!" zoo luid, dat men een donderslag niet
zou hebben gehoord.
"Wat zal ik verder zeggen? Zij gevoelden zich zoo vereerd door den naam
van "bedelaars," een naam, die hen van schaamte moest doen blozen,
dat zij oogenblikkelijk daarna een devies verzonnen, luidende:
"Getrouw aan den koning tot aan den bedelzak."
"Dit devies werd op looden en tinnen medailles gegraveerd, die ze in
plaats van juweelen snoeren om den hals hingen. Aan den eenen kant van
deze medailles was het beeld des konings met deze woorden daaromheen:
"Getrouw aan den koning," en aan de andere zijde waren twee handen,
het geloof beduidende, boven een bedelzak met de rest van het devies:
"tot aan den bedelzak," en ze noemden die medaille: "De orde van
de bedelaars."
Dit is de geschiedenis van het ontstaan van eene uitdrukking, die van
zoo groote beteekenis voor de verbeelding gedurende de volgende jaren
van den burgeroorlog is gebleven. Geheel spontaan ontstond de naam
op een zeer bepaald oogenblik. Van de meeste andere partijnamen ligt
de oorsprong in het duister. De naam van "Geuzen" is misschien een
eenig geval in de geschiedenis, waarvan men het nauwkeurig oogenblik
van zijn ontstaan kent.
Margareta had onder den indruk van het oogenblik eene moderatie van
de plakkaten beloofd, totdat de koning zijn wil zou hebben kenbaar
gemaakt. Doch die moderatie werd op zoo'n geheimzinnige wijze ontworpen
en behandeld, dat de regeering daardoor zelf verraadde, hoe weinig
zij er voor de bevrediging van het volk van verwachtte.
De uitroeiing der ketterij bleef ook in de ontworpen moderatie de
hoofdgedachte, alleen de middelen werden een weinig verzacht en een
ruimer uitvlucht voor berouwhebbenden werd daarin opengesteld. Doch
dat was het niet, wat het volk begeerde; het wenschte niet alleen
afschaffing der inquisitie, maar vrijheid van de prediking van
het nieuwe geloof. Toch werd de moderatie in den Raad van State
goedgekeurd. Ook de Prins durfde niet openlijk het stelsel afkeuren,
waarop het ontwerp berustte.
Nu wenschte de landvoogdes, dat de Staten der gewesten er eveneens hun
zegel aan hechtten, want de Staten-Generaal bijeen te roepen, hetgeen
de edelen en het volk begeerden, zou te zeer tegen den wil des konings
hebben ingedruischt. Zij richtte op den 9en April aan alle stadhouders
en provinciale raden een schrijven over de ontworpen moderatie.
Artois hield zijn vergadering het eerst. Verscheidene leden waren
besliste geuzen, maar ook Egmond was natuurlijk als stadhouder
aanwezig. Diens houding was, gelijk een ooggetuige zegt, zeer
zwak. "De graaf," beweert deze, "sprak geen woord, hield voortdurend
den blik ter aarde gewend en gedroeg zich als iemand die de kluts
kwijt was, niet wetende, waartoe te besluiten." Het gevolg was, dat
de geestelijkheid, die in sterke mate in de Staten vertegenwoordigd
was, den slag won en dat trots het protest van de enkele edelen van
het verbond, het moderatieplakkaat, dat in den grond der zaak niets
beduidde, werd aangenomen en goedgekeurd.
Wij leggen den nadruk op die houding van Egmond, omdat zij, evenals
vroeger te Hoogstraten, den Prins ook maar al te zeer ten jare 1566
heeft doen terugdeinzen. Was de eertijds zoo door het volk gevierde
Egmond een man gebleven, ook Oranje zou in dat gewichtig jaar meer aan
de zijde van het volk dan aan die van de regeering gestaan hebben. Want
de prins plaatste zich in die dagen geheel aan de zijde der regeering,
was de rechterhand van Margareta en woonde tallooze vergaderingen
van den Raad van State bij. Algemeen werd in die vergaderingen
aangedrongen op de overkomst van den koning zelf. Ook Oranje drong
daarop met kracht aan en gaf zelfs als zijne meening te kennen, dat
het beste zijn zou, als de koning naar Italië reisde, om daar nadere
berichten uit de Nederlanden af te wachten en dan te besluiten,
met of zonder leger te komen. In hoever het waarheid was, dat de
Prins in dien tijd zijne spionnen in Spanje had, die hem dagelijks
alles van 't Escuriaal vertelden, is niet met zekerheid te zeggen,
maar men noemt o. a. een van Filips' secretarissen, Van den Esse,
die de geheimen van den koning aan Oranje overbriefde.
Deze dubbelzinnige houding van den Prins, waarop we nog nader
terugkomen, heeft zeker ook veroorzaakt, dat de volksbeweging hem
in 1566 te machtig werd. Want er mag niet vergeten worden, dat het
compromis der edelen vooral de oorzaak is geworden, dat er onder het
volk voor het eerst groote beweging ontstond. Tot dien tijd hadden
de hervormingsgezinden zich zooveel mogelijk schuil gehouden. Nu het
Verbond der Edelen zich hunner had aangetrokken en men in den waan
verkeerde, dat het verbond groot succes had gehad, nu kwamen ze bij
menigte uit hun schuilhoeken te voorschijn, keerden ballingen terug uit
den vreemde en was het volk uitgelaten van vreugde over de plotselinge
verlossing en in den waan verkeerend, dat godsdienstvrijheid werd
toegestaan, snelde men bij duizendtallen hier en ginds naar de openbare
preek, die op de grazige velden, tusschen bosschages verscholen,
werd gehouden.
Eene fatale rol speelde echter in die spontane godsdienstige
beweging het geloofsverschil der Protestanten. De grootste toevloed
der hervormingsgezinden bestond uit Calvinisten en hoewel Oranje
in die dagen nog voor het uiterlijke Katholiek was, had toch het
Lutheranisme vooral door zijn omgang en briefwisseling met de
Duitsche vorsten meer zijn sympathie weten te verwerven. Voor de
geloofsbelijdenis der Lutheranen zou hij te winnen zijn geweest,
maar tegen Calvinisten gevoelde de man, die de orde op den hoogsten
prijs stelde, een heftige antipathie. Dit was te meer te bejammeren,
omdat de ontwaakte volksbeweging, door de consistories geleid en
door de vurigste predikers opgewekt, een zeer sterk Calvinistisch
karakter had. Wel had men in 1565 gestreefd naar een verbroedering
aller Protestanten, waarvoor Lodewijk van Nassau zeer had geijverd,
maar op raad van den beroemden Geneefschen leeraar Beza was er van
die vereeniging niets gekomen.
Antwerpen vooral was een middelpunt van beroering. Daar was het
allerminst een schamele gemeente, die de hervorming voorstond. De
rijkste koopmansstand telde menigen grooten vriend van het
Calvinisme. De komst van Meghen, een der afvalligen van het Verbond
en de vrees voor de komst van Aremberg met een leger bracht in
Antwerpen groote ontroering te weeg, omdat men eene bezetting der
regeering vreesde. Daartegenover verscheen Brederode insgelijks
met een grooten sleep in de stad. Gelijk we begrijpen kunnen, was
dit alles de oorzaak van groote beweging te midden der volksmassa,
die reeds stormenderhand de vrijheid der openbare prediking vroeg.
In dien verontrustenden staat van zaken besloot Margareta den
Prins van Oranje, die burggraaf van Antwerpen was, derwaarts te
zenden, met volmacht om de rust te herstellen. Op den 13en Juli
werd hij met juichkreten in de Scheldestad ingehaald. Volgens de
Antwerpsche autoriteiten was de Prins de eenig mogelijke persoon,
om de opgewonden gemoederen tot rust te brengen. Aan die roepstem
des volks gaf Margareta gehoor, want uit zich zelve zou ze daartoe
niet licht besloten hebben. Oranje deelde toch hare gevoelens op het
stuk van den godsdienst niet. Hij sprak zelfs nog op den 6en Juli
tot haar de woorden: "De godsdienst is de groote zaak van het hart en
den wil der menschen, die door geene uitwendige macht ooit gedwongen
kunnen worden."
In beginsel stond hij derhalve toen reeds op zijn hoog standpunt van
verdraagzaamheid. Maar hoe weinig dit tot het gemoed en verstand van
Margareta kon doordringen--één ding wist ze van hem: hij was een man
die de orde voorstond.
Daar dat optreden van Oranje te Antwerpen van groote beteekenis is
geweest en zijne houding aldaar zoo verschillend is beoordeeld, is
het noodig, dat we ons nog nader de omstandigheden verlevendigen,
waaronder hij derwaarts trok.
De stedelijke autoriteit had tevergeefs getracht de samenkomsten
bij de openbare prediking in het veld tegen te gaan. Op den 24en
Juni was er bij Berchem eene predikatie gehouden, waarbij 4 à 5000
menschen tegenwoordig waren. De Landvoogdes, geraadpleegd, had nog
eerst geantwoord, dat die vergaderingen door kracht van wapenen
moesten worden uiteengejaagd. Maar daartegen zagen de autoriteiten
op, aangezien ze hun eigen zwakheid vreesden. Toen verscheen er met
het oog op de menigte ballingen, die terugkeerden en die in den waan
verkeerden, dat godsdienstvrijheid was toegestaan, een plakkaat,
waarbij de komst van vreemdelingen in de stad en het houden van
openbare prediking werden verboden.
Op denzelfden dag vroegen de hervormden aan de magistraat de vergunning
om die prediking te doen houden en te hooren. En ondertusschen dreigden
vele rijke kooplieden, die de hervorming waren toegedaan, de stad te
verlaten en aldus den handel van Antwerpen te verplaatsen. De overheid
wist, tusschen twee vuren geplaatst, niet wat te doen. Zij vroeg aan
de regentes onmiddellijk in de stad te komen en daartoe was zij eerst
besloten, gelijk uit een brief van den Prins aan Lodewijk blijkt.
De Prins vertelt daarin, dat Madame verzocht had aan hem en Egmond
een dag of drie vóór haar naar Antwerpen te gaan en reeds mededeeling
te doen aan de burgers, dat het preeken niet naar den zin van de
Landvoogdes was. Ook wilde zij weten van de Antwerpsche heeren, welke
zekerheid zij gaven voor de persoonlijke veiligheid van Margareta.
Oranje had haar meegedeeld daarin weinig lust te hebben, maar wel wilde
hij alleen naar Antwerpen gaan en dan met zulk een gezag bekleed als
betamelijk was; dan zou hij, zooveel in zijn vermogen was zijn plicht
vervullen en trachten te voorkomen, dat er eenig tumult of wanorde
in de stad zou plaats hebben.
Ook gaf de Prins te kennen, dat indien de Antwerpenaars hem als hun
burggraaf verzochten te komen, dit hem meer tot eer zou verstrekken,
dan afgezonden te worden als de fourier van de Landvoogdes, die
haar logies kwam bestellen. Ook was dit voor de veiligheid van de
Landvoogdes beter. Aan Lodewijk vraagt hij ten slotte alles in het
werk te stellen, om Brederode te weerhouden, in dien kritieken toestand
in Antwerpen te komen.
Wij zagen reeds, dat Brederode in spijt van Oranje's afkeuring, toch
met een breeden stoet van ruiters in de Scheldestad aankwam en door
zijn aanwezigheid de onrust nog vermeerderde. Zijn komst maakte den
weg voor den Prins niet gemakkelijker om zijn doel te bereiken n.l. de
oproerige geesten tot rust te brengen. Want daar is geen twijfel aan,
of dat doel had hij. Totdat Filips' antwoord op het smeekschrift
komen zou, wilde de Prins voor alle dingen getrouw blijven binnen de
grenzen der April-belofte. Vrijheid van godsdienstoefening ging voor
zijn bewustzijn op dat oogenblik buiten die grenzen, doch hij zag,
al wenschte hij een loyaal dienaar des konings te blijven, reeds
op een afstand een donker punt, buiten 't welk hij vroeg of laat,
met opoffering dier loyaliteit, zou moeten gaan.
Het hinderde hem zeer, dat het antwoord van Filips zoo lang uitbleef
en in het begin van Juli beklaagde de Prins zich daarover in een brief
aan Filips van Hessen, den ouden landgraaf, tevens vragende om zijn
vaderlijken raad en hulp ingeval van noodzakelijkheid. Hoe moeilijk
hij voor zich den toestand vond, blijkt wel uit een schrijven aan de
hertogen van Saksen en Wurtemberg, waarin o. a. stond: "Zwijg ik, dan
staat de ondergang dezer landen voor de deur; streef ik de regeering
tegen, dan wordt dit beschouwd als tekortkoming aan mijn plicht."
Antwerpen was inderdaad de meest kosmopolitische plaats van
de Europeesche wereld van dien tijd. Kooplieden van alle andere
koopsteden hadden daar hun eigen huizen ten bate van hun stadgenooten,
die Antwerpen bezochten met commercieele, financieele of diplomatieke
bedoelingen.
Deze reizigers waren de groote dragers van nieuwe denkbeelden en door
hun bemiddeling waren al de verschillende fasen van godsdienstige
gedachten en belangen, die in Europa gistten, tot in de nauwe
straten van Antwerpen doorgedrongen. Steden als Valenciennes, in de
nabijheid van Frankrijk gelegen, waren bijna geheel Calvinistisch,
maar Antwerpen had Duitsche invloeden ondergaan en daar had men
ook, behalve Calvinisten, groote Luthersche en Anabaptistische
congregaties. Die verschillende secten werden in de eerste helft van
1566 al stoutmoediger en veeleischender.
Nu was Oranje erfelijk burggraaf van Antwerpen, gelijk Engelbert,
Hendrik en Réné van Chalons dat vóór hem geweest waren. Op den 13en
Juli verliet hij Brussel. Verschillende geruchten deden de ronde over
zijn eerste weigering, daarheen te gaan; we hoorden reeds, dat hij er
niet als de lakei van Margareta heen wilde, maar wel als burggraaf
der stad, wien alle gezag was opgedragen. Voor zijn vertrek gaf hij
aan de Landvoogdes en den Raad van State te kennen, dat het niet in
zijn macht, noch in zijn wil lag de prediking te doen ophouden.
Hij vond de stad tegen zich zelf verdeeld. De overheid wantrouwde de
burgers; de burgers het hof en de overheid; de Protestanten het hof,
de overheid en de andere burgers en ten slotte waren de Protestanten
onder elkander verdeeld; aan den eenen kant heftige Calvinisten en aan
de andere zijde kalme Lutheranen en tegenover beiden weder vijandig,
de Anabaptisten.
"De heffe van het volk had gezamenlijk Antwerpen in zijn macht."
Welk een taak, die den Prins daar wachtte! Hij voor zich was een
burger, die zich bovenal aan de wet hield; hij beschouwde den
godsdienst als een deel van de inrichting van den staat, hoewel
hij zelf voor zich nog geen godsdienstige gevoelens kende. Hij had
behoefte aan vrede en welvaart; het volk was zoo dwaas en Filips zulk
een kortzichtige ezel, dat de Prins ontmoedigd werd door de vraag,
hoe deze twee te verzoenen.
Den 14en Juli meldt Oranje aan de Landvoogdes zijn wedervaren in
Antwerpen.
Hij vertelt, dat hij pas te 7 uur aan was gekomen, daar hij door
verschillende zaken werd opgehouden en eerst laat uit Brussel kon
vertrekken. Toen hij in de buurt van Berchem was gekomen, een halve
mijl van de stad, kwam Brederode hem met een groot aantal edelen
tegemoet, die als groet een salvo uit hunne pistolen gaven. Enkele
burgers, die bij dien troep waren, riepen: "Vivent les gueux," hetgeen
zij af en toe op den geheelen weg naar de stad herhaalden. Meer dan
30.000 menschen waren er totaal op de been. Bij de komst in de stad
begon de menigte Fransche psalmen te zingen, maar de Prins gebood
hun aanstonds stil te zijn. Toen daarentegen de kreten al luider
en luider werden en het "Vivent les gueux" ook op de wallen werd
gehoord, trachtte de Prins eerst door teekenen hen te bedaren en toen
dit niet hielp, werd hij zeer driftig en zwoer bij God, dat zij zeer
goed wisten wat ze deden en dat sommigen hunner het zouden betreuren,
als zij daarmee voortgingen.
De overheid was hem tegemoet gereden en had hem eenige ordonnanties
overhandigd om de rust in de stad te herstellen. De Prins beloofde
die zorgvuldig te zullen onderzoeken. Wat de predikaties betreft,
ze hadden plaats buiten de wallen en de Prins had gehoord, dat velen
gewapend naar de vergaderingen gingen om anderen te beschermen,
daar ze vernomen hadden, dat de Drost van Brabant in opdracht had,
hen uiteen te jagen.
Aan het slot van zijn schrijven, spreekt hij wel de hoop uit, dat
ze niet zullen trachten de preeken binnen de wallen te houden, maar
hij vreest, dat aan zijn verzoek niet te vergaderen, geen gevolg zal
worden gegeven.
Tusschen de Landvoogdes en den Prins volgde een dagelijksche
briefwisseling. Spoedig bleek het Oranje, dat de hervormingsgezinden
numeriek te sterk waren om het mogelijk te maken hun de preek te
verbieden. Zeer noodlottig was het daarbij, dat de hervormden het
onderling zoo oneens waren, terwijl de Anabaptisten tegen iedereen
waren en iedereen tegen hen.
Zou de hertogin hen evenals de Lutheranen en de Calvinisten op
denzelfden voet willen behandelen--want ze beschouwde hen allen
zonder onderscheid als ketters--Oranje kon geen wanordelijke daad van
welken aard ook goedkeuren. Niets revolutionairs was er in zijn geest,
zoodat het ons niet verwondert, dat hij het ongeregeld optreden van
Anabaptisten en Calvinisten niet goed kon verdragen.
Terwijl de Prins alzoo naar Antwerpen ging, om, als het kon, hoog
boven de vele partijen in naam der regeering de orde te handhaven,
zonnen de edelen en de consistoriën op middelen, om meer te erlangen
dan het moderatie-plakkaat van April hun schonk. Na een voorloopige
bijeenkomst te Lier werd tegen de helft van de maand Juli St. Truyen
als het verzameloord vastgesteld, waar de verbonden edelen en de
hoofden der gereformeerde partij tot eene overeenkomst zouden trachten
te komen. Geldelijk werden namelijk de consistories gesteund door
het compromis der kooplieden. Was de aaneensluiting gevonden, dan zou
niet alleen de eisch om afschaffing der inquisitie, maar om volkomen
godsdienstvrijheid voor de poorten van Margareta's paleis weerklinken.
De vergadering te St. Truyen staat te kwader naam en faam in de
geschiedenis bekend. Men heeft niet geaarzeld o. a. te vertellen,
dat daar door de edelen de voorslag werd gedaan, om op één nacht
in al de 17 Nederlandsche gewesten de Roomsche geestelijken te
vermoorden. Wij kunnen gerust zeggen, dat deze bewering als zoodanig
lasterlijk was. Doch overigens moet het te St. Truyen wel heet zijn
toegegaan en was er misschien meer dan een op de vergadering, die
wel zijn hand zou geleend hebben tot zulk moordbedrijf.
De Prins heeft door zijn invloed evenals bij het eerste smeekschrift
bewerkt, dat men te St. Truyen niet tot daden kwam, maar zich
nogmaals alleen tot woorden zou bepalen. We vragen niet, of het
misschien heilzamer ware geweest, indien de Prins openlijk de zijde
der gematigde edelen te St. Truyen gekozen had. Naar onze zienswijze
had hij in 1566 zich meer door de stemming van het volk moeten laten
bepalen. Maar ook toen was het weer Egmond, "qui tenait la balance
droit; s'il met l'épée sur l'une, elle l'emporte."
Margareta, bevreesd voor 't geen zij van de samenkomst te St. Truyen
vermoedde, droeg den Prins en Egmond op, naar Duffel te gaan, om
van daar als onderhandelaars met de verbondenen te St. Truyen op te
treden. En zeker is het, dat de Prins daardoor veel moedwil heeft te
keer gegaan en nogmaals met goed gevolg de edelen tot een kalme houding
bij hun tweede verzoekschrift heeft gebracht. De vraag is echter of
hij, die door zijn aanwezigheid te Antwerpen, het brandpunt van de
toenmalige volksbeweging, niet voldoende op de hoogte had kunnen en
moeten zijn van de geweldige stroomingen, die niet langer door woorden
zouden te keeren zijn en of hij door zijne houding, die de hoofden
der Consistories zeer verbitterde, niet mede verantwoordelijk is voor
de geweldige uitbarsting van de volkswoede bij den beeldenstorm.
Wij kunnen ons uitstekend verplaatsen in de hoogst moeilijke positie
van Oranje, maar of thans nog niet het oogenblik was gekomen, om de
Hames' woorden op te volgen: Geen woorden meer, maar daden--wij zouden
niet gaarne deze vraag ontkennend beantwoorden. Wij eerbiedigen ten
volle zijne poging om het revolutionair karakter zoolang mogelijk van
de volksbeweging vreemd te houden, maar dat hij die volksbeweging
in haar diepste oorzaken niet begreep en nog zou moeten leeren
begrijpen, kwam hoofdzakelijk daar vandaan, dat het hem persoonlijk
aan godsdienstig leven schortte. Eerlang zou de tijd komen, waarin
hij begreep, dat alleen daden konden helpen om een volk te verlossen.
HOOFDSTUK IX.
DE HERSTELLER VAN DE ORDE NA DEN BEELDENSTORM. DE NIEUWE
EED. 1566-1567.
Oranje spande zich in Antwerpen met alle macht in, de orde te
herstellen en werkelijk gelukte het hem binnen een kort tijdsverloop,
met medewerking van de Magistraat, vergelijkenderwijze de stad weder
tot rust te brengen. Hij slaagde er in, de vreemde kooplieden, die
gedreigd hadden de stad te zullen verlaten om elders hunne zaken te
hervatten, te overreden in Antwerpen te blijven. Ook besloot hij de
preeken niet te verbieden, maar te zorgen, dat zij rustig gehouden
werden. Zijn voorstel om de stedelijke militaire macht met een paar
honderd man op kosten van de stad te versterken, vond geen goedkeuring
bij de Magistraat.
De Landvoogdes was ondertusschen zeer bevreesd geweest, dat de geheele
stoet van de verzamelde edellieden te St. Truyen weer naar Brussel zou
komen. Door invloed van den Prins, van Duffel uit, werd zij hiervan
bevrijd. Slechts een commissie van twaalf gedeputeerden, gewoonlijk
de twaalf Apostelen genoemd, met Lodewijk van Nassau aan het hoofd,
kwam in Brussel, om het tweede verzoekschrift aan te bieden. Niet
dan met moeite liet de Landvoogdes zich bewegen de gedeputeerden te
ontvangen. Stoute taal lieten zij hooren. Medewerking zouden zij
verleenen om de vrede te helpen bewaren indien werd toegestaan,
dat er geen wraak zou genomen worden over het verledene, dat de
regeering hun toestond zich met de gereformeerden te vereenigen en
hun godsdienstoefeningen zouden worden beschermd, dat Oranje, Egmond
en Hoorne in alle gewichtige zaken zouden worden geraadpleegd en als
de Landvoogdes de Staten-Generaal wilde bijeenroepen.
Het smeekschrift van April was Margareta al te ver gegaan, maar dit
nieuwe verzoekschrift was, zooals zij het zelf uitdrukte "nog veel
wranger van smaak en nog veel harder om te verduwen."
Ten einde over dat verzoekschrift en het antwoord er op te geven te
beraadslagen, riep Margareta tegen den 18en Augustus de Ridders van
het Gulden Vlies en de leden van den Raad van State bijeen; met opzet
nam ze een uitstel van drie weken in de hoop, dat inmiddels antwoord
uit Madrid zou komen op het verzoekschrift van April en haar hoop,
zullen we zien, werd verwezenlijkt.
Ook den Prins schreef ze herhaaldelijk naar Antwerpen om haar toch
in Brussel te komen bijstaan. Daartoe was echter Oranje allesbehalve
gezind, want hij wist, dat de schijnbare kalmte in Antwerpen slechts
aan de oppervlakte lag. De regentes echter weigerde naar zijn bezwaren
te luisteren. Al verzekerde hij, dat zijn vertrek het sein zou wezen
tot onlusten en dat het gevaarlijk was, de opgeruide menigte aan
zich zelf over te laten, zonder een leidsman, dien ze vertrouwde,
toch werd hij telkens dringender naar de hoofdstad ontboden.
De 18de Augustus was toen en is nog een geliefde heilige dag
voor de Vlaamsche stad. Een klein beeldje van de H. Maagd, in de
Antwerpsche Kathedraal bewaard, werd op dien dag gewoonlijk door de
stad gedragen. Het was het feest van den "ommegang."
Kennende het gevaar van samengevloeide menigten, drong de Prins er op
aan, althans zijn vertrek tot na dat feest uit te stellen. Op den 18en
Augustus was hij dus nog in Antwerpen en woonde zelfs als ooggetuige,
voor een venster op het stadhuis, met de Prinses en met Lodewijk den
feestelijken omgang bij.
Toen het kleine beeldje, als naar gewoonte bedekt door de rijke
geschenken, die van tijd tot tijd haar toevloeiden, het heiligdom
verliet, werd het van den kant der menigte, die op een veiligen afstand
volgde, met spotkreten begroet en bij tusschenpoozen, als het rumoer
wat bedaarde, werden de honende woorden vernomen: "Maaike, Maaike, uw
uur heeft geslagen. Het is de laatste maal, dat gij zoo rondgaat. De
stad is u moede geworden."
Er werden enkele steenen geworpen, maar ze beschadigden niets en het
arme onschuldige beeldje, voor de eerste maal oneerbiedig behandeld,
werd veilig en wel in het heiligdom teruggebracht. Gewoonlijk werd
het na den terugkeer van haar omgang bij de westelijke deur van de
Kathedraal geplaatst, om daar nog gelukwenschen en geschenken te
ontvangen. Maar dit jaar waren haar bewakers al blij genoeg, dat ze
haar veilig onder dak hadden teruggebracht, dan dat ze verder gevaar
wilden loopen en het beeldje werd in het koor achter een ijzeren
traliedeur geplaatst.
Daags na de processie, gaf Oranje gehoor aan den oproep der regentes
en ging vroegtijdig naar Brussel, in de hoop, dat het gevaar niet
dreigend zou zijn en toch was hij niet vrij van vrees. Die vrees
bleek spoedig maar al te gegrond.
Voordat hij nog Brussel had bereikt, verzamelde zich een menigte
bij de deur der Kathedraal; het verborgen beeldje werd ontdekt en
het volk begon de kreten van den vorigen dag te herhalen: "Maaike,
Maaike, zijt gij zoo vroeg bevreesd geworden? Zoo spoedig naar uw
bergplaats gebracht? Dacht gij buiten het bereik van kwaadwilligheid
te zijn? Waak, Maaike, waak, uw uur is gekomen!"
De kerk stond open, gelijk toen en gelijk nog de gewoonte is en de
menigte liep in en rond het gebouw even vrij als de toerist van heden.
Een in lompen gehulde kerel kwam op het denkbeeld, om den
preekstoel te beklimmen; hij opende den bijbel en begon spottend
een monnikenpreek na te bootsen. Sommigen van de ooggetuigen waren
verontwaardigd. Maar anderen juichten den man toe en schreeuwden:
"Lang leven de Geuzen!" woorden, die voor een Vlaamschen volkshoop
even natuurlijk begonnen te worden als de Marseillaise voor onze
hedendaagsche oproermakers. Doch die kreet had volstrekt niet altijd
bijzonder het oog op de verbonden edelen.
De volkssympathie was niet geheel met de hervormingsgezinden. De
spotboef, die op den preekstoel was geklommen, werd door enkelen uit
den volkshoop beetgegrepen. Een jonge schipper, die aan den anderen
kant den kansel opklauterde, pakte hem beet en sleurde hem van de
trappen. De twee worstelaars waren ongedeerd, maar er volgde een
algemeene verwarring. Een pistool werd afgeschoten en de schipper in
den arm gewond. Met de grootste moeite slechts slaagden de priesters er
in, de kerk te doen ontruimen en de groote kerkdeuren werden gesloten.
Intusschen was de vroedschap op het stadhuis samen gekomen. De
eenige man, op wien zij gedurende de laatste weken hadden vertrouwd,
was weggegaan en er was geen telegraaf om hem terug te roepen. Ze
zonden hem echter een ijlbode achterna. Den dag brachten ze met
ijdele besprekingen door en eindelijk gingen ze naar huis, zonder
een besluit te hebben genomen, maar in de hoop, dat de nieuwe
morgen rust zou aanbrengen. De volkshoop echter, ziende, dat er geen
maatregelen tegen hun wetteloos gedrag waren genomen, werd hoe langer
hoe stoutmoediger. Toen den volgenden morgen de kerkdeuren werden
geopend, stroomde een woedende menigte binnen en het: "Lang leven de
Geuzen!" weerklonk door het gebouw. Spotkreten en bedreigingen werden
tegen het ongelukkige kleine beeldje geslingerd.
Een arme vrouw, die waskaarsjes verkocht, werd het mikpunt van de
grappen van den volkshoop, hetgeen zij beantwoordde met de plagers
asch en vuilnis naar het hoofd te werpen, misschien getergd, doordat
men haar zeide, dat er geen trek meer voor die koopwaar was en dat
ze haar kraam wel kon opbreken. Ondertusschen werd de kerk al voller
en voller en ontstond er weer een heftig tumult. Toen besloot de
Magistraat gezamenlijk naar de kerk te gaan en te zien, wat haar
plechtige tegenwoordigheid zou uitwerken. Dat was echter olie in
het vuur. Wel werden op voorstel van den Raad alle deuren op een na
gesloten, omdat men hoopte, dat dan de menigte uit dien eenen uitgang
de kerk zou verlaten. Maar ook dit baatte niet; de weerspannigsten
bleven in de kerk en anderen stormden er weder in. Ten einde raad ging
de Magistraat weer naar het stadhuis, om over nieuwe maatregelen te
raadplegen. Maar in dien tijd was de Kathedraal aan de willekeur der
bestormers overgeleverd en het verwoestingswerk ving aan.
Het beeld der H. Maagd was het eerste slachtoffer. Haar glans werd
in de vier hoeken van den wind verstrooid en haar zielloos lichaam
in stukken gehakt. Daarop keerde de woede van het gepeupel zich tot
andere versieringen; beelden, schilderijen, altaren werden zonder
acht te slaan op ouderdom, kunst of kostbaarheid vernield. Voor
middernacht was de prachtig versierde kerk, zooals er in Europa geen
tweede te vinden was, in een ledigen, akeligen romp veranderd. Al de
haat tegen priesterbedrog en Roomsche gebruiken barstte los en zij,
die uit werkelijken godsdienstijver handelden, werden door het gespuis,
dat alleen uit lust in oproer zich bij hen voegde, geholpen.
En daarop toog de menigte van de eene kerk naar de andere; twee
dagen en twee nachten duurde de vernieling. Beelden werden gebroken,
schilderijen vernield, crucifixen afgeslagen, doch alle schrijvers
erkennen, dat er geen plundering plaats had. De gehate voorwerpen,
zelfs die van groote waarde, werden vernield maar niet gestolen. De
vroedschap, onbekwaam om den storm te bedaren, sidderde van ontzetting,
hopende op 's Prinsen terugkomst en vreezende voor hun leven. Doch
hun angst daarvoor was overbodig. Geen persoonlijk geweld van eenigen
aard werd er bedreven; geen enkel mensch werd leed gedaan. Dit was
een sprekende trek gedurende dien geheelen storm van geestdrijverij,
die gedurende de maand Augustus door het land woedde. Beelden werden
vernield, maar menschenlevens overal gespaard.
De tijding bereikte Brussel en bracht de Landvoogdes in de hevigste
ontroering. Waarom Oranje niet onmiddellijk aan den wensch der
Antwerpsche overheid voldeed, om daar terug te keeren, is niet
bekend. Waarschijnlijk was het Margareta, die hem tegenhield. Hij
was volgens haar meening een volkstribuun en tegenover de dreigende
volksmacht wilde zij een beschermer. Margareta begreep natuurlijk
niets van dien beeldenstorm. Het groote beest, het volk, had zijn
horens getoond; het moest worden overwonnen en tot onderwerping
gebracht. Van een mogelijk recht, dat daaraan ten grondslag lag,
had zij geen begrip. Haar voornaamste aandoening echter was vrees
bij de uitbarsting en ze zocht naar elke bescherming, die zich aanbood.
Om 3 uur in den morgen van 22 Augustus werden Egmond, Hoorne, Oranje en
anderen in het paleis geroepen. Het voorplein lag vol kisten en koffers
en de regentes stond gereed, naar Mons te vluchten, waar Aerschot het
bevel voerde. Aremberg, Barlaimont en Noircarmes waren reeds bij de
Landvoogdes, toen de anderen aankwamen. Al hare raadslieden verzetten
zich tegen dit roekeloos plan, dat een algemeenen opstand zou ten
gevolge hebben. Had men de regentes tot vertrek kunnen bewegen,
dan zou het Oranje niets gekost hebben, de teugels van het bewind
te aanvaarden; hij deed niets van dien aard, maar wees integendeel
Margareta op de uiterste dwaasheid van zulk een handelwijze.
De oude president Viglius kwam met de tijding binnen, dat de burgers de
poorten van Brussel hadden gesloten om het vertrek van de regentes te
beletten. Zij overlaadde den armen ouden man met een vloed verwijten;
toch week ze eindelijk voor den aandrang harer raadslieden, als wier
gevangene zij zich nu beschouwde.
Mansfelt werd met het opzicht over de stad belast, terwijl Egmond,
Hoorne en Oranje zich onder hem schaarden. Er liepen dan ook geruchten,
dat de beeldstormers van plan waren, in den nacht van den 24en Augustus
op alle Brusselsche kerken een aanval te doen. De eene paniek volgde op
de andere en de Landvoogdes was met moeite tot bedaren te brengen. Die
angst vermeerderde bij elk bericht, dat uit andere Vlaamsche steden
kwam. In Doornik, Valenciennes, Gent en Mechelen hadden de berichten
uit Antwerpen eveneens een vuur ontstoken. Tevergeefs trachtte men
den hartstocht van den volkshoop te breidelen; de furie van den
beeldenstorm was ontembaar.
Op 25 Augustus werd Margareta tot een gewichtige concessie
gedwongen. Eenige dagen te voren was er van Filips tijding gekomen,
in antwoord op het verzoekschrift van April; het behelsde, dat de
inquisitie kon worden afgeschaft en dat er een gematigd plakkaat
moest worden ontworpen. Dat bericht, hoe nietswaardig ook, daar
Filips terzelfder tijd aan den Paus verzekerde, dat die belofte aan de
Nederlanders hem slechts door den nood was afgedwongen en daarom ijdel
was, dat bericht moest thans dienen om de edelen te bevredigen. Zelfs
beloofde Margareta hun, dat zij bij den koning zou aandringen op het
bijeenroepen der Staten-Generaal, waartoe hij nog geen verlof had
gegeven. Zij erkende met weerzin, dat de hervormingsgezinden haar
te machtig waren geworden en dat zij hun recht om God te dienen
naar hun eigen wensch niet langer veilig kon ontkennen. En daarom
teekende zij ook een verdrag (Accoord), waarbij de vrije prediking
werd toegestaan op plaatsen, waar die tot nu toe reeds bestaan had,
terwijl de Edelen van hun zijde het Compromis beloofden op te heffen.
Die laatste belofte was een groote fout. Welk aandeel Oranje daaraan
gehad heeft, is moeilijk te bepalen, doch zooveel is zeker, dat
Lodewijk van Nassau de bewerker van het verdrag is geweest. Brederode
en Jan van Marnix (Toulouse) keurden het met scherpe woorden af. De
eerste zeide zelfs, dat hij altijd gedacht had "que la seule mort
nous pouroit séparer du Compromis."
Ook een groot deel van het volk beschouwde dit verdrag als verraad
aan de goede zaak gepleegd. De vrije prediking alleen toe te staan op
plaatsen, waar die reeds gehouden werd, stond gelijk met een verbod
en was te duidelijk bewijs, dat Margareta alleen uit vrees en voor
't oogenblik iets toegaf.
Waarschijnlijk is Lodewijk van Nassau evenals zijn broeder, de Prins,
uit vrees voor de uitspattingen van het Calvinisme, tot het sluiten van
dat verdrag gekomen. De vergunning der vrije prediking, waar ze reeds
bestond, scheen in de oogen van het volk, dat daarvan voordeel trok,
een groote stap voorwaarts. Toen dit bekend werd, was de onnadenkende
menigte uitgelaten van vreugde en meende in haar opgewondenheid den
dageraad van een nieuwen dag over land en volk te zien aangebroken.
Op 26 Augustus keerde Oranje naar Antwerpen terug en op den 29en
schreef hij aan Margareta:
"Mevrouw. In deze stad teruggekeerd, heb ik de zaken in groote
verwarring gevonden. Ik zal mijn uiterste best doen om de
onteerde, verwoeste kerken ter eere Gods te herstellen,
overeenkomstig den heiligen wensch van Zijne Majesteit,
van Uwe Hoogheid en van mij zelf.
"Ik heb met van Straalen gesproken zooals Uwe Hoogheid mij
opdroeg, om geld gereed te houden, de bandes d'ordonnance
te betalen."
Oranje vond natuurlijk volop bezigheid in Antwerpen. De geheele stad
zag er uit, alsof er een cycloon over was heengegaan. Het was een
zware taak de orde te herstellen. Buitendien was de positie van den
Prins op dat oogenblik uiterst vreemd.
De verbondenen bleven Margareta's goede trouw verdenken. Zij besloten
gewapende mannen in hun dienst te nemen en Jan van Nassau zelfs had
op zich genomen, Duitsche hulptroepen voor dit doel te lichten.
Oranje kan hiermede niet onbekend geweest zijn. Natuurlijk was het
lichten van troepen om zich te verzetten tegen regeeringsmaatregelen
een revolutionaire daad--maar toch was er zeker nooit een loyaler
rebel dan de Prins. Hij toch liet geen steen ongekeerd, om allen
burgers te geven, wat hun toekwam en publiceerde een ordonnantie,
die onder bedreiging van de doodstraf, de minste stoornis van den
katholieken eeredienst of eenige beleediging van geestelijken verbood
en hij toonde zelfs zijn beslistheid om door te zetten, door drie
beeldenstormers in zijn tegenwoordigheid te doen ophangen.
Hij toonde hoe krachtig hij zich kon beheerschen in het handhaven
van het koninklijk gezag, zoover dit maar eenigszins mogelijk was,
terwijl hij terzelfder tijd duidelijk aan de regentes uiteenzette,
dat de regeering alleen haar eigen zwakheid openbaarde door wetten
te maken, die niet konden worden uitgevoerd en dat er een zekere
vrijheid van godsdienst aan de bevolking moest worden toegestaan. Hij
gaf zijn goedkeuring aan de versterking van het garnizoen in Antwerpen
en elders, maar liet ook geen gelegenheid voorbijgaan, aan te dringen
op een bijeenroeping van de Staten-Generaal.
De brieven van Margareta ademen doorgaans vertrouwen in hem. Op den
1en September verzocht zij hem bij haar te komen, toen zij kwade
geruchten gehoord had van lichtingen der verbondenen in Duitschland,
maar toch was ze angstig, hem te raadplegen. Indien ze geweten had,
dat op den dag vóór zij schreef, de Prins een langen brief aan
Hendrik van Brunswijk had gezonden, om verder verstuurd te worden
aan de Hessische vorsten, den hertog van Cleef en Graaf Schwartzburg,
dan zou ze niet zoo angstig voor zijn raad geweest zijn.
Daarin toch beschrijft hij het wilde spel, dat de godsdienst in
de Nederlanden had gespeeld, daaraan deze woorden toevoegende:
"Wij kunnen wel gissen dat dit gedrag onzen genadigsten Heer, de
Koninklijke Majesteit van Spanje ten zeerste zal mishagen en grieven,
gelijk het inderdaad niet minder ons ontrust en krenkt." Hij zegt
zelfs, dat, als de Spaansche Koning de Inquisitie spoediger uit het
land had gebannen, deze beweging niet zou ontstaan zijn en de oude
Katholieke godsdienst beter zou hebben kunnen gehandhaafd worden.
Zijn woorden zijn als altijd, ook hier zeer oordeelkundig gekozen;
de lezer proeft er uit algemeene liefde tot vrede en orde en een
werkelijke aanhankelijkheid aan het Katholicisme. Hij herhaalt zijne
overtuiging, dat, indien men den Hervormden rustige uitoefening van
hun godsdienst had toegestaan, alles goed zou gegaan zijn. Hij hoopt,
dat Filips nog zal hooren naar rede en dat de toestand zal verbeteren.
Uit dergelijke brieven leert men het karakter van den Prins het best
kennen. Indien dit verraad was, dan was het wel het openhartigst
samenzweren, ooit door een staatsman in praktijk gebracht. Hij was
een Washington gelijk, die elken stap voorwaarts in de oogen der
wereld wenschte te rechtvaardigen.
Lodewijk, die destijds in Breda was en die evenals de Prins de heftige
Calvinisten als gevaarlijke oproermakers beschouwde, was nog steeds
in de weer, de Duitsche vorsten tot hulp te overreden. Hij schreef
daarover zelfs aan zijn broeder te Antwerpen, die, hoe regeeringsgezind
ook, toch ook steeds op de mogelijkheid van gewapend verzet bedacht
bleef.
Volgens Lodewijk zou de overeenkomst, die hij zou aangaan met
George van Holl, den koning wel noodzaken, wat water in zijn wijn
te doen. Lodewijk werd dan ook voor veel gevaarlijker geacht dan
Oranje. De koning verzocht zelfs aan Oranje, Lodewijk voor eenigen
tijd weg te zenden, hetgeen Margareta met aandrang herhaalde. Door
Lodewijks verwijdering hoopten zij den band te zullen verbreken
tusschen de ketters der verschillende landen, doch de Prins weigerde
zijn broeder weg te sturen.
Sir Thomas Gresham, de bekende Londensche koopman, stichter van
de Londensche beurs, die ook groote zaken dreef, had het raadzaam
gevonden, naar die stad terug te keeren, toen hij van den onrustigen
geest, die daar heerschte, hoorde. Op den 8en September schreef hij
vandaar het volgende:
"Den vierden dezer maand, liet de Prins van Oranje mij vragen, met
hem te dineeren. Ik had een hoogst aangenaam onderhoud met hem. Hij
vroeg mij naar de gezondheid van Hare Majesteit (Elisabeth); vertelde
mij alles wat er in de stad plaats had gehad; wat een gevaarlijke taak
hij had te vervullen en hoe hij met de Protestanten een overeenkomst
had gesloten, welke hij mij door den secretaris der stad, Wesembeke
(dezelfde die in Engeland kwam voor den vrijen handel in het koren)
liet voorlezen. Op denzelfden dag werd de overeenkomst op het stadhuis
geproclameerd.
De copie daarvan zend ik U hierin gesloten. Maar bij al wat de Prins
sprak, zeide hij: "De koning zal niet tevreden zijn met hetgeen wij
thans doen," hetgeen mij deed denken, dat die zaak nog lang niet
geëindigd was, maar wel tot grooten rampspoed voeren zou; vooral als
de koning van Spanje de bovenhand krijgt. Ook vroeg hij mij, of ons
volk van plan was, de stad te verlaten. Ik zei hem, dat ik daarvan
niets gehoord had."
Blijkbaar had Oranje dien maaltijd gegeven, om de meening der
Engelschen te weten te komen.
Men kan zich licht voorstellen, hoe angstig de familie van den Prins
op het rustige Dillenburgsche kasteel naar de aankomst der koeriers
uitzag.
Gravin Juliana was nog in leven. De toestand in de Nederlanden, waarbij
een harer zoons aan de zijde der wet en der gevestigde regeering
stond, maar de ander min of meer rebelleerde tegen het gezag, dat zijn
broeder vertegenwoordigde, boezemde aan de moeder grooten angst in.
Einde Augustus 1566 schrijft ze aan Lodewijk o. a.:
".....Met een bezwaard gemoed heb ik gehoord van de gevaren en
moeilijkheden, waarin gij tegenwoordig verkeert. De Heilige
Drieëenheid moge u bewaren en beschermen, opdat gij niets
raadt noch doet dat tegen Gods woord indruischt en dat in
strijd zal zijn met de zaligheid uwer ziel en met de welvaart
van land en luiden.
Laat U niet door menschelijke wijsheid en goede meening
verleiden, maar bid met alle vlijt Uwen hemelschen Vader om
Zijn heiligen geest, dat Hij Uw hart verlichte en gij zijn
goddelijk woord, zooveel in U is, bevordert en niet in strijd
daarmee handelt en het eeuwige meer dan het tijdelijke lief
hebt.... Bidden is hoog noodzakelijk, want de booze geest zal
niet rusten. Daarom bid ik U, hartelijk geliefde zoon, dat
gij in de vreeze Gods leeft, opdat de vijand U niet snellijk
versla. Ach! hoe bezwaard is mijn gemoed, wat groote zorg heb
ik voor U! Wat ik met bidden kan uitrichten, zal door mij niet
gespaard worden. De barmhartige God moge alles tot een zalig
goed einde leiden en hen die het christelijk en goed meenen,
niet verlaten enz."
Ongetwijfeld werden de Nassausche vorsten in hun godsdienst door
staatkundige motieven geleid; niet aldus hun brave moeder. De
godsdienst was leven voor haar en menig innig gebed zond ze omhoog voor
de geliefde, dierbare zonen, die in een vreemd land in de moeilijkste
zaken gewikkeld waren.
In hoever het den Prins gelukte, de orde in Antwerpen te herstellen,
blijkt het best uit zijn brieven aan de Landvoogdes. Reeds 2 September
1566 kon Oranje haar berichten, dat er weder in de groote kerk Notre
Dame gepreekt werd en ook de mis in tegenwoordigheid van een groote
menigte was gecelebreerd.
Hij geeft haar tevens te kennen, dat door hem niets zal worden
nagelaten, den godsdienst overal weder te herstellen overeenkomstig
de bevelen van haar, maar hij vond de oppositie in de stad zelfs
onder menschen van goeden stand zeer sterk.
Twaalf dagen dus na de verwoesting van de Antwerpsche Kathedraal was
de kerk weder voor haar oorspronkelijk doel hersteld en dat alleen
door inspanning van den man, wiens naam later gold als synoniem van
het strijdend Protestantisme. In een later schrijven zegt Oranje,
dat hij met de grootste moeite de beroeringen tot rust heeft gebracht.
De aanhangers van den nieuwen godsdienst zijn zoo talrijk, dat zij
meenen alles in hun macht te hebben. Daarom zendt Oranje bij den
brief een overeenkomst, die hij na eindelooze discussies heeft tot
stand gebracht en die o.a. inhoudt de prediking binnen de muren toe
te staan; hij hoopt, dat de Landvoogdes hare goedkeuring daaraan zal
kunnen verleenen; hij wijst haar op het ontzaglijke aantal van 18 à
20.000, dat buiten de muren der stad het preeken bijwoont en spreekt
de vrees uit, dat bij weigering er nog meer beroering zal komen,
daar er vele landloopers en vagebonden zijn, die zich wel met het
groot aantal werklooze arbeiders zouden kunnen vereenigen.
Oranje hoopt vooral, dat de Landvoogdes de numerieke sterkte van de
hervormden in Antwerpen niet te licht zal schatten.
Margareta was ten zeerste ontevreden over de erkenning der schadelijke
sekten en over de concessies, die hun waren gedaan. Haar brieven zijn
dan ook vol tegenwerpingen over zijn handelwijze, terwijl Oranje's
verontwaardiging steeds grooter werd over haar verwachting, dat hij
het onmogelijke doen zou, op een oogenblik, dat hij reeds verricht
had wat onwaarschijnlijk scheen.
In het begin van September schreef Egmond aan Oranje, toen hij
gereed stond naar zijn gouvernement te vertrekken. Ook Egmond ging
naar Vlaanderen om het Accoord in zijn gouvernement ten uitvoer
te brengen. Dit was voor alle stadhouders een moeilijke taak. "Het
teugelloos gemeen tot zijn plicht te brengen, het beeldstormen te
verhinderen, de bedrijvers der wanorde te straffen, de openbare preek
te bepalen tot die plaatsen, waar ze voor den 23en Augustus werd
gehouden en voor dit alles geen andere middelen, dan goede woorden
te hebben, daar de regeering geen troepen kon missen; het was een
uiterst zware plicht.
Toch slaagden ze er in door hun invloed en den bijstand der gezeten
burgers, maar voor al hun moeite kregen ze weinig dank van de
Landvoogdes, die van haar eigen concessies gruwende, het hun kwalijk
nam, dat ze ter goeder trouw het Accoord naleefden."
Al hield Egmond, de meest katholieke der drie, zich het naast aan
de bedoeling der Landvoogdes, ook hij gevoelde niet vertrouwd te
worden. Egmond klaagt er ook over, dat Margareta op niemand anders haar
vertrouwen schijnt te stellen dan op Barlaimont, Viglius, Assonleville
en mannen van dat slag, met wie ze elken dag vergaderingen houdt,
soms drie uur achtereen. Als reden geeft de Landvoogdes op, dat zij
gewaarschuwd is tegen lichtingen, die in Saksen en Hessen door ons
volk worden voorbereid, maar Egmond kan dat niet gelooven, want dit
zou in strijd zijn met hetgeen de edelen hem hebben verzekerd.
Blijkbaar was de graaf van Egmond minder in het vertrouwen der
verbonden edelen dan Oranje. Deze sloot met overleg zijn oogen voor
hetgeen er gebeurde; de eerste was te eenvoudig om te wantrouwen,
hetgeen niet in het openbaar geschiedde; hij bleef dus in onwetendheid.
De maand September wordt wel als datum vastgesteld, waarop "gedachten
van trouweloosheid" in Oranje begonnen op te komen. Dat er plannen
in hem omgingen van oppositie tegen de onderdrukking van den
vreemden koning en van pogingen om zelfregeering te verkrijgen, is
waarschijnlijk, doch dit alles hield hem ook vroeger reeds bezig. Dit
is daarom des te eigenaardiger, omdat hij juist ook in 1566 alles
aanwendde, om het koninklijk gezag te handhaven. Zeker is het, dat
hij in September, waarschijnlijk na ontvangst van het vermelde briefje
van Egmond, een zekeren Varich naar den graaf toezond om Egmond eens
te polsen over het verzet tegen Filips.
Wilde hij aan den eenen kant het gezag van den koning handhaven,
tegelijkertijd zocht hij echter naar middelen om een ander toevlucht
dan Filips' genade te hebben. Hij droomde van verheffing van het volk,
dat een sterke begeerte naar nationaal bestaan begon te openbaren.
Egmond beschikte over een magnetische kracht, die Oranje miste; er was
in hem een onbeschrijfelijke eigenschap, die persoonlijke bewondering
opwekte. In den oorlog was hij voorspoedig geweest en daarbij werd
Egmond door aandrift, niet door rede beheerscht, twee groote factoren
om een populair held te worden. De warmte, die in Oranje's karakter
slechts langzaam ontstond, was in Egmonds karakter van zelf aanwezig.
De Prins begreep ten volle dit verschil tusschen hen beiden en
gevoelde, dat met hulp van Egmond de zaak gewonnen was; een groot
bezwaar voor het leiderschap van Egmond was er echter en dat was
Egmond zelf. Hij was van harte een loyaal dienaar van Spanje, zooals
Oranje nooit, sedert hij page was, had kunnen zijn. Egmond kon niet
gelooven, dat al de indrukken van zijn onbeduidende reis naar Spanje
valsch waren geweest en zijn brief van 6 September aan Oranje is een
positief bewijs, dat hij niets wist van de pogingen om zich Duitsche
hulp te verzekeren.
Prins Varich, een vertrouwd edelman, broeder van zijn stadhouder in
het kleine vorstendom Oranje, werd daarom naar Egmond gezonden met
instructies, welke het handschrift van Lodewijk verraden, zoodat deze
jonge geestdriftvolle man er waarschijnlijk in geslaagd is zijn meer
voorzichtigen broeder te bewegen, Egmond zijn hand te toonen.
Varich moest de aandacht vestigen op de zeer uitgebreide toerustingen
van den Koning van Spanje, zoodat niet alleen de dissenters maar ook
de Katholieken verdacht werden en het plan van Filips misschien was,
hen geheel onder slavernij te brengen.
Verder moest hij mededeelen, dat Oranje voor zich zelf besloten had
niet in het land te blijven en getuige te zijn van zijn ondergang
en de vernedering van het volk. Indien de graaf en de admiraal
van gelijke meening waren geen tirannieke onderdrukking te dulden,
dan bood Oranje aan, met zijn vrienden de middelen te overleggen om
dat te vermijden. De Staten-Generaal bijeen te roepen zou een goede
zaak zijn, maar nog beter zou het wezen, er geen gras over te laten
groeien, totdat het te laat zou zijn, handelend op te treden. Ten
slotte moest Varich den graaf van de onbillijkheid overtuigen, dat
Eric van Brunswijk met zijn troepen naar Holland was gezonden.
Onmiddellijk na den beeldenstorm was de regeering begonnen troepen aan
te werven, hetgeen des te gemakkelijker ging, omdat er juist in die
dagen aanzienlijke sommen uit Spanje waren gezonden. Reeds in October
kon Margareta op 10.000 man te voet en 3000 ruiters rekenen. Deze
legermacht kwam onder commando van Mansfelt, Meghen en anderen; Oranje
en Egmond werden niet voldoende vertrouwd. De nieuwe troepen kwamen
in de groote steden in bezetting; weigerden deze, zooals Antwerpen en
's-Hertogenbosch, dan werden de troepen in de nabijheid gelegerd.
Niet zoo gemakkelijk ging het, in de stadhouderschappen van Oranje
en Egmond, in Holland en Vlaanderen, bezetting te brengen en toch had
de Landvoogdes zich niet ontzien toe te staan, dat Eric van Brunswijk
zich in Woerden versterkte en dat Gouda 300 waardgelders aannam.
Tegenover de alzoo gewapende regeering stond de nationale partij
machteloos. Geen wonder, dat de stadhouder van Holland daarover zeer
ontstemd was en dat Oranje door middel van Varich, Egmond op het gevaar
liet wijzen, dat Holland langzamerhand geheel versterkt werd. Oranje
was dan ook besloten afstand te doen van zijn stadhouderschappen en
zich vrij te maken van alle verplichtingen, maar zonder den raad van
Egmond en den admiraal wilde hij niets doen.
Oranje vroeg een samenkomst met hem. Egmond antwoordde op deze
boodschap met een kort, koud briefje, dat hij den volgenden Dinsdag te
10 uur Oranje te Dendermonde hoopte te ontmoeten. Met zijn gewoon
optimisme gaf de graaf te kennen, dat hij de verzekering van de
regentes geloofde en Filips zijn toestemming zou geven tot het
bijeenroepen der Staten-Generaal, terwijl hij het erg jammer vond,
dat Brederode en Culemborg zoo ver waren gegaan.
Overeenkomstig de afspraak had de samenkomst op den volgenden Dinsdag
plaats. Ze kan niet lang geduurd hebben, want ze begon nagenoeg 11
uur en was voor het middageten afgeloopen.
Alle edelen beklaagden zich bitter over de regentes en Lodewijk van
Nassau in het bijzonder was zeer gekrenkt over haar mededeeling aan
zijn broeder, dat hij uit het land gebannen zou worden. Hoorne liet
een brief van zijn broeder Montigny lezen, waarin deze de gramschap
van den koning over den beeldenstorm beschreef en Oranje las een brief
voor van den Spaanschen gezant te Parijs, Don Alava aan de hertogin,
waarin de schuld van het oproer aan de drie mannen, Oranje, Egmond
en Hoorne werd geweten en waaruit bleek, dat het Filips' doel was,
op deze drie te gelegener tijd zijn wraak te nemen.
Lodewijk van Nassau beweerde, dat, als de koning een leger naar de
Nederlanden zond om een tirannie te vestigen, de edelen volkomen
in hun recht waren, tegenover de Spanjaards Duitsche huurtroepen te
stellen. Algemeen zag men in, dat Filips valsch spel met hen speelde.
De brief van Don Alava heette onderschept te zijn, maar was hoogst
waarschijnlijk verdicht, om Egmond, die aan de echtheid geloofde, voor
Oranje's plannen te winnen. Toch heeft ook dit niets geholpen. Egmond
bleef weigeren om mede te werken tot afwering van het Spaansche
geweld; hij was de eenige te Dendermonde, die het verzet tegen den
koning afkeurde. Veertien jaar later schreef Oranje in zijn Apologie:
"Indien mijne kameraden en broeders der Orde slechts verkozen
hadden, hun raadgevingen met de mijne te paren in plaats van
hun leven goedkoop te verkoopen, we zouden alle middelen, die
in onze macht waren, hebben aangewend, ons geld en ons bloed
hebben geofferd, om te voorkomen, dat Alva en de Spanjaards
vasten voet in het land verkregen hadden."
De samenkomst te Dendermonde was alzoo een waardig pendant van die te
Hoogstraten. Op beide vergaderingen was het de loyauteit van Egmond,
die zijn vrienden belette, althans een poging te wagen, het land
te redden.
Kort daarop schreef Egmond uit Brussel een brief aan Oranje, waarin
hij hem meedeelde, hoe verontwaardigd Margareta was over den inhoud
van den verdichten brief van don Alava, maar tevens (en dit vooral had
Egmonds oogen moeten doen opengaan), hoe de Landvoogdes hem behandelde
als een man, van wien zij een slechten dunk had.
In den aanvang van October was Antwerpen wederom in een dragelijk
rustigen toestand, ten minste voor het uiterlijke. De noordelijke
gewesten, die reeds geruimen tijd op de aanwezigheid van hun stadhouder
hadden aangedrongen, herhaalden steeds luider die vraag. Om hem over te
halen, gaven ze te kennen, dat de Staten van Holland hadden besloten,
hem een wacht van 36 man te geven. Ook wilden ze hem een geschenk
aanbieden, evenals Vlaanderen dat aan Egmond gedaan had. Ze wilden
hem 55000 ponden geven, maar de Prins meende, dat in die moeilijke
dagen het geld beter kon besteed worden. Toch nam hij een gift voor
zijn uitgaven aan.
Wel vreesde de Prins voor een herhaling van het oproer, als hij
Antwerpen aan de zorg van de overheid overliet, maar hij begreep ook
de billijkheid van het verzoek der Hollanders en gevolgd door zijn
"bande d'ordonnance" uit 260 ruiters bestaande, toog hij op reis
naar Utrecht. Hoogstraten werd Oranje's tijdelijke plaatsvervanger
te Antwerpen.
In het Noorden waren de troebelen eenvoudig een herhaling van die te
Antwerpen. De hervormde sekten wenschten te hooren preeken, de regentes
wilde dit voorkomen en de schending van de kerkgebouwen straffen,
terwijl de Prins den hervormden het voorrecht wilde geven, hun wettig
toegestaan door het Accoord van 25 Augustus. Er was over de nauwkeurige
datums, wanneer er in verschillende plaatsen voor het eerst gepreekt
was, groot geharrewar en de quaestie was niet altijd gemakkelijk te
beslissen, daar de getuigen noodzakelijk er bij geïntresseerd waren.
In Utrecht was de Prins tamelijk voorspoedig in het herstellen van de
orde; daarna ging hij naar Amsterdam. Margareta waarschuwde Oranje,
voordat hij Utrecht verliet, dat binnen de stedelijke grenzen te
Amsterdam geen preeken hoegenaamd mochten worden toegestaan.
De ligging van Amsterdam maakte den toestand daar eenig in
zijn soort. Van alle zijden door kanalen en grachten doorsneden,
stond het verbreken van samenkomsten binnen de stad gelijk met een
uitnoodiging om in het IJ te springen, als de predikers buiten de
stad hun toespraken gingen houden. Oranje was niet blind voor dit
moeilijk vraagstuk en verzocht de hertogin een ander te zenden,
om hare onmogelijke opdracht uit te voeren.
Margareta antwoordde daarop, dat het haar wensch was, dat het preeken
in Amsterdam ophield, daar er vóór het Accoord niet gepreekt werd,
naar zij had vernomen. Alleen buiten de stad, waar wel gepreekt was
op een bepaalde plaats, moest de Prins het in Godsnaam toelaten,
als hij het niet kon verhinderen. Ook verzoekt zij in haar brief,
zoowel in Amsterdam als in de andere plaatsen, waar wanorde werd
aangetroffen op voorbeeldige wijze "de ontwijders en de roovers der
kerken" te straffen.
Al begonnen de brieven van de Landvoogdes aan Oranje steeds met
"mon bon cousin," al eindigden ze altijd met "votre bonne cousine,"
toch bleek uit alles, dat ze eigenlijk den Prins weinig vertrouwde
in het uitvoeren van haar scherpe bevelen.
Reeds het Accoord met de edelen aangegaan, was haar te veel; buiten de
grenzen daarvan te treden, zelfs dan, wanneer de noodzakelijkheid dit
niet anders mogelijk maakte, wekte haar toorn in hooge mate op. Dat
de regeeringspositie van Oranje van dag tot dag moeilijker werd laat
zich hooren, maar toch werd hij door zeer begrijpelijke motieven er
nog steeds toe geleid, zich niet bij de partij van het geweld aan
te sluiten.
Alle kansen om een geregelde gewapende macht samen te stellen tegenover
de naderende Spaansche soldaten, waren verloren. Zelfs het aanvankelijk
in wachtgeld genomen krijgsvolk, door Lodewijk van Nassau aangeworven,
was nog voor den winter van 1566-67 door gebrek aan geld ontbonden;
men had per slot van rekening voor Filips het leger bijeengebracht,
want voor rekening van hem werden die huursoldaten, die het geuzenleger
moesten vormen, overgenomen. Ook weigerde Oranje het opperbevel te
aanvaarden over een leger van de consistoriën. Aan Brederode werd
dit toen opgedragen, doch daar men voor de lente geen ernstigen
aanval wachtte, werd er geen al te groote haast met de maatregelen
gemaakt. De regeering was met haar voorbereiding reeds veel verder
gevorderd en in het midden van December werd tot de belegering van
Valenciennes besloten, dat in het Zuiden der Nederlanden het brandpunt
der hervorming was.
Noircarmes was aan het hoofd van het leger geplaatst, om Valenciennes
ten onder te brengen. De stad werd buiten de wet verklaard. Verschrikt
door dezen onverwachten aanval, liepen de geuzen van het zuiden,
aangespoord door Dathenus, van alle kanten samen, om Valenciennes
en de geloofsbroeders te ontzetten. Doch die ongeregelde massa was
een gemakkelijke prooi voor de troepen der regeering. Noircarmes
overrompelde de hoofdmacht van het geuzenleger en drieduizend man
sneuvelden in een gevecht bij Lannoy.
Welken indruk die verovering op Egmond maakte, is bekend. De zwakke
man liet toen den laatsten stengel los, die hem nog aan de verbondenen
hechtte. Ook hij ontwapende het volk van Vlaanderen, het gewest van
zijn stadhouderschap, schafte zelfs op de meeste plaatsen de openbare
preek af en stelde zich zonder eenig voorbehoud voor de regeering
beschikbaar.
Oranje was tijdens deze jammerlijke eerste nederlaag nog te
Amsterdam. Hier was hij er na eindelooze moeite in geslaagd de orde
te herstellen, zooals die elders was verkregen en einde Januari zond
hij de Landvoogdes een copie van het Accoord met de burgers.
Wel had hij de dissenters verboden gebruik te maken van de kerk
der Minoriten, maar hij meende hun te moeten toestaan, binnen de
stad vergaderingen te houden, tot ze in de lente een gebouw buiten
de wallen hadden gesticht. Godsdienstige buitensporigheden had hij
beteugeld, maar voor godsdienstijver een uitweg gevonden, meenende
dat dit het eenige middel kon zijn om Filips' gezag te handhaven.
Margareta was er in 't geheel niet mee voldaan, dat er eenige
privileges zouden worden toegestaan. Opstand was opstand en moest in
kerk of staat worden overwonnen. Ze berispte dan ook Oranje zoowel
over de liberaliteit van het Accoord als over zijn laksheid tegenover
de bondgenooten. Vooral wantrouwde zij Lodewijk van Nassau. Daarom
schreef Oranje haar op den 20en Januari:
"Wat mijn broeder aangaat, Mevrouw! het is waar, dat hij
den godsdienst, waarin hij is opgevoed en die een andere is
dan de onze, niet verloochent. Maar het kan moeilijk vreemd
gevonden worden, dat ik in spijt daarvan hem bij mij houd,
daar ik van keizer Karels tijd af, altijd Duitsche edellieden
van verschillend geloof in mijn hofhouding heb gehad."
Was Margareta ontevreden over de concessies door den Prins gedaan,
terwijl ze toch zelf haar eigen onmacht om de Vlaamsche oproerige
beweging te kalmeeren, moest inzien, men kan licht begrijpen, dat
haar broeder van zijn verwijder gezichtspunt uit, nog een gestrenger
beoordeelaar van Oranje was.
Naar zijne meening waren de protesteerende geesten van het Noorden
een hoop onrustige, oproerige en goddelooze booswichten. Hij besloot
na eindelooze overwegingen, een nieuwen eed van trouw van elken
koninklijken ambtenaar en dienaar in zijn Nederlandschen dienst te
eischen. Wie deze eedsaflegging weigerde, zou worden aangemerkt als
een verrader.
In December 1566 had Margareta het bevel ontvangen, dezen nieuwen
eed van al de troepen in de gewesten af te nemen. Dienovereenkomstig
beval zij in Januari aan den Prins dien eed aan zijn troepen op
te leggen. Hij antwoordde daarop uit Haarlem, dat hij niet in
staat was, haar bevel op te volgen, daar zijn compagnie reeds was
vertrokken. De hertogin zou gemakkelijk een ander vinden, om de
troepen den vereischten eed te doen afleggen. De tijd scheen hem nog
niet rijp, om zijn werkelijke meening over deze nieuwe regeling uit te
spreken. Hij wendde geen poging aan, zijn manschappen terug te houden
van de opvolging van Filips' gebod, maar gaf toch duidelijk te kennen,
dat hij liever niet als tusschenpersoon daarbij diende.
Toen het Accoord te Amsterdam was geteekend en alles door hem gedaan
was, wat binnen de grenzen zijner macht viel, ging Oranje naar
Antwerpen terug, waar de zaken weder in zulk een toestand gekomen
waren, dat er een sterkere hand dan die van Hoogstraten noodig was. Hij
hield te Breda op, waar de graven van Hoorne, Nieuwenaar, Hoogstraten,
Brederode en verschillende andere verbondenen zijn aankomst afwachtten.
De Landvoogdes, die van het voornemen dezer samenkomst had gehoord,
had wel aan den Prins geschreven, dat zij dit niet goedkeurde, maar
haar brief was te laat gekomen om het te beletten.
Hoe verontwaardigd de edelen waren over den maatregel van een nieuwen
eed in het midden zijner regeering, terwijl alle vereischte vormen
van den eed van getrouwheid aan den koning in den aanvang van diens
regeering geheel en al nagekomen waren, laat zich denken.
Brederode stelde een nieuwe petitie aan de regeering voor; Oranje
keurde die evenmin goed als dat hij ze verhinderde. Het schijnt dat
hij op het oogenblik den toestand van den kranken staat zoo hopeloos
vond, dat hij onverschillig was voor de proef van elk geneesmiddel.
Het nieuwe request was krachtig gesteld; het klaagde over het verbreken
van het Accoord, over het uitvaardigen van daarmee strijdige plakkaten
en over andere onwettigheden. Margareta wilde Brederode zelf niet
ontvangen; een zijner vrienden overhandigde het haar en zij antwoordde
acht dagen later met tegenklachten. Ook zij beschuldigde de tegenpartij
van overtreding van het Accoord en had Brederode met oproer gedreigd,
haar antwoord luidde, dat het onderdanen niet paste, zulk een taal
tegen de overheid te voeren. Nauwelijks was dit antwoord in Brederode's
handen gekomen, of hij begon te Antwerpen krijgstoerustingen, die
Oranje oogluikend toestond.
Met Duitsche vorsten bleef de Prins ook in die dagen in drukke
briefwisseling, terwijl zijn broeder Lodewijk hen persoonlijk bezocht,
om raad en hulp te vragen. Augustus van Saksen schreef Oranje o.a. dat
niemand eigenlijk den Prins kon raden dan de Prins zelf, maar dat
het een goed plan was, als hij de Augsburgsche confessie aannam en de
gereformeerden kon overreden, die insgelijks te omhelzen. En inderdaad,
daartoe deed Oranje in die dagen allerlei pogingen. De Lutheranen en
de Calvinisten wilden zich echter niet vereenigen. Al kwamen er ook in
Antwerpen eenige Luthersche predikanten, om de Calvinisten te bekeeren
(misschien door toedoen van den Prins), hun bekrompen en onverdraagzaam
dogmatisme kon slechts de tweedracht verergeren. Van den preekstoel
werd er alleen hatelijk tegen andersdenkenden geredetwist. De
Lutheranen ontzagen zich niet, de gereformeerden voor ketters en
oproermakers te schelden en als menschen voor te stellen, die in een
goed geordenden staat niet geduld mochten worden.
't Is wel vreemd: Oranje meende, dat het mogelijk zou zijn deze
felle bestrijders van elkaar, te vereenigen! Wel een bewijs, dat
hij in die dagen de beteekenis van den godsdienst nog niet voldoende
begreep en dat hij, alleen om de hulp der Duitschers te verkrijgen,
wilde vereenigen, wat in dien tijd niet bij elkaar te brengen was. De
dagen waren echter niet verre meer, of hij zou dit begrijpen.
Intusschen begon de Landvoogdes de bedoelingen van Oranje te
wantrouwen. Wel was hij machtiger dan iemand anders geweest, om een
schijn van vrede in de steden te herstellen, die door de onstuimigste
beroeringen der verschillende sekten waren verdeeld. Maar wat
hielpen al die pogingen van den Prins voor de rust van het land,
als hij toch weder in het geheim samenwerkte met Brederode, die
openlijk in Antwerpen lichtingen aanwierf, niet voor den dienst des
konings bestemd.
Nog één poging wendde de Prins aan, om door middel van de Duitsche
vorsten invloed op de politiek van de Landvoogdes uit te oefenen. Had
hij op den 7en Januari 1567 een brief aan Willem van Hessen geschreven,
met dringende bede om Duitsche hulp, was er dientengevolge eene vrij
vruchtelooze samenkomst van edelen te Dusseldorf geweest, om over de
Nederlandsche zaken te raadplegen, op den 21en Februari schreef de
Prins weder een langen brief aan denzelfden Willem van Hessen, waarin
hij uitvoerig Margareta's pogingen beschreef, om het Protestantisme
uit te roeien.
Van de regentes was niets te verwachten. Meghen was door en door
papistisch en hij beheerschte geheel en al de hertogin. Hij was de
oorzaak van al de ellende in Brabant, evenals Aremberg in Friesland;
beiden bedoelden alleen de arme Christenen te onderdrukken, onder
voorwendsel van den godsdienst te beschermen. Deze brief kruiste met
een van Willem van Hessen aan Oranje. Daarin deelde hij den Prins mede,
dat de Duitsche vorsten van plan waren, een deputatie naar Margareta
te zenden, om door mondelinge bespreking ten gunste van de Lutherschen
iets uit te werken. Hij waarschuwde Oranje zich tegen de Spanjaards
in acht te nemen, in naam van den ouden landgraaf, die op sterven lag
en zoo er iemand in Europa was, die daarover uit ervaring kon spreken,
dan was het wel Filips van Hessen.
Misschien heeft deze waarschuwing van den ouden Landgraaf wel
medegewerkt tot den beslissenden stap van Oranje, toen hij weigerde den
nieuwen eed af te leggen. Vroeg in Maart herinnerde Margareta hem, dat
de tijd voor alle trouwe vazallen van Spanje gekomen was, om openlijk
voor den dag te komen en zich als zoodanig te toonen. De koning toch
had zijn bevel herhaald, dat iedereen in zijnen dienst, zonder eenige
uitzondering, zijn eed van getrouwheid zou hernieuwen. De regentes
nam als zeker aan, dat de Prins niet aarzelen zou, aan haar verzoek
te voldoen. Geen loyaal man zou onder de bestaande omstandigheden
zijn handteekening kunnen weigeren. Het was eenvoudig herhaling. Dat
was haar gezichtspunt--het was een doodgewone zaak.
Nog denzelfden dag, waarop de Prins den nieuwen eed ter teekening
ontving, zond hij Margareta bericht, dat het hem tot zijn spijt niet
mogelijk was aan het verzoek van de Landvoogdes te voldoen. In zijn
antwoord schrijft hij o. a.: ...."Indien ik nog eens getrouwheid
zweer, dan kon het schijnen, alsof ik mijn vroegere geloften had
verwaarloosd. De vorm van dezen nieuwen eed is daarbij wel eenigszins
vreemd en schijnt van de gedachte uit te gaan, òf dat ik er over denk
mij zelf te onttrekken aan het volbrengen van loyale plichten in
's Konings dienst, òf dat ik meen orders te ontvangen, die ik niet
gewetensvol zou kunnen uitvoeren, daar ik gezworen heb, de voorrechten
der gewesten te beschermen...."
Tevens verzoekt Oranje iemand te zenden om zijn opdracht te kunnen
overnemen.
Verwondert het ons, dat Margareta ontroerd was, toen zij die weigering
van den Prins op hare vraag ontving? Ze had niet opgehouden in de
dagelijksche briefwisseling met haar broeder, hem alle geruchten
betreffende Oranje, mede te deelen en elke regel, dien zij schreef,
ademde wantrouwen. En toch was ze zich levendig bewust, hoe nuttig
de Prins voor haar was geweest en hoe geen ander man een dergelijken
invloed op het volk kon uitoefenen. Het denkbeeld, dat hij zich
onttrok, vervulde haar met grooten angst.
Zij antwoordde Oranje, dat zij niet bij machte was, zijn besluit
aan te nemen, daar zij hem de ambten niet had overgedragen, die hij
vervulde. Ze zou echter den koning inlichten maar hoopte, dat hij
voorloopig zijn bestuur zou blijven uitoefenen op zulk een wijze,
dat hij zich tegenover God en zijn souverein kon verantwoorden en
overeenkomstig zijn eersten eed.
Kort daarna zond ze haar secretaris Berty naar Oranje, die met hem
een persoonlijk onderhoud over dien eed had, doch hun samenkomst
had geenerlei resultaat. Oranje kon en wilde geen eed zweren,
dien hij voor kleingeestig hield, indien hij niet meer behelsde
dan oppervlakkig scheen en dien hij voor gevaarlijk hield, indien
er meer in verborgen lag, dan het oog kon zien. Hij bleef dus bij
zijn voornemen, zijn ambten, die hij van den Spaanschen koning had
verkregen, neder te leggen.
Thans zou men zeggen, dat het oogenblik voor den Prins was gekomen om
zich royaal aan de zijde van het volk te plaatsen of zich aanstonds
geheel terug te trekken. Maar nog bleef Oranje weifelen. Al wordt
alles in aanmerking genomen, om zijn houding te verontschuldigen,
zijn weifeling tot het laatste oogenblik toe en zijn gebrek
aan zelfvertrouwen zijn mede oorzaak geweest van de noodlottige
gebeurtenissen, die het vaderland zoo diep te betreuren had.
Filips II was besluiteloos, maar Oranje was het niet minder. De
besluiteloosheid van den koning van Spanje was de oorzaak, dat Alva
eerst in April 1567 Madrid verliet, terwijl toch de koning onmiddellijk
na den beeldenstorm besloten had tot zijn zending. Had Oranje die
maanden, die daartusschen verliepen (Aug. 1566-Maart 1567) gebruikt,
om hem te voorkomen, de opstand ware georganiseerd en Alva had de
poorten der steden gesloten gevonden. Maar de Prins miste het noodige
vertrouwen op de duurzame kracht der beweging en op zich zelven.
In de laatste maanden van zijn verblijf in de Nederlanden is er dan ook
weinig verheffends in zijn persoonlijkheid. Staatkundige berekening
gaf bij al zijn daden den doorslag. En al zullen wij hem op hoogst
gespannen oogenblikken, die nog volgden, de hulde niet onthouden,
die hem toekwam, toch betreuren we het, dat destijds niet reeds die
hoogere geest in hem leefde, dien we later bij zijn terugkeer in het
vaderland in hem bewonderen.
Margareta had op de terugkomst van den Prins te Antwerpen gerekend,
om krachtiger tegen de vrije prediking op te treden. Hoogstraten,
die Oranje vervangen had tijdens diens afwezigheid in het Noorden,
had wel met oordeel en kracht bestuurd en zelfs in October een oproer
door strenge maatregelen bedwongen, maar of hij de man er naar was,
om den katholieken godsdienst te herstellen ten koste der sekten,
daaraan twijfelde Margareta.
De Landvoogdes bleef op den Prins vertrouwen en nauwelijks was hij
dan ook in de Scheldestad teruggekeerd, of Margareta ving weer aan,
zich beroepende op zijn trouw aan den koning, hem aan te zetten tot het
doen ophouden der prediking binnen de muren der stad. Daar Margareta
zich niet van den Prins wilde ontslaan, ook al had hij den nieuwen eed
geweigerd, totdat de koning daaromtrent zou beslist hebben, was Oranje
wel verplicht, de moeilijke taak te Antwerpen weer op zich te nemen.
Na verschillende samenkomsten met de hervormers, kwamen de Prins,
de magistraat en de graaf van Hoogstraten, die Oranje's coadjuctor
bleef, tot het resultaat, dat de prediking binnen de muren niet zou
kunnen ophouden, tenzij er eenige compensatie aan de sekten gegeven
werd. Op 17 Februari zonden ze een deputatie naar de Landvoogdes
om de zaak met haar te bespreken. De regentes was zeer positief in
haar eischen; zij stond met kracht op de nakoming van de volgende
voorwaarden: Alle predikers moesten aanstonds vertrekken en alle
preeken en godsdienstoefeningen ophouden. De katholieke eeredienst
moest worden hersteld en het bouwen van nieuwe tempels gestaakt worden;
alle burgers moesten den koning gehoorzamen en zich aan zijn geboden
houden. Geen vagebonds of vluchtelingen mochten binnen de stad geduld
worden en alle gewapende mannen in den dienst van de gemeente moesten
gehoorzaamheid aan den koning zweren. Als die voorwaarden vervuld
werden, dan beloofde de regentes den burgers van Antwerpen, dat ze
niet om vroegere daden zouden worden gestraft, tenzij de koning,
door de edelen, de raden en staten geraadpleegd, anders zou bevelen.
In die amnestie was niet één persoon begrepen, die schuldig was aan
beeldstormerij, samenzwering tegen Z. M. enz. Ten overvloede, om alles
nog minder beteekenend te maken, verklaarde ze, dat de beloften in
die artikelen vervat, aan 's konings welbehagen waren onderworpen.
Welk een slag was dit in het aangezicht van alle hervormden, van welke
kleur ze ook waren! Op den 27en Februari verschenen afgevaardigden
van de sekten voor den Prins en vroegen, waarom er geen acht was
geslagen op het verdrag van het voorgaand jaar. Was het wonder dat
er samenscholingen van het volk plaats hadden, dat op zulk een wijze
werd geprikkeld?
Op den 2en Maart verzamelde zich een menigte van 2000 man voor de deur
van 's Prinsen verblijf en eischte de verzekering, dat er geen geweld
zou worden gebezigd, om de preeken te doen ophouden. Toch gingen ze
toen nog zonder rumoer uiteen.
In plaats van zich aan het hoofd dier onstuimige menigte te plaatsen,
dacht Oranje er aan, haar te bedwingen en te ontwapenen, met het
doel den koning het voorwendsel te ontnemen, het land met Spaansche
benden in te trekken. Daarom richtte hij in overleg met Nieuwenaar,
die ook voor Hoorne sprak, Brederode en Hoogstraten nog eens een
brief aan Egmond, zonder wien ze allen te zamen niets vermochten.
En wat stelden ze hem voor? Zouden we het kunnen gelooven, indien de
documenten het niet bewezen? Ze stelden Egmond voor, zich met hen te
verbinden tot het afschaffen van de openbare preek, tot het herstellen
der orde en daardoor tot het weren van de Spaansche troepen, voor wier
komst de aanleiding dan zou zijn weggenomen. Wij gelooven gaarne, dat
het doel van den Prins: het weren der Spaansche soldaten, ernstiger
gemeend werd dan het middel: de vrije prediking af te schaffen. Maar
ondertusschen werd het door hem voorgesteld.
Wel een bewijs hoe weinig Oranje en de zijnen nog wisten wat hun te
doen stond. Terwijl de Protestanten goed en bloed te hunner beschikking
stelden, om de vrije prediking te behouden, stonden zij in beraad
die desnoods met geweld te verhinderen. Toonde Margareta met haar
dwaze eischen den geest des tijds niet te verstaan; die geest, die
strooming werd evenmin begrepen door Oranje. Werd zij gedreven door
den angst voor haar koning of het naderend leger, door hem gezonden;
ook de Prins, voor wien de orde alles was in den staat, werd door
diezelfde vrees tot de wanhopigste en onmogelijkste reactie gebracht,
die wij ons bijna niet van hem kunnen voorstellen. Men mag echter
niet vergeten, dat het doel van dat schrijven was, Egmond te winnen.
Doch Egmond was een royalist pur sang. Hij was dit door afstamming
en traditie, van den aanvang zijner loopbaan af, als overwinnend
generaal van de troepen van zijn meester! Ook hem mishaagde wel het
gedrag van den koning; diens bevelen vielen ook niet in zijn smaak,
maar rebel te worden, de wapens tegen den koning op te nemen, dat kon
hij nog minder verdragen. Van den aanvang af had hij dit geweigerd en
bij die verklaring volhardde hij. Als aristocraat kon hij zich niet
met het volk verbinden tegen zijn souverein; als katholiek wilde
hij zich niet vereenzelvigen met de bestrijders van het gezag der
kerk. Buitendien was er nog een andere factor in het spel, die zijn
houding van die van Oranje deed verschillen. Al zijn eigendommen en
belangen waren op den Nederlandschen grond.
Oranje had zeker ook van zijn recht op zijn vaderlijk erfgoed afstand
gedaan ter wille zijner broeders, maar de Nassau's waren zoo aan
elkander gehecht en zoo loyaal tegenover elkander, dat hij zeker was,
een veilig toevluchtsoord in het ouderlijk huis te vinden. Egmonds
diensten aan Filips bewezen, waren door heel Europa bekend en hij kon
niet gelooven, dat de overwinnaar van St. Quentin en Grevelingen, die
zooveel glans had geworpen op de eerste regeeringsjaren van den vorst,
door Filips verkeerd zou worden beoordeeld. Hij antwoordde daarom
aan de vier edelen, dat hij zich niet met hen wilde verbinden. Hij
vermaande hen te doen, wat ze hem voorstelden: de preek af te schaffen,
het volk te beteugelen en dan nederig den koning te bidden, niet met
zulk een geduchte legermacht in het land te komen. Geen defensief
verbond wilde hij mee sluiten; tot meer dan nederig bidden, mochten
de edelen zich niet verstouten.
Oranje en zijne vrienden wilden nog een poging wagen, Egmond tot
beter inzicht te brengen. Ze noodigden hem tot een gesprek, maar
hij weigerde hen te ontmoeten. Hij vermaande hen zich als getrouwe
vazallen te gedragen. Hij voor zich was besloten, de wijk te nemen
als de koning het land overheerde, maar in geen geval zou hij zijn
meester bestrijden. Dit was zijn laatste woord en daarmee keerde hij
zich voor goed van zijn oude vrienden af.
Egmond legde den nieuwen eed, dien Oranje geweigerd had, af en op
den zelfden dag gaf Brederode de instructies aan de bevelhebbers
zijner troepen.
HOOFDSTUK X.
DE SLAG VAN AUSTRUWEEL. ORANJE EN HET OPROER IN ANTWERPEN. VERTREK
VAN DEN PRINS. 1567.
Wat in den aanvang van 1566 mogelijk was geweest, indien de gedachte
van Nicolaas de Hames was verwezenlijkt, doch wat toen door den
tegenstand van Oranje en de andere grooten niet geschied was, dat
werd thans, nu de zaak der verbondenen veel wanhopiger stond, ter
elfde ure nog beproefd.
Alleen wanhoop kon op dat oogenblik nog tot zulk een waagstuk drijven,
want overal in het land was de regeering sedert veel machtiger
geworden, terwijl de legerbenden van Alva het land naderden. Toch
werd het nog beproefd en eere den mannen, die de proef met hun dood
hebben bezegeld en door hun offer een bezielend voorbeeld gaven
voor het verzet, dat enkele jaren later met het schoonste succes zou
bekroond worden.
Als legerhoofd trad Hendrik van Brederode op en de meeste
oprichters van het compromis der Edelen werden bevelhebbers zijner
troepen. Nicolaas de Hames was er niet bij; deze was reeds sedert
eenige maanden naar Duitschland verwijderd en op zeer ongunstige
wijze door Margareta aan den keizer afgeschilderd. Na Brederode was
Jan van Marnix, heer van Toulouse de opperste veldheer, terwijl zijn
broer St. Aldegonde de functie van thesaurier-generaal bekleedde. Op
naam van "Brederode en die van de nieuwe religie" werd in en buiten
Antwerpen krijgsvolk aangeworven en dat Oranje zich daartegen niet
verzette blijkt wel uit het feit, dat sommige werfofficieren er
durfden bijvoegen: "Op last van den Prins van Oranje."
Een boekje in die dagen verspreid, kon als manifest van den opstand
gelden; in het bijzonder bevatte het eene aansporing tot de grooten en
edelen, niet langer te weifelen, maar vastberaden het eenige middel
aan te grijpen, dat nog redden kon, n. l. eendrachtige bestrijding
der regeering. Men begreep zeer goed, wat men van den Spaanschen
koning te vreezen had en tevens dat ze hun goed en leven, dat zij
nu op het spel gingen zetten, toch reeds verbeurd hadden. Zij, de
gereformeerden, wisten het wel, maar de "Heilige Raad," zooals het
boekje werd genoemd, overtuigde slechts hen, die reeds overtuigd waren,
niet echter de grooten, die bleven weifelen.... totdat het te laat was.
De verbondenen hoopten allereerst Antwerpen meester te worden, teneinde
deze stad tot het middelpunt hunner onderneming te maken; zij rekenden
tevens op den bijval van niet minder dan 52 Noord-Nederlandsche
steden. Daar ze meester waren van Deventer en Maastricht, kon de uit
Duitschland verwachte hulp over de bruggen van Maas en IJsel komen,
terwijl de bezetting van Zeeland, hetgeen ze niet moeilijk achtten, hen
in de gelegenheid zou stellen met Fransche en Engelsche geloofsgenooten
in gemeenschap te komen.
Antonie van Bombergen maakte zich bij verrassing van 's Hertogenbosch
meester en trachtte ook daar krijgsvolk te werven op naam van Oranje
en Hoogstraten. Wel verbood Oranje verdere lichtingen, maar hij kan
niet onbekend zijn geweest met het feit, dat zijn bevel niet werd
gehoorzaamd.
Het krijgsvolk, dat zich aanmeldde, was echter onvoldoende geoefend
en aan wapenen ontbrak het geheel, vooral ook doordat Mechelen, waar
de arsenalen zich bevonden, door de regeering was bemachtigd. Deze
liet de opstandelingen niet den tijd tot organisatie, doch tastte
nu ook door. Utrecht werd door Meghen verrast en ook Amsterdam liep
gevaar, maar deze stad bleef door de komst van Brederode voor de
geuzen behouden. In plaats van Brederode, die de troepen bij Vianen en
Antwerpen zonder hoofd had moeten achterlaten, kwam de jonge Toulouse,
een edel en moedig man, geen veldheer, maar een geleerde.
Zijn aanslag op Walcheren mislukte en daarop verschanste hij zich bij
het dorp Austruweel in het gezicht van Antwerpen, in de hoop dat de
Prins zich eindelijk voor hen verklaren zou. Die hoop bleek ijdel.
De regeering zat inmiddels niet stil en geholpen helaas door den
ouden veldheersblik van Egmond, die zijn troepen uit Vlaanderen
had aangeboden tegen het geuzenleger, dat een sterke stelling had
ingenomen, werd Filips van Lannoy, heer van Beauvoir, tegen Toulouse
afgezonden. Waarschijnlijk vertrouwde Margareta haar raadsman niet
zoozeer, om hem zelf met het commando te belasten.
Op den 12en Maart ontmoette Beauvoir de troepen van Toulouse
bij Austruweel. Deze was daardoor geheel verrast; ja hij meende
eerst nog dat het de Duitsche hulptroepen waren, waarop zoolang
was gehoopt. Geen gevecht, maar een ware slachting was het gevolg;
de meeste geuzen sneuvelden of werden in de Schelde gejaagd; van de
3000 krijgsknechten onder Toulouse ontkwam er bijna geen een, al waren
de overwinnaars slechts ten getale van 800 man. Ook de arme Toulouse
zelf kwam strijdend om en werd in honderd stukken neergehouwen.
Dit was het droevig einde van de eerste poging van den
Nederlandschen opstand.
Welken indruk die gebeurtenissen op de Calvinisten maakten en hoe de
houding van den Prins daarbij was, blijkt uit de volgende beschrijving:
"Ondertusschen verlangden de Antwerpsche Calvinisten, toen zij
van hunne bolwerken het vuur van Austruweel en de ongenadige
behandeling van de arme Toulousianen zagen, zich met hen in den slag
te vereenigen. Zij haastten zich naar de marktplaats, gemeenlijk
genoemd Place de Meir, waar in een oogwenk 1300 à 1500 man waren
verzameld. Sommigen waren gewapend met puntige hamers, maliekolven
en oude wapens, anderen met werpspietsen en slagzwaarden. Bij dezen
voegde zich een corps muitelingen, ongeveer 4000 man sterk, op dezelfde
manier uitgerust....
"De Prins van Oranje, over deze plotselinge beweging ontzet, riep de
acht compagnieën katholieke soldaten en achtenswaardige burgers, die
hij in de maand September had ingeschreven, te zamen. Hij liet deze
in het stadhuis en op plaatsen aan de markt grenzende, postvatten,
ten einde de muitzieken en de hervormden, die samenspanden om de
stad te plunderen, in bedwang te houden. Daarop ging hij, vergezeld
door Hoogstraten en van Straalen, burgemeester van Antwerpen, naar de
Place de Meir om te weten te komen, wat die woeste menigte verlangde.
"Ze werden met beleedigingen begroet. Oranje werd een vuile verrader
genoemd, een dienaar van den Paus, een beambte van den Anti-Christ. Met
dergelijke liefelijke woorden zooals de Hugenoten gewoon waren naar
hun vijanden te slingeren, werd de Prins overvallen. Daarop begonnen
zij als krankzinnigen te roepen, dat zij den dood van hun gesneuvelde
broeders, die door de Katholieken zoo wreed waren gemassacreerd, wilden
wreken en bevalen den Prins gebiedend, dat hij de poorten moest openen
of anders zouden zij ze afbreken. Toen hij daarmede langer wachtte,
dan hun beviel, ijlden ze naar de naastbijzijnde poorten, maakten ze
met hun maliekolven open, ten einde hun plan te gaan uitvoeren, geen
acht slaande op de waarschuwing van den Prins, dat ze niet in staat
waren met goed toegeruste soldaten te vechten en dat Toulouse en zijn
troepen, die voor hun oogen waren vernietigd, hun tot waarschuwing
konden dienen. Eindelijk ziende, dat zijn vermaning niets uitwerkte,
keerde de Prins naar de Place de Meir terug.
"Nu moet men niet vergeten dat Beauvoir, vóór de nederlaag
van Toulouse, gewaarschuwd was, dat de Antwerpsche sektarissen
zich verzamelden om hem aan te vallen... Daarom beval hij al de
gevangenen ter dood te brengen ten getale van ongeveer 300, uit
vrees, dat deze hem soms een poets zouden spelen. Dat was zeker
een zeer onmenschelijke daad, maar misschien op dat oogenblik
een militaire noodzakelijkheid. Daarop trok hij naar de stad, vast
besloten de Evangelische muiters, die zich wilden wreken op den dood
hunner kameraads, te straffen... Toen deze echter Beauvoir met zijn
overwinnende troepen, die de lucht vervulden met de geluiden van
krijgstrompet en trommelslag, zagen naderen, was hun drift bekoeld
en kalm gingen ze naar de Place de Meir, om den raad van den Prins
van Oranje op te volgen, dien ze daareven zoo verachtelijk hadden
verworpen.
"Beauvoir bleef eenigen tijd in slagorde op hen wachten, maar toen
hij zag, dat ze niet het minste verlangen hadden, zijn uitdaging
te beantwoorden, plaatste hij de standaards van den ongelukkigen
Toulouse tot een bespotting op den hoek van de haven, liet die daar
een poos staan en ging toen, met roem overdekt en met buit beladen,
met zijn soldaten naar Brussel.
"Het scheen, alsof de Calvinisten van spijt zouden barsten, want
ze zwoeren, dat de Antwerpsche papisten niet lang over hun ongeluk
zouden lachen. Den nacht bracht de menigte gewapend op de Place de Meir
door, onophoudelijk roepende: "Vivent les gueux." Vroeg in den ochtend
haalden ze 17 stukken geschut uit het arsenaal, want ze vertrouwden de
magistraat niet en daarop gingen ze als waanzinnigen van kerk tot kerk,
van klooster tot klooster, plunderend en roovend al wat zij vonden,
terwijl ze priesters en geestelijken, vooral de Minoriten, die in
slechten dunk stonden, kwalijk bejegenden. Daarop stonden ze gereed de
rijke woningen te gaan plunderen, met het plan allen, die niet tot hun
geloof behoorden, te verjagen en de stad onder hun macht te brengen.
"Ze haatten de Lutherschen nog meer dan de Katholieken; die noemden ze
"halve-papisten," "erger dan papisten" en ze wilden geen woord ten
gunste van de Anabaptisten hooren, hoewel zij (altijd volgens Pontus
Payen) kinderen van den duivel waren niet minder dan deze.
"Waarschijnlijk zouden ze geslaagd zijn in hun verderfelijke
oogmerken, als de Prins van Oranje dit niet door zijn voorzichtige
zorg had voorkomen. Hij, die de bloeddorstige natuur der Calvinisten
haatte, besloot hun stoutheid met sterke hand te keeren. Hij nam
daarom de voornaamste Spaansche, Italiaansche, Engelsche en Duitsche
kooplieden in vertrouwen en ook de dekens van alle gilden, die niet
tot de opstandelingen behoorden. Daarop verzamelde hij de gewapende
Katholieken en Lutheranen; hij overreedde hen een verbond te sluiten
en tezamen pogingen in het werk te stellen om de buitensporigheden
van die sektarissen te beteugelen, die geboren schenen, om de wereld
in beroering en alles in wanorde en verwarring te brengen.
De Lutherschen waren daartoe volkomen bereid. Ze hadden dikwijls van
te voren zulk een verbond aan de Katholieken voorgesteld, met wie ze
in goede verstandhouding gedurende de troebelen geleefd hadden. De
Prins beval toen, dat de groote klok geluid werd en op een andere
marktplaats, geheel afgezonderd van de Place de Meir, verzamelden zich
de Katholieken en Lutheranen. Deze bestonden enkel uit deftige lieden,
rijke kooplui en achtenswaardige burgers, terwijl de anderen slechts
uit schorriemorrie bestonden, voor 't grootste deel vreemdelingen,
vluchtelingen, bankroetiers en minder volk, aangevoerd door een
ellendigen galgevogel, met name Hermans.
"Zeker, er waren ook in de stad vele rijke kooplieden, die den
godsdienst van Calvijn beleden, doch die vermengden zich niet openlijk
met het gepeupel, al ondersteunden zij ze misschien in het geheim. Er
bestond dus gelegenheid, de stad van slecht bloed te zuiveren,
maar de Calvinisten, de ongelijkheid van den strijd erkennende,
zonden hunne predikanten naar den Prins, om voorwaarden te maken en
ze boden aan, zich aan zijn besluiten te onderwerpen. Oranje willigde
dit in en bedaarde den toorn der Katholieken en Lutheranen, die er
eindelijk in toestemden het verbond te teekenen, dat de Prins met
de Consistories had gemaakt en die beloofden, zich aan den inhoud
daarvan te houden. Zoo werd het oproer zonder bloedvergieten gestild,
geheel tegen de algemeene verwachting in.
"De Prins wordt om dit optreden door velen hoogelijk geprezen; men gaat
zelfs zoover, dat men hem alle eer geeft, de stad tegen plundering
en bloedvergieten door zijne tegenwoordigheid te hebben bewaard. Men
beweert, dat door hem het leven der Katholieken is gespaard, die
zonder de tijdelijke hulp der Lutheranen in het uiterste gevaar zouden
verkeerd hebben.
"Wat mij aangaat, (zoo eindigt de katholieke royalistische schrijver),
ik zou niet gaarne de eer, die den Prins in die zaak toekomt,
ontkennen; maar toch komt het mij voor, dat de Calvinisten meer reden
van dankbaarheid hadden, dan de Katholieken en de Lutheranen; want het
Compromis dat hij maakte, was geheel in het voordeel van de zwakste
partij, die op het punt stond voor haar heiligschennis en diefstallen,
die ze begaan hadden, een waardige straf te ontvangen."
Ziedaar het verhaal, verteld door een katholiek schrijver, die bijna
tijdgenoot dier gebeurtenis was, doch die Margareta doet voorkomen als
een voorbeeldige regentes, wie de belangen harer kerk bovenal ter harte
gingen. Natuurlijk moet dus dit verhaal als zoodanig beoordeeld worden.
De overeenkomst, waartoe de verschillende sekten zich verbonden, was
de volgende: De stadssleutels bleven in de handen van den Prins en van
Hoogstraten. Burgers en soldaten samen moesten verantwoordelijk blijven
voor den algemeenen vrede; de burgers benoemden de kapiteins, wier
keuze door den Prins moest worden goedgekeurd; 1200 burgers moesten
de poorten bewaken en de stad werd in districten verdeeld. Binnen de
wallen kon de overheid geen gewapend volk toestaan, noch eenig soort
van garnizoen, zonder toestemming der gemeente. De burgers moesten
den eed afleggen aan den koning, de stad en het volk, met behoud der
privileges, inzonderheid van dat der Joyeuse entrée. Het verdrag van
1566, betreffende de beide godsdiensten, bleef onaangetast.
De eerste vorm van deze overkomst werd door het volk niet
aangenomen. Op den volgenden dag kwamen er vijftien additioneele
artikelen bij, o.a. bepalende, dat de conventie van den 27en moest
worden in stand gehouden, totdat de koning en de staten het punt
van den godsdienst hadden toegestaan. De stadssleutels moesten
onmiddellijk aan Oranje en Hoogstraten gegeven worden, die, indien ze
het noodzakelijk achtten, 400 ruiters mochten lichten en gewapende
schepen in de Schelde konden opstellen. Al de inwoners zonder
uitzondering moesten bijdragen aan de uitgaven, die de algemeene
verdediging eischten; op de bolwerken zouden kanonnen worden geplaatst
en de gouverneurs moesten het geschut controleeren. Op den 15en Maart
stemden de Calvinisten er in toe, deze artikelen te onderteekenen.
Er is geen twijfel aan, of door deze conventie werd een bloedbad
voorkomen, zoo vreeselijk als Parijs ooit gezien heeft; de stad werd
door het vergelijk beveiligd en tot rust gebracht en aan Oranje
komt ten volle de eer van deze heilrijke uitkomst toe. Hij bewees
op dat gespannen oogenblik, te midden van tallooze sekten, die
elkander ten bloede toe haatten, een staatsman van groote wijsheid
te zijn. Men moge terecht zijn weifelen en zijn besluiteloosheid in
1566 en 1567 betreuren; te midden van zulk een oproerige stad, waar
de meest booze plannen werden gekoesterd, de rust hersteld te hebben,
is het beste pleidooi voor zijn helder inzicht, ik zeg niet in den
tijdgeest, maar in de eischen van het oogenblik. En die geest van
staatsmanswijsheid is hem ook later, toen hij gelouterd in het land
wederkeerde, bijgebleven en toen aan het gansche land, gelijk thans
Antwerpen, ten goede gekomen. Oranje moet den dood van Toulouse,
den jongen geleerde en van zijn 3000 man, diep betreurd hebben, maar
hij behield zijne kalmte en bestuurde te midden van de gevaarlijkste
samenscholingen met den besten uitslag de oproerige stad.
Op den morgen van den 15en Maart werden de troepen, door de stad
geworven, op de Place de Meir verzameld. Oranje, Hoogstraten, de
stedelijke overheid en een honderdtal ruiters reden naar de markt,
allen met roode sjerpen om hun wapenrusting, het embleem door hen,
die de orde wilden handhaven, aangenomen.
De menigte Calvinisten stond met toornige blikken aan het eene
eind van de plaats. Oranje beval, dat de artikels van het vergelijk
overluid zouden worden gelezen en toen hield hij een korte toespraak,
waarin hij, met het noodlottig voorbeeld van Toulouse en zijn
ongeoefende vrijwilligers tegenover ervaren soldaten voor oogen,
het volk waarschuwde tegen het garnizoen, dat onder het gezag der
stad stond, om toch geen ijdele pogingen aan te wenden, nog meer
concessies te verkrijgen. Hij eindigde zijn toespraak met de woorden:
"Leve de koning!" Na een oogenblik stilzwijgen herhaalde de menigte
dien kreet en de rust was hersteld.
Twee weken was het bijna geleden, sedert Margareta den Prins om
vernieuwing van den eed van getrouwheid had gevraagd en een weigerend
antwoord van hem had ontvangen, terwijl hij afstand deed van al zijn
bedieningen. Hij was echter niet van zijn dienst ontheven, zoodat hij,
overeenkomstig het officieel gebruik, nog gebonden was, toe te zien,
dat de dienst volgens den wil des konings vervuld werd.
Wat hij zou gedaan hebben, als Toulouse, in plaats van Beauvoir,
overwinnaar was geweest, kan niet worden bepaald. Maar in den
staat van zaken, zooals die op het oogenblik was, stelde hij zijn
verplichting tegenover Filips hooger, dan het feit, dat hij reeds
afstand had gedaan, hetgeen zeker op dat oogenblik het beste was,
dat hij kon doen. De Landvoogdes, wel verplicht den Prins te prijzen
met zijn succesvol optreden, was toch ontevreden met het resultaat
en zij meende dat Oranje voor het volk had ondergedaan. Haar goed-
of afkeuring was echter een zaak van de grootste onverschilligheid
voor hem.
Aan een Duitsch vorst, waarschijnlijk Willem van Hessen schreef hij
den 17en Maart het verhaal over het voorgevallene te Antwerpen. Hij
vermeldt in dien brief, dat het alleen met de grootste inspanning en
met gevaar voor zijn leven gelukt is de Calvinisten te overmeesteren en
de eer der stad te handhaven. Veel dank zal hij er niet mee inoogsten,
dat begrijpt hij, maar "God en alle eerlijke lieden zullen onze
daden erkennen."
Ook zegt de Prins nog in hetzelfde schrijven, dat hij reden heeft God
te danken, nu hij aan zulk een groot gevaar is ontkomen en dat hij zich
zelf door de genade Gods kan beschouwen als een nieuw geborene. Hoe
hij geheel gered zal worden, weet hij nog niet, maar op God en op de
gebeden zijner vrienden vertrouwt hij.
Zonder twijfel hebben wij het recht deze woorden aan te merken als
een uiting van het ontwaakte religieuse leven van den Prins, want
ook elders laat hij niet na den naam van God te noemen en zich en de
zijnen in zijn hoede aan te bevelen. De angstige dagen in Antwerpen
doorleefd, schijnen zijn hart te hebben geopend voor het godsdienstig
gevoel, dat zich hier in innige dankbaarheid, diepe afhankelijkheid
en hartelijk vertrouwen uit.
Zijn besluit om het land te verlaten had hij reeds vroeger genomen,
maar thans besefte hij ten volle, dat hij weg moest gaan en aan Willem
van Hessen schrijft hij dan ook, hoe onmogelijk het voor hem was na
Alva's komst te blijven.
Hoewel Margareta, zooals we zagen, lang niet voldaan was met Oranje,
verzuimde zij toch niet, pogingen in het werk te stellen, hem in de
Nederlanden te houden.
Ze zond nog eenmaal haar secretaris Berty met het voorstel, indien hij
bleef weigeren, den nieuwen eed af te leggen, een samenkomst te hebben
met zijn vroegere medeleden van den Raad van State, zooals Aerschot,
Barlaimont, Egmond en Mansfelt. Deze samenkomst had wel plaats te
Willebroek bij Mechelen met Egmond en Mansfelt, doch succes had deze
bespreking niet. De Prins bleef bij zijn wensch, te worden ontlast
van al zijn ambten en bedieningen, zoowel van die welke de Koning,
als van die welke de Landvoogdes hem had opgedragen. Hij wilde zich
eerst naar Breda, dan naar Duitschland terugtrekken en beloofde de
nederige vazal van den koning te blijven.
Margareta zegt in haar brief aan Filips, dat ze aan zijn laatste
verklaring niet veel waarde hecht.
Het was de laatste maal, dat Oranje en Egmond samen waren. Een
Calvinist, die zich in den schoorsteen van de audiëntiezaal had
verborgen, deelde omtrent deze ontmoeting het volgende mede: Toen alles
van weerszijden was gezegd en de graaf volhardde bij zijn voornemen,
zijn lot met dat van zijn land te blijven deelen en de Prins vast
bij zijn besluit bleef, het Nederlandsche stof van zijn voeten af te
schudden, zei de eerste: "Vaarwel, Prins zonder Staten!" en Oranje
antwoordde: "Vaarwel, graaf zonder hoofd!", waarop ze elkander
omhelsden en vertrokken. Een ander verhaalt, dat Oranje zou gezegd
hebben: "Mijn neef, de Spanjaarden zullen de Nederlanden binnentreden,
maar ik verzeker u, uw hoofd zal hun tot brug dienen."
Hoewel deze berichten geen geschiedkundigen grondslag hebben, stemmen
alle schrijvers toe, dat Oranje en Egmond elkander omhelsden en
droevig scheidden.
Zeker heeft nooit een verrader en--van het Spaansche gezichtspunt uit
was Oranje dit ongetwijfeld--met dergelijke overwegingen als Willem
van Nassau het land verlaten, dat hij besloten had uit de macht
van een tiran te bevrijden. De edelen vertrokken dienzelfden dag na
het middagmaal en Oranje keerde naar Antwerpen terug om de laatste,
voorbereidende maatregelen te nemen, voor hij de gewesten verliet. In
de Brabants hoofdstad echter durfde hij den voet niet zetten.
Op den 10en April schreef hij aan Filips een brief, waarin de Prins
zijn optreden in Antwerpen en Holland rechtvaardigt; hij deelt den
koning mede, hoe hij in de eerstgenoemde stad bij zijn terugkeer het
oproer heeft bedwongen.
Wat den eed aangaat, waarover de hertogin van Parma hem heeft
geschreven, deelt de Prins den koning zelf mede, dat hij dien
geweigerd heeft af te leggen, reden waarom hij zijn ambten en
bedieningen nederlegt. Hij eindigt met de verzekering zijner trouw,
loyauteit en gehoorzaamheid aan den koning.
Mocht iemand de herhaalde getuigenis van zijn trouw en loyauteit
aan den koning overdreven vinden, hij bedenke, dat de briefstijl
dergelijke uitingen eischte, waardoor alleen een plichtmatige vorm
werd nagekomen. Nemen we dat in aanmerking, dan is er geen eerlijker
overgang van loyauteit tot rebellie denkbaar dan die, waarvan deze
brief getuigenis geeft. Zelfs de 50.000 florijnen, die de Staten van
Holland hem wilden vereeren als een geschenk voor het dempen van het
oproer, weigerde hij, hoe goed hem dat geld ook bij al zijn schulden
zou te pas gekomen zijn. Aan Filips schrijft Oranje, dat hij den
nieuwen eed uit beginsel niet kan afleggen en daarom van de Staten
van Holland het geschenk niet wil aanvaarden voor zijn persoonlijk
gebruik, daar hij eerstdaags geen stadhouder meer zal wezen.
Het vertrek van den Prins wordt op verschillende wijzen
uitgelegd. Zelfs beweert men, dat hij na den slag bij Austruweel en
onder den indruk van de jongste berichten van Lodewijk van Nassau, nu
er op geenerlei hulp uit Duitschland te rekenen viel, erover gedacht
heeft zich met den koning van Spanje te verzoenen en dat nog wel door
middel van Granvelle. 't Is waarlijk nog al eigenaardig, dat men dit
van hem beweert en men moet den Zwijger al erg naïef vinden, wanneer
men meent, dat deze verzoening, stel het geval, kon bereikt worden
door tusschenkomst van den man, die zijn gansche vernedering aan den
Prins had te wijten. Die geheele verzoening echter was een fictie,
want wat zou anders de herhaalde weigering van den eed af te leggen,
beteekend hebben.
Ook zegt men, dat de Prins vluchtte uit vrees. Dat hij van nature
bang was wordt echter evenmin door iets bevestigd. Van angstvalligheid
was toch zeker geen sprake in Antwerpen van 14-16 Maart! Zijn vlucht
was integendeel het gevolg van een lang beraamd plan, dat hij slechts
noode vervulde en waartoe hij eerst, door de omstandigheden gedrongen,
overging.
Bevreemdend blijft alleen het slot van zijn brief aan den koning, want
Oranje wist zeer goed, dat hij in Duitschland gevlucht, niet de trouwe
gehoorzame vazal des konings zou kunnen blijven. En toch beweert hij,
dat hij met Gods hulp in trouw en gehoorzaamheid hoopte te volharden,
zoodat Z. M. er ten volle mee tevreden zou zijn.
Men moet echter niet vergeten, dat hij nog geruimen tijd ook na zijn
terugkeer in het land is blijven voortgaan, in naam des konings op te
treden en dat zijn opstand tegen de Spaansche macht alleen bedoelde
vrijmaking van het geweld, waarmede hij zelfs den kwaad ingelichten
vorst een dienst hoopte te bewijzen tot het behoud van zijne
Nederlanden. De gedachte daaraan kon ons nog meer dan de briefstijl
en de vorm verzoenen met Oranje's krachtige betuiging van trouw en
loyauteit in dien laatsten brief voor zijn vertrek aan Filips II.
Den 11en April verliet de Prins Antwerpen en ging naar Breda, met
het plan, ook die stad zoo spoedig mogelijk, na orde op zijn zaken
gesteld te hebben, te verlaten. Tien à elf dagen vertoefde hij er nog,
wel een bewijs, dat angst niet het motief was van zijn vlucht. Wat
daar gedurende dien tijd plaats had, is onvolledig bekend. Aangaande
een paar zaken zijn we slechts met zekerheid ingelicht. Hij ondervond
allereerst van den kant zijner vrouw een hoogst onaangenaam verzet
tegen het vertrek naar Duitschland.
Anna's kleine, onbeduidende, zelfzuchtige natuur was de oorzaak, dat
ze de betrekking, waarin haar echtgenoot tot zijn vorst stond niet kon
begrijpen. Zij was zeker Protestant, maar ze vond het in het geheel
niet noodzakelijk voor haar man, de zaak van een onbeduidend volk te
omhelzen, zoodat hij verplicht werd, zijn positie, zoo hoog in rang en
macht, te verlaten en zijn privaat eigendom in de waagschaal te stellen
door met een jongeren broeder op een ver afgelegen, geïsoleerd Duitsch
kasteel de toevlucht te nemen, ver verwijderd van alle gemakken, die
in Brabant te verkrijgen waren. De zaken zouden allen terecht komen
als hij slechts een weinig diplomatie wilde gebruiken, meende Anna,
en onverdragelijk was het haar, zoo uit haar huis te worden weggerukt.
Niets is ongerijmder dan de meening, alsof Anna den Prins tot die
verhuizing had aangezet of eenig deel aan den opstand had genomen door
mede te Spa of elders met de verbondenen te onderhandelen. Anna knorde
en gromde alleen; ze had in 't minst geen denkbeeld van de plichten
van haar gemaal en maakte de laatste dagen van zijn verblijf in Breda,
door haar zelfzuchtigen tegenstand, voor Oranje nog onaangenamer.
Uit Breda schreef de Prins afscheidsbrieven aan Egmond en Hoorne en
ook aan den graaf van Bergen in Madrid. De beide eerste brieven waren
in het latijn. Het zijn antwoorden op de laatste pogingen der beide
graven, om hem in het land te houden. Waarom hij de deftige Latijnsche
taal koos, om aan zijne weigering uiting te geven, is onbekend; maar
't schijnt een stijf en vreemd middel van communicatie tusschen mannen,
die aan dagelijkschen familiaren omgang gewoon waren.
Ook aan Egmond herhaalde hij, dat, wat hem ook verplichtte het land
te verlaten, hij niet ophield Filips' getrouwe vazal te blijven. De
brief aan Hoorne is vrijer van toon en krasser in uitdrukkingen omtrent
het kwaad door Filips aan de Nederlanden bedreven. Bovendien viel de
Spaansche honig, waarvoor Filips van Hessen nog op zijn sterfbed had
gewaarschuwd, niet in zijn smaak.
Den 22en April ging de Prins op reis uit Breda, eerst naar Grave,
van daar naar Kleef en toen naar Dillenburg. Ofschoon hij openlijk
alle toebereidselen had genomen om het land te verlaten en er nog
dagen verliepen, voor hij uit Breda vertrok, wordt toch voorgesteld,
dat alleen lafhartigheid oorzaak was van de groote haast waarmede hij
naar Dillenburg vertrok. Te Kleef vereenigden zich zijn echtgenoote
en hofhouding met hem, terwijl tal van geestverwanten hem volgden.
Aan Margareta werd gemeld, dat een derde deel van de inwoners van
's Hertogenbosch naar Kleef ging.
"Een groote menigte Brabanders en Walen ging voorbij Delfzijl naar
Emden; armen en rijken, vrouwen en kinderen," zoo schreef men den
5en Mei aan Aremberg en deze berichtte den 9en Juni aan Margareta:
"Mevrouw, ik heb vernomen, dat de voornaamste beeldstormers en
oproermakers met tal van Brabanders, Hollanders en anderen dagelijks
vluchtende zijn naar Emden."
Bossu, die in plaats van Oranje tot stadhouder van Holland benoemd was,
werd een maand later ingelicht omtrent het feit, dat Emden boordevol
vluchtelingen was, dat er in het huis van een bakker alleen dertig
waren en er dagelijks nieuwe aankwamen.
Voor Oranje Breda had verlaten, had hij zijn zoon Filips Willem,
die in Leuven studeerde, daar ontboden, om hem vóór zijn vertrek nog
eenmaal te zien; het verbaasde hem bij die gelegenheid, dat de zaken
al zóó ver gekomen waren, dat de vader zonder suspicie den zoon niet
eens kon zien en spreken.
Wij, die het lot van dien zoon kennen en die weten, hoe Filips
Willem, door Alva opgelicht, zijn gansche leven bijna in Spanje heeft
moeten doorbrengen, verbazen ons nog meer, dat de Prins hem te Leuven
liet. Misschien wenschte Oranje, door hem in het land te houden, eenig
vertrouwen in Filips te toonen voor het geval de zaken veranderden,
te meer omdat hij ontwijfelbaar geloofde in het heiligdom van den
neutralen grond der Universiteit, niet kunnende vermoeden, dat die
zelfs door de wreede hand van Alva zou worden geschonden.
Zijn dertienjarige dochter, die aan het hof van Margareta was en zeer
door haar geliefd werd, duldde hij niet langer in het land, dat hij
zelf ging verlaten; ook Juliana van Stolberg vond de aanwezigheid van
Willems dochter daar aan het hof minder gewenscht en achtte het veel
beter, dat Marie in Dillenburg kwam onder hare leiding.
Oranje schreef, dat zijn moeder verlangde haar kleindochter te zien
en daarop ontving hij het volgend briefje van Margareta, dat ook om
andere redenen hier in zijn geheel wordt vermeld.
Mijn neef,
Uit uw brief van den 22en dezer maand heb ik gezien, dat gij
nu eindelijk besloten zijt tot die reis naar Duitschland,
waarop gij reeds lang geleden plan hadt, ter wille van zaken,
die u en uwe verwanten en vrienden betreffen; waarin gij
ook de belofte doet, om, waar gij u ook bevinden moogt,
de nederige en getrouwe dienaar en vazal van den koning,
mijn heer, te blijven.
Ik twijfel dan ook niet, of die belofte oprecht is, te meer
daar ik Uwe groote en goede hoedanigheden ken en gij weet,
dat ge te doen hebt met een vorst, die u altijd liefde en
goeden wil toedroeg. Ook dank ik U voor Uwe goede voornemens,
om mij altijd genegen te zijn, waar gij ook zijt en verzeker u
dat ik u, in alle opzichten vriendschap, hulp en genoegen zal
blijven doen, daar ik u steeds als mijn zoon heb liefgehad. Wat
Mlle Oranje aangaat, haar heb ik steeds bemind als mijn eigen
kind. Maar gelijk gij zegt: Mevrouw uw moeder wenschte haar
voor haar dood te zien; reden genoeg, waarom zij moet gaan, om
haar vaarwel te zeggen. Begeert ze bij mij terug te keeren, ze
zal mijn liefde onverminderd vinden. Gedurende uw afwezigheid
zal ik Uw dienaars en ambtenaars behandelen, alsof gij hier
waart en in uw zaken zal ik niet minder belangstellen, dan ik
gedaan heb. Ik bid den Schepper, dat Hij u goede raadgevingen,
een aangename reis en alle geluk moge geven.
Uit Antwerpen den laatsten April 1567.
Het bleek later zeer gelukkig te zijn, dat Marie bij haar grootmoeder
was gekomen, want in 1570 verscheen een gerechtsdienaar met een bevel
van Alva om haar op te vorderen! Keerde ze niet terug, dan zouden
haar goederen worden verbeurd verklaard.
Het is begrijpelijk, dat deze eigenaardige opvordering geen succes
had en Marie rustig bij haar grootmoeder bleef en ook, dat de latere
vorstin van Hohenlohe haar grootmoeder altijd dankbaar bleef voor
haar redding uit Spaansche handen.
Aldus eindigde het tweede hoofdstuk van Willems leven. Den dag nadat
hij Breda verliet, had hij zijn 34e jaar voleindigd. Zijn leerjaren
als vredelievend staatsman waren voorbij. Nu stond hij geheel op eigen
voeten. Zijn familie, zijn vrienden, het land verwachtten nu van hem
een opbouwende politiek, die grooter lasten van verantwoordelijkheid
op zijn schouders zou leggen, dan de gehoorzaamheid aan de bevelen
van een verwijderd vorst.
HOOFDSTUK XI.
DE UITGEWEKEN PRINS. 1567.
Het was juist bijtijds, dat de Prins uit het land was verdwenen,
want nauwelijks in Duitschland gekomen, deelde de geheimschrijver van
Filips II, die tevens Oranje's spion was, hem mede, dat hij een brief
van den koning aan Alva gezien had, waarin de hertog het bevel ontving,
den Prins aanstonds gevangen te nemen en zijn rechterlijk verhoor niet
langer dan 24 uur te doen duren! Gelukkig dan ook, dat de Oranjevorst
op geen eiland verzeild was, toen hij in Dillenburg aankwam. Met de
grootste welwillendheid en gastvrijheid werd hij aanstonds opgenomen.
Jan van Nassau, die in leeftijd op hem volgde, was het hoofd der
familie geworden; hij was gehuwd met Elisabeth, landgravin van
Lautenberg en had een aantal kinderen. Wettig had Oranje geenerlei
aanspraak meer op eenige inkomsten van het graafschap, want toen hij
erfgenaam werd van Réné, had de Prins van zijn rechten afstand gedaan,
zoodat hij alleen een zeker pandrecht op het oude kasteel van Nassau
en mogelijk ook op Dillenburg had behouden, ter wille van de titels
en waardigheden.
Het was echter een aartsvaderlijke huishouding, die onder het dak van
het kasteel te Dillenburg bijeen was. Behalve Jan van Nassau, die er
het hoofd was, zooals we zeiden, bevond de weduwe van Willem den Oude,
Juliana van Stolberg, zich er ook met haar ongehuwde dochters. Ook
Lodewijk, Adolf en Hendrik hadden allen, behalve hun wettig aandeel
in het huis, volkomen vrijheid en beweging daarin. De gehuwde zusters
met hunne echtgenooten Schwarzberg en Nieuwenaar en de anderen, werden
in hunne aanspraken als bloedverwanten door hen ten volle erkend.
Bij dezen uitgebreiden familiekring kwam nu de Prins van Oranje met
ongeveer een 150 van zijn partij; ook zijn echtgenoote Anna, die
geen gemakkelijk lid van een huishouden was, zelfs niet als hoofd en
eerste persoon en die zeker geen aangename bezoekster was onder de
tegenwoordige lastige omstandigheden.
Tijdens haar verblijf in de Nederlanden had zij zonder omwegen
alle menschen en dingen smadelijk bejegend. Met verachting sprak
zij van den Prins, "die maar altijd andere menschen liet voorgaan
en nooit zijn eigen rechten deed gelden." Toen het plan doorging,
het gehate land te verlaten, kreeg de zaak in haar oogen een geheel
andere gedaante en Anna verzette er zich heftig tegen. Zij weigerde
niet haar echtgenoot te volgen; misschien was er wel een bijzondere
oorzaak, die haar bevreesd maakte, toen zij op 22 April Breda
verliet. Nauwelijks was ze echter in Dillenburg gekomen, of haar
nieuwe omgeving was minder overeenkomstig met haar wenschen dan haar
oude. Het huis was overvol. Jans echtgenoote behandelde haar niet met
eerbied en ze begon verlangend naar Nederlandsche zeden en gewoonten
terug te zien. Daarenboven waren niet alleen al de eigendommen van
Oranje-Nassau in de Nederlanden achtergelaten, maar ook haar eigene
en ze hield niet op, haar echtgenoot te plagen met vergunning te
vragen om voor hare bezittingen te zorgen, voordat ze werden verbeurd
verklaard. Ook werd zij, op Duitschen grond teruggekeerd, weder het
verschil indachtig, dat er tusschen haar rang en dien der Nassau's
bestond en zij maakte zich boos over de benarde omstandigheden,
waartoe zij, de dochter van den grooten keurvorst, was teruggebracht.
Op den 11en Mei schreef Oranje aan Willem van Hessen, sedert den dood
van den ouden landgraaf ([+] 31 Maart 1567) het hoofd van zijn huis,
om hem zijn komst in Duitschland te melden. Op den 21en Mei zond de
Prins aan den keurvorst van Saksen een uitvoerig schrijven, waarin
hij hem de beweegredenen uiteenzette, die hem naar Duitschland hadden
doen komen, en waarin Oranje tegelijkertijd om raad vroeg.
Het kan moeilijk op aandrang van den Prins geweest zijn, dat de
Duitsche vorsten een deputatie naar Margareta zonden. Hij moet zich
bewust zijn geweest van de volstrekte onbeduidendheid van eenige
verdere onderhandeling; hij moet alleen in het plan berust hebben, al
kon hij het ook niet goedkeuren. Toch deden de vorsten het onder den
indruk van de gebeurtenissen in de Nederlanden en van de aanstaande
komst van Alva, die den vrede van Europa bedreigde. De vorsten, van
wie dit petitionnement aan Margareta uitging, waren de keurvorsten
van Saksen en Brandenburg, de markgraaf van Baden, de hertog van
Wurtemberg en de landgraaf van Hessen. Het doel van hun vertoog was
alleen tusschen beiden te treden ten gunste van de Lutheranen; vandaar
dat een Calvinist als de keurvorst van de Paltz er geen deel aan nam.
De petitionarissen vonden Margareta echter in geen enkel opzicht
geneigd, iets toe te geven. De ketters, die het meeste vat op zich
gaven, waren lang niet meer zoo te vreezen, als in den aanvang van
het jaar; Oranje was genoodzaakt geweest, het land te verlaten;
Egmond was een onderworpene, trouwe vazal geworden, die zijn best
deed te gelooven in de goede trouw des konings. Valenciennes was ten
onder gebracht en er bestond geen enkele reden, om tegenover iemand
bijzondere gunst te toonen.
Het gezantschap van de Duitsche vorsten werd vrijwel afgescheept;
Filips zou wel rechtvaardig handelen enz. en het ging dan ook naar
Duitschland terug, even wijs als het was gekomen. Van die slotsom
gaf Willem van Hessen aan Oranje bericht en op den 13en Juni dankte
deze den landgraaf voor zijn rapport, daarbij voegende, dat ze op
God en op den tijd moesten vertrouwen, om geholpen te worden. De
vorsten schijnen er toen nog over gedacht te hebben een deputatie te
zenden naar Catharina de Medicis, die goede Christin(!) om te zien,
wat er van haar zijde voor de onderdrukte zaak van den godsdienst in
de Nederlanden te wachten zou zijn; zelfs maakten ze reeds instructies
gereed, maar de zaak schijnt in de wieg gesmoord te zijn.
Van denzelfden 13en Juni dagteekent een andere brief van den Prins
aan Willem van Hessen, die vooral daarom belangrijk is, omdat
hij ons inlichting geeft omtrent het standpunt van godsdienstige
ontwikkeling, waartoe Oranje destijds was gekomen. Die brief is van
den volgenden inhoud: "Wij zouden van ganscher harte begeeren tot
sterking en bevestiging van ons gemoed en geweten, den tijd, dien
wij hier buiten onze Nederlandsche graafschappen en heerlijkheden
doorbrengen, te besteden met het lezen en hooren uitleggen der heilige
goddelijke schrift. Want zonder er op te roemen, wij gevoelen een
bijzondere affectie voor Christelijken ijver, maar hebben daartoe
een eerbiedwaardigen, geleerden, zachtmoedigen en wereldkundigen man
noodig, dien wij gaarne in onze nabijheid hadden en nu vernemen we
na veelzijdig onderzoek en navraag, dat er in Tresza in Hessen een
zekere Nicolaas Zell woont, die enz."
Wij herhalen: die brief is merkwaardig voor den godsdienstigen
ontwikkelingsgang van den Prins. Tot nu toe zagen we niet veel van
het eigenlijk godsdienstig leven bij hem. Was dit een tijdlang geheel
in slaap gebleven, reeds vroeger zagen we, dat het toch niet geheel
in hem was gestorven. Van groote belangstelling in het godsdienstig
leven vinden we geen spoor, aan algemeen religieus gevoel ontbrak het
hem niet. Maar noch zijn aanleg, noch de omstandigheden waren van
dien aard, dat hij zich veel moeite had getroost, zich rekenschap
te vragen van de eigenlijke beteekenis der geloofsverschillen. Het
meest had hij nog naar het Lutheranisme overgeheld, doch niet veel
meer dan politiek was die neiging geweest. De Duitsche hulp, die hij
verwachtte was alleen mogelijk, indien hij althans het Lutheranisme
niet veroordeelde. Van werkelijke belangstelling daarin was geen
sprake. Hier echter in Dillenburg begon in de eenzaamheid die
belangstelling te ontwaken. Hij wilde voorgelicht worden door een
bekwaam, rechtschapen man, die zijne godsdienstige begrippen kon
verhelderen.
Willem van Hessen antwoordde, dat de verlangde predikant Zell een
zeer geacht man was, dat daarom de gemeente, die hij diende, hem
zeer ongaarne miste, maar dat de Prins hem gedurende een half jaar
tot voorlichter zijner godsdienstige denkbeelden kon krijgen. Vijf
dagen later zond de Landgraaf een werk van Melanchthon getiteld
Loci theologici, een zuiver theologisch handboek, naar Dillenburg;
de afzender hoopte, dat het den Prins geheel zou overtuigen van de
waarheid der Luthersche dogmata.
Uit een en ander blijkt, dat de Prins met open armen in Duitschland
werd ontvangen, dat zijn verwanten en vrienden hem tegemoet kwamen met
groote liefde en innige belangstelling. Dat hij ook buiten Duitschland
groote vrienden had, die oprecht deelden in zijn lot, bewijst wel
de uitnoodiging van den koning van Denemarken, Frederik II, tot hem
gericht, om in zijn staten een toevluchtsoord te zoeken. De brief,
die uitnoodiging behelzende, was op den 9en Juli 1567 geschreven
en werd op den 22en van dezelfde maand door den Prins beantwoord. De
alleronderdanigste toon van den Prins in zijn antwoord aan dien koning,
toen hij hem de reden van zijn verblijf in Duitschland meldde en hem
voorloopig dankte voor die uitnoodiging, die toon tegenover een vorst,
die slechts een tweeden of derden rang innam onder de vorsten in
Europa, bewijst wel, hoe Oranje op dat oogenblik nog geheel vervuld
was van de rechten der monarchie en verklaart dus ook van ter zijde
zijn nog jarenlang volgehouden eerbiediging van den wettigen koning
van Spanje.
De vlucht van den Prins uit de Nederlanden was niets te vroeg
geweest. Binnen een maand, nadat hij Breda had verlaten, scheepte
Alva zich met een uitgelezen leger te Carthagena in, met de opdracht
van Filips om alle onbeschaamde eischen van "dat beest, dat men het
volk noemt" eens voor al te weerstaan.
Al de geruchten van het voorgaand jaar omtrent Filips' duistere plannen
werden meer dan bewaarheid. De koning had zelfs zijn gehoorzame
Nederlandsche regentes niet in zijn vertrouwen genomen en haar in
den waan gelaten, alsof hij voornemens was zelf te komen. Vandaar
dat Margareta in Zeeland voorbereidende maatregelen nam voor
Filips' ontvangst. Hoe weinig had zij kunnen denken, dat ze zou
worden ontslagen, juist toen ze, geholpen door haar stadhouders,
de oproerige bewegingen in verschillende deelen van het land had
gedempt en persoonlijk zegevierend den Roomschen eeredienst in het
ontheiligde Antwerpen had hersteld.
Toen Alva's komst haar was aangekondigd, was Margareta nog in onkunde
gelaten omtrent het meedoogenloos karakter van zijn instructies;
maar het naakte feit van de nadering van een leger vervulde haar met
ontzetting. Den geest der Vlamingen kennende, vreesde ze de aankomst
van vreemde troepen zeer en zond koeriers naar Alva in Savoye, met
het verzoek, alleen de Nederlanden binnen te komen en zijn leger op
nadere orders te laten wachten.
Natuurlijk oefende deze raad geen invloed uit op den bevelhebber, die
niet aan zijn bekwaamheid twijfelde, om het volk tot gehoorzaamheid
aan Filips terug te brengen. "Ik heb wel een volk van ijzer getemd,
zou ik dan nu geen volk van boter kunnen temmen?" zoo sprak hij op
verachtelijken toon en hij antwoordde de regentes, dat hij niets te
doen had, dan de bevelen van den koning op te volgen. Daarom alleen en
volstrekt geen acht gevende op wenschen van anderen, schreed de hertog
van Alva voort op zijn bepaalden weg. Wel duurde het eenige maanden,
voordat hij de Nederlanden bereikte met zijn leger van 12000 man,
in drie afdeelingen verdeeld.
Op zijn weg uit Italië had de hertog ook Genève, het broeinest van
het Calvinisme, in het voorbijgaan willen verwoesten, doch door
de diplomatieke zorgen van Condé en Coligny had dit wreede plan
niet kunnen vervuld worden. In Augustus kwam hij in Luxemburg aan,
waar hij begroet werd door Barlaimont en Noircarmes, die hem in
naam der regentes welkom heetten. Graaf Egmond reed hem zelfs tot
Tirlemont tegemoet en bood hem als welkomstgeschenk eenige schoone
paarden aan. De ontvangst echter was, trots dat geschenk, niet zeer
hartelijk. Alva had Egmond nooit de overwinningen bij St. Quentin
en Grevelingen vergeven. Toen hij den "Prins van Gavere" [4] zag,
zeide hij zoo luid, dat Egmond het kon verstaan: "Ziedaar de groote
ketter!" Dit voorspelde den graaf weinig goeds, die alles van zijn
loyauteit verwachtte. Een oogenblik later veranderde de hertog van
toon en deed hij, alsof hij dat woord in scherts had gesproken. Hij
werd plotseling hartelijker, sloeg den arm om zijn hals--den hals,
dien hij reeds den beul had gewijd!
Op den weg naar Brussel, trok de aanstaande nieuwe Landvoogd door
Leuven, waar Filips Willem, Graaf van Buren, de oudste zoon van
Oranje, zijne studiën voortzette. Henry de Wiltberg, voogd van den
jongen graaf, schreef aan den Prins, dat zijn zoon den hertog in een
huis bij zijn woning, het College van Savoye, zag voorbijgaan en dat
hij naar buiten ging, om zijn hand te kussen en dat ze hem toen zagen
met Barlaimont en Aremberg.
De graaf van Buren werd goed ontvangen en door den hertog met
liefkoozingen overladen. De jongen werd geheel en al door den ouden
krijgsheld betooverd; hij toonde hem groote hartelijkheid en noodigde
hem tot een nadere samenkomst op den volgenden dag. Toen de jonge
graaf afscheid van hem nam, omhelsde de hertog hem en overlaadde
hem met vriendelijkheid. Wiltberg voegt er bij, dat hij had gehoord,
dat de groot-prior van St. Jan, een bastaardzoon van Alva, een paard
noodig had en hij stelt aan den Prins voor, om door middel van Filips
Willem aan dien prior een paard ten geschenke te doen geven.
Verschillende gewaarwordingen maakten zich van de Landvoogdes meester,
daar ze niet wist, hoe ze den man zou ontmoeten, door wiens komst zij
zich in het diepst harer ziel beleedigd achtte. Drie dagen na zijn
aankomst stond ze hem toe, haar zijn hulde te komen aanbieden. Ze
ontving hem in haar slaapkamer, waar ze hem staande, in gezelschap
van Barlaimont, Aerschot en Egmond ontving. Niemand van hen deed een
stap voorwaarts, om den hertog te gemoet te treden. De samenkomst
duurde een uur, maar het geheele gezelschap bleef trotsch en stijf
tegenover elkander staan. De hertog schreef aan Filips, dat hij de
hertogin als een koningin behandeld had, maar waarschijnlijk lag
er achter zijn bestudeerde Castiliaansche beleefdheid een kwalijk
verborgene onbeschaamdheid, die Margareta moeilijk kon breken.
Na de aankomst van den hertog van Alva in Brabant, werd de Prinses
van Oranje steeds meer verlangend naar Breda terug te gaan om voor
haar bezittingen te zorgen, die ze meende, dat door de Spanjaarden
zouden genomen worden. Na tevergeefs haar echtgenoot daarom verzocht
te hebben, schreef ze aan haar oom, den Keurvorst van Saksen, dat het
te Dillenburg niet om uit te houden was en dat ze van de plaats weg
moest. Ze drong daarop zoo sterk aan, dat Oranje, twijfelende aan
zijn eigen argumenten, een bijzonder gezant, een zekeren Volbrecht
Riedsel naar Dresden zond, om met Augustus te raadplegen, wat men
het best zou doen.
De instructies van dien gezant zijn in het Dresdensch archief bewaard
en waren de volgende: Anna had voortdurend gevraagd, dat het haar zou
worden toegestaan uit de Nederlanden van daan te gaan "omdat zij niet
langer haar verblijf kon houden bij zulk een goddeloos en trouweloos
volk." Nu wenschte ze juist met aandrang naar de Nederlanden terug,
alhoewel ze daarmede niet alleen zich zelf maar ook het leven van haar
nog ongeboren kind in de waagschaal stellen zou. Hij verbood haar
terugkeer om haar aanstaande bevalling, teneinde het vermoeden te
voorkomen, alsof hij of zijn broeder haar slecht behandelden en ook
ter wille van den godsdienst, daar zij òf op de haastige reis haar
eigen geloof moest belijden òf gevaar zou loopen, bevreesd te worden
gemaakt, met het gevolg dat zij zich een aanhangster verklaarde van
het Roomsche geloof.
"Inderdaad hebben we voor eenigen tijd bij uw nicht, niet zonder diepen
angst, een onzekerheid in godsdienstige zaken opgemerkt; ja zij geeft
weinig acht op godsdienstig leven en onderwijs. Zelfs praat zij nu en
dan op schandelijke manier over Gods woord. Ook moet ik in aanmerking
nemen, dat uw pupil van de ware kennis van Christus zou kunnen worden
afgetrokken tot paapsche gruwelen of andere dwalingen, die pijnlijk
voor u en van dien aard zouden zijn, dat ze mijn leven zeer ellendig
zouden maken en een slecht voorbeeld voor velen zouden wezen."
Behalve de genoemde redenen, voegde de Prins er bij, dat hij geen twee
huishoudens kon bekostigen. In antwoord op dien brief, verzekerde
Augustus aan den Prins, dat hij het volkomen met hem eens was en
raadde zijn nicht aan, geduld te oefenen.
Op den 14en September werd Maurits geboren; de doop van dat kind had
volgens Luthersche gebruiken plaats. Deze Maurits was dus de eerste
van Oranje's kinderen, die met de Protestantsche zaak van huis
uit een was. Hoe dit ook op zich zelf voor de Nassausche familie
een stof van vreugde was, wat de Prins zelf van de moeder van dat
kind in de volgende jaren te lijden gehad heeft, is met geen pen te
beschrijven. Wij komen daarop nader in bijzonderheden terug, doch
vestigen allereerst, om de tegenstelling des te dieper te beseffen,
op Oranje zelf het oog, gelijk hij uit Dillenburg den strijd ging
aanvaarden voor de wet, het volk en den koning.
In Augustus 1567 werd de Prins door zijn vriend, den burgemeester
van Antwerpen, van Straalen, die zijn rechterhand was geweest in de
onrustige dagen, welke de Scheldestad had beleefd, omtrent Alva's
komst in het land ingelicht. Oranje, wiens eerste zorg reeds in 1559
was geweest, vreemd krijgsvolk te weren, zal wel niet door die tijding
verrast zijn, maar toch moet ze hem diep hebben getroffen.
Dit was echter maar een voorbode van vreeselijker tijdingen. Weinig
dagen na de verraderlijke gevangenneming van Egmond en Hoorne, gevolgd
door die van den daareven vermelden Antonie van Straalen, werd ook de
tijding daarvan in Duitschland verspreid en bracht geheel Europa in
rep en roer. Het bracht grooten angst in de gemoederen. De Duitsche
echtgenoote van Egmond, Sabina van Beieren, bewoog in haar vaderland
hemel en aarde, om op de vrijspraak van haar man aan te dringen en ook
de Prins zelf dacht niet alleen aan zijn eigen veiligheid, maar was
ook in Duitschland in het belang zijner oude vrienden werkzaam. Hij
beval zelfs den hertog van Brunswijk, die met Alva in briefwisseling
was en van wien wij vroeger zagen, dat hij de Spaansche zaak was
toegedaan, levendig de belangen der beide graven aan. Zoo verliep
het najaar in angstige spanning en uit den langen brief, dien de
Prins in December als antwoord op een schrijven van den keurvorst
van Saksen uit Dillenburg verzond, blijkt, hoe allengs bij Oranje
het zekere bewustzijn ontwaakte, dat geweld met geweld moest worden
beantwoord. De keurvorst had hem, in een omslachtigen brief, nog den
raad gegeven, een algeheele breuk met Filips te vermijden. Maar de
Prins was overtuigd van het tegendeel. De koning van Spanje was zoover
gegaan, dat gewapende tegenstand niet alleen te rechtvaardigen, maar
noodzakelijk was en dat niet slechts in het belang der Nederlanden,
maar evenzeer in het belang van Duitschland. Hij vroeg hem dus om hulp.
De Prins had dan ook in diezelfde maand December een aangrijpend
schrijven ontvangen van C. V. Coornhert die, evenals zijn broeders
Dirk en Frans, een ijverig aanhanger was van de zaak der Nederlandsche
vrijheid en der hervorming. Deze Coornhert behoorde tot de tallooze
vluchtelingen, die naar Emden ontkomen waren. Omtrent den toestand
van den handel der Nederlanden gaf hij den Prins een diep mistroostige
beschrijving; hij zou zelfs wenschen, dat de handel van de Nederlanden
naar Emden verplaatst werd.
"Ick en weete Uwer Excell. verders niet nieus te scriven, dan dat
alhier groote benautheijt is onder de Coopluyden en allen gevluchten;
konne wel peysen, dat het op andere plaetsen daer gevluchten zijn,
van gelijcken is, zonderling den Coopman die bekants geheel disperaet
is en dagelix onder den anderen raetslaegen hoe zij 't aenstellen
zullen en waer zij met den anderen trecken en woonen willen, daer
zij haeren conscientie en handel vrij zullen moogen leven" enz. Die
beschrijving was niet overdreven. "Zoodra de vreemde roofvogels,
die Alva's bloedraad uitmaakten, of de hebzuchtige trawanten der
landvoogdes, met vervolging en verbeurdverklaring dreigden, konden
de arme kooplieden hunne prijsgemaakte schepen, hun geplunderde have
in den vreemde, te Emden, te Wezel of elders, betreuren."
Deze en soortgelijke hartverscheurende berichten over de bron der
Nederlandsche welvaart, over den jammerlijken toestand, waartoe de
koopmansstand was gedaald, hebben zeker den Prins zeer getroffen. Hij
wist beter dan iemand anders, hoeveel die kooplieden vooral in de
laatste maanden van zijn verblijf in de Nederlanden hadden gedaan, om
door hun verbond en hun geldelijken steun uitkomst te erlangen; toch
was hij zelf niet in staat geweest, de vrijwillig opgebrachte sommen
tot het doel te gebruiken, waartoe ze waren gegeven. In den vreemde
levende heeft de Prins zich eerst met hart en ziel aangesloten aan de
Nederlandsche burgerij, gelijk zijn latere briefwisseling o. a. met
Jacob van Wezenbeke bewijst.
In het eind van 1567 en '68 werd een drukke correspondentie gewisseld
tusschen verschillende Duitsche vorsten over de belangen van Oranje. En
de eerste maand van het laatst genoemde jaar zou niet voorbijgaan,
zonder dat de vijand zelf door een openbare handeling den Prins
noodzaakte, als publiek persoon uit zijn schuilhoek te voorschijn te
komen. Op 28 Januari 1568 namelijk verscheen er op het plein voor het
paleis in Brussel, een soldaat, door zes trompetters geëscorteerd,
die den Prins opriep voor den Raad van Beroerten binnen den tijd van 3
maal 14 dagen, van den datum der proclamatie af, te verschijnen. De
Prins werd daarin genoemd de voornaamste bewerker, beschermer
en begunstiger van de rebellen, terwijl zijn broeder en vrienden,
Lodewijk, Hoogstraten en de anderen werden opgeroepen om te verschijnen
als samenzweerders, bevorderaars van opstand en verwoesters van den
publieken vrede. Indien ze deze beleefde uitnoodiging weigerden aan te
nemen dan zouden ze veroordeeld worden tot voortdurende verbanning en
verbeurdverklaring van al hunne bezittingen. Oranje werd beschuldigd,
de oorzaak te zijn van elke beweging der verbondenen; toen hij naar
Antwerpen was gegaan, blijkbaar om den opstand te dempen had hij
eenvoudig ketterij en verdeeldheid aangemoedigd en den dissenters
veroorloofd, hun eigen wettelooze begeerten te volgen.
Hoe deze tijding op het kasteel te Dillenburg ontvangen werd, blijkt
niet uit eenig bijzonder document. Doch het spreekt vanzelf, dat de
bedoelde gedagvaarde edellieden niet aanstonds hun paarden lieten
zadelen om naar Brabant terug te rijden. In plaats daarvan maakte
Oranje een document, tot antwoord aan de oproeping van Alva. Lang
echter voordat dit gereed was, werd er een andere aanval op hem gedaan.
Op den 13en Februari zond Alva den Heer de Chassy, vergezeld van
vier officieren en twaalf boogschutters naar Leuven. Deze reikte,
den jongen graaf van Buren in tegenwoordigheid van zijn voogd, een
brief over, die hem in naam van zijn koninklijken pleegvader Filips,
naar Spanje noodigde. De Chassy verzekerde den knaap, dat het zijn
plicht was hem te escorteeren, niet hem te arresteeren en dat de
koning wenschte hem tot zijn dienst op te voeden. Hij kon door twee
bedienden, twee pages, een kok en een boekhouder vergezeld worden.
De jonge Filips Willem liep gemakkelijk in den valstrik, nam elk aanbod
met genoegen aan, ging zonder aarzelen met zijn roovers mede naar
Antwerpen, bracht zijn verlof aldaar met graaf Lodron vroolijk door,
nam deel aan alle feesten te zijner eer gegeven, en scheepte zich te
Vlissingen in naar het land, waar hij bestemd was bijna dertig jaar
te blijven. De Universiteit van Leuven protesteerde wel tegen deze
verkrachting harer privileges, maar dat vertoog werd door Vargas,
het bekende Spaansche lid van den Bloedraad, met dezelfde formule
beantwoord, waarmee hij alle klachten van gemeenten en gewesten,
die zich op hun privileges beriepen, beantwoordde, met deze formule
namelijk: "Non curamos vestros privilegios". ("Wij bekommeren ons
niet om Uw privileges.") En alzoo werd Oranje's hoop, zijn goederen
te behouden door een vertegenwoordiger in de Nederlanden te laten, in
duigen geworpen. Het was zonder twijfel een onbezonnen daad van den
gewoonlijk zoo voorzichtigen Prins, zijn oudsten zoon aldaar binnen
het bereik van Alva te laten en dat nog wel na de openbaarmaking
van zijn dagvaarding voor een hof, welker vonnissen allen denzelfden
geest verrieden.
De Duitsche Keizer, de Keurvorst van Saksen en de Landgraaf van
Hessen gaven allen Oranje den raad, een antwoord openbaar te maken
op de beschuldigingen van zijn vijand, die zoo duidelijk waren
uitgesproken. Dienovereenkomstig verscheen er op den 6en April eene
"Justificatie," die in 't Duitsch, Latijn, Nederlandsch, Engelsch,
Spaansch en Fransch vertaald, over geheel Europa verspreid werd.
Daarin wordt een eerbiedige toon tegenover Filips aangeslagen; de
geheele blaam voor de troebelen wordt op zijne dienaars geworpen,
die handelden zonder Filips' kennis of goedkeuring. Hij werpt de
beschuldiging van eerzucht verre van zich en legt er den nadruk op,
dat hij voor Filips' vertrek eerst geweigerd had, lid van den Raad van
State te worden, doch alleen die post had aangenomen, omdat de koning
er op aandrong. Gelegenheden te over hadden zich voor een eerzuchtig
man voorgedaan, om zich zelf te bevoordeelen, maar hij had er nooit
gebruik van gemaakt. Zeker, Granvelle's invloed had hij bestreden,
omdat hij overtuigd was, dat die ten nadeele werkte van Filips' gezag.
Margareta had inderdaad erkend, dat zij in drie maanden tijds na het
vertrek van den kardinaal meer van de publieke zaken begrepen had, dan
zij gedurende al de vroegere jaren van haar bestuur had gedaan. Later,
toen zij Brussel wilde verlaten en naar Mons gaan, was het alleen op
aandringen der edelen geweest, dat zij er in toestemde te blijven,
om aldus het gezag van haar broeder te redden. In die crisis had de
Prins, indien hij gewild had, zonder eenige moeite de teugels van
het bewind kunnen gegrepen hebben. De strengheid van de inquisitie
en de plakkaten had hij ten eenenmale afgekeurd, omdat hij ze voor
door en door onstaatkundig hield en ook meende, dat ze er alleen
toe dienden, om de hervormers tot grooter vasthoudendheid aan hun
meeningen te brengen, daar dit overal en altijd de uitwerking van
godsdienstvervolging was geweest.
Tot de verbonden edelen had hij nooit behoord, hij had de
buitensporigheden der Geuzen ten strengste afgekeurd, al was
hij het ook met hunne petities eens geweest. Steeds had hij de
vergadering der Staten-Generaal gewenscht, een maatregel, die de
overleden keizer dikwijls als hoogst nuttig beschouwd had. In al
zijn pogingen, om de troebelen in zijn gouvernementen te bedaren,
had hij Margareta's aanwijzingen gevolgd en de enkele punten, waarin
hij van haar verschilde, had hij steeds met argumenten gesteund,
die hem onwederlegbaar toeschenen.
Brederode was volgens alle privileges der heerlijkheden volkomen in
zijn recht, om zijn stad te versterken en Oranje was vrij, hem zonder
iemands toestemming daarbij te helpen. In geen enkel opzicht had hij
de onderneming op Zeeland gesteund. Zijn maatregelen in Antwerpen
waren alle genomen met het oog op de doelmatigheid, daar hij de kracht
van de sekten kende. Hij had 55.000 gulden geweigerd aan te nemen,
hem door Holland aangeboden.
De slotsom, waarmede hij zijn rechtvaardiging besloot, luidde aldus:
"Terwijl men alzoo al mijn diensten, voor mijn eigen rekening
gedaan en ook de diensten van mijn voorgangers, zelfs van hen,
die aan den voet des keizers zijn gestorven vergeet, ben ik op
grond van goddelooze en valsche beschuldigingen en om redenen,
in strijd met alle wet, alle rechten en gebruiken, niet alleen
beroofd van mijn eigendom, maar mijn eer is beleedigd en van
mijn kind ben ik beroofd, twee zaken, die me dierbaarder zijn
dan mijn leven.
Al hetwelk niet alleen tot mijn nadeel is, maar ook tot
dat van Z. Majesteit daar al zijn beloften, verplichtingen,
contracten en eeden geringschat zijn en er zulke buitengewone,
buitensporige en hatelijke dingen gedaan zijn, dat het
onmogelijk is, dat niet te eeniger tijd, de resultaten
daarvan zullen gevoeld worden. Wij bidden God, Z. Majesteit
met goddelijk licht te verlichten en doen hem naar behooren
de daden van zijn goede en loyale dienaars en onderdanen,
die nu belasterd, vervolgd en gekrenkt zijn, kennen. Opdat de
wereld eindelijk wete, dat al wat gebeurd is, niet voortkomt
uit Z. Majesteit zelf, maar uit de onteerende en lasterlijke
rapporten van hen, die tot nu toe de waarheid voor hem hebben
verborgen gehouden."
Dit document bevat verscheidene opmerkenswaardige dingen. Letterkundig
is het niet fraai geschreven, ook zeker niet bijzonder welsprekend,
maar het geeft punt voor punt een overzicht van hetgeen de Prins in
zijn brieven van de beide laatste jaren had gezegd. Hij scheidt Filips
zoover mogelijk van de daden af, die in zijn naam zijn bedreven en toch
zijn er weinig van die overvloedige betuigingen van getrouwheid aan
den persoon des konings, die in al zijn vroegere brieven voorkomen,
in te vinden. Hij werpt nog niet de trouwheid aan zijn souverein
weg. De koninklijke dienaren blameert hij en het gemakkelijk en goed
vertrouwen, dat Filips gesteld heeft in verkeerde voorstellingen van
mannen, die hij reden had te wantrouwen.
Ook wordt er voor den eersten keer geen gewag gemaakt, hoe dan ook, van
"onze ware en oude godsdienst." Ook die uitdrukking kwam in vroegere
geschriften van den Prins telkens en telkens weder.
Dat hij nu schrijvende aan een katholiek vorst als Filips, dit
nalaat, is ongetwijfeld zeer opmerkenswaard. We moeten dan ook
zeker in de jaren zijner ballingschap in Dillenburg de eerste
sporen zoeken van zijn omkeer op godsdienstig gebied. Alles werkte
daartoe mede. Vooreerst zijn persoonlijke levenservaringen, die
tot de smartelijkste behoorden, welke een mensch kan ondervinden;
en dan de invloed zijner moeder, de betrekkelijke rust op het oude
kasteel, de lezing van het boek van Melanchthon, hem door Willem
van Hessen gezonden, de arbeid van den bekwamen prediker hem door
den landgraaf afgestaan; het een en het ander samen veroorzaakte,
dat hij de Roomsch-Katholieke vormen vaarwel zeide, die hij van zijn
elfde jaar af in acht genomen had. Nog was in die dagen de godsdienst
geen zaak, waarom hij zich veel bekommerde; eerst langzamerhand kon
hij persoonlijk gaan belangstellen in een zielsverschijnsel, dat
hem vroeger tamelijk onverschillig liet. Maar zijn gansche omgeving
in Dillenburg, zijn familie, de Duitsche vorsten hechtten er groot
gewicht aan. Hoe zou hij dan geheel buiten den invloed daarvan kunnen
gebleven zijn, te meer omdat van diezelfde Duitsche vorsten toch de
hulp voor de Nederlanden moest komen.
Spoedig werden er openlijk door geheel Duitschland troepen geworven,
wier bestemming voor de Nederlanden algemeen bekend was en uit
verschillende bronnen kwamen de fondsen voort, om de uitgaven voor
die troepen te bestrijden. De Prins benoemde zelfs commissies voor die
wervingen en maakte daarbij gebruik van zijn recht als Prins van Oranje
en dus als onafhankelijk souverein van het rijk. Al was dat vorstendom
ook zeer klein, het gaf hem titels, die zijn andere goederen hem niet
gaven. Hij liet de commissies op dezen vreemden grondslag werven,
dat zij hulp vroegen voor Filips tegen zijn onwaardige dienaars.
De formule luidde: "Om Zijne Majesteit zijne heerschappij te verzekeren
en voor elk burger (hetzij Protestant of Roomsch-Katholiek) zijn
gewetensvrijheid te handhaven." Oranje verkocht zelfs zijn juweelen,
zijn zilver en tapijten, om troepen te kunnen lichten. Het bedrag
van zijn persoonlijke contributie bereikte de som van 50.000 florijnen.
Zijn broeders deden zooveel ze konden; Jan gaf een belangrijke som
door middel van een hypotheek op zijn goederen. Lodewijk droeg
10.000 fl. bij. De voornaamste Nederlandsche steden, Antwerpen,
Vlissingen, Amsterdam en andere, door de Nederlandsche kooplieden,
die naar Engeland gevlucht waren, geholpen, brachten de som van 100.000
kronen op, juist de helft die Oranje noodig achtte, om hem in staat te
stellen zijn leger in het veld te brengen. Den 17en April schreef de
Prins vertrouwelijk aan den Landgraaf van Hessen, dat hij op reis ging
naar Keulen om daar of in de nabijheid af te wachten, "wat wij zullen
moeten doen." Het gerucht van de lichtingen was te veel verbreid. Ook
deelt hij den landgraaf mede, dat hij gehoord heeft, dat Alva naar
het klooster St. Bernard, vijf mijlen van Brussel, gegaan is, om zijn
Paschen te vieren. Dit was hem niet aangenaam. De Prins had gehoopt,
dat hij een ander klooster zou gekozen hebben, waarschijnlijk omdat
er in die dagen plan heeft bestaan onder de vrienden van Oranje om
den hertog op te lichten. Eindelijk zendt hij aan Willem van Hessen
zijn Justificatie met verzoek die door te lezen en zijn bedenkingen
tegen den vorm aan den brenger, Dr. Joh. Meixnern, mee te deelen. De
Prins voelde zelf vooral bezwaren tegen het woordje "krijgstoerusting."
"Is dat ook te hard of te scherp. Zou dit soms zoo kunnen worden
opgevat, alsof wij uit een bijzonder genoegen den oorlog begonnen,
in plaats van uit zuiver noodweer en zelfverdediging?" zoo vroeg hij.
Is het niet merkwaardig, dat we aan den vooravond van den 80-jarigen
oorlog--want de proclamatie was het signaal van dien oorlog--in een
vertrouwelijk schrijven van den Prins zulk een uiting van nauwgezetheid
vinden? Men weet, hoe de laatste woorden door vorsten of diplomaten
gesproken of geschreven voor de uitbarsting van een geweldigen oorlog,
gewoonlijk later worden gebruikt om de een of andere partij of persoon
de zedelijke schuld en verantwoording van het bloedbad op den hals te
laden. Het pleit dus voor den Prins, dat het hem bij het opstellen
zijner justificatie niet ontbroken heeft aan teederheid en fijnheid
van geweten, want Oranje kon alleen een oorlog, uit zelfverdediging
aanvaard, voor God en de toekomst goedkeuren.
HOOFDSTUK XII.
GEWAPEND VERZET. 1568.
Hoe werkzaam en ijverig de winter van 1567 op 1568 door den
Prins in Dillenburg moet zijn doorgebracht, kan ook bij gemis van
aaneengeschakelde berichten daaromtrent, uit het vervolg worden
opgemaakt. Om toch het plan te verwezenlijken, dat in het voorjaar
werd uitgevoerd, was inspanning van alle krachten noodig. Niet alleen
moest Oranje door middel van dagelijksche briefwisseling de Duitsche
vorsten tot hulp en steun opwekken, niet alleen met de hoofden der
Hugenoten in Frankrijk en met de Nederlanders, die naar Engeland
een goed heenkomen gezocht hadden, zich in verbinding stellen,
maar bovenal moesten zijn agenten geheel Nederland doorreizen, om
geldelijke hulp voor de aan te werven troepen te verkrijgen. En het
plan was meesterlijk ontworpen; het bedoelde van verschillende kanten
te gelijk een inval in de Nederlanden te doen.
Terwijl een afdeeling van Hugenoten onder de Coqueville een aanval
op Artois zou wagen en er van den zeekant hulp verwacht werd van
de uitgewekenen naar Engeland, zou Lodewijk van Nassau Groningen
binnendringen, terwijl Hoogstraten in Gelre zou vallen en Roermond
trachten meester te worden om den weg te banen voor den Prins, die
met het grooter leger zou volgen.
Ongelukkig waren reeds voor het eind van April twee van die
voorgestelde expedities geheel mislukt. De 800 man, die de Coqueville
had geworven, werden door den maarschalk de Cossé in St. Valéry
gedreven en overwonnen, terwijl de aanvoerder zijn onoverlegde
onderneming met het leven boette.
De legerafdeeling, die onder Hoogstraten in Gelre zou vallen, doch die
wegens ziekte van dien graaf, door den heer de Villers was aangevoerd,
werd bij de poging om Roermond te nemen, door d'Avila bij Daelhem
verslagen en geheel vernietigd. De gevangen genomen de Villers werd
door zijn mededeelingen aan den vijand ook mede de aanleiding dat
's Prinsen eigen tocht later zoo jammerlijk mislukte. Want Oranje's
zeer geheim gehouden plannen werden toen aan Alva bekend.
De derde inval in het Noorden, onder Lodewijk van Nassau, had wel
in den aanvang meer succes, maar eindigde toch ook met den totalen
ondergang van zijn leger. Daar die tocht met de volgende gebeurtenissen
het naast in verband staat, mogen de bijzonderheden daarvan ook in
de levensbeschrijving van den Prins niet ontbreken.
Op den 6en April had de Prins de commissiebrieven geteekend, waarbij
aan Lodewijk vergunning werd gegeven, om op 's Prinsen naam troepen te
verzamelen. Hij koos het slecht verdedigd Noorden, op het oogenblik
dat de stadhouder van Groningen, Aremberg, afwezig was, als het
meest geschikte punt van den aanval. Met 4000 man, die zich in korten
tijd vol geestdrift onder zijn aanvoering stelden, met het devies:
"Nunc aut nunquam, recuperare aut mori," [5] trok de dappere veldheer
op den 24en April de grenzen bij Wedde over en verraste Arembergs
kasteel aldaar. Vandaar trok hij naar Appingedam, waar hij zich met
zijn jongeren broeder Adolf vereenigde, die een kleine ruiterij bij
zich had. Te Wedde, Appingedam en Slochteren richtte Lodewijk zijn
standaards op en tallooze zwervers en avonturiers voegden zich daarbij.
Allereerst had men het op Groningen gemunt. Zijn bedoeling was,
die stad in zijn macht te krijgen, dan Friesland in opschudding te
brengen en vandaar over zee naar Holland te trekken. Doch niets van
dat alles gelukte. Hij eischte van Groningen, zich te scharen onder
de vaan van de zaak der vrijheid. Geen ijdel avontuur jaagde hij na,
maar de begeerte, om de arme Christenen van het land te redden, had
hem daarheen gebracht. Indien de overheid hem niet hielp, dan moest
hij ze beschouwen als vijanden van het land en van den koning. Want
ook hier maakte hij gebruik van de fictie, dat hij vocht ten behoeve
van Filips tegen de tirannie van Alva en de zijnen. De Groningers
echter weigerden en ze zonden hem alleen een som gelds, niet zoozeer
uit sympathie voor zijn zaak, als wel om een mogelijken aanval op de
stad af te koopen.
Aremberg, die in het Zuiden was, werd toen het gerucht van Lodewijks
inval in Groningen Alva ter oore kwam, met ongeveer 4000 man, waarvan
2500 Spanjaarden, onmiddellijk Lodewijk te gemoet gezonden, terwijl
de graaf van Meghen met 1500 volgde. Zeer gering scheen dus de hoop
op succes voor de ongeoefende, saamgeraapte troepen van den dapperen
aanvoerder, die bovendien zelf geheel ongeoefend was in den krijg.
Op den 20en Mei kampeerden de Spanjaarden bij een klooster op 2
mijlen afstand van Appingedam. Meghen nam zijn stelling bij Wedde
met 8 compagnieën voetvolk en 400 paarden, hopende aldus van twee
zijden Lodewijks leger te kunnen aanvallen. Toen deze dit gehoord
had, besloot hij aanstonds den vijand te voorkomen. Doch zijn troepen
sloegen aan het muiten; ze werden slecht betaald en wilden hem eerst
niet helpen. Toch slaagde Lodewijk door smeeken en bidden er in,
hen over te halen hem nog eenige dagen te helpen.
Op den 23en Mei nam hij toen zijn stelling in den omtrek van het
klooster van Heiligerlee. Op deze plek was de grond hoog, maar omringd
door uitgestrekte moerassen. Voor hen, die onbekend waren met het land,
was dit bijzonder gevaarlijk, want op de plaats, waar de turf uit
het veen was gesneden, dreef een dik bruin schuim aan de oppervlakte,
dat er als aarde uitzag en dus zeer geschikt was, om hen, die daarop
niet bedacht waren, te verrassen.
Terwijl Lodewijk met zijn broeder Adolf in het klooster aan den
maaltijd zat, werd hij door een boer gewaarschuwd, dat Aremberg op den
nauwen straatweg, die Heiligerlee alleen met den vasten grond verbond,
naderde. Hoewel Aremberg zelf eerst begreep, dat hij daar geen slag
kon leveren, werd hij echter, naar men zegt, door zijn soldaten,
die den ordeloozen troep van Lodewijk minachtten, daartoe genoodzaakt.
Vol moed vloog zijn voorhoede, de Spaansche afdeeling, op de
beide carrés van den vijand in en Lodewijks voorposten weken
terug. Doch dat terugwijken was een krijgslist; de Spanjaarden, die
hen vervolgden, zaten in een oogenblik in het moeras en werden toen
zoo van alle kanten bestookt, dat slechts een klein gedeelte den dood
ontkwam. Tegelijkertijd werd de achterhoede van Arembergs leger, uit
Duitschers samengesteld, plotseling in den rug door het eene carré
van Lodewijk, dat achter den heuvel was omgetrokken, aangegrepen en
uiteengedreven. Nog trachtte Aremberg de kans te doen keeren. Met zijn
kleine ruiterbende en 400 man viel hij aan op de nog nietiger ruiterij
van Lodewijk. Op haar beurt werd deze uiteengejaagd, terwijl hun
aanvoerder, Adolf van Nassau door Aremberg zelf met een pistoolschot
en sabelhouw op het hoofd werd gedood. De overwinning was dus wel
groot geweest, maar het geslacht Nassau had zijn eerste menschenoffer
aan het Spaansche monster gebracht. Ook Aremberg sneuvelde.
Omtrent den dood der beide mannen schrijft Prof. Fruin: "Terwijl
het voetvolk op den veengrond handgemeen raakte, begonnen op den
weg de ruiters van weerszijden te schermutselen. Adolf van Nassau
bereed dien dag een vurig, jong paard, dat zeker nog niet aan het
slaggewoel gewend, door het knallen van het geschut en geschal der
trompetten verschrikt, niet te regeeren was, en, toen de schermutseling
begon, met zijn berijder doorging en hem midden onder den vijand
voerde. Tevergeefs zocht Adolf het paard met zweep en sporen te
bedwingen om naar de zijnen terug te rijden; het bleef steigeren en
voorwaarts dringen. Al dichter werd hij door de vijandelijke ruiters
omringd en moedig strijdende viel hij weldra onder hun slagen eer
de zijnen hem konden ontzetten. Dat hij niet weerloos was afgemaakt,
toonden na den slag de vele lijken van vijanden die om hem lagen. Hij
was de eerste Nassau, die strijdende voor de vrijheid van Nederland
het leven liet, een jong man van groote verwachting, maar te jong
gestorven om te toonen wie hij was. Zijn dood wierp over de vreugde
van de overwinning, althans voor den veldheer, een somber floers.
Aan den anderen kant was vooral het lot van Aremberg te betreuren. Van
de geestdrift en blijde hoop, waarmee hij den slag had aangevangen, was
hij in niet veel meer dan een uur tot de diepste wanhoop vervallen. Het
leger, dat hem was toevertrouwd, had hij voor zijn oogen, onder zijn
bevel, door verachte rebellen zien slaan en vernielen. Terwijl alles
rechts en links wegvluchtte, bleef hij nog altijd op het slagveld
omdwalen. Eindelijk bezon hij zich en ging de vluchtenden volgen,
maar te laat, de onzen waren hem reeds op de hielen. In zijn volle
harnas, op zijn afgemat strijdros gezeten, kon hij zoo hard niet
voort. Bij het overspringen van een hek miste zijn paard en stortte
neer; eer hij het had opgeholpen, had hem reeds een der vervolgers,
een balling uit Amsterdam, een kogel tusschen het harnas en het
helmet in den nek geschoten. Aan ontkomen viel niet meer te denken,
zijn vervolgers omringden hem reeds.
"Ik ben de graaf van Aremberg, neem mij gevangen," riep hij hun
toe. Maar zijn naam en rang konden hem niet beveiligen. "Dan zijt gij
de man, dien ik zoek," was het antwoord van den wraakzuchtigen Geus
en met het roer, dat hij in de hand hield, bracht hij den weerlooze
een slag toe, die hem den helm deed afvallen. In een oogenblik was
het dus ontwapende hoofd onder tal van slagen verbrijzeld.
In de verwachting op een ruime belooning voor hun heldendaad, brachten
de moordenaars de blijde tijding en het paard van den verslagene ten
bewijze, aan Lodewijk van Nassau. Maar zij werden teleurgesteld. "Hadt
mij den man levend gebracht!" kregen zij ten antwoord, "nu het gebeurd
is, kan ik u echter voor uw daad niet straffen." Aan het lijk bewees
de overwinnaar de eer, waarop de doode recht had; hij liet het in de
gewijde aarde van Heiligerlee begraven. Zoo eindigde de graaf van
Aremberg, die eens met Oranje en Egmond en zoo veel anderen tegen
Granvelle had saamgespannen, maar, later van partij veranderd, de
regeering vervolgens trouw had bijgestaan. Hij was de eerste der
Nederlandsche grooten, die aan de zijde der Spanjaarden tegen de
bevrijders van zijn vaderland sneuvelde."
De overwinning was schitterend, maar de machtigste bondgenoot van
Lodewijk tegen de Spaansche veteranen was de bedriegelijke grond
geweest en daarbij waren hare resultaten zeer teleurstellend. Want
al had hij ook honderden Spanjaarden gedood, al was dit op zich zelf
een groote gebeurtenis--inderdaad had hij geen enkele stad genomen en
niet zooveel buit veroverd, om zijn huurlingen tevreden te stellen,
terwijl daarbij zijn jongere broeder voor altijd was heengegaan.
"Wat moest Lodewijk nu doen? De Prins raadde hem, zich òf in Delfzijl,
of in Appingedam te werpen en daar den uitslag van zijn eigen
bewegingen in het Zuiden af te wachten, òf zich dwars door Friesland
naar Enkhuizen te begeven en dan Holland in opstand te brengen."
Had Lodewijk dien raad gevolgd, waarschijnlijk zouden de gebeurtenissen
een geheel anderen loop hebben genomen; maar hij sloeg dien raad in
den wind--legerde zich den 10en Juni voor Groningen, een onbezonnen
werk bij de zwakheid van zijn leger en den muitzieken geest zijner
soldaten. Een memorandum van hem aan den Prins bevat een tamelijk
optimistische beschrijving van den toestand in zijn leger. Een groote
maand lang bleef Lodewijk in de nabijheid van Groningen gelegerd en
brandschatte den omtrek om zijn huurlingen bevriend te houden. Ook
trachtte hij de Friezen te overreden, zich onder zijne vanen te
rangschikken, maar deze, bevreesd voor de naderende komst van Alva
in het Noorden, waren daartoe niet te bewegen.
Toen de tijding van de nederlaag der Spaansche troepen bij Heiligerlee
in Brussel kwam, was Alva woedend, dat zijn beproefde veteranen door
ongeoefende mannen, onder leiding van een aankomeling, zonder eenige
ervaring, verslagen waren. Hij vervloekte den ongelukkigen Aremberg,
die zijn nederlaag met zijn leven had geboet en onmiddellijk nam
hij maatregelen.
Hij besloot verder geen ondergeschikten te vertrouwen, maar in
persoon te velde te trekken en de onbeschaamde rebellen geheel en
al te vernietigen. Maar de zaken moesten in Brussel veilig zijn
en er moest geen kans bestaan, dat gevangenen van belang in zijn
afwezigheid werden bevrijd. Eerst uitte hij zijn toorn in een
wilde proclamatie gedagteekend 28 Mei, waarbij Oranje, Lodewijk,
Hoogstraten en anderen op straffe des doods uit het land gebannen
werden. Daarop verwoestte hij het paleis van Culemborg in Brussel, waar
het merkwaardig feest was gevierd en er werd op die plaats een zuil
opgericht, als een herinnering aan de verschrikkelijke samenzwering,
die binnen zijn hallen was tot stand gekomen. Hoogstraten zond aan
den Prins berichten omtrent een en ander, die een koerier uit Brussel
hem zelf had overgebracht.
Tallooze executies hadden er in de eerste dagen van Juni plaats; den
1en werden achttien aanzienlijke gevangenen op de markt te Brussel
ter dood gebracht en op den 2en Juni viel het hoofd van graaf de
Villers, die na zijn nederlaag bij Daelhem, zelfs niet door zijn
bekentenissen en mededeelingen omtrent Oranje's plannen, zijn leven
had kunnen redden.
Nu werd ook het lot van Egmond en Hoorne beslist. Zooals wij zagen
waren ze reeds spoedig na de komst van Alva gevangen genomen. Dit
was op zeer listige wijze geschied. "Op den 9en September (1567),"
zoo verhaalt Motley, "gaf de groot-prior Don Ferdinand een prachtig
gastmaal, waarop Egmond en Hoorne benevens Noircarmes, de burggraaf
van Gent en vele andere edelen, genoodigd waren. Het feest werd
verlevendigd door de muziek van Alva's eigen garde, die hij gezonden
had om het gezelschap te vermaken. Om drie uur liet hij de heeren
verzoeken na afloop van het maal hem aan zijn woning (het huis van
Jauche) met hun gezelschap te vereeren, daar hij hen wenschte te
raadplegen over het plan der citadel, die hij voornemens was te
Antwerpen te stichten.
Op dit oogenblik fluisterde de groot-prior, naast Egmond gezeten,
hem in: "verlaat oogenblikkelijk deze plaats, heer graaf; neem het
snelste paard uit uw stal en ga op de vlucht, zonder een oogenblik
te verzuimen."
Uiterst ontsteld en zich de menigvuldige voorspellingen en
waarschuwingen herinnerende, die hij in den wind geslagen had, stond
Egmond van tafel op en begaf zich naar het aangrenzend vertrek. Hij
werd door Noircarmes en twee andere heeren gevolgd, aan wie zijn
ontroering niet ontglipt was en die nieuwsgierig waren, er de oorzaak
van te vernemen.
De graaf deelde hun de geheimzinnige woorden, die de groot-prior hem
zooeven toegefluisterd had mede en voegde er bij, dat hij besloten was,
dien raad zonder tijdverlies op te volgen.
"Ha! graaf!" riep Noircarmes uit, "stel toch niet zoo losweg zulk
een blind vertrouwen in dien vreemdeling, die u ten kwade raadt. Wat
zal de hertog van Alva, wat zullen de Spanjaards zeggen van zulk een
overhaaste vlucht? Zullen zij niet meenen dat uwe Excellentie als
een schuldige gevlucht is? Zal men die vlucht niet houden voor eene
bekentenis van hoogverraad?"
Indien deze woorden werkelijk door Noircarmes gesproken zijn (en dat
zij het werden, daarvoor hebben wij het getuigenis van een Waalsch
edelman, die met Egmonds vrienden en met de geheele katholieke partij
voortdurend gemeenschap hield), leveren zij een nieuw bewijs van het
boosaardig en wreed karakter van den man. Zijne vermaning besliste
het lot van den wankelmoedigen Egmond. Van tafel opgestaan met het
voornemen om den raad van een edelmoedigen Spanjaard te volgen, die
zijn leven op het spel had gezet om zijn vriend te redden, keerde
hij nu terug, gehoorzaam den trouweloozen raad opvolgend van een
Vlaamsch edelman en de welgemeende waarschuwing van een vreemdeling
met onverschilligheid bejegenend, om weder te gaan aanzitten aan het
laatste gastmaal, dat hij bijwonen zou.
Toen tegen vier uur het middagmaal afgeloopen was, begaven zich
Hoorne en Egmond, vergezeld van de andere heeren naar het huis van
Jauche, door Alva bewoond, om deel te nemen aan de voorgestelde
beraadslagingen. Zij werden door den hertog met groote beleefdheid
ontvangen. Een ingenieur Pietro Urbino spreidde over de tafel een
perkamenten rol uit, waarop het plan van de te bouwen citadel was
aangegeven. Weldra ontspon zich hierover een warme woordenwisseling,
waaraan Egmond, Hoorne, Noircarmes, met de ingenieurs Urbino en Pacheco
deelnamen. Na een poos verliet de hertog van Alva het vertrek, onder
voorgeven van een plotselinge ongesteldheid, het gezelschap verdiept
in het onderwerp achterlatend.
Toen men omstreeks zeven uur 's avonds uit elkander ging, verzocht
Don Sancho d'Avila, hopman van 's hertogs lijfwacht, aan Egmond om
een oogenblik te blijven, daar hij hem iets had mede te deelen. Na
een paar onbeduidende opmerkingen, vroeg de Spaansche hopman, zoo
ras als hij met Egmond alleen was, hem zijn degen af. Ontroerd en,
niettegenstaande al wat er voorafgegaan was, toch nog verbaasd,
wist de graaf nauwelijks wat te antwoorden. Don Sancho verklaarde
andermaal, dat hij last gekregen had om den graaf in hechtenis te
nemen en eischte opnieuw zijn degen. Tegelijk werden de deuren van
het aangrenzend vertrek geopend en zag Egmond zich omringd door een
vendel Spaansche musketiers en hellebaardiers. Zoo in den val geraakt,
gaf hij zijn degen over, met een bitter verwijt dat die den koning ten
minste eenige diensten bewezen had in thans verleden en vergeten dagen.
Hij werd nu naar eene kamer op de bovenverdieping van het huis
gebracht, voorloopig tot gevangenis voor hem ingericht. De vensters
waren versperd, het daglicht buitengesloten, het gansche vertrek
met zwart behangen. Hier bleef hij veertien dagen, van den 9en
tot den 23en September, zonder dat het hem vergund werd, met zijn
vrienden eenige gemeenschap te houden. Dag en nacht was zijn kamer met
kaarsen verlicht; hij werd onder het diepste zwijgen door Spaansche
knechten bediend en door Spaansche soldaten bewaakt; de hopman der
wacht trok telkens te middernacht het bedgordijn open en wekte hem
uit den slaap, opdat de officier, die hem kwam aflossen, zich van
's graven tegenwoordigheid overtuigen zou.
Graaf Hoorne werd bij dezelfde gelegenheid, toen hij het binnenplein
overging, door hopman Salinas in hechtenis genomen. In een andere
kamer van het huis opgesloten, onderging hij dezelfde behandeling
als Egmond. Op den 23en September zouden beide edelen onder sterke
bedekking naar de citadel van Gent vervoerd worden.
Hier bleven Egmond en Hoorne maanden in gevangenschap, toen de
gebeurtenissen in het Noorden ook het einde dezer droevige tragedie
kwamen verhaasten.
Den 3en Juni werden de graven van Egmond en Hoorne in een wagen
van Gent naar Brussel gevoerd, onder bedekking van tien vendels
voetvolk en een kornet ruiterij en op het Broodhuis, recht tegenover
het stadhuis op de groote markt van Brussel, gevangen gezet. Den 4en
Juni verklaarde Alva plechtig, dat hij alle stukken en documenten in
zake Egmond en Hoorne had onderzocht en sprak hij het doodvonnis uit
over de gevangenen als medeplichtigen van Oranje, als beschermers
der verbonden edelen en als afvalligen van den waren godsdienst.
Alva zond de stukken, van handteekening en zegel voorzien, aan den
Raad van Beroerten, die het vonnis, reeds voor Alva's vertrek uit
Spanje door Filips geteekend, moest bekrachtigen. Dat de bloedraad
het vonnis goedkeurde is te begrijpen, te meer daar het geheele
rechtsgeding aan twee der meest beruchte leden Vargas en del Rio was
opgedragen geweest. Of er geen behoorlijk gerechtelijk verhoor had
plaats gehad en de rechtbank onbevoegd was, het deed er niet toe,
evenmin dat de gevangenen geen verdedigers hadden gehad en zij zich
al beriepen als Ridders van het Gulden Vlies op het privilege van
die orde om volgens hare statuten verhoord te worden, het deed alles
niets ter zake; het vonnis was reeds in Madrid gewezen, vóór nog de
aangeklaagden te Brussel in hechtenis genomen werden.
Toen het bevel tot onmiddellijke terechtstelling van Egmond aan
zijn vrouw bekend werd, snelde deze naar den man, die het lot van
haar gemaal in handen had en smeekte hem ootmoedig om genade. Naar
het verhaal luidt, zou Alva met ongelooflijk kalmen spot de gravin
gerust gesteld hebben met de verzekering, dat haar echtgenoot den
volgenden dag zeker zou uitgaan! 't Is wel terecht, dat men om de
eer der menschheid dit verhaal gaarne voor verdicht zou houden.
Den 5en Juni werd het doodvonnis aan de beide graven
voltrokken. "Gedurende den nacht," zoo verhaalt Motley, "had men op
de groote markt te Brussel alles voor het treurspel van den volgenden
ochtend in gereedheid gebracht. Het was het doel der regeering om
het volk schrik aan te jagen door een indrukwekkend en ontzettend
schouwspel: de onbeperkte en van alle verantwoording ontheven macht,
die over het land heerschte, zou zich openbaren in het dooden dier
beide mannen, zoo verheven in rang, zoo aanzienlijk vermaagschapt en
die zulke uitstekende diensten hadden bewezen.
De indruk zou nog verhoogd worden door het eigenaardige van de plek,
waar dit treurspel plaats had. Treffend was en is nog altijd de groote
markt van Brussel. De bouworde der huizen, die haar insluiten, heeft
de bewonderende blikken, van vele geslachten tot zich getrokken. Het
prachtig stadhuis met zijn trotschen toren en rijk versierden gevel,
bekleedt een der zijden van het plein en recht daar tegenover verrees
grillig van stijl, maar toch bevallig, het Broodhuis, de laatste
verblijfplaats op aarde van de twee aanzienlijke slachtoffers, terwijl
tusschen deze hoofdgebouwen de fantastische gildehuizen prijkten der
boogschutters, schippers en anderen met hunne gebeeldhouwde muren en
trapgevels, zinnebeelden en versierselen. Het plein was het tooneel van
menige bloedige terechtstelling geweest. Wakkere ridders hadden hier
gekampt, aangevuurd door schoone oogen, die van die schilderachtige
balkons en uit die sierlijke vensters op hen neerzagen. Martelaars
voor godsdienstige en staatkundige vrijheid hadden op diezelfde plaats
folteringen verduurd, die zelfs de steenen, waarmee zij geplaveid was,
tot opstand hadden moeten aanzetten of tot deernis bewegen. Hier
had Egmond zelf in gelukkiger dagen den prijs van behendigheid en
stoutheid weggedragen en aller oogen tot zich getrokken en hier zou
zijn door schitterende daden opgeluisterd leven nog in den bloeitijd
afgesneden worden door de hand der dwingelandij.
In den morgen van den 5en Juni schaarden zich drie duizend Spaansche
krijgslieden rondom het schavot, dat te midden van het plein was
opgericht. Op dat schavot, met zwart laken bekleed, werden twee
fluweelen kussens, twee ijzeren spietsen en een tafeltje met een
zilveren kruisbeeld geplaatst. De provoost-maarschalk Spelle aan
den voet van 't schavot te paard, met de roode roede in de hand,
droomde weinig dat hem een nog vreeselijker lot wachtte, dan hetgeen
hij thans hielp volvoeren. De scherprechter was achter de bekleeding
van het schavot verborgen.
Om elf uur kwamen Juliaan Romero en kapitein Salinas met een compagnie
Spaansche krijgsknechten in Egmonds kamer. De graaf stond gereed. Men
wilde hem de handen binden, maar hij kwam driftig tegen dien smaad
op, sloeg zijn tabbaard open en toonde hun, hoe hij zelf de kragen
van zijn kleederen afgesneden en alles voor zijn dood gereed gemaakt
had. Nu ging Egmond door den bisschop vergezeld, met vasten stap
den korten weg naar de gerechtsplaats over. Juliaan Romero volgde
met de wacht. Onderweg las hij overluid den een-en-zestigsten psalm:
"O God! hoor mijn geschrei, merk op mijn gebed!"
Hij scheen dit gedeelte uitgekozen te hebben als om te bewijzen hoe,
in weerwil van de lagen zijner vijanden en den wreeden dood waartoe
zij hem gebracht hadden, de trouw aan zijn vorst bij hem even diep
ingeworteld en even heilig was, als de eerbied voor God. "Gij zult
dagen tot des Konings dagen toedoen; zijne jaren zullen zijn als van
geslacht tot geslacht; hij zal eeuwiglijk voor Gods aangezicht zitten;
bereid goedertierenheid en waarheid, dat ze hem behoeden." Ziedaar
het opmerkelijk gebed van den man, als een verrader veroordeeld,
op zijn weg naar het blok.
Toen hij het schavot beklommen had, stapte hij het twee of driemalen in
de rondte. Hij droeg een tabbaard van rood damast, waarover een zwart
met goud bestikt manteltje hing. Hij had een zwartzijden hoed met
zwarte en witte pluimen op en hield een zakdoek in de hand. Terwijl
hij zoo op en neerliep, betuigde hij, hoe bitter het hem speet, dat
hem niet vergund was, met den degen in de hand, in den strijd voor
land en koning te sterven. Hoopvol tot het laatst toe, vroeg hij
driftig aan Romero, of het vonnis inderdaad onherroepelijk was en
of er niet nog kwijtschelding kon verleend worden. Juliaan haalde
de schouders op en mompelde een ontkennend antwoord: Toorniger
dan wanhopend knarste Egmond op de tanden; maar hij herstelde zich
spoedig, wierp zijn tabbaard en mantel af en nam de orden van het
Gulden Vlies van den hals. Toen knielde hij op een der kussens neder,
zeide luid het Onze Vader op en verzocht den bisschop die naast hem
nederknielde, dit driewerf te herhalen. Nu gaf de kerkvoogd hem
het zilveren kruisbeeld te kussen en sprak daarop den zegen over
hem uit. De graaf stond weder op, legde zijn hoed en zakdoek weg,
knielde andermaal op het kussen, trok een kapje over zijne oogen,
vouwde de handen en riep met luider stem: "Heer, in uwe handen beveel
ik mijnen geest." Toen trad plotseling de scherprechter te voorschijn
en hieuw het hoofd met een enkelen slag af.
Op den slag volgde een oogenblik van huiveringwekkende stilte: de
gansche menigte scheen dien in het hart gevoeld te hebben. Tranen
vloeiden uit de oogen, zelfs van de Spaansche soldaten, want zij
kenden en achtten Egmond als een dapper veldheer. De Fransche gezant
Mondoucet, die het schriktooneel uit een verborgen plaats gadesloeg,
fluisterde, dat hij nu het hoofd had zien vallen, waarvoor Frankrijk
tweemaal gesidderd had. Men zag zelfs tranen op de ijzeren wang van
Alva, terwijl hij uit een venster van een huis, recht tegenover het
schavot gelegen het moordtooneel aanzag.
Ras wierp men een zwart laken over het lichaam en het bloed, en
na weinige oogenblikken zag men den admiraal naderen. Zijn kale
schedel was ongedekt. Zijne handen waren los. Hij groette bedaard
de kennissen, die hij onderweg opmerkte. Onder een zwarten mantel,
dien hij afwierp zoodra hij het schavot beklommen had, droeg hij een
eenvoudig zwart wambuis, maar niet, zooals Egmond, de orde van het
Gulden Vlies. Met een blik op het lijk onder het zwarte laken vroeg
hij, of dat het lichaam van Egmond was. Toen dit bevestigend beantwoord
werd, mompelde hij eenige woorden in het Spaansch. Daarop zag hij zijn
eigen omgekeerd wapenschild en hij drukte zijne verontwaardiging uit
over deze verguizing van zijn wapen, met de betuiging, dat hij dien
hoon niet verdiend had. Toen sprak hij eenige woorden tot de menigte,
wenschte ieder heil toe en verzocht voor zijn ziel te bidden. Hij kuste
het kruisbeeld niet, maar knielde op het schavot neder om zijn gebed
te doen en werd daarin door den bisschop van Yperen bijgestaan. Daarna
stond hij weder op, trok een milaneesche kap geheel over het gelaat,
uitte in het Latijn dezelfde aanroeping als Egmond en legde den hals
op het blok."
Het vonnis was voltrokken.
Gansch Europa voelde den schok door die misdaad aan het publiek geweten
berokkend. Al had Filips II geen enkele andere onrechtvaardigheid
bedreven, die beide doodvonnissen waren voldoende, hem als een wreed
tiran te brandmerken.
Omtrent vele historische gebeurtenissen is de opinie in den loop der
19e eeuw gewijzigd, maar nooit is er eenige verandering gekomen in
de algemeene veroordeeling van de gruwelijke gerechtelijke moorden
van den 5en Juni 1568.
Kort daarop vertrok Alva zelf naar het Noorden, om den dood van
Aremberg op de geuzen te wreken en het leger van Lodewijk van Nassau
met zijn veteranen te vernietigen. Deze had met al zijn geestdrift
en energie niets kunnen uitwerken gedurende de weken die op zijn
overwinning volgden. De buit te Heiligerlee veroverd, had voor een
korte wijle zijn soldaten bevredigd, maar toen die was uitgeput,
bestonden de eenige inkomsten van zijn leger in hetgeen nolens-volens
van de arme bewoners van het land kon worden opgeëischt.
Zoo jammerlijk was de toestand, dat de ridderlijke Lodewijk zelf
op den 5en Juni eene proclamatie uitvaardigde, waarbij allen, die
weigerden hulp te verleenen, bedreigd werden met het verbranden
hunner huizen. Door middel van zulke bedreigingen kreeg hij af en
toe kleine sommen gelds, zoodat hij eindelijk een 10.000 fl. had
verzameld. Het arme volk was er wel ongelukkig aan toe. Alva had
reeds te veel bewijzen van zijn krijgsmanskunst gegeven, dan dat men
eenige hoop kon voeden, dat Lodewijk zelfs met hun hulp, hem 't hoofd
zou kunnen bieden. Ze wisten dat Alva kwam, om Aremberg te wreken en
dat ze van hem geenerlei genade te wachten hadden en hun vrees werd
spoedig verdubbeld door de proclamaties, die Alva aan de kerkdeuren
liet slaan, waarin hij verbood eenigen onderstand aan de rebellen te
geven, onder bedreiging van tweemaal zooveel aan de Spanjaarden te
zullen moeten afstaan.
Wel zag het er dus slecht met den toestand van Lodewijks leger uit,
toen Alva reeds naderde. Dat leger was buitendien zeer moeilijk in
bedwang te houden. Alleen door voortdurende persoonlijke opwekkingen
van den aanvoerder kon de jonge leider zijn troepen bijeenhouden
en tegen muiterij bewaren. De strijdmacht was kort te voren door
800 Walen, 600 ruiters en groote benden uitgewekenen, die de Eems
overkwamen versterkt; zoo bedroeg het leger omstreeks 12000 man. Deze
legermacht vereenigde hij in zijn kamp voor Groningen, toen de nadering
van den Hertog zeker was. Op den 14en Juli bereikte Alva met 17000
man de stad en deed onmiddellijk een aanval op Lodewijks leger. De
Duitsche huurlingen hielden slechts een oogenblik stand en togen op
de vlucht; ze werden nagejaagd door een gedeelte van Alva's troepen
en 300 man sneuvelden of kwamen in de grachten om.
Alva meende, dat reeds het geheele leger was verslagen en schreef
dien nacht aan den Raad van State dat hij twijfelde, of hij nog een
soldaat zou vinden, als hij hen den volgenden dag verder achterna
ging jagen. Den 20en Juli bevond Alva zich aan de Eems, waar hij
bij Jemmingen Lodewijk in een zeer ongunstige stelling aantrof. Deze
bevond zich namelijk met zijn leger op een schiereiland, door de Eems
en de Dollart gevormd; op die ongelukkige plaats begonnen daarbij zijn
huurlingen hun loon te eischen. In welsprekende bewoordingen deed
Lodewijk hun gevoelen, dat overwinnen hun eenige kans was. Omringd
door de Eems, de zee, de Dollart en de Spanjaarden, was het ontkomen
aan dien vierdubbelen vijand onmogelijk. Het krijgsvolk liet zich door
die onweersprekelijke feiten tot gehoorzaamheid bewegen, maar er was
door den woordentwist te veel tijd verloren gegaan. Als de dijken
bijtijds waren doorstoken, dan ware redding mogelijk geweest. Nu
nam te elfder ure Lodewijk zelf de spade ter hand, om zijn soldaten
door zijn voorbeeld te bezielen. Doch het was te laat. De Spaansche
voorhoede, 1500 man sterk, te 10 uur op het terrein verschijnende,
maakte zich van de dijken meester en het leger van Lodewijk trok in
wanorde terug, achtervolgd door de voorhoede des vijands.
Nog eenmaal vatten de benden van den graaf moed. Doch plotseling kwam
Alva zelf met de hoofdmacht opzetten en al deed Lodewijk persoonlijk
wonderen van dapperheid, er volgde een ijzingwekkende slachting. De
aanvoerder kon slechts zijn leven redden, door naakt over de Eems te
zwemmen. Meer dan de helft van zijn leger was gedood, slechts enkele
honderden volgden Lodewijk naar Duitschland, waar hij nog den zomer in
het Noorden bleef, om met hulp eener half toegezegde Engelsche vloot,
den vijand uit Emden nadeel te kunnen toebrengen.
Men kan zich den schrik voorstellen, die de Dillenburgsche familie
verpletterde op het hooren van die tijding. Oranje, die toen een leger
van 20.000 man bij elkander had, was op dit oogenblik in Straatsburg,
gereed om in het Zuiden een inval te doen, terwijl Alva in het Noorden
werd bezig gehouden. Doch er was gebeurd, wat Oranje had voorzien.
Hij had zijn broeder gewaarschuwd, niet voor Groningen te blijven,
maar zijn raad was door den jongen, onbedachtzamen man in den wind
geslagen, die met meer geestdrift dan oordeel had gehandeld. Stap
voor stap was Lodewijk, zonder de kosten te berekenen, voorwaarts
gegaan en bij zijn jammerlijke nederlaag toonde de oudere broeder
een geduld en een zelfbeheersching, die den moed en de drijfkracht
van den jongeren evenaarde.
Nauwelijks had Lodewijk zich het water van de onvriendelijke Eems van
de blonde haren geschud, of hij schreef aan Taffin, een predikant der
Hervormde Kerk, die toen juist bezig was, gelden in Engeland voor de
bevrijding der Nederlanden te verzamelen. Deze moest vooral hulp vragen
aan de Nederlandsche vluchtelingen in Londen, Norwich en Colchester;
in de laatste plaats waren ongeveer 2500 gevluchte geloofsgenooten en
hij werd verzocht, alles in het werk te stellen, opdat de Engelsche
schepen toch spoedig te hulp zouden komen. De volgende brief van
Oranje aan Lodewijk geeft een getrouwe schets van den toestand en
vergunt ons een blik te werpen in het karakter van den Zwijger.
31 Juli
Mijn Broeder,
Ik heb heden uw brief door Godfried ontvangen en buitendien
in bijzonderheden gehoord, wat gij hem hadt opgedragen mij te
zeggen. Wat het eerste punt aangaat, gij kunt wel verzekerd
zijn, dat ik nooit meer getroffen ben dan door de tijding van
het jammerlijk ongeval, u op den 21en dezer maand overkomen, om
verschillende redenen, die gij licht zelf kunt begrijpen. Die
nederlaag van U is een groot beletsel voor de lichting, waarmee
wij ons bezig hielden en heeft de harten van velen, die anders
zeer bereid waren te helpen, verkoeld. Desniettegenstaande,
daar het alzoo aan God behaagd heeft, moeten we geduld
hebben, den moed niet verliezen en overeenkomstig Gods wil
ons gedragen, gelijk ik van mijn kant besloten heb te doen,
bij alles wat er moge gebeuren. Daarom ben ik besloten met Gods
hulp verder te gaan en hoop op den 8en der maand Augustus op de
plaats der wapenschouwing te zijn, d. i. op dezelfde plaats,
die ik u door den heer St. Aldegonde heb doen weten. Met dit
doel heb ik aan den graaf Joost von Schauenburg geschreven,
of hij ook met de 1000 paarden, waarvoor hij zou zorgen,
op dezelfde plaats wilde zijn; doch ik weet niet, waar hij
tegenwoordig is en ik vrees, dat hij door hetgeen is gebeurd,
zich daar niet zoo vroeg zal kunnen bevinden. In geval hij
dus bij u is, of indien gij weet, waar hij zich bevindt,
waarschuw hem dan bijtijds, opdat hij, als het mogelijk is,
met ons denzelfden weg ga, want alle uitstel is schadelijk.
Daar het gerucht gaat, dat de hertog van Alva die
wapenschouwing wil beletten, verzoek ik U te zorgen, dat ik
verwittigd kan worden, of hij nog in Friesland is, of dat
hij van daar is vertrokken en over welke krachten hij nog
kan beschikken. En in geval gij hoort, dat hij van plan is,
naar die genoemde plaats te gaan, wil daarvan onmiddellijk
bericht doen aan Balthazar van Wollfven, die niet ver van de
Lippe woont en ook aan Otto von Maulsburch. Waarschuw hen
het eerst, want als gij mij er van bericht zondt vóór hen,
dan kon de verwittiging wel eens te laat komen.
Wat uw onderneming aangaat, waarin gij om mijn raad vraagt,
zou ik niet goed weten, wat daarvan te zeggen, aangezien ik
niet weet, over welke middelen en krachten gij kunt beschikken
en ook niet welke macht de vijand ter zee kan ontwikkelen. Ook
weet ik niet, of gij van geld voorzien zijt, om een dergelijke
onderneming uit te voeren; want van onzen kant--wij kunnen niet
te veel verwachten, als God geen andere middelen geeft. Daarom
kan ik u niets anders zeggen, dan dit, dat indien er eenige
redelijke schijn is, dat gij iets goeds zult kunnen uitwerken,
gij dit dan doet in naam van God. U echter te raden tot die
onderneming, kan ik niet ter wille van uw persoon, want u
met onbekende mannen te wagen, zelfs ter zee, acht ik niet
aan te raden. Daarom verzoek ik u, mij alles meer in het
bijzonder te melden. Houd steeds uwe briefwisseling met mij
open, gelijk ik zal doen van mijn kant. Voor alles wensch ik
u toe, dat de goede God u in zijn bescherming moge nemen.
Van Dillenburg den laatsten Juli 1568.
Uw zeer liefhebbende broeder
steeds tot Uw dienst bereid,
WILLEM VAN NASSAU.
Het postscriptum luidt:
Mijn broeder. Ik schreef u boven, acht te geven op den hertog
van Alva, of hij ook van plan is, onze wapenschouwing te
beletten. Gij zult ook goed doen mede acht te slaan op hertog
Eric van Brunswijk en op hetgeen in zijn land voorvalt. Ingeval
gij u op de genoemde monsteringplaats zult kunnen bevinden,
zal mij dat een groot genoegen zijn om alle zaken samen te
overleggen. Kunt gij niet komen, dan zou ik wenschen, van
dag tot dag tijding van U te ontvangen en dat ge in gestadige
briefwisseling blijft met den graaf van Emden, om te weten,
wat daar plaats heeft.
Stelt deze brief ons geheel op de hoogte van den toenmaligen toestand,
hij doet ons niet minder een blik werpen in het innerlijke leven
van den Prins van Oranje in het jaar 1568. En dan weten we niet,
wat meer te bewonderen, zijn ongebroken moed, zijn bedachtzaamheid
of zijn uitnemende zachtmoedigheid tegenover Lodewijk. Geen woord van
verwijt komt er uit zijn pen tegenover zijn broeder, die ongetwijfeld
zeer dapper in het noorden was geweest, maar geheel in strijd met
's Prinsen raad had gehandeld. In plaats daarvan niets dan krachtige
opwekking tot vernieuwde handeling, verlangen naar zijn broederlijke
tegenwoordigheid en herhaalde aanmaning tot voorzichtigheid tegenover
den vijand.
Die stemming is het geweest, waaruit zooveel goeds voor ons land is
geboren; een stemming, die daarbij uit innig vertrouwen en geloof
ontwaakte, dat hooger macht hem aangordde. Zijn kalme berusting in
den wil dier macht, ook al scheen die nog zoo donker en raadselachtig,
was niet minder dan zijn vast vertrouwen, voortgekomen uit het geloof,
dat als zijn persoonlijk eigendom in hem begon te ontwaken. Welk een
kracht lag er besloten in dit korte en fiere zeggen: "Ik ben besloten
met Gods hulp voort te gaan."
De beide nederlagen van Daelhem en Jemmingen hadden ten gevolge, dat
de lichtingen van den Prins van Oranje in Duitschland niet meer dat
succes hadden als in de eerste dagen, toen hij in Dillenburg kwam. De
keurvorst van de Paltz toonde nog wel eenige ondersteuning door aan
de Nederlandsche ballingen toe te staan, eenige oude kloosters in
zijn land te bezetten, doch andere Duitsche vrienden begonnen zich
ernstig te verzetten tegen zijn verdere plannen.
Augustus van Saksen beval in naam van den keizer den Prins aan,
geen verdere vijandige maatregelen tegen den koning te nemen. De
keizer zelf, die Oranje's militaire preperatieven afkeurde en die
waarschijnlijk door invloed van Filips was bewerkt, beproefde zelfs
formeel de lichtingen van Oranje te verhinderen. Hij schreef op
den 12en Mei aan den Keurvorst van Saksen, hem te verzoeken de
voorbereidende oorlogsmaatregelen van zijn aangehuwden neef te
beletten. Hij kon binnen zijn jurisdictie geene vijandige pogingen
tegen den koning openlijk toestaan. Zelfs gebood de keizer Oranje in
diezelfde maand uitdrukkelijk, op te houden met zijn lichtingen, uit
vrees dat de gevoelens van zijn Spaanschen neef zouden worden gekrenkt.
Oranje antwoordde daarop in een langen brief en herhaalde de argumenten
zijner justificatie, terwijl hij verklaarde wel degelijk in zijn recht
te zijn. Ook andere, mindere vorsten van het rijk trachtten den Prins
te bewegen, van zijn plannen af te zien. Willem van Hessen schreef
riemen papier vol, om Oranje te overtuigen van zijn dwazen strijd
en ging eindelijk zoover, dat hij elke hulp weigerde en zelfs geen
enkel zijner officieren toestond, den Prins te vergezellen, den Prins,
die "machteloos was tegenover zulk een machtig potentaat als Filips,
dien we steeds een goeden en milden vorst (!) hebben hooren noemen."
Hoe gelukkig, dat Oranje bij zooveel flauwhartigheid en tegenwerking in
zijn eerste vaderland, ergens anders niet tevergeefs naar ondersteuning
uitzag. Zijn onderhandelingen met de Fransche protestanten leidden
tot een verbond met een hunner erkende leiders, n.l. Coligny.
De Fransche burgeroorlogen van die jaren verdienen om een
dubbele reden onze volle belangstelling. Ten eerste streden de
Hugenoten voor dezelfde zaak als hier te lande de Geuzen. Ook
zij wilden godsdienstvrijheid verwerven. En ten andere hebben die
godsdienstoorlogen in Frankrijk sedert het begin van onzen opstand een
grooten invloed op de toestanden in de Nederlanden uitgeoefend. Dit
zagen we reeds vroeger, zelfs tijdens het voorspel van den 80-jarigen
oorlog, toen de strijd tegen Granvelle gelijk stond met den strijd
der Hugenoten tegen den kardinaal van Lotharingen.
Wij zullen van nu af in het leven van den Prins van Oranje steeds
weder ontdekken hoe groot de wisselwerking was. Nog altijd streden de
Hugenoten in 1568 en 1569 om het verkrijgen van die godsdienstvrijheid,
die hun in 1570 werd toegestaan, toen hun als waarborg daarvoor vier
veiligheidsplaatsen werden ingeruimd. Onder de dappere leiding
van Condé en den admiraal Coligny werd die bange strijd daar
gestreden. Welnu, Oranje had daarvoor een wijd geopend oog en zijn
onderhandelingen hadden een verbond ten gevolge.
In naam van Louis de Bourbon, Prins van Condé, Gaspar de Coligny,
admiraal van Frankrijk en Willem van Nassau, Prins van Oranje,
verscheen er in Augustus 1568 een proclamatie waarin zij verklaarden,
"dat ze hunne krachten zouden vereenigen, om de onbillijke inbreuk,
die gemaakt werd op de vrijheid van geweten in de Nederlanden en in
Frankrijk, te weerstaan." Het bleef van beide zijden een strijd in
naam en ten bate van de vorsten, tegen hunne slechte raadgevers en
leiders. "Afin que rien ne se fasse au dommage de nos princes." De
onderlinge hulp, die werd toegezegd, strekte zich zoover uit, dat
wanneer het God behaagde, de eene partij niet zou ophouden hulp te
geven aan de andere (ne laisseront de secourir l'autre partie, comme
si ils étaient en la même peine).
Niettegenstaande het verzet tegen den Prins van vriend en vijand,
voelde hij zich door dat verbond sterk en we kunnen ons begrijpen,
met hoeveel blijden moed hij den 31en Augustus 1568 zijn manschappen,
thans ten getale van ongeveer 13 à 14000 monsterde. Hij had de
stemming in Brabant door tal van welsprekende vlugschriften laten
bewerken. "De scherpe verklaringe ende uutschrift" tegen Alva; de
"waarschouwingen des Princen van Orangien en zijn getrouwe vermaninge"
vlogen in tallooze exemplaren, in het fransch en in de volkstaal
door het land. Zijn manifesten "à tous capitains, hommes d'armes et
autres bons et vaillants soldats" en zijn "fidelle exhortation aux
inhabitans des Pais-Bas" vonden vele lezers. Half September rukte
hij op van den Rijn naar de Maas. Op zijn vanen stond geschreven:
Pro lege, rege, grege d. i.: Voor de wet, den koning en het volk.
Ook voor den koning. Op den dag der wapenschouwing, 31 Augustus,
vaardigde hij eene formeele proclamatie, als hoofd van het leger
ten behoeve van den koning, uit. Daarin komen o. a. de volgende
woorden voor:
"Wij roepen alle loyale onderdanen van de Nederlanden op, om tot ons te
komen en te helpen. Laat ze de onbehoorlijke strengheid der wetten en
het gevaar van zich te onderwerpen aan een schandelijke slavernij en
van den ondergang van den Evangelischen godsdienst goed ter harte
nemen. Alleen dan, wanneer Alva in zijn loop zal zijn gestuit,
kunnen de gewesten hopen, het vrije bestuursrecht en den voorspoed
te zullen genieten."
De opwekking tot alle inwoners der Nederlanden bevatte tot motto de
woorden uit het boek der Spreuken, hoofdstuk 10 vers 28-30: "De hoop
des rechtvaardigen is blijdschap, maar de verwachting der goddeloozen
zal vergaan. De weg des Heeren is voor den oprechte sterkte, maar voor
de werkers der ongerechtigheid verstoring. De rechtvaardige zal in
eeuwigheid niet bewogen worden, maar de goddeloozen zullen de aarde
niet bewonen."
Aan vertrouwen op de rechtvaardigheid der zaak, die de Prins voorstond,
ontbrak het dus niet. Had hij een daaraan geëvenaard vertrouwen op
de duurzaamheid van stoffelijke hulp kunnen koesteren, dit ware nog
beter geweest. Maar helaas! gering waren de inkomsten, die den Prins
ten deel vielen. Beloften waren gemakkelijker te geven dan baar geld,
maar zelfs die beloften waren niet warm. Enkele der armste hervormde
gemeenten gaven van hunne geringe middelen nog het meest.
In September was het geheele leger in de provincie Trier bij het
klooster Romersdorf gekampeerd. Ook daar voegden zich nog steeds nieuwe
officieren bij hem. De keus dier officieren was niet altijd gemakkelijk
in zulk een staat van zaken als waarin de Prins verkeerde. Op zulk
een oogenblik moeten de leiders vaak nemen, wat ze krijgen kunnen
en krijgen ze niet wat ze noodig hebben. Naar 's Prinsen smaak waren
lang niet alle officieren, die hun diensten kwamen aanbieden, evenmin
als Washington in den onafhankelijkheidsoorlog van Amerika tevreden
was met al zijn kapiteins, die hij toch noodig had. Onder deze minder
aangename bondgenooten behoorde zeker ook Lumey, graaf van der Marck,
met een bende onafhankelijke troepen. Een zijner voorouders droeg
den bijnaam van het wilde zwijn der Ardennen en hij was een dito
exemplaar. Hij had gezworen, zich nimmer te laten scheren noch het
haar te laten snijden, voor Egmonds dood was gewroken.
Met dit leger, uit zoo verscheiden bestanddeelen saamgesteld en van
welks welslagen de geheele zaak scheen af te hangen, trok de Prins
eerst naar de buurt van Keulen, met het voornemen Luik voor zich te
winnen; maar daar was men te bevreesd voor Alva's troepen en had men
te weinig vertrouwen in 's Prinsen legermacht; hij gaf dat plan dus
op en was spoedig daarop in den omtrek van Maastricht.
Het is niet te verwonderen, dat er allerlei verhalen bestaan omtrent
dezen tocht van den Prins. Behalve de gewone brieven schreef Alva's
officieele secretaris o. a. een Rélation de l'expédition du Prince
d'Orange dans les Pays-Bas.
De overtocht bij Stockhem over de Maas is vooral een hoogst
merkwaardige gebeurtenis uit dien tocht geweest. Deze had op den 7en
October plaats; ze wekte de verbazing van Alva op, die aan de overzijde
van de Maas gelegerd was. Hij sprak de merkwaardige woorden: "Is dan
het leger van den Prins een vlucht wilde ganzen?" Volgens sommigen
had de Prins dien wonderlijken overtocht over de Maas daardoor kunnen
volbrengen, dat hij een zware massa ruiterij als een dam in de rivier
plaatste, waardoor de stroom eenigszins werd gebroken en het voetvolk
gelegenheid werd geboden, door de rivier te trekken. Anderen spreken
van een brug, waarover de artillerie ging, nadat de ruiterij en
voetvolk door de rivier waren getrokken. Doch hoe dan ook volbracht,
Oranje trok thans Brabant in tot bij Tongeren en hij hoopte òf Alva
tot een slag te bewegen òf in de Brabantsche steden achter zijn rug
oproer te kunnen verwekken. Maar in die plannen werd hij door de
houding van den Hertog geheel teleurgesteld.
Alva's talent als krijgsaanvoerder lag vooral in zijn bekwaamheid,
een gelegenheid, hoe die ook was, aan te grijpen. Door zoogenaamde
militaire regels werd hij nooit in de war gebracht. Hij was een
aanhanger van de militaire politiek van Fabius Cunctator, den
geweldigen bestrijder van Hannibal. In Juli was een slag een besliste
noodzakelijkheid geweest. De Geuzen hadden een overwinning behaald,
die een grooten indruk op het volk maakte. Zoo die beweging niet met
krachtige hand werd gestuit, zou het volk niet meer in toom zijn te
houden. Thans was echter de toestand geheel anders. In Alva's handen
was de overwinning. Het was October en de vraag naar winterkwartieren
voor een leger, dat tot geen bepaald grondgebied behoorde en dat niet
door de schatkist werd ondersteund, werd van ernstig gewicht. Kon de
Hertog zijn vijanden slechts ophouden, totdat het weer hen noodzaakte,
een schuilplaats te zoeken dan zouden ze gedwongen worden zich te
verstrooien en ook de Prins zou dan weer alleen zijn.
Aan den anderen kant was een veldslag voor de patriotten van groote
beteekenis. Eene overwinning zou de schande van Jemmingen uitwisschen
en den zuinigen Nederlandschen kooplieden den moed geven om hun guldens
aan de kans van een laatste succes te wagen. Daarom trachtte de Prins
den Hertog tot een slag te dwingen. Doch tevergeefs! Een geheele maand
hield de Hertog de verbitterde rebellen op de pijnbank. De Prins was
verplicht in dien tijd 20 maal van kamp te veranderen en elken keer
verscheen de Hertog weer aan zijn zijde, zoodat ze dikwijls binnen
elkanders schot waren.
Alva zorgde, dat overal de zeilen en de steenen der molens werden
weggenomen en er dus geen middel bestond om het koren te malen. Hij
verbood niet alleen den boeren eenig proviand in de kampen der
rebellen te brengen, maar verwoestte zelfs alle huizen en dorpen, die
mogelijkerwijze den patriotten tot schuilplaats konden verstrekken. De
soldaten werden ten uiterste verbitterd en ontevreden. Het voetvolk
miste schoenen; allen leden honger en kou. Geen lichtstraal
van hoop aanschouwden ze; was het wonder, dat zij tot muiterij
oversloegen? Eens, terwijl Oranje bezig was een oproer te dempen,
werd zijn zwaard van zijn zijde weggeschoten. Zijn drie broeders,
Lodewijk, Jan en Hendrik, allen stonden hem van harte ter zijde en
waren aan hetzelfde gevaar van vriend en vijand blootgesteld.
Ondertusschen was Alva als een dwaallicht van Tongeren naar St. Truyen
en van daar naar Jokoigne gegaan. Gaarne had hij den vijand door
een moerasstreek geleid en hem alzoo een valstrik gespannen, maar
het terrein was goed en Oranje kende het door en door; steeds verder
drong hij Alva's jurisdictie binnen.
De Hugenoten waren in dien tijd onder Genlis de Maas bij Charlemont
overgetrokken. Op den 21en of 22en October vereenigde deze Fransche
edelman aan het hoofd van 4 à 5000 voetknechten zich met de troepen
van den Prins. Bij het riviertje de Geete had Alva den laatsten op
20 October den overtocht betwist. Hoogstraten, die met 3000 man de
achterhoede vormde, werd jammerlijk geslagen en ontving zelf eene
wonde, waaraan hij kort daarop overleed. Ook De Hames en andere edelen
vonden daar hun graf.
Twee dagen daarna vereenigden zich de Hugenoten met den Prins, doch
niets was daardoor gewonnen, want ook dit was een bandelooze troep,
een woeste bende, die de heilige kerksieraden op hun weg geroofd,
ten spot op de hoeden droeg. Hun aankomst berokkende meer schade dan
voordeel. De Franschen brachten niets dan nieuwe behoeften mede. "Waar
er vroeger één van honger en gebrek omkwam, daar stierven er thans
twee."
Slechts op een paar mijlen afstands was Oranje van Brussel, maar geen
enkele plaats opende voor hem hare poorten. Zijn leger was geheel en
al uitgeput en een week lang dwaalde het rond over het veld, binnen de
kleine uitgestrektheid, die de vijand hun openliet. De Prins zag geen
ander redmiddel dan in een terugtocht. Bij den reeds naderenden winter
verlangden zijn Duitsche benden naar huis. Terug over de Maas bij Luik
scheen de eenige overgebleven weg. Doch evenmin als de prins-bisschop
van Luik in October, trots alle pogingen van 's Prinsen vrienden,
Oranje had gesteund, wilde hij hem thans helpen. De toegang tot de
stad werd hem geweigerd.
De poging om Luik in te nemen geschiedde eigenlijk met het doel,
dáár de winterkwartieren op te slaan en tegen de vervolging van Alva
verschanst te zijn. Oranje's belofte aan de muitende ruiters, dat
zij zich, zoodra hij in de stad was met plundering van kerken en van
't paleis konden schadeloos stellen, wordt terecht veroordeeld en
"zijn brieven aan den bisschop en het kapittel geschreven, waren
rauwe weerklanken van de ontstemdheid zijner ziel."
Van een ernstig beleg van Luik kon met het achtervolgend leger van
Alva geen sprake zijn. Oranje wist zeer goed, dat zulk een stad
als zij haar verdediging voortzette, niet dan door een langdurig en
moeitevol beleg kon worden gedwongen. Na drie dagen vechten trokken
de troepen van den Prins af. Het eenige dat thans noodzakelijk
scheen, was: zooveel mogelijk manschappen bijeen te houden als een
kern voor de krijgsverrichtingen der aanstaande lente. Hij besloot
zich op Fransch grondgebied terug te trekken en de Hugenoten daar
hulp te verschaffen. De Duitschers wilden echter niet de Fransche
grenzen over. Met een deel van zijn leger nam Oranje toen zijn weg
door Namen en Henegouwen; aan kerkroof, plundering en brandstichting
bezondigden zich ook op dezen tocht weer de woeste Hugenoten. Doch
met snelle marschen ging het voort--want Alva's troepen volgden het
leger van den Prins op de hielen. Op den 12en November had er tusschen
de voorhoede van Alva en de achterhoede van den Prins een bloedige
schermutseling plaats te Quesnoy, waarbij vooral Alva's troepen groot
verlies leden. "Het was de schitterendste daad van den veldtocht
en bij het verlaten van het land een vermaning, wat deze dapperen
zouden vermogen als zij te eeniger tijd onder gelukkiger gesternte,
terugkeerden." Volgens Alva werd die overwinning bloedig bij Kamerijk
gewroken, kort voor den dag, 17 November, dat het leger van den Prins
de Fransche grenzen overtrok.
En toen was hij op bekenden grond. Daar had hij tien jaar geleden
de Fransche grens ten behoeve van zijn ouden en nieuwen meester
geruimen tijd bewaakt. En thans bevond hij zich in diezelfde streken in
gewapenden, maar hopeloozen toestand tegen dien vorst, wiens regeering
zoo uitstekend was begonnen en die onlangs den dappersten aanvoerder
van dien krijg, wien hij zijn schitterendste overwinning te danken had,
met den dood eens misdadigers had betaald.
Treurig, diep treurig zag het er met zijn leger uit. Een brief van Jan
van Nassau, die steeds de krijgsmacht zijns broeders had vergezeld en
er mede in Frankrijk kwam, is een sprekend getuige van de innerlijke
ellende, waaraan het leger ten prooi was. Oranje voerde het leger
naar Picardië, ten einde het te vereenigen met de benden, die Condé
tegen den koning te velde had gebracht.
De koninklijke Fransche troepen onder maarschalk de Cossé hielden het
oog op 's Prinsen leger en volgden dezelfde tactiek daartegenover
als Alva gedaan had. De Cossé echter was te zwak om veel nadeel te
berokkenen. Hij stelde zich tevreden met formeel tegen de gewapende
verschijning van den Prins op Fransch grondgebied te protesteeren. Nog
bleef de Prins moed houden bij het denkbeeld, dat hij zich met Condé
kon vereenigen; te meer omdat deze aan Oranje's ruiters dubbele
betaling beloofde. Er heerschte echter weerzin tegen de voortzetting
van den krijg. De Prins trachtte nog door een pakkende rede den
Duitschers den gezamenlijke dienst met de Hugenoten aan te prijzen,
maar de meesten, den krijg moede, verlangden naar huis. Driftig
antwoordde daarop Oranje, dat ze hem dan den weg naar Duitschland
maar moesten wijzen, hij wist er geen.
Die weg werd hun echter door de Fransche regeering gebaand. Want in
naam van Karel IX gaf maarschalk Gaspar de Schomberg te kennen, dat zij
vrijen doortocht door Frankrijk konden verkrijgen, maar dat de koning
het zeer vreemd vond, dat de Prins met zulk een groot en machtig
leger op zijn grondgebied was gekomen. Oranje antwoordde daarop,
dat hij geen kwade bedoelingen had, maar alleen aan Z. Majesteit een
goeden dienst wilde bewijzen. Die dienst bestond daarin, dat hij zijn
koninklijke onderdanen wilde helpen tegen pauselijke onderdrukking.
Die brief is ook daarom merkwaardig, omdat niet alleen het laatste
spoor van gehechtheid aan "notre vraie et ancienne religion" er
uit is verwijderd, maar ook omdat de Prins daarin van volledige
tolerantie tegenover alle Christenen getuigt. Eerlijke overtuigingen
moesten zich overal vrij kunnen uiten en daarom meende hij Karel
een goeden dienst te bewijzen, door zijn onderdanen te helpen tegen
geestelijke onderdrukking. Doch het hooge standpunt, waarop de Prins
zich daarin plaatste, baatte hem niet veel. Hij had gehoopt, zich
bij Condé en de zijnen aan te sluiten en het gevolg van de komst van
den maarschalk van Schomberg was, dat velen zijner ruiters de zijde
der Geuzen verlieten, dat anderen zich lieten overhalen, om in het
leger des konings over te gaan, terwijl nog anderen te hardnekkiger
op hun betaling aandrongen. Er schoot den Prins niets anders over dan
den uitweg door Frankrijk, hem aangeboden, aan te nemen; hij voerde
zijn leger door Champagne en Lotharingen naar Straatsburg, waar hij
het ontbond. Dit zelfs kon hij niet bereiken, zonder zijne muitende
soldaten gedeeltelijk met het geld, van zijn tafelzilver gemaakt,
te voldoen, gedeeltelijk zich persoonlijk te hunner beschikking
te stellen, als hij zonder voldoende sommen van zijn veldtocht in
Frankrijk terugkeerde. Die veldtocht werd in het voorjaar van 1569
ondernomen en herstelde zijn goeden naam als krijgsoverste.
Door den bevrijdingstocht van 1568 had hij dien naam niet omhoog
gehouden. "De tocht over de Maas was wel een der eerste, maar geenszins
een der luisterrijkste pogingen ter herwinning der verloren rechten
en zij levert een duistere bladzijde in onze geschiedenis. De kansen
schenen gekeerd, de rollen gewisseld: de beradenheid en gematigdheid
bleven aan de zijde van Alva; de misrekening en radeloosheid aan
die van den Prins; dapperheid en tucht zegevierden ditmaal met de
Spanjaarden over de teugelloosheid en den moedwil der bevrijders. Hoe
aanzienlijk ook de macht was, door den Prins te velde gebracht; hoe
ze ook de geringschatting zijner vijanden beschaamde.... toch was
het later zichtbaar, dat de toegevloeide hulpmiddelen, nauwelijks
genoeg een krijg te beginnen, te kort schoten om dien voort te
zetten. Hieruit bleek dat Oranje's macht verre beneden de maat zijner
groote ontwerpen was."
Het was inderdaad een bedroevende tocht geweest. Mocht, kon hij rekenen
op het openen van de poorten der Brabantsche steden? Hij heeft het
gedaan en was zeer terneergeslagen over die teleurstelling. Maar
ook die tegenslag had een schakel moeten zijn van de keten zijner
overleggingen. Hij had de krijgskunst van Alva moeten kennen, die hij
thans bij ervaring leerde en die, wel verre van zich met hem te willen
meten in het open veld, hem met het oog op den aanstaanden winter
en het aanstaand gebrek, niets deed dan afmatten. De vreeselijkste
maatregelen nam hij tevens tegen allen onderstand van burgers en
boeren, waarop de Prins had gerekend.
De tocht van 1568 was mislukt, maar met instemming herhalen wij, wat
Bakhuizen van den Brink aan het slot van zijn studie over dit tijdstip
schrijft: "Voor de glorie van Alva week de zaak der vrijheid in een
duistere schaduw terug. Die schaduw breidde zich over haar hoofd,
over Willem van Oranje uit. Wij stelden hem voor, zooals wij hem
vonden: door misrekening bedrogen, door het ongeluk vervolgd, door
zijn noodlot medegesleept, ongeduldig, neerslachtig, wrevelig. En
toch is op het jaar 1568 het jaar 1572 gevolgd. Wat verbond beide
tijdpunten? Het genie van den man zijner eeuw; het genie, dat geen
nevel van ongeluk of zwakheid zóó kon omhullen, of het koesterde nog
den goeden moed in het hart zijner aanhangers."
Donkere dagen zouden nog volgen, maar het licht in Oranje's gemoed
nooit gebluscht, zou het licht ook weder ontsteken in ons arm
vaderland.
HOOFDSTUK XIII.
DONKERE DAGEN. 1569-1571.
Onder hen, die den Prins op zijn tocht in het jaar 1568 vergezeld
hadden, behoorden vele zeer besliste Calvinisten. Katholieken waren
niet uitgesloten, zooals het voorbeeld van Hoogstraten bewijst, maar de
bondgenooten van den Prins waren vooral de vurige hervormers. Daar hij
den oorlog tegen Alva bovenal tot een heiligen krijg wilde verheffen,
waren vooral de hervormde predikers hem welkom; zijn veldprediker,
Adriaan Savary, schreef zijn "hartgrondige begeerte van den edelen,
lankmoedigen, hooggeboren Prins van Oranje," waarin de geloofsgenooten
tot een plechtige voorbede werden opgewekt om den wonderdadigen arm
Gods over den krijg in te roepen. Al was Oranje nog niet bepaald
overgegaan tot het Calvinisme, toch wenschte hij, dat men in hem
reeds den held van het hervormde geloof aanschouwde. Zijn voornaamste
volgelingen, als Culemborg, Leefdael, van der Noot en Sonoy hadden
reeds openlijk den ouden godsdienst vaarwel gezegd en blaakten van
ijver voor het nieuwe geloof.
Tot dezen behoorde in de eerste plaats Filips Marnix van St. Aldegonde,
de edele broeder van den te Austruweel gesneuvelden Toulouse. Reeds had
deze een eerste rol in het Verbond der Edelen vervuld en behoorde hij
in Antwerpen tot die Calvinisten, die van ter zijde uit geloofsijver
den beeldenstorm in de hand werkten. Daardoor stond hij zelfs in de
moeilijke dagen die Antwerpen in Maart 1567 doorleefde, niet aan de
zijde van den Prins, doch had zich onmiddellijk in 1568 onder zijne
vanen geschaard, toen hij met een leger voor gewetensvrijheid de
Nederlanden betrad. Als dichter en schrijver is hij bovenal bekend en
naar alle waarschijnlijkheid was het tijdens de donkere dagen, na den
treurigen afloop van den eersten bevrijdingstocht zijn dichttalent,
dat het aanzijn gaf aan ons "Wilhelmus van Nassouwe." Op de wijs van
een bekend Fransch lied geeft het uitnemend de stemming weer, waarin de
Prins en zijn vrienden toen verkeerden. Het luidt in zijn geheel aldus:
Wilhelmus van Nassouwe
Ben ik, van Duitschen bloed;
Den vaderland getrouwe
Blijf ik tot in den dood.
Een prince van Orangiën
Ben ik vrij onverveerd;
Den koning van Hispangiën
Heb ik altijd geëerd.
In Godes vrees te leven
Heb ik altijd betracht;
Daarom ben ik verdreven,
Om land, om luid' gebracht:
Maar God zal mij regeeren
Als een goed instrument,
Dat ik zal wederkeeren
In mijnen regiment.
Lijdt u mijn onderzaten,
Die oprecht zijt van aard:
God zal u niet verlaten,
Al zijt gij nu bezwaard;
Die vroom begeert te leven,
Bidt God nacht ende dag,
Dat Hij mij kracht wil geven,
Dat ik u helpen mag.
Lijf en goed al te zamen
Heb ik u niet verschoond;
Mijn broeders, hoog van namen,
Hebben 't u ook vertoond;
Graaf Adolf is gebleven
In Friesland in den slag:
Zijn ziel in 't eeuwig leven
Verwacht den jongsten dag.
Edel- en hooggeboren,
Van Keizerlijken stam,
Een Vorst des Rijks verkoren,
Als een vroom Christen-man
Voor Godes Woord geprezen
Heb ik vrij onversaagd,
Als een held zonder vreezen,
Mijn edel bloed gewaagd.
Mijn schild ende betrouwen
Zijt Gij, o God, mijn Heer!
Op U zoo wil ik bouwen.
Verlaat mij nimmermeer!
Dat ik toch vroom mag blijven,
Uw dienaar t' aller stond,
De tirannie verdrijven,
Die mij mijn hert doorwondt.
Van al, die mij bezwaren
En mijn vervolgers zijn,
Mijn God! wil toch bewaren
Den trouwen dienaar dijn;
Dat zij mij niet verrassen
In haren boozen moed,
Haar handen niet en wasschen
In mijn onschuldig bloed.
Als David moeste vluchten
Voor Saul den tiran,
Zoo heb ik moeten zuchten
Met menig edelman;
Maar God heeft hem verheven,
Verlost uit aller nood,
Een koninkrijk gegeven
In Israël, zeer groot.
Na 't zuur zal ik ontvangen
Van God, mijn Heer, dat zoet,
Daarnaar zoo doet verlangen
Mijn vorstelijk gemoed;
Dat is, dat ik mag sterven
Met eere in het veld,
Een eeuwig rijk verwerven,
Als een getrouwe held.
Niets doet mij meer erbarmen
In mijnen wederspoed,
Dan dat men ziet verarmen
Des konings Landen goed.
Dat u de Spanjaards krenken,
O edel Neerland zoet!
Als ik daaraan gedenke,
Mijn edel hert dat bloedt.
Als een prins, opgezeten
Met mijnes heires kracht,
Van den tiran vermeten
Heb ik den slag verwacht,
Die, bij Maastricht begraven,
Bevreesde mijn geweld.
Mijn ruiters zag men draven
Zeer moedig door het veld.
Soo het de wil des Heeren
Op dien tijd was geweest,
Had ik geern willen keeren
Van u dit zwaar tempeest;
Maar de Heer van hier boven,
Die alle ding regeert,
Die men altijd moet loven,
En heeft het niet begeerd.
Seer christelijk was gedreven.
Mijn prinselijk gemoed;
Standvastig is gebleven
Mijn hert in tegenspoed;
Den Heer heb ik gebeden
Van mijnes herten grond,
Dat Hij mijn zaak wil reden,
Mijn onschuld doen oorkond.
Oorlof! mijne arme schapen,
Die zijt in grooten nood;
Uw herder zal niet slapen,
Al zijt gij nu verstrooid.
Tot God wilt u begeven,
Zijn heilzaam woord neemt aan,
Als vrome Christen leven,
't Zal hier haast zijn gedaan.
Voor God wil ik belijden,
En Zijner grooter macht,
Dat ik tot geenen tijden
Den koning heb veracht,
Dan dat ik God den Heere,
Der hoogster Majesteit,
Heb moeten obediëeren
In der gerechtigheid.
Terecht is van dien zang gezegd, dat die uit de ziel des volks is
gegrepen en ook oogenblikkelijk daartoe weer zijn terugweg vond; dat
die "het Souterlied van Nederland, de nationale psalm der vaderen"
is geworden. Van 1568 ruischt en bruist het met vollen toongalm door
onze geheele geschiedenis, het is er als de muzikale adem van. In alle
wereldoorden, waar de Prinsevlag Neêrlands kleuren toont, klinkt ook
het Prinselied onder de meest wisselende toestanden.... Als elegie
[6] van het lijdend, als krijgszang van het strijdend, als dithyrambe
[7] van het triomfeerend Nederland is het "Wilhelmus van Nassouwe" een
historisch volkslied, zooals geen enkele andere natie er een bezit." Nu
het in onze dagen in de oude toonzetting wordt ten gehoore gebracht,
is het als het ware bij vernieuwing een stuk volksleven geworden.
Brengt men zich daarbij te binnen, hoe dat lied tallooze malen
neerslachtigheid heeft opgeheven tot vertrouwen, verslagenheid heeft
getroost en bemoedigd, hoe het heeft geprikkeld en aangevuurd tot
den felsten kamp; hoe het de machtige wapenkreet is geweest in de 16e
eeuw tegen Spanje, in de 17e tegen Lodewijk XIV, in den aanvang onzer
eeuw tegen Napoleons onderdrukking, dan kunnen we den dichter, uit
wiens aderen het vloeide en den held, wien het een eerzuil stichtte,
niet dankbaar genoeg herdenken.
Voor dien held en de zijnen werd het in de donkere dagen, die nog
volgden, voor het licht aan de kim verrees, een der krachtigste
prikkels om te volharden en trots allen tegenspoed, alle tegenkanting,
alle teleurstelling te vertrouwen op de toekomst, te vertrouwen op Hem,
die daarin wordt genoemd:
Mijn schild en mijn betrouwen,
Zijt gij, o God mijn Heer.
Met hoeveel opgewektheid en hoop was de tocht van 1568 door Oranje
aangevangen, al was hij aanstonds door de nederlaag van de Villers te
Daelhem, van de Hugenoten in het Zuiden, van Lodewijk bij Jemmingen,
in zijn schoon en veelomvattend plan gestuit.
De overwinning bij Heiligerlee, de betrekkelijke grootheid van zijn
eigen leger en de vaste hoop, dat de poorten der steden zich van zelf
voor hem zouden openen, hadden hem weder moed gegeven. En thans was
die veldtocht geheel vruchteloos gebleken en de geheele onderneming
van den Prins was mislukt. Wat bleef er over, dan te wanhopen aan
de toekomst en de Nederlanden slechts over te geven aan de willekeur
en tirannie van een Alva, die daarmede nu scheen te kunnen doen, wat
zijn hart begeerde? De ontbinding van zijn huurleger te Straatsburg
scheen het eind te zijn van Oranje's Nederlandsche roeping. Wat
kon hij thans beter doen dan onder den eeuwenouden lindeboom van
Dillenburgs kasteel, die nog steeds zijn kruin verheft, te gaan
droomen over het verloren verleden, te gaan peinzen over het "transeat
gloria mundi?" Zoo scheen het den oppervlakkigen tijdgenoot. Languet,
de beroemde diplomaat en publicist dier dagen, de groote vriend der
Hervorming, de redder van vele slachtoffers van den Bartholomeusnacht,
verkeerde zoo onder den indruk van 's Prinsen jammerlijken staat op
het eind van 1568, dat hij schreef: "De Prins is een dood man. Niet
alleen dat zijn soldaten deserteeren, maar ze bedreigen hem zelfs te
wurgen en Nassau te verwoesten." En Alva schreef hetzelfde aan Filips:
"De Prins kan beschouwd worden als een dood man. Hij is thans zonder
eenigen invloed of crediet."
Inderdaad laat het zich volmaakt begrijpen, hoe beide partijen dien
indruk van het oogenblik ontvingen. Reeds zijn terugtrekken over
de Fransche grenzen, m. a. w. zijn vlucht voor Alva, was een diepe
vernedering. Catharina de Medicis, waarschijnlijk onder den invloed
der gewone Fransche politiek dier dagen, die steeds wankelde in haar
houding tegenover het hervormd geloof en tegenover Spanje, ondersteunde
nog eenige weken met geheime hulp het leger van den Prins. Toen die
houding niet langer kon worden volgehouden en Alva verontwaardigd
daarover sprak, werd het feit met de gewone dubbelzinnigheid der
koningin eenvoudig geheel ontkend. Er ging zelfs een gerucht, dat
een Hugenoot, die Schomberg vergezelde, een gelegenheid vond, om in
het geheim tot den Prins te zeggen: "Luister niet naar Schomberg. De
koning is niet gereed om U te bestrijden. Gij kunt uw eigen voorwaarden
stellen."
Het schijnt dan ook, dat de Prins nog minder om dadelijk verzet
van de Fransche regeering, dan wel om den onwil zijner soldaten het
Fransche grondgebied verliet en te Straatsburg zijn leger ontbond. Was
het wonder, dat hij toen voor een dood man werd gehouden, dat men
meende, dat het voor goed gedaan was met al zijn plannen om Spanje
te bestrijden en de Nederlanden te bevrijden?
Er kwam nog meer bij, dat dien indruk versterkte. In het laatst van
het jaar 1568 scheen het werkelijk een poos, alsof keizer Maximiliaan
ten gunste van de Nederlanden zou tusschenbeide komen. De Duitsche
keurvorsten hadden namelijk 28 September van dat jaar den keizer een
memorie aangeboden, waarin zij Alva's wreedheden tegenover alle hoog-
en laaggeboren Nederlanders beschreven. De keurvorsten beweerden dat
de Nederlanden, als afzonderlijke kreits nog immer aan het Duitsche
Rijk verbonden, recht hadden op de voorrechten van den godsdienstvrede
van Augsburg. Maximiliaan werd daarom verzocht niet toe te staan,
dat de koning van Spanje langer door middel van de inquisitie en de
edicten van het concilie van Trente, die voorrechten der Nederlanders
gewelddadig schond. En inderdaad! die aandrang van de keurvorsten
hielp. Maximiliaan zond zijn eigen broeder, den aartshertog Karel,
naar Spanje, om aan Filips te zeggen, dat hij aan den aandrang der
publieke meening geen weerstand bieden mocht. Op den 21en October
reeds was de brief met instructiën van den aartshertog gereed en op
den 10en December kwam deze in Madrid aan.
Toen Filips de boodschap van den aartshertog ontving, drukte hij
de grootste bevreemding uit, dat iemand het durfde wagen, hem te
beoordeelen in zijn zachtmoedig bestuur van zijn eigen rijk. Natuurlijk
had hij in de zaak van den godsdienst alles gedaan, om het belang der
kerk te bevorderen, gelijk de plicht was van elken geloovigen zoon,
maar verandering in de regeering der gewesten had hij niet gemaakt,
enz.
Hij zond twee brieven aan zijn neef den keizer, een openbaren en een
bijzonderen brief, beide met de bedoeling hem te doen weten, dat de
koning met zijn eigen land kon doen, wat hem behaagde en dat zijn
neef het best zou doen, zich met zijn eigen zaken te bemoeien. Op
den 23en Januari, drie dagen na de ontvangst van die documenten,
beantwoordde de aartshertog den openbaren brief op een stoutmoedigen,
onafhankelijken toon, en verdedigde hij de zaak der Nederlanden en
van den Prins van Oranje, terwijl hij verklaarde, dat de keizer vrije
Vlaamsche en Hollandsche burgers niet kon noch wilde behandeld zien
als de inwoners van Sicilië en Spanje. Hij bedreigde zelfs den koning,
dat een groot aantal Duitsche vorsten en niet alleen Protestantsche,
den Prins zouden steunen. Inderdaad, dit klonk zeer goed in de
ooren van Europa; ongelukkig echter dat tegelijkertijd een andere
onderhandeling tusschen Spanje en Oostenrijk die hooge keizerlijke
gevoelens geheel in duigen wierp.
In de Spaansche koninklijke familie waren in het laatste jaar twee
sterfgevallen voorgekomen. De ongelukkige Don Carlos, de lichamelijk
en geestelijk zwakke eenige zoon van Filips II, overleed in Juli
1568. Zijn dood liet den koning zonder mannelijken erfgenaam. En korten
tijd daarna stierf ook Elisabeth van Valois en liet haar Spaanschen
gemaal voor den derden keer als weduwnaar achter, die daardoor vrij
werd, weder een andere vorstelijke dochter te huwen. Die dubbele dood
werd de oorzaak, dat Maximiliaan een zachter toon tegenover Filips
begon aan te slaan en in zijne aanvankelijk krachtige verdediging van
de Nederlanden niet volhardde. Want Maximiliaan had zes dochters en ook
Filips thans alleen vrouwelijke erfgenamen, zoodat de kans niet mocht
verloopen, dat òf een zijner zonen met een van Filips' dochters huwde,
die dan later den Spaanschen troon kon beklimmen, òf dat Filips zelf
vroeg om de hand van een van de dochters des keizers. Dit laatste had
werkelijk plaats. Filips deed het voorstel, de aartshertogin Anna te
huwen. Dit werd met beide handen aangenomen en de aartshertog Karel,
die begonnen was in Madrid zoo krachtig en stout voor de Nederlanden
in naam des keizers op te treden, verliet op den 4en Maart 1569 de
Spaansche hoofdstad met een geschenk van 100.000 kronen, terwijl alle
verdere onderhandelingen over de arme, slecht behandelde Christenen
in Filips' noordelijke gewesten werden gestaakt en de keizer zich
voortaan bepaalde tot enkele zwakke onbeteekenende vermaningen. Dus
ook de steun van den Duitschen keizer was voor den Prins verloren, op
het oogenblik dat zijn veldtocht geheel mislukt was en te Straatsburg
zijn leger werd ontbonden. Hadden Alva en Languet dan geen gelijk
met te zeggen: "De Prins is een dood man!"
Dood! dat zou Oranje, wiens gemoed steeds meer levend werd en wiens
vertrouwen op de toekomst verdubbelde, naarmate zijn ervaringen
somberder en zijn dagen donkerder werden, dat zou Oranje anders
leeren. Daartoe was echter op dat oogenblik voor alle dingen noodig,
dat hij zijn verloren krijgsroem herstelde; daarom besloot hij, zich
met 1200 ruiters, die hem getrouw bleven, bij het leger te voegen,
dat onder Wolfgang von Zweibrücken het leger der Hugenoten onder Condé
zou te hulp komen. Zijne broeders Lodewijk en Hendrik bleven bij hem
en verleenden, evenals Oranje, hunne persoonlijke diensten aan de
Fransche Protestanten. De hertog van Anjou werd met het opperbevel
over het leger van de regeering belast en won op den 10en Maart 1569
den bloedigen slag bij Jarnac, waar Condé den dood vond. Bij dien
slag was Oranje met zijn legerafdeeling niet tegenwoordig, daar hij
tevergeefs op de komst van Wolfgang gewacht had.
Eerst den 30en Maart kon de Prins zich met het leger van Wolfgang
vereenigen en trokken zij gezamenlijk door den Elzas naar de Fransche
grenzen in Lotharingen. Nu was het natuurlijk hun plan het leger der
Hugenoten, dat na den slag bij Jarnac, zich onder Coligny had hersteld
en dat zich aan de Loire bevond, te gemoet te trekken. Daartoe moest
het geheele vijandige land worden doorkruist. Die bange tocht werd
ondernomen, ook al werden ze onmiddellijk door het Fransche leger
gevolgd. De onderneming werd met de grootste stoutheid volvoerd; doch
al waren zij bij het stadje la Charité ook bij de Loire gekomen,
nog konden ze zich niet met Coligny vereenigen, daar nog steeds
de hertog van Anjou tusschen den admiraal en zijne bondgenooten
stond. Die vereeniging gelukte pas op den 10en Juni te Saint IJriex,
in de nabijheid van Limoges. Een paar dagen later had de slag bij
La Roche-Abeille plaats, waar Anjou werd verslagen en in welken slag
Lodewijk zoowel als Oranje grooten roem behaalden.
Gedurende den zomer bezocht Oranje in gezelschap van verschillende
Hugenootsche hoofden het kasteel van den beroemden Brantôme, den
schrijver van verscheidene belangrijke werken, die zijn loopbaan
als militair in den dienst der regeering, o.a. tegen de Hugenoten,
begonnen was. Deze Brantôme geeft in zijn Grands Capitaines étrangers
de volgende beschrijving van dat bezoek.
"Verscheidene Fransche bondgenooten van den hertog von Zweibrücken
zoowel als de Prins van Oranje, graaf Lodewijk en hun jongere broeder,
kwamen na den dood van dien hertog (deze was nog voor de vereeniging
der beide legers overleden) op het kasteel Brantôme, waar ik mij
teruggetrokken had wegens een ernstige vierdaagsche koorts, die mij zoo
kwaadaardig had vergiftigd, dat ik er in maanden niet van kon bevrijd
worden. Zoo zag ik al die edellieden, Franschen en vreemdelingen,
in mijn huis. Om strijd bewezen ze mij elke mogelijke eer, zonder
eenige schade aan mijn huis toe te brengen. Geen enkel beeldje werd er
vernield, geen enkele glasruit gebroken. Ik onthaalde hen uitstekend,
daar de koning van Navarre en de admiraal beiden zeer op mij gesteld
waren. Aan den laatstgenoemde was ik door zijn vrouw zelfs verwant. In
het kort, ik had reden, over hen allen zeer voldaan te zijn.
Daar zag ik de vreemde prinsen en had in een laan van mijn tuin lange
gesprekken met den Prins van Oranje. Ik vond hem een gedistingeerd
persoon, geheel naar mijn smaak. Uitstekend redeneerde hij over
de zaken. Hij vertelde mij, hoe krachteloos zijn leger was; hij
weet dit aan zijn armoede en aan de vreemden, die hem geen liefde
toedroegen. Maar hij was niet van plan, in het midden van den
weg te blijven staan en heel spoedig zou hij den verloren grond
terugwinnen. Hij had een zeer aangename manier van omgang en maakte
ook uitwendig een goed figuur. Graaf Lodewijk was kleiner. Den
Prins vond ik verdrietig gestemd; hij was terneergeslagen door zijn
rampspoed. Maar graaf Lodewijk was openhartiger in zijn houding en
scheen blijmoediger te zijn. Hij werd voor meer vermetel en meer
ondernemend dan de Prins gehouden, maar deze was wijzer, rijper en
voorzichtiger."
In den slag van La Roche-Abeille deelde de Prins het commando met graaf
de la Rochefoucauld. Toen volgde de belegering van Poitiers, dat dapper
verdedigd werd en ook niet werd ingenomen. Bij die belegering was de
Prins ook aanwezig; doch kort nadat het beleg door de Hugenoten was
opgegeven, verliet Oranje hen, om naar Duitschland terug te keeren.
Lodewijk en Hendrik bleven bij het leger der Hugenoten en namen
deel aan den ongelukkigen veldslag van Montoncour, waar Lodewijk,
trots den jammervollen uitslag, vele lauweren behaalde. Terwijl deze
Coligny op zijn verdere tochten vergezelde, in het Prinsdom Oranje de
orde herstelde en met den admiraal werkzaam was, toen de belangrijke
vrede van St. Germain werd gesloten, om daarna uit La Rochelle voor
de belangen van den Prins te werken en met hem nieuwe plannen tot
bevrijding der Nederlanden te maken, was de Prins zelf diep in het
geheim naar Duitschland teruggegaan. Dat vertrek had zelfs zoo in
stilte plaats gehad, dat het niet behoeft te bevreemden, dat er
allerlei geruchten, het een al dwazer dan het andere, aan werden
vastgeknoopt.
De Spaansche gezant te Parijs, Alava, schreef, dat het Hugenootsche
leger met verachting van den Prins sprak, toen het hoorde van
zijn plotseling vertrek en dat hij beschouwd werd als een man,
wiens reputatie verloren was. Ook werd deze vlucht, drie dagen
voor den slag van Montoncour, als een daad van gebrek aan moed
aangemerkt. Anderen dachten, dat Oranje in het geheim naar Engeland
ging om hulp van Elisabeth te vragen en zelfs om een huwelijk voor
te bereiden tusschen Hendrik van Navarre en Elisabeth. Nog anderen
meenden, dat het doel zijner geheimzinnige reis was, La Rochelle in
de handen der Engelschen te spelen, terwijl de koninklijke troepen
zich in het Oosten van Frankrijk ophielden.
Het meeste geloof echter verdient de meening, dat de Prins zich haastte
naar Duitschland te komen, omdat hij bij vernieuwing eenige kans zag,
de Nederlandsche vluchtelingen tot vereenigd handelen te brengen.
Zelfs wordt verteld, dat Oranje als boer verkleed met enkele
volgelingen het kamp in Frankrijk verliet en met groot gevaar voor zijn
leven den Rijn bereikte, ten einde in Duitschland nieuwe versterkingen
te gaan zoeken.
In November bereikte hij Dillenburg, maar hij scheen het onveilig
te vinden lang op ééne plaats te blijven en reisde daarom het land
op en neer. Omtrent Kerstmis bereikte hij Arnstadt, vanwaar hij aan
zijne broeder Jan te Dillenburg schreef. Uit dien brief blijkt, hoe
de Prins tot zijn droefheid, in Duitschland reizende, bij vernieuwing
van den haat der Lutheranen tegen de Calvinisten had gehoord. De
predikanten der eerstgenoemden ontzagen zich niet de Calvinisten in
Frankrijk en in de Nederlanden van den kansel voor muiters, rebellen,
heiligschenners en beeldstormers te schelden. En daaraan wijt hij
het ook, dat zijn arbeid in Duitschland zoo vruchteloos blijft en dat
zelfs een Alva nog door lichtingen uit Duitschland (Eric van Brunswijk)
wordt versterkt. Weemoedig roept hij uit:
"Terwijl onze tegenstanders werken en wij alles moesten doen, om hunne
ondernemingen te vernietigen, slapen wij.... De zaken zijn zoover
gekomen, dat, als God niet wonderlijk helpt, de godsdienst gevaar
loopt, voor langen tijd uitgeroeid te worden; want niemand zal dien
durven steunen, ziende de weekheid en het gebrek aan moed bij hen,
die zedelijk verplicht waren, dien te bevorderen en te onderhouden...."
Van welke zijde hulp te wachten zou zijn, was in dien tijd moeilijk
te ontdekken; toch ging Oranje voort en vond al zoekende, overal
met gevaar voor zijn eigen leven, hier en daar een weinig hulp. Hij
was gedwongen zich zoo geheim te houden, dat men meende, dat hij
dood was. Toen dit gerucht ter oore van Viglius kwam, zeide deze:
"Als het hoofd is weggenomen, dan hebben wij de rebellen niet meer
te vreezen." Wel scheen het op het einde van 1569 alsof de troebelen
geheel waren bedaard en Alva vrij naar zijn wil kon handelen maar
de Prins rustte niet, doch werkte dag en nacht om aan alle kanten
vrienden en te gelegener tijd volk te bekomen.
Behalve het geheim beroep, dat hij in persoon op talloozen deed,
zond hij een menigte adressen om hulp overal heen. Brief op brief
richtte hij tot de gevluchte edelen en tot de hervormde congregaties
in Engeland, in Kleef, Emden, Hamburg, Bremen en elders. Ook met
verscheiden invloedrijke personen in de Nederlanden onderhield Oranje
geheime briefwisseling, met Sonoy, van Swieten, van Calslagen, Cant
en Wesenbeke.
De toenmalige Leidsche pensionaris Mr. Paulus Buys, die in 1572
advocaat van den lande werd en later in menig opzicht de rechterhand
van den Prins was, wijdde zich reeds in 1569 met grooten ijver
aan de nationale zaak. Hij was het, die op het eind van dat jaar,
terugkeerende van de Algemeene Statenvergadering te Brussel, die over
den eisen van den 10en penning van Alva beraadslagen moest, diep in
het geheim een reis naar Dillenburg waagde en 24 uren vertoefde bij
den Prins, wien hij alle inlichtingen omtrent den toestand in de
Nederlanden geven kon.
Hoofddoel van de geheime correspondentie, welke van die reis van
Buys het gevolg was, werd een opwekking van de Nederlanders, toch
te bedenken, dat de welvaart van het vaderland van hen eischte als
eerste plicht, gelden bijeen te zamelen. Eene proclamatie van den
Prins van 22 April 1570 bevatte o. a. het volgende:
"Wij twijfelen niet, of gijlieden en elk van U gedenkt
wel den eed en de verbintenis, die gij schuldig zijt uwen
lieven vaderlande en tot onderhouding der rechten, vrijheden,
voordeelen en voorspoed van hetzelve, waardoor we ons verzekerd
houden, dat gijlieden als vrome, verstandige lieden, wel
ter harte neemt 't gemeen welvaren van het vaderland in
't algemeen als van elk van U in 't bijzonder....
"Wij overdenken de verdrukking, de tirannie en de
gewelddadigheden, die men tegen eed, geloof en recht en
zonder eenige reden of misdaad nu zoolang U heeft aangedaan
en aandoende is en met meerdere verdrukking U dagelijks
bedreigt. Wij hebben niet kunnen laten ons dikwijls te
verwonderen, hoe het mogelijk is, dat gijlieden zoo lang
daartoe hebt kunnen stilzwijgen en daartegen U niet hebt
getoond....
"In hoop en goed vertrouwen dat gij niet zult
verzuimen.... hebben wij u willen aanzeggen, dat wij gewillig
zijn en niet zullen ontzien goed en bloed op te zetten voor
de welvaart van het land en voor de vrijheid" enz.
In dien toon waren de brieven en de proclamaties van den Prins
gesteld. Er werd zelfs een geheel stelsel van geheime correspondentie
uitgedacht, om door verdichte namen de regeering op een dwaalspoor
te brengen, als de brieven soms werden opgevangen. De steden, die men
wilde verrassen, werden met godennamen uit de Romeinsche en Grieksche
mythologie aangeduid; de personen met voorletters of pseudoniemen,
enz. Om de verzameling van gelden was het allereerst te doen en dan
verder om de verrassing van steden.
Hoe konden echter Oranje en de zijnen gegronde hoop koesteren, na de
mislukking van den aanval van 1568, op een réveil van het volk? Was
toen niet de poging afgestuit op den onwil van de Nederlandsche
burgers om zijn poorten voor den Prins te openen? Zagen we niet,
dat Alva in het eind van dat jaar als de geduchte overwinnaar werd
gevreesd, dat alles voor hem had gebukt?
Het was natuurlijk reactie, die hier de zaak van den Prins heeft
geholpen. Alva's overwinningen hadden hem overmoediger dan ooit
gemaakt; hij dacht thans met het Nederlandsche volk te kunnen doen,
wat ook zijn hart begeerde. De oprichting van het standbeeld, dat hem
als overwinnaar voorstelde, met den voet op den nek van een tweehoofdig
monster, adel en volk, was de sprekende profetie, wat men thans van
hem had te wachten. Zijne plannen waren zoo veelomvattend, dat niet
alleen de Bourgondische Nederlanden, maar ook de aangrenzende gewesten
in het Duitsche Rijk onder Spaanschen invloed moesten komen. Al
de maatregelen, die dienen moesten om dit groote doel te bereiken,
waren van dien aard, dat ze van zelf het in slaap gezonken volk tot
nieuw verzet prikkelden.
Alsof er al niet genoeg ellende over het land was gebracht! Het
schrikbewind van Alva had haar uitwerking niet gemist en de Raad van
Beroerten hield niet op over schuldigen en onschuldigen een vonnis
uit te spreken.
Al is het te sterk gekleurd toch wordt die toestand van ons land,
reeds eenige maanden na Alva's komst, treffend weergegeven door de
beschrijving van Motley: "Het gansche land werd een knekelhuis; de
doodsklok luidde ieder uur in alle dorpen; aan geen enkele familie
werd de rouw gespaard over haar dierbaarste betrekkingen, terwijl
de overlevenden onverschillig rondzwierven, de schimmen van wat zij
vroeger waren, tusschen de puinhoopen van wat eens hun woning was. De
energie van het volk scheen binnen weinige maanden na de komst van
Alva hopeloos gebroken. Het bloed van de besten en dappersten onder
hen had reeds het schavot bevlekt; de mannen, tot wie zij gewoon waren
geweest uit te zien om leiding en bescherming, waren dood, gevangen
of in ballingschap. Onderwerping had geen nut meer, ontvluchting was
onmogelijk en wraakzucht woedde aan elken haard. Dagelijks liepen
rouwdragenden langs de straten, want er was bijna geen huis, waar
de dood niet gewoed had. De schavotten, de galgen, de brandstapels,
in gewone tijden voldoende, leverden nu een volkomen ontoereikend
materiaal voor de steeds elkaar opvolgende terechtstellingen. Palen,
stokken in iedere straat, deurposten van particuliere huizen,
schuttingen op het veld torschten geraamten van menschen, die geworgd,
verbrand of onthoofd waren. De boomgaarden op het land droegen aan
menigen tak, afzichtelijke vrucht, lichamen van menschen. Zoo werden de
Nederlanden vernietigd en ware het niet dat de scherpe dwingelandij nu
hare poorten gesloten had, ze zouden ontvolkt zijn geworden. Het gras
begon te groeien in de straten van die steden, die nog kort geleden
zoo vele werklieden gevoed hadden. In al die groote nijverheids- en
handelsplaatsen, waar de polsslag van het leven zoo sterk geklopt had,
heerschte nu stilte en middernachtelijke duisternis."
Onder die nieuwe maatregelen nu, welke Alva nam, was een der
voornaamste, de invoering van vaste rechtstreeksche belastingen,
een stelsel, dat in Spanje reeds langen tijd bestond onder den naam
van alcabala. Van Spaansch standpunt uit was het streven naar zulk
een vaste regeling zeer begrijpelijk. Maar de Staten vonden tot heden
hunne eenige kracht in de contrôle, die ze om een zeker aantal jaren
door de goedkeuring der beden op de regeering konden uitoefenen. De
Staten hadden feitelijk de koorden van de beurs in handen. Een vaste
regeling zou, bij gemis van elke andere contrôle, totale slavernij
van het volk ten gevolge gehad hebben.
Bovendien waren de voorgestelde belastingen zeer drukkend, want
bij verkoop van roerende goederen zou 10 % (tiende penning), van
onroerend goed 5 % (twintigste penning) betaald worden, terwijl dan
nog 1 % (honderdste penning) zou geheven worden van de waarde van
alle goederen, zoowel roerende als onroerende. Dat de kooplieden in
hun handel ten zeerste bedreigd werden door deze voorstellen laat
zich begrijpen.
Geen wonder daarom, dat dit plan een storm in het land verwekte, veel
grooter dan al de godsdienstige vervolgingen en onrechtvaardige daden
gedurende de laatste twee jaren. En die storm was zoo geweldig, dat
zelfs een Alva daarvoor bukken moest. Na eindelooze nieuwe voorstellen
van den kant des landvoogds en nieuwe uitvluchten en bezwaren van
de vergaderingen der Staten, werd Alva's voorstel, om in plaats van
den tienden en den twintigsten penning een heffing van 2 millioen 's
jaars te doen voor twee jaar, aangenomen, doch de Landvoogd was vast
besloten, zoodra mogelijk, op de zaak terug te komen en de financiën
behoorlijker te regelen.
Deze en andere maatregelen, die alleen dienen moesten, om
alle privileges der bevolking te ontrooven, deden echter de
ontevredenheid van dag tot dag toenemen. Daarbij begon de indruk
van de strafoefeningen en de krijgstochten van 1568 allengs te
verminderen en het natuurlijk gevolg daarvan was, dat de geheime
invloed van Oranje door middel zijner agenten in Holland hoe langer
hoe meer van beteekenis werd en dat men reeds weder kon beginnen te
denken aan overmeestering of verrassing van steden.
Een zware last bleef echter hevig op den Prins drukken, die hem
zeer in zijn plannen belemmerde. Dat waren de schulden, die hij had
aangegaan bij de expeditie van 1568. De Nassau's hadden bijna elke
bezitting, alles wat van eenige waarde was, verpand, om de eischen
der huursoldaten te bevredigen. Uit de brieven van Oranje aan zijn
broeder Jan blijkt duidelijk, in welk een verlegenheid hij zich vaak
bevond en tot welk een bezuiniging hij de toevlucht nam. Hij had,
gelijk we vroeger zagen, aan de huurtroepen beloofd, dat als hij
binnen een bepaalden tijd niet kon betalen, hij zich dan zelf als
gijzelaar in hun handen zou stellen.
Op 1 Januari 1570 schrijft hij nu aan zijn broeder Jan en verzoekt
hem een zekeren Tieman van Hort naar een vergadering van de onbetaalde
troepen te zenden, om dezen aan het verstand te brengen, hoe onzinnig
het zou zijn, als hij die belofte vervulde. Indien hij onder den
rijksban kwam, of in handen van den keizer, dan was alle hoop verloren,
dat hij ooit het verschuldigde kon betalen. Bleef hij vrij, dan bestond
altijd de kans, dat de zaken een voordeeligen keer namen. Ook draagt
hij zijn broeder in den brief op, een kleinen beker ter waarde van
100 florijnen aan Hartman Wolf, een kapitein van een zijner troepen,
die in het huwelijk was getreden, te zenden. Wat de 10.000 florijnen
van den hertog van Saksen betrof, de Prins had gedaan wat hij kon,
maar had niets gekregen. Dit schreef hij uit Sondershausen en op den
17en Januari richtte hij weder tot denzelfden broeder uit Arnstadt
een brief, die ons nog meer in bijzonderheden teekent, in welk
een benauwden toestand Oranje was gekomen. Na zijn vruchtelooze
onderhandelingen te hebben vermeld, zegt hij:
"Ik ben bevreesd, dat mijne brieven soms door den vijand zullen gelezen
worden, want zij zouden er uit kunnen zien, hoe weinig vooruitzicht
er voor mij op hulp van de vorsten bestaat. Terzelfdertijd durf ik
niet nalaten om Coligny en anderen omtrent den toestand inlichting te
geven.... Schwarzburg is teruggekeerd, maar heeft niets bereikt. Hij en
George von Holl rieden mij aan, naar U te gaan, maar om verschillende
redenen acht ik dit ongeschikt. Ik zou niet geheim genoeg kunnen
reizen, om ontdekking te ontgaan en ik heb te weinig paarden, om
openlijk te komen.... Alle vrienden van de partij van den koning zijn
op middelen bedacht om mij te verschalken en mijne soldaten zouden
mij ter zake van het geld, dat ik hun nog schuldig ben, wel kwade
parten kunnen spelen. Daarbij is Dillenburg een versterkte plaats
en daarom kan men licht denken, dat, als ik daar heen ging, er dan
ook van alle kanten vreemdelingen zouden heenvluchten en dan kon de
hertog gemakkelijk iemand zenden, om de plaats te bespieden, of zelfs
om mij te vergiftigen. En behalve dat, zouden uwe uitgaven zoozeer
door die vreemdelingen vermeerderd worden en als er krijgsvolk in de
buurt was, dan konden ze licht een aanval op de plaats doen.... De
Landgraaf is het hiermede eens.... Graaf Gunther, Hans Gunther en
graaf Albert verzoeken mij bij hen te blijven en bewijzen mij tal
van beleefdheden, die ik ten hoogste waardeer...."
De Prins eindigt dien brief met de mededeeling aan zijn broeder,
dat hij den raad, om nog eenigen tijd te blijven waar hij was, zou
opvolgen, tenzij zijn vrouw in Dillenburg kwam, in welk geval hij
zoo geheim mogelijk een reis daarheen wilde doen, om dan met zijn
broeder Jan en zijn moeder een besluit te nemen, wat er verder moest
gedaan worden.
Op den 20en Januari schreef de Prins weder aan Jan, om hem te danken
voor zijn mededeeling, maar vooral om hem in te prenten, te Dillenburg
op zijn hoede te zijn. Hij gaf hem allerlei raadgevingen ten opzichte
van de versterking der plaats. O. a. schreef hij:
"Het komt mij voor, dat uwe buren u moesten helpen, want ook in hun
belang is het, dat Dillenburg goed versterkt is. Zou het niet zeer van
pas zijn, dat gij aan de landgraven Lodewijk en Willem en aan andere
graven in de buurt schreef, om ten minste zeker te zijn, hoeveel
gewapende mannen zij u in geval van nood zouden kunnen leveren. Ook
was het te wenschen, dat gij uw geschut terug hadt, dat thans hertog
Casimir van u heeft en dat het weer in Dillenburg werd geplaatst. Ook
moeten er menschen aan het werk gesteld worden om salpeter te zoeken;
ik twijfel niet, of er is in uw gronden een voldoende hoeveelheid te
vinden om uw huis van kruit te voorzien...."
De rest van dezen brief is gewijd aan kleine bijzonderheden, die
bewijzen, hoe de Prins zich genoodzaakt zag, zich met de minste zaken
(b.v. zijn kousen) te bemoeien. Ook vermeldt hij nog aan zijn broeder,
dat Gunther naar Dresden is vertrokken, om den keurvorst te zien
voor zijn reis naar den keizer. "Ik droeg hem op, bij den keizer
van de zaak der arme Christenen nog eens gewag te maken, maar vrees,
dat het vergeefsche moeite zijn zal."
Niettegenstaande al de bezwaren tegen het vertoeven van den Prins te
Dillenburg, vinden we hem toch op den 15en Maart op het kasteel terug
en wel in briefwisseling met zijn broeder Jan, die zich toen eenigen
tijd in Frankfort ophield. Van daar begon hij toen die belangrijke
briefwisseling met Wesenbeke; van daar gaf hij zijne proclamaties en
commissiebrieven in het belang der Nederlanden. Tot de laatste behoorde
ook de opdracht, die door Oranje aan de Watergeuzen gegeven werd.
Reeds in September 1569 had de beruchte Zuid-Nederlandsche edelman
Adriaan de Bergues, heer van Dolhain, zulk een commissie van den
Prins ontvangen. Hij deed dat krachtens zijn recht als onafhankelijk
souverein van het vorstendom Oranje. De Watergeuzen waren niets anders
dan piraten, maar het waren voor het grootste deel martelaren van
het Spaansche schrikbewind. Dat was dan ook zeker de eerste reden,
waarom de Prins zich met hen in betrekking stelde--een tweede, niet
minder van belang was, dat Oranje hoopte door een deel van hun buit in
zijn geldnood te kunnen voorzien. Door zijne onbetwistbare verhouding
tot hen heeft de Prins van de zijde zijner vijanden, van zijne dagen
af tot heden, den grootsten smaad ondervonden.
Omdat de Watergeuzen eene van hem afkomstige aanstelling bij
zich droegen en de Prins den band vormde, die eenheid gaf aan hun
vrijbuiten, is hij aansprakelijk gesteld voor al de bandeloosheden
en gruwelen door dien wilden hoop bedreven. Toch is dit hoogst
onbillijk. De Prins liet niet na, in zijn commissiebrieven de
hoofdleiders en de matrozen aan te sporen tot het inachtnemen
van orde en goede manieren. "Ils ayent surtout à user de toute la
discrétion et pourvoyance que leur sera possible." Was de Prins er dan
verantwoordelijk voor, dat dergelijke raadgevingen niet hielpen? Hij
kon niet anders doen dan hij deed. De mannen, die het vertrouwen
onwaardig bleken, afzetten en nieuwe commissiebrieven aan anderen
geven. Aldus handelde hij ook.
De beruchte Dolhain, die het talent geheel miste, zich te doen
eerbiedigen door zijn roofzieke schepelingen en die, in Dillenburg ter
verantwoording geroepen, den Prins niets ter hand stelde dan alleen
een onbetaalde rekening, werd vervangen door den Heer de Lumbres,
ook een Zuid-Nederlandsch edelman, een man van meer geestkracht. En
toch gelukte het ook dezen niet, met zijn onderbevelhebbers Lancelot
van Brederode en Guillaume de Lumey, uit het huis van La Marck,
orde en tucht te handhaven onder de verwilderde zeeroovers.
In 's Prinsen kas vloeide na de benoeming van Lumbres wel iets meer,
maar toch nog zeer weinig. De afzetting van Dolhain en de aanstelling
van zijn opvolger was mede het gevolg van eene briefwisseling van den
Prins met den Kardinaal de Châtillon, broeder van Coligny, die hem den
raad gaf, zijn commissiebrieven terug te nemen, daar de handelingen
der Watergeuzen zijn zaak in discrediet brachten.
Van toen af werd bepaald, dat op elk schip een evangelie-dienaar
aanwezig zou zijn, geen vreemdeling mocht scheepscommandant worden;
misdadigers moesten niet meer op de rol worden gezet, terwijl alle
muiterij en wangedrag streng zou worden gestraft.
Deze verscherpte orders waren ook meestal een doode letter en de
Watergeuzen bleven als vroeger de schrik van de kust.
Het bleven dus in 1570 donkere dagen voor het land en voor den man,
die in Dillenburg onophoudelijk bezig was, om op maatregelen tot
redding bedacht te zijn. Ook van Spanje's zijde werd de toestand
voor de Nederlanden niet gunstiger. Wel hoopte men in dat jaar,
dat een nieuwe opstand van de Mooren eenige afleiding zou geven en
misschien de oorzaak zou worden, dat de Spaansche troepen het land
zouden verlaten. Maar de jongere broeder van Filips, Don Juan, toonde
zich krachtig genoeg, met de Spaansche macht alleen den opstand te
bedwingen. Alva werd niet op het tooneel geroepen; zijn soldaten
bleven in de Nederlanden, die buitendien geld naar Spanje moesten
zenden. Ook aan een andere hoop, waarmee men zich in 1570 korten tijd
vleide, werd de bodem ingeslagen.
Op den 16en Juli kondigde Alva een pardon af, dat naar hij hoopte,
het volk zou bevredigen. Filips had hem er drie gezonden, om naar
omstandigheden van een daarvan gebruik te maken. Alva koos de
mildste en op genoemden datum werd dat pardon op de groote Plaats
te Brussel aan de verzamelde menigte voorgelezen en ook naar andere
steden gezonden. De toehoorders echter waren even wijs bij het slot
als bij het begin. Wel werden er publieke vermakelijkheden, door
Alva bevolen, gevierd, die de uiting der blijdschap over dat pardon
moesten zijn, maar de Nederlanders ontwaakten ras tot het besef,
dat dit pardon gelijk aan al de andere was, die Filips reeds vroeger
had uitgevaardigd, daar aan niemand iets werd gegeven, behalve aan
hen, die niet tegen de kerk en tegen den koning hadden gezondigd. En
alsof al die teleurstellingen niet wreed genoeg waren, op den eersten
November van dat jaar werd Nederland door een vreeselijken watervloed
geteisterd, die in alle zeegewesten de grootste verwoestingen
aanrichtte, doch vooral in Friesland en Groningen onbeschrijfelijke
ellende na zich sleepte. Duizenden verloren het leven en duizenden
werden tot den bedelstaf gebracht.
Een groote aanwinst voor den Prins was, dat in den winter van 1570 op
1571 Filips Marnix van St. Aldegonde voor goed in zijn dienst kwam
en sedert Oranje's getrouwe dienaar en medestander is gebleven. Dit
feit is daarom te merkwaardiger, omdat die vriendschap den nauwen
band heeft gevormd tusschen hem en de Nederlandsche Calvinisten. We
herinneren ons, hoe weinig de Calvinisten hem eigenlijk genegen waren,
hoe hij zelfs in Antwerpen in 1567 met de Lutherschen en de Katholieken
tegenover hen stond. Nog steeds bleef men in Nederland den Prins
verdenken van de poging, om de Augsburgsche Confessie aan Nederland op
te dringen. Die vrees werd door de thans voor goed gesloten vriendschap
met Marnix geheel beschaamd, doch deze had nu ook weder dit nadeelige
gevolg, dat de Luthersche vorsten nog minder tot hulp geneigd waren,
afkeerig als ze waren van alle Calvinisten. Van alle plannen, die met
Wesenbeke en anderen waren besproken of beschreven, kwam in het jaar
1570 niets dan de verrassing van Loevestein door Herman de Ruyter,
die door het ontbreken van andere pogingen en door den dood van den
aanvoerder op enkel teleurstelling uitliep.
Hoe ook het een en ander den Prins zelf ontmoedigde, den moed
verliezen deed Oranje niet. Mochten al de Duitsche vorsten hem
hunne hulp weigeren, mochten de beurzen der Nederlanders te veel
gesloten blijven, mochten de Watergeuzen door hun gedrag zijn zaak
in discrediet brengen, mochten Alva's geheime zendelingen in Nassau
zelf hem met den dood bedreigen, Oranje's hoop en moed werden daardoor
niet uitgebluscht. De man, die eertijds gestaan had in het midden van
diplomatieke onderhandelingen, die reeds toen had leeren begrijpen,
van welk hoog gewicht voor het nationale leven van één volk de
inwerking was van de volken in den omtrek; de man, die reeds in 1559
doorzien had, hoe de draden van het diplomatiek beleid van Engeland,
Frankrijk en Spanje door elkander liepen, en die daarbij later door
zijn verhouding tot de Hugenoten en tot Coligny geheel op de hoogte
was gekomen van de inwendige Fransche politiek; die man begreep, dat de
verlossing der Nederlanden ten deele ook van diplomatieke combinatiën
afhing. En nu wilde het geluk, dat het hem niet moeilijk kon vallen,
op dat oogenblik den draad daarvan, al was hij persoonlijk ver van
het tooneel verwijderd, in handen te krijgen.
Zijn broeder Lodewijk was toch in Frankrijk achtergebleven,
toen de Prins zelf op het eind van 1569 naar Duitschland was
teruggekeerd. Hij was daar na den slag van Moncontour de rechterhand
van Coligny gebleven. Al waren in dien slag de Hugenoten verslagen,
de Katholieken hoopten tevergeefs, dat de tegenstand hunner vijanden nu
voor goed was gebroken. Coligny herstelde zich en stond in Juni 1570,
met een klein, maar goed georganiseerd leger in Bourgogne. Karel IX
verlangende naar den vrede, sloot op den 8en Augustus van dat jaar
den vrede van St. Germain, waarbij vier steden den Hugenoten werden
ingeruimd en de Prins zijn vorstendom Oranje terugkreeg.
Ook daarna bleef Lodewijk in Frankrijk, zoowel om als regent van het
Prinsdom Oranje daar alles te regelen, maar ook om de diplomatieke
taak te vervullen, die de Prins voor de verlossing der Nederlanden
op het oog had. Daartoe stelde zich Lodewijk met den Engelschen
gezant Walsingham in betrekking en wist dezen te winnen voor het
groote plan, om Karel IX over te halen tot een openlijken oorlog
met Spanje. De Nederlanden zouden allereerst worden aangevallen en
behalve op Engelands hulp zou men dan op de vrienden van den Prins
in de Nederlanden kunnen rekenen, om de Spaansche heerschappij aldaar
omver te werpen. "Van den zomer van 1570 dagteekent dan ook de later
te midden van alle bezwaren en gevaren vastgehouden politiek van den
Prins, om Frankrijks koningen--zoo mogelijk met Engeland verbonden--met
Spanje in oorlog te brengen, ten einde dan in den strijd tusschen de
mogendheden, de Nederlanden te bevrijden." Wel was Lodewijk de man,
die op dit oogenblik in Frankrijk die politiek uitvoerde, maar de
Prins was de eigenlijke drijfveer van al zijne bewegingen.
Het gevolg hiervan was, dat in 1571 de plannen tot den
gemeenschappelijken aanval op Spanje en de Nederlanden werden
uitgewerkt en dat de samenwerking van de Hugenoten en het Fransche
koningshuis zou bezegeld worden door een huwelijk tusschen Hendrik
van Navarre en Margareta van Valois. Zooals we later zullen zien liep
dit uit op een jammerlijke mislukking.
Hier moet nog een woord in het midden gebracht worden over een zaak,
die den Prins persoonlijk betrof namelijk over zijn goederen en
bezittingen in de Nederlanden. Het was Alva niet onbekend gebleven,
dat de Prins, in plaats van dood te zijn, naar alle zijden zijn
werkzaamheden uitbreidde, om de bevrijding van het land voor te
bereiden. Van dat nieuwe leven opgeschrikt, wilde hij een poging
te meer aanwenden, om zijn naam in vergetelheid te brengen. Daartoe
trachtte hij den koning van Spanje te bewegen, al de bezittingen van de
Nassau's in de Nederlanden te verkoopen en voor den graaf van Buren,
den naar Spanje opgelichten zoon van den Prins, aequivalente goederen
in Spanje aan te koopen.
In die dagen stelde Alva ook aan Filips voor, den Prins in den vorm
van een stroopop te doen executeeren, zijn wapenschild aan de staart
van een paard door het vuilnis te sleepen en dan in stukken te breken,
zijn kinderen te ontadelen en ze onbekwaam te verklaren, goederen in
des konings rijken te bezitten.
Mogelijk hing het eerste voorstel van Alva wel samen met den hoogen
prijs dien de Prins op die goederen en bezittingen zelf toonde te
stellen. Was het wonder dat hij zulks deed? Was het wonder, dat er in
diezelfde dagen onderhandelingen door den Prins en door Lodewijk met
Spanje zijn gevoerd over de teruggave dier bezittingen? Zeer onbillijke
verwijten zijn daaromtrent den Prins gedaan. Doch allereerst moet
gezegd worden, dat het volkomen ontbreekt aan uitvoerige berichten
omtrent die onderhandelingen; hoever de Prins zich geneigd toonde,
zich buiten de Nederlanden te houden, indien hij zijn goederen
terug ontving, is onbekend. Doch aangenomen, dat er dienaangaande
onderhandelingen gevoerd zijn, moeten we dan niet toegeven, dat het
toch recht natuurlijk was, dat Oranje ook zich zelf niet vergat?
Waarlijk, wat hij tot op dat oogenblik van den goeden wil der
Nederlanders had ondervonden, was tamelijk ontmoedigend. Zou het
dan zoo vreemd zijn geweest, dat hij, zoo de Nederlanders niet zich
zelf wilden helpen, toch op zijn eigen belangen bedacht was? Was het
niet onnatuurlijk, indien hij zich daaromtrent onverschillig betoond
had? Doch wij herhalen, al wat hem dienaangaande wordt ten laste
gelegd, grondt zich op enkele aanduidingen, op geen bewezen feiten en
vloeit daarbij voort uit den haat tegen den zoogenaamden geloofsheld,
dien men daardoor in de schatting der menigte wil doen dalen. In
elk geval voerden de onderhandelingen tot geen resultaat en bleef
de Prins zijn eigen belangen aan die van de Nederlanden paren, bleef
hij in de donkere dagen, die hij doorleefde, werkzaam voor de toekomst.
Over die donkere dagen viel nog een andere sluier, dien wij genoodzaakt
zijn, hoe droevig ook, in een volgend hoofdstuk op te lichten.
HOOFDSTUK XIV.
HUISELIJK VERDRIET.
De ernstige verliezen en hinderlijke tegenstand, die Oranje gedurende
den zomer van 1568 en in de volgende jaren leed en ondervond, het
jammerlijk gebrek aan geld, dat hij noodig had, om zijn plannen ten
uitvoer te brengen, waren niet de eenige hardheden, die hij had te
dragen. Er was nog een andere kwelling en marteling, die hem overal
volgde, waar slechts brieven hem konden bereiken.
Toen hij zijne familie veilig op het kasteel Dillenburg had gehuisvest,
had hij mogen verwachten, dat zijn vrouw zich volkomen gelukkig en
tevreden met haar schoonzusters in de groote vrouwelijke huishouding
aldaar zou gevoeld hebben. Maar zelfs voor de meest onzelfzuchtige
vrouw was het verblijf niet gemakkelijk en aangenaam. Alleen een vrouw,
die zoo vurig belangstelde in al de plannen van haar echtgenoot,
dat elke overweging daaraan ondergeschikt gemaakt werd, zou het met
geduld hebben kunnen dragen. Anna van Saksen was zoodanige vrouw niet
en ze deed zelfs geen poging, haar ontevredenheid over haar verblijf
te Dillenburg en haar vrees voor toekomstige bezwaren te verbergen.
In 1567 was haar wensch, naar de Nederlanden terug te keeren,
door de vereenigde weigering van haar echtgenoot en bloedverwanten
verijdeld. Gedwongen had zij van haar voorkeur afgezien en Maurits was
in het voorouderlijk huis geboren. Gedurende de volgende lente en zomer
was Oranje met bezigheden overladen en kwam hij slechts met zeldzame
tusschenpoozen in Dillenburg. Het leven binnen de wallen was somber
en het nieuws, dat de angstig verwachte boden brachten, ontmoedigend.
Na haar echtgenoot verzocht te hebben, elders heen te mogen gaan,
wat hij haar geweigerd had, maakte Anna van zijn afwezigheid gebruik,
trachtte in het wild overal geld op te nemen en ging naar Keulen. Van
daar schreef ze aan haar oom en verzocht hem haar een vertrouweling
te zenden. Tegen het eind van 1568 zond Augustus overeenkomstig haar
wensch Volmar von Berlepsch, een kolonel, uit Thüringen. De inhoud van
het rapport, dat deze gezant aan den keurvorst zond uit Langensalza,
was hoofdzakelijk het volgende:
Anna beklaagde zich tegenover hem bitter over haar harde positie en
zeide, dat haar oom naast God haar eenige hoop was. Altijd had zij
haar gemaal gewaarschuwd tegen oorlog met Spanje, maar hij was steeds
doof voor haar geweest, en nu was hij in het net gevangen, dat over
hem door anderen was geweven, in het bijzonder door Lodewijk, dien zij
niet kon uitstaan. Haar echtgenoot en al zijn broeders hadden al hun
gereed geld verteerd, ze hadden hun zilver en juweelen opgeofferd voor
het onderhoud hunner soldaten, die nimmer konden verwachten iets te
zullen volbrengen. Bijgevolg was al haar geld denzelfden weg gegaan;
ze had er zich niet tegen verzet, maar alles was nutteloos geweest,
juist zooals ze voorzien had.
De onbetaalde soldaten eischten nu hun loon, ze dreigden zelfs den
Prins met mishandeling of hem als gijzelaar gevangen te nemen, totdat
zijn vrienden hem zouden kunnen loskoopen. Oranje had haar in bijna
twee jaren slechts 250 kronen gegeven. Kon haar oom hen niet helpen
om haar eigendom, dat zij zoo tegen wil en dank had verpand, terug
te krijgen? Ze zou blij genoeg zijn, als zij met haar echtgenoot als
graaf, of als edele, of als eenvoudig burger kon leven, maar het was
werkelijk onverdragelijk niets in de wereld te bezitten, van den wind
te moeten leven en zijn eigen handen en voeten op te eten.
Daarom smeekte zij den keurvorst, een bedreigde naasting van haar
eigendom te voorkomen. Binnen vijf of zes dagen wachtte zij weder
eene bevalling en dat was een andere reden, waarom zij naar Keulen
was gegaan. Haar schoonmoeder en al de andere vrouwen in Dillenburg
waren zeer onaangenaam tegenover haar; dikwijls kon ze niet eens een
glas wijn of bier krijgen en sommige dagen gingen geheel voorbij,
zonder dat zij haar in haar vertrekken bezochten. Het zou eenvoudig
verschrikkelijk zijn, daar een ziekte van zes weken te doorstaan,
dan zou zij gebrek aan alles hebben. En nog was dat niet de werkelijke
reden van haar plotselinge reis.
Er was in Dillenburg een epidemische ziekte uitgebroken en in het
geheele Westerwald was geen geneesheer te vinden. Hoe kon zij dan
daar blijven wonen? Te Keulen waren een honderdvijftig Nederlandsche
dames, met wie zij kon praten en zich aangenaam bezig houden, om de
verveling van haar kraamdagen te breken. Ze had er voor gezorgd, een
geleerden, vromen predikant mee te nemen, die uit de Nederlanden was
gebannen en van Spaansche tusschenkomst had zij niets te vreezen. Ze
hoopte zoo in Keulen te leven, dat er geen enkel kwaad gerucht van
haar in omloop kon komen. Haar toestand was anders moeilijk genoeg,
want ze had geen stuiver.
Gerhard Koch, een Antwerpsche koopman die nu in Keulen woonde, had
haar een groote som gelds geleend, maar daar de Prins hem ook al 30.000
florijnen schuldig was, zou hij haar niet verder helpen. Haar juweelen
en tafelzilver waren reeds in pand. Diep in de schuld zat ze bij haar
dienaars voor vleesch, brood en wijn. Graaf Jan had haar geschreven,
dat het tafelzilver, waarop ze zeer weinig gekregen hadden, verbeurd
was verklaard, daar het niet op den datum was ingelost. Doodarmoedig
als ze was, wilde zij niet zonder haar echtgenoot naar Dillenburg
terugkeeren; liever wilde ze sterven. Waarom konden ze niet de
Nassau-woning te Dietz herstellen?
Berlepsch getuigde, dat inderdaad haar tafel sober was, doch dat
er nog 43 personen aan gevoed werden. Hij had haar aangeraden
niet stijfhoofdig te zijn, maar den raad van haar echtgenoot op te
volgen. Na uit Langensalza aan Augustus geschreven te hebben, ging
Berlepsch naar Dillenburg en besprak daar Anna's zaken met Jan van
Nassau, de groote kosten van de huishouding te Keulen, het herstellen
van de woning te Dietz enz.
Jan zeide, dat Berlepsch in gebreke was gebleven, bij Augustus en
den landgraaf te klagen over Anna's voortdurende aanmerkingen en
gemor. Wat haar levenswijze te Dillenburg aanging, de Dillenburgers
waren geen vorsten en als Anna niet kreeg wat zij wenschte, dan moest
ze nemen, wat ze kon krijgen. Indien ze zich zelf niet schikken wilde
naar hunne levensmanier en zich niet aangenaam wist te maken, dan kon
ze naar Keulen gaan of waarheen zij wilde, maar verdere hulp van hem
had ze niet te verwachten. Hij had reeds veel meer voor haar gedaan,
dan rechtens van hem kon verwacht worden.
Eerst had hij den Prins 50.000 florijnen geleend; daarop hem in
het tweede jaar met zijn vrouw en zijn hofhouding onderhouden, met
150 tot 200 personen, zonder een woord te spreken van betaling. Het
laatste doopfeest van Maurits was op zijn kosten gevierd. Daarop had
hij nog aan Zijne Excellentie twaalf goede stukken geschut gegeven en
hem voor het grootste deel voorzien van zijn uitrusting, waarvan de
wagens alleen 5000 florijnen gekost hadden. Hij had 170.000 florijnen
op het crediet van Dillenburg geleend enz., enz.
"Het was hem absoluut onmogelijk, de schuldbekentenis van 12.500
daalders aan de Prinses verschuldigd, te voldoen, of het huis te Dietz
te herbouwen. Ter wille van haar gemaal zouden ze Anna met 10 of 12
personen te Dillenburg ontvangen en met haar deelen, wat de Heer
hun gaf. Beviel haar dit niet, dan kon ze het huis te Freudenberg
krijgen. Het tafelzilver, dat aan de Prinses, aan haar echtgenoot en
aan hem zelf toebehoorde, was verpand voor 22,000 zilveren marken en
de juweelen voor 20.000 marken. Konden de keurvorst en de landgraaf
die niet inlossen? Hij zelf had voor zijn deel meer gedaan dan van
hem verwacht kon worden."
Berlepsch zeide toen verder, dat Anna in Keulen drie maanden zonder
betaling geleefd had in het huis van Jan Molon, den penningmeester van
den Prins. De vrome weduwe Brederode, in wie de Prinses veel vertrouwen
stelde en die juist wist, hoe met haar om te gaan, was bij haar. Een
jong Nederlander met name Hauff, was haar rentmeester. Het huishouden,
verschrikkelijk duur, werd niet met overleg bestuurd. Gerhard Koch
had Berlepsch verteld, dat de Prinses niemand had, die verstand had
van beheer, al had ze ook een troep nuttelooze dienaars. Haar stallen
waren teruggebracht tot twee koetspaarden en twee ezels. Aan Koch
was zij 60.000 florijnen schuldig en inderdaad, de Prinses had geen
stuiver buiten hetgeen hij haar gaf. Slagers, bakkers en wijnkoopers
plaagden haar om betaling enz.
Toen Augustus dit rapport ontving, schreef hij Anna, dat ze naar
Dillenburg moest terugkeeren, berispte haar eveneens over haar
stijfhoofdig karakter en deelde haar nog eens mede, wat Graaf Jan
al had ten offer gebracht. Maar de wijze, waarop haar schoonbroeder
zich over haar had uitgelaten, was niet van dien aard, om Anna te
overtuigen, dat zij in Dillenburg zou worden behandeld, zooals ze
dat begeerde. Ze wees dan ook die uitnoodiging geheel van de hand,
hetgeen zeker de bewoners van Dillenburg niet erg betreurden.
Daarop deed ze een stap, die den Prins zeer moest verbitteren. Zij
besloot de zaak zelf in handen te nemen en te zien, wat ze doen kon,
om haar verbeurd verklaarde goederen terug te krijgen. Weder schreef
ze aan den keurvorst, met het verzoek haar te helpen, om "maatregelen
te nemen voor mij zelf en mijne drie arme kinderen, opdat we niemand
verder tot last zijn. Er is niemand anders die mij in de wereld helpt."
Dit beroep op Augustus en den landgraaf had tot gevolg, dat zij
voldoende geld van hen ontving, om haar procureur, een zekeren
Dr. Betz, naar Maximiliaan te Weenen te zenden, ten einde den keizer
te verzoeken, haar zaak ter harte te nemen en haar request in Spanje
te ondersteunen.
Haar pleidooi was meer vernuftig, dan vrouwelijk. Zij beweerde,
dat de Prins van Oranje door zijn weigering om de dagvaardingen
van zijn leenheer te beantwoorden en de voortdurende proclamatiën
tegen hem, burgerlijk dood was. In de oogen van de Nederlandsche wet
was hij een dood man; ergo was zij op Nederlandschen bodem weduwe;
ergo waren de Nederlandsche goederen de hare, daar zij een gerucht
had gehoord, dat Alva geen enkele vrouw van rang van haar eigendom
wilde berooven. Korten tijd later schreef zij aan haar "dierbare
vriendelijke tante," de keurvorstin, dat ze vreesde, dat dit gerucht
valsch was en ze verzocht haar om nader nieuws daaromtrent.
Het antwoord, haar door Spanje gegeven, was natuurlijk, dat ze geen
weduwe was. Al was ze zelf geen rebel, ze had toch rebellen geholpen
en opgestookt. Ze had haar zilver, 200.000 florijnen waard, verkocht,
om den opstand van haar echtgenoot te steunen. In 1568 was zij zelfs
op den koninklijken troep te Kerpen aangevallen en had verschillende
zaken mee naar Keulen genomen, hetgeen haar van zelf medeplichtig
maakte. Anna's Duitsche procureur antwoordde op naïeven toon,
dat onmogelijk de Prinses bedoeld kon zijn met "la gueusesse,"
want dat haar naam was Anna, dochter van Maurits van Saksen. Haar
reis naar Duitschland in den vroegen winter van 1567 had alleen
tot doel gehad, haar stervenden grootvader, Filips van Hessen,
nog levend te zien. Haar echtgenoot was ze gevolgd om drie goede en
voldoende redenen: 1. Het was haar vrouwelijke plicht. 2. Ze was geen
onderdane van Spanje. 3. Men had haar niets gelaten, zelfs niet iets
zoo groot als eens mans hand. Al haar zilver was eenvoudig bij dat
van haar man gevoegd; haar juweelen had ze zoolang mogelijk onder zich
gehouden. Toen Kerpen was geplunderd, was zij in Heidelberg geweest en
in 't geheel niet in Keulen. Zij wilde de zaak voor het keizerlijk hof
te Spiers brengen, of Alva overreden, haar klachten te doen gelden,
maar haar schoonbroeder Jan hield het tegen. Niets was krachtens de
wet gedaan.
Dr. Betz bereikte Weenen, maar ging niet naar Spanje, om de zaak voor
Filips te brengen. Het oogenblik, bij den koning te komen, was anders
goed gekozen, namelijk bij gelegenheid van zijn huwelijk met Anna van
Oostenrijk, daar 's konings hart dan misschien medelijdend gestemd
zou zijn. Tegen 15 Juni was Dr. Betz in Heidelberg terug, van waar hij
zich zelf verontschuldigde, dat hij zijn zending niet had uitgevoerd.
Anna overstroomde haar verwanten met brieven om hulp. De onderpanden
van haar huwelijksgoed waren verpand en ze wenschte vurig ze in
te lossen. Ze verlangde in Siegen een huishouden op te zetten. Zij
beklaagde zich, dat de keurvorst haar wedde niet geregeld betaalde,
waarop hij antwoordde, dat ze niemand naar de markt te Leipzig gezonden
had, om die te innen. Daarop schreef ze weer, om te weten te komen,
wat haar kansen waren om de som van 30.000 daalders te verkrijgen,
die men haar bij den dood van haar stiefvader verschuldigd was,
en waarvoor zij een hypotheek had op Dornberg, Kamberg en Sachsenburg.
Jammerend herinnerde zij den Keurvorst, dat hij het was geweest, die
haar huwelijk had doen sluiten en daarom moest hij haar helpen, in
plaats van koel aan te zien, dat zij aan elken kant van haar rechten
beroofd werd. Eindelijk loste hij haar verpande juweelen ten getale
van 385 in.
Dat het Anna niet ontbrak aan een zekere hofhouding, bewijst de lijst
van hare volgelingen in Juli 1569:
"Twee jonge dames, een jong edelman, een hofmeester, twee assistenten
en een meid. Twee kamermeisjes, een min, twee kindermeisjes, een
waschvrouw, een page, een keukenschrijver (?), een kleermaker, een
bottelier, een kok, een lakei, een portier, een hofmeestersjongen,
een predikant, zuiver in de leer, die H. Excellentie troostte en met
haar bad."
Deze bijzonderheden over de Prinses kunnen dienen, om den
gemoedstoestand van den Prins, die in den volgenden brief (geschreven
uit Dillenburg in Nov. 1569) uitkomt, des te beter te begrijpen.
Mijne vrouw,
Uit uw brieven heb ik gezien en van onzen secretaris gehoord
de reden en de oorzaak, die u bewogen hebben, om niet tot
mij te komen, welke redenen ik volstrekt niet voldoende vind
uit het oogpunt van den plicht, die eene vrouw aan haar man
verschuldigd is, in geval zij hem eenige liefde toedraagt. Want
gij zegt wel dat gij beloofd hebt nooit meer in dit land te
komen, maar dan moet gij ook bedenken, dat gij van te voren
voor God en Zijne kerk beloofd hebt, alle dingen ter wereld te
verlaten, om uw man te volgen, hetgeen mij toeschijnt, dat u
meer ter harte moest gaan dan alle kleine beuzelingen, indien
gij althans eenigszins aan uwe verplichting denkt te voldoen.
Ik zeg dit niet, om u te willen overhalen hier te komen, want
daar dit u zoo tegen de borst stuit, laat ik het aan u over,
maar wel zeg ik het u, om u aan uw verplichting te herinneren,
zooals ik moet doen, zoowel omdat God het beveelt, als uit
vriendschap voor u, dan kan er morgen of daarna komen wat wil,
ik heb aan mijn geweten voldaan en u aangewezen, wat gij voor
God en de wereld verplicht zijt. Vooral in dezen tijd meer
dan in eenigen anderen, nu ik in zulke moeilijkheden ben,
zooals gij zelf weet, is er niets in de wereld, dat meer
troost geeft dan zich getroost te zien door zijn vrouw en
te weten, dat zij met geduld het kruis wil dragen, dat de
Almachtige haren man zendt, vooral als deze lijdt ten gevolge
van pogingen om de eer van God te bevorderen en de vrijheid
van zijn vaderland te bereiken.
Dan is er nog een andere reden die u moest overreden tot mij
te komen, namelijk, dat er zoovele zaken zijn, die ik u moet
mededeelen, die zich niet laten beschrijven en waarvan thans
mijn eer en leven afhangen. Indien gij mij althans eenige
vriendschap toedraagt, dan moest u dat meer ter harte gaan,
dan allerlei frivole affecties en bedenkingen.
Ik wil niet eens op het feit drukken, dat ieder thans
gelegenheid heeft, over ons te praten en verschillend te
redeneeren en ieder onze zaken naar zijn eigen lust en
karakter kan beoordeelen. Ik kan u verzekeren, dat, indien
gij mij geschreven hadt dat gij mij in Frankfort, in plaats
van in Siburg, te midden mijner grootste vijanden, wildet
ontmoeten, ik voor niets ter wereld zou hebben verzuimd, met
u daar samen te komen, omdat ik groot verlangen heb u te zien,
niettegenstaande al mijn vrienden, die ik over de zaak sprak,
mij om het gevaar, waaraan ik mij zou blootstellen, afraadden
naar welke stad ook te gaan.
Ik laat het aan uw gedachten over, om te bedenken, wat het
voor mij zegt, dat gij die mijne echtgenoote zijt, bezwaar
maakt mij te komen zien en dat ik mij in mijne ellende moet
laten troosten door anderen, die mij niet zoo na zijn.
Wat uw raad aangaat, om naar Engeland en Frankrijk te gaan:
ik zou wel wenschen, dat de zaken in Frankrijk van dien aard
waren, dat wij er gerust heen konden gaan, maar de toestand
der arme Christenen was er vroeger beter dan thans en ik
kan u verzekeren, dat, als God in zijn barmhartigheid geen
geneesmiddel aanbrengt, de arme Christenen daar er erger
aan toe zullen zijn, dan in de Nederlanden. Als de Koning
van Frankrijk zijn eigen onderdanen zoo hard behandelt, wat
zal hij dan met vreemdelingen doen? Gij kunt dus wel denken,
wat er te wachten zou zijn, indien we ons daarheen begaven.
Wat Engeland aangaat, er zijn redenen voor, die ik niet kan
schrijven, maar ik verzeker u, als gij ze gehoord hadt, dan zou
uw verlangen, om daar heen te gaan, wel vervliegen. Buitendien
zijn onze zaken in zulk een toestand gekomen, dat het niet
meer de vraag is, te besluiten waar wij heen zullen gaan,
maar wel, waar men ons zal willen ontvangen. In de meeste
steden en staten zou men zich wel meer dan tweemaal bedenken,
voordat men ons ontving. De koningin van Engeland, de koning
van Denemarken en van Polen en vele Duitsche vorsten zouden
hetzelfde doen. Ik spreek niet van u, maar van mij, omdat ik
in ongenade bij den keizer ben. Hierover en over vele andere
zaken hadden we samen kunnen spreken, als wij elkander in het
geheim hadden kunnen zien. Want al mijn vrienden zijn van
meening, daar mijn vertrek uit de Nederlanden aan iedereen
bekend begint te worden, dat ik mij niet op ééne plaats kan
ophouden, maar heden hier en morgen daar moet vertoeven.
Daar het God behaagd heeft, dat ik in deze ellende ben,
had ik zoo gaarne het geluk gehad, u althans eenige dagen te
zien; het komt me voor, dat ik dan des te blijmoediger alle
ongelukken, die de goede God mij heeft toegezonden en mij nog
zal toezenden, zou hebben kunnen dragen. Nu vertrek ik morgen;
van mijn terugkomst, of wanneer ik u nu zal kunnen zien, kan
ik u op mijn eer niets zekers melden, want ik ben besloten,
mij te stellen in de hand van den Almachtige, opdat Hij mij
geleide, waar Hij wil. Ook zie ik wel, dat ik dit leven verder
in ellende en arbeid zal moeten doorbrengen, waaraan ik mij
wil onderwerpen, omdat het alzoo behaagt aan den Almachtige,
want ik weet, dat ik grooter kastijding verdiend heb. Ik bid
u alleen, mij de gunst te bewijzen, alles geduldig te dragen,
gelijk ik tot heden gedaan heb. Ik ben zeer blij uit uw brief
te hooren, dat de zaak, die gij thans in de Nederlanden tracht
te bereiken, goed staat en dat Hovelmans zijn plicht doet. Gij
kunt verzekerd zijn, dat uw zaken nimmer zoo goed zullen gaan,
of ik wenschte, dat ze nog beter gingen en dat mij niets
aangenamer kan overkomen, dan te hooren, dat gij tevreden zijt.
Ik bid den Almachtige, U te verlichten door Zijn Heiligen Geest
en ons allen voor hetgeen ons het heilzaamst is, opdat wij,
voor Hem op den dag des oordeels verschijnende, Hem dan beter
rekenschap kunnen geven van al onze daden. Ik beveel mij enz."
Merkwaardige, eenvoudige en treffende brief. Oranje overdrijft er niet
zijn affectie tot zijn vrouw in; hij zegt ronduit, wat haar plicht
was geweest en toch doet hij haar gevoelen, van hoeveel waarde het
bijzijn zijner vrouw had kunnen zijn en hij tracht zelfs nu nog met
Anna weder in goede verstandhouding te komen. Of zij zulk een brief
waard was, we zouden het bijna betwijfelen, want hoewel het zeker is,
dat ze in geen aangename verhoudingen was gekomen, vergeleken bij haar
vorstelijken staat in de Nederlanden, ze had in het minst geen besef
van hetgeen de tijd van haar echtgenoot eischte en van hetgeen zij dus
met onderwerping had moeten dragen. In een brief van den 7en Febr. 1570
schreef Oranje aan zijn broeder Jan, dat het beter was dat zijn vrouw
bleef waar ze was en dat ze niet moest gedwongen worden te komen, daar
zij het niet verlangde. Hoe treurig steekt bij Oranje's zachtmoedigen
toon het bitter woord af, dat Anna's pen op den 8en Febr. nederschreef:
Goedgunstige waarde Heer,
De reden, waarom ik den uwen van 14 Dec. niet beantwoordde,
zal uw secretaris u wel mededeelen, tegelijk met andere dingen,
die ik hem opdroeg, u te rapporteeren. In antwoord op uw vraag,
dat ik een plaats zou aanwijzen, waar we elkander konden
ontmoeten en daar gij niet wenscht te komen in de nabijheid
der Nederlanden, weet ik geen betere plaats dan Leipzig. Ik
denk toch binnenkort den keurvorst een bezoek te brengen,
daar ik hem in negen jaar tijds niet gezien heb. Dan zal ik
mijn weg over Leipzig nemen, welke plaats u wel schikken zal,
daar ik hoor, dat gij daarvan niet ver verwijderd zijt. Of
indien het u beter voorkomt, kom dan in Braubach, in het rijk
van Landgraaf Filips gelegen. Ik weet geen beter en geschikter
plaatsen aan te wijzen dan in de landen van mijn beide neven,
waar gij ook wel veilig zult zijn. Doe me weten, welke van
de beide plaatsen gij verkiest, dan kan ik aan Landgraaf
Filips schrijven en hem zijn huis voor ons ter leen vragen,
want nooit ga ik weer naar een uwer vrienden. Indien gij mij
daartoe zoudt willen dwingen, dan zou ik dat als een bewijs
aanmerken, dat gij mijn dood wilt."
Met al de halsstarrigheid, haar klein karakter eigen, had Anna een
besluit genomen, waarvan ze niet wilde afwijken. Het was dezelfde
geest, dien zij in haar 17e jaar getoond had, toen ze tegenover
iedereen, die het afraadde, besloten had den Prins te huwen. Wat
toen echter nog als behagelijke beslistheid van karakter kon worden
aangemerkt, was thans onbehagelijke eigenzinnigheid geworden.
Op den 6en April schrijft zij weder:
Goedgunstige waarde Heer,
Uw brief en uw boodschap heb ik van Tseraerts ontvangen. Ik
kan niet gelooven wat gij schrijft omtrent uw verlangen mij
te zien, want uw daden waren niet in overeenstemming met
uw woorden. Wat de plaats aangaat, waar gij wenscht dat ik
komen zou, die is in 't geheel niet geschikt voor mij en ook
weet ik niet, hoe ik aan reisgeld zou komen, om u en mijn
betrekkingen te zien.
Gij schrijft, dat gij niet in staat zijt, mij geld te zenden,
maar ik heb tot nu toe wel ondervonden, dat gij nooit
bijzonder bereid zijt om mij te helpen. Gij weet beter dan
ik, of het u wezenlijk aan macht, mij bij te staan, heeft
ontbroken. Daar ik echter van u noch van de uwen krijgen
kan, wat mij van rechtswege toekomt, moet ik mij wel op
mijn vrienden beroepen, om hulp te erlangen. Ik zie wel,
van u heb ik niets goeds meer te wachten, wat gij mij ook
beloofd hebt. Maar ik wensch niet meer genoemd te worden een
schade en verderf van het huis Nassau, hoewel dit terecht
mijn schade en verderf kan heeten. Wat uw schrijven aangaat,
dat ik, als ik bij u kom, mijn toorn maar te Keulen moet
laten: nooit ben ik toornig tegenover u of de uwen geweest,
dan om goede redenen. Onze samenkomst zou waarschijnlijk de
oorzaak zijn, dat mijn rechtmatige toorn niet verminderd,
maar vermeerderd werd, als ik van u dingen moest hooren naar
uwe oude gewoonte. Daar het u niet behaagt, te komen op de
vier plaatsen, die ik genoemd heb, moet ik dat geduldig
dragen. Wat mij aangaat, ik kan niet komen op de plaats,
die gij aangeeft. Ik beveel u in Gods bescherming en ik bid,
dat Hij u beter mag behandelen, dan gij mij."
Verwondert het ons, dat de Prins op het ontvangen van zulke brieven
zijn geduld verloor? Hij gevoelde zich gedrongen, aan een van Anna's
verwanten, Willem van Hessen, verslag te doen van de houding zijner
vrouw tegenover hem. Hij begreep toch wel, dat Anna niet zou nalaten,
hare bloedverwanten op haar manier in te lichten. Daarom wilde de
Prins zich verantwoorden en deed hij Willem van Hessen gevoelen, dat
het hem eenvoudig onmogelijk was, die soort van dingen langer van
zijn vrouw te verdragen. Toen hij haar eenige maanden geleden een
hartelijken vriendelijken brief had geschreven, liet zij hem twee
maanden zonder antwoord. Allerlei voorstellen had hij haar gedaan,
om elkander te ontmoeten, maar die waren alle afgestuit op den onwil
van zijn vrouw en nu schreef ze hem zulk een hoogst onaangenamen
brief, waarvan Oranje aan Willem van Hessen de copie zond. Geduld
had hij genoeg gehad, maar zulke impertinente, dwaze brieven deden
het hem verliezen. Alsof hij nog niet genoeg andere hoofdbrekende
zorgen had, kwam zijn vrouw die nog vermeerderen door haar gedrag te
zijnen opzichte. Toch schijnt Willem van Hessen medelijden met Anna's
geldelijke verlegenheid gehad te hebben. Hij zond haar althans geld,
een oude hofmeesteres en eenig ander vrouwelijk gezelschap. Of dat
vriendelijk ontvangen werd, is niet waarschijnlijk.
Nog eens in Mei deed de Prins een poging, om Anna goeden raad te geven
en betitelde hij haar zelfs met de oude geliefde benaming "Ma mie." In
haar boezem was echter de liefde tot Oranje geheel gestorven. In haar
brieven uit die jaren vinden we geen enkel spoor van sympathie met
de teleurstelling en ontberingen van haar echtgenoot. Trouwens geen
wonder--want de hartstochtelijke, trotsche, eigenzinnige Anna van
Saksen was reeds in 1570 tot nog diepere zedelijke afdwaling gevallen,
die ons bij het noemen van haar naam met weerzin vervult. Het schetsen
van haar verderen levensloop kan ons dan ook niet behagen, en toch
mogen in het leven van den Prins de droevige feiten niet geheel
onvermeld blijven.
In de afwezigheid van den reeds genoemden rechterlijken raadsman van
de Prinses, Dr. J. Betz, werd een ander rechtsgeleerde, die eveneens
uit Antwerpen had moeten vluchten, bij Anna van Saksen geroepen, ten
einde ook de aangelegenheid van haar huwelijksgoed te behartigen. Deze
tweede rechtsgeleerde was de vader van den Vlaamschen schilder Rubens
en met dezen leefde Anna te Keulen in overspel. Zelfs toen ze in den
aanvang van 1571 zich te Siegen had gevestigd, ontving zij ook daar
bezoek van Rubens. Men schijnt in den familiekring van de Nassau's
dienaangaande eenig kwaad vermoeden gehad te hebben. Althans in
Maart 1571 werd Rubens op een reis naar Siegen opgelicht en op last
van den Prins en van graaf Jan van Nassau gevankelijk naar Dillenburg
gebracht. Daar bekende hij zijn misdaad. Overeenkomstig de landswetten
hadden de Nassau's volkomen recht gehad, Rubens ter dood te doen
brengen. Want twijfel aan de zaak bestond niet.
Anna zelve schreef wel aan Oranje een brief vol betuigingen van haar
onschuld, ja zelfs achtte ze zich ten hoogste beleedigd, dat men haar
zulk een ontrouw durfde ten laste leggen. Doch het ongeluk voor haar
wilde, dat een briefje van haar aan Rubens, den Prins in handen viel,
dat haar misdaad ontwijfelbaar bewees.
Rubens werd te Dillenburg in de gevangenis geworpen en was zoo zeker
dat hij zijn misdadige liefde met den dood moest boeten, dat hij alleen
nog de genade vroeg onthoofd te worden. En toch, het leven werd hem
gespaard. Aan den eenen kant begreep men in Nassau, dat de voornaamste
schuldige Anna was, overeenkomstig Rubens' confessie; aan den anderen
kant was het Rubens' beleedigde echtgenoote, Maria Pepeling, die niet
ophield, voor haar man bij de Nassau's tusschenbeide te treden. Reeds
in 1573 mochten zij weder in Siegen samenwonen; in 1577 ontving het
echtpaar verlof zich elders te vestigen, mits niet in de erflanden
van den Prins of in zijn nabijheid.
En wat den Prins aangaat, het was natuurlijk, dat Oranje liefst zooveel
mogelijk de zaak geheim gehouden had. Opmerkenswaard is zeker, dat
de brief, dien de Prins er over schreef aan zijn broeder Jan, veel
meer over de oneer, die de zaak hem zou kunnen berokkenen loopt,
dan over de daad zelf, die zich "leider had zugetragen." Doch dit
behoeft ons, na al wat Oranje reeds van Anna verdragen had, niet zoo
zeer te bevreemden. In Mei schreef deze nog eens een brief aan haar
schoonbroeder Jan en verzocht ze hem in haar belang bij den Prins
tusschenbeide te komen. Uit dien brief blijkt wel, dat haar berouw
niet diep was. "Ze had den raad van den landgraaf moeten volgen
en nimmer met een Nassau moeten huwen. Zij verlangt naar den dood
enz." Drie jaren bleef ze nog in Nassau en was in dien tijd woonachtig
te Beilstein, maar een voortdurende lastpost voor de bloedverwanten
van haar echtgenoot. Hare kinderen waren van haar weggenomen; die
werden door graaf Jan met meer dan vaderlijke zorg opgevoed. Vele
brieven werden er over haar gewisseld tusschen Jan van Nassau en
Anna's bloedverwanten. Zoo schreef Willem van Hessen op 20 Februari
1572 in eene instructie omtrent haar het volgende:
"Wanneer men God den Heer vergeet, in alles het vleesch naleeft en aan
den Duivel zooveel macht over zich toestaat, dan kan het niet anders
afloopen, zooals de geschiedenissen des O. en N. T. zoowel als die der
Heidenen en de dagelijksche ondervinding dat bevestigen. Mijne nicht
weet, hoe wij niet alleen als een neef, maar als een vader meermalen
vermaand en gebeden hebben, van God niet met zooveel minachting
te spreken, vlijtig aan te houden in het gebed en het lezen der
H. S. Ook haren heer en gemaal, die haar niet is opgedrongen, maar
dien zij naar willekeur, ja zelfs tegen den wil en het verbod van
onzen vader, hoogloffelijker gedachtenisse, genomen heeft, moet zij
behoorlijken eerbied en achting bewijzen en zich voor 't overige
eerbaar en onbesproken gedragen, zooals het eene eerbare vorstin
naar oud Duitsch gebruik past. De lichtvaardige zeden der Walen, hun
ijdelen pronk dient zij vaarwel te zeggen en de loffelijke Duitsche
manieren te volgen, door slechts zeldzaam of liever in het geheel
niet, vreemde manspersonen tot haar onderhoud en in hare kamer toe
te laten. Had zij dien raad opgevolgd, zij zou thans niet onder een
zoo zware schuld gebukt gaan."
Uit deze woorden blijkt voldoende, hoe Willem van Hessen Anna van
Saksen geheel de schuld gaf. De keurvorst daarentegen zette die op
's Prinsen rekening. Hij zeide, dat dit nu de gevolgen waren, als men
zijn vrouw liever Amadis de Gaule dan den Bijbel liet lezen; dat Oranje
haar veel te veel had toegelaten, haar zin en lust op te volgen; dat
alles zou voorkomen zijn, als de Prins bijtijds haar moedwilligheid had
gebroken en haar in tucht en gehoorzaamheid had gehouden, enz. Tegen
die beschuldigingen verdedigde Oranje zich op de volgende wijze:
"Wat hij destijds van Amadis de Gaule aan de keurvorstin had gezegd,
was alleen spotternij geweest en gesproken op een tijd, toen hij zelf
nog niet was gekomen tot de kennis der waarheid.
"Anna zelf had booze "mores" onder de leden, voor zij in de Nederlanden
kwam. Ze had die reeds op weg naar hare woonplaats Breda getoond en
daarbij steeds volhard.
"De Prins had niet nagelaten, haar daarover ernstig te onderhouden
en zelfs nu en dan had hij lichtzinnige lieden, die zij om en bij
zich had, met slagen uit zijn huis moeten doen jagen.
"Bij booze vrouwen zijn tranen en gramschap even vruchteloos; waar
de inborst boos is, daar moeten zich booze daden openbaren."
Kortom, hoe ook de diepe val zijner tweede vrouw Oranje getroffen
moet hebben en onder al de bekommernissen van die jaren zijne zorgen
verdubbeld, hij kon er zich boven verheffen, overtuigd, dat niet aan
hem de schuld lag van al het kwaad, dat Anna van Saksen hem en den
zijnen berokkend had.
Het is treurig te zien, hoe ellendig de overspelige vrouw haar leven
geëindigd heeft. Na nog drie jaren in Nassau te zijn geweest, werd zij
in 1575 naar Saksen gebracht. Er was geen huis met haar te houden. Men
kon eindelijk geen dienaren, zelfs tegen hooge belooning vinden, om bij
haar te wonen. Haar gedrag was zoo heftig, dat de omstanders dikwijls
in levensgevaar verkeerden. In rustige oogenblikken verlangde ze
slechts naar haar dood, een wensch, die zeker ook haar bloedverwanten
deelden. Toch zou ze daarna nog twee jaren in Dresden leven. Daar
werd ze opgesloten in een gevangenis; haar voedsel werd haar door
een opening toegereikt, terwijl een predikant belast werd met de
zorg voor haar ziel. Daar haar geest reeds geheel was ondergegaan,
zullen dit wel ijdele woorden geweest zijn. Eindelijk stierf ze 18
December 1577, razend krankzinnig in haar 33e jaar. Den volgenden
dag werd de booze "dochter van den grooten keurvorst" te Meiszen
begraven, en wel in het graf harer voorouders. Een groote stoet van
"schoolkinderen, predikanten, overheidspersonen, edellieden en burgers"
volgde de lijkbaar.
Voor den Prins was ze al lang dood geweest.
HOOFDSTUK XV.
EERSTE VOORDEELEN 1572.
Zooals wij vroeger zagen, was in 1569 Alva's voorstel aangenomen,
om voor den tijd van twee jaren in plaats van den tienden penning
een heffing van twee millioen te doen. Die termijn zou in Augustus
1571 verstrijken, zoodat reeds in het voorjaar beraadslagingen werden
gehouden over de invoering van de nieuwe belasting, welke den koning,
volgens Alva millioenen zou opbrengen. Dat dit niet zoo gemakkelijk
zou gaan, bleek reeds uit het verzet, waarmede Alva te kampen had,
toen hij de financieële voorstellen in den Raad van State bracht. Zelfs
de president Viglius, lang een buigzaam werktuig van den landvoogd,
kwam met groote kracht tegen Alva's plannen op en beweerde, dat
de belasting het volk beleedigde. Alva stoorde zich echter weinig
aan het gevoelen van Viglius en zijn ambtgenooten en bij plakkaat
van 31 Juli kondigde de landvoogd aan, dat thans onverbiddelijk de
tiende penning zou worden geheven. Alva schatte, dat deze belasting
jaarlijks een 50 millioen zou opbrengen.
Een nieuwe storm stak tegen die poging op onder de burgers van het
handeldrijvend volk, die niet weinig vermeerderde, toen het bericht
uit Spanje kwam, dat thans de heffing moest plaats hebben. Onder
alle klassen en standen van de bevolking ontstond zulk een beweging
tegen dien maatregel, dat al het verzet van vroeger dagen, daarbij
vergeleken, bijna kinderspel was.
De Staten der provinciën, de vroedschappen der steden, de gilden,
ja de adel en de geestelijkheid, allen zonden protesten in. Drie
bisschoppen zelfs van Vlaanderen vereenigden zich met de wenschen van
het volk en drongen evenzeer op de intrekking van de nieuwe belasting
aan, omdat ze vooral de lagere klassen zou drukken en den handel
zou vernietigen. Als protest schorsten de kooplieden alle zaken,
de winkeliers sloten hun winkels. Zoo voelden zij zich in hun nering
bedreigd, dat zij liever niet meer wilden verkoopen, ten einde niet
gedwongen te zijn, het leeuwendeel hunner winst aan de regeering te
geven. Het volk liep te hoop en verklaarde de onwettige en drukkende
belasting niet te zullen gedoogen.
De z.g. "zevenstuiverslieden," spionnen der regeering, die zich voor
die karige belooning lieten gebruiken om overal af te luisteren,
wat naar verraad zweemde, waren thans niet meer in staat al de
verwenschingen aan te brengen, die zij over den landvoogd te hooren
kregen.
"Hadden we slechts gereed geld," schreef Oranje in het begin van 1572,
"dan zouden we met Gods hulp wel wat goeds kunnen uitrichten, want
na de tijding, die we van alle oorden bekomen, zou het nu tijd zijn
en zou men thans met geringe sommen meer kunnen doen, dan op andere
tijden met groote."
Gewoon als de Prins was, de publieke meening te polsen en van zijn
veilig standpunt uit de wacht te houden, met tallooze oogen tot zijn
dienst, doorzag Oranje dat die tot wet verheven aanval op de beurzen
van een handeldrijvend volk een geest van verzet zou wakker roepen,
zooals geen enkel ander onrecht zou hebben kunnen doen.
Alva zelf toonde zich tot matiging bereid; ook hij wilde eenige
verlichting van den tienden penning aan handel en zeevaart toestaan,
de stedelijke belastingen op eet- en drinkwaren tot verlichting der
armen verminderen enz. Doch met dat al bleef die belasting uiterst
drukkend voor den kleinhandel en de lagere klassen. De verbittering
nam van dag tot dag toe, toen plotseling de gebeurtenissen een wending
namen, noch door Alva, noch door den Prins verwacht.
Gedurende den winter van 1571 hadden 24 kleine schepen onder het bevel
van Lumey, graaf van der Marck, bij de Engelsche kust gekruist. Het
had niet ontbroken aan pogingen om de Watergeuzen te overmeesteren,
doch de ervaren zeelieden hadden steeds weten te ontkomen en vonden
daarbij vooral steun in twee plaatsen n.l. Dover en Emden.
In Maart echter werd hun door den invloed van Alva door Elisabeth
het verblijf in Engeland verboden en moesten zij een goed heenkomen
zoeken. Tengevolge van het verbod de Geuzen van vleesch, brood of bier
te voorzien, verlangden zij natuurlijk levensmiddelen op te doen en
besloten ze daarom een inval te wagen op de kust van Noord-Holland.
Ze zetten koers, waarschijnlijk van uit Dover, naar de monden van de
Schelde en wilden in de richting van het Vlie, maar door den wind
werden ze genoodzaakt voor den breeden Maasmond het anker te laten
vallen. Tusschen den Briel op den zuidelijken uithoek van die monding
en Maaslandsluis aan de overzijde, kwam de vloot, tot groote verbazing
van de bewoners, opdagen.
De inwoners van den Briel, geheel van alle garnizoen ontbloot, zonden
in hun schrik over de verschijning van die vloot voor hunne stad een
veerman, Pieter Koppelstok genaamd, op hen af, ten einde te weten te
komen, wat zij in hun schild voerden.
Het eerste vaartuig, dat Koppelstok ontmoette, stond onder bevel
van Willem van Bloys van Treslong. Deze edelman, wiens broeder door
den hertog van Alva in 1568 ter dood was gebracht, behoorde tot een
der weinige overgeblevenen uit den slag bij Jemmingen. Zijn vader
was baljuw op Voorne geweest, zoodat hij met de gansche streek
goed vertrouwd was. Nadat de veerman aan boord van den admiraal
was gebracht, werd met goedkeuring van Lumey, Koppelstok naar
den Briel teruggezonden met den formeelen eisch, de stad aan de
Geuzen over te geven. Die boodschap behaagde den veerman, die met de
rebellen sympathiseerde; hij keerde naar het stadhuis terug, waar de
overheidspersonen bijeen waren om op zijn terugkomst te wachten. Hij
deelde hun mede, dat de admiraal en Treslong wenschten, dat er twee
van hen zouden worden afgevaardigd naar de patriotten en hun doel
was, den tienden penning af te schaffen en het land te bevrijden
van Alva's bestuur. De overheidspersonen vroegen, over welke macht
Lumey beschikte en Koppelstok antwoordde daarop: "Ongeveer 5000 man,"
terwijl hun werkelijk aantal slechts een goede 400 bedroeg.
Die mededeeling deed de magistraat zoo ontstellen, dat zij aanstonds
een samenkomst goedkeurde, doch zelf onmiddellijk lafhartig uit de
stad vluchtte, gevolgd door de meest aanzienlijke burgers.
De geuzenmacht werd in tweeën gesplitst en terwijl de eene helft
onder Treslong de Zuiderpoort aantastte, rukte de andere onder den
admiraal op de Noorderpoort aan. Het gelukte Treslong binnen te
komen; van der Marck legde bij de Noorderpoort een vuur aan, waarna
de half verbrande deur met een ouden mast opengeloopen werd. Tegen
zonsondergang waren de Geuzen ten getale van ongeveer 200 man binnen
de stad. Verzet vonden ze niet, menschenlevens werden dan ook gespaard,
maar een plundering volgde.
Lumey was van plan zich doodeenvoudig met den buit tevreden te stellen,
maar gelukkig werd de raad van Treslong gevolgd. Op zijn aandrang nam
de admiraal bezit van de bemachtigde plaats, in naam van den Prins van
Oranje als zijn lastgever en als de wettige stadhouder. Kort daarop
keerden de gevluchte burgers in den Briel terug, die door een eed
van trouw aan den Prins van Oranje, zich met de Watergeuzen verbonden.
De tijding van het gewichtig feit van de inneming van den Briel
verspreidde zich met groote snelheid. Alva begreep niet aanstonds
den vollen omvang van deze gebeurtenis, zoodat de caricatuur ten
volle verdiend was, die hem voorstelde op het oogenblik dat Lumey hem
den bril van den neus trok en uit zijn mond de woorden voortkwamen:
"no es nada," "het is niets," zijn gewone opmerking bij het ontvangen
van nieuwstijdingen.
Spotvogels van Brussel zorgden wel deze gunstige gelegenheid
niet te laten ontsnappen, want de naam der stad gaf aanleiding
tot een woordspeling en de gebeurtenis had plaats gegrepen op
Allernarrendag. Het rijmpje:
"Den eersten dag van April
Verloor Duc d'Alva zijn bril"
werd een volksdeun en deze toespeling leeft thans nog in de herinnering
voort.
Wel zond Alva troepen naar Vlissingen om Walcheren te beschermen en gaf
hij Bossu, den koninklijken stadhouder over Holland, Zeeland en Utrecht
bevel, om den Briel te hernemen, maar het een, noch het ander gelukte.
Vlissingen weigerde Alva's troepen te herbergen, maar opende zijn
poorten voor de Geuzen, wier aantal spoedig vermeerderd werd door
terugkeerende ballingen uit Engeland met Tseraerts aan het hoofd en tal
van Engelsche edellieden, die een groot deel van Walcheren bezetten.
Bossu stak van Maaslandsluis naar het eiland Voorne over en deed den
Briel opeischen. Door het kranig optreden van Rochus Meeuwisz., die
naar de Nieuwlandsche sluis zwom en deze openhakte, werd het den vijand
onmogelijk gemaakt, van de Noordzijde te naderen. Daarop trok Bossu
met zijn troepen naar de Zuiderpoort, maar hier werd hij zoo krachtig
met grof geschut begroet, dat hij moest terugtrekken. Uit vrees voor
het steeds wassende water werd Bossu genoodzaakt naar Rotterdam de
wijk te nemen; deze stad verklaarde zich wel voor Oranje, maar zij
werd door gemis aan verdediging door Bossu veroverd en geplunderd.
Het voorbeeld echter van den Briel werkte op menige stad
aanstekelijk. Enkhuizen, Leiden, Haarlem en tal van andere plaatsen
vereenigden zich om den standaard van den Prins van Oranje, die de
belichaming werd van den weerstand tegen den tienden penning en tegen
alle tirannie.
Welken indruk maakten deze belangrijke gebeurtenissen op den Prins?
Niet minder dan Alva werd Oranje door den stouten greep der Watergeuzen
verrast. Hij was er niet in het minst op voorbereid, dat van dien
kant de verlossing der Nederlanden beginnen zou, verdiept als hij
was in de plannen om met Lodewijk onder bescherming van Frankrijk,
den strijd bij vernieuwing in het Zuiden aan te vangen. Toen Lodewijk
de inneming van den Briel hoorde, riep hij uit: "Ah, les sots! ils se
sont trop hâtés et ne m'ont pas voulu croire." Hij had den Watergeuzen
n.l. Fransche hulp voor hun onderneming beloofd.
De Prins liet zich niet in zulk een afkeurenden zin uit. Hij schreef
op den 25en April uit Dillenburg een opgewekten brief aan Wesenbeke,
waarin hij, hoorende dat de beweging in Holland en Zeeland, die
hij blijkbaar eerst niet had vertrouwd, aanhield, God dankte voor
de genade, aan de inwoners bewezen. Hij vond het heerlijk, dat zij
eindelijk hadden bemerkt, waartoe al de praktijken van hun vijanden
strekten.
"Ik bid God," zoo gaat hij daarin voort, "dat, nu het ijs eenmaal
gebroken is, zij met standvastigheid zullen voortgaan, om zich
geheel te ontlasten van de onrechtvaardige onderdrukking, tirannie en
onverdragelijke slavernij, waarin men ze hield. En wat mij aangaat,
zij kunnen zich verzekerd houden, dat ik niet zal te kort schieten,
met denzelfden ijver en affectie die ik altijd heb gehad, die in niets
is verminderd en nooit in mij verminderen zal, hen te secundeeren,
te helpen en bij te staan in al wat mij mogelijk zijn zal.... Wel
zou ik gewenscht hebben, dat gezegde Lumey niet buiten mijn weten en
zonder eenige opdracht van mijnentwege, de zaak had ondernomen of ten
minste mij daarvan eerst had verwittigd; dan zouden we in onderlinge
verstandhouding des te beter de zaak hebben kunnen leiden."
Doch die opmerking omtrent het eigenmachtig optreden van Lumey had in
het minst niet zijn sympathie met de zaak verminderd. Het verheugde den
Prins namelijk zeer, dat Lumey van Wesenbeke en anderen ondersteuning
ontving; ja, hij wekte hen op, allen mogelijken bijstand te verleenen.
Uit deze en andere particuliere brieven van den Prins zoowel als uit
de openbare brieven aan de burgemeesters, schepenen en inwoners van
Gouda, Middelburg, Enkhuizen, Harderwijk en Vlissingen blijkt, met
welken ijver de Prins ook de zaken voor Holland behartigde. Toch gaf
hij, zeer begrijpelijk zijn lang beraamd plan met Lodewijk gevormd
niet op, een tweeden inval in het Zuiden te doen.
Eerst de herhaling van de teleurstelling van het jaar 1568 zou hem,
gelijk wij zien zullen, persoonlijk naar Holland doen komen.
In den winter van 1571-1572 waren langzamerhand de plannen tot
vastheid gekomen, waarover we vroeger spraken en die niets meer
of minder bedoelden dan een gezamenlijken aanval van Frankrijk en
Engeland op Spanje, d.w.z. op de Zuidelijke Nederlanden. De Prins
van Oranje zou deze onderneming steunen.
Na lange aarzeling werd vooral door toedoen van Lodewijk van Nassau
op den 29en April 1572 een verbond tusschen Engeland en Frankrijk
gesloten, dat als hoeksteen gold van het gebouw voor de bevrijding
der Nederlanden van het Spaansche juk. Op 15 Mei verliet Lodewijk
Parijs teneinde Bergen te overmeesteren, terwijl Coligny met 25.000
man koninklijke troepen zou volgen en de Prins met de door hem aan
den Rijn en in Zwitserland verzamelde regimenten in de Zuidelijke
Nederlanden zou verschijnen. Hoogst gedenkwaardig is en blijft de
verrassing en de inneming van Bergen.
Zekere Antoine Olivier, een schilder, tevens een handig teekenaar van
kaarten, uit Bergen afkomstig, had het vertrouwen van Alva weten te
verwerven. Daar Olivier een reis naar Frankrijk te doen had, droeg
Alva hem op de handelingen van Lodewijk van Nassau na te sporen en
hem verslag te zenden van den voortgang der geheime onderhandelingen
tusschen den graaf en het Fransche hof. De schilder was evenwel slechts
een spion in schijn, want hij was de zaak der vrijheid toegedaan en
stond met Oranje en zijn broers in briefwisseling. Zijn omgang met
graaf Lodewijk te Parijs had dan ook een geheel ander gevolg, dan Alva
verwacht had. Met verschillende aanvoerders der Hugenoten werd een plan
beraamd, dat met behulp van Olivier zou ten uitvoer gebracht worden.
In den avond van den 27en Mei 1572 kwamen er eenige als kooplieden
verkleede mannen in Bergen, die de wegbereiders voor Lodewijk en zijn
leger waren. Vroeg in den morgen van den volgenden dag wist Olivier
den portier over te halen, zijn wagens (die zoogenaamd met wijnvaten,
maar eigenlijk met wapens gevuld waren) door de poort te brengen. De
portier liet haar open en ging weer te bed, weinig vermoedende,
wat er gebeuren zou. Kort daarop stormde Lodewijk van Nassau met
60 voetknechten en 80 ruiters de stad binnen onder de kreten:
"Frankrijk! Vrijheid! De stad is ons! De Prins komt! Weg met den
tienden penning! Weg met den bloeddorstigen Alva!" De kleine bende
maakte zooveel lawaai en hun optreden was zoo stoutmoedig, dat de nog
in slaap gezonken bewoners meenden, dat er wel 1000 man in de stad
gekomen waren. Haar met zoo'n kleine bende binnen te komen was nog niet
zoo moeilijk, doch zich er staande te houden was veel bezwaarlijker,
vooral daar de magistraat Lodewijk niet wilde ontvangen en ook het
volk verdeeld was. De graaf werd ongeduldig, ging met de zijnen de
stad weder uit, om echter spoedig met 2000 man daarin terug te keeren.
Terstond werd de burgerij door klokgelui op de markt
bijeengeroepen, waar de geestelijkheid, de overheid en de Raad
zich vervoegden. Lodewijk hield een toespraak tot de aanwezigen en
verklaarde geen strijd te voeren tegen den koning, doch tegen Alva
en zijn wreedheden. De overheid gaf wel niet dadelijk toe, maar het
meerendeel der burgers was op de hand van Lodewijk en hiermede was ook
Bergen aan de zijde van den Prins. Wel werden de kerkelijke eigendommen
verbeurd verklaard, maar de katholieken werd geen overlast aangedaan.
Alva wilde aanvankelijk geen geloof slaan aan het bericht omtrent
de verrassing van Bergen te meer, omdat hij Lodewijk nog altijd in
Parijs waande, maar het duurde niet lang of hij moest de waarheid
van het onwelkome nieuws erkennen.
Reeds woedend op het hooren van de tijding uit het Noorden, zond Alva
zoo spoedig mogelijk zijn zoon Don Frederik naar het Zuiden en deze
sloeg den 3en Juni reeds met 20.000 man het beleg voor Bergen.
Alva's ster was echter in die dagen reeds belangrijk aan het dalen. In
Spanje bestond namelijk ontevredenheid over zijn bestuur in de
Nederlanden. Vooral de machtige Gomez en zijn partij lieten niet na,
den koning tegen den Nederlandschen landvoogd op te zetten.
Dit viel bovendien samen met klachten van den landvoogd zelven, die
o. a. aan Filips schreef: "De haat, dien het volk mij toedraagt,
om de tuchtiging, die ik het, hoewel met de grootste gematigdheid
der wereld heb moeten doen ondergaan, verijdelt al mijn pogingen;
mijn opvolger zal meer meegaandheid vinden en meer nut doen." Hij
verzocht om ontslag en Filips zond als zijn opvolger den hertog van
Medina-Coeli naar de Nederlanden.
Reeds den 11en Juni was deze te Sluis aangekomen, begeleid door veertig
schepen en twee duizend Spanjaarden onder Juliaan Romero. Deze had
echter niet gerekend op verzet, maar de Watergeuzen deden op de Schelde
zulke heftige aanvallen op het eskader, dat Medina zelf met moeite
kon ontsnappen en in de hoofdstad, in plaats van een statige intree
te doen, slechts door enkelen begeleid, binnenkwam. Nog slechter
kwam er een rijke koopvaardijvloot af, die onder zijn bescherming
was meegevaren. De Watergeuzen maakten zich van alle schepen meester
en van zooveel geld, juweelen en koopwaren, dat ze alleen daarvan
verscheidene maanden den oorlog en hun crediet konden gaande houden. Op
den aangewezen opvolger van Alva, den zachtmoedigen Medina, van wien
een verzoenende politiek verwacht werd, maakten die gebeurtenissen
zulk een diepen indruk, dat hij zelf weinig genegen was den post te
aanvaarden en inzag, dat Alva eerst met zoo sterk mogelijke hand den
opstand moest bedwingen. Hij heeft zich dan ook later teruggetrokken.
Al deze onheilen van de Spaansche regeering verlevendigden den moed van
den Prins, dien hij dubbel noodig had, om zijn in Bergen opgesloten
broeder te hulp te komen. Al zijn uiterste krachten spande hij in,
om een leger te verzamelen; geldelijke hulp ontving hij thans van
vele kanten, van Engeland, Frankrijk en uit andere bronnen en toch
werd zijn wachten nog steeds door geldgebrek veroorzaakt. Nog altijd
gedrukt door zijn vroegere schulden, zag hij zich vaak in groote
geldverlegenheid. Uit Frankfort, waar hij 24 Juni was heengegaan
om geld te verkrijgen, schreef hij o. a. onder het aangenomen
pseudoniem George Certain, aan zijn broeder Lodewijk over zijn nijpend
geldgebrek. De Duitsche vorsten hadden eerst wel neiging getoond hem
te helpen, maar zich teruggetrokken, toen Maximiliaan, nu Filips'
schoonvader, een proclamatie had uitgevaardigd, die verbood Oranje
te steunen. Ook schreef de Prins in den voorzomer van 1572 menigen
brief aan de Hollandsche steden. In een dezer komt o. a. de volgende
opwekking voor:
"Hecht U toch niet zoo aan een somme gelds, dat gij haar zoudt stellen
boven uw eigen leven, boven dat van uwe vrouwen, uwe kinderen en uw
nakomelingschap.... op het oogenblik, dat wij met een genegenheid,
die uit het hart voortkomt, ons inspannen, U te helpen en te
bevrijden. Denkt aan Gods toorn en aan de minachting der vreemde
volkeren en vorsten, die gij op U laadt, denkt aan het wreede juk,
dat gij zoudt laten drukken op U en uwe kinderen, als gij het geld
weigert, dat wij noodig hebben, om met ons leger bij U te komen."
Ook liet de Prins weder proclamatiën en vlugschriften drukken,
die het volk tot opstand tegen de onderdrukkers zijner vrijheden
aanzetten. Alva gold daarin als de belichaming der meest satanische
tirannie en als een weergalm op die in tallooze exemplaren verspreide
opwekkingen, klonken ras op pleinen en straten van de Hollandsche
steden de geweldigste geuzenliederen."
Een zeer belangrijke gebeurtenis, welke den Prins betrof,
had tegelijkertijd in Holland plaats. De overgang van steden en
gewesten ging met zulk een spoed voorwaarts, dat reeds in de maand
Juli die hoogst merkwaardige vergadering kon worden gehouden, waar
de grondslagen van de toekomstige staatsinrichting gelegd zijn. De
mannen, door wier invloed die vergadering belegd werd, begrepen, dat de
"ordeloosheid die zich dreigend in de geuzerij" verhief, moest worden
bezworen en dat men naar rechtsvormen moest omzien, ten einde aan den
volksgeest vastheid te geven. Die vergadering werd bijeengeroepen te
Dordrecht en bijgewoond door gedeputeerden van verreweg de meeste
Hollandsche steden. Alleen Amsterdam, Rotterdam, Schiedam, Delft,
Woerden en Schoonhoven, die nog in Spaansche handen waren, ontbraken.
Oranje zelf werd er vertegenwoordigd door Filips Marnix van
St. Aldegonde, die in een welsprekende rede aandrong op de inwilliging
van de noodzakelijke gelden (100.000 kronen voor de eerste maand)
tot onderhoud van zijn leger. In dien zelfden tijd had Bossu, de
wettige stadhouder, in den Haag een vergadering belegd, doch deze
liep op niets uit. De afgevaardigden in Dordrecht namen krachtdadige
besluiten tot hulp van den Prins, tot erkenning van hem als generalen
gouverneur, luitenant des konings over Holland, Zeeland, West-Friesland
en Utrecht. De gelden zouden gevonden worden uit de belastingen en
loopende beden, uit een gedwongen leening bij de rijke burgers en uit
den verkoop van kerkelijk goud en zilver, daar dit meer tot sieraad
diende, dan dat het noodzakelijk was. Gilden en fraterniteiten
kwamen edelmoedig met voorschotten, op welker terugbetaling niet
veel te rekenen viel en ook vele burgers voegden hun zilver bij
het kerkzilver, om versmolten te worden. Bij monde van Marnix deed
de Prins verklaren, dat hij geen enkele gewichtige daad zou doen,
zonder de Staten te raadplegen en tevens werd ook zijn beginsel
van volkomen verdraagzaamheid tegenover alle belijdenissen door de
vergadering aangenomen.
Over het min of meer revolutionair karakter dezer vergadering te
redetwisten, valt buiten het bestek van ons plan. Zonder twijfel waren
noch de samenkomst noch hare besluiten wettig. Maar binnen de wettige
bepalingen was niets dan ellende te wachten. In het leven van een volk
breken er oogenblikken aan, dat het vrij over zich zelf beschikken
kan en moet. Holland vond in Oranje den man, die stadhouder geweest
zijnde, alleen door nood gedrongen, dat ambt had opgegeven. Wie zou,
nu de gebeurtenissen voor de zaak der vrijheid zulk een gunstigen
loop genomen hadden, wie zou dan in naam eener wet zijn eigenmachtig
optreden kunnen veroordeelen? Na vier jaren geduldig wachten en
strijden hadden de gebeurtenissen een nog sneller loop genomen,
dan iemand kon hebben gedroomd.
In dezelfde maand, dat deze belangrijke gebeurtenis in de afwezigheid
van den Prins had plaats gehad, schreef Oranje een brief aan Lodewijk,
waarin de Prins hem waarschuwt vooral op zijn hoede te zijn tegen eene
verrassing of overvalling van den vijand, want Oranje had gehoord,
dat Alva hem dood of levend in handen wilde hebben. Ook meldt de
Prins, dat zijn volk in het land van Meurs ligt en de meest geschikte
plaats wordt gezocht om over den Rijn te trekken. Verder houdt de
brief de hoopvolle tijding in omtrent het overgaan van Dordrecht,
Tergou, Gorcum en andere plaatsen, terwijl hij tevens de inname van
Loevestein aan zijn broeder bericht. Aan het slot vraagt Oranje tal
van inlichtingen omtrent de legersterkte van Lodewijk, de hulp die
hij verwacht en al hetgeen er van den vijand bekend is, opdat de
Prins zich daarnaar zal kunnen gedragen.
Nog dienzelfden dag, den 8en Juli 1572 trok de Prins met 24.000
man over den Rijn. Vier jaar te voren had hij ook zijn aangenomen
vaderland met een leger bereikt, maar nauwelijks had er één stem
weerklonken om hem te verwelkomen en geen stad opende voor hem hare
poorten. Ontmoedigd had hij zich teruggetrokken, maar niet hopeloos. In
zijn afzondering had hij het web gesponnen, dat het heuvelkasteel van
Dillenburg met de Hollandsche steden verbond. Nu keerde hij terug,
weliswaar nog niet als overwinnaar, maar toch ondersteund en erkend.
Ondertusschen bleef Lodewijk in Bergen opgesloten, belegerd door
Don Frederik, die niet van die plaats zou wijken, voor hij de stad
had genomen. Niettegenstaande zijne insluiting had de graaf toch den
Franschen edelman Genlis naar Frankrijk kunnen zenden, om hulptroepen
van daar mede te brengen, die hem in vereeniging met het leger van
den Prins, waarop hij ook zeker rekende, zou kunnen verlossen. Nog
steeds stond Coligny toch in hooge gunst bij den koning en Karel IX
had zelfs een brief aan Lodewijk geschreven, om hem van zijn sympathie
te verzekeren. En inderdaad, spoedig verscheen er een klein leger
Hugenoten in Henegouwen, dat echter door de troepen van Don Frederik
geheel werd verslagen. Genlis zelf werd gevangen genomen en ter dood
veroordeeld. Voordat het vonnis werd uitgevoerd, vernam men, evenals
eertijds van de Villers in 1568, uit zijne papieren en bekentenissen
de plannen der Hugenoten en die van den Prins. Dit had op den 19en
Juli plaats. Vier dagen later maakte de Prins zich van Roermond
meester en den 25en Juli schreef Oranje aan zijn broeder Jan over die
inneming. Niettegenstaande zijn gedurige waarschuwingen tegen alle
woestheid en plundering, niettegenstaande hij, waar hij slechts kon,
de instructie herhaalde: "Doe alles om de harten zoowel van Katholieken
als van Hervormden te winnen; bescherm beide godsdiensten," toch had
de verovering van Roermond met moord en plundering plaats. Priesters
en monniken, kerken en kloosters werden daar helaas niet gespaard.
Dit feit, dat zich telkens herhaalde kan niet worden aangemerkt als een
bewijs van 's Prinsen onverdraagzaamheid, waarvan het tegendeel door
al zijn uitlatingen wordt bewezen. Wel is het een bewijs van gemis
aan krijgstucht in zijn leger en tevens van den woesten volksgeest
dier tijden, bij katholieken en hervormden, die door de hoogste en
beste uitingen van Oranje toch niet kon worden bedwongen. Hij drukt
zijn innigen spijt uit over de plunderingen, waaraan zijn soldaten
zich tegen zijn wil hadden schuldig gemaakt.
Uit brieven van den Prins bleek, dat hij nog altijd geldgebrek had;
hij wachtte nog steeds afgevaardigden van de Staten te Dordrecht, die
de middelen nog niet bezaten, hem van gereed geld te voorzien. Ook had
hij gehoord van de nederlaag van Genlis en toen de bevestiging daarvan
kwam, werd zijn teleurstelling daarover verminderd door de hoop op
spoedige aankomst van verdere hulp uit Frankrijk. Dat er troepen op
weg waren uit dit land om Alva te helpen, kon Oranje niet gelooven,
vooral niet, omdat de verstandhouding tusschen Karel IX en Lodewijk
te goed was en de kapiteins bovendien meest allen Hugenoten waren.
Langer dan een maand bleef Oranje in het kamp van Hellenrade bij
Roermond, in afwachting van tijding van Coligny, die beloofd had met
een groot leger in het Zuiden de Nederlanden binnen te dringen en
die had aangeraden te wachten, tot hij zou zijn aangekomen, om met
vereende krachten den vijand aan te vallen.
Natuurlijk was de vertraging van den Prins, ook nog veroorzaakt door
geldgebrek, voor Lodewijk een groote teleurstelling, want deze had
in Bergen een zwaren post. Dat dit oponthoud zijn oorzaak vond in
de jaloezie van Oranje op Lodewijk wordt volkomen weerlegd door
de natuurlijke redenen, welke de Prins ervoor opgaf. Toch vonden
enkelen dat praatje geloofwaardig en gaf het aanleiding om den Prins
te belasteren. Eerst in het laatst van Augustus gaven de Staten van
Holland hem een waarborg voor drie maanden betaling van zijn leger
en toen trok hij over de Maas.
Weer had Oranje gerekend, gelijk in 1568 op de hulp der steden
van Brabant en Vlaanderen en op de opening der poorten voor zijn
leger. Onder den indruk van den gehaten tienden penning had hij daarop
vertrouwd, maar hoe bitter werd hij teleurgesteld! Thienen en Diest
ontvingen hem, maar grooter plaatsen als Leuven en Brussel openden
de poorten niet voor hem. Vrees voor Alva, maar ook vrees voor het
plunderzieke leger van den Prins zelf, hield de harten der bewoners
gesloten. Verscheidene plaatsen kochten zijn binnenkomst met groote
sommen af en Mechelen, waar hij werd ontvangen, moest later vreeselijk
daarvoor bloeden.
Oranje was evenwel niet terneergeslagen, integendeel hoopvol gestemd,
zooals uit zijn brief van den 11en Augustus aan zijn broer Jan
blijkt. De steden zonden hem geld en niettegenstaande de nederlaag van
Genlis, was het vooruitzicht schitterend, want Coligny had 12000 man
voetvolk en 3000 ruiters verzameld en hoopte spoedig zelf te komen. Die
hoop werd helaas kort daarop geheel in duigen geworpen, want de dagen
van den admiraal waren geteld. Terwijl Lodewijk in pijnlijke afwachting
van de versterking der Hugenoten verkeerde, terwijl Oranje langzaam
tot hem naderde, werd de vreeselijkste tragedie der gansche eeuw in
Parijs voorbereid en afgespeeld.
Hendrik van Navarre zou in het huwelijk treden met Margareta van
Valois en met deze echtverbintenis waren de Hugenoten zeer ingenomen,
daar die hun den toegang tot het hof scheen te openen.
Op den 24en Augustus was de bruiloft gevierd en in den volgenden nacht
werden alle Hugenoten in Parijs meedoogenloos in bed of op straat
vermoord. Het schijnt werkelijk ongelooflijk, dat eenig menschelijk
wezen met zulk een dubbelhartigheid zou hebben kunnen handelen,
indien het waar is, dat Karel IX maandenlang zoo vertrouwelijk
met Coligny en Lodewijk van Nassau heeft omgegaan, terwijl hij
tegelijkertijd een algemeenen moordaanslag op de Fransche Protestanten
beraamde. Waarschijnlijker is, dat Karel op het laatste oogenblik door
zijn moeder op het denkbeeld gebracht is, dat er een samenzwering
tegen hem bestond en dat zijn eenige veiligheid gelegen was in het
met wortel en tak uitroeien van het hervormd geloof.
Volgens de meest gematigde berekening bedroeg het aantal slachtoffers
alleen in Parijs meer dan tienduizend.
Geheel het protestantsch Europa was ontsteld over dit afgrijselijk
voorval. De koningin van Engeland trok rouwgewaad aan en weigerde
met verachting gehoor aan wat de Fransche gezant tot verdediging
aanvoerde. Hoe Lodewijk het hoorde verhaalt zijn secretaris Michel de
la Huguerye: "Juist begonnen wij het ongeval van Genlis te vergeten,
toen we op zekeren nacht, het was de 28e Augustus, een hevige kanonade
hoorden, die ons deed vermoeden, dat er een nieuwe aanval op de stad
begon. Anderen meenden, dat die kanonade plaats had ter eere van Alva
persoonlijk, die op den 27en in het kamp der belegeraars was gekomen.
"Den volgenden ochtend vonden we eenige arme vluchtelingen van het
leger van Genlis, die ons de tijding brachten van den dood van den
admiraal, die vijf dagen te voren, in den Bartholomeusnacht vermoord
was. Ook vertelden die mannen, dat er een groot getal arme Christenen
was omgebracht, zoodat we niet langer hulp konden verwachten, maar
beter deden te capituleeren."
Men weigerde eerst geloof te slaan aan dat ontzettend bericht,
maar helaas! twee hervormde predikanten, d'Amours en de la Porte,
kwamen een paar dagen later aan en vertelden de geheele historie van
de vreeselijke tragedie. De arme Lodewijk trok zich den moord zijner
vrienden zoo aan, dat hij door een zenuwziekte werd aangetast, die
drie maanden duurde. Gedurende het laatste jaar was hij zoolang in
Frankrijk geweest en had hij in zulk een intieme verstandhouding niet
alleen met Coligny en zijn Protestantsche vrienden gestaan, maar ook
met den koning en de katholieke edelen, dat het hem meer dan pijnlijk
aandeed, nu ze zoo wreed en verraderlijk waren geweest. Voor het
warm, sympathiek gemoed van Lodewijk was het inderdaad een bittere
ontgoocheling te ontdekken, dat zijn vertrouwen zoo misplaatst
was. Toch schreef hij aan den Prins, dat hij Bergen tot het uiterste
zou blijven verdedigen en gaf hij hem den raad, thans bij de Engelsche
koningin hulp te zoeken. Hij meende, dat verontwaardiging over den
gruwel van den Bartholomeusnacht als de hefboom moest gebruikt worden,
om de Protestanten van alle zijden op te wekken en dat Elisabeth nu
wel aanstonds gereed zou zijn, als kampioen voor hun zaak in 't veld
te treden.
Volgens la Huguerye toonde Alva grooten afschuw van den moord te Parijs
en zeide hij, liever zijn rechterhand af te snijden dan medeplichtig te
zijn aan zulk een slag. Hij bood zelfs onder dien indruk aan Lodewijk
billijke voorwaarden van overgave aan. Doch de graaf was daartoe nog
niet bereid. Nog steeds hopende op de komst van Oranje, haalde hij zijn
troepen, die dreigden hem te ontvallen, door zijn welsprekendheid over,
ten minste te blijven, totdat de Prins van Oranje zou gekomen zijn.
Nog drie weken hield Lodewijk het vol en op den zevenden September
verscheen werkelijk Oranje in de nabijheid van Bergen. Zijn
gedeeltelijk succes in Mechelen, Dendermonde en Oudenaarde, die hun
poorten voor hem hadden geopend, had hem nieuwen moed gegeven. Waar
hij was, toen de tijding van den Bartholomeusnacht hem bereikte, is
onbekend. Later schreef hij aan Jan, dat niet alleen hij, maar iedereen
in Europa geheel onvoorbereid was op zulk een gebeurtenis. "Het was
een donderslag bij klaren hemel. Niet alleen is het nu uit met alle
hoop op hulp van Frankrijk, maar zelfs Karel moet Alva met geld
ondersteunen. Alle vertrouwen op menschen is daardoor vernietigd."
Vroeg in September kwam alzoo Oranje in de buurt van Bergen en sloeg
hij zijn kamp op te Hermigny, een halve mijl van de stad, terwijl Don
Frederik met zijn leger bij het dorp St. Florian lag. In den nacht van
11 September, ging Juliaan Romero met 600 man naar Hermigny. De nacht
was donker en de soldaten hadden hunne hemden over hun wapenrusting
getrokken, om elkander in de duisternis goed te herkennen. Het
gelukte hun, de schildwachten te verrassen en nadat ze deze hadden
neergesabeld, baanden ze zich een weg naar het in slaap gezonken
kamp. Oranje hoorde geen rumoer, maar sliep rustig door, totdat
hij door zijn hondje, dat aan zijn voeten sliep, werd gewekt. Niet
tevreden met blaffen, likte het beestje zijn meesters gelaat. De Prins
sprong uit zijn bed, nam een paard, dat gezadeld stond en reed in de
duisternis weg. Zijn mannen waren minder gelukkig. Zeshonderd kwamen
er om, gedeeltelijk door het zwaard, gedeeltelijk verdronken ze in
een nabijzijnden stroom. Het verlies der Spanjaarden was gering,
het werd op 60 geschat.
Volgens la Huguerye wist Aldegonde in Bergen te komen, om aan Lodewijk
te vertellen, hoe de Prins was verdreven en hoe hij besloten had, naar
Mechelen terug te gaan, om zijn krijgsvolk bijeen te houden. Lodewijk
zag toen weinig hoop meer op verlossing en stemde eindelijk toe in
een onderhandeling met Don Frederik. Hij zond La Noue met drie andere
Fransche edellieden naar het vijandelijk kamp, waar Noircarmes, een
der onderhandelaars van Spaansche zijde was. Op den 19en September
werd de capitulatie van Bergen op de volgende voorwaarden geteekend:
Lodewijk zou met zijn troepen de stad verlaten met behoud hunner
wapenen. Hij zou met zijn volgers, door vier compagnieën begeleid,
naar Roermond gebracht worden, om van daar naar Duitschland terug
te gaan. Zijne Fransche troepen zouden òf hem kunnen volgen òf naar
Frankrijk worden geleid tot aan de grens bij Avesnes. Die laatste
bepaling was niet naar den zin van Karel IX, die begeerd had, dat Alva
alle manschappen, als zijnde Hugenoten, had laten ombrengen. Doch Alva
wilde met een politieke bedoeling den koning niet van alle vrees voor
de Hugenoten bevrijden.
Lodewijks ziekte werd de laatste dagen, die hij in Bergen doorbracht,
steeds ernstiger; hij was genoodzaakt een aderlating te ondergaan. Toch
gaf hij onmiddellijk order, alles in gereedheid te brengen voor zijn
vertrek. Inzonderheid was hij angstig over het lot zijner Fransche
soldaten, voor wie hij niet veel goeds verwachtte, als ze over de
grenzen van hun vaderland waren gekomen. Hij deed dus nog alle moeite,
hen bij zich te houden. De meesten echter weigerden dit en namen
het aanbod aan, om tot de grens te worden geëscorteerd. Het was een
slechte keus. Want nauwelijks waren ze over de grenzen gekomen, of ze
werden door de soldaten van Karel IX gruwelijk vermoord. Slechts een
deel kon zich nog redden, geholpen door den hertog van Longueville,
gouverneur van Picardië.
De graaf kon niet te paard zitten; hij moest in een wagen Bergen
verlaten. Even daarbuiten werd hij door een officier in naam van Alva
begroet. Zes mijlen buiten Bergen, in een dorp waar men halt hield,
viel Lodewijk, bij het uitstijgen uit den wagen in zwijm en moest,
te bed liggende, worden bijgebracht. Daarop trok men onder begeleiding
van het Spaansche escorte voort en kwam men te Roermond aan, waar een
ontmoeting tusschen de beide broeders plaats had. Zij overlegden, wat
hun thans te doen stond. Vier dagen bleven ze samen en het resultaat
van hun besprekingen was, dat Lodewijk tot herstel zijner gezondheid
naar Duitschland zou teruggaan, terwijl de Prins zijn leger ontbinden
en naar Holland gaan zou. Van de volvoering van dat plan zullen we
in een volgend hoofdstuk getuige zijn.
Lodewijk kon, ziek naar lichaam en ziel, zijn reis naar Dillenburg
slechts uiterst langzaam voortzetten. In het begin van October was hij
pas in Meurs. Van daar reisde hij naar Keulen, waar de magistraat
uit vrees hem niet eens toestond het Nassau-huis te betrekken
en waar hij toen verplicht was in Deutz, in het Joden-kwartier,
tijdelijk zijn intrek te nemen. Eerst tegen het eind der maand
kwam hij op het voorvaderlijk kasteel, waar zijn moeder Juliana,
die hem zoo teeder liefhad, de grootste zorg aan hem wijdde. Hij was
toch zoo ziek, dat men algemeen dacht, dat hij zonder Gods hulp niet
langer leven zou. Gelukkig echter werd de uitnemende zorg der moeder
beloond. Langzaam herstelde Lodewijk en kon hij zich weer met de goede
zaak der Nederlanders bezig houden. Als wij hem weder terugvinden,
zullen we hem met nieuwe kracht zien aangegord, om mede te werken
tot bevrijding van ons vaderland.
HOOFDSTUK XVI.
DE PRINS IN HOLLAND. BELEGERDE STEDEN. 1572-1573
De schaduw van succes, door het volk dat zijn gezag trotseerde behaald,
verbitterde Alva buitengewoon. Ook andere gebeurtenissen hadden zijn
toorn niet bedaard, misschien werkte zelfs de komst van Medina-Coeli,
die bestemd was zijn plaats in te nemen, ook mede tot zijn besluit,
om thans met krachtige hand op te treden.
Nu Bergen heroverd was, had hij de handen vrij, om de afvallige
steden en gewesten in het Noorden voor hun ongehoorzaamheid te doen
boeten. Aan Don Frederik gaf hij het opperbevel over het leger van
15.000 man, dat de strafoefening in het Noorden zou voltrekken.
De tocht ging van Bergen over Mechelen, dat voor de opening van de
poorten voor den Prins vreeselijk moest boeten. Drie dagen lang duurde
daar een plundering en verwoesting, welke zelfs op koningsgezinden
een allerdroevigsten indruk maakte. "Het was, alsof de kerkelijke
hoofdstad der Nederlanden een Turksche stad was geworden," terwijl
een Spanjaard uit Brussel schreef: "Nauwelijks had men een spijker
in de muren overgelaten."
Van Mechelen ging de tocht van het Spaansche leger noordwaarts;
eerst de Maas over bij Maastricht en daarna bij Lobith den Rijn
weder over, ten einde de IJselsteden te herwinnen. In die streek
had de Graaf van den Bergh, de zwager van den Prins, met Duitsche
troepen Zutfen en andere plaatsen bezet. Ook de Prins kwam daar in het
midden van October op zijn doorreis naar Holland nog aan en meende,
dat de plaats in veiligheid was. Spoedig zou Zutfen de wraak van
Alva ondervinden. Hij had bevel gegeven, geen enkel man in de stad
te sparen en al de huizen tot den grond toe te verbranden. Het bevel
werd bijna letterlijk opgevolgd. Don Frederik rukte Zutfen binnen en
deed onmiddellijk de geheele bezetting over de kling jagen; maar niet
alleen de bezetting, ook de weerlooze burgers moesten het ontgelden,
en de stad, die zoo smadelijk bij de nadering van den vijand door
van den Bergh in den steek was gelaten, werd zoo goed als uitgemoord.
Na Zutfen kwam Naarden aan de beurt. Don Frederik kreeg n.l. bevel
naar Amsterdam op te rukken om van daar de verovering van Holland
te beproeven. Op zijn weg daarheen kwam hij langs Naarden, dat
genomen werd en waarop een slachting plaats had zoo gruwelijk, dat
men zich afvroeg of het wel menschen waren, die daar aan het werk
waren geweest. Alva schreef met eenig welbehagen aan den koning, dat
"zij burgers en soldaten afgemaakt en geen menschenkind in het leven
gespaard hadden."
Don Frederik rukte van Naarden naar Amsterdam, waar Alva destijds
verblijf hield, die vol vreugde was over al het goede, dat zijn zoon
reeds verricht had. Behalve de vaderlijke goedkeuring ontving hij
ook die van zijn koning, die vond dat Don Frederik zich een zoon had
betoond zulk een vader volkomen waardig!
Een maand te voren echter was de Prins reeds in Holland. Van Zutfen
over Zwolle en Kampen en verder over de Zuiderzee, had hij met een
zestigtal volgelingen de reis gedaan. Op den 18en October had hij uit
Zwolle aan zijn broeder Jan een brief geschreven. Deze brief, onder
den indruk van de macht der Spaansche wapenen, de overgave van Bergen,
de verwoesting van Mechelen en den schrik der bevolking geschreven,
gunt ons weder een blik in het gemoed van den schrijver. "Ik vrees,"
zoo zegt hij, "dat ik mij waarlijk geheel en al van alle kanten
verlaten zal vinden, als God niet wonderdadig er in voorziet."
Hij betreurt ten zeerste de lafhartige vlucht van de benden van zijn
zwager. "Zelf ben ik besloten naar Holland en Zeeland te gaan, om zoo
mogelijk daar den toestand te behouden en daar mijn graf te vinden."
Twee dagen na het schrijven van dien brief, was de Prins te Kampen
en vandaar vertrok hij met de zijnen op enkele galeien, die hem
te gemoet waren gezonden naar Enkhuizen, waar hij zonder eenigen
tegenspoed aankwam en met groote vreugde werd ontvangen. Zijn aankomst
in Holland was dringend noodig, om de inwoners, die den moed hadden
verloren, met nieuwen moed te bezielen; zelfs de ijverigsten waren
op het punt den ongelijken strijd op te geven of het land voor
altijd te verlaten. Zijn tegenwoordigheid was niet minder noodig,
om de wettelooze plundering van zijn eigen zeelieden tegen te gaan;
voor vriend en vijand waren de Watergeuzen een schrik.
Na te Enkhuizen geland te zijn, deed de Prins een reis door Holland
en kwam in den loop van November in Dordrecht aan. Op die reis
bezocht hij ook Haarlem, dat na Naarden aan de beurt lag, om door
Don Frederiks leger belegerd en gestraft te worden. Daar Oranje zich
in Zuid-Holland gevestigd had en zijn stadhouder Sonoy zich in het
Noorderkwartier bevond, was Haarlem voor Alva van groot belang. De
stad lag n.l. op een landstrook daartusschen en bij verovering zou
Holland in twee stukken zijn verdeeld, waardoor de strijdkrachten der
opstandelingen in tweeën gesplitst konden worden, tengevolge waarvan
verdere wederstand onmogelijk zou zijn; althans zoo dacht men in
het Spaansche hoofdkwartier. Gedurende den herfst had die stad reeds
alle voorbereidselen genomen om een beleg, dat onvermijdelijk scheen,
te kunnen volhouden.
Het bezoek van den Prins was een bemoediging en waarschuwing
voor de burgers. Van daar schreef hij op den 1en November aan
den burgemeester en de burgers van Amsterdam, de eenige van al de
noordelijke steden, die zich niet voor hem verklaard had. Hij vroeg
hun, zijn pogingen om Alva te bestrijden, te ondersteunen en gaf te
kennen, dat hij bereid was, tot hen te komen, indien ze dat wenschten,
maar zijn brief werd door geen antwoord gevolgd. Met het oog op de
vreeselijke gebeurtenissen in Zutfen en Naarden was de aarzeling wel
begrijpelijk. Ook in Haarlem bestond bij de magistraat diezelfde
kleinmoedigheid; deze zond zelfs een drietal hunner naar Alva,
om in geheime onderhandelingen met hem te treden, doch die plannen
werden door Ripperda, den heldhaftigen commandant van het garnizoen,
verijdeld. Twee overheidspersonen, de pensionaris Assendelft en de
schepen Schagen werden onthoofd, nadat ze nog voor den schijn te recht
hadden gestaan en onder het bestuur van den Prins benoemde Aldegonde
een geheel nieuwe corporatie.
Een gelukkige gebeurtenis scheen voor den naderenden strijd om
Haarlem een goed voorteeken. Een kleine vloot, aan Holland behoorende,
was in de nabijheid van Amsterdam ingevroren geraakt. Don Frederik
zond een afdeeling over het ijs om die vloot te bemachtigen, maar
het scheepsvolk had een breede bijt rondom de schepen opengehakt,
zoodat de vloot in een groot vastgevroren en drijvend kasteel was
herschapen. Een sterke bende goed geoefende musketiers ging op de
schaats de aanvallers tegemoet. Een kortstondige en glibberige
schermutseling volgde, waarin de Hollanders, op het ijs door en
door thuis, gemakkelijk de overwinning behaalden en den vijand met
achterlating van eenige honderden dooden verjoegen.
"Het was iets tot dusver ongehoords" schreef Alva, "een troep
haakschutters zoo te zien schermutselen op de bevroren zee." Gelukkig
kwam de vloed en de sterk ingevallen dooi de schepen verlossen, die
allen naar Enkhuizen ontkwamen, terwijl de vorst, welke onmiddellijk
daarop weder inviel, de vervolging onmogelijk maakte.
Spoedig daarna begon het merkwaardige beleg van Haarlem, dat zoo
meesterlijk door den geschiedschrijver Motley is meegedeeld en dat
we daarom, tevens als voorbeeld van een beleg, hier in haar geheel
laten volgen:
"De stad Haarlem, over wier puin de Spaansche dwingelandij Holland
wilde binnendringen, lag in het smalst gedeelte van de landstrook,
die de Noordzee van de Zuiderzee scheidt. De afstand van de eene
zee tot de andere is nauwelijks anderhalf uur gaans. Ten westen
van de stad vond men een gewezen moeras, destijds vruchtbaar
weiland door onvermoeide zorg uit een stormachtige zee boven water
gehouden. Tusschen de Noordzee en den uitersten zoom van dat weiland
verrezen die wilde, zonderling gevormde duinen, door wind en golven
opgehoopt, die nog door het tengerste van alle rietsoorten versterkt,
de golven onder de heerschappij van den mensch stellen zouden. Aan
de tegenovergestelde of oostelijke zijde had Haarlem het uitzicht op
Amsterdam, welke toen reeds bloeiende stad slechts drie uren vandaar
verwijderd was. De twee steden, door een binnenwater gescheiden,
stonden slechts door een smallen dijk met elkander in gemeenschap. Het
Haarlemmermeer, nog geen eeuw vroeger door het samenvloeien van vier
kleinere meren ontstaan bij een storm, die het gansche schiereiland
gedreigd had te verzwelgen, strekte zich ten zuiden en oosten uit,
een waterkom vormende van betrekkelijk geringe afmetingen, daar de
diepte maar vijftien voet, de oppervlakte niet meer dan zeventig
vierkante mijlen bedroeg; maar, blootgesteld aan alle winden, werd
het water bij stormweer soms even gevaarlijk als de golven van den
oceaan. Aan de overzijde van het meer, ten noorden, stroomde het IJ
bijkans over het schiereiland heen. Deze inham der Zuiderzee was van
het Haarlemmermeer slechts door een smalle landstrook gescheiden en
over die engte liep de dijk, die de twee steden, thans zoo jammerlijk
tegen elkander in 't harnas, verbond.
Halverwege was de dijk afgebroken en van sluizen voorzien, waardoor
men het meer in het IJ kon laten loopen en zoodoende het omliggende
land onder water zetten.
Haarlem was een der grootste en schoonste steden in de Nederlanden,
doch tevens een der zwakste. De muren waren oud, met torens voorzien,
doch niet sterk en de uitgestrektheid der verdedigingswerken maakte
eene aanzienlijke bezetting noodig; toch was de bezetting nog zwakker
dan de vest. Steun vond de stad alleen in de kloekmoedigheid der
bewoners. De straten waren, voor dien tijd, breed en regelmatig;
de grachten met lindeboomen en populieren beplant. De oude kerk van
St. Bavo, een groot indrukwekkend steenen gebouw, verrees bijna in
het midden der stad; mijlen ver was zij zichtbaar zoowel van uit zee,
als van de landzijde, terwijl het rustige stadje onder hare heilige
en beschermende vleugels scheen te schuilen. Haar rijzige torenspits
droeg van boven een reusachtige kroon, die men voor een zinnebeeld
zou kunnen houden van de glorierijke martelaarskroon der stad, voor
haren heldenmoed en bangen strijd toegereikt.
Het water tusschen Haarlem en Amsterdam zou het voornaamste tooneel
der aanstaande krijgsverrichtingen moeten opleveren. Spoedig werd met
het beleg een aanvang gemaakt; de uit de stad geweken burgemeester
Dirk de Vries had de onbeschaamdheid, met goedvinden van Alva,
den burgers een brief te doen toekomen, waarin hij hen vermaande,
zich onvoorwaardelijk over te geven. De bode werd opgehangen--een
wreed, maar krachtig antwoord, dat aan alle verdere verraderlijke
gemeenschap met den vijand een einde maakte. Dit geschiedde in de
eerste week van December; den 10en zond Don Frederik een aanzienlijke
afdeeling om zich van de schans en het dorp Spaarndam meester te maken,
als voorbereiding tot het beleg. Een boer wees Zapata, den aanvoerder
van de bende, een verborgen pad dwars door de overstroomde en bevroren
weilanden en de Spanjaards dreven de bezetting op de vlucht, deden er
driehonderd man van sneuvelen en namen de schans en het dorp in bezit.
Den volgenden dag verscheen Don Frederik voor Haarlems wallen en
begon hij de plaats geregeld in te sluiten. Door het mistige weer
hierin begunstigd, versterkte hij intusschen zijn leger, tot er
minstens dertigduizend man, waaronder vijftienhonderd ruiters, rondom
de stad vereenigd waren. De Duitschers onder graaf Overstein hadden
hun kwartier in een fraai en uitgestrekt bosch van linden en beuken,
dat tusschen de zuidelijke wallen en de oevers van het Haarlemmermeer
verrees; Don Frederik zelf nam met zijne Spanjaards eene stelling
in aan de overzijde, bij het zoogenaamde Huis te Kleef, waarvan
nog de bouwvallen over zijn. De Walen en andere regimenten waren op
verschillende plaatsen zoo verdeeld, dat de stad volkomen ingesloten
was. Aan den hoek van het meer had de Prins een ring van schansen
laten opwerpen, waardoor Haarlem vooreerst van de bevroren wateren
meester bleef, maar gedurende den loop van het beleg werden er door Don
Frederik andere sterkten opgericht, waardoor de toestand veranderde.
Tegenover de ontzaglijke vijandelijke macht, in getal bijkans met
de geheele bevolking der stad gelijk, telde de bezetting binnen
de wallen nooit meer dan vierduizend man. Eerst was zij zelfs nog
minder talrijk. Dezelfde omstandigheid evenwel, die de eerste
krijgsverrichtingen van Don Frederik begunstigde, kwam ook den
Haarlemmers te stade. Een dichte ijsnevel hing voortdurend over het
meer; door dat gordijn gedekt, werden er dagelijks gewapende mannen,
levensmiddelen en krijgsbehoeften binnen de stad gebracht, in spijt
van alle pogingen der belegeraars om het te beletten.
Mannen, vrouwen, zelfs kinderen, die zich op hunne schaatsen en met
hunne ijssleden zoo snel als de wind repten, kwamen in de donkere
korte dagen en lange nachten van December in Haarlem aan. Men telde
minstens duizend schansdelvers, drieduizend strijdbare mannen en
omtrent driehonderd strijdbare vrouwen. De laatsten, die goede diensten
deden, met zwaard, musket en dolk gewapend, stonden onder Kenau
Hasselaar, een weduwe van aanzienlijke afkomst en onbevlekten naam,
omtrent zevenenveertig jaren oud, die aan het hoofd harer amazonen,
aan vele der hevigste gevechten, zoowel buiten als binnen de veste deel
nam. Waar zelfs vrouwen met zulk een kloeken geest bezield waren, liet
zich verwachten, dat de mannen de stad niet licht zouden overgeven.
De Prins had te Leiden een drie- of vierduizend man bijeenverzameld,
die hij nog vóór het midden van December onder bevel van den graaf
van der Marck naar de stad zond, maar deze troepen werden onderweg
door een sterke afdeeling onder Bossu, Noircarmes en Romero aangetast
en na een scherp gevecht onder eene hevige sneeuwjacht verslagen. Een
duizendtal sneuvelde, anderen werden gevangen genomen en naar de galgen
gesleept, die reeds in de Spaansche legerplaats zoo opgericht waren,
dat zij van verre in het oog vielen en die gedurende het geheele
beleg nooit leeg stonden.
Onder de krijgsgevangenen was een wakker bevelhebber, Baptist van
Trier, voor wien van der Marck vruchteloos tweeduizend kronen en
negentien Spaansche gevangenen aanbood: het voorstel werd minachtend
van de hand gewezen, en van Trier bij het ééne been aan de galg
gehangen totdat de dood volgde. Uit weerwraak liet van der Marck de
negentien Spanjaards onmiddellijk ophangen. Met deze wisseling van
wreedheden was het beleg voor goed begonnen.
Don Frederik had een stelling ingenomen tegenover de Kruispoort, die
niet zeer sterk was, maar door een bolwerk gedekt werd. Van zins om
het beleg zoo kort mogelijk te doen duren, liet hij onmiddellijk zijne
batterijen oprichten en den 18en, 19en en 20en December de Kruispoort,
de St. Janspoort en het gordijn tusschen die beide poorten, hevig
beschieten. Zes honderd en tachtig schoten werden op den eersten
dag en ongeveer evenveel op elk der beide volgende dagen gelost. De
wallen werden zeer beschadigd, maar mannen, vrouwen en kinderen
arbeidden dag en nacht om de bressen even spoedig te herstellen als
zij gemaakt waren: zij brachten zakken met zand, stapels steenen,
wagens vol aarde van alle kanten aan en beroofden de kerken van hare
beelden om daarmede de breuken te stoppen. Dit wekte afgrijzen onder
de belegeraars: zij, die dagelijks menschen slachtten en gevangenen
in koelen bloede ophingen, huiverden onder dien gruwelijken hoon,
gesneden beelden aangedaan.
Na drie dagen de stad beschoten te hebben, gaf Don Frederik bevel
tot den storm, om zoo door een verhaast bloedbad de kroon op zijne
heldenfeiten van Zutfen en Naarden te zetten. De vest zou, naar zijn
meening binnen eene week bezwijken en na nog eene tweede week aan
plundering en moord gewijd te hebben, wilde hij naar nieuwe steden
trekken, totdat Holland geheel onder den voet zou zijn gebracht.
Romero rukte op de bres aan, door een aantal bestormers gevolgd,
maar ontmoette een tegenstand, die de Spanjaards verbaasd deed
staan. Alom riep het klokgebom de burgerij te wapen, de gansche
bevolking stroomde naar de wallen en de belegeraars werden begroet,
niet slechts met zwaard en musket, maar met elk voorwerp, dat den
burgers voor de hand kwam. Het regende zware steenen, kokende olie,
gloeiende kolen op de hoofden der Spanjaards; brandende pekkransen
werden hen behendig om den hals geslingerd. Zelfs Spaansche moed en
Spaansche woestheid moesten deinzen voor de vastberadenheid eener
burgerij, door één zelfden geest bezield. Romero verloor een oog in
het gevecht, vele bevelhebbers werden gedood en gekwetst en drie of
vierhonderd soldaten lieten in de bres het leven, terwijl slechts
drie of vier van de stedelingen sneuvelden.
Met weerzin werd het teeken tot den aftocht gegeven en de Spanjaards
zagen van den storm af. Don Frederik besefte thans, dat Haarlem hem
niet bij het eerste trompetgeschal te voet zou vallen; klaarblijkelijk
moest een beleg het bloedbad vooraf gaan, en hij gaf dus bevel om
het ravelijn te ondermijnen, niet twijfelende, of na weinige dagen
zou de stad toch in zijne handen vallen.
Intusschen stelde de Prins van Oranje, uit zijn hoofdkwartier te
Sassenheim, aan de zuidelijke grens van het meer gelegen, eene nieuwe
poging in het werk om onderstand in de stad te brengen. Twee duizend
man met zeven veldstukken en vele wagens vol krijgsbehoeften werden
door hem onder Batenburg afgezonden. Deze bevelhebber was in de plaats
getreden van den graaf van der Marck, dien de Prins eindelijk van
zijn post had ontzet. De vermetele en gewetenlooze vrijbuiter mocht
niet langer eene zaak dienen, die door zijne wreedheid meer bezoedeld
werd dan zijne wanhopige dapperheid haar bevorderen kon.
Batenburgs onderneming viel echter niet voorspoediger uit, dan die van
zijn voorganger: reeds in de nabijheid der stad gekomen, geraakten de
troepen door den dikken mist, die bijna voortdurend het oorlogstooneel
omhulde, den weg bijster. Vruchteloos poogde men hen door kanonschoten,
klokkengelui en seinvuren van de wallen terecht te helpen; de kans
was verloren. De Spanjaards vielen hen aan, vóór zij den weg naar de
stad konden vinden; velen werden overhoop gestoken, anderen namen
de vlucht in verschillende richtingen, zeer weinigen gelukte het,
binnen de stad te geraken. Batenburg bracht een gering overschot van
zijne troepen behouden terug, maar al de zoo hoogst noodige voorraad
was verloren gegaan en de kleine macht geheel verstrooid.
De Koning, die onder Batenburg het bevel had gevoerd, was onder de
gevangenen: de Spanjaards hieuwen hem het hoofd af en wierpen het
over de wallen in de stad, met het opschrift: "dit is het hoofd van
kapitein Filips de Koning, die met versterking op weg is voor de goede
stad Haarlem." De burgers beantwoordden dit met nog gruwzamer spot:
zij deden elf gevangenen ter dood brengen en sloten de hoofden in
eene ton, die zij in het Spaansche leger wierpen, met dit briefje er
aan bevestigd: "Breng deze hoofden aan den hertog van Alva voor den
tienden penning: het elfde hoofd zenden wij hem voor intrest toe,
opdat hij zich niet over de trage betaling beklage."
Door zulke afgrijselijke scherts wisselden belegerden en belegeraars
de eentonigheid van het winterbeleg af. Daar er dagelijks uitvallen
en schermutselingen voorvielen, had men ook aanhoudend gevangenen
en konden beide partijen hunne afschuwelijke geestigheden volhouden,
terwijl de galgen in legerplaats of stad voortdurend dienst deden.
Sedert den storm van den 21en December was Don Frederik met den
onderaardschen aanval begonnen door regelmatige loopgraven te
openen. Even snel als de Spanjaarden, groeven de burgers er loopgraven
tegen in. Dagelijks stootten zij op elkander en kampten zij onder den
grond. Wanhopig waren die gevechten, in gangen, zóó nauw, dat men zich
slechts van dolken bedienen kon, zóó duister, dat de flauwe lantarens
ternauwernood bij de doodelijke slagen licht gaven; het scheen een
worstelstrijd niet van menschen, maar van booze geesten en met die
gevechten, man tegen man, was het niet gedaan: hoofden, armen, beenen,
rompen, de deerlijk verminkte overschotten van honderden menschelijke
wezens, spoten dikwijls uit de aarde op, als uit een onzichtbaren
vulkaan. Toch zwoegden de Spanjaards voort met onverminderden ijver;
toch ondergroeven de belegerden zonder zich te laten ontmoedigen,
de vijandelijke werken en beletten den voortgang met zwaard en speer
en met vreeselijke mijnontploffingen.
De Prins van Oranje prikkelde middelerwijl de burgers tot volharding
door menigvuldige beloften van hulp. Zijne brieven op zeer kleine
reepjes papier geschreven, werden door postduiven in de stad
gebracht. Den 28en Januari zond hij een aanzienlijken voorraad van
twee dringende benoodigdheden, buskruit en brood op honderdzeventig
sleden over het Haarlemmermeer, begeleid door vierhonderd oudgediende
krijgers. De burgers hielden den strijd vol in de loopgraven, tegen
het bolwerk van de Kruispoort gericht, doch het lag voor de hand,
dat zij dit niet lang meer konden doen: zij hadden dan ook in de lange
winternachten aan de binnenzijde van dat bolwerk een halve maan stevig
opgemetseld. Burgemeesters, bevelhebbers, burgers, soldaten, vrouwen,
kinderen, oud en jong, rijk en arm, allen hadden meegeholpen aan dat
werk, waardoor men de stad nog hoopte te behouden, als het bolwerk
gevallen was.
Op den 31en Januari gaf Don Frederik na de Kruispoort, de St. Janspoort
en de daar tusschen liggende gordijnen twee of drie dagen achtereen
te hebben doen beschieten, last tot eene nachtelijke bestorming. De
wallen waren zeer beschadigd; een gedeelte der St. Janspoort lag in
puin; de Spanjaarden beklommen de bres; de stad werd bijna overrompeld
en de opperbevelhebber, reeds zeker van de overwinning, deed zijne
gansche macht onder de wapenen komen om de bevolking, die door
plotselingen schrik verbijsterd, de stad zou uitstroomen, den pas af
te snijden. Intusschen hadden de veertig of vijftig schildwachten op
de wallen toch aan den onverhoedschen aanval weerstand geboden terwijl
zij te wapen riepen. De stormklok luidde de verschrikte burgers uit
den slaap, en weldra waren de wallen bemand.
De dag brak aan, terwijl de strijd op het hevigst was. De belegerden
verdedigden zich met musket en rapier, met gesmolten pek, brandende
pekkransen, knodsen en steenen. Na de vroegmis werd in het Spaansche
kamp de trompet gestoken tot een algemeenen aanval, en het bolwerk
bij de Kruispoort eindelijk bemachtigd. De Spanjaards stormden
voort om terstond de stad te vuur en te zwaard te verwoesten maar
bij het beklimmen van den wal bespeurden zij het nieuwe en nog
sterkere bolwerk, dat men van binnen had aangelegd. Duidelijk was
het thans, waarom men het bolwerk prijsgegeven had; de halve maan,
wier aanwezigheid de Spanjaards niet vermoed hadden, verhief zich,
met geschut beplant, voor hen en een hevig vuur werd er uit geopend,
terwijl in hetzelfde oogenblik het bolwerk, door de burgers ondermijnd,
met een donderend geweld in de lucht sprong en de zoo even zegevierende
bestormers vermorzeld werden. Dit was het keerpunt: de aftocht werd
geblazen en de Spanjaards keerden haastig naar hun legerkamp, terwijl
zij minstens driehonderd dooden onder de wallen achterlieten. Zoo was
deze tweede storm, door een geweldige overmacht onder aanvoering der
meest ervaren Spaansche krijgsbevelhebbers beproefd, roemrijk door
de burgers van Haarlem afgeslagen.
Er werd nu besloten om de stad, die noch door het openen van
loopgraven, noch door plotselingen aanval te nemen was, door
hongersnood tot de overgave te dwingen. Toch had bij het voortgaan van
den winter het machtig leger buiten de wallen evenzeer door gebrek
te lijden, als de bevolking daarbinnen. De soldaten bezweken aan de
ziekten, door de strenge koude en het ontoereikend voedsel ontstaan,
en zooals gewoonlijk, overtrof het aantal van hen, op die wijze
omgekomen, verreweg dat dergenen, die tegenover den vijand sneuvelden.
Het lijden binnen de stad nam, gelijk te verwachten was, toe, daar
de gansche bevolking op beperkt rantsoen was gesteld; dagelijks
verminderde de voorraad en met de nadering der lente en het invallen
van den dooi liepen zij gevaar van allen toevoer afgesneden te
worden. Als de vijand meester werd op het water, moesten zij zich
overgeven of verhongeren en zij betwijfelden het, of de prins wel in
staat zou zijn een vloot uit te rusten. Het dreigende spook van den
hongersnood rees voor hen op en voorspelde hun den ondergang. In
hun ellende haakten zij naar de bestormingen der Spanjaards; dan
althans hadden ze een minder geduchten vijand onder de oogen te
zien. Dagelijks trokken zij met slaande trom en vliegende vaandels
de wallen rond om de belegeraars tot hernieuwde aanvallen te tarten,
en om den godsdiensthaat hunner tegenstanders te doen ontvlammen,
dosten zij zich uit in de schitterende, met goud bestikte kleederen
der priesters, die zij uit de kerk genomen hadden, en bootsten een
plechtigen omgang na, waarbij zij opgetooide beelden, reliquiën en
andere gewijde voorwerpen omhoog hielden om ze dan verachtelijk van
de wallen te slingeren of met luide spotkreten stuk te breken.
Op datzelfde tijdstip echter dacht de vijand er ernstig over, of hij
het beleg niet zou opbreken. Don Frederik meende, dat men thans voor
de eer der Spaansche wapenen genoeg had gedaan; het verdroot hem,
zijn krijgsvolk hulpeloos te zien omkomen en hij achtte den prijs te
onbeduidend in vergelijking met de offers, dien hij kosten zou. Zijn
vader dacht er anders over; misschien kwam de hertog het beleg van
Metz voor den geest en den raad, toen door hem aan keizer Karel
gegeven en dien de vorst, naar hij geloofde, hem nooit vergeven had.
Hoe dit zij, Alva zond Bernardino de Mendoza, door Don Frederik naar
Nijmegen afgevaardigd, om zijn vader verlof te vragen tot het opbreken
van het beleg, met dit antwoord terug: "zeg aan Don Frederik, dat,
zoo hij niet besloten is het beleg voort te zetten tot de stad is
genomen, ik hem niet langer voor mijn zoon erkennen wil, hoe ik ook
vroeger over hem gedacht heb. Valt hij in het beleg, dan zal ik het
zelf voortzetten, en mochten wij beiden vallen, dan zal de hertogin
er uit Spanje voor overkomen."
Die taal was niet dubbelzinnig en de vijandelijkheden werden met
levendigheid hervat. De belegerden waren erover verheugd en deden
dagelijks uitvallen. In een daarvan stormden Haarlemmers onder
begunstiging van een dikken mist op de vijandelijke hoofdbatterij
los en poogden de stukken te vernagelen. Allen werden zij bij den
mond van het geschut gedood, en daar lagen zij in de batterij nog met
hamers en spijkers in de verstijfde vuist geklemd. Elke dag werd door
dezelfde koelbloedigheid opgeluisterd. In het voorjaar ging het vee
dagelijks de poorten uit naar de weide, ondanks het gewoel, dat in den
omtrek heerschte, en het was den Spanjaards niet mogelijk één enkel
stuk rund te bemachtigen, zonder dat het hun minstens een twaalftal
soldaten kostte. "Deze burgers," schreef Don Frederik, "doen al wat
menschelijkerwijze de beste soldaten in de wereld zouden kunnen doen."
Tegen het einde van Februari hield de vorst op. Den graaf van Bossu,
die te Amsterdam een vloot van kleine vaartuigen had laten bouwen,
gelukte het kort daarop met eenige van geschut voorziene schepen op
het Haarlemmermeer te komen door eene opening, die hij had doen maken
in den Overtoom, op omtrent een halve mijl afstand van Amsterdam. De
vaart op het meer was dus ook niet veilig meer, maar ook de Prins
had niet stil gezeten, ook hij was gereed een kleine vloot op het
meer te zenden.
Intusschen verkeerde het Spaanschgezinde Amsterdam in bijna even
hachelijken toestand als het prinsgezinde Haarlem. Gelijk de eene
stad over het meer, zoo kreeg de andere toevoer over den dijk:
kon men dien grooten, kunstig aangelegden weg, die naar Muiden en
Utrecht voerde, doorsteken, dan ware Amsterdam even zeker als Haarlem
uitgehongerd. "Sedert ik ter wereld kwam," schreef Alva, "heb ik nooit
in grooter bezorgdheid verkeerd. Indien het hun gelukt de gemeenschap
langs den dijk af te snijden, dan zou ons niets anders overschieten,
dan het beleg van Haarlem op te breken en ons met gevouwen handen
over te geven, of van honger om te komen."
Oranje besefte volkomen den toestand van beide steden, doch hij had als
gewoonlijk, gebrek aan volk en middelen. Hij schreef smeekbrieven aan
zijn vrienden in Engeland, in Frankrijk, in Duitschland en hij verzocht
zijn broeder Lodewijk ten dringendste, om zoo het menschelijkerwijs
mogelijk was, met eenige soldaten op te dagen. "Het gansche land ziet
zoo verlangend naar u uit," schreef hij aan Lodewijk, "alsof gij de
aartsengel Gabriël waart."
En terwijl hij zoo dringend om versche troepen uit Duitschland of
Frankrijk bad, deed hij met de vrijwilligers die hij verzamelen
kon, al wat in zijn macht was. Hij hield nog steeds zijn verblijf in
Sassenheim, ten Zuiden van Haarlem, terwijl Sonoy met zijn onbeduidende
macht ten Noorden van die stad gelegerd was. Thans zond hij dien
krijgsoverste met een bende, zoo aanzienlijk als hij kon bijeenbrengen,
tot een aanval op den Diemerdijk af. Het volk verschanste zich zoo
goed mogelijk tusschen het Diemermeer en het IJ, terwijl tegelijk de
sluizen opengezet en de dijk doorgestoken werd. Terwijl hun aanvoerder
uit Edam versterking was gaan halen, werden zij door een aanzienlijke
macht uit Amsterdam aangetast: een hevige strijd volgde te land en
te water, deels in booten, deels op den glibberigen dijk, deels in
het water, een strijd, waarschijnlijk niet ongelijk aan de gevechten
tusschen de oude Batavieren en Romeinen ten tijde van Claudius Civilis.
De Hollanders moesten ten laatste voor de overmacht onderdoen. Sonoy,
op weg om hen te hulp te komen, werd in zijn plan teleurgesteld door
de onverwachte flauwhartigheid der vrijwilligers, die hij in Edam
bijeen had gebracht. Duizend gevaren trotseerende zette hij, bijkans
geheel alleen gelaten, met zijn broer den tocht voort, maar hij
kon slechts met eigen oogen de nederlaag en verstrooiing der zijnen
zien. Het was te laat om de wijkende troepen te hereenigen. Wakker
hadden zij gestreden, doch voor de overmacht moesten zij zwichten,
nadat één hunner wonderen van dapperheid had verricht.
Jan Haring uit Hoorn had geheel alleen post gevat op den dijk, die
tusschen het IJ en het Diemermeer lag en zoo smal was, dat nauwelijks
twee mannen naast elkander konden staan. Daar had hij met zwaard
en schild aan een duizendtal vijanden weerstand geboden en hun den
weg versperd, lang genoeg om zijn kameraden in staat te stellen,
zich weder te verzamelen en den aanval af te slaan. Het was te laat,
maar toch handhaafde de wakkere krijgsman zich op zijn post, totdat
zijn krijgsmakkers, die nog in de verschansingen waren, veilig hadden
kunnen aftrekken: toen sprong hij in het water en ontkwam ongedeerd.
Ware hij een Griek of Romein geweest, Horatius of Chabrias, zijn naam
zou in de geschiedenis vermaard, zijn standbeeld op het marktplein
opgericht zijn, want de koene Hollander had op zijn dijk evenveel
dapperheid in een even heilige zaak aan den dag gelegd, als de
uitstekendste helden der oudheid.
Deze mislukte poging om de gemeenschap tusschen Amsterdam en het
land af te snijden, versterkte Alva's vertrouwen. Eenige honderden
Nederlanders waren gedood of gevangen genomen, en onder de gesneuvelden
bevond zich de schilder Antonie Olivier, door wiens toedoen Lodewijk
van Nassau Bergen overrompeld had; zijn hoofd werd afgehouwen door twee
vaandrigs, die er den gestelden prijs, tweeduizend Carolusguldens,
voor ontvingen. Nu bevestigde men er een stuk papier aan, waarop de
naam van den terdoodgebrachte geschreven stond en wierp het hoofd zoo
in de stad Haarlem. Tevens werd in de Spaansche legerplaats vóór de
stad, op eene in het oog vallende plek eene nieuwe galg gezet, waaraan
men al de gevangenen, eenigen bij den nek, anderen bij de hielen,
in het gezicht der hunnen ophing. Zooals gewoonlijk, prikkelde deze
wreedheid de burgers tot weerwraak.
Twee van de afgezette overheden, die de Spaansche zijde gekozen hadden,
zaten nog in Haarlem gevangen, evenals nog zeven andere personen,
waaronder een priester en een twaalfjarige knaap. Zij werden nu tot
de galg veroordeeld. De vrouw van een der afgezette burgemeesters
en zijne dochter, een bagijn, vergezelden hem naar de plaats der
terechtstelling met vrome vermaningen om de uitjouwingen van het
gepeupel en zijn smadelijk vonnis moedig te dragen. Het grauw, door
die koenheid verbitterd, joeg vrouw en dochter in het water, waar zij
beiden omkwamen. Het is billijk, deze voorbeelden van wreedheid door
de Nederlanders begaan, te vermelden, maar die wreedheid was het bijna
onvermijdelijk gevolg der gruwzaamheid van den uitheemschen vijand.
Het was een oorlog van wolven; om Mendoza's woorden te gebruiken:
"allen, zoowel binnen als buiten Haarlem, schenen door een geest van
persoonlijke wraakzucht gedreven." Het onschuldig bloed, in Mechelen,
Zutfen, Naarden en op duizend schavotten vergoten, had te lang reeds
tot God om wraak geschreeuwd; de Hollanders moesten meer of minder dan
menschen geweest zijn om zich soms niet te laten verleiden tot daden,
die de rechtvaardigheid en de rede moeten afkeuren.
De zonderlinge gril van een manhaftig bevelhebber der bezetting,
hopman Curey, stelt duidelijk het afgrijzen in het licht, waarmede
de edeldenkenden zulke bloedtooneelen beschouwden. Uit den aard
zachtmoedig, maar door het zien der Spaansche wreedheid ontvlamd,
had hij de wapenen, die hem vroeger tegenstonden, opgevat; dapper
tot vermetel toe, voerde hij de zijnen, bij elken uitval, bij elk
gevaarvol nachtelijk waagstuk, aan. Slechts met zijn rapier gewapend,
ongeharnast, kon men hem steeds zien, waar de strijd het hevigst woedde
en talrijk waren de slachtoffers, door zijn staal geveld. Teruggekeerd
van zulke tochten, sloot hij zich in zijn huis op en bleef dagen lang
te bed liggen, door wroeging gepijnigd, terwijl hij zich bitter al
dat bloedvergieten verweet, waarin hij gedeeld had en dat door eene
wreede lotsbeschikking noodig scheen. Als die vlaag van verteedering
bedaard was, kwam zijn strijdlust gewoonlijk terug en ijlde hij wederom
naar het slagveld om nieuwe slachtoffers voor zijn woede te vinden.
Bijna dagelijks hadden er gevechten voor de wallen plaats. Op den
25en Maart deden duizend man een schitterenden uitval, verdreven
al de vijandelijke buitenposten, staken driehonderd tenten in
brand en bemachtigden zeven stukken geschut, negen standaards en
vele wagens vol mond- en krijgsbehoeften en dat alles brachten zij
veilig in de stad. Na aldus buit behaald te hebben, op eene wijs,
niet dikwijls te werk gesteld door de burgers eener belegerde stad,
in het aangezicht van dertigduizend oudgediende krijgers--na van
den vijand, wiens gansche macht bijna aan den strijd deelnam,
achthonderd man gedood te hebben, terwijl zij zelven slechts vier
van de hunnen verloren,--richtten de Haarlemmers een ontzettend maar
verheven zegeteeken op. Een zodenheuvel werd, in het gezicht van
het vijandelijke leger, in den vorm van een reusachtig graf, op de
wallen aangelegd en daarop de zoo heldhaftig veroverde kanonnen en
standaards geplant, terwijl midden op den heuvel een banier golfde
met het uittartend opschrift: "Haarlem is het kerkhof der Spanjaarden."
Ziedaar de bijzonderheden, waardoor dit vermaard beleg zich gedurende
den winter en de vroege lente kenmerkte. Wel mocht Alva aan zijn vorst
schrijven, dat "het een beleg was, welks gelijke men tot dusver in
geen ander land ooit gezien of gehoord had." Toch had de hertog bijna
zestig jaren van onafgebroken oorlog gekend. Hij meldde aan Filips,
dat "geen vest ooit met zooveel beleid en dapperheid verdedigd was
als Haarlem," hetzij door opstandelingen, hetzij door mannen die voor
hun wettigen vorst streden."
Zeker had zijn zoon ingezien hoezeer hij zich vergist had, toen hij
beweerde, dat de stad zich binnen een week zou overgeven; terwijl
de vader na eene ondervinding van zes jaar dit "volk van boter"
minder smijdig begon te vinden, dan zelfs die "ijzeren volken,"
die hij zich beroemde getemd te hebben. Het was gebleken, dat noch
een Grieksche of Italiaansche hemel, noch het verheven Zwitsersche
alpenland vereischten waren, om een geest van kloekmoedigen weerstand
tegen uitheemsche onderdrukking te doen ontvlammen, een geest, die
zich even krachtig gelden liet onder de winternevelen en op de lage
weiden van Holland, als hij het ooit onder zonniger luchtstreken en
in bekoorlijker oorden gedaan had.
Mendoza had zijne zending naar Spanje volbracht en was binnen zes weken
met geld teruggekeerd. Op zijne voorstellen en Alva's herhaald verzoek,
had Filips daarenboven aan Requesens, stadhouder van Milaan, last
gegeven, drie oude Spaansche regimenten naar de Nederlanden te zenden,
die thans voor Haarlem meer noodig waren, dan in Italië. Terwijl de
landmacht dus versterkt werd, was de vloot op het Haarlemmermeer ook
aanzienlijk vergroot.
Van zijn kant had de Prins van Oranje meer dan honderd vaartuigen
van verschillende soort verzameld, zoodat de waterplas van schepen
wemelde. Bijna dagelijks vielen er thans ter zee gevechten en
schermutselingen voor, het bleek duidelijk dat de kamp op leven en dood
thans op het water zou gestreden worden. Zoo lang de Hollanders zich
daar konden handhaven, was het nog mogelijk aan Haarlem onderstand te
doen toekomen, maar zoo de Spanjaarden de prinselijke vloot overwonnen,
moest de stad onvermijdelijk verhongeren.
Eindelijk had er op den 28en Mei een beslissend gevecht tusschen
de beide vloten plaats. Van weerszijden werd er geënterd en lang en
hevig man tegen man gevochten. Bossu had honderd schepen onder zijn
bevel; Maarten Brand, de Hollandsche admiraal, kommandeerde er omtrent
honderdvijftig, maar kleinere. Batenburg stond aan het hoofd van het
krijgsvolk op de Hollandsche schepen. Na een hardnekkigen strijd,
waarin eenige duizenden omkwamen, werd de overwinning ten gunste
der Spanjaarden beslist. Na tweeëntwintig van 's prinsen schepen
bemachtigd en de overigen geheel verslagen te hebben, voer Bossu in
zegepraal over het meer.
De schansen der Geuzen werden onmiddellijk ingenomen en den Haarlemmers
de gemeenschap met hunne vrienden voor goed afgesneden.
Dit was het begin van het einde: de wanhoop maakte zich meester van
de stad. De bevolking was lang met één pond brood per man en een
half pond voor iedere vrouw toegekomen; maar thans was het brood
op en na de afsluiting van het meer stond de hongersnood voor de
deur. De Haarlemmers deden den Prins dringend verzoeken, nog iets
voor hunne redding te beproeven; drie weken bepaalden zij als het
uiterste tijdstip, tot wanneer zij het nog konden harden.
Oranje liet hun door postduiven weten, dat zij het nog wat moesten
volhouden, daar hij een krijgsmacht verzamelde en hoopte hun onderstand
te bezorgen.
Intusschen nam in den loop van Juni de nood der inwoners van uur
tot uur toe; van gewoon voedsel was reeds sedert lang geen sprake;
men leefde van lijn- en hennepzaad; toen ook de voorraad daarvan
was uitgeput, at men katten, honden, ratten en muizen; waren ook
die dieren verbruikt, dan kookte men paarden- en ossenhuiden en
schoenleder, men plukte distelen, het gras van de kerkhoven en het
onkruid dat tusschen de straatsteenen groeide, om het leven maar te
rekken, totdat de beloofde hulp komen zou. Mannen, vrouwen en kinderen
vielen van honger dood op de straat, terwijl zij, die hen overleefden,
nauwelijks het hart of de kracht hadden om ze van de straat op te
nemen en te begraven. De nog levenden schenen als schimmen rond te
waren en benijdden hen, aan wier lijden de dood een einde had gemaakt.
Zoo verstreek de maand Juni; op den 1en Juli besloten de burgers in
onderhandeling te treden. Zij zonden gemachtigden aan de belegeraars,
maar de onderhandelingen werden kortweg afgebroken, daar Don Frederik
van geen voorwaarden of vergelijk wilde hooren. Op den 3en werd
er weder een stevig vuur tegen de stad geopend: duizend en acht
kanonkogels werden er verschoten, meer dan op eenig anderen dag
sinds den aanvang van het beleg. De wallen werden zeer beschadigd,
maar geen storm geloopen, want de belegeraars waren er zeker van,
dat de inwoners het onmogelijk langer konden uithouden.
Een laatste brief, met bloed geschreven, ging uit Haarlem naar den
prins van Oranje, om hem den wanhopigen toestand te kennen te geven;
tegelijk wierp men met den spot der wanhoop de weinige brooden, die er
nog binnen de vest over waren, in de vijandelijke legerplaats. Een paar
dagen later werd er een tweede vergeefsche poging tot onderhandelen
gedaan; toen stak men een zwarte vlag uit, ten teeken, dat men aan
vriend en vijand wanhoopte; maar kort daarop vloog er eene duif de
stad in met een brief van den prins, waarin hij verzocht, het nog
twee dagen uit te houden, daar de hulp ophanden was.
De Prins had inderdaad alles gedaan wat mogelijk was: hij had burgers
van Delft op het marktplein doen vergaderen en hun zijn voornemen
aangekondigd om in persoon Haarlem te hulp te komen, indien men slechts
wat krijgsvolk bijeenbrengen kon. Soldaten waren er niet, maar de
Hollandsche steden Delft, Rotterdam en Gouda voelden de innigste
deernis met Haarlems lot en vele deftige burgers, zelfs personen
van aanzien, boden zich als vrijwilligers aan, om tot ontzet op te
rukken. De Prins was niet ingenomen met dat gemengde leger, waarvan
hij niet met zekerheid voorspellen kon, dat het in het vuur stand
houden zou, en als krijgsman wist hij, dat bij zulk eene onderneming
geestdrift geenszins het gebrek aan ondervinding vergoeden kon. Daar
echter de drang van het oogenblik geen uitstel duldde, stelde hij
een volmacht op, waarin hij Paulus Buys benoemde tot gouverneur bij
zijne afwezigheid en tot waarnemend stadhouder, zoo hij bij den tocht
kwam te sneuvelen. Vierduizend gewapende vrijwilligers met zeshonderd
ruiters onder van der Noot van Carlo waren bijeen en de Prins zelf
stelde zich aan hun hoofd. Een kreet ging op; overheden en burgers,
de troepen zelf wilden niet gedoogen, dat een zoo kostbaar leven,
zoo onmisbaar voor Hollands bestaan, in gevaar zou worden gesteld. Van
belang was het zeker, Haarlem onderstand te zenden, maar de Prins woog
tegen vele steden op. Met weerzin stemde hij er eindelijk in toe, het
beleid van den tocht op te dragen aan den baron van Batenburg, des te
schoorvoetender omdat hij de troepen niet genoeg vertrouwde. Op den
8en Juli bij het vallen van den avond, brak het leger van Sassenheim
op: het bedroeg omstreeks vijfduizend man, die vierhonderd wagens met
leeftocht en zeven veldstukken bij zich hadden. Onder de vrijwilligers
zag men den later zoo beroemd geworden Oldenbarneveld met het musket
op den schouder; het was één voorbeeld voor den geest, die de gansche
bevolking bezielde.
Batenburg hield halt in het Noordwijkerbosch, aan de zuidzijde
van Haarlem en bleef er tot middernacht. Alles scheen stil in 's
vijands leger; nadat er een gebed gedaan was, gaf de Hollandsche
bevelhebber last om voort te rukken, in de hoop terwijl het leger
sliep, tusschen de schansen door te kunnen sluipen. Hij zou zich
bitter teleurgesteld zien: de Spanjaarden waren nauwkeurig bekend
met zijne plannen en de sterkte zijner macht, daar twee duiven met
brieven, al de bijzonderheden van den voorgenomen tocht behelzende,
geschoten en aan Don Frederik gebracht waren. De burgers rukten naar
het schijnt, de vest aan den kant van waar men Batenburg verwachtte,
uit, om zich met hem te kunnen vereenigen. Men had afgesproken
door seinvuren den belegerden kennis te geven van de nadering der
hulptroepen; de Spaansche opperbevelhebber liet nu echter een hoop
groene takken, pik en stroo in brand steken tegenover de bres in
de stadswallen en er vijfduizend uitgelezen mannen bij post vatten;
vijfduizend anderen, met een ruiterbende aan de duinzijde geplaatst,
moesten de Nederlandsche troepen in de linkerflank aantasten; zes
regimenten onder Romero moesten oostwaarts oprukken en den vijand
in de rechterflank vallen. De dikke rookwolken verborgen de door
Batenburg ontstoken seinvuren voor de burgerij, en de vijfduizend
Spanjaards voor de aanrukkende Hollanders; zoodra Batenburg uit het
bosch opdaagde, werd hij door een overmacht aangevallen en weinige
minuten later van alle kanten omsingeld. Het geheele Spaansche
leger was onder de wapenen en had den vijand reeds twee dagen lang
verbeid. De Haarlemmers alleen waren onkundig van zijne nadering;
het rumoer van het gevecht hielden zij voor een valsch alarm der
Spanjaards om hen in het vijandelijke leger te lokken.
Batenburg sneuvelde en zijne troepen werden geslagen; het aantal
gevallenen werd verschillend opgegeven, van zeshonderd tot twee-
en zelfs drieduizend toe. In elk geval werd de gansche macht
vernietigd of verstrooid en was de poging om de stad te hulp te
komen, mislukt. Batenburgs dood werd te minder betreurd, omdat
men hem, waarschijnlijk ten onrechte, beschuldigde van tijdens het
gevecht beschonken geweest te zijn, en bijgevolg onbekwaam om de hem
toevertrouwde onderneming te leiden.
De Spanjaards sneden nu een gevangene neus en ooren af en zonden hem in
de stad om er de tijding van de nederlaag te brengen, terwijl men ter
bevestiging van het bericht, eenige hoofden over de wallen wierp. Toen
de rampspoedige afloop te Delft bekend werd, zou er een uitbarsting
van verontwaardiging tegen Oranje zelf plaats hebben gehad; volgens
een bericht van Alva, dat echter niet geheel kan worden vertrouwd,
wilden enkelen uit het grauw het verblijf van den Prins plunderen en
deden zij hem persoonlijke beleedigingen aan.
Indien er eene opschudding plaats vond, dan was de gramschap van
het volk wel zeker ongegrond; doch het verhaal berust op een vage
verzekering van den hertog en is in strijd met andere berichten. Het
was thans evenwel noodzakelijk geworden, de heldhaftige, maar
beklagenswaardige stad aan haar lot over te laten; onmogelijk kon
iets meer te haren behoeve gedaan worden.
Het Haarlemmermeer met de daaraan liggende schansen was in 's vijands
macht; de troepen, die men had kunnen bijeenbrengen om de belegeraars
aan te tasten, waren verslagen en met een bezwaard gemoed liet de
Prins den burgers thans aanzeggen, dat zij op de best mogelijke
voorwaarden met den vijand een verdrag moesten zien aan te gaan.
Eene vreeselijke verlegenheid ontstond in de uitgehongerde stad: er
was geen heil te vinden in onderwerping, noch in tegenstand; er bleef
niets anders over dan vermoord te worden of te verhongeren. Doch zoo
er binnen de vest niets meer te hopen viel, daarbuiten wachtte nog
een krijgsmansdood: de bezetting besloot met de weerbare burgers in
dichtgesloten gelederen de poorten uit te rukken en zich door het
vijandelijke leger een weg te banen of te sneuvelen. De hulpeloozen
en zieken, die men in de stad achterliet, zouden mogelijk wel door
den vijand met verschooning behandeld worden, als de weerbare mannen
allen gevallen waren, en dezen konden met in de stad te blijven
hen toch niet beschermen. Zoodra echter dit besluit ruchtbaar werd,
hieven vrouwen en kinderen zulk een deerlijk gekrijt en gejammer aan,
dat het den krijgslieden en burgers door het hart sneed en het eerste
plan opgegeven werd. Nu zou men de vrouwen en kinderen, de zieken en
ouden in het midden nemen, zoo uittrekken en zich met de wapenen een
doortocht banen, door de kracht der wanhoop overwinnen, of althans
allen te zamen omkomen.
Deze wanhopige ontwerpen werden spoedig in het Spaansche leger bekend,
en Don Frederik was na hetgeen hij in de laatste zeven maanden gezien
had, overtuigd, dat er niets was, wat de Haarlemmers niet zouden
durven bestaan. Hij vreesde, dat zij de stad in brand zouden steken
en met hunne huizen, vrouwen en kinderen omkomen, en hij wilde zich
de vrucht der zoo duur gekochte overwinning niet ontrukt zien, nu hij
tot plukken gereed stond. Op zijn last werd er, uit naam van graaf
Overstein, die over de Duitsche troepen in het Spaansche kamp het
bevel voerde, een brief gezonden aan de overheid en de aanzienlijkste
burgers, om hen uit te noodigen zich onvoorwaardelijk over te geven,
doch onder de plechtige verzekering, dat niemand gestraft zou worden,
uitgezonderd zij, die dit naar het oordeel der burgers verdiend
hadden en met belofte van rijkelijke vergiffenis, indien de stad zich
onverwijld overgaf.
Op het oogenblik, dat Don Frederik dezen brief afvaardigde, had hij
gestrenge bevelen van zijn vader ontvangen om geen man van de bezetting
in het leven te sparen, uitgenomen de Duitschers, en bovendien een
aanzienlijk getal burgers ter dood te doen brengen: deze bevelen dorst
hij niet ongehoorzaam zijn, zelfs al had hij daartoe eenige geneigdheid
gevoeld. Intusschen gaf de stad zich, tengevolge van Oversteins half
officieelen brief op 12 Juli aan de genade des overwinnaars over.
De groote klok werd geluid en er werd bevolen, dat al de wapens, die
de bezetting of de burgerij bezat, op het stadhuis zouden uitgeleverd
worden; vervolgens werd last gegeven, dat de mannen zich in het
klooster te Zijl, de vrouwen in de Groote Kerk, de krijgsknechten in
de Bakenesser Kerk zouden verzamelen.
Don Frederik, begeleid door den graaf van Bossu en een talrijken staf,
reed de stad in; het schouwspel, dat zich aan zijn blik vertoonde,
had een hart van steen tot deernis kunnen bewegen. Overal zag men de
sporen van ellende, zoo heldhaftig verduwd in het zevenmaandsch beleg;
de rookende puinhoopen der huizen, door de gloeiende kogels in brand
geraakt, de vergruizelde bolwerken, de gevelde boomstammen, opgebroken
straatsteenen, verbrijzelde beelden en andere voorwerpen, die hadden
moeten dienen om de bressen te stoppen. Verder de afgeknaagde beenderen
van het ongedierte, waarmee men zich had gevoed; de onbegraven lijken
van mannen en vrouwen, die op straat gestorven waren--bovenal de
spookachtige, uitgemergelde gestalten der nog levenden, die slechts
de schaduw van zich zelven geleken: dit alles was wel geschikt om
ten minste te doen twijfelen, of het doorgestane lijden niet reeds
eene toereikende straf was, zelfs voor zulke zware vergrijpen als
ketterij en afval.
Don Frederik dacht er evenwel anders over; hij meende in de holle
oogen, die hem bij het binnenrukken der stad aanstaarden, zoowel
uittartenden moed als wanhoop te lezen en hij bekreunde zich niet
om de belofte, die hij wel niet uitdrukkelijk, maar toch niet minder
heilig gegeven had.
Al de bevelhebbers der bezetting werden in hechtenis genomen. Eenigen
hunner hadden hun vonnis door een vrijwilligen dood voorkomen. Kapitein
Bordet, een Fransch edelman, dwong gelijk Brutus, zijn dienaar hem den
degen voor te houden, waarin hij zich stortte, liever dan zich levend
aan de wraak der Spanjaards over te geven. Het ontbrak ook niet aan
trekken van edelmoedigheid: in plaats van Pieter Hasselaar, een jongen
vaandrig, die zich in het beleg door dapperheid had onderscheiden,
namen de Spanjaards bij vergissing zijn broeder Nicolaas gevangen. Deze
liet zich zonder tegenkanting wegvoeren, toen Pieter opsprong, op de
wacht toesnelde en uitriep: "Zoo gij den vaandrig Hasselaar zoekt, die
ben ik. Laat dezen onschuldige los!" Het mocht nog een buitengewoon
geluk heeten, dat hem slechts een harde gevangenschap ten deel viel;
al de gevangen genomen bevelhebbers toch werden naar het Huis te Kleef
vervoerd en daar onmiddellijk ter dood gebracht. Hopman Ripperda, die
zich zoo heldhaftig tegen den kruipenden zin der overheid had verzet,
die door zijn kloeke taal de bezetting en burgerij tot tegenstand
ontvlamd en door zijn beleid en moed het beleg zoo lang gerekt had,
was een der eersten, aan wien het doodvonnis voltrokken werd. Een
natuurlijke zoon van den kardinaal Granvelle, die gemakkelijk zijn
leven had kunnen redden door zich op eene afkomst te beroepen, die
hij vloekte, en jonker Lancelot van Brederode, een bastaardspruit
van dat aanzienlijke Huis, bevonden zich mede onder de slachtoffers.
Den dag daarop kwam Alva in het leger; hij reed om de stad heen, en
bekeek de bolwerken van den buitenkant, doch keerde naar Amsterdam
terug, zonder de stad zelve betreden te hebben. Den volgenden morgen
begon het bloedbad.
De plundering was voor tweehonderd en veertigduizend gulden afgekocht,
welke som de burgers zich verbonden hadden in vier termijnen te
betalen; doch de moord, die bij de Spanjaarden een onmisbare toegift
tot de overwinning was, kon niet worden afgekocht. Bovendien had Alva
tot een algemeen bloedbad besloten.
De bezetting was in den loop van het beleg van vierduizend tot op
achttienhonderd ingekrompen; op Alva's last werden de zes honderd
Duitschers op vrije voeten gesteld, mits zij zich verbonden niet
meer tegen den koning te dienen, en al de overigen met minstens
evenveel burgers, onmiddellijk ter dood gebracht. Dagelijks werd
er met trommelslag afgekondigd, dat al wie personen herbergde,
die vroeger voortvluchtig waren geweest, hen moest uitleveren, op
straffe van anders zelf oogenblikkelijk voor de deur opgeknoopt te
worden. Het was vooral aan die vluchtelingen en aan het krijgsvolk, dat
zich de moordlust des overwinnaars koelde; hoewel men van dag tot dag
aanhoudend redenen wist te vinden om iedereen ter dood te brengen, die
zich eenigermate door verdiensten, rang, vermogen of vrijheidsliefde
onderscheidde, de slachting toch kon niet op eens volbracht worden;
ondanks allen ijver kostte het verscheidene dagen. Vijf scherprechters
met hun knechts hadden handen vol werk en toen zij eindelijk van
vermoeienis uitgeput, of misschien niet langer tot hun afgrijselijk
werk in staat waren, werden driehonderd rampzaligen paarsgewijze rug
aan rug gebonden en in het Haarlemmermeer verdronken.
Eindelijk, na het in koelen bloede vermoorden van drie-en-twintig
honderd menschen in een stad, waar vroeger reeds zoovele duizenden
door een gewelddadigen of pijnlijk gerekten dood omkwamen, werd er
zoogenaamd vergiffenis verleend. Zevenenvijftig der meest bekende
burgers werden evenwel van deze amnestie uitgesloten en in verzekerde
bewaring genomen, als borgen voor het toekomstig goed gedrag hunner
medeburgers. Sommigen dezer gijzelaars werden spoedig ter dood
gebracht, anderen stierven in de gevangenis, en allen zouden ten
laatste van kant geholpen zijn, indien niet de kort daarop gevolgde
nederlaag van den graaf van Bossu op de Zuiderzee, den Prins van
Oranje in staat had gesteld, de nog overige gevangenen uitgewisseld
te krijgen.
Tienduizend tweehonderd zes en vijftig schoten waren er gedurende het
beleg op de wallen gericht; twaalfduizend der belegeraars waren aan
wonden of ziekten gestorven, gedurende de zeven maanden en twee dagen,
die er tusschen de eerste insluiting en de overgave verliepen. In de
eerste helft van Augustus, nadat het moorden opgehouden had, deed Don
Frederik zijne zegevierende intrede in de stad, met wier val Hollands
overweldiging thans was aangevangen. Het gedenkwaardige beleg van
Haarlem doet ons evenzeer verbaasd staan over de toegebrachte als
over de doorgestane ellende.
De Spanjaarden vierden feest door in Utrecht 's Prinsen beeltenis
eerst plechtig ten toon te dragen, vervolgens op het rad te leggen
en te verbranden. Intusschen was Haarlems verovering een van die
zegepralen, die voor de overwinnaars bijna gelijk staan met een
nederlaag en zeker was de Spaansche heerschappij niet sterk genoeg om
tegen nog vele dergelijke overwinningen bestand te zijn. Indien er
dertigduizend uitgelezen manschappen, waaronder drie keurbenden van
Alva "de onoverwinnelijken," "de onsterfelijken" en "de weergaloozen"
gedoopt, noodig waren geweest in zeven maanden en met verlies van
twaalfduizend man om de zwakste stad van Holland te veroveren,
hoeveel soldaten, hoeveel tijd en hoeveel menschenlevens zouden
er dan niet worden vereischt, om deze kleine provincie geheel tot
onderwerping te brengen? Want, gelijk de plundering en moord van
Naarden het tegenovergestelde hadden uitgewerkt van hetgeen er mee
beoogd was en het Hollandsch gemoed er eer door tot kloeken wederstand
geprikkeld, dan in verslagenheid gedompeld werd, zoo had ook Haarlems
standvastige en roemrijke verdediging, ondanks den treurigen afloop
slechts gediend om den haat tegen de vreemde onderdrukkers en de
vaderlandsche geestdrift van de andere Hollandsche steden ten top
te voeren.
Zelfs de schatten der nieuwe wereld zouden ontoereikend zijn om de
kosten der verovering van die kleine strook land goed te maken. In
vijf jaren tijds had men uit Spanje vijfentwintig millioen gulden naar
de Nederlanden gezonden, ter bestrijding van de oorlogskosten en toch
bleek dit bedrag, ofschoon nog vermeerderd met de aanzienlijke sommen,
jaarlijks uit verbeurdverklaringen getrokken, met de vijf millioen,
waarop de honderste penning geschat werd en met de twee millioen
's jaars waarvoor de tiende en twintigste penning afgekocht was,
ontoereikend om het krijgsvolk behoorlijk betaald te houden.
Desniettemin was de blijdschap voor het oogenblik uitbundig. Filips lag
gevaarlijk ziek bij Segovia, toen het heuglijk nieuws van Haarlems
verovering en het daarmede gepaard gaande bloedbad aankwam. Het
verhaal van al dien jammer hem door Alva uitvoerig medegedeeld, werkte
op hem als een toovermiddel. Het bloed van drie-en-twintig honderd
zijner natuurgenooten, in koelen bloede, op zijn last, in één enkele
stad vermoord, bleek voor den bloeddorstigen Monarch een heulsap:
hij dronk en voelde zich verkwikt. "Het voornaamste geneesmiddel,
dat Zijne Majesteit geholpen heeft," meldde de geheimschrijver Çayas
uit Madrid aan Alva, "is de vreugde, die hem de door u medegedeelde
blijde tijding van Haarlems overgaaf heeft verschaft."
In de uitgelatenheid zijner blijdschap vergat de koning hoe misnoegd
hij nog onlangs over den gang van zaken in de Nederlanden geweest was,
hoeveel schatten er jaarlijks zonder bevredigende uitkomsten verspild
waren. "Bewust, in welk een nood gij u bevindt," vervolgde Çayas,
"heeft Zijne Majesteit op staanden voet doctor Velasco bij zich laten
komen en hem last gegeven u geld te verschaffen, al moest hij het
hart der aarde opdelven."
Was de blijdschap der Spanjaards zoo groot, de Prins van Oranje verloor
toch de hoop en den moed niet: hij sloeg den blik naar boven en stelde
zijn vertrouwen op een hoogere macht dan die van menschen. "Ik had
gehoopt, u betere tijding te zenden," schreef hij aan graaf Lodewijk;
"met dat al, daar het den Goeden God anders behaagd heeft, behooren
wij in Zijn goddelijken wil te berusten. Ik neem denzelfden God tot
getuige, dat ik naar mijne middelen alles gedaan heb wat mogelijk was,
om de stad te ontzetten."
Eenige dagen later schreef hij in denzelfden geest, terwijl hij zijn
broeder meldde, dat het den Zeeuwen gelukt was, het kasteel Rammekens
op het eiland Walcheren te veroveren. "Ik hoop," zeide hij, "dat dit
den trots onzer vijanden zal fnuiken, die na Haarlems overgaaf ons
levend dachten te verslinden. Ik ben echter verzekerd, dat zij meer
werk zullen vinden, dan zij verwachten."
Tot zoover Motley's beschrijving van dit merkwaardig beleg en den
indruk, dien de overgave maakte.
HOOFDSTUK XVII.
ONDERHANDELINGEN. BELEG VAN ALKMAAR. VERTREK VAN ALVA. 1573.
Zooals we zagen was de Prins onvermoeid werkzaam geweest in het
belang van Haarlem en Holland; die werkzaamheid was waarlijk niet
gering geweest, als we bedenken, dat er groote verwarring heerschte,
dat het in bestuurs- en rechtszaken treurig gesteld was, ook al door
de verdeeldheid onder de regenten, vroedschappen, schepenen en steden.
Trots alle pogingen om Roomsch en Geus te doen samengaan, steeg met den
dag de haat tusschen Calvinisten en Katholieken en werden de eersten
bijna overal de machtigsten. Terwijl Oranje intusschen met zijn
broeders en verwanten druk correspondeerde over het zenden van een
leger, waren er nog andere gewichtige zaken te behandelen. Hieronder
neemt een eerste plaats in, het opnieuw aanknoopen van onderhandelingen
met Frankrijk. Het schijnt vreemd, dat reeds in October 1572, dus
slechts twee maanden na den beruchten Bartholomeusnacht, Oranje weder
in verbinding trachtte te komen met het hof van Karel IX, maar de
Prins had gehoord, dat de koning onmiddellijk na den moord berouw
had gehad en als echt staatsman wilde Oranje in zijn politiek belang
daarvan gebruik maken.
Van Fransche zijde was voorgewend, dat de Bartholomeusnacht alleen
het gevolg was geweest van eene Calvinistische samenzwering tegen
den koning, maar dat hij volstrekt geen verandering gebracht had
in de verhouding van Frankrijk tot Spanje, welks macht Frankrijk
bleef vreezen en waartegen het zich zou blijven verzetten. Graaf
Lodewijk had volstrekt geen lust met het verraderlijke Frankrijk
weer in onderhandeling te treden; zijn geheele gemoed kwam daartegen
in opstand. De Prins dacht er anders over; zijn staatkundige blik
achtte die onderhandeling onmisbaar voor de toekomst en hij hoopte
met Frankrijk tegen Spanje den oorlog voort te zetten, teneinde de
volkomen vrijheid van de Noordelijke gewesten te verkrijgen. Voor
dezen raad van den Prins bezweek ook Lodewijk.
Van andere zijde was er zelfs bij Oranje op aangedrongen om
rechtstreeks met Spanje te onderhandelen, waartoe de keizer zijn
bemiddeling aanbood.
Uit een brief van den 5en Februari aan zijn broeders geschreven
blijkt, hoe weinig vertrouwen de Prins heeft in onderhandelingen
met Spanje. Toch wil hij zijn broers en de Duitsche vorsten niet
terughouden van hetgeen zij meenden, dat gedaan kon worden.
Op Engelands hulp kon in 't geheel niet worden vertrouwd; Elisabeth
had toenadering tot Alva getoond en het aanbod van den Prins, om
Holland en Zeeland onder haar gebied te brengen, had de vorstin
afgeslagen. Engeland poogde zelfs de handelsbetrekkingen met Spanje
te hernieuwen, maar hoewel dit mislukte, bleef Elisabeth als vroeger
even dubbelzinnig tegenover de Watergeuzen.
In een aanknooping der vredesonderhandelingen met Spanje zag Oranje
echter erg weinig licht; toch waren er die meenden, dat het succes kon
hebben. Jan van Nassau ging zelfs in Mei naar Keulen, uitdrukkelijk
met het doel den vrede te bevorderen, terwijl de landgraaf van Hessen
zich bereid verklaarde als bemiddelaar op te treden om den vrede
tusschen Filips en zijne onderdanen op den grondslag van den vrede
van Augsburg van 1555 te helpen stichten.
"Ik kan me niet voorstellen," schrijft Oranje aan Lodewijk, "dat de
Koning van Spanje ooit eenigen vrede met zijn onderdanen sluiten zal,
dan alleen in den vorm van pardons, die gewoonlijk vol capties en
excepties zijn en buitendien natuurlijk weinig vertrouwbaar, omdat
een gunst weder naar willekeur en welbehagen kan worden teruggeroepen."
Wat het verbond van Frankrijk aangaat, waarop Oranje altijd hoopt,
schrijft hij aan Lodewijk, dat de Staten er een groot wantrouwen in
koesteren, tengevolge van de vreeselijke daad, die de koning van dat
land op zijn geweten heeft en, gaat de Prins verder:
"Men acht zijn verraad, zijn tirannie en wreedheid zoo verschrikkelijk,
dat men beweert, dat het dan nog beter is, door zijn natuurlijken
vorst te worden onderdrukt en die meening is diep in het hart van
ieder geworteld en is inderdaad redelijk."
Alleen echter van Frankrijk, den ouden vijand van het
Bourgondisch-Habsburgsche huis, verwachtte Oranje op den duur hulp.
Zooals we zagen, daagde er voor Haarlem geen hulp van Lodewijks kant
en moest de stad zich ten slotte overgeven.
Dat Haarlems val grooten indruk maakte is licht te begrijpen; Oranje
ging de steden rond, ze "bezoekende en sterkende" gelijk een oud
schrijver zegt. Wel klaagde de Prins, dat hij raad noch steun in deze
moeilijke omstandigheden ontving, maar zijn grootste kracht vond hij
in die dagen in zijn vurig en warm geloof. Van dien tijd dagteekent
ook de bekende uiting, welke van zijn godsdienstig gemoed de hoogste
getuigenis aflegt. Op de vraag van zijn vrienden in Noord-Holland,
of hij geen machtig vorst tot bondgenoot had, schreef hij hun deze
indrukwekkende woorden:
"Wij willen u daarop antwoorden, dat, aleer wij deze zaak tot
bescherming der Christenen en andere verdrukten in dit land zijn
begonnen, wij met den alleroppersten Potentaat der Potentaten zulk
een vast verbond hebben gesloten, dat wij geheel verzekerd zijn,
dat wij en al degenen die daarop vertrouwen, door zijn geweldige en
machtige hand ten laatste nog ontzet zullen worden."
Die bemoedigende toon hielp. De bevolking van Holland besloot, ook
zonder andere bondgenooten, den strijd voort te zetten. En het was,
alsof die nieuwe moed, in het hart der bevolking overgestort, ook
aanstonds eenig licht in den donkeren toestand aanbracht. Want van
Alkmaar begon de victorie!
Na Haarlem kwam Alkmaar aan de beurt. Reeds in Juli, nog tijdens
het beleg van de Spaarnestad, hadden de Spanjaarden een vergeefsche
poging gedaan de stad te nemen, maar nu Haarlem gevallen was en ook
de muiterij onder het Spaansche krijgsvolk was bedwongen, kon Don
Frederik al zijn krachten gebruiken om ook deze stad in het lot van
Haarlem te doen deelen.
De Spaansche krijgsoverste had goede plannen, want hij was reeds
besloten tegenover Alkmaar niet zoo goedertieren (!) op te treden
als tegen Haarlem. Aan Filips schreef hij zelfs, dat er in de stad
geen levende ziel behoorde gelaten te worden, want met goedheid was
er met dit volk niets uit te richten.
Den 21en Augustus begon de insluiting en binnen enkele dagen reeds
kon Alva aan zijn koning berichten, dat "geen mensch bij mogelijkheid
uit of in de stad kon komen."
De strijd was wel ongelijk! De sterkte der belegeraars bedroeg ongeveer
16000 man, allen ervaren in den krijg, terwijl de stad een 2000
weerbare mannen telde, waaronder een 700 krijgslieden van beroep waren.
Van overgave, zooals Don Frederik bij aankomst eischte, was echter
geen sprake. De opperbevelhebber met de Burgemeesters en vroedschappen
besloten zelfs, niet met den vijand "in gesprek te treden".
De bezetting begreep welk lot haar te wachten stond en besloot
zich tot het uiterste te verdedigen, maar daarbij rekende zij op een
machtigen bondgenoot: het water. De onderwaterzetting van de omstreken
bracht natuurlijk tal van bezwaren mede en zoo besloot men iemand met
brieven naar Sonoy te zenden, teneinde het doorsteken van de dijken
te verkrijgen.
Het gelukte Pieter van der Meij het waagstuk te volvoeren. Met een
in lood gewikkelden brief, welke in een polsstok was geborgen, wist
hij door het vijandelijk kamp te komen.
Intusschen hadden de belegeraars niet stilgezeten, doch de vele
schermutselingen, welke hadden plaats gehad waren zonder groote
gevolgen gebleven. Den 18en September werd door Don Frederik een
ernstige aanval op de stad gedaan; na gedurende twaalf uur op de stad
geschoten te hebben, trachtte de bevelhebber de veste stormenderhand te
nemen. Met groote onstuimigheid rukten de troepen met de Lombardische
keurbenden aan het hoofd op de Friesche poort en den rooden Toren los,
maar de ontvangst viel hun niet mee.
Alle burgers waren op de wallen; de bestormers, zegt een tijdgenoot,
werden met grof geschut, musket- en pistoolvuur begroet; kokend
water, pek en olie, gesmolten lood en ongebluschte kalk stroomden op
hen; honderden brandende pekkransen werden hen behendig om den hals
geslingerd en vruchteloos worstelden zij om zich van die doodelijke
halskragen te ontdoen; niet zoodra had een hunner den voet gezet in
de bres, of hij werd met zwaard en dolk door de burgers ontvangen en
hals over kop in de gracht teruggeworpen.
De aanval werd tot driemaal toe ondernomen, maar ook telkens weer
afgeslagen. Niet alleen mannen, maar ook vrouwen en kinderen namen
aan de verdediging deel; ze stoorden zich niet aan het fluiten der
kogels en voorzagen de mannen op de wallen van kruit en lood, dat ze
uit de tuighuizen haalden. Zulk een hardnekkig verzet bleef dan ook
niet zonder succes, want tegen het vallen van den avond trokken de
Spanjaarden af met een verlies van eenige honderden dooden. Alva's
vergrijsde krijgers hadden het dien dag afgelegd.
De stad van Alkmaar behielt de kroon,
Zij gaaven de Spanjaards kranssen,
Pijpen en trommelen gingen daar schoon,
Men speelde daar vreemde danssen,
De Spanjaards stonden daar vergaart,
Zij dansten een nieuwe Spaansche galjaart,
Maar zij vergaten te komen in hun schansen.
Het is begrijpelijk, dat de burgers bemoedigd werden door dezen uitslag
en ook de berichten van een gevangen genomen Spanjaard brachten de
belegerden op de hoogte van den toestand en de plannen van den vijand.
Het was intusschen van der Meij gelukt Sonoy te bereiken en deze had
reeds enkele dijken laten doorsteken, zoodat het land in den omtrek
der legerplaats reeds drassig was geworden.
Oranje gaf in een brief, welke van der Meij aan Sonoy overbracht te
kennen, dat het beter was het land geheel onder water te zetten, dan
Alkmaar in handen van de Spanjaarden te doen overgaan. Bovendien
verzocht Oranje in dien brief aan de burgers vier seinvuren
te ontsteken, indien tot de uiterste maatregelen moest worden
overgegaan. Verheugd over deze goed geslaagde zending trachtte van
der Meij weer binnen de stad te komen, hetgeen hem met veel moeite
wel gelukte, maar hij had het ongeluk zijn stok te verliezen. Deze
viel in handen van den vijand, waardoor Don Frederik op de hoogte
kwam van den inhoud der brieven, welke hem voldoende toonde, hoe er
alles op gezet zou worden om de stad te behouden.
De geest onder het Spaansche krijgsvolk was er al niet beter op
geworden na de vergeefsche stormaanvallen, maar als zijn soldaten
nu nog vernamen dat een veel grootere vijand, het water, hen op de
hielen zat, dan zou de toestand nog minder worden.
Daarom gaf Don Frederik, meenende, dat men voor de eer der Spaansche
wapenen genoeg gedaan had, bevel tot het opbreken van het beleg.
Het was de 8e October! Alkmaar ontzet!
Oorlof die daar in Alkmaar zijn
De Heer heeft zijnen zeegen
Gegeeven nu op dit termijn
Door zijnen grooten reegen.
Door 's menschen hulp nog door bijstand
Dan alleen door Gods magtige hand
Hebt gij 't ontzet gekreegen. [8]
Behalve dit groote succes was Bossu op de Zuiderzee verslagen en werd
deze koninklijke stadhouder gevankelijk binnen Hoorn gebracht.
Wel stond daar tegenover het verlies van Marnix van St. Aldegonde,
die bij Maaslandsluis gevangen genomen en naar Den Haag gevoerd werd,
doch ook begon van verschillende andere zijden het licht door de
wolken te breken.
De zooeven aangehaalde getuigenis omtrent het innig geloof van Oranje,
verdient eenige nadere toelichting, te meer omdat men juist dergelijke
uitspraken van hem heeft aangemerkt als bewijzen voor het huichelachtig
karakter van den Prins.
Dit is echter onjuist, want het langzaam ontwaken van den Prins is
historisch zeer duidelijk te constateeren. Vroeger zagen we reeds,
hoe het bovenal tijdens zijn ballingschap in Dillenburg was ontwaakt
en hoe de voortdurende omgang met zijne moeder, de vrome vrouw bij
uitnemendheid, ook zijn hart allengs ontvankelijk had gemaakt voor
het godsdienstig leven. Juliana bleef met den Prins, ook toen hij
weer naar Holland was vertrokken, in voortdurende briefwisseling.
"Met welk een blijdschap," schreef zij aan Oranje tijdens het beleg
van Haarlem, "heb ik uw schrijven ontvangen en uw welvaart gelezen! De
Almachtige beschutte en bescherme U met al de Uwen en sta U bij in
de groote zaak... Al laat het zich aanzien, of Hij ons had vergeten,
Hij zal zich te zijner tijd met zijn hulp laten vinden..."
Zou het anders mogelijk zijn geweest, dan dat zulke woorden den Prins
zelf godvruchtig stemden? Hoe vreugdevol en deelnemend schrijft zijne
moeder hem na de overwinning van Bossu op de Zuiderzee: "Met hoe
hartelijke vreugde heb ik Uw brief ontvangen, waaruit ik de groote
overwinning las, waarbij zoovele schepen en krijgslieden der vijanden
door de genade Gods in Uwe handen gevallen zijn. Den Almachtige zij
dank in eeuwigheid! Moge Hij altijd met U zijn en steeds de opperste
Raadgever en Helper van mijn zoon in alle zaken blijven!" Zou die
moederlijke toon tegenover den Prins, die in die dagen juist geklaagd
had over zijne eenzaamheid, terwijl hij niemand had, die hem diende
met hulp en raad, zou die moederlijke toon geen ingang gevonden hebben
in zijn hart? Wij voor ons gelooven dit zonder eenigen twijfel en de
stap, dien hij dan ook in de maand October deed en die hem voor goed
zoowel van het "oud geloof" als van de Augsburgsche confessie scheidde,
die stap is zielkundig zeer goed te verklaren, ook al nemen we daarbij
alle wereldsche redenen in aanmerking, welke hem er mede toe bewogen.
Wij bedoelen zijn openlijken overgang tot het Calvinisme. Op den 23en
Oct. schreef een zekere predikant, Bartholdus Wilhelmi, te Dordrecht
wonende, aan een der Londensche Kerken: "Broeders! ik heb u niet
kunnen verbergen de genade, die God ons bewezen heeft, dat de Prins
van Oranje, onze Godzalige Stadhouder, zich tot de gemeente heeft
begeven, het brood des Heeren met de gemeente gebroken en zich aan de
kerkelijke tucht onderworpen heeft, hetwelk niet klein te achten is."
Neen waarlijk, die stap van den Prins was niet gering te achten;
integendeel, hij besliste over de toekomst der Nederlanden. Het is
bekend genoeg, dat de Prins met de omhelzing van het Calvinisme, in
geen enkel opzicht aansprakelijk wilde zijn voor den onverdraagzamen
geest, die de Calvinisten gekenmerkt had en nog eeuwenlang zou
kenmerken. De Prins moest zich echter met hen één van ziel en zin
verklaren, wilde er iets van de redding van het land komen. Van de
dweperij en den revolutionairen geest, die de Calvinisten voorheen
hadden getoond, was hij geweldig afkeerig, maar daarvan waren ook de
meeste Calvinisten genezen.
Hij herinnerde zich met vreugde het levend geloof van zijn
krijgsmakkers, de Hugenoten; hij behoefde thans noch zijn Luthersche
vrienden en verwanten, noch de Anglicanen langer te ontzien. Met
zijn overgang tot het Calvinisme was "de teerling geworpen, die over
zijn verder levenslot moest beslissen." Daarmede had hij tevens de
toekomst van ons vaderland bepaald. Want eerst toen kon het volk hem
ten volle vertrouwen en zich aan zijne leiding overgeven. Hij werd
thans meer dan ooit de ziel van den opstand, die zonder zijn invloed,
zonder zijn bemoediging, zonder zijn genie allerwaarschijnlijkst op
niets was uitgeloopen.
Het is wel jammer, dat er omtrent deze belangrijke gebeurtenis in zijn
geschiedenis geen bijzondere brieven van den Prins meer voorhanden
zijn. Natuurlijk heeft Lodewijk, die sedert zijn omgang met de
Hugenoten, een ijverig Calvinist was, grooten invloed in dezen op zijn
broeder uitgeoefend. In 1567 had de Prins nog van de verschillende
geloofsbelijdenissen gezegd: "Het verschil is te kleen, om gesplijt
te blijven." En ongetwijfeld was dit nog zijn volle meening. Doch nu
was het duidelijk, dat hij het staatkundig hoofd van het volk moest
zijn. Daarom was het beter voor de algemeene zaak, dat hij zich met
de grootste secte vereenzelvigde, om van die sterke stelling uit ook
de andere te beschermen. Doelmatigheid was het voornaamste motief tot
zijn daad, doch het was een zeer oprechte doelmatigheid. Hoe moeilijk
het was, het hooge standpunt van zijn verdraagzaamheid te begrijpen,
wordt wel bewezen door het feit, dat zelfs vele Calvinisten hem niet
ten volle vertrouwden en met argwaan zagen, hoe vriendelijk hij zich
betoonde tegenover menschen, die niet tot hun gemeenschap behoorden.
Wij zagen reeds, hoe weinig de Prins verzuimde, om trots zijn "verbond
met den Potentaat aller Potentaten," toch ook langs andere wegen op
redding voor het land bedacht te zijn. Zijne werkzaamheid was zelfs
in dezen tijd verbazingwekkend. Geen enkele mogelijkheid in eenige
richting liet hij onaangeroerd; geen enkele kans om hulp te verkrijgen
of sympathie op te wekken, liet hij ontsnappen. Voortdurend richtte
hij lange en gedetailleerde brieven aan zijn broeders. Aan hen liet
hij de onderhandeling met de Duitsche vorsten over. Voor zich bleef
hij trots al wat er gebeurd was, trots zijn eigen meening en die der
Staten, dat het beter was zijn natuurlijken vorst tot een tiran te
hebben, dan een tiran zooals Karel IX zich getoond had, eenig geloof
in Frankrijk slaan en de hoop op Frankrijk behouden. Niet omdat hij òf
Karel IX òf Catharina de Medicis vertrouwde, maar omdat hij inzag dat
zij er belang bij zouden hebben, den indruk van den Bartholomeusnacht
uit te wisschen en motieven van eigenbelang hen wel drijven konden
tot ondersteuning zijner zaak.
In Frankrijk was naast de Katholieken en de Hugenoten een derde
partij ontstaan, onder den hertog van Alençon, de partij der
politieken. Daarbij wenschte Catharina de Medicis den troon van Polen,
die in Juli 1572 vacant was geworden, voor den Hertog van Anjou. Die
poging gelukte en de nieuwe koning van Polen moest in het jaar 1573
naar zijn rijk vertrekken. Toen bood Karel IX den Prins van Oranje
100.000 kronen aan, om den oorlog tegen Spanje voort te zetten,
onder voorwaarde, dat de Duitsche Protestantsche vorsten, den hertog
van Anjou door hunne staten naar Polen zouden geleiden. Lodewijk
was er de man niet naar, om aanstonds zonder slag of stoot op die
onderhandelingen met het trouwelooze hof van Catharina in te gaan. De
hardste waarheden zeide hij zoowel tot Fregoso, den afgezant van
Catharina de Medicis, als in een brief aan Karel IX.
Die brief, welke zelfs in druk verscheen, vertoornde eerst wel
den koning, maar ook deze offerde zijn toorn aan de staatkunde
op. Door zijn broeder en door de Nederlandsche belangen aangespoord,
deed ook Lodewijk, hoewel schoorvoetend en het hart vol bittere
verontwaardiging, telkens een stap voorwaarts in de richting van een
nieuw Fransch bondgenootschap en schreef hij in December 1573, naar
aanleiding van de samenkomst te Blamont met Fransche afgevaardigden,
een brief aan den Prins.
Hierin meldt hij, dat hij op raad van den Paltzgraaf een poging had
gedaan om den nieuwen landvoogd te Heidelberg te ontmoeten, waar deze,
op weg naar de Nederlanden, langs zou komen. Toen dit tot zijn spijt
mislukt was, had hij een ontmoeting gehad met de koningin en haar
zoon, den koning van Polen, die op weg naar zijn koninkrijk was. Het
gevolg was geweest, dat Lodewijk aan Oranje thans kon mededeelen, dat
de koning van Frankrijk beloofd had, de zaken van de Nederlanden te
steunen, zelfs nog voordat de Protestantsche vorsten hetzelfde zouden
willen doen. Verder bericht Lodewijk aan zijn broer, dat de zaken in
Duitschland goed staan en zelfs de keurvorst van Keulen op den goeden
weg is. Lodewijk belooft geld te zenden en hij geeft nog aan Oranje
de verzekering, spoedig met een grooten of kleinen troep te komen.
't Was een brief vol goeden moed over de toekomst en in diezelfde
dagen, dat de graaf zoo goed gestemd was, begon er voor Holland
eenig licht door de wolken te breken. Wel was Haarlem gevallen, maar
Alkmaar behouden en wij zagen reeds, hoe Bossu was verslagen. Ook
in Zeeland waar de Boisots tegenover Mondragon stonden, begonnen de
kansen zich ten gunste van den Prins te keeren. Daarbij waren er aan
den kant van den vijand zeer donkere wolken te bespeuren. De tijd van
Spanje's grootsten bloei was in 1570 reeds voorbij, zelfs stond een
staatsbankroet voor de deur. De strijd met het kleine Holland zou,
gelijk Prof. Blok schrijft, verder een strijd zijn tusschen een
kolossus op leemen voeten en een kleinen doch krachtigen tegenstander.
Zelfs Alva kon, trots zijn succes, niet langer de Spaansche monarchie
in de Nederlanden tot steun zijn. Behalve den vroeger reeds vermelden
strijd tegen zijn persoon te Madrid, uitgaande van Ruy Gomez,
en de geheime oppositie van Medina-Coeli, die hem toch ook niet
opvolgde, werd de landvoogd door voortdurende geldelijke ongelegenheid
gekweld. Hij had geen financieele hulpbronnen meer en kon zijn troepen
daarom niet in orde houden. Bovendien was het aan een deputatie uit
de Z. Nederlanden eindelijk gelukt, tegen zijn onmiddellijken raad
in, den tienden penning weer geschorst te krijgen, met de belofte,
dat hij zou worden afgeschaft. Van daar dat Alva met aandrang zijn
ontslag vroeg, dat hem 19 Oct. werd verleend.
Den 18en December 1573 verliet hij de Nederlanden en werd hij opgevolgd
door Don Louis de Requesens y Zuniga. Het is hier de plaats niet,
om het volledig stelsel van Alva te bespreken. Ongetwijfeld vond
zijn tiende penning algemeen scherpe afkeuring; geen enkel katholiek
schrijver zelfs zal een Alva meer verdedigen; en toch was zoowel zijn
nieuwe wijze van belastingheffing en waren vooral zijn crimineele
ordonnantiën verbeteringen in het beheer dezer landen. Zijn geheele
optreden echter tegenover de Nederlanden heeft hem met den rechtmatigen
vloek van tijdgenoot en nakomelingschap beladen. Hier zij nog deze
trek uit zijn laatste regeeringsjaar vermeld, die hem als een der
eersten doet kennen, die getracht heeft den Prins te vermoorden.
Granvelle had vroeger reeds den koning aangeraden, zich van den Prins
en zijn broeder Lodewijk door middel van sluipmoord te ontslaan en
al was Filips op datzelfde oogenblik aan het onderhandelen met de
Duitsche vorsten over den vrede met de Nederlanden, hij had er zijn
goedkeuring aan gehecht. Nu deed zich het volgende geval voor: Een
zekere Juan de Albornoz, secretaris van den hertog van Alva, schreef
op den 12en Februari 1573 aan den voornaamsten secretaris van Filips,
Gabriël de Cayas, het volgende:
"Hij, die het hoofd van den admiraal (Coligny) heeft aangebracht,
heeft aangeboden ook een ander te dooden, die niet minder kwaad aan
de Christenheid heeft berokkend dan die schurk, die thans in de hel
is. Hij en twee anderen zijn er heen. God sta hen bij! Het is een
onderneming, waarin ze God een grooten dienst zullen kunnen bewijzen
en tegelijk zelf eer en voordeel mee zullen behalen...
Uit Nijmegen, 12 Febr. 1573."
De secretaris van Filips liet dit aan den koning lezen en deze
schreef er zelf in margine bij: "Ik begrijp dat niet, omdat ik niet
weet, waar het hoofd van den admiraal is gebracht, noch van wien dat
andere hoofd is, hoewel het mij voorkomt, dat hiermee Oranje bedoeld
wordt. Zeker hebben ze weinig hart getoond, met hem niet te dooden,
want dat zou het beste geneesmiddel zijn."
En Cayas schreef aan Albornoz terug: "Ik heb Z. M. over die personen
gesproken en over de middelen, om de beide broeders uit den weg te
ruimen. Z. M. was daar zeer over voldaan. Geef mij door alle koeriers
bericht van het resultaat; Z. M. zal er zeer bijzonder over verheugd
en zeer tevreden mede zijn."
Men zegt, dat Alva een Albanees had gehuurd om den Prins te dooden,
maar dat die verplicht was, zijn voornemen op te geven. Hij was geheel
onbekend met het Vlaamsch en kon niet in tegenwoordigheid van Oranje
komen. St. Goard, Fransch gezant te Madrid, schreef aan Karel IX,
dat Alva en Don Frederik verschillende vertrouwde personen hadden,
die den Prins wilden vermoorden. Maar Oranje was wel verdacht op
zulk verraad. In elke richting had hij spionnen, tot zelfs in Filips'
eigen kabinet. Een klerk van denzelfden Cayas was in zijn dienst en
verzuimde nooit een copie van alle brieven van den koning, die voor
den Prins belangrijk waren, aan Oranje te zenden.
We zullen Alva's laatste dagen in de Nederlanden hier niet
beschrijven. Zijn geldgebrek en schulden drukten hem zeer. Wat we
nog wel moeten vermelden uit Alva's laatsten tijd in de Nederlanden
doorgebracht, is, dat hij in September 1573 de Staten van alle
Nederlandsche gewesten opriep, om in Brussel te komen, ten einde
hun ondersteuning te verkrijgen voor bijdragen. Oranje maakte van
die gelegenheid gebruik, in zijn naam en in den naam van Holland en
Zeeland een beroep te doen op de vergaderde Staten. Het bevatte een
krachtdadigen oproep tot gezamenlijke handeling. Al de geldmiddelen,
die Alva verkreeg om het volk te onderdrukken, kwamen uit hun eigen
zak. Moesten de Staten dan kalmpjes voortgaan, om hem den zenuw van
den oorlog te verschaffen, die tegen henzelf gericht was? Hun vroegere
vorsten hadden geleefd op hun grond en nooit was hun een stuiver
geweigerd. Waarom moest dan die vreemdeling misbruik maken van hetgeen
geen ingeboren vorst ooit zou hebben durven vragen? Holland zou doen,
wat het kon, al was ook Amsterdam niet met haar vereenigd. Als de
Nederlanden slechts één waren, wat zouden ze dan niet kunnen doen!
Dit stuk, in naam van de Staten opgesteld, werd gevolgd door een brief
aan den koning van Spanje, die wijd en zijd over Europa verspreid
werd. Met nietssparende kleuren werd daarin een schildering gegeven
van de ellende van het land; het pardon, door Filips aangeboden,
werd met verachtelijke uitdrukkingen gekenmerkt en daarop verklaarde
de schrijver rond en open, dat de wapenen, die tegen Alva waren
opgenomen, niet zouden worden neergelegd, zoolang er een hand was,
die het zwaard kon hanteeren.
Toen Requesens, met grooten tegenzin en bovendien met een wankelende
gezondheid, in December 1573 Alva als landvoogd opvolgde, was de
oorlogstoestand in Holland als volgt: Don Frederik was, gelijk we
zagen, verplicht geweest, het beleg van Alkmaar op te heffen en ging
toen voor een poos naar Amsterdam, van waar hij naar den omtrek van
Leiden toog, om die stad te gaan insluiten. Toen echter vertrok hij
zelf met zijn vader naar Spanje en gaf het bevel over het leger,
dat Leiden insloot, aan Valdez over.
De burgers dier stad hadden zich niet op deze gebeurtenis voorbereid,
hoewel zij uit het voorbeeld van andere steden wel wijsheid hadden
mogen putten. Haarlem en Amsterdam waren nog de eenige steden in
Holland, die in de macht der vijanden waren, terwijl in Zeeland
Middelburg nog Spaansch was, maar deze stad was door een geuzenvloot
ingesloten. De tijdingen uit Duitschland waren zoo vol hoop, dat de
Prins dacht in de lente misschien wel met den nieuwen landvoogd, van
een voordeelig standpunt uit, te kunnen onderhandelen. Ook zonder
bemiddeling van den keizer meende hij thans wellicht gelegenheid
te hebben, tot een schikking met Filips te komen. Juliaan Romero,
een vroegere krijgsmakker van Oranje begon in November tegenover den
Prins eenige openingen tot onderhandeling te doen. "Ik heb drie of
vier brieven van Juliaan Romero ontvangen, schreef Oranje aan zijn
broeders, "vol hoffelijkheden en beleefde aanbiedingen, die ik op
dezelfde wijze beantwoordde."
Uit de onderhandelingen met Romero blijkt, dat hij Oranje verzocht had
met hem een samenkomst te hebben. De Prins ging daar echter niet op
in maar beloofde een vertrouwd persoon te zenden om met Romero over
de gevangenen te onderhandelen. Tot dezen behoorde nog altijd Marnix
van St. Aldegonde en Romero verzocht den Prins, hem voor Bossu in te
ruilen. Hoewel Oranje zeer gehecht was aan Aldegonde, ging hij toch op
dit voorstel niet in, daar hij Bossu, den door den koning aangestelden
stadhouder van Holland, een te hoogen prijs vond. Marnix en Bossu
bleven derhalve vooreerst nog in de gevangenis, maar noch de een,
noch de ander had reden tot klagen. Het bevreemdt ons daarom, dat
er uit die dagen van Marnix' gevangenschap brieven van hem aan den
Prins bestaan, waaruit duidelijk blijkt, hoe hij den moed had verloren.
Marnix gaat zelfs zoover, Oranje in overweging te geven met den
strijd te eindigen, alle banden met het vaderland te verbreken en
in een vreemd land te gaan leven, waar men zijn ziel in vrede kan
bezitten. Hij acht dit beter dan in voortdurenden oorlog te verkeeren,
"hetgeen niet anders kan uitloopen dan op goddeloosheid en ellende
en die de goddelijke wraak zal wakker roepen," zoo schrijft Marnix.
Hoewel de Prins de goede bedoeling van zijn trouwen vriend Aldegonde
waardeert, meent hij toch, na de Staten over den brief gehoord te
hebben, het voorstel van Marnix geheel te moeten verwerpen.
In zijn antwoord wijst hij erop, welke slechte gevolgen o. a. het
accoord van 1566 heeft gehad, dat ten slotte op niets uitliep dan op
de uitoefening van den waren godsdienst en den moord van duizenden; het
volk, rekenende op de zoogenaamde pardons en verdragen, kwam jammerlijk
bedrogen uit en hun vertrouwen werd beloond met verbanning en dood. Ook
herinnert Oranje hem aan den gruwelijken Franschen moord, die niet
tijdens den oorlog, maar in een periode van vrede, ja te midden van
huwelijksfeesten plaats had. Neen, noch Oranje, noch de Staten willen
er iets van weten en, zegt de Prins aan het slot van zijn schrijven:
"Wil Z. M. werkelijk de tegenwoordige ellende doen ophouden, dan zal
hij zich voor altijd een goeden naam hebben verworven."
Deze brief dagteekende van 28 November 1573 uit Delft, waar de
gewone residentie van Oranje in die dagen was. Uit het overleg
met de Staten blijkt tevens in welke verhouding de stadhouder
sedert 1572 tot de Staten stond. Op de vergadering te Dordrecht
was de Prins als stadhouder erkend, waardoor het gezag aan hem werd
toevertrouwd. Spoedig was hij verplicht geweest door de overstelpende
bezigheden en de herhaalde afwezigheid een deel van het bewind aan de
Staten op te dragen, waardoor hun invloed steeds grooter werd. In de
lente van 1573 stelde hij naast zich drie raden in, voor de financiën,
voor de admiraliteit en den Raad van State. In den laatste bekleedde
Paulus Buys, sedert 1572 advocaat van den lande, eene belangrijke
plaats. Hij was als zoodanig de raadsman van Oranje en de Staten en
werd later de rechterhand van den Prins.
Niettegenstaande den brief van Oranje aan Marnix, waarin hij, gelijk
we zagen, niet in het minst vertrouwen op vredesonderhandelingen had,
bleven zij toch slepende. De vrijheid van geweten en de handhaving van
de oude privilegiën zette de Prins op den voorgrond. Noircarmes, die
te Utrecht de plaats van Bossu als Stadhouder had ingenomen, opende
eveneens een briefwisseling met den Prins, die de bedoeling had tot
den vrede te leiden. De nieuwe landvoogd beproefde alle middelen,
om den Prins te bewegen den strijd op te geven, ook nog telkens in
het jaar 1574. De Prins antwoordde op zeer koelen en waardigen toon en
hij kon hem zelfs later onderschepte brieven voorleggen, die duidelijk
bewezen, dat er niet de minste hoop was op verandering van gezindheid
bij den koning. Het ontbrak ook van andere zijden den Prins niet aan
raadgevers, die hem den krijg wilden doen eindigen. Landgraaf Willem
van Hessen schreef hem o. a.: "Het is verloren spel, dat gij speelt,
geef het op, terwijl gij nog iets te verliezen hebt." Maar de Prins
was en bleef doof voor die vermaningen. Geen aanbiedingen zelfs van
geldelijke schadeloosstelling, mits hij de Nederlanden verliet, konden
hem terugbrengen van voortzetting van den krijg. Het ontbrak hem ten
eenenmale aan vertrouwen op 's konings woord; hij wilde zijn lot niet
van dat der Nederlanden scheiden en bovenal wilde hij, hetgeen Spanje
nooit zou toestaan: vrijheid van godsdienst.
De eenige, die Oranje in die dagen hoop gaf, was zijn broeder
Lodewijk. Te Blamont had hij Fransche geldelijke hulp gekregen en
zijn expeditie, die hij reeds lang voornemens was, werd door hertog
Casimir gesteund. Op zijn komst met een leger had Oranje reeds lang
gehoopt. De belofte van die naderende komst gaf den Prins nieuwen
moed. De oorlog werd voortgezet.
In December 1573 ging de Prins naar Zeeland en sloeg zijn hoofdkwartier
op te Zierikzee, om den loop der belegering van Middelburg af te
wachten, waarbinnen de Spaansche royalisten met denzelfden moed en
dezelfde volharding het beleg van de geuzenvloot volhielden als de
Haarlemmers dit bij het beleg der Spanjaarden hadden gedaan.
HOOFDSTUK XVIII.
MOOK EN LEIDEN. 1574.
Het jaar 1574 opende zich onder goede vooruitzichten voor het
land. Alva was vertrokken en opgevolgd door een man, die tot vrede
geneigd was. In Middelburg hielden de Geuzen den wakkeren Mondragon zóó
ingesloten, dat de kans op bewaring der stad zeer klein was. Geduldig
wachtte de Prins in Zierikzee op den afloop.
Elke regel, die hij gedurende dien winter schreef, spreekt van
verlatenheid, waaronder hij gebogen ging.
Zijn broeders schreven hem voortdurend, maar de communicatie tusschen
Dillenburg en Zeeland was zoo slecht, dat maar een klein gedeelte
van de hartelijke brieven hun bestemming bereikte.
Dit maakte Oranje onrustig en stemde hem somber; "Sedert den 6en
November heb ik geen woord van u vernomen," schrijft de Prins op den
6en Januari uit Vlissingen aan zijn broeders. Dringend vraagt hij om
bericht hoe de zaken staan en waarop hij mag rekenen, opdat de droevige
geschiedenis van Haarlem zich niet zal herhalen. "Waarom worden de
maatregelen, die gij genomen hebt, zoo lang uitgesteld?" gaat hij
verder, "nu zou daadwerkelijke hulp wat beteekenen, want de vijand
is ontmoedigd, verdeeld en naar alle kanten verspreid."
Nog voordat hij den brief had verstuurd kwam er tijding van Jan uit
Dillenburg, den 21en November verzonden, waarin deze vertelt over de
ontmoeting van Lodewijk met den koning van Polen. Oranje dankt hem ten
zeerste en bericht tevens, dat Middelburg tot zulk een uiterste is
gebracht, dat de stad eerstdaags wel in hun handen zal vallen. Vele
mannen, vrouwen en kinderen sterven dagelijks van honger en het zal
den vijand niet gelukken, de stad van proviand te voorzien.
Misschien had Mondragon het nog langer dan de Prins vermoedde in
Middelburg uitgehouden, wanneer niet in dezelfde maand Januari,
Oranjes admiraal Boisot, een glorierijke overwinning op een Spaansche
vloot had behaald.
Requesens wilde nl. een poging wagen om Middelburg te ontzetten;
daarom verzamelde hij een groot aantal schepen bij Bergen op Zoom,
die met een vloot van dertig schepen onder d'Avila van Antwerpen
uit naar Middelburg zouden stevenen. d'Avila kwam in het laatst
van Januari niet ver van Vlissingen aan, teneinde daar de komst van
de andere vloot onder Romero af te wachten en dan gezamenlijk het
uitgehongerde Middelburg hulp te verleenen.
Requesens begaf zich naar Bergen op Zoom om het vertrek van Romero's
schepen te bespoedigen, doch de Prins van Oranje zou niet gedoogen,
dat de stad langs dien weg gered werd.
De vloot van admiraal Boisot was reeds de Schelde opgevaren
en had tegenover Bergen op Zoom het anker laten vallen. Oranje
scheepte zich te Zierikzee in en bracht de geuzenvloot een bezoek;
de onderbevelhebbers werden bijeengeroepen en hij hield hun kort
en krachtig voor, van welk groot belang het was, dat Middelburg,
de sleutel van Zeeland, in hun handen zou vallen. Zijn bezoek miste
de uitwerking niet; men zwoer den Prins alles voor het vaderland en
de goede zaak, die zij dienden, over te hebben en alle krachten te
zullen inspannen den Spanjaarden te beletten in Middelburg te komen.
Den 29en Januari liep de vloot van Romero uit Bergen op Zoom, gesplitst
in drie smaldeelen elk van vijf en twintig vaartuigen. Tegenover
Roemerswaal wachtte Boisot, in slagorde geschaard, de Spanjaarden
op. Men had besloten de Spaansche schepen te enteren en al het volk
stond op het dek met handspaken en enterbijlen gereed.
Zoovelen van Romero's schepen als men op den nauwen waterplas enteren
kon, raakten ook aan den vijand vast. Een moorddadig gevecht van
man tegen man volgde, waarbij bijl, enterpiek, pistool en dolk de
wapenen waren.
Reeds spoedig bleek de minderheid der Spanjaarden en nadat zij tal
van schepen hadden verloren en eenige honderden Spanjaarden gesneuveld
waren, vertrok het overschot van 's vijands vloot naar Bergen op Zoom.
Hier stond de groot-kommandeur op een dijk het verloop van het
gevecht gade te slaan en was daardoor getuige van de volslagen
nederlaag. Romero, wiens schip in den grond was geboord, kwam zwemmende
aan wal, juist waar Requesens stond. "Ik heb Uwe Excellentie gezegd,"
zei Romero koeltjes, toen hij druipend nat op het strand klom, "dat ik
een landsoldaat en geen zeeman was. Indien gij mij bevel gaaft over een
honderdtal vloten, ik zou het er niet beter hebben afgebracht dan nu."
Het gevolg was, dat d'Avila ook verplicht was naar Antwerpen terug
te keeren en Mondragon in Middelburg aan zijn lot moest worden
overgelaten.
In het midden van Februari gaf de stad zich over; op den 18en dier
maand teekende de Prins vijf artikelen, waarbij aan den Spaanschen
bevelhebber eervolle uittocht werd verleend.
Deze gebeurtenis was in menig opzicht allerbelangrijkst. Volgens de
Spanjaarden was de Prins een rebel, de leider van een oproerigen
troep, met wien men niet, als met een oorlogvoerende mogendheid
kon onderhandelen. Toen Mondragon toestemde tot een mondelinge
onderhandeling, stond door dit feit de Prins aanstonds op een geheel
ander standpunt, waarvan hij niet meer afweek.
In de artikelen, die Oranje aan Mondragon ter teekening aanbood, werd
met opzet vermeld, dat Oranje de stadhouder van den koning was en dat
de burgers trouw aan hem moesten zweren en eene schatting van 300.000
florijnen zouden betalen. Ook beloofde Mondragon de loslating van
Aldegonde en vier andere gevangenen van hooger rang te bewerkstelligen
en, indien dit niet gelukte binnen twee maanden, dan zou hij zelf
terugkeeren en zich als krijgsgevangene aan den Prins overleveren.
Een paar dagen na het vertrek van Mondragon verscheen de Prins in de
stad en organiseerde er aanstonds het bestuur. Hierin kreeg Oranje veel
macht, daar de abt van Middelburg, een der drie leden van de Staten,
verviel en de adel alleen vertegenwoordigd werd door een zoogenaamden
Eersten Edele, welke waardigheid Oranje in 1562 voor zijn oudsten
zoon had verkregen. Door het verblijf van dien zoon in Spanje, was de
waardigheid op den Prins overgegaan, die als zijn vertegenwoordiger
Arend van Dorp, gouverneur van Zierikzee, aanstelde. Iets later
kocht Oranje het markiezaat van Veere en Vlissingen, waardoor zijn
macht nog aangroeide in Zeeland, daar deze steden met de andere in
de Staten optraden. Op dubbele wijze had de Prins dus in dit gewest
grooten invloed, waaruit dan ook te verklaren is, dat de macht van de
Prinsen van Oranje in het geheele verloop van de geschiedenis onzer
Republiek zeer groot is geweest.
Behalve dat het dagelijksch bestuur uit vertrouwde vrienden van den
Prins werd gevormd, nam men ook maatregelen om Zuid-Beveland en Tholen
eveneens van de Spanjaarden te bevrijden.
Ondertusschen bleef het er in Holland nog droevig uitzien. Terwijl
Amsterdam en Haarlem in handen der Spanjaarden waren, werd Leiden
langzamerhand door Valdez ingesloten. Van een eigenlijke belegering
van Leiden, in den ouden zin van het woord, was geen sprake. Het
platteland rondom de stad werd bezet met een aantal schansen, teneinde
de bewoners der stad door den honger tot overgave te dwingen.
Men was aan die bezetting steeds bezig, toen in Februari 1574 graaf
Lodewijk met zijn leger te velde kwam. Fransch geld en Duitsche troepen
hadden den vurigen man daartoe eindelijk in staat gesteld. Wat een
moeite had de ijverige Lodewijk zich daarvoor getroost! Niet alleen
hij, maar al de Nassau's hadden het hunne bijgebracht, om het nieuwe
plan te doen slagen. In Januari had de graaf reeds te Frankfort 3000
ruiters en 10.000 voetknechten bijeen. Hendrik, zijn broer, zou ook
deelnemen aan den tocht. Eerst was Lodewijks voornemen, een nieuwen
inval in Groningen te doen, maar daar hij zich in het zuiden met de
Fransche troepen zou vereenigen, koos hij een aanslag op Maastricht
en Luik. Het had hem de grootste moeite gekost de bisschoppen althans
onzijdig te houden. Waren enkelen alleen voor goeden buit vatbaar,
anderen werden door huwelijksplannen gunstig gestemd, zooals de
bisschop van Keulen, waardoor Lodewijk vergunning verkreeg deze
stad als zijn hoofdkwartier te gebruiken, hetgeen hem zeer te pas
kwam. Van de Duitsche zijde scheen daar alles tot het welslagen
van den tocht mede te werken. Jammer, dat het leger zelf zooveel
te wenschen overliet. Het was niet veel meer dan een samengeraapte
bende, slecht gewapend en ongeoefend. Zoo toog men naar Maastricht,
ook mede op raad van den Prins, die dat de voordeeligste weg vond en
die reeds in November 1573 had geschreven: "Mij dunkt wanneer gij de
onderneming op Friesland en Groningen tot Maart uitstelt, gij beter
doen zult, al uw krachten naar Maastricht te wenden en wel met de
meest mogelijke haast, voor ik geheel ben ingesloten".
Tegen het einde van Februari bereikte Lodewijk de Maas en legerde zich
bij Maastricht, aan den Duitschen kant van de rivier. Requesens had
echter ook Duitsche hulptroepen gelicht en uit zooveel steden als hij
durfde, de garnizoens genomen; zelfs had hij een deel der troepen,
die Leiden insloten, naar het zuiden gezonden. Mendoza, de Spaansche
generaal, was reeds voor Lodewijks aankomst in Maastricht en don
Sancho d'Avila kwam Mendoza kort daarop nog versterken. Van Lodewijks
leger waren reeds, voor dat het de grenzen was overgetrokken, 1000 man
gedeserteerd. Hij had gehoopt, aanstonds de Maas te kunnen oversteken,
maar het drijfijs verhinderde de booten. Daarom bleef hij nog aan de
andere zijde gelegerd, 4 mijlen boven Maastricht. Dat oponthoud was
de oorzaak van den noodlottigen afloop, want als hij onmiddellijk had
kunnen doorgaan, dan was d'Avila niet gereed geweest hem te volgen en
het leger van Lodewijk had den Bommelerwaard kunnen bereiken, waar
de Prins eenige troepen had verzameld, die zich dan met Lodewijks
leger hadden kunnen vereenigen.
Nu echter was hij gedwongen te wachten en werd hij nog bij Bemelen door
een nachtelijken aanval op zijn kamp zeer geschaad, zoodat hij 700 man
verloor en zelfs naar den kant van Valkenburg moest aftrekken. [9]
Het was eerst in het begin van April, dat hij zich noordwaarts naar
Roermond kon wenden. Op weg daarheen maakten zijn troepen zich aan
schandelijke wanordelijkheid schuldig. Ook Roermond kon hij evenmin
als Maastricht of Luik nemen, daar ook die stad door Spanjaarden bezet
was. Toen trok hij noordwaarts, van plan bij Nijmegen door de Betuwe
naar den Bommelerwaard te gaan.
Den 13en April kwam hij bij Mook aan, doch d'Avila was aan de andere
zijde van de Maas Lodewijks leger gevolgd en bracht zijn troepen bij
Grave op een haastig van booten gebouwde brug naar denzelfden kant der
rivier over. Lodewijk was dus binnen een betrekkelijk kleine ruimte
tusschen Maas en Waal ingesloten. Hij liet een gracht graven, waarvan
nog de overblijfselen bij het tegenwoordig klooster te vinden zijn,
doch dat was zijn eenig zwak verdedigingspunt. d'Avila's stelling
daarentegen was veel voordeeliger. Het steunpunt daarvan was de
Maas. Lodewijks kracht lag in zijn ruiterij, hij had toen 1800
ruiters, terwijl de Spaansche veldheer slechts eenige honderden
ruiters had; maar op de plaats, door d'Avila voor den slag gekozen,
kon Lodewijk van die ruiterij geen voordeel hebben. Had hij een
slag kunnen vermijden, dan had hij het zeker gedaan, maar dit
was onmogelijk. Bij het aanbreken van den dag, op den 14en April,
begonnen de Spanjaarden den aanval op de gracht en uren lang duurde
het gevecht. Tot driemalen toe werd die aanval herhaald en bleef
de uitslag onzeker. Toen scheen eerst door de attaque van Lodewijks
ruiterij, de overwinning aan zijn kant te zijn, zoodat de voorhoede der
Spaansche ruiters zelfs over de Maas gedreven werd. Doch daarop keerde
plotseling de kans. De enkele honderden ruiters der Spanjaarden waren
door een duizendtal, de voorhoede van het leger van Valdez, versterkt;
ze drongen op de Duitschers in en een algemeene vlucht van dezen in
de bosschen volgde. Nog hielden de hoofden stand, maar ze werden door
de overmacht verpletterd en Lodewijk van Nassau, zijn broeder Hendrik
en Christoffel van de Paltz kwamen jammerlijk om het leven.
Met Lodewijk bovenal ging een held te gronde, die zeldzame gaven
in zich vereenigde, wiens ridderlijk karakter niet alleen, maar ook
wiens adeldom van geest door allen, die hem gekend hebben, om strijd
is geroemd. Van zijn twintigste jaar af was hij steeds aan de zaak
van Oranje verbonden. In zijn 36e levensjaar vond hij den dood op
de Mookerheide en wanneer we terugzien op al wat hij gedurende die
15 jaar heeft verricht, dan lijkt ons die tijdruimte bijna te klein
voor al dien arbeid. Niet altijd was hij met Oranje geheel een van
zin geweest. Hij is overal, waar we hem ontmoeten, de vurige man,
die de voorzichtigheid van den staatsman wel eens uit het oog verloor,
maar die gedreven werd door een onstuimigen aandrang, om ten uitvoer
te brengen, wat hij goed en nuttig achtte. Van zijn deelneming aan
het verbond der Edelen af, eigenlijk tegen den zin zijns broeders, tot
zijn laatsten veldtocht toe, nergens verloochende hij die geestdriftige
natuur. "Lodewijk--zoo zegt prof. Blok--was een man van het oogenblik;
vurig en ridderlijk; onstuimig toesnellend op zijn doel; driftig
voorthollend op den weg van het avontuur; het gevaar uitdagend;
zijn woorden weinig wikkend, bewegelijk en hartstochtelijk; geboren
krijgsman, zoo al geen legerhoofd."
Meer dan een zijner impulsieve daden heeft het succes van belangrijke
maatregelen bedreigd; meer dan eens wilde de voorzichtige Prins al
de plannen van Lodewijk niet kennen. Ook in het godsdienstige kwam
datzelfde karakter uit. Hij had een innig godsdienstige overtuiging;
zijn doel was altijd de bevordering van de protestantsche zaak; hij
maakte die niet aan de politiek, maar wel deze aan het Protestantisme
dienstbaar. Van de hooge verdraagzaamheid van Oranje wilde Lodewijk
niet weten. Hij liet zich vaak tot heftigheid tegen het Pausdom
en de katholieke kerk verleiden. Doch ook die vurige ijver vloeide
voort uit zijn geestdriftige natuur, waarom hij in tallooze kringen
zoo bemind was. Bemind in Dillenburg, bemind aan het Fransche hof,
bemind bovenal door zijne moeder. Van liefde echter vinden we, na zijn
vergeefsch huwelijksaanzoek om de erfgename van Rijsberg, in zijn
leven geen spoor, of het moest zijn de hulp, die hij verleende aan
Charlotte van Bourbon bij haar vlucht uit het klooster in N.-Frankrijk,
waarover later. Hij bleef althans ongehuwd. Maar al werd hij door
geene droeve weduwe betreurd, zijn dood liet een leegte achter in
tallooze gemoederen. De Fransche Hugenoten betreurden hem als een
hunner meest geliefde leiders. De Hollanders wachtten thans vergeefs
op hun Engel Gabriël. De Duitschers zouden hun Bayard nimmer wederzien.
Bovenal Juliana van Stolberg, die Lodewijk buitengewoon liefhad en die
hem onlangs nog op zijn ziekbed met zooveel toewijding had verzorgd,
smolt weg in tranen. En de Prins? Bij den slag op de Mookerheide
ging er een licht voor hem uit, welks afwezigheid zijn geheele leven
door hem gevoeld werd. In zijn Apologie wijdde hij o.a. deze woorden
aan zijn nagedachtenis: "Zij, die omtrent mijn broeder Lodewijk
iets te zeggen hebben, deden beter zulk een goed ridder met rust te
laten. Met hem kunnen ze niet worden vergeleken en een veel beter
Christen was hij."
Hendrik, die ter zelfder tijd zijn leven verloor, was slechts 24
jaar. Van hem persoonlijk is weinig bekend; wel weten wij, dat
hij meermalen het voorwerp uitmaakte van de zorg en overleggingen
zijner moeder en broeders. Als Oranje daarin deelde, hebben wij niet
verzuimd het te melden. Behalve een stijf gestelden Latijnschen
brief van Hendrik uit zijn jongenstijd, is er niets meer van zijn
hand bewaard gebleven.
Er wordt wel beweerd, dat de Prins over het voornemen van graaf
Lodewijk, om bij Herwaarden tusschen Maas en Rijn de rivier
te passeeren, niet zeer tevreden was. Hij zou het groote gevaar
daarvan hebben ingezien en zich ook niet in staat geacht hebben, in
zulk een groote haast voldoend oorlogsgereedschap op die rivier te
zenden. Ook zou Oranje zelfs tot de intieme vrienden gezegd hebben,
dat, "hoe lief en aangenaam zijns broeders komst hem ook mocht wezen,
hij nogtans op dien tijd wel lijden mocht, dat hij met zijn leger 100
mijlen van daar was." Dat bericht, hoe geloofwaardig op zich zelf,
wordt niet bevestigd door een schrijven van den Prins uit Dordrecht
van den 13en April, waarin hij zijn broeders belooft, dat hij al
zijn best zal doen, om hen bij hun aankomst in de omstreken van Tiel
door een goed escorte te doen ontvangen. Het kan echter wel zijn,
dat Oranje in vertrouwelijke gesprekken zich niet zoo optimistisch
omtrent Lodewijks inval uitliet en toch hem zelf daarmede niet wilde
bezwaren. De geheele maand April verliep, zonder dat de Prins en zijn
geheele familie van het smartelijk ongeval kennis kreeg.
Uit brieven van den 15en en 17en April bleek, dat Oranje nog niets
bekend was omtrent het ongelukkig verloop van den veldtocht; hij was
integendeel vol goeden moed en de berichten uit Engeland waren ook
gunstig, daar de regeering meer geneigd scheen om met Duitschland
verbonden, den koning van Spanje openlijk den oorlog te verklaren.
Berichten ontving Oranje niet; geen enkel antwoord van zijn broeders
op de zeven brieven vanaf den 10en der maand aan hen geschreven.
Wel is hem bekend geworden, dat er een nederlaag is geleden, zooals
uit het schrijven van den Prins aan Jan van Nassau blijkt, maar
omtrent het lot van zijn broers en Christoffel van de Paltz weet hij
absoluut niets.
Eerst op den 7en Mei schijnt de Prins de volle waarheid te hebben
vermoed. Van dien dag dagteekent een brief, welke terecht beroemd is
geworden, aan zijn thans eenig overgebleven broeder Jan. Blijkens dat
schrijven vreest de Prins, dat men met voorbedachten rade den dood
zijner broeders voor hem en Jan van Nassau geheim houdt en hij doet
uitkomen hoe nadeelig die geheimhouding werkt. Van alle zijden wordt
hij zelf bestormd met vragen naar den afloop en nu hij daarop geen
beslist antwoord weet te geven, meent men, dat hij zelf de waarheid
verbergt en het gevolg hiervan is, dat men begint te wanhopen aan
den staat van zaken.
Daarop volgen dan die schoone, diepgewortelde en innig godsdienstige
woorden:
"Ik belijd U, dat ik nooit iets ondervonden heb, dat mij meer leed doet
en inniger spijt, doch we moeten ons onderwerpen aan den wil van God
en zulk een vertrouwen hebben op Zijne goddelijke voorzienigheid, dat
Hij, die het bloed van Zijn Eenigen Zoon niet heeft gespaard, om Zijn
kerk te bewaren, niets zal doen dan wat dienen kan tot uitbreiding van
Zijn roem en bewaring van Zijn kerk, al schijnt het ook in het oog der
wereld een onmogelijke zaak. En al zouden wij allen komen te sterven,
en al zou het geheele volk worden vermoord of verjaagd, deze zekerheid
moeten wij altijd hebben, dat God de Zijnen nooit zal verlaten, waarvan
wij heden ten dage zulk een merkwaardig voorbeeld in Frankrijk zien,
waar na den gruwelijken moord van zooveel edelen ieder meende, dat het
einde en de algeheele uitroeiing van den (herv.) godsdienst nabij was,
terwijl wij nu zien, dat zij bij vernieuwing meer dan ooit het hoofd
hebben opgeheven, terwijl de koning zich in meer moeite en ellende
bevindt, dan ooit te voren. Wij hopen, dat de Heer onze God, wiens
arm niet verkort wordt, van Zijne macht en Zijn mededoogen jegens
ons zal gebruik maken..."
Daarop geeft Oranje aan zijn broeder een beschrijving van de
verslagenheid van het volk te midden waarvan hij leeft. "Daar
is geen volk ter wereld, dat zich spoediger verheugt over eenig
goed bericht, maar er is ook geen tweede, dat zoo erg door eenig
droevig voorval is terneergeslagen." Indien zijn broeder daarbij in
aanmerking neemt, dat de nieuwe landvoogd een nieuw pardon heeft
afgekondigd, waarvan slechts 14 of 15 personen zijn uitgesloten,
dan kan hij daaruit berekenen, hoe groot de verleiding is, om zich
weer te onderwerpen. "Doch van mijn kant kunt gij verzekerd zijn,
dat ik mijn plicht zal doen, zooveel in mij is, want keert dit volk
onder het juk en de tirannie der Spanjaarden terug, dan zal spoedig
de godsdienst geheel zijn vernietigd, zonder een vonkje meer te doen
schijnen. En de Duitschers, die ons aan ons lot hebben overgelaten,
zullen evenals de Engelschen mettertijd zich wel bewust worden van
de groote schade, die ook zij daardoor zullen ondervinden."
Het is daarom, dat de Prins zijn broeder opwekt om nog eens met zijn
"volle vijf zinnen" te overleggen, welk geneesmiddel er te vinden zou
zijn. Want zonder buitenlandsche hulp tegen de macht van Spanje zal
Holland, dat het een tijdlang alleen heeft volgehouden, niet langer
bestand zijn.
Verder bespreekt Oranje in den langen brief de kwestie van het meest
geschikte legerhoofd, in het geval er van Duitsche en Fransche zijde
hulp komt opdagen, de huisvesting die het hulpleger zou kunnen gegeven
worden en de plaats, waar zij de Nederlanden het best zouden kunnen
binnenkomen.
Kortom uit den geheelen brief blijkt, dat de Prins nog den moed
niet heeft verloren, ook na den allernoodlottigsten afloop van
den tocht van zijn meest geliefden broeder Lodewijk. En die moed,
die hem blijft bezielen, steunde op degelijke gronden. Hij doet zijn
broeder beseffen, waarover hij nog kan beschikken. De Staten hebben hem
150.000 florijnen per maand toegestaan, zoolang het noodig zal zijn;
maar hulp is dringend noodzakelijk. Blijft die uit en "willen de arme
bewoners, van ieder verlaten, desniettemin volhouden.... dan zal het
den Spanjaarden nog half Spanje kosten in geld en in mannen, eer ze ons
geheel vernietigd hebben." Want .... nog had Oranje te bevelen over 71
compagnieën infanterie in Holland, 14 in Zeeland, 20 in Waterland,
in het geheel 15 à 16000 man, met meer dan 100 groote en kleine
oorlogsvaartuigen. Zoolang hij kon, zou hij met deze macht volhouden.
Rijst onze eerbied en bewondering voor den Zwijger niet door zulk een
moedige taal na zulke jammeren als op de Mookerheide? Het scheen wel,
alsof de Prins uit elke nieuwe smart nieuwe krachten putte. Hoe weinig
volkomen zekerheid er omtrent het lot zijner broeders in dien eersten
tijd bestond, blijkt o. a. ook uit den brief, dien de Prins van zijn
moeder Juliana van Stolberg nog in de maand Mei ontving.
"Ik weet wel"--zoo schrijft zij--"dat gij gelijk hebt; wij moeten
met geduld dragen, wat de Heer ons toezendt, maar menschen blijven
menschen en zij vermogen dat zonder Gods hulp niet. Moge God mij arme
beproefde vrouw, die mijn droefenis niet verzetten kan, mij genadig uit
dit jammerdal tot zich nemen of mij met zijn genade sterken en zijn
heiligen geest van berusting zenden. Herhaaldelijk is mij verzekerd,
dat mijne zonen nog in leven zouden zijn, zoodat ik nog altijd hoop
heb. Voor drie dagen werd mij nog verhaald, hoe een edelman kort
geleden nog zes dagen bij mijn lieven Lodewijk geweest is en hem
naar omstandigheden wel gevonden had. Zijn rechterarm was van boven
doorschoten maar hij kon dien nog bewegen. Aan zijn spraak had hij hem
herkend. En daardoor heb ik nu weder wat hoop, maar toch vrees ik, dat
men een ander voor hem heeft aangezien. Van hertog Christoffel en mijn
lieven Hendrik wist men mij niets te zeggen. Doch de zaken mogen gaan,
zooals God het beveelt; ik kan niet anders, dan Hem om geduld bidden
en dat gij en ik in eeuwigheid niet van Hem mogen gescheiden worden."
IJdele hoop van de zwaarbeproefde moeder! Want allerwaarschijnlijkst
zijn Lodewijk en Hendrik beiden omgekomen in een huis, waar ze
heengingen, om hun wonden te verbinden, doch dat boven hun hoofden in
brand geraakte en zijn ze zoo ellendig in rook en damp gestikt. Hunne
lijken echter, en dat bleef de oorzaak der onzekerheid, zijn nooit
teruggevonden.
Een der gronden, waarop Oranje zijn hoop bleef bouwen voor de toekomst
trots de jammerlijke nederlaag op de Mookerheide, was zonder twijfel
gelegen in zijn kennis van de Spaansche toestanden in het zuiden en
den strijd, waarin de nieuwe landvoogd ook zelfs met de Spaansche
soldaten gewikkeld was. Zou dat een paar jaar later bij de Spaansche
furie tot de geweldigste uitbarsting leiden, die ook het zuiden naar
de komst van Oranje in zijn midden zou doen verlangen, reeds voor
den slag van Mook hadden de oproerige Spaansche soldaten te Antwerpen
onder een Eletto (d. i. een door muitende soldaten gekozen hoofd) de
regeering genoodzaakt, aan hun geldelijke eischen toe te geven en op
den dag na den slag begon een nieuwe muiterij onder de overwinnende
troepen te heerschen.
"Zoodra zoo'n muiterij uitbrak," zoo verhaalt Motley, "begon men van de
naastbij gelegen stad bezit te nemen, waar de Eletto gewoonlijk in het
stadhuis zijn verblijf nam en het krijgsvolk bij de burgers ingelegerd
werd. Wat voeding en huisvesting betreft was voor deze rooversbenden
niets te goed. Mannen, die maanden lang van hun legerrantsoen geleefd
hadden--ruwe kinkels, die hun ploeg hadden gedreven, totdat men hen
gedwongen had om het musket te hanteeren--sliepen thans op keurig
beddegoed en vorderden van de sidderende burgers de lekkerste
spijzen. Zij aten het land kaal als een leger van sprinkhanen."
"Kuikens en patrijzen," schreef de zuinige Antwerpsche
kroniekschrijver, "kapoenen en faisanten, hazen en konijnen, tweeërlei
soort van wijn;--tot kruiding van het maal, olijven, citroenen en
oranjeappelen, specerijen en zoetigheden; tarwebrood voor hunne honden
en zelfs wijn om de pooten hunner paarden te wasschen."
Ziedaar het weelderig onthaal, door de muitende troepen
geëischt. Verdroot den burgers deze gedwongen gastvrijheid, dan
moesten zij een belasting opbrengen.
De muiterij, die na de nederlaag van graaf Lodewijk uitbrak was
bijzonder erg. Bij Alva's vertrek was er reeds 6 millioen achterstand
van soldij en Requesens was niet in staat, op geregelde betaling
eenige hoop te geven. Toch kwamen ze toen nog tot een overeenkomst,
daar het Requesens gelukte den grooten Raad van Antwerpen tot een
leening van 400.000 florijnen te bewegen. De muitende soldaten vierden
op de Place de Meir een groot feest bij gelegenheid van die gesloten
overeenkomst, toen plotseling de mare doordrong, dat admiraal Boisot de
Schelde was opgevaren. Voordat men gewapend was, had Boisot veertien
Spaansche schepen genomen en doen zinken en den Admiraal Haemstede
krijgsgevangen gemaakt. Dit was voor den Prins althans een lichtstraal
in den donkeren nacht; te meer omdat het feit der muiterij wees op
den hopeloozen geldelijken toestand van Spanje, die op den duur niet
anders dan een krachtige hulp voor zijn verzet kon wezen.
Voorloopig echter moesten alle krachten, die in Holland aanwezig
waren, worden ingespannen. Want binnen den kortst mogelijken tijd
was Valdez, die tijdelijk de omstreken van Leiden met zijn leger
had verlaten om Lodewijks inval te voorkomen, weer met zijn troepen
rondom de stad teruggekeerd en Leiden was op den 21en Mei weder
geheel ingesloten. Het beleg en het ontzet van die stad behoort tot
de belangrijkste gebeurtenissen der wereldgeschiedenis. Onze vrijheid
zou groot gevaar geloopen hebben, indien Leiden was gevallen. Haar
behoud heeft op het oogenblik Holland voor ons gered. Het kan ons
doel niet zijn, dat beleg en dat ontzet in zijn bijzonderheden te
beschrijven. Hoofdzaak is voor ons, het deel aan te wijzen dat de Prins
daaraan gehad heeft en aan te toonen, hoe hij voor den verderen loop
van den oorlog heeft gebruik gemaakt van den gelukkigen afloop van
dat beleg. Want er mag niet vergeten worden, dat ook het beleg en het
ontzet van Leiden eenvoudig een schakel in de groote keten der elkander
opvolgende gebeurtenissen is geweest, die tot de bevrijding van ons
land, tot de voltooiing van het werk van Oranje heeft geleid. Ook
dat de Prins tijdens dat beleg vredesonderhandelingen heeft gevoerd,
die na het ontzet van zijne zijde met veel meer krachtsbesef konden
worden voortgezet. Op die onderhandelingen komen we terug, als we
eerst den Prins in zijn arbeid voor Leiden gevolgd hebben.
Toen Oranje den laatsten brief aan zijn broeder Jan schreef, was hij
in Dordrecht, waar hij gedurende de maand Mei met de Staten van het
land in voortdurend overleg bleef. Daar kwam hem de tijding ter oore
van de nieuwe insluiting van Leiden; daar vernam hij, hoe de inwoners
dier stad geweigerd hadden garnizoen in te nemen, zelfs de Engelsche
vaandels niet toe wilden laten en zijn raad in den wind geslagen
hadden, om, terwijl Valdez zich met zijn troepen had verwijderd,
voor een nieuwen voorraad levensmiddelen te zorgen.
Hoe hem ook die verschillende berichten troffen en onaangenaam stemden,
ze verhoogden slechts zijn eigen krachtsinspanning, want al had Leiden
het misschien niet om zijn zorgeloosheid verdiend, het belang van het
geheele land was er mee gemoeid. De Staten werden dan ook onmiddellijk
door hem tegen den 1en Juni te Rotterdam beschreven, om een plan
vast te stellen voor de bevrijding der stad en de noodige gelden
voor die onderneming bijeen te krijgen. Bij den bekenden onderlingen
naijver der steden was dit geen lichte taak, doch den Prins gelukte
het, de zelfzuchtige bondgenooten te doen samenwerken. Fruin zegt
terecht van hem: "Om dat te bereiken, werd een leidsman gevorderd, zoo
onuitputtelijk geduldig, zoo hoog geacht en bemind, zoo zelfopofferend
voor de goede zaak, als de nooit volprezen Willem van Oranje."
Toen het geld gevonden was, werd bepaald, dat men Leiden zou te hulp
komen, door Zuid-Holland onder water te zetten. Er waren deskundigen,
die daartegen groote bezwaren hadden. Aan de eene zijde werd beweerd,
dat het hooger gelegen Rijnland nooit door het Maaswater zou kunnen
worden bereikt; alleen Delfland en Schieland zouden onder water komen;
aan den anderen kant had men groote bezwaren, dat op die wijze het
land niet licht weer zou kunnen worden drooggelegd. Toch werd er toe
besloten. "Het al om het al op het spel te zetten, was in dien tijd de
leus onzer kloekmoedige voorvaderen. Hun was de vrijheid van denken
en gelooven, het volksbestaan, de zelfregeering het hoogste, ja het
eenig goed, het al. Om dat te behouden, was geen prijs hun te hoog,
geen waagstuk te vermetel." Zij hebben alles gewaagd en alles gewonnen.
Dit besluit werd den 30en Juli genomen en onmiddellijk daarop ten
uitvoer gebracht. Bij de doorgraving te Capelle aan den IJsel was de
Prins persoonlijk tegenwoordig, o. a. in gezelschap van Paulus Buys,
die krachtig zijn hulp had verleend om de bestrijders van het plan te
overwinnen. Door zestien gapende dijkbreuken stroomde het IJselwater
op het land. Daarop werd de Maasdijk aan weerszijden van Rotterdam
doorgegraven en de sluizen van Schiedam werden opengezet. Dagen moesten
echter verloopen, eer het water zich over de oppervlakte van zooveel
honderden bunders verspreiden zou.
Ondertusschen ontbood Oranje uit Zeeland Louis de Boisot, die in
den jongsten tijd daar als admiraal groote bekwaamheid had bewezen,
zoowel in Januari bij den slag van Roemerswaal, waardoor Middelburg
in handen van Oranje viel, als door de overwinning op de Spaansche
vloot op de Schelde, waarvan wij gewag maakten. Niemand beter geschikt
dan Boisot om een werk te verrichten, waarbij zooveel zeemanschap
en krijgsbeleid geëischt werd. Gelukkig, dat men dien ervaren man op
dat oogenblik in Zeeland missen kon; een nieuwe Spaansche vloot die
men verwacht had en die in hem den besten overwinnaar zou gevonden
hebben, was door tegenspoed van allerlei aard niet naar de Nederlanden
vertrokken. Boisot zou het beste scheepsvolk en de meest vertrouwde
kapiteins in Zeeland gaan halen en dan de onderneming met tal van
vaartuigen en de noodige kanonnen aanvangen.
Allerlei teleurstellingen echter vertraagden de bevrijding der stad,
waar de jammer van dag tot dag in de maanden Augustus en September
vermeerderde. Haar lot te beschrijven, haar steeds toenemende ellende
te teekenen, ligt wel niet op onzen weg, maar van een harer bange
beproevingen kunnen we ook in ons verband niet zwijgen. Wij bedoelen
de aanwezigheid in de stad van een menigte royalistische inwoners,
die met hun geestverwanten in andere plaatsen het er op toelegden, de
stad aan den vijand over te geven. Dit waren de zoogenaamde glippers,
die alles aanwendden, om de inwoners in het denkbeeld te stijven,
dat ontzet der plaats onmogelijk was en wier woord, hoe hooger de
ellende klom, des te meer ingang vond bij de menigte.
Gelukkig, dat mannen als Bronkhorst, Jan van der Does, Jan van
Hout en Pieter Az. van der Werff, de burgerij en de vroedschap in
bedwang hielden en geen oogenblik verslapten in hun ijver voor de
algemeene zaak. Waren zij niet werkzaam gebleven, hadden zij niet
alle vertrouwen op den Prins behouden, dan zou zonder twijfel door
het katholiek gedeelte der bevolking met beide handen het pardon zijn
aangegrepen, dat Requesens had afgekondigd en dat door Valdez aan de
inwoners van Leiden werd aangeboden, op voorwaarde van overgave. Nu
echter werd die lokstem beantwoord met het Latijnsche woord van Cato:
"Fistula dulce canit, volucrem dun decipit auceps." (De fluit klinkt
liefelijk, terwijl de vogelaar den vogel verschalkt.)
Het ergste dat gedurende de maanden van het beleg van Leiden
geschiedde, was de wekenlange ziekte van den Prins. Die overviel hem
den 10en Augustus. Opgekropte smart en de last der beslommeringen,
misschien ook daarbij zwaar gevatte koude tengevolge van het staan
op de dijken in regen en wind, wierpen den man op het ziekbed, die
minder dan ooit op dat oogenblik gemist kon worden. Het eigenlijk
karakter der ongesteldheid konden de geneesheeren niet aanstonds
herkennen; men vreesde dat het een aanval van de pest was, die in
Holland in die dagen heerschte. Hij werd door onophoudelijke koortsen
gefolterd en zijn krachten namen zoo af, dat zijn geneesheeren voor
tering vreesden. Men had hem gaarne naar Delft, naar zijn eigen
woning vervoerd, doch die reis kon hij niet meer maken en daarom was
hij gebonden aan een ongezellig huis in Rotterdam. Er bestaat een
belangrijk verhaal van die ziekte van een geneesheer Foreest. Zijn
secretaris Brunynck en zijn hofmeester Nuyhem gaven voortdurend aan
zijn broeder Jan van Nassau berichten omtrent den loop der ziekte,
die in de maand Augustus sterk toenam en zelfs tot vier koortsaanvallen
op één dag steeg. Men dacht niet anders of de Prins ging sterven. Het
gerucht van zijn dood werd reeds door zijn vijanden verspreid.
Treffend is het verhaal, hoe hij, diep bekommerd over het lot der
zijnen, zich reeds tot sterven gereed maakte, toen daar Cornelis van
Mierop, later Ontvanger-Generaal van Holland, onaangediend bij hem
aan het bed kwam. Een paar boden uit Leiden wilden namelijk, voor ze
weer terugkeerden naar de belegerde stad, den Prins gezien hebben,
omdat het gerucht van zijn dood reeds verspreid werd.
Dat bezoek, dat dus de bedoeling had, om de Leidenaars te sterken,
werd ook voor den zieken Oranje een geneesmiddel. Want van ooggetuigen
hoorende, dat de stad het nog uithield, verheugde hij zich daarover met
zoo groote vreugde, dat hij van die ure begon te beteren. "Wie"--zoo
vraagt Fruin terecht--"wie herkent Vader Willem niet in dien zieke,
die zijn dienaars wegzendt uit vrees, dat ze door zijn ziekte besmet
zouden worden; die hoe ongesteld ook, geen gehoor weigert aan die
hem zoeken; die herleeft op de tijding, dat de goede zaak nog niet
is verloren, en die zich van het ziekbed opricht, om bij vernieuwing
te zorgen en te zwoegen voor "dat arme volk."
Gelukkig was de beterschap geen schijn. De koorts, die hem aan den
rand van het graf had gebracht, die hem ten doode toe had verzwakt,
keerde sedert den 28en Augustus niet terug; maar slechts langzaam
kwamen de krachten weder. Reeds op den 2en September kon Brunynck aan
Jan van Nassau schrijven, dat ze hoopten dat de Prins buiten gevaar
was. Op den 7en September was de zieke zelf reeds in staat, aan zijn
broeder te schrijven en we kunnen ons voorstellen, hoe gelukkig dit
handschrift van den geliefden Prins de zijnen maakte. Zijn volkomen
herstel wachtte Oranje niet af om zijn taak weer te aanvaarden. Wel
hadden de Staten niet veel verzuimd, maar toch waren de pogingen
om Leiden te hulp te komen, niet zoo krachtig voortgezet, als had
kunnen geschieden. "De Staten konden den Prins niet vervangen; zij
misten zijn gezag, zijn vasten, geëerbiedigden wil, die nooit buiten
noodzaak geweld gebruikte, maar niettemin wat noodig was met kracht
doorzette. Het bijzonder belang was niet overal voor het algemeen
landsbelang geweken." Kortom, het werk der bevrijding van Leiden had
verder kunnen zijn, dan het was. Aan de uitrusting van de schuiten,
die Boisot naar Leiden moesten voeren, was ijverig doorgewerkt in
de maand Augustus, doch van doortastende maatregelen was niet veel
gekomen. En toch waren die dringend noodig. Wel stond het Maaswater tot
Delft toe over alle landen, maar bij de grenzen van Rijnland stuitte
het. Om het ook daarin te doen vloeien, moesten nieuwe doorgravingen
plaats hebben, doch op punten, die zeker hardnekkig door de Spanjaarden
zouden worden verdedigd.
Een eerste aanval mislukte geheel; bij een tweeden was men gelukkiger,
omdat de vijand er niet op had gerekend. Op den 28en September
verlangde Boisot, dat de Prins met eigen oogen den staat van zaken
kwam opnemen. Hij was wel zoo goed als hersteld, doch nog steeds
zwak. Met ongunstig weer mocht hij zich niet vertoonen. Doch de 28e
September was een zonnige en fraaie dag; toen liet hij zich naar
de vloot roeien, waar hij alles in oogenschouw nam en door zijn
tegenwoordigheid den moed verlevendigde. Nog zou echter misschien
alles vergeefsch zijn geweest, indien niet een stormwind uit het
noordwesten, gepaard aan een springvloed, het water op de volgende
dagen met kracht had voortgedreven en als daarop door het keeren van
den wind van het noorden naar het zuiden de watermassa den kant van
Rijnland niet was opgestuwd.
Op den 1en October steeg het water, van 9 op 28 centimeter en
hoewel zich ook toen nog allerlei bezwaren voordeden, was toch
de stad gered. Want de vijand, bevreesd voor het opkomende water,
verliet de schansen en de forten en vluchtte naar den Haag. Valdez
besefte, dat de oogen van Europa op hem waren gevestigd. Hij liet
een Latijnschen afscheidsgroet te Leiderdorp achter, luidende: "Vale
civitas, valete castelli parvi, qui relicti estis propter aquam et non
per vim inimicorum." (Vaarwel, o stad, vaartwel kleine kasteelen, die
verlaten wordt niet door de kracht der vijanden, maar door het water).
De derde October, toen de stad ontzet werd en de bijna doodgehongerde
menigte aanviel op de spijzen, die Boisots vaartuigen medebrachten,
viel op een Zondag. De Prins bevond zich in de Waalsche kerk, toen hij
de blijde tijding ontving, terwijl zijn gedachten waarschijnlijk meer
bij Boisot en in Leiden waren dan bij de preek. Na afloop van deze
liet de Prins den predikant de heugelijke tijding aan de gemeente
voorlezen. Toen stroomde de geheele bevolking naar de kerken,
gelijk ook de Leidenaars op dien gedenkwaardigen dag deden, om God
te danken voor de verlossing der stad, de voorbode van de bevrijding
van het land.
Op den volgenden dag schreef Oranje een dankbaar briefje aan zijn
broeder Jan, om hem deelgenoot te maken van de gewichtige gebeurtenis
en toen ging hij, niettegenstaande de waarschuwingen, dat hij te zwak
was, om zich bloot te stellen aan de zoo zeer vergiftigde atmosfeer
te Leiden, naar de bevrijde stad, om haar in persoon te begroeten en
te danken voor haar volharding. Hij nam zijn intrek ten huize van Dirk
Jacobus van Montfoort, een aanzienlijk man, doch geen lid der regeering
en bleef er tien dagen vertoeven. Een zijner voornaamste werkzaamheden
gedurende dien tijd was de regeeringsverandering, waaraan dringend
behoefte bestond, want tijdens het beleg was het gebleken, dat er in
de vroedschap verscheidene mannen waren, die de burgerij zeer slecht
hadden vertegenwoordigd. Wel was die verandering in strijd met de
privilegiën der stad--want de vroedschap bestond uit 40 onafzetbare
mannen, die zelf burgemeesters en schepenen benoemden. Doch volgens
de getuigenis van de aanzienlijkste personen der stad, moest de Prins
met gezag doortasten en de slechte elementen verwijderen. Er waren
er zelfs, die beweerden, dat hij niet ver genoeg met de zuivering
was gegaan.
"Doch zoo was," zegt Fruin, "Prins Willem gewoon te handelen; hij
maakte zich het regeeren niet gemakkelijk, door elken tegenstand voor
goed te breken; hij behielp zich met hetgeen hij vond en veranderde
slechts als het onvermijdelijk was en dan nog niet meer dan het
dringend noodige. Van alle dwingelandij, met welk goed doel ook,
was hij afkeerig. Hij had behoefte aan medewerking, niet aan blinde
gehoorzaamheid."
Behalve persoonlijke geschenken aan de verdienstelijkste mannen,
die hadden meegewerkt aan het ontzet van Leiden, ontving de stad
zelf voor haar trouw en standvastigheid, twee giften van groote
waarde. Allereerst de vergunning om jaarlijks een tiendaagsche
jaarmarkt te houden, vrij van alle tollen en lasten. Nog veel grooter
gift was de stichting van de Universiteit--de eerste Protestantsche
hoogeschool op Nederlandschen grond. Reeds op 8 Febr. 1575 werden de
professoren van deze nieuwe instelling ingewijd met ceremoniën en
allegorische voorstellingen, waarop de Nederlanders steeds zóózeer
waren gesteld, dat geen ellende noch jammer hun lust tot zulk een
vertooning ooit kon uitdooven.
De nieuwe Universiteit werd begiftigd met inkomsten, voornamelijk
voortvloeiende uit de oude abdij van Egmond. Motley zegt terecht, dat
de acte van instelling een der meest ironische gedenkstukken is. De
fictie toch van 's konings souvereiniteit werd er in gehandhaafd
en de meest katholieke vorst der wereld werd daarin gezegd, deze
protestantsche academie te vestigen als een belooning aan Leiden
voor zijn opstand tegen hem. Ook ontbrak daarin niet de oude formule
"onze waarde neef" Willem, Prins van Oranje, met wien de koning wordt
voorgesteld als na rijp beraad tot de oprichting van die hoogeschool
besloten te hebben.
Inderdaad, al werd die plechtige vestiging in naam van den koning van
Spanje door den Prins van Oranje volstrekt niet ironisch bedoeld, al
meende de stichter dier Universiteit, door den naam Filips te noemen,
alleen de tol der hulde te betalen van den vasal aan den souverein,
wij, die de geschiedenis kennen, wij, die weten, hoe het ontzet van
Leiden de grondslag is geworden van de geheele bevrijding van ons
land; wij, die den loop dier glorievolle instelling kennen, die de
eeuwen door de bakermat is geweest van alle waarachtige vrijheid--wij
kunnen in die acte slechts de ironie der geschiedenis zien, de
goddelijke ironie, die zoo vaak in de wereldgeschiedenis terugkeert,
zoo dikwijls geheel tegen de bedoeling in van onverstand, domheid,
bijgeloof en onderdrukking, ja juist door het verzet van die vereende
booze krachten, de vrijheid van individuen en volken gaat bloeien.
Wij kunnen dan ook niet anders dan te dezer plaatse in de geschiedenis
van den Prins, hem, al is onze bedoeling niet, een lofrede op hem
te schrijven, de volle hulde brengen van ons volk, dat zijn groote
mannen niet wil vergeten.
Wij begrijpen ten volle, dat Oranje het mikpunt is geweest en tot
heden gebleven van den haat en den laster van de vijanden onzer
vrijheid, want zonder hem was zij niet veroverd. Doch wat men ook tot
eer van de tallooze vergeten weldoeners der menschheid moge zeggen,
hoe men de keten van oorzaak en gevolg ook verbreekt, als men aan
de groote mannen alleen den loop der wereldgeschiedenis toeschrijft;
welke verborgen krachten er toch misschien ook in het samenstel der
maatschappij mochten geweest zijn, die langs anderen weg tot hetzelfde
resultaat gevoerd zouden hebben, bij afwezigheid dier helden; wie zal
niet ten volle erkennen, dat nooit meer dan in de dagen van Leidens
beleg alle geestkracht van het volk belichaamd is geweest in den
grooten Zwijger? Wie zal dit ontkennen? Zij b.v. die de belangrijke
gebeurtenissen van 1574, die Leiden betroffen, samenvatten in een
halve bladzijde druks en niet eens den naam noemen van den Prins,
die van allen en alles de ziel was.
Men kan den grooten keer niet ontkennen, die door de mislukking van
Leidens beleg de gebeurtenissen ten bate van de opgestane gewesten
genomen heeft. "In drie maanden hadden de Spanjaarden te midden van de
Hollandsche moerassen bij de 700 stukken geschut gelaten. Ze hadden
bijna geene kanonnen meer.... Al wat den trots der overwinnaars op
de Mookerhei en der belegeraars voor den geest riep, verdween voor de
schansen van Leiden." Doch met geen enkel woord wordt de man herdacht
op die bladzijde, aan wien dat alles te danken of (volgens hun meening)
te wijten was. Waar het wapen van den laster niet kan gehanteerd,
daar moet de held dier tijden worden doodgezwegen. Alsof de steenen
van de ontzette stad niet spraken! Alsof de keten der gebeurtenissen
niet zou zijn verbroken, als de schakel van den persoon van Oranje
daaruit was weggenomen!
Hoe kort was het nog geleden, dat hij al zijn hoop op de komst van
Lodewijk had gevestigd. En toen het eindelijk zekerheid voor hem
was geworden, dat Lodewijk nimmer zou wederkeeren, toen raapte hij,
in plaats van land en volk nu over te geven aan den vijand, alle
geestkracht, die nog in hem was gebleven, te zamen en smeedde bij
vernieuwing daaruit een wapen, dat den Spanjaard te machtig was.
Al werd hij ook op het ziekbed geworpen ten gevolge van alle
teleurstelling en overspanning, een enkel bericht, dat de stad het nog
hield, was in staat hem weer nieuwe krachten te schenken. Opgestaan van
een ziekbed, dat bijna zijn sterfbed werd, en zelf slechts langzaam
in krachten toenemende, wist hij de flauwhartigen bij vernieuwing te
bezielen, de moedeloozen te steunen, de kleingeestigen te sterken. Uit
zwakheid putte hij kracht en hij ondervond de waarheid van het oude,
schoone woord omtrent de waarlijk godsdienstigen, dat zij telkens
hun kracht vernieuwen en opvaren met vleugelen, gelijk de arenden,
loopen en niet moede worden, wandelen en niet mat worden.
HOOFDSTUK XIX.
VERGEEFSCHE VREDESONDERHANDELINGEN. 1574-1575.
Toen de angst en de zorg van Leiden waren opgeheven, vond de Prins
gelegenheid, de aandacht op een ander vraagstuk te vestigen, een
vraagstuk dat hem reeds lang had vermoeid en afgemat. Het succes in de
laatste maand was groot geweest en ieder in den lande moest erkennen,
dat de Prins de ziel der geheele beweging was; aan hem en aan zijn
ijver dankte men dien voorspoed.
Oppervlakkig zou men dus zeggen, dat er thans maar één stem moest
geweest zijn om hem in alles te steunen. En toch had Oranje in die
dagen met grooten tegenstand van de zijde der Staten te worstelen;
een tegenstand die zelfs zoo onverdragelijk voor hem werd, dat hij
slechts veertien dagen na het ontzet van Leiden tot een middel de
toevlucht nam, dat meermalen door groote staatslieden in gespannen
oogenblikken is aangewend: hij dreigde met zijn ontslag en stelde voor,
het land te verlaten.
Wat was er dan gebeurd, dat hem tot zulk een krassen maatregel deed
besluiten?
De oorzaak daarvan lag in de slecht omschreven en dikwijls weinig
geëerbiedigde macht van Oranje. Op de vergadering te Dordrecht in
Juli 1572 had hij al de macht van den landsheer gekregen. Hij was hun
stadhouder en luitenant-generaal maar als een autocraat het land te
besturen, dat lag geenszins in zijn karakter, terwijl het bovendien
in strijd zou geweest zijn met de uitdrukkelijke privilegiën der
gewesten, die hem als stadhouder erkend hadden. Van het begin af
aan raadpleegde hij met de Staten en hield met hunne meeningen
rekening. Inderdaad, dit was de eenig practische handelwijze, maar
het werd voor hem een bron van oneindige verlegenheid en moeite. Wel
kon zijn persoonlijke invloed veel uitwerken, maar de zware kosten
van den oorlog, de schadevergoeding aan de eigenaars en bebouwers
van het overstroomde land veroorzaakten, dat de Prins telkens hooge
geldelijke eischen stelde aan de Staten, die ze echter met groote
moeite inwilligden. Daarenboven maakten de Staten en vroedschappen,
het hof en de edelen, zich schuldig aan allerlei aanmatigingen; ze
maakten inbreuk op zaken die duidelijk tot het ambt van den Stadhouder
behoorden; zij handelden tegen oude privilegiën van het land, mengden
zich zelfs in de bijzonderheden van de militaire zaken omdat zij het
geld verschaften.
Daarbij kwam nog, dat de Staten zeer licht ontmoedigd waren en telkens
een voorwaartsche beweging belemmerden; ook waren er voortdurend
twisten tusschen de steden van Noord-Holland en den wreeden Sonoy. Het
is te begrijpen, hoe vooral in oorlogstijd dit alles belemmerend op
den goeden gang van zaken werkte, terwijl de Prins, die in den regel
als bemiddellaar optrad, telkens in moeilijkheden geraakte. Het werd
hem eindelijk duidelijk, dat hij met gebonden handen het schip van
Staat niet kon besturen.
Ontmoedigd door al de uitvluchten en de verwarring in regeeringszaken
en financiën, verscheen hij op den 20en October voor een vergadering
van de Staten van Holland en verklaarde plechtig, dat het beter
was, indien zij zelf de regeering in handen namen en hij het land
verliet. De Prins grondde die verklaring op den waan van het volk,
alsof het geld, dat werd opgebracht, ten dienste van hem was en niet
van het algemeen belang, op den onwil om de gelden op te brengen en
op het misbruik, dat er van die gelden door verkeerde administratie
werd gemaakt.
Dat middel hielp, doch niet zoo spoedig, als men wellicht zou
meenen. De Staten beraadslaagden over zijn voorstel en vroegen hem op
den 12en November niet alleen zijn ambten te behouden, maar zeiden,
dat het eenig middel tot verbetering was: centralisatie van het bestuur
in de handen van den Prins. Zonder een hoofd konden zij niets doen;
hij was de eenige leider, dien zij begeerden. Zij boden hem daarom aan:
"absolute macht, autoriteit en souverein bevel ten dienste van al de
gemeene landszaken, niet een uitgezonderd."
Dat was alles goed en wel, doch naar den zin van den Prins nog
niet beslissend genoeg, daar alles afhing van geregelde geldelijke
subsidiën. Hij bleef aandringen op f 45.000 per maand en toen er
weder een week verloopen was voor hier een beslist antwoord op kwam,
zond de Prins Paulus Buys naar de Staten om aan te dringen op geen
langer uitstel, daar het belang van het land dat niet kon lijden. Men
bood hem toen maandelijks f 30.000 aan, meenende, dat dit voldoende
was. Oranje weigerde en verklaarde ten tweede male, dat hij liever
het land verliet, dan het onmogelijke te beproeven. Dan konden zij
hun zaken zoo zuinig mogelijk behandelen als zij wenschten.
De Staten gaven toe, willigden f 45.000 in en daarmee was de positie
van den Prins voor goed gevestigd. Hij had nu een bepaald budget,
waarop hij kon rekenen en dictatoriaal gezag over al de belangen van
de gewesten.
Onder den titel van "gouverneur" voor den koning was hij thans
feitelijk de souvereine heer van Holland en Zeeland. "Niet het minst
in deze zaken," zegt Prof. Blok, "toonde hij zich een staatsman
van groote talenten en zulk een staatsman was bij de toenmalige
verhoudingen noodig."
Ondertusschen waren de onderhandelingen over den vrede nooit geheel
afgebroken. Requesens was door de muiterij der Spaansche soldaten
en zijn geldgebrek zeer in het nauw gebracht, zoodat zelfs tijdens
de insluiting van Leiden en na den slag bij Mook, toen alle kansen
gunstig schenen te staan voor de Spanjaarden, pogingen door hem
waren aangewend, om den Prins tot den vrede te overreden. Te Bommel,
waar Oranje zich toen ophield, verscheen de vorige pensionaris van
Middelburg, Hugo Bonte om den Prins over den vrede te polsen.
Aan Bonte gaf hij het antwoord, dat hij gewoon was te geven, namelijk,
dat hij de handhaving der privilegiën en de vrijheid van godsdienst
eischte voor 't land en tevens, dat hij zijne belangen niet wilde
scheiden van die van Holland en Zeeland. Van Spaansche zijde had men
dit laatste anders gedacht; men achtte den Prins wel vatbaar voor
overleggingen, die zijne bijzondere belangen betroffen.
Was men daarin geslaagd en had men alzoo den Prins van het land
gescheiden, dan zou dit gemakkelijk onder het Spaansche juk gebracht
kunnen worden.
De Prins stemde toe in een samenkomst van gedeputeerden der Staten
met enkele katholieke heeren, 't zij in de buurt van Woerden,
't zij bij Geertruidenberg. Hij deed Bonte echter gevoelen, dat
een sine qua non van elke overeenkomst zijn zou: de instandhouding
van het hervormd geloof. Toen Bonte twijfel daaraan opperde, zei de
Prins, dat zelfs de Paus verdraagzaam was tegenover de Joden. Ook
sprak Oranje nog bij die gelegenheid het merkwaardige woord, dat
er nog wel een andere sterke hand kon gevonden worden, om het land,
"een schoone dame met vele aanbidders," te beschermen.
Eenige dagen daarna kwamen er verschillende afgevaardigden bij den
Prins. Zijn antwoord was helder en eenvoudig. Ook hij verlangde hoe eer
hoe beter, het eind van de troebelen, wilde geheele verwoesting van
het land worden voorkomen. Op het punt van godsdienst moest het volk
worden tevreden gesteld; wat hem aanging, hij was bereid, als de koning
het wilde, het land te verlaten, zoodra de onlusten bedaard waren.
Een poging door Marnix gedaan, die daarvoor expres uit de gevangenis
te Utrecht naar Rotterdam mocht gaan om den Prins te bezoeken, had
geen verder succes; Oranje bleef bij zijne eischen en Marnix keerde
onverrichterzake naar de gevangenis terug.
De drang naar vrede was, in het bijzonder in de Zuidelijke Nederlanden,
zeer sterk en Requesens beijverde zich dan ook in die richting werkzaam
te zijn. Het gevolg hiervan was dat in het voorjaar van 1575 te Breda
werkelijk de vredesonderhandelingen werden geopend. Keizer Maximiliaan
werkte die zeer in de hand, al had hij sedert Filips' huwelijk met zijn
dochter, niet meer beslist partij gekozen voor de opgestane gewesten.
De voorwaarden welke door Requesens waren aangeboden hielden
o. a. in, dat de katholieke godsdienst uitsluitend zou worden
gehandhaafd. Natuurlijk was deze voorwaarde voor de Noord-Nederlanders
onaanneembaar, terwijl de koning niet wilde ingaan op het voorstel
van hen, n.l. aan de Staten Generaal, meer macht te geven in de
zaken van den godsdienst. Hoe ook geneigd tot den vrede en andere
tegemoetkomingen, binnen de landpalen van zijn gebied kon en mocht
alleen de oude godsdienst gehandhaafd worden.
Het bleek maar al te duidelijk: tusschen den Koning en den Prins was
geen vergelijk mogelijk.
Al was het eigenlijke doel niet bereikt, de onderhandelingen waren
niet geheel zonder resultaat, want vóór het opheffen der vergadering
kwam de kwestie van de Unie van Holland en Zeeland en de macht van
den Prins nog op het tapijt. Er was een band noodig tusschen de twee
gewesten, die naar hetzelfde doel streefden.
De Zeeuwen en de Noord-Hollanders toonden weinig neiging tot nadere
vereeniging; ze vreesden door een aansluiting aan Zuid-Holland hun
zelfstandigheid te verliezen. Het verbond kwam dus niet tot stand,
maar de geldmiddelen voor beide gewesten werden geregeld. Holland
wilde zich echter niet door de Zeeuwen laten ophouden om den Prins
het gouvernement aan te bieden. Het eenige verschilpunt tusschen
de Staten en hem was de regeling van den godsdienst, daar de Prins
bleef vasthouden aan het beginsel van algemeene verdraagzaamheid,
waartegen de Staten zich verzetten. Ze kozen ten slotte de zeer
dubbelzinnige uitdrukking, dat verboden werd "de exercitie van de
religie den Evangelie contrarieerende," waarmee Oranje genoegen nam,
zeker niet vermoedende, dat men na zijn dood, die uitdrukking ook op
den R. Katholieken godsdienst van toepassing zou maken.
Wat de souvereiniteit betreft, kan men zich moeilijk zonderlinger
verhouding voorstellen dan tusschen den Prins en de Staten. De steden,
die hen afvaardigden, zochten zich onophoudelijk een gezag aan te
matigen, dat hun volgens de oude rechten niet toekwam. De Staten,
zich wel bewust, dat alleen de leiding van den Prins vastheid aan de
regeering kon geven, wilden hem de dictatuur opdragen, maar zij wisten
ook dat de vroedschappen op het behoud hunner zelfstandigheid bedacht
waren. Aan de dictatuur konden zij zich door de vroedschappen niet
onderwerpen, maar toch boden zij haar den Prins aan. Deze wenschte
geen dictatorschap, maar het uitvoerend gezag, waarvan hij het hoofd
was, moest niet onophoudelijk de Staten en deze weer de vroedschappen
vragen.
Duidelijk staan we bij deze onderhandelingen voor dezelfde gebreken,
die in later eeuwen steeds de Republiek en hare inrichting
hebben aangekleefd. Die gebreken waren vooral drieledig: 1o. de
afhankelijkheid van de leden der Staten van hunne machtgevers,
de steden; 2o. de uitsluiting van het volk, aan wie de souvereine
regenten geen deelneming aan het staatsbestuur wilden toestaan;
3o. de oppermacht en onverdraagzaamheid van de Staatskerk.
Tot welk een oligarchie, [10] nepotisme [11] en onderdrukking dit heeft
geleid, is genoeg uit de geschiedenis bekend. Het is de kanker van al
haar rampen en van haar eindelijken ondergang. Wie bewondert dan niet
het scherpe oog van den wijzen staatsman, Willem van Oranje, die al die
fouten doorzag en zelf de middelen tot herstel aan de hand gaf. Hij
wenschte een souvereine vergadering en geen souvereine regenten van
steden; hij wenschte aandeel van de gemeente in het staatsbestuur
en vrijheid van godsdienst ook voor de Roomsch-Katholieken. Maar
noch het een, noch het ander vond goedkeuring bij de mannen van
zijn tijd. Daartoe waren ze te autocratisch, te aristocratisch,
te Calvinistisch. Eene definitieve regeling tusschen den Prins en
de Staten bleef dus achterwege en Oranje behandelde voorloopig met
eenige gedeputeerden de zaken. Dit kon alleen, omdat de Prins zulk
een waarlijk groot staatsman was, die met een vast en edel doel
voor den geest, de menschen, die met hem werkten, zoo volkomen wist
te beheerschen.
Daarbij ontbrak het hem niet aan personen als Marnix van St. Aldegonde,
Paulus Buys, van Dorp, Pauli, later ook Oldenbarnevelt, die één van
zin en hart waren, als het gold het belang van den opkomenden staat.
Na het afbreken der vredesonderhandelingen werd de oorlog spoedig
hervat. Reeds in het voorjaar van 1575 deed de koninklijke Stadhouder
van Utrecht en Gelderland, Hierges, een aanval op Noord-Holland,
waar juist toen in die dagen Sonoy, kwader gedachtenisse, zijn
afschuwelijke vervolging der katholieken was begonnen. Deze maakte zich
in West-Friesland aan schandelijke wreedheden schuldig. De vervolgden
deden wel een beroep op den Prins, maar Oranje was vooreerst niet
bij machte de gruwelen, die Sonoy bedreef, te keeren. Vandaar dat,
hoe onbillijk ook, de smet, die op Sonoy kleefde, den Prins zelf werd
en nog wordt aangewreven. Hierges belegerde daarop Oudewater, dat, hoe
dapper ook verdedigd, zich eindelijk moest overgeven en even gruwelijk
behandeld werd als Sonoy de roomsche boeren in het Noorden deed. Ook
Schoonhoven viel in zijne handen en het gevaar, dat de Spanjaard van
die zijde Zuid-Holland zou heroveren, bleef nog geruimen tijd dreigen.
Ook in Zeeland had er in 1575 een nieuwe vijandelijke aanval plaats,
die de verovering van Zierikzee in het jaar daarop tengevolge had en
die het leven kostte van de beide edele en dappere broeders Boisot,
eerst Charles en daarna Louis. Het is bekend, dat na de inneming van
Zierikzee door den opstand der Spaansche troepen zelf en de daarop
volgende Spaansche furie, de zaken voor Holland een beteren keer
namen. Doch daarop komen we nader terug, want ons rest nog van het
jaar 1575 een hoogst belangrijke andere gebeurtenis uit het leven
van den Prins te verhalen.
HOOFDSTUK XX.
HET DERDE HUWELIJK VAN DEN PRINS MET CHARLOTTE VAN BOURBON. 1575.
Kort voor zijn terugkeer naar de Nederlanden, had Willem van Oranje
te Heidelberg kennis gemaakt met de vrouw, die bestemd was zijn
derde echtgenoote te worden. Ofschoon hij nooit eenige beteekenis
voor zijn politiek aan de vrouw heeft gehecht, oefende zij toch door
haar verkeer met hem, invloed uit op zijn karakter en innerlijk leven.
We deelden de bijzonderheden mede van de ellende van zijn tweede
rampzalige echtverbintenis; hoe gelukkig, dat we thans als
tegenhangster van de booze Anna van Saksen de zoo vriendelijke en
getrouwe Charlotte van Bourbon kunnen stellen.
Charlotte van Bourbon was eene dochter van den hertog van Montpensier,
een jongere linie van den koninklijken stam, waarvan de koning van
Navarre, de oudere vertegenwoordigde. Haar moeder was Jacqueline
de Longueville. De hertog en zijn vrouw waren op het punt van den
godsdienst niet eensdenkend. Hij was een vurig voorstander van het
Katholicisme, vocht tegen de Hugenoten met grooten ijver mede en
leverde de protestantsche gevangenen met groote toewijding aan het
gerecht over. Zij was in haar hart Hugenootsch gezind; ze haatte
de devotie der Guises en oefende zelfs op de koningin af en toe
een gunstigen invloed uit. Toch bleef zij voor het uitwendige den
katholieken godsdienst getrouw en zond zelfs drie harer dochters naar
een klooster.
Tot dezen behoorde ook Charlotte, geboren in 1546; zij werd zeer jong
naar het klooster van Jouarre gebracht, waarover haar tante abdis
was, terwijl ze zelfs bestemd was dien titel van haar te erven. Op
dertienjarigen leeftijd, in 1559, werd zij reeds daartoe gewijd. Haar
moeder stierf spoedig daarna en de tweede echt van haar vader met
een zuster der Guises bedroefde en verbitterde haar zoo, dat zij mede
door den invloed van haar tante, de abdis van het klooster Paraclet,
in het geheim tot de Hervorming overging, na daarin onderricht
ontvangen te hebben van een vriend van den admiraal de Coligny, den
predikant d'Averly. Ook een andere zeer goede bekende van de Coligny,
n.l. zijn schoonzoon Téligny (die in denzelfden Bartholomeusnacht met
den admiraal werd vermoord), kwam met Charlotte, in den tijd dat ze
abdis van Jouarre was, in aanraking. Hij bracht brieven en boodschappen
aan haar over van hare vriendin Jeanne d'Albret. In diens gezelschap
bevond zich dan meer dan eens Lodewijk van Nassau, welke ontmoeting
de aanleiding is geworden van de bewering, dat Charlotte, door den
levendigen en bevalligen edelman getroffen, onder zijne hoede het
klooster had ontvlucht. Die vlucht zelve heeft werkelijk plaats gehad
en gaf ook allen schijn van een romantisch avontuur. Want nadat ze
zich eerst tot de koningin van Navarre gewend had, met verzoek haar
behulpzaam te zijn bij den overgang tot het Protestantisme en deze
haar voor die zaak naar hare zuster Bouillon had verwezen, heeft zij
op een winteravond met twee harer geestelijke zusters het klooster
verlaten, geholpen door d'Averly, die haar met paarden aan de poort
wachtte. Ze vluchtte toen eerst naar hare zuster Bouillon, die haar
spoedig bij Frederik III van de Paltz in veiligheid liet brengen.
Wel eischte de koning van Frankrijk, dat de vluchtelinge naar haar
klooster zou terugkeeren en was haar vader, de hertog van Montpensier
woedend, maar Charlotte bleef in Heidelberg onder bescherming van
den keurvorst en werd daar natuurlijk in het Calvinisme meer en meer
onderricht. Zij ontmoette er in 1574 den hertog van Anjou op zijn
doorreis naar Polen.
Lodewijk van Nassau wees haar, als een der beste partijen aan, toen
hij bezig was de bisschoppen aan den Rijn voor de protestantsche
zaak te winnen en pogingen aanwendde, hen te doen huwen. In hoeverre
hijzelf door haar bekoord werd, is onzeker.
In 1572 had zij kennis gemaakt met den Prins van Oranje, die toen
39 jaar oud was, doch die ontmoeting was slechts zeer kort en toch
lang genoeg, om bij hem een diepen indruk achter te laten. De drie
daarop volgende jaren waren voor den Prins een tijd van bittere
eenzaamheid geweest. Door zijne vrouw schandelijk bedrogen, was hij
daarbij van allen, die hij liefhad, sedert hij naar Holland ging,
gescheiden. Uit zijne brieven aan zijn verwanten blijkt, hoeveel
behoefte Oranje had aan vriendschap en sympathie. En toch was hij nu
gescheiden niet alleen van zijn moeder maar ook van al zijn broeders
en toen hij eindelijk hoopte van zijn eenzaamheid te worden verlost,
werden Lodewijk en Hendrik hem voor altijd ontnomen.
Het verlies van Lodewijk kwam hij nooit, gelijk we vroeger reeds
opmerkten, geheel te boven. Ook waren zijn kinderen niet bij hem,
al wist hij, hoe goed ze het hadden bij zijn broeder Jan van Nassau;
bovendien volgde hij met angst het lot van zijn oudsten zoon Filips
Willem, in Spanje gevangen. Al zijn oude vrienden en kameraden waren
òf gestorven, òf een anderen koers uitgegaan. De eenige, met wien
hij in Holland op intiemen en vertrouwelijken voet omging, was zijn
vriend Marnix van St. Aldegonde.
En toch had Oranje behoefte aan huiselijk leven, aan vrouwelijk
verkeer; ook te midden van zijn overstelpende bezigheden verlangde
hij naar een nieuwe haven van huiselijk geluk. Was het vreemd, dat
hij in die stemming den indruk in zijn hart voelde verlevendigen,
die in 1572 Charlotte op hem gemaakt had? In de lente van 1575 zond
hij daarom Marnix naar Heidelberg, ten einde hare hand te vragen en
bij toestemming haar naar de Nederlanden te begeleiden.
Er was echter één groot bezwaar om dit huwelijk tot stand te
brengen. De tweede vrouw van Oranje, Anna van Saksen, leefde nog,
al was ze ook tengevolge van haar slecht gedrag voor haar echtgenoot
als het ware dood. Haar bestaan, al werd het ook zooveel mogelijk
geheim gehouden, was een hinderpaal op den weg van zijn nieuwe
verbintenis. Was de Prins een trouw zoon der kerk gebleven en
had zich dan hetzelfde geval voorgedaan als met Anna van Saksen,
dan zou die kerk, voor wie anders de echtscheiding niet bestaat,
hem door middel van een bijzondere dispensatie zeker wel in de
gelegenheid gesteld hebben weer te trouwen. De geschiedenis is vol van
dergelijke gevallen. Nu echter was het veel moeilijker, want al namen
de Protestanten reeds in die dagen een ander standpunt in tegenover
de echtscheiding, geheel wettig was daaromtrent nog niets bepaald.
Vandaar dat Graaf Jan van Nassau wel in zijn betrekking als
overheidspersoon het geval had beoordeeld, maar nooit was er nog
een uitspraak van wettige scheiding gedaan. Toen Oranje dus bij den
keurvorst van de Paltz om de hand zijner beschermelinge aanzoek deed,
zond hij hem een afschrift van de processtukken, waaruit de schuld
van zijn gemalin ten duidelijkste bleek. Deze was daarmee voldaan
en ook Charlotte achtte zich daardoor gerechtigd, het huwelijk aan
te gaan. Jan van Nassau echter bleef zijn broeder alle overijling
ontraden, omdat hij wel begreep, hoe dat nieuwe huwelijk van den Prins
de vorsten van Saksen en Hessen zou ergeren, misschien aanleiding zou
geven tot allerlei eischen en in elk geval den band van vriendschap,
zoo noodzakelijk in die dagen, zou verbreken.
Toch liet de Prins zich daardoor niet bewegen, van de zaak af te zien;
integendeel maakte hij groote haast, om die tot een goed einde te
brengen. Reeds den 7en Juni 1575 werd het contract opgemaakt. Vijf
protestantsche geestelijken verklaarden, dat de Prins vrij was een
ander huwelijk te sluiten en dat Charlotte van Bourbon zijn wettige
derde gemalin zou wezen. Het huwelijk werd door den predikant Taffin
ingezegend en Marnix geleidde de jonge vrouw naar Holland, waar de
Prins haar in Brielle opwachtte.
Ondertusschen was de geheele wereld, om zoo te zeggen, hierover
in beweging. Ten einde het karakter van Oranje, die zich nooit aan
bedreigingen stoorde in zaken, die hij met een gerust geweten voor
goed hield, des te beter te kennen, is het noodig nog het een en
ander te vermelden omtrent den tegenstand, dien hij bij dat huwelijk
van alle kanten ondervond.
Van Fransche zijde werd het nog het minst bestreden. De keurvorst
had ook den koning en de koningin-moeder hun oordeel gevraagd. De
koning wenschte zich niet te mengen in die zaak, omdat ze tegen zijn
godsdienst indruischte. Toch meende hij, dat Charlotte gelukkig kon
geacht worden, zulk een goede partij te doen en de koningin-moeder was
van dezelfde meening. Zij zouden niet euvel opnemen, wat Charlotte op
raad van den keurvorst deed en wat in haar voordeel geacht werd, indien
het althans niet streed tegen den dienst van den koning. De hertog
van Montpensier, die eenmaal gezegd had, dat, zoolang zijn dochter
protestant was, zij beter deed onder bescherming van den keurvorst te
blijven, werd niet eens geraadpleegd; Charlotte was meerderjarig, zij
bleef zich onderwerpen aan de raadgevingen van haar beschermer en had
de toestemming van haar vader niet noodig. Haar andere bloedverwanten
waren zelfs met het huwelijk ingenomen. Het zou haar een behoorlijken
staat geven en maakte vanzelf een eind aan het kwaad gerucht, dat
haar vlucht uit het klooster had veroorzaakt. Charlotte's zuster,
Louise, schreef haar een brief vol vreugde over de tijding en ook
haar broeder was er mede ingenomen.
Geheel anders was echter de stemming van Jan van Nassau en andere
Duitsche vorsten. Het schijnt wel, alsof de Prins van den kant van
zijn broeder eenig verzet verwacht heeft. Ten einde dit te begrijpen,
vergete men niet, dat de kinderen van Oranje uit zijn tweede huwelijk
voortdurend nog aan de zorgen van Jan waren toevertrouwd en dat de
Prins tegenover dien broeder zware geldelijke verplichtingen had.
Oranje was blijkbaar niet zeer geneigd, met dien broeder over zijn
voorgenomen huwelijk te redeneeren. De stukken, die betrekking hadden
op Anna van Saksen waren in het bezit van Jan van Nassau. Vandaar
dat Marnix in Mei 1575 met nadruk bij den graaf aandrong, om al die
bewijsstukken over te zenden, ten einde zoowel den keurvorst als
de aanstaande bruid te overtuigen en te doen weten, hoe ze zouden
kunnen handelen, wanneer ze in Holland gekomen waren. Maar Oranje zelf
schreef geen woord over de zaak, toen hij in dezelfde maand Mei aan
Jan berichten zond over den oorlogstoestand, de vredesonderhandelingen
e.a. zaken. Ondertusschen maakte Oranje groote haast; in April zond
hij zijn schoonbroeder Hohenlohe uit Dordrecht naar Duitschland
met boodschappen aan graaf Jan, aan den Paltzgraaf en Mlle de
Bourbon. Diens instructie luidde als volgt:
"Hohenlohe moet mijn broeder de briefwisseling met Züliger toonen en
hem mijn vast voornemen meedeelen, om voort te gaan met deze zaak,
mits Mlle de Bourbon haar toestemming geeft.
"Daarna moet hij met mijn broeder, den graaf, overleggen, wat de beste
weg zou zijn om mijn bruid naar Holland te voeren, over Emden of recht
de rivier af. Daarna moet Hohenlohe zijn weg naar Heidelberg nemen
en mijn brieven aan den keurvorst ter hand stellen.... St. Aldegonde
heeft mijn positie aan den keurvorst uiteengezet en nu moet mijn
zwager nog uitgebreider inlichten, opdat Z. Ex. ten volle op de
hoogte zij, welken raad hij geven zal. Ook moet hij weten, dat mijn
voornemen is, rond en open te werk te gaan, zonder in 't minst mijn
bruid grond te geven tot eenig later verwijt. Hij moet daarom ten
volle uitleggen, hoe mijn zaken met mijn vorige vrouw stonden. Ook
wil ik uiteengezet hebben, dat bijna al mijn eigendom moet vallen
aan mijn eerste kinderen, zoodat ik niet in staat ben, aan Mlle op
dit oogenblik eenige huwelijksgift te schenken, maar ik zal in dat
opzicht alles doen, als het God behaagt, mij in de toekomst andere
middelen te geven. Het huis, dat ik in Middelburg gekocht heb en dat
ik te Geertruidenberg bezig ben te bouwen, hoewel er niet veel op
te roemen valt, neme zij aan, als zij wil, als een begin en tevens
als een bewijs van mijn goeden wil. Ze moet niet vergeten, dat wij
hier in oorlogstoestand leven, waarvan de uitslag onzeker is en dat
ik voor de zaak diep in de schulden zit bij de vorsten, edellieden,
legerhoofden en soldaten. Ook bedenke zij wel dat ik al oud begin te
worden, namelijk 42 jaar," enz. enz.
Uit deze instructie blijkt voldoende, hoe open en eerlijk Oranje met
zijn aanstaande vrouw omging. Graaf Jan bleef den stap van den Prins
ondoordacht en te overhaastig noemen. Hij begreep wel, dat betoogingen
aan zijn broeder niet zouden baten en daarom schreef hij aan Aldegonde,
er bij den Prins op aan te dringen, toch de zaak nog een poos uit
te stellen. Broer Jan achtte het vooral gevaarlijk, het huwelijk te
laten doorgaan, voor de Rijksdag van 29 Juli was afgeloopen.
Met een beroep op het oude spreekwoord "Berouw is de gezel van
overhaaste plannen en die het gevaar bemint, zal er in omkomen,"
eindigt graaf Jan zijn dringend vertoog om uitstel.
Wij zien er uit, hoe sterk Oranje's broeder zich voorloopig tegen
dit huwelijk verzette. Jan begreep echter zelf, dat het tegenover den
Prins niet veel zou baten. Maar volgens hem was de opinie der Duitsche
vorsten zóó tegen dit huwelijk, dat, als Marnix Charlotte medevoerde
als gemalin van Oranje, Jan hem zelfs waarschuwde, dat Marnix' leven in
Duitschland niet veilig zou zijn. Hij voegde bij zijn brief de meening
van Willem van Hessen, die reeds op den 20en April aan Dr. Schwarz had
geschreven, dat hij niet kon begrijpen hoe het den Prins ernst met dit
huwelijk kon zijn, er bijvoegende dat, als deze het toch door dreef,
dan de positie van Anna van Saksen geheel veranderde en de rechters wel
konden komen ad mutuam compensationem parium delictorum; m. a. w. dat
de Prins en zijn tweede gemalin dan even schuldig waren. De keurvorst
van Saksen en de landgraaf van Hessen dreigden zelfs met de bewering,
dat Anna's misdrijf niet juridisch bewezen was.
Doch Oranje zelf bekommerde zich noch om het een, noch om het
ander. Hij plaatste zich daarbij op een geheel ander standpunt. Toonde
Jan van Nassau vrees voor de Saksische en Hessische vorsten, de Prins
dreigde hen met de openbaarmaking van de zaak, tot schande van het
huis van Saksen. Verder deelt hij, zonder eenigszins in te gaan op de
bezwaren van zijn broeder, hem formeel het huwelijk mede en herhaalt
hij, welke stappen hij heeft gedaan. Aldegonde had hij opgedragen, de
bruid naar Holland te geleiden, indien alles goed ging. Hij verzocht
Jan, den keurvorst van de Paltz alle bewijzen bij te brengen, die
noodig waren ten opzichte van Anna. Kwamen de papieren niet voor den
dag, dan zou het noodzakelijk zijn, dat hij de zaak publiceerde. "Het
was misschien niet kwaad, Rubens zijn misdaad nog eens voor eenige
edellieden en menschen van kwaliteit te laten bekennen. Dan zouden
we zekerder van onze zaak zijn, als ooit iemand ons later zou willen
beschuldigen, haar onwettig op te sluiten."
De kalmte van dezen brief is merkwaardig; zijn derde huwelijk wordt
als zoo natuurlijk mogelijk door Oranje beschouwd. Jan van Nassau
echter bleef de zaak niet licht opnemen. Hij schreef aan den landgraaf,
dat het zijn schuld niet was en Willem van Hessen schreef terug, dat
hij wel kon begrijpen, dat het huwelijk niet met zijn goedkeuring
kon doorgaan noch met die van eenig persoon, die zijn zinnen goed
bij elkaar had. In het Latijn voegt hij er bij, dat de Prins, die
zooveel zorgen heeft, zijn verstand wel schijnt verloren te hebben.
Op den 3en Juni schreef daarom Jan van Nassau nog eens een brief
aan zijn broeder, die, hoewel zeer eerbiedig gesteld (Het voegt
mij niet aan Uwe Hoogheid maatregelen voor te schrijven), toch
met allen aandrang en broederlijke genegenheid Oranje dit huwelijk
ontraadt. "Ik moet bekennen, dat die onbegrijpelijke haast in deze
gewichtige aangelegenheid mij schokt en zeker uw publieke zaken niet
zal bevorderen." Het was geen tijd, beweerde hij verder, dat de Prins
zijn eigen neigingen mocht volgen. De verwanten van de andere partij
zullen woedend zijn; haar huwelijksgoed, dat 12.500 thaler jaarlijks
bedraagt, zal worden teruggeëischt. Een bekend feit heeft daarom nog
niet altijd wettige kracht enz.
Kort daarna waren de huwelijksplannen van den Prins een punt van
onderzoek bij Calvinistische predikanten in Frankrijk en in de
Nederlanden. De heeren Feugheran en Capet uit Frankrijk gaven hun
meening op schrift, dat het nieuwe huwelijk van den Prins wettig
was en hun voornaamste argument luidde, dat Anna's wangedrag haar
echtgenoot van alle verplichtingen tegenover haar vrij maakte. En
eindelijk werd er, gelijk we reeds zeiden, een formeele acte in den
Briel opgemaakt door vijf van de voornaamste Calvinistische predikanten
in Nederland, met name Gaspar van der Heyden, J. Taffin, J. Michael,
Thomas Tylius en Jan Miggrods. Dit dokument eindigt met deze woorden,
dat "Mijnheer de Prins volgens goddelijke en menschelijke wetten,
vrij is om te huwen en dat zij, die hij trouwt, voor God en menschen
zijne wettige vrouw zal zijn."
Ondertusschen had Marnix er geen gras over laten groeien en bereikte
Charlotte onder zijn bescherming den Briel. Zij werd begroet door
de Heeren Keeneburg en Zwieten en de afgevaardigden van Dordrecht,
Alkmaar, Vlissingen en den Briel, die haar een huwelijksgift van
5000 ponden aanboden. De Prins ontving haar met groote plechtigheid;
op den 12en Juni werden ze in den echt vereenigd en op vreugdevolle
wijze in Dordrecht ontvangen.
De storm, dien Jan van Nassau voorzien had, stak ook hevig na het
sluiten van het huwelijk op en bedaarde slechts zeer langzaam. De woede
van den landgraaf uitte zich in heftige bewoordingen. Hij raasde tegen
dien pedant van een Marnix, die de zaak had beklonken. Voor Charlotte
had hij niets dan scheldwoorden: "Ze is een non, een weggeloopen non,
van wie allerlei praatjes verteld worden uit den tijd, dat ze zich
aan het kloosterleven wijdde. Wat haar schoonheid aangaat, het is
moeilijk te gelooven, dat de Prins daardoor werd bekoord, want men
kan de bruid niet zien, zonder eer van haar te schrikken dan behagen
in haar te scheppen."
En van den Prins begreep de landgraaf niets. Deed hij het om haar
vroomheid of om haar schoonheid, die waren geen van beide veel
zaaks. Deed hij het om de nakomelingschap, waarlijk de Prins had al
kinderen genoeg; hij mocht liever wenschen noch vrouw, noch kinderen
te hebben als hij bij zijn zinnen was. Ja, hij gaat zoo ver, dat hij
een mogelijke vergiftiging van den Prins onderstelt. "Hij zal wel
mogen denken aan het lot van den admiraal op de bruiloft te Parijs,
want zulke beleedigingen kunnen de heeren moeilijk vergeven sine
mercurio et arsenico sublimato." (Zonder kwik en rattenkruid).--De
keurvorst van Saksen was razend en maakte zich belachelijk door de
hevigheid van zijn uitdrukkingen.
Het huwelijk was echter een voldongen feit en de Nassau's moesten
er maar in berusten. Op den 24en Juni schreef Charlotte een
aardig eerbiedig briefje aan haar schoonmoeder Juliana, ma bien
aimée mère, in de hoop, dat ze in den kring der Nassau's goed zou
worden opgenomen. Op den 7en Juli schreef de Prins zelf een langen
karakteristieken brief aan zijn broeder Jan, als antwoord op al zijn
verzet tegen het huwelijk. Het is voor de kennis van Oranje's karakter
merkwaardig genoeg, daaruit het volgende aan te halen.
"Steeds heb ik er mij op toegelegd om, sedert God mij een weinig
verstand gegeven heeft, mij niet om woorden of bedreigingen te
bekommeren in zaken, die ik met een goed geweten kon doen, zonder
onrecht aan mijn naasten te berokkenen .... Indien ik had willen
acht geven op de praatjes der menschen of de bedreigingen der
vorsten of op andere moeilijkheden, die zich op mijn weg hebben
voorgedaan, dan zou ik mij nooit in zulke gevaarlijke handelingen,
zoo in strijd met den wil des konings, mijn vroegeren meester en met
den raad van verscheidene mijner bloedverwanten en vrienden, hebben
gestoken. Maar nadat ik had ondervonden, dat noch nederige smeekingen,
noch waarschuwingen of klachten, noch iets anders meer kon baten,
besloot ik, met de hulp van God, dezen oorlog tot den mijne te maken,
waarover ik nog geen berouw heb, maar veeleer dank aan God breng, dat
het Hem behaagd heeft door zijn goedertierenheid de oprechtheid van
mijn geweten gade te slaan, toen hij mij in het hart gaf, geenerlei
acht te geven op al die moeilijkheden, die zich aan mij voordeden,
hoe groot ze ook waren.
"Juist hetzelfde zeg ik met het oog op mijn huwelijk, omdat dit een
zaak is, die ik met een volkomen zuiver geweten voor God en zonder
eenig billijk verwijt van de menschen kan doen. Zelfs door Gods
gebod gevoel ik mij gehouden en verplicht, het te sluiten en voor de
menschen is, ik behoef het niet te herhalen, de zaak zoo zuiver en
rein mogelijk. Ik heb gedurende vier of vijf jaar gewacht en er al
mijn bloedverwanten mede in kennis gesteld, zoowel door u als door
mijn schoonbroeder, den graaf von Hohenlohe. Daar niemand mij de hand
leende of raad gaf om verandering in mijn belang aan te brengen,
kwam het mij wenschelijk voor, toen de gelegenheid zich aanbood,
aanstonds te besluiten en zelfs met haast, om de deur niet te openen
voor hinderpalen, die men mij in den weg kon leggen. De groote
bezwaren, die zich voordeden en die gij zeker terecht bespreekt,
zijn door mij van te voren goed overwogen en niet licht geacht, noch
oppervlakkig behandeld, zooals gij volgens uw schrijven meent. Maar
aan den anderen kant waren er gewichtiger redenen, om de zaak te
verhaasten, dan om die uit te stellen. Daarom hoop ik, als ik het
geluk heb u te zien, u alles van de zaak te vertellen en u reden te
geven tot volle tevredenheid. Ik hoop, dat dit huwelijk ons zelf en
de algemeene zaak ten goede zal komen; uitstel en vertraging zouden
dit niet hebben kunnen bewerken, maar wel gemakkelijk onze geheele
bedoeling hebben kunnen vernietigen en omverwerpen.
"Ik zie verder, als ik alles goed beschouw, geen enkele gegronde
reden, waarop de vorsten hun verontwaardiging en beleediging kunnen
bouwen, die zoo groot is, gelijk gij mij schrijft. Men vreest dat
het misdrijf der schuldige daardoor overal bekend zal worden--maar
de zaak is in Frankrijk, Italië, Spanje, Engeland en hier zoo bekend,
dat het spreekwoord er op toepasselijk is: "Les enfants en vont à la
moutarde." Wat het uitstel aangaat, hoe langer deze zaak slepende werd
gehouden, des te meer zou ieder den mond er vol van hebben, en er het
zijne van willen zeggen, waarvan spot en blaam het gevolg zou wezen
.... En er is niets dat kwade vermoedens zoo spoedig onderdrukt als
een rustige en snelle manier van handelen, alsof men de beste rechter
van zijn eigen daden was, veel beter dan een zaak met een trompet uit
te bazuinen en zich zelf aan het oordeel van hen bloot te geven, die
onbekend zijn met de geheele waarheid. Ook zou het uitstel van mijn
huwelijk veroorzaakt hebben, dat men dan des te meer gelegenheid zou
hebben gehad, te denken, dat niet de noodzakelijkheid, maar eerder
eenige vroolijkheid van hart of een soort leedvermaak mij er toe
gebracht had ..."
Doch waartoe meer. De Prins geeft in dien brief krachtige uiting aan
zijn recht, om alleen met beroep op zijn eigen geweten dit huwelijk te
sluiten en te handelen in strijd met al de beleedigende en gruwelijke
dingen, die hij er van zijne Duitsche bloedverwanten over moest hooren.
Op denzelfden datum schreef hij aan den keurvorst en gaf hem
persoonlijk verklaring van zijn stap, terwijl hij daarbij de hoop
uitdrukte, dat zijn wijsheid hem dien niet ten kwade zou doen
uitleggen. Doch geen woorden waren in staat, om Augustus' toorn te
stillen en gelijk we reeds zeiden, liet hij zich over de verbintenis
schandelijke uitdrukkingen ontvallen. Den geheelen zomer maakte het
huwelijk het onderwerp van tallooze praatjes in Duitschland uit. Gaspar
Schomburg schreef aan Jan van Nassau, dat het ook in Frankrijk in
verschillende kringen werd afgekeurd. Hij ging zelfs in een anderen
brief zoover van te beweren, dat het 's Prinsen Fransche politiek
zeer zou benadeelen. Toen de Rijksdag in October te Ratisbonne bijeen
was, had men op dit huwelijk nog heel wat aan te merken. En zelfs de
keurvorst van de Paltz, die er toch eerst mee ingenomen was geweest,
schrikte zoo van de algemeene afkeuring, die het ondervond, dat hij
de verantwoordelijkheid van zich afwierp en beweerde, dat hij in
niets was gevraagd en Marnix alles had gedaan.
Worden wij bij zooveel verzet niet gedwongen tot de beantwoording der
vraag, wat toch Oranje tot dit huwelijk mag bewogen hebben? Wij nemen
gaarne genoegen met het beroep op zijn geweten, doch ook dat geweten
moet zijn geleid door motieven, die hij niet uitspreekt en die toch,
misschien wel in verband met andere omstandigheden, kunnen vermoed
worden. Wij zijn des te meer tot die vraag verplicht, indien we het
volgende nog bedenken.
Van gewoon burgerlijk standpunt uit was het verzet van Jan van
Nassau ook nog om andere, dan de reeds vermelde redenen, niet meer
dan natuurlijk. Al de kinderen toch van den Prins, behalve den naar
Spanje opgelichten oudsten zoon Filips Willem, waren sedert geruimen
tijd aan de zorg van zijn broeder Jan van Nassau toevertrouwd. Op diens
schouders was de voornaamste last van Anna van Saksen gevallen. Maria,
uit Oranje's eerste huwelijk, was een meisje van twee-en-twintig
jaar. Over haar uithuwelijking werd in die dagen tusschen de beide
broeders gecorrespondeerd. Later trouwde zij met graaf Filips van
Hohenlohe. Anna, de oudste dochter van Anna van Saksen, was 13 jaar,
Maurits 8 en Emilie 6 jaar oud.
GESLACHTSREGISTER VAN WILLEM VAN ORANJE. (Geb. 1533, vermoord 1584).
Gehuwd met:
1. Anna van Egmond, dochter van Maximiliaan, graaf van Buren ([+] 1558).
2. Anna van Saksen, ,, ,, Maurits van Saksen ([+] 1577).
3. Charlotte van Bourbon, dochter van Louis, hertog van Montpensier([+]1582).
4. Louise de Coligny, ,, ,, Gaspar de Coligny ([+] 1620).
Kinderen uit het Kinderen uit Kinderen uit het Zoon uit het
eerste huwelijk. het tweede derde huwelijk. vierde huwelijk.
------ huwelijk. ------ ------
------
1. Marie* 1. Louise Juliana Frederik Hendrik
1553-1616 1. Anna 1576-1644 1584-1647
geh. met Filips, 1562-1588 geh. m. Frederik IV geh. met
Graaf van geh. met Willem Keurvorst van de Amalia von
Hohenlohe. Lodewijk Paltz. Solms-Braunfels.
(Stadhouder |
2. Filips Willem van Friesland). 2. Elisabeth |
1554-1618 1577-1642 |
geh. met 2. Maurits geh. met Henri, |
Eleonora docht. 1564. Hertog van |
van Hendrik, Bouillon. |
Prins v. Condé. 3. Maurits |
1567-1625. (Een harer zoons |
was de maarschalk |
4. Emilie Turenne). |
1569-1629 |
geh. met 3. Catharina Belgica |
Emanuel, Prins geh. met Lodewijk, |
van Portugal. Graaf van Hanau. |
|
4. Charlotte |
Flandrina |
1579-1640 |
Abdis van Poitiers. |
|
5. Charlotte |
Brabantina |
1580-1631 |
geh. met den Hertog |
de TréMouïlle. |
|
6. Emilie |
Antwerpiana |
1581-1657 |
geh. met |
Fred. Casimir, |
Paltzgraaf van |
Zweibrücken. |
|
----------------------------------------------------------------------|
1. Willem II 2. Louise 3. Henriëtte |
1626-1650 Henriëtte Emilie |
gehuwd met 1627-1667 en |
Maria Stuart, geh. met 4. Isabella |
dochter van Frederik Willem Charlotte, |
Karel I van Keurvorst van beiden jong |
Engeland. Brandenburg. gestorven. |
| (Van haar stamt |
Willem III dus af het |
1650-1702 tegenwoordig |
Koning van Duitsche |
Engeland Keizershuis). |
in 1688 |
gehuwd met |
Maria Stuart, |
dochter van |
Jacobus II. |
(Uitgestorven). |
|
----------------------------------------------------------------------|
5. Albertina Agnes 6. Henriëtte 7. Marie
1634-1696 Catharina 1642-1688
geh. met Willem 1637-1708 gehuwd met
Frederik v. Nassau, gehuwd met Paltzgraaf Lod.
Dietz. Stadh. van Jan George II, Hendrik Maur.
Friesland.** Prins van Hertog van
(Van haar stamt dus Anhalt-Dessau. Zimmeren.
af de tegenwoord.
Koninklijke familie
van Nederland.
Deze afstamming
volgt later).
* 1556 wordt ook wel als geboortejaar vermeld.
** Willem Frederik van Nassau is een kleinzoon van Jan den Oude;
Albertina Agnes een kleindochter van Willem den Zwijger.
Onze Koningin stamt dus in rechte mannelijke lijn af van Jan den Oude
en in rechte vrouwelijke lijn van Willem den Zwijger.
Met de grootste toewijding had Oranje's broeder die taak der
verzorging op zich genomen; maar de afwezige vader was en bleef toch
de verantwoordelijke man, evengoed als hij aansprakelijk was voor
de enorme sommen, die Jan van Nassau hem en de Nederlanden geleend
had. Brengen we dit mede in rekening, dan bevreemdt ons het verzet van
Oranje's broeder tegen zijn derde huwelijk nog minder. En inderdaad
zouden ook wij hier voor een raadselachtigen trek van het karakter
van den Prins staan, zoo er geen gewichtiger redenen bestonden, die
zijn gedrag rechtvaardigden. Die redenen lagen in niets anders dan
in de staatkunde.
Evenals Oranje eertijds ten dage van Granvelle zijn Duitsch huwelijk
sloot met het oog op de hulp, die hij daardoor van de Duitsche vorsten
verwachtte voor de Nederlanden, zoo was vooral sedert 1568 zijn oog
op Frankrijk gericht. We zagen, hoe zelfs de Bartholomeusnacht niet
in staat was geweest, het denkbeeld in zijn ziel te vernietigen,
dat alleen door en met Frankrijk de bevrijding der Nederlanden te
verwachten was. Er waren velen hier te lande, die meer op de koningin
van Engeland, Elisabeth, bouwden; die meenden dat zij, als het hoofd
eener kerk, die eveneens als de Calvinisten, de gehoorzaamheid aan
den Paus had opgezegd, haar steun niet zou, noch kon weigeren. Doch
gelijk vroeger reeds meermalen bewezen was, ook Engelands politiek
was tegenover de Geuzen louter zelfzuchtig geweest, en zelfs zou,
gelijk we nader zullen zien, een gezantschap, dat daar in het einde
van 1575 heenging bij vernieuwing ondervinden, dat op Engeland niet
te rekenen viel. In April van dat jaar had Elisabeth Oranje en de
zijnen openlijk tot rebellen verklaard. Was het dan wonder, dat de
Prins zelf telkens versterkt werd in zijne vaste overtuiging, dat,
wilde er voor de Nederlanden tegen de Habsburgsche Spaansche politiek
hulp komen, die alleen van den grootsten vijand van die politiek,
van Frankrijk, te wachten was.
Wat gebeurde er nu omstreeks denzelfden tijd, dat de Prins zoo druk in
de weer was, om, lijnrecht tegen al het verzet van zijn broeder en de
Duitsche vorsten in, de hand van Charlotte van Bourbon te verwerven? In
dezelfde maand April, dat Züliger, Marnix, Hohenlohe e. a. in naam
van Oranje alles in 't werk stelden, om dit huwelijk te bevorderen,
kwam er vanwege Koning Hendrik III een zeker Fransch edelman, genaamd,
de Revers bij den Prins om zijn medewerking te verzoeken tot stichting
van een duurzamen vrede in Frankrijk. Naar aanleiding daarvan werd
Dr. Junius (gouverneur van Veere, een der gezanten van de Staten
bij de vredesonderhandelingen te Breda), door den Prins naar Parijs
gezonden, teneinde mededeeling te doen van Oranje's gezindheid, om
het verlangen van den koning te bevredigen. De Prins zou zich zeer
gelukkig achten een dergelijken vrede door alle wettige en eerlijke
middelen mede te bevorderen.
Het aanzoek toch van den koning was zeer vereerend voor den Prins,
wiens gezag in de Nederlanden, te midden van dergelijke twisten, als
nog steeds in Frankrijk bestonden, ontwijfelbaar gebleken was. Maar
niet alleen vereerend. Het aanzoek was ook voor 's Prinsen bewustzijn
een bewijs, dat alleen door 't samengaan van Nederland en Frankrijk,
Spanje's macht kon gebroken worden. Zou dan het vermoeden ongegrond
zijn, dat nu meer dan ooit door den Prins aanknooping van banden met
Frankrijk gezocht werd, en dat ook mede daarom Charlotte van Bourbon
zoozeer door hem werd begeerd; ja, dat hij geen enkel beletsel wettigde
dat hem die verbintenis ontried?
Zijn latere Fransche politiek, om door middel van Anjou, Filips
II geheel te overwinnen, was slechts voortzetting van diezelfde
gedragslijn. Daarop komen we nader terug.
En wat Charlotte aangaat: indien iemand mocht beweren, dat de Prins
toch niet door middel van die ontvluchte non zijn banden in Frankrijk
zou kunnen versterken, hij bedenke, dat in elk geval Charlotte van
koninklijken bloede was en dat zij door haar geboorte en haar karakter
talrijke machtige vrienden in Frankrijk bezat. Zij stond in betrekking
tot de fijn beschaafde en eerbiedwaardige gravin Diana de Montmorency
en tot mevrouw Duplessis-Mornay; Charlotte's zuster, Françoise de
Montpensier, hertogin van Bouillon, was Hugenote en zeer op de hand
van Oranje. Nog een zuster, Anna, gehuwd met den Hertog van Nevers,
stierf als protestante, terwijl haar broeder juichte in het huwelijk
en alles deed, wat hij kon om haar met den hertog van Montpensier,
haar vader, te verzoenen.
Alleen de opsomming van deze namen van goeden klank is bewijs genoeg,
dat Oranje in zijn huwelijk niet tevergeefs naar verstandhouding met
Frankrijk zoeken zou. Bedenken we daarbij, dat de koning van Navarre,
het hoofd der hervormden, zich zeer over het huwelijk verheugde en
evenals Condé behoorde tot Charlotte's vorstelijke bloedverwanten;
dat zelfs Catharina de Médicis een rente bij den bruidsschat van de
nieuwe Prinses van Oranje voegde en dat het streven van Hendrik III in
die dagen blijkbaar was, den vrede te herstellen en den Hugenoten de
vrijheid te verzekeren, dan komt ons het vast besluit van Oranje nog
minder vreemd voor, om zich met die Fransche Prinses te vereenigen,
daardoor zich te vermaagschappen aan al de genoemde Fransche grooten
en er, trots alles wat er gebeurd was, de redding van de Nederlanden
uit de macht van Spanje in te zoeken.
Wij zullen later, vooral wanneer we over Anjou moeten uitweiden,
gelegenheid genoeg hebben, op dien schakel van de keten zijner politiek
te wijzen. Hier mogen nog eenige bijzonderheden nader vermeld worden
uit dit derde hoogst gelukkige huwelijk van den Prins.
Gedurende het eerste jaar woonde Charlotte van Bourbon in den Briel,
Zierikzee en Delft, waar haar oudste dochter, Louise Juliana, den
30en Maart 1576 geboren werd. Het is bekend, dat Charlotte aan zes
dochters het leven geschonken heeft. Behalve de genoemde waren het
Elisabeth, Catharina Belgica, Charlotte Flandrina, Charlotte Brabantina
en Emilie Antwerpiana. Al deze geboorten hadden plaats tusschen 1576
en 1581. De hertog van Montpensier, Charlotte's vader en de koningin
van Engeland waren de peten van de eerste twee dochters. De andere
vier hadden de Staten van Holland, Vlaanderen, Brabant en de stad
Antwerpen tot peten. Ze zijn allen na den dood van Charlotte opgevoed
door Oranje's vierde gemalin en deden door haar invloed meest allen
uitstekende huwelijken.
Wanneer wij daarbij bedenken, dat Charlotte nu ook de zorg op zich
nam voor de voorkinderen van den Prins, dan begrijpen we licht, dat
het leven dier vrouw in haar gezin geheel opging. Hare brieven aan
den Prins zijn vol kleine bijzonderheden over "al het kleine volk"
dat ze rond zich had; over de gezondheid der kinderen, het onderwijs
van Maurits en andere gewone, maar zeer gewichtige belangen.
Toch maakte de zorg voor die kleine dingen het leven van Charlotte
van Bourbon uit. Het was haar lust, op die wijze in het belang van den
Prins werkzaam te zijn. De moeilijkste jaren in het leven van Oranje
volgden nog. Onophoudelijk zouden zijn diensten na 1576 ook in het
Zuiden geëischt worden. Herhaalde afwezigheid van den huiselijken
haard was daarvan het onvermijdelijk gevolg, doch nu wist de Prins
dat hij eene vrouw bezat, die al zijne zorgen deelde en die hem een
ongekend huiselijk geluk schonk, zoo menigmaal hij van zijn zorgen
kwam uitrusten.
Welk een verschil tusschen Anna van Saksen en Charlotte van
Bourbon! De eerste geneigd om te schitteren, lastig van humeur,
ongeregeld van leven; de tweede, haar eigen geluk alleen zoekende
in het geluk van haar echtvriend. Geen wonder dat Jan van Nassau,
de geweldige tegenstander van dit huwelijk, later, toen hij Charlotte
had leeren kennen, getuigde: "Het is een kostbare troost en een groote
verlichting voor mijn broeder, dat God hem een gemalin heeft gegeven,
die hoog staat door haar godsvrucht en deugd en door haar bijzondere
toewijding. Zij is in alle opzichten de beste, die hij voor zich
kon begeeren."
Charlotte gevoelde zich ook zeer tot de oude moeder van Oranje, Juliana
van Stolberg, aangetrokken en die sympathie was wederzijdsch. Hoe pleit
het voor haar, dat zij, de jonge Fransche vrouw, de weggeloopen abdis,
van wie zooveel praatjes de ronde deden, zich bemind heeft weten te
maken in de streng Duitsche omgeving der Nassau's.
Charlotte was in onophoudelijke briefwisseling met Oranje als hij van
huis was. Een toon van teedere gehechtheid en hartelijke zorg klinkt
in die brieven.
"Hoe wenschte ik, dat gij reeds Antwerpen hadt verlaten; ik zal niet
gerust zijn voor ik de mogelijkheid van uw vertrek verneem. Draag
toch zorg voor uwe gezondheid, want daarvan hangt de mijne af en na
God al mijn geluk. Uwe dochters groot en klein zijn wel, evenals ik."
Dat was haar trant van schrijven; daaruit leeren wij haar kennen
als de echte vrouw, die haar geluk en haar leven slechts vinden kon
in haar echtgenoot. Ontroerd bij elke scheiding, gedachtig aan de
onzekerheid en de gevaren van zijn leven, maakte Charlotte al haar
brieven tot een weerklank van haar bekommerde teederheid en zorg.
Om het lot van Willem van Oranje als vrouw te deelen, daartoe behoorden
eigenschappen, die waarlijk niet het deel zijn van velen. Wat zoeken de
meeste vrouwen in hun huwelijk? Wat zocht een Anna van Saksen in zeer
sterke mate? Bevrediging van eigen begeerten, die op roem of naam,
op grootheid of genot zijn gericht. Oranje's derde gemalin, schoon
nog in den bloei der jaren, zocht zich zelve nooit, doch alleen het
heil van den Prins. Zij trachtte geen invloed uit te oefenen op zijn
staatkunde, die zou Oranje ook niet hebben geduld, al was haar persoon
voor hem ook een schakel in de keten zijner staatkundige gedachten.
Charlotte van Bourbon eerbiedigde haar gemaal in alle opzichten
en toonde eene onderwerping, waartoe weinig vrouwen in staat
zouden geweest zijn. Doch zulk eene had de Prins noodig. Niets had
beteekenis voor Charlotte, dan door hem. Was daarom Oranje voor
haar een despoot? Hij had te veel van de vrouw ondervonden, dan dat
hij vatbaar zou geweest zijn voor eenig sentimenteel gedroom over de
liefde. Hij had behoefte aan eene vrouw als Charlotte was. Hij had haar
noodig teneinde te voorkomen, dat het getal zijner bastaards niet werd
vergroot; behoefte aan haar gezellig samenzijn en teedere zorg voor
al wat het zijne was; behoefte ook voor zijn staatkundige idealen. En
wij zegenen het, dat hij in zijn derde gemalin gevonden heeft, wat
hij zocht. Hun huwelijk, hoe kort ook van duur, was zeer gelukkig.
HOOFDSTUK XXI.
UNIE VAN DELFT. ORANJE EN HET ZUIDEN. 1575-1576.
Indien iemand tegenover de opgestane gewesten en Oranje een leelijke
rol heeft vervuld, dan was het wel Koningin Elisabeth, van wie, als
hoofd der Anglicaansche kerk, de Geuzen recht hadden ondersteuning te
verwachten, doch die uitsluitend en alleen haar belang tot richtsnoer
van haar gedrag tegenover de Nederlanden gemaakt heeft.
Het is bekend, hoe zij in 1572 de Watergeuzen een langer verblijf in
Engeland verbood, hetgeen de aanleiding werd tot de inneming van den
Briel. Daarna had zij niet opgehouden, met Spanje, ter wille van het
handelsbelang van haar volk, op een goeden voet te blijven, zoodat er
in 1573 tusschen Alva en haar te Nijmegen een verdrag werd gesloten,
dat pas in 1575 door de koningin bekrachtigd werd, maar toen ook
vergezeld ging van een proclamatie, waarbij Oranje en de zijnen tot
rebellen verklaard werden.
Trok daarom Elisabeth eene lijn met Filips II? Verre vandaar;
zij bestreed toch de staatkunde van den Spaanschen koning, om de
Nederlanden tot een onderdeel der Spaansche monarchie te maken, maar
van aansluiting bij Frankrijk wilde zij ook niets weten. De koningin
was daarom nu en dan voorkomend tegen de Nederlandsche gewesten, maar
dreigde ze, zich geheel bij Spanje te voegen, indien de Nederlanden
zich bij Frankrijk aansloten.
Zoo iemand haar doorzag, dan was het wel de Prins; hij begreep zeer
goed, wat Elisabeth tot zulk een dubbelzinnige handelwijze dreef en
van haar verwachtte hij ook werkelijk geen steun.
Evenals in de groote kwestie van Schotland en Maria Stuart,
haar staatkunde beheerscht werd door argwaan en ijverzucht, zoodat
Elisabeth zich niet bekommerde om het arme Schotland, indien zij Maria
Stuart maar in haar macht kreeg, zoo was haar politiek tegenover de
Nederlanden even gewetenloos als huichelachtig.
Schonk zij eens hulp aan de gewesten, dan was er steeds zooveel
eigenbelang bij in het spel, dat voor Oranje, die den toestand goed
kon doorzien, die hulp geenerlei waarde had.
Wat gebeurde er nu in Juni 1575? Toen kwam er vanwege Koningin
Elisabeth een gezant namelijk Daniel Rogers, tot Oranje,
niettegenstaande hij en de zijnen in de maand April door de koningin
tot rebellen waren verklaard. Wat kwam die gezant bij den rebel Oranje
doen? Elisabeth had van de komst van een Fransch edelman in Nederland
gehoord en tevens, dat daarop iemand naar Parijs was gezonden. Hierdoor
ontstond bij Elisabeth vrees voor aansluiting bij Frankrijk en het
doel van Rogers was dan ook, den Prins door bedreiging en overreding
te doen afschrikken van een nadere verbintenis met Frankrijk. Dat
Holland zich bij Frankrijk zou aansluiten en dit land daarvan de
voordelen zou genieten, kon de koningin niet dulden. Hoewel Rogers bij
vele Engelschgezinde vrienden van Oranje wel succes had, bij den Prins
zelf niet, die er den gezant nadrukkelijk op wees, dat de handelwijze
van zijn koningin Holland dwong, naar Frankrijks zijde te neigen.
Kort daarop werd tengevolge van de vroeger vermelde overwinningen
van den vijand in den zomer van 1575, zoowel in het hart van Holland
als van Zeeland, de toestand zoo benauwd, dat de Prins tegen den
4en October de Staten te Rotterdam bijeenriep. Hier wilde hij met
hen overleggen of men niet aan eenigen vorst en zoo ja, aan welken,
de souvereiniteit dezer landen zou opdragen. De Prins meende, dat een
souverein protector onmisbaar was voor de gewesten. Onder de Staten
bestond groot verschil van gevoelen, maar het slot was toch, na de
vroedschappen te hebben gehoord, dat men onder zekere voorwaarden
de souvereiniteit aan Elisabeth zou opdragen. Terwijl de koningin
een gezant naar de gewesten had gezonden, om weder op de gevaren van
een Fransch bondgenootschap te wijzen, waardoor ook invloed op het
besluit was uitgeoefend, zond de trouwelooze vorstin tevens gezanten
naar Spanje en Brussel, teneinde hulp tegen Holland aan te bieden.
Toen nu Spanje te kennen gaf daarvan niet gediend te zijn ging
Elisabeth in op onze voorstellen, althans zij gaf te kennen, dat
de gezanten uit de gewesten haar welkom zouden zijn. Maar tot het
verleenen van hulp kwam het niet; Spanje en Frankrijk moesten niet
in het bezit der Nederlandsche kusten komen, doch Holland helpen,
dáár dacht de baatzuchtige vrouw niet over, zelfs niet onder afstand
van Walcheren. De onderhandelingen liepen op niets uit en het bleek
maar al te zeer, dat Oranje's twijfel aan Elisabeth niet zonder grond
was geweest.
Ondertusschen was de toestand zelf minder dreigend; wel bleef
Zierikzee ingesloten en zou die stad eindelijk moeten vallen, doch
onder de Spaansche soldaten in Zuid en Noord, steeg de verbittering
met den dag. Bovendien had Filips algemeene ontstemming gewekt onder
de bankiers van Antwerpen en elders door het besluit, waarbij alle
geldcontracten verbroken, de onderpanden vervallen verklaard en de
renten gereduceerd werden.
Requesens verkeerde meer dan ooit in geldelijke verlegenheid
en het kostte hem steeds meer moeite, geld van de gewesten
los te krijgen. Toen hij nog op Duiveland was, ontving hij
van de Staten-Generaal antwoord op zijn verzoek om geldelijke
ondersteuning. Het hield echter alleen een uitvoerige klacht in over
het wangedrag van het krijgsvolk en dit schrijven vol verwijten, in
plaats van beloften van geld, deed den groot-kommandeur in wanhoop
uitroepen : "O die Staten, die Staten! Heer verlos ons van die Staten."
Zijn plotselinge dood verloste hem ook werkelijk ervan, want den 5en
Maart 1576 overleed hij, zonder eenige schikking voor zijn opvolger
gemaakt te hebben.
Geen wonder, dat Oranje, zoo somber gestemd in het najaar van 1575, in
het begin van het volgende jaar de zaken weer veel lichter inzag. Dat
hij zeer ontmoedigd was geweest blijkt wel uit hetgeen men omtrent
het plan van den Prins vertelt, kort voor den dood van Requesens. Hij
zou met de gedachte hebben rondgeloopen, al de sloepen, die hij in
Holland en Zeeland kon vinden, te verzamelen, de inwoners, mannen,
vrouwen en kinderen aan boord te nemen, tegelijk met alle eigendommen
en dan de zee over te steken en een nieuwe republiek te stichten. Voor
men afreisde, zouden eerst alle molens verbrand worden en alle dijken
doorstoken, zoodat de vijand niets anders dan overstroomd land kon
bemachtigen. Het kan wezen dat Oranje in dagen van ontmoediging daar
wel eens over gedacht heeft, maar onwaarschijnlijk is het, dat het
ooit een plan is geweest. Aan zijn broer Jan heeft hij er nooit over
geschreven en zeker is het, dat bij den dood van Requesens dat plan,
mocht er ooit over gedacht zijn, onmiddellijk terzijde werd gelegd.
Het tijdelijke gemis van een opvolger en de verwarring, welke daardoor
ontstond, werden door den Prins ten nutte gemaakt, zich meer met
het Zuiden te bemoeien en daardoor tevens zijn plaats in het Noorden
te verbeteren.
Oranje begreep, dat de vereeniging van Holland en Zeeland doorgedreven
moest worden, anders zou men altijd blijven stuiten op strijd van
belangen en wat een vorig jaar was mislukt, kon hij thans door den
nood van 1576 tot een goed einde brengen.
Door de Unie van Delft op den 25en April gesloten, werd de eenheid in
de regeering der beide gewesten aangenomen. Deze gebeurtenis was van
groot belang, daar het document als de oorspronkelijke stichtingsacte
van de Vereenigde Nederlanden werd aangemerkt en als een model voor
vele latere confederaties diende.
Voor den duur van den oorlog was aan den Prins de souvereiniteit
opgedragen in vereeniging met de Staten en hunne gecommitteerden. Hij
werd gemachtigd met den koning van Frankrijk, zijn broeder, of
eenig ander vorst te onderhandelen, die Holland en Zeeland onder
zijn bescherming zou willen nemen. De Prins was bevelhebber te
land en ter zee en had het recht alle officieren te benoemen. De
gedeputeerden van de Staten mocht hij oproepen en zij waren op
straffe van geldboete verplicht, op te komen. Van elke stad of elk
dorp mocht hij garnizoenen zenden zonder raadpleging van de Staten of
de stedelijke magistraat. De uitoefening van den hervormden godsdienst
moest hij handhaven en eveneens de uitoefening van allen godsdienst
in strijd met het Evangelie, verbieden.
De gezamenlijke uitgaven zouden naar evenredigheid tusschen gewesten
worden verdeeld, terwijl negen commissarissen door den Prins op
voordracht der Staten benoemd, permanent zouden zitting houden als
zijn raadgevers, als assessoren en collecteurs van de belastingen. De
geconfedereerden beloofden elkander wederkeerig bij te staan, om alle
onrecht, kwaad en geweld te voorkomen.
Inquisitie mocht niet worden toegepast op iemands geloof of geweten en
niemand mocht tengevolge daarvan moeite, onrecht of hindernis lijden.
In dit verbond handelde elke gemeente als een kleine souverein,
zond gezanten naar de vergadering der Staten om als gevolmachtigden
te stemmen en te teekenen. De edelen vertegenwoordigden niet
alleen hunne eigen belangen, maar werden ook ondersteld de boeren
op het land te representeeren. Het doel van de staatsinrichting
volgens de Unie van Delft was, representatie van het volk in zijn
volle breedte. Eerst later hebben de colleges het volkselement
onderdrukt, maakten ze misbruik van eigen verkiezing en werd het
beginsel aristocratisch. Plaatselijk genomen was de confederatie
republikeinsch, maar de algemeene regeering, die gevestigd werd,
monarchaal. Oranje werd inderdaad souverein ad interim en terwijl
's konings gezag tijdelijk buiten werking was gesteld, werd de Prins
niet alleen met uitvoerende macht bekleed maar ook had hij een groot
aandeel in de wetgevende functiën van den Staat.
De uitvoerende, wetgevende en rechterlijke macht werden door den
Prins niet zoo gescheiden gehouden als volgens de staatsrechterlijke
theorie veroorloofd was. Het lag geheel in zijn eigen macht om zijn
voorloopige autoriteit te doen voortduren.
Oranje was op het hoogtepunt van zijn populariteit en inderdaad de
eenige man, dien men werkelijk vertrouwde. De uitdrukking "Vader
Willem" werd reeds toen gebruikt al was hij nog maar 43 jaar. Toch
wilde hij niet alleen den last dragen. Hij was het vooral, die
met kracht aandrong op de noodzakelijkheid, vreemde bescherming te
zoeken. Zeer goed zag hij de moeilijkheden in om de eenige stuurman op
het nieuwe schip van staat te zijn, dat hij trachtte van de koninklijke
dokken te lichten. Vandaar de nieuwe pogingen om zich door vreemde
hulp te versterken.
Twee dagen slechts na de Unie van Delft, had er in Frankrijk een
gebeurtenis plaats, die ook voor de Nederlanden van groot belang
scheen te worden.
In 1574 was Karel IX gestorven en weder moest een broer zijn opvolger
worden, evenals Karel zelf in 1560 Frans II had vervangen. Nu was de
derde zoon van Catharina de Medicis de aangewezen opvolger van Karel
als koning van Frankrijk, maar deze was in 1573 koning van Polen
geworden. Doch er was nog een vierde zoon van Catharina de Medicis,
de hertog van Alençon, die eerzuchtig in de hoogste mate en ontevreden
over zijn lot als jongere broeder, zich in allerlei samenzweringen
stak om macht en invloed te krijgen. De Hugenoten, die onder Condé
e. a. zich weder hadden vereenigd, wilden zelfs bewerken dat de hertog
van Alençon, bij ons bekend onder den naam van hertog van Anjou,
als koning van Frankrijk Karel IX zou opvolgen, terwijl zijn oudere
broer dan koning van Polen zou blijven. Ook Oranje trachtte dit plan
in de hand te werken, zooals uit een brief van hem aan zijn broer Jan
bleek. Toch kon de terugkeer van Hendrik uit Polen niet belet worden,
daar Catharina de Medicis hem en niet Anjou tot opvolger van Karel
wilde. Polen werd in den steek gelaten en hij keerde na een kort
regentschap van zijn moeder, als koning naar Frankrijk terug. Ook
Anjou huldigde voor het uiterlijk zijn broeder als koning, doch zijn
eerzucht zette hem aan tot het smeden van allerlei complotten en toen
het mislukt was, hem in Polen gekroond te krijgen of hem in Italië
een souvereiniteit te scheppen, bood hij, geprikkeld door jaloezie op
zijn broer, Condé zijn hulp aan. Deze wilde hem gaarne verheffen tot
het hoofd der Hugenoten, zoodat Anjou in stilte het hof ontvluchtte
om zich naar Condé te begeven, waarvan een algemeene beweging onder
de Hugenoten, vooral te la Rochelle, Nîmes en Montauban het gevolg was.
De vijfde burgeroorlog begon. Ook Hendrik van Navarre zwoer bij
vernieuwing trouw aan de zaak der Protestanten. De beweging had zooveel
succes, dat deze oorlog eindigde met zeer gunstige voorwaarden voor
de Hugenoten; de vrede kreeg naar den hertog van Anjou den naam van
"Paix de Monsieur." Hij zelf ontving daarbij een machtige, bijna
onafhankelijke positie. De Hugenoten kregen niet alleen het recht
hun godsdienst in het rijk vrij uit te oefenen, maar ze werden ook
verkiesbaar gesteld voor alle ambten en betrekkingen, terwijl aan de
gerechtshoven volkomen onpartijdigheid werd voorgeschreven.
Geen wonder, dat na het herstel van de rust in Frankrijk (nu de
toestand der Hugenoten zoo gunstig was geworden), Oranje weer een blik
naar Frankrijk sloeg, te meer daar de Prins nog zoo kort geleden van
de baatzucht van Engelands vorstin overtuigd was geworden.
Van de meerdere macht hem door de Unie van Delft verleend, maakte hij
dan ook gebruik, met de Staten de voorwaarden op te stellen, waarop
men den hertog van Anjou, die thans gold als beschermer der Hugenoten,
de grafelijke waardigheid over Holland en Zeeland zou kunnen aanbieden.
Dit voorstel was echter vergeefsch; de onderhandelingen werden lang
slepende gehouden; Elisabeth was verontwaardigd op Anjou en verzette
zich heftig tegen de ondersteuning der Nederlanden.
De onderhandelingen leidden voor het oogenblik tot geen goed
resultaat en het zou nog twee jaar duren, eer de Prins tot Anjou
terugkeerde. Misnoegd schreef hij aan zijn broer Jan:
"Wij hadden altijd gehoopt, dat de Fransche vrede tenminste hun
welwillendheid tegenover ons zou vermeerderen, maar het komt mij voor,
dat ieder zich tevreden stelt met zijn eigen bijzondere zaken, zonder
zich om het lot van anderen te bekommeren." De vraag echter dringt
zich vanzelf aan ons op: Hoe kon de Prins aan zulk een onwaardige,
als de laatste Valois was, niet alleen de bescherming van het land,
maar zelfs de souvereiniteit aanbieden?
In de eerste plaats moet men niet vergeten, dat het duidelijk gebleken
was, dat Koningin Elisabeth er niet over dacht een protectoraat te
aanvaarden; dit was afgestuit op haar onwil om met Spanje te breken. De
zaak der Nederlandsche rebellen stond bovendien in April 1576 vrij
hopeloos. Alleen uit Frankrijk was nog kans op hulp en niemand anders
dan Anjou kon die brengen. Ook zou men hem gemakkelijker dan den
koning voorwaarden kunnen stellen en het was Oranje nog niet zoozeer
om den persoon van Anjou te doen, dan wel om Fransche hulp. De Prins
zou toch het gezag hebben behouden, terwijl alleen de titel eigenlijk
werd aangeboden.
Ofschoon de zaak ten slotte op niets uitliep, was het in zoover
belangrijk, dat er voor het eerst een vorm werd gegeven aan de vorige
plannen omtrent de aansluiting bij Frankrijk, die reeds lang in veler
hoofden en harten hadden geleefd.
Was de toestand van Holland en Zeeland in het voorjaar van 1576 zeer
hachelijk, de redding kwam van een anderen kant, dan de Prins had
vermoed. De muiterij der Spaansche soldaten en de verwarde toestand
in de regeering van het Zuiden, na den dood van Requesens, werden
voor het Noorden de redding. De hulp, die Elisabeth noch Anjou met een
protectoraat of souvereiniteit hadden kunnen geven, werd door een reeks
van omstandigheden van zelf aan de benarde gewesten geschonken. Die
omstandigheden waren de gevolgen van de overgave van Zierikzee en
van den dood van Requesens.
Reeds maanden lang werd die Zeeuwsche stad, de hoofdstad van Schouwen
en de sleutel tot half Zeeland, door Spanje belegerd; de eerst zoo
goed geslaagde tocht naar Schouwen onder Mondragon, vond in het
verzet van de stad Zierikzee een keerpunt. Zoowel van Spaansche als
van Nederlandsche zijde bleef men in den strijd volharden.
De Prins van Oranje stelde alles in het werk, om de stad te hulp te
komen. Den 16en Mei schreef hij aan Jan van Nassau, dat Zierikzee het
nog uithield, en, liet hij er op volgen: "ik moet zeggen, dat allen,
die ons moesten helpen, al te bedachtzaam zijn."
Niettegenstaande de drukke bezigheden van Oranje, zoodat hij
volgens zijn secretaris "nauwelijks tijd heeft om adem te scheppen,"
beraamde de Prins in het voorjaar van 1576 een poging tot ontzet van
Zierikzee. De wakkere admiraal Boisot, de held van het gedenkwaardig
ontzet van Leiden, was belast met de onderneming. Van de zeezijde
probeerde Boisot op den 25en Mei Zierikzee te naderen, maar Mondragon
had in de nauwe haven gladde palen doen aanbrengen, waartegen Boisot te
gronde ging. Hij kon onmogelijk zijn schip, de roode Leeuw, bevrijden
en bevreesd, als de eb kwam, een gemakkelijke prooi van den vijand
te worden, sprong hij in zee om naar de naastbijzijnde schuilplaats
te zwemmen. Driehonderd man volgden zijn voorbeeld, maar Boisots
krachten ontschoten hem; zijn volgers konden in de groote duisternis
hun leider niet helpen en hij kwam jammerlijk in het water om.
Voor den Prins was de dood van Boisot een groot verlies en Charlotte
van Bourbon, dat beseffende, schreef den volgenden hartelijken brief
aan haar man, welk schrijven ons in staat stelt een blik te slaan in
de verhouding van den Prins en zijne vrouw.
Monseigneur.
Het spijt mij innig, dat al de moeite en al de arbeid, die gij
daarginds op u genomen hebt, niet den uitslag hebben verkregen
overeenkomstig ons aller hoop. Vooral ben ik zeer bedroefd
over het ongeval, het groote schip overkomen en over het
verlies, dat gij door den dood van den admiraal hebt geleden,
want ik twijfel niet, of gij zijt in groote verlegenheid,
wien gij in zijne plaats zult stellen.
"Mr. de Very deelde me mede, dat de graaf von Hohenlohe
u groote ondersteuning had geschonken. Ik was blij dat te
hooren en niet minder te weten, dat gij zoozeer verlangt, mij
bij u te hebben. Doch daar ik me nog zeer zwak gevoel, heb
ik na dit eerste bericht van Zierikzee nog geen raad durven
vragen, uit vrees, dat een nieuwe teleurstelling mij des te
meer zou treffen. Nog zeven of acht dagen zal ik wachten met
te zien, hoe ik me zal bevinden, om in dien tusschentijd,
als het God behaagt, wat versche lucht tot bij den Haag te
gaan inademen. Wat uw dochter aangaat, die maakt het wel. Ik
heb onderzocht of de zee gevaarlijk voor haar zijn zou; velen
zeggen neen. In elk geval verzoek ik u, Monseigneur! mij te
melden, wat gij wenscht, dat ik doe. Ik heb niet nagelaten,
uw brieven, zooals gij mij beveelt, aan de Heeren Staten te
laten zien, alsook het besluit van den Franschen vrede.
God geve, dat gij spoedig tijdingen mocht ontvangen, die u
zullen bevredigen; want daarvan hangt mijn geluk geheel af,
alsook van de wetenschap, of gij een goede gezondheid geniet,
waarvoor ik U zeer ootmoedig bid, goede zorg te willen dragen."
Delft, 2 Juni 's avonds 7 uur.
Uwe zeer nederige en gehoorzame vrouw, zoolang ze leven zal,
C. DE BOURBON.
Wat moeten zulke liefkoozende woorden van Charlotte na al de
egoïstische uitlatingen van Anna van Saksen, een verkwikking geweest
zijn voor het gemoed van den Prins, dat aan sympathie zooveel
behoefte had!
Alle pogingen om de stoutmoedige Zierikzeesche burgers te helpen,
bleken vergeefsch. Negen maanden hadden ze het uitgehouden, maar het
verlies van Boisot was zoo ernstig, dat alle verdere verzet hopeloos
scheen. Den 21en Juni had, overeenkomstig de instructies van den Prins,
de overgave van Zierikzee plaats. Mondragon, wiens soldaten zich in
een ellendigen toestand bevonden en op het punt waren aan het muiten te
slaan, was bijzonder verheugd een eerlijk verdrag te kunnen toestaan.
In een brief van Oranje aan zijn broeder Jan, meldt hij de
noodzakelijkheid, dat de stad zich heeft overgegeven, maar schrijft
hij: "indien ons van eenige zijde hulp was geboden, of wij allen van
het begin af onzen plicht hadden gedaan, zou de arme stad nooit in
's vijands handen zijn gevallen, te meer omdat we gehoord hebben,
dat de zaken van den vijand zoo slecht stonden, dat ze het beleg niet
lang zouden kunnen volhouden."
Blijkens denzelfden brief, liet Oranje ook nu den moed niet zinken,
maar werkte met grooten ijver om het verder voortgaan van den vijand
te beletten.
De val van Zierikzee, schijnbaar de grootste ramp voor het Noorden,
werd door zijn gevolgen eene groote uitkomst. Wel werden de burgers tot
een schadevergoeding van 200.000 gulden genoodzaakt, doch daar deze
som grootendeels naar de hoofdkwartieren ging, achtten de Spaansche
soldaten zich schromelijk door die schikking benadeeld. Een opstand
van die soldaten, beter georganiseerd dan een der voorgaande, werd
de aanleiding tot onze redding uit den meest benarden toestand.
Gedurende 23 maanden hadden de Spaansche krijgslieden geen betaling
ontvangen. De soldaten beschouwden de Nederlanden als een mijn, die zij
slechts met hunne hoofden gemeenschappelijk hadden te exploiteeren en
zij meenden, dat een schikking met een stad, die door hun dapperheid
tot onderwerping gebracht was, hen van hun wettig deel aan den buit
beroofde. Zij vroegen niet om hun loon, toen ze het vooruitzicht
hadden op buit, maar toen de vredelievende schikking met Zierikzee werd
afgekondigd, barstte hun ontevredenheid uit en een geregelde muiterij
in al haar gewone vormen werd er georganiseerd. Tevergeefs trachtten de
hoofden hun compagnieën met beloften en spoedige betaling te paaien. De
mooie woorden werden niet door klinkende munt gevolgd; de muitende
soldaten gingen voort met hun organisatie en spoedig heerschte de
Eletto met het hoogste gezag over het leger in Schouwen. Men weigerde
Mondragon te gehoorzamen. De muitende soldaten vereenigden zich uit
verschillende posten met elkander; ze verlieten de Zeeuwsche eilanden
en sloegen den weg in naar Vlaanderen.
De regeering in Brussel, die zich eerst gouden bergen beloofd had
van dien tocht naar Zeeland, zag zich erg in het nauw gebracht,
want niet alleen werd door die muiterij de gansche onderneming ijdel,
maar 's konings gezag zou daardoor ook in het Zuiden aan het wankelen
gebracht worden.
In Vlaanderen was men reeds lang de Spaansche soldaten moede; doch
nu sloeg de inwoners der Vlaamsche steden de schrik zoo om het hart,
dat de burgers zelf naar de wapenen grepen en de poorten sloten voor
het onheil dat hen wachtte. Reeds gevoelde zich Brussel onveilig op
de nadering der benden. Wel trachtte nog de Raad van State (voorloopig
het hoogste regeeringslichaam na den dood van Requesens) zijn gezag te
handhaven, door Mansfelt, den commandant der stad, af te zenden om met
de oproerige soldaten te onderhandelen, maar dit was geheel vergeefsch
en steeds stouter en stouter traden de muiters op. Onverwachts maakten
deze zich van Aalst meester en eischten ze daar onderwerping aan
hunne bevelen, op straffe van vermoord te worden; zelfs een honderdtal
plaatsen in de buurt werden door hen schatplichtig gemaakt.
Dit veroorzaakte, gelijk te begrijpen is, hevige opschudding en
beroering in de hoofdstad. Het volk eischte thans van den Raad van
State, dat hij de Spaansche oproerige soldaten buiten de wet zou
stellen en openlijk tot rebellen verklaren. De Raad van State waagde
het niet, dien eisch te weerstreven en gaf daarbij aan het verzoek
der Staten van Brabant gehoor, tot het lichten van troepen over te
gaan om de rebellen te bestrijden.
Aan het hoofd der troepen werd als kolonel gesteld Willem van Hoorn,
Heer van Heze, een jong, eerzuchtig edelman, die, gesteund door de
burgerij, spoedig een voldoend aantal troepen onder zijn bevelen had,
om de Spaansche soldaten angst in te boezemen, Brussel te bewaken
en den Raad van State, die niet wist wat te doen, naar zijn hand
te zetten.
In dien Raad was nog een Spanjaard: Jerome de Roda; doch deze moest
zich, evenals Romero, geruimen tijd voor de woede der bevolking
verborgen houden. Oogenschijnlijk alleen gericht tegen de muitende
troepen, was de geheele volksbeweging eigenlijk tegen alle Spaansche
troepen bedoeld en zelfs geen Spanjaard gevoelde zich meer veilig. Wel
trachtte d'Avila nog uit Antwerpen tusschenbeide te komen, maar de
Nederlandsche leden van den Raad van State bedankten hem voor zijn
tusschenkomst, daar zij elke Spaansche bescherming wantrouwden.
De Prins van Oranje volgde natuurlijk deze gebeurtenissen met de
hoogste belangstelling. Van Middelburg uit, waar hij tijdens en na
het beleg van Zierikzee vaak toefde, zocht hij bij vernieuwing de
oude betrekking in het Zuiden aan te knoopen en trachtte hij onder
de leden der Brabantsche Staten en aanzienlijke burgers eene partij
te vormen. Allerbelangrijkst is o. a. de brief, door den Prins uit
Middelburg aan den Heer van Heze geschreven op den 1en Augustus
1576. Deze brief luidt als volgt:
Mijnheer en Neef,
Ik heb gehoord, dat eindelijk de Staten van het land
besloten hebben niet langer de tirannie en insolentie van
de Spanjaarden te verdragen, die hen zoolang onder een te
schandelijk en ondragelijk juk hebben gehouden; tevens dat
zij met de wapenen in de hand er een eind aan willen maken,
zooals zij door hun ambtseed verplicht zijn te doen voor God
en voor het volk en dat gij tot dit doel met alle dapperheid
en alle grootmoedigheid zijt toegerust. Ik heb daarom niet
willen nalaten, u dezen brief te schrijven, ten einde u in
naam van het geheele vaderland geluk te wenschen, dat daarvoor
aan u en uwe nakomelingschap ten eeuwigen dage de grootste
verplichting zal hebben.
Ik wil u ook bidden, dat gij met de standvastigheid, u en uwe
voorvaders waard, moedig moogt voortgaan met de uitvoering
dezer onderneming, die ongetwijfeld tot eer van God, tot het
bijzonder heil van het geheele land, tot den waren dienst
van Z. M. en tot groote eer van u en uw nakomelingschap
zal strekken. En daar ik geheel mijn leven aan hetzelfde
doel gewijd heb, zooals ik nog tegenwoordig doe, te weten,
om dit arme land eens terug te brengen van die ongelukkige
en schandelijke tirannie tot zijn oude, wettige vrijheid,
zooals al mijn daden helder kunnen bewijzen aan allen, die ze
onpartijdig zullen onderzoeken, daarom heb ik u door middel
van brenger dezes, dien ik U verzoek te vertrouwen, ook in
enkele bijzonderheden, die hij u mondeling zal mededeelen,
willen te kennen geven de goede en algeheele affectie, die ik
heb, om u in al wat in mijn macht staat te secundeeren. Ik
bid u daarbij, staat op mij te maken, als een uwer beste en
hartelijkste vrienden en u verzekerd te houden, dat ik en het
geheele land alhier u, zooveel in ons vermogen is, zullen
helpen en assisteeren tot het doel hierboven genoemd. Want
wij allen begeeren niets liever dan eens de tegenwoordige
jammeren van het land veranderd te zien in een goede en
wettige vrijheid, en een zekeren gelukkigen vrede, dien wij
nooit zullen bereiken dan door middel van wapenen; deze zullen
ons alleen van zoovele gruwelijke insolenties en tiranniën,
als wij reeds te lang hebben geleden, kunnen verlossen.
Ik verzoek ook met nadruk, u niet door bedreigingen te
laten bang maken, noch u te laten overreden door allerlei
voorstellen, die men mogelijk zal aanbieden. De zaken
zijn reeds te ver gegaan, dan dat gij uw onderneming
zoudt kunnen opgeven of daarin terugwijken, zonder u zelf
in een ellendigen ondergang te storten, waaruit naast God
alleen uw standvastigheid en grootmoedigheid u zullen kunnen
helpen. Gaat gij voort met een goed geweten, met het doel voor
oogen, dat gij u hebt gesteld, dan behoeft gij er niet aan
te twijfelen, of gij zult geholpen worden door alle menschen
van goeden wille, zelfs door hen, die zich nu nog niet willen
verklaren. En in het bijzonder zult gij u verzekerd kunnen
houden, dat de goedgunstigheid van God u nooit zal verlaten. Na
mij te hebben aanbevolen in uw goede gunsten, hoop ik, mijnheer
en neef, dat uwe plannen een goeden uitslag zullen hebben en ik
wensch u een goede gezondheid, een lang en gelukkig leven toe.
Uw toegen. neef, WILLEM VAN NASSAU.
Middelburg, 1 Aug. 1576.
Deze brief is uit Middelburg gedateerd. Daar was de Prins sedert den
6en Juli, dus kort na de overgave van Zierikzee, gevestigd, terwijl
ook afgevaardigden van de Hollandsche en Zeeuwsche Staten zich daar
met hem bevonden, o.a. Paulus Buys, Arend van Dorp en Peter de Rycke.
Behalve tot Heze, richt zich de Prins ook tot anderen in het
Zuiden en wel door bemiddeling van den Zuid-Franschen edelman en
hugenoot Jean Théron, die onberekenbaar groote diensten aan de
zaak der Nederlanden in dat tijdperk bewees. Hij was dan ook de
tusschenpersoon, die onophoudelijk van Middelburg naar Brussel reisde,
om brieven van den Prins aan zijne geestverwanten in de hoofdstad over
te brengen. Merkwaardig is bovenal de briefwisseling door den Prins
gevoerd met den burgemeester van Brussel, Henri de Bloyere. Anderen,
als Liesfelt, de abten van St. Geertrui en du Parc, misschien ook
Aerschot werden voor de plannen gewonnen en zoo kwamen de Staatsgreep
van 4 September en de Pacificatie van Gent tot stand.
HOOFDSTUK XXII.
DE STAATSGREEP VAN 4 SEPTEMBER EN DE PACIFICATIE VAN GENT. 1576.
Op de 11en Augustus verliet het eenige Spaansche lid van den Raad
van State, Jerome de Roda, Brussel, om van uit Antwerpen te beproeven
met een genoegzaam aantal Spaansche troepen in de hoofdstad terug te
keeren, teneinde de veiligheid der regeering te waarborgen. Brussel
was echter te veel in beroering, dan dat die poging nog zou kunnen
gelukken. Niet alleen waren de inwoners van al wat Spaansch was,
afkeerig geworden, maar ook in de Staten van Brabant was de
meerderheid geneigd, den raad van den Prins van Oranje te volgen
en van het oogenblik, dat er geen landvoogd was, gebruik te maken,
om de nationale wenschen te doen zegevieren.
Op den 23en Augustus gelukte het Heze, na tien dagen tevoren daartoe
een vergeefsche poging te hebben gedaan, in die Staten een brief
van Oranje voor te lezen, die een aansporing bevatte om het juk der
Spaansche soldaten af te werpen en zich met Holland en Zeeland te
vereenigen. Aan den Prins zond men een sympatieke dankbetuiging. Ook
de Staten van andere gewesten werden door die van Brabant opgewekt,
gemeenschappelijk te handelen en aan te dringen op de bijeenroeping
van de Staten-Generaal. Doch aan dien eisch kon de Raad van State
geen gehoor geven.
Het bericht was gekomen, dat Don Juan tot landvoogd was benoemd en
zich gereed maakte, naar de Nederlanden te komen. In het eind van
September--zoo luidden de geruchten--zou de nieuwe regent in het land
zijn. Voor diens komst moest er een beslissende stap gedaan worden. Men
moest zich van den Raad van State meester maken, opdat diens gezag,
dat toch zoozeer geknakt was, geheel zou worden gebroken. Daarom
drong een luitenant van den kolonel Heze, Glimes genaamd, op den
4en September de vergaderzaal van den Raad van State binnen en nam
de aanwezige leden: Barlaimont, Assonleville, Sasbout en Mansfelt
gevangen; Barlaimont en Mansfelt werden naar het Broodhuis gebracht,
terwijl de anderen, waarschijnlijk ook Viglius, die niet aanwezig
was in de vergaderzaal, in hun huis werden bewaakt.
Welk aandeel had Oranje in dezen Staatsgreep? Hoogstwaarschijnlijk
had hij tot dezen maatregel den raad gegeven, daar ook de Prins
begreep, dat de Staten van Brabant niets konden doen, zonder dat
de Raad van State tot hun instrument was geworden. Zoolang dit niet
was geschied, zou dat Regeeringslichaam, dat thans het hoogste gezag
vertegenwoordigde, alle maatregelen tegenhouden. Wij kunnen dus wel
aannemen, dat het feit gepleegd werd op aandrijven van Oranje en
zijn raadslieden.
Die gevangenneming van den Raad van State was een ongehoorde
gebeurtenis, waarvan wel de noodzakelijkheid door talloozen werd
erkend, doch waarvoor men de verantwoordelijkheid niet op zich wilde
nemen. Toch werd het voornaamste doel erdoor bereikt, namelijk de
bijeenroeping der Staten-Generaal, waartoe de Raad van State zelf,
zoo hij onaangetast was gebleven, nooit de vergunning zou gegeven
hebben. Eenmaal echter in de macht van het volk gekomen, kon die
Raad van State, die spoedig weer werd losgelaten, niet anders dan
den volkswensch inwilligen. Ook dit was weder het geheime werk
van den Prins, die met de Staten van Brabant er op aandrong, dat
de herleefde Raad van State tegen 22 September de Staten-Generaal
bijeenriep zou roepen.
Het stond Oranje helder voor den geest wat er moest gedaan worden,
om tot bevrediging te komen. Zoo ooit de Prins staatkundig beleid
heeft getoond, om dat doel te bereiken, dan was het wel in die
dagen. Onverpoosd bleef hij in Middelburg ook al wist hij dat een groot
deel van het volk in het Zuiden naar zijn persoonlijke tegenwoordigheid
verlangend uitzag. Hij wierp zich niet onstuimig op, om als redder
daar op te treden. Trouwens hij had voldoende ervaring van het karakter
der Vlamingen en Brabanders opgedaan, om zich zelf en de zaak, die hij
wilde bereiken, niet door roekeloosheid te benadeelen. Verre was het
dus van hem, zich op te dringen; hij wilde het daarheen leiden, dat hij
gezocht werd. Ook moest hij voorzichtig zijn, dat er geen aanleiding
tot naijver en wantrouwen ontstond. Hij kende de goede gezindheid
van Aerschot op dit oogenblik; maar hij wist ook, hoe naijverig deze
reeds in de dagen van Granvelle op hem, Oranje, was geweest.
Aerschot was het hoofd der familie Croy en zijn woord had vroeger vaak
geluid: "Les Croy valent bien les Nassau; je ne veux pas avoir pour
maître le prince d'Orange." Dat de Prins dien naijver thans ontzag, is
niet anders dan een bewijs zijner hooge wijsheid en menschenkennis. Hij
begreep wel, dat de tijd nabij was, dat men zijn hulp vanzelf zou
inroepen en ondertusschen bleef hij met tal van invloedrijke personen,
als Jan van Hembyse, schepen van Gent, Filips van Egmond, den graaf
van Roeulx, stadhouder van Vlaanderen, met de Lalaings, den Markies
van Havré, broeder van den hertog van Aerschot, in briefwisseling of
verbinding. Vooral de brief aan Hembyse is merkwaardig.
Mons. d'Hembyse,
"Gij ziet thans den toestand van het land en de schoone
gelegenheden, die zich nu aanbieden, om het vaderland van
de tirannie te verlossen, waardoor het sedert lang door de
onbeschaamdheid der vreemdelingen is onderdrukt. Het te groot
geduld der inwoners heeft die tirannie slechts vermeerderd. Uw
deugd en uw voorzichtigheid wijzen u thans aan, wat gij te doen
hebt. Indien men de gelegenheid laat ontsnappen en niet bij de
haren grijpt, dan blijft enkel het berouw over--van achteren
kan ze niet worden vastgehouden. Daarom bid ik u, daar noch de
affectie, noch het oordeel u ontbreekt, die gelegenheid aan te
pakken en u in deze omstandigheden zoo te gedragen, als alle
menschen van goeden wil van u verwachten. Het middel daartoe
is, dat gij u vereenigt met uw buren en broeders van Brabant,
die, indien ze door u en anderen verlaten worden, in groote
moeilijkheden zullen geraken. Ook zou dit den algemeenen
ondergang van het geheele land tengevolge kunnen hebben,
waarvan Vlaanderen, als het rijkste gewest het vooral zou
ontgelden.... Gij moet u voorbereiden om òf op een schavot
voor de nakomelingschap tot rampzalig voorbeeld te dienen,
òf moedig en eensgezind op dit oogenblik het vreemd geweld,
dat zich zonder eeuwige schande niet langer laat dragen,
van u af te stooten."
Met een beroep op zijn deugd en goeden naam en de aanzienlijke plaats,
die hij in Vlaanderen bekleedt, eindigt de Prins dezen brief aan
Hembyse, die gedagteekend is van 17 September. In dien geest schreef
hij brief op brief in die dagen aan velerlei personen, ten einde het
groote werk der bevrijding te bespoedigen. Want spoed was noodig,
aangezien Don Juans komst aanstaande was en het dan verwacht kon
worden, dat tal van wankelmoedigen en halven zich weer geheel aan de
zijde der regeering zouden scharen.
Wat de Prins gehoopt had, namelijk dat men, om hulp zou vragen,
gebeurde reeds vrij spoedig. De Spaansche soldaten toch, die na
de overgave van Zierikzee hun tocht naar Vlaanderen met tal van
gruwelen hadden bezoedeld, trokken zich terwijl de bevolking bezig
was zichzelf te wapenen, in de kasteelen terug, om vandaar uit,
de steden in bedwang te houden. Aalst, Gent en Antwerpen werden op
die manier door hen bedreigd. In dien nood nam men de toevlucht tot
Oranje, die dan ook aanstonds een achttal vendelen naar Gent zond,
om hulp te bieden, als dit vereischt werd.
Door dit verzoek om bijstand, kwam hij vanzelf met de Staten van
Brabant en de Staten-Generaal in aanraking. Eigenaardig, dat uit
de briefwisseling blijkt, hoe bevreesd men nog was zich met hem te
verbinden. De Prins toont daarover geen geraaktheid, maar tracht hun
vrees te overwinnen door volstrekt geen begeerte naar inmenging te
toonen. Hij is volkomen bereid zijn landgenooten te helpen, maar
niet minder zijn troepen tegenbevel te geven, als hun bijstand
niet wordt noodig geacht. Het hoofddoel blijft voor Oranje, de
vredesonderhandelingen, die in October tusschen de Generale Staten en
de gevolmachtigden van de Staten van Holland en Zeeland zullen geopend
worden, te bevorderen en de gewenschte verbinding met Frankrijk voor
te bereiden.
Waarschijnlijk in den aanvang van October, schreef Oranje dien
merkwaardigen brief aan de Staten-Generaal, waarin hij hen tot
eendrachtig handelen opwekt en hun tevens voor oogen stelt, hoe alle
verschil de goede zaken tegenhoudt en doet vertragen, wat tot de
ruïne van het land moet voeren. "Wettige gehoorzaamheid is men den
koning verschuldigd," zegt Oranje, "maar indien men uit vrees hem te
beleedigen, in plaats van bij recht en waarheid, alleen bij den wil
van een slecht ingelichten vorst zweert, dan vergeet men jammerlijk
zijn plicht en hiertoe is men door God en de wetten geroepen."
"En," laat de Prins hierop volgen "de geschiedenis van ons eigen land
is vol van bewijzen voor die stelling, doch opdat ik niet weer die
versche wonden openrijte, die wij in eeuwige vergetelheid wenschten
te begraven en u de onheilen van de heeren Egmond en Hoorne en van de
schoonste bloem van den adel en de burgerij dezer landen niet weder
te binnenbrenge, herinner ik u aan Frankrijk, Italië, Duitschland,
aan Hongarije, Africa en Barbarijë, waar al de ellende en onheilen,
die er geschied zijn, het gevolg zijn geweest van die vervloekte
tweedracht, die gewoonlijk in één oogenblik de sterkste en bloeiendste
staten der wereld omverwerpt."
Verder geeft de Prins den raad: "aan den koning, door middel van een
koerier, in een expressen brief, uw vast besluit te melden, dat gij
uw vaderland in zijn rechten, vrijheden en gewoonten wilt handhaven,
en het goed- of kwaadschiks wilt verlossen van de onverdragelijke
tirannie der Spanjaarden. Dit alles natuurlijk onder de wettige en
verschuldigde gehoorzaamheid aan Z. M., zooals gij beloofd en bezworen
hebt, evenals hij u beloofd en gezworen heeft, u te handhaven in al uwe
rechten en genoemde vrijheden, bij welke gij beslist denkt te blijven,
wat er ook moge gebeuren en dat gij, wilde de koning u door geweld van
wapenen dwingen, tot den laatsten man van uw land aan de verlossing
daarvan zult wagen.... Deze brief moet geteekend worden door al de
Staten van het land, door de voornaamste kloosterorden en al degenen,
die eenige waardigheid in het land bekleeden, eenig krediet hebben
bij den koning of verplichting gevoelen, tot het algemeen belang mee
te werken."
"Door dit middel zult gij, als gij duidelijk uw besluit aan
Z. M. hebt verklaard, ook u zelven een krachtigen spoorslag geven,
om grootmoedig uw heilige en lofwaardige onderneming te vervolgen,
zonder iets te bemantelen en ook zult gij er al de valsche maskers van
de aangezichten van hen mede afrukken, die, onder den schijn van niet
aan den koning te willen mishagen, tusschen twee wateren zwemmen en
den loop van alle goede beraadslagingen beletten .... De ongelijkheid
van wil, die de ware pest is van al uw beraadslagingen, zult gij er
door uit uw midden verjagen en er een ferme eendracht en algemeene
eensgezindheid door bewerken, die toch het eenig middel zijn, om uw
zaken tot een goed einde te brengen, gelijk de voorbeelden van alle
confederaties door alle tijden heen u kunnen bevestigen. Want evenals
het onmogelijk is een kar recht te laten rijden, als de wielen slecht
en ongelijkmatig zijn geproportioneerd, zoo moet ook elke bond breken
en tot een slecht einde voeren, wanneer er geen gelijke verplichting
bestaat, om een gemeenschappelijk en algemeen doel te bereiken...."
Daarop volgt een beroep op de geschiedenis en worden door den Prins de
confederaties tusschen verschillende steden uit de jaren 1261, 1339,
1368, 1371, 1372, 1412 en 1514 herdacht. "Deze alleen zijn oorzaak,
dat wij ons kunnen beroemen, het eenige volk onder den hemel te zijn,
dat met de meest loyale getrouwheid en de goede diensten aan de vorsten
bewezen, het best een franke en onschendbare vrijheid hebben verworven,
die wij alleen langs denzelfden weg kunnen handhaven."
Ook daarom zal zulk een generale eendrachtige handelwijze, als de Prins
aanraadt in dien brief aan den koning, zoo goed zijn, omdat Filips
steeds gedacht heeft, dat het alleen een troep rebellen, muiters
en Luthersche ketters waren, die tegen hem waren opgestaan. "Nu
daarentegen zal de koning zien, dat het een algemeene stem van het
geheele volk is, van kleinen en grooten, van grooten en kleinen,
zoowel als van prelaten, abten, monniken en religieuzen, als van
heeren, edellieden, burgers en boeren; kortom, dat er geen ouderdom,
noch sekse, noch positie, noch qualiteit van personen bestaat, die
het niet met een en dezelfde stem uitroept en met een en denzelfden
wil verlangt. Daartegen zal de koning zich niet durven verzetten, want
als hij dat deed zou hij aan de geheele wereld zijn groot onrecht en
uw groot recht, om u tegen zulk een tirannie te verzetten, openlijk
te kennen geven."
Nadat hij zich op nog meer argumenten uit de geschiedenis beroepen
heeft, zegt de Prins: "Laat den koning vooral ook zien, dat ge u met
ons vereenigd hebt en dat gij u eerder in de armen van den ouden vijand
van het Huis van Oostenrijk zoudt werpen, dan verdere beleedigingen te
verdragen. Een bundel uit losse takjes bestaande kan gemakkelijk worden
gebroken, maar is hij saamgebonden en vereenigd, dan is geen arm sterk
genoeg, dien te verscheuren. Zoo ook gij--indien gij ferm vereenigd
zijt, dan zijn Spanje en Italië niet bij machte, u kwaad te doen.
"Zie wat Holland en Zeeland in vijf jaar tijds gedaan hebben. En wat
is dit handjevol steden bij al de Nederlanden?.... Alles is gereed. Er
is alleen een toetssteen noodig en die kan zijn de onderteekening van
een duidelijke verklaring uwer rechten. Met de publicatie van zulk
een verklaring, zullen vrienden aan elken kant voor u oprijzen. Nu
denken nog de Duitsche vorsten, de Fransche edellieden, de koningin
van Engeland en alle andere Christelijke potentaten, dat gij geen
hulp noodig hebt, omdat gij u zelf niet helpt. Volgt gij mijn raad,
dan zal u van alle zijden hulp toestroomen en gij zult buitendien
den naam verwerven, een voorbeeld te zijn voor alle vrije volken en
een schrik voor alle tirannen en onderdrukkers van staten, enz."
Natuurlijk bleef de Prins onder al zijne staatkundige zorgen in
Middelburg met de zijnen in voortdurende briefwisseling; allereerst met
zijne echtgenoote te Delft, maar ook bewijst een briefje van den 15en
October 1576, hoe ook zijne kinderen hem niet vergaten. Zijne oudste
dochter Marie, 's Prinsen eerste gemalin Anna van Egmond ten volle
waardig, later met graaf Filips von Hohenlohe gehuwd, zond hem uit
Otweiler, waar ze gelogeerd was, een hartelijk schrijven als antwoord
op een brief van haar vader. Veel bijzonders vertelt ze daarin niet,
maar haar toon is zoo deelnemend en innig, dat het de moeite loont,
een paar harer gedachten uit haar gebroken Fransch in onze taal weder
te geven.
"Ik ben"--zoo schrijft zij--"zeer blij uit uw brief te hooren, dat
de zaken in Brabant zoo goed gaan; ik hoop, dat ze alle dagen beter
zullen worden en God door deze gelegenheid ons de genade zal verleenen,
dat alles tot een vasten vrede komt, hetgeen ik uit geheel mijn hart
wensch, opdat ik u en Madame nog eens tot rust mag zien komen."
En zeker, de zaken in Brabant gingen goed. Wel vond de aansporing, om
desnoods met wapengeweld de tirannie te verdrijven, geen ingang in het
Zuiden. Daarvoor was men te bevreesd voor den koning en de naderende
komst van zijn nieuwen landvoogd. Maar dit resultaat bereikte de Prins
toch door al zijn schrijven aan de gewesten en aanzienlijke personen,
dat de Staten-Generaal met toestemming van den Raad van State,
met Oranje besprekingen over den vrede openden. Die besprekingen,
die reeds onder Requesens in 1575 in Breda waren aangevangen, maar
toen tot geen resultaat geleid hadden, moesten thans weer opgevat
worden. Vrede toch was het algemeen onweerstaanbaar verlangen van de
natie. Natuurlijk lag in het uitspreken van dien wensch ook tevens de
verdrijving der Spaansche soldaten. De Staten-Generaal en de Raad van
State meenden binnen de perken van hun trouw aan den koning wèl over
den vrede met Holland en Zeeland te kunnen onderhandelen; maar Oranje's
vollen raad op te volgen, was naar hun meening daarmede in strijd. En
de Prins stelde zich voorloopig met dat resultaat tevreden, want hij
wist, gelijk de gevolgen ook geleerd hebben, dat die eerste stap hen
ook tevens zou moeten voeren tot bestrijding der Spaansche macht.
Voordat de onderhandelingen begonnen, vroegen de Staten-Generaal
uitdrukkelijk van den Prins de verzekering, dat hij geen nieuwigheid
zou invoeren omtrent den R.-Katholieken godsdienst en de verschuldigde
gehoorzaamheid aan den koning. De Prins maakte geen bezwaar, die
verzekering te geven. "Nooit had hij in den zin gehad eigendunkelijk
in de religie verandering te brengen; ook thans konden ze daarop
gerust zijn. Hij nam er genoegen mee, dat alles in den toestand zou
blijven, waarin het was, totdat, na het vertrek der Spanjaarden,
een vrije en wettige vergadering der Staten-Generaal alle geschillen
zou beslechten. Evenmin lag het in zijn bedoeling, de landen aan de
wettige gehoorzaamheid des konings te onttrekken; zijn eenig oogmerk
was steeds geweest, hen te bevrijden van de onverdragelijke tirannie,
die hun den voet op den nek wilde zetten. Dit antwoord bevredigde de
Staten-Generaal en ze stemden er in toe, dat er afgevaardigden van
hen met vertegenwoordigers zoowel van Holland en Zeeland als van den
Prins zouden samenkomen.
Gent werd daarvoor gekozen, al was ook de citadel dier plaats, gelijk
de meeste kasteelen, in de macht der Spanjaarden en al stond eerst de
van ouds onrustige stad den Staten-Generaal niet al te best aan. Ook
zij begrepen, dat er haast moest gemaakt worden, daar Don Juan reeds
op weg naar de Nederlanden was en deze nieuwe landvoogd moest staan
voor een fait accompli.
Op den 11en October werden door den Raad van State aan de
afgevaardigden uit het Noorden brieven van vrijgeleide gezonden en op
den 19en begonnen de beraadslagingen. Van beide zijden waren er negen
afgevaardigden; van die der Zuidelijken waren Dr. Leoninus en de abt
van St. Geertrui; van die der Noordelijken Marnix van St. Aldegonde
en Paulus Buys de voornaamsten.
Oranje zelf ging niet naar Gent, maar ontving te Middelburg dagelijks
rapporten van de onderhandelingen, terwijl hij van daaruit den toestand
beheerschte. De Prins moest zelfs uit Middelburg nog in de eerste
dagen der samenkomst tot voortvarendheid aansporen. Er bleef van
beide zijden in den aanvang wantrouwen heerschen. Men vreesde, dat
de Prins misschien volksbewegingen te Gent en te Brussel in de hand
zou werken en ook omtrent zijne eischen, den godsdienst betreffende,
was men niet gerust. Oranje van zijn kant was beducht, dat misschien
de spoedige komst van Don Juan alles weer in duigen zou werpen, en
de flauwhartigen door zijn beloften zouden worden overreed; daarom
drong hij terecht op groote haast aan.
Over twee punten was men het geheel eens. Noord en Zuid beide wilden
de Spaansche soldaten verwijderd zien en de privilegiën handhaven. De
godsdienstvraag was moeilijker op te lossen. Herinneren we ons,
dat tegen den wil van Oranje in de Unie van Delft het Calvinisme
als eenige godsdienst van Staat was erkend en dat de katholieke leer
in het Noorden was uitgesloten. Drong men dus van het Zuiden aan op
vrijheid van den katholieken godsdienst in Holland en Zeeland, dan
stond het te vreezen, dat de godsdienstquaestie de geheele pacificatie
in duigen zou werpen. Men besloot haar daarom in statu quo te laten
en hare oplossing uit te stellen tot een nieuwe vergadering van de
Staten-Generaal na den vrede.
Overigens herstelden de vredesartikelen de vriendschap en het verkeer
tusschen de partijen; alle wederzijdsche gevangenen, alle onroerende
verbeurdverklaarde goederen zouden worden teruggegeven. Oranje werd
erkend in zijn waardigheid als Stadhouder van Holland en Zeeland en ook
aan hem werden zijn verbeurd verklaarde goederen teruggeschonken. Hij
schreef daarover terecht aan den Abt van St. Geertrui: "Ik bid u niet
vreemd te vinden, dat ik, die zoo in schulden zit en zoo lang van
mijne goederen ben beroofd geweest, daarvan eenig gewag heb willen
maken, het kan in de toekomst te pas komen."
Wat de enkele steden in Holland en Zeeland, die Oranje's gezag nog
niet erkenden, aangaat en die zich toch bij dit verdrag aansloten,
zij zouden een satisfactie ontvangen, als ze zich voegden onder zijn
bewind; o. a. op het punt van den godsdienst zouden zij eenige meerdere
vrijheid erlangen. De geheele Pacificatie bestond uit 25 artikelen;
deze waren op den 28en October vastgesteld, doch hadden toen nog de
bekrachtiging noodig van de Staten-Generaal.
Het was dringend noodzakelijk, dat dit lichaam niet te lang wachtte
met de goedkeuring, want Don Juan was op weg en als die zich aan het
hoofd der Spanjaarden plaatste, zou hij alles wat de Raad van State had
gedaan, van nul en geener waarde verklaren. Uit een onderschepten brief
van Roda, het eenige Spaansche lid uit den Raad en vóór 4 September
uit Brussel ontsnapt, was gebleken, dat hij Don Juan zou adviseeren
den Raad van State en zijn gezag te vernietigen. Voor de komst van een
nieuwen landvoogd moest dus gehandeld worden, maar de Staten-Generaal
bleven aarzelen het verdrag goed te keuren. Oranje, ook van bevriende
zijde gewaarschuwd, begreep maar al te goed, dat er tot het laatste
toe gevaar van tallooze Zuid-Nederlanders te vreezen was. "Men handelt
niet met ons op zijn Vlaamsch, maar op zijn Italiaansch en Spaansch,"
had hij gezegd.
Misschien zouden de Staten-Generaal nog zijn blijven talmen, zoo
niet een onvoorziene gebeurtenis hen tot goedkeuring van het verdrag
had gedwongen.
Die gebeurtenis staat in de geschiedenis bekend als de Spaansche
furie. Wij zagen, hoe de muitende soldaten, na de overgave van
Zierikzee en na plunderend en brandstichtend het land te zijn
doorgetrokken, zich vooral op de kasteelen in de buurt der steden
hadden genesteld, om ze van daaruit in bedwang te houden. De eerste
stad, die door hen verwoest werd, was Maastricht en wel op den 20en
October, een dag na de opening der onderhandelingen te Gent. Die
plundering scheen het sein van een algemeenen aanval der Spanjaarden
te wezen. De citadel van Antwerpen was hun hoofdkwartier. Daar stonden
ongeveer 4000 Spaansche troepen onder de bevelen van d'Avila, Romero,
Valdez e. a., die zich eerst wel niet met de muiters hadden verbonden,
maar vooral door invloed van Roda zich toch met dezen vereenigden
tot een algemeenen aanval op Antwerpen. Roda had zich tot de komst
van Don Juan het volle gezag des konings toegekend.
De stad zelf stond onder Champagny, den broeder van Granvelle, die
met alle Nederlanders den haat tegen de Spanjaarden deelde en zelfs
op dat oogenblik met Oranje in betrekking stond. Bij hen voegden zich
de markies van Havré met Heze en Filips van Egmond, zoodat Antwerpen
zelf een bezetting had van ongeveer 8000 soldaten, die zich gereed
maakten, de citadel waarin de Spanjaarden waren, te belegeren. Doch
die Antwerpsche bezetting, m. a. w. de Nederlandsche soldaten van de
Staten-Generaal, waren niet vertrouwbaar. Ook de troepen onder kolonel
van den Ende en graaf von Eberstein waren evenzeer als de Spaansche
soldaten ontevreden. De overwinning van dezen was dan ook zeker, zoodra
d'Avila, ondertusschen nog versterkt door de Spaansche soldaten van
Aalst, besloot, in de stad te trekken. Het waren vooral de troepen
van Aalst, die de aanleiding waren van den aanval op de stad. Deze
toch werden alleen door het vooruitzicht van plundering bezield; ze
hadden op den 4en November de 24 mijlen tusschen Aalst en Antwerpen
in zeven uur tijds afgelegd en zij weigerden de ververschingen, die
d'Avila aanbood met te zeggen, dat ze rekenden op een goed avondmaal
in de andere wereld of binnen Antwerpen. In een uur had de geheele
Spaansche bende, tot de tanden gewapend, de citadel verlaten en ze
waren zóó zeker van hun welslagen, dat ze nauwelijks één man op de
wacht achterlieten.
Na een hevig straatgevecht werden de troepen der Staten
teruggedreven. Men nam o. a. Egmond gevangen; Champagny en Havré
konden zich nauwelijks redden, maar vonden nog op de schepen van den
Prins van Oranje, die op de Schelde lagen, een wijkplaats.
"Op den ochtend van den 5en November," schrijft Motley, "bood Antwerpen
een akelig schouwspel aan: het prachtige stadhuis, als een wonder
der wereld beroemd, zelfs in die eeuw en in dat land, waarin men
aan stadsgebouwen zooveel schatten ten koste legde, stond daar als
een zwartgeblakerde bouwval; alles was vernield, behalve de muren,
terwijl oorkonden, registers en andere voorwerpen van waarde verloren
waren gegaan. Het luisterrijkst gedeelte van de stad was in de asch
gelegd; minstens vijfhonderd paleizen, grootendeels van marmer of
gehouwen steen, waren een smeulende puinhoop geworden. Lijken van hen,
die in het bloedbad gevallen waren, lagen aan alle kanten, maar het
meest op het plein de Meir tusschen de gotische zuilen der Beurs en
in de straten dicht bij het Stadhuis. De Duitsche soldaten lagen er in
hunne wapenrusting; van sommigen was het hoofd van den romp afgebrand,
bij anderen had de vlam armen en beenen verteerd.... Nog twee dagen
lang waarde de verdelging door de stad. Van alle misdaden, die de
mensch met koelbloedige berekening of razenden hartstocht begaan kan,
bleef er nauwelijks een ongepleegd.
Met onuitdelgbare letters heeft de geschiedenis op hare koperen
tafels de rekening gegrift, die alleen voor den Rechterstoel hierboven
vereffend worden kan. Van al de gruweldaden in de Nederlanden begaan,
was dit de ergste. Men noemde haar de Spaansche furie, onder welken
verschrikkelijken naam zij sedert eeuwen bekend bleef.
De stad, een wereld van weelde en luister, was in een knekelhuis
herschapen, haar handelsbloei geknot. Drie duizend lijken werden op
straat gevonden, een gelijk getal menschen schatte men, dat in de
Schelde omgekomen was, en nagenoeg evenveel werden er verbrand of op
andere wijze omgebracht; zeker waren er niet minder dan achtduizend
van het leven beroofd. Voor zes millioen aan goederen werd door den
brand vernield en minstens evenveel door de Spanjaarden buit gemaakt."
Verwondert het ons, dat de kreet om verjaging van den Spanjaard uit
de Nederlanden, sedert die afschuwelijke verwoesting van Antwerpen
vertiendubbelde? De Staten van Brabant richtten zich reeds den
volgenden dag tot de Staten-Generaal, aandringend op onmiddellijke
voorziening en schadevergoeding. De Staten-Generaal, die reeds eenige
dagen geaarzeld hadden het verdrag van de Pacificatie van Gent goed
te keuren, gingen thans onverwijld tot die goedkeuring over "pour
prévenir et éviter de plus grands inconvénients."
Op den 8en November werd met toestemming van de Staten-Generaal
de Pacificatie geteekend. Die Pacificatie was niet alleen eene
bevrediging, maar ook een verbond.
Het was een ontzaggelijke triomf voor den Prins van Oranje en het
geheele verdrag was een meesterstuk van diplomatie.
Door onderlinge samenwerking moesten eerst de Spanjaarden uit het
land worden verjaagd; dit doelwit was door den Prins bereikt. Dat het
hoogste belang van de Noordelijke gewesten (de godsdienst) in handen
was gegeven van een toekomstige vergadering der Staten-Generaal, was
een quaestie, die, volgens Oranje, in 't verre verschiet lag. Bovendien
zou ook die vergadering geen vrede hebben met ketterplakaten. Zeker
mocht de Prins, de man van groote verdraagzaamheid, zich vleien met
de hoop, dat de Staten-Generaal dan niet het vonnis zouden vellen
over landgenooten en trouwe wapenbroeders, alleen om geloofsverschil.
Voor zijn staatkundig bewustzijn was niet de godsdienstquaestie het
moeilijkste punt, maar wel de houding, die men elkander tegenover
Don Juan beloofde. Zonder de Spaansche Furie was waarschijnlijk de
Pacificatie op het verschil daaromtrent nog afgestuit. Holland en
Zeeland hadden het plan Don Juan niet te erkennen; het Zuiden wel,
doch onder belofte, in deze zaak niet zonder bijstand van Oranje en
de Staten van Holland en Zeeland te zullen handelen.
Het was te begrijpen, dat er over de Pacificatie in alle gewesten
groote vreugde heerschte en niet het minst in Holland en Zeeland. In
de afkondiging werden al de Staten genoemd, welke met den Prins van
Oranje en Holland en Zeeland een verbond hadden gesloten, terwijl het
verboden werd met de steden, die nog Spaansche garnizoenen hadden,
eenig verkeer te onderhouden. In een andere proclamatie werd van de
vluchtelingen, die zich in de aangesloten steden kwamen vestigen, een
eed van trouw geëischt zoowel aan den koning, als graaf van Holland
onder het bestuur van den Prins van Oranje, zijn wettigen stadhouder,
gouverneur en kapitein-generaal, als aan de Staten-Generaal van
die landen. Bovendien bevatte zij de verplichting de Spanjaarden
uit alle gewesten te verdrijven, alle ordonnantiën en bevelen van
de Staten-Generaal, van Z. Excellentie en de Staten van Holland te
gehoorzamen. Ook moest men de verplichting nakomen niets tegen den
Hervormden godsdienst te ondernemen en de gesloten pacificatie van
Gent in stand te houden.
Ofschoon de Prins zelf liever een belofte dan een eed op het verdrag
had gewild, namen de Staten echter dit besluit.
Alzoo was de geheele vereenigde macht van de 17 gewesten nu vrij, het
Spaansche leger uit de Nederlanden te verdrijven, zelfs al waren zij
onder het bestuur van een Spanjaard. En dit was het geheele werk van
den man, die geen persoonlijk deel genomen had aan de beraadslagingen
te Gent. Zonder hem zou de zaak onmogelijk geslaagd zijn.
Ook Oranje zelf was met het bereikte resultaat ten zeerste
ingenomen. "Onze afgevaardigden," schrijft hij aan Jan, "hebben zoo
goed gewerkt, dat door Gods genade op den 28en der laatste maand
vrede gesloten is tusschen ons en de andere gewesten." Hij spreekt
in dien brief tevens de hoop uit, dat deze vrede mettertijd een
goede en volkomen rust zal brengen en ook broer Jan van het geluk,
dat daaruit kan voortkomen, zijn deel zal hebben. Hij erkent, dat het
nog werk genoeg zal kosten, het land te zuiveren, maar hoopt, dat de
vrede tusschen de gewesten er toe zal medewerken en de Spanjaarden
uit zich zelf het land zullen verlaten.
Gedurende de onderhandelingen over de Pacificatie had Oranje niet
opgehouden tot Anjou in betrekking te staan. Wel was het aanzoek van
de maand Mei zonder gevolg gebleven, maar het was niet afgestuit op
den onwil van den Franschen Prins. Integendeel, deze was vol verlangen
om den Nederlanden hulp te verleenen en zond twee gezanten spoedig
na elkaar naar deze gewesten. De Prins, overtuigd dat Don Juan zijn
rol niet zou kunnen spelen in de Nederlanden, had eerst tot aanneming
van Anjou's voorstel geraden; de instructies van den tweeden gezant
waren echter zoo aanmatigend, dat Oranje zijn aanhangers in Brussel
tot kalmte aanspoorde. Van die hulp kwam dan ook op dat oogenblik
niets. Toch bleef de Prins met hooggeplaatste personen o.a. met Hendrik
van Navarre in betrekking, terwijl zijn vrouw een hartelijken brief
schreef aan haar broeder, Frans van Bourbon, die geheel met het
huwelijk van zijn zuster was verzoend.
De oude gravin Juliana verloor op haar vergevorderden leeftijd ook
niet haar belangstelling in de Nederlandsche gebeurtenissen. Meer
dan eens maakte ze van de boden van haar zoon Jan gebruik, om aan
haar oudsten zoon een vriendelijk, hartelijk briefje te zenden. Ze
zijn in zeer eerbiedigen toon geschreven, dien men van een moeder
tegenover haar kind bijna niet zou verwachten. Ze spreekt hem steeds
aan als "Hooggeboren Vorst," doch in het midden van haar vormelijke
frases komt nu en dan een teedere uitdrukking voor, waaraan men de
godvruchtige moeder ten volle herkent. In een briefje van den 22en
October wenscht zij hem geluk met het helderder licht, dat voor hem
door de wolken breekt. Ze hoopt, dat God door zijn heiligen Geest
hen mag verlichten, die aan den vredehandel deelnemen. Hoe kras de
oude vrouw nog was, blijkt uit het bericht, dat ze eerstdaags naar
haar dochter Juliana, echtgenoote van graaf Albrecht von Schwarzburg
hoopt te gaan, ten einde bij hare bevalling te helpen.
In het midden van de vermoeiendste staatszaken van den Prins, met
haar slingeringen van hoop en vrees, zijn die teekenen van huiselijk
leven vriendelijke lichtstralen op zijn pad.
HOOFDSTUK XXIII.
DON JUAN VAN OOSTENRIJK EN DE PRINS VAN ORANJE. HET EEUWIG
EDICT. 1576-1577.
Reeds in de lente van 1576 had koning Filips zijn half-broeder Don
Juan van Oostenrijk tot opvolger van Requesens benoemd. Deze jongste
zoon van Karel V was in 1545 te Regensburg geboren; zijn moeder was
een zekere Barbara Blomberg, waschvrouw van beroep. In zijn jeugd
was hij naar Spanje gezonden en met groote zorg opgevoed door Louis
Quixada, een lid der keizerlijke hofhouding. Eerst toen de keizer was
overleden, werd hij door Filips als zijn broeder erkend en werd zijn
opvoeding, te gelijk met die van zijn neven Alexander Farnese en Don
Carlos, voltooid. Uiterlijk geleek hij op niemand van de familie van
zijn keizerlijken vader, want hij was een der knapste jongelieden
uit Europa. "Rijzig van gestalte, innemend van uiterlijk, dapper en
hoffelijk, vroom katholiek en man van de wereld tevens, herinnerde
hij, veel meer dan zijn koninklijke broeder, aan zijn roemruchtigen
vader, hoewel hij, driftig, ja opvliegend als hij was, zijns vaders
staatsmanstalenten ten eenenmale miste."
Filips had hem voor de kerk bestemd, maar dit vooruitzicht strookte
niet met zijn moedigen, avontuurlijken geest. Het gelukte hem werkelijk
den wil van zijn koninklijken broeder te braveeren en zijn eigen
wenschen te volgen. Waarschijnlijk hielp de buitengewone persoonlijke
betoovering, die van Don Juan tegenover jong en oud uitging, hem,
om den koning voor zijn plannen te winnen en Filips stond hem toe,
in plaats van een monnikskap een helm te dragen; hij droeg hem zelfs
het commando op van een expeditie tegen de Mooren in Granada toen
hij pas 23 jaar oud was. Schitterend succes bekroonde deze eerste
onderneming, hoewel ongelukkig de overwinning door vreeselijke
wreedheid bezoedeld werd.
Omstreeks dienzelfden tijd vielen de Turken aan op Venetië en
bedreigden de veiligheid van geheel Italië. Toen werd Don Juan
opgedragen hen te bestrijden en won hij, meer door geluk dan door
wijsheid, een zeeslag in de baai van Lepanto. Europa was in dien
tijd in voortdurende onrust, dat het Turksche rijk werd uitgebreid
en dus werd overal de tijding van die overwinning met buitengewone
vreugde begroet. Het feit, dat er bijna evenveel Christenen als
Mohammedanen waren gesneuveld, bracht men niet in rekening; het werd
als een beroemde overwinning beschouwd en men prees den jongen held
uitbundig om zijn succes.
Die aanbidding van zijn beschermeling behaagde Filips niet bijzonder;
hij riep zijn broeder spoedig van het oorlogstooneel terug, vreezende
dat de lauweren, die hij behaalde, meer roem zouden geven aan den
jongsten zoon van Karel V dan de gouden kroon aan zijn oudsten.
Ondertusschen waren Don Juans zucht naar krijgsroem en zijn ridderlijke
eigenschappen in den strijd tegen de Turken nog aangewakkerd. Terwijl
zijn broeder de koning, afkeerig van persoonlijke deelneming aan den
krijg, zich in zijne paleizen opsloot, om van daar (zooals hij meende)
het lot der volken te beheerschen--dacht Don Juan, dat hij evenals
zijn vader tot een groote rol in de wereldgeschiedenis bestemd was en
de katholieke kerk door middel van het zwaard tegen Turken en ketters
moest verdedigen. Daarbij speelde het romantisch denkbeeld door zijn
brein om de ongelukkige Maria Stuart uit de gevangenis te verlossen,
haar te huwen, en in plaats van Elisabeth tot koningin van Engeland
te verheffen.
Inderdaad was dat romantisch denkbeeld een jongen held dier dagen ten
volle waard. Sedert 1568 was de weduwe van den Franschen Koning Frans
II ([+] 1560) na tallooze pogingen om den haar rechtmatig toekomenden
Schotschen troon te behouden, in de macht van haar groote vijandin
gekomen. Omringd door verraad in haar eigen land, had zij zich na
de nederlaag bij Langside, in de macht van Elisabeth gegeven en was
ze sedert van de eene gevangenis naar de andere gesleept, tot ze
eindelijk, gelijk ieder weet, te Fotheringay onthoofd werd. Acht
jaren lang had de ongelukkige, onttroonde vorstin reeds in haar
gevangenis gezucht, toen Don Juan van Oostenrijk zijn droombeeld,
om haar te verlossen, koesterde.
In den herfst van 1576 was hij in Italië; daar ontving hij na den dood
van Requesens zijn aanstelling tot landvoogd van de Nederlanden en zijn
meening was, dat die Nederlandsche roeping een eerste stap zou zijn,
om zijn ideaal te kunnen verwezenlijken. Niet wetende, dat er zulk
een haast was, naar de ontvoogde Nederlanden te gaan en door zijn
vertraging aan de Nederlanden alle mogelijke speelruimte gevende,
hun eigen zaken zonder landvoogd en buiten Filips om, ter hand te
nemen, ging Don Juan eerst uit Italië naar Spanje terug, om daar, in
overleg met zijne vertrouwden, den grondslag van zijn staatkunde te
leggen, die hij meende te zullen volgen. Daar hij op zijn reis door
Frankrijk bevreesd was voor mogelijke aanranding door vrienden van
de Nederlanders, vermomde hij zich op zijn tocht door dat land als
Moor en zijn geheele escorte bestond uit zijn vriend Ottavio Gonzaga,
zes krijgslieden en een koerier. Hij zelf moest doorgaan voor den
knecht van Gonzaga. Het gezelschap hield een nacht in Parijs stil,
waar Don Juan een samenkomst had met Guise, den oom van Maria Stuart,
met wien hij zijn verlossings- en huwelijksplan besprak.
Wij kunnen ons levendig voorstellen, hoe bitter teleurgesteld de
jonge held was, toen hij op den 3en November in Luxemburg aankwam en
vernam, hoe de zaken in de Nederlanden op dat oogenblik stonden. Bij
zijn groote plannen met Engeland, had hij zijne landvoogdij over de
Nederlanden als de gemakkelijke brug beschouwd, tot bereiking van
zijn doel aan gindsche zijde van het Kanaal en nu moest hij vernemen,
hoe hem zelfs niet eens de toegang tot de Nederlanden werd vergund,
alvorens hij de Pacificatie van Gent met zijn handteekening had
bekrachtigd.
Wij vermeldden vroeger, hoe die Pacificatie reeds den 28en October
tot stand was gekomen, en onder den indruk der Spaansche Furie, den
8en November door de Staten-Generaal werd geteekend. Ook Don Juans
komst op den 3en dier maand verhaastte nog die teekening. In plaats
dus, van onmiddellijk als landvoogd te worden verwelkomd en de eeden
af te vorderen van de Nederlanden, moest hij eerst trouw zweren aan
die Pacificatie en zag hij zich zelfs den toegang tot de hoofdstad
gesloten. Die Pacificatie was hem eerst een groote ergernis; hij
zag er een verbond in, even tegenstrijdig met den dienst van God als
met de gehoorzaamheid, aan den koning verschuldigd. Roda maande hem,
zich aanstonds aan het hoofd der in de Nederlanden aanwezige Spaansche
troepen te stellen, die volgens zijne berekening nog wel uit 10.000
man bestonden. Doch aan dien raad wilde hij ook geen gevolg geven;
hij was gekomen als bemiddelaar en buitendien zou het met geweld
optreden in Nederland aanstonds al zijn plannen tegenover Engeland
in duigen geworpen hebben. De Staten-Generaal waren ook wel in twee
partijen verdeeld, waarvan de eene meer de politiek van Oranje aanhing,
de andere getrouw aan den koning wilde blijven--maar op het punt van
de Pacificatie en de verwijdering der Spaansche troepen waren zij
het toch volkomen eens.
De eerstgenoemde partij, die Oranje aanhing, deed alle mogelijke moeite
om den Prins zelf naar Brussel te troonen; maar zoolang de volledige
Staten-Generaal hem dit niet verzochten, was Oranje onwillig, dat te
doen. Volgens hem moesten er gansch andere maatregelen met Don Juan
genomen worden. Den 9en November zond hij namelijk uit Middelburg
een advies aan de Staten-Generaal, met begeleidend schrijven aan den
hertog van Aerschot, die door den Prins slechts half vertrouwd werd.
In dit schrijven aan Aerschot meldt Oranje hem, dat de komst van Don
Juan van Oostenrijk veel kwaad aan het land kan brengen, indien men
door eigen schuld hem daartoe de middelen verschaft, maar daarom moet
men door groote voorzichtigheid zijn plannen voorkomen. De Prins is
dan ook zoo vrij een advies aan de Staten-Generaal te zenden en om de
vergadering des te beter te kunnen inlichten, zendt hij een afschrift
van het advies aan Don Juan, vóór de samenkomst wordt gehouden.
In dat schrijven aan de Staten-Generaal wijst Oranje op het kleine
gezelschap, dat den landvoogd vergezelt en hij maakt eruit op, dat de
koning en zijn raad er geheel aan wanhopen, door middel van geweld,
de orde in het land te herstellen. Maar, waarschuwt de Prins, men
wil ons te kennen geven, dat we op zeer zachte en menschelijke wijze
zullen behandeld worden, doch op een goed gekozen oogenblik zal
worden uitgevoerd, hetgeen in de geheime particuliere instructies
is geschreven. Op grond hiervan raadt de Prins ten sterkste aan,
Don Juan in verzekerde bewaring te nemen en zich meester te maken
van zijn persoon, want alleen in dat geval, zegt hij, zal er zonder
verdere bloedstorting met Gods hulp een eind aan den oorlog komen.
De meerderheid van de Staten-Generaal was met Aerschot bevreesd voor
te grooten invloed van Oranje en ze besloten het advies niet te volgen,
doch met Don Juan in overleg te treden.
Daarover niet uit het veld geslagen, legde de Prins nogmaals in een
zeer uitvoerig advies, den nadruk op de dreigende gevaren. Het doet
hem leed, dat er velen zoo goed van vertrouwen zijn en hij tracht de
Staten-Generaal te bezielen met hetzelfde wantrouwen, dat hem vervult.
"De toorn van koningen is onsterfelijk," schrijft Oranje. "Wat Don
Juan ook moge beloven, het is alles misleiding en bedrog, het is
verraderlijke toegevendheid door den nood afgeperst, die ten doel
heeft, ons in slaap te wiegen, onze kracht te breken en ons daarna
met schending van alle trouw tot nog harder slavernij te dwingen...."
Verder eischt de Prins waarborgen tegen willekeur, verwijdering
van alle troepen en het opnieuw bezweren van de gewestelijke
privileges. Wil men Don Juan erkennen en tevens veilig zijn tegen
de wraak van Filips, dan moet de macht van den landvoogd beperkt
wezen. "Verklaar hem," zegt Oranje, "dat ge zult voortgaan met u te
versterken en dat gij het voetvolk en de ruiters, waarover gij te
gebieden hebt, niet eer zult wegzenden; want het ware hem het mes in
de hand geven, waarmede hij u den hals zou afsnijden."
Zeker, zijn adviezen aan de Staten-Generaal lieten aan kracht en
overtuiging niet te wenschen over, maar het was voor doovemans ooren
gepraat; men luisterde niet naar zijn raad.
Later zou het zonneklaar blijken, dat Oranje volkomen gelijk had met
zijn waarschuwingen tegen Don Juan.
Ondertusschen bleef de Prins, steeds vanuit Middelburg, ijverig in
de weer het zuiden voor te lichten en de Pacificatie van Gent tot een
feit te maken. De briefwisseling in die dagen was grooter dan ooit en
niet alleen met het Zuiden, maar ook met die Noordelijke gewesten,
welke nog niet waren aangesloten, terwijl in Friesland door zijn
invloed de Spaanschgezinde Robles door George Lalaing, den graaf van
Rennenberg, als stadhouder werd vervangen. Ook met Anjou bleef hij
steeds in betrekking.
Al volgde men zijn advies ten opzichte van Don Juan niet, van alle
kanten trachtte men hem te overreden, persoonlijk naar Brussel
te komen, maar hij achtte den tijd nog niet daar. Hoe hoog zijn
populariteit ook in Brussel was gestegen, hoe men daar ook zijn
hoop alleen op hem bouwde; hij begreep terecht, dat, zoolang er met
Don Juan onderhandeld werd, zijn persoon niet anders dan nadeelig
kon werken. Hij zag n.l. wel in, dat zijn eigenlijke bedoeling,
vrijheid van godsdienst, nimmer door den nieuwen landvoogd zou worden
toegestaan.
In dien geest schreef hij ook aan St. Aldegonde, die zich te Brussel
bevond maar, zoo meldde hij zijn vriend, al meen ik niet te moeten
komen, ge kunt er van verzekerd zijn, dat ik niet zal ophouden dag
en nacht in het ware belang van het land te werken.
Oranje wantrouwt nog den toestand en vreest, dat de andere Staten
zich van die van Brabant zullen afzonderen, indien hij ontijdig
toegeeft aan den wensch der bevolking. Inderdaad, niet alleen
enkelen, maar de gansche burgerij in Brussel was vol geestdrift voor
Oranje; door gewapende oploopen oefenden zij zelfs dwang uit op de
beraadslagingen der Staten-Generaal. Heze, de uitvoerder van den
Staatsgreep van 4 September, was heer en meester in de stad. Alleen
wijze staatkunde hield den Prins tegen, nog niet naar Brussel te
gaan en de tijd zou komen, dat zijn optreden door de omstandigheden
geëischt werd. Voorloopig weigerde hij aan den oproep te voldoen,
tenzij een eenstemmige uitnoodiging van de Staten-Generaal hem daartoe
deed besluiten.
Wel blijkt uit een brief, dat een deel van Oranje's troepen in Brussel
aanwezig was sedert den 23en November, want de commandant Olivier van
den Tempel schrijft Oranje over de wijze, waarop de troepen waren
ingekwartierd. Ook hij meldt aan den Prins, dat de zaken niet goed
gaan, "tenzij er herstel komt door uw Exc., om wien iedereen roept
en naar wiens komst iedereen verlangt..."
De Staten-Generaal onderhandelden intusschen nog met Don Juan, wiens
ergernis steeg, naarmate hij meer over den toestand hoorde. Men zegt,
dat er zelfs een poging werd gedaan, Don Juan te overreden zelf de
teugels der regeering te aanvaarden en eenvoudig de trouw aan zijn
broeder op te zeggen. Onwaarschijnlijk is het, dat de Prins hiertoe
den raad gegeven zou hebben, daarvoor vertrouwde hij Don Juan te
weinig. Zoover kwam het ook niet. De partij der gehoorzamen aan den
koning behaalde in de Staten ten slotte de overwinning en den 6en
December werden aan den nieuwen landvoogd de voorwaarden gesteld, die
in hoofdzaak neerkwamen op de verwijdering der troepen, de handhaving
der Pacificatie van Gent, een algemeene amnestie en het samenroepen
der Staten-Generaal. Wilde de landvoogd dan nog een eed afleggen, dat
hij de privileges der gewesten zou handhaven, men zou hem aanstonds
als landvoogd erkennen, terwijl de Katholieke godsdienst zoowel als
Filips' gezag gehandhaafd zouden worden. Van elk verbond met vreemden
zag men dan af, de vreemde huurtroepen verdwenen en een korps geboren
Nederlanders zou als eerewacht van den nieuwen regent dienst doen.
Tegen alle verwachting in, scheen Don Juan geneigd, de voorwaarden
aan te nemen, maar de redenen, die er hem toe bewogen, hield hij
verborgen. Het vertrek der troepen kwam hem juist gewenscht voor, want
ze zouden moeten dienen om Elisabeth door een inval te verrassen en
Maria Stuart te verlossen. Wilde dit in 't geheim gebeuren, dan was
het noodig, dat de troepen zich in een Vlaamsche haven inscheepten,
schijnbaar met de bedoeling, naar Spanje terug te keeren. Hij stemde
toe in den eisch, de troepen te verwijderen, maar drong er op aan,
dat ze over zee zouden terug keeren. Zelfs ging hij zóó ver, dat
hij aan Elisabeth liet vragen of de Spanjaarden, welke naar huis
terugkeerden, zich in haar havens van proviand mochten voorzien!
De Staten-Generaal vertrouwden dien aandrang van Don Juan niet
erg. Waarom juist dien zeeweg? De Staten, vooral door Oranje en de
zijnen bewerkt, bleven bezwaar maken, ook toen het bleek, dat de
landvoogd in alles toestemde op voorwaarde van dien bepaalden weg.
Dat de Prins alles deed, wat hij kon om het wantrouwen tegen Don Juan
te vermeerderen, is hem door velen kwalijk genomen, maar is het niet
natuurlijk, dat hij, die den Spanjaard zoo goed had leeren kennen,
zoo handelde? Charlotte van Bourbon, die zich met staatkunde nooit
inliet, schreef zelfs de volgende waarschuwing aan haar echtgenoot:
"Gij moet zijn de hagedis, die den mensch, terwijl hij slaapt (d. i. de
St.-Generaal) tegen den beet der slang (Don Juan) waarschuwt."
Wat de Prins ook deed om de onderhandelingen der Staten-Generaal te
vertragen, deze wilden die niet afbreken en besloten hun vergadering en
den Raad van State naar Namen te verplaatsen, teneinde zich daardoor,
gelijk Aerschot meende, aan den invloed van de bevolking van Brussel,
welke geheel op Oranje's hand was, te onttrekken. Dit plan kon echter
alleen doorgaan, toen werd aangenomen, dat een deel der Staten-Generaal
in Brussel zelf achterbleef en dezelfde rechten verkreeg, als zij,
die zich naar Namen verplaatsten.
Onder hen, die in Brussel bleven, waren vele aanhangers van den Prins,
maar er waren er ook onder, die het afbreken der onderhandelingen
met Don Juan, zooals Oranje wilde, afkeurden. Hun aantal werd nog
versterkt door afgevaardigden uit Groningen, Friesland, Drente,
Utrecht en Gelderland. Het talmen van Don Juan moede, sloten zij
eenstemmig de eerste Unie van Brussel op den 9en Januari. Hierdoor
gaven zij nieuwe kracht aan de Pacificatie en in zoover handelden ze
geheel in den geest van Oranje. Daar zij echter de handhaving van den
katholieken godsdienst op den voorgrond stelden, welk teere punt bij de
Pacificatie naar de toekomst was verwezen en waardoor zij Don Juan de
hand toestaken, deden zij volstrekt niet naar Oranje's bedoeling. Later
is deze Unie dan ook door een "nadere Unie van Brussel" gewijzigd.
Geen vijandelijke bedoelingen had men met deze Unie tegen den Prins
voor, maar het verbond was ook niet geheel een werk in Oranje's
belang. Had de Prins in het eind van Januari zijn denkbeeld kunnen
doen zegevieren, dan was er een herhaling op groote schaal van den
Staatsgreep van 4 September gevolgd; allen die naar een verdrag
met Don Juan streefden en de nauwe vereeniging met Holland en
Zeeland tegenhielden, waren dan onschadelijk gemaakt. Dit wilden de
Staten-Generaal in Brussel niet.
Het andere deel van dit lichaam, dat in Namen zetelde om met Don Juan
te onderhandelen, moest geduld oefenen met den landvoogd. Uitstel
en nog eens uitstel was het wachtwoord geweest en zelfs Aerschot,
die zoo verlangde naar de overeenstemming met hem, had eens hopeloos
uitgeroepen: "Indien Z. Hoogheid weigert te komen, laat hem gaan,
waar hij wil."
Uit Brussel kwam een dreigement tot Don Juan; als hij niet binnen
vier dagen na 23 Januari de voorwaarden had aangenomen, dan zou men
een beroep op Oranje doen. Ook de Prins werd met dit besluit in kennis
gesteld. Dat hielp. De onderhandelingen werden weder hervat en al was
de discussie nu en dan zoo hevig, dat Don Juan in zijn drift een der
leden met een kandelaar tegen het hoofd gooide, het resultaat werd
bereikt. De nieuwe landvoogd stemde in de voorwaarden toe en op den
12en Februari teekende Don Juan te Marche-en-Famenne de artikelen
van het verdrag, dat men het Eeuwig Edict noemde.
De Prins ontving bericht van de Staten, dat zij zich verplicht zagen
te teekenen, hetgeen ze den 17en deden, waarop het Eeuwig Edict te
Brussel werd afgekondigd.
Don Juan beloofde: handhaving van de Pacificatie; vertrek van
de vreemde troepen over land, mits de Staten de 600,000 gulden,
daarvoor noodzakelijk, leverden. Nooit mochten die troepen terugkomen,
behalve in geval van een vreemden oorlog. Alle gevangenen zouden
wederzijds worden losgelaten, behalve de graaf van Buren; deze
alleen dan, als de Prins zich wilde onderwerpen aan de besluiten der
Staten-Generaal. Alle privileges zouden worden erkend, maar de Staten
moesten bij den Roomschen godsdienst en in 's konings gehoorzaamheid
blijven. Don Juan zou dan onmiddellijk landvoogd worden na het vertrek
der Spanjaarden. Ook de Staten-Generaal werden dan bijeengeroepen.
Ziedaar den korten inhoud van de voorwaarden van het Eeuwig Edict,
zonder twijfel van de zijde des konings een groote tegemoetkoming,
doch voor den Prins onvoldoende.
HOOFDSTUK XXIV.
ORANJE'S WANTROUWEN BEVESTIGD. GEVOLGEN VAN DON JUANS VERRAAD. 1577.
De groote bewerker van de zijde der Staten-Generaal van het Eeuwig
Edict was ongetwijfeld Aerschot. Het wordt dan ook wel de vrede van
Aerschot genoemd, hoewel anderen om den grooten invloed, dien de
priesters er op uitoefenden, dien vrede met den naam van vrede der
priesters betitelden. De Engelsche gezant Wilson schreef Aerschots
aandrang vooral toe aan zijn vrees voor den Prins. De goedkeuring van
dezen had men niet afgewacht en geen wonder dan ook, dat de eerste
vraag, die de Staten in Brussel zich na de teekening van het stuk
afvroegen, deze was: Wat zal Oranje doen?
Ze schreven hem onmiddellijk, om hun handelwijze te verdedigen en
daarmede niet gerust, zonden ze hem twee afgevaardigden, teneinde
hem nader persoonlijk uitlegging te geven van de beweegredenen, die
hen tot het aannemen en onderteekenen geleid hadden. Oranje gaf reeds
den volgenden dag, mede in naam van Holland en Zeeland, antwoord. Hij
erkende de goede bedoelingen der Staten, maar meende, dat hun ijver
misplaatst was. Verschillende gewichtige bezwaren voerde hij aan;
zoo vond hij het verkeerd, dat de Staten-Generaal niet vrij waren
zelf een vergadering bijeen te roepen; ook had men van de gelegenheid
moeten gebruik maken nieuwe privileges te vragen.
De uitzondering, welke gemaakt was omtrent Oranje's oudsten zoon, den
graaf van Buren, achtte hij in strijd met alle recht en billijkheid
en tevens een schending van de Pacificatie. Behalve deze en nog
meer klachten van den Prins, beloofde hij toch, het eeuwig Edict te
teekenen mits enkele voorwaarden vervuld waren. De Staten-Generaal
moesten beloven alle verkeer met Don Juan te verbreken, indien niet de
Spaansche soldaten binnen een bepaalden tijd het land zouden verlaten
hebben. Don Juan zal ook niet erkend worden, voordat ten volle en
in allen deele in de punten is voorzien, die op eenigerlei wijze in
strijd mochten zijn met de privileges, rechten en vrijheden van het
land en met de Pacificatie, volgens welke ieder hersteld moet worden
in zijn bezittingen in Bourgondië zoowel als in de Nederlanden.
Nu was vooral die tweede voorwaarde voor zeer verschillende uitlegging
vatbaar. De handhaving van de Pacificatie en van de privileges had
voor den Prins een geheel andere beteekenis, dan voor de meeste
leden der Staten-Generaal te Brussel. Nauwelijks geloofde hij aan
de belofte, dat de Spaansche troepen zouden vertrekken; maar zelfs
in de onderstelling, dat dit nog gebeurde, geloofde hij niet in de
goede trouw van den koning en van Don Juan omtrent andere bepalingen
der Pacificatie. Zijn wantrouwen was te diep; hij had nu reeds te
lang zooveel bittere ondervinding opgedaan van Filips' kwade trouw,
dan dat hij niet zou meenen dat die koning, als hij de kans slechts
schoon zag, de eerste zou zijn, om de Pacificatie te verbreken.
Wat was Oranje's voortdurend streven geweest? Hij was den strijd
begonnen tegen de willekeur en het absolutisme van den landsheer
en handhaving der privileges was zijn doel geweest. Doch nu was
het gebeurd, dat hij in den loop van die worsteling zijn kloekste,
offervaardigste medestanders gevonden had in de Calvinisten en zoo was
hij de aanvoerder der ketters geworden en schijnbaar de kampvechter
van het Calvinisme. Maar inderdaad reikte zijn blik verder. Oranje was
geen Calvinist; hij miste een hunner hoofdkenmerken van dien tijd,
hun mateloozen ijver en geest van uitsluiting; hij streed niet voor
een secte, maar voor geloofsvrijheid; ook niet voor Holland en Zeeland
alleen, doch voor de staatkundige vrijheid van al de Nederlanden."
Toch wilde hij een anderen toestand als dien onder Karel V, hoe deze
vorst ook door hem om vele persoonlijke eigenschappen werd vereerd,
want deze was toch begonnen met de plakkaten en met de vervolgingen. En
dan--had Karel V niet de citadellen van Utrecht en Gent gebouwd,
om deze steden in zijn bedwang te hebben? Daarom waren er betere
waarborgen tegen willekeur noodig. Verloren privileges moesten
herwonnen, maar ook nieuwe gegeven worden.
Op de vernietiging van die citadellen was dan ook zijn aandacht
gevestigd. Op den 6en Maart zond hij Mansard naar Brussel, om
o. a. daarop ten sterkste aan te dringen, voordat men Don Juan erkende,
want in die kasteelen zag hij een voortdurende bedreiging van het land.
Ook uit den brief in die dagen aan zijn broer Jan geschreven, blijkt
ten duidelijkste, hoe wantrouwend de Prins omtrent den Spanjaard
bleef. Hij bedankt Jan tevens voor de moeite, die hij zich voor
de goede zaak telkens geeft en hoopt spoedig met hem over alles te
kunnen praten.
Don Juan begreep zeer goed, dat het Eeuwig Edict niet veel waarde
voor hem had, zoolang de Prins het niet had geteekend. Hij was
zeer op Oranje's vriendschap gesteld, terwijl hij wel wist, dat
elke poging om Holland en Zeeland te herwinnen en het wereldlijk en
geestelijk gezag te herstellen, zonder hulp van den Prins, op niets
zou uitloopen. "Dit is de stuurman" schreef Don Juan aan Filips,
"die het schip naar zijn welbehagen stuurt. Hij alleen kan het in
den grond boren of redden. De grootste beletselen zouden uit den weg
geruimd zijn, als men hem winnen kon."
Eerst dacht de nieuwe landvoogd er over en Filips was er zeer mee
ingenomen, den Prins voor te stellen, zijn stadhouderschappen op zijn
zoon, den graaf van Buren over te dragen, op voorwaarde, dat Oranje
zelf naar Duitschland zou gaan.
Wat kenden Filips en Don Juan Oranje nog weinig, dat ze daarover nog
een oogenblik gedacht hebben. Ze meenden, en Oranje's vijanden in onzen
tijd doen dat ook nog, dat de Prins bovenal voor zich zelf iets zocht;
ze konden zich blijkbaar geen voorstelling vormen van den nauwen band,
die er tusschen hem en zijn aangenomen vaderland bestond. Het plan
liet Don Juan spoedig varen en in overleg met Aerschot werd besloten
om den Prins door overreding en onderhandeling te winnen.
Dr. Leoninus, die ook vroeger met Oranje in Breda had onderhandeld,
werd er op afgezonden en den 11en Maart door den Prins te Middelburg
in gehoor ontvangen. De toon door Dr. Leoninus aangeslagen, was zoo
zacht en gemoedelijk mogelijk. Plechtig werd verzekerd, dat de Prins
aan Z. M. zulk een dienst zou bewijzen; de belooning zou niet gering
wezen en de toekomst van het huis van Oranje verzekerd zijn. 't Klonk
alles prachtig, doch het voornaamste bleef, want het gezag van den
koning en de Roomsche religie moesten als van ouds in Holland en
Zeeland geëerbiedigd worden.
"Uw naam is er evenzeer veracht en verafschuwd, als die van den
Prins geliefd en vereerd," schreef Don Juan in die dagen aan Filips,
terwijl hij erbij voegde, dat aan Oranje zeer voordeelige voorwaarden
geschonken dienden te worden, om niet alles te verliezen.
Don Juan scheen maar niet te kunnen begrijpen, dat Oranje zich
onafscheidelijk met Holland en Zeeland had verbonden en tot geen
prijs hoegenaamd gezind zou wezen, den vrede van hem te koopen. Oranje
beloofde de zaak ter kennis van de Staten van Holland en Zeeland te
brengen, maar hij zei aan Leoninus, dat hij het lot van Egmond en
Hoorne niet kon vergeten, evenmin de wijze waarop de hertogin van
Parma haar beloften aan de verbonden edelen had gehouden, noch het
gedrag van den koning van Frankrijk tegenover Coligny. De Prins gaf
ten slotte weinig hoop, dat men tot een verstandhouding zou komen,
maar in Dordrecht kon de gezant het antwoord van de Staten van Holland
en Zeeland vernemen.
Don Juan had zulk een resultaat in het minst niet verwacht, maar
hij hoopte, dat de Prins ten slotte zou toegeven, terwijl hij
Filips o. a. schreef: "Ik weet geen ander middel om den ondergang
te voorkomen, dan dezen man te winnen, die zulk een invloed op het
volk heeft."
Dit laatste was volkomen juist en de macht van Oranje werd steeds
grooter, doordat zich ook vele steden in het Noorden bij de Pacificatie
aansloten; alleen Amsterdam en Haarlem bleven zich nog verzetten.
Don Juan sloofde zich inmiddels uit om de gemoederen voor zich
te winnen. De Spaansche troepen moesten weg, maar geld ontbrak;
de landvoogd stortte echter uit eigen middelen 27000 kronen om het
noodige te verkrijgen tot verwijdering der troepen. Op allerlei wijze
toonde hij zijn minzaamheid ten opzichte van de burgers; hij woonde
te Leuven een plechtig feest der schuttersgilden bij en naar het
voorbeeld van keizers en vorsten uit vroeger dagen, nam ook Don Juan
een kruisboog en schaarde zich onder de mededingers. Nog hooger klom
de geestdrift, toen de overwinnaar van Lepanto den vogel nederschoot
en onder algemeenen bijval tot schutterkoning van dat jaar uitgeroepen
werd. Overeenkomstig het gebruik hingen de kapiteins van het gilde
Zijne Hoogheid een gouden papegaai om den hals en volgden zij hem in
statigen optocht naar de hoofdkerk.
Was het moeilijk geweest geld te krijgen voor de terugzending
der troepen, in April vertrokken na uitlevering der wederzijdsche
gevangenen, de Spaansche, Italiaansche en Bourgondische troepen in de
richting van Italië. De voornaamste wensch van de Staten-Generaal was
vervuld en velen waren het met de door Hooft vertaalde dichtregelen
eens, welke luidden:
De Spaanjaards zijn nu dooR: Wat schreit gij Neerlandsch zaat?
Ick kerm, omdat in stee van d'R de T niet staat.
Thans kon de landvoogd zijn intrede in Brussel doen en gehuldigd
worden.
Zij had op den 1en Mei 1577 plaats. Geen moeite was gespaard, haar zoo
schitterend mogelijk te maken. Het volk van Brabant was op het punt
van tooneeleffecten zeer artistiek en er werd dan ook een prachtvol
feest van gemaakt. Een reeks van triumfbogen was langs den weg,
dien de optocht zou afleggen, opgericht. Een wagen bedekt door een
met goud geborduurd kleed en door een paar schimmels getrokken, ging
vooraan. Zij was beladen met den schoonen last van al de vruchten
der aarde. Ook was er een stapel gebroken wapens te zien, om af te
beelden, wat er van de vrede verwacht kon worden. De vensters waren
gevuld met het schoone geslacht, vrouwen en dochters, jongen en ouden,
edelen en burgers, allen sierlijk getooid. Bloemen en kransen werden
den binnenkomenden landvoogd als een groet toegeworpen.
Toen Don Juan de Brabantsche hoofdstad binnenreed, zat de bisschop
van Luik aan zijn eene zijde, de pauselijke gezant aan den anderen
kant; de optocht bestond uit 3000 personen. Passende zinnebeelden
getuigden overal van den ijver der Brabanders om den held van Lepanto
te vereeren, dien zij thans als hun bestuurder erkenden, terwijl ze
hem zoo geruimen tijd aan hun deur hadden laten staan. Drie dagen
later legde de held van den dag den eed op het stadhuis af en daarmede
scheen de Spaansche koning weder in zijn macht hersteld te zijn.
We zouden niet zeggen, dat dit feest den man gold, die de Nederlanden
vergeleek met "een afzichtelijk babel" en een "hel," terwijl hij de
hem omringende personen voor "dronkaards, wijnzakken en schelmen"
uitmaakte.
Daar Oranje, noch de Staten van Holland en Zeeland het Eeuwig Edict
hadden geteekend, namen zij ook geen deel aan de huldigingsfeesten van
Don Juan in Brussel. De Prins bleef echter in alles gemengd en was
in voortdurende correspondentie met de Staten-Generaal en den Raad
van State, ook met Aerschot o.a. over Breda, dat hij overeenkomstig
de Pacificatie, terugvorderde.
Onder al de werkzaamheden in die dagen werd hij door ernstige koorts
aangetast en was genoodzaakt, het bed te houden. Hij schreef daar
althans zijn broeder Jan over en gaf te kennen, dat hij zich te zwak
voelde om hem over zeker onderwerp te schrijven.
Geen broeder ter wereld heeft ooit met zooveel hartelijkheid zwaarder
lasten op zich genomen, als graaf Jan van Nassau voor Oranje. De
kinderen van den Prins waren en bleven hem altijd welkom. Toen hij
zijn eigen zoon naar Siegen zond, gaf hij ook als zijn wensch te
kennen, dat Maurits, 's Prinsen zoon, daarheen zou gaan. En toen
Oranje hem vroeg, hem zijn oudste dochter, Marie, terug te zenden,
richtte Jan een schrijven aan hem, dat ons een allervriendelijkst
beeld van het gezin in Nassau geeft, waarin we nog steeds Juliana,
de moeder, ontmoeten. Hij schreef namelijk het volgende over dat
terugzenden van Marie naar Holland:
"Het zou mij spijten, indien ik dit moest doen, maar ik wil
u toch uw zin geven, als ge het verlangt. Alleen verzoek ik
Uwe Genade niet te denken, dat ze mij tot last is; dat zou ik
erg verdrietig vinden. Indien gij en uw vrouw haar niet missen
kunt, zal ik mij natuurlijk niet verzetten, maar anders laat
haar verblijf bij ons zoo lang mogelijk duren. Het is mij
en mijne huisvrouw een groot genot haar bij ons te hebben
en bovenal voor Mevrouw onze moeder zou het mij spijten,
indien ze moest vertrekken.
Zichtbaar gaat onze moeder achteruit, ze wordt zwak en als
ze alleen is, is zij zeer zwaarmoedig en gedrukt. Het is een
weldaad voor haar, uwe dochter bij zich te hebben, daar zij
het grootste deel van den dag met moeder kan doorbrengen
en Marie is zeer behulpzaam met haar voor te lezen, voor
haar te schrijven, haar te kleeden en voor haar medicijnen
en confituren te zorgen. Onze moeder zal inderdaad hoogst
verdrietig zijn, als ze mijn nicht zal moeten missen en dan
alleen zal moeten zitten, zooals ze dat geruimen tijd moest
doen na den dood van mijne dochter Anna, die zeer aan haar
gehecht was.
Mijne huisvrouw heeft te veel met de kinderen en het huishouden
te doen, zoodat zij slechts een klein deel van den dag in
haar gezelschap kan zijn.
Dillenburg, in haast 26 Mei '77."
Ook de moeder, hoewel zwak, had begin April nog aan haar zoon
geschreven dat, al wenschte zij met al haar kracht herstel van vrede,
dit geen vrede moest zijn, die de arme Christenen in kommer en zorg
liet. Ja zelfs over Don Juan schreef ze hem deze woorden: "De Satan
kleedt zich in een schapenvacht, maar zal weldra een verscheurende
wolf zijn, waardoor de Christenen in groote droefheid zullen komen. In
weerwil van het aangenaam voorkomen van den schoonen en minzamen
Prins van Oostenrijk en zijn onbekrompen aanbiedingen, moet men den
verleider schuwen en het oor voor hem sluiten."
Te midden van den overstelpenden arbeid van Oranje op politiek
gebied, die wel in staat zou zijn geweest, hem zijn gemoedsrust te
ontrooven, moet het ook een weldaad voor hem geweest zijn, zulke
innig vriendelijke gedachten uit zijn geboorteplaats te vernemen. Het
doet ons zelfs weldadig aan, op dat vriendelijk tafereel te staren,
dat Graaf Jan hier aan zijn broeder beschrijft. Want hoe hoog ook
onze eerbied steeds moge stijgen voor het reuzengenie van Oranje,
hoe heerlijk ook voor onzen blik diens machtige geest zweeft boven
de bruisende wateren van staatkundige plannen en doeleinden, hier,
waar een beroep wordt gedaan op zijn kinderhart, om ter wille van
zijn verzwakkende moeder zijn dochter nog te blijven afstaan, daar
hooren we ook het hart kloppen van dien grooten geest en ook dit
doet ons wonder goed; we komen voor een wijle zelf tot verademing,
te midden van het vermoeiend verhaal zijner inspanning en werkzaamheid.
Niettegenstaande de luisterrijke blijde inkomst van Don Juan in
Brussel, gevoelde hij zich zelf toch alles behalve op zijn gemak. De
brieven, die hij naar Spanje schreef, waren geheel in strijd met zijn
vriendelijke houding, die hij tegenover de Nederlanders aannam. Nu
moet erkend worden, dat zijn positie ook lang niet benijdenswaardig
was. Naar het Noorden gekomen, in de hoop uitvoering te geven aan
zijn ridderlijk plan, Maria Stuart te gaan verlossen, zag hij zich
niet alleen in dien geheimen wensch geheel gedwarsboomd, maar hij
kende ook de gezindheid van het volk tegenover hem en vreesde niet
ten onrechte voor samenzweringen tegen zijn leven.
Hij wist, hoe Oranje door de bevolking van Brussel vereerd werd
en hij, die alleen op oorlogsroem hoopte, zag zich niet alleen
van alle soldaten beroofd, maar was verplicht de landvoogd te
zijn van een volk, dat hem eenvoudig de wetten stelde. Herhaalde
aanzoeken aan Filips, om ontslagen te worden van de landvoogdij,
met de opmerking, dat Margareta van Parma of een andere vrouw hier
beter op hare plaats zou zijn, werden door den koning geweigerd
of niet beantwoord. En nauwelijks was hij zoo plechtig ingehaald,
of de Staten-Generaal kwamen met een zestal nieuwe eischen tot hem,
die hij moest inwilligen, doch die hem hoe langer hoe meer de handen
bonden. Toch bleef hij aanvankelijk inschikkelijk en toegeeflijk en
begreep hij, allereerst met Oranje tot een schikking te moeten komen,
wilde er iets goeds door hem worden gedaan.
Wel was een zending van Leoninus in Maart naar Dordrecht, waar de
Prins zich toen ophield, even vruchteloos afgeloopen als diens bezoek
te Middelburg, maar de Staten-Generaal en Don Juan namen het besluit,
nog een poging aan te wenden, om Oranje te winnen.
In het midden van Mei gingen van de zijde van Don Juan de
volgende commissarissen naar Geertruidenberg: Aerschot, Hierges,
Willerval en Meetkercke, om met Leoninus en Gaspar Schets van
Grobbendonck, die reeds vooruit waren gezonden, de Staten-Generaal
te vertegenwoordigen. Van 's Prinsen zijde waren er behalve Oranje
zelf, Marnix, van Zuylen van Nijevelt, van der Myle, Coninck en
Vosbergen. Het voornaamste punt der besprekingen was, of Oranje het
Eeuwig Edict zou aannemen. De Prins beweerde echter, dat hij het
onmogelijk kon teekenen, omdat het Edict zich grondde op de Unie van
Brussel en deze Unie in strijd was met de bepalingen der Pacificatie.
"Over welk punt," vroeg Schets van Grobbendonck, "beklaagt gij u in het
bijzonder en in welk opzicht is de Gentsche Pacificatie geschonden?"
Op die vraag brak de Prins in een stroom van verwijten los. Hij wees
op zijn zoon, die in den vreemde werd gevangen gehouden; op zijn
Bredasche goederen, die men hem onthield; op de schending van oude
rechten en handvesten; op de verfoeilijke plakkaten, die naar het
heette geschorst, maar in werkelijkheid in volle kracht waren enz.
"Gij verwijt mij wantrouwen!" riep Oranje uit, "maar zoolang de
kasteelen van Antwerpen, Gent, Namen en zooveel anderen nog overeind
staan, zijt gij het, die blijken geeft, hoe weinig vertrouwen gij
hebt op eene duurzame en minnelijke schikking."
"En wat," vroeg de afgevaardigde, "wat is het punt dat u het naast
aan het hart ligt? Wat verlangt Uwe Excellentie het meest? Door welke
middelen kan de regeering u volkomen genoegdoening geven?"
"Ik wensch," gaf Oranje eenvoudig ten antwoord, "dat de Gentsche
Pacificatie in allen deele ten uitvoer wordt gebracht. Als gij het
algemeen welzijn des lands op het oog hebt, dan is het goed en dank
ik u. Zoo niet, dan is het vruchteloos eenig aanbod te doen, want ik
bedoel 's lands belang en niet het mijne."
Later zei de Prins, dat als de Staten-Generaal bijeengekomen zouden
zijn, de tijd eerst was aangebroken om de artikelen voor te stellen,
welke tot wederzijdsche zekerheid noodig waren.
Ook vroeg men den Prins welke waarborgen hij gaf tot nakoming der
Pacificatie.
"Wij zijn niet verplicht die waarborgen te geven," gaf hij ten
antwoord. "De Pacificatie is zelf een waarborg, want ze is eene
voorloopige schikking door beide partijen te onderhouden, totdat de
vergadering der Staten zal beslist hebben."
En toen een der afgevaardigden het vermoeden uitsprak dat de Prins,
na alles teruggekregen te hebben, den oorlog zou verklaren, gaf hij
ten antwoord:
"Den oorlog? Zijt ge daar bevreesd voor? Wij zijn maar een handvol
volks, een worm, vergeleken bij den koning van Spanje. Bovendien zijt
gij vijftien provinciën tegen twee, wat hebt ge dus te vreezen?"
"Maar," drong Schets aan, "belooft gij eerlijk, u aan alles te
onderwerpen, wat de Staten-Generaal zullen verordenen, ook ten opzichte
van den godsdienst?"
"Dat kan ik niet beloven," zei Oranje, "want gij hebt de Pacificatie
reeds geschonden, door zonder onze toestemming met Don Juan eene
overeenkomst aan te gaan en hem als landvoogd te erkennen."
"Gij zijt dus niet van zins, de beslissing der Staten aan te
nemen?" hernam Schets.
"Dat zeg ik niet; mogelijk wel, mogelijk niet; wij zijn niet meer in
ons geheel," antwoordde Oranje weer.
"Maar wij willen u in uw geheel brengen," zei Schets.
"Dat kunt gij niet," hernam de Prins, "want gij hebt de Pacificatie
geheel verscheurd. Wij hebben daarom van de Staten niets anders te
verwachten, dan kort en goed veroordeeld te worden."
Schets herhaalde nog eens de vraag, of de Prins niet voornemens was
zich op het gebied van den godsdienst aan de Staten te onderwerpen
en Oranje gaf het stellige antwoord:
"Neen! Zeker niet. Om u de waarheid te zeggen, wij zien, dat uw doel
is, ons uit te roeien en wij willen ons niet laten uitroeien." En
of Aerschot al suste: "Kom, kom! er is niemand, die dat wenscht," de
Prins bleef bij hetgeen hij gezegd had. We behoeven niet te zeggen,
dat de conferentie waarvan een trouw verslag is bewaard gebleven,
tot geen resultaten leidde. De Prins zou zich zelf niet geweest zijn,
indien hij zich had laten overreden tot het teekenen van het Eeuwig
Edict, dat zoovele nadeelige consequenties voor hem en voor Holland
en Zeeland in zich bevatte.
Merkwaardig is ook de brief, welke de Prins zelf in die dagen aan
Don Juan schreef. Oranje dankt o. a. Don Juan, dat hij hem zoo humaan
en zoo vol zorg den weg wil wijzen tot een rustig, zeker en eerlijk
leven, maar hij voegt daaraan deze ironische woorden toe: "waarin
voor u het hoogste geluk van dit sterfelijk leven schijnt te bestaan."
Waarschijnlijk had Don Juan hem wederom nieuwe beloften gedaan,
voor den Prins persoonlijk voordeelig.
Die woorden zijn op zich zelf genoeg, om alle verdachtmaking van den
edelen Oranje, waarmee hij nog tot heden vervolgd wordt, te niet te
doen. Geen rustig, gemakkelijk, weelderig leven begeerde de Prins
ooit; zijn geluk hing van geheel andere dingen, dan van uiterlijke
welvaart en rust af. Voor hem, die Oranje zulke aanbiedingen durfde
doen, mocht wellicht "le comble du bonheur" daarin zijn gelegen, voor
den Prins was geen geluk denkbaar, dan met de gewesten, die hem als
een vader liefhadden. Hij heeft er nooit aan gedacht zijn lot van dat
van Holland en Zeeland te scheiden--hij zou zich geen rust en geluk
kunnen voorstellen zonder dat hij, in den heftigsten strijd desnoods
voor de zijnen, den grond voor hun geluk en welvaart had gevonden.
Was zijn geheele brief aan Don Juan een meesterstuk van wantrouwende
en toch wellevende politiek, ook uit dat oogpunt is zijn schrijven
aan Schets van Grobbendonck merkwaardig. Deze beschuldigt den Prins,
dat hij zoo wantrouwend is, waarop Oranje antwoordt, dat evenals er
tusschen ware vrienden een goed vertrouwen moet bestaan, er tusschen
vijanden niets dan wantrouwen kan zijn. Wil men dat wegnemen, dan
moet de vijandschap, de oorzaak van het wantrouwen, ophouden. Welnu,
gaat de Prins voort, wij hebben een Pacificatie gemaakt niet minder
plechtig als heilzaam voor geheel het land. En wat zien we nu? Gij
lieden zijt van uw kant vol wantrouwen, want niet één punt ervan
brengt ge in vervulling; ge schendt haar dagelijks en doet alsof zij
nooit gemaakt, noch bezworen is.
Men ziet, dat men elkaar van wantrouwen beschuldigde, doch als men geen
bevooroordeelde meening omtrent den Zwijger is toegedaan, kan het niet
anders dan duidelijk zijn, dat het wantrouwen van den Prins in Don
Juan billijker grond had dan het wantrouwen van de Staten-Generaal
in den Prins, met wien de Pacificatie was gesloten, in de zekere
verwachting, dat al hare voorwaarden zouden worden opgevolgd.
Waar aldus het wantrouwen van beide zijden bleef bestaan, was de
kans op vernieuwing van den krijg zeer groot; beiden Don Juan en
Oranje waren daar op bedacht. Deze had daartoe dringend hulp noodig,
maar de vraag was waar die te vinden. Van Frankrijk was thans niets
te verwachten, want de hertog van Anjou had zich in den aanvang
van 1577 zelfs aan het hoofd der katholieken geplaatst en werd
hun aanvoerder tegen de Hugenoten! Met Engeland was de verhouding
echter beter; raadslieden in de omgeving van Elisabeth bepleitten
hare tusschenkomst voor Oranje en deze kwam de vorstin tegemoet in
geschillen over handelszaken.
Oranje's echtgenoote, Charlotte, had het leven aan eene tweede dochter
geschonken, die de Prins den naam van Elisabeth gaf. Toen nu Sidney, op
zijn terugreis uit Duitschland, waar hij namens de Engelsche koningin,
den nieuwen Keizer Rudolf was gaan begroeten, door Nederland kwam,
kreeg Sidney van Elisabeth in opdracht naar Oranje te gaan. Hij
moest den Prins niet alleen gelukwenschen met de geboorte van zijne
dochter, maar tevens als peet in naam van Elisabeth de doopplechtigheid
bijwonen. De Prins, hiermee zeer vereerd, maakte van deze ongezochte
gelegenheid gebruik om de zaak der Nederlanden bij de koningin aan te
bevelen. Hij droeg Sidney op, de vorstin voor te stellen een geheim
verbond met hem te sluiten. De havens van Holland en Zeeland en hunne
vloot zouden in elken oorlog van Elisabeth met Frankrijk of Spanje,
tot haar beschikking zijn; van haar kant zou ze jaarlijks geldelijke
hulp geven, terwijl haar onderdanen alle verkeer met de Spanjaarden
moest worden verboden en deze zich in Engelsche havens niet meer van
benoodigdheden mochten voorzien. De Prins waarschuwde Elisabeth ook
voor de plannen van Don Juan, welke zich mede tot Engeland uitstrekten.
Tegelijkertijd deed Wilson, Elisabeths agent te Brussel, haar ook
waarschuwen voor Don Juan op de hoede te zijn.
In een schrijven van Wilson aan Walsingham geeft hij berichten
over den gespannen toestand in de Nederlanden en daarin raadt hij
ook onderhandelingen te beginnen. Daarna vertelt Wilson nog van de
aanstaande komst van de Koningin van Navarre, Margareta van Valois
te Spa en hij hecht aan dat bezoek groote politieke beteekenis, al
gaat hij wat ver, het te vergelijken met de komst van haar moeder te
Bayonne, kort voor den Bartholomeusnacht.
Het zal later blijken, hoe goed Wilson op de hoogte was.
Reeds aanstonds na den vruchteloozen afloop van de bijeenkomst te
Geertruidenberg, schreef Don Juan aan den koning, dat volgens zijn
zienswijze de bevrediging der Nederlanden niet tot stand zou komen,
tenzij men weer den weg der zachtmoedigheid verliet en den oorlog
hervatte. Zijn raad was dan ook, de Spaansche soldaten onmiddellijk
weer terug te zenden. Dat was gemakkelijker gezegd dan gedaan,
want die soldaten waren ondertusschen ver van het land verwijderd
en Don Juan gevoelde zich in Brussel, zonder gewapende macht ter
zijner beschikking, niet meer veilig. De volksbeweging voor den
Prins nam in de hoofdstad toe, trots al de pogingen van Don Juan
om populair te worden. Berichten van aanslagen tegen zijn leven,
bereikten hem. De adel in het Zuiden bleef dubbelzinnig in zijn
houding; zij behoorde meerendeels tot hen, die zooals de Prins van
Oranje het uitdrukte, "tusschen twee wateren zochten te zwemmen." Het
Statenleger bleef nog bestaan en zijn gevoel van onmacht en wantrouwen
was zoo beklemmend, dat hij den 11en Juni Brussel verliet en zich naar
Mechelen verplaatste. Doch deze stad zou hem ook niet lang binnen hare
muren zien. Hij had andere plannen. Magareta van Valois ging naar Spa,
zoogenaamd voor haar gezondheid om er de baden te gebruiken, inderdaad
met de bedoeling, daar aanhangers te werven voor een nieuw optreden
van haar broeder, den hertog van Anjou. Deze vrouw daar te ontmoeten
en een schitterende ontvangst te bereiden, werd het voorwendsel van
Don Juan, ook Mechelen te verlaten en naar Namen te gaan, waar hij
zich bij verrassing meester ging maken van het kasteel.
't Was wel een zeer eigenaardige ontmoeting tusschen de geslepen
Magareta van Valois en Don Juan. Deze was meer dan ooit door de St
Bartholomeus-bruid bekoord, maar hij besefte volstrekt niet, dat haar
ware doel niet haar gezondheid betrof, maar wel de ondergeschikten
van Don Juan om te koopen en zijn gezag te ondermijnen. En Don Juan
zelf? Zijn hoofdbedoeling was niet de koningin het hof te maken,
neen, haar tegenwoordigheid moest juist dienen om zijn werkelijke
plannen te bedekken.
Toen Magareta in de richting van Luik verder was gereisd, bracht Don
Juan zijn plannen ten uitvoer.
Op den 24en Juli ging hij op de jacht en begeleid door Barlaimont
en zijn vier zonen, overrompelde hij den kasteelbewaarder Froymont,
wierp hem met zijn soldaten de poort uit en vestigde er zich met
de zijnen. Hij verklaarde toen, dat dit de eerste dag was van zijn
regeering, dat hij tot dien tijd toe niets had gehad dan een ijdelen
titel en dat hij genoodzaakt was voor zijn eigen veiligheid dien
maatregel te nemen. Hij zond aan de Staten en stadhouders bericht,
dat hij alle artikelen van de Pacificatie wilde uitvoeren, maar voor
zich zelf eischte: een lijfwacht, den eed van gehoorzaamheid van de
stadhouders en het krijgsvolk aan hem en niet aan den Staten-Generaal;
verwijdering van alle verdachte personen als Marnix e.a. en krijg tegen
den Prins, zoo deze weigerde te onderhandelen. Het moest volgens Don
Juan worden: voor of tegen Oranje. Tegelijkertijd trachtte hij meester
te worden van de citadel te Antwerpen, doch die poging mislukte en
ook met andere vestingen, die hij wilde veroveren, gelukte hem dit
niet beter.
Don Juans daad, hoe roekeloos ook, was niet onbegrijpelijk. Eer
verwondert het ons, dat deze trotsche ridder, die met zulke
hooggespannen verwachtingen naar het Noorden kwam, zich nog maanden
lang al de vernederingen heeft laten welgevallen, en tot zulk een daad
niet eerder de toevlucht nam. Doch hoe begrijpelijk ook, de daad zelf
bevestigde volkomen het wantrouwen van den Prins; zij rechtvaardigde
in de oogen van het gansche land den argwaan van Oranje. Al had hij
zelf ook mede het wantrouwen gevoed, van het oogenblik af, dat Don Juan
zich in zijn ware natuur deed kennen, rees zijn grootste tegenstander
steeds meer in de schatting van het geheele volk. Don Juans aanslag
op Namen werd de aanleiding tot de verheffing van den Prins.
Eenige dagen voor de verrassing van Namen, was Marnix namens den
Prins belast geweest, aan de Staten mededeeling te doen van zekere
in Frankrijk onderschepte brieven, waaruit de booze voornemens van
Don Juan ontmaskerd werden. "Alleen te vuur en te zwaard," had hij
den koning geschreven, konden de zaken hersteld worden, daar zachte
geneesmiddelen niet hadden gebaat. Het land werd met slavernij en
algemeenen ondergang bedreigd.
De Staten waren dus voldoende gewaarschuwd en de overrompeling
van Namen konden zij als het begin van de uitvoering zijner plannen
beschouwen. Bovendien, wat beteekende zijne verzekering, dat hij zich
aan de Pacificatie zou houden, indien toch de vrede niet werd bewaard
en Oranje moest worden bestreden. Juist de vrede was het hoofddoel
van het verdrag te Gent, waarnaar het zuiden niet minder verlangde
dan het Noorden. Geen wonder dan ook dat de Staten-Generaal zich
na den aanslag van Don Juan aanstonds met den Prins in betrekking
stelden. Deze had den 2en Augustus aan de Staten geschreven om zich
tegen den laster van den landvoogd te verdedigen, maar hem tevens te
doen voelen, dat de manier, waarop de citadel te Namen was genomen,
een duidelijke inbreuk was op den vrede, zoodat zij niets meer aan
hun landvoogd verplicht waren.
Don Juan zat, nu hij eenmaal het masker had afgeworpen, ook niet
stil. Aerschot, de man, die door geen der partijen vertrouwd werd,
ontnam hij het bevel over Antwerpen en droeg dit aan Treslong
op, een onvoorwaardelijk royalist. Verder trachtte hij Duitsche
huurtroepen naar Antwerpen te zenden, hetgeen echter mislukte, daar
de stad ze weigerde binnen te laten. Treslong kon het niet lang op de
citadel uithouden en daar vond men de geheime correspondentie van den
landvoogd, die de valschheid van al zijn verklaringen aan de Staten
openbaarde. De stad bleef echter bang voor de Duitsche huurtroepen
binnen zijn wallen.
Toen echter Admiraal Haultain, een van 's Prinsen commandanten,
de Schelde kwam opvaren, vluchtten de troepen, van schrik bevangen,
de stad uit naar Bergen op Zoom, waar ze de wapenen neerlegden en
naar Breda, waar ze het nog twee maanden uithielden. Hun kapitein
Fronsberg zond aan Don Juan een bode om instructies en deze beloofde
binnen 6 weken hulp. Dit antwoord viel echter in handen van den
Prins. Door middel van een verdichten brief, waarin Don Juan meldde,
dat hij geen hulp kon geven, stond het garnizoen tegen zijn leider op
en gaf hem met de geheele stad en met al hun wapenen aan de Staten
over; Breda opende de poorten voor de troepen van den Prins onder
Hohenlohe. Hetzij het werkelijk door middel van deze krijgslist
geschiedde, hetzij op andere wijze, 't voornaamste was dat op den
4en October 1577 de Duitsche voetknechten aftrokken en Hohenlohe nog
denzelfden dag, onder uitbundig vreugdebetoon, de stad binnentrok. Van
April 1567 af was de stad in handen der Spanjaarden geweest; nu, ruim
tien jaar later was de Prins vrij in zijn eigen stad terug te keeren.
Niet alleen in Breda, maar in verscheidene andere plaatsen van het
Noorden geraakte de bevolking in beweging ten gevolge van den aanslag
op Namen. Men riep van alle zijden om den Prins. Op het oogenblik
van den aanslag hield hij zich in Noord-Holland op, waar het herstel
der dijken zijn tegenwoordigheid had vereischt. Overal werd hij met
luide kreten van toejuiching begroet. "Vader Willem is gekomen,"
riep het volk elkander blijde tegen en waar hij werd ingeroepen,
daar oordeelde hij het ook het best, heen te gaan.
Onder de gouvernementen van den Prins, die groote behoefte aan
zijn persoonlijk optreden toonden, behoorde in de eerste plaats
Utrecht. Daar was sedert Februari 1577, toen de Spaansche bezetting
het kasteel had verlaten, nog steeds de vraag onopgelost gebleven,
wie er het stadhouderschap zou bekleeden. De meerderheid der bevolking
stond den Prins voor, maar er was ook een candidaat, die vooral door
de geestelijkheid gewenscht werd. Het gelukte ten slotte, de Staten
van Utrecht te bewegen, dat ze zich onder het bestuur van Oranje
zouden stellen. Toch bleven de onderhandelingen over de satisfactie
nog voortduren. Onderwijl werd het Utrechtsche kasteel onder het
gejuich en de medewerking der bevolking geslecht. Na den aanslag
van Don Juan echter werd de volksbeweging in de stad voor den Prins
zoo sterk, dat de hoplieden en de burgers van de Staten eischten,
den Prins als stadhouder te ontvangen.
Op den 18en Augustus kwam Oranje een feestelijk bezoek aan de stad
brengen. Er scheen reden te bestaan, hem een lijfwacht voor zijn
persoonlijke veiligheid aan te bieden, daar er vele Spaanschgezinden in
de stad waren. Doch de Prins toonde, gedragen door de welkomstgroeten
der bevolking geenerlei vrees; hij weigerde die lijfwacht en reed
aan de zijde van Charlotte de stad door te midden der juichkreten.
Een paar treffende voorvallen deden zich op dien tocht door
Utrecht voor. Eerst werd de Prins plotseling door een hard
voorwerp getroffen. Charlotte, meenende, dat er een schot op haar
geliefden echtgenoot was gelost, riep in haar doodsangst: "Wij zijn
verraden." Oranje ontdekte spoedig, dat het niets dan een prop was
uit een der kanonnen, die hem begroetten. "Het is heelemaal niets,"
met die woorden kalmeerde hij de Prinses en het opgewonden volk en
verzekerde hen, dat hij geheel ongedeerd was.
En dat was niet het eenig ongeval, dat er plaats had; een van
ernstiger aard zou nog volgen. Men verdrong zich overal aan de
vensters, om den Prins in 't voorbijgaan te zien; een jong meisje,
9 jaar oud, het dochtertje van een apotheker, leunde voorover en
werd op den grond geworpen, vlak voor de paarden, die het rijtuig
van den Prins trokken. Het was te laat, om ze tegen te houden. Het
arme kind kwam onder de hoeven der paarden terecht en stierf bijna
onmiddellijk. Oranje sprong uit de koets, nam zelf het verbrijzelde
lichaampje op, droeg het bij de troostelooze ouders binnen en sprak
hun eenige woorden van deelneming toe. Indien die twee voorvallen
werkelijk gebeurd zijn (en er is geen reden om dat te betwijfelen),
dan oefenden ze waarschijnlijk meer invloed uit om aanhangers van
Oranje te winnen, dan folio's argumenten zouden hebben kunnen doen.
Feitelijk als stadhouder erkend en gehuldigd, duurde het echter nog
tot October, eer de Staten-Generaal en de Raad van State daarin
toestemden. Men vreesde maar al te zeer voor de toeneming van
Oranje's macht.
In het Zuiden ontstond in verschillende plaatsen eveneens groote
beweging; vooral in Gent, Antwerpen en Brussel. In de laatste stad
vertoefde Marnix, die met Théron en Heze niets verzuimde, om het
volk aan te sporen, den Prins van Oranje te doen roepen. Deze bleef
voorloopig in Holland en schreef o. a. in Augustus een eigenhandigen
brief aan Marnix, waarin hij hem dankt voor al zijn goede diensten
aan de publieke zaak bewezen en vooral voor zijn pogingen, om de
Staten te overtuigen, dat de Prins in al zijn daden door zijn ijver
voor het algemeen welzijn beheerscht was.
Hij geeft verder zijn vreugde te kennen over het afbreken van de
citadel te Antwerpen en hoopt dat men daarmee door zal gaan. Aan het
slot van zijn schrijven geeft hij te kennen, dat het goed zal zijn Don
Juan van alle proviandeering, inzonderheid van koren af te sluiten,
want, zegt de Prins: "Laat men bedenken, dat elke dag een maand is;
ik zie overal de bewijzen, dat Don Juan al zijn krachten vergaderen
wil en dat hij een tweede waagstuk gaat ondernemen, gelijk gij lezen
kunt uit nevensgaanden brief van Mad. de Bailleu."
Inderdaad, Oranje gaf nauwkeurig acht op den tijd en wachtte den
loop der dingen af, zonder dien naar zijn wensch te willen dwingen;
hij bleef rustig in Holland. Had hij voor den aanslag op Namen alles
gedaan, wat hij kon, om het wantrouwen tegen Don Juan op te wekken,
nu dit door de feiten zelf was bevestigd, kon hij gerust den loop
der zaken, zonder zich op den voorgrond te plaatsen, afwachten. Hij
wilde zich voor geen prijs ter wereld aan het Zuiden opdringen; zelf
zouden ze tot hem in nood de toevlucht moeten nemen. Hij begreep
zeer goed, dat Don Juan zijn eigen graf had gedolven; de ontdekking
van zijn brieven in de citadel van Antwerpen had zelfs de harten van
hen, die hem zoogenaamd ondersteunden, verkoeld, terwijl de drukke
correspondentie tusschen hem en de Staten niet in staat was, hem
het vroegere vertrouwen terug te geven. Van de citadel te Namen uit
drong hij o. a. met kracht aan op zijn recht, om de afgevaardigden
van de Staten-Generaal te kiezen. Zijn bedoeling was, mannen als
Marnix te weren. De Staten antwoordden, dat zoo iets door geen van
zijn voorgangers ooit was gevraagd. Don Juan zag zich dan ook spoedig
genoodzaakt, zijn toon te matigen. Het geheele land stond tegenover
hem en de troepen, die hij terug ontboden had, waren nog niet eens op
den terugweg. Filips zelf keurde eerst zijn handelingen ten sterkste af
en verbood in den beginne, dat de troepen zouden teruggaan. Tegenover
zulk een wanhopigen landvoogd moest wel van dag tot dag de invloed
van Oranje rijzen. Dat beseften de Staten-Generaal ook wel en toch
trachtten zij zich nog eerst aan die noodzakelijkheid te onttrekken. Ze
zochten tijd te winnen en vleiden zich nog een poos, steun van den
Prins te zullen ontvangen, zonder hem het bestuur over hunne zaken
te geven. Doch die berekeningen, waarbij zeer vele persoonlijke
consideraties in het spel waren, vielen eindelijk in duigen.
De Prins nam, gelijk wij zeiden, een afwachtende houding aan. Toch
lag het in den aard der zaak, dat hij door middel van Marnix, zijn
vertegenwoordiger, met de Staten-Generaal te Brussel in contact
bleef. Hij liet in dezelfde maand Augustus door zijn vertrouwden
vriend en vertegenwoordiger verschillende punten in zijn naam aan de
Staten-Generaal voorstellen. Nu Don Juan zich niet meer zou kunnen
rechtvaardigen en evenmin zijn zaak goed maken, al zou hij dat ook
beproeven, raadde de Prins den Staten-Generaal, brieven te zenden naar
den Duitschen keizer en verschillende prinsen en graven van het rijk,
om hen van alles op de hoogte te brengen en hen van de billijkheid
hunner zaak te overtuigen. Oranje verwachtte goede uitwerking hiervan
en meende, dat de vorsten bereid zouden zijn, hulp en ondersteuning
te schenken.
Ook wekt hij de Staten op, het wantrouwen in den Prins te laten varen,
niet te denken, dat hij verandering in den godsdienst zou willen maken
en toch vooral te gelooven, dat de Prins alleen het gemeenschappelijk
heil op het oog heeft, n.l. den vijand te keer te gaan. En Oranje
waarschuwt voor Amsterdam, dat hem nog altijd niet wil erkennen,
neen integendeel met Don Juan heult. Over Amsterdam sprekende, zegt
hij hard, maar niet onverdiend: "als zij konden zwemmen en het volk
verdronk, ze zouden het rustig aanzien."
Ondertusschen begaf de Prins zich met het oog op de dingen, die
komen konden en die hij wel voorzag, dat ook gebeuren zouden, naar
Geertruidenberg, teneinde des te eerder bij de hand te zijn, als zijn
hulp werd ingeroepen. Aan Courteville, die van wege de Staten tot hem
kwam, gaf hij te kennen, dat alleen oorlog tegen den vreemdeling en
eendrachtig handelen, het geneesmiddel tot behoud is. Verder geeft
hij den Staten tal van dingen in overweging, welke naar zijn meening
moeten geschieden, o.a. teruggave van vele steden als Breda, den
Bosch, Roermond, Kampen, Deventer enz; een gezantschap naar Elisabeth;
heffing van geld, lichting van troepen enz.
De Staten dankten hem voor zijn raad en deelden hun vreugde mede,
dat hij te Geertruidenberg was gekomen, teneinde bij de hand te zijn,
als de verdediging van de gemeenschappelijke zaak noodig was.
De hoop op hulp van Elisabeth scheen thans gegrond. Zij zelf scheen,
na het verraad van Don Juan, bang voor zijn plannen en zond in
plaats van Wilson, William Davison, den beslisten tegenstander van
Spanje, als gezant naar Brussel. Hij kreeg last om in het openbaar
de verzekering te geven van Elisabeths geneigdheid tot bemiddeling,
doch onder de hand bij de "goede patriotten" het wantrouwen tegen
Don Juan aan te blazen en de inroeping van Oranje te bevorderen. Het
duurde nog tot het begin van 1578, eer Engeland werkelijk hulp zond.
Nog altijd was er in de Staten-Generaal een minderheid, die meer met
vrees, dan met hoop de overkomst van Oranje tegemoet zag. Zij had
gestemd tegen de slooping van de citadel te Antwerpen en het kasteel
van Gent en zij hoopte steeds den oorlog te vermijden en met Don Juan
als beschermer van het katholieke geloof en den wettigen landvoogd,
vrede te kunnen sluiten. In de eerste dagen van September kwamen er
allerlei onrustbarende tijdingen in Brussel over Don Juans toerustingen
en de hulp, die hij van den hertog van Guise te wachten had.
De burgerij kwam daardoor in heftige beroering en met meer aandrang dan
vroeger, riep deze nu om Oranje. De Prins werd als de eenige beschouwd,
die getoond had de Spanjaarden het hoofd te kunnen bieden. Verschil
in godsdienst mocht die komst niet beletten, want voor 't grootste
gedeelte waren de Brusselsche burgers katholiek. De geheele stad
telde niet meer dan 800 Calvinisten. Maar hetzij dan Calvinistisch
of Katholiek, de Prins van Oranje alleen was in staat de orde te
herstellen en den Spanjaard te keer te gaan.
Onder dien aandrang van het volk, viel op den 6en September het besluit
der Staten-Generaal om den Prins in te roepen. Een commissie werd
aangewezen, hem persoonlijk dit verzoek over te brengen. Onnoodig
is het te zeggen dat die commissie een willig oor vond bij Oranje;
hij gaf haar de verzekering, alles in het werk te zullen stellen,
om, zelfs met opoffering van bloed en leven, het vaderland te behouden.
In het adres van de commissie was tevens gevraagd, of de Prins de
uitoefening van den katholieken godsdienst ook in Holland en Zeeland
zou toestaan, maar daarop gaf hij ten antwoord, dat dit niet in de
Pacificatie stond, maar door hem in overleg met de Staten zou worden
overdacht. Zijn plichten tegenover Holland en Zeeland noodzaakten
hem niets te doen, zonder toestemming van de Staten. Hij beloofde
plechtig, dat door hem noch door Holland en Zeeland eenige aanval op
den katholieken godsdienst in andere gewesten zou gedaan worden.
Wel zag men Oranje in Holland en Zeeland, waar hij nu vijf jaren
achtereen had gewoond en gewerkt, waar zijn populariteit met den dag
was gestegen en waar men hem als den vader des vaderlands beschouwde,
slechts noode vertrekken. Bekommering en angst maken zich meester
niet alleen van zijne edele vrouw Charlotte van Bourbon, maar ook van
tallooze regenten en mannen uit het volk, bij de gedachte, dat hun
leider hen ging verlaten. Doch de Prins mocht niet anders handelen,
dat begrepen ze ook zelve wel. De Staten in Gouda verzameld, gaven
hun goedkeuring; eerstdaags verwachtten ze Graaf Jan van Nassau, 's
Prinsen broeder, uit Dillenburg, die hem tijdelijk zou vervangen. Den
18en September ging Oranje naar Antwerpen.
Nog werd er een laatste poging aangewend door de minderheid
der Staten-Generaal, om de komst van Oranje in Brussel tegen te
houden. Gaspar Schets en de bisschop van Brugge waren de overbrengers
van een ultimatum aan den landvoogd, waardoor men meende, den oorlog
nog te kunnen vermijden. Van Don Juan werd geëischt: ontruiming van
Namen, ontbinding van het leger, dat hij bezig was te verzamelen; zijn
vertrek naar Luxemburg, totdat de koning een anderen landvoogd benoemd
had, of overdracht der regeering aan den Raad van State. Wanhopig
over het stilzwijgen van Filips II, stemde Don Juan in al de
vernederende voorwaarden toe. De gezanten kwamen uit Namen terug
en op 23 September keurde een onvoltallige vergadering dit verdrag,
aan Don Juan afgeperst, goed.
Doch op dienzelfden 23en September verscheen de Prins in Brussel. Een
commissie uit de Staten-Generaal was hem in Antwerpen komen begroeten
en had hem sterk aangeraden, zijn reis naar de hoofdstad voort te
zetten. Het gaan daarheen was een ware triomftocht.
In drie barges werd Oranje en zijn gevolg langs het kanaal van
Antwerpen naar Brussel gebracht. Driehonderd gewapende Antwerpenaren
begeleidden den stoet. De gewapende burgerij, 26 vendels, 4000 man
sterk, wachtte hem op aan de poorten der stad. Aan de landingsplaats
werd hij verwelkomd door Aerschot en tal van edelen, waarna de optocht
aanving door de rijk versierde stad. De tien-jarige oorlog had den
Vlamingen den lust in zinnebeelden en allegorieën bij zulk een feest
niet benomen. De straten waren met groen versierd en met tapijten
bedekt. Eerebogen en allerlei versieringen vertolkten de vreugde der
bevolking; de eerewijn werd "den hersteller en verdediger der vrijheid
van het vaderland" aangeboden en daarop werd hij geleid naar zijn
eigen paleis, naar het paleis zijner vaderen, dat thans hersteld was,
om den balling zoo eervol mogelijk te ontvangen.
Hoe moet het hart van den Prins op dien dag geklopt hebben, toen hij
Brussel na tien-jarige afwezigheid weerom zag en daar ontvangen werd
als een souverein. Wat was er in dien tijd niet over zijn hoofd en hart
heengegaan. Toen vluchtende voor de naderende komst van Alva en thans
ingehaald en verwelkomd als de redder des lands. Wat hij in die dagen
had gewenscht en hem bij de Pacificatie van Gent was toegezegd, scheen
thans bereikt: de Nederlanden tegen Spanje en zijn landvoogd vereenigd.
Had hij Brussel moeten vaarwel zeggen in 1567, te recht bevreesd voor
de wraak van een landvoogd, nu was er een andere landvoogd die wel
eenige maanden geleden ook in Brussel was ingehaald, maar die thans
als het ware gevlucht was voor hem of liever voor den vrijheidsgeest,
die het geheele volk bezielde.
Thans waren al de teleurstellingen vergeten, die hem in de jaren
van het Zuiden ten deel waren gevallen; ook die gesloten poorten der
steden, die hem noch in 1568, noch in 1572 wilden ontvangen. Eindelijk
was het volk aan zich zelf teruggegeven; zijn oogen waren opengegaan
voor de redding, die hij kon aanbrengen. O glorievolle dag, die 23e
September 1577, toen de ketter en de rebel, toen de balling en de door
de wet veroordeelde en verdrevene als redder des lands werd ingehaald,
op grond van zijn grooten en welverdienden naam, dien hij zich in
het Noorden van het land had verworven.
De vader des vaderlands scheen zijn ideaal: het vereenigd Noord en
Zuid, te hebben verwezenlijkt.
Zou de eerste nacht, nadat Aerschot met hem den avondmaaltijd gebruikt
had in het oude paleis der Nassau's, zonder eenigen angstigen droom
zijn voorbijgegaan? Wij weten het niet, maar de volgende hoofdstukken
zullen ons bewijzen, dat er althans reden genoeg voor hem bestond
een onrustigen nacht door te maken.
HOOFDSTUK XXV.
FAMILIEBANDEN. ORANJE'S VERHEFFING. TWEEDE UNIE VAN BRUSSEL. INTOCHT
VAN MATTHIAS. 1577-1578.
Terwijl wij den Prins dien eersten nacht in het Nassau-paleis zijner
vaderen laten rusten op zijne lauweren, droomende van den schoonen
triomf door hem behaald, misschien ook van de nieuwe zorgen die hem
wachtten, gaan we een oogenblik naar de zijnen terug, die hij in
Holland had achtergelaten.
De brief van Jan van Nassau, in de maand Mei aan den Prins gericht,
met het verzoek om zijn oudste dochter Marie nog een tijdlang bij
zijn oude moeder Juliana te laten, was op den 18en Juni door Oranje
beantwoord. Hij laat door middel van een bode aan Jan zeggen, dat
hij groot verlangen heeft zijn dochter te zien, vooral omdat hij niet
weet hoe zijne zaken zullen loopen. Althans voor een poos verzoekt hij
zijn broer haar te zenden voor enkele zaken, die hij met Marie heeft
te bespreken. Indien zijn zoon Maurits uit Heidelberg is teruggekeerd,
dan zou Oranje wel wenschen dat deze met zijn zuster meekwam. De Prins
hoopt van harte, dat Jan het vertrek van Marie zal kunnen goedkeuren.
Voor korten tijd had Jan daar blijkbaar niet op tegen. In September,
toen de Prins naar Brussel werd ontboden en hij den Staten beloofd had,
dat in zijn afwezigheid graaf van Nassau hem zou vertegenwoordigen,
kwam Jan met drie kinderen van den Prins, Marie, Maurits en Anna aan
en werden zij te Geertruidenberg door Charlotte van Bourbon hartelijk
verwelkomd.
Toen de Prins naar Brussel gegaan was, verliet Charlotte met al hare
kinderen de laatstgenoemde plaats en ging naar Dordrecht. Vandaar
schreef ze tal van brieven aan haar echtgenoot, vol van zorg en vrees
voor zijn gezondheid en leven. Ze smeekte hem toch naar een veiliger
plaats dan Brussel te gaan, een wensch waarmee geheel Holland het
eens was.
Hoe ze hem op de hoogte hield van al de bijzondere
familieaangelegenheden, blijkt wel duidelijk uit de aardige brieven,
welke ze in de eerste dagen van October aan den Prins schreef. Op den
2en October meldt Charlotte hem, dat ze in Dordrecht is aangekomen,
waar ze hun dochtertjes in goede gezondheid heeft aangetroffen. Ze
doet mededeeling van de wijze waarop ze gehuisvest zijn en zegt, dat
de groote kinderen erg hopen, dat hij spoedig terug zal komen. Dit is
ook de wensch van de Landsstaten, zegt zijne vrouw, want zij meenen dat
Oranje even goed en veel veiliger uit Dordrecht raad zou geven. Verder
doet zij hem allerlei vragen omtrent het salaris van den gouverneur
van zijn zoon en herinnert hem, de koningin van Engeland te bedanken
voor al de door haar bewezen diensten.
Twee dagen later schrijft Charlotte over het groote nieuws van de
overgave der stad Breda. Fronsberg en zijn Duitsche troepen, die de
stad voor Don Juan nog steeds in bezit hielden, hadden zich gelukkig
verwijderd. Ze hadden heel wat schade aan het paleis van den Prins
veroorzaakt. De burgers van Breda waren ten hoogste verblijd, dat ze
nu weer onder hun eigen heer kwamen en ze rekenden er zoo zeker op,
dat de Prins en zijne familie daar den winter zouden doorbrengen,
dat er reeds voor een provisie turf gezorgd was. Charlotte vraagt
daarover bericht van haar echtgenoot, erbij vermeldende, dat ze zorgen
zal gereed te zijn om onmiddellijk te vertrekken.
Den 8en October schrijft ze van uit Dordrecht het volgende briefje,
vol zorg over het leven en de gezondheid van den Prins:
"Monseigneur!
Ik zou wel wenschen zeker te zijn, dat gij niet meer zoo
dikwijls buiten uwe woning des avonds gingt eten; de burgers
zijn daarover zeer verstoord (uit vrees dat de Prins zijn
leven te veel zou blootstellen). Ik bid u, toch een weinig
meer zorg te dragen voor hetgeen tot uw behoud kan strekken,
ook zou ik zeer wenschen te weten, of de Staten u niet eenige
uitoefening van godsdienst, hetzij in 't geheim of op een
andere manier hebben veroorloofd, want ik begrijp niet,
Mons., hoe gij zonder dat langer kunt blijven. Ik weet wel,
dat gij er aan denkt, maar het verlangen, dat God steeds meer
en meer uw arbeid zal zegenen, geeft mij de stoutmoedigheid,
u dit woord te schrijven. Ik zou wel willen, dat Mons. eens een
reis naar Breda kon doen, want ik weet niet, of het goed zal
zijn van die dingen te spreken, terwijl gij in Brussel zijt."
In dezelfde dagen meldt Charlotte Oranje de aankomst van zijn broeder
Jan en de ontvangst van 's Prinsen brieven. Zij deelt mede, hoe
verheugd het volk was over die komst en hoe zij en de meisjes met
den graaf hebben gegeten en samen op de gezondheid van den Prins
hebben gedronken. Eensdeels had de komst van Oranje's broeder in
het land wel het doel om aan te dringen op de teruggave der door hem
voorgeschoten gelden, maar vooral was die komst een gevolg van den
wensch van den Prins, zijn broeder Jan als zijn plaatsvervanger te
doen optreden. Charlotte schrijft nog in dien brief over een geschenk,
dat de burgers hem hadden aangeboden, doch ze had liever gezien,
dat al de steden te zamen hem die attentie hadden bewezen. Welk een
innig goede geest er heerschte in den stillen kring met Charlotte
aan het hoofd, blijkt o. a. uit deze woorden van dien brief:
"Wij, uwe dochters en ik, wij zullen trachten zoo geduldig
mogelijk te zijn, hoe moeilijk ons dit ook zal vallen, als uw
broeder weer zal zijn vertrokken, want terwijl hij hier is,
schijnt het ons toe, alsof ook gij niet afwezig zijt. Ik
versterk mij met uwe hoop, Mons., dat de zaken een beteren
loop zullen nemen, al ben ik ook verwonderd, dat het nog niet
gekomen is tot eene beslissing, want het is, dunkt mij, meer
dan tijd; ik meen dat dat kleine oponthoud de goede zaak toch
zal bevorderen... Voor het overige, Mons. heb ik uw groeten
aan onze dochters overgebracht, die zich zeer nederig in uw
goede gunst aanbevolen houden. Wij houden veel van elkaar;
ze hebben allen groote zorg voor de kleintjes. Allen maken
ze het wel. Maurits wordt elken morgen en elken avond door
den chirurgijn behandeld.
Uwe
C. DE BOURBON.
Enkele dagen later schrijft zij nog:
"Ik heb het geschenk ontvangen, dat gij mij van de koningin
hebt gezonden. Ik vind dat heel mooi. Wat de beteekenis van
de hagedis is, men zegt immers dat het een eigenschap van haar
is, een slapend mensch, die bedreigd wordt door eene slang te
worden gebeten, te wekken. Ik denk dat dit op u toepasselijk
is, Monseigneur, die de Staten wekt, opdat zij niet gebeten
worden. God wake door zijn gunst, dat gij hen tegen de slang
kunt behoeden."
Welk een geestvol gezegde van Oranje's derde gemalin omtrent
zijne roeping tegenover Don Juan en de Staten. Al mocht zij geen
rechtstreekschen invloed hebben op zijn staatkunde, door dergelijke
fijne gezegden werkte zij toch heilzaam op den geest van den Prins,
evenals het voor hem, die thans op zulk een zware post was geplaatst,
een weldaad was, te kunnen denken aan de veiligheid van de zijnen
onder de hoede zijner derde vrouw.
Op den 10en October schrijft ze hem, dat ze eerstdaags naar Breda
zal vertrekken en hem daar persoonlijk hoopt te ontmoeten. Ze hoopt
van te voren nog bericht te ontvangen, hoe zij zich in Breda met de
uitoefening van den godsdienst moet gedragen. Daar gekomen, schrijft
zij nog, dat de inachtneming van de artikelen der Pacificatie van
Gent haar het hoofd breekt en dat ze hoopt, dat de Prins zelf spoedig
daarin zal voorzien. Ondertusschen is de predikant Mr. Taffin in
Dordrecht gebleven, totdat de wil van den Prins hem zal worden kenbaar
gemaakt. Hoeveel schade er ook aan het paleis in Breda is veroorzaakt
door de bende van Fronsberg, Charlotte schreef, dat zij het huis in
beter staat had aangetroffen, dan ze had kunnen verwachten. Men was
druk bezig het op te knappen en het een netter aanzien te geven.
Het beeld van de hagedis, waarmee de Prins zoo geestig door Charlotte
werd vergeleken, was door hem van zijn eerste optreden af tegenover
Don Juan daadwerkelijk toegepast. Zulk een hagedis, die de Staten
moest blijven wekken, om te ontkomen aan de beet van de slang, bleef
hij van het eerste oogenblik, dat hij zich in Brussel bevond. Hij
mocht met blij gemoed de toejuichingen der bevolking hebben ingeoogst
op den dag zijner joyeuse entrée; zijn eerste werk moest zijn, den
laatsten listigen zet van Spanje's landvoogd te vernietigen.
Wij zagen hoe Don Juan, ten einde raad, had toegestemd in al de
eischen, die de minderheid der Staten-Generaal hem nog ter elfder
ure had gesteld en hoe een onvoltallige vergadering dier Staten op
den dag van 's Prinsen binnenkomst in Brussel, dat eindverdrag had
goedgekeurd. Oranje's eerste werk moest wezen, dat genomen besluit
te vernietigen en andere voorwaarden aan Don Juan te stellen, waaraan
hij zich zeker wel niet zou onderwerpen.
De vergadering begon met den Prins een hartelijk welkom toe te
roepen en deze antwoordde daarop, dat geen eerzucht, maar liefde
tot het vaderland hem had bewogen hun roepstem op te volgen, dat
hij niet van zins was, eenige verandering in de regeering of den
godsdienst te brengen en alleen begeerde den vrede te bevestigen,
door getrouw het Gentsche verdrag ten uitvoer te brengen. Na die
officieele begroeting volgde aanstonds eene langdurige en heftige
discussie over de voorwaarden, die de Prins meende, dat aan de
artikelen door Don Juan te onderteekenen, moesten worden toegevoegd. De
voorwaarden waren, dat alle beambten, die zich aan Don Juans partij
hadden aangesloten, moesten geschorst worden tot de vergadering der
Staten-Generaal. De graaf van Buren zou zoo spoedig mogelijk uit de
Spaansche gevangenschap moeten worden ontslagen. De koningin van
Engeland wilde men als beschermvrouw van het verdrag inroepen en
de benoeming van den Raad van State zou geschieden, niet door den
landvoogd, maar door de Staten-Generaal.
In alles was de hand van Oranje zichtbaar. Blijkbaar begreep de
Prins, dat Don Juan zich die vernederende voorwaarden niet zou laten
welgevallen; en toen ze hem dan ook werden voorgesteld, overlaadde
hij de gezanten met scheldwoorden en verweet hij hun, dat ze den
Prins hadden ingehaald. Daar alle pogingen tot verzoening mislukten,
meldden de Staten-Generaal op den 8en October aan den landvoogd,
dat ze hem niet meer erkenden en ze verzochten hem naar Luxemburg
terug te gaan. Dit deed Don Juan, maar vandaar schreef hij ook
naar Brussel in zeer oorlogzuchtigen geest. Hij antwoordde, dat hij
bericht had ontvangen van den terugkeer der Spaansche troepen. Toen
werd in Brussel voorgesteld, de onderhandeling af te breken en al
drong de vredespartij nog op bemiddeling aan, de meening van Oranje
zegevierde. Alle kans op eene verzoening met Don Juan was verdwenen
en daarmede was de oorlog weer zoo goed als uitgebroken.
Evenmin als Don Juan op dat oogenblik, waren de Staten tot den oorlog
gereed. Een gedeelte van hen hoopte op steun van Elisabeth, waartoe de
kans in die dagen niet slecht stond en ook Oranje met de zijnen waren
ernstig in de weer, van die zijde geld en hulptroepen te ontvangen. Een
ander gedeelte waaronder Lalaing, de Henegouwsche stadhouder, was
tegen Engelsche inmenging en hoopte op hulp van Frankrijk, zoodat
men van die zijde ook door middel van Margareta van Valois, die nog
altijd in Spa was, voor de belangen van den hertog van Anjou ijverde.
De Prins was hiermede op de hoogte en wist wel, dat men ook Anjou
zocht te winnen uit vrees dat deze Don Juan zou gaan helpen.
Evenmin was het Oranje onbekend gebleven, dat ook een deel der edelen,
vooral op aandrang van Aerschot, zich in het geheim in betrekking
had gesteld met Matthias, aartshertog van Oostenrijk en broeder van
Keizer Rudolf. Oranje keurde dit niet geheel af, mits enkele heeren
van het land hem als zijn raad werden toegevoegd. Aerschot had bij
dezen pretendent eene dubbele bedoeling; vooreerst was het vrees voor
de macht van den Prins, dat hij Matthias gaarne in het land zag, maar
tevens hoopte hij, dat Filips zijn neef zou erkennen als opvolger
van Don Juan, zoodat het land dan toch onder de souvereiniteit van
den koning van Spanje bleef.
De heer van Maelstede werd met eene zending naar Weenen belast,
om in naam van Aerschot en de zijnen de boodschap aan Matthias over
te brengen. Hoe eigenaardig de opdracht ook was welke men hem kwam
aanbieden, nog wel uit naam van een zwakke partij, die het recht
niet bezat zoo iets te doen, het avontuurlijke scheen den jongen
man zoo aan te lokken, dat hij zich maar kort bedacht. Reeds in
den nacht van 3 op 4 October verliet hij vermomd het paleis en
wist zoo Weenen te verlaten; weinige dagen later zien wij hem in
de Nederlanden. Waarschijnlijk was keizer Rudolf niet onbekend met
de onderneming van zijn broer, maar tegenover Filips II deed hij,
alsof hij niets van de zaak wist. Volgens enkelen had Matthias van
de diepen slaap van Rudolf gebruik gemaakt om de kamer, waar ook hij
sliep, te verlaten, maar volgens anderen was Rudolf wakker en bleek
ook dit slechts een voorwendsel.
Den 9en October gaf Aerschot den Staten-Generaal kennis van de
aanstaande komst van Matthias, die reeds op reis was. Die mededeeling
was voor de Staten natuurlijk eene groote verrassing en ook de
Prins, die er den laatsten tijd niets meer van gehoord had, was
onaangenaam door die tijding getroffen. Hij begreep best, dat die
geheele onderhandeling met Matthias was voortgekomen uit den wensch,
zijn invloed tegen te gaan, maar ook hinderde het hem op die wijze
met Filips II op goeden voet te blijven; ten slotte wat zou deze
twintigjarige Duitscher zonder ondervinding, macht of geld in den
oorlog, welke nu weer aanstaande was, kunnen uitrichten? Vooral nu de
Prins eenmaal te Brussel was, zou de plotselinge komst van Matthias den
geest van tegenstand versterken en zijn eigen invloed verzwakken. Wat
zou bovendien Engeland er wel van zeggen?
Verstandig als Oranje was, verzette hij zich echter thans niet meer,
maar wist de Staten te bewegen voorwaarden op te stellen, waaronder
men Matthias als landvoogd zou erkennen. Dat dit niet naar den zin
van Aerschot was, valt te begrijpen, maar de raad van Oranje behield
de overhand.
De nieuwe landvoogd, die inmiddels tot Maastricht genaderd was,
werd verzocht zich tot nader order naar Lier te begeven. Hieraan
gaf hij gehoor, doch verwisselde later Lier met Antwerpen, teneinde
gemakkelijker met Brussel te kunnen onderhandelen.
Ondertusschen was er in de laatste helft van October veel gebeurd,
dat de staat van zaken belangrijk wijzigde. Aerschot mocht in de
meening verkeeren, dat hij door Matthias binnen te halen, Oranje's
invloed kon verminderen, het volk was er ook nog. Wij kunnen ons in
den tegenwoordigen tijd vooral, eene beste voorstelling vormen van
den onweerstaanbaren invloed van democratische bewegingen. Zij zijn
onvermijdelijk in sommige tijdperken, zij beheerschen dan de geheele
maatschappij, de geheele staatkunde.
Zoo was het ook in die dagen in Zuid-Nederland; in de steden breidde
zich met onweerstaanbare kracht de democratische beweging van dag
tot dag uit en dit was niet anders, dan een natuurlijk gevolg van de
tijdsomstandigheden. Sedert de Spaansche furie in Antwerpen en niet
minder sedert Don Juans staatsgreep te Namen, was de burgerij in de
wapens. Men had genoeg geleden van de Spanjaarden, dat was de algemeene
overtuiging en al had men liever den vrede gewenscht dan voortzetting
van den krijg, thans wilden de burgers niet anders dan met de wapens
in de hand den mogelijk terugkeerenden Spanjaard bevechten. Aan de
slooping der kasteelen had de burgerij met wellust deelgenomen. Wie
ooit de bijzonderheden van die slooping van het Vredenburg te Utrecht
heeft gelezen, weet, hoe het volk, mannen en vrouwen beiden, daaraan
deelnamen. De stedelijke besturen werden hier en daar niet vertrouwd,
maar de burgerij noodzaakte ze toe te geven. Daarbij duurde de
stilstand in handel en landbouw voort; dat gold toch belangen,
die het volk in zijn geheel raakten. Men bleef belastingen heffen;
was het wonder, dat ook dit misnoegen verwekte? Er moest verandering
komen. Het volk zelf moest aandeel in het bewind verkrijgen, het
kostte wat het wilde. En zoo was men van zelf--hoe kon het anders,
in de zee der democratie gekomen.
En die denkbeelden gingen nog buiten den godsdienst om; daarover waren
alle burgers, van welk geloof ook, het eens. Doch nu kwam daar nog bij,
dat overal, ook in het Zuiden, het Calvinisme zich een weg baande,
waardoor de democratische strooming zich versterkte.
Daarvan was tot de Pacificatie van Gent in het Zuiden, behalve in
de jaren voor Alva's komst, geen sprake; die Pacificatie gaf echter
den uitgewekenen vrijheid, naar hun land terug te keeren. Voor de
Staten-Generaal, die de vrijheid van godsdienst niet voor alle gewesten
begeerden, maar deze alleen aan Holland en Zeeland zouden toestaan,
was dit een hoogst ergerlijk feit. Over de hernieuwing der plakkaten
werd zelfs gedacht en met Don Juan gecorrespondeerd. Diens verraad gaf
natuurlijk meer ruimte aan de Calvinisten; ook de komst van den Prins
in het land had hun nieuwen moed geschonken. Nu hun geloofsgenoot
de vader des vaderlands uit het Noorden zelf was binnengeroepen,
begeerden ze niet langer alleen vrijheid van geweten, maar ook vrijheid
van godsdienst. Vlaanderen was vooral het middelpunt hunner beweging,
maar ook in Brussel waren de volkshartstochten ontketend; al werkte
daar het Calvinisme minder, de democratie was er even sterk.
Reeds op den 8en October bood eene menigte aanhangers van den
Prins den Staten-Generaal een verzoekschrift aan, waarin deze
hoopten op spoedige besluiten in democratischen, oorlogzuchtigen
en anti-Spaanschen geest. Dit geschiedde namens de achttienmannen,
de hoofden van de negen natiën der gilden.
Deze handelden met zooveel driestheid, dat het niet te verwonderen
was, dat de Staten in hun optreden een inbreuk op hun gezag zagen en
bevreesd werden voor de tirannie van den volkswil. Ook Oranje hield
hun voor, dat ze de overheid gehoorzaamheid schuldig waren, doch
gaf aan den anderen kant aanleiding om te doen denken, dat hem die
volksbeweging niet onaangenaam was. Hij noodigde de achttienmannen
althans aan zijnen disch. Op den 13en October gaf de Prins aan dien
maaltijd te kennen, dat hij op verzoek van de Staten van Holland naar
Antwerpen zou gaan en misschien wel, om aan Charlotte's wensch te
voldoen, naar Breda. Toen hij afscheid van hen nam, smeekten ze hem,
hen toch niet aan hun lot over te laten; hij was hun eenige troost
en toeverlaat. De Prins antwoordde daarop in eene rede, die wel een
half uur duurde en beloofde hun, dat hij de burgers tot den dood
zou bijstaan.
In hooge mate verstond Oranje de kunst, het volk te winnen. In Brussel
steeg in die dagen de vereering van zijn persoon tot afgoderij. De
inwoners bewaakten dag en nacht zijn paleis en waar hij heenging,
overal begeleidde hem het volk. Vrouwen vielen bij zijn voorbijgaan
op de knieën. Een ooggetuige zegt zelfs: "Men vereerde hem, als ware
hij de Godheid zelve."
Het gevolg hiervan was, dat er op den 18en October een request
bij de Staten van Brabant werd ingediend, waarin de begeerte werd
uitgesproken, dat een der voornaamste heeren uit het gewest tot
stadhouder mocht worden gekozen. Met dien eenen werd niemand anders
dan Oranje zelf bedoeld. Als baron van Breda nam hij eene eerste plaats
in onder de Brabantsche ridderschap. Toen dit niet spoedig genoeg tot
resultaat leidde, drongen de achttienmannen en hun geestverwanten de
vergadering binnen en eischten zij eerst van de Staten de benoeming
van Oranje en daarna van de Staten-Generaal, die ook niet waagden
zich tegen den volkswil te verzetten. Bij besluit van 22 October werd
de Prins tot Ruwaard van Brabant verheven. Gelijk we ons herinneren,
was dit een post, reeds jaren vroeger, onder Granvelle, door Oranje
hartstochtelijk begeerd. Het was een titel, die hem grooten invloed
verzekerde op het in Brabant gevestigde bestuur; een soort van
dictatorschap. De Staten-Generaal moesten zwichten voor den eisch
van het volk, dat in dien ruwaard een waarborg zag tegen de intriges,
waardoor het omringd was en ze waren gedwongen, Oranje als zoodanig
te erkennen, natuurlijk zoolang er geen landvoogd zou zijn.
Terwijl men op deze wijze in Brabant den Prins van Oranje verhief
en hij zelf kort na die benoeming naar Antwerpen ging, had er
in Vlaanderen, n.l. te Gent, eene gebeurtenis plaats, die hevige
opschudding verwekte. Daar was sedert den aanvang van October de
hertog van Aerschot in plaats van den graaf van Roeulx, die Don Juans
partij bleef kiezen, tot stadhouder benoemd. Die keuze kon den Prins
niet behagen; hij had tallooze bewijzen van de onbetrouwbaarheid
en de jaloezie van Aerschot ontvangen, doch wijselijk verzette hij
er zich niet tegen. Op den 24en October zou de nieuwe stadhouder in
Vlaanderen plechtig door de Staten ontvangen worden. Doch Gent werd
niet minder dan Brussel in die dagen door een democratische beweging
in beroering gebracht. Van de middeleeuwen af was er een onrustige,
licht ontvlambare geest onder hare burgers geweest en die geest van
Jacob van Artevelde was niet uitgestorven. Bekend is, hoe Karel V zijn
vaderstad had gestraft; de Gentenaars hadden in 1539 hun opstand moeten
boeten met het verlies van al hunne privilegiën. Die terug te krijgen
was thans het doel van volksleiders als Rijhove, tevens lid der Staten
van Vlaanderen, Hembyze, de Grutere, Borluut en Utenhove, die allen
zoowel groote aanhangers van Oranje als Calvinisten waren. Bevreesd
voor den invloed van Aerschot, verdachten ze hem, niet ten onrechte,
Oranje's gezag te willen verzwakken. Althans de Staten van Vlaanderen
brachten een ongunstig advies uit over de verkiezing van Oranje als
ruwaard van Brabant. Rijhove vooral maakte zich zeer bezorgd en uit
vrees zelf te worden verrast, nam hij gesteund door de burgerij,
in den nacht van 29 October, Aerschot en zijn trawanten gevangen.
Het is niet zeker in hoever de Prins de hand in dien aanslag gehad
heeft. Vermoedelijk was het wel naar zijn geest; de staatsgreep
van Sept. 1576 was ook voor een deel zijn werk geweest. Doch wel
beseffende, dat een dergelijke aanslag op Aerschot door den geheelen
adel zeer hoog zou worden opgenomen, wilde hij er persoonlijk buiten
blijven; doch Marnix gaf Rijhove te verstaan, de onderneming te wagen,
zonder den Prins er nader over te spreken.
De verontwaardiging over dit feit was in Brussel groot, evenals de
angst der Staten-Generaal, dat zich zoo iets dergelijks in de hoofdstad
zou herhalen. Doch Gent vond er de gelegenheid door om ongestoord
zijn democratische wenschen te bereiken, zich niet bekommerende om
hooger gezag.
Op het einde van December zullen we den Prins naar Gent zien gaan om er
de orde te herstellen, maar voor zijn vertrek hadden er gebeurtenissen
plaats, welke van groote beteekenis waren ook in het leven van den
Zwijger.
Allereerst had op den 7en dier maand de formeele ontzetting plaats van
Don Juan door de Staten-Generaal. Waarin die Staten ook verschilden,
ze waren het er allen over eens, dat men Filips' broeder niet langer
als landvoogd kon erkennen. Ondubbelzinnig verklaarden dan ook
de Staten, dat Don Juan niet langer als stadhouder, gouverneur en
kapitein-generaal erkend werd, daar hij den vrede had verbroken, die
hij gezworen had te handhaven en dus als een vijand van het vaderland
moest worden aangemerkt. In alle talen werd een rechtvaardiging van
hun gedrag opgesteld, die aan bijna al de souvereinen van Europa werd
gezonden met het verzoek, tevens den gewezen landvoogd den doortocht
van een leger te weigeren.
Ten opzichte van Don Juan had Oranje dus volkomen gezegevierd, maar
van veel grooter beteekenis nog was het succes, dat hij verwierf
door het tot stand komen van de Tweede Unie van Brussel op den 10en
December 1577. Deze acte op dien dag door de 17 gewesten geteekend,
is helaas slechts van voorbijgaande beteekenis geweest, maar het stuk
is merkwaardig, omdat zij uiting geeft aan Oranje's hoogste en meest
edele gedachten.
We herinneren ons, dat in Januari 1577 een Unie van Brussel was
aangenomen, die evenmin als het Eeuwig Edict door den Prins was
goedgekeurd.
De Pacificatie van Gent had de godsdienstquaestie ter beslissing
overgelaten aan een nieuwe Staten-Generaal, doch zonder dat die
Staten-Generaal nog gekozen waren, had men, mede om Don Juan bij zijn
komst in het land te winnen, in die Unie op den voorgrond gesteld:
uitsluitende handhaving van den Roomschen godsdienst. Dat de Staten
van Holland en Zeeland en ook Oranje die Unie hadden verworpen is
begrijpelijk, maar ook talrijke aanhangers van de nieuwe leer konden
haar niet aanvaarden en daaronder waren velen, die teruggekeerd waren
op grond van de voorloopige vergunning van de Pacificatie van Gent.
De Prins begreep, dat die fout zoo spoedig mogelijk moest worden
hersteld. De scherpe tegenstelling tusschen Roomsch en onroomsch moest
worden verzacht, en het staatkundig doel van de bevrediging weder op
den voorgrond gesteld worden.
Bij meer dan een gelegenheid merkten we op, hoe Oranje voor zich zelf
in godsdienstzaken op een zeer hoog verdraagzaam standpunt stond; dit
toonde noch onverschilligheid, noch berekening. Daarvoor zijn zijne
innig godsdienstige uitspraken ons borg. Het was alleen een verheven
zijn boven de vormen, waarin het godsdienstig geloof zich openbaart, en
tevens de erkentenis, dat overal het religieuse schuilen kan. We zagen
dat zijn overgang tot het Calvinisme voor zijn bewustzijn was: een
politieke noodzakelijkheid. Welnu, door middel van de nieuwe Unie van
Brussel, die hij hoopte te doen teekenen tegelijk met de opdracht der
landvoogdij aan Matthias, wilde hij het volk zijn eigen beginsel van
verdraagzaamheid inplanten. Wel stelde de Unie ook de uitbreiding der
privilegiën op den voorgrond, of liever de terugkeer der voorrechten,
die de burgerij ook had voordat die door de Bourgondisch-Oostenrijksche
vorsten waren ingekort; maar de godsdienstige verdraagzaamheid moest
de hoeksteun van het nieuwe staatsgebouw zijn.
Oranje is geruimen tijd bezig geweest met het opstellen dier nieuwe
staatsregeling; reeds den 15en November legde hij daarvan een ontwerp
aan de Staten voor. Volgens dat ontwerp moesten de Roomschen beloven,
dat zij de niet-katholieken tegen alle geweld zouden beschermen en
met rust laten en deze laatsten moesten zweren, dat ze niets zouden
ondernemen tegen den katholieken godsdienst; niemand door woorden
of daden zouden ergeren; geestelijken en leeken in hun goederen en
voorrechten te laten en daarbij niet te duiden, dat hun eenig onrecht
werd aangedaan.
Voor Oranje was die staatsregeling de verwezenlijking zijner innigste
en hoogste gedachten; daarop meende hij, zou alleen een vast verbond
der gewesten kunnen rusten.
Dat er wel verzet schijnt geweest te zijn tegen dit ontwerp, kunnen
wij begrijpen, want een dergelijk mooi staatsstuk waarvan algemeene
verdraagzaamheid de grondslag was, stond inderdaad te hoog voor de
hartstochten van dien tijd.
De pogingen van katholieke zijde gedaan, om ook de eerste Unie van
Brussel en het Eeuwig Edict van kracht te doen blijven, mislukten. Het
zou ook wel dwaas zijn geweest, want in die acten werd in echt
Spaanschen geest, de handhaving van den R. Kath. godsdienst bevolen,
terwijl in de tweede Unie algeheele godsdienstvrijheid en volkomen
verdraagzaamheid op den voorgrond stonden.
Al heeft aan die nieuwe wet de toekomst niet beantwoord, al bleek
het volk tegen de hooge gedachte ervan niet opgewassen, al waren de
Calvinisten en Katholieken te klein, te bekrompen, om die gedachten te
verstaan en toe te passen, de Tweede Unie van Brussel op zich zelf,
is niet alleen de hoogste daad van Oranje's staatkundig leven, maar
is ook een eenig voorbeeld gebleven voor alle tijden en geslachten.
In dezelfde maand December was er ook veel te doen over de vraag,
in welke verhouding de Prins zou staan tot den aanstaanden landvoogd
Matthias. Die vraag hing samen met den Engelschen invloed en met de
hulp door Elisabeth beloofd. Niet ten onrechte beschouwde het Engelsche
hof die benoeming van Matthias als een bewijs van de vijandige
gezindheid van vele edelen tegen Oranje en alleen op voorwaarde,
dat Oranje benoemd werd tot luitenant van Matthias, beloofde Engeland
hulp te verleenen. Wel gaf de Prins te kennen, dat hij die aanstelling
overbodig achtte, indien er slechts een raad van welgezinde mannen
aan Matthias' zijde stond, maar de koningin bleef bij haar eisch.
Ingeval van weigering zou men zich allicht weer tot Anjou om hulp
wenden, want deze bleef steeds een begeerige blik op de Zuidelijke
Nederlanden werpen, terwijl Henegouwen met zijn stadhouder Lalaing
wel geneigd was, Anjou in plaats van Matthias te nemen.
Wederom waren het de zoogenaamde achttienmannen, dus de
vertegenwoordigers der Brusselsche burgerij, die aan het werk gingen.
Door hun alvermogenden invloed was de Raad van State in hun geest
veranderd en nu stelden zij aan de Staten eenvoudig den eisch, dat
Oranje's stadhouderschap over Brabant zou verlengd worden en tevens,
dat de Prins tot Matthias' luitenant zou worden benoemd, wilde men
den Oostenrijkschen aartshertog als landvoogd erkennen.
De Staten stonden versteld over dien eisch. Men had indertijd de
aanstelling van Oranje tot ruwaard van Brabant afgeperst, doch dit
ambt was tijdelijk verleend en zou toch zeker vervallen, wanneer
de landvoogd er was, die in Brussel wonende, toch een stadhouder in
Brabant onnoodig maakte.
De Staten verwierpen den eisch, maar de achttienmannen stelden zich
daarmee niet tevreden en het liep zoover, dat Henegouwen en Artois
zich reeds verzetten tegen die overheersching van de burgerij.
En de Prins? Hij gaf wederom een bewijs, dat hij zijn verheffing
niet zocht, want hij schreef een brief aan de hoofden der burgerij
om hen te matigen in hun plannen. Hij verzocht hun, hem niet meer
charges op te dragen, bij de vele, welke hij reeds bekleedde; ook
wees hij op de tweedracht, welke daardoor zou ontstaan en vroeg hun
zich te onderwerpen aan die Staten, welke in zulke zaken hadden te
beslissen. Ten slotte gaf hij hun te kennen, niet het bestuur over
het leger te willen aanvaarden, daar graaf Lalaing generaal der armee
was en hij den schijn niet op zich wilde laden, inbreuk te maken op
zijn gezag.
Het mocht niet baten. In den vorm gaven de achttienmannen iets toe,
maar het eind van de zaak was, dat op den 8en Januari het besluit werd
genomen, Oranje's stadhouderschap over Brabant te verlengen en hem
aan te stellen als luitenant van Matthias. De Prins was zelf in die
dagen in Gent, waar hij, zooals we zeiden, einde December heengegaan
was. Zijn broer Jan van Nassau vergezelde hem.
Met uitbundig gejuich werd hij de stad ingehaald en de ontvangst had
niet luisterrijker kunnen zijn. De rederijkerskamer "Jezus met de
balsembloem" verwelkomde hem met een tooneelstuk "Judas Maccabeus,"
dat natuurlijk vele toespelingen op den redder Oranje behelsde.
Door zijn invloed beloofden de Staten van Vlaanderen, een grooter
en geregelder aandeel aan de algemeene geldkas te geven, maar in
andere opzichten werkte de Prins, wiens overkomst naar Gent door de
Staten-Generaal gewenscht was, niet in den geest van dit lichaam. Dat
in Gent de invloed der burgerij zeer groot was, bleek wel uit het
stoute stuk van Rijhove, Hembyze en anderen, door de gevangenneming
van Aerschot en de zijnen. Wel was Aerschot weer spoedig op vrije
voeten gesteld, maar de andere heeren bleven nog steeds opgesloten en
de tegenwoordigheid van den Prins had hun vrijlating niet ten gevolge,
zooals de Staten-Generaal hadden gehoopt. Het volk, en voor hen ook
hier de achttienmannen, bleef oppermachtig.
Ze verlangden niet alleen dat Aerschot geen gouverneur zou wezen,
maar wilden ook, dat de nieuwe magistraat van Gent uit de democraten
moest worden gekozen. Ze werd dan ook samengesteld uit de bedrijvers
van de jongste oproerige bewegingen.
Toen de Prins den 18en Januari Gent verliet, waren de heeren nog
gevangen, terwijl de macht geheel in handen was gekomen van de leiders
der onlusten.
Men heeft dit later den Prins wel verweten, maar kan men dat van zijn
vijanden begrijpen, veel is er, zegt Bussemaker, wat ons zachter stemt
in de beoordeeling daarvan. Het was Oranje's doel zoowel staatkundige
als godsdienstige vrijheid te verkrijgen; daarom moest Spanje bestreden
worden. Wilde dit echter succes hebben, dan was vastheid in de leiding
een eerste eisch. Die leiding te geven kon alleen een man met de
bekwaamheden van den Prins; dit werd niet alleen in de Nederlandsche
gewesten, maar ook daarbuiten erkend: in Spanje, Engeland en Frankrijk.
Door naijver en onverdraagzaamheid, doch ook door vrees voor mislukking
van zijne groote plannen, betwistte men hem vooral de hooge plaats, die
hij innam. Alleen bij de massa van het volk vond hij dat vertrouwen,
die hartelijke medewerking en vurigen ijver, die hij bij zijn grootsche
taak zoo zeer van noode had. Hoe begrijpelijk, dat hij dus tegen
die massa niet al te krachtig optrad, want ontstond er verkoeling,
dan kon dit noodlottig worden voor de groote zaak. Was eenmaal de
regeering geregeld en alles op vasten voet gebracht, dan zou de
hartstocht bedaren en de orde vanzelf het geweld vervangen.
Dat deze gedachten ook die van den Prins waren, blijkt wel uit een
brief van hem, geschreven aan den Prévot van St. Bavo, Bucho d'
Aytta de Zuichem.
Over de gevangenen sprekende zegt hij daarin: "Het is ook mijne
bedoeling die heeren gevangenen zacht te behandelen, wel erkennende,
dat gestrengheid op den duur niets dan kwaads kan voortbrengen. Doch
ook moeten allen tevreden gesteld worden; ontevredenheid aan anderen
te geven, door enkelen zacht te behandelen, is evenmin goed."
In de eerste dagen van Januari werd het verdrag met Elisabeth ook
geteekend, waarbij ze een crediet van 100.000 pond verleende en tevens
hulp in manschappen beloofde.
Ook kwam er in die dagen uit Spanje een brief aan de Staten, waarin
Filips behalve volledige amnestie, tal van andere beloften deed,
maar.... handhaving van den waren godsdienst zooals ten tijde van
zijn vader, moest worden verzekerd.
De voorstellen van Filips waren werkelijk nog al mild en hij zelf
verlangde oprecht den vrede in die dagen. Het getij was echter
verloopen en nu na Oranje's komst in Brabant verlangde men meer dan
den eenvoudigen terugkeer tot den toestand ten tijde van Karel V.
Ondertusschen was Matthias steeds in afwachting van het bericht,
dat men hem in Brussel zou ontvangen. Hij bepaalde daartoe eerst den
14en Januari, maar op uitdrukkelijk verlangen van den Prins werd die
blijde intocht tot den 18en verschoven.
Geven we Motley het woord:
"Het was de derde luisterrijke intrede, die Brussel binnen de laatste
negen maanden aanschouwde. Het was ook de schitterendste, want het
scheen alsof de burgerij, in vergoeding voor de onbeduidendheid,
waartoe men den aartshertog veroordeeld had, hem zinnebeeldig tot den
zevenden hemel wilde verheffen. De rederijkerskamers zagen in hem de
schitterendste zon, die ooit den Vlaamschen grond bestraald had.
Een prachtige stoet te paard, met Oranje aan het hoofd, begeleid door
graaf Jan van Nassau, den prins van Chimay en andere grooten, kwam
hem te Vilvoorden tegemoet en bracht hem tot aan de stadspoort. Op
een open veld buiten de stad stond de graaf van Bossu aan het hoofd
der troepen, die ten slotte een spiegelgevecht hielden, dat, om de
woorden van een met de oudheid vervulden tijdgenoot te bezigen, "een
even bloedigen strijd scheen, als op de vlakten van Attika tusschen
hertog Miltiades van Athene en koning Darius had plaats gegrepen."
De stoet trok de Leuvensche poort binnen onder een schitterenden
zegeboog, met onzichtbare speellieden bezet. "Ik geloof dat Orpheus
nooit zoo liefelijk op de harp gespeeld had," zegt dezelfde schrijver,
"noch Apollo op de lier, noch Pan op de fluit, als de stadsspeellieden
nu."
Bij het binnenrijden der poort werd Matthias terstond overgeleverd
aan de oude fabelleer en maakten de burgers en rederijkers zich van
hun doorluchtigen gevangene meester, met het vast besluit om bij zijn
verwelkoming zich zelven te overtreffen.
De vertegenwoordigers der "negen natiën" van Brussel kwamen
hem tegemoet in de Ridderstraat, van een weidschen stoet
vergezeld. Ofschoon het middag was, droegen allen brandende
toortsen. Ofschoon het Januari was, werden de straten met bloemen
bestrooid. De huizen waren met festoenen behangen en schitterend met
zijde en fluweel gestoffeerd. De straten waren vol toeschouwers en met
zegebogen bezet. Op de groote markt, steeds het middelpunt van alle
indrukwekkende schouwspelen, het mochten dan tooneelvertooningen,
steekspelen of terechtstellingen zijn, bereikten de dramatische
voorstellingen hun toppunt. De prachtige gevel van het stadhuis was
met wimpels en banieren versierd; de vensters en uitstekken daar,
zoowel als die der overige schilderachtige gebouwen, welke het
plein insloten, waren met feestelijk getooide vrouwen bezet. Op het
plein had men vierentwintig tooneelen opgeslagen, waar een reeks
van schilderijen werd vertoond door de schoonste meisjes, die men
in de stad had kunnen vinden. Deze waren allen in gewerkte zijde,
kostelijk kunstwerk en goudlaken uitgedost.
De onderwerpen van die levende tafereelen waren, gelijk vanzelf
spreekt, geheel aan de oude godenleer en den heldentijd ontleend,
want de Nederlanders konden niet buiten zinnebeeldige voorstellingen;
nochtans verrieden deze vertooningen, door burgers en ambachtslieden
tot vermaak hunner medeburgers bedacht en uitgevoerd, een grooten trap
van beschaving bij het volk, dat zich op dergelijke wijs vermaken kon.
Al de groepen waren met kunstig overleg gerangschikt. Op het eene
tooneel stond Juno met haar pauw; zij bood Matthias de stad Brussel
aan, die zij fraai gemodelleerd, in de hand hield. Op het andere
tooneel reikte Bybele hem de sleutels, overhandigde de Rede hem een
toom, Hebe een bloemkorfje, Wijsheid een spiegel en twee wetboeken,
Naarstigheid een paar sporen, terwijl Standvastigheid, Grootmoedigheid,
Voorzichtigheid en andere deugden hem met een helm, borstharnas, speer
en schild toerustten. Op andere stellages bood Bellona den landvoogd
verscheidene gewapende manschappen aan, in een bundel saamgebonden
en gaf de Faam hem haar trompet en de Roem haar kroon.
Nog zag men Quintus Curtius, geharnast en te paard, zich in den
gapenden afgrond storten en werden op zes andere tooneelen de
schilderachtigste oogenblikken uit het leven van Scipio den Afrikaan
vertoond. De baardelooze aartshertog had nog geen heldendaad verricht,
behalve zijn vlucht uit Weenen in zijne nachtjapon, maar de eerlijke
Vlamingen vonden er genoegen in zich te verbeelden, dat die twee oude
Romeinen in hem herboren waren. Door hun liefde voor de verdichtselen
en geschiedenissen der oudheid medegesleept, zagen zij in hem een
mytischen held en inderdaad was hij bestemd dit in de Nederlanden
te blijven. Nadat Matthias al deze wonderen aanschouwd had, werd hij
wederom opwaarts naar het hertogelijk paleis geleid, waar hij nog tot
vermoeiens toe, aanspraken en verzen aan te hooren had, tot men hem
eindelijk vergunde, zijn avondmaal te gebruiken en naar bed te gaan.
Intusschen vierden de burgers feest op straat. Overal had men groote
vreugdevuren ontstoken, waaraan het volk "ganzen, varkens, kapoenen,
patrijzen en kuikens" braadde, terwijl men zich onder vroolijk
fluitspel met dansen vermaakte. Plotseling zag men een vreeselijken
draak door de lucht vliegen: het monster zweefde een poos over
de hoofden der jubelende menigte op de groote markt en barstte
toen bulderend uiteen, terwijl het raketten en allerlei vuurwerk
naar wijd en zijd uitzond. Deze nog nieuwe vertooning veroorzaakte
zooveel schrik onder de menigte, dat de meesten het hazenpad kozen,
"alsof duizend soldaten hun op de hielen zaten," terwijl zij in de
grootste verwarring over elkander tuimelden.
Den volgenden dag zonden de Staten eene deputatie naar Matthias om hem
te verzoeken, Oranje aan te stellen tot zijn luitenant-generaal. Dit
was eigenlijk geen verzoek, maar een gedwongen fraaiigheid, want in
dien vorm hadden de Staten berust, om het niet te doen voorkomen,
alsof zij zich door de burgerij de wet lieten stellen. Matthias stemde
toe en den 20en legden beiden hunne ambtseeden af.
"Hun werd," vervolgt Motley, "door de Staten-Generaal een prachtig
gastmaal aangeboden in de groote zaal van het Stadhuis en toen de tafel
afgenomen was, gaf Rhetorica hare laatste en zinrijkste vertooning
door de broeders der vermaarde Kamer: "Maria met den bloemenkrans."
Twee personages--de eene als een deftig burger, de andere als een
geestelijke gekleed, met tabbaart en bef--verschenen op het tooneel,
vlak tegenover de zitplaatsen van Hunne Hoogheden, en droegen een lang
berijmd gesprek voor. De eene der sprekers heette "Verlangend Hart,"
de andere "Gezonde Troost," Gezond Verstand zou beter te pas gekomen
zijn, maar dit was, naar het schijnt, uit het spel gebannen. Nadat er
een lang relaas was opgedreund, nam het spel een einde en Rhetorica
haar afscheid. Het gezelschap was gedurende de lange voorstelling aan
tafel gebleven en thans werd het nagerecht opgedischt, dat uit een
"kostelijk triumphant banket van ingemaakte vruchten en allerlei
suikerwerk" bestond.
In welke stemming de Prins gedurende al die feesten verkeerde,
is moeilijk te zeggen. Ongetwijfeld verheugde hij zich over het
volksgenoegen, in zoover hij er eene uiting in aanschouwde van zijn
vurig verlangen naar onafhankelijkheid van Spanje. Maar kon het
anders, of ook een reeks van moeilijke vragen stelden zich voor
zijn geest. Zijn broeder Jan was met hem in Brussel; die was nu
vast besloten zijn lot met dat zijns broeders in de Nederlanden te
verbinden. Oranje zelf had behoefte aan sympathie, al scheen hij ook
een man, die bovenal op zichzelf vertrouwde. Marnix van St. Aldegonde
en Jan van Nassau waren beiden voor hem onmisbaar, al konden ze met
al hun affecties hem toch niet geheel begrijpen. Want beiden hadden
een godsdienst met een zeer sterke theologische strekking en Oranje's
verdraagzame geest was hun eigenlijk onverklaarbaar; ze zagen dat
aan aan als Laocideesche lauwheid.
De herziene Unie van Brussel en de kort daarop gevolgde intocht
van Oranje als luitenant van Matthias in Brussel, waren zeker de
glansrijkste oogenblikken in de loopbaan van den Prins. Onder het
bestuur in naam van een lid van het Oostenrijksche huis, wiens geboorte
eenige reden aan zijn optreden gaf, waren de teugels der regeering
in zijne handen en was het zijne taak niet alleen de protestantsche
noordelijke gewesten, maar ook de katholieke, zuidelijke te regeeren.
Zou hij slagen in de vervulling dier taak? Zou zijn talent als
staatsman, dat hem zoover gebracht had, niet te kort schieten,
wanneer het aankwam op de toepassing? Zou het hem gelukken, op den
grondslag van de Pacificatie, beide godsdiensten vereenigd te houden
en alle gewesten in eendracht te doen samenwerken in den vernieuwden
oorlog met Spanje? Zou hij het hoofd kunnen bieden aan den geweldigen
strijd, die hem wachtte? Niet alleen had de Paus den aartsketter en
al zijn volgers op één lijn met Turken en heidenen geplaatst en bleef
de hoop op Engeland steeds nog in de lucht zweven, maar bovenal zou
het de vraag zijn, of hij de fanatieke Calvinisten en Katholieken
tot één doel zou kunnen doen samenwerken. We zullen daarop, helaas,
later een ontkennend antwoord moeten geven.
HOOFDSTUK XXVI.
MOEILIJKE DAGEN. DON JUAN. PARMA. DE PRINS TE GENT. 1578.
Sedert tien jaar was er zooveel gebeurd in het leven van den Prins,
dat we ons bijna niet kunnen voorstellen, dat er zulk een betrekkelijk
kort tijdsverloop ligt tusschen zijn eersten hopeloozen veldtocht
van het jaar 1568, gedurende zijn ballingschap in Dillenburg en zijn
triomfen in den aanvang van 1578. Wie hem, na dien roemloozen veldtocht
tegen Alva, toen hij nauwelijks op Fransch grondgebied een toevlucht
kon vinden, had voorspeld, dat hij na tien jaar eigenlijk de eerste
in datzelfde land zou zijn, ware zeker door den Prins glimlachend en
ongeloovig aangezien.
Maar, nu eenmaal op dat hooge standpunt geplaatst, moet het hem wel
eens benauwd hebben, als hij er aan dacht op welke wijze zijn taak
te vervullen. Op een rozenbed heeft hij zeker geen enkelen nacht
geslapen. Hij wist wel, dat nijd en heerschzucht, fanatisme en intrige
rond hem spookten en hem die hooge stelling moeilijk zouden maken. En
dan was het voor hem ook een vraag of hij met zijn hooge denkbeelden
van verdraagzaamheid en eendracht wel in staat zou zijn, de demonen te
bezweren, die afgunst en haat, bijgeloof en tweedracht rondstrooiden.
De eerste, die hem op zijn weg van practische pacificatie der gewesten
belemmerde, was Don Juan. Geen wonder; hij was in Luxemburg gebleven,
waar zijn woede en wraakzucht steeds toenamen, naarmate de berichten
uit Brussel hem duidelijker maakten, hoe zijn kortstondig gezag
werd geïgnoreerd.
Zijn koninklijke broeder, die hem eigenlijk niet geheel vertrouwde,
had eindelijk zijn beden verhoord. Uit Italië waren 3000 Spanjaarden
teruggekeerd en Alexander Farnese, Prins van Parma, zoon van Margareta,
was op weg om Don Juan te ondersteunen en te vervangen. Door
versterking van het leger met 4000 Fransche katholieken, kon de
sterkte van zijn krijgsmacht op het einde van Januari op 16000 man
worden geschat.
Wat konden de Staten daar tegenover plaatsen, toen Don Juan op den
25en Januari een manifest in drie talen afkondigde, waarin hij den
wapenstilstand voor geëindigd verklaarde en zijn bedoeling uitsprak,
om door wapengeweld het gezag van koning en kerk te herstellen?
Het statenleger was door de overkomst van 4000 Schotten uit
Engeland en eenige honderden Duitsche ruiters en Hugenoten niet veel
geringer in aantal, maar het leger van Don Juan was oneindig beter
georganiseerd. De Nederlandsche edelen hadden twist over het militair
gezag; elk leider beschouwde zich als den gelijke zijner collega's,
zoodat van eendrachtig handelen geen sprake was.
Toen nu Farnese bij Don Juan aankwam, waren juist de voornaamste
edelen, als Lalaing, Melun e. a. afwezig om de bruiloft van den heer
de Bersele te vieren, zoodat het commando aan jongeren als Filips
van Egmond, Heze en Havré was overgelaten. De tegenpartij maakte
van deze gunstige gelegenheid gebruik en besloot onmiddellijk den
aanval op het kamp van het statenleger te wagen. Op den laatsten
Januari trokken de patriotten terug, den kant op naar Brussel en
waren zij te Gembloux. Don Juan, door den Prins van Parma vergezeld,
vervolgde het terugtrekkend leger; zijn banier met het kruisbeeld
erop droeg de gedenkwaardige woorden: "In hoc signo vici Turcos, in
hoc haereticos vincam" (Met dit teeken heb ik de Turken overwonnen;
hiermede zal ik ook de ketters overwinnen.) Een trouwe zoon dus van
den Paus, die eveneens Turken en ketters op één lijn had gesteld.
Er begon eene schermutseling, die eerst gunstig scheen voor het
statenleger doch eene stoute beweging van Parma keerde de fortuin. Hij
deed door een gevaarlijk moeras heen een onverwachten aanval op zijn
vijanden. Een schitterend legeraanvoerder zou hen nog gered hebben,
maar die was er niet, zoodat de patriotten zich zonder slag of stoot
overgaven of in de pan werden gehakt. Fabelachtige getallen worden
er genoemd van gesneuvelden; volgens eene berekening zelfs zou elk
Spanjaard het leven van tien Nederlanders hebben uitgebluscht. Wat
daarvan ook moge zijn, geheel het statenleger was vernietigd; een
groot getal verdronk in de Maas, terwijl een onbeduidend aantal
Spanjaarden om het leven kwam.
Welk een ramp! De gewesten waren pas verbonden en zou die vereeniging
eenige vastheid hebben, dan was er voorspoed noodig geweest. Dat
juist nu zulk een slag moest vallen was al bijzonder noodlottig. Door
een gelukkige overwinning zou de pas gevestigde regeering steun
hebben gekregen en was het haar misschien mogelijk geweest zoowel
de hartstochten der burgerij te kalmeeren als de aanzienlijke edelen
voor zich te winnen. Wat Oranje aangaat, de adel voelde met dubbele
kracht zijn wrok tegen hem opkomen en weet hem gaarne de schuld van
alle onheil.
In Brussel heerschte na de nederlaag bij Gembloux groote
ontsteltenis, want men vreesde, dat Don Juan ook spoedig die stad zou
bedreigen. Dubbel gelukkig dus, dat Oranje door kalme vastberadenheid
de diepe verslagenheid wist te overmeesteren en geen oogenblik zijn
tegenwoordigheid van geest verloor. Het leger werd door hem versterkt
en aan Bossu liet bij de verdediging van de hoofdstad over, terwijl
de Prins met Matthias en den Raad van State naar Antwerpen vertrok.
Wel viel Brabant grootendeels in handen van Don Juan, maar tot Brussel
naderde hij niet. Gebrek aan geld verhinderde hem bovendien van zijn
overwinning groote vruchten te plukken.
Straks zullen we zien, hoe de binnenlandsche tweedracht voor het gezag
van Oranje nog veel schadelijker was dan de nederlaag van Gembloux.
Een merkwaardige gebeurtenis in den aanvang van 1578 was de overgang
van de stad Amsterdam naar 's Prinsen zijde.
Tot dien tijd was die gewichtige plaats onder 's konings gezag
gebleven. Oranje had niet nagelaten, den handel daarvan gevoelig
te treffen en zoowel die nadeelige gevolgen voor de welvaart van
Amsterdam als de invloed van afgezanten uit Utrecht bewerkten den
ommekeer. De burgers namen een verdrag aan op dezelfde voorwaarden
als de Utrechtsche Satisfactie. Aan de verschillende hervormde sekten
werd vrijheid van eeredienst, ieder overeenkomstig haar gebruiken,
gegeven alsook om hun dooden binnen de wallen te begraven. Ieder was
niet evenzeer met die Satisfactie voldaan; van daar dat er in den loop
van den winter allerlei beroeringen in de gemeente plaats hadden,
die eindelijk in de maand Mei in een oproer uitbarstten, waarbij
de partijgenooten van den Prins de zege behaalden en tegenover de
katholieke fractie, die vrij sterk was gebleven, eene stedelijke
regeering samenstelden, die de nieuwe maatregelen kon doorvoeren.
Toen de Prins midden in den winter met Matthias en den Raad van State
naar Antwerpen ging, schijnt zijn familie zich daar met hem te hebben
vereenigd. Uit die stad althans schreef Oranje's oudste dochter Marie
een briefje aan Graaf Jan, die in naam der regeering naar Gelderland
op reis was gegaan. Deze was jarenlang de huisgenoote van haar oom
in Nassau geweest; vandaar dat zij tegenover hem een kinderlijke
genegenheid gevoelde en hem zelfs met den titel van vader aanspreekt.
Na haar verontschuldiging te hebben aangeboden, dat zij hem niet eerder
dank heeft gezegd voor al zijne zorgen voor haar, vervolgt zij aldus:
"Uwe Exc. zal waarschijnlijk gehoord hebben van de
veranderingen, die hier sinds uw vertrek hebben plaats
gehad--hoe ons volk een nederlaag heeft geleden en hoe de
vijand Gembloux en Leuven heeft veroverd. Ik hoop, dat God
alles nog terecht zal brengen. De aartshertog, de hertogen
van Aerschot, Havré en andere Brusselsche edelen zijn hier
met hunne vrouwen ... Ik hoorde, dat uwe Exc. goed en wel te
Nijmegen zijt aangekomen en verblijd mij bijzonder, dat men
in Gelderland zoo verheugd is, u bij zich te hebben; doch
het zal voor u geen geringe last zijn, zoo lang van huis
weg te blijven, ook om de onkosten. Ik hoop, dat zij al uw
moeite zullen beloonen en u een gelegenheid zullen aanbieden,
eens naar Nassau te gaan. Ik weet toch, hoe uw moeder en uw
vrouw naar u zullen verlangen; het is al zoo lang geleden,
dat gij ze gezien hebt.
"Nog moet ik u, waarde vader! vertellen, dat wij hier in
het kasteel zijn gelogeerd, maar gij kunt niet gelooven,
hoe vreeselijk koud het is. Ik ben bang hier langer te moeten
blijven en vrees, dat ik nog bevriezen zal. Wat zou het een
genot voor mij zijn, wakker te worden en mij zelf te bevinden
in mijn lief klein kamertje in Dillenburg. Mocht dat weder
eens gebeuren, enz.
Antwerpen 10 Februari 1578.
Op die wijze houdt de oudste dochter van den Prins diens broeder Jan
op de hoogte van den toestand. Op den 8en Maart schreef ze weder aan
haar vaderlijken oom:
"Hoe de zaken hier gaan, heeft uwe Exc. zonder twijfel reeds
gehoord. De vijand heeft Aerschot, Sichem en Dietz veroverd,
waar hij, naar ik verneem, schandelijke tirannie uitoefent,
zoodat het arme volk diep te beklagen is. Er gaat een gerucht,
dat de vijand denkt voort te gaan naar Maastricht en zelfs naar
Mechelen. Alles is in Gods hand. Verder, dierbare vader, moet
ik u vertellen, dat de markies van Havré vandaag of morgen
naar Engeland gaat en mijn neef, Graaf Willem Lodewijk met
zich mede neemt. Daar mijn vader zag, dat uw zoon zoozeer
begeerig was Engeland te bezoeken en iets van de wereld te
zien, dacht hij, dat het een goede gelegenheid voor hem was,
om in passend gezelschap mee te gaan. Hij gaf zijn toestemming
en vertrouwde hem aan Joachim van Lier; dat verheugde mij zeer,
want gij weet, dat deze een godvreezend edele is. Als mijn
neef Willem hem tot model neemt, gelijk ik niet twijfel, kan
hij geen kwaad leeren. Uwe Exc. zou moeilijk kunnen gelooven,
hoe knap mijn neef er nu uitziet ... Ik hielp hem met geld
zooveel ik kon en hoop dat gij niet ontevreden zult zijn met
zijn reisplan.
Antwerpen 8 Maart.
Doch genoeg van deze jongemeisjesbrieven, die wederom bewijzen,
welk eene aardige verhouding er tusschen de kinderen van den Prins
en zijn broeder Jan bestond.
Hoe schadelijk ook de nederlaag voor het gezag van Oranje mocht wezen
zijn toestand werd, zooals we straks zeiden, nog veel moeilijker
gemaakt door de tweedracht tusschen de gewesten, welke vooral uit
het verschil in godsdienst voortsproot.
Het ideaal van den Prins, godsdienst en gewetensvrijheid voor allen,
bleek spoedig in de toenmalige omstandigheden onbereikbaar. De
maatschappij was er nog niet rijp voor en Oranje moest ondervinden,
dat al zijn schoone plannen van verdraagzaamheid en wederzijdsche
eerbiediging niet zoo dadelijk verwezenlijkt konden worden. Evenmin
als de katholieke was de Calvinistische partij in de Zuidelijke
Nederlanden vatbaar, om de staatkunde van den grooten Zwijger te
verstaan. Ja, ze vonden beiden, een ieder op haar standpunt, die
staatkunde geheel in strijd met Gods gebod. De Calvinist beschouwde
het Pausdom als den gevloekten poel van ongerechtigheid en al zijn
instellingen als het werk van Satan; hoe zouden ze dan vrijheid van
godsdienst kunnen geven aan de priesters om die ongerechtigheid te
handhaven en te verspreiden? En de Katholieken--volgens hen was het
geheele werk van Luther en Calvijn uit den booze en mocht hun leer
niet binnen hunne landpalen geduld worden.
Die tegenstelling tusschen de beide godsdiensten moeten we steeds in
het oog houden, willen we de verwarring van het jaar 1578 begrijpen,
want aan de meeste dingen lag die tegenstelling ten grondslag.
In het Zuiden van het land waren het vooral Vlaanderen met Gent aan
het hoofd en Artois en Henegouwen, waar de moeilijkheden het grootst
waren. In de beide laatste gewesten speelden behalve de godsdienst
ook de intriges van Anjou met zijn vrienden en die van Don Juan hun
fatale rol.
Veroorzaakte de nederlaag te Gembloux reeds, dat men hier en daar
de kreet "verraad" vernam en men allerlei bedreigingen tegen de
geestelijkheid uitte, daarbij kwam nog het verzet tegen de belastingen,
die door de Staten waren uitgeschreven. Don Juan en Anjou hielden
bovendien de gewesten door middel van hun agenten in voortdurende
onrust en de laatste had in Henegouwen een sterken aanhang, die
vooral door Lalaing gesteund werd. Daar Oranje in die dagen hulp
van Engeland verwachtte, maar nog niet zeker van die steun was,
begreep hij, dat hij Anjou niet van zich moest verwijderen en sloot
de Prins zelfs een verdrag met hem, waarbij Anjou den schoonen titel
ontving van "Défenseur de la liberté des Pays-Bas contra la tyrannie
des Espagnols et de leurs adhérents." Hem werd daarbij alleen in de
toekomst eenig uitzicht op souvereiniteit gegeven, zoodat het verdrag,
dat van Oranje's zijde niets dan politiek was, voor Anjou geen groote
beteekenis had.
Het eenige doel van Oranje was te zorgen, dat Henegouwen zich niet
van de overige staten zou losmaken.
In Vlaanderen wilde men van Fransche hulp niets weten, doch aller oogen
waren daar gericht op Johan Casimir van de Paltz, die met Engelsch
geld een leger in Duitschland had geworven. Kerken en kloosters
plunderend en verwoestend, kwam dit leger in Juli in ons land; met het
statenleger vereenigd, bedroeg het ongeveer 40.000 man, waartegen Don
Juan nauwelijks de helft kon stellen. Hij leed dan ook in Augustus
bij Rijmenam een nederlaag en sloeg daarna een kamp bij Namen op,
waar hij zelf, door eindelooze inspanning afgemat, op den 1en October
al zijn eerzucht met het verlies van zijn jonge leven moest boeten.
Door den dood van Don Juan kwam een ander op het krijgs- en
staatstooneel, n. l. Prins Alexander van Parma, in wien Oranje een
waardigen tegenstander zou vinden.
Parma, in 1546 geboren en dus ongeveer van denzelfden leeftijd als
zijn oom en voorganger Don Juan, bezat veel meer karakter, verstand en
bekwaamheid als legerhoofd dan een van Filips' vorige landvoogden. Op
twintigjarigen leeftijd was hij gehuwd met Donna Maria van Portugal en
de bruiloft had in 1566 in Brussel plaats gehad op het oogenblik, dat
de ontevredenheid tegen de Spaansche maatregelen begon. Oorlogvoeren
was zijn kracht, gelijk hij reeds in zijn jeugd afkeer van de studie
had en alleen veel hield van jagen, paardrijden en het hanteeren
van wapens.
Aan alle Europeesche vorsten gaf Parma bericht van zijn aanvaarden
der landvoogdij en hij riep hen op, hem te helpen in het eindelijk
bedwingen van den opstand, die in de koninklijke domeinen van zijn
oom zulke verhoudingen had aangenomen.
Tot deze domeinen behoorden volgens hem ook de noordelijke gewesten,
waar Oranje reeds geruimen tijd de eigenlijke souvereiniteit bezat. Met
dezen zullen we Parma dan ook van nu af den strijd verder zien voeren.
Een zeer moeilijke rol had de Prins in 1578 te vervullen in Gent, waar
zooals we zagen, de democratie had getriomfeerd en de gevangenschap
van de metgezellen van Aerschot had voortgeduurd, toen Oranje zijn
intrede als stadhouder van Vlaanderen doen zou.
Het volk aldaar verkeerde in hoogst opgewonden stemming; geleid door
mannen als Rijhove en Hembyze en aangezet door heftige predikers,
als Modet en Dathenus, verdacht de Vlaamsche bevolking, vooral na
den nederlaag van Gembloux, de katholieken van verraad.
Op Pinksteren van dat jaar kwam het in Gent tot eene uitbarsting,
die aan de dagen van de beeldstormerij herinnerde. Kerken en kloosters
werden geplunderd, geestelijken mishandeld en de van beelden gezuiverde
kerken voor Calvinistische prediking gereed gemaakt. De Prins stond
tegenover een macht, wier beteekenis hij niet genoeg kende, de vrucht
van de godsdienstige dweepzucht, van het fanatisme. De Pacificatie
van Gent had alleen aan Holland en Zeeland het Calvinisme vergund,
maar den bestaanden toestand omtrent den godsdienst in andere
gewesten gehandhaafd. Vrijheid, openbaarheid van prediking was in
Vlaanderen niet geoorloofd en de Prins liet niet na, den Gentenaars
het ongeoorloofde van hun gedrag onder het oog te brengen. Of Oranje
hen wees op het gevaarlijke van die openbare prediking, waardoor hij
zelf en het vaderland in de grootste moeilijkheden zouden gewikkeld
worden, het hielp niets. De predikanten waren blind voor de gevaren,
stoorden zich aan geen staatkundige overwegingen en hielden zich niet
gebonden aan de bepalingen der Pacificatie.
Daar door dit alles het misnoegen der Katholieken met den dag toenam
en hetzelfde verschijnsel zich ook in Amsterdam en Haarlem voordeed,
kwam Oranje met een voorstel in den Raad van State, daar hij noch
door zachtheid, noch door geweld den toestand kon veranderen.
De Prins kwam n.l. den 9en Juni 1578 met het voorstel van den
godsdienstvrede voor den dag, waarbij het in elke gemeente, waar
honderd gezinnen een der beide godsdiensten verlangden, geoorloofd
zou zijn, dien openbaar uit te oefenen.
Zeker, ook dit was in strijd met de Pacificatie en ondervond in de
Staten-Generaal vooral van katholieke zijde groot verzet, maar de
Prins beriep zich in zijn antwoord op dat verzet op de veranderde
tijdsomstandigheden. Het wantrouwen en de onrust--zoo beweerde
hij--waren bij zijne geloofsgenooten zeer groot geworden. De
Katholieken hadden als stelregel aangenomen, de uitspraak van het
Concilie van Constanz, dat men aan den ketter zijn woord niet behoefde
te houden. Zoo had de koning van Frankrijk de hervormden bedrogen en
vermoord. Na uitdrijving der Spanjaarden voorzag de Prins burgeroorlog,
indien men niet als enkele andere landen tot een godsdienstvrede
besloot, die zoowel den Calvinisten als den Katholieken kon ten
goede komen.
Hij achtte voor alles noodig, maatregelen te nemen, die zouden
voorkomen, dat er op de Unie inbreuk werd gemaakt en nu, wat hij,
noch iemand anders kon voorzien hebben, de Calvinisten zoo het hoofd
opstaken, moest er een schikking worden gemaakt.
De Staten-Generaal waren echter niet te bewegen het voorstel
voorloopig aan te nemen; ze besloten den 12en Juli het ontwerp van
den godsdienstvrede naar de gewesten te zenden, opdat die zelve daarin
zouden beslissen.
Welke moeite Oranje zich ook gaf dit ontwerp, dat ook herstel van
grieven op staatkundig gebied beoogde, te doen aannemen, het stuitte
af op den onwil der gewesten, zoodat feitelijk alleen te Antwerpen
de religievrede werd afgekondigd. Het geneesmiddel bleek erger dan
de kwaal; de scherpe tegenstelling der partijen kwam er nog helderder
door aan den dag.
Wel mag 1578 het bangste en moeilijkste jaar in 's Prinsen loopbaan
genoemd worden, want behalve dien vergeefschen arbeid om door een
godsdienstvrede de eendracht der gewesten te herstellen, was er nog
zooveel meer, dat hem groote onrust bracht. Don Juan en Parma bleven
ook na de nederlaag bij Rijmenam een dreigend gevaar voor de gewesten
vormen; Casimirs woeste onbetaalde troepen hielden op ergerlijke
wijze huis in de landen, waar ze verschenen, terwijl ook Anjou en
zijn agenten doorgingen in troebel water te visschen.
Te midden van al die bezwaren het schip van den Staat der 17 provincies
in een veilige haven te sturen, was een werk boven menschelijke kracht
verheven. Ook voor een man, die zoo hoog als Oranje stond, werd het
moeilijk den weg te vinden te midden der tegenstrijdige wenschen en
belangen van de bondgenootschappelijk vereenigde gewesten.
Toch was Oranje's gezag tot in het najaar nog steeds stijgende. Hij
was trouwens de eenige, die het nog eenigermate kon handhaven. Daar
hij zich zelf terecht beschouwde als de krachtigste belichaming van
de idee der generaliteit, verzuimde hij ook de gelegenheden niet,
die de Staten en de personen aan hem konden binden, ten einde des te
meer aanhangers voor de zaak der Generale Unie te winnen.
Op het einde van den zomer van 1578 werd de derde dochter van Charlotte
van Bourbon geboren. Het kind kreeg den naam van Catharina Belgica en
tegelijk met Catharina van Schwarzburg zou het doorluchtige lichaam
der Staten-Generaal als doopgetuige van de jonge spruit optreden. Bij
deze gelegenheid verzocht de Prins aan de Staten-Generaal het kind
volgens protestantsch gebruik te doen doopen en deelde hij tevens mede,
dat hij besloten had, nu er in Antwerpen vrijheid van godsdienst was,
daarvan voor zichzelf gebruik te maken. Wel waren er enkele Staten
tegen dat voorstel van den doop, maar officieele gedeputeerden werden
er toch benoemd om bij de doopplechtigheid tegenwoordig te zijn,
terwijl aan Oranje het grondgebied van Lingen, ter eere van deze
gelegenheid, werd aangeboden.
De pasgeboren dochter deed alzoo bij haar intrede in het leven haar
vader een grooten dienst, in zoover er publieke eerbewijzen te haren
behoeve aan hem werden betoond. Van deze goede gezindheid jegens
hem maakte Oranje gebruik, vergunning te vragen, in de buurt van
zijne woning een gebouw te stichten voor protestantschen eeredienst,
hetgeen hem ten volle werd toegestaan.
Ook graaf Jan was overtuigd, dat de ster van zijn broeder nog steeds
stijgende was, zooals uit een brief van hem aan Willem van Hessen
blijkt. Broer Jan was echter door zijn benoeming tot stadhouder van
Gelderland slechts kort getuige geweest van het optreden van Oranje
in het zuiden en ging in zijn optimistische berichten meer op losse
geruchten en op den schijn der dingen af. Want zelfs Oranje's gezag zou
ten slotte niet in staat blijken de geesten te bedwingen, den toestand
te beheerschen en eenheid en orde te scheppen in den chaos der dingen.
We zagen vroeger, dat het met Pinksteren te Gent tot een uitbarsting
was gekomen en de Calvinistische democratie overwonnen had. De
poging van Oranje door een godsdienstvrede de gemoederen in
het Zuiden te bedaren, was mislukt. Ook in Artois, dat evenals
Henegouwen aan Vlaanderen grensde, had de Calvinistische democratie
aanvankelijk overwonnen, maar door den heer van Montigny, broeder van
den Henegouwschen stadhouder Lalaing, was de katholieke reactie in
Artois spoedig de tegenpartij meester en Montigny met zijn troepen
bedreigde zelfs het Zuiden van Vlaanderen. Des te fanatieker
werd toen de Calvinistische partij in Gent, die in Augustus het
aantal gevangenen nog met Champagny had vermeerderd, daar deze,
uit afgunst op Oranje, ook van Brussel uit een katholieke reactie
had op touw gezet. In October ging men in Gent nog verder door twee
der gevangenen, o.a. den beruchten Hessels, op gruwelijke wijze om
het leven te brengen. Van geldelijke bijdragen van de stad om in den
algemeenen geldnood te voorzien, kwam niets en het gemeen bleef zich
in Gent en andere plaatsen aan beeldstormerij, plundering van kerken
en kloosters schuldig maken.
Het ontbrak niet aan pogingen van de zijde der Staten-Generaal,
om den vrede te herstellen. Vooral Oranje maakte zich daarbij zeer
verdienstelijk. In brieven verweet hij hen telkens den twist en de
tweedracht, die ze zaaiden, het gemis van hun plichtsbesef, om mede
tot instandhouding van het geheel hun belastingen op te brengen,
hun schandelijk geweld tegen geestelijken en edelen, tegen kerken en
kloosters, hun onchristelijke daden en den grooten ondienst, dien ze
hem met zulke handelwijzen deden, daar men Oranje in Brussel verweet,
dat de Gentsche bedrijven met zijne goedkeuring plaats hadden.
Geen harder en onbillijker aantijging is zeker den Prins ooit
gedaan. Het was hem juist alleen te doen om vrede en eendracht onder
de gewesten te verkrijgen, en hij had den religievrede voorgesteld,
ten einde elken aanstoot van weerszijden te vermijden, alsof hij
eenstemmig was met de Gentsche drijvers, die den katholieken een
onuitdoofbaren haat toedroegen! Alsof het democratisch Calvinisme,
dat alle burgerdeugden opofferde aan geloofsijver en geloofshaat, ooit
de sympathie kon hebben van dezen verdraagzame bij uitnemendheid! En
toch aan de andere zijde was het niet te verwonderen, dat men hem
daarvan verdacht. Hij was toch zelf Calvinist, althans in naam; hij
stond de vrijheid van godsdienst voor en ingeroepen door de burgerij,
had hij haar democratisch streven, ook mede om zijn billijkheid, niet
bestreden. Hoe konden bijgeloovige, bekrompen katholieken hem dan
van iets anders dan van sympathie met die Calvinisten verdenken? De
Prins stond daarvoor echter veel te hoog. En zijn verdere houding
tegenover Gent was het duidelijk bewijs, hoe hij van dien geest van
fanatisme een diepen afkeer had.
Brieven en zendingen baatten Oranje echter niets. Trots zijn beste
raadgevingen, ging men in Gent voort met geweld te plegen tegen de
Roomsche geestelijkheid.
De toestand werd nog erger toen Johan Casimir in Gent kwam en zich
aan het hoofd der Calvinistische ijveraars stelde, want uit wraak,
dat hij van de Staten zoo weinig steun ontving, verzette Casimir zich
tegen alle pogingen, die Oranje in het werk stelde om Gent tot andere
gedachten te brengen. Inmiddels hadden de Waalsche troepen onder
Montigny Meenen bezet en deze stonden nu tegenover die van Casimir
en Gent. Een burgeroorlog scheen onvermijdelijk. Vlaanderen aan de
eene zijde, Henegouwen en Artois aan den anderen kant, begonnen zich
feitelijk van de Staten-Generaal af te scheiden. De toestand was
werkelijk wanhopig.
Wat zou de regeering zonder voldoend gezag en machteloos door
geldgebrek kunnen uitvoeren in den verbitterden strijd, die was
uitgebroken tusschen de Calvinistische democratie in Gent, gesteund
door Casimirs troepen en het andere deel der staatsche krijgsmacht,
de Waalsche soldaten, die bovendien nog aan het muiten sloegen wegens
wanbetaling?
Inderdaad, waar geen redding mogelijk scheen, zou de Prins die althans
ten deele aanbrengen. Hij wist door zijn beleid en persoonlijk
optreden in Gent, de zaken zóó te besturen, dat in Vlaanderen aan
den strijd een einde scheen te zullen komen. De Walen echter waren
reeds te ver gegaan in hun reactie en veroorzaakten, dat de Unie der
17 gewesten uiteensprong.
Den 17en November was trots het verzet van Hembyze en anderen het
besluit genomen, den Prins het gouvernement Vlaanderen aan te bieden
en hem te verzoeken, persoonlijk naar Gent te komen, ten einde de
twisten bij te leggen.
Oranje talmde niet van uit Antwerpen den weg naar Gent in te
slaan, doch hij bleef voorloopig te Dendermonde. Hembyze en de
zijnen vertrouwde hij zoo weinig, dat hij eerst alle maatregelen
voor zijne veiligheid liet nemen, en de Gentenaars liet beloven,
dat ze voor zijn leven zouden instaan, voor en aleer hij naar de
stad trok. Ondertusschen kwamen Casimir, Rijhove e. a. hem reeds te
Dendermonde bezoeken. Zonder voorbehoud liet hij zich tegen Hembyze
en zijn aanhang uit, die dus wisten, wat hun te wachten stond, als
hij in Gent aankwam. Die heethoofd stelde daarom alles in het werk,
om Oranje's komst nog te beletten. Hij meende terecht, dat het dan met
zijn rijk en macht gedaan zou zijn. Ter elfder ure stelde hij nog voor,
Casimir volmacht te geven, om met Oranje een accoord te Dendermonde
te sluiten. Maar op het bericht, dat de Prins eerstdaags komen zou,
zoo men hem zijn veiligheid waarborgde, werd over dit voorstel niet
eens meer gesproken.
Den 2en December hield de Prins een plechtigen intocht in Gent,
begeleid door wel duizend menschen, uit zijn lijfwacht en eerewacht
bestaande. Gentsche ruiters, met Johan Casimir aan het hoofd, kwamen
hem te gemoet. Ook Hembyze nam den schijn aan, van mede den Prins die
hulde te bewijzen. Doch Oranje doorzag dien man geheel en was niet
voornemens hem te sparen. Hij wist, dat Hembyze, dien hij eertijds
zoo hoog geroemd had, een fanatiek drijver, een tyran voor het volk
was geworden.
Wilde er dus iets van Gent terecht komen, dan moest allereerst die
leider vernederd en beschaamd worden. Dat oogenblik liet niet lang
op zich wachten. Want nauwelijks had de magistraat den Prins in het
verblijf van Casimir verwelkomd en was de afspraak gemaakt, dat men
den volgenden ochtend de beraadslaging zou aanvangen, of Oranje vroeg,
wie hunner hem rekenschap kon geven van de vele troepen, die op weg
naar Gent waren. Het schijnt dat Hembyze die troepen had ontboden, om
zich en de zijnen te doen beschermen. Die troepen moesten aanstonds
terug en toen Hembyze zich niet wist te verantwoorden, zei de Prins
hem duchtig de waarheid en de Gentsche volksmenner stond geheel
bedremmeld en wist niet hoe zich te redden.
Het is bekend, hoe die Calvinistische drijvers, met Hembyze en Dathenus
aan het hoofd, zich niet hadden ontzien, om den Prins openlijk een
godloochenaar te schelden. Omdat hij elken vorm van godsdienstig leven
kon waardeeren en van elken vorm de religie van het hart onafhankelijk
maakte, daarom kon de Prins vrijheid van godsdienst voor beide gelooven
eischen en daarom kon hij zelf, uit louter inschikkelijkheid, zich een
jaar of langer van allen eeredienst onthouden, om allen te sparen. Doch
die breede opvatting kon geen der partijen dulden.
Hoevele eeuwen zouden nog moeten voorbijgaan, eer de Nathan der Weise,
eer de fabel der 3 ringen werd verstaan en toegepast! Hoe weinig worden
die nog begrepen in onze dagen, nu hoe langer hoe meer licht over het
eigenlijk wezen van den godsdienst is opgegaan! Hoe machtig zijn nog
de terughoudende krachten van vooroordeel, verblinding en huichelarij!
Maar dan kan het ons niet bevreemden, dat de Prins in zijn godsdienst
door zijne tijdgenooten niet verstaan werd, dat Oranje's verheven zijn
boven alle vormen door hen als verregaande onverschilligheid, ja zelfs
als goddeloosheid werd aangemerkt. De Prins wilde echter dat merkteeken
niet dragen, hij eischte in het recht gesteld te worden tegen hen,
die hem voor atheïst hadden uitgekreten. Harde woorden vielen er
uit zijn mond over Hembyze en zijn aanhangers en al gaven deze niet
aanstonds hun verzet tegen Oranje op, de zedelijke nederlagen, die
ze telkens in de eerste dagen leden, maakten het waarschijnlijk,
dat de Prins er in slagen zou, de gewenschte orde te herstellen.
De Prins had reeds vroeger een acte van aanneming opgesteld, waarin
aan de geestelijken hun eigendom werd verzekerd, de R. Katholieke
godsdienst vrij mocht worden uitgeoefend en de eisch werd gesteld,
dat de gevangenen zouden worden losgelaten. Behalve deze bepalingen,
die als grondslag moesten dienen om de onderhandelingen te beginnen,
stelde hij nu in een vergadering van de magistraat nog andere
bepalingen voor, die behalve een algemeene amnestie en een betere
regeling der geldmiddelen, ook inhielden: Behandeling der stadszaken
volgens de oude privileges.
Wie zich herinnert, hoe Gent op die oude privileges stond, kan
niet anders dan de hooge wijsheid van Oranje roemen, om daardoor
de Gentenaars te winnen. Dat hunne stedelijke zaken naar hun oude
voorrechten zouden behandeld worden, was voor de inwoners, die 40
jaar geleden al die voorrechten onder de straffende hand van Karel
V hadden verloren, een groote vreugde. Dat vooruitzicht gaf aan de
betere stemming, waarin de stad door Oranje's komst gekomen was,
nog verhoogden klank. Wel trachtte Hembyze nog een spaak in het
wiel te steken, maar zijn poging mislukte en zoo was er grond voor de
verwachting, dat niet alleen Gent weer voor de goede zaak der eendracht
zou worden gewonnen, maar ook, dat er een schikking zou gevonden
worden tusschen Gent en de Malcontenten uit Artois en Henegouwen.
Op den 5en December begonnen de beraadslagingen over de voorstellen
van den Prins, eerst met eene daartoe benoemde commissie, daarna met
de drie leden van de Poorterij, de Weverij en de Neringen. De dekens
der laatstgenoemde, onder wie Hembyze vele aanhangers telde, waren nog
niet zoo gemakkelijk te overreden, doch eindelijk gaven ook zij toe.
De R. Katholieke geestelijken ontvingen niet alleen hun eigendommen
terug, maar ze behielden ook volle vrijheid van godsdienst, zoowel
in Gent als in geheel Vlaanderen. Gent beloofde trouw aan de Unie,
terwijl de Staten-Generaal zouden zorgen, dat de Walen uit Vlaanderen
vertrokken enz.
Door het groot beleid van den Prins was het gelukt, Gent tot rede te
brengen en had de stad al de eischen toegestaan, die de Staten-Generaal
haar deden. Oranje kondigde buitendien een algemeene amnestie af
en gaf zelf het meest krasse bewijs zijner verdraagzaamheid en
vergevensgezindheid, toen hij alle pogingen bestreed om Hembyze uit
de magistraat te verwijderen en toen hij zelfs aannam, nog de gast
van Hembyze te willen zijn.
In de woning van zijn grootsten tegenstander in Gent bracht hij toen
met Casimir eenige dagen door.
Wel duurde het nog tot den 27en, eer de Gentsche godsdienstvrede
was afgekondigd, maar reeds op den 11en December was de stad tot
rust gekomen.
Buitengewoon veel menschen- en wereldkennis was er noodig geweest dat
resultaat te bereiken. Nog altijd was Gent de moeilijkste plaats om te
besturen; ook nu had men wederom ervaren, dat het volk nog dezelfde
hartstochtelijke karaktertrekken bezat als in de Middeleeuwen, toen
de wijze Jacob van Artevelde als het slachtoffer van den haat en den
hartstocht, door zijn stadgenooten zoo gruwelijk was vermoord.
Dat Oranje's optreden zulk een uitwerking op die bevolking veroorzaakt
had, is een nieuw bewijs van zijn zedelijke grootheid en van zijn
staatkundig genie. Door de grootste gestrengheid aan de eene zijde,
maar ook door de uiterste lankmoedigheid aan den anderen kant, is
hem het bedwingen van Gent gelukt.
Des te bedroevender was het, dat, waar die zware taak gelukkig
was vervuld, de vruchten toch niet konden geplukt worden. Door
het bedwingen van Gent was er groote kans op een schikking ook met
de andere ontevredenen, maar de Waalsche gewesten waren, terwijl
Oranje's aandacht geheel aan Gent was gewijd, in een andere richting
gedreven, die voor de instandhouding van de Generale Unie niet minder
gevaarlijk was.
HOOFDSTUK XXVII.
ORANJE EN DE UNIE VAN UTRECHT. NIEUWE ANGSTEN EN GEVAREN. 1578-1579.
In dezelfde maand December 1578, toen de Prins door zijn persoonlijk
optreden in Gent de orde daar herstelde, was het door middel
van intriges voorloopig gelukt, de Zuidelijke gewesten Artois en
Henegouwen langzamerhand onder de gehoorzaamheid van den koning
terug te brengen. Een tijdlang had men ook te strijden gehad tegen
de Calvinistische democratie in de hoofdstad van Artois en ook
Anjou telde er nog tal van aanhangers, maar zoowel de afkeer van de
Gentsche Calvinistische ijveraars en de gehechtheid aan den katholieken
godsdienst waren oorzaak, dat het Parma ten slotte gelukte Montigny,
de leider der Waalsche Malcontenten, voor de zaak van den koning
te winnen.
Den 26en December verliet Anjou Henegouwen en in dezelfde maand ruimde
nog een ander ridder het veld in de Nederlanden. Johan Casimir had in
Gent ontdekt, dat hij zich niet opgewassen voelde tegen den invloed van
Oranje; teleurgesteld verliet hij het land, maar werd ook in Engeland
door Elisabeth, die hem gesteund had, niet vriendelijk ontvangen.
Werd de Prins van Oranje geheel verrast door die beweging in het
Zuiden, welke ten doel had zich bij Parma aan te sluiten? Met de
onderwerping van Gent hoopte hij wel, dat het geheele Zuiden trouw
aan de Pacificatie zou blijven, maar meer dan hoop was het ook niet
en het beste bewijs, dat de Prins het dreigende gevaar van het Zuiden
wel begreep, is zijn voorarbeid in 1578, die tot de Unie van Utrecht
heeft geleid.
Men beweert wel, dat niet de Prins, maar zijn broer Jan dien voorarbeid
heeft verricht en Oranje zelfs onwaarheid spreekt, als hij in zijn
Apologie zegt, die Unie tot stand te hebben gebracht, maar dit is
onjuist. Zeker, de Prins droeg aan zijn broer het voorloopige werk
voor die Unie op, maar niet Jan, doch Willem was er de ontwerper van.
Reeds sinds 1576 stond Oranje zulk een confederatie voor den geest; bij
het verdrag van Delft in dat jaar hadden Holland en Zeeland een Unie
gesloten en in 1577 was ook Utrecht toegetreden. Al bevond Oranje zich
sedert dien tijd in het Zuiden, hij had toch waarlijk zijn aandacht
van het Noorden niet afgetrokken. Wat Friesland en Groningen betreft,
rekende hij op den graaf van Rennenberg en ook op Drente en Overijsel
meende hij staat te kunnen maken.
Gelderland zou waarschijnlijk het moeilijkst te winnen zijn voor zulk
een Unie.
Met het oog daarop werd door zijn machtigen invloed op den 10en Maart
1578 door den landdag te Arnhem besloten, Graaf Jan de stadhouderlijke
waardigheid over dat gewest op te dragen. Het doel, dat Oranje daarbij
vooral op het oog had, was de versterking van den band tusschen de
Noordelijke gewesten. Wie kon beter Oranje's plaatsvervanger in
het Noorden zijn dan broer Jan, die zoo geheel met de plannen en
bedoelingen van den Prins op de hoogte was.
De Graaf ging echter niet in alles met zijn broeder mee, want hij kon
zich volstrekt niet vereenigen met Oranje's voorliefde voor Frankrijk
en het was dus gelukkig, dat Anjou tijdelijk verdwenen was. Ook was
er verschil van opvatting over den godsdienst; de verdraagzaamheid van
Willem werd door Jan niet gedeeld, hij was veel beslister Calvinist en
wilde dan pas aan het katholicisme concessies doen, wanneer daardoor
alleen zijn eigen godsdienst kon beschermd worden.
Dit bleek ook al spoedig na zijn komst in Gelderland, want op
allerlei wijzen bevorderde hij de Calvinistische prediking en hield
daardoor zeer weinig rekening met de katholieke meerderheid van het
gewest. Aan zijn ijver gaf hij zoo toe, dat hij zelfs naar Dillenburg
kon schrijven, dat er in Tiel een heerlijk vreugdevuur was gemaakt van
alle beelden eener kerk en dat de klokken hadden geluid totdat alles
in asch was vergaan, terwijl in Nijmegen monniken waren verjaagd en
ook een kerk in bezit was genomen.
De geest van de Gentsche Calvinisten woonde ook in Jan van Nassau,
tengevolge waarvan hij bij de Staten van Gelderland veel verzet vond
om zich bij de gewenschte Noordelijke Unie aan te sluiten. Gelderland
vreesde voor het overwicht van Holland en Zeeland en de oude Geldersche
adel was bang zijn invloed te verliezen. Toch bracht Jan van Nassau
het zoover, dat er in September een buitengewone vergadering van
Gelderland werd samengeroepen, waar ook vijf vertegenwoordigers uit
Holland o.a. Oldenbarnevelt, aanwezig waren.
De heftigste tooneelen hadden daarbij plaats en veel succes had die
vergadering niet. Toen nu Jan van Nassau een poos naar Duitschland
was geweest, werd door Oranje het plan van de Unie weer opgevat en
op den 15en November liet hij een generale dagvaart in Holland en
Zeeland beschrijven, waar nieuwe voorstellen omtrent bepalingen der
Unie werden aangenomen. Deze vielen zoo in den smaak van Utrecht
en Gelderland, dat reeds in December Utrecht, Holland, Zeeland en
Friesland voorloopig teekenden en de conferentie reeds den 10en
Januari te Utrecht samenkwam. Hier werd den 23en Januari 1579 de
Unie van Utrecht gesloten, die ook door Graaf Jan als Stadhouder van
Gelderland werd geteekend.
De inhoud van deze Unie was hoofdzakelijk de volgende: De gewesten,
die haar teekenden, wilden geenszins van de Generale Unie, door
de Pacificatie van Gent aangenomen, scheiden, integendeel, zij
hielden die in waarde, doch ze wilden zich ten eeuwigen dage tot een
geheel vormen, "alsof ze maar één provincie waren," onverminderd de
bijzondere privilegiën van de gewesten en de steden. Ze beloofden
elkander met goed en bloed tegen alle geweld bij te staan. De kosten
van de verdediging (die in bijzonderheden werd vastgesteld) zouden
eensdeels uit de domeinen, anderdeels uit belastingen gevonden
worden. Daarin, zoowel als in quaesties van vrede of bestand, was
eenstemmigheid noodig; in andere zaken gold de meerderheid. Kon die
eenstemmigheid niet worden verkregen, dan besliste de stadhouder,
"nu ter tijd wezende."
Wat den godsdienst aanging, zouden Holland en Zeeland naar hun
goeddunken handelen, terwijl de andere gewesten òf den religievrede
konden aannemen òf in 't bijzonder zulke orders konden uitvaardigen
als de rust en de welvaart van dat gewest eischten.
Men ziet de hand van den Prins duidelijk in dezen arbeid. Ook het
opdringen van den religievrede in gewesten, waar zulks onnoodig was,
lag niet in zijn geest. Jan van Nassau, door zijn broeder ernstig
onderhouden over zijn al te grooten ijver voor het Calvinisme,
was door den invloed van den Prins thans ook geneigd tot die
uniebepalingen. Het schoone denkbeeld van de Unie der zeven staten,
alsof zij maar één provincie waren, was ongetwijfeld een gedachte
van Oranje. Hoe menigmalen ook later afgestuit op het provincialisme,
op den duur is die Unie toch tot stand gekomen.
Door die gedachte alleen kunnen we beweren, dat Oranje de stichter
is van den Nederlandschen Staat.
Zeker, de Unie van Utrecht heeft vele schaduwzijden leeren
kennen. Er waren willekeurige en dubbelzinnige bepalingen in. Maar
de duidelijk sprekende punten omtrent de solidariteit tegenover
den gemeenschappelijken vijand, van onderlinge aansprakelijkheid
voor de kosten van den Staat, van algemeenen dienstplicht zelfs en
van betrekkelijke godsdienstvrijheid zijn inderdaad den grootsten
lof waard.
De geruchten, die in het Zuiden kwamen over het vormen eener
afzonderlijke Unie der Noordelijke gewesten, bevorderden ook daar het
streven, zich te vereenigen. In dezelfde maand Januari 1579, dat de
Unie van Utrecht tot stand kwam, werd in het Zuiden de welbekende Unie
van Atrecht gesloten, die, voorbereid door de agenten van Parma en den
aanvoerder der Malcontenten, voorloopig Henegouwen, Artois, Rijsel,
Douai en Orchies omvatte en waarbij het behoud van den katholieken
godsdienst en het gezag van den koning op den voorgrond stonden.
Wel trachtte de Prins nog de scheiding te voorkomen en gelukte het
hem, zelfs drie dagen na het sluiten der Unie van Atrecht (6 Januari)
den vrede tusschen Vlaanderen en de Malcontenten te doen teekenen,
maar de verbittering van de katholieke bewoners van Artois en
Henegouwen tegen de Vlaamsche Calvinisten en den Prins was te groot,
dan dat de scheiding kon voorkomen worden. De woeste uitbarsting
van het Calvinisme onder het Gentsche gepeupel; de onbeschaamde
buitensporigheden, in die Vlaamsche stad en elders bedreven, waren
de hoofdoorzaak, dat Parma's verleidelijke taal, om zich weder onder
't gezag van den koning te stellen, zooveel gunstige ooren vond.
Staatsman en krijgsheld tevens, verzuimde hij aan de eene zijde geen
enkele gelegenheid, om door voorkomendheid en vrijgevigheid personen
en gemeenten te herwinnen voor de zaak des konings, aan de andere
zijde om zich met allen spoed voor te bereiden op vernieuwing van
den krijg tegen Oranje en de gewesten, die zijne partij hielden.
De Prins liet niet na, de weifelende streken voor de Staten-Generaal
te behouden, doch de genoemde gewesten waren en bleven onherroepelijk
verloren. Nog duurde het vier maanden, eer het verbond, dat voorloopig
op 6 Jan. gesloten was, werd bekrachtigd. Eerst op den 17en Mei 1579
werd te Atrecht het verdrag van reconciliatie door de staten van
Henegouwen en Artois, door Rijsel, Douai en Orchies geteekend. Het
behoud van het katholicisme en van het gezag van den koning stonden
op den voorgrond; doch ook werden de Pacificatie van Gent, de 1e Unie
van Brussel en het Eeuwig Edict bevestigd.
In den loop van het jaar werden tal van meerdere streken en steden en
niet minder edelen en grooten voor de Unie van Atrecht gewonnen. Doch
reeds de aanvankelijk geslaagde verzoening met den koning, die van zijn
kant handhaving der privilegiën, terugtrekking der vreemde troepen en
een Prins van den bloede als landvoogd beloofde, maakte wijd en zijd
grooten indruk. Zelfs verhaalt men, dat er feesten ter eere van die
gebeurtenis in Parijs werden gevierd. In een der schouwburgen gaf men
een pantomime, waarin Filips een mooie makke koe op de planken bracht,
die echter plotseling weerspannig werd, tegen begon te spartelen, de
leidsel brak en bijna was weggeloopen. Daarna kwam Alexander Farnese
op, die het gebroken touw weer trachtte samen te binden, terwijl ook
de Staten-Generaal op het tooneel verscheen. Sommigen pakten de koe
bij de horens of sloegen ze op den rug, terwijl anderen van voren
bleven staan en om hulp riepen.
De Duitsche keizer, de Fransche koning en de Engelsche koningin,
die soms medelijden met de koe hadden, dan weer met haar vervolgers,
waren toeschouwers. Alençon (de hertog van Anjou) liep er dapper op
af en greep de koe bij haar staart. Daarop kwamen Oranje en Casimir op
het tooneel met een melkemmer en trachtten haar te melken, toen Parma
den halster greep en het dier triomfantelijk naar Filips terugbracht,
dat met den eenen poot Casimir, met den anderen Oranje een schop gaf.
Zeker eene Oranje geheel onwaardige voorstelling, alsof hij slechts de
Nederlanden als eene melkgevende koe beschouwde, doch een niet onaardig
verhaal in zoover als ze uitdrukking gaf aan de publieke meening in den
vreemde omtrent den thans gedeeltelijk bedwongen opstand. Dat echter de
koe, hoe ook gedeeltelijk getemd, voor een ander deel even weerbarstig
bleef en haar doel heeft bereikt, om in beter, schooner landouwen te
grazen, heeft de verdere geschiedenis der Noordelijke gewesten wel
bewezen. Doch op dat oogenblik was het voor den Prins een vreeselijke
slag. Hij, die in de Pacificatie van Gent als de vrijverklaring der 17
Nederlandsche gewesten, zijn levensideaal had meenen te vinden, zag in
de Unie van Atrecht de vernietiging van zijn schoonsten wensch. Want
al beriep zich Atrecht zoowel als Utrecht op die Pacificatie, ze had
voor beider oor een geheel anderen klank. Voor den Prins was zij de
uitdrukking geweest van: vrede door vrijheid, voor Parma en de zijnen
zou ze zijn: vrede na nieuwen strijd tot onderdrukking.
Hoe hard het Oranje dan ook viel, om van zijn ideaal te scheiden,
hoe hij daarom alleen zoo lang mogelijk vertraagd had, zelf de Unie
van Utrecht te onderteekenen, toch deed hij dit eindelijk op den
3en Mei 1579. Ten volle was hij er niet mede ingenomen, al was ook
het denkbeeld van hem afkomstig. Hij kon zelf niet ontkennen, dat
die Unie den katholieken Walen moest mishagen wegens de duidelijke
voorliefde van haar voorstanders, in het bijzonder van Jan van Nassau,
voor het Calvinisme.
Met den religievrede, zooals hij dien begeerde, stond het ook in die
Unie tamelijk zwak. De Prins deed daarom in April nog een poging,
om op den religievrede een generale Unie te bouwen, doch ook die
poging stuitte af op de leden der Utrechtsche Unie. Zoolang hij nog
kans meende te hebben op 't welslagen van zijn onderhandelingen met
Montigny e. a., trad de Prins niet openlijk tot de Unie toe. Toen
het eindelijk bleek, dat de verzoening van de Waalsche gewesten met
den koning zeker zou volgen, bekrachtigde ook hij de Unie van Utrecht
met zijne handteekening.
In den loop van 1579 en 1580 werd deze Unie nog door Friesland,
Overijsel en Drente onderschreven; Rennenberg teekende in Juni 1579,
doch reeds een jaar later volgde zijn schandelijke afval. Ook enkele
steden in Brabant en Vlaanderen traden toe.
Sedert het eind van 1578 had Parma, wiens macht zich thans over
tal van gewesten uitstrekte, het plan Maastricht te belegeren. Na
strooptochten door het zuidelijk gebied der Staten en den slag bij
Burgerhout op 23 Februari 1579, legerde hij zich in het begin van
Maart voor die veste. De inwoners toonden het vaste voornemen, den
Spaanschen veldheer van hun poorten te verdrijven. De oude geschiedenis
van dapperheid aan beide kanten, herhaalde zich hier; van weerszijden
werden er mijnloopen gegraven en trachtten de verschillende troepen
elkander in de diepte der aarde te verrassen.
Parma was het rijkst aan hulpmiddelen. Hij bouwde een reeks sterke
forten rondom de stad, zelfs woningen voor zijn soldaten, om hen des
te langer de ongemakken van den krijg te doen verduren. Oranje had
met moeite een leger van 7000 man verzameld, dat, door graaf Jan
en Hohenlohe geleid, bestemd was om Maastricht te verlossen, doch
reeds de eerste aanblik op die stad, welke als 't ware Maastricht
omsingelde, bewees hun, dat het een verloren spel was. Nog op 25
Juni werd er een brief van Oranje in de stad geworpen, die binnen
14 dagen hulp beloofde. Het was reeds te laat, want op den 29en Juni
werd Maastricht stormenderhand genomen.
Een poging van den Prins, op het congres in Keulen een wapenstilstand
voor Maastricht te verkrijgen, was afgestuit op een weigering
van Parma, die wel wist, dat Maastricht het niet lang meer zou
uithouden. De verovering had bij verrassing plaats, toen de stad nog
in diepen slaap was. Er volgde een moord met al zijn onbeschrijflijke
verschrikkingen, zooals Spaansche soldaten, die 4 maanden in gevaar
en nood hadden geleefd, alleen konden volvoeren. Al moge het getal
van 8000 omgekomenen bij de belegering en den driedaagschen moord wat
overdreven zijn, zeker is het waar, dat de helft der bevolking door
het zwaard of de pest is omgekomen en dat Maastricht en omstreken voor
geruimen tijd in de grootste ellende en armoede gedompeld waren. Geen
wonder, dat Parma na deze groote overwinning voor de Spaansche zaak,
den 3en Juli zijn zege-intocht in de arme stad hield.
Het was een vreeselijke slag voor de nationale partij van het Noorden
en daarbij allernoodlottigst voor den naam van den Prins, die algemeen
beschuldigd werd, de stad aan haar lot te hebben overgelaten. De
inwoners, zoo sprak men, hadden op hem vertrouwd. Hij had toch
hulp en verlossing beloofd, indien ze het konden uithouden? Wat men
na de nederlaag op de Mookerheide had gezegd, werd thans herhaald
n. l. dat zijn halfheid en uitstel de ramp hadden veroorzaakt. Geen
held van eenig volk ontgaat zulk een oordeel, als tegenspoed hem
achtervolgt. Toch was zulk een verwijt na den val van Maastricht voor
den Prins zeer moeilijk te dragen.
Het waren donkere dagen voor Oranje, want behalve het verlies van
deze stad moest het hem ook wel droevig stemmen, dat tal van edelen
de zijde van den koning kozen. In Juli ging de jonge graaf van Egmond,
die den Prins eerst zoo dapper had terzijde gestaan, tot de partij van
Filips over; iets later volgden Aerschot, Schets van Grobbendonck en
anderen. Heze was reeds overgegaan, Havré zou spoedig volgen ja, zelfs
de oudste zoon van Oranje's zwager, van den Berg, koos Parma's partij.
"Ik kan den Prins nu niet verlaten," schreef graaf Jan aan zijn
Dillenburgsche vrienden, "daar hij bijna door iedereen in den steek
wordt gelaten behalve door mij en den stadhouder van Friesland."
Ook deze zou binnenkort afvallig worden. Rennenberg, op wien Oranje
geheel had vertrouwd, begon in het najaar sterk naar de Spaansche zijde
te neigen. Zelf katholiek ergerde ook hem de rumoerige beweging der
Calvinisten in het Noorden, maar de doorslag gaf niet die ergernis,
maar wel de belooning, welke hem werd toegezegd en ook de vrees,
misschien zelf het slachtoffer te worden. In Maart had de overgang pas
plaats, nadat Oranje nog door een persoonlijk bezoek had geprobeerd,
hem te weerhouden.
In de laatste maanden van 1579 was ook een poging in Keulen mislukt om
den vrede te herstellen. Het plan was van Keizer Rudolf uitgegaan en
Filips, vroeger nooit gezind zulk een congres te steunen, had ook
een gezantschap gezonden. Tal van Europeesche mogendheden waren
er samengekomen om de belangen der Nederlanden te bespreken. De
Nederlandsche gezanten gaven niet onduidelijk te verstaan, dat, ingeval
de vrede niet werd gesloten, men den koning als vervallen van zijn
souvereiniteit zou beschouwen en het volk als ontheven van zijn eed van
trouw. Doch wat konden onderhandelingen baten als de Spaansche koning
niet toe wilde geven op het belangrijke punt van godsdienstvrijheid,
hetgeen door de Staten-Generaal juist geëischt werd.
De afgevaardigden van dit college vertrokken, toen het duidelijk bleek,
dat men niet tot overeenstemming kon komen, maar de vertegenwoordigers
van vijf gewesten bleven en het gevolg hiervan was de officieele
verzoening van het Zuiden met den koning.
Het is merkwaardig, dat in dien tijd toen er geen couranten waren,
die uitdrukking gaven aan eene publieke meening, een land zoo
spoedig onder den algemeenen indruk kon komen van de verschillende
gebeurtenissen. Toch was dit zoo, want in den zomer van 1579 bestond
er tegen Oranje een algemeen wantrouwen, zoo hemelsbreed verschillend
van de warme gevoelens, die eenige maanden vroeger voor "Vader Willem"
gekoesterd werden.
"Ik kan niet genoeg zijn voorzichtigheid en gelijkmoedigheid, om
zooveel zaken en zooveel beleedigingen te dragen, bewonderen. Ik
geloof, dat er in de Christelijke wereld geen eminenter man bestaat,"
zoo schreef Hubert Languet aan Sidney.
Nergens zaten zijn vijanden stil, overal was men bezig zijn gezag
te ondermijnen en we kunnen ons zoo begrijpen, dat Oranje aan de
Magistraat van het woelige Gent o. a. schreef:
"..... Wil daarbij bedenken, dat zij die mij zoo blameeren, vrijheid
van spreken hebben, doordat ik die vrijheid door het bloed mijner
familie, door mijn werkzaamheden en de opoffering van mijn geld voor
hen heb gekregen. Zij zijn alleen aan mij dank schuldig, dat ze zoo
vrij over mij kunnen spreken."
Men ontzag zich zelfs niet, den Prins op schandelijke wijze te
belasteren. Tot in de vergadering der Staten-Generaal drong die laster
door. Er kwam een bode in Antwerpen met een brief aan de Staten, zoo
vol lastertaal omtrent den Prins, dat de Secretaris van den Raad,
die het stuk overluid begon te lezen, maar ziende wat de bedoeling
er van was, daarmee twee, drie keeren uit louter schaamte ophield. De
Prins dat bemerkende, nam toen den brief zelf in zijn handen en las hem
tot het einde toe aan de vergadering voor. Dat was zeker de schoonste
en edelste zelfverdediging; maar blijkbaar was de bedoeling van het
schrijven, Oranje in algemeen diskrediet te brengen.
Was bij al dien afval, ontrouw en laster, Vlaanderen nog maar in rust
gebleven, doch de Prins zei terecht van dit gewest: "Die oproeren in
Vlaanderen bederven geheel onze zaken."
Nadat Oranje er de orde had hersteld bleef het er maar kort rustig;
het fanatisme der Calvinisten ontwaakte echter weer en sloeg
zelfs over naar Antwerpen, waar op den Hemelvaartsdag (28 Mei) een
processie, die Matthias bijwoonde, aanleiding gaf tot een heftige
uitbarsting van het gepeupel, waarbij twee menschen gedood werden en
de landvoogd zelf in levensgevaar verkeerde. Oranje slaagde er wel
in, verder bloedvergieten te voorkomen, maar in een vergadering van
overheidspersonen dreigde hij, het land te zullen verlaten, indien
de ongeregeldheden niet konden worden gestild. De magistraat beloofde
zijn best te zullen doen, indien hij hen althans niet alleen liet.
De hoofdreden van deze nieuwe onlusten, welke ook in andere plaatsen,
maar vooral in Gent voorkwamen, was het niet direct nakomen van
de voorwaarden door de Malcontenten. Oranje werd daar weder het
slachtoffer van den geloofshaat en Hembyze met Dathenus ontzagen zich
niet hem openlijk en heftig te belasteren en de volkswoede om zijn
verdraagzaamheid en Franschgezindheid tegen hem op te wekken. Die
volksleiders riepen om Johan Casimir, dien zij als een vertrouwbaar
geloofsgenoot wilden terughebben.
Dathenus noemde Oranje rondweg een godloochenaar, die even gemakkelijk
van zijn godsdienst als van zijn kleedingstuk veranderde. Eerst nam
de Prins geen notitie van die lastertaal, maar later schreef hij in
een brief aan de Gentsche burgers:
"Men heeft mij verteld, dat Mr. Dathenus mij als een man zonder
godsdienst of trouw, als iemand alleen door eerzucht beheerscht,
heeft geteekend en dat hij ook andere dingen gezegd heeft, die hem in
zijn ambt in het minst niet voegen. Ik geloof niet, dat het noodig
is, daarop eenig antwoord te geven. Alleen wil ik zeggen, dat ik
gaarne bereid ben, het oordeel daarover aan allen, die mij kennen,
over te laten."
Nogmaals begreep Oranje, dat hij door persoonlijk bezoek iets goeds
zou kunnen uitwerken. Toen hij kwam, stond Rijhove aan zijn zijde om
met kracht Hembyze en Dathenus te weerstaan. Hoewel deze heeren niets
ontzagen, Oranje bij het volk te belasteren en het te waarschuwen tegen
de plannen van den Prins om het land aan Anjou en de Franschen over te
geven, Oranje bleef hen meester. Hembyze werd uit de regeering gezet
en gedwongen met Dathenus de vlucht te nemen. Ze zochten een wijkplaats
bij Casimir in Duitschland, die ze onder zijn bescherming nam.
Het jaar 1579 bracht dus wel nieuwe angsten en gevaren voor den
Prins. Hoe weinigen zouden te midden van zooveel verraad en ontrouw,
laster en afval, zijn staande gebleven! Hoevelen zouden in zulk
een bangen strijd de voordeelige voorwaarden van het Congres van
Keulen, die hem persoonlijk werden aangeboden, met beide handen hebben
aangenomen! Niet alzoo de Zwijger. Hij verloor trots allen tegenstand
zijn moed niet; zijn onwrikbaar geloof in de toekomst van het land
en in die der vrijheid, hield hem staande. De Prins gevoelde die
hopelooze verdeeldheid, terwijl Parma met den dag krachtiger werd;
bovendien het vreeselijk lot van Maastricht bedreigde ook andere
steden, terwijl hierdoor bij vernieuwing dringende behoefte aan
buitenlandsche hulp ontstond. Dit leidde, zooals we later zullen
zien, tot de aanbieding van de souvereiniteit aan den hertog van
Anjou. Vele moeilijkheden waren echter nog te overwinnen, want tegen
Anjou's candidatuur bestonden in het land groote bezwaren.
De verhouding van Oranje tot Anjou heeft misschien, meer dan eenige
andere daad van hem, aan de afbrekende critiek van zijn vijanden
blootgestaan en niet alleen zijn tegenpartij, maar ook tal van
aanhangers van den Prins hebben zijn Fransche politiek veroordeeld.
Uit een openbaar gemaakte correspondentie is ten duidelijkste gebleken,
dat de Staten-Generaal het werkelijk belang van het land op 't oog
hadden, toen ze met Anjou nieuwe onderhandelingen aanknoopten. Deze
was na de voorloopige erkenning van Filips te Atrecht en nadat hij
bemerkt had, dat de Zuid-Nederlandsche heeren niet van hem gediend
waren, den 19en Januari 1579 naar Frankrijk teruggekeerd, weinig
vermoedende, dat zijn hulp zoo spoedig weer zou worden ingeroepen.
Door Anjou's gezant, die hij had achtergelaten, werden de betrekkingen
met den Prins en de Staten-Generaal aangehouden. Tal van gewesten
wilden niets van Anjou weten, zooals Vlaanderen en Holland, maar er was
een omstandigheid, die de oppositie in 1579 wat kalmeerde. Elisabeth
van Engeland, die vroeger gedreigd had haar steun te ontzeggen, indien
de Nederlanden hulp bij Anjou zochten, was van politiek veranderd
en wendde zelfs een huwelijk met Anjou voor. Ofschoon dit alleen
een politieke kunstgreep van haar was tegenover Frankrijk en Spanje,
gaf zij zóó een schijn van waarheid aan dit plan, dat men algemeen een
huwelijk verwachtte. De hoop hierop was wel oorzaak, dat de antipathie
tegen hem in het land verminderde, al bleef die nog zeer groot.
De Prins bleef bij zijn meening, dat de aanvaarding van Anjou's
souvereiniteit het eenige middel zou zijn om den strijd tegen den
koning van Spanje vol te houden. Hij gaf dit advies dan ook aan de
Staten, maar liet duidelijk uitkomen, dat zij hierin moesten beslissen;
de persoon van Anjou was hem onverschillig, maar als representant
van Frankrijk zocht hij dezen vorst.
Vooral Jan van Nassau was zeer sterk tegen Anjou. Zijn streng
Calvinisme veroorzaakte, dat hij van het ontrouwe, verraderlijke
Frankrijk niets goeds verwachtte. Hij stelde Franschen en Spanjaarden
op één lijn. Had hij zijn eigen wil in 1579 kunnen doorzetten,
dan zou Graaf Jan reeds zijn stadhouderschap van Gelderland hebben
neergelegd en naar Dillenburg zijn teruggekeerd. In Juli was daar des
te meer reden voor, door het overlijden van zijn echtgenoote, gravin
Elisabeth, wier dood door allen, ook door zijn oude moeder Juliana,
ten zeerste werd betreurd.
Oranje liet echter zijn broer niet los; hij had hem te veel noodig
en in het jaar van de Unie van Utrecht was hij in het Noorden de
rechterhand van den Prins. Met de Fransche politiek kon broer Jan
zich volstrekt niet vereenigen; er bestaat zelfs een memorandum van
hem, waarin hij op de groote nadeelen van het verbond met Frankrijk
wijst. Hij waarschuwt de landen daarin, zich toch niet in te laten met
"dergelijke goddelooze tirannen" als Frankrijks vorsten en hij vreest,
dat ze daardoor bij de nakomelingschap een slechten naam op zich laden.
Het verzet van Graaf Jan was wel begrijpelijk, maar thans kon zijn
plan om zonder steun de zaak tot een goed einde te brengen, nog niet
verwezenlijkt worden. Na tien jaar zou men tot de erkenning komen,
dat een monarchie door een op zich zelf vertrouwende republiek te
vervangen was. Te midden van al den tegenstand, die Oranje in 1579
beleefde, was het begrijpelijk, dat hij in de hulp van een nieuwen
souverein de kracht tot behoud meende te vinden.
De Prins vond geen tijd, alle langdradige brieven en waarschuwingen
van zijn broeder te beantwoorden en hij zond hem een kort bericht,
waarin hij meldde, dat hij alles zorgvuldig had gelezen en den wensch
tevens uitsprak, zijn broeder te spreken. Hij wilde Jan niet verliezen,
maar voor dezen werd het blijven op den duur zeer moeilijk, want
ook in Nassau hadden zijn kinderen groote behoefte aan hem. Toch is
het waarschijnlijk, dat niet dit laatste, maar wel de afkeuring van
de politiek van den Prins, de hoofdoorzaak was van het vertrek uit
Nederland in 1580. Graaf Jan meende nu eenmaal, dat de zoogenaamde
verdraagzaamheid van den Prins, het leenen van een oor aan den
duivel was.
Oranje ging op den ingeslagen weg voort en bereikte met Anjou in 1581
zijn doel.
HOOFDSTUK XXVIII.
ANJOU. JULIANA'S DOOD. AFZWERING VAN FILIPS II. 1580-1581.
Van de vele redevoeringen, welke de Prins tot de Staten-Generaal
hield, was die op den 9en Januari 1580 wel de meest merkwaardige,
die wederom een nieuw bewijs is zoowel van zijn edel en grootmoedig
hart, als van zijn diep doorzicht in de zaken van het land. Hij wilde
voor het uiteengaan van de leden, die weken lang vruchteloos waren
samen geweest, hen nog eens met ernst op hun verplichtingen wijzen
in deze moeilijke dagen van de wording van den nieuwen Staat. Hun
besluiteloosheid kende hij maar al te goed en zoolang dit zoo bleef,
zou de ondergang van het land niet kunnen voorkomen worden. "Voor
alle dingen," zegt hij, "moeten wij vaststellen of wij den vrede of
den oorlog willen," en zinspelend op de aanbiedingen van het Congres
te Keulen, vervolgt hij: "Als ik spreek van vrede, dan wil ik niet
in algemeene termen praten. Want wie bestaat er, die zóó'n vijand is
van zichzelf, zijne vrouw, zijne kinderen en wat nog meer zegt, van
zijn land, die niet uit zijn volle hart den vrede verlangt, waardoor
hij rustig en kalm zijn leven kan doorbrengen, het goede genieten,
dat God hem heeft gegeven en God dienen naar zijn geweten? Maar ik
spreek van den vrede, gelijk hij ons is aangeboden; want het is ijdel,
om in het algemeen over den vrede te praten, als men de bijzondere
omstandigheden niet in aanmerking neemt, die in de tractaten op den
voorgrond worden geplaatst, om tot den vrede te komen."
"Ik wil niet van mij zelf spreken, Mijne Heeren; nooit heb ik
mijn eigen belang gezocht, maar alleen de welvaart van het land;
ik ken wel de valsche lasteringen, die op mij worden geworpen,
niet door mijn vijanden alleen, maar ook door hen, die zeggen,
mijne vrienden te zijn. Toch trek ik mij die op geenerlei wijze aan
en ik wil dergelijke leugens niet bestrijden dan door de waarheid
van mijn leven, dat ik aan den dienst van het algemeen gewijd heb,
hetgeen ik hoop, dat God mij zal doen blijven najagen, zoolang ik
leef. Want daardoor zal ik aan de nakomelingschap de oprechtheid en
zuiverheid van al mijn bedoelingen doen kennen. Ik verzoek u daarom,
Mijne Heeren, acht te geven op hetgeen ik u voorstel en op hetgeen
ik u zeg en bevestig, hetgeen zoo dringend noodzakelijk is, dat ik
zonder dat geen ander middel zie om het land, dat tot heden onder
zooveel bezwaren door Gods hulp is bewaard, te kunnen redden."
Wie zich den inhoud van het vorig hoofdstuk te binnen brengt, zal dien
toon niet ten volle verstaan? Alles scheen in 1579 samen te spannen,
om den arbeid, dien Oranje verricht had, te vernietigen. Had hij te
midden van zooveel angsten en tegenspoed nu maar van het eerste lichaam
van den Staat, waarmede hij moest regeeren, krachtige ondersteuning
gevonden!
Het ontbrak hem daarin niet aan talrijke vrienden en geestverwanten;
maar wel verre, dat deze zich als één man rondom den Prins zouden
geschaard hebben, waren er allerlei hindernissen, die hen tot
geene daden brachten en die hen zelfs in dien benarden toestand
tot besluiteloosheid doemden. Het was hetzelfde gebrek, dat ook
later tijdens het bestuur der Republiek zooveel onheil teweegbracht;
dezelfde leemten in de staatsinrichting, die vaak in de beste dagen
van die Republiek tot zooveel uitstel, oneenigheid en daarom tot
werkeloosheid leidden, ze openbaarden zich met al haar jammerlijke
gevolgen reeds te midden van de wording van den Nederlandschen Staat.
Zoo ooit dan was in 1579 snel, krachtig, doortastend handelen
noodzakelijk, en dit konden de leden der Staten-Generaal niet,
want ze waren veel te afhankelijk. Het ontbrak eenvoudig aan een
centrale macht; steeds moesten de verschillende gewesten en steden bij
vernieuwing geraadpleegd worden over alles, wat men wilde besluiten.
De Prins zag zeer goed dat gebrek in; toen hij in Holland en Zeeland
optrad, had hij met hetzelfde te strijden gehad. Er was een centrale
macht noodig, een hoogste college, dat onmiddellijk besluiten kon,
als de nood het eischte.
"In onzen gedesorganiseerden toestand is het geen wonder, dat wij
slechts een stad (Maastricht), wel wonder, dat we niet reeds meerdere
steden verloren hebben. We moeten een organisatie en een centrale
macht hebben, Mijne Heeren, die beslissen en gehoorzaamheid eischen
kan. Nu komt iedereen, die in nood is, tot mij, alsof ik alles in
mijn hand heb, terwijl ik weet, hoe volkomen machteloos ik ben om
te handelen. Zoowel de militaire als de financieele toestand eischt
zulk een oppersten raad, die kan bevelen." In bijzonderheden wijst
de Prins dit verder aan en dan eindigt hij met te zeggen:
"Gaat dan heen naar uwe gewesten en steden en doet ze verstaan als
dringend noodzakelijk, wat ik u op het hart heb gedrukt. Ik bid
u daarbij, te gelooven, dat dit geen redevoering is, die ik tot u
gehouden heb, maar alleen een waarschuwing die, als ze niet wordt
opgevolgd, den ondergang van het land ten gevolge hebben zal.... Indien
uwe heeren en meesters een goed besluit nemen, dan hoop ik met Gods
hulp, dat het land zal gespaard worden; en vast ben ik besloten met
u te leven en te sterven."
Hoe goed zag Oranje de gebreken van de Staten-Generaal in, wanneer
wij hem hooren in den brief aan de vier leden van Vlaanderen:
"Kiest bovenal vertegenwoordigers, die hart voor de zaak van het
vaderland hebben en die bijzondere en partijdige belangen kunnen ter
zijde stellen. De gedeputeerden handelen als advocaten, die door de
gewesten of steden zijn aangesteld om op hun individueele eischen
aan te dringen en hun lokale belangen te beschermen, in plaats van
samen over het algemeen welzijn te beraadslagen als raadgevers,
wien de publieke zaken zijn toevertrouwd."
Noch in de redevoering van den Prins, noch in den brief aan de vier
leden van Vlaanderen wordt gesproken van het plan, Anjou's hulp in
te roepen. Dit onderwerp was echter dikwijls in de vergaderingen der
Staten-Generaal besproken en Oranje had zelfs een memorie opgesteld,
waarin de voordeelen van de erkenning van Anjou boven den koning
werden opgesomd. Ten slotte werd een ontwerp gemaakt, waaraan ook
Oranje zijn goedkeuring had gehecht. De macht van Anjou werd daarin
zeer beperkt. Hij zou zijn onafhankelijkheid van Frankrijk zoowel
als de privilegiën moeten handhaven; den godsdienstvrede en de Uniën
erkennen, terwijl zijn macht op financieel en militair gebied zeer
zou begrensd zijn. Buitendien zouden de Staten-Generaal volkomen
vrijheid van vergaderen hebben, terwijl Anjou ze minstens eens per jaar
moest bijeenroepen. Het duurde nog geruimen tijd, eer de gewesten dat
ontwerp hadden goedgekeurd; alleen Vlaanderen nam het onmiddellijk aan,
de anderen stelden uit of weigerden.
De Prins ging zelf in het eind van Januari naar Holland, waarheen
Matthias hem vergezelde. In het oude paleis der Nassau's te Breda
werden eerst eenige dagen doorgebracht en op den 1en Februari ging
Oranje naar den Haag, waar hij nog denzelfden dag aankwam. In drie
jaar tijds had hij Holland niet gezien. De hoofdbedoeling van zijn
tocht was, dit gewest persoonlijk te overreden, de souvereiniteit
van Anjou te aanvaarden. Met groote hartelijkheid werd de Prins in
Holland ontvangen en dat hem dit goed deed na al het wantrouwen in
den laatsten tijd in Brabant ondervonden, kunnen wij ons voorstellen.
Terwijl Oranje daar was trof hem echter een zeer ernstig verlies
door het verraad van Rennenberg, die zich aan het hoofd stelde der
koningsgezinden in Groningen en op den 3en Maart, na vermeestering
der stad, tot Parma overging.
Door onderschepte brieven was het den Prins duidelijk geworden, dat
er aan de plannen van Rennenberg niet te twijfelen viel; hij wilde
zich in dienst van den koning stellen, zoodat men het noodig achtte
dat Oranje met hem een onderhoud zou hebben. Rennenberg, die daar
heel begrijpelijk niet op gesteld was, begreep, dat hij terstond
moest handelen, wilde hij zijn plan niet zien mislukken.
"Op den avond van den 3en Maart 1580," zoo verhaalt Motley, "had
de graaf de aanzienlijkste families der stad op een bal en banket
genoodigd. Aan den disch vroeg de eerste burgemeester, Hildebrand,
den gastheer op den man af, wat er van de lasterlijke geruchten waar
was, die in omloop waren; hij hoopte, zei hij, dat het niet zoo zou
zijn en het alleen uitstrooisels van zijn vijanden waren. Alzoo ter
verantwoording geroepen, vatte Rennenberg den burgemeester bij de hand
en riep uit: "Wel, vader! hoe kunt gij, dien ik als een vader eer,
mij van zulk een boos stuk verdenken? Ik bid u, stel vertrouwen in
mij en heb geen vrees."
Zoo stelde hij den burgemeester en de overige gasten gerust. Het banket
en het dansen ging zijn gang, terwijl Rennenberg den aanslag regelde.
Nog dienzelfden nacht werden de voornaamste aanhangers der
staatspartij uit hun bed opgelicht en naar de gevangenis gebracht,
terwijl de geheime aanhangers van Rennenberg gewaarschuwd waren. Voor
dag en dauw stoven schuitenvoerders en ander gespuis, welgewapend het
marktplein op; zij droegen fakkels en vaandels en brachten de stille
stad met hun getier in rep en roer. De plaats werd bezet, voor het
stadhuis geschut geplant om de voornaamste straten te bestrijken en
op verschillende punten werden verschansingen opgeworpen.
Nauwelijks was de dag aangebroken, of Rennenberg reed in volle
wapenrusting het marktplein op, terwijl men merkte, dat hij zoo akelig
bleek zag. Door dertig ruiters gevolgd, die evenals hij van top tot
teen gewapend waren, riep hij de verzamelde menigte toe:
"Staat bij, staat bij, goede burgers! nu ben ik eerst uw Heer en
Stadhouder."
Terwijl hij sprak, baanden zich eenigen der aanzienlijkste burgers,
leden van den Raad, een weg door het gedrang en spraken de menigte op
een toon van gezag toe om zoo het oproer te dempen. Een van Rennenbergs
ruiters loste zijn karabijn op den voorsten der heeren, die niemand
anders was dan burgemeester Hildebrand. Hij viel dood neder aan de
voeten van den Stadhouder--van den man die hem weinige uren te voren
de hand had gedrukt, hem vader genoemd en gesmeekt had, geen argwaan
tegen hem te koesteren. De dood van dien aanzienlijken man bracht
heel wat ontsteltenis teweeg. Rennenberg sprak zijn aanhangers toe
en spoorde hen aan om wat zij vroeger misdaan hadden in het vervolg
door ijver in 's konings dienst weder goed te maken. Eenige dagen
later werd de stad weder plechtig aan den koning onderworpen, maar zoo
overhaast was de graaf te werk gegaan, dat hij niet in staat was om,
wat hij gehoopt had, ook de provincie mee te sleepen.
Ook Rennenberg dus ontrouw aan de goede zaak! Het was een groot
verlies, vooral ook, omdat het gevaarlijk was voor het gezag in het
Noorden, want in die gewesten bestond een sterke beweging ten gunste
van den koning van Spanje en het katholiek geloof. Het gevolg hiervan
was, dat in het Noorden een langdurige oorlogstoestand ontstond,
die pas met de Reductie van Groningen in 1594 ten gunste der Staten
is geëindigd.
Inmiddels was Oranje in Holland gebleven en tal van steden, in het
bijzonder Amsterdam, hadden hem geestdriftig ontvangen. Gedurende die
reis bleef Charlotte in Antwerpen en handelde als plaatsvervangster
van haar afwezigen gemaal. De Prins had bevolen, dat alle papieren aan
haar getoond zouden worden, voor ze verder verzonden werden. Hij had
een te zware taak in het Noorden te vervullen, om reeds zoo spoedig
naar Antwerpen terug te keeren, te meer, omdat hij zich vast had
voorgenomen, zijn doel met Anjou te bereiken, welken tegenstand hij
daarbij ook mocht ondervinden.
Bij de vele tegenwerking, die hij daarbij van alle zijden had, was
het gelukkig, dat hij in dat plan krachtig gesteund werd door Marnix,
die tengevolge van Anjou's vroegere vriendschappelijke verhouding
tusschen de Hugenoten, zeer met hem was ingenomen. Hij schreef zelfs
op verzoek van Oranje een geschrift, waarin de zaak van den Franschen
prins werd verdedigd.
In Holland belegde Oranje een zoogenaamde "Groote Vergadering,"
waarin ook de kleine steden vertegenwoordigd waren. In die vergadering
wilde men de stelling handhaven, die men in 1576 had ingenomen. In
de practijk hadden ze reeds toen de gehoorzaamheid aan Filips
opgezegd; nu waren ze bereid zelfs zijn naam uit hun staatsstukken
te verwijderen, maar in plaats daarvan die van Anjou te stellen,
daartoe konden ze niet overgaan. Ze verklaarden het gezag alleen aan
Oranje te willen toekennen. Merkwaardig, dat de Prins in de streek,
waar zijn persoonlijke invloed het sterkst was, in deze gewichtige
aangelegenheid zoo weinig kon uitwerken. Het was als met de erkenning
van Matthias, waarin Holland Oranje ook niet gevolgd had.
De Staten besloten ten slotte, dat de namen van hen en van Oranje aan
het hoofd van alle stukken zouden geplaatst worden; ze wilden hem
zelfs den titel van graaf van Holland geven. Deze besluiten bleven
echter geheim en alleen op voorwaarde dat Anjou deze beperking
van souvereiniteit zou toestaan, mocht de Prins verder met Anjou
onderhandelen.
Ook de andere gewesten toonden zich niet begeerig den Franschen prins
te erkennen en de invloed van Jan van Nassau was daar duidelijk
te bespeuren. Toen Oranje den 7en April den Haag verliet en naar
Antwerpen terugkeerde, bleef hij er bij, dat het noodzakelijk was,
zijn wil ten opzichte van Anjou, te doen zegevieren.
Jan van Nassau vertrok in den loop van den zomer ook uit het land. We
zagen reeds, dat niet alleen familieomstandigheden hem noopten dit
besluit te nemen; zijn kinderen hadden zeker een groote behoefte aan
zijn terugkeer, terwijl hij tevens een tweede huwelijk wilde sluiten
met Kunigonde, dochter van den keurvorst van de Paltz. Toch was dit
niet de hoofdreden van zijn vertrek. Hij kon het nu eenmaal niet eens
worden met de plannen van zijn broer; het verbond met Frankrijk vond
hij verschrikkelijk en in de Unie had hij zoo weinig vertrouwen, dat
een directeurschap van die Unie hem ook niet toelachte. Bovendien was
zijn positie in Gelderland allesbehalve te benijden, want wantrouwen,
tegenwerking, ja zelfs armoede in den letterlijken zin van het woord
waren zijn deel.
"De bakker heeft laten weten, dat hij na morgen geen brood meer wil
borgen, vóór hij betaald is," schreef de graaf in November en met
den slager scheen het niet beter gesteld, want in datzelfde schrijven
stond: "De kok heeft dikwijls geen vleesch om te braden, zoodat we vaak
's avonds zonder eten naar bed moeten gaan."
Het is licht te begrijpen, dat zijn vertrek voor den Prins een groot
verlies was. Toen Oranje en Charlotte hem bij zijn huwelijk hartelijke
brieven zonden, konden ze niet nalaten, de hoop uit te spreken, dat
zijn vertrek uit de Nederlanden slechts tijdelijk zou zijn, maar
de graaf wilde zich niet langer met de troebelen der Nederlanden
inlaten. Ook het pak pamfletten door den Prins aan Jan gezonden,
waarmede hij zijn terugkeer wilde bewerken, baatte niet. Graaf Jan
scheen het eens te wezen met Johan Casimir, die hem in een brief
gelukwenschte, uit dien chaos weg te zijn.
De Prins bleef alleen en voelde zich wel verlaten, want in een brief
aan zijn vriend Lazarus de Schwendi paste hij het oude latijnsche
spreekwoord op zich toe: "zoolang gij gelukkig zult zijn, zult gij
vele vrienden hebben; worden de tijden donker, dan is er niet een."
Toen Jan van Nassau in Dillenburg terugkeerde, was Juliana van
Stolberg overleden.
De laatste jaren van haar leven had ze tenminste het voorrecht gehad
haar zoon Willem gelukkig gehuwd te zien, hetgeen voor de oude moeder
een groote troost moet geweest zijn. We zagen reeds hoe bijzonder
Juliana zich over de verbintenis van haar zoon met Charlotte van
Bourbon had verheugd en ook hoe deze het hart van haar schoonmoeder
wist te winnen. Ofschoon de verschillende taal wel een beletsel
was voor een gemakkelijken omgang, bewezen tal van vriendelijke
attenties hoe hartelijk de verhouding dier beide vrouwen was. Het
in 1576 geboren kind kreeg ook den naam van Louise Juliana en de
gouden armband, die Juliana van Stolberg in de laatste dagen droeg,
was een geschenk van Charlotte.
Hoe eenzaam haar laatste levensjaren ook waren, aan hartelijke
belangstelling in den grooten krijg in de Nederlanden ontbrak het haar
nooit. Nog in 1577 schrijft ze van uit Siegen aan den Prins, dat hij
toch nooit een vrede ten koste van het geweten moet sluiten. Wat
verlangt ze in die dagen naar bericht en hoor haar waarschuwend
woord, wanneer ze den Prins voor oogen houdt, dat de Satan zich
in een schapenvacht hult om binnenkort als een verscheurende wolf
te voorschijn te komen, waardoor vele vrome Christenen in groote
treurigheid zullen worden gebracht. En dan haar vermaning aan het slot:
"Het is beter het tijdelijke dan het eeuwige te verliezen."
Voortdurend houden de verwanten van Juliana haar op de hoogte van wat
er in de Nederlanden voorvalt. Als ze in 1579 verneemt, hoe de pogingen
tot het sluiten van een algemeenen vrede weder zijn mislukt, daar van
Spanje geen gewetensvrijheid is te verkrijgen en ze bovendien hoort
spreken over de krasse maatregelen, die men zal nemen, dan schrikt de
oude, beproefde vrouw wederom op en schrijft vol droefheid in haar
hart aan Jan van Nassau. In dezen brief, eenige maanden voor haar
dood geschreven, vraagt ze dringend om nadere berichten, en spreekt
ze de hoop uit, dat God ten slotte een goeden vrede zal geven.
Hoe heerlijk voor haar, kort voor haar heengaan nog uit een brief
van den Prins te hooren, dat trots alle verleidelijke aanbiedingen,
niemand in de Nederlanden er over denkt een vrede te begeeren,
welke tegen God zou strijden, ze zullen er eerder alles aan wagen,
dan dien schat te verliezen.
Welk eene troostwoorden in haar laatste levensdagen!
Geen vrede zonder gewetensvrijheid, dat had ze haar zonen steeds
voorgehouden en ze kon nu gerust haar hoofd ter neer leggen, verzekerd
als ze was, dat haar kinderen, die daar ginds den grooten strijd
volhielden, aan haar hoofdbeginsel trouw bleven: "het Eeuwige meer
te achten dan het tijdelijke."
"De dood sluipt mij zachtkens achterna," heet het in een harer laatste
brieven; haar voorgevoel bedroog haar niet. Den 18en Juni 1580 overleed
zij; van al haar verwanten was alleen Graaf Ernst van Schauenburg bij
haar heengaan tegenwoordig. Den 22en Juni had de begrafenis plaats en
thans kan men nog altijd in de Dillenburger kerk het goed onderhouden
grafmonument van de stammoeder onzer Oranje's vinden.
Een merkwaardige figuur verdween met Juliana van Stolberg. Wat zij
voor ons volk is geweest van uit haar Dillenburger kasteel, kan niet
genoeg door ons worden gewaardeerd. Onze strijd in de bange jaren
van den krijg tegen Spanje was de hare en niet ten onrechte wordt
zij wel de priesteres genoemd van den bevrijder der Nederlanden en
zijne medestrijders.
Zij zag in den strijd van haar zoon de bevrijding van de Evangelische
geloofsgenooten van den gewetensdwang en de mogelijkheid van vrije
Evangelische prediking. Daarvoor offert ze haar zonen, drie ontvallen
haar bij Heiligerlee en Mook, twee anderen blijven in groot gevaar,
ver van haar verwijderd, maar daarover klaagt de arme moeder niet. Zoo
terecht heeft men gezegd, dat zij zeker wel het meest van al de
Nassau's heeft geleden, zij, die niet in de Nederlanden is gekomen,
maar daar van uit haar Dillenburger kasteel al haar zonen zag heengaan
om ze niet meer te zien wederkeeren.
Parma had in die dagen meer succes. Niet alleen was Rennenbergs verraad
een buitenkansje voor hem, maar ook in het Zuiden won hij terrein,
vooral na het gevangen nemen van den ijverigen Hugenoot La Noue.
Dit alles prikkelde Oranje tot beëindiging van de onderhandelingen
met Anjou, want daarna rekende hij stellig op Fransche hulp. Hij
wist het ten slotte zoover te brengen, dat de Staten-Generaal in
Augustus besloten, een deputatie naar Anjou te zenden, die daar
reeds geruimen tijd te Plessis bij Tours op had gewacht. Aan het
hoofd daarvan stond Marnix; verder twee Vlamingen, twee Brabanders
en twee uit het Noorden. Brabant en Vlaanderen zouden onmiddellijk
onder Anjou staan, Holland en Zeeland onder den Prins, terwijl daar,
evenals in de rest der Noordelijke Unie, de souvereiniteit van Anjou
slechts een naam zou zijn.
Den 19en September kwam, na tal van bezwaren, door Anjou geopperd,
het verdrag van Plessis-les-Tours tot stand, waarbij de vierde zoon
van Catharina de Medicis de souvereiniteit over de Nederlanden ontving.
Oranje had dus zijn doel bereikt! Thans zouden de resultaten moeten
worden afgewacht, want de toegezegde hulp van Frankrijk kon de eenige
redelijke grond voor het verdrag zijn.
JULIANA, Gravin van Stolberg en Wernigerode.
Dochter van Graaf Botha van Stolberg (1467-1538) en Anna,
dochter van Graaf Filips van Eppstein-Königstein.
Geboren 15 Februari 1506 [+] 18 Juni 1580
Gehuwd: I. 9 Juni 1523 Filips II, Graaf van Hanau-Minzenberg,
geb. 17 Augustus 1501, [+] 28 Maart 1529.
II. 20 Sept. 1531 Willem de Rijke,
Graaf v. Nassau-Catzenellenbogen-Dillenburg,
geb. 10 April 1487 [+] 6 Oct. 1559.
-----------------------------------------------------------------------------
I I I I
Reinhard Katharina Fillips III Reinhard
geb. geb. geb. geb.
10 April 1524 26 Maart 1525 30 Nov. 1526 8 April 1528
[+] 12 April 1525. [+] na [+] 14 Nov. 1561 [+] 10 Oct 1554.
15 Juni 1581 geh. 22 Nov. 1551
geh. 1545 Helena, dochter
Graaf Johan IV van Johan II
v. Wied van Palz-
[+] 15 Juni 1581 Simmern.
Zeven kinderen. (uitgestorven.)
(Stammoeder
van het
Huis v. Wied.)
-----------------------------------------------------------------------------
I Stiefkinderen.
Juliana a. b.
geb. Elisabeth Magdalena
30 Maart 1529 geb. Oct 1515 geb. 6 Oct 1522
[+] 8 Juli 1595 [+] Jan. 1525. [+] 18 Aug. 1567
geh. I. 1549 geh. 1538 met
Thomas Graaf Herman, Graaf
van Daun en van Nuenar en
Kyrborg [+] 1533 Moers.
[+] 4 Dec. 1578.
a. Anna geh. met
Wilhelm, Heer
van Crichingen.
b. Juliana geh.
met Ernst,
Graaf van
Mansfelt.
II. 1567 Herman,
Graaf van
Manderscheid-
Blankenheim.
[+] 1604.
-----------------------------------------------------------------------------
II II II
Willem I Hermanna Jan
(de Zwijger geb. 9 Aug. 1534 geb. 22 Nov. 1536
(Zie familiestam.) jong gestorven. [+] 8 Oct. 1606
geh. I. 1559
Elisabeth doch-
ter George van
Leuchtenburg
[+] 1579.
II. 1580
Kunigunde
dochter Fred. III
Keurvorst v. d.
Paltz [+] 1586.
III. 1586
Jeannette doch-
ter Gr. Lodewijk
van Sayn.
Twintig kin-
deren. Voortzet-
ting Dillenburg-
sche, stichting
tal van andere
liniën o.a. door
kleind. v. Jan.
Huis Waldeck.
-----------------------------------------------------------------------------
II II II
Lodewijk Maria* Adolf
geb. geb. geb. 11 Juli 1540
10 Januari 1538 18 Maart 1539 [+] 24 Mei 1568
[+] 14 April 1574 [+] Januari 1599 (Sneuvelt bij
(Sneuvelt op de geh. 1556 Willem Heiligerlee.)
Mookerheide.) Graaf v. d. Berg
[+] 1586.
Negen kinderen.
Sterft in 1712 in
mannel. linie uit
met Oswald III,
die Frans
Willem van
Hohenzollern-
Sigmaringen
tot erfgenaam
van zijn bezit-
tingen in Zutfen
maakte.
-----------------------------------------------------------------------------
II II II
Anna Elisabeth Catharina
geb. 21 Sept. 1541 geb. 25 Sept. 1542 geb. 29 Dec. 1543
[+] 12 Febr. 1616 [+] 18 Nov. 1603 [+] 25 Dec. 1624
geh. 1559 geh. 1559 geh. 1560
Graaf Albrecht Conrad, Graaf Günther, Graaf
van Nassau- van Solms- v. Schwarzburg
Weilburg Braunfels [+] 15 Mei 1583.
[+] 11 Nov. 1593 [+] 27 Dec. 1592.
Veertien Veertien
kinderen. kinderen.
Stammoeder Hieruit komt
der linie het huis Solms.
Nassau-
Weilburg, enz.
-----------------------------------------------------------------------------
II II II
Juliana Magdalena Hendrik
geb. 10 Aug. 1546 geb. 15 Dec 1547 geb. 15 Oct. 1550
[+] 31 Aug. 1588 [+] 16 Mei 1630 [+] 14 April 1574
geh. 14 Juni 1575 geh. 27 Jan. 1567 (Sneuvelt op de
Albrecht, Graaf Wolfgang, Gr. Mookerheide.)
v. Schwarzburg- v. Hohenlohe-
Rudolstadt Weikersheim
[+] 10 April 1605. [+] 1610
Tien kinderen. Veertien
Huis kinderen.
Schwarzburg- Hieruit stam-
Rudolstadt. men Huizen
Hohenlohen-
Kirchberg
enz.
* Abusievelijk niet vermeld op bladz. 3, terwijl het sterfjaar van
Juliana's stiefkind Elisabeth moet zijn 1525 en geboorte en
sterfjaar van Elisabeth uit het tweede huwelijk moeten zijn
1542-1603.
Ook moet op bladz. 3 als kind van Jan den Oude in plaats van
Willem Lodewijk geplaatst worden Ernst Casimir, wiens zoon
Willem Frederik huwde met Albertina Agnes.
Was de positie van Matthias tot heden weinig eervol geweest, thans
kon men hem in het geheel niet meer gebruiken. Hij had als hoofd
gefigureerd, maar nu men in 1581 de souvereiniteit aan Anjou had
opgedragen, verviel het ambt van Matthias, die juist als landvoogd
van Filips II was opgetreden.
Toen Marnix uit Frankrijk teruggekomen was met de aldaar geteekende
overeenkomsten, werd de afzwering van den koning van Spanje een
allereerste eisch voor den nieuwen Staat. De Staten-Generaal hadden
reeds te voren hun zittingen van Antwerpen naar Amsterdam verplaatst,
daar men zich in het Zuiden niet meer veilig achtte. Den 22en Juli 1581
was door de Staten van Holland aan den Prins de souvereiniteit over
Holland en Zeeland nader aangeboden en den 26en Juli werd in den Haag
de vervallenverklaring van den koning van Spanje plechtig uitgesproken.
De Generale Staten, uit die van Brabant, Vlaanderen, Holland, Zeeland,
Gelderland, Utrecht, Friesland, Overijsel en Mechelen zeiden formeel
de gehoorzaamheid aan Filips II op.
In de wereldgeschiedenis is dit document, waarin de banden
verscheurd werden tusschen den autocratischen Spaanschen koning
en zijn onbevredigde onderdanen, hoogst merkwaardig. Het contract,
gesloten tusschen den regeerder en zijn volk, was door den eersten
verbroken, daar hij zijn verplichtingen niet had opgevolgd; daarom
was de andere contracteerende partij niet langer gehouden aan haar
verplichting tegenover hem en dus de afzwering van den koning voldoende
gerechtvaardigd. Een groote zestig jaar later zou het Engelsche
Parlement dit tegenover Karel I herhalen en twee eeuwen daarna liet
het Amerikaansche Congres eveneens de wettige onafhankelijkheid van
George III uitspreken.
De afzwering van Filips II is als een daad van de hoogste
eerloosheid beschouwd, en bovenal van de zijde der Ultramontaansche
geschiedschrijvers is een vloek uitgesproken over die snoodheid. Het
is hier de plaats niet de wettigheid of het recht van die afzwering te
onderzoeken; ook niet, in hoever men zich daarbij op het privilege van
de "Joyeuse entrée" van Brabant beroepen kon. Ons is het voldoende,
op te merken, dat de eed van afzwering niets nieuws aan de wereld
verkondigde, maar eenvoudig bestaande toestanden bevestigde en verder,
dat de Prins van Oranje van de dagen van 1568 af steeds openlijk het
recht van verdrukte onderdanen heeft verdedigd, om zich tegen den
vorst te verzetten, met een beroep op de souvereiniteit van het volk,
waaraan ook vorsten ondergeschikt zijn.
In woord en daad had Oranje die denkbeelden reeds jaren lang verspreid
en noch legitimisme, noch ultramontaansch staatsrecht zullen ooit
in staat zijn, deze daad van het Nederlandsche volk als ongoddelijk
voorgoed te brandmerken. Zoo ooit eenig volk recht heeft gehad, zich
het juk van de schouders te werpen, dan wel de Nederlanden in de 16e
eeuw, wier Calvinisme het hun daarbij voorschreef als een goddelijke
plicht. Zonde, zware zonde zou het voor hen geweest zijn, langer een
koning te dienen, die hun geen vrijheid van godsdienst zou geven, ja,
hun geloof wilde verwoesten, niet minder dan Filips het zich als de
zwaarste zonde zou hebben toegerekend, zoo hij hun godsdienstvrijheid
had geschonken.
HOOFDSTUK XXIX.
BAN EN APOLOGIE. 1580.
Reeds voor en in 1573 had men over geheime moordaanslagen tegen den
Prins gedacht. Granvelle zoowel als Alva waren daartoe de aanstokers
geweest. Zoowel de een als de ander had echter een tijdlang Filips'
ongenade moeten ondervinden. Granvelle vertoefde van 1574 af in
een soort van ballingschap te Rome, maar was steeds op de hoogte
gebleven van den toestand der Nederlanden door zijn ouden vriend
Morillon, vicaris-generaal van zijn vroeger aartsbisdom. En Alva,
wiens regeeringsstelsel in de Nederlanden, volgens vele vertrouwde
raadgevers van den koning veel had bedorven, werd sedert 1574 evenmin
aan het hof te Madrid geduld. In 1579 en in 1580 werden echter beiden,
Granvelle zoowel als Alva, weer in genade aangenomen, de laatste
om Portugal voor Spanje te gaan veroveren, de eerste, om den koning
vooral voor de verwarde zaken in de Nederlanden van raad te dienen.
Nu was volgens den kardinaal de landvoogdij niet in goede
handen bij Parma, en moest diens moeder Margareta weder een
tijdlang als landvoogdes optreden, terwijl haar zoon het leger
zou besturen. Vandaar, dat Filips' zuster nog eenmaal als hoofd
der regeering optrad en van 1581-1583 uit Italië in de Nederlanden
kwam. Ze liet echter haar zoon in alles handelen en na haar vertrek
werd Parma weder zelf landvoogd.
Granvelle's politiek tegenover Oranje was een geheel andere dan die
men tot dien tijd gevolgd had. Van onderhandelingen, zooals vroeger te
Breda, te Geertruidenberg en te Keulen, wilde hij niet meer weten. Hij
begreep terecht, dat bij de groote tegenstelling der beginselen zulk
een onderhandeling geen vruchten dragen kon. Toch was en bleef Oranje
de ziel van den geheelen opstand. Met zijn dood was, volgens zijn
meening, alles uit. Doch niet langer moesten er geheime moordaanslagen
bedacht worden, die de Prins, door zijn spionnen ingelicht, best kon
ontkomen. Openlijk moest er een prijs op zijn leven worden gesteld.
Dit geschiedde door den ban, die in 1580 over het hoofd van den
Prins werd uitgesproken. Zoo stelde Karel V een prijs op het hoofd
van Maurits van Saksen en Karel IX op dat van Coligny. Bij Filips
vond het voorstel aanstonds een gewillig oor en Granvelle haastte
zich dan ook, aan Margareta van Parma zijn blijdschap te melden,
dat Filips het plan had toegejuicht.
Parma en zijn raad wezen nog den koning op de gevaren er aan
verbonden. Hij waarschuwde hem zelfs tegen dat afschuwelijk bedrijf,
omdat hij er het tegendeel van verwachtte, dan in Spanje gemeend
werd. "Is de Prins dood; dan is het uit met den opstand, want hij
is er de ziel van," zoo redeneerde men in Filips' omgeving. "Zijn
populariteit zal er door toenemen in de Nederlanden; de verraderlijke
aanslag zal de liefde van het volk voor den verafgoden Prins slechts
vermeerderen," zoo oordeelden Parma en de Raad van State en gelijk
de geschiedenis heeft bewezen, was dit juist. Maar de koning hield
vol en ook Parma gaf eindelijk toe, doch slechts noode; want al
dagteekende de ban reeds van 15 Maart 1580, pas in Mei liet hij hem
openbaar maken en in Augustus openlijk verspreiden.
In dit document worden eerst al de weldaden genoemd, die Karel V en
Filips II aan Oranje hebben bewezen, en daarna alles opgesomd, wat hij
van den dag af, dat Filips het land verliet, gedaan heeft om het volk
af te trekken van zijn koning en van zijn God. In den breede vooral
wordt herinnerd aan de bescherming door den Prins aan de ketters
verleend, de godsdienstvrijheid (d. w. z. de godsdienstverwarring)
door hem bevorderd, de schandelijke behandeling, door hem of zijn
vervolgers den R. K. geestelijken berokkend. Zijn derde huwelijk met
eene weggeloopen abdis, terwijl zijn tweede vrouw nog in leven was,
wordt als vloekwaardig voorgesteld. Doch bovenal wordt zijn onwil,
om in elk vredesvoorstel te treden, boosaardig gevonden. Steeds
dieper en dieper had hij zich in rebellie en ketterij gestoken en
zich eindelijk zelfs door een oproerige vergadering tot Ruwaard van
Brabant doen benoemen.
"Dus om al die redenen, om al zijn kwaad als voornaamste verwoester van
den publieken vrede, ja als de pest der Christenheid.... verbannen
wij hem voor eeuwig en verbieden al onze onderdanen met hem te
verkeeren. Wij vergunnen een ieder, hem schade te doen aan lijf en
goed. Wij verklaren hem voor een vijand van het menschelijk geslacht en
stellen hem buiten de wet en opdat de deugd en de vroomheid geprezen
worde, beloven wij, als er zich iemand mocht bevinden, edel en vroom
genoeg, om ons van die pest te verlossen en hem dood of levend ons
over te leveren, dezen aanstonds na de volvoering der daad 25.000
gouden kronen en den adeldom te schenken, terwijl we hem absolutie
geven voor elke andere misdaad, die hij soms mocht hebben begaan."
Als we die ijzingwekkende woorden lezen, uitgesproken over het
hoofd van den ons onvergetelijken Zwijger, dan gruwen we van de
bedrijvers. Geheel daargelaten onze aanhankelijkheid aan hem, wien die
snoode daad gold en dus afgezien van alle subjectieve beoordeeling,
moet ieder het woord van Montesquieu beamen: "De adeldom beloofd voor
zulk een daad! Zulk een daad bevolen in den naam van God! Werpt dat
niet alle denkbeelden van eer, van zedelijkheid en van godsdienst
omver?"
De Prins was in Antwerpen, toen hij van dien ban hoorde. Zijn eerste
gedachte was, dien te beantwoorden; doch alvorens dit te doen,
raadpleegde hij verscheidene aanzienlijke personen en raden. Zoo
schreef hij o. a. aan den raad van justitie van Holland, Zeeland en
Friesland, aan wie hij het stuk ter lezing zond en vroeg hun daarin
"goede raad en advies te willen mededeelen; alzoo wij zekerlijk achten,
dat gijlieden van deze zaak recht zult kunnen oordeelen."
Op den 13en December bood hij daarop aan de Staten-Generaal, te
Delft verzameld, zijne Apologie aan en op den 14en besloten die
staten, na dit stuk te hebben gehoord, het onmiddellijk te laten
drukken. Deze beroemde Apologie, waarheen reeds meer dan eens in
dit werk werd verwezen, is terecht een meesterstuk genoemd. "Het is
een welsprekende aanklacht tegen den koning en zijn staatsbeleid, een
heldere uiteenzetting van al het gebeurde, een schitterende verdediging
van zijn eigen leven en van de taak, die hij zich gesteld had, een
historisch stuk van hooge waarde." Voltaire had geen ongelijk dit
antwoord van Willem van Oranje "een der schoonste monumenten van de
geschiedenis" te noemen. Zeker, de bitterheid, die er uit spreekt,
is niet te rechtvaardigen. De beschuldigingen, die de Prins den
koning over zijn persoonlijk leven doet, zijn gegrond op onbewezen
feiten. Maar zulk een verweerschrift tegen zulk een geweldigen aanval
kon niet geheel onpartijdig zijn. De Apologie is waarschijnlijk
met medewerking van den hofprediker Pierre (l'Oyseleur) de Villiers
samengesteld; doch duidelijk kan ieder, die met 's Prinsen brieven
vertrouwd is, er ook overal de merkteekenen van zijn eigen hand en
geest in zien. In zijn geheel is zij geen monument van letterkundigen
stijl, doch er zijn brokstukken in, zoo schitterend, dat we niet kunnen
nalaten, enkele daarvan tot kenschetsing van het geheel in onze taal
over te brengen. Oorspronkelijk in het Fransch en Vlaamsch geschreven,
werd zij aanstonds aan de meeste souvereinen en prinsen van Europa
toegezonden. In de oorspronkelijke uitgaven van de Apologie is dan
ook de brief van den Prins aan de koningen en andere potentaten der
Christenheid, dien hij ter begeleiding van de verdediging aan dezen
toezond, aan het hoofd daarvan te vinden.
Reeds de toon, waarmee het stuk aanvangt, is vol waardig
zelfgevoel. Beschuldigd, alleen uit louter eigenbelang gehandeld te
hebben, verheugt het hem, dat deze gelegenheid tot zelfverdediging
hem door de proscriptie geschonken is. "Indien die niet over mij was
uitgesproken, indien ik den haat der Spaansche natie niet op mijn weg
had ontmoet, dan zou ik het voordeel gemist hebben van dit getuigenis,
dat mij door mijne vijanden is geschonken en dat ik den heerlijksten
roem heet, waarmee ik voor mijn dood had kunnen begeeren gekroond te
worden. Want wat is aangenamer in deze wereld vooral voor hem, die
zulk een groot en uitmuntend werk heeft ondernomen, als de vrijmaking
van zulk een goed volk, onderdrukt door zulke slechte lieden; wat
is aangenamer dan doodelijk gehaat te worden, door zijn vijanden,
die tevens zijn de vijanden van het vaderland? De Spanjaarden en
hunne aanhangers hebben gedacht mij door deze proscriptie te schaden,
maar ze hebben mij integendeel het meest daardoor verblijd en reden
tot tevredenheid gegeven. Want ze hebben voor mij een veld geopend,
om mij breeder te verdedigen, dan ik ooit had durven wenschen en om
aan de geheele wereld de rechtvaardigheid en de billijkheid mijner
ondernemingen te bewijzen en daardoor aan mijne nakomelingschap een
voorbeeld van navolgenswaardige deugd achter te laten voor allen,
die den adel van onze voorouders niet willen onteeren, van welke
geen enkele ooit de tirannie heeft begunstigd. Ook wordt door deze
proscriptie niet alleen mijn persoon getroffen en op barbaarsche
wijze prijs gegeven, maar men wil ook door mij te wonden, den
geheelen staat van deze landen doodelijk grieven. Dit geschiedt nu
niet door infame libellen, opgesteld door menschen van niets, wier
beleedigingen mij niet meer zouden treffen dan de tong van eenig klein
serpent, dat men beter doet met den voet te vertrappen dan het met
wapens te bestrijden. Neen, mannen van zoo groote qualiteit hebben
hun grootheid zoo laaghartig verlaagd, dat zij er zich mee vermaken
mij zoo valschelijk te beschuldigen en te belasteren! Daarom heeft
het mij noodzakelijk geschenen, om te spreken, opdat het gemeene
vaderland, waarvoor ik bereid ben, mijn leven te offeren, zooals ik
met mijn goederen gedaan heb, door mijn stilzwijgen niet benadeeld
worde en opdat de illustre titels van zooveel landen en koninkrijken,
(die de koning zich geeft) de oogen van velen niet zouden verblinden,
die eerder de zaken dezer wereld naar den schijn dan naar de soliditeit
der rede beoordeelen."
Na die inleiding worden alle punten van de beschuldiging, in den
ban uitgesproken, breedvoerig weerlegd en geeft de Prins zelf een
uitvoerig overzicht van zijn leven, in verband met den loop van
den opstand in de Nederlanden. Zijn ondankbaarheid was in den ban
allereerst genoemd--doch volgens den Prins behoefde er van zijn zijde
geen sprake te zijn van dankbaarheid--daar hij de wettige erfgenaam was
geworden van al de goederen der Nederlandsche Nassau's en al herdacht
hij de nagedachtenis van Karel V met eerbied, deze heeft hem niets
geschonken, terwijl daarbij zijn vorstendom Oranje hem rechtens op
dezelfde lijn plaatst als de grootste souverein van Europa.
De laaghartige beschuldigingen van den Prins om zijn derde huwelijk en
de smaad welke dientengevolge Charlotte van Bourbon wordt aangedaan,
voert den zelfverdediger tot eene bitterheid, die, hoewel zeer
begrijpelijk, toch niet anders dan veroordeeld kan worden. Hij houdt
den koning, de toenmaals door velen geloofde, maar tot heden onbewezen
misdaden uit zijn privaat leven voor oogen en beschuldigt hem van
bloedschande en moord op zijn naaste betrekkingen. Ook de Paus moet
de volgende bittere waarheid vernemen:
"Men zegt dat mijn derde huwelijk met de gewezen abdis alleen
veroorloofd zou zijn geweest, als tenminste de Paus daartoe dispensatie
gegeven had. Goddank weet ik reeds langen tijd, wat die handel in
dispensaties van Rome waard is en het is zóóver van mij, dat ik daartoe
mijn toevlucht zou willen nemen, dat ik integendeel hoop, dat God mij
de gunst wil schenken den ondergang van die mystieke regeering mee te
bevorderen, die hij in zijn spelonk te Rome gevestigd houdt en waardoor
hij over de geheele aarde geheerscht heeft, terwijl prinsen en koningen
zijn pantoffel kusten en zelfs een keizer zich voor zijn voeten wierp."
"Ook werpt men mij voor de voeten, dat ik een vreemdeling ben. Alsof
de Prins van Parma dan een groot vaderlander is, die noch in dit land
geboren is, noch een stuiver goed er bezit, noch eenigen titel en
toch commandeert hij over hen, die zich als arme slaven gehoorzaam
in zijn dienst hebben gesteld."
"Of zal men antwoorden: Filips is koning; dan zeg ik, dat mij die
naam van koning geheel onbekend is. Laat hij het zijn in Castilië en
Arragon, in Napels en de Indiën en overal, waar hij naar willekeur
regeert, als hij wil zelfs in Jeruzalem--in dit land ken ik slechts
hertog en graaf, wier macht volgens onze privilegiën, die hij bij
de "joyeuse entrée" heeft bezworen, zeer is begrensd. En nu wat
mij aangaat, is het bekend, dat ik en mijn voorgangers, waarvan ik
in rechte linie afstam, sedert meer dan 200 jaar graafschappen en
baronieën in Luxemburg, Brabant, Vlaanderen en Holland bezeten hebben."
Met de uiteenzetting van dit laatste acht de Prins tevens de valschheid
der bewering bewezen, als ware hij een vreemdeling.
Daarop volgt een overzicht van hetgeen Karel V voor deze landen
was geweest, van zijn afstand van den troon en van de schandelijke
Spaansche middelen die sedert in het werk gesteld werden, om de
Nederlanden tot dezelfde slavernij te brengen, die Spanje overal
waar het kan en overal in de Indiën, uitoefent. Daartegen kwam men
in verzet, door de vergadering der Staten-Generaal en de verwijdering
der Spaansche troepen te eischen.
Hoogst merkwaardig is vervolgens het gedeelte aan den godsdienst
gewijd en tevens de beschuldiging, die men in den ban kan vinden,
dat de Prins de ketters verdedigd had.
"Ik beken, dat ik die nooit heb gehaat. Want van mijne wieg af was
ik zelf in hun begrippen opgevoed. Mijn vader had er in geleefd,
was er in gestorven en had de misbruiken der kerk uit zijn rijk
verwijderd. Wie zal het dan vreemd vinden, dat die nieuwe leer zoo
in mijn hart was gegraveerd en er zulke wortels in had geworpen,
dat zij op haar tijd vruchten moest voortbrengen? Zeker, gedurende
lange jaren werd ik in de kamer des keizers opgevoed en toen ik den
leeftijd bereikt had om de wapens te dragen, had ik al spoedig groote
charges in de legers te vervullen; buitendien vond de godsdienst weinig
voedsel en dacht ik te midden van het wapenberoep, de jacht en andere
lichaamsbewegingen der jonge edelen weinig om mijn zieleheil. En
toch heb ik groote reden, om God te danken, die niet heeft gewild,
dat het heilige zaad zou worden verstikt. Nooit had ik behagen in die
wreede straffen te vuur en te zwaard, die in dien tijd hen troffen,
die tot den nieuwen godsdienst behoorden" enz.
En dan volgt de mededeeling, die op een vorige bladzijde van dit werk
reeds werd besproken, dat namelijk Koning Hendrik van Frankrijk in het
bosch van Vincennes hem de plannen van Alva omtrent de uitroeiing der
ketterij vertelde en welke plannen er dientengevolge in zijn gemoed
begonnen te rijzen.
Daarop worden de ons bekende bladzijden uit den eersten tijd van den
opstand herdacht: Margareta's bestuur, Granvelle's heerschzucht, het
smeekschrift, de beeldenstorm enz. Wat den laatsten aangaat, werpt
hij alle medeplichtigheid van zich. Omtrent de vrijheid van geweten,
die hij had bevorderd, zegt hij de volgende schoone woorden:
"Indien ze daaronder verstaan, dat ik vrijheid zou geven aan zulke
goddeloosheden als er gewoonlijk in het huis van den Prins van
Parma plaats hebben, waar het atheïsme en andere deugden van Rome
vrij spel hebben, dan antwoord ik, dat men dergelijke vrijheid of
liever bandeloosheid zoeken moet bij de erfgenamen van Pierre Louis
(Farnese). [12]
Maar wel beken ik gaarne, dat de vuren, waarmee men zoovele arme
Christenen heeft gemarteld, nooit aangenaam zijn geweest in mijn
oogen en dat ik den raad gaf, om in de Nederlanden de vervolgingen
te staken. Ja, ik zal meer bekennen, opdat de vijanden weten, dat
zij met een tegenpartij te doen hebben, die rond en open spreekt,
te weten dat de koning, toen hij van Zeeland vertrok, van de laatste
plaats, die hij aanschouwde, toen hij het land verliet, mij beval,
verscheidene menschen, die in welstand waren, te doen sterven, omdat
zij in hun godsdienst verdacht waren; dit heb ik niet willen doen,
maar heb hen integendeel gewaarschuwd, wel wetende, dat ik dat niet
kon doen met een goed geweten en dat men Gode meer moest gehoorzamen
dan de menschen.
Dat de Spanjaarden dan zeggen, wat hun goed zal dunken, ik weet,
dat vele andere volken en natiën, die tegen hen wel kunnen opwegen
en die geleerd hebben, dat men door vuur en zwaard niets vordert,
mij zullen prijzen en mijn daad zullen goedkeuren.
En omdat gij, Mijne Heeren, met de algemeene toestemming des volks
het reeds hebt goedgekeurd, de strengheid der plakkaten veroordeeld en
die wreede executies hebt doen ophouden, bekommer ik er me niets om,
wat de Spanjaarden en hun aanhangers daarover mompelen. Ook kan ik
mij niet genoeg verbazen over hun dwaasheid, als ze zich niet schamen,
mij de moorden van de lieden hunner kerk voor den voet te werpen, daar
ze niet alleen weten, dat mijn natuur geheel en al verwijderd is van
dergelijke geweldenarijen als dat het u en de geheele wereld bekend
is, dat op mijn bevel en om reden van dergelijke buitensporigheden,
die zij mij aanwrijven, geen enkel werd ter dood gebracht en anderen,
die door mijn voorname beambten waren gevangen genomen, door mij zijn
losgelaten.... Eindelooze lasteringen werpen zij op onzen godsdienst;
ze noemen ons ketters, maar dat doen ze reeds zoo geruimen tijd,
zonder dat ze tot hun doel komen, dat die beleedigingen veel gelijken
op de woorden van toornige vrouwen, ze verdienen geen antwoord."
Levendig wordt de verdere loop van zaken geteekend en o. a. over Don
Juan gezegd: "Heel het verschil tusschen Don Juan, den hertog van
Alva en Louis de Requesens bestond daarin, dat hij jonger en dwazer
was dan de anderen, dat hij zoo lang zijn venijn niet kon bedekken,
noch zijn eigenlijke opdracht ontveinzen, noch zijn schitterende handen
kon afhouden van de begeerte ze in ons bloed te doopen." Beschuldigt
men hem, de Pacificatie en zijn eed niet trouw te zijn gebleven, dan
is zijn antwoord gereed: "Alsof die banden gesloten waren, om mij en
de heeren van Holland en Zeeland te kluisteren; terwijl die goede en
loyale vredemakers! elke verplichting van wet, loyauteit en trouw
verbraken om alles te doen, wat hun deloyaal hart hun inblies! Zij
hadden Don Juan (zoo zeggen ze,) doen beloven de Spanjaarden uit
het land te zenden; alsof in dat enkele punt geheel ons accoord
was gelegen. Voordat zij vrede met Don Juan sloten (Eeuwig Edict,)
hadden ze mij in mijn stadhouderschap moeten herstellen, mijn goederen
en mijn zoon terug moeten geven, die al zoo geruimen tijd gevangen
gehouden wordt."
Omtrent zijn keuze tot Ruwaard van Brabant en Luitenant-Generaal, die
den Prins voor de voeten geworpen was als een bewijs zijner eerzucht
en ontrouw--dienaangaande stelt hij in het helderste licht, hetgeen ook
door ons vroeger duidelijk is gemaakt, dat hij alleen voor den aandrang
van het Zuiden bezweken was, om die posten te aanvaarden. Geestig en
ironisch behandelt hij de beschuldiging van zijn populariteit:
"Indien dit waar is, wat ze van mij en van het groote crediet, dat
ik bij het volk heb, zeggen, dan belijden ze daarmede te gelijker
tijd hun tirannie en wreedheid, waardoor ze het volk van zich zelf
afkeerig gemaakt hebben. En indien het volk mij vrijwillig gekozen
heeft om zijn vrijheid te verdedigen, wat kan men dan anders zeggen,
wat zullen de vreemde volken zeggen, zoo niet dit: dat het volk heeft
gemeend, dat er iets in mij was, hun gunst en vriendschap waard,
en dat er in hen iets was, waardig een uitersten haat. Ik belijd hun
dus, dat ik ben en zal zijn mijn geheele leven populair, d. w. z. dat
ik uw privilegiën zal handhaven en verdedigen. Wat zijn hun wijze
hersenen toch ontbloot van gezond verstand; terwijl zij meenen mij
te blameeren, doen ze niet anders dan mij prijzen... Hem, dien ze
het leven onwaard keuren, om het heil van de publieke zaak te dienen
(want wat is anders dat heil dan de welvaart van het volk?), zullen
ze door hun dwaasheid zooveel meer geëerd maken, als het volk meer
hem acht, die het wil handhaven, dan hem die het wil onderdrukken."
Doch waar zou het einde zijn, indien we den schrijver der Apologie
op den voet volgden. Een voor een weerlegt hij alle beschuldigingen,
tegen hem ingebracht. Doch hij stelt zich niet met zelfverdediging
tevreden, zelf valt hij ook aan en in dien aanval is hij niet altijd
billijk, n.l. daar niet, waar hij de oneer hem aangedaan, door zijn
derde vrouw in het geding te brengen, bespreekt met het vermelden van
feiten, welker waarheid niet boven bedenking is verheven. En van het
slot nog deze mooie woorden:
"En nu wat mij zelf in het bijzonder aangaat, gij ziet, mijne heeren,
dat het dit hoofd is, dat ze zoeken; dat hebben zij met zulk een prijs,
met zulk een groote som gelds ten doode bestemd en gewijd, omdat de
oorlog niet eindigen zal, zooals ze zeggen, zoolang ik bij u ben. God
gave, dat mijne eeuwige verbanning of zelfs mijn dood u kon aanbrengen
de ware bevrijding van zooveel kwaad en onheil, als de Spanjaarden,
die ik zoo dikwijls heb zien beraadslagen en die ik van buiten en
van binnen ken, u berokkenen! Wat zou die verbanning mij lief, die
dood mij aangenaam zijn! Want waarom heb ik al mijn goederen in de
waagschaal gesteld? Was het om mij te verrijken? Waarom heb ik mijn
eigen broeders verloren die ik meer dan mijn leven liefhad? Was het,
om anderen te vinden? Waarom heb ik mijn zoon zoolang gevangen gelaten,
mijn zoon, dien ik zoozeer moet terug wenschen als vader? Kunt gij
hem mij teruggeven? Waarom heb ik mijn leven zoo dikwijls aan gevaren
blootgesteld? Welken prijs kan ik anders voor langdurigen arbeid
verwachten, zoo het niet is, voor U, zelfs ten koste van mijn bloed,
de vrijheid te verkrijgen? Indien gij oordeelt, mijne heeren, dat
òf mijne afwezigheid òf zelfs mijn dood u kan dienen, ik ben bereid
te gehoorzamen: beveel, zend mij naar de einden der aarde, ik zal
uw bevel opvolgen. Ziedaar mijn hoofd. Geen vorst noch koning heeft
er macht over, alleen gij beschikt er over ten uwen beste, tot het
behoud van Uw gemeenebest. Doch indien gij oordeelt, dat mijn kleine
ervaring en ijver, dat de rest mijner goederen en van mijn leven u nog
kunnen dienen, beslist dan over alle punten, die ik U voorstel. En
indien gij meent, dat ik eenige liefde tot het vaderland bezit, dat
ik eenige bekwaamheid heb, om U te raden, geloof dan ook, dat het het
eenige middel is, om U te bevrijden. Laat ons samen één van hart en
wil voortgaan; omhelzen wij samen de verdediging van dit goede volk,
dat niet anders vraagt, dan goeden raad en niet anders wenscht, dan
dien te volgen. En indien gij, dit doende, voortgaat mij de gunst
te toonen, die gij mij van lange her hebt bewezen, dan hoop ik,
met Uw hulp en de genade van God, die ik zoo vaak ondervonden heb in
radelooze oogenblikken, dat ik, wat door U is besloten, zal kunnen
handhaven voor het welzijn en het behoud van U zelf, uwe vrouw en
kinderen en van alle heilige zaken." "Je maintiendrai."
Aan dit devies van zijn wapen zou dus de Prins omtrent Nederland
getrouw zijn.
De ban en de apologie vormden tal van dagen een punt van bespreking
in de Staten, met het gevolg, dat zij hun volkomen vertrouwen in den
Prins uitspraken en hem tot zijn veiligheid een versterkte lijfwacht
aanboden; ze vernieuwden de belofte, Oranje in alle opzichten te
zullen bijstaan.
Wanneer wij ons nu de onderhandelingen met Anjou te binnen brengen,
die de Prins in het jaar 1580 met geweld doorzette, en ons daarbij
voor den geest stellen hoe zoowel de ban als de apologie uit datzelfde
jaar dagteekenen, dan bevreemdt ons de ijver van Oranje nog minder,
om de souvereiniteit van Filips op Anjou over te brengen.
Door den verachtelijken ban geprikkeld, gaf Oranje des te eer
aan zijn voornemen gevolg, om de banden met Spanje voor goed te
verscheuren. Tot dien tijd had de naam des konings hem nog gediend, om
al zijn officieele daden te verrichten; die naam was thans die ijdele
eer niet meer waard. Uit alle staatsstukken van de Nederlanden moest de
naam worden uitgewischt van een koning, die zich het regeeren onwaard
had getoond. In Holland en Zeeland wilde men van een verplaatsing van
de souvereiniteit naar Anjou niets weten. Daar stond men op het punt,
den Prins de grafelijke waardigheid op te dragen; alleen indien dit
geschiedde, zou men voor den vorm in den nieuwen landsheer berusten.
In Juni 1581 nam Matthias, dien men in dat alles weinig of niet
gekend had, zijn ontslag. De schadeloosstelling, die men beloofde,
werd later niet eens geschonken. De oude beschermeling van den hertog
van Aerschot, door den Prins tijdelijk als zijn werktuig gebruikt,
werd eenvoudig op zij gezet. Zijn schijnregeering hier te lande was
zoo onbeduidend mogelijk geweest. Toen hij in 1612 zijn broeder Rudolf
als keizer opvolgde, barstte onder zijn regeering de jammervolle
30-jarige oorlog in Duitschland uit. (1618)
De Prins werd uitgenoodigd, om tot de komst van Anjou, met de
Staten-Generaal het landsbestuur in handen te nemen, hetgeen hij
na eenige aarzeling deed. Hij werd dus voorloopig landvoogd voor de
Staten-Generaal; buitendien had hij de souvereiniteit over Holland
en Zeeland, al wilde hij nog niet van den titel van graaf weten,
om Anjou niet te ontstemmen, wien eigenlijk over die gewesten het
graafschap in naam althans toeviel. Doch de Staten van Holland en
Zeeland wilden Anjou als zoodanig niet erkennen en ze gaven daarom
voorloopig de "hooge overheid" aan Oranje. In Zeeland werd buitendien
zijn macht zeer vergroot, door den aankoop van het markiezaat van
Veere en Vlissingen in 1581, waardoor hij zelfstandig in het bezit
der functiën van Eersten Edele kwam.
Het is hier de plaats niet, om de voorloopige voorzieningen in de
regeering der verschillende gewesten, die dringend noodig waren
geworden, te beschrijven. Alleen in zoover ze in betrekking stonden
tot den Prins, moet er iets van worden vermeld. Wat Utrecht aangaat,
daarover behield Oranje het stadhouderschap. De moeilijkheid bestond
daar vooral in de verhouding tusschen de macht der katholieke
geestelijkheid en de Staten. Die macht der geestelijkheid was
voorheen zeer overwegend geweest; de voortgang van het Calvinisme
maakte verandering onmisbaar.
In de Staten ging ten gevolge van Oranje's bemoeiingen de vroegere
macht der geestelijkheid over op de zoogenaamde geëligeerden, die
later als het derde lid van de Staten fungeerden. Wat Gelderland
betreft, daar kwam Jan van Nassau, trots tallooze aanzoeken, niet
terug; hij nam zelfs in April 1581 zijn ontslag. Op aandrang der
talrijke katholieken en koningsgezinden werd daar van den Bergh, de
zwager van Oranje, stadhouder. Toch bleef de invloed van den Prins er
zeer groot. In Friesland werd hij stadhouder, al moest hij daar door
een plaatsvervanger regeeren. Groningen, de Ommelanden, Overijsel en
Drente waren door het verraad van Rennenberg in een oorlogstoestand
gekomen, die jaren lang duurde.
Door deze en dergelijke schikkingen werd door Oranje in die dagen
de regeeringsvorm der Republiek voorbereid, die in 1588 haar beslag
kreeg. Hoe democratisch ook gezind, de Prins moest overal rekening
houden met de Staten en de regenten, zoodat hij mede kan worden
aangemerkt als de stichter der aristocratische regenten-republiek. De
oorsprong der souvereiniteit lag ook volgens hem in de Staten, niet
in den landsheer. De Staten konden de hooge overheid opdragen, aan
wien zij wilden; zoolang die door niemand was aanvaard, berustte de
oppermacht bij de Staten zelven. Het is bekend, welke gevolgen die
opvatting in de toekomst gehad heeft.
Groot, machtig groot bleef dus de invloed van Oranje, niettegenstaande
de keuze van Anjou tot souverein. Vooreerst was deze er nog niet;
dan waren de meeste gewesten van hem afkeerig en eindelijk buiten
alle titels en waardigheden om, was de persoonlijke invloed van den
Prins in de meeste gewesten zeer groot. Het zou hem weinig moeite
kosten, ook Anjou tot zijn instrument te maken. Meer heeft de Prins
trouwens ook nooit van Anjou verwacht. De nood was hem opgelegd. Er
moest een beschermer, een souverein wezen. Dat hij zelf daarnaar
niet verlangde en telkens zelfs het graafschap van Holland weigerde,
is wel het grootste bewijs van zijn onbaatzuchtigheid.
HOOFDSTUK XXX.
KOMST VAN ANJOU. EERSTE MOORDAANSLAG OP DEN PRINS. 1581-1582.
In het jaar 1581, waarin het verdrag van Plessis-les-Tours was
gesloten en Filips was afgezworen, kwam het Noorden steeds meer in
het nauw. Rennenberg overleefde zijn verraad niet lang. Reeds in
Juli van dat jaar stierf hij; doch de reactie, waaraan de vloek van
zijn naam is verbonden, werd met dien dood niet vernietigd. Hij en
zijn opvolger Verdugo vonden wel krachtige bestrijders in Hohenlohe,
Willem Lodewijk (oudste zoon van graaf Jan), Norris e. a., doch ook
de Spaanschgezinden bleven volhouden en zouden nog dertien jaar met
afwisselend geluk in de Noordelijke gewesten strijden, eer Maurits
in 1594 Groningen ten onder bracht.
Ook de val van Breda was een groote slag, inzonderheid voor den
Prins. In zijn eigen stad, waar de burgers in 1577 zoo verblijd
waren geweest, dat ze weer onder hun eigen heer kwamen, werd het
gezag des konings hersteld. Het volk toonde wel flinken weerstand,
maar was te klein in aantal, om hun moed bekroond te zien. De abt
van St.-Geertrui haastte zich er heen te gaan en herstelde er den
katholieken godsdienst. Volgens Strada keerde aldus de stad tot haar
koning terug en de zielen harer burgers tot God. Die inneming was
buitendien voor Antwerpen hoogst gevaarlijk en bereidde de verovering
van geheel Brabant door Parma voor. In het Zuiden werd Doornik genomen,
dat hem aanleiding gaf, diep in Vlaanderen door te dringen. Kamerijk,
dat door hem belegerd werd, kon Anjou nog behouden; hij was met 5000
ruiters de grenzen overgekomen, doch daar hij zag, dat de Staten nog
niet gereed waren hem te ontvangen, ging hij naar Engeland om Elisabeth
te ontmoeten. Toen viel Parma de inneming van Doornik gemakkelijk.
De Prins had ondertusschen den Haag verlaten, Zeeland bezocht en
zijne nieuwe markiezaten in bezit genomen. Daarop ging hij naar
Gent, met het plan tegen October naar Antwerpen te gaan, waar de
Staten-Generaal, volgens de bepalingen in den Haag gemaakt, zouden
samen komen. Daar hield hij o. a. deze verontwaardigde rede onder den
indruk van de gevaren die dreigden en van de blindheid van het volk
voor die gevaren. Het was een toon, dien hij zoo dikwijls had moeten
aanslaan, gericht tegen het gebrek aan opoffering voor het algemeen:
"Doornik wordt belegerd en andere onheilen bedreigen ons. Onder deze
omstandigheden, Mijne Heeren, is deze achteloosheid een ongeloofelijk
groote ramp, die niet voortkomt uit gebrek aan inzicht of uit
traagheid, maar eenvoudig uit het feit, dat iedereen meer belang stelt
in zijn bijzondere zaken, dan in het algemeen welzijn. Het volk wil
het niet tot werkelijkheid maken, dat deze oorlog zijn oorlog is; dat
zij zelf het zijn, die vechten voor hun vrijheid, voor hun persoon,
voor hun geweten. Van daar dat zij, als er geld gevraagd wordt, zonder
hetgeen ik, noch eenig sterfelijk mensch den oorlog kan ondernemen,
er altijd over harrewarren, alsof zij nog aan het babbelen waren met
den overleden keizer. Zij moesten inzien, dat zij het niet aan mij
weigeren, maar aan hen zelf. Ik heb hun geld niet noodig--al hebben
lasteraars mij beschuldigd, dat dit wel zoo is. Nog eens zeg ik u,
Mijne Heeren, het is uw oorlog en als men u vraagt te beraadslagen,
dan is het over uw eigen zaken. Elk gewest heeft zijn eigen raad,
ieder land zijn eigen krachten en geld, zoodat wat veel zou zijn voor
allen, weinig is voor elk afzonderlijk.
"Het is waar, dat er een centrale raad is ingesteld, maar zonder
macht. Waar geen gezag is, hoe kan daar militaire tucht zijn,
hoe kunnen de financiën, de rechtspraak en andere zaken worden
geregeld? En gezag kan er niet zijn bij hen, die geen sou kunnen
uitbetalen, zooals met mij op het oogenblik het geval is. Gij moet
inzien, dat de regeering, door u zelf en door de Staten gevestigd,
niet langer kan blijven bestaan dan tot het einde van Januari. Indien
gij op dien tijd geen order op deze zaken gesteld hebt, dan zal er
geen bestuurder meer noodig zijn, omdat er geen land meer zal wezen."
Een van de redenen, waarom Anjou in den loop van het jaar 1581 naar
Engeland overstak, in plaats van in ons land te blijven, was dus het
gebrek aan gezamenlijke pogingen van de Staten, om de noodige gelden
bijeen te krijgen. Een andere reden van dat vertrek naar Engeland
was gelegen in zijne stellige verwachting, dat Koningin Elisabeth hem
haar hand zou schenken, waarop in den zomer van 1581 alle kans scheen
te bestaan. Het huwelijkscontract was zelfs in Juni geteekend en de
ceremoniën voor het huwelijk werden vastgesteld--ja zelfs de ringen
werden uitgewisseld tusschen de vijftigjarige maagd en den jongen,
maar onbevalligen hertog van Anjou, toen deze in October Vlaanderen
verliet en naar Engeland overstak. Toch was dit alles niets dan
staatkunde van de zijde van Elisabeth; wel wilde zij Frankrijk te
vriend houden, doch toen zij Hendrik III als een gevolg van haar
huwelijksverbintenis een alliantie met Frankrijk tegen Spanje wilde
doen teekenen, weigerde deze dien stap te doen en weer was het huwelijk
voor onbepaalden tijd uitgesteld.
Ondertusschen was Marnix van St. Aldegonde reeds in November het
kanaal overgestoken, om bij Anjou aan te dringen op zijn spoedige
terugkomst. In Januari moest die gezant aan Anjou mededeelen, dat
men een anderen beschermer zou zoeken, indien hij niet terugkwam. De
gelden waren op Oranje's ernstig woord losgekomen; men maakte zich
tot de ontvangst van den hertog gereed en wilde ook niet langer
wachten. Anjou zelf begon het spel te doorzien, dat Elisabeth met
hem speelde en zette op den 8en Februari 1582 koers naar Vlissingen,
vergezeld door een stoet van edellieden, waaronder Leicester en
Sidney behoorden. Op den 10en kwam hij aldaar aan en werd met groote
eerbewijzen door Oranje ontvangen.
Eindelijk was het dus aan de onvermoeide pogingen van den Prins gelukt,
een Fransch protectoraat over de gewesten te vestigen. Nu moest zijn
diep geloof, dat in dit verbond hun eenige hoop was gelegen, worden
bewaarheid. De langdradige, behoedzame argumenten van zijn broeder
Jan daartegen, beantwoordde hij o. a. op de volgende wijze:
"Men moest ons daarom niet smaden; want wij voor onzen persoon
verbinden ons niet, noch bieden hem onzen dienst aan; maar de Staten
dezer landen verkeeren in zulk een uitersten nood, zijn zoo geheel en
al door de gansche wereld verlaten, dat ze de hulp, die hun door hem
werd aangeboden, moesten aannemen. Als zij daarom te beschuldigen
zijn, dan moest men evengoed den man, die naar Jericho reisde,
zooals in de gelijkenis voorkomt, beschuldigen, dat hij de hulp van
den Samaritaan niet afsloeg, toen hij, onder moordenaars gevallen,
half dood op den weg lag en de priester en Leviet waren voorbijgegaan,
zonder hem barmhartigheid te toonen. Toch werd niet de gewonde, maar
werden die andere waardige vaders, die voorbij waren gegaan en niet
hadden geholpen, door Christus beschuldigd. Het was daarom te wenschen,
dat zij, die den hertog van Anjou voor een Samaritaan of een vijand der
Christelijke kerk aanzien, liever dan dit volk, dat hulp en troost in
zijn jammer zoekt, te berispen, metterdaad zooveel medelijden getoond
hadden, dat het niet noodig ware geweest, andere hulp aan te nemen."
Hoewel die vergelijking van den Samaritaan met Anjou waarlijk niet
opgaat, is toch de verzwegen gelijkstelling van het geloofsverwante
Duitschland en Engeland met den priester en den Leviet zeer teekenend
en verdienden die landen, die allereerst tot hulp verplicht waren
geweest, ten volle de toespeling.
Tegenover anderen, die hem voor Anjou waarschuwden, merkte hij op,
dat een dog, wiens aard al te bekend was, best een trouwe herdershond
kon worden, als hij slechts behoorlijk gemuilband werd; terwijl hij
tot allen, die eerlijk meenden, dat de Prins de opgestane gewesten
van de hel in het vagevuur bracht, zeide: "Het is de vraag niet,
wat we noodig hebben, maar wat wij krijgen kunnen."
Van Vlissingen, waar Anjou was aangekomen, werd hij in triomf
naar Middelburg begeleid, waar de ontvangst schitterend was, doch
die nog overtroffen werd bij zijn komst in Antwerpen. Daar riep
men den Franschen prins als hertog van Brabant uit en werd hem de
hertogelijke mantel omgehangen en de hoed op op 't hoofd gezet. De
Prins van Oranje zou daarbij de woorden gesproken hebben: "De knoop,
waarmee deze mantel wordt toegehecht, moet zoo vast en stevig zijn,
dat niemand hem weder zal kunnen losmaken."
Menigeen van de toeschouwers zou hebben opgemerkt, dat de knoop
niet zoo stevig was toegehaald en de hoed niet goed op het hoofd
geplaatst was; later beschouwden ze dit als een voorteeken der volgende
gebeurtenissen. Ook meenden bijgeloovige lieden in hevige stormen en
in een aardbeving, die Brabant in het laatst van Februari teisterden,
voorteekens te zien van kwade dingen. Leicester en Walter Raleigh waren
bij die kroning tegenwoordig. Toen zij naar Engeland terugkeerden,
droeg de Prins hun op, aan Elisabeth, die gaarne in het latijn werd
toegesproken, te zeggen: "Sub umbra alarum tuarum protegimur." (Onder
de schaduw uwer vleugelen worden wij beschermd).
Ondertusschen was zelfs de dag der kroning voor den Franschen prins
reeds een bewijs, dat zijn heerschappij over het volk zeer beperkt zou
wezen. Eeden van allerlei aard werden van hem gevraagd en geen poging
werd verzuimd, om reeds van te voren alle geliefkoosde provinciale
en stedelijke voorrechten tegen mogelijke inbreuk daarop te beschermen.
Het duurde dan ook geen veertien dagen, of er ontstond reeds
een onaangename verhouding tusschen den nieuwen vorst en zijne
onderdanen. Antwerpen was toen geheel in de macht der Calvinisten;
den katholieken was in 1580 slechts in enkele kerken doop en huwelijk
volgens hun godsdienstig gebruik toegestaan en nu kostte het Anjou en
zijn katholiek gevolg reeds moeite om een kerkgebouw te verkrijgen,
waar zij volledig hun eeredienst konden uitoefenen. Buitendien nam
de Vlaamsche bevolking aan de leefwijze der Fransche edelen aanstoot
en vertrouwde ze Anjou's troepen in Vlaanderen niet. Op den 18en
Maart kwam daar iets bij, dat het volk bijna naar de wapenen had doen
grijpen, omdat het in den waan verkeerde, dat er Fransch verraad bij
in het spel was.
Wat gebeurde er namelijk op den 18en Maart? De prijs, door Filips
op het hoofd van Oranje uitgeloofd, mocht in de oogen van 's Prinsen
royale vijanden een schande zijn voor hen, die dat gruwelstuk hadden
ondernomen, er waren misdadigers genoeg, die aangelokt door den prijs
en den adelstand, over het volvoeren van die snoode daad peinsden. Ook
ontbrak het niet aan fanatieken, die droomden van de eer, die hun te
beurt zou vallen, als zij het werktuig waren, waardoor de Kerk van
die pest werd verlost.
Vele maanden vlogen echter voorbij, voordat òf zulk een moordenaar
òf zulk een droomer zijn plan ten uitvoer bracht. De eerste aanslag
had een maand na Anjou's installatie in Antwerpen plaats en was
bijna geslaagd.
Op den 18en Maart was het de geboortedag van den nieuwen souverein en
allerlei voorbereidingen waren er gemaakt, om dat feest des avonds te
vieren. 's Morgens (het was op een Zondag) ging Oranje naar de kerk en
wel naar de kapel, die hij op den citadel-heuvel had gesticht. Een
predikant uit Doornik zou er preeken. Hij noodigde verscheidene
edellieden met hem ter tafel, waar o.a. de Fransche gezanten, de
heeren de Laval en des Pruneaux zijn gasten zouden zijn. Zij zouden
allen het avondeten gebruiken op het banket door "Monsieur" aan de
Staten-Generaal, de officieren van Antwerpen enz. ter herinnering aan
zijn geboortedag te geven. Het middagmaal bij den Prins was geheel
en famille; het geheele huishouden was aan tafel en daaronder ook
Maurits, toen 14 jaar oud, en twee van de zonen van Graaf Jan. Daar de
conversatie zeer levendig was bleef het gezelschap onder het dessert
lang bijeen.
Toen de maaltijd geëindigd was, ging de Prins met den graaf van
Hollock en den genoemden de Laval uit de groote kamer, door het
gezelschap gevolgd. Laval bekeek het behangsel en sprak daarover met
den Prins, die hem verschillende dingen daaromtrent zeide en zijn
blik er eveneens op richtte. Hij was juist op het punt een tweede
kamer binnen te treden, terwijl hij zijn oogen opwaarts sloeg, toen
er plotseling een persoon, klein van stuk, zich voor hem vertoonde,
alsof hij een request had aan te bieden. Die persoon was ongeveer 23
of 24 jaar, had een slecht uiterlijk, een bleeke gelaatskleur, en een
donker zwaarmoedigen trek; hij was geschoren, behalve op de bovenlip,
waar enkele zwarte haartjes voor den dag begonnen te komen. Een
hellebaardier drong hem terug, maar hij trad vooruit en schoot
plotseling een pistool, dat onzichtbaar was geweest, op den Prins af.
Het pistool was overladen, sprong in zijn eigen hand terug, terwijl
de kogel een hoogere richting nam en den Prins raakte tusschen het
oor en het eind van de kaak aan den rechterkant; hij ging recht
door de linkerwang, zonder een slagader, de kaak, de tong of tanden
te hebben gekwetst, behalve, dat hij tegen een tand aanknarste. De
Prins, wankelend noch verschrikt, keek den kerel aan en deze, ontzet
over zijn eigen daad en als het ware door een goddelijke macht aan
den grond genageld, liet zijn dolk vallen; een zekere Bonnyvet greep
hem bij de borst en onmiddellijk werd hij door het gezelschap van den
Prins vermoord, zeer tegen Oranje's wil die nog riep hem te sparen,
maar het was vergeefsch, want in minder dan een oogenblik had hij
meer dan 33 doodelijke wonden ontvangen.
Volgens een ander bericht, was het pistool van den moordenaar zoo
dicht bij 's Prinsen gelaat, dat zijn haar en baard verzengde, maar
dat ook de wond aanstonds inbrandde, toen de kogel passeerde en er
aldus bloedverlies werd voorkomen. De daad had zulk een snel verloop,
dat Oranje het minst van allen wist, wat er gebeurd was. De Prins
dacht inderdaad, dat er een deel van de zoldering inviel. Toen hij
van zijn verbazing was bekomen, dacht hij eerst aan den misdadiger
en zeide haastig: "Dood hem niet, ik vergeef hem mijn dood," en
zich daarop tot den Franschen gezant wendend, voegde hij er bij:
"Zijne Hoogheid verliest in mij een getrouw dienaar."
Onmiddellijk daarna werd hij naar zijn kamer geleid, aan beide kanten
ondersteund, want alleen gaan kon hij niet. De eerste meening onder
de aanwezigen was, dat er Fransch verraad in het spel was en die
meening vond, toen het nieuws bekend werd, haar echo in de geheele
stad. In een oogenblik won de vrees, dat de nieuwe souverein een
tweeden Bartholomeusnacht had willen wakker roepen, een willig oor.
Voor een jongen van 14 jaar was de zelfbeheersching van Maurits,
die voor zijn oogen op zijn vader had zien schieten, bijzonder
sterk. Hij deed geen uitroepen, maar stond rustig bij het lijk van den
moordenaar, om toe te zien, dat er buiten zijn weten geene papieren
werden weggenomen. Bij het opnemen van het pistool ontdekte men,
dat bij zijn ontlading een duim van Jaureguy was afgeschoten, zoodat
deze niet in staat was geweest, om zijn dolk, die in zijn broek werd
gevonden, te gebruiken.
Toen werd er een nader onderzoek ingesteld; enkele papieren en
pamfletten werden gevonden en aan Maurits gegeven, die ze aan een van
de dienaars van zijn vader toonde, terwijl hij in tranen uitbarstte
en zeide: "Kijk eens wat de ellendeling bij zich had." Die dienaar
antwoordde: "Bedaar, Monsieur! God kan uw vader nog behouden; maar
draag zorg voor de papieren, we moeten iets omtrent den man ontdekken,
of de heele stad komt in beweging."
Daarop hernam Maurits: "Helaas! ik ben bang, dat hier een andere
deugniet achter zit, die hem van ons wil wegnemen." De edele knaap zei
dit, omdat er een praatje in de kamer liep, dat de menschen, die den
moordenaar hadden doodgeslagen, zijn medeplichtigen waren, zoodat een
oogenblik het vermoeden viel op 's Prinsen beste vrienden en dienaars.
Toen de jonge graaf aldus gesproken had, wierp de bovenvermelde
dienaar zijn mantel over hem heen en zeide: "Kom mee, Monsieur,
ik zal uwe papieren in veiligheid brengen." Hij deed dit en nam hem
mee naar de gezelschapskamer van het huis. Daar in veiligheid, keken
ze de papieren door en zagen spoedig dat alles in het Spaansch was
geschreven. "Monsieur, daar is geen gevaar bij," zei de dienaar. "Ga
terug en doe een verder onderzoek. Ik zal bij u blijven." Dit werd
gedaan en toen haastte zich de dienaar om iedereen te verzekeren,
dat een Spanjaard de daad had bedreven en dat alle vermoedens tegen
de Franschen dus ongegrond waren.
Maurits keerde terug met de rest van de papieren, een kruis en een
Agnus Dei, een groene waskaars en twee andere dingen, die men voor
toovermiddelen aanzag. De dienaar keek de eerste papieren door en hij
bevond, dat het gebeden en geloften waren. Toen brak hij het zegel van
een pakket brieven stuk, waaruit bleek, dat ze in het Spaansch door
een Spanjaard aan een Spanjaard waren geschreven. Hij deelde dit feit
mede en liet toen het verder onderzoek over aan Aldegonde, die spoedig
op het tooneel verscheen. Toen de rest van het pakket werd geopend,
vond Marnix twee credietbrieven, een voor 2000 en een voor 877 kronen
met adressen alle in het Spaansch door Spanjaarden geschreven. De
boeken waren een getijdeboek, een Jezuïetische catechismus en twee
zakboekjes, van het eene eind tot het andere beschreven met zaken, die
op zijn plan betrekking hadden. Er werden daarin o.a. giften beloofd
aan de Maagd Maria, aan den Engel Gabriël, aan Christus en den zoon
van Christus (even of Christus een zoon hadde, voegt van Meteren
hierbij), als zij met den Almachtige hem behulpzaam waren bij zijn
opzet. Hij verbond zich zelfs, een week lang op water en brood te
leven, als hij ongedeerd ontsnapte. Ook was er een toovermiddel bij,
waaraan hij de kracht toeschreef, hem onmiddellijk na het volvoeren
van zijn daad onzichtbaar te maken.
Spoedig werd Anjou door Aldegonde geheel op de hoogte gebracht. Hij
riep den Raad van State bijeen, bepaalde een vervroegde zitting van de
Staten-Generaal en vaardigde een proclamatie uit, die alle personen,
die slechts eenig licht konden verspreiden over de misdaad opriep,
om dit onmiddellijk te doen. Het voornaamste doel was uit te vinden,
hoe ver vertakt het complot was. Spoedig ontwarde men de geheele
historie en bewees men duidelijk, dat het geheim van dezen aanslag
slechts aan vier menschen bekend was.
De feiten waren als volgt. Gaspar d'Anastro was een Spaansch koopman
in Antwerpen. De tijden waren slecht en hij stond op het punt van
bankroet te gaan, toen Filips' aanbod hem een kans scheen te bieden,
zich financieel te redden. Hij trad daarop in briefwisseling met Filips
en teekende een contract, waarbij hij beloofde den Prins binnen een
bepaalde tijdruimte te dooden. Hij zou daarvoor 80,000 dukaten en
het kruis van Sint Jago ontvangen. Oranje liet inderdaad zóóveel
menschen bij zich toe, dat de daad wel mogelijk, maar ontsnapping
onwaarschijnlijk scheen en Anastro zelf, door zuiver baatzuchtige
motieven geleid, had geen lust, zijn leven te gelijk met dat van zijn
slachtoffer in de waagschaal te stellen. Hij had een ander Spanjaard
als kassier, n.l. Venero, dien hij in vertrouwen nam. Zij spraken
samen af, het plan door hun dienaar Jean Jaureguy te doen volvoeren.
Hoe zij er in geslaagd zijn, dezen te overreden, wordt niet
verhaald. Toewijding aan Anastro of godsdienstijver moet de bron zijner
daad geweest zijn, want zijn eigen aandeel zou, gelijk de wisselbrieven
aanduidden, slechts 2877 kronen zijn geweest. Anastro zelf ging, na het
plan te hebben vastgesteld, naar Duinkerken; ontving, onder voorgeven
van ziekte, van zijn agent te Calais een paspoort over de grens en was
veilig binnen Parma's gebied, twee uur voordat de order kwam, hem te
arresteeren. Venero, de kassier en een Dominikaansche monnik Zimmermann
waren de eenige slachtoffers van de volksverontwaardiging. De laatste
had Jaureguy's plan uit zijn mond gehoord en was dus met de daad
bekend voor hare uitvoering. Beiden werden op den 28en Maart ter
dood gebracht, zoodat het volgend briefje van Oranje aan Aldegonde,
zonder datum waarschijnlijk op den 27en is geschreven:
"M. de St. Aldegonde:
"Ik heb gehoord, dal ze morgen de twee gevangenen zullen
terechtstellen, die medeplichtigen zijn van den persoon,
die op mij geschoten heeft. Wat mij aangaat, ik zou gaarne de
beleediging, mij aangedaan, vergeven, en indien zij misschien
een zware en gestrenge straf verdiend hebben, verzoek ik u,
dat men hen geen martelingen op de pijnbank doet ondergaan,
maar zich tevreden stelt met een korten dood.
Uw goede vriend Wm. van Nassau."
Overeenkomstig dit verzoek, dat het edel karakter en den hoogen
geest van hem die het deed, ten volle kenmerkt, werden Venero en
Zimmermann geworgd, voordat men ze vierendeelde en werden hun dus de
martelingen gespaard, die men gewoonlijk arme misdadigers aandeed,
voordat de dood hen uit hun lijden verloste. De executie vond plaats
op Woensdag 28 Maart, tien dagen na de misdaad, tegenover het stadhuis.
De eerste droefheid van de verschrikte huisgenooten was
deerniswaardig. De arme Prinses, door hartstochtelijke smart
overweldigd, viel telkens in zwijm; de kinderen liepen met tranen en
angstkreten het huis door en de geheele familie was verbijsterd. Hoe
Maurits zich beheerschte, werd reeds gezegd en de anderen vergaten
ook spoedig zichzelf, uit zorg voor den gewonde, die gedurende drie
weken in zeer angstvollen toestand bleef.
De patiënt was veel meer met de gedachte bezig om toch Anjou tegen
elk vermoeden te vrijwaren en hem in zijn gezag te steunen, dan met
zich zelf. Doch de minste inspanning was uiterst gevaarlijk. De kogel
was in den nek onder het rechteroor gedrongen, was verder iets naar
beneden onder het verhemelte den mond doorgegaan en kwam, slechts
een tand geraakt hebbende, onder het linkerkakebeen er weer uit. De
inbranding hield de bloeding, die noodlottig had kunnen worden, eerst
tegen, maar ook nadat de wond was verbonden, bleef er voortdurend
gevaar bestaan, dat zij opnieuw ging bloeden, daar het onmogelijk was,
het verband op die plaats zeer vast te maken.
"Nooit," zoo schreef Marie aan graaf Jan, "zijn we in grooter vrees
geweest, want we dachten zeker, dat onze vader ging sterven. Veertien
dagen na het schot had hij zulk een bloeding uit een ader, die slechts
onbeduidend geraakt was, dat we alle hoop opgaven. Die bloeding
duurde verscheidene dagen. Hij zelf bereidde zich ter dood en ons
allen vaarwel zeggende, sprak hij: "Het is met mij gedaan." Gij kunt
wel begrijpen hoe wij te moede waren, onzen heer in zulk een lijden
te zien, zonder in staat te zijn, hem te helpen. Nooit zal ik dien
dag vergeten. Maar als door een wonder is hij behouden. Nu is er in
14 dagen geen bloeding geweest en denken de genees- en heelmeesters,
dat hij weer zijn volle gezondheid zal terugkrijgen. Hij moet zich nog
doodstil houden en geen woord mag hij meer spreken, dan noodzakelijk
is. Dat is ook de reden, waarom Filips (Engel, de secretaris) uw vragen
nog niet heeft beantwoord. De geneesheeren verbieden op dit oogenblik
mijn vader elke bezigheid. Ik wenschte, dat het mogelijk was dat Uwe
Exc. eens kon zien, hoe mijn heer is veranderd en hoe mager hij is
geworden. Men ziet werkelijk niets dan vel en beenderen; zijn vleesch
zal, hoop ik, terugkomen, als hij begint te eten. Tot nu toe at hij
geen spijs; alleen wat geweekt brood en soep; kauwen kan hij niet;
maar binnen een dag of twee, hoop ik, zal hem wel toegestaan worden,
wat te gebruiken. In de grootste haast.
Uwer Exc. geheel toegewijde dochter tot het eind van mijn leven,
M. F. v. N. v. O."
Onvermijdelijk scheen werkelijk de dood, toen het verband openging; het
leek onmogelijk het bloeden te doen ophouden, zonder dat de lijder zou
stikken. Toen verloor hij meer dan twaalf pond bloed. De geneesheer
van Anjou zelf, met name Leonardo Botalli, raadde een eenvoudig,
krachtdadig middel aan. Verscheidene personen, elkander afwisselende,
moesten zonder ophouden den duim op de wond aan de keel houden. Dit
geschiedde nacht en dag gedurende eenigen tijd en inderdaad werd de
bloeding gestelpt en ging de wond dicht.
Op 21 April schreef Marie: "Meher begint te eten. Het kauwen gaat
moeilijk, maar het schijnt hem goed te smaken." De herstelling,
eens begonnen, scheen spoedig te zijn voortgegaan, daar hij op
denzelfden dag aan den graaf schreef in antwoord op de vragen van
Filips Engel. Dit antwoord was in tamelijk koelen toon, in aanmerking
genomen, dat de Prins zoo doodelijk ziek was geweest en aan zijn
broeder schreef. Aan Condé zond hij op 25 April een veel warmer
briefje. Wij vermoeden, dat Oranje tot de zaken terugkeerende, aan
graaf Jan, die hier alles aan zijn beloop had overgelaten, niet veel
bijzonders te zeggen had. Op den 2en Mei was de invalide in staat
naar de kerk te gaan, om daar God te danken voor zijn behoud.
Even dwaas als het gerucht omtrent Fransch verraad bij dezen eersten
moordaanslag, was de zekerheid, die men onder de vijanden aangaande
het gelukken van dien aanslag koesterde. Parma was bij de eerste
berichten aanstonds gereed, om aan de steden te schrijven en ze op
te wekken, nu de Prins dood was, den weg der rebellie te verlaten en
terug te keeren tot de wapens van hun koning. Toen hij hoorde dat
Oranje slechts was gewond, dacht hij dat dit bericht een list was,
om de steden van daden terug te houden. Ook Granvelle geloofde vast
en zeker in 's Prinsen dood. Hij schreef nog op 20 Mei:
"Ik beschouw het overlijden van den Prins als zeker. Indien hij niet
zooveel geleden had op zijn sterfbed, dan zou ik wel gewenscht hebben
dat zijn dood plotseling had plaats gehad. Dan was Alençon (Anjou)
en zijn geheele gevolg stellig ook gemassacreerd."
In een anderen brief stelde hij voor, dat de graaf van Buren
naar de Nederlanden als landvoogd zou worden gezonden. "Diens
Spaansche opvoeding moest trouw aan Filips waarborgen en wegens zijn
bloedverwantschap met den Prins zou hij bij het volk aannemelijk zijn."
Toen Granvelle hoorde, dat de Prins nog leefde, was hij zeer
teleurgesteld. Op den 2en Juni schreef hij: "Van Fransche zijde
hoor ik tot mijn schrik, dat Oranje nog leeft en met Alençon voor
een venster gezien is, terwijl hij nog een pleister op een van zijn
wangen had. Fortassis spectrum (misschien een spook). Ik kan alleen
nog maar hopen, dat hij dood is... Ook heeft men mij verzekerd, dat
zijn afvallige non aan pleuris gestorven is. Het zou mooi zijn als
ze samen begraven werden."
De kogel van Jaureguy had dus gefaald. Zijn onmiddellijk slachtoffer
was gespaard; maar hij kostte het leven van een ander, die den Prins
zeer dierbaar was. Charlotte van Bourbon herstelde niet van den
schrik op den 18en Maart ondervonden. Haar reeds geknakte gezondheid
kon de zorg voor den lijdenden Prins niet verdragen. Toen deze reeds
het gevaar te boven was, werd zij door koorts aangetast, waaraan ze,
drie dagen nadat de Prins voor het eerst weder ter kerk was geweest,
op den 5en Mei bezweek.
Indien Oranje zich staatkundig voordeel van zijn huwelijk met Charlotte
van Bourbon had voorgesteld, dan viel dit wel zeer tegen. Het verbond
met Frankrijk kwam in 't geheel niet door hare bemoeiingen tot stand
en zeker was het verlies van vele Duitsche vrienden het gevolg van dit
huwelijk geweest. Uit politiek oogpunt mocht het dan ook een dwaling
van Oranje geweest zijn, het huwelijk was er niettemin bijzonder
gelukkig om. Van het begin af was Charlotte eene liefhebbende en
gelukkige vrouw, die weinig aanspraken had en zeer dankbaar was
voor al wat het nieuwe leven haar schonk. Geheel vreemd bleef ze
niet aan de staatkunde van haar echtgenoot, al was ze ook geen
staatkundige vrouw. In zijn afwezigheid handelde ze meer dan eens
als zijn plaatsvervangster. Ze liet zes kleine meisjes onder de zeven
jaar achter. De geboorte der eerste drie werd vermeld. In 1579, 1580,
1581 zagen nog achtereenvolgens het levenslicht: Charlotte Flandrina,
Charlotte Brabantina en Emilie Antwerpiana.
Uit alles blijkt, dat het leven, door dit gezin van den Prins geleid,
op verre na niet weelderig was. Maar Charlotte klaagde niet licht. Haar
ongemakkelijke en onvoegzame woningen, haar koude barakken, die zij
in alle steden, waar ze zich ophield, moest betrekken, waren niet in
staat, haar het goede humeur te doen verliezen; haar wezenlijk geluk
vond zij in "onze groote en kleine meisjes," zooals zij die dikwijls
in haar brieven noemde.
Haar huwelijksleven was een verrukkelijk contrast met haar jeugd,
die zij in het klooster doorbracht, zoowel als de jaren, toen zij
geheel afhing van de mildheid van den keurvorst van de Paltz. Zij
heeft door dat leven den laster geheel bezworen, die in de dagen
van de voltrekking van haar huwelijk op haar werd geworpen; de echte
waarde van haar karakter werd later door alle vrienden van den Prins
erkend, die vroeger over de onvoorzichtigheid van dien echt een groote
ontstemming getoond hadden. Haar schoonbroeder schreef in 1580, dat zij
de grootste troost en steun voor den Prins was in zijn moeitevol leven,
dank zij haar deugden en verstand. Zij werd ook innig door hem bemind.
Antwerpen toonde haar alle mogelijke eer na haar dood. "Tweeduizend
lange mantels," zegt Hooft, "volgden haar lijk naar 't graf op den 19en
Mei, maar haar deugden zullen haar in de nagedachtenis onsterfelijk
maken, niet alleen in het hart van haar echtgenoot, maar in de harten
van allen, die haar kenden."
Na den dood van de moeder der zes jonge meisjes, gaf Marie van Nassau
het plan op, naar haar aangenomen vaderland te Dillenburg terug te
keeren; zij wijdde zich geheel en al aan de zorg voor haar kleine
stiefzusjes. Korten tijd daarna bood Charlotte's vader, de hertog
van Montpensier, den Prins aan, om voor een zijner kleindochters te
zorgen, hetgeen Willem gaarne aanvaardde, zooals uit den volgenden
brief blijkt:
"Monsieur!
Ik heb uw brieven uit Parijs ontvangen en niets kon mij
meer aangenaam zijn, dan uw vriendelijkheid. Daar gij het
verlangen uitdrukt, een mijner kleine meisjes te hebben,
zal ik er voor zorgen, dat mijne boden haar aan U en Uwe
vrouw zullen overbrengen. Als God wil, zal ik haar op den
14en van hier zenden, dan kan ze, als weer en wind dienen,
vijf dagen later in Calais zijn; ik hoop dat daar een rijtuig
zal zijn om haar af te halen. Omtrent mijn andere dochters heb
ik nog niets beslist; ik hoop dat gij het goed zult vinden,
dat ik er maar een toezend. Gij behoeft mij niet te verzekeren,
dat er voor het kind goed gezorgd zal worden."
Van de vernieuwde populariteit, waarin Oranje zich na zijn herstel
mocht verheugen, maakte men gebruik een beroep op de verschillende
Staten te doen, om den Prins schadeloos te stellen voor de uitgaven,
die hij zich ten behoeve van het land had getroost. Dientengevolge werd
hem de abdij Afflighem, het graafschap van Aalst en het markiezaat
van Bergen gegeven. Ook ontving hij van tijd tot tijd andere in
bezit genomen kerkelijke goederen, o.a. het oude klooster te Delft,
waar hij later zijn leven eindigde.
Holland inzonderheid wilde zijn dankbaarheid voor zijn behoud
toonen. Reeds verscheidene malen hadden de Staten van dat gewest zich
afkeerig getoond van een vreemden souverein; het graafschap wilden ze
aan Oranje geven. Dit aanbod werd na zijn ziekte herhaald en door den
Prins aangenomen in een brief van 14 Augustus uit Brugge. Toch was
dit aanbod en het aannemen slechts voorloopig. Eerst na de Fransche
furie hadden er officieele onderhandelingen plaats, die slechts door
den dood van Oranje werden afgebroken.
Het merkwaardige van de transactie in 1582 was daarin gelegen, dat
Holland duidelijk te kennen gaf, vast besloten te zijn, als Staat niets
met den nieuwen beschermer te maken te willen hebben en dat de Prins
inzag, dat verdere pogingen zijnerzijds, om Anjou tot souverein van
Holland te maken, geheel vergeefsch zouden zijn. Ook erkende hij door
zijn voorloopige toestemming, dat zijn droomen van een Constitutioneele
unie van de Vereenigde Nederlanden als ijdel moesten worden beschouwd.
HOOFDSTUK XXXI.
HET FRANSCHE PROTECTORAAT. 1582-1583.
Gedurende de ziekte van den Prins werd Anjou als het actieve hoofd der
regeering beschouwd. Van zijn ziekbed uit trachtte Oranje het gezag
van den Franschen Prins te versterken en het volk aan te sporen, den
wil van hem te eerbiedigen, dien zij als souverein hadden gekozen. In
Juli ontving deze den titel van graaf van Vlaanderen, hertog van
Gelderland en Heer van Friesland. Holland bleef natuurlijk op zijn
eisch staan, den Prins den titel van graaf te geven en op den 14en
Aug. 1582 liet deze zich dan ook bewegen, de grafelijke waardigheid
in beginsel te aanvaarden, voorloopig echter nog zeer in 't geheim,
ten einde Anjou niet tot argwaan te prikkelen.
Bij gelegenheid van Anjou's aanvaarding van het graafschap over
Vlaanderen, welke in Augustus te Gent plaats had, werd de Fransche
prins door de Calvinistische bevolking zeer koel ontvangen. Te
Brugge schijnt zelfs de koelheid tot haat en tot moordaanslag op
Anjou en Oranje beiden geleid te hebben. Volgens Hooft werden een
Italiaan met name Basa en een Spanjaard, Salcedo genaamd, ontdekt,
terwijl zij uitvoering wilden geven aan de misdaad, beide prinsen
te vergiftigen. Zij beleden, dat ze door Parma tot dat plan waren
aangezet. Ongelukkig was zelfs de jonge graaf van Egmond, die onlangs
tot de Spaansche partij was overgegaan, in dit complot gemengd,
om den vriend van zijn vader te vermoorden. Men zegt, dat hij aan
Oranje's tusschenkomst zijn leven te danken had, daar het hem gelukt
zou zijn door bemiddeling van den Prins naar Frankrijk te ontsnappen.
Aan Anjou werden overvloedige eerbewijzen gegeven en toch gevoelde
de Fransche prins zich hier niet thuis. Hij beklaagde zich, dat hij
niet naar behooren werd behandeld. Niet alleen toonde men op allerlei
wijze zijn antipathie tegen de zeden en gewoonten van de hovelingen
van Anjou; niet alleen haatten de Calvinisten zijn katholiek geloof;
maar ook vond hij alle belemmeringen en beperkingen der vorstelijke
macht in de praktijk zoo onverdragelijk, dat hij zeer spoedig reeds
met het denkbeeld omging te trachten die vorstelijke macht, die
zooveel voordeden verschafte, te vergrooten. Zelfs de kosten voor
zijn hofhouding waren moeilijk op te brengen.
Elisabeth, die nog steeds als bruid van Anjou poseerde en bij wie deze
zich over de behandeling beklaagde, schreef o. a. aan Oranje: "Voor
een edelman, die zijn land uit medelijden voor de arme Nederlanders
heeft verlaten, komt het mij ongepast voor, dat hij zoo slecht betaald
wordt en gedwongen is een tweede rol te spelen." Dat was dan ook de
grootste grief van Anjou en zijn hovelingen, die zich roem, eer en
voordeel van de Nederlanden hadden voorgesteld en die het tegendeel
van dat alles daar vonden. De laatsten trachtten dan ook hun heer te
overreden, om op de een of andere wijze zijn gezag uit te breiden en
zijn macht te vermeerderen. "Neem door middel van een stoutmoedige daad
uw rechten; maak u meester van Vlaanderen en Frankrijk zal u steunen."
Die toon klonk aangenaam in Anjou's ooren. Verraad was een
familiezwak. Ook zijn moeder, Catharina de Medicis was, gelijk bekend
is, daarvan niet afkeerig en steunde de taal dier hovelingen. Zoo
besloot Anjou, vertrouwende op krachtdadige hulp uit Frankrijk, zich
meester te maken van verschillende Vlaamsche steden. Duinkerken,
Dixmuiden, Dendermonde, Brugge, Gent en Vilvoorden zouden, onder
voorwendsel dat er oproerige bewegingen moesten worden gedempt, worden
genomen. De hertog nam zelf Antwerpen voor zijn rekening. De maarschalk
Biron zou met een leger uit Frankrijk Anjou te hulp komen en met hem
alles voor den aanslag overleggen. Voor den Prins had het den schijn,
alsof dat leger onder Biron samen zou werken met het statenleger,
dat op 35.000 man werd geschat, ten einde Parma, die steeds vorderde,
uit zijn stellingen te verdrijven.
Oranje werd dus door den aanslag van Januari 1583 verrast. Wel had
hij van die ontevredenheid van Anjou en de zijnen gehoord, maar
aan de geruchten, die tot hem kwamen, sloeg hij geen geloof en hij
vermeed alleen in de laatste dagen omgang met den Franschen prins. Du
Plessis-Mornay was met opzet door Anjou verwijderd; deze had den Prins
nog voor zijn vertrek gewaarschuwd, maar Oranje meende, dat hij nog
wel zooveel invloed op Anjou zou hebben om hem van onberaden stappen
terug te houden.
Op den 16en Januari waren er te Burgerhout, vlak bij Antwerpen, eenige
duizenden Fransche soldaten verzameld. Een gemaskerd persoon kwam den
nacht daaropvolgende in de stad; hij waarschuwde de bewoners tegen de
gevaren, die hen bedreigden. In elk geval was er argwaan en vermoeden
in de lucht en waren burgers en soldaten niet vrij van vrees. De
wacht werd zelfs verdubbeld. De kapitein deelde zijn angst aan Oranje
mede, die hem echter verzekerde, dat hij alle vertrouwen had op de
eerlijkheid van den protector, hoewel hij de voorzorgsmaatregelen,
die genomen werden, niet afkeurde. Zoo weinig geloof hechtte Oranje
aan de geruchten, dat hij den burgemeester zelf naar het hertogelijk
hoofdkwartier zond, om Anjou te vertellen, wat er van hem in de stad
werd gezegd. Heftig protesteerde die trouwe bondgenoot tegen dien
laster; hij wilde wel voor Antwerpen sterven, maar de stad krenken
nooit; een geheime aanslag op hare vrijheden ging zijn bevatting
te boven.
Vroeg in den morgen van den 17en Januari ging Anjou naar Oranje,
ten einde hem voor te stellen gezamenlijk eene revue te houden
over de voor de stad verzamelde troepen; doch de Prins weigerde,
onder voorwendsel van ziekte; hij bleef te huis, in zijn woning bij
de citadel, dus iets buiten de stad en verzocht ook Anjou dien dag
in de stad te blijven. Tegen den middag ontving Anjou een brief,
die hem zeer ontroerde.
Onmiddellijk daarna besteeg hij een paard, reed door de Kipdorppoort
de stad uit met ongeveer 200 gewapende volgers. Tegen dezen zou hij,
daar buiten gekomen, gezegd hebben: "Ziedaar uw stad, neem ze in
bezit!" Volgens een ander berichtgever zou zijn gunsteling Rochepot
door middel van een geveinsden val het afgesproken teeken gegeven
hebben, waarop hij met de zijnen, gevolgd door het leger, onder den
kreet: "Ville gagnée! Tue! Tue! Vive la messe!" de stad zou overrompeld
hebben. Het was met recht een overrompeling, want de burgers zaten nog
aan den maaltijd. De Franschen, ten getale van 3600 man, drongen door
tot de beurs en vingen reeds met plunderen aan. Doch plotseling keerde
de kans. Wel waren de burgers onvoorbereid, maar deze schok trof hen
allen zóó, dat ze zonder onderscheid van ouderdom, van geloof, van
sekse als één man op de Franschen aanvielen met allerlei soort van
wapens. Van de daken werden de Franschen met allerlei projectielen
zoo heftig bestookt, dat ze de poort weder uitvluchtten, na de helft
van de hunnen aan dooden, gewonden en gevangenen te hebben verloren.
Alles was zoo spoedig in zijn werk gegaan, dat Oranje van uit zijn
verwijderd kwartier niet eer het tooneel bereikte, dan toen het ergste
reeds voorbij was. Men zegt dat zijn eerste woord was: "Schiet niet
burgers, het is een misverstand!" Maar als een misverstand kon deze
verraderlijke aanval toch moeilijk worden opgevat. Toch hield Oranje
die meening blijkbaar vol, getuige zijn volgende pogingen om zich
weer met Anjou te verzoenen. De verraderlijke aanval ontving later
den naam van Fransche furie, als tegenhanger van de Spaansche furie
van het jaar 1576, die Antwerpen verwoestte.
Gelukkig was deze aanslag op de rijke koopstad niet gelukt; evenmin die
te Brugge. Doch te Dendermonde, te Dixmuiden en Duinkerken slaagden de
Fransche troepen in hun onderneming. Anjou besloot naar Dendermonde
te gaan, doch verloor op één tocht daarheen nog een duizend man,
tengevolge van een overstrooming van een dijk bij Mechelen, dien
men had doorgestoken, om zijn voortgang te verhinderen. Daardoor
werd hij eerst verplicht, bij Berchem in de buurt van Vilvoorden te
kampeeren en kon pas een paar dagen later naar Dendermonde gaan. Zijn
bedoelingen waren duidelijk geweest. Zijn rentmeester, La Fougère,
die te Brugge was gevangen genomen, bekende, dat het plan van den
hertog was geweest, zich van den persoon van Oranje te verzekeren,
de stad te plunderen, den hervormden godsdienst af te schaffen,
de staatsregeling, die hij bezworen had, omver te werpen en de
renversaalbrieven, waarbij hij Oranje's gezag in Holland, Zeeland en
Utrecht erkend had, te vernietigen.
Dit geheele plan was gelukkig in duigen gevallen. Toch verzuimde de
hertog geen oogenblik, zijn briefwisseling te heropenen met den man,
wiens rivaliteit hij vreesde en met de Staten; deze briefwisseling
zoekt tevergeefs haar weerga in stoutmoedige brutaliteit. Zijn
eerste brief werd op den namiddag van den 17en geschreven; Oranje
moest daaruit verstaan, dat de gebeurtenissen van den dag geheel
waren veroorzaakt ten gevolge van de onwaardige behandeling, door
hem ondervonden. Ook vroeg hij den Prins te zorgen, dat zijn volk
geen leed werd aangedaan. Aan de Staten schreef hij terzelfder tijd
een brief, waarin hij alles poogde te verklaren. Hij vroeg daarin,
zijn huisraad en kleederen en al wat het eigendom van zijn gevolg
was, aan hem toe te zenden, de gevangenen los te laten en proviand
voor zijn manschappen. Zelfs beloofde hij, met geheele verdraaiing
van de waarheid, dat hij bereid was, te vergeten en te vergeven,
al was hij nog zoo slecht behandeld.
Oranje had het volk op straat tot bedaren gebracht; maar aanstonds
begreep hij ook, dat hij, zonder de Franschen te veel te verbitteren,
het verzet tegen dergelijke aanslagen moest leiden. Had hij echter
daarbij toegegeven aan de rechtmatige verontwaardiging der Staten,
dan zouden er wellicht uitingen zijn gehoord, die de slimste gevolgen
hadden kunnen hebben. Zoo geheel onmogelijk was het dan niet, dat Anjou
zich met Parma had vereenigd en dan was alles verloren geweest. Hij
trachtte dus de gemoederen te kalmeeren en de Staten te bewegen,
opnieuw met Anjou in onderhandeling te treden. Die houding was des
te moeilijker, omdat de verontwaardiging over de schandelijke daad
van Anjou algemeen was; niet alleen in de Nederlanden, maar ook in
Engeland, Duitschland en onder de Hugenoten. De Duitschers, die zoo
tegen den Franschen prins hadden gewaarschuwd, en die vooral de hulp
van een zoon van Catharina de Medicis voor de zaak der Nederlanden
hadden afgekeurd, riepen nu triomfantelijk uit, dat ze dat wel hadden
voorspeld.
De landgraaf van Hessen schreef o. a. aan een zijner vrienden, dat
hij hoopte, dat men zich niet langer honig om den mond zou laten
smeren, want het was nu toch zeker duidelijk genoeg gebleken, dat
men zich, door hulp van Anjou aan te nemen, als schapen aan den wolf
had overgegeven.
Koningin Elisabeth sloeg wel een anderen toon aan dan de landgraaf;
zij vroeg aan Oranje de juiste toedracht omtrent het voorgevallene
te mogen vernemen en sprak de hoop uit, dat Anjou door dit nieuwe
voorval niet in gevaar zou komen, want er was haar aan "de fortuin
van Monsieur" veel gelegen. Aan het slot van haar schrijven zei ze
nog even, dat Monsieur meer dan eens geklaagd had over het onrecht
en de onwaardigheden, die hij in het land ondervonden had.
Catharina de Medicis, de moeder van Anjou, ging nog een stapje
verder; ook zij schreef den Prins en bond hem op 't hart zich niet
aan ondankbaarheid tegenover haar zoon schuldig te maken!
Het antwoord van Oranje op de brieven van Elisabeth en Catharina de
Medicis was eenvoudig en waardig. Tegenover de laatste bepleitte hij
zijn volkomen onschuld en voegde erbij, dat het heilzaam zou geweest
zijn als Anjou zijn raad had opgevolgd. Hij laat verder aan moeder
en "bruid" over, uit te maken, wie in deze zaak schuldig is en wie
niet. Hij blijft zich bovendien in de gunst van den koning aanbevelen,
waaruit blijkt dat Oranje, trots het gebeurde, nog alles van Fransche
hulp verwachtte.
In de maand Februari vroegen de overheidspersonen in Antwerpen aan
Oranje, om beslist zijne meening te kennen te geven over hetgeen
gedaan moest worden en daarop gaf de Prins zijn advies. Dit advies,
door hem slechts noode gegeven, omdat hij wist, hoeveel malen hij
reeds het slachtoffer was geweest van klachten en lasteringen, als God
het volk bezoeken wilde, is hoogst merkwaardig, vooral om de zoozeer
veroordeelde houding van Oranje tegenover Anjou ook na de Fransche
furie. Hij verzoekt daarin allereerst, dat zijn hoorders zich goed
zullen te binnen brengen, hoevele malen hij hun gevraagd heeft, of ze
middelen hadden, om zich zelf te verdedigen. De geheele onderhandeling
met Anjou was van de eerste dagen af gegrond op hunne overtuiging,
dat er geen andere weg voor hen openstond. Al had de Fransche prins
door zijn gedrag alle overeenkomsten vernietigd, toch waren er nog
slechts drie wegen open: Verzoening met Filips, Onafhankelijkheid
van elke hulp en bouwen op eigen kracht, of Verzoening met Anjou.
Werkelijk waren er in Antwerpen, die het eerste zouden begeerd
hebben. Tot hen sprak de Prins: "Indien gij den Spanjaard wilt,
doodt mij dan allereerst." Als toch Antwerpen zijn Evangelischen
godsdienst wilde behouden, dan was de terugkeer tot Spanje immers
onmogelijk. Verkieslijk was het zeker, alleen van eigen hulpbronnen,
van eigen krachten afhankelijk te zijn, doch in het midden van den
oorlog, met vijanden aan alle zijden, was die onafhankelijkheid geheel
en al onpractisch.
Er was gebrek aan centrale macht, aan centraal belang en aan centrale
verantwoordelijkheid in de Unie. Elk gewest dacht veel meer om
locaal eigenbelang, dan om het algemeen welzijn. Hij kon niet inzien,
hoe zij zonder eenige buitenlandsche hulp te zamen één koers zouden
blijven houden. Afgunst op elkander was een ernstige hinderpaal voor
een algemeene regeering. Daarom was het Oranje's meening, dat Anjou
met Frankrijk achter zich, nog de beste en eenige hulp bleef. Zelfs de
godsdienstbezwaren achtte Oranje gering. Want hij zag, dat ook elders
de Christelijke kerken met souvereinen, die niet van hun geloof waren,
verbonden sloten of zich aan hen onderwierpen.
Kortom, er was geen andere weg en dien af te snijden was naar
zijn meening het gevaarlijkste. Oranje deinsde er zelfs niet
voor terug, zijn eigen populariteit in de waagschaal te stellen
en stoorde zich niet aan verdachtmaking, waar hij dit het beste
vond, die onderhandelingen tusschen een trouweloos landsheer en
zijne onderdanen voort te zetten. Vooral het argument, dat er bij
verwerping van Anjou kans bestond op een verbinding van dezen met
Parma, woog zeer zwaar. Buitendien kon men thans aan den Franschen
prins voorwaarden stellen, waardoor elk nieuw gevaar van zijn kant
kon worden voorkomen. En inderdaad hadden die besprekingen, die door
den Prins met de hoogste politieke virtuositeit werden geleid, het
gevolg, dat men in de maand Maart met Anjou, die nog te Dendermonde
was, aan het onderhandelen ging. De toon, dien hij toen aansloeg,
was een andere dan de eerste; hij weet toen alles aan een ongelukkig
toeval en de insubordinatie van zijn soldaten. Het gevolg was dat er
een accoord werd gesloten. Hij zou zich naar Duinkerken terugtrekken,
in afwachting van een definitieve schikking zijn leger ontbinden en
zich later te Mechelen vestigen; zijn gevangenen te Antwerpen zouden
worden bevrijd en hem zou een som van f 90.000 worden uitbetaald.
Anjou schreef daarop op 26en Maart 1583 een briefje aan den Prins uit
Dendermonde, waarin hij zijn vreugde te kennen gaf over de gelukte
verzoening met de Staten. Hij drukte daarin de verzekering uit, dat er
van zijn kant geen fouten meer zouden begaan worden en beval zich in
de goede genegenheid van Oranje aan. Ook vroeg hij hulp om zijn heilig
en heilzaam werk te kunnen voltooien. Nog slechts drie maanden zou hij
echter in het land blijven. Reeds in Juni verliet hij het, wel niet met
het voornemen om het voor goed vaarwel te zeggen (want hij bleef nog
steeds met den Prins in briefwisseling), doch hij keerde er niet terug.
Parma trok slechts voordeel van al deze beroeringen met Anjou. De
omstandigheid, dat zijn moeder in 1581 en 1582 weder als landvoogdes
naast hem als legerhoofd had gefungeerd, met welke schikking hij zelf
weinig was ingenomen, had zeker medegewerkt tot den niet snelleren
voortgang der Spaansche zaak. Hij had in Maart 1582 een beroep op de
steden gedaan en zijn agenten waren overal in het geheim werkzaam,
doch hij wachtte den loop der gebeurtenissen in Antwerpen af.
Nauwelijks was de aanslag van Anjou tegen de Scheldestad mislukt,
of de Spaansche landvoogd herhaalde niet alleen zijn verzoek aan die
gewesten, om onder de trouw des konings terug te keeren, maar zoowel
door militaire als door diplomatieke manoeuvres trachtte hij dat
doel te bereiken. Hij trad zelfs met Anjou in geheime onderhandeling,
hetgeen niet voor Oranje verborgen bleef, die daarom des te meer op
verzoening met den hertog aandrong. Toen dit laatste in Maart 1583
gelukt was, maakte Parma zich in het voorjaar meester van Duinkerken
Nieuwpoort, Dixmuiden en Eindhoven. Ja zelfs te Gent werd er over
verzoening met Spanje gesproken, waartoe in 1584 zelfs Hembyze, die er
teruggekeerd was, de hand leende. Oranje zond tal van brieven aan de
magistraat van Gent en aan verschillende private personen, ten einde
dat onheil te keeren en hen trouw te doen blijven aan de generaliteit.
Al deze dingen waren zeer ontmoedigend voor den Prins. Wat hem zeker
het meest in die dagen trof, was de houding van zijn zwager Willem van
den Berg, echtgenoot zijner tweede zuster Maria van Nassau. Deze had
reeds verscheidene malen blijk gegeven van onverschilligheid tegenover
zijn schoonbroeder en de algemeene zaak. In 1579 had zijn vrouw hem
tegenover haar broeders nog met kracht verdedigd en de beschuldigingen,
die tegen hem werden ingebracht, als laster doen voorkomen. Toch werd
er later een briefwisseling uit dat jaar tusschen hem en Parma ontdekt.
Toen hij in 1581 in plaats van Jan van Nassau stadhouder van Gelderland
werd, geschiedde dit op voorspraak van den Prins, die toen aan de
Staten schreef: "Mijn schoonbroeder, die een aanbeveling voor het
stadhouderschap wenscht, heeft mij verzekerd van zijn liefde en
toewijding aan de rechtvaardige zaak van het vaderland. Ik wenschte
alleen, dat hij dit vroeger had bewezen. Doch beter laat dan nooit."
Men kan niet zeggen dat de lofspraak groot was; doch de Gelderschen
namen hem aan en een tijdlang schijnt hij te goeder trouw geregeerd
te hebben. In 1583 echter kwam er weder eene briefwisseling tusschen
hem en Parma aan het licht, die overtuigend bewees, dat van den
Berg slechte voornemens koesterde. Hij zou namelijk Zutfen aan Parma
overleveren. Toen werd hij op den 15 November met zijn echtgenoote
en zijn zonen gevangen genomen en naar den Haag gevoerd. Een jaar
bleef hij in Delfshaven gevangen. Toen hij bevrijd was, nam hij
onmiddellijk met al zijn zoons dienst onder den koning. Deze treurige
geschiedenis in zijn eigen familie vermeerderde natuurlijk Oranje's
smart over al den afval niet weinig. Als opvolger van van den Berg
werd in Gelderland Adolf, graaf Nieuwenaar, gekozen, die met het oog
op hetgeen in Duitschland aanhangig was, voor Gelderland een zeer
gewenschte stadhouder bleek.
Slechts een enkel woord over die in Duitschland aanhangige zaak,
aangezien ze tot niets heeft geleid en de Prins er ook weinig
beteekenis aan hechtte. Bedoeld wordt de overgang van den aartsbisschop
van Keulen, Gebhard Truchsesz von Waldburg en de pogingen, die op
grond daarvan bovenal Jan van Nassau in dezen tijd in het werk stelde,
om eene algemeene beweging aan den Rijn in het leven te roepen,
ten einde Spanje van dien kant het hoofd te bieden. Ongelukkig werd
Johan Casimir van de Paltz daarbij ingeroepen. Oranje had er al
dadelijk niet veel vertrouwen in; te lang had hij van Duitschland
enkel tegenwerking ondervonden; de verschijning van Johan Casimir als
legerhoofd ontnam hem alle vertrouwen op den goeden loop dier Keulsche
zaken, en de uitkomst bevestigde volkomen zijn vrees, want voor het
jaar 1583 verstreek, was de geheele beweging op niets uitgeloopen en
was de oud-aartsbisschop, die door een goed katholiek was vervangen,
genoodzaakt een toevluchtsoord bij den Prins in Delft te zoeken.
Bij den Prins te Delft. Want daarheen was Oranje zelf op den 22en
Juli 1583 verhuisd. De verzoening met Anjou had hem in Antwerpen
zijn populariteit doen verliezen. Het volk had zijn motieven om
Anjou te herstellen in het gezag, dat hij misbruikt had, niet kunnen
begrijpen. Vrees voor de Franschen bleef de burgers bekruipen en ze
begonnen Oranje zelfs te beleedigen. De kreet werd gehoord: "Verrader,
hij is van plan om Antwerpen aan de Franschen over te leveren." Ook
zijn leven werd bedreigd; een woedende menigte, die zijn persoon
wilde aanvallen, was met moeite tot bedaren te brengen en de overheid
vreesde zelfs die aanranders te straffen. Dit gemis van vertrouwen
trof den Prins diep; ook beleedigde het hem dat de bedreiging van
zijn persoon niet gestraft werd. De Staten-Generaal waren op dat
oogenblik te Middelburg vereenigd. Daarheen verhaastte hij toen zijn
reis, om kort daarop met zijn gezin het oude St. Agatha-klooster te
Delft te betrekken.
HOOFDSTUK XXXII.
HET VIERDE HUWELIJK VAN ORANJE MET LOUISE DE COLIGNY. 1583-1584.
Op den 5en Mei 1582 was Charlotte van Bourbon gestorven als slachtoffer
van al hare zorgen voor den herstellenden Prins na den moordaanslag
van Jaureguy. Met haar was de moeder van zes jonge meisjes, waarvan
het oudste nauwelijks zes jaar telde, in het graf gedaald en tegelijk
de stiefmoeder van de andere kinderen van Oranje, die haar allen om
strijd evenzeer liefhadden. Deze dood was een zware beproeving voor
den man, die zulk een behoefte had aan de zorg eener liefhebbende
echtgenoote. Toch schijnt de Prins zich over die beproeving niet veel
te hebben uitgelaten; wie hem daarom van onverschilligheid zou willen
beschuldigen, vergeet, dat ware droefheid zich meestal verbergt. Ook
is het geen bewijs van onverschilligheid omtrent de nagedachtenis van
Charlotte van Bourbon, dat Oranje zich een jaar later reeds voor de
vierde maal een nieuwe echtgenoote gekozen had. Hoe schijnbaar vreemd
ook, niemand zal ontkennen, dat zulk een gezin, met zes jonge kinderen,
de zorg eener moeder onmogelijk kon ontberen.
Ook het belang van den wordenden staat eischte, dat hij weder
een huwelijk sloot. Zijn oudste zoon Filips Willem was steeds in
Spanje gevangen en op diens terugkeer kon in het minst niet gerekend
worden. De eenige zoon, die dus de taak van zijn vader kon voortzetten,
was Maurits; doch hoe gevaarlijk was het bezit van dien eenigen! Alle
andere kinderen waren dochters. Eene nieuwe Prinses van Oranje
kon de mannelijke lijn misschien versterken en de vraag bleef dus
slechts over, wie te kiezen. Trots de antipathie van het volk tegen
de Franschen, schreef zijn staatkunde hem voor, een volksgenoote van
zijn vorige echtgenoote te nemen. Hij wilde den band tusschen hem
en de Franschen ook door zijn vierde huwelijk versterken, want hij
bleef al zijn hoop op Frankrijk vestigen en op hulp van daar. Zag hij
misschien in de toekomst reeds Hendrik van Navarre op den troon? Hij
zou dien tijd niet beleven, maar onmogelijk is het niet, bij de
kinderloosheid van Hendrik III en de zwakke gezondheid van Anjou,
dat dit ook door zijn gedachten speelde.
Wie hij dan koos? De admiraal Coligny, het voornaamste slachtoffer van
den Bartholomeusnacht, had eene dochter nagelaten, Louise genaamd,
die gehuwd was geweest met den Protestantschen edelman Teligny. Ook
deze was tegelijk met zijn schoonvader in dien nacht vermoord en zij
had dus in hare jeugd de droevigste levenservaringen gehad. Toen was
ze toch pas 17 jaren; want ze was geboren in 1555 en zeven jaar oud,
toen de godsdienstoorlogen, waaraan haar vader zulk een groot aandeel
had genomen, waren begonnen.
Hare moeder was Charlotte de Laval, eene edele vrouw, door wier invloed
vooral Coligny de groote verdediger der Hugenoten is geworden, doch
die te vroeg is gestorven, om op Louise een sterken invloed uit te
oefenen. Zij was en bleef meer het evenbeeld van haar vader. "Haar
innerlijk had ze geërfd van het krachtig en ernstig geslacht der
Coligny's. Zij bezat hun meer nadenkend dan hartstochtelijk karakter,
was zeer fijngevoelig, rustig, kloek in het handelen en standvastig
in tegenspoed."
Na den Bartholomeusnacht en den afschuwelijken moord op haar vader
en echtgenoot, schijnt ze gevlucht te zijn eerst naar Savoye, daarna
naar Bern, later naar Bazel. Hoe zij aan den algemeenen moord op de
Hugenoten is ontkomen, is een raadsel, doch op de genoemde plaatsen
treft men haar achtereenvolgens aan. In Bazel was zij omringd door
familieleden, hare broeders en hare tante Anna de Salm. Het vredesedict
van 1576 opende haar de mogelijkheid, naar Frankrijk terug te keeren;
daar woonde zij toen vijf jaar op het adellijk landgoed van Lierville
en bezocht van daar zelfs het hof te Parijs, waar haar verschijning
door Brantôme met gloed wordt beschreven. Want terwijl men verwachtte
eene puriteinsche te zien in stemmig gewaad, verscheen daar eene
jonge vrouw, vol gratie, met schoone oogen, spiegels eener reine ziel,
een levendige, frissche gelaatskleur en bevallige, zedige manieren.
Willem van Oranje, de geestverwant van haar vader, deed toen bij
deze hoog beschaafde vrouw zijn huwelijksaanzoek. Hij kende haar
persoonlijk niet, maar ging daarbij af op den indruk, dien zij op
het Fransche hof had gemaakt. Louise's familie bovenal was door dat
aanzoek zeer gestreeld. Het was voor de Châtillons een eer, zich te
verbinden met een man, die de luister van de Nassau's was en daarbij
kon de zaak van het Protestantisme en het verbond tusschen Geuzen
en Hugenoten slechts bevorderd worden door een huwelijk tusschen
Oranje en eene dochter van Coligny. Mocht dan ook de weduwe Teligny
eerst nog bezwaren gehad hebben, zij bezweek voor den aandrang der
haren en in April 1583 ging de achtentwintigjarige naar Antwerpen,
om aan de zijde van den vijftiger haar leven te vervolgen.
Indien ze van te voren geweten had, aan welke beleedigingen zij om
haar Fransche nationaliteit in Antwerpen zou hebben blootgestaan,
waarschijnlijk zou ze dan die stad althans hebben ontweken. Want
slechts drie maanden kon de Prins het daar met haar uithouden. Het
waren toen juist de gespannen dagen van de verzoening met Anjou,
doorgedreven, omdat Oranje geen anderen uitweg zag. Maar het volk, dat
zijne beweegredenen niet kon doorzien, was zeer op hem gebeten. Zijne
nieuwe echtgenoote moest dit dubbel ontgelden. Niet alleen werd zij
bij haar aankomst zeer koel ontvangen, maar zelfs op straat stond zij
aan de beleedigingen van het woedende volk bloot. Langen tijd is die
onheusche bejegening bij Louise in bittere herinnering gebleven. Ze
moesten zelfs, tot in hunne woning bedreigd, voor de woede van het
volk de stad verlaten en toen namen ze hun toevlucht tot Delft. De
reis daarheen schijnt alles behalve aangenaam en gemakkelijk geweest
te zijn; althans de Fransche Memoirenschrijver Aubérie de Maurier
verhaalt, dat zijn vader hem eens verteld had, dat Louise de Coligny
zeer verbaasd was over het verschil tusschen Fransche en Hollandsche
gewoonten. In plaats van in een koets werd ze in een open wagen gezet
met een plank er in, om op te zitten. Op den korten afstand tusschen
Rotterdam en Delft was zij in dat voertuig bijna geradbraakt.
We weten, hoe kort zij de levensgezellin van den Prins is geweest,
daar hij een jaar later werd vermoord. Doch dat eene jaar is voldoende
geweest, om haar te vormen tot die edele moeder en stiefmoeder,
waarvan de geschiedenis de weerga niet kent. Indien het ons vergund is,
een gevolgtrekking uit haar latere toewijding aan Oranje's kinderen
te maken, dan moeten wel in dat eene levensjaar van den Prins, dat
zij samen sleten, tusschen hem en haar de innigste banden geknoopt
zijn. Daardoor alleen kon zij haar geheele verdere leven in den dienst
zijner kinderen besteden.
Louise de Coligny was eene waardige opvolgster van Charlotte van
Bourbon. Ook zij toonde gehechtheid aan het huiselijk leven met al zijn
zware plichten. Het was voor haar een genot, zich aan de kinderen uit
de vorige huwelijken van den Prins te wijden. Voor hen heeft zij haar
leven lang gewaakt en gezorgd; vaak onder de grootste ontberingen
heeft ze hen met zooveel liefde onder hare moederlijke bescherming
genomen, dat ze daarom alleen in de dankbare nagedachtenis van allen,
die Oranje vereeren, moest voortleven.
Haar leven voor de kinderen van den Prins, inzonderheid voor de
dochters van Charlotte van Bourbon, kan hier niet worden behandeld. Dit
ligt geheel buiten ons terrein. Wat hier echter nog wel een plaats
verdient, is de vermelding van de blijde gebeurtenis, dat ze op 28
Februari 1584 het levenslicht schonk aan een zoon, Frederik Hendrik
genaamd, onder wiens bestuur de gouden eeuw der republiek een aanvang
nam. Die zoon werd aldus genoemd naar de koningen van Denemarken en
van Navarre; zijn geboorte verbeterde de stemming van de Hollanders
tegenover haar, die eerst om haar Fransche nationaliteit lang niet
in aanzien was.
Het laatste levensjaar van den Prins heeft zij tot een der gelukkigste
jaren van zijn stormachtig leven gemaakt. De huiselijke deugden van
Louise, gepaard aan een opgewekten geest, waren voor den vermoeiden en
afgematten strijder een bron van groot genot. Op het oude Prinsenhof
te Delft was hem bovenal de stille familiekring zoo welkom. Al rustte
hij ook daar nog niet van zijn arbeid, het was met dat vermoeiend
heen en weer trekken gedaan, waardoor Charlotte zoo vaak van zijn
tegenwoordigheid werd beroofd. In één woord, de Prins vond in het
smartvolle verlies van zijn derde vrouw een groote vertroosting in
zijn vierde huwelijk. Het heeft gelukkig niet zooals zijn tweede en
derde echt de tongen der booze wereld aan het spreken gebracht. Ook
zijn familie in Duitschland schijnt zich rustig te hebben neergelegd
bij het feit. Aan Jan van Nassau schreef de nieuwe schoonzuster op den
12en Juli 1583 een briefje van dezen korten maar vriendelijken inhoud:
"Ik wil niet nalaten u te verzekeren, hoe vereerd ik mij gevoel,
dat God het Monseigneur den Prins in het hart heeft gegeven, mij
als zijn levensgezellin aan te nemen; als de grootste gunst van Hem
beschouw ik het, dat Hij mij heeft verbonden aan zoovele edele heeren
van groote qualiteit, die daarbij ook de vreeze Gods kennen, onder
welke gij, Mijnheer, den eersten rang inneemt en waarom dan ook ik
mij het eerst geneigd gevoel, u mijn nederige diensten aan te bieden,
hopende, dat ik daardoor alles zal kunnen doen, wat u aangenaam is."
Hebben de tijdgenooten het huwelijk van den Prins met een dochter van
den admiraal Coligny, blijkbaar aangemerkt als een overwinning van
de goede zaak, dit mag ook wel levendig blijven in de herinnering der
nakomelingschap, die tot in lengte van dagen zal moeten indachtig zijn,
dat niet alleen het huis van Oranje, maar ook de Pruisische dynastie
door Frederik Hendrik, den zoon van Louise, in de vrouwelijke linie
afstamt van de beide grootste slachtoffers voor het Protestantisme
uit de 16e eeuw, van Willem van Oranje en van Gaspar de Coligny.
HOOFDSTUK XXXIII.
ORANJE'S STAATKUNDE GEDURENDE ZIJN LAATSTE LEVENSJAAR. 1583-1584.
Een der eerste daden van de Staten-Generaal, na de komst van den
Prins in Holland, was, hem te vragen zich met het centraal bestuur
te belasten. Oranje gaf den 6en September daarop in een uitgebreid
document antwoord. Hij verzocht hun wel het groote gewicht van die
zaak te bedenken en de moeilijkheden, die eraan verbonden waren,
vooral omdat verschillende gewesten hun afgevaardigden nog niet naar
de vergadering der Staten hadden gezonden. Bleven zij bij hun besluit,
dan wilde de Prins een acte hebben, waardoor het hem vrij zou staan
zich weder als hoofd ontslagen te rekenen, indien de gewesten zich
niet aan de orde wilden onderwerpen. Ook wilde hij den Staten de
vrijheid geven een anderen gouverneur te benoemen, indien ze daartoe
wilden besluiten; hij zou dan onmiddellijk het gezag in hun handen
teruggeven. Met het oog op den langen duur der beraadslagingen over
deze belangrijke quaestie verzocht hij hun, een raad voor het land
in te stellen.
De Staten-Generaal, die den Prins dat verzoek deden, waren in
Middelburg te zamen, maar het was er verre van, dat dit lichaam den
geheelen Staat vertegenwoordigde.
Zoo waren de Staten van Brabant tot een klein getal edelen en tot
de steden Brussel en Antwerpen gereduceerd, terwijl vele der andere
gewesten in het geheel niet of zeer matig vertegenwoordigd waren.
Ondertusschen was de Prins zelf nog geheel verdiept in de quaestie
van den opnieuw te erkennen protector en souverein. Het accoord van
den 18en Maart te Dendermonde was slechts voorloopig geweest. De
onderhandelingen, die op den grond daarvan gevoerd werden, vlotten
niet. De hovelingen van Anjou, verbitterd over de mislukking hunner
plannen, oefenden een verkeerden invloed op hem uit en de hertog
zelf werd ziekelijk. Op 28 Juni 1583 verliet hij het land, onder
voorwendsel, dat hij met zijn moeder en broeder moest raadplegen. Des
Pruneaux bleef de betrekking levendig houden. In September richtte deze
een langen brief tot de Staten, waarin hij vroeg, waarom ze toch niet
voortgingen, schikkingen te maken met zijn meester en Anjou schreef
in dezelfde maand uit Kamerijk een brief vol klachten aan den Prins,
waarin hij zich eveneens over de Staten beklaagde. Nadat hij enkele
mededeelingen gedaan had over het aantal troepen, dat hij in 't veld
zou kunnen brengen, schreef hij o. a.:
Ik heb echter eindelooze oorzaak om mij over de Staten te beklagen,
van welke ik geen enkelen regel schrifts ontvangen heb sinds mijn
vertrek uit Duinkerken. Indien ik mij gedroeg als zij, waartoe ik
alle recht zou hebben, dan zou alles nog slechter gaan. Maar aan de
geheele wereld, wil ik toonen, dat het mijn schuld niet zal zijn,
als hun zaken misloopen.
Aan de noodige brutaliteit miste het Anjou niet, want terecht vraagt
men zich af, hoe het mogelijk is dat de man van de Fransche furie
nog zulk een toon durfde aanslaan.
Op hun standpunt hadden de Staten geen ongelijk, dat ze zijn
verbroken trouw niet maar zoo voorkomend beantwoordden. Anjou was
echter geheel op de hoogte van hun nood, en Oranje, die dit wel inzag,
hield den band levendig, trots alles wat er gebeurd was. In den loop
van 1583 en 1584 bleef de toestand werkelijk zeer donker. De brieven
in Februari en Maart (1584) door Oranje aan graaf Jan geschreven,
geven dien treurigen toestand van het land weer en betoogen tevens
de noodzakelijkheid van Fransche hulp. Het zijn merkwaardige brieven
die door Prof. Blok, Oranje's "politiek testament" worden genoemd.
Het is daarom van belang, er enkele uittreksels van te geven.
De eerste van Februari is geschreven onder den indruk van den
jammerlijken afloop der Keulsche zaken. We zagen, hoe Truchsess had
moeten vluchten en hoe Joh. Casimir zijn leger moest ontbinden. Daarbij
waren de Papisten en Spaanschgezinden hier in het land nog zeer
talrijk. Kwam er geen hulp van buiten, het land zou ongetwijfeld
ondergaan. "Toch," schrijft de Prins, "ben ik nog niet geheel
ontmoedigd en mijn geestdrift voor de bevordering van den roem van
God en het welzijn van het land is door al den tegenspoed niet
verminderd. Integendeel kan ik u verzekeren, dat ik niet ophoud
iedereen te bemoedigen en vrij en open voortga met spreken over alles
wat tot de handhaving van den hervormden godsdienst, van de vrijheid
en de welvaart van het land kan dienen."
In de brieven van Maart verdedigt hij tegenover zijn broeder zijn
relaties met Frankrijk. Na weder het groot gevaar van den toestand
te hebben uiteengezet, vervolgt Oranje aldus: "Indien ik in dezen
uitersten nood eenigen goeden raad ontving, dan zou dat zijn hetgeen
mijn hart begeert, maar ik zie, dat iedereen wel den raad van anderen
weet te berispen, maar niemand mij een beteren geeft. Men zegt,
dat ik Frankrijk moet wantrouwen. De gevaren van dien kant zijn mij
niet onbekend, misschien ken ik ze beter dan zij, die er van spreken;
ze raken mij meer dan iemand anders. Maar, op wien wil men dan dat
ik vertrouw? De vorsten van Duitschland zijn zoo dikwijls aangemaand
en wij hebben er geen hulp van ontvangen, noch in schijn, noch met
woorden, en wanneer wij die kregen, dan zouden wij haar misschien
duur moeten boeten om het verschil in confessie. Ziende en wetende,
dat zij voor hun oogen hun eigen broeder, die voor hun poorten zulk
een rechtvaardige zaak verdedigt, door de papisten met voeten laten
vertreden, meen ik, dat men mij toch niet voor zoo dom zal houden,
dat men mij met woorden tot in de gracht toe zal kunnen voeren, gelijk
men gedaan heeft met het arme volk in Vlaanderen, dat, vertrouwende
op zulke woorden, zich thans onder de wreede hand van den Spanjaard
bevindt."
Frankrijk de oude vijand van Spanje, blijft daarom zijn eenige hoop,
al beweerden de Duitsche godgeleerden ook, dat het was tegen het
woord van God, om hulp te verwachten van een katholieke mogendheid. De
geschiedenis is toch vol van voorbeelden, dat de regeerders van landen
lang niet altijd hetzelfde geloof waren toegedaan als hun volk en dat
er vaak allianties gesloten zijn door volken, die in de religiezaken
op een ander standpunt stonden.
Ook in Duitschland ontbrak het niet aan belasteraars van Oranje;
er waren er daar, die zich zelfs niet ontzagen, aan zijn geweten
en eer te raken. "Wie is de man," zoo roept de Prins hun tegen,
"ergens in de wereld zoo stoutmoedig, dat hij durft raken aan het
geweten van een ander?" En wat zijn eer aangaat, zijn broeder Jan weet
beter dan iemand anders, wat hij heeft gearbeid, geleden en verloren,
om den nieuwen godsdienst te steunen en te handhaven.
Al weet de Prins ook, dat graaf Jan zelfs de voordeelen tegen Frankrijk
deelt, hij doet een beroep op zijn goeden raad ter verdediging van de
goede zaak. "Als God mij die gunst bewijst, dan ben ik besloten mijne
dagen te eindigen, zonder ooit met den Spanjaard in overeenkomst te
treden, want we weten dat daarvan de ondergang der kerken van dit
land, een algemeene tirannie van alle onderdanen en de verwoesting
van ons geheele huis het gevolg zal zijn."
De Prins wil standhouden, geen gevaren schuwen en zich evenmin
schuldig maken aan een ellendige desertie. Tegenover den moord van
den Bartholomeusnacht plaatst hij den moord der arme Mooren. Spanje
is nog oneindig meer te vreezen en al zal men ook tegenover Frankrijk
op zijn hoede moeten zijn, al dreigt van beide kanten gevaar, toch
gelooft de Prins, dat, als men over een der beide planken moet gaan,
iedereen de breedste en sterkste kiezen zal. Hij verklaart voor zich,
vast besloten te zijn, tot het uiterste deze landen, den godsdienst
en de vrijheid te verdedigen en hoopt, dat God hem daarin ter zijde
zal staan.
In een postscriptum van dien brief zegt Oranje nog dit:
"Mijn broeder, deze letteren waren een week geleden geschreven. Sedert
zijn wij zeker ingelicht, dat men te Gent met den Prins van Parma
onderhandelt, om onze zijde te verlaten en ook in eenige andere
(steden) in Vlaanderen. Dat zijn nu de vruchten, die ik altijd
gezien heb van dergelijke raadgevingen. Ik zou wel willen, dat
uw theologanten mij eens duidelijk maakten, met welk geweten die
van Gent en hunsgelijken de broeders zoo kunnen verlaten.... Zelfs
vertelt men mij, dat Dathenus mede den raad heeft gegeven, om over
zulk een eervolle capitulatie te onderhandelen...."
Had de Prins ongelijk, om zoo te oordeelen, nu de heftigste Calvinisten
zich weer in de armen van Spanje wierpen! Welk een tegenstelling! Zij
waren eenvoudig onwillig zijn raad te volgen. Zelfs Hembyze was tot
den vijand overgeloopen. Teruggekeerd uit Duitschland was hij weer
dezelfde demagoog van vroeger gebleven en zou de stad aan Parma hebben
overgeleverd, zoo dit niet voorloopig door zijn gevangenneming was
belet. Ondertusschen gingen Yperen en Brugge in Parma's handen over.
Aan de wedererkenning van Anjou als landsheer bleef derhalve Oranje
alle hoop op uitkomst vastknoopen. Om den persoon van den hertog, het
is voldoende gezegd, was het hem in het minst niet te doen. Het was
alleen en uitsluitend Frankrijk, waarop hij in dezen bouwde. Hij wist,
hoe Catharina de Medicis en Hendrik III alle moeite hadden gedaan,
om aan den jongsten zoon een souvereiniteit te bezorgen. Kon hij
hun daarin ter wille zijn, dan was de eene dienst de andere waard,
hetgeen, gevoegd bij Frankrijks vroegere houding tegenover Spanje,
hem alle hoop gaf, dat langs dien weg het behoud van de Nederlanden
nog te bereiken zou zijn.
Inderdaad, als men Oranje's laatste gedachten over den toestand
nauwkeurig leest in de brieven aan zijn broeder, dan is hij om zijn
zoogenaamde Franschgezindheid niet te veroordeelen. Het is niet de
vraag, of de toekomst hem in het gelijk gesteld heeft. Zij bergde
gansch andere dingen in haar schoot, dan Oranje kon vermoeden. En
wil men de toekomst er bij aanhalen, dan is het gedurende Leicesters
verblijf in het land ten duidelijkste bewezen, dat ook de Engelsche
hulp, waarop Buys altijd aandrong, niets heeft gegeven. Het is alleen
de vraag, of op het gegeven oogenblik in 1583 en 1584 Oranje's politiek
niet nog de wijste was, of hij, rekening houdende met den toestand
van het oogenblik, anders kon en mocht handelen.
Het is bekend dat alles in duigen viel door den dood van
Anjou. Aangetast door een slepende ziekte, zette hij wel zijn
onderhandelingen met Oranje en de Staten-Generaal voort, die tot
een goed eind schenen te leiden, maar hij stierf te Château-Thierry
10 juni 1584. Met zijn dood hield hij op een probleem te zijn in de
Nederlandsche politiek. Persoonlijk werd er niets aan hem verloren;
want hij was zwak, verraderlijk, onwaar en schaamteloos. Voor den
Prins was die dood in zoover een verlies, als hij het middel zou
geweest zijn, om met Fransche hulp Nederland te redden. De poging,
om Hendrik III zelf tot souverein te verklaren, mislukte.
Meer dan eens waren we reeds in de gelegenheid op te merken,
dat Holland en Zeeland de souvereiniteit alleen aan den Prins
wilden geven. Die gewesten hadden voortdurend hunne zelfstandigheid
voorbehouden. De Unie van Delft had ze vereenigd en de Pacificatie van
Gent had hen geheel zelfstandig gelaten. De Unie van Utrecht hadden
ze wel geteekend, maar meer met de bedoeling om in de andere gewesten
een ringmuur voor hunne veiligheid te vinden. Doch hoe begeerig ze
ook waren op hun eigen onafhankelijk bestaan, ze begrepen toch zeer
goed, dat alleen de centrale macht over hen haar steunpunt zou kunnen
vinden in een landsheer. Die landsheer mocht niemand anders zijn
dan Oranje. Deze echter had, gelijk we hoorden, daarvoor niet veel
ooren. Hij wilde Anjou niet krenken; hij keurde de afzonderlijke
positie van twee gewesten af, zijn ideaal van een Nederlandschen
Staat was veel grooter, veel omvattender, veel verdraagzamer, veel
democratischer ook, dan ooit door die scheiding was te bereiken. Toch
hield men van de zijde dier gewesten niet op, hem de souvereiniteit aan
te bieden, terwijl ze Anjou alleen erkenden als beschermheer van hun
bondgenooten. Na den moordaanslag van Jaureguy en de herstelling van
den Prins werd er bij vernieuwing door de beide gewesten met kracht op
aangedrongen, met het gevolg, dat hij, gelijk we reeds met een enkel
woord vermeldden, behoudens nader vast te stellen voorwaarden, uit
Brugge op den 14en Aug. 1582 in den volgenden brief het aanbod aannam.
"Wij Willem, Prins van Oranje enz. groeten u. Aangezien
de afgevaardigden van Holland en Zeeland verklaard hebben,
dat de koning van Spanje zijn rechten als graaf van Holland
en Zeeland heeft verbeurd en zij ons hebben verzocht, de
graafschappen en de heerschappij over de landen te aanvaarden,
om ze met den titel van graaf te besturen, hebben wij dit
verzoek dankbaar ingewilligd en nemen in tegenwoordigheid
van dezen de graafschappen van Holland en Zeeland aan, om ze
tegen den koning van Spanje te beschermen."
Daarop volgden allerlei onderhandelingen over de voorwaarden en
toen kwamen er vanzelf weer allerlei bezwaren op het tapijt. De
gebeurtenissen te Antwerpen door de Fransche furie hadden den Prins
belet, zelf naar Holland te komen; maar die gebeurtenissen waren
oorzaak, dat de onderhandelingen met kracht werden voortgezet. Dat
de Prins met die aanneming geheel op eigen behoud bedacht was, is
onwaar. Uit alles blijkt, dat hij het aanbod meer heeft aangenomen
uit nood, dan met lust. In zijn brieven wordt er slechts gewag van
gemaakt als van een weinig beteekenende zaak.
Op 5 April 1583 kwamen adel en afgevaardigden van groote en kleine
steden tot de definitieve bezegeling van de opdracht, doch ook toen
bleven de voorwaarden, waaronder hij als graaf zou worden gehuldigd,
nog een struikelblok. Bezwaren van allerlei aard vertraagden de
onderhandelingen. Holland wilde niet zonder Zeeland handelen en in
Zeeland was Middelburg, beducht voor het markiezaat van den Prins van
Veere en Vlissingen, steeds gevoelig voor krenking zijner rechten. Ook
in Holland waren enkele steden als Amsterdam, Gouda en den Briel,
die uit vrees voor hun privilegiën geen groote gezindheid toonden,
om de souvereiniteit aan den Prins te geven.
Bij de stichting der regentenrepubliek in 1588 was er dan ook geen
quaestie van souvereiniteit van Oranje. Ook de vereeniging met Utrecht
had bezwaren. Wel richtten de Staten van Holland een rondgaanden
brief tot die van Utrecht, Friesland, Overijsel, Brabant, Vlaanderen
en Gelderland en ook aan de Staten-Generaal op den 10en Mei 1583,
waarin zij de redenen uiteenzetten, die hen bewogen tot de aanbieding
der souvereiniteit aan den Prins en zij drukten de hoop daarin uit,
dat die maatregel de goedkeuring der zuster-gewesten zou wegdragen. Wel
verklaarden Utrecht en Zeeland op 15 Nov. 1583, dat zij in hun oude
Unie met Holland onder één bestuur wilden blijven, maar daarmede was
de zaak er nog niet door. Want het ontwerp van 30 December 1583 moest
eerst nog vóór de huldiging aan de goedkeuring der vroedschappen van
de steden worden onderworpen, terwijl men hoopte door persoonlijken
invloed Amsterdam en Gouda te bewegen, hun verzet te laten varen.
Indien men den inhoud van het merkwaardige stuk, dat den Prins tot
Graaf verhief, aandachtig nagaat, dan ziet men er wel den invloed
in van denzelfden man, die vier jaar later vooral de schepper is
geweest van de constitutie der regentenrepubliek; wij bedoelen van
Oldenbarnevelt. Deze was in die dagen pensionaris van Rotterdam
en hij was met den landsadvokaat Buys en met François Maelson, de
voornaamste leider in de onderhandelingen over de voorwaarden van
het graafschap. Zeker werd er aan den Prins souvereiniteit en wel
eene absolute in toegekend, maar dit absolute bedoelde de losmaking
van alle banden met het rijk; als souverein had hij geen souverein
boven zich te erkennen. Doch wanneer men nagaat, waarin de graaf al
niet van de Staten afhankelijk zou zijn, dan ziet men in, dat het
onbaatzuchtig karakter van den Prins er toe noodig was, om zulk een
betrekkelijk afhankelijke positie aan te nemen.
Hij moest en dat was natuurlijk, de privilegiën en de Unie handhaven;
maar welk een belemmering! Hij mocht geen nieuwe privilegies geven,
geen verdragen sluiten, geen andere plaatsen, steden of heerlijkheden
onder zijn bescherming nemen, geen omslag of heffing doen plaats
hebben, geen oorlog voeren, geen vrede of bestand sluiten, geen
verbonden aangaan, met geen vreemde mogendheden onderhandelen
enz. enz. zonder de toestemming der Staten. Allerlei belemmerende
bepalingen werden uit de Joyeuse Entrée of uit het tractaat met Anjou
overgenomen. Kortom, zijn autoriteit werd veel meer begrensd, dan die
was geweest sedert hij in Holland (1572) was gekomen. Bij de Staten
was eigenlijk de oppermacht geplaatst en Oranje stemde er in toe,
dat dit zoo werd bepaald.
Eenige aanhangers van den Prins te Utrecht verzetten zich tegen die
beperkingen; volgens deze was al het voordeel bij de Staten; de burgers
waren in 't geheel niet in tel en de Prins zelf meer administrateur
met zeer begrensde rechten. In den loop van de lente van 1584 werden
die voorwaarden toen nog eens in de steden behandeld, in Juni was
men daarmede zoover gereed, dat dertien steden ze hadden geteekend;
Gouda zou toestemmen, als Zeeland het deed en Amsterdam eischte,
dat ook zijn schutterij en notabele burgers die goedkeurden.
Op den 6en Juli bood de Prins daarop den Staten van Holland eene
memorie aan, waarin hij niet zonder groote gevoeligheid uitsprak,
dat hun eindeloos talmen met de voorwaarden van het graafschap, dat ze
hem hadden aangeboden, voor hem een eerezaak werd. En natuurlijk. Van
1580 af had men niet opgehouden het Oranje aan te bieden en hoewel hij
er eerst volstrekt geen lust in had, was hij er eindelijk in 1582 toe
besloten, om hun aanbod te aanvaarden. Toen dit echter geschied was,
moesten de gewesten en de steden het weer over de voorwaarden eens
worden en bleven zelfs enkele plaatsen er afkeerig van. Was dat niet
inderdaad beleedigend voor den Prins?
Had hij geen recht, om daarover hoogst ontstemd te zijn en de Staten
van Holland voor oogen te houden, dat zijn eigen eer met dat eeuwige
talmen was gemoeid? Want wat was het geval? "Ziende een iegelijk,
dat die zaak zoo lang aanloopt en wordt opgehouden, zonder daarvan
eenige reden te weten, geeft ook ieder daarover zijn oordeel en
maken ze daarop hun discoursen en hun vreemde propoosten." Dit vooral
bewoog Oranje, den Heeren Staten vriendelijk te verzoeken, een eind
aan die zaak te maken, ter wille van zijn eigen eer en reputatie,
zoowel als voor het belang van het land. Daarbij geeft de Prins hun
nog in bedenking om zijn autoriteit, die zij op allerlei wijze willen
besnoeien, toch in enkele meerdere punten te willen erkennen, daar
zonder zulk een autoriteit alle wetten en ordonnantiën als een lichaam
zijn zonder ziel en men niets met autoriteit kan executeeren zonder
hulp van de justitie (welke de hand en de macht is der overheid), die
derhalve naar de meening van Oranje aan hem den eed van getrouwheid
moet doen, en waarover hij het gebied moet hebben.
Kortom--wij gevoelen, dat de Prins ontstemd was over de manier van
handelen van de Staten van Holland. Het was weer hetzelfde oude
liedje. Zij konden hem niet missen en ze wilden niet te veel afstaan
van hun eigen macht. Van 1574 af had dit telkens tusschen hem en de
Staten tot minder aangename verhouding geleid. Meermalen had hij hun
aangeboden, hen te verlaten, indien ze dan zoo bevreesd waren voor
misbruik van macht. Nu zij hem het graafschap hadden aangeboden (hij
zelf had het waarlijk niet gevraagd) moesten ze toch ook begrijpen,
dat de centrale macht bij hem moest berusten en dat anders hun aanbod
niets beduidde.
Datzelfde uitstellen, dat eeuwig talmen, dat zenden van alle
voorstellen van collegie naar collegie, van Staten naar steden en weer
van steden naar Staten, het is de groote kranke plek gebleven van de
geheele staatsinrichting der Republiek. Die aanmatiging van de regenten
der steden, die vrees om een ander eenige meerdere autoriteit te geven,
die we hier bij de aanbieding van het graafschap aan den Prins zagen,
het heeft twee eeuwen lang de toestanden bedorven en is ook eindelijk
de oorzaak geworden van den ondergang van den Staat. Dat die Republiek
toch zulk een roemrijke geschiedenis heeft gehad, was waarlijk niet aan
haar inrichting, maar aan haar groote mannen te danken. Ongetwijfeld
zou aan Prins Willem het graafschap zijn geschonken en zou hij door
de grootheid van zijn geest in staat zijn geweest, alle hinderpalen
te boven te komen, zoo hij niet slechts veertien dagen na de vermelde
memorie werd vermoord.
Hij zou bovenal in Amsterdam een geduchte oppositie gevonden hebben;
want daar was het verzet tegen de toekenning van het graafschap aan
Oranje, het hevigst geweest. De vader van den geschiedschrijver Hooft,
de zeer invloedrijke burgemeester C. Pzn. Hooft, protesteerde in de
zitting der vroedschap in de maand Juni heftig tegen die toekenning;
hij beweerde niet te kunnen inzien, wat voordeel er gelegen was
in de verheffing van den Prins tot graaf. Ook meende hij, dat het
niet in overeenstemming met de Unie van Utrecht was, als sommige
der bondgenooten een onafhankelijken stap deden. Waarschijnlijk zou
echter deze Hooft wel zijn hoofd in den schoot hebben gelegd en zou
de tegenstand van Amsterdam wel overwonnen zijn, zoo het lang beraamde
plan tot uitvoering had kunnen komen. Enkelen beschouwen de reden van
Hooft als de uitdrukking van een algemeene kwade gezindheid tegen
den Prins. Dat behoeft geen weerlegging. Amsterdam is hetzelfde
weerstrevende Amsterdam gebleven tijdens de Republiek, en Kluit
beweert niet ten onrechte, dat, al vond Hooft den titel van graaf
voor Oranje ongepast, hij volstrekt niet begeerde om den Prins de
macht te ontnemen, die hij reeds vele jaren had uitgeoefend. Nu de
dood aan dat alles een eind maakte, kwam de souvereiniteit niet aan
een persoon maar aan de Staten en de steden.
In 1584 was de erkenning van den Prins tot souverein niet anders
geweest, dan een natuurlijk gevolg van de afzwering van Filips'
gezag en van den onwil om Anjou als souverein te erkennen. Het was
daarbij ook een openlijke en duidelijke verklaring, dat Holland,
Zeeland en Utrecht niet het voornemen hadden, het droevig voorbeeld
der Waalsche gewesten te volgen, om zich weer aan het gezag van den
koning van Spanje te onderwerpen.
Indien de huldiging van Oranje had plaats gehad voor zijn dood, dan
zouden ook zijn opvolgers de souvereiniteit bezeten hebben. Want
uitdrukkelijk was reeds bepaald, dat na den dood van den Prins,
de Staten van Holland en Zeeland een zijner wettige zonen, dien zij
voor die waardigheid het meest geschikt achtten, tot graaf zouden
verheffen. Nu die dood plaats had vóór de huldiging, trokken de
Staten de souvereiniteit weer aan zich; ze hadden die ook niet geheel
weggegeven. De verhouding, waarin Maurits en zijne opvolgers tot de
gewesten stonden, had een geheel ander karakter.
Eeuwen zouden nog voorbijgaan, voor en aleer zijn nakomelingschap
de vruchten van den arbeid van den Zwijger inoogstte, die zelf nog
uit het leven werd weggenomen, voordat hij het loon voor al zijn
arbeid en moeite ontving. Het ging hem daarbij, als de meeste groote
mannen uit de geschiedenis, die zelven de vruchten van hun strijd
niet aanschouwd hebben, maar die daarom ook des te hooger staan in
de schatting en de vereering van de nakomelingschap.
HOOFDSTUK XXXIV.
DE PRINS VERMOORD. 1584.
Gedurende de maanden, die sedert den vergeefschen moordaanslag van
Jaureguy waren verloopen, werden nog verschillende dergelijke beproefd
en was de prijs, op het hoofd van Oranje gesteld, niet vergeten. De
samenzwering van Juan de Salcedo en Francesco de Basa werd vermeld. In
denzelfden zomer van 1582, ging een zekere Pedro Ordono, een Spanjaard,
die in de Nederlanden had gediend en den weg in het land kende, naar
Lissabon (toen Spaansch), met het bepaalde doel, Filips te bezoeken
en nader met hem de voorwaarden te bespreken, waarop hij dien moord
zou voltrekken. Met beide handen werd dit voorstel aangenomen. Don
Jean de Idiaquez, Secretaris van Staat, voorzag Ordono van 600 kronen,
om de uitgaaf zijner reis te bekostigen en stelde hem tevens een brief
aan Parma ter hand. Op zijn reis naar de Nederlanden, schreef Ordono
aan Filips, dat hij op 't punt was, van Grevelingen naar Antwerpen
te gaan en dat hij die plaats niet zou verlaten, voor het plan was
volvoerd. Die bewering kwam in zoover uit, dat hij Antwerpen niet meer
verliet, doch de daad bleef onvoltrokken. De samenzwering werd op den
2en Maart 1583 ontdekt en den volgenden dag werd hij onthoofd. "Ik
zag hem in de gevangenis," schrijft Le Petit, "maar ik heb nooit
iemand zoo kleinmoedig gezien voor zulk een groote onderneming."
Ook wordt verhaald van een koopman uit Vlissingen, een zekeren Hans
Hanszoon, die een buskruitverraad tegen den Prins smeedde. Het werd
ontdekt en de man ter dood gebracht.
In 1583 vatten vier Spaansche officieren, die om eerekrenking tot
Oranje waren overgegaan, het plan op om zich door een bijzonderen
dienst in de gunst van den koning te herstellen. Over dit plan schreef
Tassis in den breede aan Parma. Alles scheen goed in gang te zijn,
toen het plotseling werd opgegeven.
In April 1584 werd een Fransch officier, een zekere Get of Got,
door Markies Roubaix, toen te Eeclo in het kamp, gevat. Het was
niet de eerste keer, dat kapitein Get in handen van den vijand was
gevallen. Bij de laatste gelegenheid had hij zich zwemmende gered. Hij
was bevreesd, dat dit feit zwaar zou wegen en dat hij misschien in
strenge gevangenschap zou worden gehouden. Daarom deelde hij aan
Roubaix mede, dat hij elken dienst, die deze van hem vragen zou, zoo
mogelijk, wilde volbrengen. De markies deed hem toen verschillende
voorstellen, die Get echter niet aandurfde. Toen vroeg hij hem,
of hij den Prins van Oranje niet uit den weg wilde ruimen. Daartoe
meende de kapitein in staat te zijn en hij beschouwde vergif als het
beste wapen, daar hij den hofmeester van den Prins kende en toegang
kon krijgen tot de keuken.
Roubaix geloofde niet aan het succes van dit plan, want, al was hij
in de keuken, hij kon niet weten, welke spijs de Prins aan tafel zou
kiezen. Maar Get stelde hem gerust. De Prins hield bijzonder veel van
een zekere palingsoep, die in een kleinen pot gekookt werd, waarvan
de deksel doorboord was, om den stoom te doen ontsnappen. Aan die
bijzonderheid bemerkte Roubaix, dat de man goed op de hoogte van de
keuken was. Daarop vroeg hij hem, wat hem bewoog tot dat verraad,
als hij op zoo goeden voet met den Prins was. Get antwoordde dat
de Franschen in Vlaanderen gehaat werden en dat ieder ze verraders
noemde. Hij was arm en hij had gehoord, dat de koning van Spanje ieder,
die hem verloste van zijn aartsvijand, rijk zou maken. Parma stelde
niet veel geloof in de waarheid van Gets beweringen. Hij meende,
dat het hem alleen te doen was, om vrij te komen; maar aan Roubaix
gaf hij den raad, zijn eigen meening in dezen te volgen. Get werd
losgelaten, ging onmiddellijk naar den Prins en beroemde er zich
op, dat hij aan alle verleiding, om hem een valsch spel te spelen,
weerstand had geboden.
Al deze would-be moordenaars werden gedreven door motieven van
eigenbelang, hetzij om Filips' bescherming te winnen, hetzij om hun
verloren goeden naam te herstellen, daarbij vooral geprikkeld door
't uitzicht op de geldelijke belooning. Doch geen dezer beweegredenen
bleken machtig genoeg, om het plan ten uitvoer te brengen. Anastro had
behoefte aan den prijs; doch zijn leven was hem kostbaarder dan geld,
terwijl zijn helper zijn voorstel aannam, niet ter wille van het goud,
maar omdat hij eerlijk geloofde, dat hij een van God gezegend werk ging
verrichten. Alleen een man, beheerscht door een gedachte, die zijn
eigen persoonlijkheid geheel in de schaduw stelde, kon moed genoeg
hebben, zich zelf aan zulk een gevaarlijke onderneming te wagen. De
daad kon alleen voltrokken worden door een fanatiek persoon. Zulk
een kwam in 1584 op het tooneel.
Balthasar Gérard was geboren in het jaar 1557 te Wilafans les Ornans,
een dorpje in Bourgondië. Hij was het kind van Jean Gérard en een
zekere Barbara d'Emskercke, welke laatste van Antwerpen was en
misschien uit Holland afkomstig. De geheele familie was met hart en
ziel aan het katholiek geloof en aan den koning gehecht. Balthasar
was van zijn vroegste jaren af een godsdienstige dweper. Volgens
Renon de France toonde hij reeds in zijn jeugd, hoe een denkbeeld
zijn geheele ziel in bezit kon nemen. Hij zou op twaalfjarigen
leeftijd, toen hij zijn ouders hoorde spreken van het kwaad, door
de Nederlandsche Geuzen gesticht, reeds stoutweg verklaard hebben,
dat hij den man wilde dooden, die zooveel kwaad had veroorzaakt.
In 1577 was hij in huis bij een zekeren Jean Villaix te Dôle, toen
hij van de scheuring in het land na de Pacificatie van Gent en de
komst van Don Juan hoorde. Hij beschouwde den Prins van Oranje als
het grootste struikelblok om tot de bevrediging te komen en in woede
tegen hem ontstoken, nam hij een dolk en slingerde dien met alle
macht tegen een deur, onder den uitroep: "Ik wenschte wel, dat die
steek het hart van den Prins van Oranje had geraakt."
Een ooggetuige, een zekere Ponthier, berispte hem daarover in allen
ernst. Het was zijn zaak niet, vorsten te bedreigen of te dooden,
en naar dien raad hoorde hij tijdelijk en liet voorloopig alles over
aan het bestuur van God en Zijne Majesteit. Toen hij echter drie jaar
later hoorde van het doodvonnis, door den koning in den vorm van den
ban over Oranje uitgesproken, en toen de uitvoering van des konings wil
scheen te vertragen, verliet hij Bourgondië met het vaste voornemen,
het moordplan te volvoeren.
In Maart 1582 te Luxemburg komende, hoorde hij van den aanslag
van Jaureguy en meenende, dat de dood was gevolgd, dankte hij God,
dat hij hem had behoed tegen blootstelling aan zulk een gevaar. Zoo
zeker waren de geruchten van den dood van den Prins, dat Gérard zich
geheel verlicht gevoelde. Hij trad toen in dienst bij een zekeren
Jean Dupré, zijn eigen neef, die secretaris was van Mansfelt, toen
ter tijd gouverneur van Luxemburg en maarschalk-generaal van Filips'
leger. Toen de tijding van Oranje's herstel Gérard bereikte, besloot
hij zelf de onvoltooide taak te vervullen. Hij kwam toen op het
denkbeeld, om van Manfelts handteekening en zegels, waarvan hij in
rood lak tal van afdrukken bezat, gebruik te maken, om door middel
daarvan het vertrouwen van Oranje te kunnen winnen.
In Juni 1583 verliet hij Dupré en was op het punt, Luxemburg te
verlaten, toen zijn meester voor een som van 450 kronen bestolen
werd. Vreezende dat zijn heengaan hem van dien diefstal zou doen
verdenken, stelde Gérard zijn vertrek een poos uit. Het verloren
geld werd teruggevonden. Een ziekte van Dupré hield hem nog enkele
weken terug van zijn reis, zoodat hij niet voor Maart 1584 met zijn
plan kon beginnen. Aan Dupré vertelde hij, dat hij naar Spanje ging,
waarvan deze hem trachtte terug te houden. Zij zeiden elkander vaarwel
en Gérard ging zijn gekozen missie vervullen.
Ten einde niets te doen in het nadeel van den koning en ook om zijn
eigen gemoedsbezwaren te bestrijden, ging hij eerst naar Trier, waar
hij zijn voornemen aan een lid van de Jezuïetenorde te kennen gaf. Hij
liet hem de zegels zien en verzocht hem het geheim tot na Paschen te
bewaren en het dan aan Graaf Mansfelt mee te deelen. In hoever het
waar is, dat deze Jezuïet de onderneming van Gérard eerst afkeurde,
maar hem daarna toch zijn voorbidding had beloofd en hem toegezegd,
dat hij zou opgenomen worden onder de martelaars der kerk, zoo zijn
opzet zijn eigen dood zou tengevolge hebben, is moeilijk met juistheid
te zeggen. In de confessie van den moordenaar beweert hij zelf, dat
de Jezuïet hem te Trier den moord had ontraden wegens de gezegelde
bladen van Mansfelt.
De verschillende verhalen van beide zijden aanstonds ontstaan
zijn buiten quaestie partijdig opgesteld. Doch zooveel blijkt er
volgens Fruin stellig wel uit, dat zoowel de Jezuïet te Trier, als de
geestelijke te Doornik, aan wien later nog het plan werd meegedeeld,
bezwaar begonnen te maken wegens bijkomende omstandigheden, doch
ze zijn beiden geëindigd met den moordenaar te zegenen en hem hun
voorbidding te beloven.
Toch schijnt de fanatieke man zich niet gerust te hebben gevoeld over
de goedkeuring der geestelijkheid. Althans hij trachtte in Doornik
Parma zelf in zijn vertrouwen te nemen. Op 21 Maart kreeg hij bij
dezen audiëntie en gaf hem een geschreven document over, waarin hij
aan den landvoogd zijn voornemen meedeelde. Parma meende op het eerste
gezicht, dat Gérard een te onbeteekenend man was, om zulk een plan
te volvoeren. Toch gaf hij den raadsheer Assonleville last, den man
verder te onderzoeken en te zien, wat hij met hem kon doen. Met dezen
behandelde Gérard de bijzonderheden van zijn plan en besprak de manier,
waarop van Mansfelts zegels zonder ernstige gevolgen gebruik gemaakt
zou kunnen worden. Ook verzocht hij hem om Parma's bemiddeling bij
den Paus, ten einde absolutie voor zijn misdaad te verkrijgen. Met die
misdaad bedoelde hij niet den moord, maar den geveinsden omgang, dien
hij, om zijn doel te bereiken, noodzakelijk met ketters en atheïsten
hebben moest en het tijdelijk aannemen van hunne gewoonten.
Parma bleef trots de voorspraak van Assonleville weinig om den
man geven. Hij weigerde zelfs de 100 kronen, die hem gevraagd
werden. Reeds zoo menigmaal was hij onder hetzelfde voorwendsel
bedrogen. Assonleville voorspelde den man weinig succes op zijn daad
en weinig kans, zijn leven te behouden. De eenige aanmoediging, die
hij hem gaf, was de waarborg in Parma's naam, dat de belooning in den
ban vermeld, hem of zijnen erfgenamen zou worden uitgekeerd, als hij
slaagde. "Ga, mijn zoon en indien gij de taak volbrengt, zal de koning
al zijn beloften vervullen en gij zult onsterfelijken roem inoogsten."
Gérard reisde van Doornik naar Delft; bijzonderheden op die reis
voorgevallen zijn onbekend. In het begin van Mei 1584 bereikte
hij Delft, waar de Prins geheel veilig scheen te zijn in het hart
van Holland. Geen plaats scheen minder gevaarlijk voor 't leven van
Oranje, dan die oude, merkwaardige Hollandsche stad. Antwerpen was een
kosmopolitische plaats, waar van alle oorden der wereld kooplieden
en zeelieden elkander verdrongen en waar een sluipmoordenaar veel
gemakkelijker zijn doel kon bereiken, zonder ontdekt te worden. Delft
daarentegen, het kleine stadje, waar nagenoeg geen vreemdelingen
kwamen, was er als het ware geheel op ingericht, om den Prins in zijn
hoogst eenvoudige woning, het oude St. Agatha-klooster, te midden
der zijnen levende, een zoo groot mogelijke veiligheid te verzekeren.
Doch voor een geboren verrader en bedrieger, voor een man zoo volleerd
door jarenlange oefening, voor een virtuoos in de kunst van huichelen,
was het zoo moeilijk niet, om zelfs in dien kleinen, huiselijken en
trouwen kring zijn opzet te volvoeren. Hij wist zich namelijk onder
den valschen naam van François Guyon toegang te verschaffen tot den
hofprediker van den Prins, de Villiers, terwijl hij zich aanstelde
als een Hugenoot, die ter wille van het geloof werd vervolgd. Hij
deed een verhaal van een vervolgziek priester, die hem het leven
ondragelijk gemaakt had en schreef, door de Villiers geholpen, den
volgenden merkwaardigen brief aan Prins Willem, om zich in de gunst
aan te bevelen van hem, wien hij het moordend lood in het hart zou
jagen. De brief luidt aldus:
Doorluchtige Heer!
"Aangezien de rede, gepaard aan het geloof en de gerechtigheid
van God, aan zijn uitverkorenen gegeven is om hen boven
alle andere schepselen te verheffen; zoo is waarlijk een
iegelijk mensch, met deze genade toegerust ondankbaar als hij
ze ongebruikt laat. En daar het den Heer heeft behaagd, door
zijn oneindige goedheid mij uit zoovele andere te verkiezen,
om Hem te dienen, zoo kan ik niet anders (inzonderheid in dezen
alleszins rampzaligen tijd) dan mij metterdaad aangorden,
om met de overige leden van zijne strijdende kerk (gelijk
alle trouwe Evangeliedienaren verschuldigd zijn te doen) de
moedige voornemens van Uwe Exc. te dienen en op alle mogelijke
wijzen bij te staan. Zij toch draagt als hoofd en voorname
beschermer sedert zoo langen tijd bijna al de moeiten en
zorgen van 's Heeren strijd; ook komen er nog andere redenen
bij, die er mij toe bewegen, welke ik hier zal verzwijgen,
om Uwe Exc. niet te vermoeien. Ik durf niet zonder Haar bevel
de oorzaak melden van mijn komst herwaarts, weshalve ik Haar
allernederigst smeek, dat Zij Haar Secretaris of eenigen
anderen vertrouwde gelieve te gelasten, mij te hooren, te
zien wat er van is en daarvan dan rapport te doen aan Uwe Exc,
opdat zij er van gediend moge zijn, zoo het Haar goeddunkt.
"Ik verzeker Uwe Exc. dat, zoo ik bij machte ware geweest iets
beters tot Haar dienst uit te richten, ik mij daartoe zeer
gaarne zou bemoeid hebben; want met geen ander doel heb ik
zooveel wisselvalligheden en gevaren ondergaan. Ook hoop ik,
dat het Haar welbehagen, waarom ik onderdanig bid, moge wezen
mij toe te staan, van nu voortaan onder Haar overigheid den
Heer zonder vrees des doods te dienen, daar in het land van
mijn geboorte, als zulk een genade niet waardig, die vrijheid
mij is benomen, ofschoon zij van Christus door het storten
van zijn kostelijk bloed aan alle geloovigen is gegeven. Ik
zal mij bevlijtigen, door mijn zeer nederige diensten mij
de gunst waardig te maken, die het Uwe Exc. zal behagen mij
daartoe te verleenen. Waarmee, Doorluchtige Heer, ik Gode bid,
dat Hij Uwe Exc. in volmaakte gezondheid een lang en gelukkig
leven schenke.
Uit de stad van Delft, 6 Mei 1584.
Van Uwe Exc. de zeer nederige en toegenegen dienaar voor altijd
François Guyon."
Had Fruin geen recht, om van dien brief te schrijven: "Mij dunkt,
indien er ooit weer sprake mocht zijn om Gérard tot heilige te
verheffen, dan zal de advocaat van den duivel kunnen volstaan met
dezen brief over te leggen. Zoo deze niet voldoende is, om den man,
die hem schreef, tot geboren verrader en bedrieger te stempelen,
faalt mijn oordeel niet alleen, maar ook mijn zedelijk gevoel."
Eerst verwaardigde de Prins zich niet te antwoorden. Doch Gérard bleef
met volharding op zijn verzoek aandringen en na eenige dagen werd de
Villiers tot hem gezonden, ten einde hem eene audientie te verleenen.
Gérard was een kleine, magere figuur met een dik en leelijk gezicht;
onbeduidendheid teekende zijn geheele verschijning. Parma had het
voor onmogelijk gehouden, dat zulk een kerel eenige moedige daad zou
kunnen verrichten. Maar juist die ellendige verschijning deed zijn
verhaal van vervolging te Delft geloofwaardig voorkomen. Het was met
de grootste zorg door hem samengesteld. Elke bijzonderheid daarvan
was zoo lang door hem overwogen, dat hij het nu heel natuurlijk en
overtuigend kon vertellen.
Hij was--zoo beweerde hij--uit Besançon geboortig en heette François
Guyon. Zijn ouders, beiden Hugenoten, waren om hun godsdienst uit hun
plaats verbannen. Later naar Besançon teruggekeerd, op beter tijden
hopende, werden ze tegelijk met andere arme ballingen, die in Juni
1575 in die stad waren verrast, ter dood gebracht. Hij, François,
had van de Papisten allerlei beleedigingen moeten verdragen, omdat
hij volhardde in het verboden geloof en daarom besloot hij elders
een toevluchtsoord te zoeken, waar hij God naar zijn geweten kon
dienen. Twee jaar te voren was hij in Luxemburg aangekomen, op zijn
reis naar den Prins; daar was hij ziek geworden en door zwakheid en
armoede verhinderd zijn reis te vervolgen. Hij trad toen in dienst
bij zijn neef Dupré, secretaris van Mansfelt. "Daar het mij echter
voorkwam, dat geheime godsvereering den Heer zou mishagen en ik
vreesde, dat mij dientengevolge iets kwaads zou overkomen, verliet
ik mijn meester, na eerst afdrukken van de zegels van graaf Mansfelt
genomen te hebben."
Er was namelijk in Mansfelts dienst een zekere priester uit Brussel,
die argwaan koesterde omtrent zijn waarneming van katholieke
kerkgebruiken, en om te ontsnappen, had hij toen voorgewend naar Trier
te gaan, om met Paschen zijn communie te houden. De priester volgde hem
daarheen, was achter de waarheid gekomen en had getracht, zich van zijn
persoon meester te maken. Gérard had zich tegen dien man verdedigd,
vluchtte uit Trier en was zoo in Holland gekomen. Hij was in staat, den
Prins belangrijke diensten te bewijzen en om de waarheid zijner woorden
te bevestigen, haalde hij een pak met Mansfelts zegels uit zijn mouw.
Ziedaar zijn verdichte geschiedenis; alles valsch, uitgezonderd het
feit van zijn dienst bij Dupré en zijn reis naar Trier. Hij had zich
dat verhaal zoo eigen gemaakt en zoo met plaatselijke tinten opgesierd,
dat hij in 't minst niet in tegenspraak met zich zelven kwam en het
voor zuivere waarheid werd aangenomen.
De Prins stelde wel belang in hetgeen de Villiers vertelde, maar
zag niet in wat hij persoonlijk aan de zegels van Mansfelt had. Toch
kon maarschalk de Biron, die gouverneur van Kamerijk was geworden,
er misschien van gebruik maken, om paspoorten te geven. Vandaar,
dat Oranje Noel de Caron, gezant van de Staten-Generaal in Frankrijk,
opdroeg, om den gewaanden Guyon in zijn gevolg te nemen, die dan aan
Biron de zegels zou kunnen overhandigen. Dit strookte echter niet met
Gérards plannen; hij moest in Holland blijven. Toch ging hij mee,
om argwaan te voorkomen, maar trachtte door twist met de bedienden
van Caron te zoeken, gedaan te krijgen, dat hij naar Holland werd
teruggezonden. Toen stierf juist Anjou te Château-Thierry en dit gaf
Gérard aanleiding zijn patroon te vragen, hem als overbrenger van
de doodstijding naar den Prins af te vaardigen. Dat werd toegestaan
en toen haastte hij zich, naar Delft terug te keeren, hopende dat
thans de lang gezochte gelegenheid zich zou aanbieden, om zijn opzet
te volvoeren. Hij kwam aan het Prinsenhof, gaf de depêches voor den
Prins over, die, hoewel nog op zijn slaapkamer, onmiddellijk verlangde,
nadere bijzonderheden omtrent Anjou's dood uit den mond van den bode
zelf te vernemen.
Later verklaarde Gérard, dat hij toen tot zijn spijt ongewapend
was. Hij moest een gelegener oogenblik afwachten, als hem de
opdracht zou worden gedaan, het antwoord van den Prins aan Caron te
brengen. Ondertusschen bleef hij in Delft en speelde zoo goed zijn rol
als Calvinist, dat niemand den minsten argwaan koesterde. Hij bracht
zijn tijd door met naar de kerk te gaan en te bidden; nooit werd
hij gezien zonder psalm- of gebedenboek. Men vond later twee boeken
in zijn bezit, een van den Hugenootschen dichter Bartas en een van
Beza. Aan den concierge van het Prinsenhof vroeg hij een bijbel ter
leen en wist zich op die wijze bij verschillende leden van de gemeente
in te dringen, die hem allen voor een oprechten Calvinist aanzagen.
Toen hem nu gevraagd werd, met het antwoord aan Caron naar Frankrijk
terug te gaan, wendde hij, terwijl hij bezig was de uitgangen van
het Prinsenhof op te nemen, groote armoede voor en liet als bewijs
daarvan zijn oude schoenen zien. Oranje liet hem daarop op 8 Juli een
som gelds ter hand stellen. Van dat geld kocht hij van een soldaat van
de lijfwacht, Réné genaamd, een pistool; doch daar hem bij onderzoek
bleek, dat dit ketste, kocht hij nog twee andere pistolen van den
onderofficier de la Forest, die in de compagnie van kapitein Caulier
diende. Daarmee oefende hij zich een paar malen; hij trachtte zich
toen van kettingkogels te voorzien en had nog ruzie met een soldaat
van de garde, die ze weigerde voor hem te maken. Met een en ander ging
Maandag de 9e Juli voorbij. Den volgenden dag zou hij de aanslag doen.
Geheel onbewust van het gevaar, dat hem bedreigde, volgde de Prins
dezelfde gewoonten als altijd. Wel was hij vol angst en zorg in
die dagen, maar vrees voor eigen persoonlijke veiligheid kwelde hem
niet. Vooral Vlaanderen bekommerde hem zeer; Gent was het tooneel
van een strijd, zooals de woelige stad nog nimmer had beleefd. Door
Parma hoe langer hoe meer ingesloten, was er een Spaansche en
anti-Spaansche partij in de stad zelve en Hembyze stond aan het hoofd
der eerstgenoemde. Wel werd deze in den loop van den zomer van verraad
beschuldigd en ter dood gebracht, maar in September moest de stad
voor Parma bukken.
Ook Antwerpen werd reeds in den zomer van 1584 bedreigd. Het fort
Liefkenshoek, dat door de Staten tot bescherming van Antwerpen gebouwd
werd, viel op den dag van den moord van Oranje in Parma's handen. Dat
de Prins zich dus in die dagen bezighield met overleg omtrent nieuwe
plannen, om Vlaanderen en Brabant te hulp te komen, behoeft geen nadere
aanwijzing. Daarbij zagen wij, hoe Oranje in die laatste maanden van
zijn leven, met de Staten van Holland over zijn verheffing tot het
graafschap onderhandelde. Wat zijn briefwisseling aangaat, de laatste
brieven, die hij schreef, en ons althans bekend zijn, waren gericht aan
Catharina de Medicis en aan Koning Hendrik III van Frankrijk; het waren
condoleantiebrieven, naar aanleiding van den dood van Anjou. Die dood
was ongetwijfeld voor den Prins een groote misrekening en zeker zijn
de zestien dagen, die nog verloopen zouden voor zijn eigen sterven,
dagen geweest van groote bekommering over de vraag, wat thans te doen,
nu het met de Fransche alliantie gedaan scheen.
In Mei of Juni schijnt de Prins er over gedacht te hebben, zijn
uitersten wil te maken en hij raadpleegde verschillende personen
daarover, maar het kwam niet tot de daad. Mogelijk dacht hij wel, dat
het kon wachten, totdat de zaak van het graafschap geregeld zou zijn.
Gérard was voldoende bekend geworden met de inrichting en gewoonten
van het huishouden van Oranje; hij kende de uren van de maaltijden en
derhalve de oogenblikken, waarop de Prins de gangen van het Prinsenhof
doorging. Op dien Dinsdag, den 10en Juli, wachtte hij aan den voet van
de trap het oogenblik af, waarop de familie tusschen twaalf en een uur
aan den maaltijd zou gaan. Toen de Prins hem voorbij ging, vroeg Gérard
hem om zijn paspoort. Louise de Coligny hoorde die vraag en zag den
man in het gelaat; ze ontving daarvan zulk een ongunstigen indruk, dat
ze haar echtgenoot nog waarschuwde en vroeg, wie hij was. Niets kwaads
vermoedende, antwoordde hij, dat die man een depêche moest overbrengen
en hij gaf bevel, hem zijn paspoort gereed te maken. Toen ging het
gezin aan den maaltijd. Die oogenblikken gebruikte de moordenaar om
zijn pistolen te gaan halen; het een laadde hij met twee, het ander met
drie kogels. Een paar minuten later had hem iemand uit de stallen zien
komen. Hij keerde terug, plaatste zich bij de deur der eetkamer, tegen
een pilaar leunende. De beide pistolen waren in zijn gordel aan den
linkerkant gestoken en zijn mantel, die naar beneden hing, bedekte ze.
Oranje had aan tafel den burgemeester van Leeuwarden, Rombert
Uylenburgh, bij zich. Die moest verschillende zaken van Friesland
met hem bespreken. Hij was dien dag de eenige vreemdeling. De
Prinses van Oranje, de zuster van den Prins, gravin Schwarzburg en
drie dochters van Oranje maakten deel uit van het gezelschap. De
belangen van Friesland waren bovenal het punt van gesprek geweest
gedurende den maaltijd. Toen zij ongeveer één uur des namiddags van
tafel opstonden, kwamen kolonel Morgan, een Engelschman en een paar
andere menschen binnen. Oranje sprak eenige woorden met den kolonel en
ging met Uylenburgh de kamer uit. Nauwelijks was hij buiten de deur,
of de moordenaar kwam te voorschijn en terwijl hij hem herinnerde
aan zijn verzoek, schoot hij het pistool af, welks kogel Oranje de
borst doorboorde.
Weinig oogenblikken daarna gaf hij den geest. De laatste woorden,
die hij sprak, waren een bewijs van zijn innige godsvrucht, zoowel
als van zijn liefde tot het vaderland. Die woorden: "Mon Dieu, mon
Dieu, ayez pitié de moi et de mon pauvre peuple!" zijn een dierbare
nalatenschap voor het Nederlandsche volk. Aan de echtheid dier woorden
valt niet te twijfelen. Wel kan men van de eerste verhalen af, die
van den moord van den Zwijger zijn gegeven, den invloed ontdekken
van den geest der schrijvers, die dien moord verhaalden.
Men heeft n.l. beweerd dat de Prins zou gestorven zijn, zonder iets te
zeggen. Zelfs een later bewerker van een oud verhaal van een Delftsch
katholiek schreef: "De Prins is terstond neergevallen en heeft niet
langer dan den tijd van een paternoster zijn lippen een weinig geroerd,
alzoo zijn oproerig leven met een onzaligen dood besluitende."
Volgens Fruin mag echter het Nederlandsche volk zich die laatste
woorden door geen onrechtmatigen twijfel laten betwisten en
bestaat er geen grond om aan de echtheid daarvan te twijfelen. De
lijkschouwing heeft geleerd, dat de Prins niet in het hart getroffen
en dus niet onmiddellijk is gestorven. Behalve de heer van Malderé,
zijn stalmeester, die den doodelijk gewonde in zijn armen opving
was ook de Leeuwarder burgemeester van Uylenburgh bij het sterven
tegenwoordig; deze schreef op denzelfden 10en Juli een brief aan
de magistraat te Leeuwarden met bijzonderheden over den moord. De
algemeene mare, dat de Prins de schoone woorden gesproken had,
bestond van het eerste oogenblik af. Vosberghen, die op denzelfden
dag aan de regeering te Veere schreef, verhaalt, dat de Prins zei:
"Mon Dieu, mon Dieu, ayez pitié de moi et du pauvre peuple," terwijl
de oudste verhalen ze eveneens vermelden. "Zelden," zegt Fruin,
"treft men ten opzichte van eenig woord zulk een eenstemmigheid aan."
De moordenaar had, al was hij ten volle bereid zijn daad met den
dood te boeten, niets verzuimd, om te kunnen ontsnappen, indien
hem de gelegenheid was geboden. Hij was geheel op de hoogte van de
lokaliteit. Hij had twee blazen en een buis bij zich, om die op te
blazen, waarvan hij gebruik hoopte te maken om de grachten achter het
oude klooster over te zwemmen. Vlak buiten de stad stond een paard,
geheel gezadeld, gereed op hem te wachten. Zoodra hij geschoten had,
sprong hij de vier treden van den ingang tot het plein ineens af
en verloor in die haast zijn tweede pistool. Hij kwam nog door de
stallen en had juist de kleine laan, nu de schoolstraat genoemd,
die naar den wal leidde, bereikt, toen hij struikelde en viel. Toch
gelukte het hem, den top van den walmuur te bereiken en was hij op het
punt in de gracht te springen, toen een lakei en een hellebaardier
hem beetgrepen. Een van dezen riep: "Jij schavuit!"--"Ik ben
geen schavuit," hernam hij, "ik heb alleen des konings bevelen
gehoorzaamd."--"Van welken koning?"--"Van den koning van Spanje,
mijn meester!" Ze brachten hem terug naar het Prinsenhof en daar
in de deurwachterskamer binnengebracht, vroeg hij papier en inkt en
schreef zijn confessie. Die confessie is eeuwenlang verloren geweest,
doch eerst in een afschrift in 1852, later als origineel in 1862
teruggevonden, tegelijk met de oorspronkelijke verhooren.
De tegenwoordigheid van geest van den moordenaar was verbazend. In dit
document vertelde hij de geheele waarheid wat hem zelf aanging, maar
gaf geen aanleiding om te doen meenen, dat Parma hem had gemachtigd;
en evenmin maakte hij er gewag van, dat de Jezuïet te Trier en de
geestelijke te Doornik zijn plan hadden goedgekeurd. Hij toonde
niet het minste berouw, maar verklaarde integendeel, dat, al was
hij ook duizend mijlen van Delft verwijderd, hij zou terugkeeren
om den aartsketter, die een pest voor het land was geweest, te
dooden. Vier dagen achtereen werd hij daarop gruwelijk gepijnigd,
om hem tot verdere bekentenis te brengen; doch hij bleef met een
standvastigheid, een betere zaak waardig, volharden in zijn geloof,
dat hij een rechtvaardige daad had bedreven; en al laadde hij op
niemand anders de schuld van zijn bedrijf, hij ontkende toch niet
bij het scherper verhoor, dat Parma van zijn aanslag had geweten en
dat de Jezuïet en de geestelijke hem hadden gezegend.
Op den 13en Juli werd zijn vonnis uitgesproken, en op den 14en werd
hij ter dood gebracht met al de afschuwelijkheid, die, den tijdgeest
eigen, hier in volle mate werd toegepast. Hoe weinig die gruwelijke
terdoodbrenging, die wij in haar bijzonderheden onzen lezers sparen,
met den geest van zijn slachtoffer overeenkwam, blijkt voldoende uit de
edele tusschenkomst van den Prins voor Jaureguy en de zijnen, waarover
wij vroeger reeds spraken. En zonder een klacht te slaken, stierf
hij. Dat feit wordt zelfs bevestigd door Aerssens, die in zijn brief
naar Brussel o.a. schrijft: "Nooit heb ik zulk een standvastigheid in
het lijden bijgewoond, geen ai mij! ontglipte zelfs den lijder." De
beulen schreven die Spartaansche hardnekkigheid aan tooverij toe;
de katholieken, die niet alleen zijn standvastigheid, maar zelfs
zijn zachtmoedigheid roemen, beschouwen hem daarom als een martelaar,
die een heiligverklaring verdiende.
Granvelle gaf in deze woorden zijn blijdschap te kennen over den
welgelukten aanslag: "Alençon en Oranje"--zoo schreef hij aan zijn
neef den Prins van Bellefontaine--"zijn nu, waar ze zijn. Men zal
het martelaarschap dat onze goede Bourgondiër heeft geleden, die
zulk een heldendaad heeft verricht, wel dankbaar erkennen." En aan
Don Juan de Idiaquez schreef dezelfde kardinaal: "Alençon is op den
10en Juni en Oranje op 10 Juli gestorven; als nu op den 10en Augustus
de koningin-moeder Catharina de Medicis sterft, dan zal het verlies
gering zijn."
De priesterschap gaf uiting aan haar haat tegen Oranje en verhief
den dood van den ellendigen moordenaar ten hemel. Toch waren er
enkele steden, ook in het Spaansche kamp, waar de blijdschap niet
algemeen was. In den Bosch werd een feestviering, die men voor had,
verhinderd door de gemeente en waren de kanunniken verplicht, alleen
in de kathedraal hun Te Deum te zingen, maar dit Te Deum, zeggen
enkele schrijvers, scheen geen goedkeuring in den hemel te vinden,
want op den avond daarna werd de toren van de kerk door den bliksem
getroffen, terwijl geen ander huis in de stad werd beschadigd.
Parma wenschte, toen hij den koning bericht gaf van den moord,
hem geluk, dat zulk een gevaarlijk man, die zooveel kwaad aan de
Christenheid, aan den godsdienst en aan den koning had berokkend,
thans de straf ontvangen had, zijne misdaden waard. Hij beloofde in
dien brief ook, dat hij de bloedverwanten van den heiligen moordenaar
zou trachten uit te vinden, opdat die de belooning, door die dappere
daad verdiend, zouden kunnen ontvangen. Een van Gérards broeders
haastte zich naar de Nederlanden om de 25.000 kronen op te eischen,
die hun thans wettig toekwamen. Parma drong daarop bij Filips aan,
maar de koninklijke schatkist was niet ruim voorzien. Hij stelde
daarom voor, aan de familie Gérard een aequivalent te geven in enkele
der verbeurdverklaarde goederen van Oranje in Bourgondië, met het
gevolg, dat de drie heerlijkheden van Lievremont, Hostal en Dammartin
in Franche-Comté aan die familie werden geschonken. De brieven van
adeldom aan de vier broeders en drie zusters van Balthasar Gérard en
hun wettige nakomelingschap gegeven, dragen den datum van 4 Maart 1589.
Toen Filips Willem, graaf van Buren, in 1595 naar de Nederlanden
terugkeerde, werden die goederen op hem weder overgebracht en ontvingen
de Gérards een geldelijke schadeloosstelling. Voltaire zegt, dat de
adelbrieven van die familie zijn teruggetrokken, toen Franche-Comté
bij Frankrijk kwam.
Een donkere wolk van neerslachtigheid hing over Holland; maar weinig
verwarring was er, zelfs in Delft, op het bericht van 's Prinsen
dood. De vrees voor een wijdvertakt verraad, die in Maart 1582
bij den aanslag van Jaureguy heerschte, toen men zelfs de Fransche
bondgenooten verdacht van medeplichtigheid, bestond thans niet. De
confessie van Gérard sprak duidelijk. De Staten-Generaal namen
onmiddellijk het gezag, dat ze aan den Prins hadden willen geven,
tot zich, en schreven, in hun souvereiniteit, brieven naar Engeland,
Frankrijk, Duitschland en de steden, terwijl ze de Prinses van Oranje
en Maurits hunne condoleantie aanboden.
Het lijk van den vermoorde bleef tot 3 Augustus boven aarde
staan. Gedurende dien tijd waren er, die een portret van den
afgestorvene wilden vervaardigen, doch de Staten verboden dat, uit
vrees, dat de vijand het bespottelijk zou maken, als het soms in zijn
handen viel. Een zekere Chr. Janszoon van Bieselingen vervaardigde
trots dit verbod toch een kleine schets van den Prins gelijk hij op
zijn doodbed lag en de gelijkenis werd zeer geprezen. Die schets
schijnt verloren te zijn, want het moet betwijfeld worden, of het
schilderijtje, waarop het hoofd van den gestorven Prins is afgebeeld
en dat nog heden in het Prinsenhof hangt, hetzelfde is als dat van
van Bieselingen.
Op den 3en Augustus begeleidde een breede optocht het lijk door de
straten der in rouw gedompelde stad naar zijn laatste rustplaats
in de groote, toen de nieuwe kerk. Voorop gingen de burgers met
neerhangende vlaggen, omgekeerde wapens en zwijgende trompetten. De
lijkwagen was bespannen met acht paarden, met zwarte kleederen bedekt,
waarop de wapens van Breda, Vlissingen, Châlons, Diest, Vianden,
Catzenellenbogen, Nassau en Oranje geborduurd waren. De lijkkist werd
een eind weegs gedragen door twaalf edellieden. Maurits ging te voet
daar achter; hij was gehuld in een langen zwarten mantel, waarvan
de sleep door zijn voogd gedragen werd. Daarop volgden verscheidene
familieleden en de Staten-Generaal, de Raad van State, de leden van
den Hoogen Raad van Holland, andere leden van het gouvernement, al
de officieren van Delft enz. Zoo werd het dierbaar overschot naar de
nieuwe kerk gebracht en in de aarde gelegd. Toen werd er een korte
preek gehouden over Openb. XIV : 13. "Zalig de dooden die in den
Heer sterven van nu voortaan; ja, zegt de geest, opdat ze rusten
mogen van hun arbeid en hun werken volgen hen." Ieders oog was week
van tranen en ook de kinderen schreiden op de straten. De man, die
zoo was veroordeeld, misverstaan, en slecht ondersteund door hen,
voor wier zaak hij geleefd had, was heengegaan en het volk rouwde om
zich zelf, terwijl het rouwde om hem.
Alzoo was de loopbaan van den Prins van Oranje; zijn levensdraad werd
afgesneden op den leeftijd van 51 jaar, twee maanden en 15 dagen. Door
geenerlei ziekte verzwakt, gezond van gestel, zou hij nog vele
jaren lang in den gewonen loop der gebeurtenissen zijn leven hebben
kunnen voortzetten. Middelmatig van lengte en mager, was hij toch goed
gebouwd. Zijn hoofd was breed, maar goed geproportioneerd, zijn gelaat
schraal, zijn neus was groot met wijde neusgaten, zijn uitzicht donker,
zijn oogen bruin met een vriendelijke uitdrukking. Hij droeg zijn
donkerbruinen baard een weinig gepunt. Als jong man was zijn haar van
dezelfde kleur als zijn baard, dik en weelderig gegroeid. Later was het
dunner geworden en droeg hij een klein kapje. Op vier-en-dertig-jarigen
leeftijd beschreef hij zich zelf als een Calvinist, calbo y calbanista,
waarvan de woordspeling in onze taal niet kan worden weergegeven.
SLOT.
De beschrijvingen van het uiterlijk van den Prins van Oranje stemmen
tamelijk wel overeen. Niet aldus het oordeel over zijn karakter. Zelfs
is bijna geen historisch persoon van beteekenis zoo verschillend
beschreven als hij. Door zijn vijanden werd hij gehaat, door vroegere
geschiedschrijvers uitbundig geprezen of belasterd en weinig door
zijn warmste aanhangers begrepen. Volgens mijne meening zat er in
zijn jeugd meer in hem dan hij zelf wist en kwam de werkelijke waarde
van zijn karakter eerst langzaam te voorschijn. Misschien is het goed
voor een man, een onbezorgde jeugd zonder veel verantwoordelijkheid
te hebben. In een zekeren zin had hij die nooit. Zijn later gebrek
aan spontaneïteit, het berekenend element van zijn karakter, zoo
onaantrekkelijk bij een jongen man, waren zeker het gevolg van zijne
vroegtijdige verantwoordelijkheid. Hij dacht voor hij handelde en
bij zijn handelingen werd hij door verreikende beweegredenen geleid;
politiek was de voornaamste bron van al zijne daden. Langs politieken
weg ontwikkelde zich zijn edele gezindheid.
Over het geheel genomen was Oranje in zijn latere jaren een beter man
dan hij beloofde te zijn in de dagen, toen hij het troetelkind der
fortuin aan het hof van Karel V was, toen het lot hem vriendelijk
tegenlachte en zijn pad gemakkelijk scheen. In die dagen was hij
wereldsch en eerzuchtig, zeer gewillig om zijn levensboot te sturen
overeenkomstig de winden, die uit het Zuid-Westen van het hof van
Spanje waaiden, wanneer daarvan voordeel voor zich of zijn familie
te wachten was. Want persoonlijke eerzucht was het niet alleen. De
Nassau's hadden een groot familiezwak en waren zeer aan elkander
gehecht; de hartelijkste gevoelens heerschten onder hen, gelijk elke
brief van moeder en zoons, van broeder aan broeder ons bewijzen kan.
Theologische begrippen bekommerden den Prins op vroegen leeftijd
allerminst. Hoewel opgevoed in Luthersche denkbeelden, voegde
hij zich geheel naar de praktijk van den hofkring, waarin hij zich
bewoog. Om waarneming van godsdienstige gebruiken gaf hij niet veel. In
zijn huwelijk met Anna van Saksen kwam de plooiende aard van zijn
karakter sterk uit. Tusschen de zandbanken van het ultra-katholicisme
eenerzijds en de klippen van het Protestantisme aan den anderen
kant zeilde hij heen, en hij bereikte zijn doel; het huwelijk werd
evenmin door den meest katholieken koning veroordeeld, als dat het
door Anna's ultra-Lutherschen grootvader werd tegengehouden. Wat
hij onder die omstandigheden kon doen, dat deed hij en bewees zijne
onafhankelijkheid, zoover die toen in zijn vermogen lag. Doch het
moet erkend worden, dat er zich in dat tijdvak in den jongen Prins
geen heldennatuur openbaarde. Hij miste warmte en er smeulde in hem
niet die levenwekkende vonk, die in staat is een vuur van sympathie
te ontsteken.
Of hij op het ontvangen der merkwaardige vertrouwelijke mededeeling
van Hendrik II in het bosch van Vincennes, onmiddellijk besloot,
zich aan de levenstaak te wijden, om godsdienstvervolging tegen te
gaan, mag betwijfeld worden. Maar zeker begon er in dat jaar 1559 in
de Nederlanden een haat te ontstaan tegen de vreemde overheersching;
en ook de houding van Oranje veranderde tegenover dien souverein, voor
wien hij als jong officier met het grootste geduld, in 't aangezicht
van den vijand, de forten Philippeville en Charlemont had gebouwd. De
verantwoordelijkheid, die op hem als medelid der regeering rustte,
begon in dat jaar mee te tellen.
Zeker had de Prins toen nog niet den werkelijken geest van
verdraagzaamheid, die hem in later tijd kenmerkte, maar hij gevoelde
er afkeer van, een waardig volk slecht behandeld te zien. Toen
Granvelle steeds onbeschaamder optrad, toen de scheidsmuur tusschen
vreemdelingen en inboorlingen steeds hooger werd opgetrokken, toen
de inquisitie als een roofvogel, niets dan kwaads voorspellende,
zich vertoonde en zich boven het vredelievende, handeldrijvende en
nijvere land nederzette, toen begon hij naar middelen uit te zien,
om dien vogel uit zijn nest te verjagen. Het was niet, omdat hij
de leerstellingen van het hervormd geloof was toegedaan, dat hij de
poging haatte, om de vrijheid van het volk te onderdrukken, maar het
was, omdat hij begon in te zien, dat het volk rechten had en dat een
natie niet kon bestaan zonder het vermogen om adem te halen.
De jaren tusschen 1563 en 1567 zijn zeer belangrijk voor de
ontwikkeling van 's Prinsen karakter. De brieven gewisseld tusschen
Graaf Lodewijk en verschillende menschen in Duitschland, bewijzen
duidelijk, hoe lang de weerstand tegen de tirannieke maatregelen werd
voorbereid. Toch ging Oranje gedurende dat tijdvak standvastig voort,
met zijn plicht te doen als stadhouder van den afwezigen koning en als
vriend en raadgever van de regentes. Er is in dien tijd een zekere
tegenstrijdigheid en onvereenigbaarheid tusschen zijn gemeenzame
woorden en zijn uitingen van trouw aan den koning. Toch was hij reeds
toen in zijn oordeelvellingen over Filips vrij en onbeschroomd, zoowel
in brieven, die door hem in vereeniging met Egmond en Hoorne werden
geschreven als in zijn eigen brieven, waarin hij duidelijk aan Filips
te kennen gaf, dat zijn regeeringsmanieren niets goeds zouden uitwerken
in een land, door den vrijen noordenwind bestreken, onder een volk,
welks wereldhandel het reeds tot zelfstandig denken had opgevoed.
Hij gaf zich geen rekenschap van al het voor en tegen, dat in zijn
geest opkwam en zoo waren gedurende die jaren enkele zijner daden
verre van idealistisch; doch terwijl 's konings zegels hem nog
waren toevertrouwd, deed hij ongetwijfeld zijn best, om den wil van
Filips te volvoeren, al weigerde hij ook tot een zekere grens zijne
gehoorzaamheid. Het keerpunt in zijn loopbaan was zijn vertrek uit
de Nederlanden. De geheele toekomst zag hij niet--welk mensch kan
dat? Langzaam ging hij voort van punt tot punt en langen tijd liet
hij een weg open, om zich met den vorst te verzoenen, tegen wien hij
het zwaard had opgenomen.
Lang voor hij den katholieken koning afzwoer, verbrak hij de trouw aan
de katholieke kerk. Na dien stap veranderden wel zijne godsdienstige
uitingen, maar daarom was hij nog niet een godsdienstig man geworden
in den zin, dat voor hem een godsdienstige overtuiging zijn steun en
gids zou zijn, gelijk het dat wel was voor tallooze kleine luiden
in de Nederlandsche gewesten, die zoowel in de oude kerk als onder
het nieuw geloof vol blijmoedigheid vervolging verdroegen; of gelijk
het dat was voor zijn moeder Juliana. Deze gevoelde, dat God alles
bestuurde, dat Hij met alles een doel had, en dat elke aardsche
gebeurtenis voor het bestwil der menschen plaats had, al kon men
niet altijd begrijpen, waarom alles aldus geschiedde. Oranje hoopte,
dat de hoogere machten met hem zouden zijn, maar hij geloofde in de
noodzakelijkheid der menschelijke waakzaamheid. De overtuiging, dat
er een dieperliggend geestelijk doel in Gods bestuur lag, ontstond
zeer langzaam in zijn ziel. Hij geloofde in God en godsdienst en ook
in uitwendigen eeredienst, maar hij gevoelde ook de tegenstrijdigheid
van het aandringen op gelijkvormigheid van godsdienstige gebruiken;
dit laatste was echter niet zijn vroegere meening.
Nog minder theologisch dan ritueel was hij in die bij uitstek
theologische eeuw. Hooft vertelt, dat hij, voor hij de Nederlanden
in 1567 verliet, Lutherschen, Calvinisten en Anabaptisten opwekte, om
tot een overeenkomst in geloof te komen, waaraan ze zich allen zouden
kunnen houden. "Het geschil is te kleen, om dierhalve gesplijt te
blijven." "Laat toch die kleine verschilpunten u niet verdeelen," zoo
sprak hij. Voor hem waren de verschilpunten zeer klein en onwezenlijk;
wat hij wenschte was, dat elk mensch datgene kon verkrijgen, wat hem
het eene noodige scheen.
In 1580 was Utrecht in hevige beroering door de prediking van Huibert
Duifhuis. Toen trof het geval, dat de Prins een Zondag in de stad was
en naar den dienst in de Jacobskerk ging, waar Duifhuis predikte. Dit
ergerde velen en men vroeg hem, of hij daardoor wilde toonen, dat
hij het met dien prediker eens was. "O neen"--hernam hij--"ik wilde
alleen daarheen gaan, waar het best gepreekt werd en toen bracht men
mij hier. Ik wist van den strijd niets. Het was een zeer goede preek,
doch een volgenden keer zal ik den anderen predikant gaan hooren."
Waar de hervormde partij de bovenhand had, trachtte hij de katholieke
kerkgebruiken te beschermen. Vervolging van Anabaptisten stond hij
evenmin toe. Dat hooge standpunt werd noch door zijne broeders,
noch door St. Aldegonde, die overigens het innigst met hem verbonden
waren, ingenomen.
Toch was die verdraagzaamheid geen onverschilligheid en geen gebrek
aan godsdienst. Zijn schalksch, maar ondeugend gezegde, toen hij Anna
van Saksen huwde, dat Amadis de Gaule de beste lectuur voor een jong
meisje was, valt in zijn vroegere dagen. Op lateren leeftijd werd hij
ernstiger van levensbeschouwing. Hij kon zich geen staat voorstellen
zonder godsdienst als wezenlijk bestanddeel, doch dit moest volgens
hem eene individueele zaak zijn. Mocht hij in zijn jeugd den godsdienst
alleen om zijn doelmatigheid waardeeren, allengs steeg hij tot hooger
en beter opvatting.
De manier, waarop hij als diplomaat tusschen de Staten en
de verschillende vreemde landen betrekkingen aanhield, was
zeer verschillend van zijn zeilen tusschen de zandbanken in
1561. Ongetwijfeld duldde hij wel oogluikend transacties, die voor
een zedelijke rechtbank niet waren te verdedigen.
Het was de eeuw van de staatkunde van Macchiavelli en vele praktijken
werden toen voor wettige staatkundige middelen gehouden, die, zooals
Motley terecht opmerkt, door moderne staatslieden zouden worden
veroordeeld, ook al worden ze nog wel toegepast.
De school, waarin Oranje werd opgevoed, de hoven van Karel V, ook
zijn zuster en zijn kinderen gaven hem vele middelen aan de hand, die
hij met een goed oogmerk tegen zijn vijanden gebruikte. Van modern
standpunt kon het niet als rechtmatig beschouwd worden, bijzondere
dienaren van andere menschen om te koopen, teneinde achter de geheimen
van dezen te komen. Dat is jarenlang door den Prins gedaan en daardoor
was hij geheel op de hoogte van Filips' gedachten. En toch waag ik het
te zeggen, dat Oranje een veel hooger zedelijken standaard had. Als
we zijn daden wegen op de schaal der toenmalige moraliteit en hem
vergelijken met zijn tijdgenooten en gelijken als Elisabeth, Filips,
Matthias, Johan Casimir, Catharina en haar zoons, dan moet worden
erkend, dat zijne zedelijke daden zich uit hem zelf ontwikkelden en
niet de gave waren van de eeuw, waarin hij leefde.
De overdaad en eerzucht van zijn jeugd verdween voor de alles
beheerschende aandrift van het eene denkbeeld, dat hem later
bezielde. Elke penning, die hij bezat, elk voorwerp van waarde,
dat zijn eigendom was, werd in de algemeene schatkist geworpen. De
jaren van zijn onthouding en zorgen vormen een scherp contrast met
den tijd, toen hij de meest fantastische maaltijden gaf, waarop zelfs
de tafelkleeden van suiker waren. De tijd zou komen, dat hij er om
moest denken, welk pak kleeren hersteld moest worden en dat hij, die
open tafel had gehouden en de kwistigste gastvrijheid had getoond,
de zuinigste berekeningen moest maken, om nog een klein geschenk te
kunnen geven en te overleggen, welk tafelservies van waarde kon worden
uitgespaard. Zeker later gaven de Staten-Generaal hem verschillende
geschenken; maar de sommen daarvoor noodig, waren op verre na niet
gelijk aan hetgeen hij had uitgegeven. Het bedrag aan graaf Jan alleen
verschuldigd, bedroeg in het jaar 1594 nog 1.400.000 fl.
Zijne vijanden hebben tot heden niet opgehouden, hem van eerzucht
te beschuldigen. Die beschuldiging is zoo onwaar, dat juist het
gemis van die eerzucht tot schade is geweest van de algemeene zaak,
toen er in het land een vast standpunt gewonnen was. Had Oranje
even sterk geloofd in de onafhankelijkheid van de Nederlanden, als
hij geloofde in haar eenheid; had hij zelf ook in naam willen zijn,
wat hij in de daad was, het hoofd der regeering, dan zou er eenige
jaren vroeger een grondwettig bestuur gevestigd zijn. Oorspronkelijk
ontbrak het den Prins waarlijk niet aan ambitie, getuige zijn zucht in
Granvelle's tijd, om Ruwaard van Brabant te worden. Toen echter Holland
en Zeeland hem later tot graaf wilden verheffen, berustte hij slechts
met tegenzin in dien wensch. Waarschijnlijk kwam de beschuldiging van
eerzucht hem meermalen ter oore en was dat een der redenen waarom
hij zich zelf niet op den hem toekomenden voorgrond plaatste, maar
allerlei vreemde, inzonderheid Fransche beschermers voor de gewesten
zocht. Al de betrekkingen, die hij bekleedde, waren tijdelijk en ad
interim; hij zelf maakte die bepalingen. Kortom, zijn belangeloosheid
en onbaatzuchtigheid worden door alles duidelijk bewezen.
In zijn bizonder leven was de Prins geliefd en geacht door zijne
familie, al bestond er ook een meer gemeenzame verhouding tusschen zijn
dochters en hun vaderlijken oom Jan van Nassau, bij wien ze hun jonge
jaren hadden doorgebracht. De namen van de twaalf kinderen van den
Prins spiegelen de verschillende phasen van zijn loopbaan af. Filips
Willem ontving zijn naam van den man, die in 1554 de rijzende zon kon
worden genaamd. Ondertusschen hield deze peetvader hem jaren lang in
Spaansche gevangenschap en gaf hem een Spaansche opvoeding.
Maria, de koningin van Hongarije, de landvoogdes, onder wie Oranje
zijne eerste wapenfeiten verrichtte, werd door hem vereerd bij de
naamgeving zijner dochter Maria. Anna van Saksen wilde haar kinderen:
Anna en Maurits naar zich zelf en naar den grooten keurvorst noemen
en Oranje bestreed dien wensch niet. De oudste dochter van Charlotte
van Bourbon heette Juliana, naar Oranje's moeder. De tweede ontving
haar naam van koningin Elisabeth in de dagen, dat men hoopte, dat
Engeland de arme Nederlanden zou ondersteunen. Catharina Belgica,
Charlotte Flandrina, Charlotte Brabantina en Emilie Antwerpiana
ontvingen hare Zuid-Nederlandsche namen in den tijd, dat de Prins
nog hoop had op een vereeniging van Noord en Zuid. Zijn twaalfde kind
werd geboren in een tijd, toen er een donkere wolk hing over Oranje's
verhouding tot het huis van Valois. De gelegenheid werd aangegrepen
om te toonen, dat hij wel Fransche protectie, maar geen katholieke
bescherming wilde. Daarom werden de koning van Denemarken en de koning
van Navarre, de latere Hendrik IV, de peetvaders van Frederik Hendrik.
Wat door zijn geheele briefwisseling heenstraalt, is niet zijn
onafhankelijkheid en zijn zelfvertrouwen, maar veeleer zijn behoefte
aan sympathie van de zijde dier menschen, op wier oordeel hij uit
eenig oogpunt vertrouwen stelde. Zijne scherpzinnigheid wordt door
vriend en vijand erkend. Terwijl hij wonderlijk bij de hand was,
om de middelen te gebruiken, die hij had, om zich te voegen naar
de actueele omstandigheden, waarin hij verkeerde, in plaats van
zijn weg door theorieën en hypothesen af te bakenen, toonde hij een
merkwaardige vasthoudendheid om bij zijn doel te volharden, ook al
werkten de omstandigheden niet mee en een buitengewone bekwaamheid om
kalm te blijven, als alles tegen hem was. Donkere wolken trokken over
zijn hoofd; onbewogen bleef hij onder het gemor en de ontevredenheid
zijner minderen, onder den nijd en de jaloezie zijner gelijken,
onder den haat en de vervolging van den kant zijner meerderen.
Algemeen is het getuigenis, dat zijn manieren levendig en bekoorlijk
waren en dat hij daardoor vele vrienden won. Vooral aan tafel ontspande
hij zich gaarne door aangename gezelligheid en dan wierp hij voor
een uur den last van zijn arbeid van zich af en hij vermaakte zich
zoo met scherts en luim, dat het scheen, alsof hij door geen enkele
zwarigheid werd gedrukt. "Sommige wijsneuzen," zegt Hooft, "ergerden
zich daaraan, niet bemerkende, dat hij den kommer menigmalen met
nagebootste blijdschap bedekte. Om geen afkeer van 't gebruik des
landaards te toonen, dronk hij somtijds wel een duitschen dronk,
maar zijn wezen bleef tot het laatste toe hetzelfde en zijn verstand
was op zijn stel. In latere jaren was de dischvreugd schier zijn
eenige ontspanning; in spelen, rijden en jagen had hij geen lust
meer. De overige uren bracht hij door met blokken en zorgen." Hoe
onvermoeid zijn ijver was, is genoegzaam door ons aangetoond. Er
waren weinig menschen in dien tijd, toen er zooveel geschreven werd,
die zoo onvermoeid waren in dat deel der staatkunde als Willem van
Oranje en Filips van Spanje.
Een der meest gewone lasteringen omtrent 's Prinsen karakter is
de beschuldiging van vreesachtigheid geweest. Die wordt zoo vaak
herhaald, dat het mogelijk is, dat hij van temperament niet zoo
moedig geweest is als een soldaat voegt, doch des te meer eere dan,
dat hij een natuurlijke neiging zoozeer heeft overwonnen. Want
voor gevaren deinsde hij waarlijk niet terug. Onder de oogen van
den vijand bouwde hij reeds in zijn eerste krijgsjaren forten. In
de veldtochten van 1568 en 1572 spaarde hij zich zelf niet. Hij
ging kort na de belegering naar Leiden, toen de pest daar nog met
al haar verschrikkingen heerschte en gedurende de laatste jaren van
zijn leven vervolgde hij onverschrokken zijn weg, al wist hij ook dat
er moordenaars achter de gordijnen konden verscholen zijn. Er wordt
niet gemeld, dat hij eenige bijzondere voorbehoedmiddelen tegen dat
gevaar nam. Wel was hem een buitengewone lijfwacht geschonken, maar
die was niet voortdurend tot zijn bescherming aanwezig; ook droeg hij
geen maliënkolder. Zijn vrouw moest hem vragen, in Brussel 's avonds
niet uit eten te gaan, en de moordenaar Gérard was verbaasd, dat hij
op zijn slaapkamer, terwijl hij te bed lag, bij hem werd toegelaten;
zoowel die vrouwelijke voorzorg, als die verloren gelegenheid van
den moordenaar, bewijzen wel, dat de Prins niet voortdurend om zijn
eigen veiligheid dacht, gelijk een lafhartig mensch gedaan zou hebben.
Wat zijne wapenfeiten aangaat, ongetwijfeld stonden Alva en Parma
veel hooger dan hij in militaire kennis; doch beiden wist hij toch
ook om den tuin te leiden; Requesens werd door hem ontmoedigd en met
groote bekwaamheid maakte hij vaak gebruik van de omstandigheden. Zoo
was het ontzet van Leiden zijn denkbeeld en dit was een zeer
oorspronkelijk idee, dat zelfs de Spaansche veteranen verraste. Toch
was de oorlogswetenschap der 16e eeuw niet wat ze, na Gustaaf Adolf,
in de 17e eeuw werd. Oranje's technische bekwaamheid in militaire
zaken was echter ver beneden die van zijn tijdgenooten en bestrijders
en ook beneden die van zijn zoon Maurits. Des te meer komt hem eere
toe voor de steden, die hij won en den grond, dien hij behield.
Zijn natuurlijke voorliefde had zeker de staatkunde meer dan de
krijgskunde. Militaire operaties verrichtten anderen, maar alle draden
van de regeering waren in zijne hand. Zijn persoonlijke invloed werd
in elke daad gevoeld. Was hij tegenwoordig, dan zeilde het schip van
staat; was hij afwezig, dan liep het op de zandbanken van plaatselijke
jaloezie of op de klippen van gewestelijke vooroordeelen. Geen
staatsman had ooit duidelijker visie van persoonlijke rechten
en van nationale eenheid dan Willem van Nassau en zelden zijn er
zulke heldere gedachten over de beginselen van de regeering eener
confederatie geuit, als de tallooze uitspraken daaromtrent van de
lippen van den beroemden Zwijger.
Willem Frederik (Kleinzoon van Jan den Oude)
geb. 7 Aug. 1613 [+] 21 Oct. 1664 geh. met
Albertina Agnes (dochter van Frederik Hendrik.)
|
----------------------------------+-------------------------+----------
|
Amalia Sophia Wilhelmina Hendrik Kasimir
geb. 25 Nov. 1655 geb. 30 Juli 1664 geb. 18 Jan. 1657
[+] 16 Febr. 1695. [+] 15 Januari 1667. [+] 15 Maart 1696.
geh. met Henriëtte Amalia
van Anhalt-Dessau.
|
+--------------------------------------------------------------+----------
| |
| Willem George Henriëtta Johan Willem Friso
| Friso Albertina geb. 4 Aug. 1687 [+] 14 Juli 1711
| geb. 24 Juni 1685 geb. 24 Juli 1686 Prins van Oranje, Erfgenaam
| [+] 25 Juni 1686. [+] 22 Jan. 1754. van Willem III geh. met
| Maria Louise
| van Hessen-Cassel.
| |
| +------------+
| |
+--------------------------------------------------------------------- |
| Maria Amelia Sophie Hedwig Isabella |
| geb. 8 Febr. 1689 geb. 8 Maart 1690 Carlotta |
| [+] 27 Jan. 1771. [+] 1 Mei 1734. geb. 22 Jan. 1692 |
| [+] 18 Sept. 1757. |
| |
+--------------------------------------------------------------------- |
Johanna Agnes Louisa Henriëtta |
geb. 15 Dec. 1693 Leopoldina Casimira |
[+] 19 Mrt. 1765. geb. 22 Jan. 1695 geb. 29 Juli 1696 |
[+] 20 Jan. 1758. [+] 18 Dec. 1738. |
|
|
----------------------------------------------------+--------------------+
|
Anna Charlotte Amalia Willem Karel Hendrik Friso
geb. 13 Oct. 1710 geb. 1 Sept. 1711 [+] 22 Oct. 1751
[+] 18 Dec. 1777. Prins van Oranje,
(sinds 1747 als Willem IV
erfstadhouder van alle
Nederlandse Provinciën)
geh. 1734 met Anna van Engeland.
|
-------------------------------------------------------+--------------------
Dochter Dochter Wilhelmina Carolina Anna Maria |
geb. en [+] geb. en [+] geb. 28 Febr. 1743 geb. 15 Nov 1746 |
19 Dec. 1736. 22 Dec. 1739. [+] 6 Mei 1787. [+] 29 Dec 1746. |
|
+---------------------------------------
|
Willem V (Batavus)
geb. 8 Maart 1748 [+] 9 April 1806.
Prins van Oranje
Erfstadhouder der Nederl.
Provinciën geh. 1767
Frederika Sophia Wilhelmina van Pruisen.
|
+-----------------------------------+--------------------------------------
| Zoon Frederika Louisa Wilhelmina Kind
| geb. en [+] geb. 28 Nov. 1770 geb. en [+]
| 23 Maart 1769. [+] 15 Oct. 1819. 6 Augustus 1771.
|
+----------------+---------------------------------------------------------
|
Willem Frederik Willem George Frederik
geb. 24 Aug. 1772 [+] 12 Dec. 1843 geb. 15 Febr. 1774 [+] 6 Jan. 1799.
Prins van Oranje
(sinds 1813 Willem I; eerst Souverein
vorst, dan in 1815 Koning der
Nederlanden) geh. met
Frederika Louise Wilhelmina
van Pruisen
|
+---------------------------------------------------------+
| |
Willem II (Frederik George Lodewijk Zoon |
geb. 6 Dec. 1792 [+] 17 Maart 1849 geb. en [+] 18 Aug. 1795.|
Koning der Nederl. Prins van Oranje-Nassau |
geh. 1816 met Anna Paulona |
Grootvorstin van Rusland. |
| |
+----------------+ |
| |
| -----------------------------------------------------------------------+
| Willem Frederik Karel Wilhelmina Frederica Wilhelmina Frederica
| geb. 28 Febr. 1797 Louisa Paulina Louisa Charlotta
| [+] 1 Sept. 1881. Charlotta Marianne
| geb. 1 Maart 1800 geb. 9 Mei 1810
| [+] 20 Dec 1806. [+] 29 Mei 1883.
|
+--------------------------------------------------------------------------+
Willem III (Alexander Paul Frederik Lodewijk) Willem Alexander Frederik |
geb. 19 Febr. 1817 [+] 28 Nov. 1890 geb. 2 Aug. 1818 |
Koning der Nederl. Prins van Oranje-Nassau [+] 20 Febr. 1848. |
geh. I 1839 Sophia Frederica Mathilda van |
Wurtemberg. |
II 1879 Adelheid Emma Wilhelmina |
Theresia van Waldeck-Pyrmont. |
| |
+--------------------+ |
| |
| ------------------------------------------------------------------------|
| Willem Frederik Hendrik Willem Alexander Wilhelmina Maria
| geb. 13 Juli 1820 Frederik Ernst Casimir Sophia Louisa
| [+] 13 Jan. 1879. geb. 21 Mei 1822 geb. 8 April 1824
| [+] 22 Oct. 1822. [+] 23 Maart 1897.
|
|
+---------------------------------------------------------------------------+
I I I |
Willem Nicolaas Willem Frederik Willem Alexander |
Alexander Frederik Maurits Alexander Karel Hendrik Frederik |
Carel Hendrik Hendrik Carel geb. 25 Aug. 1851 |
geb. 4 Sept. 1840 geb. 15 Sept. 1843 [+] 21 Juni 1884. |
[+] 26 Juni 1879 [+] 4 Juni 1850. |
(te Parijs.) |
|
-----------------------------------+--------------------------------------+
|
II
Wilhelmina Helena Paulina Maria
geb. 31 Aug. 1880 Koningin der Nederlanden
Prinses van Oranje-Nassau geh. 7 Febr. 1901
Hendrik Wladimir Albrecht Ernst
Hertog van Meckelenburg.
|
-----------------------+---------------------
Juliana Louise Emma Marie Wilhelmina
Prinses van Oranje-Nassau.
Hertogin van Meckelenburg.
geb. 30 April 1909.
VOLGORDE DER ILLUSTRATIËN.
Bladz.
1. Willem de Zwijger titelplaat.
2. Gezicht op slot en stad Dillenburg (1540) 8
3. De jonge Oranje aan het hof van Karel V 16
4. De Prins leidt als generaal den fortenbouw aan de Fransche
grens. Oct. 1555 24
5. Afstand van Karel V. 25 October 1555 32
6. Oranje's rit met Hendrik II in de bosschen van Vincennes.
Juli 1559 48
7. Filips II vertrekt uit Vlissingen naar Spanje. 26 Augustus
1559 64
8. Juliana van Stolberg 1506-1580 80
9. Oranje houdt de beroemde rede in den Raad van State.
Dec. 1564 96
10. De optocht der Edelen. 5 April 1566 104
11. Gastmaal bij Brederode. 8 April 1566 112
12. De openbare prediking buiten Amsterdam op "de Rietvink,"
aan den Haarlemmerdijk door Jan Arendsz. van Alckmaar.
9 Augustus 1566 128
13. Fernando Alvarez de Toledo, Hertog van Alva 136
14. Oranje bedwingt de Antwerpsche burgerij. Maart 1567 144
15. Eene zitting van den Bloedraad 152
16. Slag bij Heiligerlee. 23 Mei 1568 160
17. Onthoofding van Egmond en Hoorne. 5 Juni 1568 168
18. 's Prinsen leger trekt over de Maas bij Stockhem. October
1568 176
19. De Watergeuzen voor den Briel.--Koppelstok begeeft zich
naar de stad. 1 April 1572. 192
20. Rede van Marnix van St. Aldegonde tot de Statenvergadering
in Dordrecht. Juli 1572. 208
21. Lodewijk van Nassau trekt uit Bergen (Henegouwen)
20 Sept. 1572 216
22. Aanval der Spanjaarden op de ingevroren vloot nabij den
Diemerdijk. 1572 224
23. Op den tweeden wal aan de Kruispoort, te Haarlem.
1 Februari 1573 232
24. Stormaanval der Lombardische benden op Alkmaar 248
25. Slag op de Zuiderzee. 11 en 12 October 1573 256
26. Oranje op de vloot tot ontzet van Leiden.
28 September 1574 272
27. Straatgevecht voor het Antwerpsche Raadhuis.
4 November 1576 304
28. Intocht van den Prins te Brussel. 23 September 1577 336
29. Beëediging van den Prins en Matthias. Januari 1578 352
30. Kaartje van De Zeventien Vereenigde Nederlanden 384
31. Aanslag van Balthazar Gérard. 10 Juli 1584 416
32. Grafmonument te Delft 432
AANTEEKENINGEN BIJ DE PLATEN.
No. 1. Portret van Prins Willem.
De beeltenis is, met eenige wijziging in het gewaad, een navolging
van het portret door Adriaen Thomasz Key omstreeks 1577 geschilderd.
No. 2. Slot en stad Dillenburg. 1540.
Het Kasteel, door Hendrik den Rijke in 1240 gebouwd en onder 't bewind
der opvolgende graven versterkt en uitgebreid, ligt 250 M. boven
de zee. Een geweldige muur, meer dan 100 M. lang en 20 M. hoog, die
als een meesterstuk van vestingbouw geprezen wordt, rijst tegen de
steilte. Deze muur bleef in de slotruïne nog bijna gaaf staan. Rechts
is de slotkapel. Aan den voet van de hoogte ligt het stadje aan de
Dill, een zijtak van de Lahn.
No. 3. De jonge Oranje aan het hof van Karel V.
De Keizer geeft hier audiëntie aan gezanten. Karel V zit in den
armzetel waarin hij ook door Titiaan, omstreeks dezen tijd, is
afgebeeld. Aan den wand hangt een Vlaamsch tapijt uit de XVe eeuw,
met zinnebeeldige vrouwenfiguren en zwevende engelen met bazuinen
en spreukbanden. Een documentenkast, met de wapens en emblemen van
het Habsburgsche huis, vult den wand. Tegen het wandtapijt komt een
rijkversierd tournooi-harnas van Filips den Schoone uit. Op de tafel,
van florentijnsch model staat tusschen de documenten een inktkoker
waaraan een gelddoos verbonden is. Op een z.g. faldisterium of
kruisstoel ligt een lederen documententasch.
Om de prachtige statiekleedij werd een Engelsch gezantschap gekozen,
gelijk ook uit de ordeketen van St. George blijkt.
No. 4. De Prins leidt als generaal den fortenbouw aan de Fransche
grens.
Oranje is hier met zijn officieren in zware uitrusting. De nabijheid
van de Fransche troepen houdt het leger bij den bouw onder de
wapenen. De bediening blijft bij 't geschut. Eenige Duitsche
hellebaardiers op wacht, zijn achter den Prins zichtbaar. Ook het
tweetal officieren vooraan behoort tot de Duitsche troepen van
Schwarzburg, Rosenberg en Buren.
Een tweetal zware haakbussen steunt op de in den grond geslagen
gaffels. Op de voorste vestingmuur staat een kraan of bok voor 't
ophijschen van bouwmateriaal. In het kamp is bij de tenten ook een
afdak voor paardenstalling te zien. Boven den schanskorf waait de
Spaansche vlag met 't Bourgondische St. Andrieskruis en de vuurstalen
geledingen en vlammenbundels der vliesorde-keten.
De batterij is met paal en vlechtwerk versterkt.
No. 5. Afstand van Kavel V.
Aan den voet der verhooging staat de wapenheraut van Oostenrijk, wiens
wapenrok de tweekoppige rijksadelaar met 't wapen van den Keizer en de
guldenvliesorde vertoont. Naast hem, in de fluweelen tabbaard gezoomd
met bont, staat Filibert van Brussel; meer naar rechts is raadsheer
Jacob Maas te zien.
De Duitsche keizerskroon ligt op een rijk geborduurd kussen vooraan
op eene kleine tafel.
Boven op de verhevenheid komt ter rechterzijde van Karel V, koning
Filips II te zien. Achter hem bevindt zich Antonie Perenot, de
toekomstige kardinaal Granvelle. Voor de groep prinsen en edelen
zijn de regentes, Maria van Hongarije, iets lager, 's keizers zuster
Eleonora koningin-weduwe van Frankrijk gezeten.
Uit deze groep rijst de keizerlijke standaard op. Het wandtapijt
achter de vorstelijke zetels vertoont ook 't keizerlijke wapen met
de vlies-orde. Een van de lijfwacht, gewapend met stormzeis waarop
de gekroonde C uitkomt, staat terzijde van het baldakijn tapijt.
No. 6. Oranjes rit met Hendrik II in de bosschen van Vincennes.
De Prins rijdt ter linkerhand van Hendrik II. Het zadelkleed van
den Koning is met de Bourbonsche leliën versierd, een motief dat in
het tuig nevens de gekroonde H. en de monogrammen van het geslacht
telkens weerkeert. De kleedij van Oranje is in 't lederen jachtbuis
met splitten naar Duitsch model, gelijk ook het paardentuig. De koning
draagt de orde van Saint Michel, de Prins aan een eenvoudig koord
het "gulden vlies." Oranje heeft evenals de koning de kleine toque
"à la Henri II" op 't hoofd.
No. 7. Filips II vertrekt uit Vlissingen naar Spanje.
Het statige galjoen is met banieren van Spanje en Bourgondië en
met kleine vlaggen en wimpels in de kleuren van Filips getooid. De
kwartieren van het koninklijke wapen zijn op afzonderlijke schilden
op spiegel en verschansing aangebracht. Achter het groote galjoen is
de achtersteven van eene galei te zien. De statiebark waarin Filips
gezeten is, heeft onder de tent verschansingkleeden met 's konings
wapen en initialen van Philippus-Rex.
Een bootsman, een heraut en een standaarddrager staan op de voorplecht.
No. 8. Juliana van Stolberg.
In hoofdzaak nagevolgd naar het schilderij op het kasteel van
Sommerhausen a. d. Main met steun van verscheidene oude prenten.
No. 9. Oranje houdt de beroemde rede in den Raad van State.
In de raadzaal waarin anderhalf jaar later het smeekschrift zal worden
aangeboden, is de staatsraad bijeen. Aan den rechterhand van den
spreker zit Egmond. Tegen den haard aan de linkerhand der landvoogdes
is Bossu gezeten. Rechts van Margareta zit Barlaymont aan tafel,
terwijl tegenover de landvoogdes Viglius, president van den Geheimen
Raad, zetelt. Achter Oranje staat de graaf van Meghen; naast Oranje,
ter linkerhand zit Mansfelt ter zijde van graaf Hoorne. Tegen het
wandtapijt komt, boven op een kastje staande, een borstbeeld van Filips
den Goede uit. Een documententasch, als op No. 3, staat vooraan tegen
de tafel.
No. 10. De optocht der Edelen.
De stoet is hier op den "berg van 't Hof" gekomen en richt zich naar
den ingang van het paleis der oude hertogen van Brabant, 't vorstelijk
verblijf der landvoogdes.
Op den achtergrond verrijst, achter de huizenrij van de markt,
't Hof van Nassau, waarvan de bouw in 1481 onder graaf Engelbrecht
II van Nassau begon. Geheel rechts verheft zich het gebouw van den
hoofdingang, bekroond op de torenspits met 't beeld van St. Michael. In
't gewaad der edelen is de heerschende Spaansche mode kenbaar soms, in
de geheel rechtsche figuur, door Duitsche vormen eenigszins gewijzigd
of (gelijk in de drie voornaamste figuren van links en de tweede van
rechts) door Franschen invloed veranderd. Een wachtende page staat
links vooraan.
No. 11. Gastmaal bij Brederode.
Hendrik van Brederode houdt hier een houten bedelnap omhoog gelijk
aan de kleine nabootsing, die aan de bekende geuzenpenning hangt;
ook de lederen tasch is op die penning afgebeeld. Achter Brederode's
zetel staat zijn bedienende page, kenbaar aan 't wapenschildje op
z'n borst. Een page van Culemborg buigt zich naast Brederode met een
schenkkan om zijn beker te vullen. Barthold Enthens van Mentheda,
de later befaamde watergeus, wendt zich achter den page om met een
toejuichend gebaar. Het ernstiger gelaat van den markgraaf van Bergen
is half achter hem zichtbaar. Op de tafel staat o.m. een zilveren
drinkhoorn met 't Culemborgsche wapen.
No. 12. De openbare prediking buiten Amsterdam op "De Rietvink"
door Jan Arendsz. van Alckmaar.
De Alckmaarsche mandenmaker richt het woord vanaf de "bekwaame stede"
die inderhaast voor hem in elkaar is getimmerd. In 't verschiet, links,
verrijst de Haarlemmerpoort met de korenmolens aan den dijk. Aan
de overzijde van den dijk ligt een der Hofsteden van 't Karthuizer
klooster. Een wacht van enkele gewapenden heeft nabij de stad post
genomen, links vooraan staat een schipper bij den kop der schuit,
een "verrejager," polderstok en spiets in den arm. Het "buitendijksch
voorland de Rietvink" lag, volgens Jan Wagenaar "naar de tegenwoordige
gedaante der stad" op 't einde der Haarlemmer Houttuinen, tusschen
Dommerstraat en Houtstraat.
No. 13. Portret van Alva.
Met wijziging in de wapenrusting, naar 't portret van Willem Key.
No. 14. Oranje bedwingt de Antwerpsche burgerij.
De burgers zijn te hoop geloopen in de nabijheid van de Roode Poort. In
't midden der groep rijdt Oranje. Op korten afstand van hem wordt
de haakbus afgewend, die door een een lakenvoeler op den Prins
gericht werd. Achter Oranje is Hoogstraten te zien. Links, op den
achtergrond, komt ook de burgemeester Van Straaten boven de menigte
uit. Een Antwerpsche standaard wordt rondgezwaaid; een werkman,
't hoofd gedekt met een vijftiend' eeuwschen stormhoed heeft, den
lontstok in de hand, bij een kanon postgevat. Een ander komt met
een breed slagzwaard aanloopen. De galerij met houten overkapping
deed waarschijnlijk dienst voor de nabijgelegen paardenmarkt. Op den
achtergrond komt een kleinere poort te zien, die op eenigen afstand
van de hoofdpoort aan de stadsgracht uitkwam.
No. 15. Een zitting van den Bloedraad.
Op de indagingen van den raad verscheen bijna niemand. Ook teekent
verhoor of onderzoek het karakter der instelling niet. Aanbrengers
loopen af en aan. Alva verlaat juist, vergezeld van Don Sancho d'
Avila, Hopman van de lijfwacht des hertogs, en gevolgd door een
page, de vergaderzaal. Onder het Crucifix zetelt Vargas, naast
hem leunt Barlaymont op een stoelrug. Aan de linkerzijde van den
voorzitter zit Del Rio. Rechts, aan 't hoofd der tafel, is Jan du
Bois, procureur-generaal gezeten. Een hellebaardier van de wacht
en een rotmeester gewapend met partisaan, brengen den militairen
groet. Waar de vergaderzaal van den raad van beroerten niet is aan te
wijzen, werd heel de inrichting ontleend aan de arsenaalzaal in het
Gentsche raadhuis, waar de Gentsche pacificatie werd onderteekend. Dit
Gotische vertrek gebouwd in 1482, bewaart een fraai beeld van de
deftige hallen, die in de adelijke huizingen der 16e eeuw een zoo
voorname plaats innamen.
No. 16. "Graaf Adolf is gebleven in Friesland in den slag."
De jonge graaf valt hier onder de slagen van Aremberg's ruiters, waar
zijn hollend paard hem midden in de veenplassen heeft gevoerd. Achter
hem bedreigt een ruiterhamer zijn hoofd. Spaansche en Nassausche
ruiters komen schermutselend aanrennen tusschen omgeworpen turfstapels
door.
Een houten molen op een dijkje heeft vlam gevat.
No. 17. Een Prince van groter machten, Den Grave van Egmond als een
schaep ginc ter slachten.
Egmond is neergeknield, terwijl de bisschop van Yperen hem het
kruisbeeld toereikt. Naast den bisschop staat Noircarmes. De
provoost-maarschalk Spelle rijdt om 't schavot met de roode roede van
justitie in de hand. Onder de prent van zijne terechtstelling in 1570
staat in Hogenberg's prentwerk dit rijmje:
Hij bracht "viel unschuldich umbs leben
Doch ist er auch zu letst gfangen
Und an sein besten hals gehangen.
Links is een gerechtsdienaar te paard, met hellebaard gewapend.
De musketiers staan, het musket op de gaffel gesteund, met
brandende lont aangetreden. Met 't beulszwaard onder den arm gaat de
scherprechter den schavottrap op. Juliaan Romero staat met getrokken
degen vooraan. Naast hem een rotmeester met de hellebaard in de
hand. Een hoek van 't Brusselsche stadhuis komt boven de lansen uit.
No. 18. 's Prinsen leger trekt over de Maas bij Stockhem.
Achter het voetvolk, piekeniersvendelen van afdeelingen haakschutters
en musketiers omgeven, komt hier het geschut aan. Zware Brabantsche
paarden, twee voor elk kanon, door Duitsche boeren bestuurd, trekken
de zware kartouwen door de rivier. Een Duitsch kanonnier grijpt in het
rad om bij het afgaan der oeverhelling het zwaar afrollend stuk mee
te weerhouden. Een ander maakt zich gereed om bij 't voortgaan aan te
trekken. Op den oever is geheel vooraan een trompetter te zien. Hier
en daar steekt een vaandel boven de troepen uit, soms in 's prinsen
kleur, blauw, of met de groen en witte banen des konings of met de
spreuk: "Pro lege, rege, grege." De ruiters, die als stroombrekers
midden door de rivier staan, zijn door 't mastbosch van pieken te
zien. Vooraan volgen eenige Duitsche musketiers een kanon.
No. 19. De Watergeuzen voor den Briel; Koppelstok begeeft zich naar
de stad.
De geuzensloepen roeien van boord. Een bewapende koopvaarder ligt
naar links achter den veerman. In de veerschuit ligt een kussen met 't
Brielsche wapen. Aan 't havenhoofd, dat van de Noorderpoort uitgaat,
klimmen de geuzen aan wal. Boven de wal, waarin een waterpoort te
zien is, komt de St. Catharinatoren uit.
No. 20. Rede van Marnix van St. Aldegonde tot de Statenvergadering
in Dordrecht.
't Is de vergadering van 18 Juli. Marnix dringt in krachtige teekening
van 's Prinsen nood op geldelijken steun aan. Naast hem zit Paulus
Buys, de aangestelde advocaat van Holland. Vooraan, op de bank die
langs drie zijden van de tafel staat, zijn de edelen van Holland:
Jacob van Wijngaerden en rechts, Arent van Duivenvoorde gezeten.
No. 21. Lodewijk van Nassau trekt uit Bergen (Henegouwen).
Graaf Lodewijk, gewikkeld in een slaaprok, wordt in een draagkoets
of rosbaar vervoerd, omstuwd door de achterhoede van zijn leger. Een
Nassausche trompetter rijdt voor de koets uit; op eenigen afstand
gaan de Spaansche ruiters die als geleide meetrekken. Naast de koets
rijdt François La Noue (Bras de fer) wiens ijzeren linkerarm stijf
neerhangt. Eenige Hugenootsche soldaten marcheeren voorop. De eerste
van links der drie soldaten draagt een haakbus. De haak gaf steun aan
de borstwering bij den terugstoot van 't schot. Het tweetal naast hem
is met een musket gewapend; de gaffel of 't furquet, waarop het wapen
bij 't schieten werd gesteund, hebben zij in de hand. Een kruithoorn,
kogelzakje en lontsnoeren voltooien hun rusting. Achter Lodewijk's
troepen trekken de Spanjaarden door de poort. Tegen de lucht komt
het kasteel van Mons uit.
No. 22. Aanval der Spanjaarden op de ingevroren vloot nabij den
Diemerdijk.
De haakschutters en musketiers zijn gelijk als Lodewijk's soldaten
bewapend. Een zware musket valt op den gevallen Spanjaard. De kolf
van een dubbelhaak, een zware haakbus die een ijzeren kogel van 5, of
een looden kogel van 7 oncen schoot, is links vooraan te zien. Achter
de schermutselende waterlanders is de ingevroren vloot zichtbaar.
No. 28. Op den tweeden wal achter de Kruispoort.
De geweldige rookwolken geven de werking aan van 't uiteenspringen
der mijn onder 't Kruispoort-ravelijn. Van den wal richten de burgers
musket- en haakbusvuur op de vluchtende bestormers. Rechts richten
eenige poorters een vogelaar (klein kanon uit het begin der 16e eeuw)
op de Spanjaarden. De houten voet is ingegraven en met omvlochten
paalwerk bevestigd. Een zwaarder kanon daarnaast wordt opnieuw
geladen. Een bout, die 't sluitstuk opsluit, wordt uitgetrokken. Van
de borstwering wappert Kenau's banier; de geuzenvlag met de bedelzak,
de ineengeslagen handen en de spreuk Vive les Geux wordt, verder op den
wal, rondgezwaaid. Een kruitvat met wisser staat tusschen het geschut.
De in puin geschoten torens der Janspoort komen boven de verdedigers
uit. Een deel van 't Spaansche kamp met het hoofdkwartier van Don
Frederik, 't Huis te Kleef, komt naar links, boven de vluchtende
troepen, te zien.
No. 24. Stormaanval der Lombardische keurbenden op de Friesche Poort.
De musketiers, die bij den wal het vuur openen, stormen in 't berennen
vooraan, voorafgegaan door tamboers en pijpers volgen de piekeniers,
geheel in 't harnas en met dijstukken, met geschouderde piek. Aan 't
hoofd gaan ook de vaandrigs die de vaandels met de Lombardische kleuren
boven 't hoofd zwaaien. Een radslotpistool hangt bij een veldkruik aan
den degenriem van de meest linksche figuur. Rechts komt een hopman met
rondas en hellebaard aanloopen, voor zijn afdeeling uit. De troepen
stormen aan tusschen de batterijen op de gasthuisweide (rechts)
en die tegen den Rooden Toren. Don Frederik vuurt de stormers aan.
No. 25. Slag op de Zuiderzee.
Bossu's schip "de Inquisitie" is omringd van geuzenschepen. Jan Haring
van Hoorn haalt den Spaanschen standaard neer van zijn steng; van den
fokkemast en van de voorplecht der "Inquisitie" waait de Amsterdamsche
vlag. Een Vlieboot met 't wapen van Enkhuizen vaart links achter de
roertent met 't St. Andrieskruis van een Spaanschen kotter. Rechts
komt een bewapende boeier, met de Hoornsche vlag op 't zeil, aanzetten.
No. 26. Oranje op de vloot tot ontzet van Leiden.
Boisot wijst den Prins de vordering van 't water en de met Spaansche
troepen bezette waterkeeringen. Op den achtersteven staat een
bootsman met stuurriem. Het bootsvolk, de kruithoorn op zij, en met
breede, korte sabels gewapend draagt op de muts de halve maan met
't randschrift: "En despit de la mes," "Liver Turkcx dan Paus." Een
pistool ligt tusschen de twee roeiers in. Eenige hellebaardiers en
een musketier staan als lijfwacht achter 's Prinsen gezelschap. Op de
kap met de lantaarn is 't wapen van Zeeland te zien. Op de linksche
schuit zwaait een bootsman met de Zeeuwsche vlag. Rechts, aan den
horizont komt 't silhouet van den Leidschen St. Pieter uit.
No. 27. Straatgevecht voor het Antwerpsche Raadhuis.
De Ruiterij van Vargas jaagt op de aantrekkende Antwerpenaars,
die van achter 't stadhuis komen, aan. Het raadhuis, van 1561-1565
door Cornelis Floris gebouwd, begint te branden. Vooraan staat een
der muiters, die van Aalst kwamen, de helm met groen opgetooid, te
vuren. Voor hem ligt een der Duitsche knechten bij den vernielden
vrachtwagen. Een gewonde piekenier, die zich tracht op te heffen,
heeft aan zijn rusting een breeden rugdolk die bij degengevecht voor
't pareeren werd gebruikt.
No. 28. Intocht van Willem van Oranje in Brussel.
De stoet gaat over de groote markt in de richting van 't Nassausche
hof. Het Gotische gebouw met de slanke galerijen is het Broodhuis
(Halle au Pain; Maison du Roi, gebouwd van 1514-1525. In eenigszins
gewijzigde verhoudingen in 1877 herbouwd,) waar Egmond en Hoorne van
3-5 Juni 1568 gevangen zaten en vanwaar hun schavotgang begon. Rechts
van dit gebouw komt de linker kolom eener eerepoort voor de zijstraat
te zien. Bovenop is een zittend beeld van de Brusselsche Stedemaagd
met 't wapenschild der stad met St. Michaël den beschermheilige.
Het embleem van den Prins: het nest van den ijsvogel, met de zinspreuk;
"Saevis tranquillus in undis": "rustig te midden der woedende
baren," siert het middenvak der kolom. Prins Willem rijdt naast graaf
Schwarzburg achter de stadsmuzikanten aan. Op eenigen afstand volgt
de hertog van Aerschot. Achter de trompetters komen de burgervendels
van Antwerpen en Brussel. Een vaandel van een schuttersgilde met een
omlauwerden voetboog waait uit achter den Prins.
No. 29. Beëediging van den Prins en Aartshertog Matthias.
Op het balcon, gevormd door de afdekking der zuilengalerij aan het
Brusselsche stadhuis is het vorstelijk gezelschap samengekomen. Onder
het baldakijn met het wapen van Spanje en een tweetal gewestelijke
wapens staan Prins Willem en aartshertog Matthias met enkele
raadsheeren en een Oostenrijksche heraut. De aartshertog legt zijn
hand op het Evangelie, Oranje heft de rechterhand op bij den eed, die
door een der raadsheeren wordt voorgelezen. Over de balustrade hangt
een kleed, gesierd met de gewestelijke wapens. Beneden op het plein
staan de burgervendels geschaard. Een sergeant met partisaan, een
vaandrig in lederen kolder en eenige musketiers staan op den voorgrond.
Ook nevens het bordes onder den zuilengang staat een wapenheraut.
No. 31. "Mon Dieu! Mon Dieu! ayez pitié de mon âme et de ce pauvre
peuple!"
De moord geschiedt op den nieuwen trap van 's Prinsen hof in 't
St. Aagtenklooster te Delft. Een raam, boven op 't portaal bevat 't
Oranje-wapen. Jacob van Malderé, 's Prinsen stalmeester snelt toe,
terwijl boven op het portaal ook de figuur der gravin Schwarzburg
zichtbaar wordt.
Prins Willem draagt een grijslakensche tabbaard met bont gevoerd
en omzoomd, gelijk ook in het liggend beeld zijner graftombe is
afgebeeld. Een geuzenpenning hangt op zijn borst. In den rechter muur
toont een afgeschilverd gat de plaats waar een der kogels aansloeg.
No. 32. Liggend beeld van den Prins op de graftombe te Delft, door
Hendrik de Keijser (1566-1621.)
"De staaten der Vereenigde Nederlanden, een weinig aan ademtogt
gelaakt, ten tijde van het twaalfjarig bestand, hebben (den Prins)
in 't koor der nieuwe kerke te Delft, eene pragtige grafstede
gestigt." (Jan Wagenaar.)
Sept. 1910. J. H. ISINGS Jr.
AANTEEKENINGEN
[1] Ook geeft men voor de geboorte van Maria wel het jaar 1556 op.
[2] Prof. Rachfahl ontkent in zijn "Wilhelm von Oranien und der
Niederländische Aufstand" het bestaan van zulk een consulta met
Viglius, Barlaimont en Granvelle.
[3] Het kwaad, de hel.
[4] Egmonds titel was Prins van Gavere.
[5] "Nu of nooit, herwinnen of sterven."
[6] Klaagzang.
[7] Lofzang.
[8] Dit en het vorige versje uit: "Een gedenkwaardig Liedeke,"
voorkomende in het "Kort Verhaal van de Belegering der stad Alkmaar"
door Nanning van Foreest.
[9] Zie kaartje, overgenomen uit het Tijdschrift voor Geschiedenis,
Land- en Volkenkunde, ons door den ontwerper, den Heer D. Ritman,
welwillend afgestaan.
[10] Regeering van weinigen.
[11] Begunstiging en verrijking van bloedverwanten door hooggeplaatste
personen.
[12] Pierre Louis Farnese, grootvader van Alexander Farnese. Die
grootvader (zoon van Paus Paulus III) was een verachtelijk man, die
zich door zijn tirannie zeer gehaat maakte. In 1547 werd hij vermoord
en opgevolgd door zijn zoon Octave Farnese, die huwde met Margareta.
*** End of this LibraryBlog Digital Book "Willem de Zwijger, Prins van Oranje" ***
Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.