| By Author | [ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z | Other Symbols ] |
| By Title | [ A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z | Other Symbols ] |
| By Language |
|
Download this book: [ ASCII | HTML | PDF ] Look for this book on Amazon Tweet |
Title: Punicorum Libri Septemdecim
Author: Silius Italicus, Tiberius Catius
Language: Latin
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.
*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Punicorum Libri Septemdecim" ***
by the Bibliothèque nationale de France (BnF/Gallica) at
http://gallica.bnf.fr)
[Transcriber’s Note:
This e-text includes characters that require Unicode (UTF-8) file
encoding, primarily Œ and œ (always printed as a ligature).
If these characters do not display properly, or if the apostrophes and
quotation marks in this paragraph appear as garbage, make sure your text
reader’s “character set” or “file encoding” is set to Unicode (UTF-8).
You may also need to change the default font. As a last resort, use the
Latin-1 version of the file instead.
The inconsistent handling of nested quotations is in the original.
The text and Argument of the _Punica_ are taken from the 1823 critical
edition of N. E. Lemaire. The full version, with notes, critical
apparatus and supplementary material, is separately available from
* * * * *
CAIUS SILIUS
ITALICUS.
PUNICORUM
LIBRI SEPTEMDECIM
ad Optimas Editiones Collati
cum Varietate Lectionum
Perpetuis Commentariis
Præfationibus Argumentis et Indicibus
Curante
N. E. LEMAIRE
Volumen Prius
[Decoration: publisher’s device]
PARISIIS
Colligebat Nicolaus Eligius Lemaire
Poeseos Latinæ Professor
MDCCCXXIII
* * * * *
C. SILII ITALICI
PUNICORUM
LIBER PRIMUS.
ARGUMENTUM.
Exposito totius operis argumento; 1-20.
Carthaginis origo describitur, ubi Juno inprimis colebatur; 21-28.
Quæ prospiciens, Romanos, Trojana stirpe oriundos, et plurimum jam
opibus, armis, et potentia valentes, Carthaginem, Romæ æmulam,
aliquando eversuros esse, Pœnis et potissimum Hannibali, quem natura
crudelem, perfidum, fortem, laudis, vindictæ, præliorumque avidum et
sine ulla religione finxerat, ad bellum cum hoc populo gerendum,
animum incendit; 29-69.
Ad idem bellum, ineunte etiam ætate, Hannibal a patre suo Hamilcare,
altaribus admotus, in Didonis templo, coramque sacerdote, quæ ex
victimæ immolatæ extis futura ejus fata et res gestas auguratur,
solenni jurejurando adigitur; 70-139.
Hamilcare mortuo, summa imperii committitur Hasdrubali, ejus genero,
viro crudeli et ad iram proclivi, qui Tagum, Hispaniæ regulum, cruci
subfigit; 140-164.
Famulus autem Tagi cæde Hasdrubalis dominum ulciscitur, et inter
tormenta risu serenaque lætitia exsultat; 165-181.
Quo facto, Hannibal admodum adolescens, a toto exercitu, qui ex Pœnis
et Hispanis constat, imperator salutatur; 182-238.
Iste fortis, animosus, gloriæque cupidus, omni militiæ labore se
exercet, et sæpius ne nocturnum quidem tempus ad quietem sibi
reservat; 239-267.
Quam primum autem militum animos sibi conciliavit, nullam interponit
moram, quin Saguntum, Hispaniæ Tarraconensis urbem, obpugnet, et hanc
causam belli cum Romanis, Saguntinorum sociis, gerendi adripiat;
268-295.
Castra extemplo urbi admovet, et milites suos ad vallum invadendum
murosque superandos hortatu et exemplo incitat; 296-349.
Saguntini oppidum aliquandiu phalarica tuentur, sed testudine hostium
facta, mœnia procumbunt, et porta urbis recluditur; 350-375.
Tum Murrus Pœnos subeuntes fortiter et ingenti cæde repellit, donec
tandem ab Hannibale, qui non minorem hostium numerum prostraverat,
confossus perit; 376-517.
Victor autem, dum ad corpus Murri spoliandum adproperat, magna hostium
multitudine circumventus et mortifero vulnere ictus, ex maximo, in quo
versatur, vitæ discrimine Junonis interventu eripitur, et ægre se ad
vulnus sanandum ex acie recipit; 518-555.
Quum itaque, duce Pœnorum sauciato et præterea imminente jam nocte,
prælium dirimeretur, obsessi, ne tam exoptatam rei bene gerendæ
occasionem amitterent, majore animo vires reparant, concilio convocato
de summa belli deliberant, legatosque Romam mittendos decernunt;
556-573.
Isti navibus prospere in Tiberim transvehuntur; 574-607.
Et Senatum populi Rom. in templo, spoliis belli Punici primi ornato,
adeunt; 608-629.
Sicoris adversam suorum fortunam exponit, et Romanos tam fœderis cum
Saguntinis icti religione, quam originis similitudine et communis
periculi metu, ad ineundam belli societatem et Sagunti libertatem
dignitatemque tuendam movere conatur; 630-671.
Oratione ejus finita, legati, scissis vestibus, corpora humo
adfligunt, et patres aliquandiu animi pendent. Cn. Corn. Lentulus
auctor est, ut Hannibal ad meritam pœnam poscatur, Carthaginique, si
eum Romanis dedere recusaret, bellum extemplo indicatur: at Q. Fabius
Maximus Cunctator suadet, ut consideratius rebus suis consulant, et
legati prius mittantur, qui renuntient, utrum dux Pœnorum sua sponte,
an Senatus auctoritate bellum Saguntinis intulerit? Postremo dolor ira
mixtus patres ad consilium Lentuli præferendum impellit; 672-694.
Ordior arma, quibus cælo se gloria tollit
Æneadum, patiturque ferox Œnotria jura
Carthago. Da, Musa, decus memorare laborum
Antiquæ Hesperiæ, quantosque ad bella crearit,
Et quot Roma viros, sacri quum perfida pacti 5
Gens Cadmea super regno certamina movit;
Quæsitumque diu, qua tandem poneret arce
Terrarum Fortuna caput. Ter Marte sinistro
Juratumque Jovi fœdus conventaque patrum
Sidonii fregere duces; atque impius ensis 10
Ter placitam suasit temerando rumpere pacem.
Sed medio finem bello excidiumque vicissim
Molitæ gentes; propiusque fuere periclo,
Quîs superare datum. Reseravit Dardanus arces
Ductor Agenoreas: obsessa Palatia vallo 15
Pœnorum, ac muris defendit Roma salutem.
Tantarum causas irarum odiumque perenni
Servatum studio, et mandata nepotibus arma
Fas aperire mihi, superasque recludere mentes.
Jamque adeo magni repetam primordia motus. 20
Pygmalioneis quondam per caerula terris
Pollutum fugiens fraterno crimine regnum
Fatali Dido Libyes adpellitur oræ:
Tum pretio mercata locos, nova mœnia ponit,
Cingere qua secto permissum litora tauro. 25
Hic Juno, ante Argos (sic credidit alta vetustas)
Ante Agamemnoniam gratissima tecta Mycenen
Optavit profugis æternam condere gentem.
Verum ubi magnanimis Romam caput urbibus alte
Exserere, ac missas etiam trans æquora classes 30
Totum signa videt victricia ferre per orbem,
Jam propius metuens, bellandi corda furore
Phœnicum exstimulat. Sed enim conamine primæ
Contuso pugnæ, fractisque in gurgite cœptis
Sicanio Libycis, iterum instaurata capessens 35
Arma remolitur. Dux agmina subficit unus
Turbanti terras pontumque movere paranti.
Jamque Deæ cunctas sibi belliger induit iras
Hannibal: hunc audet solum componere fatis.
Sanguineo tum læta viro, atque in regna Latini 40
Turbine mox sævo venientum haud inscia cladum,
«Intulerit Latio, spreta me, Troius, inquit,
Exsul Dardaniam, et bis numina capta Penates,
Sceptraque fundarit victor Lavinia Teucris;
Dum Romana tuæ, Ticine, cadavera ripæ 45
Non capiant, similisque mihi per Celtica rura
Sanguine Pergameo Trebia et stipantibus armis
Corporibusque virum retro fluat, ac sua largo
Stagna reformidet Trasymenus turbida tabo;
Dum Cannas tumulum Hesperiæ, campumque cruore 50
Ausonio mersum sublimis Iapyga cernam,
Teque vadi dubium cœuntibus, Aufide, ripis
Per clipeos, galeasque virum, cæsosque per artus
Vix iter Hadriaci rumpentem ad litora ponti.»
Hæc ait, ac juvenem facta ad Mavortia flammat. 55
Ingenio motus avidus fideique sinister
Is fuit; exsuperans astu; sed devius æqui.
Armato nullus Divum pudor; improba virtus,
Et pacis despectus honos; penitusque medullis
Sanguinis humani flagrat sitis: his super, ævi 60
Flore virens, avet Ægates abolere, parentum
Dedecus, ac Siculo demergere fœdera ponto.
Dat mentem Juno, ac laudum spe corda fatigat.
Jamque aut nocturno penetrat Capitolia visu,
Aut rapidis fertur per summas passibus Alpes. 65
Sæpe etiam famuli turbato ad limina somno
Expavere trucem per vasta silentia vocem,
Ac largo sudore virum invenere futuras
Miscentem pugnas, et inania bella gerentem.
Hanc rabiem in fines Italum Saturniaque arva 70
Addiderat quondam puero patrius furor: ortus
Sarrana prisci Barcæ de gente, vetustos
A Belo numerabat avos: namque orba marito
Quum fugeret Dido famulam Tyron, impia diri
Belides juvenis vitaverat arma tyranni, 75
Et se participem casus sociarat in omnes.
Nobilis hoc ortu, et dextra spectatus Hamilcar,
Ut fari primamque datum distinguere lingua
Hannibali vocem, sollers nutrire furores,
Romanum sevit puerili in pectore bellum. 80
Urbe fuit media sacrum genetricis Elissæ
Manibus, et patria Tyriis formidine cultum,
Quod taxi circum et piceæ squalentibus umbris
Abdiderant, cælique arcebant lumine, templum.
Hoc sese, ut perhibent, curis mortalibus olim 85
Exuerat Regina loco. Stant marmore mœsto
Effigies, Belusque parens, omnisque nepotum
A Belo series: stat gloria gentis Agenor,
Et qui longa dedit terris cognomina Phœnix.
Ipsa sedet tandem æternum conjuncta Sychæo: 90
Ante pedes ensis Phrygius jacet: ordine centum
Stant aræ cælique Deis Ereboque potenti.
Hic, crine effuso, atque Hennææ numina divæ,
Atque Acheronta vocat Stygia cum veste sacerdos.
Immugit tellus, rumpitque horrenda per umbras 95
Sibila; inadcensi flagrant altaribus ignes.
Tum magico volitant cantu per inania manes
Exciti, vultusque in marmore sudat Elissæ.
Hannibal hæc patrio jussu ad penetralia fertur,
Ingressique habitus atque ora explorat Hamilcar. 100
Non ille evantis Massylæ palluit iras,
Non diros templi ritus, adspersaque tabo
Limina, et audito surgentes carmine flammas.
Olli permulcens genitor caput, oscula libat,
Adtollitque animos hortando, et talibus implet: 105
«Gens recidiva Phrygum Cadmeæ stirpis alumnos
Fœderibus non æqua premit: si fata negarint
Dedecus id patriæ nostra depellere dextra,
Hæc tua sit laus, nate, velis! age, concipe bella
Latura exitium Laurentibus! horreat ortus 110
Jam pubes Tyrrhena tuos; partusque recusent,
Te surgente, puer, Latiæ producere matres.»
His acuit stimulis; subicitque haud mollia dictu:
«Romanos terra atque undis, ubi competet ætas,
Ferro ignique sequar, Rhœteaque fata revolvam. 115
Non Superi mihi, non Martem cohibentia pacta,
Non celsæ obstiterint Alpes, Tarpeiaque saxa.
Hanc mentem juro nostri per numina Martis;
Per Manes, Regina, tuos.» Tum nigra triformi
Hostia mactatur Divæ, raptimque recludit 120
Spirantis artus poscens responsa sacerdos,
Ac fugientem animam properatis consulit extis.
Ast ubi quæsitas artis de more vetustæ
Intravit mentes Superum, sic deinde profatur:
«Ætolos late consterni milite campos, 125
Idæoque lacus flagrantes sanguine cerno.
Quanta procul moles scopulis ad sidera tendit,
Cujus in aerio pendent tua vertice castra!
Jamque jugis agmen rapitur; trepidantia fumant
Mœnia, et Hesperio tellus porrecta sub axe 130
Sidoniis lucet flammis: fluit ecce cruentus
Eridanus: jacet ore truci super arma virosque,
Tertia qui tulerat sublimis opima Tonanti.
Heu! quænam subitis horrescit turbida nimbis
Tempestas, ruptoque polo micat igneus æther? 135
Magna parant Superi: tonat alti regia cæli;
Bellantemque Jovem cerno.» Venientia fata
Scire ultra vetuit Juno, fibræque repente
Conticuere: latent casus longique labores.
Sic clausum linquens arcano pectore bellum, 140
Atque hominum finem Gades Calpenque secutus,
Dum fert Herculeis Garamantica signa columnis,
Occubuit sævo Tyrius certamine ductor.
Interea rerum Hasdrubali traduntur habenæ,
Occidui qui solis opes, et vulgus Hiberum, 145
Bæticolasque viros furiis agitabat iniquis.
Tristia corda ducis, simul immedicabilis ira,
Et fructus regni feritas erat: asper amore
Sanguinis, et metui demens credebat honorem;
Nec nota docilis pœna satiare furores. 150
Ore excellentem et spectatum fortibus ausis
Antiqua de stirpe Tagum, Superumque hominumque
Immemor, erecto subfixum robore mœstis
Ostentabat ovans populis sine funere regem.
Auriferi Tagus adscito cognomine fontis 155
Perque antra et ripas Nymphis ululatus Hiberis.
Mæonium non ille vadum, non Lydia mallet
Stagna sibi, nec qui riguo perfunditur auro
Campum, atque inlatis Hermi flavescit arenis.
Primus inire manu, postremus ponere Martem. 160
Quum rapidum effusis ageret sublimis habenis
Quadrupedem, non ense virum, non eminus hasta
Sistere erat: volitabat ovans, aciesque per ambas
Jam Tagus auratis adgnoscebatur in armis.
Quem postquam diro suspensum robore vidit 165
Deformem leti famulus, clam conripit ensem
Dilectum domino, pernixque inrumpit in aulam,
Atque inmite ferit geminato vulnere pectus.
At Pœni succensi ira, turbataque luctu
Et sævis gens læta, ruunt tormentaque portant. 170
Non ignes candensque chalybs, non verbera passim
Ictibus innumeris lacerum scindentia corpus,
Carnificesve manus, penitusve infusa medullis
Pestis, et in medio lucentes vulnere flammæ
Cessavere: ferum visu dictuque, per artem 175
Sævitiæ extenti, quantum tormenta jubebant,
Creverunt artus, atque, omni sanguine rapto,
Ossa liquefactis fumarunt fervida membris.
Mens intacta manet; superat, ridetque dolores,
Spectanti similis, fessosque labore ministros 180
Increpitat, dominique crucem clamore reposcit.
Hæc inter spretæ miseranda piacula pœnæ,
Erepto trepidus ductore exercitus, una
Hannibalem voce atque alacri certamine poscit.
Hinc studia adcendit patriæ virtutis imago, 185
Hinc fama in populos jurati didita belli,
Hinc virides ausis anni fervorque decorus,
Atque armata dolis mens et vis insita fandi.
Primi ductorem Libyes clamore salutant;
Mox et Pyrenes populi, et bellator Hiberus: 190
Continuoque ferox oritur fiducia menti,
Cessisse imperio tantum terræque marisque.
Æoliis candens austris et lampade Phœbi
Æstifero Libye torquetur subdita Cancro,
Aut ingens Asiæ latus, aut pars tertia terris. 195
Terminus huic roseos amnis Lageus ad ortus
Septeno inpellens tumefactum gurgite pontum:
At qua diversas clementior adspicit Arctos,
Herculeo dirimente freto, diducta propinquis
Europes videt arva jugis: ultra obsidet æquor; 200
Nec patitur nomen proferri longius Atlas,
Atlas subducto tracturus vertice cælum.
Sidera nubiferum fulcit caput, æthereasque
Erigit æternum compages ardua cervix:
Canet barba gelu, frontemque inmanibus umbris 205
Pinea silva premit; vastant cava tempora venti,
Nimbosoque ruunt spumantia flumina rictu.
Tum geminæ laterum cautes maria alta fatigant;
Atque ubi fessus equos Titan inmersit anhelos,
Flammiferum condunt fumanti gurgite currum. 210
Sed qua se campis squalentibus Africa tendit,
Serpentum largo coquitur fecunda veneno.
Felix qua pingues mitis plaga temperat agros,
Nec Cerere Hennæa, Phario nec victa colono.
Hic passim exsultant Nomades, gens inscia freni; 215
Quîs inter geminas per ludum mobilis aures
Quadrupedem flectit non cedens virga lupatis.
Altrix bellorum bellatorumque virorum
Tellus, nec fidens nudo sine fraudibus ensi.
Altera complebant Hispanæ castra cohortes, 220
Auxilia Europa genitoris parta tropæis.
Martius hinc sonipes campos hinnitibus inplet,
Hinc juga cornipedes erecti bellica raptant:
Non Eleus eat campo ferventior axis.
Prodiga gens animæ, et properare facillima mortem. 225
Namque ubi transcendit florentes viribus annos,
Inpatiens ævi spernit novisse senectam,
Et fati modus in dextra est. Hic omne metallum:
Electri gemino pallent de semine venæ,
Atque atros chalybis fetus humus horrida nutrit. 230
Sed scelerum causas operit Deus. Astur avarus
Visceribus laceræ telluris mergitur imis,
Et redit infelix effosso concolor auro.
Hinc certant, Pactole, tibi Duriusque, Tagusque,
Quique super Gravios lucentes volvit arenas, 235
Infernæ populis referens oblivia Lethes.
Nec Cereri terra indocilis, nec inhospita Baccho,
Nullaque Palladia sese magis arbore tollit.
Hæ postquam Tyrio gentes cessere tyranno,
Utque dati rerum freni, nunc arte paterna 240
Conciliare viros; armis consulta Senatus
Vertere, nunc donis: primus sumsisse laborem,
Primus iter carpsisse pedes, partemque subire,
Si valli festinet opus: nec cetera segnis,
Quæcumque ad laudem stimulant: somnumque negabat 245
Naturæ, noctemque vigil ducebat in armis;
Interdum projectus humi: turbæque Libyssæ
Insignis sagulo duris certare maniplis:
Celsus et in magno præcedens agmine ductor
Imperium perferre suum: tum vertice nudo 250
Excipere insanos imbres cælique ruinam.
Spectarunt Pœni, tremuitque exercitus Astur,
Torquentem quum tela Jovem, permixtaque nimbis
Fulmina, et excussos ventorum flatibus ignes
Turbato transiret equo: nec pulvere fessum 255
Agminis ardenti labefecit Sirius astro.
Flammiferis tellus radiis quum exusta dehiscit,
Candentique globo medius coquit æthera fervor,
Femineum putat inventa jacuisse sub umbra:
Exercetque sitim, et spectato fonte recedit. 260
Idem conreptis sternacem ad prælia frenis
Frangere equum, et famam letalis amare lacerti;
Ignotique amnis tranare sonantia saxa,
Atque e diversa socios arcessere ripa.
Idem expugnati primus stetit aggere muri; 265
Et quoties campo rapidus fera prælia miscet,
Qua sparsit ferrum, latus rubet æquore limes.
Ergo instat fatis, et, rumpere fœdera certus,
Quo datur, interea Romam comprendere bello
Gaudet, et extremis pulsat Capitolia terris. 270
Prima Saguntinas turbarunt classica portas,
Bellaque sumta viro belli majoris amore.
Haud procul Herculei tollunt se litore muri,
Clementer crescente jugo, quîs nobile nomen
Conditus excelso sacravit colle Zacynthos. 275
Hic comes Alcidæ remeabat in agmine Thebas
Geryone exstincto, cæloque ea facta ferebat.
Tres animas namque id monstrum, tres corpore dextras
Armarat, ternaque caput cervice gerebat.
Haud alium vidit tellus, cui ponere finem 280
Non posset mors una viro, duræque Sorores
Tertia bis rupto torquerent stamina filo.
Hinc spolia ostentabat ovans, captivaque victor
Armenta ad fontes medio fervore vocabat,
Quum tumidas fauces adcensis sole venenis 285
Calcatus rupit letali vulnere serpens;
Inachiumque virum terris prostravit Hiberis.
Mox profugi ducente Noto advertere coloni,
Insula quos genuit Graio circumflua ponto,
Atque auxit quondam Laertia regna Zacynthos. 290
Firmavit tenues ortus mox Daunia pubes,
Sedis inops; misit largo quam dives alumno,
Magnanimis regnata viris, nunc Ardea nomen.
Libertas populis pacto servata decusque
Majorum, et Pœnis urbi imperitare negatum. 295
Admovet abrupto flagrantia fœdere ductor
Sidonius castra, et latos quatit agmine campos.
Ipse caput quassans circumlustravit anhelo
Muros sævus equo, mensusque paventia tecta,
Pandere jamdudum portas ac cedere vallo 300
Inperat, et longe clausis sua fœdera, longe
Ausoniam fore, nec veniæ spem Marte subactis;
Scita Patrum, et leges, et jura, fidemque, Deosque
In dextra nunc esse sua. Verba ocius acer
Intorto sancit jaculo, figitque per arma 305
Stantem pro muro et minitantem vana Caicum.
Concidit exacti medius per viscera teli;
Effusisque simul prærupto ex aggere membris,
Victori moriens tepefactam retulit hastam.
At multo ducis exemplum clamore secuti 310
Involvunt atra telorum mœnia nube.
Clara nec in numero virtus latet: obvia quisque
Ora duci portans, ceu solus bella capessit.
Hic crebram fundit Baliari verbere glandem,
Terque levi ducta circum caput altus habena 315
Permissum ventis abscondit in aere telum.
Hic valido librat stridentia saxa lacerto:
Huic inpulsa levi torquetur lancea nodo.
Ante omnes ductor, patriis insignis in armis,
Nunc picea jactat fumantem lampada flamma, 320
Nunc sude, nunc jaculo, nunc saxis inpiger instat:
Aut hydro inbutas, bis noxia tela, sagittas
Contendit nervo, atque insultat fraude pharetræ:
Dacus ut armiferis Geticæ telluris in oris,
Spicula quæ patrio gaudens acuisse veneno 325
Fundit apud ripas inopina binominis Histri.
Cura subit, collem turrita cingere fronte,
Castelloque urbem circumvallare frequenti.
Heu priscis numen populis, at nomine solo
In terris jam nota Fides! stat dura juventus: 330
Ereptamque fugam, et claudi videt aggere muros.
Sed dignam Ausonia mortem putat esse Sagunto,
Servata cecidisse fide. Jamque acrius omnes
Intendunt vires; adductis stridula nervis
Phocais effundit vastos ballista molares, 335
Atque eadem, ingentis mutato pondere teli,
Ferratam excutiens ornum media agmina rumpit.
Alternus resonat clangor: certamine tanto
Conseruere acies, veluti circumdata vallo
Roma foret; clamatque super, «Tot millia, gentes 340
Inter tela satæ, jam capto stamus in hoste?
Anne pudet cœpti? pudet ominis? en bona virtus,
Primitiæque ducis! Taline inplere paramus
Italiam fama? tales præmittere pugnas?»
Adcensæ exsultant mentes, haustusque medullis 345
Hannibal exagitat, stimulantque sequentia bella.
Invadunt manibus vallum, cæsasque relinquunt
Dejecti muris dextras. Subit arduus agger,
Inponitque globos pugnantum desuper urbi.
Armavit clausos, ac portis arcuit hostem 350
Librari multa consueta falarica dextra,
Horrendum visu robur, celsisque nivosæ
Pyrenes trabs lecta jugis, cui plurima cuspis;
Vix muris toleranda lues, sed cetera pingui
Uncta pice, atque atro circumlita sulfure fumant. 355
Fulminis hæc ritu, summis e mœnibus arcis
Incita, sulcatum tremula secat aera flamma.
Qualis sanguineo præstringit lumina crine,
Ad terram cælo decurrens ignea lampas.
Hæc ictu rapido pugnantum sæpe per auras, 360
Adtonito ductore, tulit fumantia membra.
Hæc vastæ lateri turris ceu turbine fixa,
Dum penitus pluteis Vulcanum exercet adesis,
Arma virosque simul pressit flagrante ruina.
Tandem condensis actæ testudinis armis 365
Subducto Pœni vallo, cæcaque latebra,
Pandunt prolapsam subfossis mœnibus urbem.
Terribilem in sonitum procumbens aggere victo
Herculeus labor, atque inmania saxa resolvens,
Mugitum ingentem cælo dedit. Alpibus altis 370
Aeriæ rupes, scopulorum mole revulsa
Haud aliter scindunt resonanti fragmine montem.
Surgebat cumulo certatim prorutus agger,
Obstabatque jacens vallum, ni protenus instent
Hinc atque hinc acies media pugnare ruina. 375
Emicat ante omnes primævo flore juventæ
Insignis Rutulo Murrus de sanguine: at idem
Matre Saguntina Graius, geminoque parente
Dulichios Italis miscebat prole nepotes.
Hic magno socios Aradum clamore vocantem. 380
Qua corpus loricam inter galeamque patescit,
Conantis motus speculatus, cuspide sistit,
Prostratumque premens telo, voce insuper urguet:
«Fallax Pœne, jaces: certe Capitolia primus
Scandebas victor! quæ tanta licentia voti? 385
Nunc Stygio fer bella Jovi.» Tum fervidus hastam
Adversi torquens defigit in inguine Hiberi;
Oraque dum calcat jam singultantia leto;
«Hac iter est, inquit, vobis ad mœnia Romæ,
O metuenda manus! sic, quo properatis, eundum.» 390
Mox instaurantis pugnam circumsilit arma,
Et rapto nudum clipeo latus haurit Hiberi.
Dives agri, dives pecoris, famæque negatus
Bella feris arcu jaculoque agitabat Hiberus.
Felix heu! nemorum, et vitæ laudandus opacæ, 395
Si sua per patrios tenuisset spicula saltus!
Hunc miseratus adest infesto vulnere Ladmus.
Cui sævum adridens; «Narrabis Hamilcaris umbris
Hanc, inquit, dextram, quæ jam post funera vulgi
Hannibalem vobis comitem dabit:» et ferit alte 400
Insurgens gladio cristatæ cassidis æra,
Perque ipsum tegimen crepitantia dissipat ossa.
Tum frontem Chremes intonsam umbrante capillo
Septus, et horrentes effingens crine galeros;
Tum Masulus, crudaque virens ad bella senecta 405
Karthalo, non pavidus fetas mulcere leænas;
Flumineaque urna cælatus Bagrada parmam;
Et vastæ Nasamon Syrtis populator Hyempsal,
Audax in fluctu laceras raptare carinas;
Una omnes dextraque cadunt iraque peremti. 410
Nec non serpentem diro exarmare veneno
Doctus Athyr, tactuque graves sopire chelydros,
Ac dubiam admoto sobolem explorare ceraste.
Tu quoque fatidicis Garamanticus adcola lucis,
Insignis flexo galeam per tempora cornu, 415
Heu! frustra reditum sortes tibi sæpe locutas
Mentitumque Jovem increpitans, occumbis, Iarbas.
Et jam corporibus cumulatus creverat agger,
Perfusæque atra fumabant cæde ruinæ.
Tum ductorem avido clamore in prælia poscit 420
Fulmineus ceu Spartanis latratibus actus,
Quum silvam occursu venantum perdidit, hirto
Horrescit sætis dorso, et postrema capessit
Prælia, canentem mandens aper ore cruorem,
Jamque gemit geminans contra venabula dentem. 425
At parte ex alia qua se insperata juventus
Extulerat portis, ceu spicula nulla manusque
Vim ferre exitiumve queant, permixtus utrisque
Hannibal agminibus passim furit et quatit ensem,
Cantato nuper senior quem fecerat igni 430
Litore ab Hesperidum Temisus; qui carmine pollens
Fidebat magica ferrum crudescere lingua:
Quantus Bistoniis late Gradivus in oris
Belligero rapitur curru, telumque coruscans,
Titanum quo pulsa cohors, flagrantia bella 435
Cornipedum adflatu tonat, et stridoribus axis.
Jamque Hostum, Rutulumque Pholum, ingentemque Metiscum,
Jam Lygdum, Duriumque simul, flavumque Galæsum,
Et geminos, Chromin atque Gyan, demiserat umbris;
Daunum etiam, grata quo non spectatior alter 440
Voce movere fora, atque orando fingere mentes,
Nec legum custos sollertior, aspera telis
Dicta admiscentem: «Quænam te, Pœne, paternæ
Huc adigunt Furiæ? non hæc Sidonia tecta
Feminea fabricata manu, pretiove parata, 445
Exsulibusve datum dimensis litus arenis;
Fundamenta Deum Romanaque fœdera cernis.»
Ast illum, toto jactantem talia campo,
Ingenti raptum nisu, medioque virorum
Avulsum inter tela globo, et post terga revinctum, 450
Hannibal ad pœnam lentæ mandaverat iræ.
Increpitansque suos inferri signa jubebat;
Perque ipsos cædis cumulos, stragemque jacentum
Monstrabat furibundus iter, cunctosque ciebat
Nomine, et in prædas stantem dabat inprobus urbem. 455
Sed postquam a trepidis adlatum, fervere partem
Diversam Marte infausto, Murroque secundos
Hunc Superos tribuisse diem, ruit ocius amens
Lymphato cursu, atque ingentes deserit actus.
Letiferum nutant fulgentes vertice cristæ: 460
Crine ut flammifero terret fera regna cometes,
Sanguineum spargens ignem; vomit atra rubentes
Fax cælo radios, ac sæva luce coruscum
Scintillat sidus, terrisque extrema minatur.
Præcipiti dant tela viam, dant signa, virique; 465
Atque ambæ trepidant acies: jacit igneus hastæ
Dirum lumen apex, ac late fulgurat umbo.
Talis ubi Ægæo surgente ad sidera ponto
Per longum vasto Cori cum murmure fluctus
Suspensum in terras portat mare, frigida nautis 470
Corda tremunt: sonat ille procul, flatuque tumescens
Curvatis pavidas transmittit Cycladas undis.
Non cuncta e muris unum incessentia tela,
Fumantesque ante ora faces, non saxa per artem
Tormentis excussa tenent: ut tegmina primum 475
Fulgentis galeæ conspexit, et arma cruento
Inter solem auro rutilantia, turbidus infit:
«En, qui res Libycas, inceptaque tanta retardet,
Romani Murrus belli mora! Fœdera, faxo,
Jam noscas, quid vana queant, et vester Iberus. 480
Fer tecum castamque fidem servataque jura:
Deceptos mihi linque Deos.» Cui talia Murrus:
«Exoptatus ades! mens olim prælia poscit,
Speque tui flagrat capitis: fer debita fraudum
Præmia, et Italiam tellure inquire sub ima. 485
Longum in Dardanios fines iter, atque nivalem
Pyrenen, Alpesque tibi mea dextera donat.»
Hæc inter cernens subeuntem comminus hostem,
Præruptumque loci fidum sibi, conripit ingens
Aggere convulso saxum, et nitentis in ora 490
Devolvit, pronoque silex ruit incitus ictu.
Subsedit duro concussus fragmine muri.
Tum pudor adcendit mentem, nec conscia fallit
Virtus pressa loco; frendens luctatur, et ægro
Scandit in adversam per saxa vetantia nisu. 495
Sed postquam propior vicino lumine fulsit,
Et tota se mole tulit, velut incita clausum
Agmina Pœnorum cingant, et cuncta paventem
Castra premant, lato Murrus caligat in hoste.
Mille simul dextræ, densusque micare videtur 500
Ensis, et innumeræ nutare in casside cristæ.
Conclamant utrimque acies, ceu tota Saguntos
Igne micet: trahit instanti languentia leto
Membra pavens Murrus, supremaque vota capessit:
«Conditor Alcide, cujus vestigia sacra 505
Incolimus, terræ minitantem averte procellam,
Si tua non segni defenso mœnia dextra.»
Dumque orat cæloque adtollit lumina supplex;
«Cerne, ait, an nostris longe Tirynthius ausis
Justius adfuerit: ni displicet æmula virtus, 510
Haud me dissimilem, Alcide, primoribus annis
Agnosces, invicte, tuis: fer numen amicum;
Et, Trojæ quondam primis memorate ruinis,
Dexter ades Phrygiæ delenti stirpis alumnos.»
Sic Pœnus, pressumque ira simul exigit ensem, 515
Qua capuli statuere moræ; teloque relato
Horrida labentis perfunditur arma cruore.
Ilicet ingenti casu turbata juventus
Procurrit: nota arma viri corpusque superbo
Victori spoliare negant: coit aucta vicissim 520
Hortando manus, et glomerata mole feruntur.
Hinc saxis galea, hinc clipeus sonat æreus hastis;
Incessunt sudibus, librataque pondera plumbi
Certatim jaciunt: decisæ vertice cristæ,
Dereptumque decus nutantum in cæde jubarum: 525
Jamque agitur largus per membra fluentia sudor,
Et stant loricæ squamis horrentia tela;
Nec requies, tegimenve datur mutare sub ictu.
Genua labant, fessique humeri gestamina laxant.
Tum creber, penitusque trahens suspiria, sicco 530
Fumat ab ore vapor, nisuque elisus anhelo
Auditur gemitus, fractumque in casside murmur.
Mente adversa domat, gaudetque nitescere duris
Virtutem, et decoris pretio discrimina pensat.
Hic subitus scisso densa inter nubila cælo 535
Erupit quatiens terram fragor; et super ipsas
Bis Pater intonuit geminato fulmine pugnas.
Inde inter nubes ventorum turbine cœco
Ultrix injusti vibravit lancea belli,
Ac femine adverso librata cuspide sedit. 540
Tarpeiæ rupes, Superisque habitabile saxum;
Et vos, virginea lucentes semper in ara,
Laomedonteæ Trojana altaria flammæ;
Heu! quantum vobis fallacis imagine teli
Promisere Dei? propius si pressa furenti 545
Hasta foret, clausæ starent mortalibus Alpes,
Nec, Trasymene, tuis nunc Allia cederet undis.
Sed Juno, adspectans Pyrenes vertice celsæ
Nava rudimenta, et primos in Marte calores,
Ut videt impressum conjecta cuspide vulnus, 550
Advolat, obscura circumdata nube, per auras,
Et validam duris evellit ab ossibus hastam.
Ille tegit clipeo fusum per membra cruorem,
Tardaque paulatim et dubio vestigia nisu
Alternata trahens, aversus ab aggere cedit. 555
Nox tandem optatis terras pontumque tenebris
Condidit, et pugnas erepta luce diremit.
At duræ invigilant mentes, molemque reponunt
Noctis opus: clausos acuunt extrema pericli,
Et fractis rebus violentior ultima virtus. 560
Hinc puer, invalidique senes, hinc femina ferre
Certat opem in dubiis miserando nava labori,
Saxaque mananti subvectat vulnere miles.
Jam Patribus clarisque senum sua munia curæ:
Concurrunt, lectosque viros hortantur, et orant, 565
Defessis subeant rebus, revocentque salutem,
Et Latia extremis inplorent casibus arma.
«Ite citi, remis velisque inpellite puppim,
Saucia dum castris clausa est fera: tempore Martis
Utendum est rapto, et grassandum ad clara periclis. 570
Ite citi, deflete fidem murosque ruentes,
Antiquaque domo meliora arcessite fata.
Mandati summa est: dum stat, remeate, Saguntos.»
Ast illi celerant, qua proxima litora, gressum,
Et fugiunt tumido per spumea cærula velo. 575
Pellebat somnos Tithoni roscida conjux,
Ac rutilus primis sonipes hinnitibus altos
Adflarat montes, roseasque movebat habenas.
Jam celsa e muris exstructa mole juventus
Clausam nocturnis ostentat turribus urbem. 580
Rerum omnes pendent actus, et milite mæsto
Laxata obsidio, ac pugnandi substitit ardor,
Inque ducem versæ tanto discrimine curæ.
Interea Rutulis longinqua per æquora vectis
Herculei ponto cœpere exsistere colles, 585
Et nebulosa jugis adtollere saxa Monœci.
Thracius hos Boreas scopulos inmitia regna
Solus habet, semperque rigens nunc litora pulsat,
Nunc ipsas alis plangit stridentibus Alpes;
Atque ubi se terris glaciali fundit ab Arcto, 590
Haud ulli contra fiducia surgere vento.
Vorticibus torquet rapidis mare, fractaque anhelant
Æquora, et injecto conduntur gurgite montes:
Jamque volans Rhenum Rhodanumque in nubila tollit.
Hunc postquam Boreæ dirum evasere furorem, 595
Alternos mæsti casus bellique marisque,
Et dubium rerum eventum sermone volutant.
«O patria! o Fidei domus inclyta, quo tua nunc sunt
Fata loco? sacræne manent in collibus arces?
An cinis, heu Superi! tanto de nomine restat? 600
Ferte leves auras, flatusque ciete secundos,
Si nondum insultat templorum Pœnicus ignis
Culminibus, Latiæque valent subcurrere classes.»
Talibus inlacrimant noctemque diemque querelis,
Donec Laurentes puppis defertur ad oras, 605
Qua pater, adceptis Anienis ditior undis,
In pontum flavo descendit gurgite Thybris.
Hinc consanguineæ subeunt jam mœnia Romæ.
Concilium vocat augustum, castaque beatos
Paupertate Patres, ac nomina parta triumphis 610
Consul, et æquantem Superos virtute Senatum.
Facta animosa viros, et recti sacra cupido
Adtollunt, hirtæque togæ, neglectaque mensa,
Dexteraque a curvis capulo non segnis aratris;
Exiguo faciles, et opum non indiga corda, 615
Ad parvos curru remeabant sæpe penates.
In foribus sacris, primoque in limine templi
Captivi currus, belli decus, armaque rapta
Pugnantum ducibus, sævæque in Marte secures,
Perfossi clipei, et servantia tela cruorem, 620
Claustraque portarum pendent: hic Punica bella,
Ægates cernas, fusaque per æquora classe
Exactam ponto Libyen testantia rostra:
Hic galeæ Senonum, pensatique inprobus auri
Arbiter ensis inest, Gallisque ex arce fugatis 625
Arma revertentis pompa gestata Camilli:
Hic spolia Æacidæ, hic Epirotica signa,
Et Ligurum horrentes coni, parmæque relatæ
Hispana de gente rudes, Alpinaque gæsa.
Sed postquam clades patefecit et horrida bella 630
Orantum squalor, præsens adstare Sagunti
Ante oculos visa est extrema precantis imago.
Tum senior mæsto Sicoris sic incipit ore:
«Sacrata gens clara fide, quam rite fatentur
Marte satam populi ferro parere subacti, 635
Ne crede emensos levia ob discrimina pontum.
Vidimus obsessam patriam, murosque trementes:
Et, quem insana freta, aut cœtus genuere ferarum,
Vidimus Hannibalem: procul his a mœnibus, oro,
Arcete, o Superi, nostroque in Marte tenete 640
Fatiferæ juvenem dextræ: qua mole sonantes
Exigit ille trabes? et quantus crescit in armis?
Trans juga Pyrenes, medium indignatus Hiberum,
Excivit Calpen, et mersos Syrtis arenis
Molitur populos, majoraque mœnia quærit. 645
Spumeus hic, medio qui surgit ab æquore, fluctus,
Si prohibere piget, vestras effringet in urbes.
An tanti pretium motus, ruptique per enses
Fœderis, hoc juveni, jurata in bella ruenti,
Creditis, ut statuat superatæ jura Sagunto? 650
Ocius ite, viri, et nascentem exstinguite flammam,
Ne seræ redeant post aucta pericula curæ.
Quamquam o! si nullus terror, non obruta jam nunc
Semina fumarent belli: vestræne Sagunto
Spernendum consanguineam protendere dextram? 655
Omnis Hiber, omnis rapidis fera Gallia turmis,
Omnis ab æstifero sitiens Libys inminet axe.
Per vos culta diu Rutulæ primordia gentis,
Laurentemque Larem, et genetricis pignora Trojæ,
Conservate pios, qui permutare coacti 660
Acrisioneis Tirynthia culmina muris.
Vos etiam Zanclen Siculi contra arma tyranni
Juvisse egregium; vos et Campana tueri
Mœnia, depulso Samnitum robore, dignum
Sigeis duxistis avis. Vetus incola Dauni, 665
Testor vos, fontes et stagna arcana Numici,
Quum felix nimium dimitteret Ardea pubem,
Sacra domumque ferens, et avi penetralia Turni,
Ultra Pyrenen Laurentia nomina duxi.
Cur, ut decisa atque avulsa a corpore membra, 670
Despiciar, vesterque luat cur fœdera sanguis?»
Tandem, ut finitæ voces, miserabile visu!
Submissi palmas, lacerato tegmine vestis,
Adfigunt proni squalentia corpora terræ.
Inde agitant consulta Patres, curasque fatigant. 675
Lentulus, ut cernens adcensæ tecta Sagunti,
Poscendum pœnæ juvenem, celerique negantis
Exuri bello Carthaginis arva jubebat.
At Fabius, cauta speculator mente futuri,
Nec lætus dubiis, parcusque lacessere Martem, 680
Et melior clauso bellum producere ferro,
Prima super tantis rebus pensanda: ducisne
Ceperit arma foror, Patres an signa moveri
Censuerint; mittique viros, qui exacta reportent.
Providus hæc, ritu vatis, fundebat ab alto 685
Pectore præmeditans Fabius surgentia bella.
Ut sæpe, e celsa grandævus puppe magister,
Prospiciens signis venturum in carbasa Corum,
Summo jamdudum substringit lintea malo.
Sed lacrimæ, atque ira mixtus dolor inpulit omnes 690
Præcipitare latens fatum: lectique Senatu,
Qui ductorem adeant: si perstet surdus in armis
Pactorum, vertant inde ad Carthaginis arces;
Nec Divum oblitis indicere bella morentur.
LIBER SECUNDUS.
ARGUMENTUM.
Q. Fabius Maximus et L. Valerius Flaccus, legati Romanorum, in Sagunti
portum invehuntur, et inde ab Hannibale repulsi Carthaginem petunt;
1-24.
Hac occasione usus, dux Pœnorum milites ad periculum sibi inminens
propulsandum, urbem totis viribus obpugnandam, et bellum ipsis deinde
Romanis inferendum exstimulat; 25-55.
Asbyte, Iarbæ, Gætulorum regis, filia, virgo fortissima venatuique
adsueta, cum grege mulierum Pœnis auxilio venit; 56-88.
Hujus impetum fortiter reprimit Mopsus, Cretensis, sagittandi
peritissimus, qui, magna prius edita hostium strage, in ipsam virginem
inruit, et Harpen, ejus comitem, occidit; sed propter necem Dorylæ et
Icari, filiorum suorum, animum despondet, dolorisque inpatientia e
muro se præcipitat; 89-147.
Tum Theron, Herculis sacerdos, pugnæ succedens, clava sua magnam
hostium multitudinem prosternit, ipsamque Asbyten, curru excussam,
interficit, et caput, hastæ adfixum, ostentat; 148-205.
Cujus rei dolore et ira percitus Hannibal, virginis cædem vindicare
parat, et Saguntini, ejus adspectu consternati, fugam capessunt;
Theron autem, dum suos revocare et mœnibus hostem prohibere conatur,
gladio per pectus adacto perit, ejusque corpus ter circa rogum Asbytes
raptatur; 206-269.
Interim Senatus Carthaginiensium, adventu legatorum Rom. perculsus,
frequens in curiam venit, et de responso iis reddendo consilia capit.
Ibi Hannon et Gestar mutuis se verborum contumeliis lacerant. Ille,
inveterato Hannibalis odio incensus, auctor est, ut superbia
temeritasque juvenis merito castigetur; nec Romani, qui tantum virtute
valeant, novo injustoque bello lacessantur; 270-326.
Hic vero, factioni Barcinæ, quæ apud milites plebemque plurimum gratia
valebat, addictus, Hannonis oratioriem refellit, et ad bellum Romanis,
duce Hannibale, fortissimo reique militaris peritissimo juvene,
inferendum, Patribus animum incendit; 327-375.
Quibus orationibus habitis, Hannon res Saguntinis reddendas et
Hannibalem Romanis dedendum censet: quæ sententia omnium fere, qui
adsunt, indignationem movet. Fabius itaque, sinu effuso, bellum Pœnis
indicit, et cum reliquis legatis Romam redit; 376-390.
Hæc dum Carthagine geruntur, Hannibal, aliquot populis, qui
defecerant, repente obpressis, omnibus copiis Saguntum obpugnare
perseverat, et lætus adcipit clipeum, aliaque arma, ab Hispanis sibi
dono missa, in quibus præter alia origines et fata Carthaginis,
singulari opera et artificio expressa, miratur; 391-456.
Saguntini jam unicam spem, in adventu classis Romanorum, qui tam
procul erant, positam abjiciunt; et longa obsidione inopia omnium ita
crescit, ut corticibus et frondibus arborum coriisque aqua mollitis
famem tolerare cogantur; 457-474.
Hanc urbis fortunam commiseratur Hercules, ejus conditor, et clam
Junone, noverca sua, Fidei auxilium inplorat, quæ, ejus precibus mota,
fractum Saguntinorum animum adeo erigit, ut vel ultima experiri non
recusent; 475-525.
Sed conatus Fidei non fugit Junonem, quæ præter opinionem prope urbem
est, et extemplo Tisiphonen ab inferis evocat; 526-542.
Hæc Furia formam adspectu terribilem exuit, et in Tiburinæ, morte
Murri viduatæ, speciem conversa, Saguntinos hortatur, ut, quum nihil
jam spei reliquum sit, morte voluntaria æternum servitium effugiant;
543-579.
Tum petit tumulum, ex quo serpens prorepit, et ad mare contendit;
580-591.
Hoc prodigio perterriti Saguntini, Genios jam urbe excedere sibi
persuadent, et Tisiphones ope ex desperatione in rabiem vertuntur; qua
instincti, arma, vestes, aurum, et quidquid publicarum, vel privatarum
rerum superest, in rogum ingentem, ad id raptim exstructum,
conjiciunt; et deinde parentes seque invicem jugulant: quo facto,
Hannibal urbem capit; et Furia ad inferos revertitur; 592-707.
Cæruleis provecta vadis jam Dardana puppis
Tristia magnanimi portabat jussa Senatus,
Primoresque Patrum. Fabius, Tirynthia proles,
Ter centum memorabat avos, quos turbine Martis
Abstulit una dies, quum Fors non æqua labori 5
Patricio Cremeræ maculavit sanguine ripas.
Huic comes æquato sociavit munere curas
Poplicola, ingentis Volesi Spartana propago.
Is, cultam referens insigni nomine plebem,
Ausonios atavo ducebat consule fastus. 10
Hos ut depositis portum contingere velis
Adlatum Hannibali, consultaque ferre Senatus,
Jam medio seram bello poscentia pacem,
Ductorisque simul conceptas fœdere pœnas;
Ocius armatas passim per litora turmas 15
Ostentare jubet minitantia signa, recensque
Perfusos clipeos, et tela rubentia cæde.
«Haud dictis nunc esse locum; strepere omnia, clamat,
Tyrrhenæ clangore tubæ, gemituque cadentum.
Dum detur, relegant pontum, neu se addere clausis 20
Festinent: notum, quid cæde calentibus armis,
Quantum iræ liceat, motusve quid audeat ensis.»
Sic ducis adfatu per inhospita litora pulsi,
Converso Tyrios petierunt remige Patres.
Hic alto Pœnus fundentem vela carinam 25
Incessens dextra; «Nostrum, pro Jupiter! inquit,
Nostrum ferre caput parat illa per æquora puppis.
Heu! cæcæ mentes, tumefactaque corda secundis!
Armatum Hannibalem pœnæ petit inpia tellus.
Ne deposce, adero: dabitur tibi copia nostri 30
Ante exspectatum; portisque focisque timebis,
Quæ nunc externos defendis, Roma, Penates.
Tarpeios iterum scopulos præruptaque saxa
Scandatis licet, et celsam migretis in arcem,
Nullo jam capti vitam pensabitis auro.» 35
Incensi dictis animi, et furor additus armis;
Conditur extemplo telorum nubibus æther,
Et densa resonant saxorum grandine turres.
Ardor agit, provecta queat dum cernere muros,
Inque oculis profugæ Martem exercere carinæ. 40
Ipse autem incensas promissa piacula turmas
Flagitat, insignis nudato vulnere, ductor,
Ac repetens questus furibundo personat ore:
«Poscimur, o socii! Fabiusque e puppe catenas
Ostentat, dominique vocat nos ira Senatus. 45
Si tædet cœpti, culpandave movimus arma,
Ausoniam ponto propere revocate carinam;
Nil moror: evincta lacerandum tradite dextra.
Nam cur, Eoi deductus origine Beli,
Tot Libyæ populis, tot circumfusus Hiberis, 50
Servitium perferre negem? Rhœteius imo
Inperet æternum, et populis seclisque propaget
Regna ferox: nos jussa virum nutusque tremamus.»
Effundunt gemitus, atque omina tristia vertunt
In stirpem Æneadum, ac stimulant clamoribus iras. 55
Discinctos inter Libyas populosque bilingues,
Marmaricis audax in bella Œnotria signis
Venerat Asbyte, proles Garamantis Iarbæ.
Hammone hic genitus, Phorcynidos antra Medusæ,
Cinyphiumque Macen, et iniquo e sole calentes 60
Battiadas late imperio sceptrisque regebat;
Cui patrius Nasamon, æternumque arida Barce,
Cui nemora Autololum, atque infidæ litora Syrtis
Parebant, nullaque levis Gætulus habena.
Atque is fundarat thalamos Tritonide nympha, 65
Unde genus, proavumque Jovem regina ferebat,
Et sua fatidico repetebat nomina luco.
Hæc ignara viri, vacuoque adsueta cubili,
Venatu et silvis primos defenderat annos:
Non calathis mollita manus, operatave fuso, 70
Dictynnam, et saltus, et anhelum inpellere planta
Cornipedem, ac stravisse feras inmitis amabat.
Quales Threiciæ Rhodopen Pangæaque lustrant
Saxosis nemora alta jugis, cursuque fatigant
Hebrum innupta manus: spreti Ciconesque, Getæque, 75
Et Rhesi domus, et lunatis Bistones armis.
Ergo habitu insignis patrio, religata fluentem
Hesperidum dono crinem, dextrumque feroci
Nuda latus Marti, ac fulgentem tegmine lævam
Thermodontiaca munita in prælia pelta, 80
Fumantem rapidis quatiebat cursibus axem.
Pars comitum bijugo curru, pars cætera dorso
Fertur equi; nec non Veneris jam fœdera passæ
Reginam cingunt: sed virgine densior ala est.
Ipsa autem gregibus per longa mapalia lectos 85
Ante aciem ostentabat equos, tumuloque propinquo,
Dum sequitur gyris campum, vibrata per auras
Spicula contorquens summa ponebat in arce.
Hanc, hasta toties intrantem mœnia, Mopsus
Non tulit, et celsis senior Gortynia muris 90
Tela sonante fugat nervo, liquidasque per auras
Dirigit aligero letalia vulnera ferro.
Cres erat, ærisonis Curetum advectus ab antris,
Dictæos agitare puer levioribus annis
Pennata saltus adsuetus arundine Mopsus. 95
Ille vagam cælo demisit sæpe volucrem,
Ille procul campo linquentem retia cervum
Vulnere sistebat; rueretque inopina sub ictu
Ante fera incauto, quam sibila poneret arcus.
Nec se tum pharetra jactavit justius ulla, 100
Eois quamquam certet Gortyna sagittis.
Verum ut opum levior venatu extendere vitam
Abnuit, atque artæ res exegere per æquor,
Conjuge cum Meroe natisque inglorius hospes
Intrarat miseram fato ducente Saguntum. 105
Coryti fratrum ex humeris calamique paterni
Pendebant, volucerque chalybs, Minoia tela.
Hic medius juvenum Massylæ gentis in agmen
Crebra Cydoneo fundebat spicula cornu.
Jam Garamum, audacemque Thyrum, pariterque ruentes 110
Gisgonem, levemque Bagam, indignumque sagittæ,
Inpubem malas, tam certæ obcurrere Lyxum
Fuderat, et plena tractabat bella pharetra.
Tum, vultum intendens telumque in virginis ora,
Desertum non grata Jovem per vota vocabat. 115
Namque ut fatiferos converti prospicit arcus,
Obposito procul insidiis Nasamonias Harpe
Corpore præripuit letum, calamumque volantem,
Dum clamat, patulo excipiens tramisit hiatu,
Et primæ ferrum a tergo videre sorores. 120
At comitis frendens casu labentia virgo
Membra levat, parvaque oculos jam luce natantes
Inrorat lacrimis, totisque adnisa doloris
Viribus intorquet letalem in mœnia cornum.
Illa volans humerum rapido transverberat ictu 125
Conantis Dorylæ, junctis jam cornibus arcus,
Et ducti spatium nervi complente sagitta,
Excutere in ventos resoluto pollice ferrum.
Tum subitum in vulnus præceps devolvitur altis
Aggeribus muri, juxtaque cadentia membra 130
Effusi versa calami fluxere pharetra.
Exclamat paribus frater vicinus in armis
Icarus, ulciscique parat lacrimabile fatum:
Atque illum, raptim promentem in prælia telum,
Hannibal excussi prævertit turbine saxi. 135
Labuntur gelido torpentia frigore membra,
Deficiensque manus pharetræ sua tela remisit.
At pater in gemino natorum funere Mopsus
Conreptos arcus ter moesta movit ab ira:
Ter cecidit dextra, et notas dolor abstulit artes. 140
Pœnitet heu! sero, dulces liquisse penates,
Adreptoque avide, quo concidis, Icare, saxo,
Postquam ævum senior percussaque pectora frustra
Sentit, et, ut tantos compescat morte dolores,
Nil opis in dextra, vastæ se culmine turris 145
Præcipitem jacit, et delapsus pondere prono
Membra super nati moribundos explicat artus.
Dum cadit externo Gortynius advena bello,
Jam nova molitus stimulato milite Theron,
Alcidæ templi custos aræque sacerdos, 150
Non exspectatum Tyriis effuderat agmen,
Et fera miscebat reserata prælia porta.
Atque illi non hasta manu, non vertice cassis,
Sed fisus latis humeris et mole juventæ
Agmina vastabat clava, nihil indigus ensis. 155
Exuviæ capiti inpositæ tegimenque leonis
Terribilem adtollunt excelso vertice rictum.
Centum angues idem Lernæaque monstra gerebat
In clipeo, et sectis geminam serpentibus Hydram.
Ille Jubam, Thapsumque patrem, clarumque Micipsam 160
Nomine avi, Maurumque Sacen, a mœnibus actos
Palantesque fuga præceps ad litora cursu
Egerat, atque una spumabant æquora dextra.
Nec contentus Idi leto, letoque Cothonis,
Marmaridæ nec cæde Rothi, nec cæde Jugurthæ, 165
Asbytes currum et radiantis tegmina lænæ
Poscebat votis, gemmataque lumina peltæ,
Atque in belligera versabat virgine mentem.
Quem ruere ut telo vidit regina cruento,
Obliquos detorquet equos, lævumque per orbem 170
Fallaci gyro campum secat, ac, velut ales,
Adverso rapitur sinuata per æquora curru.
Dumque ea se ex oculis aufert, atque ocior Euro,
Incita pulveream campo trahit ungula nubem,
Adversum late stridens rota prolerit agmen, 175
Ingerit et crebras virgo trepidantibus hastas.
Hic cecidere Lycus, Thamyrisque, et nobile nomen
Eurydamas, clari deductum stirpe parentis,
Qui thalamos ausus quondam sperare superbos,
Heu demens! Ithacique torum, sed enim arte pudica 180
Fallacis toties revoluto stamine telæ
Deceptus, mersum pelago jactarat Ulixem:
Ast Ithacus vero ficta pro morte loquacem
Adfecit leto, tædæque ad funera versæ.
Gens extrema viri campis deletur Iberis 185
Eurydamas Nomados dextra; superinstrepit ater,
Et servat cursum perfractis ossibus axis.
Jamque aderat remeans virgo, inter prælia postquam
Distringi Therona videt, sævamque bipennem
Perlibrans mediæ fronti, spolium inde superbum 190
Herculeasque tibi exuvias, Dictynna, vovebat.
Nec segnis Theron tantæ spe laudis in ipsos
Adversus consurgit equos, villosaque fulvi
Ingerit objectans trepidantibus ora leonis.
Adtoniti terrore novo rictuque minaci 195
Quadrupedes jactant resupino pondere currum.
Tum saltu Asbyten conantem linquere pugnas
Occupat, incussa gemina inter tempora clava,
Ferventesque rotas turbataque frena pavore
Disjecto spargit conlisa per ossa cerebro, 200
Ac rapta properans cædem ostentare bipenni,
Amputat e curru revolutæ virginis ora.
Necdum iræ positæ: celsa nam figitur hasta
Spectandum caput; id gestent ante agmina Pœnum
Inperat, et propere currus ad mœnia vertant, 205
Hæc cæcus fati, divumque abeunte favore,
Vicino Theron edebat prælia leto.
Namque aderat toto ore ferens iramque minasque
Hannibal, et cæsam Asbyten, fixique tropæum
Infandum capitis furiata mente dolebat. 210
Ac simul ærati radiavit luminis umbo,
Et concussa procul membris velocibus arma
Letiferum intonuere, fugam perculsa repente
Ad muros trepido convertunt agmina cursu:
Sicut agit levibus per sera crepuscula pennis 215
E pastu volucres ad nota cubilia Vesper;
Aut, ubi Cecropius formidine nubis aquosæ
Sparsa super flores examina tollit Hymettos,
Ad dulces ceras, et odori corticis antra
Mellis apes gravidæ properant, densoque volatu 220
Raucum connexæ glomerant ad limina murmur.
Præcipitat metus adtonitos, cæcique feruntur.
Heu blandum cæli lumen! tantone cavetur
Mors reditura metu, nascentique addita fata?
Consilium damnant, portaque atque aggere tuto 225
Erupisse gemunt: retinet vix agmina Theron,
Interdumque manu, interdum clamore minisque,
«State, viri: meus ille hostis: mihi gloria magnæ,
State, venit pugnæ! muro tectisque Sagunti
Hac abigam Pœnos dextra: spectacula tantum 230
Ferte, viri: vel, si cunctos metas acer in urbem,
Heu deforme! rapit, soli mihi claudite portas.»
At Pœnus rapido præceps ad mœnia cursu,
Dum pavitant trepidi rerum fessique salutis,
Tendebat: stat primam urbem murosque patentes 235
Postposita cæde et dilata invadere pugna.
Id postquam Herculeæ custos videt inpiger aræ,
Emicat, et velox formidine prævenit hostem.
Gliscit Elissæo violentior ira tyranno.
«Tu solve interea nobis, bone janitor urbis, 240
Supplicium, ut pandas, inquit, tua mœnia leto.»
Nec plura effari sinit ira, rotatque coruscum
Mucronem: sed contortum prior impete vasto
Daunius huic robur juvenis jacit; arma fragore
Icta gravi raucum gemuere, alteque resultant 245
Ære inlisa cavo nodosæ pondera clavæ.
At viduus teli, et frustrato proditus ictu,
Pernici velox cursu rapit incita membra,
Et celeri fugiens perlustrat mœnia planta.
Instat atrox terga increpitans fugientia victor. 250
Conclamant matres, celsoque e culmine muri
Lamentis vox mixta sonat: nunc nomine noto
Adpellant, seras fesso nunc pandere portas
Posse volunt: quatit hortantum præcordia terror,
Ne simul adcipiant ingentem mœnibus hostem. 255
Incutit umbonem fesso, adsultatque ruenti
Pœnus, et ostentans spectantem e mœnibus urbem,
«I, miseram Asbyten leto solare propinquo.»
Hæc dicens, jugulo optantis dimittere vitam
Infestum condit mucronem, ac regia lætus 260
Quadrupedes spolia abreptos a mœnibus ipsis,
Quîs aditum portæ trepidantum sepserat agmen,
Victor agit, curruque volat per ovantia castra.
At Nomadum furibunda cohors miserabile humandi
Deproperat munus, tumulique adjungit honorem, 265
Et rapto cineres ter circum corpore lustrat.
Hinc letale viri robur tegimenque tremendum
In flammas jaciunt, ambustoque ore, genisque,
Deforme alitibus liquere cadaver Iberis.
Pœnorum interea quîs rerum summa potestas, 270
Consultant bello super, et quæ dicta ferantur
Ausoniæ a populis, oratorumque minaci
Adventu trepidant: movet hinc fœdusque, fidesque,
Et testes Superi, jurataque pacta parentum;
Hinc popularis amor cœptantis magna juventæ; 275
Et sperare juvat belli meliora: sed olim
Ductorem infestans odiis gentilibus Hannon,
Sic adeo increpitat studia incautumque favorem:
«Cuncta quidem, Patres, (neque enim cohibere minantum
Iræ se valuere) premunt formidine vocem. 280
Haud tamen abstiterim, mortem licet arma propinquent.
Testabor Superos, et cælo nota relinquam,
Quæ postrema salus rerum patriæque reposcit.
Nec nunc obsessa demum et fumante Sagunto
Hæc serus vates Hannon canit: anxia rupi 285
Pectora; ne castris innutriretur et armis
Exitiale caput, monui, et, dum vita, monebo,
Ingenitum noscens virus, flatusque paternos;
Ut, qui stelligero speculatur sidera cælo,
Venturam pelagi rabiem, Caurique futura 290
Prædicit miseris haud vanus flamina nautis.
Consedit solio, rerumque invasit habenas.
Ergo armis fœdus, fasque omne abrumpitur armis:
Oppida quassantur, longeque in mœnia nostra
Æneadum adrectæ mentes, disjectaque pax est. 295
Exagitant Manes juvenem furiæque paternæ,
Ac funesta sacra, et conversi fœdere rupto
In caput infidum Superi, Massylaque vates.
An nunc ille, novi cæcus caligine regni,
Externas arces quatit? haud Tirynthia tecta, 300
(Sic propria luat hoc pœna, nec misceat urbis
Fata suis) nunc hoc, inquam, hoc in tempore muros
Obpugnat, Carthago, tuos, teque obsidet armis.
Lavimus Hennæas animoso sanguine valles,
Et vix conducto produximus arma Lacone. 305
Nos ratibus laceris Scyllæa replevimus antra,
Classibus et refluo spectavimus æquore raptis
Contorta e fundo revomentem transtra Charybdin.
Respice, pro demens! pro pectus inane Deorum!
Ægates, Libyæque procul fluitantia membra. 310
Quo ruis? et patriæ exitio tibi nomina quæris?
Scilicet immensæ, visis juvenalibus armis,
Subsident Alpes! subsidet mole nivali
Alpibus æquatum adtollens caput Apenninus!
Sed campos fac, vane, dari; num gentibus istis 315
Mortales animi? aut ferro flammave fatiscunt?
Haud tibi Neritia cernes cum prole laborem.
Pubescit castris miles, galeaque teruntur
Nondum signatæ flava lanugine malæ.
Nec requies ævi nota, exsanguesque merendo 320
Stant prima inter signa senes, letumque lacessunt.
Ipse ego Romanas perfosso corpore turmas
Tela intorquentes conrepta e vulnere vidi;
Vidi animos mortesque virum, decorisque furorem.
Si bello absistis, nec te victoribus obfers, 325
Quantum, heu Carthago! donat tibi sanguinis Hannon?»
Gestar ad hæc: namque inpatiens asperque coquebat
Jamdudum inmites iras, mediamque loquentis
Bis conatus erat turbando abrumpere vocem:
«Concilione, inquit, Libyæ, Tyrioque Senatu, 330
Pro Superi! Ausonius miles sedet? armaque tantum
Haud dum sumta viro? nam cetera non latet hostis.
Nunc geminas Alpes, Apenninumque minatur,
Nunc freta Sicaniæ, et Scyllæi litoris undas;
Nec procul est, quin jam Manes umbrasque pavescat 335
Dardanias: tanta adcumulat præconia leto
Vulneribusque virum, ac tollit sub sidera gentem.
Mortalem, mihi crede, licet formidine turpi
Frigida corda tremant, mortalem sumimus hostem.
Vidi ego, quum, geminas artis post terga catenis 340
Evinctus palmas, vulgo traheretur ovante,
Carceris in tenebras, spes et fiducia gentis
Regulus Hectoreæ: vidi, quum robore pendens,
Hesperiam cruce sublimis spectaret ab alta.
Nec vero terrent puerilia protenus ora 345
Sub galea et pressæ properata casside malæ.
Indole non adeo segni sumus! adspice; turmæ
Quot Libycæ certant annos anteire labore,
Et nudis bellantur equis! ipse, adspice, ductor,
Quum primam tenero vocem proferret ab ore, 350
Jam bella et lituos, ac flammis urere gentem
Jurabat Phrygiam, atque animo patria arma movebat.
Proinde polo crescant Alpes, astrisque coruscos
Apenninus agat scopulos; per saxa nivesque,
(Dicam etenim, ut stimulent atram vel inania mentem) 355
Per cælum est qui pandat iter: pudet Hercule tritas
Desperare vias, laudemque timere secundam.
Sed Libyæ clades, et primi incendia belli
Adgerat, atque iterum pro libertate labores
Hannon ferre vetat: ponat formidinis æstus, 360
Parietibusque domus inbellis femina servet
Singultantem animam: nos, nos contra ibimus hostem,
Quîs procul a Tyria dominos depellere Byrsa,
Vel Jove non æquo, fixum est: sin fata repugnant,
Et jam damnata cessit Carthagine Mavors, 365
Obcumbam potius; nec te, patria inclita, dedam
Æternum famulam; liberque Acheronta videbo.
Nam quæ, pro Superi! Fabius jubet? ocius arma
Exuite, et capta descendite ab arce Sagunti;
Tum delecta manus scutorum incendat acervos, 370
Uranturque rates, ac toto absistite ponto.
Dî procul, o! merita est numquam si talia plecti
Carthago, prohibete nefas; nostrique solutas
Ductoris servate manus!» Ut deinde resedit,
Factaque censendi, Patrum de more, potestas; 375
Hic Hannon reddi propere certamine rapta
Instat, et auctorem violati fœderis addit.
Tum vero adtoniti, ceu templo inrumperet hostis,
Exsiluere Patres, Latioque id verteret omen
Oravere Deum. At postquam discordia sentit 380
Pectora, et infidas ad Martem vergere mentes;
Non ultra patiens Fabius rexisse dolorem,
Concilium exposcit propere, Patribusque vocatis
Bellum se gestare sinu pacemque profatus,
Quod sedeat legere, ambiguis neu fallere dictis 385
Inperat, ac, sævo neutrum renuente Senatu,
Ceu clausas acies gremioque effunderet arma,
«Adcipite infaustum Libyæ, eventuque priori
Par, inquit, bellum:» et laxos effundit amictus.
Tum patrias repetit pugnandi nuntius arces. 390
Atque ea dum profugæ regnis agitantur Elissæ,
Adcisis velox populis, quîs ægra lababat
Ambiguo sub Marte fides, prædaque gravatus
Ad muros Pœnus revocaverat arma Sagunti.
Ecce autem clipeum, sævo fulgore micantem, 395
Oceani gentes ductori dona ferebant,
Callaicæ telluris opus, galeamque coruscis
Subnixam cristis, vibrant cui vertice coni
Albentis, niveæ tremulo nutamine pennæ;
Ensem unum, ac multis fatalem millibus hastam; 400
Præterea textam nodis, auroque trilicem
Loricam, nulli tegimen penetrabile telo.
Hæc, ære et duri chalybis perfecta metallo,
Atque opibus perfusa Tagi, per singula lætis
Lustrat ovans oculis, et gaudet origine regni. 405
Condebat primæ Dido Carthaginis arces,
Instabatque operi subducta classe juventus.
Molibus hi claudunt portus, his tecta domusque
Partiris, justæ Bitia venerande senectæ.
Ostentant caput effossa tellure repertum 410
Bellatoris equi, atque omen clamore salutant.
Has inter species orbatum classe, suisque,
Ænean pulsum pelago, dextraque precantem
Cernere erat: fronte hunc avide regina serena.
Infelix, ac jam vultu spectabat amico. 415
Hinc et speluncam, furtivaque fœdera amantum
Callaicæ fecere manus: it clamor ad auras,
Latratusque canum; subitoque exterrita nimbo
Occultant alæ venantum corpora silvis.
Nec procul Æneadum vacuo jam litore classis, 420
Æquora nequidquam revocante petebat Elissa.
Ipsa pyram super ingentem stans saucia Dido
Mandabat Tyriis ultricia bella futuris,
Ardentemque rogum media spectabat ab unda
Dardanus, et magnis pandebat carbasa fatis. 425
Parte alia, supplex infernis Hannibal aris,
Arcanum Stygia libat cum vate cruorem,
Et primo bella Æneadum jurabat ab ævo.
At senior Siculis exsultat Hamilcar in arvis;
Spirantem credas certamina anhela movere: 430
Ardor inest oculis, torvumque minatur imago.
Nec non et lævum clipei latus aspera signis
Inplebat Spartana cohors: hanc ducit ovantem
Ledæis veniens victor Xanthippus Amyclis.
Juxta triste decus pendet sub imagine pœnæ 435
Regulus, et fidei dat magna exempla Sagunto.
Lætior at circa facies, agitata ferarum
Agmina venatu, et cælata mapalia fulgent.
Nec procul usta cutem nigri soror horrida Mauri
Adsuetas patrio mulcet sermone leænas. 440
It liber campi pastor, cui fine sine ullo
Invetitum saltus penetrat pecus: omnia Pœnum
Armenti vigilem patrio de more sequuntur,
Gæsaque, latratorque Cydon, tectumque, focique
In silicis venis, et fistula nota juvencis. 445
Eminet excelso consurgens colle Saguntos,
Quam circum inmensi populi condensaque cingunt
Agmina certantum, pulsantque trementibus hastis.
Extrema clipei stagnabat Iberus in ora,
Curvatis claudens ingentem flexibus orbem. 450
Hannibal, abrupto transgressus fœdere ripas,
Pœnorum populos Romana in bella vocabat.
Tali sublimis dono, nova tegmina latis
Aptat concutiens humeris, celsusque profatur:
«Heu quantum Ausonio sudabitis, arma, cruore! 455
Quas, belli judex, pœnas mihi, Curia, pendes!»
Jamque senescebat vallatis mœnibus hostis,
Carpebatque dies urbem, dum signa manusque
Exspectant fessi socias: tandem æquore vano
Avertunt oculos, frustrataque litora ponunt, 460
Et propius suprema vident: sedet acta medullis
Jamdudum, atque inopes penitus coquit intima pestis.
Est furtim lento misere durantia tabo
Viscera, et exurit siccatas sanguine venas
Per longum celata fames: jam lumina retro 465
Exesis fugere genis; jam lurida sola
Tecta cute, et venis male juncta trementibus ossa
Exstant, consumtis visu deformia membris.
Humentis rores noctis terramque madentem
Solamen fecere mali, cassoque labore 470
E sicco frustra presserunt robore succos.
Nil temerare piget: rabidi jejunia ventris
Insolitis adigunt vesci, resolutaque, nudos
Linquentes clipeos, armorum tegmina mandunt.
Desuper hæc cælo spectans Tirynthius alto 475
Inlacrimat fractæ nequidquam casibus urbis.
Namque metus magnique tenent præcepta parentis,
Ne sævæ tendat contra decreta novercæ.
Sic igitur, cœpta occultans, ad limina sanctæ
Contendit Fidei, secretaque pectora tentat. 480
Arcanis Dea læta, polo tum forte remoto
Cælicolum magnas volvebat conscia curas,
Quam tali adloquitur Nemeæ pacator honore:
«Ante Jovem generata, decus Divumque hominumque,
Qua sine non tellus pacem, non æquora norunt, 485
Justitiæ consors, tacitumque in pectore numen,
Exitiumne tuæ dirum spectare Sagunti,
Et tot pendentem pro te, Dea, cernere pœnas
Urbem lenta potes? moritur tibi vulgus, et unam
Te matres, vincente fame, te mœsta virorum 490
Ora vocant, primaque sonant te voce minores.
Fer cælo auxilium, et fessis da surgere rebus.»
Hæc satus Alcmena, contra cui talia virgo:
«Cerno equidem, nec pro nihilo est mihi fœdera rumpi,
Statque dies, ausis olim tam tristibus ultor. 495
Sed me pollutas properantem linquere terras
Sedibus his, tectisque novis succedere adegit
Fecundum in fraudes hominum genus: inpia liqui
Et, quantum terrent, tantum metuentia regna,
Ac furias auri, nec vilia præmia fraudum, 500
Et super hæc ritu horrificos ac more ferarum
Viventes rapto populos, luxuque solutum
Omne decus, multaque obpressum nocte pudorem.
Vis colitur, jurisque locum sibi vindicat ensis;
Et probris cessit virtus: en, adspice gentes: 505
Nemo insons; pacem servant commercia culpæ.
Sed secura tua fundata ut mœnia dextra
Dignum te servent memorando fine vigorem,
Dedita nec fessi transmittant corpora Pœno,
Quod solum nunc fata sinunt seriesque futuri; 510
Extendam leti decus, atque in secula mittam,
Ipsaque laudatas ad Manes prosequar umbras.»
Inde severa levi decurrens æthere virgo
Luctantem fatis petit inflammata Saguntum;
Invadit mentes, et pectora nota pererrat, 515
Inmittitque animis numen: tum fusa medullis
Inplicat, atque sui flagrantem inspirat amorem.
Arma volunt, tentantque ægros ad prælia nisus.
Insperatus adest vigor, interiusque recursat
Dulcis honos Divæ, et sacrum pro virgine letum. 520
It tacitus fessis per ovantia pectora sensus,
Vel leto graviora pati, sævasque ferarum
Adtentare dapes, et mensis addere crimen.
Sed prohibet culpa pollutam extendere lucem
Casta Fides, paribusque famem compescere membris. 525
Quam simul invisæ gentis conspexit in arce
Forte ferens sese Libycis Saturnia castris,
Virgineum increpitat miscentem bella furorem,
Atque, ira turbata gradum, ciet ocius atram
Tisiphonen, imos agitantem verbere manes, 530
Et palmas tendens; «Hos, inquit, Noctis alumna,
Hos muros inpelle manu, populumque ferocem,
Dextris sterne suis; Juno jubet: ipsa propinqua
Effectus studiumque tuum de nube videbo.
Illa Deos summumque Jovem turbantia tela, 535
Quîs Acheronta moves, flammam inmanesque chelydros
Stridoremque tuum, quo territa comprimit ora
Cerberus, ac, mixto quæ spumant felle, venena,
Et quidquid scelerum, pœnarum quidquid et iræ
Pectore fecundo coquitur tibi, congere præceps 540
In Rutulos, totamque Erebo demitte Saguntum.
Hac mercede Fides constet delapsa per auras.»
Sic voce instimulans, dextra Dea concita sævam
Eumenida incussit muris, tremuitque repente
Mons circum, et gravior sonuit per litora fluctus. 545
Sibilat insurgens capiti, et turgentia circum
Multus colla micat squalenti tergore serpens.
Mors graditur, vasto pandens cava guttura rictu,
Casuroque inhiat populo: tunc Luctus, et atri
Pectora circumstant Planctus, Mœrorque, Dolorque, 550
Atque omnes adsunt Pœnæ, formaque trifauci
Personat insomnis lacrimosæ Janitor aulæ.
Protinus adsimilat faciem mutabile monstrum
Tiburnæ, gressumque simul, sonitumque loquentis.
Hæc bello vacuos et sævi turbine Martis 555
Lugebat thalamos, Murro spoliata marito;
Clara genus, Daunique trahens a sanguine nomen.
Cui vultus induta pares disjectaque crinem
Eumenis in medios inrumpit turbida cœtus,
Et mœstas lacerata genas; «Quis terminus, inquit? 560
Sat Fidei proavisque datum! vidi ipsa cruentum,
Ipsa meum vidi lacerato vulnere nostras
Terrentem Murrum noctes et dira sonantem:
Eripe te, conjux, miserandæ casibus urbis,
Et fuge, si terras adimit victoria Pœni, 565
Ad manes, Tiburna, meos: cecidere Penates,
Occidimus Rutuli, tenet omnia Punicus ensis.
Mens horret, nec adhuc oculis absistit imago.
Nullane jam posthac tua tecta, Sagunte, videbo?
Felix, Murre, necis, patriaque superstite felix. 570
At nos, Sidoniis famulatum matribus actas,
Post belli casus vastique pericula ponti,
Carthago adspiciet victrix, tandemque supremum
Nocte obita Libyæ gremio captiva jacebo.
Sed vos, o juvenes, vetuit quos conscia virtus 575
Posse capi, quîs telum ingens contra aspera mors est,
Vestris servitio manibus subducite matres.
Ardua virtutem profert via: pergite primi
Nec facilem populis, nec notam invadere laudem.»
His ubi turbatas hortatibus inpulit aures, 580
Inde petit tumulum, summo quem vertice montis
Amphitryoniades spectandum ex æquore nautis
Struxerat, et grato cineres decorarat honore.
Excitus sede (horrendum) prorumpit ab ima
Cæruleus maculis auro squalentibus anguis. 585
Ignea sanguinea radiabant lumina flamma,
Oraque vibranti stridebant sibila lingua:
Isque inter trepidos cœtus mediamque per urbem
Volvitur, et muris propere delabitur altis,
Ac similis profugo vicina ad litora tendit, 590
Spumantisque freti præceps inmergitur undis.
Tum vero excussæ mentes, ceu prodita tecta
Expulsi fugiant Manes, umbræque recusent
Captivo jacuisse solo: sperare saluti
Pertæsum, damnantque cibos; agit addita Erinnys. 595
Haud gravior duris Divum inclementia rebus,
Quam leti proferre moras: abrumpere vitam
Ocius adtoniti quærunt, lucemque gravantur.
Certatim structus subrectæ molis ad astra
In media stetit urbe rogus; portantque trahuntque 600
Longæ pacis opes quæsitaque præmia dextris,
Callaico vestes distinctas matribus auro,
Armaque Dulichia proavis portata Zacyntho,
Et prisca advectos Rutulorum ex urbe Penates.
Huc quidquid superest captis, clipeosque, simulque 605
Infaustos jaciunt enses, et condita bello
Effodiunt penitus terra, gaudentque superbi
Victoris prædam flammis donare supremis.
Quæ postquam congesta videt feralis Erinnys,
Lampada flammiferis tinctam Phlegethontis in undis 610
Quassat, et inferna superos caligine condit.
Inde opus adgressi, toto quod nobile mundo
Æternum invictis infelix gloria servat.
Princeps Tisiphone, lentum indignata parentem,
Pressit ovans capulum, cunctantemque inpulit ensem, 615
Et dirum insonuit Stygio bis terque flagello.
Invitas maculant cognato sanguine dextras,
Miranturque nefas aversa mente peractum,
Et facto sceleri inlacrimant: hic, turbidus ira,
Et rabie cladum, perpessæque ultima vitæ, 620
Obliquos versat materna per ubera visus:
Hic, raptam librans dilectæ in colla securim
Conjugis, increpitat sese, mediumque furorem
Projecta damnat stupefactus membra bipenni.
Nec tamen evasisse datur: nam verbera Erinnys 625
Incutit, atque atros insibilat ore tumores.
Sic thalami fugit omnis amor, dulcesque marito
Effluxere tori, et subiere oblivia tædæ.
Ille jacit, totis connisus viribus, ægrum
In flammas corpus, densum qua turbine nigro 630
Exundat fumum piceus caligine vertex.
At medios inter cœtus pietate sinistra,
Infelix Tymbrene, furis; Pœnoque parentis
Dum properas auferre necem, reddentia formam
Ora tuam laceras, temerasque simillima membra. 635
Vos etiam primo gemini cecidistis in ævo,
Eurymedon fratrem, et fratrem mentite Lycorma,
Cuncta pares; dulcisque labor sua nomina natis
Reddere, et in vultu genetrici stare suorum.
Jam fixus jugulo culpa te solverat ensis, 640
Eurymedon, inter miseræ lamenta senectæ:
Dumque malis turbata parens, deceptaque visis,
Quo ruis? huc ferrum, clamat, converte, Lycorma;
Ecce simul jugulum perfoderat ense Lycormas.
Sed magno, quinam, Eurymedon, furor iste? sonabat 645
Cum planctu, geminæque nota decepta figuræ,
Funera mutato revocabat nomine mater;
Donec, transacto tremebunda per ubera ferro,
Tunc etiam ambiguos cecidit super inscia natos.
Quis diros urbis casus, laudandaque monstra, 650
Et fidei pœnas, et tristia fata piorum
Inperet evolvens lacrimis? vix Punica fletu
Cessassent castra, ac miserescere nescius hostis.
Urbs, habitata diu Fidei, cæloque parentem
Murorum repetens, ruit inter perfida gentis 655
Sidoniæ tela, atque inmania facta suorum,
Injustis neglecta Deis: furit ensis et ignis;
Quique caret flamma, scelerum est locus! Erigit atro
Nigrantem fumo rogus alta ad sidera nubem.
Ardet in excelso proceri vertice montis 660
Arx, intacta prius bellis: hinc Punica castra,
Litoraque, et totam soliti spectare Saguntum:
Ardent tecta Deum; resplendet imagine flammæ
Æquor, et in tremulo vibrant incendia ponto.
Ecce inter medios cædum Tiburna furores, 665
Fulgenti dextram mucrone armata mariti,
Et læva infelix ardentem lampada quassans,
Squalentemque erecta comam, ac liventia planctu
Pectora nudatis ostendens sæva lacertis,
Ad tumulum Murri super ipsa cadavera fertur. 670
Qualis, ubi inferni dirum tonat aula parentis,
Iraque turbatos exercet regia Manes,
Alecto, solium ante Dei sedemque tremendam,
Tartareo est operata Jovi, pœnasque ministrat.
Arma viri, multo nuper defensa cruore, 675
Inponit tumulo inlacrimans; Manesque precata,
Adciperent sese, flagrantem lampada subdit.
Tunc rapiens letum, «Tibi ego hæc, ait, optime conjux,
Ad Manes, en, ipsa fero.» Sic ense recepto
Arma super ruit, et flammas invadit hiatu. 680
Semiambusta jacet nullo discrimine passim
Infelix obitus, permixto funere, turba.
Ceu, stimulante fame, quum victor ovilia tandem
Faucibus invasit siccis leo, mandit hianti
Ore fremens inbelle pecus, patuloque redundat 685
Gutture ructatus large cruor: incubat atris
Semesæ stragis cumulis; aut, murmure anhelo
Infrendens, laceros inter spatiatur acervos.
Late fusa jacent pecudes, custosque Molossus,
Pastorumque cohors, stabulique gregisque magister; 690
Totaque vastatis disjecta mapalia tectis.
Inrumpunt vacuam Pœni tot cladibus arcem.
Tum demum ad Manes, perfecto munere, Erinnys
Junoni laudata redit, magnamque superba
Exsultat rapiens secum sub Tartara turbam. 695
At vos, sidereæ, quas nulla æquaverit ætas,
Ite, decus terrarum, animæ, venerabile vulgus,
Elysium et castas sedes decorate piorum.
Cui vero non æqua dedit victoria nomen,
(Audite; o gentes, neu rumpite fœdera pacis, 700
Nec regnis postferte fidem!) vagus exsul in orbe
Errabit toto, patriis projectus ab oris;
Tergaque vertentem trepidans Carthago videbit.
Sæpe Saguntinis somnos exterritus umbris
Optabit cecidisse manu; ferroque negato, 705
Invictus quondam Stygias bellator ad undas
Deformata feret liventi membra veneno.
LIBER TERTIUS.
ARGUMENTUM.
Sagunto diruta, Bostar in Libyam mittitur, ut de eventu belli Romanis
inlati oraculum Jovis Hammonis in Marmarica consulat; 1-13.
Hannibal ipse Gades petit, ubi in templo Herculis, cujus labores in
foribus sculptos contemplatur, donaria Deo vota suspendit; 14-44.
Et recessum adcessumque maris admiratur; 45-60.
Inde Himilcen, uxorem suam, quamvis invitam cum filiolo lactente in
Africam amandat; 61-157.
Curis vero et laboribus fessus, nocte adpetente, somno altiore
obprimitur, in quo ei obfertur species Mercurii, qui ipsius
cunctationem increpat, seque ab Jove ducem in Italiam ei missum
memorat; 158-213.
Hoc visu lætus extemplo copias ex hibernis educit, quæ sigillatim
recensentur; 214-405.
Has per Pyrenæum saltum Bebrycumque fines traducit, et ex Volcarum
agro Rhodanum ac deinde Druentiam, qui et ipse Alpinus amnis longe
omnium Galliæ fluviorum difficillimus transitu est, trajicit; 406-476.
Tum per Gallias, fusis, qui iter morari atque impedire conabantur, ad
Alpes contendit, in quarum jugum milites, pugnando et tædio laborum
malorumque fessi, sed promissis et oratione ducis confirmati,
duodecimo demum die evadunt; 477-556.
Gravissimo labore jam præter omnium opinionem exantlato, Venus de
periculo, Romanis inminente, cum patre conqueritur; 557-569.
Jupiter contra, spe belli fortiter a Romanis gerendi feliciterque olim
finiendi, filiæ dolorem levat, et futuram Romæ fortunam splendidumque
Flaviæ gentis imperium, vaticinantis in modum, exponit; 570-629.
Interea Hannibal, Alpibus per varios casus et tot discrimina rerum
superatis, in Italiam degreditur, et in Taurinis, quæ Gallis proxima
gens est, castra ponit; 630-646.
Eodem Bostar, ex Africa reversus, pervenit, et oraculo Jovis Hammonis,
cujus situm et originem describit, prosperum futuri belli eventum
portendi nuntiat, quo militi ad dimicandum animus incenditur; 647-714.
Postquam rupta fides Tyriis, et mœnia castæ,
Non æquo Superum genitore, eversa Sagunti;
Extemplo positos finiti cardine mundi
Victor adit populos, cognataque limina Gades.
Nec vatum mentes agitare et præscia corda 5
Cessatum super imperio: citus æquore Bostar
Vela dare, et rerum prænoscere fata jubetur.
Prisca fides adytis longo servatur ab ævo,
Qua sublime sedens, Cirrhæis æmulus antris,
Inter anhelantes Garamantas corniger Hammon, 10
Fatidico pandit venientia secula luco.
Hinc omen cœptis, et casus scire futuros
Ante diem, bellique vices novisse petebat.
Exin clavigeri veneratus numinis aras
Captivis onerat donis, quæ nuper ab arce 15
Victor fumantis rapuit semiusta Sagunti.
Vulgatum, nec cassa fides, ab origine fani
Inpositas durare trabes, solasque per ævum
Condentum novisse manus: hinc credere gaudent
Consedisse Deum, seniumque repellere templis. 20
Tum, quîs fas et honos adyti penetralia nosse,
Femineos prohibent gressus, ac limine curant
Sætigeros arcere sues: nec discolor ulli
Ante aras cultus; velantur corpora lino,
Et Pelusiaco præfulget stamine vertex. 25
Discinctis mos tura dare, atque e lege parentum
Sacrificam lato vestem distinguere clavo.
Pes nudus, tonsæque comæ, castumque cubile:
Inrestincta focis servant altaria flammæ.
Sed nulla effigies, simulacrave nota Deorum 30
Majestate locum, et sacro inplevere timore.
In foribus labor Alcidæ Lernæa recisis
Anguibus hydra jacet, nexuque elisa leonis
Ora Cleonæi patulo cælantur hiatu.
Ast Stygius, sævis terrens latratibus umbras, 35
Janitor, æterno tum primum tractus ab antro,
Vincla indignatur, metuitque Megæra catenas.
Juxta Thraces equi, pestisque Erymanthia, et altos
Æripedis ramos superantia cornua cervi.
Nec levior vinci Libycæ telluris alumnus 40
Matre super, stratique genus deforme bimembres
Centauri, frontemque minor nunc amnis Acarnan.
Inter quæ fulget sacratis ignibus Œte,
Ingentemque animam rapiunt ad sidera flammæ.
Postquam oculos varia inplevit virtutis imago, 45
Mira dehinc cernit: surgentis mole profundi
Injectum terris subitum mare, nullaque circa
Litora, et infuso stagnantes æquore campos.
Nam qua cæruleis Nereus evolvitur antris,
Atque imo freta contorquet Neptunia fundo, 50
Proruptum exundat pelagus, cæcosque relaxans
Oceanus fontes torrentibus ingruit undis.
Tum vada, ceu sævo penitus permota tridenti,
Luctantur terris tumefactum inponere pontum.
Mox remeat gurges, tractoque relabitur æstu, 55
Ac ratis erepto campis deserta profundo,
Et fusi transtris exspectant æquora nautæ.
Cymothoes ea regna vagæ, pelagique labores
Luna movet: Luna, inmissis per cærula bigis,
Fertque refertque fretum, sequitarque reciproca Tethys. 60
Hæc propere spectata duci: nam multa fatigant.
Curarum prima exercet, subducere bello
Consortem thalami, parvumque sub ubere natum.
Virgineis juvenem tædis, primoque Hymenæo
Inbuerat conjux, memorique tenebat amore. 65
At puer, obsessæ generatus in ore Sagunti,
Bissenos lunæ nondum compleverat orbes.
Quos, ut seponi stetit et secernere ab armis,
Adfatur ductor: «Spes o Carthaginis altæ,
Nate, nec Æneadum levior metus, amplior, oro, 70
Sis patrio decore, et factis tibi nomina condas,
Quîs superes bellator avum, jamque ægra timoris
Roma tuos numeret lacrimandos matribus annos.
Ni præsaga meos ludunt præcordia sensus,
Ingens hic terris crescit labor: ora parentis 75
Agnosco, torvaque oculos sub fronte minaces,
Vagitumque gravem, atque irarum elementa mearum.
Si quis forte Deum tantos inciderit actus,
Ut nostro abrumpat leto primordia rerum;
Hoc pignus belli, conjux, servare labora! 80
Quumque datum fari, duc per cunabula nostra;
Tangat Elissæas palmis puerilibus aras,
Et cineri juret patrio Laurentia bella.
Inde, ubi flore novo pubescet firmior ætas,
Emicet in Martem, et calcato fœdere victor 85
In Capitolina tumulum mihi vindicet arce.
Tu vero, tanti felix quam gloria partus
Exspectat, veneranda fide, discede periclis
Incerti Martis, durosque relinque labores:
Nos clausæ nivibus rupes, subpostaque cælo 90
Saxa manent, nos, Alcidæ mirante noverca,
Sudatus labor, et, bellis labor acrior, Alpes.
Quod si promissum vertat Fortuna favorem,
Lævaque sit cœptis, te longa stare senecta
Ævumque extendisse velim: tua justior ætas, 95
Ultra me inproperæ ducant cui fila Sorores.»
Sic ille: at contra Cirrhæi sanguis Imilce
Castalii, cui materno de nomine dicta
Castulo Phœbei servat cognomina vatis,
Atque ex sacrata repetebat stirpe parentes: 100
Tempore quo Bacchus populos domitabat Iberos,
Concutiens thyrso atque armata Mænade Calpen,
Lascivo genitus Satyro nymphaque Myrice,
Milichus indigenis late regnarat in oris,
Cornigeram adtollens genitoris imagine frontem. 105
Hinc patriam clarumque genus referebat Imilce,
Barbarica paulum vitiato nomine lingua.
Quæ tunc sic lacrimis sensim manantibus infit:
«Mene, oblite tua nostram pendere salute,
Abnuis inceptis comitem? sic fœdera nota 110
Primitiæque tori, gelidos ut scandere tecum
Deficiam montes conjux tua? crede vigori
Femineo: castum haud superat labor ullus amorem.
Sin solo adspicimur sexu, fixumque relinqui,
Cedo equidem, nec fata moror: Deus adnuat, oro. 115
I felix, i numinibus votisque secundis,
Atque acies inter flagrantiaque arma, relictæ
Conjugis et nati curam servare memento.
Quippe nec Ausonios tantum, nec tela, nec ignes,
Quantum te, metuo: ruis ipsos acer in enses, 120
Objectasque caput telis, nec te ulla secundo
Eventu satiat virtus: tibi gloria soli
Fine caret, credisque viris ignobile letum
Belligeris in pace mori: tremor inplicat artus,
Nec quemquam horresco, qui se tibi conferat unus. 125
Sed tu, bellorum genitor, miserere, nefasque
Averte, et serva caput inviolabile Teucris.»
Jamque adeo egressi steterant in litore primo,
Et promota ratis, pendentibus arbore nautis,
Aptabat sensim pulsanti carbasa vento; 130
Quum, lenire metus properans, ægramque levare
Adtonitis mentem curis, sic Hannibal orsus:
«Ominibus parce et lacrimis, fidissima conjux!
Et pace et bello cunctis stat terminus ævi,
Extremumque diem primus tulit: ire per ora 135
Nomen in æternum paucis mens ignea donat,
Quos Pater æthereis Cælestum destinat oris.
An Romana juga, et famulas Carthaginis arces
Perpetiar? Stimulant manes, noctisque per umbras
Increpitans genitor: stant aræ atque horrida sacra 140
Ante oculos, brevitasque vetat mutabilis horæ
Prolatare diem: sedeamne, ut noverit una
Me tantum Carthago? et, qui sim, nesciat omnis
Gens hominum? letique metu decora alta relinquam?
Quantum etenim distant a morte silentia vitæ? 145
Nec tamen incautos laudum exhorresce furores:
Et nobis est lucis honos, gaudetque senecta
Gloria, quum longo titulis celebratur in ævo.
Te quoque magna manent suscepti præmia belli:
Dent modo se Superi, Thybris tibi serviet omnis, 150
Iliacæque nurus, et dives Dardanus auri.»
Dumque ea permixtis inter se fletibus orant,
Confisus pelago celsa de puppe magister
Cunctantem ciet: abripitur divulsa marito.
Hærent intenti vultus, et litora servant, 155
Donec, iter liquidum volucri rapiente carina,
Consumsit visus pontus, tellusque recessit.
At Pœnus belli curis avertere amorem
Adparat, et repetit properato mœnia gressu.
Quæ dum perlustrat, crebroque obit omnia visu, 160
Tandem sollicito cessit vis dura labori,
Belligeramque datur somno componere mentem.
Tum pater omnipotens gentem exercere periclis
Dardaniam, et fama sævorum tollere ad astra
Bellorum meditans, priscosque referre labores, 165
Præcipitat consulta viri; segnemque quietem
Terret, et inmissa rumpit formidine somnos.
Jamque per humentem noctis Cyllenius umbram
Aligero lapsu portabat jussa parentis.
Nec mora: mulcentem securo membra sopore 170
Adgreditur juvenem, ac monitis incessit amaris:
«Turpe duci totam somno consumere noctem,
O rector Libyæ; vigili stant bella magistro.
Jam maria effusas cernes turbare carinas,
Et Latiam toto pubem volitare profundo, 175
Dum lentus cœpti terra cunctaris Ibera.
Scilicet, id satis est decoris, memorandaque virtus,
Quod tanto cecidit molimine Graia Saguntos?
En age, si quid inest animo par fortibus ausis,
Fer gressus agiles mecum, et comitare vocantem: 180
Respexisse veto; monet hoc pater ille Deorum:
Victorem ante altæ statuam te mœnia Romæ.»
Jamque videbatur dextram injectare, graduque
Lætantem trahere in Saturnia regna citato;
Quum subitus circa fragor, et vibrata per auras 185
Exterrent sævis a tergo sibila linguis;
Ingentique metu Divum præcepta paventi
Effluxere viro, et turbatus lumina flectit.
Ecce jugis rapiens silvas, ac robora vasto
Contorta amplexu, tractasque per invia rupes, 190
Ater letifero stridebat turbine serpens.
Quantus non æquas perlustrat flexibus Arctos,
Et geminum lapsu sidus circumligat anguis:
Inmani tantus fauces diducit hiatu,
Adtollensque caput nimbosis montibus æquat. 195
Congeminat sonitus rupti violentia cæli,
Imbriferamque hiemem permixta grandine torquet.
Hoc trepidus monstro, (neque enim sopor ille, nec altæ
Vis aderat noctis, virgaque fugante tenebras
Miscuerat lucem somno Deus) ardua quæ sit, 200
Scitatur, pestis; terrasque urgentia membra
Quo ferat, et quosnam populos deposcat hiatu.
Cui gelidis almæ Cyllenes editus antris:
«Bella vides optata tibi: te maxima bella,
Te strages nemorum, te moto turbida cælo 205
Tempestas, cædesque virum, magnæque ruinæ
Idæi generis, lacrimosaque fata sequuntur.
Quantus per campos populatis montibus actas
Contorquet silvas squalenti tergore serpens,
Et late humectat terras spumante veneno: 210
Tantus, perdomitis decurrens Alpibus, atro
Involves bello Italiam, tantoque fragore
Eruta convulsis prosternes oppida muris.»
His ægrum stimulis liquere Deusque soporque:
It membris gelidus sudor; lætoque pavore 215
Promissa evolvit somni, noctemque retractat.
Jamque Deum regi Martique sub omine fausto
Instauratus honos; niveoque ante omnia tauro
Placatus meritis monitor Cyllenius aris.
Extemplo edicit convellere signa, repensque 220
Castra quatit clamor permixtis dissona linguis.
Prodite, Calliope, famæ, quos horrida cœpta
Excierint populos, tulerintque in regna Latini;
Et quas indomitis urbes armarit Iberis,
Quasque Parætonio glomerarit litore turmas 225
Ausa sibi Libye rerum deposcere frenos,
Et terris mutare jugum: non ulla, nec unquam
Sævior it trucibus tempestas acta procellis;
Nec bellum raptis tam dirum mille carinis
Acrius infremuit, trepidumque exterruit orbem. 230
Princeps signa tulit Tyria Carthagine pubes,
Membra levis, celsique decus fraudata superbum
Corporis; at docilis fallendi, et nectere tectos
Nunquam tarda dolos: rudis his tunc parma; brevique
Bellabant ense; at vestigia nuda, sinusque 235
Cingere inadsuetum; et rubræ velamine vestis
Ars erat in pugna fusum occuluisse cruorem.
His rector fulgens ostro super altior omnes
Germanus nitet Hannibalis, gratoque tumultu
Mago quatit currus, et fratrem spirat in armis. 240
Proxima Sidoniis Utica est effusa maniplis,
Prisca situ, veterisque ante arces condita Byrsæ.
Tum, quæ Sicanio præcinxit litora muro,
In clipei speciem curvatis turribus, Aspis.
Sed dux in sese converterat ora Sychæus, 245
Hasdrubalis proles, cui vano corda tumore
Maternum inplebat genus, et resonare superbo
Hannibal haud unquam cessabat avunculus ore.
Adfuit undosa cretus Berenicide miles,
Nec tereti dextras in pugnam armata dolone 250
Destituit Barce sitientibus arida venis.
Nec non Cyrene Pelopei stirpe nepotis
Battiadas pravos fidei stimulavit in arma.
Quos trahit antiquo laudatus Hamilcare quondam,
Consilio viridis, sed belli serus, Ilertes. 255
Sabratha tum Tyrium vulgus, Sarranaque Leptis,
Œaque Trinacrios Afris permixta colonos,
Et Tingin rapido mittebat ab æquore Lixus.
Tum Vaga, et antiquis dilectus regibus Hippo,
Quæque procul cavit non æquos Ruspina fluctus, 260
Et Zama, et uberior Rutulo nunc sanguine Thapsus.
Ducit tot populos ingens et corpore et armis,
Herculeam factis servans ac nomine famam,
Antæus, celsumque caput super agmina tollit.
Venere Æthiopes, gens haud incognita Nilo, 265
Qui magneta secant: solis honor ille metalli,
Intactum chalybem vicino ducere saxo.
His simul, inmitem testantes corpore solem,
Exusti venere Nubæ: non ærea cassis,
Nec lorica riget ferro, non tenditur arcus; 270
Tempora multiplici mos est defendere lino,
Et lino munire latus, scelerataque succis
Spicula dirigere, et ferrum infamare veneno.
Tum primum castris Phœnicum tendere ritu
Cinyphii didicere Macæ: squalentia barba 275
Ora viris, humerosque tegunt velamine capri
Sætigero; panda manus est armata cateia.
Versicolor contra cætra, et falcatus ab arte
Ensis Adyrmachidis, ac lævo tegmina crure.
Sed mensis asper populus, victuque maligno: 280
Nam calida tristes epulæ torrentur arena.
Quin et Massyli fulgentia signa tulere,
Hesperidum veniens lucis domus ultima terræ.
Præfuit intortos demissus vertice crines
Bocchus atrox, qui sacratas in litore silvas, 285
Atque inter frondes revirescere viderat aurum.
Vos quoque desertis in castra mapalibus itis,
Misceri gregibus Gætulia sueta ferarum,
Indomitisque loqui, et sedare leonibus iras.
Nulla domus; plaustris habitant: migrare per arva 290
Mos, atque errantes circumvectare penates.
Hinc mille alipedes turmæ, velocior Euris
Et doctus virgæ sonipes, in castra ruebant.
Ceu pernix quum densa vagis latratibus inplet
Venator dumeta Lacon, aut exigit Umber 295
Nare sagax e calle feras, perterrita late
Agmina præcipitant volucres formidine cervi.
Hos agit haud læto vultu, nec fronte serena,
Asbytes nuper cæsæ germanus, Acherras.
Marmaridæ, medicum vulgus, strepuere catervis; 300
Ad quorum cantus serpens oblita veneni,
Ad quorum tactum mites jacuere cerastæ.
Tum, chalybis pauper, Banjuræ cruda juventus,
Contenti parca durasse hastilia flamma,
Miscebant avidi trucibus fera murmura linguis. 305
Nec non Autololes, levibus gens ignea plantis,
Cui sonipes cursu, cui cesserit incitus amnis;
Tanta fuga est! certant pennæ, campumque volatu
Quum rapuere, pedum frustra vestigia quæras.
Spectati castris, quos succo nobilis arbor 310
Et dulci pascit lotos nimis hospita bacca.
Quique atro rabidas effervescente veneno
Dipsadas inmensis horrent Garamantes arenis.
Fama docet, cæsæ rapuit quum Gorgonis ora
Perseus, in Libyam dirum fluxisse cruorem; 315
Inde Medusæis terram exundasse chelydris.
Millibus his ductor spectatus Marte Choaspes,
Neritia Meninge satus, cui tragula semper
Fulmineam armabat, celebratum missile, dextram.
Hinc coit æquoreus Nasamon, invadere fluctu 320
Audax naufragia, et prædas avellere ponto:
Hinc, qui stagna colunt Tritonidos alta paludis,
Qua virgo, ut fama est, bellatrix edita lympha
Invento primam Libyen perfudit olivo.
Nec non totus adest vesper, populique reposti. 325
Cantaber ante omnes, hiemisque æstusque famisque
Invictus, palmamque ex omni ferre labore.
Mirus amor populo, quum pigra incanuit ætas,
Inbelles jam dudum annos prævertere saxo,
Nec vitam sine Marte pati: quippe omnis in armis 330
Lucis causa sita, et damnatum vivere paci.
Venit et Auroræ lacrimis perfusus in orbem
Diversum, patrias fugit quum devius oras,
Armiger Eoi non felix Memnonis Astyr.
His parvus sonipes, nec Marti notus: at idem, 335
Aut inconcusso glomerat vestigia dorso,
Aut molli pacata celer rapit esseda collo.
Cydnus agit, juga Pyrenes venatibus acer
Metiri, jaculove extendere prælia Mauro.
Venere et Celtæ sociati nomen Iberis. 340
His pugna cecidisse decus, corpusque cremari
Tale nefas: cælo credunt Superisque referri,
Inpastus carpat si membra jacentia vultur.
Fibrarum, et pennæ, divinarumque sagacem
Flammarum misit dives Callæcia pubem, 345
Barbara nunc patriis ululantem carmina linguis,
Nunc, pedis alterno percussa verbere terra,
Ad numerum resonas gaudentem plaudere cætras.
Hæc requies ludusque viris, ea sacra voluptas.
Cetera femineus peragit labor: addere sulco 350
Semina, et inpresso tellurem vertere aratro
Segne viris: quidquid duro sine Marte gerendum,
Callaici conjux obit inrequieta mariti.
Hos Viriathus agit, Lusitanumque remotis
Extractum lustris; primo Viriathus in ævo, 355
Nomen Romanis factum mox nobile damnis.
Nec Cerretani, quondam Tirynthia castra,
Aut Vasco, insuetus galeæ, ferre arma morati.
Non, quæ Dardanios post vidit, Ilerda, furores,
Nec, qui Massageten monstrans feritate parentem, 360
Cornipedis fusa satiaris, Concane, vena.
Jamque Ebusus Phœnissa movet, movet Arbacus arma,
Aclyde, vel tenui pugnax instare veruto:
Jam cui Tlepolemus sator, et cui Lindus origo,
Funda bella ferens Baliaris et alite plumbo; 365
Et quos nunc Gravios violato nomine Graium
Œneæ misere domus Ætolaque Tyde.
Dat Carthago viros, Teucro fundata vetusto,
Phocaicæ dant Emporiæ, dat Tarraco pubem
Vitifera, et Latio tantum cessura Lyæo. 370
Hos inter clara thoracis luce nitebat
Sedetana cohors, quam Sucro rigentibus undis
Atque altrix celsa mittebat Sætabis arce,
Sætabis et telas Arabum sprevisse superba,
Et Pelusiaco filum componere lino. 375
Mandonius populis, domitorque insignis equorum
Inperitat Cæso, et socio stant castra labore.
At Vettonum alas Balarus probat æquore aperto.
Hic adeo, quum ver placidum flatusque tepescit,
Concubitus servans tacitos, grex perstat equarum, 380
Et Venerem occultam genitali concipit aura.
Sed non multa dies generi, properatque senectus,
Septimaque his stabulis longissima ducitur æstas.
At non Sarmaticos adtollens Uxama muros
Tam levibus persultat equis: hinc venit in arma 385
Haud ævi fragilis sonipes, crudoque vigore
Asper frena pati, aut jussis parere magistris.
Rhyndacus his ductor; telum sparus: ore ferarum
Et rictu horrificant galeas; venatibus ævum
Transigitur, vel, more patrum, vis raptaque pascunt. 390
Fulgent præcipuis Parnasia Castulo signis,
Et celebre Oceano atque alternis æstibus Hispal,
Ac Nebrissa Dionyseis conscia thyrsis,
Quam Satyri coluere leves, redimitaque sacra
Nebride, et arcano Mænas nocturna Lyæo. 395
Arganthoniacos armat Carteia nepotes.
Rex proavis fuit humani ditissimus ævi,
Ter denos decies emensus belliger annos.
Armat Tartessos, stabulanti conscia Phœbo,
Et Munda, Emathios Italis paritura labores: 400
Nec decus auriferæ cessavit Corduba terræ.
Hos duxere viros flaventi vertice Phorcys,
Spiciferisque gravis bellator Arauricus oris,
Æquales ævi; genuit quos ubere ripa
Palladio Bætis umbratus cornua ramo. 405
Talia Sidonius per campos agmina ductor
Pulvere nigrantes raptat, lustransque sub armis,
Qua visu comprendere erat, fulgentia signa,
Ibat ovans, longaque umbram tellure trahebat.
Non aliter, quoties perlabitur æquora curru, 410
Extremamque petit, Phœbea cubilia, Tethyn
Frenatis Neptunus equis; fluit omnis ab antris
Nereidum chorus, et sueto certamine nandi
Candida perspicuo connectunt brachia ponto.
At Pyrenæi frondosa cacumina montis 415
Turbata Pœnus terrarum pace petebat.
Pyrene celsa nimbosi verticis arce
Divisos Celtis late prospectat Iberos,
Atque æterna tenet magnis divortia terris.
Nomen Bebrycia duxere a virgine colles, 420
Hospitis Alcidæ crimen; qui, sorte laborum
Geryonæ peteret quum longa tricorporis arva,
Possessus Baccho, sæva Bebrycis in aula
Lugendam formæ sine virginitate reliquit
Pyrenen, letique Deus, si credere fas est, 425
Causa fuit leti miseræ Deus: edidit alvo
Namque ut serpentem, patriasque exhorruit iras,
Confestim dulces liquit turbata penates.
Tum noctem Alcidæ solis plangebat in antris,
Et promissa viri silvis narrabat opacis; 430
Donec mœrentem ingratos raptoris amores,
Tendentemque manus, atque hospitis arma vocantem
Diripuere feræ: laceros Tirynthius artus,
Dum remeat victor, lacrimis perfudit, et amens
Palluit invento dilectæ virginis ore. 435
At voce Herculea percussa cacumina montis
Intremuere jugis: mœsto clamore ciebat
Pyrenen; scopulique omnes ac lustra ferarum
Pyrenen resonant: tumulo tum membra reponit,
Supremum inlacrimans; nec honos intercidit aevo, 440
Defletumque tenent montes per secula nomen.
Jamque per et colles, et densos abjete lucos
Bebryciæ Pœnus fines transcenderat aulæ.
Inde ferox quæsitum armis per inhospita rura
Volcarum populatur iter, tumidique minaces 445
Adcedit Rhodani festino milite ripas.
Aggeribus caput Alpinis, et rupe nivali
Proserit in Celtas, ingentemque extrahit amnem
Spumanti Rhodanus proscindens gurgite campos,
Ac propere in pontum lato ruit incitus alveo. 450
Auget opes stanti similis, tacitoque liquore
Mixtus Arar; quem gurgitibus complexus anhelis
Cunctantem inmergit pelago, raptumque per arva
Ferre vetat patrium vicina ad litora nomen.
Invadunt alacres inimicum pontibus amnem: 455
Nunc celso capite et cervicibus arma tuentur,
Nunc validis gurges certatim frangitur ulnis.
Fluminea sonipes religatus ducitur alno,
Bellua nec retinet tardante Libyssa timore:
Nam trabibus vada, et injecta tellure repertum 460
Connexas operire trabes, ac ducere in altum
Paulatim ripæ resolutis aggere vinclis.
At gregis inlapsu fremebundo territus acris
Expavit moles Rhodanus, stagnisque refusis
Torsit arenoso minitantia murmura fundo. 465
Jamque Tricastinis intendit finibus agmen,
Jam faciles campos, jam rura Vocuntia carpit.
Turbidus hic truncis saxisque Druentia lætum
Ductoris vastavit iter: namque Alpibus ortus,
Avulsas ornos, et adesi fragmina montis 470
Cum sonitu volvens, fertur latrantibus undis,
Ac vada translato mutat fallacia cursu,
Non pediti fidus, patulis non puppibus æquus:
Et tunc, imbre recens fuso, conrepta sub armis
Corpora multa virum spumanti vertice torquens, 475
Inmersit fundo laceris deformia membris.
Sed jam præteritos ultra meminisse labores
Conspectæ propius demsere paventibus Alpes.
Cuncta gelu canaque æternum grandine tecta
Atque ævi glaciem cohibent: riget ardua montis 480
Ætherei facies, surgentique obvia Phœbo,
Duratas nescit flammis mollire pruinas.
Quantum Tartareus regni pallentis hiatus
Ad manes imos atque atræ stagna paludis
A supera tellure patet: tam longa per auras 485
Erigitur tellus, et cælum intercipit umbra.
Nullum ver usquam, nullique æstatis honores:
Sola jugis habitat diris, sedesque tuetur
Perpetuas deformis hiems: illa undique nubes
Huc atras agit, et mixtos cum grandine nimbos. 490
Jam cuncti flatus ventique furentia regna
Alpina posuere domo: caligat in altis
Obtutus saxis, abeuntque in nubila montes.
Mixtus Athos Tauro, Rhodopeque adjuncta Mimanti,
Ossaque cum Pelio, cumque Hæmo cesserit Othrys. 495
Primus inexpertas adiit Tirynthius arces:
Scindentem nubes, frangentemque ardua montis
Spectarunt Superi, longisque ab origine seclis
Intemerata gradu magna vi saxa domantem.
At miles dubio tardat vestigia gressu, 500
Inpia ceu sacros in fines arma per orbem,
Natura prohibente, ferant, Divisque repugnent.
Contra quæ ductor (non Alpibus ille, nec ullo
Turbatus terrore loci; sed languida monstris
Corda virum fovet hortando, revocatque vigorem): 505
«Non pudet, obsequio Superum fessosque secundis,
Post belli decus atque acies, dare terga nivosis
Montibus, et segnes submittere rupibus arma?
Nunc, o! nunc, socii, dominantis mœnia Romæ
Credite vos, summumque Jovis conscendere culmen. 510
Hic labor Ausoniam, dabit hic in vincula Thybrim.»
Nec mora: commotum promissis ditibus agmen
Erigit in collem, et vestigia linquere nota
Herculis edicit magni, crudisque locorum
Ferre pedem, ac proprio turmas evadere calle. 515
Rumpit inadcessos aditus, atque ardua primus
Exsuperat, summaque vocat de rupe cohortes.
Tum, qua durati concreto frigore collis
Lubrica frustratur canenti semita clivo,
Luctantem ferro glaciem premit: haurit hiatu 520
Nix resoluta viros, altoque e culmine præceps
Humenti turmas operit delapsa ruina.
Interdum adverso glomeratas turbine Corus
In media ora nives fuscis agit horridus alis:
Aut rursum inmani stridens avulsa procella 525
Nudatis rapit arma viris, volvensque per orbem
Contorto rotat in nubes sublimia flatu.
Quoque magis subiere jugo, atque, evadere nisi,
Erexere gradum, crescit labor: ardua supra
Sese aperit fessis, et nascitur altera moles, 530
Unde nec edomitos exsudatosque labores
Respexisse libet; tanta formidine plana
Exterrent repetita oculis, atque una pruinæ
Canentis, quacumque datur permittere visus,
Ingeritur facies. Medio sic navita ponto, 535
Quum dulces liquit terras, et inania nullos
Inveniunt ventos securo carbasa malo,
Inmensas prospectat aquas, ac victa profundis
Æquoribus fessus renovat sua lumina cælo.
Jamque, super clades atque inportuna locorum, 540
Inluvie rigidæque comæ squalore perenni
Horrida semiferi promunt e rupibus ora;
Atque effusa cavis exesi pumicis antris
Alpina invadit manus, adsuetoque vigore
Per dumos, notasque nives, atque invia pernix 545
Clausum montivagis infestat cursibus hostem.
Mutatur jam forma locis: hic sanguine multo
Infectæ rubuere nives: hic, nescia vinci,
Paulatim glacies sedit tepefacta cruore;
Dumque premit sonipes duro vestigia cornu, 550
Ungula perfossis hæsit comprensa pruinis.
Nec pestis lapsus simplex: abscisa relinquunt
Membra gelu, fractosque asper rigor amputat artus.
Bis senos soles, totidem per vulnera sævas
Emensi noctes, optato vertice sidunt, 555
Castraque præruptis suspendunt ardua saxis.
At Venus, ancipiti mentem labefacta timore,
Adfatur genitorem, et rumpit mœsta querelas:
«Quis pœnæ modus, aut pereundi terminus, oro,
Æneadis erit? et quando terrasque fretumque 560
Emensis sedisse dabis? cur pellere nostros
A te concessa Pœnus parat urbe nepotes?
Alpibus inposuit Libyen, finemque minatur
Imperio: casus metuit jam Roma Sagunti.
Quo Trojæ extremos cineres, sacramque ruinam, 565
Assaracique larem, et Vestæ secreta feramus,
Da sedem, genitor, tutisque jacere: parumne est,
Exsilia errantes totum quæsîsse per orbem?
Anne iterum capta repetentur Pergama Roma?»
His Venus; et contra genitor sic deinde profatur: 570
«Pelle metus, neu te Tyriæ conamina gentis
Turbarint, Cytherea: tenet, longumque tenebit
Tarpeias arces sanguis tuus: hac ego Martis
Mole viros spectare paro, atque expendere bello.
Gens ferri patiens, ac læta domare labores, 575
Paulatim antiquo patrum desuescit honori;
Atque ille, haud unquam parcus pro laude cruoris,
Et semper famæ sitiens, obscura sedendo
Tempora agit, mutum volvens inglorius ævum,
Sanguine de nostro populus, blandoque veneno 580
Desidiæ virtus paulatim evicta senescit.
Magnæ molis opus, multoque labore parandum,
Tot populos inter, soli sibi poscere regna.
Jamque tibi veniet tempus, quo maxima rerum
Nobilior sit Roma malis. Hinc nomina nostro 585
Non indigna polo referet labor: hinc tibi Paulus,
Hinc Fabius, gratusque mihi Marcellus opimis.
Hi tantum parient Latio per vulnera regnum,
Quod luxu, et multum mutata mente nepotes
Non tamen evertisse queant. Jamque ipse creatus, 590
Qui Pœnum revocet patriæ, Latioque repulsum
Ante suæ muros Carthaginis exuat armis.
Hinc, Cytherea, tuis longo regnabitur ævo.
Exin se Curibus virtus cælestis ad astra
Efferet, et sacris augebit nomen Iulis 595
Bellatrix gens baccifero nutrita Sabino.
Hinc pater ignotam donabit vincere Thulen,
Inque Caledonios primus trahet agmina lucos:
Compescet ripis Rhenum, reget inpiger Afros,
Palmiferamque senex bello domitabit Idumen. 600
Nec Stygis ille lacus, viduataque lumine regna,
Sed Superum sedes, nostrosque tenebit honores.
Tum juvenis, magno præcellens robore mentis,
Excipiet patriam molem, celsusque feretur,
Æquatum imperio tollens caput: hic fera gentis 605
Bella Palæstinæ primo delebit in ævo.
At tu transcendes, Germanice, facta tuorum,
Jam puer auricomo præformidate Batavo.
Nec te terruerint Tarpeii culminis ignes:
Sacrilegas inter flammas servabere terris; 610
Nam te longa manent nostri consortia mundi.
Huic laxos arcus olim Gangetica pubes
Submittet, vacuasque ostendent Bactra pharetras.
Hic et ab Arctoo currus aget axe per Urbem,
Ducet et Eoos, Baccho cedente, triumphos. 615
Idem, indignantem transmittere Dardana signa,
Sarmaticis victor compescet sedibus Istrum.
Quin et Romuleos superabit voce nepotes,
Quîs erit eloquio partum decus: huic sua Musæ
Sacra ferent; meliorque lyra, cui substitit Hebrus, 620
Et venit Rhodope, Phœbo miranda loquetur.
Ille etiam, qua prisca, vides, stat regia nobis,
Aurea Tarpeia ponet Capitolia rupe,
Et junget nostro templorum culmina cælo.
Tunc, o nate Deum, Divosque dature, beatas 625
Imperio terras patrio rege. Tarda senectam
Hospitia excipient cæli, solioque Quirinus
Concedet, mediumque parens fraterque locabunt:
Siderei juxta radiabunt tempora nati.»
Dum pandit seriem venturi Juppiter ævi, 630
Ductor Agenoreus, tumulis delatus iniquis,
Lapsantem dubio devexa per invia nisu
Firmabat gressum, atque humentia saxa premebat.
Non acies, hostisve tenet; sed prona minaci
Prærupto turbant, et cautibus obvia rupes. 635
Stant clausi, mœrentque moras et dura viarum;
Nec refovere datur torpentia membra quiete.
Noctem operi jungunt, et robora ferre coactis
Adproperant humeris, ac raptas collibus ornos.
Jamque ubi nudarunt silva densissima montis, 640
Adgessere trabes; rapidisque adcensus in orbem
Excoquitur flammis scopulus: mox proruta ferro
Dat gemitum putris resoluto pondere moles,
Atque aperit fessis antiqui regna Latini.
His tandem ignotas transgressus casibus Alpes, 645
Taurinis ductor statuit tentoria campis.
Interea, voces Jovis atque oracula portans,
Emensis aderat Garamantum lætus arenis
Bostar, et ut viso stimulabat corda Tonante:
«Maxime Belide, patriis qui mœnibus arces 650
Servitium dextra, Libycas penetravimus aras.
Nos tulit ad Superos perfundens sidera Syrtis:
Nos pæne æquoribus tellus violentior hausit.
Ad finem cæli medio tenduntur ab orbe
Squalentes campi: tumulum natura negavit 655
Inmensis spatiis, nisi quem cava nubila torquens
Construxit turbo, inpacta glomeratus arena:
Vel si, perfracto populatus carcere terras,
Africus, aut, pontum spargens super aera, Corus
Invasere truces capientem prælia campum, 660
Inque vicem ingesto cumularunt pulvere montes.
Has observatis valles enavimus astris:
Namque dies confundit iter; peditemque profundo
Errantem campo, et semper media arva videntem,
Sidoniis Cynosura regit fidissima nautis. 665
Verum ubi defessi lucos nemorosaque regna
Cornigeri Jovis, et fulgentia templa subimus,
Exceptos hospes tectis inducit Arisbas.
Stat fano vicina (novum et memorabile!) lympha,
Quæ nascente die, quæ deficiente tepescit, 670
Quæque riget, medius quum sol adcendit Olympum,
Atque eadem rursum nocturnis fervet in umbris.
Tum loca plena Deo, dites sine vomere glebas
Ostentat senior, lætaque ita mente profatur:
«Has umbras nemorum, et connexa cacumina cælo, 675
«Calcatosque Jovi lucos prece, Bostar, adora.
«Nam cui dona Jovis non divulgata per orbem,
«In gremio Thebes geminas sedisse columbas?
«Quarum, Chaonias pennis quæ contigit oras,
«Inplet fatidico Dodonida murmure quercum. 680
«At quæ, Carpathium super æquor vecta, per auras
«In Libyen niveis tranavit concolor alis,
«Hanc sedem templo Cythereia condidit ales:
«Hic ubi nunc aram lucosque videtis opacos,
«Ductore electo gregis, (admirabile dictu!) 685
«Lanigeri capitis media inter cornua perstans
«Marmaricis ales populis responsa canebat.
«Mox subitum nemus atque annoso robore lucus
«Exsiluit, qualesque premunt nunc sidera quercus,
«A prima venere die: prisco inde pavore 690
«Arbor numen habet, coliturque tepentibus aris.»
Dumque ea miramur, subito stridore tremendum
Inpulsæ patuere fores, majorque repente
Lux oculos ferit: ante aras stat veste sacerdos
Effulgens nivea, et populi concurrere certant. 695
Inde ubi mandatas effudi pectore voces,
Ecce intrat subitus vatem Deus: alta sonoro
Conlisis trabibus volvuntur murmura luco,
Ac major nota jam vox prorumpit in auras:
«Tenditis in Latium, belloque agitare paratis 700
«Assaraci prolem, Libyes: cœpta aspera cerno,
«Gradivumque trucem currus jam scandere, et atram
«In latus Hesperium flammam exspirare furentes
«Cornipedes, multoque fluentia sanguine lora.
«Tu, qui pugnarum eventus, extremaque fati 705
«Deposcis, claroque ferox das vela labori,
«Invade Ætoli ductoris Iapyga campum:
«Sidonios augebis avos, nullique relinques,
«Altius Ausoniæ penetrare in viscera gentis;
«Donec victa tibi trepidabunt Dardana regna. 710
«Nec ponet pubes unquam Saturnia curam,
«Dum carpet superas in terris Hannibal auras.»»
Talia portabat lætis oracula Bostar,
Inplebatque viros pugnæ propioris amore.
LIBER QUARTUS.
ARGUMENTUM.
De Hannibalis tam audaci trajiciendarum Alpium consilio, et felici
ejus effectu, tristes nuntii Romam veniunt, unde summa quidem in urbe
et agriis trepidatio oritur, sed Patribus auctoribus magno quoque
animo bellum comparatur; 1-38.
Interea Hannibal, quum Gallos, Padi adcolas, donis ad defectionem
sollicitasset, castra ex Taurinis movet, et P. Cornelii Scipionis
consulis, cui ex Massilia redeunti obviam venerat, vestigia persequens
ad Ticinum amnem raptim contendit; 39-55.
Ibi duces militum animos ad pugnam adcendunt; 56-89.
Et, ad exploranda circa loca cum parte equitum progressi, ad prælium
se expediunt; 90-100.
Primus omnium Bogus auspex, ex læto prodigio certam victoriæ spem
augurans, telum in Romanos emittit; 101-142.
Quo facto in prima Pœnorum acie pugnam capessunt Boii, duce Cryxo, qui
magnam hostium stragem edit; 143-188.
Quam dum ulcisci conatur Quirinus, a Vogeso interficitur; 189-215.
Impetum vero Gallorum, quibus multo successu audacia crescit, fortiter
propulsat Scipio consul, qui ingenti eos cæde prosternit; 216-247.
Et Cryxum, insolentius se jactantem, in singulari, ad quod eum
provocaverat, certamine, hasta trajicit; 248-299.
Ubi Gallos, ducis nece consternatos, terga vertere videt Magus,
equites Pœnorum in primam aciem deducit: quo facto, diu dubio utrimque
eventu pugnatur; 300-323.
Postremo Hannibal suis auxilio adcurrit, magnumque hostium numerum
cædit; 324-354.
Forte in utroque tum exercitu trigemini erant fratres, qui inter duas
acies infestis armis concurrunt, et mutuis vulneribus confossi cadunt;
355-400.
Mox fœdam Romanorum fugam sistit Scipio, et in confertissimos hostes
inruit; 401-416.
Præsentissimum Consulis periculum repellitur auxilio Martis, a Jove
missi, et interventu tum primum pubescentis filii, qui, Deo adjuvante,
per densos hostes viam sibi ferro facit, multisque occisis patrem,
gravi vulnere saucium, in conspectu Pœnorum, admiratione tam egregii
spectaculi obstupefactorum, humeris suis ex acie reportat; 417-479.
Noctis interventu prælium dirimitur, et quarta ejus vigilia Scipio
tacito agmine profectus ad Trebiam fluvium, in colles, equiti
inpeditiores, aciem erigit, ubi Ti. Sempronius Longus Consul,
compositis Siciliæ rebus, collegæ conjungitur; 480-497.
Ibidem Hannibal, secunda fortuna ferox, trajecto Pado, castra
communit; et, ne quod rei gerendiæ præmitteret tempus, hostes ad novam
pugnam, elicit, quam et Sempronius, vir fortis gloriæque cupidus, non
detrectat; 498-524.
Magna tum cæde ab utroque perpetrata, Romani postremo pedes referunt,
ripamque fluvii, qui nocturno imbri adcreverat, petunt, ubi alii inter
cunctationem ingrediendi ab hostibus trucidantur, alii vero nive,
nimbo, intoleranda vi frigoris, paludibus et undis absumuntur;
525-597.
Terror stragesque augetur, ubi elephantos quoque aquam ingredi vident,
quos tamen mox, Fibreni exemplo incitati, verutis fortiter conjectis
necant; 598-621.
Quin ipsam Romanorum pugnam restituit Scipio consul, qui licet
vulnere, ad Ticinum adcepto, adhuc debilitatus, suis repente auxilio
venit, et Trebiam hostium cadaveribus replet; 622-637.
Fluvius, id graviter ferens, magna vi ac mole aquarum super ripas
effunditur; et in Consulem inruit, quem Vulcanus, precibus Veneris
motus, præsenti periculo eripit, flamma undique excitata, qua vis
undarum coercetur; 638-697.
Uterque deinde exercitus in hiberna concedit; et Romæ C. Flaminius,
vir temerarius, et victoria, in priore consulatu a Boiis reportata,
ad intolerabilem superbiam inflatus, Consul creatur; 698-721.
Lætus hic nuntius a Junone, in deum præsidem Trasymeni lacus conversa,
ad Hannibalem perfertur, qui extemplo Apenninum quoque transire
conatur, et, vi tempestatis in paludibus, præter homines et jumenta,
altero etiam oculo amisso, in Etruria ad Trasymenum lacum castra
locat; 722-762.
Dum hæc in Italia geruntur, Carthagine Patres, Hannonis sententia et
sorte commoti, parvum Hannibalis filium Saturno inmolandum decernunt;
sed Imilces lamentatione ad misericordiam adducti, patris arbitrio
permittunt, sortemne respuere malit, an adcipere? 763-807.
Hannibal, legatis benigne exceptis, pro filio, cujus mortem
deprecatur, se aliquot hostium millia diis patriis inmolaturum esse
vovet, et, exercitu quadrifariam diviso, ad pugnam se expedit;
808-829.
Fama per Ausoniæ turbatas spargitur urbes,
Nubiferos montes, et saxa minantia cælo
Adcepisse jugum, Pœnosque per invia vectos;
Æmulaque Herculei jactantem facta laboris
Descendisse ducem: diros canit inproba motus, 5
Et gliscit gressu, volucrique citatior Euro
Terrificis quatit adtonitas rumoribus arces.
Adstruit auditis, docilis per inania rerum
Pascere rumorem vulgi, pavor: itur in acres
Bellorum raptim curas; subitusque per omnem 10
Ausoniam Mavors strepit, et ciet arma virosque.
Pila novant, ac detersa rubigine sævus
Induitur ferro splendor; niveumque repostæ
Instaurant galeæ coni decus: hasta juvatur
Amento; revocantque nova fornace bipennes. 15
Conseritur tegimen laterum inpenetrabile, multas
Passurus dextras atque inrita vulnera, thorax.
Pars arcu invigilant, domitat pars verbere anhelum
Cornipedem in gyros, saxoque exasperat ensem.
Nec vero muris, quibus est luctata vetustas, 20
Ferre morantur opem: subvectant saxa, cavasque
Retractant turres, edit quas longior ætas.
Hinc tela adcipiunt arces; ac robora portis
Et fidos certant obices arcessere silva:
Circumdant fossas: haud segnis cuncta magister 25
Præcipitat timor, ac vastis trepidatur in arvis.
Deseruere larem: portant cervicibus ægras
Adtoniti matres, ducentesque ultima fila
Grandævos rapuere senes: tum crine soluto
Ante agitur conjux; dextra lævaque trahuntur 30
Parvi, non æquo comitantes ordine, nati.
Sic vulgus traduntque metus, nec poscitur auctor.
At Patres, quanquam exterrent inmania cœpta,
Inque sinu bellum, atque Alpes et pervia saxa
Decepere, tamen crudam contra aspera mentem 35
Et magnos tollunt animos: juvat ire periclis
Ad decus, et dextra memorandum condere nomen,
Quale dedit nunquam rebus Fortuna secundis.
Sed Libyæ ductor tuto fovet agmina vallo,
Fessa gradum, multoque gelu torpentia nervos; 40
Solandique genus, lætis ostentat ad Urbem
Per campos superesse viam, Romamque sub ictu.
At non et rerum curas, consultaque belli
Stare probat, solusque nequit perferre quietem.
Armiferæ quondam prisca inter tempora gentes 45
Ausonium invasere latus, sedesque beatas,
Et metui peperere manu: mox inpia bella
Tarpeius pater et capti sensere Quirites.
Hic dum sollicitat donis, et inania corda
Ac fluxam morum gentem fovet, armaque jungit; 50
Jam consul, volucri pervectus litora classe,
Scipio Phocaicis sese referebat ab oris;
Ingentesque duces, pelagi terræque laborem
Diversum emensos, propiora pericula vallo
Jungebant, magnæque aderant primordia cladis. 55
Namque ut, conlatis admoto consule castris,
Sustulerat Fortuna moras, signumque furoris
Adcensæ viso poscebant hoste cohortes;
Debellata procul, quæcumque vocantur Iberis,
Ingenti Tyrius numerosa per agmina ductor 60
Voce sonat; non Pyrenen, Rhodanumve ferocem
Jussa adspernatos, Rutulam fumasse Saguntum,
Raptum per Celtas iter, et, qua ponere gressum
Amphitryoniadæ fuerit labor, isse sub armis
Pœnorum turmas, equitemque per ardua vectum 65
Insultasse jugo, et fremuisse hinnitibus Alpes.
Contra pulchra suos vocat ad discrimina consul:
«Hostem, miles, habes fractum ambustumque nivosis
Cautibus, atque ægre torpentia membra trahentem.
En age, qui sacros montes, rupesque profundas 70
Transiluit, discat, quanto stat celsius arce
Herculea vallum; et majus sit, scandere colles,
An vestros rupisse globos: det inania famæ,
Dum magna fuso pugna, retroque ruenti,
Qua ventum est, obstent Alpes: super ardua ductum 75
Huc egere Dei, Latios ut sanguine fines
Inbueret, tellusque hostilis conderet ossa.
Scire libet, nova nunc nobis atque altera bellum
Carthago, anne eadem mittat, quæ, mersa sub æquor,
Ægates inter vasto jacet obruta ponto.» 80
Hæc ait, atque agmen Ticini flectit ad undas.
Cæruleas Ticinus aquas, et stagna vadoso
Perspicuus servat turbari nescia fundo,
Ac nitidum viridi lente trahit amne liquorem.
Vix credas labi; ripis tam mitis opacis 85
Argutos inter volucrum certamine cantus,
Somniferam ducit lucenti gurgite lympham.
Jamque sub extremum noctis fugientibus umbris
Lux aderat, Somnusque suas confecerat horas.
Explorare locos consul, collisque propinqui 90
Ingenium, et campis quæ sit natura, parabat.
Par studium Pœno, similesque in pectore curæ.
Ergo aderant, rapidis equitum comitantibus alis.
Verum ubi commoto docuerunt pulvere nubes,
Hostem ferre gradum; et propius propiusque sonoro 95
Quadrupedum cornu tellus gemit; ac simul acer
Vincentum lituos hinnitus sævit equorum:
Arma, viri, rapite arma, viri; dux instat uterque.
Ambobus velox virtus, geminusque cupido
Laudis, et ad pugnas Martemque insania concors. 100
Haud mora: jam tantum campi dirimebat ab ictu,
Quantum inpulsa valet comprendere lancea nodo;
Quum subitum liquida, non ullis nubibus, æthra
Augurium mentes oculosque ad sidera vertit.
Accipiter, medio tendens a limite solis, 105
Dilectas Veneri, notasque ab honore Diones,
Turbabat violentus aves; atque unguibus idem,
Idem nunc rostro, duris nunc ictibus alæ,
Ter quinas dederat sæva inter vulnera leto.
Nec finis, satiasve, novi sed sanguinis ardor 110
Gliscere; et urgebat trepidam jam cæde priorum,
Incertamque fugæ, pluma labente, columbam;
Donec Phœbeo veniens Jovis ales ab ortu
In tenues tandem nubes dare terga coegit.
Tum victrix lætos signa ad Romana volatus 115
Convertit; prolesque ducis qua parte decora
Scipio quassabat puerilibus arma lacertis,
Clangorem bis terque dedit, rostroque coruscæ
Perstringens conum galeæ, se reddidit astris.
Exclamat Liger (huic Superos sentire monentes 120
Ars fuit, ac penna monstrare futura magistra):
«Pœne, bis octonos Italis in finibus annos,
Audaci similis volucri, sectabere pubem
Ausoniam, multamque feres cum sanguine prædam:
Sed compesce minas; renuit tibi Daunia regna 125
Armiger ecce Jovis: nosco te, summe Deorum:
Adsis o, firmesque tuæ, Pater, alitis omen.
Nam tibi servantur, ni vano cassa volatu
Mentitur superos præpes, postrema subactæ
Fata, puer, Libyæ, et majus Carthagine nomen.» 130
Contra læta Bogus Tyrio canit omina regi,
Et faustum accipitrem, cæsasque in nube volucres
Æneadis cladem et Veneris portendere genti.
Tum dictis comitem contorquet primus in hostes,
Ceu suadente Deo, et fatorum conscius, hastam. 135
Illa volans patuli longe per inania campi
Ictum perdiderat spatio, ni, fusus habenas,
Dum primæ decus adfectat decerpere pugnæ,
Obvia quadrupedis præceps Catus ora tulisset.
Sic elanguescens, ac jam casura, petitum 140
Invenit vulnus, cædemque adcepit ab hoste
Cornus, et oblatæ stetit inter tempora frontis.
Incurrunt acies, magnoque fragore per æquor
Suspendunt cuncti frenis sublime reductos
Cornipedes, ultroque ferunt: erectus in auras 145
It sonipes, rapidaque volans per aperta procella
Tenuia vix summo vestigia pulvere signat.
Boiorum ante alias, Cryxo duce, mobilis ala
Arietat in primos, obicitque inmania membra.
Ipse, tumens atavis, Brenni se stirpe ferebat 150
Cryxus, et in titulos Capitolia capta trahebat;
Tarpeioque jugo, demens! et vertice sacro
Pensantes aurum Celtas umbone gerebat.
Colla viri fulvo radiabant lactea torque,
Auro virgatæ vestes, manicæque rigebant 155
Ex auro, et simili vibrabat crista metallo.
Sternitur inpulsu vasto perculsa Camertum
Prima phalanx; spissæque ruunt conferta per arma
Undæ Boiorum: sociata examina densent
Infandi Senones; conlisaque quadrupedantum 160
Pectoribus toto volvuntur corpora campo.
Arva natant, altusque virum cruor, altus equorum
Lubrica belligeræ sorbet vestigia turmæ.
Seminecum letum peragit gravis ungula pulsu,
Et circumvolitans tetros a sanguine rores 165
Spargit humo, miserisque suo lavit arma cruore.
Spicula prima, puer, tumidi, Tyrrhene, Pelori
Purpureo moriens victricia sanguine tingis.
Nam tibi, dum stimulas cornu, atque in prælia mentes
Adcendis, renovasque viros ad vulnera cantu, 170
Hæsit barbaricum sub anhelo gutture telum,
Et clausit raucum letali vulnere murmur.
At sonus, extremo morientis fusus ab ore,
Flexa pererravit mutis jam cornua labris.
Cryxus Picentem Laurumque, nec eminus ambo; 175
Sed gladio Laurum; Picenti rasilis hasta,
Ripis lecta Padi, letum tulit: avia namque
Dum petit, ac lævo meditatur fallere gyro,
Hasta viri femur et pariter per anhela volantis
Ilia sedit equi, et geminam dedit horrida mortem. 180
Idem, sanguinea Venuli cervice revellens,
Sternit præcipitem tepido te, Farfare, telo;
Et te sub gelido nutritum, Tulle, Velino,
Egregium Ausoniæ decus, ac memorabile nomen,
Si dent fata moras, aut servent fœdera Pœni. 185
Tum Remulum, atque olim celeberrima nomina bello
Tiburtes Magios, Hispellatemque Metaurum,
Et Clanium, dubia meditatus cuspide vulnus.
Nec locus est Tyriis belli, pugnæve, sed omnem
Celticus inplevit campum furor: inrita nulli 190
Spicula torquentur, statque omne in corpore ferrum.
Hic inter trepidos inmane Quirinius audens,
Cui fugere ignotum, atque invicta mente placebat
Rebus in adversis exceptum pectore letum,
Cuspide flammat equum, ac dispergit gæsa lacerto; 195
Si reserare viam, atque ad regem rumpere ferro
Detur iter; certusque necis petit omnibus ausis,
Quod nequeat sentire, decus: cadit inguine fosso
Teutalus, et vasto quatitur sub pondere tellus.
Obcumbit Sarmens, flavam qui ponere victor 200
Cæsariem crinemque tibi, Gradive, vovebat
Auro certantem, et rutilum sub vertice nodum.
Sed Parcæ intonsa non exaudita voventem
Ad Manes traxere coma: per candida membra
It fumans cruor, et tellus perfusa rubescit. 205
At, non tardatus jaculo obcurrente, Ligaunus
Inruit, adversumque viro rotat obvius ensem,
Et ferit insurgens, humero qua brachia lenti
Adnectunt nervi, decisaque vulnere læva
Laxatis paulum moribunda pependit habenis; 210
Dumque micans tremulo conatu lora retentat,
Flectentem adsuetos imitatur nescia frenos.
Demetit aversi Vosegus tum colla, jubaque
Suspensam portans galeam, atque inclusa peremti
Ora viri, patrio Divos clamore salutat. 215
Dumque ea Gallorum populi dant funera campo,
Adcitas propere castris in prælia consul
Raptabat turmas, primusque ruebat in hostem,
Candenti sublimis equo: trahit undique lectum
Divitis Ausoniæ juvenem, Marsosque, Coramque, 220
Laurentumque decus, jaculatoremque Sabellum,
Et Gradivicolam celso de colle Tudertem,
Indutosque simul gentilia lina Faliscos;
Quosque sub Herculeis taciturno flumine muris
Pomifera arva creant Anienicolæ Catilli; 225
Quosque in prægelidis duratos Hernica rivis
Mittebant saxa, et nebulosi rura Casini.
Ibant in Martem terræ dominantis alumni,
Damnati Superis, nec jam reditura juventus.
Scipio, qua medius pugnæ vorat agmina vertex, 230
Infert cornipedem, atque instinctus strage suorum
Inferias cæsis mactat Labarumque Padumque,
Et Caunum, et multo vix fusum vulnere Breucum,
Gorgoneoque Larum torquentem lumina vultu.
Occidis et tristi, pugnax Lepontice, fato: 235
Nam dum frena ferox objecto corpore prensat,
Atque æquat celsus residentis consulis ora
Ipse pedes, frontem in mediam gravis incidit ensis,
Et divisum humeris jacuit caput: at Batus, amens
Qui luctatur equo, parmaque incursibus obstat, 240
Ictu quadrupedis fulva porrectus arena
Elisa incussis amisit calcibus ora.
Perfurit Ausonius turbata per æquora ductor,
Ceu Geticus Boreas, totum quum sustulit imo
Icarium fundo victor mare; navita vasto 245
Jactatur sparsus lacerata classe profundo,
Cunctaque canenti perfunditur æquore Cyclas.
Cryxus, ut in tenui spes, exiguumque salutis,
Armat contemtu mentem necis: horrida barba
Sanguinea rutilat spuma, rictusque furentis 250
Albet, et adfuso squalent a pulvere crines.
Invadit Tarium, vicino consule pugnas
Miscentem, sævisque virum circumtonat armis.
Volvitur ille solo: nam pronum effundit in armos
Fata extrema ferens abies, rapiturque pavore 255
Tractus equi, vinctis connexa ad cingula membris.
Longa cruor sparso linquit vestigia campo,
Et tremulos cuspis ductus in pulvere signat.
Laudabat leti juvenem, egregiosque parabat
Ulcisci consul manes, quum dira per auras 260
Vox venit, et Cryxum ferri clamoribus audit,
Haud notum vultu: surgit violentior ira
Comminus, atque oculos optato in corpore figit.
Tum, stimulans grato plausæ cervicis honore,
Cornipedem adloquitur: «vulgum Martemque minorem 265
Mox, Gargane: vocant Superi ad majora: videsne
Quantus eat Cryxus? jam nunc tibi præmia pono
Illum, Sidonio fulgentem ardore, tapeta,
Barbaricum decus; et fulvis donabere frenis.»
Sic fatus, magno Cryxum clamore ciebat 270
In pugnam, ac vacuo poscebat prælia campo.
Nec detrectantem par ira adcenderat hostem.
Ut jussæ cessere retro, spatiumque dederunt
Hinc atque hinc alæ, et medio stetit æquore pugna:
Quantus Phlegræis telluris alumnus in arvis 275
Movit signa Mimas, et cælum exterruit armis;
Tantus semifero Cryxus sub pectore murmur
Torquet, et horrisonis ululatibus erigit iras.
«Nemone incensæ captæque superfuit urbi,
Ut tibi, quas Brenni populus ferremus in arma, 280
Narraret, dextras? disce en nunc, inquit;» et una
Contorquet nodis et obusto robore diram
Vel portas quassare trabem: sonat illa tremendum,
Ac nimio jactu servasse inprovida campi
Distantis spatium, propiorem transvolat hostem. 285
Cui consul: «ferre hæc umbris proavoque memento,
Quam procul occumbas Tarpeia sede, tibique
Haud licitum sacri Capitolia cernere montis.»
Tum nodo cursuque levi simul adjuvat hastam,
Dignum mole viri nisus: fugit illa per oras 290
Multiplicis lini, subtextaque tegmina nervis,
Atque altum tota metitur cuspide pectus.
Procumbit lata porrectus in arva ruina,
Et percussa gemit tellus ingentibus armis.
Haud aliter, structo Tyrrhena ad litora saxo, 295
Pugnatura fretis subter cæcisque procellis,
Pila, inmane sonans, inpingitur ardua ponto.
Inmugit Nereus, divisaque cærula pulsu
Inlisum adcipiunt irata sub æquora montem.
Ductore amisso pedibus se credere Celtæ: 300
Una spes anima, tantusque pependerat ardor.
Ac veluti summo venator densa Picano
Quum lustra exagitat, spissisque cubilibus atram
Inmittit passim dumosa per invia pestem;
Dum tacitas vires et flammam conligit ignis, 305
Nigranti piceus sensim caligine vertex
Volvitur, et pingui contorquet nubila fumo;
Mox subita in tanto lucent incendia monte.
Fit sonitus; fugere feræ, fugere volucres,
Atque ima longe trepidant in valle juvencæ. 310
At Mago, ut vertisse globos primumque laborem,
Qui solus genti est, cassum videt, arma suorum
Ac patrium in pugnas equitem vocat: undique nudi
Adsiliunt frenis, infrenatique manipli.
Nunc Itali in tergum versis referuntur habenis; 315
Nunc rursus Tyrias retro pavor avehit alas;
Aut illi dextros lunatis flexibus orbes,
Aut illi lævos sinuant in cornua gyros:
Texunt alterno glomerata volumina cursu,
Atque eadem refuga cedentes arte resolvunt. 320
Hac pontum vice, ubi exercet discordia ventos,
Fert Boreas, Eurusque refert, molemque profundi
Nunc huc alterno, nunc illuc, flamine gestant.
Advolat aurato præfulgens murice ductor
Sidonius, circaque Metus, Terrorque, Furorque. 325
Isque ubi Callaici radiantem tegminis orbem
Extulit, et magno percussit lumine campos,
Spes virtusque cadunt, trepidaque a mente recedit
Vertere terga pudor: nec leti cura decori,
Sed fugere infixum est, terræque optantur hiatus. 330
Sic, ubi Caucasiis tigris se protulit antris,
Linquuntur campi, et tutas petit omne latebras
Turbatum insano vultu pecus: illa pererrat
Desertas victrix valles, jamque ora reducto
Paulatim nudat rictu, ut præsentia mandens 335
Corpora, et inmani stragem meditatur hiatu.
Non illum Metabus, non illum celsior Ufens
Evasere tamen, quamvis hic alite planta,
Hic ope cornipedis totis ferretur habenis.
Nam Metabum ad Manes demisit cuspide fulgens 340
Fraxinus; Ufentem conlapsum poplite cæso
Ensis obit, laudemque pedum cum sanguine ademit.
Jamque dedit leto Sthenium, Laurumque, domoque
Collinum gelida, viridi quem Fucinus antro
Nutrierat, dederatque lacum tramittere nando. 345
Fit socius leti conjecta Massicus hasta,
Vitiferi sacro generatus vertice montis,
Et Liris nutritus aquis; qui fonte quieto
Dissimulat cursum, ac, nullo mutabilis imbri,
Perstringit tacitas gemmanti gurgite ripas. 350
Exoritur rabies cædum, ac vix tela furori
Subficiunt; teritur junctis umbonibus umbo,
Pesque pedem premit, et nutantes casside cristæ
Hostilem tremulo pulsant conamine frontem.
Tergemini primam ante aciem fera prælia fratres 355
Miscebant, quos Ledæo Sidonia Barce
Xanthippo felix uteri inter bella crearat.
Res Graiæ, ductorque parens, ac nobile Amyclæ
Nomen, et injectus Spartanis colla catenis
Regulus, inflabant veteri præcordia fama. 360
Marte probare genus, factisque Lacona parentem
Ardebant; gelidosque dehinc invisere montes
Taygeta, et tandem bellis innare subactis
Eurotan patrium, ritusque videre Lycurgi.
Sed Spartam penetrare Deus, fratresque negarunt 365
Ausonii, totidem numero; quos miserat altis
Egeriæ genitos inmitis Aricia lucis,
Ætatis mentisque pares: at non dabat ultra
Clotho dura lacus, aramque videre Dianæ.
Namque ut in adversos, inpacti turbine pugnæ, 370
Eumachus et Critias, et lætus nomine patris
Xanthippus, junxere gradus; ceu bella leones
Inter se furibunda movent, et murmure anhelo
Squalentes campos et longa mapalia complent:
Omnis in occultas rupes atque avia pernix 375
Maurus saxa fugit, conjuxque Libyssa profuso,
Vagitum cohibens, suspendit ab ubere natos;
Illi dira fremunt; perfractaque in ore cruento
Ossa sonant, pugnantque feris sub dentibus artus.
Haud secus Egeriæ pubes, hinc Virbius acer, 380
Hinc Capys, adsiliunt, paribusque Albanus in armis.
Subsidens paulum perfossa proruit alvo
Albanum Critias (ast illi cuncta repente
Inplerunt clipeum miserando viscera lapsu);
Eumachus inde Capyn: sed tota mole tenebat 385
Ceu fixum membris tegimen; tamen inprobus ensis
Adnexam parmæ decidit vulnere lævam,
Inque suo pressa est non reddens tegmina nisu
Infelix manus, atque hæsit labentibus armis.
Ultima restabat fusis jam palma duobus 390
Virbius: huic trepidos simulanti ducere gressus
Xanthippus gladio, rigida cadit Eumachus hasta,
Et tandem æquatæ geminato funere pugnæ.
Inde alterna viris transegit pectora mucro,
Inque vicem erepta posuerunt prælia vita. 395
Felices leti, pietas quos addidit umbris!
Optabunt similes venientia secula fratres,
Æternumque decus memori celebrabitur ævo;
Si modo ferre diem, serosque videre nepotes
Carmina nostra valent, nec famam invidit Apollo. 400
At consul toto palantes æquore turmas
Voce tenet, dum voce viget: «quo signa refertis?
Quis vos, heu! vobis pavor abstulit? horrida primi
Si sors visa loci, pugnæque lacessere frontem;
Post me state, viri, et pulsa formidine tantum 405
Adspicite! has dextras capti genuere parentes.
Quo fugitis? quæ spes victis? Alpesne petemus?
Ipsam turrigero portantem vertice muros
Credite submissas Romam nunc tendere palmas.
Natorum passim raptus, cædemque parentum, 410
Vestalesque focos exstingui sanguine cerno.
Hoc arcete nefas!» Postquam inter talia crebro
Clamore obtusæ crassoque a pulvere fauces,
Hinc læva frenos, hinc dextra conripit arma,
Et latum objectat pectus, strictumque minatur 415
Nunc sibi, nunc trepidis, ni restent, comminus ensem.
Quas acies alto genitor dum spectat Olympo,
Consulis egregii movere pericula mentem.
Gradivum vocat, et patrio sic ore profatur:
«Magnanimi me, nate, viri, ni bella capessis, 420
Haud dubie extremus terret labor: eripe pugnæ
Ardentem, oblitumque sui dulcedine cædum.
Siste ducem Libyæ: nam plus petit inprobus uno
Consulis exitio, tota quam strage cadentum.
Præterea (cernis) teneræ qui prælia dextræ 425
Jam credit puer, atque annos transcendere factis
Molitur, longumque putat pubescere bello;
Te duce primitias pugnæ, te magna magistro
Audeat, et primum hoc vincat, servasse parentem.»
Hæc rerum sator: at Mavors in prælia currus 430
Odrysia tellure vocat: tum fulminis atri
Spargentem flammas clipeum, galeamque Deorum
Haud ulli facilem, multoque labore Cyclopum
Sudatum thoraca capit, quassatque per auras
Titanum bello satiatam sanguinis hastam, 435
Atque inplet curru campos: exercitus una
Irarum, Eumenidesque simul, letique cruenti
Innumeræ facies, frenisque operata regendis
Quadrijugos atro stimulat Bellona flagello.
Fertur ab inmenso tempestas horrida cælo, 440
Nigrantesque globos et turbida nubila torquens
Involvit terras: quatitur Saturnia sedes
Ingressu tremefacta Dei, ripasque relinquit,
Audito curru, fontique relabitur amnis.
Ductorem Ausonium telis Garamantica pubes 445
Cinxerat, et Tyrio regi nova dona parabat,
Armorum spolium, et rorantia consulis ora.
Stabat Fortunæ non cedere certus, et acri
Mole retorquebat crudescens cædibus hastas.
Jamque suo, jamque hostili perfusa cruore 450
Membra madent: cecidere jubæ, gyroque per orbem
Artato, Garamas jaculis propioribus instat,
Et librat sæva trajectum cuspide ferrum.
Hic puer ut patrio defixum corpore telum
Conspexit, maduere genæ, subitoque trementem 455
Conripuit pallor, gemitumque ad sidera rupit.
Bis conatus erat præcurrere fata parentis,
Conversa in semet dextra: bis transtulit iras
In Pœnos Mavors: fertur per tela, per hostes
Intrepidus puer, et Gradivum passibus æquat. 460
Continuo cessere globi, latusque repente
Adparet campo limes: metit agmina tectus
Cælesti clipeo, et sternit super arma jacentum
Corporaque auctorem teli, multasque paternos
Ante oculos animas, optata piacula, mactat. 465
Tunc, rapta propere duris ex ossibus hasta,
Innixum cervice ferens humeroque parentem,
Emicat: adtonitæ tanta ad spectacula turmæ
Tela tenent; ceditque loco Libys asper, et omnis
Late cedit Iber: pietasque insignis et ætas 470
Belligeris fecit miranda silentia campis.
Tum celso e curru Mavors, «Carthaginis arces
Exscindes, inquit, Tyriosque ad fœdera coges.
Nulla tamen longo tanta exorietur in ævo
Lux tibi, care puer: macte, o! macte indole sacra, 475
Vera Jovis proles; et adhuc majora supersunt:
Sed nequeunt meliora dari.» Tum nubila Mavors
Ætheraque, emenso terras jam sole, capessit,
Et fessas acies castris clausere tenebræ.
Condebat noctem devexo Cynthia curru, 480
Fraternis adflata rotis, et ab æquore Eoo
Surgebant roseæ media inter cærula flammæ.
At consul tristis, campos Pœnisque secundam
Planitiem metuens, Trebiam collesque petebat.
Jamque dies rapti cursu navoque labore, 485
Et medio abruptus fluitabat in amne solutis
Pons vinclis, qui Dardanium transvexerat agmen,
Eridani rapidas aderat quum Pœnus ad undas.
Dumque vada et molles aditus, per devia flexo
Circuitu petit, et stagni languentia quærit, 490
Interdum rapta vicinis saltibus alno
Flumineam texit, qua transvehat agmina, classem.
Ecce aderat, Trebiæque simul vicina tenebat
Trinacrio adcitus per cærula longa Peloro,
Gracchorum proles, consul: gens inclita magno 495
Atque animosa viro, multusque in imagine claris
Præfulgebat avus titulis bellique domique.
Nec Pœni, positis trans amnem in gramine castris,
Deerant: namque animos stimulabant prospera rerum,
Increpitansque super ductor: «Quis tertius Urbi 500
Jam superest consul? quænam altera restat in armis
Sicania? en omnes Latiæ, Daunique nepotum
Convenere manus: feriant nunc fœdera mecum
Ductores Italum, ac leges et pacta reposcant,
At tu, donata tela inter Martia luce, 505
Infelix animæ, sic, sic vivasque, tuoque
Des iterum hanc laudem nato: nec fine sub ævi
Obpetere in bello detur, quum fata vocabunt.
Pugnantem cecidisse meum est.» Hæc personat ardens:
Inde levi jaculo, Massylumque inpiger alis 510
Castra sub ipsa datis irritat, et elicit hostem.
Nec Latius vallo miles debere salutem
Fas putat, aut clausas pulsari cuspide portas.
Erumpunt, cunctisque prior volat aggere aperto
Degener haud Gracchis consul: quatit aura comantes 515
Cassidis Auruncæ cristas, humeroque refulget
Sanguinei patrium saguli decus: agmina magno
Respectans clamore vocat, quaque obvia densos
Artat turba globos, rumpens iter æquore fertur.
Ut torrens celsi præceps e vertice Pindi 520
Cum sonitu ruit in campos, magnoque fragore
Avulsum montis volvit latus; obvia passim
Armenta, inmanesque feræ, silvæque trahuntur;
Spumea saxosis clamat convallibus unda.
Non, mihi Mæoniæ redeat si gloria linguæ, 525
Centenasque pater det Phœbus fundere voces,
Tot cædes proferre queam, quot dextera magni
Consulis, aut contra Tyriæ furor edidit iræ.
Murranum ductor Libyæ, ductorque Phalantum
Ausonius, gnaros belli, veteresque laborum, 530
Alter in alterius fuderunt comminus ore.
Monte procelloso Murranum miserat Anxur,
Tritonis niveo te sacra, Phalante, profundo.
Ut primum insigni fulsit velamine consul,
Quanquam orbus partem visus, unoque Cupencus 535
Lumine subficiens bellis, citat inprobus hastam,
Et summæ figit tremebundam margine parmæ.
Cui consul, namque ira coquit: «Pone, inprobe, quidquid
Restat in ore fero, et truncata fronte relucet.»
Sic ait, intorquens directo turbine robur, 540
Et dirum tota tramittit cuspide lumen.
Nec levior dextra generatus Hamilcare sævit:
Huic cadit infelix niveis Varenus in armis;
Mevanas Varenus, arat cui divitis uber
Campi Fulginia, et patulis Clitumnus in arvis 545
Candentes gelido perfundit flumine tauros.
Sed tristes Superi, atque ingrata maxima cura
Victima Tarpeio frustra nutrita Tonanti.
Instat Iber levis, et levior discurrere Maurus.
Hinc pila, hinc Libycæ certant subtexere cornus 550
Densa nube polum; quantumque interjacet æqui
Ad ripas campi, tantum vibrantia condunt
Tela, nec artatis locus est in morte cadendi.
Allius, Argyripa Daunique profectus ab arvis
Venator, rudibus jaculis et Iapyge campum 555
Persultabat equo, mediosque invectus in hostes
Appula non vana torquebat spicula dextra.
Huic horret thorax Samnitis pellibus ursæ,
Et galea annosi vallatur dentibus apri.
Verum ubi turbantem, solo ceu lustra pererret 560
In nemore, aut agitet Gargano terga ferarum,
Hinc Mago, hinc sævus pariter videre Maharbal,
Ut, subigente fame, diversis rupibus ursi
Invadunt trepidum gemina inter prælia taurum,
Nec partem prædæ patitur furor: haud secus acer 565
Hinc atque hinc jaculo devolvitur Allius acto.
It stridens per utrumque latus Maurusia taxus:
Obvia tum medio sonuerunt spicula corde,
Incertumque fuit, letum cui cederet hastæ.
Et jam, dispersis Romana per agmina signis, 570
Palantes agit, ad ripas, miserabile! Pœnus
Inpellens trepidos, fluvioque inmergere certat.
Tum Trebia infausto nova prælia gurgite fessis
Inchoat, ac precibus Junonis suscitat undas.
Haurit subsidens fugientum corpora tellus, 575
Infidaque soli frustrata voragine sorbet;
Nec niti, lentoque datur convellere limo
Mersa pedum penitus vestigia: labe tenaci
Hærent devincti gressus, resolutaque ripa
Inplicat, aut cæca prosternit fraude paludis. 580
Jamque alius super atque alius per lubrica surgens,
Dum sibi quisque viam per inextricabile litus
Præripit, et putri luctatur cespite, lapsi
Obcumbunt, seseque sua pressere ruina.
Ille, celer nandi, jam jamque adprendere tuta 585
Dum parat, et celso connisus corpore prensat
Gramina summa manu, liquidisque emergit ab undis,
Contorta ripæ pendens adfigitur hasta.
Hic hostem, orbatus telo, complectitur ulnis,
Luctantemque vado permixta morte coercet. 590
Mille simul leti facies. Ligus occidit arvis;
Sed projecta viri lymphis fluvialibus ora
Sanguineum hauserunt longis singultibus amnem.
Enabat tandem medio vix gurgite pulcher
Irpinus, sociumque manus clamore vocabat; 595
Quum rapidis inlatus aquis, et vulnere multo
Inpulit asper equus, fessumque sub æquora mersit.
Adcumulat clades subito conspecta per undas
Vis elephantorum turrito concita dorso.
Namque vadis præceps rapitur, ceu proruta cautes 600
Avulsi montis, Trebiamque insueta timentem
Præ se pectore agit, spumantique incubat alveo.
Explorant adversa viros, perque aspera duro
Nititur ad laudem virtus interrita clivo.
Namque inhonoratam Fibrenus perdere mortem 605
Et famæ nudam inpatiens, «Spectabimur, inquit,
Nec, Fortuna, meum condes sub gurgite letum.
Experiar, sitne in terris, domitare quod ensis
Non queat Ausonius, Tyrrhenave permeet hasta.»
Tum jacit adsurgens, dextroque in lumine sistit 610
Spicula sæva feræ, telumque in vulnere linquit.
Stridore horrisono penetrantem cuspidis ictum
Bellua prosequitur, laceramque cruore profuso
Adtollit frontem, ac lapso dat terga magistro.
Tum vero invadunt jaculis crebraque sagitta, 615
Ausi jam sperare necem, inmensosque per armos
Et laterum extentus venit atra cuspide vulnus.
Stat multa in tergo et nigranti lancea dorso,
Ac silvam ingentem concusso corpore vibrat,
Donec, consumtis longo certamine telis, 620
Concidit, et clausit magna vada pressa ruina.
Ecce per adversum, quanquam tardata morantur
Vulnere membra virum, subit inplacabilis amnem
Scipio, et innumeris infestat cædibus hostem.
Corporibus, clipeisque simul, galeisque cadentum 625
Contegitur Trebia, et vix cernere linquitur undas.
Mazæus jaculo, Gestar prosternitur ense;
Tum Pelopeus avis Cyrenes incola Telgon.
Huic torquet rapido conreptum e gurgite pilum,
Et, quantum longo ferri tenuata rigore 630
Procedit cuspis, per hiantia transigit ora.
Pulsati ligno sonuere in vulnere dentes.
Nec leto quæsita quies: turgentia membra
Eridano Trebia, Eridanus dedit æquoris undis.
Tu quoque, Thapse, cadis, tumulo post fata negato. 635
Quid domus Hesperidum, aut luci juvere Dearum,
Fulvos aurifera servantes arbore ramos?
Intumuit Trebia, et stagnis se sustulit imis;
Jamque ferox totum propellit gurgite fontem,
Atque omnes torquet vires: furit unda sonoris 640
Vorticibus, sequiturque novus cum murmure torrens.
Sensit, et adcensa ductor violentius ira,
«Magnas, o Trebia, et meritas mihi, perfide, pœnas
Exsolves, inquit: lacerum per Gallica rivis
Dispergam rura, atque amnis tibi nomina demam, 645
Quoque aperis te fonte, premam; nec tangere ripas,
Inlabique Pado dabitur: quænam ista repente
Sidonium, infelix, rabies te reddidit amnem?»
Talia jactantem consurgens agger aquarum
Inpulit, atque humeros curvato gurgite pressit. 650
Arduus adversa mole incurrentibus undis
Stat ductor, clipeoque ruentem sustinet amnem.
Nec non a tergo fluctus stridente procella
Spumeus inrorat summas adspergine cristas.
Ire vadis, stabilemque vetat defigere gressum 655
Subducta tellure Deus; percussaque longe
Raucum saxa sonant; undæque ad bella parentis
Excitæ pugnant, et ripas perdidit amnis.
Tum madidos crines, et glauca fronde revinctum
Adtollit cum voce caput: «Pœnasne superbas 660
Insuper, et nomen Trebiæ delere minaris,
O regnis inimice meis? quot corpora porto
Dextra fusa tua! clipeis galeisque virorum,
Quos mactas, artatus iter cursumque reliqui.
Cæde, vides, stagna alta rubent, retroque feruntur. 665
Adde modum dextræ, aut campis incumbe propinquis.»
Hæc, Venere adjuncta, tumulo spectabat ab alto
Mulciber, obscuræ tectus caligine nubis.
Ingravat ad cælum sublatis Scipio palmis:
«Di patrii, quorum auspiciis stat Dardana Roma, 670
Talin’ me leto tanta inter prælia nuper
Servastis? fortine animam hanc exscindere dextra
Indignum est visum? redde o me, nate, periclis;
Redde hosti! liceat bellanti arcessere mortem,
Quam patriæ fratrique probem.» Tum percita dictis 675
Ingemuit Venus, et rapidas direxit in amnem
Conjugis invicti vires: agit undique flammas
Dispersus ripis ignis, multosque per annos
Nutritas fluvio populatur fervidus umbras.
Uritur omne nemus, lucosque effusus in altos 680
Inmissis crepitat victor Vulcanus habenis.
Jamque ambusta comas abies, jam pinus et alni;
Jam, solo restans trunco, dimisit in altum
Populus adsuetas ramis habitare volucres.
Flamma vorax imo penitus de gurgite tractos 685
Absorbet latices, sævoque urgente vapore
Siccus inarescit ripis cruor: horrida late
Scinditur in rimas, et hiatu rupta dehiscit
Tellus, ac stagnis altæ sedere favillæ.
Miratur pater æternos cessare repente 690
Eridanus cursus; Nympharumque intima mæstus
Inplevit chorus adtonitis ululatibus antra.
Ter caput ambustum conantem adtollere, jacta
Lampade, Vulcanus mersit fumantibus undis:
Ter conrepta Dei crines nudavit arundo. 695
Tum demum admissæ voces et vota precantis,
Orantique datum ripas servare priores;
Ac tandem a Trebia revocavit Scipio fessas
Munitum in collem, Graccho comitante, cohortes.
At Pœnus, multo fluvium veneratus honore, 700
Gramineas undis statuit socialibus aras,
Nescius heu! quanto Superi majora moverent,
Et quos Ausoniæ luctus, Trasymene, parares.
Boiorum nuper populos turbaverat armis
Flaminius, facilisque viro tum gloria belli, 705
Corde levem atque astus inopem contundere gentem.
Sed labor haud idem Tyrio certasse tyranno.
Hunc, lævis Urbi genitum ad fatalia damna
Ominibus, parat imperio Saturnia fesso
Ductorem, dignumque virum veniente ruina. 710
Inde ubi prima dies juris, clavumque regendæ
Invasit patriæ, ac sub nutu castra fuere;
Ut pelagi rudis, et pontum tractare per artem
Nescius, adcepit miseræ si jura carinæ,
Ventorum tenet ipse vicem, cunctisque procellis 715
Dat jactare ratem: fertur vaga gurgite puppis
Ipsius in scopulos dextra inpellente magistri.
Ergo agitur raptis præceps exercitus armis
Lydorum in populos, sedemque ab origine prisci
Sacratam Corythi, junctosque a sanguine avorum 720
Mæonios Italis permixta stirpe colonos.
Nec regem Afrorum noscenda ad cœpta moratur
Laude super tanta monitor Deus: omnia somni
Condiderant, ægrisque dabant oblivia curis,
Quum Juno, in stagni numen conversa propinqui, 725
Et madidæ frontis crines circumdata fronde
Populea, stimulat subitis præcordia curis,
Ac rumpit ducis haud spernenda voce quietem.
«O felix famæ, et Latio lacrimabile nomen,
Hannibal, Ausonia si te Fortuna creasset, 730
Ad magnos venture Deos! cur fata tenemus?
Pelle moras: brevis est magni fortuna favoris.
Quantum vovisti, quum Dardana bella parenti
Jurares, fluet Ausonio tibi corpore tantum
Sanguinis, et patrias satiabis cædibus umbras. 735
Nobis persolves meritos securus honores.
Namque ego sum, celsis quem cinctum montibus ambit
Tmolo missa manus, stagnis Trasymenus opacis.»
His agitur monitis, et lætam numine pubem
Protinus aerii præceps rapit aggere montis. 740
Horrebat glacie saxa inter lubrica, summo
Piniferum cælo miscens caput, Apenninus.
Condiderat nix alta trabes, et vertice celso
Canus apex structa surgebat ad astra pruina.
Ire jubet: prior exstingui labique videtur 745
Gloria, post Alpes si stetur montibus ullis.
Scandunt prærupti nimbosa cacumina saxi,
Nec superasse jugum finit, mulcetve laborem.
Plana natant, putrique gelu liquentibus undis
Invia limosa restagnant arva palude. 750
Jamque ducis nudus tanta inter inhospita vertex
Sævitia quatitur cæli, manante per ora
Perque genas oculo: facilis sprevisse medentes,
Optatum bene credit emi quocumque periclo
Bellandi tempus: non frontis parcit honori, 755
Dum ne perdat iter: non cetera membra moratur
In pretium belli dare, si victoria poscat;
Satque putat lucis, Capitolia cernere victor
Qua queat, atque Italum feriat qua comminus hostem.
Talia perpessi tandem inter sæva locorum 760
Optatos venere lacus; ubi deinde per arma
Sumeret amissi numerosa piacula visus.
Ecce autem Patres aderant Carthagine missi:
Causa viæ non parva viris; nec læta ferebant.
Mos fuit in populis, quos condidit advena Dido, 765
Poscere cæde Deos veniam, ac flagrantibus aris
(Infandum dictu!) parvos inponere natos.
Urna reducebat miserandos annua casus,
Sacra Thoanteæ ritusque imitata Dianæ.
Cui fato sortique Deum de more petebat 770
Hannibalis prolem discors antiquitus Hannon.
Sed propior metus armati ductoris ab ira,
Et magna ante oculos stabat genitoris imago.
Asperat hæc fœdata genas, lacerataque crines,
Atque urbem complet mæsti clamoris Imilce. 775
Edonis ut Pangæa super trieteride mota
It juga, et inclusum suspirat pectore Bacchum.
Ergo inter Tyrias, facibus ceu subdita, matres
Clamat, «Io conjux! quocumque in cardine mundi
Bella moves, huc signa refer: violentior hic est, 780
Hic hostis propior! tu nunc fortasse sub ipsis
Urbis Dardaniæ muris, vibrantia tela
Excipis intrepidus clipeo, sævamque coruscans
Lampada, Tarpeiis infers incendia tectis.
Interea tibi prima domus atque unica proles 785
Heu! gremio in patriæ Stygias raptatur ad aras.
I nunc, Ausonios ferro populare penates,
Et vetitas molire vias! I, pacta resigna
Per cunctos jurata Deos! sic præmia reddit
Carthago, et tales jam nunc tibi solvit honores! 790
Quæ porro hæc pietas, delubra adspergere tabo?
Heu primæ scelerum causæ mortalibus ægris,
Naturam nescire Deum! justa ite precari
Ture pio, cædumque feros avertite ritus.
Mite et cognatum est homini Deus: hactenus, oro, 795
Sit satis ante aras cæsos vidisse juvencos;
Aut si, velle nefas Superos, fixumque sedetque,
Me, me, quæ genui, vestris absumite votis.
Cur spoliare juvat Libycas hac indole terras?
An flendæ magis Ægates, et mersa profundo 800
Punica regna forent, olim si sorte cruenta
Esset tanta mei virtus prærepta mariti?»
Hæc, dubios vario Divumque hominumque timore,
Ad cauta inlexere Patres; ipsique relictum,
Abnueret sortem, an superum pareret honori. 805
Tum vero trepidare metu vix compos Imilce,
Magnanimi metuens inmitia corda mariti.
His avide auditis ductor sic deinde profatur:
«Quid tibi pro tanto non inpar munere solvat
Hannibal æquatus Superis? quæ præmia digna 810
Inveniam, Carthago parens? noctemque diemque
Arma feram; templisque tuis hinc plurima faxo
Hostia ab Ausonio veniat generosa Quirino.
At puer armorum et belli servabitur heres.
Spes, o nate, meæ, Tyriarumque unica rerum, 815
Hesperia minitante, salus, terraque fretoque
Certare Æneadis, dum stabit vita, memento.
Perge, patent Alpes; nostroque incumbe labori.
Vos quoque, Dî patrii, quorum delubra piantur
Cædibus, atque coli gaudent formidine matrum, 820
Huc lætos vultus totasque advertite mentes.
Namque paro sacra, et majores molior aras.
Tu, Mago, adversi conside in vertice montis:
Tu lævos propior colles adcede, Choaspe:
Ad claustra et fauces ducat per opaca Sychæus. 825
Ast ego te, Trasymene, vago cum milite præceps
Lustrabo, et Superis quæram libamina belli.
Namque haud parva Deus promissis spondet apertis,
Quæ spectata, viri, patriam referatis in urbem.»
LIBER QUINTUS.
ARGUMENTUM.
Hannibal solis occasu loca insidiis nata, ubi maxime montes
Cortonenses Trasymenus subit, militibus obsederat; 1-23.
Flaminius autem postero die, vix dum satis certa luce, agmine
incomposito, et majore lixarum fere quam militum numero, angustias
superat; 24-52.
Quo facto, confestim pugnæ signum proponit, et, neque variis prodigiis
territus, neque Corvini aliorumque, qui salutaria magis, quam speciosa
suadebant, monitis precibusque motus a proposito deflectit; 53-104.
Quin potius inanem hostis et periculi metum graviter increpat,
omnibusque jam ad prælium rite præparatis animum suorum, magna ex
parte fractum, verbis confirmat; 105-185.
Hannibal ubi, id quod petierat, hostem lacu montibusque clausum habet,
suis quoque copiis tuba signum dat simul invadendi: quo audito, omnes
ex pluribus vallibus pariter decurrunt, et Romanis, quorum sortem Dii
quoque, excepta Junone, lugent, undique circumfunduntur; 186-207.
Tum Picentes pugnam capessunt, et Pœnis secunda fortuna, Romanis ira
ac desperatione adcensis, diu dubia utrimque victoria dimicatur;
208-228.
Ex Romanis Lateranus et Lentulus in medios hostes ruunt; 229-257.
Nerius et Volunx pereunt; 258-267.
Inter reliquos vero eminet Appius juvenis, qui in fortissimum quemque
impetum facit; sed postremo a Magone, qui ad mortem Isalcis, generi
sui, vindicandam adproperat, hasta trajicitur; 268-332.
Nec minus tristem vitæ exitum habet Mamercus, qui, dum cæso signifero
Lusitano vexilloque ei erepto fœdam suorum fugam sistit, permultis
vulneribus confossus cadit; 333-343.
Magonem ab Appio vulneratum ex pugna subducit Hannibal, ut a Synhalo
in castris sanetur; 344-375.
Quos ubi ex acie excedere videt consul, optatam sibi rei bene gerendæ
occasionem oblatam ratus, animum recipit, et Bogum, Pagasum, Othryn,
giganti similem, ingentemque aliorum Pœnorum numerum prosternit;
376-456.
Dum hæc in campo geruntur, multi Romanorum et Siculi, auxilio ipsis ab
Hierone missi, in colles et silvas confugiunt, ubi Sychæus Tauranum
aliosque trepidos cædit, et arbores, in quas conscenderant, vel
bipenni succidit, vel igne circumdat, donec eum successu elatum
consul, gladio per latus adacto, jugulat; 457-529.
Interim, Hannibal cum fratre sanato in prælium redit, et præter alios
Fontanum, Butam, Lævinum, Viridasium, Fadum, Labicum et Herminium
obtruncat; 530-583.
Qua hostium strage edita, ex mæsto vultu et clamore Pœnorum, qui
exanimum Sychæi corpus in castra deferunt, jacturam tanti viri animo
præsagit, cujus ulciscendi causa Flaminium ad singulare certamen
provocat, quod et temerarius hic vir non detrectat; 584-610.
Sed repente ingens terræ motus oritur, qui duces, ad impetum faciendum
jam paratos, dirimit, Romanosque metu perculsos in fugam convertit;
611-631.
Quos dum revocat consul, Ducarius, Insuber eques, facie eum noscitans,
populares suos ad vindicandam cladem, olim ab eo acceptam, incitat:
quo facto Flaminius magno telorum numero, et fortissimorum juvenum,
qui omni spe abjecta voluntariam sibi mortem consciscunt, acervo
obruitur; 632-666.
Prælio ita confecto, Hannibal cum fratre campum perlustrans, signa
virtutis Romanæ, in mortuorum quoque vultu corporibusque conspicuæ,
admiratione spectaculi obstupefactus suis commendat, et inminente jam
nocte in castra redit; 667-678.
Ceperat Etruscos occulto milite colles
Sidonius ductor, perque alta silentia noctis
Silvarum anfractus cæcis insiderat armis.
At parte e læva, restagnans gurgite vasto,
Effigiem in pelagi lacus humectabat inertis, 5
Et late multo fœdabat proxima limo:
Quæ vada, Faunigenæ regnata antiquitus Arno,
Nunc volvente die Trasymeni nomina servant.
Lydius huic genitor, Tmoli decus, æquore longo
Mæoniam quondam in Latias advexerat oras 10
Tyrrhenus pubem, dederatque vocabula terris;
Isque insueta tubæ monstravit murmura primus
Gentibus, et bellis ignava silentia rupit.
Nec modicus voti natum ad majora fovebat.
Verum ardens puero, castumque exuta pudorem, 15
(Nam forma certare Deis, Trasymene, valeres)
Litore conreptum stagnis demisit Agylle,
Flore capi juvenum primævo lubrica mentem
Nympha, nec Idalia lenta incaluisse sagitta.
Solatæ viridi penitus fovere sub antro 20
Naides, amplexus undosaque regna trementem.
Hinc dotale lacus nomen, lateque hymenæo
Conscia lascivo Trasymenus dicitur unda.
Et jam curriculo nigram nox roscida metam
Stringebat, nec se thalamis Tithonia conjux 25
Protulerat, stabatque nitens in limine primo,
Quum minus abnuerit noctem desîsse viator,
Quam cœpisse diem: consul carpebat iniquas,
Prægrediens signa ipsa, vias, omnisque ruebat
Mixtus eques; nec discretis levia arma maniplis, 30
Insertique globo pedites, et inutile Marti
Lixarum vulgus, præsago cuncta tumultu
Inplere, ac pugnam fugientum more petebant.
Tum super ipse lacus, densam caligine cæca
Exhalans nebulam, late conruperat omnem 35
Prospectum miseris, atque atræ noctis amictu
Squalebat pressum picea inter nubila cælum.
Nec Pœnum liquere doli: sedet ense reposto
Abditus, et nullis properantem obcursibus arcet.
Ire datur; longeque patet, ceu pace quieta, 40
Incustoditum, mox inremeabile, litus.
Namque sub angustas artato limite fauces
In fraudem ducebat iter, geminumque receptis
Exitium, hinc rupes, hinc undæ claustra premebant.
At cura umbroso servabat vertice montis 45
Hostilem ingressum, refugos habitura sub ictu.
Haud secus ac vitreas sollers piscator ad undas,
Ore levem patulo texens de vimine nassam,
Cautius interiora ligat, mediamque per alvum,
Sensim fastigans, compressa cacumina nectit, 50
Ac fraude artati remeare foraminis arcet
Introitu facilem, quem traxit ab æquore, piscem.
Ocius interea propelli signa jubebat
Excussus consul fatorum turbine mentem,
Donec flammiferum tollentes æquore currum 55
Solis equi sparsere diem: jamque, orbe renato,
Diluerat nebulas Titan, sensimque fluebat
Caligo in terras nitido resoluta sereno.
Tunc ales, priscum populis de more Latinis
Auspicium, quum bella parant, mentesque Deorum 60
Explorant super eventu, ceu præscia luctus,
Damnavit vesci, planctuque alimenta refugit.
Nec rauco taurus cessavit flebile ad aras
Inmugire sono, pressamque ad colla bipennem
Incerta cervice ferens, altaria liquit. 65
Signa etiam adfusa certant dum vellere mole,
Teter humo lacera nitentum erupit in ora
Exsultans cruor, et cædis documenta futuræ
Ipsa parens miseris gremio dedit atra cruento:
Ac super hæc Divum genitor, terrasque fretumque 70
Concutiens tonitru, Cyclopum rapta caminis
Fulmina Tyrrhenas Trasymeni torsit in undas,
Ictusque ætherea per stagna patentia flamma
Fumavit lacus, atque arserunt fluctibus ignes.
Heu vani monitus, frustraque morantia Parcas 75
Prodigia! heu fatis Superi certasse minores!
Atque hic, egregius linguæ, nomenque superbum,
Corvinus, Phœbea sedet cui casside fulva
Ostentans ales proavitæ insignia pugnæ,
Plenus et ipse Deûm, et socium terrente pavore, 80
Inmiscet precibus monita, atque his vocibus infit:
«Iliacas per te flammas, Tarpeiaque saxa,
Per patrios, consul, muros, suspensaque nostræ
Eventu pugnæ natorum pignora, cedas
Oramus Superis, tempusque ad prælia dextrum 85
Opperiare: dabunt idem camposque diemque
Pugnandi; tantum ne dedignare secundos
Exspectare Deos: quum fulserit hora, cruentam
Quæ stragem Libyæ portet, tum signa sequentur
Nulla vulsa manu, vescique interritus ales 90
Gaudebit, nullosque vomet pia terra cruores.
An te præstantem belli fugit, inproba quantum
Hoc possit Fortuna loco? sedet obvius hostis
Adversa fronte; at circa nemorosa minantur
Insidias juga, nec læva stagnantibus undis 95
Effugium patet, et tenui stant tramite fauces.
Si certare dolis et bellum ducere cordi est,
Interea rapidis aderit Servilius armis,
Cui par imperium, et vires legionibus æquæ.
Bellandum est astu: levior laus in duce dextræ.» 100
Talia Corvinus, primoresque addere passim
Orantum verba, et divisus quisque timori
Nunc Superos, ne Flaminio, nunc deinde precari
Flaminium, ne Cælicolis contendere perstet.
Acrius hoc adcensa ducis surrexerat ira, 105
Auditoque furens socias non defore vires:
«Siccine nos, inquit, Boiorum in bella ruentes
Spectastis, quum tanta lues vulgusque tremendum
Ingrueret, rupesque iterum Tarpeia paveret?
Quas ego tunc animas dextra, quæ corpora fudi, 110
Irata tellure sata, et vix vulnere vitam
Reddentes uno! Jacuere ingentia membra
Per campos, magnisque premunt nunc ossibus arva.
Scilicet has sera ad laudes Servilius arma
Adjungat, nisi diviso vicisse triumpho 115
Ut nequeam, et decoris contentus parte quiescam?
Quippe monent Superi: similes ne fingite vobis,
Classica qui tremitis, Divos: sat magnus in hostem
Augur adest ensis, pulchrumque et milite dignum
Auspicium Latio, quod in armis dextera præstat. 120
An, Corvine, sedet, clausum se consul inerti
Ut teneat vallo? Pœnus nunc occupet altos
Arreti muros, Corythi nunc diruat arcem?
Hinc Clusina petat? postremo ad mœnia Romæ
Inlæsus contendat iter? deforme sub armis 125
Vana superstitio est: Dea sola in pectore Virtus
Bellantum viget. Umbrarum me noctibus atris
Agmina circumstant, Trebiæ qui gurgite, quique
Eridani volvuntur aquis, inhumata juventus.»
Nec mora: jam medio cœtu signisque sub ipsis 130
Postrema aptabat nulli exorabilis arma.
Ære atque æquorei tergo flavente juvenci
Cassis erat munita viro; cui vertice surgens
Triplex crista jubas effundit crine Suevo:
Scylla super, fracti contorquens pondera remi, 135
Instabat, sævosque canum pandebat hiatus:
Nobile Gargeni spolium, quod rege superbus
Boiorum cæso capiti inlacerabile victor
Aptarat, pugnasque decus portabat in omnes.
Loricam induitur; tortos huic nexilis hamos 140
Ferro squama rudi, permixtoque asperat auro.
Tum clipeum capit, adspersum quem cædibus olim
Celticus ornarat cruor, humentique sub antro,
Ceu fetum, lupa permulcens puerilia membra,
Ingentem Assaraci cælo nutribat alumnum. 145
Hinc ensem lateri, dextræque adcommodat hastam.
Stat sonipes, vexatque ferox humentia frena,
Caucasiam instratus virgato corpore tigrim.
Inde exceptus equo, qua dant angusta viarum,
Nunc hos, nunc illos adit, atque hortatibus inplet: 150
«Vestrum opus est vestrumque decus, subfixa per Urbem
Pœni ferre ducis spectanda parentibus ora.
Unum hoc pro cunctis sat erit caput: aspera quisque
Hortamenta sibi referat: meus, heu! meus atris
Ticini frater ripis jacet: at meus alta 155
Metitur stagna Eridani sine funere natus.
Hæc sibi quisque: sed est vestrum cui nulla doloris
Privati rabies, is vero ingentia sumat
E medio, fodiant quæ magnas pectus in iras;
Perfractas Alpes, passamque infanda Saguntum, 160
Quosque nefas vetiti transcendere nomen Iberi,
Tangere jam Thybrim: nam dum vos augur, et extis
Quæsitæ fibræ, vanusque moratur haruspex,
Solum jam superest, Tarpeio inponere castra.»
Turbidus hæc, visoque artis in millibus atras 165
Bellatore jubas aptante: «Est, Orphite, munus,
Est, ait, hoc certare tuum; quis opima volenti
Dona Jovi portet feretro suspensa cruento?
Nam cur hæc alia pariatur gloria dextra?»
Hinc prævectus equo, postquam inter prælia notam 170
Adcepit vocem; «Procul hinc te Martius, inquit,
Murrane, ostendit clamor, videoque furentem
Jam Tyria te cæde: venit laus quanta! sed, oro,
Hæc angusta loci ferro patefacta relaxa.»
Tum Soracte satum, præstantem corpore et armis, 175
Æquanum noscens, patrio cui ritus in arvo,
Quum pius Arcitenens adcensis gaudet acervis,
Exta ter innocuos lætum portare per ignes:
«Sic in Apollinea semper vestigia pruna
Inviolata teras, victorque vaporis ad aras 180
Dona serenato referas solennia Phœbo;
Concipe, ait, dignum factis, Æquane, furorem
Vulneribusque tuis: socio te cædis et iræ
Non ego Marmaridum mediam penetrare phalangem
Cinyphiæque globos dubitarim inrumpere turmæ.» 185
Nec jam ultra monitus et verba morantia Martem
Ferre valet, longo Æneadis quod flebitur ævo.
Increpuere simul feralia classica signum,
Ac tuba terrificis fregit stridoribus auras.
Heu dolor, heu lacrimæ, nec tot post secula seræ! 190
Horresco ut pendente malo, ceu ductor ad arma
Exciret Tyrius: latebrosis collibus Astur,
Et Libys, et torta Baliaris sævus habena
Erumpunt, multusque Maces, Garamasque, Nomasque:
Tum, quo non alius venalem in prælia dextram 195
Ocior adtulerit conductaque bella probarit,
Cantaber, et galeæ contemto tegmine Vasco.
Hinc pariter rupes, lacus hinc, hinc arma, simulque
Consona vox urget, signum clamore vicissim
Per colles Tyria circumfundente corona. 200
Avertere Dei vultus, fatoque dederunt
Majori non sponte locum: stupet ipse tyranni
Fortunam Libyci Mavors; disjectaque crinem
Inlacrimat Venus; et Delum pervectus Apollo
Tristem mærenti solatur pectine luctum. 205
Sola, Apennini residens in vertice, diras
Exspectat cædes inmiti pectore Juno.
Primæ Picentum, rupto ceu turbine fusa
Agmina et Hannibalem ruere ut videre, cohortes
Invadunt ultro, et pœnas pro morte futura, 210
Turbato victore, petunt adcensa juventus;
Et, velut erepto metuendi libera cælo,
Manibus ipsa suis præsumta piacula mittit.
Funditur unanimo nisu et concordibus ausis
Pilorum in Pœnos nimbus, fixosque repulsi 215
Submittunt clipeos curvato pondere teli.
Acrius hoc rursum Libys, ut præsentia sævi
Exstimulat ducis, hortantes se quisque vicissim
Incumbunt, pressoque inpellunt pectore pectus.
Ipsa facem quatiens, ac flavam sanguine multo 220
Sparsa comam, medias acies Bellona pererrat.
Stridit Tartarea nigro sub pectore Divæ
Letiferum murmur, feralique horrida cantu
Buccina lymphatas agit in certamina mentes.
His iras adversa fovent, crudusque ruente 225
Fortuna stimulus spem projecisse salutis:
Hos dexter Deus, et læto Victoria vultu
Adridens acuit, Martisque favore fruuntur.
Abreptus pulchro cædum Lateranus amore,
Dum sequitur dextram, in medios penetraverat hostes. 230
Quem postquam florens æquali Lentulus ævo
Conspexit, nimium pugnæ, nimiumque cruoris,
Infestas inter non æquo Marte catervas
Fata inritantem, nisu se concitat acri;
Inmitemque Bagam, qui jam vicina serebat 235
Vulnera pugnantis tergo, velocior hasta
Occupat, et socium duris se casibus addit.
Tunc alacres arma adglomerant, geminaque corusci
Fronte micant; paribus fulgent capita ardua cristis.
Actus in adversos casu (namque obvia ferre 240
Arma quis auderet, nisi quem Deus ima colentum
Damnasset Stygiæ nocti?) præfracta gerebat
Syrticus excelso decurrens robora monte;
Et quatiens acer nodosi pondera rami,
Flagrabat geminæ nequidquam cædis amore. 245
«Non hic Ægates, infidaque litora nautis,
O juvenes, motumque novis sine Marte procellis
Fortunam bello pelagus dabit: æquoris olim
Victores, media sit qualis discite terra
Bellator Libys, et meliori cedite regno.» 250
Ac simul infesto Lateranum pondere truncæ
Arboris urgebat, jungens convicia pugnæ.
Lentulus huic frendens ira: «Trasymenus in altos
Adscendet citius colles, quam sanguine roret
Iste pio ramus.» Subsidensque ilia nisu 255
Conantis suspensa fodit: tum fervidus atro
Pulmone exundat per hiantia viscera sanguis.
Nec minus adcensis in mutua funera dextris
Parte alia campi sævit furor. Altus Iertes
Obtruncat Nerium; Rullo ditissimus arvi 260
Obcumbis, generose Volunx; nec clausa repostis
Pondera thesauris, patrio nec regia quondam
Præfulgens ebore, et possessa mapalia soli
Profuerunt. Quid rapta juvant? quid gentibus auri
Numquam exstincta sitis? modo quem Fortuna fovendo 265
Congestis opibus donisque refersit opimis,
Nudum Tartarea portabit navita cymba.
Juxta bellator juvenilibus Appius ausis
Pandebat campum cæde; atque, ubi plurima virtus,
Nullique adspirare vigor, decus inde petebat. 270
Obvius huic Atlas, Atlas a litore Ibero,
Nequidquam extremæ longinquus cultor arenæ
Inpetit os hasta; leviterque e corpore summo
Degustat cuspis generosum extrema cruorem.
Intonuere minæ, violentaque lumina flammis 275
Exarsere novis: furit et diffulminat omnem
Obstantum turbam; at clausum sub casside vulnus
Martia commendat mananti sanguine membra.
Tum vero adspiceres pavitantem, et condere semet
Nitentem sociis juvenem; ceu tigride cerva 280
Hyrcana quum pressa tremit; vel territa pennas
Conligit accipitrem cernens in nube columba;
Aut dumis subit, albenti si sensit in æthra
Librantem nisus aquilam, lepus ore citato.
Ense ferit tum colla viri, dextramque micantem 285
Demetit, ac mutat successu sævior hostem.
Stabat fulgentem portans in bella bipennem
Cinyphius; socerique miser Magonis inire
Optabat pugnam ante oculos, spe laudis, Isalces,
Sidonia tumidus sponsa, vanoque superbus 290
Fœdere promissæ post Dardana prælia tædæ.
Huic inmittit atrox violentas Appius iras,
Conantique gravem fronti librare securim,
Altior insurgens, galeam super exigit ictum:
At fragilis valido conamine solvitur ensis 295
Ære in Cinyphio; nec dispar sortis Isalces
Umbonem incerto detersit futilis ictu.
Tum quod humo haud umquam valuisset tollere saxum,
Ni vires trux ira daret, contorquet anhelans
Appius, et lapsu resupino in terga cadentem 300
Mole premit scopuli, perfractisque ossibus urguet.
Vidit conjuncto miscens certamina campo
Labentem socer; et lacrimæ sub casside fusæ
Cum gemitu; rapidusque ruit: data fœdera nuper
Adcendunt animos exspectatique nepotes. 305
Jamque aderat, clipeumque viri atque inmania membra
Lustrabat visu; propiorque a fronte coruscæ
Lux galeæ sævas paulum tardaverat iras.
Haud secus, e specula præceps delatus opaca,
Subsidens campo submissos contrahit artus, 310
Quum vicina trucis conspexit cornua tauri,
Quamvis longa fames stimulet, leo; nunc ferus alta
Surgentes cervice toros, nunc torva sub hirta
Lumina miratur fronte; ac jam signa moventem,
Et sparsa pugnas meditantem spectat arena. 315
Hic prior intorquens telum sic Appius infit:
«Si qua tibi pietas, ictum ne desere fœdus;
Et generum comitare, socer.» Per tegmina velox
Tunc ærisque moras lævo stetit hasta lacerto.
At contra non dicta Libys, sed fervidus hastam 320
Perlibrat, magni donum memorabile fratris,
Cæso quam victor sub mœnibus ille Sagunti
Abstulerat Durio, ac spectatæ nobile pugnæ
Germano dederat portare in prælia pignus.
Telum ingens, perque arma viri, perque ora, doloris 325
Adjutum nisu, letalem pertulit ictum;
Exsanguesque viri conantis vellere ferrum
In vulnus cecidere manus: jacet æquore nomen
Clarum Mæonio, atque Italæ pars magna ruinæ
Appius: intremuere lacus, corpusque refugit 330
Contractis Trasymenus aquis; telum ore cruento
Exspirans premit, atque admorsæ inmurmurat hastæ.
Nec fati melior Mamercus corpore toto
Exsolvit pœnas, nulli non saucius hosti.
Namque per adversos, qua Lusitana ciebat 335
Pugnas dira manus, raptum cum sanguine cæsi
Signiferi magna vexillum mole ferebat,
Et trepida infelix revocabat signa suorum.
Sed furiata cohors, ausisque adcensa superbis,
Quodcumque ipsa manu gestabat missile, quidquid 340
Præbebat tellus, sparsis vix pervia telis,
Injecit pariter; pluresque in corpore nullo
Invenere locum perfossis ossibus hastæ.
Advolat interea fraterni vulneris ira
Turbatus Libyæ ductor, visoque cruore, 345
Num lateri cuspis, num toto pondere telum
Sedisset, fratremque amens sociosque rogabat.
Utque metum leti procul, et leviora pavore
Cognovit, proprio tectum gestamine præceps
Ex acie rapit, et tutis a turbine pugnæ 350
Constituit castris. Medicas hinc ocius artes,
Et senioris opem Synhali vocat: unguere vulnus
Herbarum hic succis, ferrumque e corpore cantu
Exigere, et somnum tacto misisse chelydro,
Anteibat cunctos: nomenque erat inde per urbes 355
Perque Parætoniæ celebratum litora Syrtis.
Ipse olim antiquo primum Garamanticus Hammon
Scire pater dederat Synhalo, morsusque ferarum,
Telorumque graves ictus sedare medendo.
Atque is deinde suo moriens cælestia dona 360
Monstravit nato, natusque heredis honori
Tramisit patrias artes; quem deinde secutus
Haud levior fama Synhalus, Garamantica sollers
Monstrata augebat studio, multaque vetustum
Hammonis comitem numerabat imagine patrem. 365
Tum proavita ferens leni medicamina dextra
Ocius, intortos de more adstrictus amictus,
Mulcebat lympha purgatum sanguine vulnus.
At Mago, exuvias secum, cæsique volutans
Hostis mente necem, fraternas pectore curas 370
Pellebat dictis, et casum laude levabat:
«Parce metu, germane; meis medicamina nulla
Adversis majora feres: jacet Appius hasta
Ad manes pulsus nostra: si vita relinquat,
Sat nobis actum est; sequar hostem lætus ad umbras.» 375
Quæ dum turbatos avertunt æquore campi
Ductores, valloque tenent; ex agmine Pœnum
Cedentem consul tumulo speculatus ab alto,
Atque atram belli castris se condere nubem,
Turbidus extemplo trepidantes milite mæsto 380
Invadit cuneos, subitoque pavore relaxat
Jam rarescentes acies: tum voce feroci
Poscit equum, ac mediæ ruit in certamina vallis.
Sic ubi torrentem crepitanti grandine nimbum
Inlidit terris, molitur Juppiter altas 385
Fulmine nunc Alpes, nunc mixta Ceraunia cælo,
Intremuere simul tellus, et pontus, et æther,
Ipsaque commoto quatiuntur Tartara mundo.
Incidit adtonitis inopino turbine Pœnis
Haud secus inprovisa lues, gelidusque sub ossa 390
Pervasit miseris conspecti consulis horror.
It medius, ferroque ruens densissima, latum
Pandit iter: clamor vario discrimine vocum
Fert belli rabiem ad Superos, et sidera pulsat.
Ceu pater Oceanus quum sæva Tethye Calpen 395
Herculeam ferit, atque exesa in viscera montis
Contortum pelagus latrantibus ingerit undis.
Dant gemitum scopuli; fractasque in rupibus undas
Audit Tartessos latis distermina terris,
Audit non parvo divisus gurgite Lixus. 400
Ante omnes jaculo tacitas fallente per auras
Obcumbit Bogus, infaustum qui primus ad amnem
Ticini rapidam in Rutulos contorserat hastam.
Ille sibi longam Clotho; turbamque nepotum
Crediderat, vanis deceptus in alite signis. 405
Sed non augurio Parcarum inpellere metas
Concessum cuiquam: ruit inter tela cruentis
Suspiciens oculis cælum, Superosque reposcit
Tempora promissæ media jam morte senectæ.
Nec Pagaso exsultare datur, ne inpune relictum 410
Consulis ante oculos vita spoliasse Libonem.
Laurigeris decus illud avis navaque juventa
Florebat: sed Massylus subciderat ensis
Pubescente caput mala, properoque virentes
Delerat leto bellator barbarus annos. 415
Flaminium inplorasse tamen jam morte suprema
Haud frustra fuit: avulsa est nam protinus hosti
Ore simul cervix; juvit punire feroci
Victorem exemplo, et monstratum reddere letum.
Quis Deus, o Musæ, paribus tot funera verbis 420
Evolvat, tantisque umbris in carmine digna
Quis lamenta ferat? certantes laude cadendi
Primævos juvenes, mortisque in limine cruda
Facta virum, et fixis rabiem sub pectore telis?
Sternitur alternus vastis concursibus hostis: 425
Nec spoliare vacat, prædæque advertere mentem.
Urget amor cædum, clausis dum detinet hostem
Fraternum castris vulnus, funditque ruitque
Nunc jaculis, nunc ense, modo inter millia consul
Bellantum conspectus equo, modo Marte feroci 430
Ante aquilas et signa pedes. Fluit inpia rivis
Sanguineis vallis, tumulique et concava saxa
Armorum sonitus, flatusque imitantur equorum.
Miscebat campum, membrorum in prælia portans
Celsius humano robur, visaque paventes 435
Mole gigantei vertebat corporis alas
Othrys Marmarides: lati super agmen utrumque
Ingens tollebant humeri caput: hirtaque torvæ
Frontis cæsaries, et crinibus æmula barba
Umbrabat rictus; squalore huic hispida diro, 440
Et villosa feris horrebant pectora sætis.
Adspirare viro propioremque addere Martem
Haud ausum cuiquam: laxo ceu bellua campo,
Incessebatur tutis ex agmine telis.
Tandem, vesanos palantum in terga ferenti 445
Cum fremitu vultus, tacita per nubila penna
Intravit torvum Gortynia lumen arundo,
Avertitque virum. Fugientis ad agmina consul
Intorquet tergo jaculum, quod tegmine nudas
Inrupit costas, hirtoque a pectore primum 450
Mucronem ostendit: rapidus convellere tentat
Qua nasci ferrum fulgenti cuspide cernit,
Donec, abundanter defuso sanguine, late
Procubuit moriens, et telum vulnere pressit:
Spiritus exundans vicinum pulvere moto 455
Perflavit campum, et nubem dispersit in auras.
Nec minor interea tumulis silvisque fremebat
Diversis Mavors, variaque per ardua pugna,
Et saxa et dumi rorantes cæde nitebant.
Exitium trepidis, letique et stragis acerbæ 460
Causa Sychæus erat: Murranum ille eminus hasta
Perculerat; quo non alius, quum bella silerent,
Dulcius Œagrios pulsabat pectine nervos.
Obcubuit silva in magna, patriosque sub ipso
Quæsivit montes leto, ac felicia Baccho 465
Æquana, et Zephyro Surrentum molle salubri.
Addiderat misero comitem, pugnæque ferocis
Gaudebat tristi victor novitate Sychæus.
Palantes nam dum sequitur, pervaserat altam
In silvam, et priscæ reclinis ab ictibus ulmi 470
Terga tuebatur trunco, frustraque relictos
Tauranus comites suprema voce ciebat.
Transegit juvenem, ac perfossis incita membris
Hæsit in obposito cuspis Sidonia ligno.
Quid vobis? quænam ira Deûm, vel mente sinistra 475
Quæ sedit formido, viri? qui, Marte relicto,
Ramorum quæsistis opem: non æquus in artis
Nimirum rebus suasor metus: arguit asper
Exitus eventu pravi consulta timoris.
Annosa excelsos tendebat in æthera ramos 480
Æsculus, umbrosum magnas super ardua silvas
Nubibus insertans altis caput, instar, aperto
Si staret campo, nemoris, lateque tenebat
Frondosi nigra tellurem roboris umbra.
Par juxta quercus, longum molita per ævum 485
Vertice canenti proferre sub astra cacumen,
Diffusas patulo laxabat stipite frondes,
Umbrabatque coma summi fastigia montis.
Huc Hennæa cohors, Triquetris quam miserat oris
Rex, Arethusa, tuus, defendere nescia morti 490
Dedecus, et mentem nimio mutata pavore,
Certatim sese tulit, adscendensque vicissim
Pressit nutantes incerto pondere ramos.
Mox alius super, atque alius consistere tuto
Dum certant, pars excussi; nam fragmine putri 495
Ramorum, et senio male fida fefellerat arbor:
Pars trepidi celso inter tela cacumine pendent.
Turbatos una properans consumere peste
Conripit æratam jam dudum in bella bipennem,
Deposito clipeo mutatus tela, Sychæus. 500
Incumbunt sociæ dextræ, magnoque fragore
Pulsa gemit, crebris subcumbens ictibus, arbos.
Fluctuat infelix concusso stipite turba;
Ceu Zephyrus quatit antiquos ubi flamine lucos,
Fronde super tremuli vix tota cacuminis hærens 505
Jactatur, nido pariter nutante, volucris.
Procubuit tandem multa devicta securi
Subfugium infelix miseris, et inhospita quercus,
Elisitque virum spatiosa membra ruina.
Inde aliæ cladum facies: contermina cædis 510
Conlucet, rapidoque involvitur æsculus igni.
Jamque inter frondes, arenti robore gliscens
Verticibus sævis, torquet Vulcanus anhelos
Cum fervore globos flammarum, et culmina torret.
Nec tela interea cessant: semiusta gementum, 515
Atque amplexa cadunt ardentes corpora ramos.
Hæc inter miseranda virum certamina consul
Ecce aderat, volvens iram exitiumque Sychæo.
At juvenis dubio tantæ discrimine pugnæ
Occupat eventum telo tentare priorem; 520
Cui medio leviter clipeo stetit æris in ora
Cuspis, et obpositas vetita est tramittere crates.
Sed non et consul misso concredere telo
Fortunam optatæ cædis parat, ac latus ense
Haurit; nec crudæ tardarunt tegmina parmæ. 525
Labitur infelix, atque adpetit ore cruento
Tellurem exspirans: tum, diffundente per artus
Frigore se Stygio, manantem in viscera mortem
Adcipit, et longo componit lumina somno.
Atque ea dum variis permixtus tristia Mavors 530
Casibus alternat, jam castris Mago relictis,
Jam Libyæ ductor properantia signa citato
Raptabant cursu, et cessata reponere avebant
Tempora cæde virum, ac multo pensare cruore.
It globus intorquens nigranti turbine nubem 535
Pulveris, et surgit sublatis campus arenis,
Quaque ferens gressum flectit vestigia ductor,
Undanti circum tempestas acta procella
Volvitur, atque altos operit caligine montes.
Obcubuere femur Fontanus, Buta canorum 540
Transfixi guttur, pressoque e vulnere cuspis
Prospexit terga: hunc tristes luxere Fregellæ
Multiplicem proavis, hunc mater Anagnia flevit.
Haud dispar fortuna tibi, Lævine; sed auso
Non eadem: neque enim Tyrio concurrere regi 545
Tentas; sed lectus par ad certamen Ithemon,
(Autololum moderator erat) quem poplite cæso
Dum spolias, gravis inmiti cum turbine costas
Fraxinus inrupit, conlapsaque membra sub ictu
Hoste superfuso subita cecidere ruina. 550
Nec Sidicina cohors defit. Viridasius armat
Mille viros, nulli victus vel ponere castra,
Vel junxisse ratem, duroque resolvere muros
Ariete, et in turrim subitos inmittere pontes.
Quem postquam Libyæ ductor virtute feroci 555
Exsultare videt (namque illi vulnere præceps
Terga dabat levibus diffisus Arauricus armis);
Acrius hoc pulchro Mavorte adcensus in iram,
Et dignum sese ratus in certamina sævo
Comminus ire viro, referenti e corpore telum 560
Advolat, et fodiens pectus, «Laudande laborum,
Quisquis es, haud alia decuit te obcumbere dextra.
Ad manes leti perfer decus: Itala gentis
Ni tibi origo foret, vita donatus abires.»
Hinc Fadum petit, et veterem bellare Labicum, 565
Cui Siculis quondam terris congressus Hamilcar
Clarum spectato dederat certamine nomen.
Inmemor annorum, seniumque oblitus, in arma
Ille quidem cruda mente, et viridissimus iræ
Ibat; sed vani frigentem in Marte senectam 570
Prodebant ictus: stipula crepitabat inani
Ignis iners, cassamque dabat sine robore flammam.
Quem postquam adcepit patrio monstrante superbus
Armigero Pœnum ductor, «Certamina primæ
Hic lue nunc, inquit, pugnæ: te notus Hamilcar 575
Hac trahit ad manes dextra.» Tum librat ab aure
Intorquens jaculum, et versantem in vulnere sese
Transigit: extracta fœdavit cuspide sanguis
Canitiem, ac longos finivit morte labores.
Nec minus Herminium primis obtruncat in armis, 580
Adsuetum, Trasymene, tuos prædantibus hamis
Exhaurire lacus, patriæque alimenta senectæ
Ducere suspenso per stagna jacentia lino.
Interea exanimem mæsti super arma Sychæum
Portabant Pœni, corpusque in castra ferebant. 585
Quos ubi conspexit tristi clamore ruentes
Ductor, præsago percussus pectora luctu,
«Quinam, inquit, dolor, o socii, quemve ira Deorum
Eripuit nobis? num te, dulcedine laudis
Flagrantem et nimio primi Mavortis amore, 590
Atra, Sychæe, dies properato funere carpsit?»
Utque, dato gemitu, lacrimæ adsensere ferentum,
Et dictus pariter cædis mærentibus auctor;
«Cerno, ait, adverso pulchrum sub pectore vulnus
Cuspidis Iliacæ: dignus Carthagine, dignus 595
Hasdrubale ad manes ibis; nec te optima mater
Dissimilem lugebit avis, Stygiave sub umbra
Degenerem cernens noster vitabit Hamilcar.
At mihi Flaminius, tam mæsti causa doloris,
Morte sua minuet luctus: hæc pompa sequetur 600
Exsequias, seroque emtum volet inpia Roma,
Non violasse mei corpus mucrone Sychæi.»
Sic memorans torquet fumantem ex ore vaporem,
Iraque anhelatum proturbat pectore murmur,
Ut multo adcensis fervore exuberat undis, 605
Clausus ubi exusto liquor indignatur aheno.
Tum præceps ruit in medios, solumque fatigat
Flaminium incessens. Nec dicto segnius ille
Bella capessebat, propiorque insurgere Mavors
Cœperat, et campo junctus jam stabat uterque; 610
Quum subitus per saxa fragor, motique repente
(Horrendum) colles, et summa cacumina totis
Intremuere jugis: nutant in vertice silvæ
Pinifero, fractæque ruunt super agmina rupes.
Inmugit penitus convulsis ima cavernis 615
Dissiliens tellus, nec parvos rumpit hiatus;
Atque umbras late Stygias inmensa vorago
Faucibus ostendit patulis, Manesque profundi
Antiquum expavere diem. Lacus ater, in altos
Sublatus montes et sede excussus avita, 620
Lavit Tyrrhenas ignota adspergine silvas.
Jamque eadem populos magnorumque oppida regum
Tempestas et dira lues stravitque tulitque.
Ac super hæc reflui pugnarunt montibus amnes,
Et retro fluctus torsit mare. Monte relicto 625
Apenninicolæ fugere ad litora Fauni.
Pugnabat tamen (heu belli vecordia!) miles,
Jactatus titubante solo, tremebundaque tela,
Subducta tellure ruens, torquebat in hostem,
Donec pulsa vagos cursus ad litora vertit 630
Mentis inops, stagnisque inlata est Daunia pubes.
Quis consul terga increpitans (nam turbine motæ
Ablatis terræ inciderat) «Quid deinde, quid, oro,
Restat, io, profugis? vos en ad mœnia Romæ
Ducitis Hannibalem: vos in Tarpeia Tonantis 635
Tecta faces ferrumque datis. Sta, miles, et acres
Disce ex me pugnas: vel, si pugnare negatum,
Disce mori! dabit exemplum non vile futuris
Flaminius, ne terga Libys, ne Cantaber umquam
Consulis adspiciat: solus, si tanta libido 640
Est vobis rabiesque fugæ, tela omnia solus
Pectore consumo, et moriens, fugiente per auras
Hac anima, vestras revocabo ad prælia dextras.»
Dumque ea commemorat, densosque obit obvius hostes,
Advolat ora ferus mentemque Ducarius: acri 645
Nomen erat gentile viro, fusisque catervis
Boiorum quondam patriis, antiqua gerebat
Vulnera barbaricæ mentis; noscensque superbi
Victoris vultus, «Tune, inquit, maximus ille
Boiorum terror? libet hoc cognoscere telo, 650
Corporis an tanti manet de vulnere sanguis.
Nec vos pœniteat, populares, fortibus umbris
Hoc mactare caput: nostros hic curribus egit
Insistens victos alta ad Capitolia patres.
Ultrix hora vocat.» Pariter tunc undique fusis 655
Obruitur telis, nimboque ruente per auras
Contectus, nulli dextra jactare reliquit
Flaminium cecidisse sua. Nec pugna peremto
Ulterior ductore fuit: namque agmine denso
Primores juvenum, læva ob discrimina Martis 660
Infensi Superis dextrisque, et cernere Pœnum
Victorem plus morte rati, super ocius omnes
Membra ducis stratosque artus certamine magno
Telaque, corporaque, et non fausto Marte cruentas
Injecere manus. Sic densi cædis acervo, 665
Ceu tumulo, texere virum. Tum, strage per undas,
Per silvas sparsa, perque altam sanguine vallem,
In medias fratre invectus comitante catervas
Cæsorum juvenum Pœnus, «Quæ vulnera cernis?
Quas mortes? inquit: premit omnis dextera ferrum, 670
Armatusque jacet servans certamina miles.
Hos, en, hos obitus nostræ spectate cohortes!
Fronte minæ durant, et stant in vultibus iræ.
Et vereor, ne, quæ tanta creat indole tellus
Magnanimos fecunda viros, huic fata dicarint 675
Imperium, atque ipsis devincat cladibus orbem.»
Sic fatus cessit nocti, finemque dedere
Cædibus infusæ subducto sole tenebræ.
LIBER SEXTUS.
ARGUMENTUM.
Postero die, ubi primum inluxit, patet fœda hominum equorumque
strages, et lacus cruore spumans cernitur; 1-13.
Inter semianimes Romanos duo in primis omnium oculos in se convertunt,
Bruttius et Lævinus; quorum ille aquilam, quam in acie tulerat, in
terram defodit, ut mortuus eum corpore tegat, Pœnisque ejus captæ
gloriam subtrahat; hic ira in rabiem versus, dentibus mortuum hostem
laniando exspirat; 14-53.
Dum Pœni his spectaculis oculos animumque pascunt, Romani, passim per
agros et silvas omnemque Etruriam palati, trepide fuga salutem
quærunt: ex quibus Serranus, M. Atilii Reguli filius, Perusiam noctu
sine comite venit, ubi fessus itinere deversari statuit, et cæco ac
mirifico casu fores casæ pulsat, in qua habitat Marus, qui Reguli
miles et armiger fuerat. Is benigne eum hospitio excipit et vulnera
fovet; 54-100.
Tum juvenem, de fœda suorum clade querentem, exhortatur ad animi
magnitudinem et imitationem parentis, quem memorat in Africa ad
Bagradam cum serpente magnitudinis portentosæ, et deinde cum Pœnis
feliciter pugnasse; 101-302.
Sed postremo a Xanthippo, Spartanorum duce, per insidias captum esse;
303-345.
Et quum aliquot annis post a Pœnis, ut de pace, et si eam non posset
impetrare, de captivis certe commutandis ageret, Romam missus esset,
jurassetque se rediturum, utrumque negandi auctorem Patribus fuisse,
et repudiatis amicorum conjugisque precibus, exquisita supplicia
subire maluisse, quam fidem jurejurando hosti factam fallere;
346-551.
Interim Romæ ad primum nuncium cladis, ad Trasymenum lacum adceptæ;
ingens trepidatio et tumultus oritur, matronæque in primis, vagæ per
vias, quæ suorum exercitusque fortuna sit, obvios percunctantur;
552-573.
Una ex iis, Marcia, Reguli quondam conjux, nunc vidua, conspecto
filio, quem Marus domum reduxerat, lætitia exsultat, Diisque gratias
agit, quod hunc certe, licet vulneratum, sibi reddiderint, 574-589.
Patres autem, qui soli nihil, quod a dignitate sua abhorreat,
committunt, de republ. consultant; et advocata populi concione
adversus Hannibalem, qui a consilio Romam obpugnandi sæva
tempestate, a Jove ipsi inmissa, deterretur, ejusdem Dei instinctu
Dictator creatur Q. Fabius Maximus Cunctator, vir genere et
nobilitate civitatis suæ facile princeps, qui singulari prudentia
cautisque consiliis se parem Hannibali ducem præstat; 589-640.
Pœnus interea per Umbriam et agrum Picenum aliasque Italiæ regiones
exercitum præda onustum ducit, et postremo castra in Campaniam
movet, ubi templum Liternensium ejusque porticus, in quibus bellum
Punicum primum in Carthaginis ignominiam tabulis expressum cernit,
dirui jubet; 641-716.
Jam, Tartessiaco quos solverat æquore, Titan
In noctem diffusus equos jungebat Eois
Litoribus, primique novo Phaethonte retecti
Seres lanigeris repetebant vellera lucis.
Et fœda ante oculos strages, propiusque patebat 5
Insani Mavortis opus: simul arma virique
Ac mixtus sonipes, dextræque in vulnere, cæsi
Hærentes hastis: passim clipeique, jubæque,
Atque artus trunci capitum, fractusque jacebat
Ossibus in duris ensis: nec cernere deerat 10
Frustra seminecum quærentia lumina cælum.
Tum spumans sanie lacus, et fluitantia summo
Æternum tumulis orbata cadavera ponto.
Nec tamen adversis fuerat fracta Itala virtus.
Bruttius ingenti miserandæ cædis acervo, 15
Non æquum ostentans confosso corpore Martem,
Extulerat vix triste caput, truncosque trahebat
Per stragem, nervis interlabentibus, artus,
Tenuis opum, non patre nitens linguave; sed asper
Ense, nec e Volsca quisquam vir gente redemit 20
Plus ævi, nec magnanima puer addere sese
Pubescente gena castris optarat, et acri
Flaminio spectatus erat, quum Celtica victor
Obrueret bello Divis melioribus arma.
Inde honor ac sacræ custodia Marte sub omni 25
Alitis; hinc causam nutrivit gloria leti.
Namque necis certus, captæ prohibere nequiret
Quum Pœnos aquilæ, postquam subsidere fata
Viderat et magna pugnam inclinare ruina,
Occulere interdum et terræ mandare parabat. 30
Sed, subitis victus telis, labentia membra
Prostravit super, atque injecta morte tegebat.
Verum ubi lux nocte e Stygia miseroque sopore
Reddita, vicini de strage cadaveris hasta
Erigitur, soloque vigens conamine late 35
Stagnantem cæde et facilem discedere terram
Ense fodit, clausamque aquilæ infelicis adorans
Effigiem, palmis languentibus æquat arenas.
Supremus fessi tenues tum cessit in auras
Halitus, et magnam misit sub Tartara mentem. 40
Juxta cernere erat meritæ sibi poscere carmen
Virtutis sacram rabiem. Lævinus ab alto
Priverno, vitis Latiæ præsignis honore,
Exanimum Nasamona Tyren super ipse jacebat
Exanimis: non hasta viro, non ensis; in artis 45
Abstulerat Fors arma: tamen certamine nudo
Invenit Marti telum dolor. Ore cruento
Pugnatum, ferrique vicem dens præbuit iræ.
Jam laceræ nares, fœdataque lumina morsu,
Jam truncum raptis caput auribus, ipsaque diris 50
Frons depasta modis, et sanguine abundat hiatus:
Nec satias, donec mandentia linqueret ora
Spiritus, et plenos rictus mors atra teneret.
Talia dum præbet tristis miracula virtus,
Diverso interea fugientes saucia turba 55
Jactantur casu, silvisque per avia cæcis
Ablati furtim multo cum vulnere solos
Per noctem metantur agros: sonus omnis et aura
Exterrent, pennaque levi commota volucris.
Non sopor, aut menti requies: agit asper acerba 60
Nunc Mago adtonitos, nunc arduus Hannibal hasta.
Serranus, clarum nomen, tua, Regule, proles,
Qui longum semper fama gliscente per ævum,
Infidis servasse fidem memorabere Pœnis,
Flore nitens primo, patriis heu! Punica bella 65
Auspiciis ingressus erat, miseramque parentem,
Et dulces tristi repetebat sorte penates
Saucius. Haud illi comitum super ullus, et atris
Vulneribus qui ferret opem: per devia, fractæ
Innitens hastæ, furtoque ereptus opacæ 70
Noctis, iter tacitum Perusina ferebat in arva,
Ac fessus parvi (quæcumque ibi fata darentur)
Limina pulsabat tecti; quum membra cubili
Evolvens non tarda Marus (vetus ille parentis
Miles, et haud surda tractarat prælia fama) 75
Procedit, renovata focis et paupere Vesta
Lumina prætendens, utque ora agnovit, et ægrum
Vulneribus duris, ac (lamentabile visu!)
Lapsantes fultum truncata cuspide gressus,
Funesti rumore mali jam saucius aures: 80
«Quod scelus, o nimius vitæ, nimiumque ferendis
Adversis genitus cerno? te, maxime, vidi,
Ductorum, quum captivo Carthaginis arcem
Terreres vultu, crimen culpamque Tonantis,
Occidere, atque hausi, quem non Sidonia tecta 85
Expulerint eversa meo de corde, dolorem.
Estis ubi en! iterum, Superi? dat pectora ferro
Regulus, ac stirpem tantæ perjura recidit
Surgentem Carthago domus.» Inde ægra reponit
Membra toro, nec ferre rudis medicamina (quippe 90
Callebat bellis) nunc purgat vulnera lympha,
Nunc mulcet succis: ligat inde, ac vellera molli
Circumdat tactu, et torpentes mitigat artus.
Exin cura seni, tristem depellere fesso
Ore sitim, et parca vires arcessere mensa. 95
Quæ postquam properata, sopor sua munera tandem
Adplicat, et mitem fundit per membra quietem.
Necdum exorta dies, Marus instat vulneris æstus
Expertis medicare modis, gratumque teporem,
Exutus senium, trepida pietate ministrat. 100
Hic juvenis, mæstos tollens ad sidera vultus,
Cum gemitu lacrimisque simul: «Si culmina nondum
Tarpeia exosus damnasti sceptra Quirini,
Extremas Italum res, Ausoniamque ruentem
Adspice, ait, genitor; tandemque adverte procellis 105
Æquos Iliacis oculos. Amisimus Alpes,
Nec deinde adversis modus est. Ticinus, et ater
Stragibus Eridanus, tuque insignite tropæis
Sidoniis Trebia, et tellus lacrimabilis Arni.
Sed quid ego hæc? gravior quanto vis ecce malorum! 110
Vidi crescentes Trasymeni cædibus undas,
Prostrataque virum mole: inter tela cadentem
Vidi Flaminium. Testor, mea numina, Manes,
Dignam me pœnæ tum nobilitate paternæ
Strage hostis quæsisse necem, ni tristia letum, 115
Ut quondam patri, nobis quoque fata negassent.»
Cetera acerbantem questu lenire laborans
Effatur senior: «Patrio, fortissime, ritu
Quidquid adest duri et rerum inclinata feramus.
Talis lege Deum clivoso tramite vitæ 120
Per varios præceps casus rota volvitur ævi.
Sat tibi, sat magna, et totum vulgata per orbem
Stant documenta domus: sacer ille, et numine nullo
Inferior, tuus ille parens decora alta paravit
Restando adversis, nec virtutem exuit ullam 125
Ante, reluctantes liquit quam spiritus artus.
Vix puerile mihi tempus confecerat ætas,
Quum primo malas signabat Regulus ævo.
Adcessi comes, atque omnes sociavimus annos,
Donec Dîs Italæ visum est exstinguere lumen 130
Gentis, in egregio cujus sibi pectore sedem
Ceperat alma Fides, mentemque amplexa tenebat.
Ille ensem nobis magnorum hunc instar honorum
Virtutisque ergo dedit, et, sordentia fumo
Quæ cernis nunc, frena, sed est argenteus ollis 135
Fulgor; nec cuiquam Marus est post talia dona
Non prælatus eques. Verum superavit honores
Omnes hasta meos; cui me libare Lyæi
Quod cernis latices, dignum est cognoscere causam.»
«Turbidus arentes lento pede sulcat arenas 140
Bagrada, non ullo Libycis in finibus amne
Victus limosas extendere latius undas,
Et stagnante vado patulos involvere campos.
Hic studio laticum, quorum est haud prodiga tellus,
Per ripas læti sævis consedimus arvis. 145
Lucus iners juxta Stygium pallentibus umbris
Servabat sine sole nemus, crassusque per auras
Halitus erumpens tetrum exspirabat odorem.
Intus dira domus, curvoque inmanis in antro
Sub terras specus, et tristes sine luce tenebræ. 150
Horror mente redit: monstrum exitiabile et ira
Telluris genitum, cui par vix viderit ætas
Ulla virum, serpens centum porrectus in ulnas
Letalem ripam, et lucos habitabat Avernos.
Ingluviem inmensi ventris, gravidamque venenis 155
Alvum deprensi satiabant fonte leones,
Aut acta ad fluvium torrenti lampade solis
Armenta, et tractæ fœda gravitate per auras,
Ac tabe adflatus volucres. Semesa jacebant
Ossa solo informi, lateque repletus et asper 160
Vastatis gregibus nigro ructabat in antro.
Isque ubi ferventi concepta incendia pastu
Gurgite mulcebat rapido, et spumantibus undis,
Nondum etiam toto demersus corpore in amnem
Jam caput adversæ ponebat margine ripæ. 165
Inprudens tantæ pestis gradiebar, Aquino
Apenninicola atque Umbro comitatus Avente:
Scire nemus, pacemque loci explorare libebat.
Jamque propinquantum tacitus penetravit in artus
Horror, et occulto riguerunt frigore membra. 170
Intramus tamen, et Nymphas numenque precamur
Gurgitis ignoti, trepidosque et multa paventes
Arcano gressus audemus credere luco.
Ecce e vestibulo, primisque e faucibus antri
Tartareus turbo, atque insano sævior Euro 175
Spiritus erumpit, vastoque e gutture fusa
Tempestas oritur, mixtam stridore procellam
Cerbereo intorquens. Pavefacti clade vicissim
Adspicimus: resonare solum, tellusque moveri,
Atque antrum ruere, et visi procedere Manes. 180
Quantis armati cælum petiere Gigantes
Anguibus, aut quantus Lernæ lassavit in undis
Amphitryoniaden serpens, qualisque comantes
Auro servavit ramos Junonius anguis;
Tantus disjecta tellure sub astra coruscum 185
Extulit adsurgens caput, atque in nubila primam
Dispersit saniem, et cælum fœdavit hiatu.
Diffugimus, tenuemque metu conamur anheli
Tollere clamorem; frustra: nam sibila totum
Inplebant nemus. At subita formidine cæcus, 190
Et facti damnandus Avens (sed fata trahebant)
Antiquæ quercus ingenti robore sese
Occulit, infandum si possit fallere monstrum.
Vix egomet credo: spiris ingentibus arte
Arboris abstraxit molem, penitusque revulsam 195
Evertit fundo, et radicibus eruit imis.
Tum trepidum, ac socios extrema voce cientem
Conripit, atque haustu sorbens et faucibus atris
(Vidi respiciens), obscœna condidit alvo.
Infelix fluvio sese, et torrentibus undis 200
Crediderat, celerique fuga jam nabat Aquinus.
Hunc medio invasit fluctu, ripæque relatos
(Heu genus infandum leti!) depascitur artus.
«Sic dirum nobis et lamentabile monstrum
Effugisse datur. Quantum mens ægra sinebat, 205
Adpropero gressum, et ductori singula pando.
Ingemuit, casus juvenum miseratus acerbos.
Utque erat in pugnas, et Martem, et prælia, et hostem
Igneus, et magna audendi flagrabat amore,
Ocius arma rapi, et spectatum Marte sub omni 210
Ire jubet campis equitem. Ruit ipse, citatum
Quadrupedem planta fodiens, scutataque raptim
Consequitur jusso manus, et muralia portat
Ballistas tormenta graves, suetamque movere
Excelsas turres inmensæ cuspidis hastam. 215
Jamque ubi feralem strepitu circumtonat aulam
Cornea gramineum persultans ungula campum;
Percitus hinnitu serpens evolvitur antro,
Et Stygios æstus fumanti exsibilat ore.
Terribilis gemino de lumine fulgurat ignis: 220
At nemus adrectæ et procera cacumina saltus
Exsuperant cristæ; trifido vibrata per auras
Lingua micat motu, atque adsultans æthera lambit.
Ut vero strepuere tubæ, conterritus alte
Inmensum adtollit corpus, tergoque residens 225
Cetera sinuatis glomerat sub pectore gyris.
Dira dehinc in bella ruit, rapideque resolvens
Contortos orbes directo corpore totam
Extendit molem, subitoque propinquus in ora
Lato distantum spatio venit: omnis anhelat 230
Adtonitus serpentis equus, frenoque teneri
Inpatiens, crebros exspirat naribus ignes.
Arduus ille super tumidis cervicibus altum
Nutat utroque caput: trepidos inde incitus ira
Nunc sublime rapit, nunc vasto pondere gaudet 235
Elisisse premens. Tunc fractis ossibus atram
Absorbet saniem, et tabo manante per ora
Mutat hians hostem, semesaque membra relinquit,
Cedebant jam signa retro, victorque catervas
Longius avectas adflatus peste premebat; 240
Quum ductor, propere revocatam in prælia turmam
Vocibus inpellens, «Serpentine, Itala pubes,
Terga damus, Libycisque parem non esse fatemur
Anguibus Ausoniam? Si debellavit inertes
Halitus, ac viso mens ægra effluxit hiatu; 245
Ibo alacer, solusque manus componere monstro
Subficiam.» Clamans hæc, atque interritus hastam
Fulmineo volucrem torquet per inane lacerto.
Venit in adversam non vano turbine frontem
Cuspis, et, haud paulum vires adjuta ruentis 250
Contra ardore feræ, capiti tremebunda resedit.
Clamor ad astra datur, vocesque repente profusæ
Æthereas adiere domos. Furit ilicet ira
Terrigena, inpatiens dare terga, novusque dolori,
Et chalybem longo tum primum passus in ævo. 255
Nec frustra rapidi, stimulante dolore, fuisset
Inpetus, ablato ni Regulus arte regendi
Instantem elusisset equo, rursusque secutum
Cornipedis gyros flexi curvamine tergi
Detortis læva celer effugisset habenis. 260
«At non spectator Marus inter talia segni
Torpebat dextra: mea tanto in corpore monstri
Hasta secunda fuit. Jam jamque extrema trisulca
Lambebat lingua fessi certamine terga
Quadrupedis: torsi telum, atque urgentia velox 265
In memet sævi serpentis prælia verto.
Hinc imitata cohors certatim spicula dextris
Congerit, alternasque ferum diducit in iras,
Donec murali ballista coercuit ictu.
Tum fractus demum vires: nec jam amplius ægra 270
Consuetum ad nisus spina præstante rigorem,
Et solitum in nubes tolli caput, acrius instat.
Jamque alvo penitus demersa falarica sedit,
Et geminum volucres lumen rapuere sagittæ:
Jam patulis vasto sub vulnere faucibus aer 275
Tabificam exspirat saniem: spes ultima jamque
Ingenti cauda, et jaculis, et pondere conti
Hæret humi, lassoque tamen minitatur hiatu;
Donec tormentis stridens, magnoque fragore
Discussit trabs acta caput, longoque resolvens 280
Aggere se ripæ, tandem exhalavit in auras
Liventem nebulam fugientis ab ore veneni.
«Erupit tristi fluvio mugitus et imis
Murmura fusa vadis; subitoque et lucus, et antrum,
Et resonæ silvis ulularunt flebile ripæ. 285
Heu quantis luimus mox tristia prælia damnis!
Quantaque supplicia et quales exhausimus iras!
Nec tacuere pii vates, famulumque sororum
Naiadum, tepida quas Bagrada nutrit in unda,
Nos violasse manu seris monuere periclis. 290
«Hæc tunc hasta decus nobis pretiumque secundi
Vulneris a vestro, Serrane, tributa parente,
Princeps quæ sacro bibit e serpente cruorem.»
Jamdudum vultus lacrimis atque ora rigabat
Serranus, medioque viri sermone profatur: 295
«Huic si vita duci nostrum durasset in ævum,
Non Trebia infaustas superasset sanguine ripas,
Nec, Trasymene, tuus premeret tot nomina gurges.»
Tum senior, «Magnas, inquit, de sanguine pœnas
Percepit Tyrio, et præsumta piacula mortis. 300
Nam defecta viris et opes adtrita, supinas
Africa tendebat palmas, quum sidere diro
Misit Agenoreis ductorem animosa Therapne.
Nulla viro species, decorisque et frontis egenum
Corpus; in exiguis vigor (admirabile) membris 305
Vividus, et nisu magnos qui vinceret artus.
Jam Martem regere, atque astus adjungere ferro,
Et duris facilem per inhospita ducere vitam,
Haud isti, quem nunc penes est sollertia belli,
Cederet Hannibali. Vellem hunc, o tristia nobis 310
Taygeta, hunc unum non durassetis opacis
Eurotæ ripis! Vidissem mœnia flammis
Phœnissa eruere; aut certe non horrida fata
Flevissem ducis, et nulla quos morte nec igni
Exutos servans portabo in Tartara luctus. 315
«Consertæ campis acies, multusque per arva
Fervebat Mavors, nec mens erat ulla sine ira.
Hic inter medios memorandis Regulus ausis
Laxabat ferro campum, inque pericla ruebat,
Nec repetenda dabat letali vulnera dextra. 320
Sic ubi nigrantem torquens stridentibus austris
Portat turbo globum, piceaque e nube ruinam
Pendentem terris pariter pontoque minatur,
Omnis et agricola, et nemoroso vertice pastor,
Et pelago trepidat subductis navita velis. 325
«At fraudem nectens, socios ubi concava saxa
Claudebant, vertit subito certamine Graius,
Et dat terga celer ficta formidine ductor.
Haud secus ac stabulis procurans otia, pastor
In foveam parco tectam velamine frondis 330
Ducit nocte lupos positæ balatibus agnæ.
«Abripuit traxitque virum fax mentis honestæ
Gloria, et incerti fallax fiducia Martis.
Non socios comitumve manus, non arma sequentum
Respicere; insano pugnæ tendebat amore 335
Jam solus, nubes subito quum densa Laconum
Saxosis latebris intento ad prælia circum
Funditur, et Pœna insurgit vis sæva virorum.
O diram Latio lucem, fastisque notandam!
Dedecus o, Gradive, tuum! tibi dextera et urbi 340
Nata tuæ, tristi damnatur sorte catenæ.
Haud unquam absistam gemitu: te, Regule, vidit
Sidonius carcer! tuque huic sat magna triumpho
Visa es, Carthago, Superis! quæ pœna sequetur
Digna satis tali pollutos Marte Laconas? 345
«At nova Elissæi jurato fœdera Patres
Consultant mandare duci, pacisque sequestrem
Mittere, poscentes vinctam inter prælia pubem,
Captivamque manum ductore rependere nostro.
«Nec mora; jam stabat primis in litoris undis 350
Navali propulsa ratis; jam nautica pubes
Aut silvis stringunt remos, aut abiete secta
Transtra novant: his intortos aptare rudentes;
His studium erecto componere carbasa malo.
Unca locant prora curvati pondera ferri. 355
Ante omnes doctus pelagi, rectorque carinæ
Puppim aptat clavumque Cothon: micat æreus alta
Fulgor aqua trifidi splendentis in æquore rostri.
Tela simul variamque ferunt contra aspera ponti
Rerum ad tempus opem: mediæ stat margine puppis, 360
Qui voce alternos nautarum temperet ictus,
Et remis dictet sonitum, pariterque relatis
Ad numerum plaudat resonantia cærula tonsis.
«Postquam confectum nautis opus, horaque cursus,
Atque armata ratis, ventoque dedere profundum, 365
Omnis turba ruit, matres, puerique, senesque.
Per medios cœtus trahit atque inimica per ora
Spectandum Fortuna ducem: fert lumina contra
Pacatus frontem; qualis quum litora primum
Adtigit adpulsa rector Sidonia classe. 370
Adcessi comes haud ipso renuente, ratique
Inpositus mæstis socium me casibus addo.
Inluviem, atque inopes mensas, durumque cubile,
Et certare malis urgentibus, hoste putabat
Devicto majus; nec tam fugisse cavendo 375
Adversa egregium, quam perdomuisse ferendo.
Spes tamen una mihi, (quanquam bene cognita et olim
Atrox illa fides) urbem, murosque, domumque
Tangere si miseris licuisset, corda moveri
Posse viri, et vestro certe mitescere fletu. 380
Claudebam sub corde metus, lacrimasque putabam
Esse viro, et nostræ similem inter tristia mentem,
Quum tandem patriæ Tiberino adlabimur amni.
Servabam vultus ducis ac prodentia sensum
Lumina, et obtutu perstabam intentus eodem. 385
Si qua fides, unum, puer, inter mille labores,
Unum etiam in patria, sævaque in Agenoris urbe,
Atque unum vidi pœnæ quoque tempore vultum.
Obvia captivo cunctis simul urbibus ibat
Ausonia, et, campum turba vincente, propinqui 390
Inplentur colles; strepit altis Albula ripis.
«Ipsi Pœnorum proceres, inmitia corda,
Ad patrios certant cultus revocare, togæque
Addebatur honos. Stetit, inlacrimante Senatu
Et matrum turba, juvenumque dolore profuso, 395
Inter tot gemitus inmobilis: aggere consul
Tendebat dextram, et patria vestigia primus
Ponentem terra obcursu celebrabat amico.
Conlegit gressum; monitusque recedere consul,
Nec summum violare decus: cingente superba 400
Pœnorum turba, captivoque agmine septus
Ibat, et invidiam cælo Divisque ferebat.
«Ecce trahens geminum natorum Marcia pignus,
Infelix nimia magni virtute mariti,
Squalentem crinem et tristis lacerabat amictus. 405
Agnoscisne diem? an teneris non hæsit in annis?
Atque ea postquam habitu juxta et velamine Pœno
Deformem adspexit, fusis ululatibus ægra
Labitur, et gelidos mortis color occupat artus.
Si qua Deis pietas, tales, Carthago, videre 410
Dent tibi Sidonias matres! Me voce quieta
Adfatus, jubet et vestros et conjugis una
Arcere amplexus: patet inpenetrabilis ille
Luctibus, et nunquam submissus colla dolori.»
Hic alto juvenis gemitu, lacrimisque coortis, 415
«Magne parens, inquit, quo majus numine nobis
Tarpeia nec in arce sedet, si jura querelis
Sunt concessa piis, cur hoc matrique mihique
Solamen, vel cur decus hoc, o dure, negasti,
Tangere sacratos vultus, atque oscula ab ore 420
Libavisse tuo? dextram mihi prendere dextra
Non licitum? leviora forent hæc vulnera quantum,
Si ferre ad Manes infixos mente daretur
Amplexus, venerande, tuos? Sed vana recordor
Ni, Mare, (nam primo tunc hærebamus in ævo) 425
Humana major species erat: horrida cano
Vertice descendens ingentia colla tegebat
Cæsaries, frontique coma squalente sedebat
Terribilis decor, atque animi venerabile pondus.
Nil posthac oculis simile incidit.» Excipit inde 430
Jam Marus, atque, inhibens convellere vulnera questu,
«Quid, quum præteritis invisa penatibus, inquit,
Hospitia, et sedes Pœnorum intravit acerbas?
Adfixi clipei, currusque et spicula, nota
Ædibus in parvis magni monimenta triumphi, 435
Pulsabant oculos: conjuxque in limine primo
Clamabat, «Quo fers gressus? non Punicus hic est,
Regule, quem fugias, carcer: vestigia nostri
Casta tori, domus et patrium sine crimine servat
Inviolata larem: semel hic iterumque (quid, oro, 440
Pollutum est nobis?) prolem, gratante Senatu
Et patria, sum enixa tibi: tua, respice, sedes
Hæc est, unde ingens humeris fulgentibus ostro
Vidisti Latios consul procedere fasces,
Unde ire in Martem, quo capta referre solebas, 445
Et victor mecum suspendere postibus arma.
Non ego complexus, et sanctæ fœdera tædæ,
Conjugiumve peto: patrios damnare penates
Absiste, ac natis fas duc concedere noctem.»
«Hos inter fletus, junctus vestigia Pœnis 450
Limine se clusit Tyrio, questusque reliquit.
Vixdum clara dies summa lustrabat in Œta
Herculei monimenta rogi, quum consul adire
Adcirique jubet Libyas: tum limina templi
Vidimus intrantem: quæ consultata Senatus, 455
Quasve viri voces extremum Curia mærens
Audierit, placido nobis ipse edidit ore.
«Intulit ut gressus, certatim voce manuque
Ad solitam sedem et vestigia nota vocabant:
Abnuit, antiquumque loci adspernatus honorem est. 460
At circumfusi non secius undique dextram
Prensare, ac, patriæ ductorem nomine tanto
Redderet, orabant: captiva posse redemtum
Pensari turba, ac Tyrias tum justius arces
Arsuras dextra, fuerit quæ vincta catenis. 465
Tum palmas simul adtollens ac lumina cælo:
«Justitiæ rectique dator, qui cuncta gubernas,
Nec levior mihi Diva Fides, Sarranaque Juno,
Quos reditus testes jurata mente vocavi,
Si mihi fas me digna loqui, Latiosque tueri 470
Voce focos; ibo ad Tyrios non segnior, inquit,
Stante fide reditus, et salvo fœdere pœnæ.
Sic nobis rerum exitio desistite honorem
Tendere: tot bellis, totque annis fregimus ævum:
Nunc etiam vinclis et longo carcere torpent 475
Captivo in senio vires: fuit ille, nec unquam,
Dum fuit, a duro cessavit munere Martis
Regulus: exsangui spectatis corpore nomen.
At non Carthago, fraudum domus, inscia quantum
E nobis restet, juvenes parat, aspera ferro 480
Pectora, captivos nostra pensare senecta.
Ite dolos contra; gensque astu fallere læta
Discat, me capto, quantum tibi, Roma, supersit.
Nec vero placeat, nisi quæ de more parentum
Pax erit: exposcunt Libyes, nobisque dedere 485
Hæc referenda, pari libeat si pendere bellum
Fœdere, et ex æquo geminas conscribere leges.
Sed mihi sit Stygios ante intravisse penates,
Talia quam videam ferientes pacta Latinos.»
«Hæc fatus Tyriæ sese jam reddidit iræ; 490
Nec monitus spernente graves fidosque Senatu,
Pœnorum dimissa cohors, quæ mæsta repulsa,
Ac minitans capto, patrias properabat ad oras.
Prosequitur vulgus Patres; ac planctibus ingens
Personat et luctu campus: revocare libebat 495
Interdum, et justo raptum retinere dolore.
«At trepida, et subito ceu stans in funere, conjux
Ut vidit puppi properantem intrare, tremendum
Vociferans, celerem gressum referebat ad undas:
«Tollite me, Libyes, comitem pœnæque necisque. 500
Hoc unum, conjux, uteri per pignora nostri
Unum oro, liceat tecum quoscumque ferentem
Terrarum pelagique pati, cælique labores.
Non ego Amyclæum ductorem in prælia misi,
Nec nostris tua sunt circumdata colla catenis. 505
Cur usque ad Pœnos miseram fugis? adcipe mecum
Hanc prolem! forsan duras Carthaginis iras
Flectemus lacrimis: aut, si præcluserit aures
Urbs inimica suas, eadem tunc hora manebit
Teque, tuosque simul: vel, si stat rumpere vitam, 510
In patria moriamur: adest comes ultima fati!»
«Has inter voces, vinclis resoluta moveri
Paulatim, et ripa cœpit decedere puppis.
Tum vero infelix, mentem furiata dolore,
Exclamat, fessas tendens ad litora palmas: 515
«En, qui se jactat Libyæ, populisque nefandis,
Atque hosti servare fidem! data fœdera nobis,
Ac promissa fides thalamis, ubi, perfide, nunc est?»
Ultima vox duras hæc tunc penetravit ad aures:
Cetera percussi vetuerunt noscere remi. 520
«Tum fluvio raptim ad pelagi devolvimur oras,
Ac legimus pontum, pinuque inmane cavata
Æquor, et inmensas curva trabe findimus undas.
Ludibrium necis horrescens, vis aspera ponti
Obrueret, scopulisque ratem furor inprobus Euri 525
Frangeret, optabam: letum id commune fuisset.
Sed nos ad pœnam moderato flamine lenes
Vexerunt Zephyri, Tyrioque dedere furori.
«Infelix vidi, patriamque remissus in urbem
Narrator pœnæ dura mercede reverti. 530
Nec tibi nunc ritus imitantem irasque ferarum,
Pygmalioneam tentarem expromere gentem,
Si majus quidquam toto vidisset in orbe
Gens hominum, quam quod vestri veneranda parentis
Edidit exemplum virtus: pudet addere questus 535
Suppliciis, quæ spectavi placido ore ferentem.
Tu quoque, care puer, dignum te sanguine tanto
Fingere ne cessa; atque orientes comprime fletus.
«Præfixo paribus ligno mucronibus omnes
Armantur laterum crates, densumque per artem 540
Texitur erecti, stantisque ex ordine, ferri
Infelix stimulus; somnisque hac fraude negatis
Quocumque inflexum producto tempore torpor
Inclinavit iners, fodiunt ad viscera corpus.
Absiste, o juvenis, lacrimis: patientia cunctos 545
Hæc superat currus: longo revirescet in ævo
Gloria, dum cæli sedem terrasque tenebit
Casta Fides; dum virtutis venerabile nomen,
Vivet, eritque dies, tua quo, dux inclite, fata
Audire horrebunt a te calcata minores.» 550
Hæc Marus, et mæsta refovebat vulnera cura.
Interea, rapidas perfusa cruoribus alas,
Sicut sanguinea Trasymeni tinxerat unda,
Vera ac ficta simul spargebat Fama per urbem.
Allia, et infandi Senones, captæque recursat 555
Adtonitis arcis facies: excussit habenas
Luctificus Pavor, et tempestas aucta timendo.
Hinc raptim ruit in muros: vox horrida fertur,
Hostis adest; jaciuntque sudes et inania tela.
Ast aliæ, laceris canentes crinibus, alta 560
Verrunt tecta Deûm, et seris post fata suorum
Sollicitant precibus: requiem tenebræque diesque
Amisere: jacent portis, ululante dolore,
Dispersum vulgus, remeantumque ordine longo
Servat turba gradus; pendent ex ore loquentum, 565
Nec lætis sat certa fides, iterumque morantur
Orando; et, vultu interdum, sine voce, precati,
Quod rogitant, audire pavent. Hinc fletus, ubi aures
Percussæ graviore malo: metus inde, negatum
Si scire, et dubius responsi nuntius hæsit. 570
Jamque ubi conspectu redeuntum visa propinquo
Corpora, sollicite læti funduntur, et ipsis
Oscula vulneribus figunt, Superosque fatigant.
Hic inter trepidos, curæ venerandus, agebat
Serranum Marus; atque olim post fata mariti 575
Non egressa domum vitato Marcia cœtu,
Et lucem causa natorum passa, ruebat
In luctum similem antiquo: turbata repente
Agnoscensque Marum, «Fidei comes inclite magnæ,
Hunc certe mihi reddis, ait. Leve vulnus? an alte 580
Usque ad nostra ferus penetravit viscera mucro?
Quidquid id est, dum non vinctum Carthago catenis
Abripiat, pœnæque instauret monstra paternæ,
Gratum est, o Superi! quoties, heu! nate, petebam,
Ne patrias iras, animosque in prælia ferres; 585
Neu te belligeri stimularet in arma parentis
Triste decus? Nimium vivacis dura senectæ
Supplicia expendi: quæso, jam parcite, si qua
Numina pugnastis nobis.» At cladis acerbæ
Discussa ceu nube, Patres conquirere fessis 590
Jam rebus meditantur opem; atque ad munera belli
Certatur, pulsusque timor graviore periclo.
Maxima curarum, rectorem ponere castris,
Cui Latium et moles rerum quassata recumbat,
Spectante occasum patria. Jovis illa ruenti 595
Ausoniæ, atque Italis tempus protendere regnis
Cura fuit: nam Tyrrhenos, Pœnumque secundis
Albana surgens respexerat arce tumentem,
Qui ferre in muros victricia signa parabat.
Tum quassans caput, «Haud unquam tibi Jupiter, inquit, 600
O juvenis, dederit portas transcendere Romæ,
Atque inferre pedem. Tyrrhenas sternere valles
Cædibus, et ripas fluviorum exire Latino
Sanguine fas fuerit: Tarpeium adcedere collem,
Murisque adspirare veto.» Quater inde coruscum 605
Contorsit dextra fulmen, quo tota reluxit
Mæonidum tellus, atramque per æthera volvens
Abrupto fregit cælo super agmina nubem.
Nec Pœnum avertisse satis: dat numine magno
Æneadis, gentem gremio deponere tuto 610
Romuleam tandem, Fabioque salutis habenas
Credere ductori. Cui postquam tradita belli
Jura videt: «Non hunc, inquit, superaverit unquam
Invidia, aut blando popularis gloria fuco,
Non astus fallax, non præda, aliusve cupido. 615
Bellandi vetus, ac laudum cladumque quieta
Mente capax; par ingenium castrisque togæque.»
Sic genitor Divum, recipitque ad sidera gressum.
Hic, circumspectis nulli deprensus in armis,
Laudatusque Jovi, Fabius, mirabile quantum 620
Gaudebat reducem patriæ adnumerare reversus,
Duxerat egrediens quam secum in prælia, pubem.
Nec membris quisquam, natove pepercit amato
Acrius; aut vidit socium per bella cruorem
Tristior: atque idem, perfusus sanguine victor 625
Hostili, plenis repetebat mœnia castris.
Stirpe genus clarum, cæloque adfinis origo:
Nam remeans longis olim Tirynthius oris,
Et triplicis monstri famam, et spectacula captas
Mira boves hac, qua fulgent nunc mœnia Romæ, 630
Egit ovans. Tunc Arcadius (sic fama) locabat
Inter desertos fundata Palatia dumos
Paupere sub populo ductor; quum regia virgo,
Hospite victa sacro, Fabium de crimine læto
Procreat, et magni commiscet seminis ortus 635
Arcas in Herculeos mater ventura nepotes.
Ter centum domus hæc Fabios armavit in hostem,
Limine progressos uno; pulcherrima quorum
Cunctando Fabius superavit facta, ducemque
Hannibalem æquando: tantus tunc, Pœne, fuisti! 640
Dum se perculsi renovant in bella Latini,
Turbatus Jove, et exuta spe mœnia Romæ
Pulsandi, colles Umbros atque arva petebat
Hannibal, excelso summi qua vertice montis
Devexum lateri pendet Tuder, atque ubi latis 645
Projecta in campis nebulas exhalat inertes,
Et sedet ingentem pascens Mevania taurum,
Dona Jovi: tum Palladios se fundit in agros
Picenum dives prædæ; atque, errantibus armis,
Quo spolia invitant, transfert populantia signa; 650
Donec pestiferos mitis Campania cursus
Tardavit, bellumque sinu indefensa recepit.
Hic dum stagnosi spectat templumque domosque
Literni ductor, varia splendentia cernit
Pictura, belli patribus monimenta prioris 655
Exhausti (nam porticibus signata manebant),
Quîs inerat longus rerum et spectabilis ordo.
Primus bella truci suadebat Regulus ore,
Bella neganda, viro si noscere fata daretur!
At princeps Pœnis indicta more parentum 660
Appius adstabat pugna, lauroque revinctus
Justum Sarrana ducebat cæde triumphum.
Æquoreum juxta decus, et navale tropæum,
Rostra gerens, nivea surgebat mole columna:
Exuvias Marti donumque Duilius, alto 665
Ante omnes mersa Pœnorum classe, dicabat:
Cui, nocturnus honos, funalia clara, sacerque
Post epulas tibicen adest; castosque penates
Insignis læti repetebat murmure cantus.
Cernit et extremos defuncti civis honores: 670
Scipio ductoris celebrabat funera Pœni,
Sardoa victor terra. Videt inde ruentem
Litoribus Libycis dispersa per agmina pubem;
Instabat crista fulgens, et terga premebat
Regulus: Autololes, Nomadesque, et Maurus, et Hammon, 675
Et Garamas positis dedebant oppida telis.
Lentus arenoso spumabat Bagrada campo
Viperea sanie, turmisque minantibus ultro
Pugnabat serpens, et cum duce bella gerebat.
Nec non projectum puppi, frustraque vocantem 680
Numina, Amyclæum mergebat perfida ponto
Rectorem manus, et seras tibi, Regule, pœnas
Xanthippus digni pendebat in æquore leti.
Addiderant geminas medio consurgere fluctu
Ægates; laceræ circum fragmenta videres 685
Classis, et effusos fluitare in gurgite Pœnos.
Possessor pelagi, pronaque Lutatius aura
Captivas puppes ad litora victor agebat.
Hæc inter, cinctus legatorum ordine Hamilcar,
Ductoris genitor, cunctarum ab imagine rerum 690
Totius in sese vulgi converterat ora.
Sed pacis faciem, et pollutas fœderis aras,
Deceptumque Jovem, ac dictantes jura Latinos
Cernere erat: strictas trepida cervice secures
Horrebat Libys, ac submissis ordine palmis 695
Orantes veniam, jurabant inrita pacta.
Hæc Eryce e summo spectabat læta Dione.
Quæ postquam infesto percensuit omnia vultu
Adridens Pœnus, lenta proclamat ab ira:
«Non leviora dabis nostris inscribere tectis 700
Acta meæ dextræ: captam, Carthago, Saguntum
Da spectare, simul ferro flammaque ruentem;
Perfodiant patres natorum membra: nec Alpes
Exiguus domitas capiet locus; ardua celsis
Persultet juga victor equis Garamasque Nomasque. 705
Addes Ticini spumantes sanguine ripas,
Et nostrum Trebiam, et Trasymeni litora Tuscis
Clausa cadaveribus: ruat ingens corpore et armis
Flaminius: fugiat consul manante cruore
Scipio, et ad socios nati cervice vehatur. 710
Hæc mitte in populos, et adhuc majora dabuntur.
Flagrantem effinges facibus, Carthago, Libyssis
Romam, et dejectum Tarpeia rupe Tonantem.
Interea vos, ut dignum est, ista, ocius ite,
O juvenes, quorum dextris mihi tanta geruntur, 715
In cineres monimenta date, atque involvite flammis.»
LIBER SEPTIMUS.
ARGUMENTUM.
Q. Fabius Maximus Cunctator, in quo omnis Romanorum spes sita est, cum
novo exercitu, ex civibus sociisque conscripto, ad bellum
proficiscitur, quod prudentia cautisque consiliis, quibus solus
omnium, quas ducit, copiarum vires æquat, gerere statutum habet cum
animo ac deliberatum; 1-19.
At Hannibal, quam primum de creatione novi summique magistratus fama
ad ipsum pervenit, Dictatoris genus et res ab ipso gestas a captivis
percontatur, ex quibus Cilnius ducem Rom. ejusque gentem amplissimis
verbis ornat, et ita indignationem quidem Pœni in se convertit, sed e
malis, quibus urgetur, supplicio se emergere frustra cupit; 20-73.
Dum Romæ, votis rite nuncupatis, cives cum conjugibus supplicatum eunt
et sacris operantur, Fabius strenue iter facit, disciplinamque
militarem ad pristinos mores redigit; 74-95.
Castris deinde jam in conspectu hostium positis, Pœnus, certa victoriæ
spe inductus, nullam dimicandi moram facit, et vallatos maledictis ad
certamen provocat; 96-122.
Verum ubi quieta omnia apud Romanos, nec castra ullo tumultu mota
videt, re infecta in Apuliam transit, variisque dolis constantem
Dictatoris animum tentare et circumvenire conatur; 123-145.
Quum ita quoque nihil proficit, omnisque spes in inritum cadit, tacita
jam cura animum incensus, quod nunc demum edocti malis Romani parem
Hannibali ducem quæsissent, in Campaniam exercitum reducit; 146-158.
Ibi amœnissimam Italiæ partem agrumque Falernum, qui generosissimo
vino abundabat, cujus faciendi rationem ipse Bacchus priscis
temporibus Falernum, hospitem suum, docuerat, inpune depopulatur;
159-211.
Qua rei indignitate in castris Romanorum seditio movetur, quam Fabius
comprimit, habita oratione, qua ostendit, rempublicam, continuis
cladibus adflictam, non nisi prudentissima et cauta belli gerendi
ratione ab interitu vindicari posse, et rem tempusque ita postulare,
ut adversus ferocem tot victoriis hostem nihil temere audeant, nec,
nisi certa spes et commoda rei bene gerendæ occasio obferatur, summam
rerum universo periculo committant, sed ante omnia suæ saluti atque
securitati consulere, conatusque hostiles singulari potius arte, quam
temeraria vi inpedire studeant; 212-259.
Invidia tamen Dictatoris augetur fraude ac dolo Hannibalis, qui ab uno
ejus agro, omnibus circa vastatis, ferrum ignemque abstineri jubet, ut
occultæ proditionis fœderisque clam cum hostibus icti suspicio
commoveatur; 260-267.
Sed mox Pœnus suis se artibus peti sentit, agmenque suum repente
præter opinionem inter Calliculam montem, Formiana saxa ac Literni
stagna inclusum videt, via ad Casilinum obsessa; 268-281.
Quas insidias callide eludit, et noctis principio duces, Magonem,
Maraxen et Acherran somno excitat, militibusque tessera significat,
quid fieri velit: tum sarmentis ad cornua boum adligatis et incensis,
custodibus Romanis rei novitate terror incutitur; Pœnus vero salvus ex
faucibus elabitur, saltumque transgressus in agro Allifano castra
ponit; 282-376.
Fabius confestim et ubivis hostem subsequitur; at non ita multo post,
sacrorum causa Romam profecturus, non imperio tantum, sed consilio
etiam ac prope precibus agit cum Minucio, ut, ratione potius quam
fortuna fretus, bellum administret, et exemplum, quod ad imitandum
habeat, sequatur; 377-408.
Absente eo classis Pœnorum ex alto in portus Caietæ et Formiarum, in
finibus Campaniæ, invehitur, quo hostium adventu perterritæ Nereides
ad Protea, in antro, prope Capreas, commorantem, confugiunt, ut ab eo
de futura Italiæ fortuna cognoscant; 409-434.
Deus marinus, exposita Romanorum origine, a Trojanis, propter iniquum
Paridis judicium et Junonis iram debellatis et terra marique cum duce
Ænea jactatis, repetenda, prædicit, urbem eorum æternam fore,
bellumque Punicum II, quamvis Cannensis etiamnunc clades inpendeat, a
Scipione Africana gloriose confectum iri; 435-493.
Quam fatorum seriem dum vates in antro reserat, Magister equitum,
inmemor monitorum Fabii, ferociter magis quam consulto rem gerit, et,
Hannibale, furoris ipsius alendi causa, fugam aliquoties simulante,
jam fama egregiæ victoriæ Romam perfertur; 494-512.
Hinc populi jussu æquatur ei imperium cum dictatore, qui invicto a
civibus hostibusque animo ad castra revertitur et exercitum dividit;
513-522.
Quo facto Minucius, secundis rebus delatoque sibi a populo honore
multo animosior ad omne periculum spernendum et quidvis audendum
factus, sine mora cum hoste iniquo confligit loco, et subito legiones
omnisque adeo respublica in maximo discrimine versantur; 523-535.
Jam cæsis aliis, aliis fugam circumspectantibus, Fabius, conspecta
procul turbata acie, militibusque et Q. Fabio, filio, qui irata mente
contraria suadebat, ad opem suis ferendam stimulatis, repente, velut
cælo demissus, legionibus, salutis suæ jam desperantibus, succurrit,
et hostibus, quorum magnam stragem ipse ejusque exemplo incitati
Syllæ, Crassi, Metellus, Furnius, Torquatus, Brutus, Cato et Q. Fabius
edunt, victoriam, civibus vero confessionem erroris extorquet;
536-729.
Minucius, inmerito hoc beneficio victus et nunc demum sentiens, quanto
satius sit, prudentia et cunctatione, quam temeritate, bellum tali
tempore administrare, castra cum Dictatore jungit, et, aris in ipsius
honorem exstructis vinoque ac dapibus Fabio, tanquam Deo, libatis,
PATREM eum salutat; quod exemplum milites sequuntur; 730-750.
Interea trepidis Fabius spes unica rebus:
Ille quidem socios atque ægram vulnere præceps
Ausoniam armabat, viridique ad dura laborum
Bellator senio jam castra movebat in hostem.
Sed mens humana major, nec tela, nec enses, 5
Nec fortes spectabat equos: tot millia contra
Pœnorum invictumque ducem, tot in agmina solus
Ibat, et in sese cuncta arma virosque gerebat.
Ac ni sacra seni vis inpressumque fuisset,
Sistere Fortunam cunctando adversa foventem, 10
Ultima Dardanii transisset nominis ætas.
Ille modum Superis in Punica castra favoris
Addidit, et Libyæ finem inter prospera bella
Vincendi statuit: tumefactum cladibus ille
Hesperiis lento Pœnum moderamine lusit. 15
Summe ducum, qui regna iterum labentia Trojæ
Et fluxas Latii res, majorumque labores,
Qui Carmentis opes et sceptra Evandria servas,
Surge, age, et emerito sacrum caput insere cælo.
At Libyæ ductor, postquam nova nomina lecto 20
Dictatore vigent, raptim mutata Latinis
Imperia haud frustra reputans, cognoscere avebat,
Quæ fortuna viro, quodnam decus; ultima fessis
Ancora cur Fabius, quem post tot Roma procellas
Hannibali putet esse parem: fervore carentes 25
Angebant anni, fraudique inaperta senectus.
Ocius adcitum captivo ex agmine poscit
Progeniem ritusque ducis dextræque labores.
Cilnius, Arretî Tyrrhenis ortus in oris,
Clarum nomen erat; sed læva adduxerat hora 30
Ticini juvenem ripis, fususque ruentis
Vulnere equi, Libycis præbebat colla catenis.
Hic ardens extrema malis, et rumpere vitam:
«Non cum Flaminio tibi res, nec fervida Gracchi
In manibus consulta, inquit. Tirynthia gens est; 35
Quam si Fata tuis genuissent, Hannibal, oris,
Terrarum imperium Carthaginis arce videres.
Non ego te longa serie per singula ducam:
Hoc sat erit; nosces Fabios certamine ab uno.
Veientum populi violata pace negabant 40
Adceptare jugum, ac vicino Marte furebat
Ad portas bellum, consulque ciebat ad arma.
Delectus vetiti; privataque castra Penates
Herculei inplevere: domo (mirabile) ab una
Patricius junctis exercitus ibat in armis. 45
Ter centum exsiluere duces: quocumque liberet,
Uno non pavidus rexisses bella magistro.
Sed, dirum egressis omen, scelerata minaci
Stridentis sonitu tremuerunt limina portæ,
Maximaque Herculei mugivit numinis ara. 50
Invasere hostem; numerarique aspera virtus
Haud est passa viros, et plures milite cædes.
Sæpe globo densi, sæpe et per devia passim
Dispersi subiere, vicis meritique labore
Æquato: nulli quisquam virtute secundus, 55
Ducere ter centum Tarpeia ad templa triumphos.
Spes heu! fallaces oblitaque corda caducum
Mortali quodcumque datur! grex ille virorum,
Qui Fabia gente incolumi deforme putabat
Publica bella geri, pariter cecidere Deorum 60
Invidia, subitis circumvenientibus armis.
Nec tamen occisos est cur lætere: supersunt,
Quod tibi sit Libyæque satis: certaverit unus
Ter centum dextris; tam vivida membra, laborque
Providus, et cauta sollertia tecta quiete. 65
Nec vero, calidi, nunc tu, cui sanguinis ætas,
Foderis in pugna velocius ilia planta
Bellatoris equi, frenisque momorderis ora.»
Quem cernens avidum leti post talia Pœnus,
«Nequidquam nostras, demens, ait, elicis iras, 70
Et captiva paras moriendo evadere vincla.
Vivendum est: arta serventur colla catena.»
Hæc juvenis, Divisque tumens ausisque secundis.
At Patres Latiasque nurus raptabat ad aras
Cura Deum: mæsto subfusæ lumina vultu 75
Femineus matres graditur chorus; ordine longo
Junoni pallam conceptaque vota dicabant.
«Huc ades, o regina Deum, gens casta precamur;
Et ferimus, digno quæcumque est nomine, turba
Ausonidum, pulchrumque, et acu subtemine fulvo 80
Quod nostræ nevere manus, venerabile donum.
Ac dum decrescit matrum metus, hoc tibi, Diva,
Interea velamen erit: si pellere nostris
Marmaricam terris nubem dabis, omnis in auro
Pressa tibi varia fulgebit gemma corona.» 85
Nec non et proprio venerantur Pallada dono,
Phœbumque, armigerumque Deum, primamque Dionen.
Tanta adeo, quum res trepidæ, reverentia Divum
Nascitur! at raræ fumant felicibus aræ.
Dum Roma antiquos templis indicit honores, 90
Jam Fabius, tacito procedens agmine, et arte
Bellandi, lento similis, præcluserat omnes
Fortunæque hostique vias: discedere signis
Haud licitum; summumque decus, quo tollis ad astra
Imperii, Romane, caput, parere docebat. 95
Verum ubi prima satis conspecta in montibus altis
Signa procul, fulsitque novis exercitus armis,
Adrectæ spes Sidoniæ, fervetque secundis
Fortunæ juvenis: vincendi sola videtur,
Quod nondum steterint acies, mora. «Pergite, clamat: 100
Ite citi, ruite ad portas, propellite vallum
Pectoribus: quantum campi distamus, ad umbras
Tantum hosti superest. Resides ad bella vocantur,
Quîs pudeat certare, senes: quodcumque videtis,
Hoc reliquum est, primo damnatum, ut inutile, bello. 105
En, ubi nunc Gracchi, atque ubi nunc sunt fulmina gentis
Scipiadæ? pulsi Ausonia, non ante paventem
Dimisere fugam, quam terror ad ultima mundi
Oceanumque tulit: profugus nunc errat uterque,
Nomina nostra tremens, et ripas servat Iberi. 110
Est etiam, cur Flaminio mihi gloria cæso
Creverit; et titulis libeat cur figere nostris
Crudum Marte viri nomen. Quot demere noster
Huic annos Fabio gladius valet! et tamen audet.
Audeat! haud ultra faxo spectetur in armis.» 115
Talia vociferans volucri rapit agmina cursu,
Ac, prævectus equo, nunc dextra provocat hostem,
Nunc voce increpitat; missa nunc eminus hasta
Fertur ovans, pugnæque agitat simulacra futuræ.
Ut Thetidis proles Phrygiis Vulcania campis 120
Arma tulit, clipeo amplexus terramque, polumque,
Maternumque fretum, totumque in imagine mundum.
Cassarum sedet irarum spectator, et alti
Celsus colle jugi domat exsultantia corda,
Infractasque minas dilato Marte fatigat 125
Sollers cunctandi Fabius: ceu nocte sub atra
Munitis pastor stabulis per ovilia clusum
Inpavidus somni servat pecus; effera sævit,
Atque inpasta truces ululatus turba luporum
Exercet, morsuque quatit restantia claustra. 130
Inritus incepti movet inde, atque Apula tardo
Arva Libys passu legit, ac nunc valle residit
Conditus occulta, si præcipitare sequentem,
Atque inopinata detur circumdare fraude;
Nunc nocturna parat cæcæ celantibus umbris 135
Furta viæ, retroque abitum fictosque timores
Adsimulat; nunc castra citus deserta relicta
Ostentat præda, atque invitat prodigus hostem.
Qualis Mæonia passim Mæandrus in ora,
Quum sibi gurgitibus flexis revolutus oberrat. 140
Nulla vacant incepta dolis: simul omnia versat,
Miscetque exacuens varia ad conamina mentem.
Sicut aquæ splendor, radiatus lampade solis,
Dissultat per tecta, vaga sub imagine vibrans
Luminis, et tremula laquearia verberat umbra. 145
Jamque dolore furens ita secum inmurmurat iræ:
«Obvia si primus nobis hic tela tulisset,
Nullane nunc Trebiæ et Trasymeni nomina? nulli
Lugerent Itali? nunquam Phaethontius amnis
Sanguinea pontum turbasset decolor unda? 150
Inventum, dum se cohibet, terimurque sedendo,
Vincendi genus; et quoties, velut obvius iret,
Discinxit ratione dolos, fraudesque resolvit!»
Hæc secum, mediam somni quum buccina noctem
Divideret; jamque, excubias sortitus iniquas, 155
Tertius abrupta vigil iret ad arma quiete.
Vertit iter, Daunique retro tellure relicta,
Campanas remeat notus populator in oras.
Hic vero, intravit postquam uberis arva Falerni,
(Dives ea, et nunquam tellus mentita colono) 160
Addunt frugiferis inimica incendia ramis.
Haud fas, Bacche, tuos tacitum tramittere honores,
Quanquam magna incepta vocant: memorabere, sacri
Largitor laticis, gravidæ cui nectare vites
Nulli dant prælis nomen præferre Falernis. 165
Massica sulcabat meliore Falernus in ævo
Ensibus ignotis senior juga: pampinus umbras
Nondum uva virides nudo texebat in arvo;
Pocula nec norant succis mulcere Lyæi,
Fonte sitim et pura soliti defendere lympha. 170
Adtulit hospitio, pergentem ad litora Calpes
Extremumque diem, pes dexter et hora Lyæum;
Nec pigitum parvosque lares humilisque subire
Limina cælicolam tecti: cepere volentem
Fumosi postes, et ritu pauperis ævi 175
Ante focos mensæ: lætus nec senserat hospes
Advenisse Deum; sed enim de more parentum
Grato cursabat studio, instabatque senectæ,
Donec opes festas puris nunc poma canistris
Composuit, nunc inriguis citus extulit hortis 180
Rorantes humore dapes: tum lacte favisque
Distinxit dulces epulas, nulloque cruore
Polluta castus mensa cerealia dona
Adtulit, ac primum Vestæ decerpsit honorem
Undique, et in mediam jecit libamina flammam. 185
Deesse tuos latices, hac sedulitate senili
Captus, Iacche, vetas: subito (mirabile dictu)
Fagina pampineo spumarunt pocula succo,
Pauperis hospitii pretium; vilisque rubenti
Fluxit mulctra mero, et quercu in cratera cavata 190
Dulcis odoratis humor sudavit ab uvis.
«En cape, Bacchus ait, nondum tibi nota, sed olim
Viticolæ nomen pervulgatura Falerni,
Munera»: et haud ultra latuit Deus: inde nitentem
Lumine purpureo frontem cinxere corymbi, 195
Et fusæ per colla comæ, dextraque pependit
Cantharus, ac vitis, thyrso delapsa virenti,
Festas Nysæo redimivit palmite mensas.
Nec facilis læto certasse, Falerne, sapori,
Postquam iterata tibi sunt pocula, jam pede risum, 200
Jam lingua titubante moves, patrique Lyæo
Tempora quassatus grates et præmia digna
Vix intellectis conaris reddere verbis,
Donec composuit luctantia lumina Somnus,
Somnus, Bacche, tibi comes additus. Hic ubi primo 205
Ungula dispersit rores Phaethontia Phœbo,
Uviferis late florebat Massicus arvis,
Miratus nemora, et lucentes sole racemos.
Id monti decus, atque ex illo tempore dives
Tmolus, et ambrosiis Ariusia pocula succis, 210
Ac Methymna ferox lacubus cessere Falernis.
Hæc tum vasta dabat, terrisque infestus agebat
Hannibal, et sicci stimulabant sanguinis enses,
Ludificante ducem Fabio: jamque inproba castris
Ausoniis vota, et pugnandi prava libido 215
Gliscebat; proni decurrere monte parabant.
Da famæ, da, Musa, virum, cui vincere bina
Concessum castra, et geminos domitare furores.
«Fervida si nobis corda, abruptumque putassent
Ingenium Patres, et si clamoribus, inquit, 220
Turbari facilem mentem; non ultima rerum,
Et deplorati mandassent Martis habenas.
Stat pensata diu belli sententia; vincam
Servare invitos, urgentesque ultima fata.
Nulli per Fabium e vobis cecidisse licebit. 225
Si lucis piget, et supremis esse cupido est
Nominis Ausonii, tædetque in tempore tali
Nullum clade nova, claræque fragore ruinæ
Insignem fecisse locum; revocandus ab atris
Flaminius vobis est sedibus: ille ruendi 230
Jam dudum properans signum auspiciumque dedisset.
«An nondum præceps vicinaque fata videtis?
Una, ut debellet, satis est victoria Pœno.
State, viri, et sentite ducem: quum optabile tempus
Deposcet dextras, tunc ista ferocia dicta 235
Æquentur factis. Non est, mihi credite, non est
Arduus in pugnas ferri labor: una reclusis
Omnes jam portis in campum effuderit hora.
Magnum illud solisque datum, quos mitis euntes
Jupiter adspexit, magnum est, ex hoste reverti. 240
Fortunæ Libys incumbit, flatuque secundo
Fidit agens puppim: dum desinat aura, sinusque
Destituat tumidos subducto flamine ventus,
In rem cunctari fuerit. Non ulla perenni
Amplexu Fortuna fovet: jam copia quanto 245
Artior est nullo Tyriis certamine! quantum
Detritum est famæ! quin inter cetera nostra
Haud laude abfuerit, modo qui.... Sed parcere dictis
Sit melius. Jam vos acies et prælia et hostem
Poscitis? o maneat, Superi, fiducia talis! 250
Interea, exclusa majoris sorte pericli,
Me solum, quæso, toti me opponite bello.»
His dictis fractus furor, et rabida arma quierunt.
Ut, quum turbatis placidum caput extulit undis
Neptunus, totumque videt, totique videtur 255
Regnator ponto, sævi fera murmura venti
Dimittunt, nullasque movent in frontibus alas;
Tum, sensim infusa tranquilla per æquora pace,
Languentes tacito lucent in litore fluctus.
Sensit cura sagax Pœni, fraudisque veneno 260
Adgreditur mentes. Pauca atque hæc ruris aviti
Jugera, nec multis Fabius vertebat aratris;
Massicus uviferis addebat nomina glebis.
Hinc pestem placitum moliri, et spargere causas
In castra ambiguas: ferro flammisque pepercit, 265
Suspectamque loco pacem dedit arte maligna,
Ceu clandestino traheretur fœdere bellum.
Intellectus erat Fabio, Tyriosque videbat
Dictator sævire dolos: at non vacat ægre
Invidiam gladios inter lituosque timere, 270
Et dubia morsus famæ depellere pugna;
Donec reptantem, et nequidquam sæpe trahendo
Huc illuc castra, ac scrutantem prælia Pœnum,
Qua nemorosa juga, et scopulosi vertice colles
Exsurgunt, clausit sparsa ad divortia turma. 275
Hinc Læstrygoniæ saxoso monte premebant
A tergo rupes; undosis squalida terris
Hinc Literna palus: nec ferri aut militis usum
Poscebat regio; septos sed fraude locorum
Arta fames, pœnas miseræ exactura Sagunti, 280
Urgebat, finisque aderat Carthaginis armis.
Cuncta per et terras et lati stagna profundi
Condiderat somnus, positoque labore dierum,
Pacem nocte datam mortalibus orbis agebat.
At non Sidonium curis flagrantia corda 285
Ductorem, vigilesque metus haurire sinebant
Dona soporiferæ noctis: nam membra cubili
Erigit, et fulvi circumdat pelle leonis,
Qua super instratos projectus gramine campi
Presserat ante toros: tunc ad tentoria fratris 290
Fert gressus vicina citos; nec degener ille
Belligeri ritus, taurino membra jacebat
Effultus tergo, et mulcebat tristia somno.
Haud procul hasta viri terræ defixa propinquæ,
Et dira e summa pendebat cuspide cassis: 295
At clipeus circa, loricaque, et ensis, et arcus,
Et telum Baliare simul tellure quiescunt.
Juxta lecta manus, juvenes in Marte probati;
Et sonipes strato carpebat gramina dorso.
Ut pepulere levem intrantis vestigia somnum, 300
«Heus! inquit (pariterque manus ad tela ferebat),
Quæ te cura vigil fessum, germane, fatigat?»
Ac jam constiterat, sociosque in cespite fusos
Incussa revocat castrorum ad munera planta,
Quum Libyæ ductor: «Fabius me noctibus ægris, 305
In curas Fabius nos excitat; illa senectus,
Heu! fatis quæ sola meis currentibus obstat.
Cernis ut armata circumfundare corona,
Et vallet clausos conlectus miles in orbe.
Verum, age, nunc quoniam res artæ, percipe porro, 310
Quæ meditata mihi. Latos conrepta per agros
Armenta adsueto belli de more sequuntur.
Cornibus arentes edicam innectere ramos,
Sarmentique leves fronti religare maniplos;
Admotus quum fervorem disperserit ignis, 315
Ut passim exsultent stimulante dolore juvenci,
Et vaga per colles cervice incendia jactent.
Tum terrore novo trepidus laxabit iniquas
Custos excubias, majoraque nocte timebit.
Si cordi consulta (moras extrema recusant), 320
Adcingamur, ait.» Gemino tentoria gressu
Inde petunt: ingens clipeo cervice reposta
Inter equos, interque viros, interque jacebat
Capta manu spolia et rorantia cæde Maraxes,
Ac dirum, in somno ceu bella capesseret, amens 325
Clamorem tum forte dabat, dextraque tremente
Arma toro et notum quærebat fervidus ensem.
Huic Mago, inversa quatiens ut dispulit hasta
Bellantem somnum: «Tenebris, fortissime ductor,
Iras compesce, atque in lucem prælia differ. 330
Ad fraudem occultamque fugam tutosque receptus
Nunc nocte utendum est: arentes nectere frondes
Cornibus, et latis adcensa inmittere silvis
Armenta, obpositi reserent quo claustra manipli,
Germanus parat, atque obsessa evellere castra. 335
Emergamus, et hic Fabio persuadeat astus,
Non certare dolis.» Nihil hinc cunctante, sed acris
Incepti læto juvene, ad tentoria Acherræ
Festinant, cui parca quies, minimumque soporis,
Nec notum somno noctes æquare: feroci 340
Pervigil inservibat equo, fessumque levabat
Tractando, et frenis ora exagitata fovebat.
At socii renovant tela, arentemque cruorem
Ferro detergent, et dant mucronibus iras.
Quid fortuna loci poscat, quid tempus, et ipsi 345
Quænam agitent, pandunt, et cœptis ire ministrum
Haud segnem hortantur: discurrit tessera castris,
Intentique docent, quæ sint properanda, monentque
Quisque suos: instat trepidis, stimulatque ruentes
Navus abire timor, dum cæca silentia, dumque 350
Majores umbræ: rapida jam subdita peste
Virgulta, atque altis surgunt e cornibus ignes.
Hic vero ut, gliscente malo et quassantibus ægra
Armentis capita, adjutæ pinguescere flammæ
Cœpere, et vincens fumos erumpere vertex: 355
Per colles dumosque, (lues agit atra) per altos
Saxosi scopulos montis lymphata feruntur
Corpora anhela boum, atque obsessis naribus igni
Luctantur frustra rabidi mugire juvenci.
Per juga, per valles errat Vulcania pestis, 360
Nusquam stante malo, vicinaque litora fulgent:
Quam multa, adfixus cælo sub nocte serena,
Fluctibus e mediis sulcator navita ponti
Astra videt; quam multa videt, fervoribus atris
Quum Calabros urunt ad pinguia pabula saltus, 365
Vertice Gargani residens incendia pastor.
At facie subita volitantum montibus altis
Flammarum, quîs tunc cecidit custodia sorti,
Horrere, atque ipsos nullo spargente vagari
Credere, et indomitos pasci sub collibus ignes. 370
Cælone exciderint, et magna fulmina dextra
Torserit Omnipotens, an cæcis rupta cavernis
Fuderit egestas adcenso sulfure flammas
Infelix tellus, media in formidine quærunt.
Jamque abeunt; faucesque viæ citus occupat armis 375
Pœnus, et in patulos exsultans emicat agros.
Huc tamen usque vigil processerat arte regendi
Dictator, Trebiam et Tusci post stagna profundi,
Esset ut Hannibali Fabium Romanaque tela
Evasisse satis: quin et vestigia pulsi 380
Et gressus premeret castris, nisi sacra vocarent
Ad patrios veneranda Deos: tum, versus ad Urbem,
Adloquitur juvenem, cui mos tramittere signa
Et belli summam primasque jubebat habenas,
Atque his præformat dictis, fingitque monendo: 385
«Si factis nondum, Minuci, te cauta probare
Erudiit Fortuna meis; nec ducere verba
Ad verum decus, ac pravis arcere valebunt.
Vidisti clausum Hannibalem: nil miles et alæ
Juvere, aut densis legio conferta maniplis. 390
Testor te, solus clausi; nec deinde morabor.
Dis sine me libare dapem et solennia ferre:
Hunc iterum atque iterum vinctum vel montibus altis,
Amnibus aut rapidis (modo pugna absistite) tradam.
Interea (crede experto, non fallimus) ægris 395
Nil movisse salus rebus: sit gloria multis,
Et placeat, quippe egregium, prosternere ferro
Hostem; sed Fabio sit vos servasse triumphus.
Plena tibi castra atque intactus vulnere miles
Creditur: hos nobis (erit hæc tibi gloria) redde. 400
Jam cernes Libycum hunc vallo adsultare leonem,
Jam prædas obferre tibi, jam vertere terga,
Respectantem adeo, atque iras cum fraude coquentem.
Claude, oro, castra, et cunctas spes eripe pugnæ.
Hæc monuisse satis: sed si compescere corda 405
Non datur oranti, magno te jure pioque
Dictator capere arma veto.» Sic castra relinquens
Vallarat monitis, ac se referebat ad Urbem.
Ecce autem flatu classis Phœnissa secundo
Litora Caietæ, Læstrygoniosque recessus 410
Sulcabat rostris, portusque intrarat apertos,
Ac totus multo spumabat remige pontus;
Quum trepidæ fremitu vitreis e sedibus antri
Æquoreæ pelago simul emersere sorores,
Ac possessa vident infestis litora proris. 415
Tum magno perculsa metu Nereia turba,
Adtonitæ propere refluunt ad limina nota,
Teleboum medio surgunt qua regna profundo,
Pumiceæque procul sedes: inmanis in antro
Conditur abrupto Proteus, ac spumea late 420
Cautibus objectis rejectat cærula vates.
Is postquam (sat gnarus enim rerumque metusque)
Per varias lusit formas, et terruit atri
Serpentis squamis, horrendaque sibila torsit,
Aut fremuit torvo mutatus membra leone, 425
«Dicite, ait, quæ causa viæ? quisve ora repente
Pervasit pallor? cur scire futura libido?»
Ad quæ Cymodoce, Nympharum maxima natu
Italidum: «Nosti nostros, præsage, timores.
Quid Tyriæ classes ereptaque litora nobis 430
Portendunt? num migrantur Rhœteia regna
In Libyam Superis? aut hos Sarranus habebit
Navita jam portus? patria num sede fugatæ
Atlantem et Calpen extrema habitabimus antra?»
Tum sic involvens repetita exordia retro 435
Incipit ambiguus vates, reseratque futura:
«Laomedonteus Phrygia quum sedit in Ida
Pastor, et, errantes dumosa per avia tauros
Arguta revocans ad roscida pascua canna,
Audivit sacræ lentus certamina formæ: 440
Tum matris currus niveos agitabat olores,
Tempora sollicitus litis servasse, Cupido.
Parvulus ex humero corytos, et aureus arcus
Fulgebat, nutuque vetans trepidare parentem,
Monstrabat gravidam telis se ferre pharentram. 445
Ast alius nivea comebat fronte capillos,
Purpureos alius vestis religabat amictus,
Quum sic suspirans roseo Venus ore decoros
Adloquitur natos: «Testis certissima vestræ
«Ecce dies pietatis adest: quis credere salvis 450
«Hoc ausit vobis? de forma atque ore (quid ultra
«Jam superest rerum?) certat Venus: omnia parvis
«Si mea tela dedi blando medicata veneno,
«Si vester, cælo ac terris qui fœdera sancit,
«Stat supplex, quum vultis, avus; victoria nostra 455
«Cypron Idumæas referat de Pallade palmas,
«De Junone Paphos centum mihi fumet in aris.»
«Dumque hic aligeris instat Cytherea, sonabat
Omne nemus gradiente Dea; jam bellica virgo,
Ægide deposita, atque adsuetum casside crinem 460
Involvi tum comta tamen, pacemque serenis
Condiscens oculis, ibat, lucoque ferebat
Prædicto sacræ vestigia concita plantæ.
Parte alia intrabat jussis Saturnia silvis,
Judicium Phrygis et fastus pastoris et Iden 465
Post fratris latura toros: postrema nitenti
Adfulsit vultu ridens Venus: omnia circa
Et nemora et penitus frondosis rupibus antra
Spirantem sacro traxerunt vertice odorem.
Nec judex sedisse valet, fessique nitoris 470
Luce cadunt oculi, ac metuit dubitasse videri.
«Sed victæ fera bella Deæ vexere per æquor,
Atque excisa suo pariter cum judice Troja.
Tum pius Æneas, terris jactatus et undis,
Dardanios Itala posuit tellure Penates. 475
Dum cete ponto innabunt, dum sidera cælo
Lucebunt, dum sol Indo se litore tollet,
Hic regna, et nullæ regnis per secula metæ.
At vos, o natæ, currit dum inmobile filum,
Hadriaci fugite infaustas Sasonis arenas. 480
Sanguineis tumidus ponto miscebitur undis
Aufidus, et rubros inpellet in æquora fluctus;
Damnatoque Deûm quondam per carmina campo
Ætolæ rursus Teucris pugnabitis umbræ.
Punica Romuleos quatient mox spicula muros, 485
Multaque Hasdrubalis fulgebit strage Metaurus.
Hinc ille, e furto genitus, patruique piabit
Idem ultor patrisque necem: tum litus Elissæ
Inplebit flammis, avelletque Itala Pœnum
Viscera torrentem, et propriis superabit in oris. 490
Huic Carthago armis, huic Africa nomine cedet.
Hic dabit ex sese, qui tertia bella fatiget,
Et cinerem Libyæ ferat in Capitolia victor.»
Quæ dum arcana Deûm vates evolvit in antro,
Jam monita et Fabium bellique equitumque magister 495
Exuerat mentem, ac præceps tendebat in hostem.
Pascere nec Pœnus pravum ac nutrire furorem
Deerat, et, ut parvo majora ad prælia damno
Eliceret, dabat interdum simulantia terga.
Non aliter, quam qui sparsa per stagna profundi 500
Evocat e liquidis piscem penetralibus esca,
Quumque levem summa vidit jam nare sub unda,
Ducit sinuato captivum ad litora lino.
Fama furit, versos hostes, Pœnumque salutem
Invenisse fuga: liceat si vincere, finem 505
Promitti cladum: sed enim ditione carere
Virtutem, et pœnas vincentibus esse repostas;
Clausurum jam castra ducem, rursusque referri
Vaginæ jussurum enses, reddatur in armis
Ut ratio, et purget miles, cur vicerit hostem. 510
Hæc vulgus: nec non Patrum Saturnia mentes
Invidiæ stimulo fodit et popularibus auris.
Tunc indigna fide censent optandaque Pœno,
Quæ mox haud parvo luerent damnata periclo.
Dividitur miles; Fabioque equitumque magistro 515
Imperia æquantur penitus: cernebat, et expers
Irarum senior, magnas ne penderet alti
Erroris pœnas patria inconsulta, timebat.
Ac tum, multa putans secum, ut remeavit ab Urbe,
Partitus socias vires, vicina propinquis 520
Signa jugis locat, et specula sublimis ab alta
Non Romana minus servat, quam Punica castra.
Nec mora: disjecto Minucî vecordia vallo,
Perdendi simul et pereundi ardebat amore.
Quem postquam rapidum vidit procedere castris 525
Hinc Libys, hinc Fabius, simul adcendere sagaces
In subitum curas: propere capere arma maniplis
Edicit, vallique tenet munimine turmas
Ausonius: torquet totas in prælia vires
Pœnorum ductor, propellitque agmina voce: 530
«Dum dictator abest, rape, miles, tempora pugnæ.
Non sperata diu plano certamina campo
Obfert ecce Deus: quoniam data copia, longum
Detergete situm ferro, multoque cruore
Exsatiate, viri, plenos rubiginis enses.» 535
Atque ea Cunctator pensabat ab aggere valli,
Perlustrans campos oculis, tantoque periclo
Discere, quinam esset Fabius, te, Roma, dolebat.
Cui natus, juncta arma ferens, «Dabit inprobus, inquit,
Quas dignum, pœnas; qui per suffragia cæca 540
Invasit nostros hæc ad discrimina fasces.
Insanæ spectate tribus! pro lubrica rostra,
Et vanis fora læta viris! nunc munera Martis
Æquent imperio, et solem concedere nocti
Sciscant inbelles! magna mercede piabunt 545
Erroris rabiem, et nostrum violasse parentem.»
Tum senior, quatiens hastam, lacrimisque coortis:
«Sanguine Pœnorum, juvenis, tam tristia dicta
Sunt abolenda tibi: patiarne ante ora manusque
Civem deleri nostras? aut vincere Pœnum, 550
Me spectante, sinam? nos æquavisse minori,
Solvetur culpa, si sunt mihi talia corda.
Jamque hoc (ne dubites) longævi, nate, parentis
Adcipe, et æterno fixum sub pectore serva:
Succensere nefas patriæ, nec fœdior ulla 555
Culpa sub extremas fertur mortalibus umbras.
Sic docuere senes. Quantus qualisque fuisti,
Quum pulsus lare et extorris Capitolia curru
Intrares exsul! tibi corpora cæsa, Camille,
Damnata quot sunt dextra! pacata fuissent 560
Ni consulta viro, mensque inpenetrabilis iræ,
Mutassentque solum sceptris Æneia regna,
Nullaque nunc stares terrarum vertice, Roma.
Pone iras, o nate, meas: socia arma feramus.
Adceleremus opem.» Jamque intermixta sonabant 565
Classica, procursusque viros conliserat acer.
Primus claustra manu portæ dictator et altos
Disjecit postes, rupitque in prælia cursum.
Non graviore movent venti certamina mole,
Odrysius Boreas, et Syrtim tollere pollens 570
Africus: obnixi quum bella furentia torquent,
Distraxere fretum, ac diversa ad litora volvunt
Æquor quisque suum; sequitur stridente procella
Nunc huc, nunc illuc, raptum mare, et intonat undis.
Haud prorsus daret ullus honos, tellusque subacta 575
Phœnicum, et Carthago ruens, injuria quantum
Orta ex invidia decoris tulit: omnia namque
Dura simul devicta viro, metus, Hannibal, iræ,
Invidia, atque una Fama et Fortuna subactæ.
Pœnus ab excelso rapidos decurrere vallo 580
Ut vidit, tremuere iræ, ceciditque repente
Cum gemitu spes haud dubiæ præsumta ruinæ:
Quippe aciem denso circumvallaverat orbe,
Hausurus clausos conjectis undique telis.
Atque hic Dardanius pravo certamine ductor 585
Jam Styga et æternas intrarat mente tenebras.
Nam Fabium auxiliumque viri sperare pudebat;
Quum senior, gemino complexus prælia cornu,
Ulteriore ligat Pœnorum terga corona,
Et modo claudentes aciem, nunc extima cingens, 590
Clausos ipse tenet: majorem surgere in arma,
Majoremque dedit cerni Tirynthius: altæ
Scintillant cristæ, et (mirum) velocibus ingens
Per subitum membris venit vigor: ingerit hastas,
Aversumque premit telorum nubibus hostem. 595
Qualis post juvenem, nondum subeunte senecta,
Rector erat Pylius bellis ætate secunda.
Inde ruens, Thurin, et Buten, et Narin, et Arsen
Dat leto, fisumque manus conferre Mahalcen,
Cui decus insigne, et quæsitum cuspide nomen. 600
Tum Garadum, largumque comæ prosternit Adherben,
Et geminas acies superantem vertice Thulim,
Qui summas alto prensabat in aggere pinnas.
Eminus hos: gladio Sapharum, gladioque Monæsum,
Et Morinum pugnas æris stridore cientem, 605
Dexteriore gena sedit cui letifer ictus,
Perque tubam fixæ decurrens vulnere malæ,
Extremo fluxit propulsus murmure sanguis.
Proximus huic jaculo Nasamonius occidit Idmon.
Namque super tepido lapsantem sanguine, et ægra 610
Lubrica nitentem nequidquam evadere planta,
Inpacto prosternit equo, trepideque levantem
Membra adflicta solo, pressa violentius hasta,
Inplicuit terræ, telumque in cæde reliquit.
Hæret humi cornus motu tremefacta jacentis, 615
Et campis servat mandatum adfixa cadaver.
Nec non exemplo laudis furiata juventus,
Syllæque, Crassique simul, junctusque Metello
Furnius, ac melior dextræ Torquatus, inibant
Prælia, et unanimi vel morte emisse volebant 620
Spectari Fabio: miser hinc vestigia retro
Dum rapit, et molem subducto corpore vitat
Intorti Bibulus saxi, atque in terga refertur;
Strage super lapsus socium, qua fibula morsus
Loricæ crebro laxata resolverat ictu, 625
Adcepit lateri, penitusque in viscera adegit,
Exstabat fixo quod forte cadavere, ferrum.
Heu sortem necis! evasit Garamantica tela
Marmaridumque manus, ut inerti cuspide fusus
Occideret, telo non in sua vulnera misso. 630
Volvitur exanimis, turpatque decora juventa
Ora novus pallor; membris dimissa solutis
Arma fluunt, erratque niger per lumina somnus.
Venerat ad bellum Tyria Sidone, nepotum
Excitus prece, et auxilio socia arma ferebat, 635
Eoa tumidus pharetrati militis ala,
Gens Cadmi, Cleadas; fulva cui plurima passim
Casside, et aurato fulgebat gemma monili.
Qualis ubi Oceani renovatus Lucifer unda
Laudatur Veneri, et certat majoribus astris. 640
Ostro ipse, ac sonipes ostro; totumque per agmen
Purpura Agenoreis saturata micabat ahenis.
Hic, avidum pugnæ, et tam clarum exscindere nomen
Brutum exoptantem, varie nunc lævus in orbem,
Nunc dexter levibus flexo per devia gyris 645
Ludificatus equo, volucrem post terga sagittam
Fundit, Achæmenio detrectans prælia ritu.
Nec damnata manus, medio sed (flebile) mento
Armigeri Cascæ penetrabilis hæsit arundo,
Obliquumque secans subrecta cuspide vulnus 650
Uventi ferrum admovit tepefacta palato.
At Brutus, diro casu turbatus amici,
Ausum multa virum, et spargentem in vulnera sævos
Fraude fugæ calamos, jam nullis cursibus instat
Prendere cornipedis, sed totam pectoris iram 655
Mandat atrox hastæ, telumque volatile nodo
Excutit, ac summum, qua laxa monilia crebro
Nudabant versu, tramittit cuspide pectus.
Labitur intento cornu transfossus, et una
Arcum læva cadens, dimisit dextra sagittam. 660
At non tam tristi sortitus prælia Marte
Phœbei Soractis honor Carmelus agebat:
Sanguine quippe suo jam Bagrada tinxerat ensem,
Dux rectorque Nubæ populi; jam fusus eidem
Zeusis, Amyclæi stirps inpacata Phalanti, 665
Quem tulerat mater claro Phœnissa Laconi.
Talia dum metuit, nec pugnæ fisus in hoste
Tam rapido, nec deinde fugæ, suadente pavore,
Per dumos miser in vicina cacumina quercus
Repserat, atque alta sese occultabat in umbra 670
Hampsicus, insistens tremulis sub pondere ramis.
Hunc longa, multa orantem, Carmelus, et altos
Mutantem saltu ramos, transverberat hasta;
Ut, qui viscatos populatur arundine lucos,
Dum nemoris celsi procera cacumina sensim 675
Substructa certat tacitus contingere meta,
Sublimem calamo sequitur crescente volucrem.
Effudit vitam, atque alte manante cruore
Membra pependerunt curvato exsanguia ramo.
Jamque in palantes ac versos terga feroces 680
Pugnabant Itali, subitus quum mole pavenda
Terrificis Maurus prorumpit Tunger in armis.
Nigra viro membra, et furvi juga celsa trahebant
Cornipedes, totusque novæ formidinis arte
Concolor æquabat liventia currus equorum 685
Terga, nec erectis similes inponere cristis
Cessarat pennas, aterque tegebat amictus.
Ceu quondam æternæ regnator noctis, ad imos
Quum fugeret thalamos, Hennæa virgine rapta,
Egit nigrantem Stygia caligine currum. 690
At Cato, tum prima sparsus lanugine malas,
Quod peperere decus Circæo Tuscula dorso
Mœnia, Laertæ quondam regnata nepoti,
Quamquam tardatos turbata fronte Latinos
Conlegisse gradum videt, inperterritus ipse 695
Ferrata calce, atque effusa largus habena
Cunctantem inpellebat equum: negat obvius ire,
Et trepidat cassa sonipes exterritus umbra.
Tum, celer in pugnam dorso delatus ab alto
Alipedem planta currum premit, atque volanti 700
Adsilit a tergo: cecidere et lora repente
Et stimuli; ferrumque super cervice tremiscens
Palluit infelix subducto sanguine Maurus.
Ora rapit gladio, præfixaque cuspide portat.
At sævo Mavorte ferox perrumpit anhelum 705
Dictator cum cæde globum: miserabile visu,
Vulneribus fessum ac multo labente cruore,
Ductorem cernit suprema ac fœda precantem.
Manavere genis lacrimæ, clipeoque paventem
Protegit, et natum stimulans, «Fortissime, labem 710
Hanc pellamus, ait; Pœnoque ob mitia facta,
Quod nullos nostris ignes disperserit arvis,
Dignum expendamus pretium.» Tunc, arte paterna
Ac stimulis gaudens, juvenis circumdata Pœnum
Agmina deturbat gladio, campumque relaxat, 715
Donec Sidonius decederet æquore ductor.
Ceu, stimulante fame, rapuit quum Martius agnum
Averso pastore lupus, fetumque trementem
Ore tenet presso; tum, si vestigia cursu
Auditis celeret balatibus obvia pastor, 720
Jam sibimet metuens, spirantem dentibus imis
Rejectat prædam, et vacuo fugit æger hiatu.
Tum demum terris, quas circumfuderat atra
Tempestas, Stygiæ tandem fugere tenebræ.
Torpebant dextræ, et sese meruisse negabant 725
Servari, subitisque bonis mens ægra natabat.
Ut, qui conlapsa pressi jacuere ruina,
Eruta quum subito membra, et nox atra recessit,
Connivent, solemque pavent agnoscere visu.
Quîs actis, senior, numerato milite lætus, 730
Collis et tuto repetebat in aggere castra.
Ecce autem e media jam morte renata juventus,
Clamorem tollens ad sidera, et ordine longo
Ibat ovans, Fabiumque decus, Fabiumque salutem
Certatim, et magna memorabant voce Parentem. 735
Tum, qui partitis dissederat ante maniplis,
«Sancte, ait, o genitor, revocato ad lucis honorem
Si fas vera queri, cur nobis castra virosque
Dividere est licitum? patiens cur arma dedisti,
Quæ solus rexisse vales? hoc munere lapsi 740
Æternas multo cum sanguine vidimus umbras.
Ocius huc aquilas servataque signa referte.
Hic patria est: murique Urbis stant pectore in uno.
Tuque dolos, Pœne, atque astus tandem exue notos:
Cum solo tibi jam Fabio sunt bella gerenda.» 745
Hæc ubi dicta dedit, mille hinc (venerabile visu)
Cespite de viridi surgunt properantius aræ.
Nec prius aut epulas, aut munera grata Lyæi
Fas cuiquam tetigisse fuit, quam multa precatus
In mensam Fabio sacrum libavit honorem. 750
LIBER OCTAVUS.
ARGUMENTUM.
Fabium, qui posse vinci hostem, Romanis persuaserat, pro se quisque
laudibus ad cælum fert: Hannibal contra, jam summum militiæ jus
dictatori redditum, eoque vivente omnem sibi non victoriæ tantum, sed
prælii quoque spem præcisam esse, magnopere et dolet et indignatur;
1-11.
Quin etiam inopia cunctarum rerum in dies ingravescit, et milites, ex
conluvione omnium gentium mixti, Galli in primis, animo semper
fluctuantes et prædæ sanguinisque cupidi, pugnam stipendiumque debitum
exposcunt, et jam consilia, vel transitionis, vel reditus in patriam
agitant; Hannon autem, qui ducem Pœnorum internecivo capitalique odio
prosequitur, quantum potest et valet, inpedit, quo minus, vel
supplementum copiis ejus scribi, vel frumentum et pecuniam mitti
senatus censeat; 11-24.
Has curas, quibus Hannibal conficitur, lenit Juno, quæ Annam, Didonis
sororem et Numicii fl. Nympham, blande adpellat, ut eum de prosperis,
quæ instent, fatis, de fine dictaturæ, comitiis consulum, temeritate
Varronis, quem, sui generis hominem, vulgus ad consulatum extrahere
nitatur, et de pugnæ Cannensis eventu, certiorem faciat; 25-38.
Nympha, communis a Belo ductæ originis, amoris patriæ et mandatorum
sororis memor, negotium sibi demandatum non recusat, quanquam divino
in Italia honore colatur; 39-49.
Quem, unde, et quando consecuta sit, ipsa hoc modo memorat: Post
Didonis mortem Iarbas, Gætulorum rex, Carthagine rerum potitur, et
Anna primum quidem ad Battum, Cyrenes regem, confugit; sed biennio
post, bello propterea hospiti suo a Pygmalione indicto, navem
conscendit, quæ vi tempestatis in litus Italiæ ejicitur; 49-68.
Ibi in terra prorsus sibi ignota oberrans obviam venit Æneæ, a quo
benigne hospitio excepta Didonem, dolore confectam, in ardentem rogum
adscendisse refert; 69-159.
Sed a sorore in somnis admonita, ut insidias vitaret, quas Lavinia
strueret, intempesta nocte fuga sibi consulit, ipsaque se in Numicium
præcipitat, quo facto inter Deas indigetes Latii relata colitur;
160-201.
His ordine expositis, Anna, Junonis voluntati morem gerens, ejus
verbis optatissimum de subita, quæ inpendeat, rerum mutatione, nuntium
Hannibali adfert; 202-224.
Is animum revocat, et e Campania, monitu deæ, in Apuliam castra movet;
225-241.
Interea Romæ comitiis consulum indictis, C. Terentius Varro, homo non
humili solum, sed sordido etiam loco ortus, haud parum callide auram
favoris popularis ex dictatoria invidia principumque insectatione
petit, et suffragiis turbæ forensis, quæ æternam fastis labem
adspergunt, consul creatur; 242-257.
Is, qui melior lingua quam dextra erat, et qui nec castra, nec hostem
unquam viderat, extemplo ab urbe signa movere statuit; concionesque
multas ac feroces habet, denunciantes, bellum arcessitum in Italiam ab
nobilibus, mansurumque in visceribus reipublicæ, si plures Fabios
imperatores haberet; se, quo die hostem vidisset, Pœnorum bello æque
ac inpotenti Patrum dominationi finem adlaturum, et Hannibalem mox,
Fabio spectante, in triumpho ducturum; 258-277.
Collega ejus, L. Æmilius Paulus, qui cum L. Livio olim consul fuerat,
et ab iis, qui gloriam perfecti belli Illyrici ipsi invidebant,
adcusatus damnatione collegæ, et sua prope, ambustus evaserat, etsi
perniciem patriæ imminentem animo præsagit, et tam nobilitate, quam
virtute excellit, nihil tamen inclementer in Varronem dicere conatur;
278-297.
Eum proficiscentem hortatur Fabius, ut, quum non minus ipsi certaminis
cum Varrone, quam cum Hannibale futurum sit, nec alia ratione saluti
reipublicæ, quæ tota ab ipso pendeat, consuli possit, utrisque ducibus
unus fortiter resistat, sibique persuadeat, Pœnum imperatorem, qui in
aliena, in hostili terra, inter omnia inimica infestaque, procul ab
domo, procul ab patria sit, summaque commeatus et pecuniæ inopia
laboret, superari posse ab eo, quem ratio agentem ducat, non fortuna,
quique nec occasioni suæ desit, nec suam occasionem hosti det;
298-326.
Ad ea paucis verbis mæstoque vultu respondet consul, se quidem, quam
possit, solertissime omnia e republ. fide sua facturum, et, quæ una
salutis sit via, eadem ratione bellum adversus Hannibalem gesturum,
qua Fabius gesserit; sed, quum irati dii alterum quasi consulem
Romanis, alterum Pœnis dederint, et ne ipse quidem Carthaginiensium
senatus, vel magis sibi discordem collegam adjungere, vel infestiorem
reipubl. Rom. pestem inmittere potuerit, consilia amici magis sana et
salubria, quam explicatu facilia esse, et, si vana idcirco præcepta
surdis caneret auribus, atque adversi quid adcideret, hostium se telis
potius, quam iterum suffragiis iratorum civium, caput objecturum;
327-348.
Non ita multo post consules ad nobilitandas clade Romana Cannas,
Apuliæ vicum, cui Hannibal castra jam admoverat, proficiscuntur, et in
unum locum cogunt exercitum numero amplissimum (349), et ex Latinis
(356), Sabinis (412), Picentibus (424), Umbris (446), Etruscis (468),
Marsis (495), Pelignis (510) Campanis, Marrucinis, Frentanis, Vestinis
(512) Samnitibus (562) Brutiis, Lucanis, Hirpinis, Calabris,
Salentinis, Picentinis (568), Gallis Cisalpinis, Boiis, Anamanis,
Cenomanis, Venetis, Lingonibus, Liguribus, Morinis, Euganeis, Carnis,
Vagennis (588), Siculis et Ilvæ ins. incolis (613) conscriptum, quorum
populorum urbes una cum ducibus, Scauro, 370, Scævola, 384, Sulla,
393, Tullio, 404, Nerone, 413, Curione, 425, Pisone, 463, Galba, 469,
Scipione, 546, Cethego, 575, et Bruto, 607, recensentur; 356-621.
Castris autem vix ad Cannas locatis, varia deorum iram declarant
prodigia; (622-655). Unde milites, vultu sensibusque adtoniti, et
omnia truci clamore complentes, cladem Romanis inminentem, Pauli
Serviliique mortem, fugam Varronis, et tot equitum peditumque stragem
ominantur; 656-676.
Primus Agenoridum cedentia terga videre
Æneadis dederat Fabius: Romana parentem
Solum castra vocant; solum vocat Hannibal hostem,
Inpatiensque moræ fremit: ut sit copia Martis,
Exspectanda viri fata, optandumque sub armis 5
Parcarum auxilium: namque, hac spirante senecta,
Nequidquam sese Latium sperare cruorem.
Jam vero concors miles, signisque relatis
Indivisus honos, iterumque et rursus eidem
Soli obluctandum Fabio, majoribus ægrum 10
Angebant curis. Lentando fervida bella
Dictator, quum multa adeo, tum miles egenus
Cunctarum ut rerum Tyrius foret, arte sedendi
Egerat, et, quanquam finis pugnaque manuque
Haud dum partus erat, jam bello vicerat hostem. 15
Quin etiam ingenio fluxi, sed prima feroces,
Vaniloquum, Celtæ, genus ac mutabile mentis,
Respectare domos: mærebant, cæde sine ulla
(Insolitum sibi) bella geri, siccasque cruore
Inter tela siti Mavortis hebescere dextras. 20
His super, internæ labes, et civica vulnus
Invidia augebant: lævus conatibus Hannon
Ductoris, non ulla domo submittere Patres
Auxilia, aut ullis opibus juvisse sinebat.
Quîs lacerum curis, et rerum extrema paventem 25
Ad spes armorum, et furialia vota reducit
Præscia Cannarum Juno, atque elata futuris.
Namque hac adcitam stagnis Laurentibus Annam
Adfatur voce, et blandis hortatibus inplet:
«Sanguine cognato juvenis tibi, Diva, laborat 30
Hannibal, a vestro nomen memorabile Belo.
Perge, age, et insanos curarum comprime fluctus.
Excute sollicito Fabium: sola illa Latinos
Sub juga mittendi mora: jam discingitur armis.
Cum Varrone manus, et cum Varrone serenda 35
Prælia: ne desit fatis ad signa movenda.
Ipsa adero: tendat jam dudum in Iapyga campum.
Huc Trebiæ rursum et Trasymeni fata sequentur.»
Tum Diva, Indigetis castis contermina lucis,
«Haud, inquit, tua jus nobis præcepta morari: 40
Sit fas, sit tantum, quæso, retinere favorem
Antiquæ patriæ, mandataque magna sororis,
Quanquam inter Latios Annæ stet numen honores.
Multa retro rerum jacet, atque ambagibus ævi
Obtegitur densa caligine mersa vetustas, 45
Cur Sarrana dicent Œnotri numina templo,
Regnisque Æneadum germana colatur Elissæ.
Sed pressis stringam revocatam ab origine famam
Narrandi metis, breviterque antiqua revolvam.»
Iliaco postquam deserta est hospite Dido, 50
Et spes abrupta e medio, in penetralibus atram
Festinat furibunda pyram: tum conripit ensem
Certa necis, profugi donum exitiale mariti.
Despectus tædæ regnis se inponit Iarbas,
Et tepido fugit Anna rogo. Quis rebus egenis 55
Ferret opem, Nomadum late terrente tyranno?
Battus Cyrenen molli tum forte fovebat
Imperio, mitis Battus, lacrimasque dedisse
Casibus humanis facilis; qui, supplice visa,
Intremuit regum eventus, dextramque tetendit. 60
Atque ea, dum flavas bis tondet messor aristas,
Servata interea sedes: nec longius uti
His opibus Battoque fuit: nam ferre per æquor
Exitium miseræ jam Pygmaliona docebat.
Ergo agitur pelago, Divis inimica sibique, 65
Quod se non dederit comitem in suprema sorori:
Donec jactatam laceris (miserabile) velis
Fatalis turbo in Laurentes expulit oras.
Non cæli, non illa soli, non gnara colentum,
Sidonis in Latia trepidabat naufraga terra. 70
Ecce autem Æneas, sacro comitatus Iulo,
Jam regni compos, noto sese ore ferebat.
Qui terræ defixam oculos et multa timentem,
Ac deinde adlapsam genibus lacrimantis Iuli
Adtollit, mitique manu intra limina ducit. 75
Atque ubi jam casus adversorumque pavorem
Hospitii lenivit honos, tum discere mæsta
Exposcit cura letum infelicis Elissæ.
Cui sic, verba trahens largis cum fletibus, Anna
Incipit, et blandas addit pro tempore voces: 80
«Nate Dea, solus regni lucisque fuisti
Germanæ tu causa meæ: mors testis, et ille
(Heu! cur non idem mihi tum?) rogus. Ora videre
Postquam est ereptum miseræ tua, litore sedit
Interdum, stetit interdum, ventosque secuta 85
Infelix oculis magno clamore vocabat
Ænean, comitemque tuæ se inponere solam
Orabat paterere rati: mox turbida anhelum
Retulit in thalamos cursum, subitoque tremore
Substitit, et sacrum timuit tetigisse cubile. 90
Inde amens, nunc sideream fulgentis Iuli
Effigiem fovet amplexu; nunc tota repente
Ad vultus conversa tuos, ab imagine pendet,
Conqueriturque tibi, et sperat responsa remitti.
Non unquam spem ponit amor: jam tecta domumque 95
Deserit, et rursus portus furibunda revisit,
Si qui te referant converso flamine venti.
Ad magicas etiam fallax atque inproba gentis
Massylæ levitas descendere conpulit artes.
Heu sacri vatum errores! dum numina noctis 100
Eliciunt, spondentque novis medicamina curis,
Quod vidi decepta nefas! congessit in atram
Cuncta tuî monimenta pyram, et non prospera dona.»
Tum sic Æneas dulci repetitus amore:
«Tellurem hanc juro, vota inter nostra frequenter 105
Auditam vobis, juro caput, Anna, tibique,
Germanæque tuæ dilectum mitis Iuli,
Respiciens, ægerque animi tum regna reliqui
Vestra, nec abscessem thalamo, ni magna minatus,
Meque sua ratibus dextra inposuisset, et alto 110
Egisset rapidis classem Cyllenius Euris.
Sed cur, (heu seri monitus!) cur tempore tali
Incustodito sævire dedistis amori?»
Contra sic infit, volvens vix murmur anhelum
Inter singultus, labrisque trementibus Anna: 115
«Nigro forte Jovi, cui tertia regna laborant,
Atque atri sociæ thalami nova sacra parabam,
Quîs ægram mentem et trepidantia corda levaret
Infelix germana tori, furvasque trahebam
Ipsa manu, properans ad visa pianda, bidentes. 120
Namque asper somno dirus me inpleverat horror,
Terque suam Dido, ter cum clamore vocarat,
Et læta exsultans ostenderat ora Sychæus.
Quæ dum abigo menti, et, sub lucem ut visa secundent,
Oro cælicolas, ac vivo purgor in amni; 125
Illa, cito passu pervecta ad litora, mutæ
Oscula, qua steteras, bis terque infixit arenæ.
Deinde amplexa sinu late vestigia fovit,
Ceu cinerem orbatæ pressant ad pectora matres.»
Tum rapido præceps cursu, resolutaque crinem, 130
Evasit propere in celsam, quam struxerat ante
Magna mole, pyram: cujus de sede dabatur
Cernere cuncta freta et totam Carthaginis urbem.
Hic Phrygiam vestem et baccatum induta monile,
Postquam illum infelix hausit, quo munera primum 135
Sunt conspecta, diem, et convivia mente reduxit,
Festasque adventu mensas, teque ordine Trojæ
Narrantem longos se pervigilante labores,
In portus amens rorantia lumina flexit.
«Dî longæ noctis, quorum jam numina nobis 140
Mors instans majora facit, precor, inquit, adeste,
Et placidi victos ardore admittite manes.
Æneæ conjux, Veneris nurus, ulta maritum,
Vidi constructas nostræ Carthaginis arces.
Nunc ad vos magni descendet corporis umbra. 145
Me quoque fors dulci quondam vir notus amore
Exspectat, curas cupiens æquare priores.»
Hæc dicens ensem media in præcordia adegit,
Ensem Dardanii quæsitum in pignus amoris.
Viderunt comites, tristique per atria planctu 150
Concurrunt: magnis resonant ululatibus ædes.
«Adcepi infelix, dirisque exterrita fatis,
Ora manu lacerans, lymphato regia cursu
Tecta peto, celsosque gradus evadere nitor.
Ter diro fueram conata incumbere ferro, 155
Ter cecidi exanimæ membris revoluta sororis.
Jamque ferebatur vicina per oppida rumor.
Tum Cyrenæam fatis agitantibus urbem
Devenio; hinc vestris pelagi vis adpulit oris.»
Motus erat, placidumque animum mentemque quietam 160
Troius in miseram rector susceperat Annam.
Jamque omnes luctus, omnesque e pectore curas
Dispulerat, Phrygiis nec jam amplius advena tectis
Illa videbatur. Tacito nox atra sopore
Cuncta per et terras et lati stagna profundi 165
Condiderat, tristi quum Dido ægerrima vultu
Has visa in somnis germanæ effundere voces:
«His, soror, in tectis longæ indulgere quieti,
Heu! nimium secura, potes? nec, quæ tibi fraudes
Tendantur, quæ circumstent discrimina, cernis? 170
Ac nondum nostro infaustos generique soloque
Laomedonteæ noscis telluris alumnos?
Dum cælum rapida stellas vertigine volvet,
Lunaque fraterno lustrabit lumine terras;
Pax nulla Æneadas inter Tyriosque manebit. 175
Surge, age; jam tacitas suspecta Lavinia fraudes
Molitur, dirumque nefas sub corde volutat.
Præterea (ne falsa putes hæc fingere somnum)
Haud procul hinc parvo descendens fonte Numicus
Labitur, et leni per valles volvitur amne. 180
Huc rapies, germana, viam, tutosque receptus.
Te sacra excipient hilares in flumina Nymphæ,
Æternumque Italis numen celebrabere in oris.»
Sic fata in tenuem Phœnissa evanuit auram.
Anna novis somno excutitur perterrita visis, 185
Itque timor totos gelido sudore per artus.
Tunc, ut erat tenui corpus velamine tecta,
Prosiluit stratis, humilique egressa fenestra
Per patulos currit plantis pernicibus agros;
Donec arenoso (sic fama) Numicius illam 190
Suscepit gremio, vitreisque abscondidit antris.
Orta dies totum radiis inpleverat orbem,
Quum nullam Æneadæ thalamis Sidonida nacti,
Et Rutulum magno errantes clamore per agrum,
Vicini ad ripas fluvii manifesta sequuntur 195
Signa pedum; dumque inter se mirantur, ab alto
Amnis aquas cursumque rapit: tum sedibus imis
Inter cæruleas visa est residere sorores
Sidonis, et placido Teucros adfarier ore.
Ex illo primis anni celebrata diebus 200
Per totam Ausoniam venerando numine culta est.
Hanc postquam in tristes Italum Saturnia pugnas
Hortata est, celeri superum petit æthera curru,
Optatum Latii tandem potura cruorem.
Diva Deæ parere parat, magnumque Libyssæ 205
Ductorem gentis nulli conspecta petebat.
Ille, virûm cœtu tum forte remotus ab omni,
Incertos rerum eventus bellique volutans,
Anxia ducebat vigili suspiria voce.
Cui Dea sic dictis curas solatur amicis: 210
«Quid tantum ulterius, rex o fortissime gentis
Sidoniæ, ducis cura ægrescente dolorem?
Omnis jam placata tibi manet ira Deorum,
Omnis Agenoridis rediit favor. Eia, age, segnes
Rumpe moras, rape Marmaricas in prælia vires. 215
Mutati fasces: jam bellum atque arma Senatus
Ex inconsulto posuit Tirynthius heros,
Cumque alio tibi Flaminio sunt bella gerenda.
Me tibi, ne dubites, summi matrona Tonantis
Misit; ego Œnotris æternum numen in oris 220
Concelebror, vestri generata e sanguine Beli.
Haud mora sit; rapido belli rape fulmina cursu,
Celsus Iapygios qua se Garganus in agros
Explicat: haud longe tellus; huc dirige signa.»
Dixit, et in nubes humentia sustulit ora. 225
Cui dux, promissæ revirescens pignore laudis:
«Nympha, decus generis, quo non sacratius ullum
Numen, ait, nobis, felix oblata secundes.
Ast ego te, compos pugnæ, Carthaginis arce
Marmoreis sistam templis, juxtaque dicabo 230
Æquatam gemino simulacri munere Dido.»
Hæc fatus socios stimulat tumefactus ovantes:
«Pone graves euras tormentaque lenta sedendi,
Fatalis Latio miles: placavimus iras
Cælicolum; redeunt Divi: finita maligno 235
Hinc Fabio imperia et mutatos consule fasces
Nuntio: nunc dextras mihi quisque, atque illa referto
Quæ Marte exclusus promittere magna solebas.
En, numen patrium spondet majora peractis.
Vellantur signa, ac Diva ducente petamus 240
Infaustum Phrygibus Diomedis nomine campum.»
Dumque Arpos tendunt instincti pectora Pœni,
Subnixus rapto plebeii muneris ostro,
Sævit jam rostris Varro, ingentique ruinæ
Festinans aperire locum, fata admovet Urbi. 245
Atque illi sine luce genus, surdumque parentum
Nomen, et inmodice vibrabat in ore canoro
Lingua procax: hinc auctus opes, largusque rapinæ
Infima dum vulgi fovet, oblatratque Senatum;
Tantum in quassata bellis caput extulit urbe, 250
Momentum ut rerum, et fati foret arbiter unus,
Quo conservari Latium victore puderet.
Hunc Fabios inter, sacrataque nomina Marti
Scipiadas, interque Jovi spolia alta ferentem
Marcellum, fastis labem suffragia cæca 255
Addiderant, Cannasque malum exitiale fovebat
Ambitus, et Graio funestior æquore campus.
Idem, ut turbarum sator, atque adcendere sollers
Invidiam, pravusque togæ, sic debilis arte
Belligera, Martemque rudis versare, nec ullo 260
Spectatus ferro, lingua sperabat adire
Ad dextræ decus, atque e rostris bella ciebat.
Ergo alacer, Fabiumque moræ increpitare professus,
Ad vulgum in Patres et ovantia verba ferebat:
«Vos, quorum imperium est, consul præcepta modumque 265
Bellandi posco: sedeone, an montibus erro,
Dum mecum Garamas et adustus corpora Maurus
Dividit Italiam? an ferro, quo cingitis, utor?
Exaudi, bone Dictator, quid Martia plebes
Inperitet: pelli Libyas, Romamque levari 270
Hoste jubet. Num festinant, quos plurima passos
Tertius exurit lacrimosis casibus annus?
Ite igitur, capite arma, viri: mora sola triumpho
Parvum iter est. Quæ prima dies ostenderit hostem,
Et Patrum regna et Pœnorum bella resolvet. 275
Ite alacres, Latia devinctum colla catena
Hannibalem Fabio ducam spectante per Urbem.»
Hæc postquam increpuit, portis arma incitus effert,
Inpellitque moras; veluti quum carcere rupto
Auriga indocilis totas effundit habenas, 280
Et præceps trepida pendens in verbera planta
Inpar fertur equis; fumat male concitus axis,
Ac frena incerto fluitant discordia curru.
Cernebat Paullus (namque huic communia Campus
Jura atque arma tulit) labi, mergente sinistro 285
Consule, res, pessumque dari: sed mobilis ira
Turbati vulgi, signataque mente cicatrix
Undantes ægro frenabat corde dolores.
Nam quum perdomita est armis juvenilibus olim
Illyris ora viri, nigro adlatraverat ore 290
Victorem Invidia, et ventis jactarat iniquis.
Hinc inerat metus et duræ reverentia plebis.
Sed genus admotum Superis, summumque per altos
Adtingebat avos cælum: numerare parentem
Assaracum retro præstabat Amulius auctor, 295
Assaracusque Jovem: nec, qui spectasset in armis,
Abnueret genus. Huic Fabius jam castra petenti:
«Si tibi cum Tyrio credis fore maxima bella
Ductore, invitus vocem hanc e pectore rumpam;
Frustraris, Paulle, Ausoniam: te prælia dira, 300
Teque hostis castris gravior manet; aut ego multo
Nequidquam didici casus prænoscere Marte.
Spondentem audivi (piget, heu! tædetque senectæ,
Si, quas prospicio, restat passura ruinas!)
Cum duce tam fausti Martis, qua viderit hora, 305
Sumturum pugnam. Quantum nunc, Paulle, supremo
Absumus exitio, vocem hanc si consulis ardens
Audivit Pœnus! jam latis obvia, credo,
Stat campis acies, exspectaturque sub ictu
Alter Flaminius. Quantos, insane, ciebis 310
Varro, viros! tu, (pro Superi!) tu protinus arma?
Tu campum noscas ante, exploresque trahendo,
Qui ritus hostis: tu non, quæ copia rerum,
Quæ natura loci, quod sit, rimabere sollers,
Armorum genus? et stantem super omnia tela 315
Fortunam adspicies? Fer, Paulle, in devia recti
Pectora: cur, uni patriam si adfligere fas est,
Uni sit servare nefas? Eget inprobus arto
Jam victu Libys, et, belli fervore retuso,
Laxa fides sociûm est: non hic domus hospita tecto 320
Invitat patrio, non fidæ mœnibus urbes
Excipiunt, renovatque pari se pube juventus.
Tertia vix superest, crudo quæ venit Ibero,
Turba virûm. Persta, et cauti meditamina belli
Lentus ama: si qua interea invitaverit aura, 325
Adnueritque Deus, velox adcede secundis.»
Cui breviter mæsto consul sic ore vicissim:
«Mecum erit hæc prorsus pietas, mentemque feremus
In Pœnos, invicte, tuam: nec me unica fallit
Cunctandi ratio, qua te grassante senescens 330
Hannibal obpressum vidit considere bellum.
Sed quænam ira Deûm? consul datus alter, opinor,
Ausoniæ est, alter Pœnis: trahit omnia secum,
Et metuit demens, alio ne consule Roma
Concidat: e Tyrio consortem adcite Senatu; 335
Non tam sæva volet: nullus, qui portet in hostem,
Subficit insano sonipes: incedere noctis,
Quæ tardent cursum, tenebras dolet, itque superbus
Tantum non strictis mucronibus, ulla retardet
Ne pugnas mora, dum vagina ducitur ensis. 340
Tarpeiæ rupes, cognataque sanguine nobis
Tecta Jovis, quæque arce sua nunc stantia linquo
Mœnia felicis patriæ, quocumque vocabit
Summa salus, testor, spreto discrimine iturum.
Sed si surda mihi pugnabunt castra monenti, 345
Haud ego vos ultra, nati, dulcemque morabor
Assaraci de gente domum, similemve videbit
Varroni Paullum redeuntem saucia Roma.»
Sic tum diversa turbati mente petebant
Castra duces: at prædictis jam sederat arvis 350
Ætolos Pœnus servans ad prælia campos.
Non alias majore virum, majore sub armis
Agmine cornipedum concussa est Itala tellus.
Quippe extrema simul gentique Urbique timebant,
Nec spes certandi plus uno Marte dabatur. 355
Faunigenæ socio bella invasere Sicano
Sacra manus Rutuli, servant qui Daunia regna,
Laurentique domo gaudent, et fonte Numici:
Quos Castrum, Phrygibusque gravis quondam Ardea misit,
Quos celso devexa jugo Junonia sedes 360
Lanuvium, atque altrix casti Collatia Bruti;
Quique inmite nemus Triviæ, quique ostia Tusci
Amnis amant, tepidoque fovent Almone Cybeben.
Hinc Tibur, Catille, tuum, sacrisque dicatum
Fortunæ Præneste jugis, Antemnaque prisco 365
Crustumio prior, atque habiles ad aratra Labici.
Nec non sceptriferi qui potant Thybridis undam,
Quique Anienis habent ripas, gelidoque rigantur
Simbruvio, rastrisque domant Æquicula rura.
His Scaurus monitor, tenero tunc Scaurus in ævo; 370
Sed jam signa dabat nascens in secula virtus.
Non illis solitum crispare hastilia campo,
Nec mos pennigeris pharetram inplevisse sagittis;
Pila volunt, brevibusque habiles mucronibus enses:
Ære caput tecti surgunt super agmina cristis. 375
At quos ipsius mensis seposta Lyæi
Setia, et incelebri miserunt valle Velitræ,
Quos Cora, quos spumans inmiti Signia musto,
Et quos pestifera Pomptini uligine campi,
Qua Saturæ nebulosa palus restagnat, et atro 380
Liventes cœno per squalida turbidus arva
Cogit aquas Ufens, atque inficit æquora limo,
Ducit avis pollens, nec dextra indignus avorum
Scævola, cui diræ cælatur laudis honora
Effigie clipeus: flagrant altaribus ignes. 385
Tyrrhenum valli medio stat Mucius ira
In semet versa, sævitque in imagine virtus.
Tunc ictus specie pavitare hoc bella magistro
Cernitur, effugiens ardentem Porsena dextram.
Quîs Circæa juga, et scopulosi verticis Anxur, 390
Hernicaque inpresso raduntur vomere saxa,
Quîs putri pinguis sulcaris Anagnia gleba,
Sulla Ferentinis Privernatumque maniplis
Ducebat simul excitis; Soræque juventus
Addita fulgebat telis: hic Scaptia pubes, 395
Hic Fabrateriæ vulgus; nec monte nivoso
Descendens Atina aberat, detritaque bellis
Suessa, atque a duro Frusino haud inbellis aratro.
At, qui Fibreno miscentem flumina Lirim
Sulfureum, tacitisque vadis ad litora lapsum 400
Adcolit, Arpinas, adcita pube Venafro
Ac Larinatum dextris, socia hispidus arma
Conmovet, atque viris ingens exhaurit Aquinum.
Tullius æratas raptabat in agmina turmas,
Regia progenies, et Tullo sanguis ab alto. 405
Indole pro! quanta juvenis, quantumque daturus
Ausoniæ populis ventura in secula civem!
Ille, super Gangen, super exauditus et Indos,
Inplebit terras voce, et furialia bella
Fulmine compescet linguæ, nec deinde relinquet 410
Par decus eloquio cuiquam sperare nepotum.
Ecce inter primos Therapnæo a sanguine Clausi
Exsultat rapidis Nero non imitabilis ausis.
Hunc Amiterna cohors, et Bactris nomina ducens
Casperia, hunc Foruli, magnæque Reate dicatum 415
Cælicolum Matri, nec non habitata pruinis
Nursia, et a Tetrica comitantur rupe cohortes.
Cunctis hasta decus, clipeusque refertur in orbem,
Conique inplumes, ac lævo tegmina crure.
Ibant, et læti pars Sancum voce canebant, 420
Auctorem gentis; pars laudes ore ferebant,
Sabe, tuas, qui de proprio cognomine primus
Dixisti populos magna ditione Sabinos.
Quid, qui Picenæ stimulat telluris alumnos,
Horridus et squamis et equina Curio crista? 425
Pars belli quam magna venit! non æquore verso
Tam creber fractis albescit fluctus in undis;
Nec cœtu leviore, ubi mille per agmina virgo
Lunatis acies imitatur Martia peltis,
Perstrepit et tellus et Amazonius Thermodon. 430
Hic et, quos pascunt scopulosæ rura Numanæ,
Et quîs litoreæ fumant altaria Cupræ,
Quique Truentinas servant cum flumine turres,
Cernere erat: clipeata procul sub sole corusco
Agmina sanguinea vibrant in nubila luce. 435
Stat fucare colos nec Sidone vilior Ancon,
Murice nec Libyco; statque humectata Vomano
Hadria, et inclemens hirsuti signifer Ascli.
Hoc Picus, quondam nomen memorabile ab alto
Saturno, statuit genitor, quem carmine Circe 440
Exutum formæ volitare per æthera jussit,
Et sparsit plumis croceum fugientis honorem.
Ante, ut fama docet, tellus possessa Pelasgis,
Quîs Æsis regnator erat, fluvioque reliquit
Nomen, et a sese populos tum dixit Asilos. 445
Sed non ruricolæ firmarunt robore castra
Deteriore, cavis venientes montibus, Umbri.
Hos Æsis Sapisque lavant, rapidasque sonanti
Vertice contorquens undas per saxa Metaurus,
Et lavat ingentem perfundens flumine sacro 450
Clitumnus taurum, Narque albescentibus undis
In Thybrim properans, Tiniæque inglorius humor,
Et Clanis, et Rubico, et Senonum de nomine Sena.
Sed pater ingenti medios inlabitur amne
Albula, et admota perstringit mœnia ripa. 455
His urbes Arna, et lætis Mevania pratis,
Hispellum, et duro monti per saxa recumbens
Narnia, et infestum nebulis humentibus olim
Iguvium, patuloque jacens sine mœnibus arvo
Fulginia: his populi fortes, Amerinus, et armis 460
Vel rastris laudande Camers, his Sassina dives
Lactis, et haud parci Martem coluisse Tudertes.
Ductor Piso viros spernaces mortis agebat
Ora puer, pulcherque habitum; sed corde sagaci
Æquabat senium, atque astu superaverat annos. 465
Is primam ante aciem pictis radiabat in armis,
Arsacidum ut fulvo micat ignea gemma monili.
Jamque per Etruscos legio completa maniplos
Rectorem magno spectabat nomine Galbam.
Huic genus orditur Minos, inlusaque tauro 470
Pasiphae, clarique dehinc stant ordine patres.
Lectos Cære viros, lectos Cortona superbi
Tarcontis domus, et veteres misere Graviscæ.
Nec non Argolico dilectum litus Haleso
Alsium, et obsessæ campo squalente Fregenæ. 475
Adfuit et sacris interpres fulminis alis
Fæsula, et antiquus Romanis mœnibus horror
Clusinum vulgus, quum, Porsena magne, jubebas
Nequidquam, pulsos Romæ inperitare Superbos.
Tunc quos a niveis exegit Luna metallis, 480
Insignis portu, quo non spatiosior alter
Innumeras cepisse rates, et claudere pontum,
Mæoniæque decus quondam Vetulonia gentis.
Bissenos hæc prima dedit præcedere fasces,
Et junxit totidem tacito terrore secures: 485
Hæc altas eboris decoravit honore curules,
Et princeps Tyrio vestem prætexuit ostro:
Hæc eadem pugnas adcendere protulit ære.
His mixti Nepesina cohors, Æquique Falisci,
Quique tuos, Flavina, focos, Sabatia quique 490
Stagna tenent, Ciminique lacum, qui Sutria tecta
Haud procul, et sacrum Phœbo Soracte frequentant.
Spicula bina gerunt; capiti cudone ferino
Sat cautum: Lycios damnant hastilibus arcus.
Hæ bellare acies norant: at Marsica pubes 495
Et bellare manu, et chelydris cantare soporem,
Vipereumque herbis hebetare et carmine dentem.
Æetæ prolem Anguitiam mala gramina primam
Monstravisse ferunt, tactuque domare venena,
Et lunam excussisse polo, stridoribus amnes 500
Frenantem, ac silvis montes nudasse vocatis.
Sed populis nomen posuit metuentior hospes,
Quum fugeret Phrygias trans æquora Marsya Crenas,
Mygdoniam Phœbi superatus pectine loton.
Marruvium, veteris celebratum nomine Marri, 505
Urbibus est illis caput, interiorque per udos
Alba sedet campos, pomisque rependit aristas.
Cetera in obscuro famæ, et sine nomine, vulgi
Sed numero castella valent: conjungitur acer
Pelignus, gelidoque rapit Sulmone cohortes. 510
Nec cedit studio Sidicinus sanguine miles,
Quem genuere Cales. Non parvus conditor urbi
(Ut fama est) Calais, Boreæ quem rapta per auras
Orithyia vago Geticis nutrivit in antris.
Haud ullo levior bellis Vestina juventus 515
Agmina densavit, venatu dura ferarum:
Quæ, Fiscelle, tuas arces, Pinnamque virentem,
Pascuaque haud tarde redeuntia tondet Aveiæ.
Marrucina simul Frentanis æmula pubes
Corfini populos, magnumque Teate trahebat. 520
Omnibus in pugna fertur sparus, omnibus alto
Adsuetæ volucrem cælo demittere fundæ.
Pectora pellis obit cæsi venatibus ursi.
Jam vero, quos dives opum, quos dives avorum
E toto dabat ad bellum Campania tractu, 525
Ductorum adventu vicinis sedibus Osci
Servabant; Sinuessa tepens, fluctuque sonorum
Vulturnum, quasque evertere silentia, Amyclæ,
Fundique, et regnata Lamo Caieta, domusque
Antiphatæ compressa freto, stagnisque palustre 530
Liternum, et quondam fatorum conscia Cyme.
Illic Nuceria et Gaurus: navalibus acta
Prole Dicarchea, multo cum milite Graia
Illic Parthenope, ac Pœno non pervia Nola,
Allifæ, et Clanio contemtæ semper Acerræ: 535
Sarrastis etiam populos totasque videres
Sarni mitis opes: illic, quos sulfure pingues
Phlegræi legere sinus, Misenus, et ardens
Ore giganteo sedes Ithacesia Baii.
Non Prochyte, non ardentem sortita Typhœa 540
Inarime, non antiqui saxosa Telonis
Insula, nec parvis aberat Calatia muris;
Surrentum, et pauper sulci cerealis Abella:
In primis Capua, heu! rebus servare serenis
Inconsulta modum, et pravo peritura tumore. 545
Lætos rectoris formabat Scipio bello.
Ille viris pila, et ferro circumdare pectus
Addiderat: leviora domo de more parentum
Gestabant tela, ambustas sine cuspide cornos;
Aclydis usus erat, factæque ad rura bipennes. 550
Ipse inter medios venturæ ingentia laudis
Signa dabat, vibrare sudem, tramittere saltu
Murales fossas, undosum frangere nando
Indutus thoraca vadum: spectacula tanta
Ante acies virtutis erant: sæpe alite planta 555
Ilia perfossum, et campi per aperta volantem
Ipse pedes prævertit equum: sæpe arduus idem
Castrorum spatium et saxo tramisit et hasta.
Martia frons, facilesque comæ, nec pone retroque
Cæsaries brevior: flagrabant lumina miti 560
Adspectu, gratusque inerat visentibus horror.
Adfuit et Samnis, nondum vergente favore
Ad Pœnos; sed nec veteri purgatus ab ira.
Qui Batulum Nucrasque metunt, Boviania quique
Exagitant lustra, aut Caudinis faucibus hærent, 565
Et quos aut Rufræ, quos aut Æsernia, quosve
Obscura incultis Herdonia misit ab agris.
Bruttius haud dispar animorum, unaque juventus
Lucanis excita jugis, Hirpinaque pubes
Horrebat telis, et tergo hirsuta ferarum. 570
Hos venatus alit: lustra incoluere, sitimque
Avertunt fluvio, somnique labore parantur.
Additur his Calaber, Sallentinæque cohortes,
Nec non Brundisium, quo desinit Itala tellus.
Parebat legio audaci permissa Cethego, 575
Cui socias vires, atque indiscreta maniplis
Arma recensebant; nunc sese ostendere miles
Leucosiæ e scopulis, nunc quem Picentia Pæsto
Misit, et exhaustæ mox Pœno Marte Cerillæ,
Nunc Silarus quos nutrit aquis, quo gurgite tradunt 580
Duritiem lapidum mersis inolescere ramis.
Ille et pugnacis laudavit tela Salerni
Falcatos enses, et quæ Buxentia pubes
Aptabat dextris inrasæ robora clavæ.
Ipse, humero exsertus gentili more parentum, 585
Difficili gaudebat equo, roburque juventæ
Flexi cornipedis duro exercebat in ore.
Vos etiam adcisæ desolatæque virorum
Eridani gentes, nullo adtendente Deorum
Votis tunc vestris, casura ruistis in arma. 590
Certavit Mutinæ quassata Placentia bello:
Mantua mittenda certavit pube Cremonæ,
Mantua Musarum domus, atque ad sidera cantu
Evecta Aonio, et Smyrnæis æmula plectris.
Tum Verona Athesi circumflua, et undique sollers 595
Arva coronantem nutrire Faventia pinum.
Vercellæ, fuscique ferax Pollentia villi,
Et quondam Teucris comes in Laurentia bella
Ocni prisca domus, parvique Bononia Rheni.
Quique gravi remo, limosis segniter undis, 600
Lenta paludosæ proscindunt stagna Ravennæ.
Tum Trojana manus, tellure antiquitus orti
Euganea, profugique sacris Antenoris oris.
Nec non cum Venetis Aquileia superfluit armis.
Tum pernix Ligus, et sparsi per saxa Vagenni 605
In decus Hannibalis duros misere nepotes.
Maxima tot populis rector fiducia Brutus
Ibat, et hortando notum adcendebat in hostem.
Læta viro gravitas, ac mentis amabile pondus,
Et sine tristitia virtus: non ille rigoris 610
Ingratas laudes, nec nubem frontis amabat,
Nec famam lævo quærebat limite vitæ.
Addiderat ter mille viros, in Marte sagittæ
Expertos, fidus Sicula regnator ab Ætna.
Non totidem Ilva viros, sed lætos cingere ferrum, 615
Armarat patrio, quo nutrit bella, metallo.
Ignosset, quamvis avido committere pugnam,
Varroni, quicumque simul tot tela videret.
Tantis agminibus Rhœteo litore quondam
Fervere, quum magnæ Trojam invasere Mycenæ, 620
Mille rates vidit Leandrius Hellespontus.
Ut ventum ad Cannas, urbis vestigia priscæ,
Defigunt diro signa infelicia vallo.
Nec, tanta miseris jamque inpendente ruina,
Cessarunt Superi vicinas prodere clades. 625
Per subitum adtonitis pila exarsere maniplis,
Et celsæ toto ceciderunt aggere pinnæ,
Nutantique ruens prostravit vertice silvas
Garganus, fundoque imo mugivit anhelans
Aufidus, et magno late distantia ponto 630
Terruerunt pavidos adcensa Ceraunia nautas.
Quæsivit Calaber, subducta luce repente
Inmensis tenebris, et terram et litora Sipus:
Obseditque frequens castrorum limina bubo.
Nec densæ trepidis apium se involvere nubes 635
Cessarunt aquilis: non unus crine corusco
Regnorum eversor rubuit letale cometes.
Castra quoque et vallum rabidæ sub nocte silenti
Inrupere feræ, raptique ante ora paventum
Adjunctos vigilis sparserunt membra per agros. 640
Ludificante etiam terroris imagine somnos,
Gallorum visi bustis erumpere manes:
Terque quaterque solo penitus tremuere revulsæ
Tarpeiæ rupes: atque atro sanguine flumen
Manavit Jovis in templis, lacrimæque vetusta 645
Effigie patris large fluxere Quirini.
Major et horrificis sese extulit Allia ripis.
Non Alpes sedere loco, non nocte dieve
Ingentes inter stetit Apenninus hiatus.
Axe super medio, Libyes a parte, coruscæ 650
In Latium venere faces, ruptusque fragore
Horrisono polus, et vultus patuere Tonantis.
Ætnæos quoque contorquens e cautibus ignes
Vesbius intonuit, scopulisque in nubila jactis
Phlegræus tetigit trepidantia sidera vertex. 655
Ecce inter medios belli præsagus, et ore
Adtonito sensuque simul, clamoribus inplet
Miles castra feris, et anhelat clade futura.
Parcite, crudeles Superi, jam stragis acervis
Deficiunt campi; video per densa volantem 660
Agmina ductorem Libyæ, currusque citatos
Arma virum super atque artus et signa trahentem.
Turbinibus furit insanis, et prælia ventus
Inque oculos inque ora rotat. Cadit inmemor ævi
Nequidquam, Trasymene, tuis Servilius oris 665
Subductus. Quo, Varro, fugis? pro Juppiter! ictu
Procumbit saxi fessis spes ultima Paulus.
Cesserit huic Trebia exitio: pons ecce cadentum
Corporibus struitur, reicitque cadavera fumans
Aufidus, ac victrix insultat bellua campis. 670
Gestat Agenoreus nostro de more secures
Consulis, et sparsos lictor fert sanguine fasces.
In Libyam Ausonii portatur pompa triumphi.
O dolor! hoc etiam, Superi, vidisse jubetis?
Congesto, lævæ quodcumque avellitur, auro 675
Metitur Latias victrix Carthago ruinas.
LIBER NONUS.
ARGUMENTUM.
Varro, nulla prodigiorum ratione habita, eadem, qua Hannibal,
cupiditate pugnandi flagrat; ejusque temeritas augetur prælio
tumultuario, procursu magis militum, quam jussu imperatorum, in
prohibendis prædatoribus orto, in quo Mancinus quidem aliique Romani
pereunt: sed haudquaquam par Pœnis dimicatio est; 1-14.
Itaque pugna non abstinuisset, nisi furenti obstitisset Paulus consul,
cujus eo die (nam alternis imperitabant) imperium erat; 15-23.
Inpatiens moræ indignatur Varro, vociferaturque, emissum hostem e
manibus, ferrum atque arma iratis et pugnandi cupientibus adimi
militibus: quibus, ut postero die, prima luce, in prælium temere
ruant, edicit; 24-37.
Paulus, futuram cladem animo præsagiens, multis eum precibus
lacrimisque obsecrat, ut, donec tirones milites, Fabiana disciplina
imbuti, omittant timorem, quem solum Hannibalis nomen ipsis injiciat,
pugnam detrectet, et, si consilia collegæ respuat, monitis certe
Deorum et Sibyllæ Cumanæ prædictis aures præbeat; 38-65.
Nocte præterea insequenti funestus incidit casus, quo clades Romanorum
portenditur. Satricus, Sulmone in Pelignis natus, primo bello Punico a
Xanthippo in Libya captus, regi Autololum dono datus erat, et nunc in
Italiam reductus, ut eo interprete Gætuli uterentur; 66-79.
Is duos in Italia reliquerat filios, Mancinum et Solymum; quorum alter
in prælio illo tumultuario ceciderat; alter, vigilias ante vallum
agens, noctu exierat castris, ut fratris corpus humaret. Eodem tempore
Satricus inermis a Pœnis ad Romanos transfugit, et in campo arma
quærens, quibus se tueatur, forte fortuna in Mancini exanimum corpus
incidit; 80-95.
Ejus armis indutus obviam fit Solymo, qui fraternis exuviis conspectis
mortiferum ei infligit vulnus; 96-105.
Parens moribundus adnoscit filium, quem, diro facinore adtonitum,
erroris excusatione et venia erigere conatur, et patriæ amore ductus
orat, ut ipse cum Paulo et civibus suis furorem Varronis cohibeat;
106-151.
Solymus autem doloris inpatiens, vitæque pertæsus, gladio sibi pectus
trajicit, et, his verbis, FUGE PRÆLIA, VARRO, sanguine suo inscriptis
in clipeo, eoque e sagitta suspenso, mortuus super patris corpus
concidit; 151-177.
Hisce aliisque ominibus quum infausta omnia Romanis portendissent Dii,
duces prima luce signum pugnæ proponunt, et Hannibal, oratione ad
milites habita, rerum feliciter gestarum memoria magnisque
pollicitationibus animum iis incendit, et se sola contentum gloria
illis omnia victoriæ emolumenta concessurum profitetur; 178-216.
Tum transgressus Aufidum copias instruit, et in sinistro cornu Afros
duce Nealce, in dextro Hispanos et Baliares, in media acie Pœnos et
Gallos, quibus ipse præest, ad ripam fluvii elephantos, passim vero
Numidas locat, ut procursu hostes lacessant, armaque quaquaversus in
prælio circumferant; 217-243.
Interea Varro, exercitu e castris educto, milites invento clipeo,
sanguine Solymi inscripto, perterritos graviter objurgat, et dextrum
cornu ipse tenet, lævo Paulum præficit, mediam pugnam Servilio Gemino
tuendam dat, et Scipionem cum selecta manu Numidis equitibus obponit;
244-277.
Acie utrimque directa, instar ventorum agmina concurrunt cum strepitu,
ipsique Dii cælo relicto prælio se inmiscent; 278-303.
Tum ingenti clamore sublato confertim in prima acie gladiis, nec ita
multo post in secunda eodem impetu hastis, in tertia missilibus
pugnatur; quique in ultimis stant ordinibus, clamore invicem suos
adcendunt; 304-334.
Postremo omni utrimque armorum genere, ne falarica quidem excepta,
utuntur, et atrox editur cædes; 335-353.
Ipsa pugna diu anceps est: tandem Nealces cuneos hostium perrumpit, et
cum magna strage inpellit; 354-369.
Inter Romanos fortiter pugnantes eminent Scævola, et conjunctissimum
amicorum par, Marius ac Caper: at ille saxi ictu a Nealce, hic a
Symætho interficiuntur; 370-410.
Inclinatam Romanorum aciem restituunt Scipio, Varro, Curio et Brutus:
sed Hannibal impetum hostium, jam ferocius procurrentium, reprimit; et
in Varronem, consulis insignibus conspicuum, inruit; 411-423.
Hunc præsenti mortis periculo eripit Scipio juvenis, qui in singulare
cum Pœnorum duce certamen descendit; 424-437.
Iis congredientibus Dii, Pallas Hannibali, Mars Scipioni, propere
auxilio veniunt, ipsique acriter inter se dimicant; 438-469.
Monitu autem Iridis, a Jove missæ, ira deorum mitigatur, et Pallas
invita Hannibalem, nube circumfusum, in tutiorem locum subducit;
470-485.
Absente Dea Mars prælium redintegrat: at Æolus, precibus Junonis
motus, ventum, qui Apulis Vulturnus dicitur, et ex ipsis Ætnæ
voraginibus igneam vim traxerat, Romanis inmittit; 486-500.
Is Pœnorum tela adjuvat, Romanis autem multo pulvere in ipsa ora
volvendo adimit prospectum, nec arma tantum eripit, sed animam quoque
intercludit; 501-520.
Quin ne Marti quidem parcit, ejusque iram incendit in Pœnos; 521-525.
De quo Dei furore Pallas graviter cum Jove expostulat: Juno autem, quæ
ejus vel iracundia est, vel ingenii calliditas, marito auctor est, ut
fulmine Carthaginienses delendo, quanta sit potentia sua, palam
faciat; 526-541.
Jupiter contra inmutabilem fatorum rerumque seriem pandit, Iridemque
mittit ad Martem, qui, dicto quidem patris audiens, sed cum fremitu ex
acie excedit; 542-555.
Quo facto Hannibal, e remotiori campi loco, ubi metu Martis
delituerat, progressus, undique conligit copias, et Minucium, Fabii
olim ope servatum, hasta transfigit; 556-569.
Ejus jussu etiam elephanti in prælium rapiuntur, et e turribus, in
dorsis eorum exstructis, saxa, ignis et tela jaciuntur in hostes;
570-583.
Ex his belluis una Ufentem, dente conreptum, sublime fert; alia Tadium
excutit in altum, sed oculis ejus ense spoliata concidit; 584-598.
Multi tamen elephanti, ardentibus tædis in turres ingestis, furore
instincti in fluvium præcipites currunt; reliqui jaculis et saxis
eminus incessuntur; 599-631.
Paulus collegam, harum cladium auctorem, ejusque ignaviam acerbe
increpat, et in medios hostes ruit; 632-643.
Varro, quem sera temeritatis pœnitentia subit, trepide ex acie
refugit, diuque hæsitat, utrum sibi consciscat necem, an fugitivus
Romam revertatur; 644-657.
Turbato monstris Latio, cladisque futuræ
Signa per Ausoniam prodentibus inrita Divis,
Haud secus ac si fausta forent et prospera pugnæ
Omina venturæ, consul traducere noctem
Exsomnis, telumque manu vibrare per umbras, 5
Ac modo segnitie Paulum increpitare, modo acres
Exercere tubas, nocturnaque classica velle.
Nec minor in Pœno properi certaminis ardor.
Erumpunt vallo, fortuna urgente sinistra;
Consertæque manus: jam sparsi ad pabula campis 10
Vicinis raptanda Macæ fudere volucrem
Telorum nubem: ante omnes invadere bella
Mancinus gaudens, hostilique ungere primus
Tela cruore, cadit; cadit et numerosa juventus.
Nec pecudum fibras Varro, et contraria Paulo 15
Auspicia incusante Deum compesceret arma,
Ni sors alterni juris, quo castra reguntur,
Arbitrium pugnæ properanti in fata negasset.
Quæ tamen haud valuit perituris millibus una
Plus donasse die. Rediere in castra, gemente 20
Haud dubie Paulo, qui crastina jura videret
Amenti cessura viro, frustraque suorum
Servatas a cæde animas: nam turbidus ira
Infensusque moræ dilata ob prælia ductor:
«Siccine, sic, inquit, grates pretiumque rependis, 25
Paule, tui capitis? meruerunt talia, qui te
Legibus atque urnæ dira eripuere minanti?
Tradant immo hosti revocatos ilicet enses,
Tradant arma, jube; aut pugnantum deripe dextris.
Sed vos, quorum oculos atque ora humentia vidi, 30
Vertere quum consul terga, et remeare juberet,
Ne morem et pugnæ signum exspectate petendæ;
Dux sibi quisque viam rapito, quum spargere primus
Incipiet radiis Gargana cacumina Phœbus.
Pandam egomet propere portas: ruite ocius, atque hunc 35
Ereptum revocate diem.» Sic turbidus ægra
Pestifero pugnæ castra incendebat amore.
At Paulus, jam non idem nec mente nec ore,
Sed qualis stratis deleto milite campis
Post pugnam stetit, ante oculos atque ora futuro 40
Obversante malo; ceu jam spe lucis ademta,
Quum stupet exanimata parens, natique tepentes
Nequidquam fovet extremis amplexibus artus:
«Per toties, inquit, concussæ mœnia Romæ,
Perque has, nox Stygia quas jam circumvolat umbra, 45
Insontes animas, cladi parce obvius ire:
Dum transit Divum furor, et consumitur ira
Fortunæ, novus Hannibalis, sat, nomina ferre
Si discit miles, nec frigidus adspicit hostem.
Nonne vides, quum vicinis auditur in arvis, 50
Quam subitus linquat pallentia corpora sanguis?
Quamque fluant arma ante tubas? cunctator et æger,
Ut rere, in pugnas Fabius quoscumque sub illis
Culpatis duxit signis, nunc arma capessunt.
At quos Flaminius.... Sed dira avertite, Divi. 55
Sin nostris animus monitis precibusque repugnat,
Aures pande Deo: cecinit Cymæa per orbem
Hæc olim vates, hæc te præsaga tuosque
Vulgavit terris proavorum ætate furores.
Jamque alter tibi, nec perplexo carmine, coram 60
Fata cano vates: sistis ni crastina signa,
Firmabis nostro Phœbeæ dicta Sibyllæ
Sanguine: nec Graio posthac Diomede ferentur,
Sed te, si perstas, insignes consule campi.»
Hæc Paulus, lacrimæque oculis ardentibus ortæ. 65
Nec non et noctem sceleratus polluit error:
Xanthippo captus Libycis tolerarat in oris
Servitium Satricus, mox inter præmia regi
Autololum dono datus ob virtutis honorem.
Huic domus et gemini fuerant Sulmone relicti 70
Matris in uberibus nati, Mancinus et una
Nomine Rhœteo Solymus: nam Dardana origo,
Et Phrygio genus a proavo, qui, sceptra sequutus
Æneæ, claram muris fundaverat urbem
Ex sese dictam Solymon: celebrata colonis 75
Mox Italis paullatim adtrito nomine Sulmo.
Ac tum barbaricis Satricus cum rege catervis
Advectus, quo non spretum, si posceret usus,
Noscere Gætulis Latias interprete voces.
Postquam posse datum Peligna revisere tecta, 80
Et patrium sperare larem; ad conamina noctem
Advocat, ac furtim castris evadit iniquis.
Sed fuga nuda viri: sumto nam prodere cœpta
Vitabat clipeo, et dextra remeabat inermi.
Exuvias igitur, prostrataque corpora campo 85
Lustrat, et exutis Mancini cingitur armis.
Jamque metus levior: verum, cui demta ferebat
Exsangui spolia, et cujus nudaverat artus,
Natus erat, paullo ante Maca prostratus ab hoste.
Ecce sub adventum noctis, primumque soporem, 90
Alter natorum Solymus vestigia vallo
Ausonio vigil extulerat, dum sorte vicissim
Alternat portæ excubias, fratrisque petebat
Mancini stratum sparsa inter funera corpus,
Furtiva cupiens miserum componere terra. 95
Nec longum celerarat iter, quum tendere in armis
Aggere Sidonio venientem conspicit hostem.
Quodque dabat fors in subitis necopina, sepulcro
Ætoli condit membra occultata Thoantis.
Inde, ubi nulla sequi propius pone arma, virumque 100
Incomitata videt vestigia ferre per umbras,
Prosiliens tumulo contorquet nuda parentis
In terga haud frustra jaculum; Tyriamque sequentum
Satricus esse manum, et Sidonia vulnera credens,
Auctorem cæci trepidus circumspicit ictus. 105
Verum ubi victorem juvenili robore cursus
Adtulit, et notis fulsit lux tristis ab armis,
Fraternusque procul, luna prodente, retexit
Ante oculos sese, et radiavit comminus umbo;
Exclamat juvenis, subita flammatus ab ira: 110
«Non sim equidem Sulmone satus tua, Satrice, proles,
Nec frater, Mancine, tuus, fatearque nepotem
Pergameo indignum Solymo, si evadere detur
Huic nostras inpune manus: tu nobile gestes
Germani spolium ante oculos, referasque superba, 115
Me spirante, domus Pelignæ pefidus arma?
Hæc tibi, cara parens Acca, ad solatia luctus
Dona feram, nati ut figas æterna sepulcro.»
Talia vociferans stricto mucrone ruebat.
Ast illi jam tela manu, jamque arma fluebant, 120
Audita patria, natisque, et conjuge, et armis;
Ac membra et sensus gelidus stupefecerat horror.
Tum vox semianimi miseranda effunditur ore:
«Parce, precor, dextræ, non ut mihi vita supersit
(Quippe nefas hac velle frui); sed sanguine nostro 125
Ne damnes, o nate, manus. Carthaginis ille
Captivus, patrias nunc primum advectus in oras,
Ille ego sum Satricus, Solymi genus: haud tua, nate,
Fraus ulla est: jaceres in me quum fervidus hastam,
Pœnus eram; verum, castris elapsus acerbis, 130
Ad vos et caræ properabam conjugis ora.
Hunc rapui exanimi clipeum: sed jam, unice nobis,
Hæc fratris tumulis arma excusata reporta.
Curarum tibi prima tamen sit, nate, referre
Ductori monitus Paulo, producere bellum 135
Nitatur, Pœnoque neget certamina Martis.
Augurio exsultat Divum, inmensamque propinqua
Stragem acie sperat: quæso, cohibete furentem
Varronem; namque hunc fama est inpellere signa.
Sat magnum hoc miseræ fuerit mihi cardine vitæ 140
Solamen, cavisse meis: nunc ultima, nate,
Invento simul atque amisso redde parenti
Oscula.» Sic fatus galeam exuit, atque rigentis
Invadit nati tremebundis colla lacertis;
Adtonito et nitens verbis sanare pudorem 145
Vulneris inpressi, telum excusare laborat:
«Quis testis nostris, quis conscius adfuit actis?
Non nox errorem nigranti condidit umbra?
Cur trepidas? da, nate, magis, da jungere pectus.
Absolvo pater ipse manum, atque in fine laborum 150
Hac condas oculos dextra, precor.» At miser, imo
Pectore suspirans, juvenis non verba vicesque
Adloquio vocemve refert; sed sanguinis atri
Sistere festinat cursum, laceroque ligare
Ocius inlacrimans altum velamine vulnus. 155
Tandem inter gemitus miseræ erupere querelæ:
«Siccine te nobis, genitor, fortuna reducit
In patriam? sic te nato, natumque parenti
Inpia restituit? felix o terque quaterque
Frater, cui fatis genitorem adnoscere ademtum! 160
Ast ego, Sidoniis inperditus, ecce, parentem
Vulnere cognosco: saltem hoc, Fortuna, fuisset
Solamen culpæ, dubia ut mihi signa dedisses
Infausti generis: verum linquetur iniquis
Non ultra Superis nostros celare labores.» 165
Hæc dum amens queritur, jam, deficiente cruore,
In vacuas senior vitam disperserat auras.
Tum juvenis, mæstum adtollens ad sidera vultum:
«Pollutæ dextræ et facti Titania testis
Infandi, quæ nocturno mea lumine tela 170
Dirigis in patrium corpus, non amplius, inquit,
His oculis et damnato violabere visu.»
Hæc memorat, simul ense fodit præcordia, et, atrum
Sustentans vulnus, mananti sanguine signat
In clipeo mandata patris, FUGE PRÆLIA, VARRO; 175
Ac summi tegimen suspendit cuspide teli,
Defletumque super prosternit membra parentem.
Talia venturæ mittebant omina pugnæ
Ausoniis Superi, sensimque abeuntibus umbris
Conscia nox sceleris roseo cedebat Eoo. 180
Ductor in arma suos Libys, et Romanus in arma
Excibant de more suos; Pœnisque redibat,
Qualis nulla dies omni surrexerit ævo.
«Non verborum, inquit, stimulantum, Pœnus, egetis,
Herculeis iter a metis ad Iapygis agros 185
Vincendo emensi: nusquam est animosa Saguntos:
Concessere Alpes: pater ipse superbus aquarum
Ausonidum Eridanus captivo defluit alveo.
Strage virum mersus Trebia est, atque ora sepulto
Lydia Flaminio premitur, lateque refulgent 190
Ossibus, ac nullo sulcantur vomere campi.
Clarior his titulus, plusque adlatura cruoris
Lux oritur. Mihi magna satis, sat vera superque
Bellandi merces sit gloria: cetera vobis
Vincantur: quidquid diti devexit Hibero, 195
Quidquid in Ætnæis jactavit Roma triumphis;
Quin etiam Libyco si quid de litore raptum
Condidit, in vestros veniet sine sortibus enses.
Ferte domos, quod dextra dabit: nil ductor honoris
Ex opibus posco: raptor per secula longa 200
Dardanus edomitum vobis spoliaverit orbem.
Qui Tyria ducis Sarranum ab origine nomen,
Seu Laurens tibi, Sigeo sulcata colono,
Adridet tellus, seu sunt Byzacia cordi
Rura magis, centum Cereri fruticantia culmis, 205
Electos optare dabo inter præmia campos.
Addam etiam, flava Thybris quas inrigat unda,
Captivis late gregibus depascere ripas.
Qui vero externo socius mihi sanguine Byrsæ
Signa moves, dextram Ausonia si cæde cruentam 210
Adtolles, hinc jam civis Carthaginis esto.
Neu vos Garganus Daunique fefellerit ora;
Ad muros statis Romæ: licet avia longe
Urbs agat, et nostro procul a certamine distet,
Hic hodie ruet: atque ultra te ad prælia miles 215
Nulla voco: ex acie tende in Capitolia cursum.»
Hæc memorat: tum, propulso munimine valli,
Fossarum rapuere moras, aciemque locorum
Consilio curvis adcommodat ordine ripis.
Barbaricus lævo stetit ad certamina cornu 220
Bellator Nasamon, unaque inmanior artus
Marmarides, tum Maurus atrox, Garamasque, Macesque,
Et Massylæ acies, et ferro vivere lætum
Vulgus Adyrmachidæ pariter, gens adcola Nili,
Corpora ab inmodico servans nigrantia Phœbo; 225
Quîs positum agminibus caput imperiumque Nealces.
At parte in dextra, sinuat qua flexibus undam
Aufidus, et curvo circum errat gurgite ripas,
Mago regit. Subiere leves, quos horrida misit
Pyrene, populi, varioque auxere tumultu 230
Flumineum latus: effulget cætrata juventus;
Cantaber ante alios, nec tectus tempora Vasco,
Ac torto miscens Baliaris prælia plumbo,
Bætigenæque viri. Celsus media ipse coercet
Agmina, quæ patrio firmavit milite, quæque 235
Celtarum Eridano perfusis sæpe catervis.
Sed qua se fluvius retro labentibus undis
Eripit, et nullo cuneos munimine vallat,
Turritæ moles, ac propugnacula dorso
Bellua nigranti gestans, ceu mobilis agger, 240
Nutat, et erectos adtollit ad æthera muros.
Cetera jam Numidis circumvolitare, vagosque
Ferre datur cursus, et toto fervere campo.
Dum Libys incenso dispensat milite vires,
Hortandoque iterum atque iterum insatiabilis urget 245
Factis quemque suis, et se cognoscere jactat,
Qua dextra veniant stridentis sibila teli,
Promittitque viris, nulli se defore testem:
Jam Varro, exacta vallo legione, movebat
Cladum principia; ac pallenti lætus in unda 250
Laxabat sedem venturis portitor umbris.
Stant primi, quos sanguineæ pendente vetabant
Ire notæ clipeo, defixique omine torpent.
Juxta terribilis facies; miseranda jacebant
Corpora in amplexu, natusque in pectore patris 255
Imposita vulnus dextra letale tegebat.
Effusæ lacrimæ, Mancinique inde reversus
Fraterna sub morte dolor, tum triste movebat
Augurium, et similes defuncto in corpore vultus.
Ocius erroris culpam, deflendaque fata 260
Ductori pandunt, atque arma vetantia pugnam.
Ille, ardens animi, «Ferte hæc, ait, omina Paulo:
Namque illum, cui femineo stant corde timores,
Moverit ista manus, quæ, cæde inbuta nefanda,
Quum Furiæ expeterent pœnas, fortasse paterno 265
Signavit moriens sceleratum sanguine carmen.»
Tum minitans propere describit munera pugnæ;
Quaque feras sævus gentes aciemque Nealces
Temperat, hac sese Marso cum milite, cumque
Samnitum obponit signis, et Iapyge alumno. 270
At campi medio (namque hac in parte videbat
Stare ducem Libyæ) Servilius obvia adire
Arma, et Picentes Umbrosque inferre jubetur.
Cetera Paulus habet dextro certamina cornu.
His super insidias contra Nomadumque volucrem 275
Scipiadæ datur ire manum; quæque arte dolisque
Scindent se turmæ, prædicit spargere bellum.
Jamque propinquabant acies, agilique virorum
Discursu, mixtoque simul calefacta per ora
Cornipedum hinnitu, et multum strepitantibus armis 280
Errabat cæcum turbata per agmina murmur.
Sic, ubi prima movent pelago certamina venti,
Inclusam rabiem, ac sparsuras astra procellas
Parturit unda freti, fundoque emota minaces
Exspirat per saxa sonos, atque acta cavernis 285
Torquet anhelantem spumanti vertice pontum.
Nec vero, fati tam sævo in turbine, solum
Terrarum fuit ille labor; Discordia demens
Intravit cælo, Superosque ad bella coegit.
Hinc Mavors, hinc Gradivum comitatus Apollo, 290
Et domitor tumidi pugnat maris: hinc Venus amens,
Hinc Vesta, et captæ stimulatus cæde Sagunti
Amphitryoniades, pariter veneranda Cybebe,
Indigetesque Dei, Faunusque, satorque Quirinus,
Alternusque animæ mutato Castore Pollux. 295
Contra cincta latus ferro Saturnia Juno,
Et Pallas, Libycis Tritonidos edita lymphis,
Ac patrius flexis per tempora cornibus Hammon,
Multaque præterea Divorum turba minorum.
Quorum ubi mole, simul venientum et gressibus alma 300
Intremuit tellus, pars inplevere propinquos
Divisi montes, pars sedem nube sub alta
Ceperunt: vacuo descensum ad prælia cælo.
Tollitur inmensus deserta ad sidera clamor,
Phlegræis quantas effudit ad æthera voces 305
Terrigena in campis exercitus: aut sator ævi
Quanta Cyclopas nova fulmina voce poposcit
Jupiter, exstructis vidit quum montibus ire
Magnanimos raptum cælestia regna Gigantas.
Nec vero prima in tantis concursibus hasta 310
Ulla fuit: stridens nimbus certante furore
Telorum simul effusus, cupidæque cruoris
Hinc atque hinc animæ gemina cecidere procella.
Acrius insanus dextra qua ducitur ensis,
Bellantum pars magna jacet: super ipsa suorum 315
Corpora consistunt avidi, calcantque gementes.
Nec magis aut Libyco protrudi Dardana nisu,
Avertive potest pubes, aut ordine pelli
Fixa suo Sarrana manus, quam vellere sede
Si cœptet Calpen inpacto gurgite pontus. 320
Amisere ictus spatium, nec morte peracta
Artatis cecidisse licet: galea horrida flictu
Adversæ ardescit galeæ, clipeusque fatiscit
Inpulsu clipei, atque ensis contunditur ense.
Pes pede, virque viro teritur; tellusque videri 325
Sanguine operta nequit, cælumque et sidera pendens
Abstulit ingestis nox densa sub æthere telis.
Quîs adstare loco dederat Fortuna secundo,
Contorum longo et proceræ cuspidis ictu,
Ceu primas agitent acies, certamina miscent. 330
At quos deinde tenet retrorsum inglorius ordo,
Missilibus certant pugnas æquare priorum.
Ultra clamor agit bellum, milesque, cupiti
Martis inops, sævis inpellit vocibus hostem.
Non ullum defit teli genus. Hi sude pugnas, 335
Hi pinu flagrante cient, hi pondere pili;
At saxis fundaque alius, jaculoque volucri:
Interdum stridens per nubila fertur arundo,
Interdumque ipsis metuenda falarica muris.
Speramusne, Deæ, quarum mihi sacra coluntur, 340
Mortali totum hunc aperire in secula voce
Posse diem? tantumne datis confidere linguæ,
Ut Cannas uno ore sonem? Si gloria vobis
Nostra placet, neque vos magnis avertitis ausis,
Huc omnes cantus, Phœbumque vocate parentem. 345
Verum utinam posthac animo, Romane, secunda,
Quanto tunc adversa, feras! sitque hactenus, oro,
Nec libeat tentare Deis, an Troia proles
Par bellum tolerare queat. Tuque, anxia fati,
Pone, precor, lacrimas, et adora vulnera, laudes 350
Perpetuas paritura tibi: nam tempore, Roma,
Nullo major eris: mox sic labere secundis,
Ut sola cladum tuearis nomina fama.
Jamque inter varias Fortuna utrimque virorum
Alternata vices incerto eluserat iras 355
Eventu, mediaque diu pendente per ambas
Spe gentes, paribus Mavors flagrabat in armis.
Mitia ceu virides agitant quum flamina culmos,
Necdum maturas impellit ventus aristas,
Huc atque huc it summa seges, nutansque vicissim 360
Alterno lente motu incurvata nitescit.
Tandem barbaricis perfractam viribus acri
Dissipat incurrens aciem clamore Nealces.
Laxati cunei, perque intervalla citatus
Inrupit trepidis hostis: tum turbine nigro 365
Sanguinis exundat torrens; nullumque sub una
Cuspide procumbit corpus. Dum vulnera tergo
Bellator timet Ausonius, per pectora sævas
Exceptat mortes, et leto dedecus arcet.
Stabat cum primis mediæ certamine pugnæ, 370
Aspera semper amans, et par cuicumque periclo,
Scævola; nec tanta vitam jam strage volebat,
Sed dignum proavo letum, et sub nomine mortem.
Is postquam frangi res, atque augescere vidit
Exitium, «Brevis hoc vitæ, quodcumque relictum, 375
Extendamus, ait: nam virtus futile nomen,
Ni decori sat sint pariendo tempora leti.»
Dixit: et in medios, qua dextera concita Pœni
Limitem agit, vasto connixus turbine fertur.
Hic exsultantem Caralim, atque erepta volentem 380
Induere excelso cæsi gestamina trunco,
Ense subit, capuloque tenus ferrum inpulit ira.
Volvitur ille ruens, atque arva hostilia morsu
Adpetit, et mortis premit in tellure dolores.
Nec Gabari Sicchæque virum tenuere furentes 385
Concordi virtute manus; sed perdidit acer,
Dum stat, decisam Gabar inter prælia dextram.
At Siccha auxilium, magno turbante dolore,
Dum temere adcelerat, calcato inprovidus ense
Subcidit, ac nudæ sero vestigia plantæ 390
Damnavit, dextraque jacet morientis amici.
Tandem convertit fatalia tela Nealcæ
Fulminei gliscens juvenis furor: exsilit ardens,
Nomine tam claro stimulante, ad præmia cædis.
Tum silicem scopulo avulsum, quem montibus altis 395
Depulerat torrens, raptum contorquet in ora
Turbidus: incusso crepuerunt pondere malæ,
Ablatusque viro vultus: concreta cruento
Per nares cerebro sanies fluit, atraque manant
Orbibus elisis et trunca lumina fronte. 400
Sternitur unanimo Marius subcurrere Capro
Conatus, metuensque viro superesse cadenti.
Lucis idem auspicium, ac patrium et commune duobus
Paupertas; sacro juvenes Præneste creati
Miscuerant studia, et juncta tellure serebant. 405
Velle ac nolle ambobus idem, sociataque toto
Mens ævo, ac parvis dives concordia rebus.
Obcubuere simul; votisque ex omnibus unum
Id Fortuna dedit, junctam inter prælia mortem.
Arma fuere decus victori bina Symætho. 410
Sed longum tanto lætari munere casus
Haud licitum Pœnis: aderat terrore minaci
Scipio, conversæ miseratus terga cohortis,
Et cuncti fons Varro mali, flavusque comarum
Curio, et a primo descendens consule Brutus. 415
Atque his fulta viris acies repararet ademtum
Mole nova campum, subito ni turbine Pœnus
Agmina frenasset jam procurrentia ductor.
Isque ut Varronem procul inter prælia vidit,
Et juxta sagulo circumvolitare rubenti 420
Lictorem; «Nosco pompam, atque insignia nosco:
Flaminius modo talis,» ait. Tum fervidus acrem
Ingentis clipei tonitru prænuntiat iram.
Heu miser! æquari potuisti funere Paulo,
Si tibi non ira Superum tunc esset ademtum 425
Hannibalis cecidisse manu. Quam sæpe querere,
Varro, Deis, quod Sidonium defugeris ensem?
Nam, rapido subitam portans in morte salutem
Procursu, cœpta in sese discrimina vertit
Scipio: nec Pœnum, quamquam est ereptus opimæ 430
Cædis honor, mutasse piget majore sub hoste
Prælia, et erepti Ticina ad flumina patris
Exigere oblato tandem certamine pœnas.
Stabant educti diversis orbis in oris,
Quantos non alio vidit concurrere tellus 435
Marte, viri, dextraque pares, sed cetera ductor
Anteibat Latius, melior pietate fideque.
Desiluere cava turbati ad prælia nube,
Mavors Scipiadæ metuens, Tritonia Pœno;
Adventuque Deum, intrepidis ductoribus, ambæ 440
Contremuere acies: ater, qua pectora flectit
Pallas, Gorgoneo late micat ignis ab ore,
Sibilaque horrificis torquet serpentibus ægis.
Fulgent sanguinei, geminum vibrare cometen
Ut credas, oculi; summaque in casside largus 445
Undantes volvit flammas ad sidera vertex.
At Mavors, moto proturbans aera telo,
Et clipeo campum involvens, Ætnæa Cyclopum
Munere fundentem loricam incendia gestat,
Ac pulsat fulva consurgens æthera crista. 450
Ductores pugnæ intenti, quantumque vicissim
Audere est, propius mensi, tamen arma ferentes
Sensere advenisse Deos, et, lætus uterque
Spectari Superis, addebant mentibus iras.
Jamque ictu valido libratam a pectore Pœni 455
Pallas in obliquum dextra detorserat hastam:
Et Gradivus, opem Divæ portare ferocis
Exemplo doctus, porgebat protinus ensem
Ætnæum in pugnas juveni, ac majora jubebat.
Tum virgo, ignescens penitus, violenta repente 460
Subfudit flammis ora, atque, obliqua retorquens
Lumina, turbato superavit Gorgona vultu.
Erexere omnes inmania membra chelydri
Ægide commota, primique furoris ad ictus
Rettulit ipse pedem sensim a certamine Mavors. 465
Hic Dea convulsam rapido conamine partem
Vicini montis, scopulisque horrentia saxa
In Martem furibunda jacit, longeque relatos
Expavit sonitus, tremefacto litore, Sason.
At non hæc Superum fallebant prælia regem. 470
Demittit propere subcinctam nubibus Irim,
Quæ nimios frenet motus, ac talia fatur:
«I, Dea, et Œnotris velox adlabere terris,
Germanoque truces, dic, Pallas mitiget iras,
Nec speret fixas Parcarum vertere leges: 475
Dic etiam, Ni desistis (nam virus et æstus
Flammiferæ novi mentis), nec conligis iram,
Ægide præcellant quantum horrida fulmina nosces.»
Quæ postquam adcepit dubitans Tritonia virgo,
Nec sat certa diu, patriis an cederet armis, 480
«Absistemus, ait, campo: sed Pallade pulsa
Num fata avertet? cæloque arcebit ab alto
Cernere Gargani ferventia cædibus arva?»
Hæc effata, cava Pœnum in certamina nube
Sublatum diversa tulit, terrasque reliquit. 485
At Gradivus atrox remeantis in æthera Divæ
Abscessu revocat mentes, fusosque per æquor
Ipse manu magna, nebulam circumdatus, acri
Restituit pugnæ. Convertunt signa, novamque
Instaurant Itali, versa formidine, cædem; 490
Quum ventis positus custos, cui flamina carcer
Imperio compressa tenet, cælumque ruentes
Eurique, et Boreæ parent, Corique, Notique,
Junonis precibus, promissa haud parva ferentis,
Regnantem Ætolis Vulturnum in prælia campis 495
Effrenat: placet hic iræ exitiabilis ultor.
Qui, se postquam Ætnæ mersit candente barathro,
Concepitque ignes, et flammea protulit ora,
Evolat horrendo stridore, ac Daunia regna
Perflat, agens cæcam glomerato pulvere nubem. 500
Eripuere oculos auræ, vocemque, manusque:
Vortice arenoso candentes (flebile dictu!)
Torquet in ora globos Italum, et bellare maniplis
Jussa lætatur rabie. Tum mole ruinæ
Sternuntur tellure et miles, et arma, tubæque; 505
Atque omnis retro flatu obcursante refertur
Lancea, et in tergum Rutulis cadit inritus ictus.
Atque idem flatus Pœnorum tela secundant,
Et velut amento contorta hastilia turbo
Adjuvat, ac Tyrias inpellit stridulus hastas. 510
Tum, denso fauces præclusus pulvere, miles
Ignavam mortem compresso mæret hiatu.
Ipse, caput flavum caligine conditus atra,
Vulturnus, multaque comam perfusus arena,
Nunc versos agit a tergo stridentibus alis; 515
Nunc, mediam in frontem veniens clamante procella,
Obvius arma quatit, patuloque insibilat ore.
Interdum intentos pugnæ, et jam jamque ferentes
Hostili jugulo ferrum, conamine ducto
Avertit, dextramque ipso de vulnere vellit. 520
Nec satis Ausonias passim fœdare cohortes,
In Martem vomit inmixtas mugitibus auras,
Bisque Dei summas vibravit turbine cristas.
Quæ dum Romuleis exercet prælia turmis
Æolius furor, et Martem subcendit in iras, 525
Adfatur virgo socia Junone parentem:
«Quantos Gradivus fluctus in Punica castra
(Respice) agit, quantisque furens se cædibus inplet!
Nunc, quæso, terris descendere non placet Irim?
Quamquam ego non Teucros (nostro quum pignore regnet 530
Roma, et Palladio sedes hac urbe locarim),
Non Teucros delere aderam; sed lumen alumnæ
Hannibalem Libyæ pelli florentibus annis
Vita, atque exstingui primordia tanta negabam.»
Excipit hic Juno, longique laboris ab ira, 535
«Immo, ait, ut noscant gentes, inmania quantum
Regna Jovis valeant, cunctisque potentia quantum
Antistet, conjux, Superis tua, discute telo
Flagranti (nil oramus) Carthaginis arces,
Sidoniamque aciem vasto telluris hiatu 540
Tartareis inmerge vadis, aut obrue ponto.»
Contra quæ miti respondet Jupiter ore:
«Certatis fatis, et spes extenditis ægras.
Ille, o nata, libens cui tela inimica ferebas,
Contundet Tyrios juvenes, ac nomina gentis 545
Induet, et Libycam feret in Capitolia laurum.
At, cui tu, conjux, cui das animosque decusque,
(Fata cano) avertet populis Laurentibus arma.
Nec longe cladis metæ: venit hora diesque,
Qua nullas umquam transisse optaverit Alpes.» 550
Sic ait; atque Irim propere demittit Olympo,
Quæ revocet Martem, jubeatque abscedere pugna.
Nec vetitis luctatus abit Gradivus in altas
Cum fremitu nubes, quamquam lituique, tubæque,
Vulneraque, et sanguis, et clamor, et arma juvarent. 555
Ut patuit liber Superum certamine tandem,
Laxatusque Deo campus, ruit æquore ab imo
Pœnus, quo sensim cælestia fugerat arma,
Magna voce trahens equitemque, virosque, feræque
Turrigeræ molem, tormentorumque labores. 560
Atque ubi turbantem leviores ense catervas
Adnovit juvenem, scintillavitque cruentis
Ira genis, «Quænam Furiæ, quisve egit in hostem,
En, Minuci, Deus, ut rursum te credere nobis
Auderes, inquit? genitor tibi natus ab armis 565
Ille meis, ubi nunc Fabius? semel, inprobe, nostras
Sit satis evasisse manus.» Atque inde superbis
Hasta comes dictis murali turbine pectus
Transforat, et voces venturas occupat ictu.
Nec ferro sævire sat est: adpellitur atra 570
Mole fera, et monstris componitur Itala pubes.
Nam, prævectus equo, moderantem cuspide Lucas
Maurum in bella boves stimulis majoribus ire,
Ac raptare jubet Libycarum armenta ferarum.
Inmane stridens agitur, crebroque coacta 575
Vulnere bellatrix properos fert bellua gressus.
Liventi dorso turris, flammaque, virisque,
Et jaculis armata, sedet: procul aspera grando
Saxorum super arma ruit, passimque volanti
Celsus telorum fundit Libys aggere nimbum. 580
Stat niveis longum stipata per agmina vallum
Dentibus, atque ebori præfixa comminus hasta
Fulget ab incurvo derecta cacumine cuspis.
Hic, inter trepidos rerum, per membra, per arma
Exigit Ufentis sceleratum bellua dentem; 585
Clamantemque ferens calcata per agmina portat.
Nec levius, Tadio lævum qua tegmine thorax
Multiplicis lini claudit latus, inproba sensim,
Corpore non læso, penetrarunt spicula dentis,
Et sublime virum clipeo resonante tulerunt. 590
Haud excussa novi virtus terrore pericli.
Utitur ad laudem casu, geminumque citato
Vicinus fronti lumen transverberat ense.
Exstimulata gravi sese fera tollit ad auras
Vulnere, et erectis excussam cruribus alte 595
Pone jacit volvens reflexo pondere turrim.
Arma, virique simul, spoliataque bellua visu
Sternuntur subita (miserandum) mixta ruina.
Spargi flagrantes contra bellantia monstra
Dardanius tædas victor jubet, et facis atræ, 600
Quos fera circumfert, compleri sulfure muros.
Nec jusso mora: conlectis fumantia lucent
Terga elephantorum flammis; pastusque sonoro
Ignis edax vento per propugnacula fertur.
Non aliter, Pindo Rhodopeve incendia pastor 605
Quum jacit, et silvis spatiatur fervida pestis,
Frondosi ignescunt scopuli; subitoque per alta
Conlucet juga dissultans Vulcanius ardor.
It fera candenti torrente bitumine corpus
Amens, et laxo diducit limite turmas. 610
Nec cuiquam virtus propiora capessere bella;
Longinquis audent jaculis, et arundinis ictu.
Uritur inpatiens, et magni corporis æstu
Huc atque huc jactas adcendit bellua flammas;
Donec vicini tandem se fluminis undis 615
Præcipitem dedit, et, tenui decepta liquore
Stagnantis per plana vadi, tulit incita longis
Exstantem ripis flammam: tum denique sese
Gurgitis inmersit molem capiente profundo.
At qua pugna datur, necdum Maurusia pestis 620
Igne calet, circumfusi Rhœteia pubes
Nunc jaculis, nunc et saxis, nunc alite plumbo
Eminus incessunt: ut qui castella per altos
Obpugnat munita locos, atque adsidet arces.
Ausus digna viro, fortuna digna secunda, 625
Extulerat dextram atque adversum comminus ensem
Mincius infelix ausi: sed stridula, anhelum
Fervorem effundens, monstri manus abstulit acri
Inplicitum nexu, diroque ligamine torsit,
Et superas alte miserum jaculata per auras 630
Telluri elisis adflixit (flebile!) membris.
Has inter clades viso Varrone sub armis
Increpitans Paulus, «Quin imus comminus, inquit,
Ductori Tyrio, quem vinctum colla catenis
Staturum ante tuos currus promisimus urbi? 635
Heu patria! heu plebes scelerata, et prava favoris!
Haud unquam expedies tam dura sorte malorum,
Quem tibi non nasci fuerit per vota petendum,
Varronem, Hannibalemve magis.» Dum talia Paulus,
Urget præcipites Libys, atque in terga ruentum 640
Ante oculos cunctas ductoris concitat hastas,
Pulsatur galea, et quatiuntur consulis arma.
Acrius hoc Paulus medios ruit asper in hostes.
Tum vero excussus mentem, in certamina Paulo
Avia diducto, convertit Varro, manuque 645
Cornipedem inflectens, «Das, inquit, patria, pœnas,
Quæ, Fabio incolumi, Varronem ad bella vocasti.
Quænam autem mentis, vel quæ discordia fati,
Parcarumque latens fraus est? Abrumpere cuncta
Jam dudum cum luce libet: sed comprimit ensem 650
Nescio qui Deus, et meme ad graviora reservat.
Vivamne? et fractos sparsosque cruore meorum
Hos referam populo fasces? atque ora per urbes
Iratas spectanda dabo? et, quo sævius ipse
Hannibal haud poscat, fugiam, et te, Roma, videbo?» 655
Plura indignantem telis propioribus hostes
Egere, et sonipes rapuit laxatus habenas.
LIBER DECIMUS.
ARGUMENTUM.
Paulus, suis ad virtutem inflammatis, aliquot locis prælium restituit,
et concitato impetu confertissimis se infert hostibus, qui, Catoni
juveni circumfusi, consule conspecto trepide pedem referunt, et
ingenti cæde prosternuntur; 1-30.
Sed prima Romanorum acies in fugam inclinat, et tres fratres,
Labienus, Ocris et Opiter, cum Mæcenate diversis vulneribus concidunt;
31-41.
Ipsi Paulo, in medios hostes ruenti, Hannibalemque vestiganti, Juno,
in Metelli faciem conversa, auctor est, ut exemplo Varronis fuga
salutem quærat, neque vitam suam, in qua salus reipublicæ nitatur, in
maximum temere discrimen adducat; 42-58.
At consul gravissimis verbis ignavum hominem perstringit, et ferociter
in hostes invectus, Acherram ad suos frustra se recipientem,
obtruncat; 59-82.
Juno itaque, eum nequidquam a consilio Hannibalis quærendi absterrere
conata, alium nectit dolum: specie enim Gelestæ Mauri induta, ut Pœnum
a sævo vicini consulis certamine avocet, ei mentitur, Paulum magnam ad
Aufidum perpetrare cædem; quo falso nuntio motus Hannibal in longe
diversam campi partem citatim contendit; 83-91.
Ubi Cristam cum sex filiis occidit; 92-169.
Paulus contra ingentem Pœnorum stragem edit, et Phorcyn interficit;
170-184.
Interea complures Numidæ ad Romanos transfugiunt, et in ultimam aciem
recipiuntur, ubi, omnium oculis animisque certamine occupatis,
fraudulenti homines, adreptis cæsorum scutis armisque, adversam
Romanorum aciem adoriuntur, et Galba, necato hoste, qui vexillum
abstulerat, gladio ab Amorgo per pectus transfigitur; 185-201.
Multos præterea Romanos vis et furor Vulturni, nubes pulveris in ora
eorum volventis, præcipites ad Aufidum agit, et una cum Curione, qui
effusum suorum cursum obposito corpore reprimere conatur, fluvio
inmergit; 202-214.
Paulus ipse cæco impetu in victores Pœnos fertur, et Viriathum, cæde
Servilii, viri fortissimi, et consulis anni prioris, ovantem,
interimit; 215-231.
Verum mox ingenti saxo percussus mortiferam adcipit plagam, et cruore
obpletus in propinquo considet scopulo; 232-246.
Tum Pœni effrenatius involant in Romanos, et Hannibal concitato equo
super cadavera vehitur, inter quæ saucius jacet Piso, qui subrecta
hasta ventrem equi haurit, sed gladio victoris jugulatur; 247-259.
Sedentem in saxo consulem videt Lentulus, tribunus militum, et equi
sui usum ei obfert, ut e manibus hostium evadat, nec funestam hanc
pugnam faciat morte tanti viri, quo exstincto de rebus Romanis actum
sit; 260-275.
Paulus vero, laudata juvenis virtute, consilium inhonestæ fugæ
repudiat, et Lentulo auctor est, ut subditis equo calcaribus Romam
advolet, ac portas claudi, Fabioque summam rerum tradi jubeat;
276-291.
Ille in patriam properat, et consul quidquid superest virium ad
ulciscendam mortem sibi inminentem insumit: sed mox hostibus undique
cinctus vir magnus telis obruitur; 291-308.
Paulo interfecto Romani occisione occiduntur, et Aufidus cadaveribus
repletur; 309-325.
Noctis interventu prælium dirimitur, et Hannibal ferox victoria,
minimeque cessandum ratus, dum recens militum ardor esset, postero die
Romam proficisci constituit; 326-336.
Temerario huic consilio Juno, et furoris Pœni, et iræ Jovis,
fatorumque haud ignara, obcurrit, adcito ex inferis Somno, qui somnium
Hannibali inmittit, in quo is Romam quidem obpugnare, sed Jovis
fulminibus et cælesti voce perterreri atque repelli sibi videtur;
337-370.
Expergefacto lætus de castrorum Rom. deditione nuntius adfertur a
Magone fratre, qui suadet, ut confestim exercitum Romam ducat, non
dubitans, quin die quinto victor in Capitolio epulari possit; 371-376.
Hannibal contra dissimulans pavorem, somniorum visis sibi incussum,
vulnera et exhaustas militum vires excusat: quo tamen prætextu juveni
ferventis animi non satisfacit, sed indignationem potius movet;
377-386.
Interea residuæ Romanorum copiæ deformi agmine, sine ducibus, signis,
armis, ornamentisque militaribus, defixis in terram oculis, Canusium
abeunt, ubi tristem rerum suarum conditionem deplorant, et fossa urbi
præducenda, portis muniendis, cæcisque stilis in campo conserendis
occupantur; 387-414.
Ibidem nobiles quidam juvenes mare ac naves spectant, ut, duce
Metello, timido homine, deserta Italia, ad regem aliquem transfugiant;
415-425.
Scipio autem, stricto super capita consultantium gladio, omnes jurare
cogit, nunquam se Italiam relicturos esse; 426-448.
Quæ dum apud victos Canusii aguntur, Hannibal, magno suorum numero
stipatus, campum lustrat, et grata iis spectacula præbet; 449-453.
Præcipue convertit omnes equus Clœlii, qui, a Bageso captus, eum
excutit, domino procul inter semianimes conspecto, cui rapido cursu
advolat, et inflexis pedibus adscendendum præbet dorsum; 454-471.
Hannibal miseratione ductus juveni cum morte luctanti eam adcelerat,
et e Cinna, qui a Romanis ad Pœnos transfugerat, comperit, Clœlium
genus duxisse a Clœlia virgine, quæ obses tradita Porsenæ, Clusino
regi, deceptis custodibus, Tiberim tranavisset; 472-502.
Inter hæc milites spolia legentes exanimum Pauli corpus, vulneribus
grave et deformatum, e strage cæsorum eruunt; 503-512.
Hannibal de morte quidem tanti viri lætatur, sed sibi similem
aliquando exoptat; 513-523.
Postridie prima luce rogi struuntur, atque ingens armorum acervus; et
in illis cadavera Pœnorum, in hostili terra jacentium, in hoc arma
Romanorum, Marti vota, subdito igne, concremantur; 524-557.
Quo facto Pauli corpus, gramine frondibusque involutum, una cum armis
insignibusque ejus in pyram inponitur, et exsequiæ magni viri, etsi
non pompa funebri, tamen laudatione ipsius Hannibalis decorantur;
558-577.
Ceterum fama jam cladis Cannensis Romam perlata tantum ibi pavoris
tumultusque exciverat, ut omnem salutis spem in Capitolio reponerent,
et hostem contemtu tantum cunctari putarent; 578-591.
Qua in trepidatione Fabius hortatur cives, ne periculum ipsi
cunctatione et metu augeant, sed ut confestim vetera hostium spolia
templis atriisque detrahant, et arma parent pro salute patriæ, ad quam
defendendam vires etiam nunc subficiant, modo omnes fortes sint et
inpavidi; 592-604.
Dum gravis ille vir suos ita confirmat, nuntius venit de Varronis ad
urbem adventu, qui varios animorum motus excitat; 605-614.
Isti sedantur oratione Fabii, qua ostendit, non esse virorum fortium,
iracundiæ remedium solatiumque doloris ex aliorum pœnis petere, neque
hunc diem sibi tristiorem videri eo, quo Varro consul et dux belli
creatus sit; 615-622.
Quibus auditis, omnes ordines obviam eunt Varroni, et gratias agunt,
quod de republica non desperaverit; 623-629.
Ipse vero consul culpæ conscientia et indignationis popularis
pœnarumque metu perculsus, oculis lacrimantibus et in terram demissis
ad urbem adcedit, neque a lictoribus populum submoveri patitur;
630-639.
Tum Patres sine mora et quacumque ratione adflictis rebus subcurrendum
rati, pudore saluti posthabito, validos juvenes ex servitiis armari,
delectuque edito juniores et quosdam adeo prætextatos scribi jubent;
640-649.
Captivos autem Romanos non redimendos censent, sed in Siciliam
traducendos, ut ibi militent, donec in Italia bellum sit; 650-658.
Paulus, ut adversam videt increbrescere pugnam,
Ceu fera, quæ, telis circumcingentibus, ultro
Adsilit in ferrum, et per vulnera conligit hostem,
In medios fert arma globos, seseque periclis
Ingerit, atque omni letum molitur ab ense. 5
Increpat horrendum, «Perstate, et fortiter, oro,
Pectoribus ferrum adcipite, ac sine vulnere terga
Ad manes deferte, viri: nisi gloria mortis,
Nil superest: idem sedes adeuntibus imas
Hic vobis dux Paulus erit.» Velocius inde 10
Hæmonio Borea, pennaque citatior ibat,
Quæ redit in pugnas fugientis arundine Parthi:
Atque, ubi certamen primi ciet inmemor ævi
Fetus Gradivo mentem Cato, fertur in hostes;
Ac juvenem, quem Vasco levis, quem spicula densus 15
Cantaber urgebat, letalibus eripit armis.
Abscessere retro, pavidique in terga relatos
Abduxere gradus: ut lætus valle remota
Quum capream venator agit, fessamque propinquo
Insequitur cursu, et sperat jam tangere dextra, 20
Si ferus adverso subitum se protulit antro,
Et stetit ante oculos frendens leo, deserit una
Et color, et sanguis, et tela minora periclo;
Nec jam speratæ cura est in pectore prædæ.
Nunc in restantes mucronem comminus urget, 25
Nunc trepidos ac terga mala formidine versos
Adsequitur telis: furere, ac decorare labores,
Et sævire juvat: cadit ingens nominis expers
Uni turba viro; atque alter si detur in armis
Paulus Dardaniis, amittant nomina Cannæ. 30
Tandem inclinato cornu sine more ruebat.
Prima acies, non parca fugæ. Labienus et Ocris
Sternuntur leto, atque Opiter, quos Setia colle
Vitifero, celsis Labienum Cingula saxa
Miserunt muris: junxit fera tempora leti 35
Sidonius non consimili discrimine miles:
Nam Labienus obit penetrante per ilia corno;
Fratres, hic humero, cecidere, hic poplite, cæsis.
Obpetis et Tyrio super inguina fixe veruto
Mæcenas, cui Mæonia venerabile terra, 40
Et sceptris olim celebratum nomen Etruscis.
Per medios agitur, projecto lucis amore
Hannibalem lustrans, Paulus: sors una videtur
Aspera, si obcumbat ductore superstite Pœno.
Quam metuens molem (neque enim, certamine sumto, 45
Tempestas tanta et rabies inpune fuissent)
In faciem pavidi Juno conversa Metelli,
«Quid vanos, inquit, Latio spes unica consul,
Incassumque moves, fato renuente, furores?
Si superest Paulus, restant Æneia regna; 50
Sin secus, Ausoniam tecum trahis: ire tumentem
Tu contra juvenem, et caput hoc abscidere rebus
Turbatis, o Paule, paras? nunc Hannibal ipsi
(Tam lætus bello est) ausit certare Tonanti.
Et jam conversis (vidi nam flectere) habenis 55
Evasit Varro, ac sese ad meliora reservat.
Sit spatium fatis; et, dum datur, eripe leto
Huc nostris majorem animam: mox bella capesses.»
Ad quæ suspirans ductor, «Mortemne sub armis
Cur poscam, caussa ista parum est, quod talia nostræ 60
Pertulerunt aures suadentem monstra Metellum?
I, demens, i, carpe fugam: non hostica tela
Excipias tergo, Superos precor: integer, oro,
Intactusque abeas, atque intres mœnia Romæ
Cum Varrone simul: talin’, pavidissime, dignum 65
Me vita, pulchraque indignum morte putasti?
Quippe furit Pœnus, qui nunc contraria bella
Ipsi ferre Jovi valeat: pro degener altæ
Virtutis patrum! quando certamen inire,
Cuive virum mallem memet componere, quam qui 70
Et victus dabit et victor per secula nomen?»
Talibus increpitat, mediosque aufertur in hostes,
Ac retro cursum tendentem ad crebra suorum
Agmina, et in densis furantem membra maniplis
Per conferta virum et stipata umbonibus arma 75
Consequitur melior planta, atque obtruncat Acheram.
Ut canis occultos agitat quum Belgicas apros,
Erroresque feræ sollers per devia mersa
Nare legit, tacitoque premens vestigia rostro
Lustrat inadcessos venantum indagine saltus; 80
Nec sistit, nisi, conceptum sectatus odorem,
Deprendit spissis arcana cubilia dumis.
At conjux Jovis, ut Paulum depellere dictis
Nequidquam fuit, et consul non desinit iræ,
In faciem Mauri rursus mutata Gelestæ, 85
Avocat ignarum sævo a certamine Pœnum.
«Huc tela, huc, inquit, dextram inplorantibus adfer,
O decus æternum Carthaginis! horrida juxta
Stagnantes consul molitur prælia ripas;
Et laus haud alio major datur hoste peremto.» 90
Hæc ait; et juvenem diversa ad prælia raptat.
Flumineo Libycam turbabat in aggere pubem;
Cristæ nomen erat: bis terni juncta ferebant
Arma senem circa nati; pauperque penatum,
Sed domus haud obscura Tuder, notusque per Umbros 95
Bellator populos, factis et cæde docebat
Natorum armigeram pugnas tractare cohortem.
Unanima inde phalanx, crudo ducente magistro,
Postquam hominum satiata nece est, prostraverat ictu
Innumero cum turre feram, facibusque sequutis 100
Ardentem monstri spectabat læta ruinam;
Quum subitus galeæ fulgor, conoque coruscæ
Majore intremuere jubæ: nec tarda senectus;
(Adnovit nam luce virum) rapit agmine natos
Sæva parens ultro in certamina, et addere passim 105
Tela jubet, nec manantes ex ore feroci,
Aut quæ flagrarent galea, exhorrescere flammas.
Armiger haud aliter magni Jovis; anxia nido
Quum dignos nutrit gestanda ad fulmina fetus,
Obversam spectans ora ad Phaethontia prolem, 110
Explorat dubios Phœbea lampade natos.
Jamque suis daret ut pugnæ documenta vocatis,
En medias hasta velox prætervolat auras.
Hæsit multiplici non alte cuspis in auro,
Ac senium invalido dependens prodidit ictu. 115
Cui Pœnus: «Quinam ad cassos furor inpulit ictus
Exsanguem senio dextram? vix prima momordit
Tegmina Callaici cornus tremebunda metalli.
En, reddo tua tela tibi: memorabilis ista
A nobis melius discet bellare juventus.» 120
Sic propria miseri transfigit pectora corno.
At contra (horrendum) bis terna spicula dextra
Torta volant, paribusque ruunt conatibus hastæ.
Haud secus ac Libyca fetam tellure leænam
Venator premit obsesso quum Maurus in antro, 125
Invadunt rabidi jam dudum, et inania tentant
Nondum sat firmo catuli certamina dente.
Consumit clipeo tela, et, conlectus in arma,
Sustinet ingentes crepitantibus ictibus hastas
Sidonius ductor: nec jam per vulnera credit, 130
Aut per tot cædes actum satis; iraque anhelat,
Ni leto det cuncta virum, jungatque parenti
Corpora, et excidat miseros cum stirpe penates.
Tunc Abarim adfatur; namque una hic armiger ira
Flammabat Martem, atque omnes comes ibat in actus: 135
«Suppedita mihi tela: vadis liventis Averni
Demitti globus ille cupit, qui nostra lacessat
Tegmina, jam stultæ fructus pietatis habebit.»
Hæc fatus jaculo Lucam, qui maximus ævi,
Transadigit: pressa juvenis cum cuspide labens 140
Arma super fratrum resupino concidit ore.
Mortiferum inde manu properantem vellere ferrum
Pilo Volsonem (namque hoc de strage jacentum
Fors dabat) adfixa sternit per tegmina nare.
Tum Vesulum, calido lapsantem in sanguine fratrum, 145
Ense metit rapido; plenamque (heu barbara virtus!)
Abscisi galeam capitis, ceu missile telum,
Conversis in terga jacit. Telesinus, ad ossa
Inliso saxo, qua spina interstruit artus,
Obcumbit; fratrisque videt labentia membra 150
Quercentis, quem funda procul per inane voluta
Sopierat, dum supremam Telesinus in auras
Exhalat lucem, et dubitantia lumina condit.
At fessus mærore simul, cursuque, metuque,
Et tamen haud iræ vacuus, non certa per æquor 155
Interdum insistens Perusinus membra ferebat.
Hunc sude, quam raptam Libyci per terga jacentis
Armiger obtulerat monstri, super inguina fixum
Obtruncat, quercuque premit violentus obusta.
Tentarat precibus sævum lenire furorem; 160
Sed Stygius primos inplevit fervor hiatus,
Et pulmone tenus demisit anhelitus ignem.
Tandem cum toto cecidit grege, nomen in Umbro
Clarum, Crista, diu populo: ceu fulmine celsa
Æsculus, aut, proavis ab origine cognita, quercus 165
Quum fumat percussa Jovi, sacrosque per ævum
Æthereo ramos populantur sulfure flammæ;
Donec victa Deo late procumbit, et omnem
Conlabens operit spatioso stipite prolem.
Atque ea dum juxta Tyrius stagna Aufida ductor 170
Molitur, Paulus, numerosa cæde futuram
Ultus jam mortem, ceu victor bella gerebat
Inter mille viros: jacet ingens Phorcys ab antris
Herculeæ Calpes, cælatus Gorgone parmam,
Unde genus tristique Deæ manabat origo. 175
Hunc objectantem sese, atque antiqua tumentem
Nomina saxificæ monstrosa e stirpe Medusæ,
Dum lævum petit incumbens violentius inguen,
Detrahit, excelsi conreptum vertice coni,
Adflictumque premens, tergo qua balteus imo 180
Sinuatur, coxaque sedet munimen utraque,
Conjecto fodit ense super: vomit ille calentem
Sanguinis effundens per hiantia viscera rivum,
Et subit Ætolos Atlanticus adcola campos.
Has inter strages rapido terrore coorti 185
Invadunt terga, atque averso turbine miscent
Bella inopina viri, Tyrius quos fallere doctos
Hanc ipsam pugnæ rector formarat ad artem:
Subcinctique dolis, fugerent ceu Punica castra,
Dediderant dextras. Tum totis mentibus actam 190
In cædes aciem pone atque in terga ruentes
Præcipitant: non hasta viro, non deficit ensis.
E strage est ferrum, atque evulsa cadavere tela.
Raptum Galba procul (neque enim virtutis amorem
Adversa exemisse valent) ut vidit ab hoste 195
Auferri signum, connisus corpore toto
Victorem adsequitur, letalique occupat ictu.
Ac dum comprensam cæso de corpore prædam
Avellit, tardeque manus moribunda remittit,
Transfixus gladio propere adcurrentis Amorgi 200
Occidit, inmoriens magnis non prosperus ausis.
Hæc inter, veluti nondum satiasset Enyo
Iras sæva truces, sublatum pulvere campum
Vulturnus rotat, et candentes torquet arenas.
Jamque reluctantes stridens inmane procella 205
Per longum tulit ad campi suprema, cavisque
Adflictos ripis tumidum demersit in amnem.
Hic tibi finis erat, metas hic Aufidus ævi
Servabat tacito, non felix Curio, leto.
Namque, furens animi dum consternata moratur 210
Agmina, et oppositu membrorum sistere certat,
In præceps magna propulsus mole ruentum
Turbatis hauritur aquis, fundoque volutus
Hadriaca jacuit sine nomine mortis arena.
Ingens ferre mala, et Fortunæ subdere colla 215
Nescius, adversa fronte incurrebat in arma
Vincentum consul: pereundi Martius ardor,
Atque animos jam sola dabat fiducia mortis;
Quum Viriathus agens telis, regnator Hiberæ
Magnanimus terræ, juxta atque ante ora furentis 220
Obtruncat Pauli fessum certaminis hostem.
Heu dolor! heu lacrimæ! Servilius optima belli,
Post Paulum belli pars optima, conruit ictu
Barbarico, magnamque cadens leto addidit uno
Invidiam Cannis: tristem non pertulit iram 225
Consul, et insani quamquam contraria venti
Exarmat vis, atque obtendit pulvere lucem,
Squalentem rumpens ingestæ torvus arenæ
Ingreditur nimbum, ac ritu jam moris Hiberi
Carmina pulsata fundentem barbara cætra 230
Invadit, lævæque fodit vitalia mammæ.
Hic fuit extremus cædum labor: addere bello
Haud ultra licuit dextram, nec tanta relictum est
Uti, Roma, tibi posthac ad prælia Paulo.
Saxum ingens, vasto libratum pondere, cæca 235
Venit in ora manu, et, perfractæ cassidis æra
Ossibus infodiens, complevit sanguine vultus.
Inde pedem referens, labentia membra propinquo
Inposuit scopulo, atque, undanti vulnere anhelans,
Sedit terribilis clipeum super ore cruento: 240
Inmanis ceu, depulsis levioribus hastis,
Adcepit leo quum tandem per pectora ferrum,
Stat teli patiens media tremebundus arena,
Ac, manante jubis rictuque et naribus unda
Sanguinis, interdum languentia murmura torquens, 245
Effundit patulo spumantem ex ore cruorem.
Tum vero incumbunt Libyes super: ipse citato
Ductor equo, qua flatus agit, qua pervius ensis,
Qua sonipes, qua belligero fera bellua dente.
Obrutus hic telis ferri per corpora Piso 250
Rectorem ut vidit Libyæ, connisus in hastam
Ilia cornipedis subrecta cuspide transit,
Conlapsoque super nequidquam incumbere cœptat:
Quum Pœnus, propere conlecto corpore, quamquam
Cernuus inflexo sonipes effuderat armo; 255
«Umbræne Ausoniæ rediviva in bella retractant
Post obitum dextras? nec in ipsa morte quiescunt?»
Sic ait, atque ægrum cœptanti adtollere corpus
Arduus insurgens totum permiscuit ensem.
Ecce, Cydonea violatus arundine plantam, 260
Lentulus effusis campum linquebat habenis;
Quum videt in scopulo rorantem saxa cruore,
Torvoque obtutu labentem in Tartara Paulum.
Mens abiit; puduitque fugæ: tum visa cremari
Roma viro, tunc ad portas jam stare cruentus 265
Hannibal, et totum tunc primum ante ora fuere
Sorbentes Latium campi: «Quid deinde relictum,
Crastina cur Tyrios lux non deducat ad Urbem,
Deseris in tantis puppim si, Paule, procellis?
Testor Cælicolas, inquit, ni damna gubernas 270
Crudelis belli, vivisque in turbine tanto
Invitus; plus, Paule, (dolor verba aspera dictat)
Plus Varrone noces: cape, quæso, hunc, unice rerum
Fessarum, cape cornipedem: languentia membra
Ipse levabo humeris, et dorso tuta locabo.» 275
Hæc inter, lacero manantem ex ore cruorem
Ejectans, consul, «Macte o virtute paterna!
Nec vero spes angustæ, quum talia restent
Pectora Romuleo regno: calcaribus aufer,
Qua vulnus permittit, equum; atque hinc ocius Urbis 280
Claudantur portæ: ruet hæc ad mœnia pestis.
Dic, oro, rerum Fabio tradantur habenæ.
Nostris pugnavit monitis furor: amplius acta
Quid superest vita, nisi cæcæ ostendere plebi
Paulum scire mori? feror an consumtus in Urbem 285
Vulneribus? quantine emtum velit Hannibal, ut nos
Vertentes terga adspiciat? nec talia Paulo
Pectora, nec manes tam parva intramus imago.
Ille ego... Sed vano quid enim te demoror æger,
Lentule, conquestu? perge, atque hinc cuspide fessum 290
Eripe quadrupedem propere.» Tum Lentulus Urbem,
Magna ferens mandata, petit; nec Paulus inultum,
Quod superest de luce, sinit: ceu vulnere tigris
Letifero cedens tandem, projectaque corpus
Luctatur morti, et languentem pandit hiatum 295
In vanos morsus, nec subficientibus iræ
Ictibus, extrema lambit venabula lingua.
Jamque coruscanti telum, propiusque ferenti
Gressum exsultantem, et securo cædis Iertæ
Non exspectatum surgens defixerat ensem, 300
Sidoniumque ducem circumspectabat, in illa
Exoptans animam certantem ponere dextra.
Sed vicere virum coeuntibus undique telis
Et Nomas, et Garamas, et Celtæ, et Maurus, et Astur.
Hic finis Paulo: jacet altum pectus, et ingens 305
Dextera, quem, soli si bella agitanda darentur,
Æquares forsan Fabio: mors additur Urbi
Pulchra decus, misitque viri inter sidera nomen.
Postquam spes Italum mentesque in consule lapsæ,
Ceu truncus capitis, sævis exercitus armis 310
Sternitur, et victrix toto fremit Africa campo.
Hic Picentum acies, hic Umber martius, illic
Sicana procumbit pubes, hic Hernica turma.
Passim signa jacent, quæ Samnis belliger, et quæ
Sarrastes populi, Marsæque tulere cohortes; 315
Transfixi clipei, galeæque, et inutile ferrum,
Fractaque conflictu parmarum tegmina, et ore
Cornipedum derepta fero spumantia frena.
Sanguineus tumidas in campos Aufidus undas
Ejectat, redditque furens sua corpora ripis. 320
Sic Lagea ratis, vasto velut insula ponto
Conspecta, inlisit scopulis ubi nubifer Eurus,
Naufragium spargens operit freta; jamque per undas
Et transtra, et mali, laceroque aplustria velo,
Ac miseri fluitant revomentes æquora nautæ. 325
At Pœnus, per longa diem certamina sævis
Cædibus emensus, postquam eripuere furori
Insignem tenebræ lucem, tum denique Martem
Dimisit, tandemque suis in cæde pepercit.
Sed mens invigilat curis, noctisque quietem 330
Ferre nequit: stimulat dona inter tanta Deorum,
Corque acuit nondum portas intrasse Quirini.
Proxima lux placet. Hinc strictos ferre ocius enses,
Dum fervet cruor, et perfusæ cæde cohortes,
Destinat, ac jam claustra manu, jam mœnia flamma 335
Occupat, et jungit Tarpeia incendia Cannis.
Quo turbata viri conjux Saturnia cæpto,
Irarumque Jovis Latiique haud inscia fati,
Incautum ardorem atque avidas ad futile votum
Spes juvenis frenare parat: ciet inde quietis 340
Regnantem tenebris Somnum; quo sæpe ministro
Edomita inviti componit lumina fratris.
Atque huic adridens, «Non te majoribus, inquit,
Ausis, Dive, voco; nec posco ut mollibus alis
Des victum mihi, Somne, Jovem: non mille premendi 345
Sunt oculi tibi, nec spernens tua numina custos
Inachiæ multa superandus nocte juvencæ.
Ductori precor inmittas nova somnia Pœno,
Ne Romam et vetitos cupiat nunc visere muros,
Quos intrare dabit nunquam regnator Olympi.» 350
Imperium celer exsequitur, curvoque volucris
Per tenebras portat medicata papavera cornu.
Ast ubi, per tacitum adlapsus, tentoria prima
Barcæi petiit juvenis, quatit inde soporas
Devexo capiti pennas, oculisque quietem 355
Inrorat, tangens Lethæa tempora virga.
Exercent rabidam truculenta insomnia mentem:
Jamque videbatur multo sibi milite Thybrim
Cingere, et insultans adstare ad mœnia Romæ.
Ipse refulgebat Tarpeiæ culmine rupis, 360
Elata torquens flagrantia fulmina dextra,
Jupiter; et lati fumabant sulfure campi,
Ac gelidis Anio trepidabat cærulus undis;
Et densi ante oculos iterumque iterumque tremendum
Vibrabant ignes: tunc vox effusa per auras: 365
«Sat magna, o juvenis, prensa est tibi gloria Cannis;
Siste gradum; neque enim sacris inrumpere muris,
Pœne, magis dabitur, nostrum quam scindere cælum.»
Adtonitum visis, majoraque bella paventem
Post confecta Sopor Junonia jussa relinquit; 370
Nec lux terribili purgavit imagine mentem.
Quos inter motus somni vanosque tumultus,
Dedita per noctem reliquo cum milite castra
Nuntiat, et prædam pleno trahit agmine Mago.
Huic ductor lætas Tarpeio vertice mensas 375
Spondenti, quum quinta diem nox orbe tulisset,
Celatis Superum monitis clausoque pavore,
Vulnera et exhaustas sævo certamine vires,
Ac nimium lætis excusat fidere rebus.
Tum spe dejectus juvenis, ceu vertere ab ipsis 380
Terga juberetur muris, ac signa referre,
«Tanta mole, inquit, non Roma, ut credidit ipsa,
Sed Varro est victus: quonam tam prospera Martis
Munera destituis fato, patriamque moraris?
Mecum exsultet eques: juro hoc caput, adcipe muros 385
Iliacos, portasque tibi sine Marte patentes.»
Dumque ea Mago fremit cauto non credita fratri,
Jam Latius sese Canusina in mœnia miles
Conligere, et profugos vicino cingere vallo,
Cœperat: heu rebus facies inhonora sinistris! 390
Non aquilæ, non signa viris, non consulis altum
Imperium, non subnixæ lictore secures.
Trunca atque ægra metu, ceu magna elisa ruina,
Corpora debilibus nituntur sistere membris.
Clamor sæpe repens, et sæpe silentia fixis 395
In tellurem oculis, nudæ plerisque sinistræ
Detrito clipeo: desunt pugnacibus enses:
Saucius omnis eques: galeis carpsere superbum
Cristarum decus, et damnarunt Martis honores.
At multa thorax perfossus cuspide; et hærens 400
Loricæ interdum Maurusia pendet arundo.
Interdum mæsto socios clamore requirunt.
Hic Galba, hic Piso, et, leto non dignus inerti,
Curio deflentur; gravis illic Scævola bello.
Hos passim; at Pauli pariter, ceu dira parentis 405
Fata gemunt: ut vera mali præsentia nunquam
Cessarit canere, et Varronis sistere mentem.
Utque diem hunc toties nequidquam averterit Urbi;
Atque idem quantus dextra: sed cura futuri
Quos premit, aut fossas instant præducere muris, 410
Aut portarum aditus (ut rerum est copia) firmant;
Quaque patet campus planis ingressibus hosti,
Cervorum ambustis imitantur cornua ramis,
Et stilus occulitur, cæcum in vestigia telum.
Ecce, super clades et non medicabile vulnus, 415
Relliquias belli atque inperdita corpora Pœnis
Inpia formido ac major jactabat Erinnys.
Trans æquor Tyrios enses atque arma parabant
Punica et Hannibalem mutato evadere cælo.
Dux erat exsilio conlectis Marte Metellus, 420
Sed stirpe haud parvi cognominis: is mala bello
Pectora degeneremque manum ad deformia agebat
Consulta; atque alio positas spectabat in orbe,
Quîs sese occulerent, terras, quo nomina nulla
Pœnorum, aut patriæ penetraret fama relictæ. 425
Quæ postquam adcepit flammata Scipio mente,
Quantus Sidonium contra, fera prælia miscens,
Ductorem stetit in campis, rapit ocius ensem,
Atque, ubi turpe malum Latioque extrema coquebant
Cœpta viri, ruptis foribus sese arduus infert. 430
Tum, quatiens strictum cum voce ante ora paventum
Mucronem, «Tarpeia, pater, qui templa, secundam
Incolis a cælo sedem, et Saturnia nondum
Iliacis mutata malis, tuque aspera pectus
Ægide Gorgoneos virgo subcincta furores, 435
Indigetesque Dei, sponte inter numina nostra,
Perque caput, nullo levius mihi numine, patris
Magnanimi juro, nunquam Lavinia regna
Linquam, nec linqui patiar, dum vita manebit.
Ocius, en, testare Deos, si mœnia tædis 440
Flagrabunt Libycis, nullas te ferre, Metelle,
Ausurum in terras gressus: ni talia sancis,
Quem tremis, et cujus somnos formidine rumpis,
Hannibal hic armatus adest: moriere, nec ullo
Pœnorum melior parietur gloria cæso.» 445
His excussa incepta minis: jamque ordine jusso
Obstringunt animas patriæ, dictataque jurant
Sacramenta Deis, et purgant pectora culpa.
Atque ea dum Rutulis turbata mente geruntur,
Lustrabat campos, et sævæ tristia dextræ 450
Facta recensebat, pertractans vulnera visu,
Hannibal, et, magna circumstipante caterva,
Dulcia præbebat trucibus spectacula Pœnis.
Quas strages inter, confossus pectora telis,
Seminecem extremo vitam exhalabat in auras 455
Murmure deficiens jam Clœlius, oraque nisu
Languida vix ægro et dubia cervice levabat.
Adnovit sonipes, adrectisque auribus acrem
Hinnitum effundens, sternit tellure Bagesum,
Quem tunc captivo portabat in agmina dorso. 460
Hinc, rapidum glomerans cursum, per lubrica pingui
Stante cruore soli et mulctata cadavera cædi
Evolat, ac domini consistit in ora jacentis.
Inde, inclinatus colla, et submissus in armos,
De more inflexis præbebat scandere terga 465
Cruribus, ac proprio quodam trepidabat amore.
Milite non illo quisquam felicius acri
Insultarat equo, vel si resupina citato
Projectus dorso ferretur membra, vel idem
Si nudo staret tergo, dum rapta volucris 470
Transigeret cursu sonipes certamina campi.
At Libys, humanos æquantem pectore sensus
Haud parce miratus equum, quinam ille sinistræ
Depugnet morti juvenis, nomenque, decusque
Erogitat, letique simul compendia donat. 475
Hic Cinna (ad Tyrios namque is sua verterat arma,
Credulus adversis, et tum comes ibat ovanti)
«Auribus huic, inquit, ductor fortissime, origo est
Non indigna tuis: quondam sub regibus illa,
Quæ Libycos renuit frenos, sub regibus olim 480
Roma fuit. Sed enim, solium indignata Superbi,
Ut sceptra exegit, confestim ingentia bella
Clusina venere domo: si Porsena fando
Auditus tibi, si Cocles, si Lydia castra.
«Ille, ope Mæonia et populo subcinctus Etrusco, 485
Certabat pulsos per bella reponere reges.
Multa adeo nequidquam ausi; pressitque tyrannus
Janiculum incumbens: ubi mox, jam pace probata,
Compressere odia, et positum cum fœdere bellum,
Obsidibusque obstricta fides, mansuescere corda 490
Nescia, pro Superi! et nil non inmite parata
Gens Italum pro laude pati! Bis Clœlia senos
Nondum complerat primævi corporis annos,
Una puellarum Laurentum, et pignora pacis
Inter virgineas regi transmissa catervas 495
(Facta virum sileo): rege hæc, et fœdere, et annis,
Et fluvio spretis, mirantem interrita Thybrim
Tranavit, frangens undam puerilibus ulnis:
Cui si mutasset sexum natura, reverti
Forsan Tyrrhenas tibi non licuisset in oras, 500
Porsena! sed juveni (ne sim tibi longior) hinc est
Et genus et clara memorandum virgine nomen.»
Talia dum pandit, vicinus parte sinistra
Per subitum erumpit clamor: permixta ruina
Inter et arma virum et lacerata cadavera, Pauli 505
Eruerant corpus media de strage jacentum.
Heu quis erat! quam non similis modo Punica telis
Agmina turbanti! vel quum Taulantia regna
Vertit, et Illyrico sunt addita vincla tyranno!
Pulvere canities atro, arentique cruore 510
Squalebat barba, et perfracti turbine dentes
Muralis saxi; tum toto corpore vulnus.
Quæ postquam adspexit geminatus gaudia ductor
Sidonius: «Fuge, Varro, inquit, fuge, Varro, superstes,
Dum jaceat Paulus: Patribus, Fabioque sedenti, 515
Et populo consul totas edissere Cannas.
Concedam hanc iterum, si lucis tanta cupido est,
Concedam tibi, Varro, fugam: at, cui fortia et hoste
Me digna haud parvo caluerunt corda vigore,
Funere supremo et tumuli decoretur honore. 520
Quantus, Paule, jaces! qui tot mihi millibus unus
Major lætitiæ caussa es: quum fata vocabunt,
Tale precor nobis, salva Carthagine, letum.»
Hæc ait, et socium mandari corpora terræ,
Postera quum thalamis Aurora rubebit apertis, 525
Imperat; armorumque jubet consurgere acervos,
Arsuros, Gradive, tibi. Tum munera jussa,
Defessi quamquam, adcelerant, sparsoque propinquos
Agmine prosternunt lucos: sonat acta bipenni
Frondosis silva alta jugis. Hinc ornus et albæ 530
Populus alma comæ, validis adcisa lacertis,
Scinditur, hinc ilex proavorum condita seclo.
Devolvunt quercus, et amantem litora pinum,
Ac, ferale decus, mæstas ad busta cupressos.
Funereas tum deinde pyras certamine texunt 535
Officium infelix et munus inane peremtis;
Donec anhelantes stagna in Tartessia Phœbus
Mersit equos, fugiensque polo Titania cæcam
Orbita nigranti traxit caligine noctem.
Post, ubi fulserunt primis Phaethontia frena 540
Ignibus, atque sui terris rediere colores,
Subponunt flammam, et manantia corpora tabo
Hostili tellure cremant. Subit horrida mentem
Formido incerti casus, tacitusque pererrat
Intima corda pavor, si fors ita Martis iniqui 545
Mox ferat, ac ipsis inimica sede jacendum.
At tibi, Bellipotens, sacrum, constructus acervo
Ingenti mons armorum surgebat ad astra.
Ipse, manu celsam pinum flammaque comantem
Adtollens, ductor Gradivum in vota ciebat: 550
Primitias pugnæ et læti libamina belli
Hannibal Ausonio cremat hæc de nomine victor,
«Et tibi, Mars genitor, votorum haud surde meorum,
Arma electa dicat spirantum turba virorum.»
Tum, face conjecta, populatur fervidus ignis 555
Flagrantem molem, et, rupta caligine, in auras
Actus apex claro perfundit lumine campos.
Hinc citus ad tumulum donataque funera Paulo
Ibat, et hostilis leti jactabat honorem.
Sublimem eduxere pyram, mollesque virenti 560
Stramine composuere toros: superaddita dona,
Funereum decus; expertis invisus et ensis,
Et clipeus; terrorque modo atque insigne superbum,
Tum laceri fasces, captæque in Marte secures.
Non conjux native aderant, non juncta propinquo 565
Sanguine turba virum, aut celsis de more feretris
Præcedens prisca exsequias decorabat imago.
Omnibus exuviis nudo jamque Hannibal unus
Sat decoris laudator erat; fulgentia pingui
Murice suspirans inicit velamina, et auro 570
Intextam chlamydem, ac supremo adfatur honore:
«I, decus Ausoniæ, quo fas est ire superbas
Virtute et factis animas: tibi gloria leto
Jam parta insigni: nostros Fortuna labores
Versat adhuc, casusque jubet nescire futuros.» 575
Hæc Libys; atque repens crepitantibus undique flammis
Æthereas anima exsultans evasit in auras.
Fama dehinc gliscente sono jam sidera adibat;
Jam maria, ac terras, primamque intraverat urbem.
Diffidunt muris: solam pavitantibus arcem 580
Speravisse sat est: nec enim superesse juventam,
Ac stare Ausoniæ vacuum sine corpore nomen.
Quodque adeo nondum portis inruperit hostis,
Contemtu cessare putant. Jam tecta cremari,
Ac delubra rapi, cædesque ante ora nefandæ 585
Natorum, septemque arces fumare videntur.
Lux una eversas bis centum in strage curules,
Ac juvenum bis tricenis orbata gemebat
Millibus exhaustæ nutantia mœnia Romæ;
Atque ea post Trebiam, post Tusci stagna profundi, 590
Nec socium numero pariter leviore peremto.
Sed vero sed enim reliqui pia turba Senatus
Munera sortito invadunt: celer omnia lustrans
Clamitat adtonitis Fabius: «Non ulla relicta est
(Credite) cunctandi ratio: adproperemus, ut hostis 595
Nequidquam armatos ausit subcedere muros.
Dura inter pavidos alitur fortuna sedendo,
Et gliscunt adversa metu: ite, ite ocius, arma
Deripite, o pubes, templis: vos atria raptim
Nudate, et clipeos in bella refigite captos. 600
Sat patriæ sumus, e numero si ad prælia noster
Nil minuit pavor: in patulis illa horrida campis
Sit metuenda lues: muros haud fregerit unquam,
Exsultare levis nudato corpore, Maurus.»
Dum Fabius lapsas acuit formidine mentes, 605
Varronem adventare vagus per mœnia rumor
Spargit, et occulto perfundit pectora motu:
Haud secus, ac fractæ rector si forte carinæ
Litoribus solus vacuis ex æquore sospes
Adnatet, incerti trepidant, tendantve, negentve 610
Jactato dextras, ipsamque odere salutem
Unius amissa superantis puppe magistri.
Quam restare viro labem, qui adcedere portis
Audeat, ac dirum veniat pavitantibus omen!
Hos mulcens questus Fabius deforme docebat 615
Cladibus irasci, vulgumque arcebat ab ira.
Adversis etenim ferri non esse virorum,
Qui Martem inscribant genti, non posse dolores
Condere, et ex pœna solatia poscere luctus.
Si vero exprobrare sinant, sibi tristius illum 620
Inluxisse diem, quo castris viderit ire
Varronem, quam quo videat remeare sine armis.
His dictis sedere minæ, et conversa repente
Pectora: nunc fati miseret, nunc gaudia Pœno
Consulibus reputant cæsis erepta duobus. 625
Ergo omne effundit longo jam se agmine vulgus
Gratantum, magnaque actum se credere mente
Testantur, quod, fisus avis, sceptrisque superbis,
Laomedontiadum non desperaverit urbi.
Nec minus infelix culpæ, grandique pudore 630
Turbatus, consul titubantem ad mœnia gressum
Portabat lacrimans: dejectum adtollere vultum,
Ac patriam adspicere, et luctus renovare pigebat.
Quod vero reduci tum se populusque Patresque
Obferrent, non gratari; sed poscere natos 635
Quisque suos, fratresque simul, miseræque parentes
Ire videbantur laceranda ad consulis ora.
Sic igitur muto lictore invectus in urbem,
Damnatum Superis adspernabatur honorem.
At Patres Fabiusque, procul mærore remoto, 640
Præcipitant curas: raptim delecta juventa
Servitia armantur; nec claudit castra saluti
Postpositus pudor: infixum est Æneia regna
Parcarum in leges quacumque reducere dextra,
Proque arce, et sceptris, et libertatis honore 645
Vel famulas armare manus. Primæva suorum
Corpora prætexto spoliant velamine, et armis
Insolitis cingunt: puerilis casside vultus
Clauditur, atque hostis pubescere cæde jubetur.
Idem obsecrantes, captivum vulgus ut auro 650
Pensarent parvo (nec pauca fuere precantum
Millia), miranti durarunt prodere Pœno.
Cuncta adeo scelera, et nosam superaverat omnem,
Armatum potuisse capi: tunc terga dedisse
Damnatis Siculas longe meritare per oras 655
Inpositum, donec Latio decederet hostis.
Hæc tum Roma fuit; post te cui vertere mores
Si stabat fatis, potius, Carthago, maneres.
LIBER UNDECIMUS.
ARGUMENTUM.
Post Cannensem pugnam a Romanis ad Pœnos deficiunt Samnites, Bruttii,
Apuli, Hirpini, Atellani, Calatini, et Græcorum omnis fere ora,
Tarentini, Crotonienses, Locrique, et Cisalpini omnes Galli; 1-27.
Horum exemplum sequitur etiam Capua, etsi urbs ista a Trojanis, ut
Roma, originem habuit; 28-32.
Nam divitiæ, quibus adfluebat, jam dudum desidiam, luxum, libidinem,
peccandi licentiam, perditosque mores invexerant, et præterea plebs a
Patribus dissentiebat; 33-54.
Ægram hanc civitatem ad Pœnos trahit Pacuvius, homo popularis, et
malis artibus opes nactus, qui nunc, adflictis Romanorum rebus,
legatos Romam mittendos censet, qui postulent, ut alter consul e
Campanis creetur; non dubitans, quin repulsam laturi sint, et ita
animi civium suorum, ira exacerbati, ad defectionem spectaturi; 55-63.
Hæc suadenti adsentiuntur omnes, et legati Romam proficiscuntur, ubi
Virrius, princeps eorum, mandata in frequenti senatu exponit, sed
ingenti clamore, a cunctis Patribus sublato, interpellatur; 64-72.
Torquatus adeo non tenet iram, ut se exemplo T. Manlii, proavi sui,
qui Annium, prætorem Latinorum, eadem olim poscentem, e curia
exturbarit, legatis vim manusque inlaturum esse minetur; 73-87.
Ejus furorem reprimit Fabius, sed stolida simul Virrii postulata
acerbioribus verbis perstringit; 88-97.
Hujus oratio interrumpitur a Marcello, quippe qui acrius invehitur in
Varronem consulem, quod insaniam effeminatorum hominum patienter
ferat; 97-108.
Tum patres consurgunt, clamorque eorum circumsonat legatos, qui citato
gradu ex templo se proripiunt, et ira commoti se fœdus cum Hannibale
facturos esse edicunt; 109-113.
Abeuntes Fulvius, gloriam expugnatæ Capuæ jam mente præsagiens,
conviciis consectatur; nescius, superbos aliquando Campanos, etsi
serius Pœnis, jus Latii consequuturos, et ita sibi aditum ad summos
Romanorum honores ipsumque consulatum comparaturos esse; 114-129.
Legatione renunciata, confestim omnes defectionis consilium capiunt,
resque ab Hannibale gestas summis ad cælum efferunt laudibus; 130-154.
Decius solus, ne legati ad Pœnum mittantur, summa ope resistit
gravique oratione docet, magni animi esse, fidem, rem sanctam, non in
prosperis, sed in adversis amicorum rebus servare, insipientis vero et
ingrati, a vetustissimis sociis, iisdemque bene de Campania meritis et
consanguineis, desciscere ad Hannibalem, fœderum ruptorem ferorumque
populorum ducem, qui jus ac fas omne deleat; 155-188.
Nihilo secius fœdus cum Hannibale jungitur, et ab eo Capuam mittitur
præsidium, quod ipse mox sequitur: quo audito Decius primo, ne
recipiantur barbari, palam vociferatur; deinde, ut vel recepti
ejiciantur, vel, si malum facinus, quod a sociis suis defecerint,
forti ac memorabili facinore purgare velint, interfectis Pœnis,
restituant se Romanis; 189-200.
Hæc quum relata Hannibali essent, mittit, qui vocent Decium ad sese in
castra; isque quum ferociter negasset se iturum, concitatus ira Pœnus
cum modico præsidio Capuam contendit; urbemque ingreditur comitante
senatu ac plebe cum conjugibus ac liberis, qui, studio visendi tot jam
victoriis clarum imperatorem, obviam ipsi iverant; 201-224.
Tum Decius, qui neque fugit, neque privatim se tenet, sed in foro
otiose inambulat, comprehensus ante pedes destituitur Hannibalis, qui
stolidam inbellis viri temeritatem acerbe increpat, eique catenas
injici jubet; 225-241.
Is, manente ferocia animi, dum vinculis constringitur, inmanem
Hannibalis crudelitatem graviter objurgat, et obvoluto capite ocius
extra portam in castra Pœnorum rapitur; 242-258.
Reliquam diei partem victor visenda urbe consumit, et vesperascente
cælo excipitur convivio, omnibus voluptatium incelebris instructo,
cujus splendidum adparatum Pœni adtoniti mirantur, sed dux eorum
tacite damnat, donec ipsius quoque animus larga meri potione
relaxatur; 259-287.
Teuthras, Cumanus, ad lyram canit de gente Capyis, conditoris Capuæ,
in cujus honorem convivæ vinum libant; 288-302.
Interea Pacuvii filius, qui solus vino non incaluerat, clam insidias
Hannibali molitur; 303-311.
Patrem, ex convivio egressum, sequutus, ubi in secretum (hortus erat
posticis ædium partibus) perveniunt, toga rejecta ab humero, latus
subcinctum gladio nudat, et consilium expromit; 312-328.
Quæ ut videt auditque senex, tremebundus pedibusque filii advolutus,
eum per jura parentis suamque salutem obtestatur, ut incepto absistat,
neque vel sanguine polluat hospitia, vel temere se in extremum
certumque capitis discrimen inferat, quum solus ne Hannibali quidem,
tanto viro cujus vultum vel armati exercitus sustinere nequeant, nedum
tot convivis, par sit; 329-350.
Qua periculi commemoratione ferocem gloriæque cupidissimum juvenem
magis incensum, quam deterritum cernens, se corpus suum dicit
obpositurum pro corpore Hannibalis, adeoque per paternum pectus
petendum illum ferro transfigendumque esse; 351-360.
Quo audito filius lacrimabundus fidem dat, se nihil facturum tale, et
cum patre, quo minus res suspecta sit, se ipse convivio reddit;
361-368.
Postero die ubi primum inluxit, Mago nuncius victoriæ Carthaginem
proficiscitur, et annulos aureos aliaque spolia secum avehit; 369-376.
Eodem mittitur Decius: at tempestas navem defert Cyrenas, ubi vinculis
liberatur jussu Ptolemæi regis, in cujus regno non ita multo post
moritur; 377-384.
Venus interea optatam sibi ad animos corporaque Pœnorum luxurie
enervanda oblatam occasionem amplectitur, et cum Cupidinibus agit, ut
telis suis clam Pœnis inexplebilem libidinum deliciarumque cupiditatem
inmittant, et ita, quos nec arma, nec ignes, nec mala vicerint, nimia
bona ac voluptates inmodicæ perdant, duxque eorum severam vivendi
rationem cum effeminata mollitie commutet; 385-409.
Cupidines imperata faciunt, et repente Pœni a temperantia et virtute
bellica degenerant, neque vino, epulis, cantu, scenisque convivalibus
exsatiari possunt, 410-430.
Hannibal maxime oblectatur arte Teuthrantis citharœdi, qui mirifica
facinora, ab Amphione, Arione, Chirone et Orpheo vi lyræ edita, canit;
431-482.
Dum Pœni ita Capuæ luxuria diffluunt et perduntur, Mago Carthaginem
venit, ubi magno plebis gaudio plausuque excipitur; 483-499.
Tum, senatu ipsi dato, insignem exponit victoriam, a fratre ad Cannas
et Aufidum de duobus Romanorum consulibus partam, quorum alter, toto
exercitu amisso, vix cum paucis effugerit, alter, summus hostium
imperator, fortissime pugnans occiderit; 500-531.
Ad fidem deinde tam lætarum rerum, effundi in vestibulo curiæ jubet
acervum annulorum aureorum, equitibus Romanis detractorum; utque Roma,
hac clade adflicta, funditus evertatur, Hannibalem subplemento,
pecunia, elephantis et frumento juvandum censet; 532-541.
Simul, lætis omnibus, locum Hannonis increpandi esse ratus, per
ludibrium ab eo quærit, utrum etiam nunc pœniteat belli Romanis
inlati, et dedi Hannibalem jubeat? 542-553.
Is contra, tum invidia tum ira percitus, respondet, se nihil ex
pristina voluntate mutasse, et nunc potissimum sibi pacem expetendam
videri; non plura etiam posse a victis ducibus rogari, quam nunc
victores poscant; hostes præterea, dolore atque ira incensos, fortuna
aliquid variante, atrociores post hanc cladem fore, et forsan ne
daturos quidem, nedum petituros esse pacem, quippe quæ facilius a
victoribus, quam a victis Romanis inpetrari possit; si autem vera
sint, quæ modo Mago jactaverit, ad internecionem Romani imperii
pugnatum ad Cannas esse, se non satis mirari posse, quid causæ sit,
quod invictus ille imperator, qui Marti similis et cui nemo par
putetur, non ex Cannensi acie protinus exercitum ad urbem Romanam
duxerit; denique Hannibalis consilia non nisi ad tyrannidem et
dominatum spectare; proinde, si a pace abhorreant cives sui, quæ tamen
optima rerum humanarum innumerisque triumphis potior sit, furorem
certe superbi hominis nulla re alendum esse; 554-600.
Sed oratio Hannonis, quem simultas cum familia Barcina leviorem
auctorem faciebat, interpellatur clamore contradicentium, ingentique
consensu fit senatusconsultum, ut Hannibalis exercitus militibus, in
Africa et Hispania conductis, subpleantur; 601-611.
Nunc, age, quos clades insignis Iapyge campo
Verterit ad Libyam populos Sarranaque castra,
Expediam. Stat nulla diu mortalibus usquam,
Fortuna titubante, fides: adjungere dextras
Certavere palam rumpenti fœdera Pœno, 5
Heu! nimium faciles læsis diffidere rebus:
Sævior ante alios iras servasse repostas,
Atque odium renovare ferox in tempore Samnis.
Mox levis et sero pressurus fata pudore
Bruttius; ambiguis fallax mox Appulus armis. 10
Tum gens Hirpini vana indocilisque quieti,
Et rupisse indigna fidem: ceu dira per omnes
Manarent populos fœdi contagia morbi.
Jamque Atella suas, jamque et Calatia adegit,
Fas superante metu, Pœnorum in castra cohortes. 15
Inde Phalanteo levitas animosa Tarento,
Ausonium laxare jugum: patefecit amicas
Alta Croton portas, Afrisque ad barbara jussa
Thespiadum docuit submittere colla nepotes.
Idem etiam Locros habuit furor: ora vadosi 20
Litoris, Argivos major qua Græcia muros
Servat, et Ionio luitur curvata profundo,
Lætas res Libyæ et fortunam e more sequuta,
Juravit pavitans Tyrio sua prælia Marti.
Jam vero, Eridani tumidissimus adcola, Celtæ 25
Incubuere malis Italum, veteresque doloris
Tota se socios properarunt jungere mole.
Sed fas id Celtis, fas inpia bella referre
Boiorum fuerit populis. Capuæne furorem,
Quem Senonum genti, placuisse? et Dardana ab ortu 30
Mœnia barbarico Nomadum sociata tyranno
Quisnam, mutato tantum nunc tempore, credat?
Luxus, et insanis nutrita ignavia lustris,
Consumtusque pudor peccando, unisque relictus
Divitiis probrosus honor, lacerabat hiantem 35
Desidia populum, ac resolutam legibus urbem.
Insuper exitio truculenta superbia agebat.
Nec vitiis deerant vires: non largior ulli
Ausoniæ populo (sic tum Fortuna fovebat)
Aurique argentique modus: madefacta veneno 40
Assyrio manibus vestis, medioque dierum
Regales epulæ, atque ortu convivia solis
Deprensa, et nulla macula non inlita vita.
Tum populo sævi Patres, plebesque Senatus
Invidia læta, et conlidens dissona corda 45
Seditio. Sed enim interea temeraria pubis
Delicta augebat, pollutior ipsa, senectus.
Nec, quos vile genus despectaque lucis origo
Fœdabat, sperare sibi et deposcere primi
Deerant imperia ac patriæ pereuntis habenas. 50
Quin etiam exhilarare viris convivia cæde
Mos olim, et miscere epulis spectacula dira
Certantum ferro; sæpe et super ipsa cadentum
Pocula, respersis non parco sanguine mensis.
Has, astu adgressus, quo verteret acrius ægras 55
Ad Tyrios mentes, quia nulla sorte daturam
Certus erat Romam, neque enim impetrata volebat,
(Pacuvio fuit haud obscurum crimine nomen)
Hortatur summi partem deposcere juris,
Atque alternatos sociato consule fasces: 60
Et, si partita renuant sedisse curuli,
Æquatumque decus geminasque videre secures,
Ultorem ante oculos atque ora adstare repulsæ.
Ergo electa manus gressu fert dicta citato.
Antistat cunctis præcellens Virrius ore; 65
Sed genus obscurum, nullique furore secundus.
Qui postquam cœtu Patrum ingentique Senatu
Inpia dementis vulgi, ac vix tota, profudit
Consulta, et tumidis incendit vocibus aures;
Concordi fremitu renuentum effunditur asper 70
Toto e concilio clamor. Tum quisque fatigat
Increpitans, vocumque tremit certamine templum.
Hic Torquatus, avum fronte æquavisse severa
Nobilis, «Heu Capua portantes talia dicta
Romuleis durastis, ait, subcedere muris? 75
Ad quos non ausi Carthago atque Hannibal arma
Post Cannas adferre suas? nunquamne per aures
It vestras, in Tarpeia quum sede Latini
Orarent paria, haud verbis, haud voce, sed acri
Propulsum dextra, qui tum mandata superbo 80
Ore adportabat, tanto per limina templi
Turbine præcipitem revoluti corporis actum,
Ut, sævo adflictus saxo, spectante piaret
Tristia dicta Jove, et lueret verba inpia leto?
En ego progenies ejus, qui sede Tonantis 85
Expulit orantem, et nuda Capitolia consul
Defendit dextra.» Rabidum hinc, palmasque virorum
Intentantem oculis, proavitaque facta parantem
Ut vidit majore adeo crudescere motu,
Excipit his frendens Fabius; «Pro cuncta pudendi! 90
Sedes, ecce, vacat, belli viduata procella:
Quem, quæso, e vobis huic inposuisse paratis?
Inque locum Pauli quemnam datis? an tua, Virri,
Prima atque ante alios sors, concedente Senatu,
Te citat, ac nostris æquat jam purpura Brutis? 95
I, demens, i, quo tendis: tibi perfida fasces
Det Carthago suos.» Medio fervore loquentis,
Inpatiens ultra gemitu cohibere furorem,
Fulminea torvum exclamat Marcellus ab ira:
«Quæ tandem, et quam lenta tenet patientia mentem, 100
O confuse nimis Gradivi turbine Varro,
Ut perferre queas furibunda insomnia consul?
Nonne exturbatos jam dudum limine templi
Præcipites agis ad portas? et discere cogis
Semiviros, quod sit nostro de more creati 105
Consulis imperium? non unquam sobria pubes
Et peritura brevi, moneo, ocius Urbe facesse.
Muros ante tuos (ut par est) debita ductor
Armatus responsa dabit.» Consurgere cuncti
Hinc pariter, magnoque viros clamore premebant. 110
Nec non et foribus propere Campana juventus
Extulit ipsa gradum, tantæque dolore repulsæ
Concitus Hannibalem volvebat Virrius ore.
Fulvius, (huic nam spondebant præsagia mentis
Venturum decus, et Capuæ pereuntis imago 115
Jam tum erat ante oculos) «Non si Carthaginis, inquit,
Ductorem vestris devinctum colla catenis
Romam victor agis, posthac intrare Quirini
Sacratas dabitur sedes: tende ocius, oro,
Quo mens ægra vocat.» Referunt hæc inde citati 120
Mixta minis et torva trucis responsa Senatus.
Tantane, omnipotens, caligine mersa latere
Fata placet? veniet quondam felicior ætas,
Quum pia Campano gaudebit consule Roma,
Et per bella diu fasces perque arma negatos 125
Ultro ad magnanimos referet secura nepotes.
Pœna superborum tamen hæc durabit avorum,
Quod non ante suos Capua ad suffragia mittet,
Quam Carthago suos. Postquam nunc dicta Senatus,
Nunc facta exposuit, tum veris falsa per artem 130
Virrius admiscens cecinit fatale cruenti
Turbatis signum belli. Furiata juventus
Arma, arma, Hannibalemque volunt: ruit undique vulgus,
Et Pœnos in tecta vocant: ingentia facta
Sidonii juvenis celebrant, ut ruperit Alpes 135
Herculei socius decoris, Divisque propinquas
Transierit cursu rupes: ut cæde referta
Clauserit Eridani victor vada: victor ut idem
Lydia Romano turbarit stagna cruore:
Ut Trebiæ ripas æterno nomine famæ 140
Tradiderit, Paulumque idem inter prælia, et idem
Flaminium, proceres rerum, demiserit umbris.
His super excisam primori Marte Saguntum,
Et juga Pyrenes, et Hiberum, et sacra parentis,
Juratumque viro bellum puerilibus annis 145
Adcumulant: unum, ducibus tot cæde peremtis,
Tot fusis acie, stare inter prælia nullis
Adtactum telis. Superum quum munere detur
Huic sociare viro dextras et fœdere jungi;
Fastus exsanguis populi vanumque tumorem 150
Nimirum Capua et dominatum perferat Urbis,
Ceu famulis fasces æquataque jura negantis?
Prorsus enim tanto potiorem nomine habendum
Varronem, ut fugiat consul fulgentior ostro.
Talia jactantes jam lectam sorte parabant 155
Mittere, quæ Tyrios adjungat fœdere, pubem.
Sed non invictum ponebat pectore robur
Tum solum Decius Capuæ decus: isque receptus
In medios cœtus, neque enim differre dabatur;
«Itis, ait, cives violanda ad jura parentum? 160
Damnatumque caput temerati fœderis aris
Jungitis hospitio? Quæ tanta oblivio recti,
Sacram atque in magnis positam populisque virisque
Adversam ostentare fidem? Nunc tempus inire
Prælia pro Rutulis; nunc signa aciemque movere, 165
Dum trepidæ res, et medicinam vulnera poscunt:
Is locus officio, quum cessant prospera, quumque
Dura ad opem fortuna vocat: nam læta fovere,
Haud quaquam magni est animi decus: huc, age, adeste.
Novi Dîs animas similes et pectora magnis 170
Nunquam angusta malis: capiunt (mihi credite) Cannas,
Et Trasymena vada, et Pauli memorabile letum.
Hi sunt, qui vestris infixum mœnibus hostem
Dejecere manu, et Capuam eripuere superbis
Samnitum jussis: hi sunt, qui jura dedere 175
Terrore expulso, Sidicinaque bella remorunt.
Quos fugitis? socios quosve additis? ille ego sanguis
Dardanius, cui sacra pater, cui nomina liquit
Ab Jove ducta Capys, magno cognatus Iulo;
Ille ego, semihomines inter Nasamonas, et inter 180
Sævum atque æquantem ritus Garamanta ferarum,
Marmarico ponam tentoria mixtus alumno?
Ductoremque feram, cui nunc pro fœdere proque
Justitia est ensis, solæque e sanguine laudes?
Non ita, non Decio permixtum fasque nefasque 185
Hæc ut velle queat: nullo nos invida tanto
Armavit Natura bono, quam janua mortis
Quod patet, et vita non æqua exire potestas.»
Hæc vana aversas Decius jactavit ad aures.
Ast delecta manus jungebant fœdera Pœno. 190
Jamque aderant præmissa duci turbante tumultu
Autololes numerosa cohors: ipse agmine magno
Festinata citus per campos signa movebat.
Et Decius, «Nunc hora, viri, nunc tempus: adeste,
Dum Capua dignum, dum me duce dextera vindex 195
Molitur facinus; procumbat barbara pubes.
Pro se quisque alacres rapite hoc decus: hostis adire
Si parat, obstructas replete cadavere portas,
Et ferro purgate nefas: hic denique solus
Eluerit sanguis maculatas crimine mentes.» 200
Dumque ea nequidquam non ulli læta profatur,
Audita asperitate viri cœptoque feroci,
Multa feta gerens ira præcordia, Pœnus
Adstabat muris, propereque arcessere lectos
Inmitem castris Decium jubet: horrida virtus, 205
Armatumque fide pectus, rectique cupido,
Et major Capua mens inperterrita mole
Invicta stabat, torvoque minacia vultu
Jussa ducis, verbisque etiam incessebat amaris.
Quem Libyæ rector tot signa, tot arma ferentis 210
Spernentem increpitans magno clamore profatur:
«Post Paulum, post Flaminium componimur, eheu!
Vecordi Decio, mecum certasse volenti
In decus et famam leti: rapite, ite citati,
Signa, duces: pateatne mihi Campana vetante 215
Urbs Decio, explorare libet, nova bella moventi
Cui patuere Alpes, saxa inpellentia cælum,
Atque uni calcata Deo.» Subfuderat ora
Sanguis, et a torvo surgebant lumine flammæ.
Tum rictus spumans, et anhelis faucibus acta 220
Versabant penitus dirum suspiria murmur.
Sic urbem invectus, toto comitante Senatu,
Et vulgo ad spectanda ducis simul ora ruente,
Effundit cunctam rabiem irarumque procellas.
Nec non et Decio propiora pericula mentem 225
Flammarant, tempusque adeo cernebat adesse,
Quo laudes ducis invicti superaret inermis.
Non illum fuga, non clausi occuluere penates;
Sed liber, veluti nullus penetrasset in urbem
Hannibal, intrepido servaverat otia vultu: 230
Quum juvenem sævis (horrendum) concitus armis
Invadunt globus, et pedibus sublime sedentis
Ductoris sistunt. Tonat inde ferocibus alte
Incessens victor dictis, «Solusne ruentem
Fulcire, et revocare paras a funere, Romam? 235
O demens! en, qui Divum mihi munera tanta
Eripiat. Decio prorsus servabar inerti
Vincendus, Decio inbelli, cui femina nulla,
Orta in Agenoreis nostræ Carthaginis oris,
Cesserit: huic agedum, (nam cur indigna feramus?) 240
Magnanime o miles, meritas innecte catenas.»
Dixerat hæc: necdum finem convicia norant.
Inlatus velut armentis super ardua colla
Quum sese inposuit, victorque inmane sub ira
Infremuit leo, et inmersis gravis unguibus hæsit, 245
Mandit anhelantem pendens cervice juvencum.
At Decius, dum vincla ligant, «Necte ocius, inquit,
(Nam sic Hannibalem decet intravisse) catenas,
Fœderis infausti pretium: sic victima prorsus
Digna cadat Decius: nec enim te, sanguine lætum 250
Humano, sit fas cæsis placasse juvencis.
En dextra! en fœdus! nondum tibi Curia, necdum
Templorum intrati postes; jam panditur acri
Imperio carcer: perge, ac primordia tanta
Adcumula paribus factis: mihi fama sub umbras 255
Te feret obpressum Capuæ cecidisse ruinis.»
Nec plura effari concessum: obnubitur atra
Veste caput, trahiturque ferox ante ora suorum.
Exin victor ovans sedato pectore tandem
Spectandis urbis tectis templisque serenos 260
Lætus circumfert oculos, et singula discit:
Quis muris sator, et pubes sit quanta sub armis,
Quot bello pateant argenti ærisque talenta:
Nunc qualis frenata acies, nunc deinde pedestris
Copia quanta viris. Monstrant Capitolia celsa, 265
Stellatesque docent campos, Cereremque benignam.
Jamque diem ad metas defessis Phœbus Olympo
Inpellebat equis, fuscabat et Hesperus umbra
Paullatim infusa properantem ad litora currum.
Instituunt de more epulas, festamque per urbem 270
Regifice exstructis celebrant convivia mensis.
Ipse, Deum cultu et sacro dignatus honore,
Præcipuis multoque procul splendentibus ostro
Adcipitur sublime toris: non una ministri
Turba gregis: posuisse dapes his addita cura, 275
His adolere focos, his ordine pocula ferre.
Nec non et certis struitur penus: aspera mensa
Pondera cælati fulgent antiquitus auri.
Eripiunt flammæ noctem, strepituque moventum
Murmurat alta domus: stupet inconsuetus opimæ 280
Sidonius mensæ miles, faciemque superbi
Ignotam luxus oculis mirantibus haurit.
Vescitur ipse silens, et tantos damnat honores
Esse epulis, facilesque coli tanto agmine mensas:
Donec pulsa fames, et Bacchi munera duram 285
Laxarunt mentem. Tum fronti reddita demum
Lætitia, et positæ graviores pectore curæ.
Personat Euboica Teuthras testudine, Cymes
Incola, et obtusas inmiti murmure sævæ
Inter bella tubæ permulcet cantibus aures. 290
Namque Jovem et lætos per furta canebat amores,
Electræque toros Atlantidos: unde creatus,
Proles digna Deum, tum Dardanus: isque Tonanti
Ut det Erichthonium magna de stirpe nepotem.
Hinc Tros, hinc Ilus, generis tunc ordine longo 295
Assaracus, nulloque minor famave manuve
Tum Capys ut primis dederit sua nomina muris.
Concelebrant plausu pariter Sidonia pubes,
Campanæque manus: ante omnes ductor honori
Nominis augusto libat carchesia ritu; 300
Cetera quem sequitur, Bacchique e more liquorem
Inrorat mensis turba, ardescitque Lyæo.
Interea, Tyrio resoluta in gaudia cœtu
Converso, (neque enim, juvenis non digne sileri,
Transmittam tua cœpta libens, famamque negabo 305
Quamquam inperfectis, magnæ tamen indolis, ausis)
Mens una inviolata mero, nullisque venenis
Potando exarmata, decus pugnæque, necisque
Sidoniæ tacito volvebat pectore molem.
Quoque esset miranda magis tam sacra libido, 310
Pacuvio genitus patrias damnaverat artes.
Is variis oneratum epulis atque atria tardo
Linquentem gressu comitatus pone parentem,
Postquam posse datum meditata aperire, novosque
Pandere conatus, et liber parte relicta 315
Tectorum a tergo patuit locus, «Adcipe digna
Et Capua et nobis, inquit, consulta:» togaque
Armatum amota nudat latus. «Hoc ego bellum
Conficere ense paro, atque avulsum ferre Tonanti
Rectoris Libyci victor caput: hic erit ille, 320
Qui polluta dolis jam fœdera sanciet, ensis.
Si perferre nequit spectacula tanta senectus,
Et tremit inceptis lasso majoribus ævo,
At tu securis concede penatibus, et me
Linque meæ menti. Summum quod credis, et æquas 325
Hannibalem Superis, o quantum nomine major
Jam Pœno tibi natus erit!» Vibrabat ab ore
Ignis atrox, animusque viri jam bella gerebat;
Quum senior, tanti pondus conaminis ægra
Jam dudum vix aure ferens, tremebundus ibidem 330
Sternitur, et pedibus crebro pavida oscula figens,
«Per si quid superest vitæ, per jura parentis,
Perque tuam nostra potiorem, nate, salutem,
Absiste inceptis, oro: ne sanguine cernam
Polluta hospitia, ac tabo repleta cruento 335
Pocula, et eversas pugnæ certamine mensas.
Tune illum, quem non acies, non mœnia et urbes
Ferre valent, quum frons propior lumenque corusco
Igne micat, tune illa viri, quæ vertice fundit,
Fulmina pertuleris; si viso intorserit ense 340
Diram, qua vertit per campos agmina, vocem?
Fallit te, mensas inter quod credis inermem.
Tot bellis quæsita viro, tot cædibus armat
Majestas æterna ducem: si admoveris ora,
Cannas, et Trebiam ante oculos, Trasymenaque busta, 345
Et Pauli stare ingentem miraberis umbram.
Quid? tanto in casu comitum juxtaque jacentum
Torpebunt dextræ? parce, oro, et desine velle,
Cui nequeas victor superesse: an tristia vincla
Et Decius non erudiunt componere mentem?» 350
Talia commemorans, famæ majoris amore
Flagrantem ut vidit juvenem surdumque timori:
«Nil ultra posco, refer in convivia gressum;
Adproperemus, ait: non jam tibi pectora pubis
Sidoniæ fodienda manu tutantia regem. 355
Hoc jugulo dextram explora: namque hæc tibi ferrum,
Si Pœnum invasisse paras, per viscera ferrum
Nostra est ducendum: tardam ne sperne senectam.
Obponam membra, atque ensem extorquere negatum
Morte mea eripiam.» Lacrimæ tunc ore profusæ, 360
Et magna Superum cura servatus in arma
Scipiadæ Pœnus; nec tantum fata dederunt
Externa peragi dextra. Pulcherrimus iræ,
Et dignus fieri compos memorabilis ausi,
Amisit quantam posito conamine laudem, 365
Cui tantum est voluisse decus? Tum reddere sese
Festinant epulis, et tristia fronte serenant;
Donec læta virum solvit convivia somnus.
Postera lux Phaethontis equos proferre parabat,
Jam rapido summis curru splendente sub undis; 370
Et juvenis, magno generatus Hamilcare, duras
Jam dudum exercet curas. Carthaginis arces
Ire ferox Mago, et Patribus portare jubetur
Nuncia facta ducis: præda et captiva leguntur
Corpora, dereptæque viris sub Marte cruento 375
Exuviæ, fausti Superis libamina belli.
Altera curarum Libycis demittitur oris
Heu! Decius, reduci lentas servatus ad iras;
Ni pœnæ juvenem indignæ miseratus ab alto
Jupiter antiquam Batti vertisset ad urbem. 380
Hic Pellæa virum Ptolemæi sceptra vehentum
Eripuere minis, resolutaque vincula collo.
Atque eadem vitæ custos mox deinde quieto
Adcepit tellus ossa inviolata sepulcro.
Nec Venerem interea fugit exoptabile tempus 385
Pœnorum mentes cæco per læta premendi
Exitio, et luxu corda inportuna domandi.
Spargere tela manu passim fallentia natis
Inperat, et tacitas in pectora mittere flammas.
Tum pueris dulce adridens: «Eat inproba Juno, 390
Et nos (nec mirum, quid enim sumus?) acta secundis
Despiciat: valet illa manu, valet illa lacertis:
Parvula nos arcu puerili spicula sensim
Fundimus, et nullus nostro de vulnere sanguis.
Verum, agite, o mea turba, precor, nunc tempus, adeste, 395
Et Tyriam pubem tacitis exurite telis.
Amplexu multoque mero, somnoque virorum
Profliganda acies, quam non perfregerit ensis,
Non ignes, non inmissis Gradivus habenis.
Combibat inlapsos ductor per viscera luxus, 400
Nec pudeat picto fultum jacuisse cubili,
Nec crinem Assyrio perfundere pugnet amomo.
Ille sub hiberno somnos educere cælo
Jactator tectis malit consumere noctes;
Ac ponat ritus vescendi, sæpe citato 405
Dum residet sub casside equo, discatque Lyæo
Inbellem donare diem: tum deinde madenti
Post epulas sit grata chelys, segnisque soporas,
Aut nostro vigiles ducat sub numine noctes.»
Hæc postquam Venus, adplaudit lascivus, et alto 410
Mittit se cælo niveis exercitus alis.
Sentit flammiferas pubes Maurusia pennas,
Et pariter fusis tepuerunt pectora telis.
Bacchi dona volunt, epulasque, et carmina rursus
Pieria liquefacta lyra: non acer aperto 415
Desudat campo sonipes: non ulla per auras
Lancea nudatos exercet torta lacertos.
Mollitæ flammis lymphæ languentia somno
Membra fovent, miserisque bonis perit horrida virtus.
Ipse etiam, adflatus fallente Cupidine, ductor 420
Instaurat mensas dapibus, repetitque volentum
Hospitia, et patrias paullatim decolor artes
Exuit, occulta mentem vitiante sagitta.
Altera jam patria, atque æquo sub honore vocatur
Altera Carthago Capua, intactumque secundæ 425
Fortunæ ingenium vitia adlatrantia quassant.
Nec luxus ullus mersæque libidine vitæ
Campanis modus: adcumulant, variasque per artes
Scenarum certant epulas distinguere ludo;
Ut strepit adsidue Phrygiam ad Nilotica loton 430
Memphis Amyclæo passim lasciva Canopo.
Inprimis dulcem, Pœno lætante, per aures
Nunc voce infundit Teuthras, nunc pectine cantum.
Isque ubi mirantem resonantia pollice fila
Ductorem vidit Libyæ, canere inde superbas 435
Aoniæ laudes sensim testudinis orsus,
Concordem citharæ movit per carmina linguam,
Vincere linquentes vitam quæ possit olores.
Atque hæc e multis carpsit mollissima mensæ.
«Argolicis quondam populis (mirabile dictu!) 440
Exaudita chelys, lapidem testudine felix
Ducere, et in muros posuisse volentia saxa.
Hæc Amphionio vallavit pectine Thebas,
Ac, silice aggeribus per se scandente vocatis,
Jussit in inmensum cantatas surgere turres: 445
Altera, turbatum plectro moderata profundum,
Et tenuit phocas, et in omni Protea forma
Traxit, et æquoreo portavit Ariona dorso.
Nam, quæ Peliaca formabat rupe canendo
Heroum mentes et magni pectora Achillis, 450
Centauro dilecta chelys compesceret iras,
Percussa fide, vel pelagi vel tristis Averni.
Namque chaos, cæcam quondam sine sidere molem
Non surgente die, ac mundum sine luce canebat.
Tum Deus ut liquidi discisset stagna profundi, 455
Tellurisque globum media compage locasset:
Ut celsum Superis habitare dedisset Olympum,
Castaque Saturni monstrabat secula patris.
«Sed, quos pulsabat Rhipæum ad Strymona, nervi,
Auditus Superis, auditus manibus Orpheus, 460
Emerito fulgent clara inter sidera cælo.
Hunc etiam mater, tota comitante sororum
Aonidum turba, mater mirata canentem.
Non illo Pangæa juga, aut Mavortius Hæmus,
Non illo modulante sonos stetit ultima Thrace: 465
Cum silvis venere feræ, cum montibus amnes.
«Inmemor et dulcis nidi, positoque volatu
Non mota volucris captiva pependit in æthra.
Quin etiam Pagasæa ratis, quum cærula nondum
Cognita terrigenis, pontoque intrare negarent, 470
Ad puppim sacræ, cithara eliciente, carinæ
Adductum cantu venit mare: pallida regna
Bistonius vates flammisque Acheronta sonantem
Placavit plectro, et fixit revolubile saxum.
O diræ Ciconum matres, Geticique furores, 475
Et damnata Deis Rhodope! tulit ora revulsa
In pontum, ripis utrimque sequentibus, Hebrus.
Tum quoque, quum rapidi caput a cervice recisum
Portarent fluctus, subito emicuere per undas
Ad murmur cete toto exsultantia ponto.» 480
Sic tum Pierius bellis durata virorum
Pectora Castalio frangebat carmine Teuthras.
Interea placida adtulerant jam flamina terris
Magonem Libycis: lauro redimita subibat
Optatos puppis portus, pelagoque micabant 485
Captiva arma procul celsa fulgentia prora.
At, patulo surgens jam dudum ex æquore, late
Nauticus inplebat resonantia litora clamor,
Et, simul adductis percussa ad pectora tonsis,
Centeno fractus spumabat verbere pontus. 490
Nec lentum in medios rapienda ad gaudia vulgus
Procurrit fluctus, elataque turba favore
Certatim ingenti celebrant nova gaudia plausu.
Æquatur rector Divis: illum undique matres,
Illum turba minor moniti gaudere nepotes, 495
Et senior manus, et juxta populusque, Patresque,
Mactatis Superum dignantur honore juvencis.
Sic patriam Mago et portas ingressus ovantes
Fraternæ laudis fama: ruit inde Senatus,
Et multo Patrum stipatur curia cœtu. 500
Tum, Divos veneratus avum de more vetusto,
«Martem, ait, egregium et fractas, quîs Itala tellus
Nitebatur, opes, pars ipse haud parva laborum,
Nuntio: pugnatum Superis in vota secundis.
«Est locus, Ætoli signat quem gloria regis, 505
Possessus quondam prisca inter secula Dauno:
Humentes rapido circumdat gurgite campos
Aufidus, et stagnis intercipit arva refusis;
Mox fluctus ferit Hadriacos, magnoque fragore
Cedentem inpellit retrorsus in æquora pontum. 510
Hic Varro et magnum Latia inter nomina Paulus
Nomen, quîs rerum ducibus permissa potestas,
Vix dum depulsa nigræ caligine noctis,
Invadunt campum, et late fulgentibus armis
Adcendunt ultro lucem surgentis Eoi. 515
Nos contra (nam germanum furor acer agebat
Optatæ pugnæ) castris cita signa movemus.
Intremit et tellus, et pulsus mugit Olympus.
«Hic fluvium et campos abscondit cæde virorum
Ductor, quo nunquam majorem ad bella tulerunt 520
Rectorem terræ. Vidi, quum turbine sævo
Ausonia et sonitu bellantis fusa per agros
Uni terga daret: vidi, quum Varro citato
Auferretur equo, projectis degener armis.
Quin et magnanimum, perfosso corpore telis, 525
Strage super socium vidi te, Paule, cadentem.
Ægates ille et servilia fœdera larga
Ultus cæde dies: non plus optasse liberet,
Quam tum concessit dexter Deus: altera jam lux
Si talis redeat, populis sis omnibus una 530
Tum, Carthago, caput, terrasque colare per omnes.
Testes hi stragis, quos signum inlustre superbis
Mos læva gestare viris.» Tum funditur ante
Ora admirantum præfulgens annulus auro;
Datque fidem verbis haud parvo insignis acervo. 535
Hinc iterum repetens: «Restat nunc sedibus imis
Vertenda atque æquanda solo jam subruta Roma.
Adnitamur, ait, vires refovere tot haustas
Casibus, et pateant non parca æraria dextris,
Quas emimus bello: defit jam bellua, tristis 540
Ausoniis terror: nec non alimenta fatigant.»
Atque ea dum memorat, torvo conversus in ora
Hannonis vultu, quem gliscens gloria pravum
Ductoris studio jam dudum agitabat acerbo:
«Jamne tibi dextras inceptaque nostra probamus? 545
Jam fas Dardanio me non servire colono?
Anne iterum Hannibalem dedi placet? Atra veneno
Invidiæ nigroque undantia pectora felle,
Tandem tot titulis totque exorata tropæis,
Infelix muta: dextra en, en dextera, quam tu 550
Æneadis lacerare dabas, et litora, et amnes,
Et stagna, et latos inplevit sanguine campos.»
Hæc Mago, atque animos favor haud obscurus alebat.
Cui, simul invidia atque ira stimulantibus, Hanno:
«Talia vesani juvenis convicia miror 555
Haud equidem: tumet ingenio, fraternaque corda
Non tarde adnoscas et virus futile linguæ.
Quin, ne mutatum vanis absistere credat,
Nunc pacem orandum, nunc inproba fœdere rupto
Arma reponendum, et bellum exitiale cavendum 560
Auctor ego: atque adeo vosmet perpendite, quæso,
Quid ferat: haud aliud nobis censere relictum est.
«Tela, viros, aurum, classes, alimenta precatur,
Belligeramque feram: victus non plura dedissem.
Sanguine Dardanio Rutulos saturavimus agros, 565
Et jacet in campis Latium: deponere curas
Tandem ergo, bone, da, victor, liceatque sedere
In patria; liceat non exhaurire rapacis
Inpensis belli vacuatos sæpe penates.
Nunc en, nunc, inquam, (falsa ut præsagia nostra 570
Sint, oro, mensque augurio ludatur inani)
Haud procul est funesta dies: atrocia novi
Corda, ac prospicio natas e cladibus iras.
Vos ego, vos metuo, Cannæ: submittite signa,
Atque adeo tentate, agedum, ac deposcite pacem. 575
Non dabitur: parat ille dolor (mihi credite) majus
Exitium adcepto: citiusque hæc fœdera victor,
Quam victus, dabit: atque adeo, qui tanta superbo
Facta sonas ore, et spumanti turbine perflas
Ignorantum aures, dic, en, germanus in armis 580
Ille tuus par Gradivo, per secula tellus
Cui similem nunquam ductorem in bella creavit,
Mœnia Romuleæ cur nondum viderit urbis?
«Scilicet e gremio matrum rapiamus in hostem
Nondum portandis habiles gravioribus armis? 585
Æratas jussi texamus mille carinas,
Atque omnis Libyæ quæratur bellua terris?
Ut longa imperia, atque armatos proroget annos
Hannibal, et regnum trahat usque in tempora fati?
Vos vero, (neque enim occulto circumdamur astu) 590
Ne dulces spoliate domos; castrisque potentum
Atque opibus sancite modum: pax optima rerum,
Quas homini novisse datum est: pax una triumphis
Innumeris potior: pax, custodire salutem
Et cives æquare potens, revocetur in arces 595
Tandem Sidonias; et fama fugetur ab urbe
Perfidiæ, Phœnissa, tua. Si tanta libido
Armorum tenet, atque enses non reddere perstat
Poscenti patriæ; nil suppeditare furori
Hortor, et hæc fratri Magonem dicta referre.» 600
Plura adnectentem (neque enim satiaverat iras
Dicendo) clamor turbat diversa volentum.
«Si, Libyæ decus, haud ulli superabilis armis,
Hannibal est iræ tibi, destituemus ad ipsas
Victorem metas? nec opum adjumenta feremus? 605
Invidia unius sceptra ut jam parta retardet?»
Inde alacres tribuunt, quæ belli posceret usus;
Absentique suum jactant sub teste favorem.
Mox eadem terris placitum traducere Hiberis,
Dum malus obtrectat facta inmortalia livor, 610
Nec sinit adjutas ductoris crescere laudes.
LIBER DUODECIMUS.
ARGUMENTUM.
Mitescente jam hieme Hannibal a Capua movet, vicinisque oppidis
trepidationem injicit, 1-14.
Sed luxus milites ita enervaverat, ut vix arma ferre possent; 15-26.
Cupidus maritimi oppidi potiundi, quo cursus navibus tutus ex Africa
esset, primum Neapolim petit, quæ urbs Græca, doctorum virorum secessu
illa ætate celebris et Parthenope olim a tumulo Sirenes adpellata, ab
eo, famæ suæ timente, omnibus quidem viribus, at inrito conatu
obpugnatur; 27-59.
Inde Cumas, aliam urbem maritimam, ducit, ubi templum Apollinis, a
Dædalo in colle exstructum, contemplatur; sed copias, Campana luxuria
marcentes, nequidquam acuit ad pristinam virtutem, et a Ti. Sempronio
Graccho repellitur; 60-103.
Obsidione igitur Cumarum soluta, Puteolos repente movet castra, et,
dum ea quoque urbs frustra operibus cingitur, ipse tractum perlustrat
propinquum, Baias, Lucrinum Avernique lacum, Acherusiam paludem,
vastas in litore speluncas, loca sulfure ac bitumine scatentia
ignibusque subterraneis æstuantia, Prochyten, Inarimen, Vesuvium,
Misenum promontorium, Baulos et æstum maris, quæ omnia ei a primoribus
Capuæ monstrantur; 104-160.
A Puteolis Nolam agmen convertit, et scalas admovet muris: enim vero
M. Claudius Marcellus, instructo ad portas sub adventum hostium
exercitu, eruptionem facit, et, Pœnis fugatis, ducem eorum ad
singulare certamen provocat; 161-198.
Quod non detrectare Hannibalem fama nominis sui suadet; sed Junonis
admonitu ab eo avocatur, et acerba ignaviæ increpatione fœdam suorum
fugam sistit; 199-211.
Restituta acie ac pugna, a Pediano, Patavino, qui non minus belli
artibus atque virtute quam literarum studio excellebat, Cinyps,
formosissimus Pœnorum galeaque Æmilii Pauli consulis, qui in prælio
Cannensi occiderat, ornatus, telo transfigitur et spoliatur; 212-252.
Marcellus, laudata victoris virtute, in ipsum Hannibalem hastam
conjicit, cujus tamen ictum excipit Gestar; 253-265.
Quo adtonitus periculo Pœnus ad castra trepide refugit, et vehementer
in milites invehitur: Marcellus autem, qui primus Romanos docuerat,
Hannibalem vinci posse, magna hostium edita strage prædaque ingenti
facta, Nolam se recipit, et ad cælum tollitur laudibus; 266-294.
Primo tandem victoriæ nuntio recreatis Romæ civibus, non minore animo
res domi, quam militiæ, geritur, et censores notant eos, qui post
Cannensem pugnam Metello auctore consilium de relinquenda Italia
inierant, quique, quum a Pœnis, ut de captivis redimendis agerent,
frustra Romam missi essent, jurassentque se regressuros, extemplo in
castra hostium redierant, ut hac fraude se exsolverent jurejurando;
295-305.
Simul omnia in bellum consilia convertuntur, et in summa pecuniæ
inopia matronæ aurum ornamentaque sua in ærarium deferunt: quæ
voluntaria conlatio et certamen adjuvandæ rei publicæ excitat ad
æmulandum animos primum Patrum, dein equestris ordinis et reliquæ
plebis; 306-319.
Spes quoque Romanorum confirmatur a legatis Delphos missis, qui
responsum renuntiant, res eorum jam meliores facilioresque fore,
eamque ob causam Diis, maxime vero Jovi, sacra esse facienda: quæ res
divinæ subplicationesque confestim in Capitolio fiunt; 320-341.
Dum hæc Romæ atque in Italia geruntur, Hampsagoras ejusque filius
Hostus in Sardinia (cujus insulæ situs, forma, nomina, origo, bona et
indoles una cum coloniis, a Sardo, Trojanis seu Iliensibus, Iolao,
duce Thespiadarum, et Aristæo illuc deductis describuntur) a T. Manlio
Torquato prætore fugantur, et silvarum latebras quærunt; 342-375.
Punica deinde classe adpulsa Hasdrubali se jungunt, et cum Romanis
decertant prælio, in quo Ennius centurio et poeta, Rudiis natus
oriundusque a Messapo rege, ingentem Sardorum Pœnorumque cædem facit;
376-402.
In eum hastam conjicit Hostus; sed ictus ab Apolline avertitur, et
Hostus in acie cadit: qua filii nece audita Hampsagoras mortem sibi
consciscit; 403-419.
Per idem fere tempus Hannibal Acerris Nuceriaque direptis atque
incensis, capit Casilinum, et Petiliam, alteram Saguntum, ad solum
exurit; 420-433.
Inde Tarentum expugnat præter arcem, a Romanis occupatam, et naves
Tarentinorum, sinu exiguo intus inclusas, quum claustra portus hostis
haberet, plaustris machinisque admotis per mediam urbem ad mare
transvehit; 434-448.
Certior tamen factus per nuntios de obpugnatione Capuæ, obsidione
arcis Tarentinæ absistit, raptimque contendit in Campaniam; 449-462.
Obviam ei veniunt duo Romanorum exercitus, quibus duces stultitia et
temeritate pares, M. Centenius Penula et Cn. Fulvius prætor, præsunt,
quique ad internecionem cæduntur; nec quidquam iter victoris moratur
nisi Ti. Sempronii Gracchi proconsulis, ab hospite suo Lucano in
insidias præcipitati, exsequiæ, quas ipse celebrat, ut famam conligat
humanitatis; 463-478.
Interea Romanorum duces omnem belli vim in Capuam vertunt, nuntio
adcepto de Hannibalis adventu, qui in valle occulta post Tifata montem
huic urbi inminentem considet; 479-488.
Is vero ubi videt per castra hostium non perrumpi ad Capuam posse,
multa secum consilia volventi subit animum impetus, caput ipsum belli
Romam petendi; 489-506.
Itaque deductas nocte ad Vulturnum flumen copias trajicit ante lucem,
et spe Romæ potiundæ ad maturandum iter incendit; 507-523.
Tum præter Cales in Sidicinum, mox in Allifanum et Casinatem, deinde
præter Aquinum in Fregellanum, et per Frusinatem Anagninumque in
Labicanum venit agrum: inde, Algido, Tusculo Gabiisque relictis, ad
Anienem fluvium castra admovet, et Iliæ Nymphisque adventu suo
terrorem incutit; 524-544.
Nec minor trepidatio est Romæ, ubi matronæ, in publicum effusæ, passim
discurrunt, Patres vero ingentem metum torvo vultu dissimulant, et
præsidia passim in collibus murisque disponuntur; 545-557.
Inter hæc Hannibal, qui, continuo itinere confecto, ne nocturnum
quidem tempus ad quietem sibi reservaverat, cum Numidis mœnia situmque
urbis obequitans contemplatur, donec ab equitibus inmissis a Fulvio
Flacco, qui cum exercitu a Capua profectus Romam venerat, submovetur,
atque in castra redigitur; 558-573.
Postero die sub lucem omnes copias in aciem educit, et ad pristinam
virtutem tuendam excitat, docens Roma capta bellum esse confectum;
574-586.
Neque detrectant certamen Romani, infantium vagitu, gemitu ac precibus
parentum, et Fulvii adhortatione exstimulati; 587-602.
At instructis utrimque exercitibus Jupiter crassas repente cælo
obducit tenebras, et a monte Capitolino fulmina in Hannibalem
jaculatur; 602-626.
Is liquefactis armis in castra iratus se recipit; quo facto mira
serenitas cum tranquillitate oritur, et subplicatio Jovi habetur in
Capitolio; 627-645.
Postridie prima luce acies instructas eadem tempestas dirimit, quam
eadem excipit serenitas; 646-667.
Pœnus inanem fulminis vim ridet, vanumque militum timorem increpat;
668-685.
Ut vero Romam adeo securam metuque vacuam esse comperit, ut milites
sub vexillis in subplementum Hispaniæ profecti sint, ira incensus
urbem obpugnare statuit; 686-690.
Quam ob causam Jupiter agit cum Junone, ut non amplius alat ferociam
ejus, sed potius coerceat; 691-700.
Dea Hannibali in conspectum venit manifesta, ejusque visum acuit, ut
Deos cernere possit, qui colles Romæ campumque Martium tueantur;
701-725.
Quo adspectu perculsus Pœnus castra ab urbe refert, minitans se mox
rediturum esse; 726-730.
Eum ut abeuntem vident Romani, primum fraudem subesse rati non omnem
deponunt timorem: mox hoste ex oculis sublato, læti sacra Diis
faciunt, et certatim portis ruunt ad visenda loca, ubi castra
posuerant Pœni; 731-752.
Jam terra glaciale caput, fecundaque nimbis
Tempora, et austrifero nebulosam vertice frontem
Inmitis condebat hiems, blandisque salubre
Ver Zephyris tepido mulcebat rura sereno.
Prorumpit Capua Pœnus, vicinaque late 5
Præmisso terrore quatit: ceu condita bruma,
Dum Rhipæa rigent Aquilonis flamina, tandem
Evolvit serpens arcano membra cubili,
Et splendente die novus emicat, atque coruscum
Fert caput, et saniem sublatis faucibus efflat. 10
At Libyci ducis ut fulserunt signa per agros,
Desolata metu cuncta, et, suadente pavore,
Vallo se clausere simul, trepidique salutis
Exspectant ipsis metuentes mœnibus hostem.
Sed non ille vigor, qui ruptis Alpibus arma 15
Intulerat, dederatque vias, Trebiaque potitus
Mæonios Italo sceleravit sanguine fluctus,
Tunc inerat: molli luxu madefacta meroque,
Inlecebris somni torpentia membra fluebant,
Quîs gelidas suetum noctes thorace gravatis 20
Sub Jove non æquo trahere, et tentoria sæpe
Spernere, ubi hiberna ruerent cum grandine nimbi,
Ac ne nocte quidem clipeive ensesve reposti,
Non pharetræ aut jacula, et pro membris arma fuere;
Tunc grave cassis onus, majoraque pondera visa 25
Parmarum, ac nullis fusæ stridoribus hastæ.
Prima instaurantem sensit certamina mitis
Parthenope, non dives opum, non spreta vigoris:
Sed portus traxere ducem secura volentem
Æquora, quæ peteret veniens Carthagine puppis. 30
Nunc molles urbi ritus, atque hospita Musis
Otia, et exemtum curis gravioribus ævum.
Sirenum dedit una suum memorabile nomen
Parthenope muris Acheloias; æquore cujus
Regnavere diu cantus, quum dulce per undas 35
Exitium miseris caneret non prospera nautis.
Hæc pone adgressus (nam frontem clauserat æquor)
Mœnia, non ullas valuit perfringere Pœnus
Tota mole vias, frustraque inglorius ausi
Pulsavit quatiens obstructas ariete portas. 40
Stabat Cannarum Graia ad munimina victor
Nequidquam, et cautæ mentis consulta probabat
Eventu, qui post Dauni stagnantia regna
Sanguine Tarpeias ire abstinuisset ad arces.
«En, qui nos segnes, et nescire addere cursum 45
Fatis jactastis, quod vobis scandere nuper
Non acie ex ipsa concessum mœnia Romæ;
Intrate, atque epulas promissas sede Tonantis
His, quæ Graia manus defendit, reddite tectis.»
Talia jactabat, famæque pudore futuræ, 50
Inritus incepta primus si absisteret urbe,
Audebat cuncta, atque acuebat fraudibus enses.
Sed subitæ muris flammæ, totoque fluebant
Aggeris anfractu tela inprovisa per auras.
Haud secus, occuluit saxi quos vertice fetus 55
Ales fulva Jovis, tacito si ad culmina nisu
Evasit serpens, terretque propinquus hiatu;
Illa, hostem rostro atque adsuetis fulmina ferre
Unguibus incessens, nidi circumvolat orbem.
Tandem ad vicinos Cumarum vertere portus 60
Defessos subiit, varioque lacessere motu
Fortunam, et famæ turbando obstare sinistræ.
Sed custos urbi Gracchus, tutela vel ipsis
Certior arcebat muris, iterumque sedere
Portis, atque aditus iterum sperare vetabat. 65
Lustrat inops animi, rimaturque omnia circum
Alite vectus equo, rursusque hortatibus infit
Laudum agitare suos: «Pro Dî, qui terminus, inquit,
Ante urbes standi Graias, oblite tuorum
Factorum miles? quis erit modus? Alpibus adstat 70
Nimirum major moles, et scandere cælum
Pulsantes jubeo scopulos: quamquam altera detur
Si similis tellus, aliæque repente sub astra
Exsurgant rupes, non ibis, et arduus arma
Me ducente feres? Tene, heu! Cumanus hiantem 75
Agger adhuc murusque tenet? Gracchumque, moveri
Non ausum portis, parvo in discrimine cerno?
An vobis gentes, quæcumque labore parastis,
Casu gesta putent? Per vos Tyrrhena faventum
Stagna Deum, per ego et Trebiam, cineresque Sagunti 80
Obtestor, dignos jam vosmet reddite vestra,
Quam trahitis, fama, et revocate in pectora Cannas.»
Sic ductor fessas luxu adtritasque secundis
Erigere, et verbis tentabat sistere mentes.
Atque hic perlustrans aditus, fulgentia cernit 85
Arcis templa jugo, quorum tum Virrius, altæ
Inmitis ductor Capuæ, primordia pandit.
«Non est hoc, inquit, nostri, quod suspicis, ævi:
Majores fecere manus. Quum bella timeret
Dictæi regis, sic fama est, linquere terras 90
Dædalus invenit, nec toto signa sequenti
Orbe dare, ætherias aliena tollere in auras
Ausus se penna, atque homini monstrare volatus.
Suspensum hic librans media inter nubila corpus
Enavit, Superosque novus conterruit ales. 95
Natum etiam docuit falsæ sub imagine plumæ
Adtentare vias volucrum; lapsumque solutis
Pennarum remis, et non felicibus alis
Turbida plaudentem vidit freta: dumque dolori
Indulget subito, motis ad pectora palmis, 100
Nescius heu! planctu duxit moderante volatus.
Hic pro nubivago gratus pia templa meatu
Instituit Phœbo, atque audaces exuit alas.»
Virrius hæc: sed enim ductor numerabat inertes
Atque actos sine Marte dies, ac stare pudebat. 105
Ingemit adversis, respectansque inrita tecta
Urbe Dicarchæa parat exsatiare dolorem.
Hic quoque nunc pelagus, nunc muri saxea moles
Obficit audenti, defensantumque labores.
Dumque tenet socios, dura atque obsepta viarum 110
Rumpere nitentes, lentus labor; ipse propinqua
Stagnorum terræque simul miracula lustrat.
Primores adsunt Capuæ: docet ille, tepentes
Unde ferant nomen Baiæ, comitemque dedisse
Dulichiæ puppis stagno sua nomina monstrat. 115
Ast hic Lucrino mansisse vocabula quondam
Cocyti memorat, medioque in gurgite ponti
Herculeum commendat iter, qua discidit æquor
Amphitryoniades, armenti victor Hiberi.
Ille, olim populis dictum Styga, nomine verso 120
Stagna inter celebrem nunc mitia monstrat Avernum;
Tum, tristi nemore atque umbris nigrantibus horrens,
Et formidatus volucri, letale vomebat
Subfuso virus cælo, Stygiaque per urbes
Relligione sacer sævum retinebat honorem. 125
Hinc vicina palus (fama est, Acherontis ad undas
Pandere iter) cæcas stagnante voragine fauces
Laxat, et horrendos aperit telluris hiatus,
Interdumque novo perturbat lumine manes.
At juxta caligantes, longumque per ævum 130
Infernis pressas nebulis, pallente sub umbra
Ciminerias jacuisse domos, noctemque profundam
Tartareæ narrant urbis: tum sulfure et igni
Semper anhelantes coctoque bitumine campos
Ostentant: tellus, atro exundante vapore 135
Suspirans, ustisque diu calefacta medullis,
Æstuat, et Stygios exhalat in aera flatus.
Parturit, et tremulis metuendum exsibilat antris:
Interdumque cavas luctatus rumpere sedes,
Aut exire fretis, sonitu lugubre minaci 140
Mulciber inmugit, lacerataque viscera terræ
Mandit, et exesos labefactat murmure montes.
Tradunt Herculea prostratos mole gigantas
Tellurem injectam quatere, et spiramine anhelo
Torreri late campos, quotiesque minantur 145
Rumpere compagem inpositam, expallescere cælum.
Adparet Prochyte sævum sortita Mimanta:
Adparet procul Inarime, quæ turbine nigro
Fumantem premit Iapetum, flammasque rebelli
Ore ejectantem, et, si quando evadere detur, 150
Bella Jovi rursus Superisque iterare volentem.
Monstrantur Vesvina juga, atque in vertice summo
Depasti flammis scopuli, stratusque ruina
Mons circum, atque Ætnæ fatis certantia saxa.
Nec non Misenum servantem Idæa sepulcro 155
Nomina, et Herculeos videt ipso in litore Baulos:
Miratur pelagique minas terræque labores.
Quæ postquam perspecta viro, regressus ad altos
Inde Pherecyadum muros, frondentia læto
Palmite devastat Nysæa cacumina Gauri: 160
Hinc ad Chalcidicam transfert citus agmina Nolam.
Campo Nola sedet, crebris circumdata in orbem
Turribus, et celso facilem tutatur adiri
Planitiem vallo: sed, qui non turribus arma
Defendenda daret, verum ultro mœnia dextra 165
Protegeret, Marcellus opem auxiliumque ferebat.
Isque ubi Agenoream procul adventare per æquor,
Et ferri ad muros nubem videt; «Arma, cruentus
Hostis adest, capite arma, viri,» clamatque, capitque.
Circumstant rapidi juvenes, aptantque frementi 170
Sanguineas de more jubas: sonat inde, citato
Agmina disponens passu, «Tu limina dextræ
Servabis portæ, Nero: tu converte cohortes
Ad lævam patrias et Larinatia signa,
Clarum Volscorum Tulli decus: ast ubi jusso, 175
Per tacitum ruptis subita vi fundite portis
Telorum in campos nimbum: ferar ipse revulsa
In medios, equitumque traham certamina, porta.»
Dumque ea Marcellus, jam claustra revellere Pœni,
Et scalis spretos tentabant rumpere muros. 180
Insonuere tuibæ passim, clamorque virorum,
Hinnitusque, simul litui, raucoque tumultu
Cornua, et in membris concussa furentibus arma.
Fertur acerba lues disjectis incita portis,
Effusæque ruunt inopino flumine turmæ; 185
Inprobus ut fractis exundat molibus amnis,
Propulsum ut Borea scopulis inpingitur æquor,
Ut rupto terras invadunt carcere venti.
Nec, torrente, Libys, viso armorumque virumque
Dejectus, sperare valet: dux Dardanus instat 190
Adtonito, prægressus equo, tergisque ruentum
Incumbens hasta, socios nunc voce fatigat:
«Perge, age, fer gressus: dexter Deus; horaque nostra est.
Hac iter ad muros Capuæ.» Nunc rursus in hostem
Conversus, «Sta; quo raperis? non terga tuorum, 195
Te, ductor Libyæ, increpito: sta: campus, et arma,
Et Mars in manibus: dimitto a cæde cohortes;
Spectemur soli: Marcellus prælia posco.»
Sic rector Latius; juvenique invadere pugnam
Barcæo suadebat honor pretiumque pericli. 200
Sed non hæc placido cernebat pectore Juno,
Cœptoque avertit suprema in fata ruentem.
Sistere perculsos ille et revocare laborat.
«Talesne e gremio Capuæ tectisque sinistris
Egredimur? state, o miseri, quîs gloria summa 205
Dedecori est: nil vos hodie (mihi credite) terga
Vertentes fidum exspectat: meruistis, ut omnis
Ingruat Ausonia, et sævo Mavorte parastis,
Ne qua spes fusos pacis vitæque maneret.»
Vincebat clamore tubas, vocisque vigore 210
Quamvis obstructas sævus penetrabat in aures.
Polydamanteis juvenis Pedianus in armis
Bella agitabat atrox, Trojanaque semina, et ortus,
Atque Antenorea sese de stirpe ferebat,
Haud levior generis fama sacroque Timavo 215
Gloria, et Euganeis dilectum nomen in oris.
Huic pater Eridanus, Venetæque ex ordine gentes,
Atque Apono gaudens populus, seu bella cieret,
Seu Musas placidus doctæque silentia vitæ
Mallet, et Aonio plectro mulcere labores, 220
Non ullum dixere parem; nec notior alter
Gradivo juvenis, nec Phœbo notior alter.
Qui postquam, effusis urguens vestigia frenis
Pœnorum, juxta galeam atque insigne peremti
Adnovit spolium Pauli... puer illa gerebat, 225
Non parvo lætus ductoris munere, Cinyps,
Dilectus Pœno Cinyps, quo gratior ora
Non fuit, ac nulla nituit plus fronte decoris;
Quale micat, semperque novum est, quod Tibaris aura
Pascit, ebur, vel qui miro candoris honore 230
Lucet in aure lapis, rubris advectus ab undis.
Quem postquam, egregium cristis et casside nota
Fulgentem, extremo Pedianus in agmine vidit,
Ceu subita ante oculos Pauli emersisset imago
Sedibus infernis, amissaque posceret arma, 235
Invadit frendens; «Tune, ignavissime, sacri
Portabis capitis, quæ non sine crimine vester
Invidiaque Deum gestaret, tegmina, ductor?
En Paulus!» Vocat inde viri ad spectacula manes,
Et fugientis agit costis penetrabile telum. 240
Tum, delapsus equo, galeam atque insignia magni
Consulis abrumpit dextra, spoliatque videntem.
Solvitur omne decus leto, niveosque per artus
It Stygius color, et formæ populatur honores.
Ambrosiæ cecidere comæ, violataque cervix 245
Marmoreum in jugulum collo labente recumbit.
Haud secus Oceano rediens Cithereius ignis,
Quum sese Veneri jactat splendore refecto,
Si subita invadat nubes, hebetatur, et, atris
Decrescens tenebris, languentia lumina condit. 250
Ipse etiam, capta, Pedianus, casside, nudos
Adtonitus stupet ad vultus, irasque coercet.
Tum, galeam magno socium clamore reportans,
Inmitem quatiebat equum, spumantia sævo
Frena cruentantem morsu, cui turbidus armis 255
Obvia Marcellus rapido tulit ora tumultu:
Adnoscensque, «Decus macte o virtutis avitæ,
Macte Antenoride, nunc, inquit, rapta petamus,
Quod superest, Libyci ductoris tegmina;» et ardens
Terrificis sævam fundit stridoribus hastam. 260
Nec forsan voti vanus foret, obvia ni vis
Gestaris obposito tenuisset corpore telum.
Qui dum vicinis ductorem protegit armis,
Transabiit non hunc sitiens gravis hasta cruorem,
Ingentesque minas mutata morte peregit. 265
Avehitur raptim ductor, discrimine leti
Turbatus, cursumque furens ad castra capessit.
Jamque, fugæ inmodicus, tendit certamine gressum
Præcipitem versis Pœnorum exercitus armis.
Adsequitur telis hostis, longasque viritim 270
Exsatiant iras cladum, cæloque cruentos
Certatim ostentant et Dîs ultoribus enses.
Ille dies primus docuit, quod credere nemo
Auderet Superis, Martis certamine sisti
Posse ducem Libyæ. Raptant currusque, virosque, 275
Massylamque feram; et vivis avulsa reportant
Tegmina bellantum, atque abeunt, sub cuspide terga
Contenti vidisse ducis. Tum Martis adæquant
Marcellum decori: graditur comitante triumpho
Major, quam ferret quum victor opima Tonanti. 280
Inde furens, postquam vallo vix depulit hostem,
Ductor Agenoreus; «Quando hanc, quantoque cruore
Hostili labem eluerim? mea terga videre
Contigit Ausoniæ? mene, inquit, summe Deorum,
Post Trebiam statuis tam turpi funere dignum? 285
Vosque, invicta diu, nunc, heu! sine Marte, juventus
Debellata bonis Capuæ, non degener ipse
Gestorum Ausoniis verti victricia signa,
Vobis terga dedi: vidi, quum ad bella vocarem,
Non secus atque Italo fugere a ductore paventes. 290
Quid reliquum prisci Martis tibi, qui dare terga
Me revocante potes?» Fundebat talia Pœnus;
Et Latiæ sese Nolana ad mœnia turmæ,
Portantes spolium insigni clamore, ferebant.
At, consueta graves per longum audire suorum 295
Eventus, Roma, et nunquam recreata secundis,
Adlato tandem faustæ certamine pugnæ,
Erigitur, primoque Deum se munere tollit.
Ante omnes pigra in Martem, fugiensque laborum,
Dum bellum tonat, et sese furata juventus 300
Dat pœnas latebræ: tum, qui dulcedine vitæ
Invenere dolos, jurataque fœdera Pœno
Conrupere, notant, et purgant crimine gentem.
Punitur patriam meditati linquere terram
Consilium infelix scelerataque culpa Metelli. 305
Talia corda virum: sed enim nec femina cessat
Mente æquare viros, et laudis poscere partem.
Omnis, præ sese portans capitisque manusque
Antiquum decus ac derepta monilia collo,
Certatim matrona ruit, belloque ministrant. 310
Haud tanta cessisse viros in tempore tali
Laudis sorte piget; factoque in secula ituro
Lætantur tribuisse locum. Tum celsa Senatus
Subsequitur turba: in medium certamine magno
Privatæ cumulantur opes: nudare penates, 315
Ac nihil arcanos vitæ melioris ad usus
Seposuisse juvat: coit et sine nomine vulgus.
Corpore sic toto ac membris Roma omnibus usa,
Exsangues rursus tollebat ad æthera vultus.
Addunt spem miseris dulcem Parnasia Cirrha 320
Portantes responsa viri: nam læta ferebant
Exaudisse adytis, sacra quum voce tonaret
Antrum, et mugiret Phœbo jam intrata sacerdos.
«Solvite, gens Veneris, graviores corde timores:
Adversa, et quidquid duri sub Marte manebat, 325
Exhaustum est vobis: restant leviora laborum,
Et sine pernicie terror. Dîs vota precesque
Ferte modo, et tepidos aris libate cruores.
Neu date terga malis: aderit Gradivus, et ipse
Delius avertet propiora pericula vates, 330
Trojanos notus semper minuisse labores.
Sed vero, sed enim ante omnes altaria fument
Centum festa Jovi: centum cadat hostia cultris.
Ille trucem belli nubem sævasque procellas
In Libyam violentus aget; spectabitis ipsi 335
Ægida turbato quatientem in prælia mundo.»
Atque ea Parnasi postquam clamata sub antris
Adlatum, vulgique Deus pervenit ad aures,
In Capitolinas certatim scanditur arces,
Sternunturque Jovi, et delubrum sanguine honorant. 340
Tum Pæana canunt, responsaque fida precantur.
Interea adsuetis senior Torquatus in armis,
Sardoas patrio quatiebat milite terras.
Namque, ortum Iliaca jactans ab origine nomen,
In bella Hampsagoras Tyrios renovata vocarat. 345
Proles pulchra viro, nec tali digna parente,
Hostus erat: cujus fretus fulgente juventa,
Ipse asper paci, crudos sine viribus annos,
Barbarici studio ritus, refovebat in armis.
Isque ubi Torquatum raptim properata ferentem 350
Signa videt, pugnæque avidas adcendere dextras,
Fraude loci nota, tenebrosa per avia saltus
Evolat, et, provisa fugæ compendia carpens,
Virgulta tegitur valle ac frondentibus umbris.
Insula, fluctisono circumvallata profundo, 355
Fastigatur aquis, compressaque gurgite terras
Enormes cohibet nudæ sub imagine plantæ.
Inde Ichnusa prius Graiis memorata colonis,
Mox, Libyci, Sardus, generoso sanguine fidens
Herculis, ex sese mutavit nomina terræ. 360
Adfluxere etiam, et sedes posuere coactas
Dispersi pelago, post eruta Pergama, Teucri.
Nec parvum decus, advecto cum classe paterna
Agmine Thespiadum, terris, Iolae, dedisti.
Fama est, quum laceris Actæon flebile membris 365
Supplicium lueret spectatæ in fonte Dianæ,
Adtonitum novitate mali fugisse parentem
Per freta Aristæum, et Sardoos isse recessus:
Cyrenen monstrasse ferunt nova litora matrem.
Serpentum tellus pura, ac viduata venenis; 370
Sed tristis cælo, et multa vitiata palude.
Qua videt Italiam, saxoso torrida dorso
Exercet scopulis late freta, pallidaque intus
Arva coquit nimium, Cancro fumantibus Austris.
Cetera propensæ Cereris nutrita favore. 375
Hoc habitu terræ nemorosa per invia crebro
Torquatum eludens hostis, Sidonia pugnæ
Tela exspectabat, sociosque laboris Hiberos.
Qui postquam adpulsis animos auxere carinis;
Haud mora, prorumpit latebris; adversaque late 380
Agmina inhorrescunt, longumque coire videtur;
Et conferre gradum: media intervalla patentis
Conripiunt campi properatis eminus hastis.
Donec ad expertos enses, fidissima tela,
Perventum: dira inde lues; cæduntque, caduntque, 385
Alternique animas sævo in mucrone relinquunt.
Non equidem innumeras cædes totque horrida facta
Sperarim tanto digne pro nomine rerum
Pandere, nec dictis bellantum æquare calorem.
Sed vos, Calliope, nostro donate labori, 390
Nota parum magni longo tradantur ut ævo
Facta viri, et meritum vati sacremus honorem.
Ennius, antiqua Messapi ab origine regis,
Miscebat primas acies, Latiæque superbum
Vitis adornabat dextram decus: hispida tellus 395
Miserunt Calabri; Rudiæ genuere vetustæ:
Nunc Rudiæ solo memorabile nomen alumno.
Is prima in pugna (vates ut Thracius olim,
Infestam bello quateret quum Cyzicus Argo,
Spicula deposito Rhodopeia pectine torsit) 400
Spectandum sese non parva strage virorum
Fecerat, et dextræ gliscebat cædibus ardor.
Advolat, æternum sperans fore, pelleret Hostus
Si tantam labem, ac perlibrat viribus hastam.
Risit nube sedens vani conamina cœpti, 405
Et telum procul in ventos dimisit Apollo.
Ac super his: «Nimium, juvenis, nimiumque superbi
Sperata hausisti: sacer hic, ac magna sororum
Aonidum cura est, et dignus Apolline vates.
Hic canet inlustri primus bella Itala versu, 410
Adtolletque duces cælo; resonare docebit
Hic Latiis Helicona modis, nec cedet honore
Ascræo famave seni.» Sic Phœbus, et Hosto
Ultrix per geminum transcurrit tempus arundo.
Vertuntur juvenis casu perculsa per agros 415
Agmina, et effusæ pariter dant terga catervæ.
Tum pater, audita nati nece, turbidus iræ,
Barbaricum atque inmane gemens, transfigit anhelum
Pectus, et ad manes urget vestigia nati.
At Libyæ ductor, Marcello fractus, et acri 420
Contusus pugna, campos damnarat, et arma
Verterat ad miseras non æqui Martis Acerras.
Inde, ubi permisit flammis atque ensibus urbem,
Nuceriæ, nihilo levior nec parcior ira,
Incussit sese, atque æquavit mœnia terræ. 425
Post Casilina sibi, multum obluctatus iniquis
Defendentum armis, ægre reseraverat astu
Limina, et obsessis vitam pensaverat auro.
Jamque, in Dauniacos transfundens agmina campos,
Flectebat rabiem, quo præda vel ira vocasset. 430
Fumabat versis incensa Petilia tectis,
Infelix fidei, miseræque secunda Sagunto,
At quondam Herculeam servare superba pharetram.
Verterat et mentem Tyria ad conata Tarentus,
Portisque intrarant Pœni: sed enim arce corusca, 435
Fisa loco, manus Ausoniæ stipata sedebat.
Hic, miranda movens, classem, quæ condita portu
Adstabat, (namque angustis e faucibus æquor
Erumpit scopulos inter, patuloque recessu
Infundit campis secretum gurgite pontum) 440
Inclusas igitur, quibus haud enare dabatur,
Arce superposita, claustris maris extulit astu,
Perque aversa tulit portatas arva carinas.
Lubrica roboreis aderant substramina plaustris,
Atque, recens cæsi tergo prolapsa juvenci, 445
Æquoream rota ducebat per gramina puppim.
Et jam, per colles dumosque ad litus adacta,
Innabat pelago veniens sine remige classis.
Nuntius interea vectis non more carinis
Terrentem freta curarum fervoribus inplet, 450
Dum procul Œbalios amet expugnare nepotes,
Et primus rostris sulcet navalibus arva,
Adsessos Capuæ muros, claustra ipsa revelli
Portarum, ac totum miseris incurrere bellum.
Linquit cœpta ferox, pennasque addente pudore 455
Atque ira simul, inmani per proxima motu
Evolat, et minitans avida ad certamina fertur.
Haud secus, amisso tigris si concita fetu
Emicet, adtonitæ paucis lustratur in horis
Caucasus, et saltu tramittitur alite Ganges; 460
Donec fulmineo partus vestigia cursu
Conligat, et rabiem prenso consumat in hoste.
Obvius huic sparso Centenius agmine raptim
Funditur, audendi pravus, facilisque periclis.
Sed parvum decus Hannibali: nam, vitis honore 465
Perfunctus Latiæ, subito stimularat agrestes,
Semiermemque manum sternendam objecerat hosti.
Bis septem demissa neci, nec substitit agmen,
Millia: bis septem, quæ non sollertior ense,
Sed genus insignis, justis ducebat in armis 470
Fulvius: ast æque per corpora fusa jacentum
Raptum iter est, victorque moram non passus eundi:
Exsequiæ tantum famam nomenque volentem
Mitificæ mentis tenuerunt funere læto.
Namque per insidias (infandum!) et ab hospite cæsus, 475
Conloquium et promissa petit dum perfida gentis
Lucanæ, Gracchus, cæco circumdatus astu,
Occiderat, laudemque Libys rapiebat humandi.
Sed non, ut scitum celerare ad mœnia Pœnum,
Adstabat res ulla loco. Jam consul uterque 480
Præcipites aderant; Nola vis omnis, et Arpis
Ævi floridior Fabius rapida arma ferebat;
Hinc Nero, et hinc volucris Silanus nocte dieque
Inpellebat agens properata ad bella cohortes.
Undique conveniunt, pariterque obponere cunctos 485
Uni ductores juveni placet. Arduus ipse
Tifata insidit, propior qua mœnibus instat
Collis, et e tumulis subjectam despicit urbem.
Verum ubi, tum sese circumfundentibus armis,
Vallatas socium portas, unaque negari 490
Intravisse sibi, Capuæque erumpere cernit,
Anxius adventus, nunc ferro frangere cœtum
Obstantum meditatur; init nunc avia cœpto
Consilia, atque astu quærit tot millia portis
Abstrahere artatis, cinctosque resolvere muros. 495
Sic igitur secum, curasque ita corde fatigat:
«Quo, mens ægra, vocas? rursusne pericula sumam,
Non æquus regione loci? Capuaque vidente
Terga dabo? an, residens vicini vertice montis,
Exscindi ante oculos patiar socialia tecta? 500
Non ita me experti Fabius Fabiique magister
Turbatum, Hesperio quum clausos milite colles
Evasi victor, sparsosque per arva juvencos
Jactare adcensis stimulavi cornibus ignes.
Haud dum omnes abiere doli: defendere nobis 505
Si Capuam ereptum est, dabitur circumdare Romam.»
Hæc postquam placita, et tenuit sententia mentem,
Non exspectato, Titan dum gurgite lucem
Spirantes proferret equos, inpellit in agmen
Voce manuque viros, et cœpta inmania pandit: 510
«Perge, age, vince omnem, miles, virtute laborem;
Et, quantum humani possunt se tendere passus,
Arduus adcelera. Romam petis: hoc iter Alpes,
Hoc Cannæ stravere tibi: eia, incute muris
Umbonem Iliacis, Capuæque repende ruinas; 515
Quam tanti fuerit cadere, ut Palatia cernas,
Et demigrantem Tarpeia sede Tonantem.»
Instincti glomerant gressus. Roma auribus hæret,
Roma oculis: creduntque ducis sollertibus actis
Aptius id cœptum, quam si duxisset ab ipso 520
Fatali Æneadis campo. Vulturna citata
Transmittunt alno vada, postremique relinquunt
Tardandis Italis conruptas igne carmas.
Tum Sidicina legunt pernicibus arva maniplis,
Threiciamque Calen, vestras a nomine nati, 525
Orithyia, domos: hinc Allifanus Iaccho
Haud inamatus ager, Nymphisque habitata Casinis
Rura evastantur: mox et vicinus Aquinas,
Et, quæ fumantem texere giganta, Fregellæ
Agmine carpuntur volucri. Fert concitus inde 530
Per juga celsa gradum, duris qua rupibus hæret
Bellator Frusino, et surgit suspensa tumenti
Dorso frugiferis Cerealis Anagnia glebis.
Jamque adeo est campos ingressus et arva Labici,
Linquens Telegoni pulsatos ariete muros, 535
Haud dignam inter tanta moram: nec amœna retentant
Algida, nec juxta Junonis tecta Gabinæ.
Præceps ad ripas inmani turbine fertur,
Sulfureis gelidus qua serpit leniter undis
Ad genitorem Anio labens sine murmure Thybrim. 540
Hic ut signa ferox dimensaque castra locavit,
Et ripas tremefecit eques, perterrita pulsis
Ilia prima vadis sacro se conjugis antro
Condidit, et cunctæ fugerunt gurgite Nymphæ.
At matres Latiæ, ceu mœnia nulla supersint, 545
Adtonitæ passim furibundis gressibus errant.
Ante oculos adstant laceræ trepidantibus umbræ,
Quæque gravem ad Trebiam, quæque ad Ticina fluenta
Obpetiere necem, Paulus Gracchusque cruenti,
Flaminiusque simul, miseris ante ora vagantur. 550
Clausit turba vias. Stat celsus et asper ab ira,
Ingentemque metum torvo domat ore Senatus.
Interdum tamen erumpunt sub casside fusæ
Per tacitum lacrimæ; quidnam Fortuna minetur,
Quidve parent Superi? Pubes dispersa per altas 555
Stat turres, atque huc ventum sub corde volutat,
Ut jam Roma satis credat, defendere muros.
Pœnus ut ad somnos vix totam cursibus actæ
Indulsit pubi noctem, vigil ipse, nec ullam
Ad requiem facilis, credensque abscedere vitæ, 560
Quod sopor eripiat, tempus; radiantibus armis
Induitur, Nomadumque jubet prorumpere turmas.
Inde, levis frenis, circum pavitantia fertur
Quadrupedante sono perculsæ mœnia Romæ.
Nunc aditus lustrat, clausas nunc cuspide pulsat 565
Infesta portas, fruiturque timore paventum.
Nunc, lentus celsis adstans in collibus, intrat
Urbem oculis, discitque locos, causasque locorum.
Ac legeret visu cuncta, et penetraret in omnes
Spectando partes, ni magno turbine adesset 570
Fulvius, haud tota Capuæ obsidione relicta.
Tum demum castris turmas inflexit ovantes
Spectata ductor satiatus pectora Roma.
Atque, ubi nox depulsa polo, primaque rubescit
Lampade Neptunus, revocatque Aurora labores, 575
Effundit rupto persultans agmina vallo,
Et quantum clamare valet: «Per plurima vestra,
O socii, decora, et sacras in sanguine dextras,
Vobis ite pares, et tantum audete sub armis,
Quantum Roma timet: reliquam hanc exscindite molem; 580
Nil, quod vincatis, toto restabit in orbe.
Neu populi vos Martigenæ tardarit origo;
Intratam Senonum capietis millibus urbem,
Adsuetamque capi: fortasse curulibus altis
Jam vos, exemplo proavorum, ad nobile letum 585
Exspectant de more senes, mortique parantur.»
Talibus hinc Pœnus: sed contra Œnotria pubes
Non ullas voces ducis aut præcepta requirit.
Sat matres stimulant, natique, et cara supinas
Tendentum palmas lacrimantiaque ora parentum. 590
Ostentant parvos, vagituque incita pulsant
Corda virum, armatis infigunt oscula dextris.
Ire volunt, et pro muris obponere densi
Pectora, respectantque suos, fletumque resorbent.
Ut vero inpulso patefactæ cardine portæ, 595
Et simul erupit motis exercitus armis,
Funditur inmixtus gemitu precibusque per altos
Ad cælum muros plangor, sparsæque solutis
Crinibus exululant matres, atque ubera nudant.
Fulvius antevolans agmen, «Quis nesciat, inquit, 600
Non sponte ad nostros Pœnum venisse penates?
A portis fugit Capuæ.» Subnectere plura
Conantem tristis cæli cum murmure vasto
Turbavit fragor, et subita de nube procellæ.
Jupiter, Æthiopum remeans tellure, minantem 605
Romuleo Pœnum ut vidit subcedere vallo,
Cælicolis raptim excitis, defendere tecta
Dardana, et in septem discurrere jusserat arces.
Ipse e Tarpeio sublimis vertice cuncta,
Et ventos simul, et nubes, et grandinis iras, 610
Fulminaque, et tonitrus, et nimbos conciet atros.
Concussi tremuere poli, cælumque tenebris
Clauditur, et terras cæco nox condit amictu.
Instat tempestas oculis, hostique propinquo
Roma latet: jactæ in turmas per nubila flammæ 615
Stridorem servant, membrisque insibilat ignis.
Hinc Notus, hinc Boreas, hinc fuscis Africus alis
Bella movent, quantis animos et pectora possint
Irati satiare Jovis. Fluit agmen aquarum,
Turbine confusum piceo et nigrante procella, 620
Atque omnes circa campos spumantibus undis
Involvit. Celsus summo de culmine montis
Regnator Superum sublata fulmina dextra
Libravit, clipeoque ducis non cedere certi,
Incussit. Summa liquefacta est cuspis in hasta, 625
Et fluxit, ceu conreptus fornacibus ensis.
Ambustis sed enim ductor Sidonius armis
Sistebat socios, et cæcum e nubibus ignem,
Murmuraque a ventis misceri vana docebat.
Tandem post clades socium cælique ruinam, 630
Non hoste in nimbis viso, non ense, referri
Signa jubet castris, mæstasque resuscitat iras.
«Ventis debebis nimirum hiemisque procellis
Unum, Roma, diem: sed non te crastina nobis
Lux unquam eripiet; descendat Jupiter ipse 635
In terras licet.» Infrendens dum talia fatur,
Ecce serenato clarum jubar emicat axe,
Purgatusque nitet discussis nubibus æther.
Æneadæ sensere Deum, telisque repostis
Submissas tendunt alta ad Capitolia dextras, 640
Et festa cingunt montis penetralia lauro.
Tum vultus, modo non parvo sudore madentes,
Nunc lætos Jovis adspectant. «Da, summe Deorum,
Da, pater, ut sacro Libys inter prælia telo
Concidat: haud alia potis est occumbere dextra.» 645
Sic adeo orantes pressere silentia, postquam
Abstulerat terras nigrantibus Hesperus umbris.
Quem simul adtollens rutilantem lampada Titan
Obruit, et vitæ rediit mortalibus usus,
Pœnus adest, nec se castris Œnotria pubes 650
Continet. Haud dum enses stricti, mediumque jacebat
Tantum ad bella loci, quantum transmittere jactæ
Subficerent hastæ, quum fulgor hebescere cæli
Per subitum cœpit, densæque subire tenebræ;
Atque dies fugere, atque armari ad prælia rursus 655
Jupiter. Incumbunt venti, crassusque, rotante
Austro, nimborum fervet globus. Intonat ipse,
Quo tremat et Rhodope, Taurusque, et Pindus, et Atlas:
Audivere lacus Erebi, mersusque profundis
Adnovit tenebris cælestia bella Typhœus. 660
Invadit Notus, ac, piceam cum grandine multa
Intorquens nubem, cunctantem et vana minantem
Circumagit, castrisque ducem subcedere cogit.
Verum ubi depositis sepsit sese aggere telis,
Læta serenati facies aperitur Olympi, 665
Nullaque tam mitem credas habuisse Tonantem
Fulmina, nec placido commota tonitrua cælo.
Durat, et adfirmans non ultra spondet in ipsos
Venturam cæli rabiem; modo patria virtus
In dextras redeat, nec Romam exscindere Pœni 670
Credant esse nefas: ubi nam tunc fulmina tandem
Invicti latuisse Jovis, quum sterneret ensis
Ætolos campos? ubi, quum Tyrrhena natarent
Stagna cruore virum? «Pugnat pro mœnibus, inquit,
Si rector Superum tot jactis fulmine telis, 675
Inter tot motus cur me contra arma ferentem
Adflixisse piget? ventis hiemique fugaces
Terga damus: remeet, quæso, mens illa vigorque,
Qua vobis, quum pacta Patrum, quum fœdera adessent,
Integrare acies placitum.» Sic pectora flammat; 680
Donec equum Titan spumantia frena resolvit.
Nec nox composuit curas, somnusve frementem
Ausus adire virum, et redeunt cum luce furores.
Rursus in arma vocat trepidos, clipeoque tremendum
Increpat, atque armis imitatur murmura cæli. 685
Ut vero adcepit, tantum confidere Divis
Ausonios Patres, submissaque Bætis ad oras
Auxilia, et noctu progressum mœnibus agmen:
Sic agitare fremens obsessos otia, jamque
Securam Hannibalis Romam, violentior instat. 690
Jamque propinquabat muro, quum Jupiter ægram
Junonem adloquitur curis, mulcetque monendo:
«Nullane Sidonio juveni, conjuxque sororque
Cara mihi, non ulla unquam sine fine feroci
Addes frena viro? fuerit delere Saguntum, 695
Exæquare Alpes, inponere vincula sacro
Eridano, fœdare lacus: etiamne parabit
Nostras ille domos, nostras perrumpere in arces?
Siste virum: namque, ut cernis, jam flagitat ignes,
Et parat adcensis imitari fulmina flammis.» 700
His dictis, grates agit, ac turbata per auras
Devolat, et prensa juvenis Saturnia dextra,
«Quo ruis, o vecors? majoraque bella capessis,
Mortali quam ferre datum?» Juno inquit, et atram
Dimovit nubem, veroque adparuit ore. 705
«Non tibi cum Phrygio res Laurentive colono;
En, age; namque, oculis amota nube parumper,
Cernere cuncta dabo, surgit qua celsus ad auras,
Adspice, montis apex, vocitata Palatia regi
Parrhasio plena tenet et resonante pharetra, 710
Intenditque arcum, et pugnas meditatur Apollo.
«At, qua vicinis tollit se collibus altæ
Molis Aventinus, viden’, ut Latonia virgo
Adcensas quatiat Phlegethontis gurgite tædas,
Exsertos avidæ pugnæ nudata lacertos? 715
Parte alia, cerne, ut sævis Gradivus in armis
Inplerit dictum proprio de nomine campum.
Hinc Janus movet arma manu, movet inde Quirinus,
Quisque suo de colle Deus: sed enim adspice, quantus
Ægida commoveat nimbos flammasque vomentem 720
Jupiter, et quantis pascat ferus ignibus iras.
Huc vultus flecte, atque aude spectare Tonantem,
Quas hiemes, quantos concusso vertice cernis
Sub nutu tonitrus! oculis qui fulgurat ignis!
Cede Deis tandem, et Titania desine bella.» 725
Sic effata, virum indocilem pacisque modique,
Mirantem Superum vultus et flammea membra,
Abstrahit, ac pacem terris cæloque reponit.
Respectans abit, et castris avulsa moveri
Signa jubet ductor, remeaturumque minatur. 730
Redditur extemplo flagrantior æthere lampas,
Et tremula infuso resplendent cærula Phœbo.
At procul e muris videre ut signa revelli
Æneadæ, versumque ducem; tacita ora vicissim
Ostentant, nutuque docent, quod credere magno 735
Non audent hærente metu; nec abire volentis,
Sed fraudem insidiasque putant, et Punica corda:
Ac tacitæ natis infigunt oscula matres,
Donec procedens oculis sese abstulit agmen,
Suspectosque dolos demto terrore resolvit. 740
Tum vero passim sacra in Capitolia pergunt,
Inque vicem amplexi permixta voce triumphum
Tarpeii clamant Jovis, ac delubra coronant.
Jamque omnes pandunt portas; ruit undique lætum,
Non sperata petens dudum sibi gaudia, vulgus. 745
Hi spectant, quo fixa loco tentoria regis
Adstiterint: hi, qua celsus de sede vocatas
Adfatus fuerit turmas: ubi belliger Astur,
Atque ubi atrox Garamas, sævusque tetenderit Hannon.
Corpora nunc viva sparguntur gurgitis unda: 750
Nunc Anienicolis statuunt altaria Nymphis.
Tum festam repetunt, lustratis mœnibus, urbem.
LIBER DECIMUS TERTIUS.
ARGUMENTUM.
Hannibal lente ad Tutiam rivum castra refert, ubi muliebrem ignaviam
exprobrat militibus suis, qui, nullo vulnere adcepto, imbre ac
tempestate perterriti præliis excesserint; 1-18.
Ita sensim restituit ardorem pugnandi, jamque Romam redire parat;
19-29.
At edoctus a Dasio quodam, transfuga Romano, Urbem illam
inexpugnabilem esse propter Palladium (cujus historia narratur 35-81),
ad lucum Feroniæ pergit ire, et, spoliato ibi templo, divitiis ea
tempestate inclito, ad Bruttium usque agrum, ad fretum Rhegiumque
agmine progreditur; 30-93.
Interea Q. Fulvius consul Roma redit Capuam, et, copiis suis ad
perfidiam Campanorum vindicandam excitatis, turres arietesque cum
vineis urbi admovet; 94-110.
Animus suis crescit oblato omine fausto cervæ mille annorum, numinis
loco a Campanis cultæ, quæ noctu luporum incursu consternata ex oppido
profugit, et a Romanis capta Dianæ inmolatur; 111-137.
Quo facto Fulvius Capuam corona cingit, et obsessis trepidantibus
Taurea, longe omnium Campanorum fortissimus eques, provectus ante
hostium stationes equo, Claudium Romanum, non inferiorem rei artisque
militaris gloria, ad singulare in campo certamen provocat, quo
Claudius superior factus refugientem ad urbem Tauream prosequitur, et
patenti hostium portæ invectus, per alteram, stupentibus miraculo
Campanis, incolumis evadit; 138-178.
Quo virtutis exemplo exstimulati Romani omnes eodem furore Capuam
obpugnant, et Fulvius Numitorem, unum e tergeminis, qui variis armis
excubias agebant, hasta transfigit; 179-212.
Tum Virrius porta se proripit cum multis civibus, et Veliternum
Mariumque Calenus, robustus homo, hunc deinde Scipio, ac Volesus
Ascanium obtruncat; 213-248.
Campani tamen, qui in castra hostium inruperant, refugiunt in urbem et
portas claudunt, quorum claustra et obices Romani moliuntur; 249-257.
Tandem obsessi, gemitu parentum exterriti, consilia deditionis
agitant, quæ Virrius, defectionis a Romanis auctor, inpedire conatur;
258-269.
At postquam surdas pulsavit aures, qui perfidiæ scelerumque sibi
conscii a Furiis agitantur, eum sequuntur domum, ubi epulati cum illo
venenum omnes sumunt, et se invicem complexi eodem rogo cremantur;
270-298.
Postero die Campani, ubi jam Milonem in murum evasisse vident, portas
aperiunt, et lacrimis precibusque misericordiam Romanorum inplorant;
299-313.
Horum exercitus ira incensus jam urbis evertendæ signum exspectat: sed
quo minus ea diruatur inpedit religio et Jupiter ipse, cujus jussu Pan
animos victorum mitigat; 314-350.
Templa tamen domusque, pretiosa supellectile ornatæ, diripiuntur; Milo
corona murali donatur; omnes, quorum de sententia maxime descitum ab
Romanis constabat, securi percutiuntur; et Taurea, per pectus gladio
transfixus, ante pedes Fulvii moribundus procumbit; 351-380.
Per idem tempus Cn. et P. Scipiones in Hispania pereunt: quo tristi
nuntio adcepto Scipio juvenis, qui tum Puteolis commorabatur, dolore
confectus inferos adire in animum inducit, ut ibi parentis patruique
umbras conveniat; 381-396.
Itaque ad vicinas Averni fauces antrumque tendit Cumanum, ubi Autonoes
sacerdotis monitu sacris rite factis manes evocat; 397-444.
Quo facto primum ei obviam procedit, ne cruore quidem gustato, umbra
Appii Claudii consulis, ad Capuam ex vulnere mortui, qui ab eo petit,
ut cadaver suum non in patriam ad majorum sepulcra deportandum, sed
quam primum terræ mandandum curet, quod Scipio promittit; 445-487.
Mox adventat umbra Sibyllæ Cumanæ, quæ hausto victimarum sanguine
futura juveni exponit fata (488-515), et vastam Orci voraginem
(516-530), decem ejus portas vel septa (531-561), fluvios inferorum
(562-578), monstra eorum (579-594), taxum ingentem, bubonum, strigum,
Harpyiarumque sedem (595-600), Plutonem, jus dicentem de regibus
(601-612), et varias umbras ostendit; 613 sqq. Primum adcedit Pomponia
mater, quæ ex Jove, in anguem converso, se peperisse filium, et in
puerperio mortuam esse docet; 613-649.
Ei subcedunt pater patruasque, qui res a se in Hispania gestas
extremaque fata memorant, et læti audiunt, in suum honorem cenotaphia
in campo Martio exstructa, resque perditas in Hispania a Marcio
restitutas esse; 650-704.
Deinde Scipioni, a Sibylla monstrantur Æmilius Paulus, Flaminius,
Gracchus, Servilius (705-718), Brutus, Camillus, Curius, Pyrrhus
(719-728), Lutatius, Hamilcar, qui valde lætatur de bello, quod a
filio suo feliciter cum Romanis geri comperit (729-751); Decemviri,
Alexander M. qui ad res audacter fortiterque gerendas juvenem
exhortatur (752-775); Crœsus, Homerus, quem multæ sequuntur mirantes
animæ (776-797), Achilles, Hector, Ajax, Nestor, Atrides, Ulysses,
Castor (798-805); tum et feminæ, tam gloria ac virtutibus, quam
flagitiis nobilitatæ, Lavinia, Hersilia, Carmentis, Tanaquil,
Lucretia, Virginia, Clœlia, Tullia, Tarpeia et virgo Vestalis,
incestus damnata (806-849); postremo manes Marii, Sullæ, Pompeii ac
Cæsaris, ex inferis ad superos mox prodituri; 850-867.
Quas umbras ubi Scipio vel vidit, vel adloquutus est, ultima
Hannibalis fata ei sciscitanti Sibylla prædicit; 868-893.
Inde vates ad suam in inferis sedem, juvenis vero lætus ad socios
portumque redit; 894, 895.
Segne iter emenso vix dum Tarpeia videri
Culmina desierant, torvos quum versus ad Urbem
Ductor Agenoreus vultus remeare parabat.
Castra locat, nulla lædens ubi gramina ripa
Tutia deducit tenuem sine nomine rivum, 5
Et tacite Tuscis inglorius adfluit undis.
Hic modo primores socium, modo jussa deorum,
Nunc sese increpitat: «Dic o, cui Lydia cæde
Creverunt stagna, et concussa est Daunia tellus
Armorum tonitru, quas exanimatus in oras 10
Signa refers? qui mucro tuum, quæ lancea tandem
Intravit pectus? si nunc exsisteret alma
Carthago ante oculos, turrita celsa figura,
Quas abitus, miles, caussas, inlæse, dedisses?
«Imbres, o patria, et mixtos cum grandine nimbos 15
Et tonitrus fugio.» Procul hanc expellite gentis
Femineam Tyriæ labem, nisi luce serena
Nescire ac liquida Mavortem agitare sub æthra.»
Terror adhuc inerat Superum, ac redolentia in armis
Fulmina, et ante oculos irati pugna Tonantis. 20
Parendi tamen, et cuicumque incumbere jusso
Durabat vigor, ac, sensim diffusus ad aures,
Signa reportandi crescebat in agmine fervor.
Sic, ubi perrupit stagnantem calculus undam,
Exiguos format per prima volumina gyros, 25
Mox, tremulum vibrans motu gliscente liquorem,
Multiplicat crebros sinuati gurgitis orbes;
Donec postremo laxatis circulus oris
Contingat geminas patulo curvamine ripas.
At contra Argyripæ pravum decus (inclita namque 30
Semina ab Œnea ductoris stirpe trahebat
Ætoli), Dasio fuit haud ignobile nomen,
Lætus opum, sed clauda fides, seseque calenti
Addiderat Pœno, Latiæ diffisus habenæ.
Is, volvens veterum memorata antiqua parentum, 35
«Longo, miles, ait, quateret quum Teucria bello
Pergama, et ad muros staret sine sanguine Mavors,
Sollicitis Calchas (nam sic fortissimus heros
Poscenti socero sæpe inter pocula Dauno
Narrabat memori Diomedes condita mente), 40
Sed Calchas Danais, nisi clausum e sedibus arcis
Armisonæ curent simulacrum avellere Divæ,
Non unquam adfirmat Therapnæis Ilion armis
Cessurum, aut Ledæ rediturum nomen Amyclas.
Quippe deis visum, ne cui perrumpere detur, 45
Effigies ea quas unquam possederit, urbes.
«Tum meus adjuncto monstratam evasit in arcem
Tydides Ithaco, et, dextra molitus in ipso
Custodes aditu templi, cæleste reportat
Palladium, ac nostris aperit mala Pergama fatis. 50
Nam postquam Œnotris fundavit finibus urbem,
Æger delicti, Phrygium placare colendo
Numen, et Iliacos parat exorare Penates.
Ingens jam templum celsa surgebat in arce,
Laomedonteæ sedes ingrata Minervæ: 55
Quum medios inter somnos altamque quietem,
Nec celata deam, et minitans Tritonia virgo:
«Non hæc, Tydide, tantæ pro laudis honore
«Digna paras, non Garganus, nec Daunia tellus
«Debentur nobis: quære in Laurentibus arvis, 60
«Qui nunc prima locant melioris mœnia Trojæ.
«Huc vittas castumque refer penetrale parentum.»
Quîs trepidus monitis Saturnia regna capessit.
«Jam Phryx condebat Lavinia Pergama victor,
Armaque Laurenti figebat Troia luco. 65
Verum ubi Tyrrheni perventum ad fluminis undas,
Castraque Tydides posuit fulgentia ripa,
Priamidæ intremuere metu: tum, pignora pacis
Prætendens dextra ramum canentis olivæ.
Sic orsus Dauni gener inter murmura Teucrum: 70
«Pone, Anchisiade, memores irasque metusque;
«Quidquid ad Idæos Xanthum Simoentaque nobis
«Sanguine sudatum Scææque ad limina portæ,
«Haud nostrum est: egere dei duræque sorores.
«Nunc, age, quod superest, cur non melioribus, ævi, 75
«Ducimus auspiciis? dextras jungamus inermes.
«Fœderis, en, hæc testis erit.» Veniamque precatus
Trojanam ostentat trepidis de puppe Minervam.
Hæc ausos Celtas inrumpere mœnia Romæ
Conripuit leto; neque tot de millibus unum 80
Ingentis populi patrias dimisit ad aras.»
His fractus ductor convelli signa maniplis
Optato lætis abitu jubet: itur in agros,
Dives ubi ante omnes colitur Feronia luco,
Et sacer humectat fluvialia rura Capenas. 85
Fama est, intactas longævi ab origine fani
Crevisse, in medium congestis undique donis,
Inmensum per tempus opes, lustrisque relictum
Innumeris aurum, solo servante pavore.
Hac avidas mentes et barbara corda rapina 90
Polluit, atque armat contemtu pectora divum.
Avia tunc longinqua placent, quæ sulcat aratro
Ad freta porrectis Trinacria Bruttius arvis.
Dum Libys haud lætus Rhegina ad litora tendit,
Victor, submoto patriis a finibus hoste, 95
Fulvius infaustam Campana ad mœnia clausis
Portabat famam, miserisque extrema movebat.
Tum prensans passim, cuicumque est nomen in armis:
«Dedecus hoc defende manu! cur perfida, et urbi
Altera Carthago nostræ, post fœdera rupta, 100
Et missum ad portas Pœnum, post jura petita
Consulis alterni, stat adhuc? et turribus altis
Hannibalem ac libycas exspectat lenta cohortes?»
Miscebat dictis facta, et nunc robore celsas
Educi turres, quîs vinceret ardua muri, 105
Cogebat, nunc conjunctas adstringere nodis
Instabat ferroque trabes, quo frangeret altos
Portarum postes, quateretque morantia claustra.
Hic latera intextus stellatis axibus agger,
Hic gravida armato surgebat vinea dorso. 110
At postquam properata satis, quæ commonet usus,
Dat signum, atque alacer scalis transcendere muros
Imperat, ac sævis urbem terroribus inplet,
Quum subito dextrum obfulsit conatibus omen.
Cerva fuit, raro terris spectata colore, 115
Quæ candore nivem, candore anteiret olores.
Hanc agreste Capys donum, quum mœnia sulco
Signaret, grato parvæ mollitus amore,
Nutrierat, sensusque hominis donarat alendo.
Inde exuta feram, docilisque adcedere mensis, 120
Atque ultro blanda adtactu gaudebat herili.
Aurato matres adsuetæ pectine mitem
Comere, et humenti fluvio revocare colorem.
Numen erat jam cerva loci; famulamque Dianæ
Credebant, ac tura deum de more dabantur. 125
Hæc, ævi vitæque tenax, felixque senectam
Mille indefessos viridem duxisse per annos,
Seclorum numero Trojanis condita tecta
Æquabat: sed enim longo nox venerat ævo.
Nam, subito incursu sævorum agitata luporum, 130
Qui noctis tenebris urbem (miserabile bello
Prodigium) intrarant, primos ad luminis ortus
Extulerat sese portis, pavidaque petebat
Consternata fuga positos ad mœnia campos.
Exceptam læto juvenum certamine ductor 135
Mactat, Diva, tibi, tibi enim hæc gratissima sacra,
Fulvius, atque adsis orat, Latonia, cœptis.
Inde, alacer fidensque Dea, circumdata clausis
Arma movet, quaque obliquo curvantur in orbem
Mœnia flexa sinu, spissa vallata corona 140
Adligat, et telis in morem indaginis ambit.
Dum pavitant, spumantis equi fera corda fatigans,
Evehitur porta sublimis Taurea cristis
Bellator, cui Sidonius superare lacerto
Ductor et Autololas dabat et Maurusia tela. 145
Is, trepido ac lituum tinnitu stare neganti
Imperitans violenter equo, postquam auribus hostis
Vicinum sese videt, et clamore propinquo,
«Claudius huic, inquit (præstabat Claudius arte
Bellandi, et merita mille inter prælia fama), 150
Huic, inquit, solum, si qua est fiducia dextræ,
Det sese campo, atque ineat certamina mecum.»
Una mora Æneadæ, postquam vox adtigit aures,
Dum daret auspicium jusque in certamina ductor.
Prævetitum namque et capital, committere Martem, 155
Sponte viris. Erumpit ovans, ut Fulvius arma
Imperio solvit, patulumque invectus in æquor
Erigit undantem glomerato pulvere nubem.
Indignatus opem amenti, socioque juvare
Expulsum nodo jaculum, atque arcessere vires, 160
Taurea vibrabat nudis conatibus hastam.
Inde, ruens ira, telum contorquet in auras.
At non idem animus Rutulo: speculatur, et omni
Corpore perlustrat, qua sit certissima ferro
In vulnus via: nunc vibrat, nunc comprimit hastam, 165
Mentiturque minas: mediam tunc transiit ictu
Parmam, sed grato fraudata est sanguine cuspis.
Tum strictum propere vagina detegit ensem.
Et jam ferrata rapiebat calce volantem
Taurea cornipedem, fugiens minitantia fata. 170
Nec Rutulus levior cedentis perdere terga:
Nam profugo rapidus fusis instabat habenis.
Utque metus victum, sic ira et gloria portis
Victorem inmisit, meritique cupido cruoris.
Ac dum vix oculis, vix credunt mentibus, hostem 175
Confisum nullo comitante inrumpere tectis,
Per mediam propere trepidantum interritus urbem
Egit equum, adversaque evasit ad agmina porta.
Hinc ardore pari nisuque incurrere muris
Ignescunt animi, penetrataque tecta subire. 180
Tela simul flammæque micant: tunc saxeus imber
Ingruit, et summis adscendunt turribus hastæ.
Nec pronum audenti virtutem excellere cuiquam:
Æquarunt iræ dextras: dictæa per auras
Tranat, et in medium perlabitur urbis arundo. 185
Lætatur non hortandi, non plura monendi
Fulvius esse locum; rapiunt sibi quisque laborem.
Quos ubi tam erectos animi videt, et superesse
Fortunæ sibi quemque ducem, ruit impete vasto
Ad portam, magnæque optat discrimina famæ. 190
Tres claustra æquævo servabant corpore fratres,
Quîs delecta manus centeni cuique ferebant
Excubias, unaque locum statione tenebant.
Forma ex his Numitor, cursu plantaque volucri
Præstabat Laurens, membrorum mole Laburnus. 195
Sed non una viris tela: hic mirabilis arcu;
Ille hastam quatere, ac medicatæ cuspidis ictu
Prælia moliri, et nudo non credere ferro;
Tertius aptabat flammis ac sulfure tædas.
Qualis Atlantiaco memoratur litore quondam 200
Monstrum Geryones inmane tricorporis iræ,
Cui tres in pugnam dextræ varia arma gerebant;
Una ignes sævos, ast altera pone sagittas
Fundebat, validam torquebat tertia cornum,
Atque uno diversa dabat tria vulnera nisu. 205
Hos ubi non æquis variantes prælia consul
Conspexit telis, et portæ limina circum
Stragem, ac perfusos subeuntum sanguine postes,
Concitat intortam furiatis viribus hastam.
Letum triste ferens auras secat Itala taxus, 210
Et, qua nudarat, dum fundit spicula ab alto,
Arcum protendens, Numitor latus, ilia transit.
At, non obsepto contentus limine Martem
Exercere levis bello, sed turbidus ausi,
Virrius incauto fervore eruperat amens 215
Reclusa in campum porta, miseramque furori
Vincentum obtulerat pubem: ruit obvia in arma
Scipio, et oblatum metit insatiabilis agmen.
Tifata umbrifero generatum monte Calenum
Nutrierant, audere trucem; nec corpore magno 220
Mens erat inferior: subsidere sæpe leonem,
Nudus inire caput pugnas, certare juvenco,
Atque obliqua trucis deducere cornua tauri
Adsuerat, crudoque aliqua se adtollere facto.
Is, dum præcipites expellit Virrius urbe, 225
Seu spreto, seu ne fieret mora, nudus in æquor
Thorace exierat, leviorque premebat anhelos
Pondere loricæ, et palantes victor agebat.
Jamque Veliternum media transegerat alvo,
Jam, solitum æquali ludo committere equestres 230
Scipiadæ pugnas, Marium tellure revulso
Perculerat saxo: miser inplorabat amicum
Cum gemitu exspirans, scopulusque premebat hiantem:
Sed, validas sævo vires duplicante dolore,
Effudit lacrimas pariter cornumque sonantem 235
Scipio, solamen properans optabile in armis
Hostem prostrato morientem ostendere amico:
Tranavit, liquidas volucris ceu scinderet auras,
Hasta viri pectus, rupitque inmania membra;
Quanta est vis agili per cærula summa liburnæ, 240
Quæ, pariter quoties revocatæ ad pectora tonsæ
Percussere fretum, ventis fugit ocior, et se,
Quam longa est, uno remorum præterit ictu.
Ascanium Volesus, projectis ocius armis,
Quo levior peteret muros, per aperta volantem 245
Adsequitur planta: dejectum protinus ense
Ante pedes domini jacuit caput; ipse sequutus
Conruit ulterior procursus impete truncus.
Nec spes obsessis ultra reserata tueri
Mœnia; convertunt gressus, recipique precantes 250
Infandum! excludunt socios: tum cardine verso
Obnixi torquent obices, munimina sera.
Acrius hoc instant Itali, clausosque fatigant.
Et, ni cæca sinu terras nox conderet atro,
Perfractæ rabido patuissent milite portæ. 255
Sed non in requiem pariter cessere tenebræ.
Hinc sopor inpavidus, qualem victoria movit:
At Capua, aut mæstis ululantum flebile matrum
Questibus, aut gemitu trepidantum exterrita patrum,
Tormentis finem metamque laboribus orat. 260
Mussat perfidiæ ductorque caputque Senatus.
Virrius, a Pœno nullam docet esse salutem,
Vociferans, pulsis vivendi e pectore curis;
«Speravi sceptra Ausoniæ, pepigique, sub armis
Si dexter Pœnis Deus et Fortuna fuisset, 265
Ut Capuam Iliaci migrarent regna Quirini:
Qui quaterent muros Tarpeiaque mœnia, misi:
Nec mihi poscendi vigor abfuit, alter ut æquos
Portaret fasces nostro de nomine consul.
Hactenus est vixisse satis, dum copia noctis. 270
Cui cordi comes æterna est Acherontis ad undam
Libertas, petat ille meas mensasque dapesque;
Et, victus mentem fuso per membra Lyæo,
Sopitoque necis morsu, medicamina cladis
Hauriat, ac placidis exarmet fata venenis.» 275
Hæc ait, et turba repetit comitante penates.
Ædibus in mediis consurgens ilice multa
Exstruitur rogus, hospitium commune peremtis.
Nec vulgum cessat furiare dolorque pavorque.
Nunc menti seræ Decius redit, et bona virtus 280
Exsilio punita truci: despectat ab alto
Sacra Fides, agitatque virum fallacia corda.
Vox occulta subit, passim diffusa per auras:
«Fœdera, mortales, ne sævo rumpite ferro:
Sed castam servate Fidem; fulgentibus ostro 285
Hæc potior regnis: dubio qui frangere rerum
Gaudebit pacta, ac tenues spes linquet amici,
Non illi domus, aut conjux, aut vita manebit
Unquam expers luctus lacrimæque; aget, æquore semper
Ac tellure premens, aget ægrum nocte dieque 290
Despecta ac violata Fides.» Adit omnia jamque
Concilia, ac mensas contingit, et, abdita nube,
Adcumbitque toris, epulaturque inproba Erinnys.
Ipsa etiam Stygio spumantia pocula tabo
Porrigit, et large pœnas letumque ministrat. 295
Virrius interea, dum dat penetrare medullas
Exitio, adscenditque pyram, atque amplexibus hæret
Jungentum fata, et subici jubet ocius ignes.
Stringebant tenebræ metas, victorque ruebat.
Jamque superstantem muro, sociosque Milonem 300
Voce adtollentem pubes campana videbat.
Pandunt adtoniti portas, trepidoque capessunt
Castra inimica gradu, quîs leto avertere pœnas
Defuerant animi: patet urbs, confessa furorem,
Et reserat Tyrio maculatas hospite sedes. 305
Matronæ puerique ruunt, mæstumque Senatus
Concilium, nullique hominum lacrimabile vulgus.
Stabant innixi pilis exercitus omnis,
Spectabantque viros et læta et tristia ferre
Indociles, nunc propexis in pectora barbis 310
Verrere humum, nunc fœdantes in pulvere crinem
Canentem, et turpi lacrima precibusque pudendis
Femineum tenues ululatum fundere in auras.
Atque ea dum miles miratur inertia facta,
Exspectatque ferox sternendi mœnia signum, 315
Ecce repens tacito percurrit pectora sensu
Relligio, et sævas componit numine mentes;
Ne flammam tædasque velint, ne templa sub uno
In cinerem traxisse rogo: subit intima corda,
Perlabens sensim, mitis Deus: ille superbæ 320
Fundamenta Capyn posuisse antiquitus urbi,
Non cuiquam visus, passim monet: ille refusis
In spatium inmensum campis habitanda relinqui
Utile tecta docet: paullatim atrocibus iræ
Languescunt animis, et vis mollita senescit. 325
Pan Jove missus erat, servari tecta volente
Troia, pendenti similis Pari semper, et imo
Vix ulla inscribens terræ vestigia cornu.
Dextera lascivit cæsa Tegeatide capra
Verbera læta movens festa per compita cauda. 330
Cingit acuta comas, et opacat tempora, pinus,
Ac parva erumpunt rubicunda cornua fronte:
Stant aures, imoque cadit barba hispida mento.
Pastorale deo baculum, pellisque sinistrum
Velat grata latus teneræ de corpore damæ. 335
Nulla in præruptum tam prona et inhospita cautes,
In qua non, librans corpus, similisque volanti
Cornipedem tulerit præcisa per avia plantam.
Interdum inflexus, medio nascentia tergo
Respicit adridens hirtæ ludibria caudæ. 340
Obtendensque manum solem infervescere fronti
Arcet, et umbrato perlustrat pascua visu.
Hic, postquam mandata dei perfecta, malamque
Sedavit rabiem, et permulsit corda furentum,
Arcadiæ volucris saltus et amata revisit 345
Mænala; ubi argutis longe de vertice sacro
Dulce sonat calamis, ducit stabula omnia cantu.
At legio Ausonidum, flammas ductore jubente
Arceri portis, stantesque relinquere muros,
(Mite decus mentis) condunt ensesque facesque. 350
Multa deum templis domibusque nitentibus auro
Egeritur præda, et victus alimenta superbi,
Quisque bonis periere, virum de corpore vestes
Femineæ, mensæque alia tellure petitæ,
Poculaque Eoa luxum inritantia gemma. 355
Nec modus argento, cælataque pondera facti
Tantum epulis auri; tum passim corpora longo
Ordine captiva, et domibus depromta talenta,
Pascere longinquum non deficientia bellum,
Inmensique greges famulæ ad convivia turbæ. 360
Fulvius, ut finem spoliandis ædibus, ære
Belligero revocante, dedit, sublimis ab alto
Subgestu, magnis fautor non futilis ausis:
«Lanuvio generate, inquit, quem Sospita Juno
Dat nobis, Milo, Gradivi cape victor honorem, 365
Tempora murali cinctus turrita corona.»
Tum sontes procerum meritosque piacula prima
Adciit, et justa punit commissa securi.
Hic atrox virtus (nec enim obculuisse probarim
Spectatum vel in hoste decus) clamore feroci, 370
Taurea, «Tune, inquit, ferro spoliabis inultus
Te majorem animam? et jusso lictore recisa
Ignavos cadet ante pedes fortissima cervix?
Haud unquam hos vobis dederit Deus.» Inde, minaci
Obtutu torvum contra et furiale renidens, 375
Bellatorem alacer per pectora transigit ensem.
Cui ductor: «Patriam moriens comitare cadentem.
Qui nobis animus, quæ dextera, quidve viritim
Decernet Mavors: tibi, si rebare pudendum
Jussa pati, licuit pugnanti obcumbere letum.» 380
Dum Capua infaustam luit haud sine sanguine culpam,
Interea geminos terra crudelis Hibera
Fortuna abstulerat, permiscens tristia lætis,
Scipiadas, magnumque decus, magnumque dolorem.
Forte Dicarchea juvenis dum sedit in urbe 385
Scipio, post belli repetens extrema penates,
Huc tristis lacrimas et funera acerba suorum
Fama tulit: duris quamquam non cedere suetus,
Pulsato lacerat violenter pectore amictus.
Non comites tenuisse valent, non ullus honorum 390
Militiæve pudor: pietas irata sinistris
Cælicolis furit, atque odit solatia luctus:
Jamque dies, iterumque dies absumta querelis.
Versatur species ante ora oculosque parentum.
Ergo excire parat manes animasque suorum, 395
Adloquioque virum tantos mulcere dolores.
Hortatur vicina palus, ubi signat Averni
Squalentem introitum stagnans Acherusius humor.
Noscere venturos agitat mens protinus annos.
Sic ad Cymæam, quæ tum sub nomine Phœbi 400
Autonoe tripodas sacros antrurnque tenebat,
Fert gressus juvenis, consultaque pectoris ægri
Pandit, et adspectus orat contingere patrum.
Nec cunctata diu vates, «Mactare repostis
Mos umbris, inquit, consueta piacula nigras 405
Sub lucem pecudes, reclusæque abdere terræ
Manantem jugulis spirantum cæde cruorem.
Tunc populos tibi regna suos pallentia mittent.
Cetera, quæ poscis, majori vate canentur.
Namque tibi Elysio repetita oracula campo 410
Eliciam, veterisque dabo inter sacra Sibyllæ
Cernere fatidicam Phœbei pectoris umbram.
Vade, age, et, a medio quum se nox humida cursu
Flexerit, ad fauces vicini castus Averni
Duc prædicta sacris duro placamina Diti. 415
Mella simul tecum et puri fer dona Lyæi.»
Hoc alacer monitu, et promissæ nomine vatis,
Adparat occulto monstrata piacula cœpto.
Inde, ubi nox jussam procedens contigit horam,
Et spatia æquarunt tenebras transacta futuras, 420
Consurgit stratis, pergitque ad turbida portæ
Ostia Tartareæ; penitus quîs abdita vates
Promissa inplerat, Stygioque sedebat in antro.
Tum, qua se primum rupta tellure recludit
Invisus cælo specus, atque eructat acerbam 425
Cocyti laxo suspirans ore paludem,
Inducit juvenem, ferroque cavare refossam
Ocius urguet humum, atque, arcanum murmur anhelans,
Ordine mactari pecudes jubet: ater operto
Ante omnes taurus Regi, tum proxima Divæ 430
Cæditur Hennææ casta cervice juvenca.
Inde tibi, Alecto, tibi, nunquam læta Megæra,
Corpora lanigerum procumbunt lecta bidentum.
Fundunt mella super Bacchique et lactis honorem.
«Sta, juvenis, faciemque, Erebo quæ surgit ab omni, 435
Exclamat vates, patere: adcedentia cerno
Tartara, et ante oculos adsistere tertia regna.
Ecce ruunt variæ species, et quidquid ab imo
Natum hominum exstinctumque chao est.» Jam cuncta videbat,
Cyclopas, Scyllamque, et pastos membra virorum 440
Odrysiæ telluris equos. «Contende tueri,
Eductumque tene vagina interritus ensem.
Quæcumque ante animæ tendent potare cruorem,
Dissice, dum castæ procedat imago Sibyllæ.
Interea cerne, ut gressus inhumata citatos 445
Fert umbra, et properat tecum conjungere dicta:
Cui datur ante atros absumti corporis ignes,
Sanguine non tacto, solitas effundere voces.»
Adspicit, et subito turbatus Scipio visu:
«Quinam te, qui casus, ait, dux maxime, fessæ 450
Eripuit patriæ; quum tales horrida poscant
Bella viros? nec enim dextra concesserit ulli
Appius, aut astu: decimum lux retulit ortum,
Ut te, quum Capua remearem, vulnera vidi
Mulcentem, hoc uno mæstum, quod adire nequires 455
Saucius ad muros, et Martis honore careres.»
Contra quæ ductor: «Fesso mihi proxima tandem
Lux gratos Phaethontis equos avertit, et atris
Æternum demisit aquis: sed lenta meorum,
Dum vanos ritus, cura, et sollemnia vulgi 460
Exsequitur, cessat flammis inponere corpus,
Ut portet tumulis per longum membra paternis.
Quod te per nostri Martis precor æmula facta,
Arce, quæ putris artus, medicamina, servant,
Daque vago portas quamprimum Acherontis adire.» 465
Tum juvenis: «Gens o veteris pulcherrima Clausi,
Haud ulla ante tuam, quamquam non parva fatigent,
Curarum prior exstiterit: namque ista per omnes
Discrimen servat populos, variatque jacentum
Exsequias tumuli et cinerum sententia discors. 470
Tellure (ut perhibent) is mos antiquus Hibera,
Exanima obscœnis consumit corpora vultur.
Regia quum lucem posuerunt membra, probatum est
Hyrcanis adhibere canes. Ægyptia tellus
Claudit odorato post funus stantia saxo 475
Corpora, et a mensis exsanguem haud separat umbram.
Exhausto instituit Pontus vacuare cerebro
Ora virum, et longum medicata reponit in ævum.
Quid, qui reclusa nudos Garamantes arena
Infodiunt? quid, qui sævo sepelire profundo 480
Exanimos mandant Libycis Nasamones in oris?
At Celtæ vacui capitis circumdare gaudent
Ossa (nefas) auro, ac mensis ea pocula servant.
Cecropidæ ob patriam Mavortis sorte peremtos
Decrevere simul communibus urere flammis. 485
At gente in Scythica subfixa cadavera truncis
Lenta dies sepelit, putri liquentia tabo.»
Talia dum memorant, umbra veniente Sibyllæ,
Autonoe, «Finem hic, inquit, sermonibus adde
Alternis! hæc, hæc veri fecunda sacerdos, 490
Cui tantum patuit rerum, quantum ipse negarit
Plus novisse Deus: me jam comitante tuorum
Tempus abire globo, et pecudes inponere flammis.»
At gravida arcanis Cymes anus adtigit ore
Postquam sacrificum, delibavitque cruorem, 495
In decus egregiæ vultus intenta juventæ,
«Ætherea fruerer quum luce, haud segniter, inquit,
Cymæo populis vox nostra sonabat in antro.
Tunc te permixtum seclis rebusque futuris
Æneadum cecini. Sed non sat digna mearum 500
Cura tuis vocum: nec enim conquirere dicta,
Aut servare fuit proavis sollertia vestris.
Verum age, disce, puer, (quando cognoscere cordi est)
Jam tua, deque tuis pendentia Dardana fatis.
Namque tibi cerno properatum oracula vitæ 505
Hinc petere, et patrios visu contingere manes.
Armifero victor patrem ulcisceris Hibero,
Creditus ante annos Marti, ferroque resolves
Gaudia Pœnorum, et missum lætabere bello
Omen, Hiberiacis victa Carthagine terris. 510
Majus ad imperium post hæc capiere, nec ante
Jupiter absistet cura, quam cuncta fugarit
In Libyam bella, et vincendum duxerit ipse
Sidonium tibi rectorem: pudet urbis iniquæ,
Quod post hæc decus hoc patriaque domoque carebit.» 515
Sic vates, gressumque lacus vertebat ad atros.
Tum juvenis, «Quæcumque datur sors durior ævi,
Obnitemur, ait: culpa modo pectora cessent.
Sed, te oro, (quando vitæ tibi causa labores
Humanos juvisse fuit) siste, inclita virgo, 520
Paullisper gressum, et nobis manesque silentum
Enumera, Stygiæque aperi formidinis aulam.»
Adnuit illa quidem; sed, «Non optanda recludis
Regna, ait: hic tenebras habitant, volitantque per umbras
Innumeri quondam populi: domus omnibus una. 525
In medio vastum late se tendit inane;
Huc, quidquid terræ, quidquid freta, et igneus aer
Nutrivit primo mundi genitalis ab ævo,
(Mors communis agit) descendunt cuncta: capitque
Campus iners, quantum interiit, restatque futurum. 530
«Cingunt regna decem portæ; quarum una receptat
Belligeros, dura Gradivi sorte creatos.
«Altera, qui leges posuere atque inclita jura
Gentibus, et primas fundarunt mœnibus urbes.
«Tertia ruricolas Cereris, justissima turba 535
Quæ venit ad manes, et fraudum inlæsa veneno.
«Exin, qui lætas artes vitæque colendæ
Invenere viam, nec dedignanda parenti
Carmina fuderunt Phœbo, sua limina servant.
«Proxima, quos venti sævæque hausere procellæ, 540
Naufraga porta rapit; sic illam nomine dicunt.
«Finitima huic, noxa gravido et peccasse fatenti,
Vasta patet populo: pœnas Rhadamanthus in ipso
Expetit introitu, mortemque exercet inanem.
«Septima femineis reseratur porta catervis, 545
Liventes ubi casta fovet Proserpina lucos.
Infantum hinc gregibus, versasque ad funera tædas
Passis virginibus, turbæque in limine lucis
Est iter exstinctæ, et vagitu janua nota.
«Tum, seducta loco, et laxata lucida nocte, 550
Claustra nitent, quæ secreti per limitis umbram
Elysios ducunt campos: hic turba piorum,
Nec Stygio in regno, cæli nec posta sub axe:
Verum, ultra Oceanum sacro contermina fonti,
Lethæos potat latices, oblivia mentis. 555
«Extrema hinc, auro fulgens, jam lucis honorem
Sentit, et admoto splendet ceu sidere lunæ.
Hac animæ cælum repetunt; ac, mille peractis,
Oblitæ Ditem redeunt in corpora, lustris.
Has passim nigrum pandens Mors lurida rictum 560
Itque reditque vias, et portis omnibus errat.
«Tum jacet in spatium sine corpore pigra vorago,
Limosique lacus: late exundantibus urit
Ripas sævus aquis Phlegethon, et, turbine anhelo
Flammarum resonans, saxosa incendia torquet. 565
Parte alia torrens Cocytos sanguinis atri
Vorticibus furit, et spumanti gurgite fertur.
At, magnis semper Divis regique Deorum
Jurari dignata palus, picis horrida rivo,
Fumiferum volvit Styx inter sulfura limum. 570
Tristior his Acheron sanie crassoque veneno
Æstuat, et, gelidam eructans cum murmure arenam,
Descendit nigra lentus per stagna palude.
Hanc potat saniem non uno Cerberus ore.
Hæc et Tisiphones sunt pocula, et atra Megæra 575
Hinc sitit, ac nullo rabies restinguitur haustu.
Ultimus erumpit lacrimarum fontibus amnis
Ante aulam, atque aditus, et inexorabile limen.
«Quanta cohors, omni stabulante per atria monstro,
Excubat, et manes permixto murmure terret! 580
Luctus edax, Maciesque malis comes addita Morbis,
Et Mæror pastus fletu, et sine sanguine Pallor,
Curæque, Insidiæque, atque hinc queribunda Senectus,
Hinc angens utraque manu sua guttura Livor,
Et deforme malum ac sceleri proclivis Egestas, 585
Errorque infido gressu, et Discordia gaudens
Permiscere fretum cælo: sed et ostia Ditis
Centenis suetus Briareus recludere palmis,
Et Sphinx, virgineos rictus infecta cruore,
Scyllaque, Centaurique truces, umbræque Gigantum. 590
Cerberus hic ruptis peragrat quum Tartara vinclis,
Non ipsa Alecto, nec feta furore Megæra
Audet adire ferum, dum fractis mille catenis
Viperea latrans circumligat ilia cauda.
«Dextra vasta comas nemorosaque brachia fundit 595
Taxus, Cocyti rigua frondosior unda.
Hic diræ volucres, pastusque cadavere vultur,
Et multus bubo, ac sparsis strix sanguine pennis,
Harpyiæque fovent nidos, atque omnibus hærent
Condensæ foliis: sævit stridoribus arbor. 600
«Has inter formas conjux Junonis Avernæ,
Subgestu residens, cognoscit crimina regum.
Stant vincti, seroque piget sub judice culpæ:
Circumerrant Furiæ, Pœnarumque omnis imago.
Quam vellent numquam sceptris fulsisse superbis! 605
Insultant duro imperio non digna nec æqua
Ad superos passi manes: quæque ante profari
Non licitum vivis, tandem permissa queruntur.
Tunc alius sævis religatur rupe catenis:
Ast alius subigit saxum contra ardua montis: 610
Vipereo domat hunc æterna Megæra flagello.
Talia letiferis restant patienda tyrannis.
«Sed te maternos tempus cognoscere vultus,
Cujus prima venit non tardis passibus umbra.
Adstabat fecunda Jovis Pomponia furto. 615
Namque, ubi cognovit Latio surgentia bella
Pœnorum, Venus, insidias anteire laborans
Junonis, fusa sensim per pectora patrem
Implicuit flamma: quæ ni provisa fuissent,
Sidonia Iliacas nunc virgo adcenderet aras.» 620
Ergo ubi gustatus cruor, admonuitque Sibyllæ,
Et dedit alternos ambobus noscere vultus,
Sic juvenis prior: «O magni mihi numinis instar,
Cara parens, quam, te ut nobis vidisse liceret,
Optassem Stygias vel leto intrare tenebras. 625
Quæ sors nostra fuit, cui te, quum prima subiret,
Eripuit sine honore dies, et funere carpsit?»
Excipit his mater: «Nullos, o nate, labores
Mors habuit nostra: æthereo dum pondere partum
Exsolvor, miti dextra Cyllenia proles 630
Imperio Jovis Elysias deduxit in oras;
Adtribuitque pares sedes, ubi magna moratur
Alcidæ genetrix, ubi sacro munere Leda.
«Verum age, nate, tuos ortus, ne bella pavescas
Ulla, nec in cælum dubites te tollere factis, 635
Quando aperire datur nobis, nunc denique disce.
Sola die caperem medio quum forte petitos
Ad requiem somnos, subitus mihi membra ligavit
Amplexus, non ille, meo veniente marito,
Adsuetus facilisque mihi: tum luce corusca, 640
Inplebat quamquam languentia lumina somnus,
Vidi (crede) Jovem: nec me mutata fefellit
Forma Dei, quod, squalentem conversus in anguem,
Ingenti traxit curvata volumina gyro.
Sed mihi post partum non ultra ducere vitam 645
Concessum: heu, quantum gemui, quod spiritus ante,
Hæc tibi quam noscenda darem, discessit in auras!»
His alacer colla amplexu materna petebat;
Umbraque ter frustra per inane petita fefellit.
Subcedunt simulacra virum concordia, patris 650
Unanimique simul patrui: ruit ipse per umbram,
Oscula vana petens juvenis, fumoque volucri
Et nebulis similes animas adprendere certat.
«Quis te, care pater, quo stabant Itala regna,
Exosus Latium Deus abstulit? Hei mihi! nam cur 655
Ulla fuere adeo, quibus a te sævus abessem,
Momenta? obposito mutassem pectore mortem.
Quantos funeribus vestris gens Itala passim
Dat gemitus! Tumulus vobis, censente Senatu,
Mavortis geminus surgit per gramina campo.» 660
Nec passi plura, in medio sermone loquentis
Sic adeo incipiunt. Prior hæc genitoris imago:
«Ipsa quidem virtus sibimet pulcherrima merces;
Dulce tamen venit ad manes, quum gratia vitæ
Durat apud superos, nec edunt oblivia laudem. 665
«Verum age, fare, decus nostrum, te quanta fatiget
Militia. Heu, quoties intrat mea pectora terror,
Quum repeto, quam sævus eas, ubi magna pericla
Contingunt tibi! per nostri, fortissime, leti
Obtestor causas, Martis moderare furori. 670
Sat tibi sint documenta domus! octava terebat
Arentem culmis messem crepitantibus æstas,
Ex quo cuncta mihi calcata, meoque subibat
Germano devexa jugum Tartessia tellus.
Nos miseræ muros et tecta renata Sagunto; 675
Nos dedimus Bætin nullo potare sub hoste.
Nobis indomitus convertit terque quaterque
Germanus terga Hannibalis. Pro barbara numquam
Inpolluta fides! peterem quum victor adesum
Cladibus Hasdrubalem; subito venale, cohortes 680
Hispanæ, vulgus, Libyci quas fecerat auri
Hasdrubal, abrupto liquerunt agmine signa.
Tunc hostis socio desertos milite, multum
Ditior ipse viris, spisso circumdedit orbe.
Non segnis nobis nec inultis, nate, peracta est 685
Illa suprema dies, et laude inclusimuus ævum.»
Excipit inde suos frater conjungere casus:
«Excelsæ turris post ultima rebus in artis
Subsidium optaram, supremaque bella ciebam.
Fumantes tædas, ac lata incendia passim, 690
Et mille injecere faces. Nil nomine leti
De Superis queror: haud parvo data membra sepulcro
Nostra cremaverunt in morte hærentibus armis.
Sed me luctus habet, geminæ ne clade ruinæ
Cesserit adfusis obpressa Hispania Pœnis.» 695
Contra quæ juvenis turbato fletibus ore:
«Dî, quæso, ut merita est, dignas pro talibus ausis
Carthago expendat pœnas. Sed continet acres
Pyrenes populos, qui, vestro Marte probatus,
Excepit fessos, et notis Marcius armis 700
Subcessit bello: fusos quoque fama ferebat
Victores acie, atque exacta piacula cædis.»
His læti rediere duces loca amœna piorum:
Prosequiturque oculis puer adveneratus euntes.
Jamque aderat multa vix adnoscendus in umbra 705
Paullus, et epoto fundebat sanguine verba:
«Lux Italum, cujus spectavi Martia facta,
Multum uno majora viro, descendere nocti,
Atque habitanda semel subigit quis visere regna?»
Cui contra tales effundit Scipio voces: 710
«Armipotens ductor, quam sunt tua fata per Urbem
Lamentata diu! quam pene ruentia tecum
Traxisti ad Stygias Œnotria tecta tenebras.
Tum tibi defuncto tumulum Sidonius hostis
Constituit, laudemque tuo quæsivit honore.» 715
Dumque audit lacrimans hostilia funera Paullus,
Ante oculos jam Flaminius, jam Gracchus, et ægro
Absumtus Cannis stabat Servilius ore.
Adpellare viros erat ardor, et addere verba:
Sed raptabat amor priscos cognoscere manes. 720
Nunc meritum sæva Brutum inmortale securi
Nomen, nunc Superos æquantem laude Camillum,
Nunc auro Curium non umquam cernit amicum.
Ora Sibylla docet venientum, et nomina pandit.
«Hic fraudes pacis Pyrrhumque a limine portæ 725
Dejecit, visus orbus. Tulit ille ruentem
Thybridis in ripas regem, solusque revulso
Pone ferox ponte exclusit redeuntia regna.
«Si tibi dulce virum, primo qui fœdera bello
Phœnicum pepigit, vidisse, hic inclitus ille 730
Æquoreis victor cum classe Lutatius armis.
Si studium et sævam cognoscere Hamilcaris umbram,
Illa est (cerne procul) cui frons nec morte remissa
Irarum servat rabiem: si jungere cordi est
Conloquium, sine gustato det sanguine vocem.» 735
Atque ubi permissum, et sitiens se inplevit imago,
Sic prior increpitat non miti Scipio vultu:
«Taliane, o fraudum genitor, sunt fœdera vobis?
Aut hæc Sicania pepigisti captus in ora?
Bella tuus toto natus contra omnia pacta 740
Exercet Latio, et, perruptis molibus Alpes
Eluctatus adest, fervet gens Itala Marte
Barbarico, et refluunt obstructi stragibus amnes.»
Post quæ Pœnus ait: «Decimum modo cœperat annum
Excessisse puer, nostro quum bella Latinis 745
Concepit jussu; licitum nec fallere Divos
Juratos patri: quod si Laurentia vastat
Nunc igni regna, et Phrygias res vertere tentat,
O pietas, o sancta fides, o vera propago!
Atque utinam amissum reparet decus!» Inde citato 750
Celsus abit gressu, majorque recessit imago.
Exin designat vates, qui jura sub armis
Poscenti dederint populo, primique petitas
Miscuerint Italis Piræo litore leges.
Lætatur, spectatque virum insatiabilis ora 755
Scipio, et adpellet cunctos, ni magna sacerdos
Admoneat turbæ innumeræ: «Quot millia toto
Credis in orbe, puer, lustras dum singula visu,
Descendisse Erebo, nullo non tempore abundans
Umbrarum huc agitur torrens, vectatque capaci 760
Agmina mole Charon, et subficit inproba puppis.»
Post hæc, ostendens juvenem, sic virgo profatur:
«Hic ille est, tellure vagus qui victor in omni
Cursu signa tulit; cui pervia Bactra Dahæque;
Qui Gangem bibit, et Pellæo ponte Niphaten 765
Adstrinxit; cui stant sacro sua mœnia Nilo.»
Incipit Æneades: «Libyci certissima proles
Hammonis, quando exsuperat tua gloria cunctos
Indubitata duces, similique cupidine rerum
Pectora nostra calent, quæ te via, fare, superbum 770
Ad decus et summas laudum perduxerit arces.»
Ille sub hæc: «Turpis lenti sollertia Martis.
Audendo bella expedias: pigra extulit artis
Haud umquam sese virtus; tu magna gerendi
Præcipita tempus: mors atra inpendet agenti.» 775
Hæc effatus abit. Crœsi mox advolat umbra,
Dives apud superos; sed mors æquarat egenis.
Atque hic, Elysio tendentem limite cernens
Effigiem juvenis castam, cui vitta ligabat
Purpurea effusos per colla nitentia crines, 780
«Dic, ait, hic quinam, virgo? nam luce refulget
Præcipua frons sacra viro, multæque sequuntur
Mirantes animæ, et læto clamore frequentant.
Qui vultus! quam, si Stygia non esset in umbra,
Dixissem facile esse Deum!» «Non falleris, inquit 785
Docta comes Triviæ: meruit Deus esse videri,
Et fuit in tanto non parvum pectore numen.
Carmine complexus terram, mare, sidera, manes,
Et cantu Musas et Phœbum æquavit honore.
Atque hæc cuncta, prius quam cerneret, ordine terris 790
Prodidit; ac vestram tulit usque ad sidera Trojam.»
Scipio, perlustrans oculis lætantibus umbram,
«Si nunc fata darent, ut Romula facta per orbem
Hic caneret vates, quanto majora futuros
Facta eadem intrarent hoc, inquit, teste nepotes! 795
Felix Æacida, cui tali contigit ore
Gentibus ostendi! crevit tua carmine virtus.»
Sed quæ tanta adeo gratantum turba requirens,
Heroum effigies majoresque adcipit umbras.
Inde viro stupet Æacide, stupet Hectore magno, 800
Ajacisque gradum venerandaque Nestoris ora
Miratur, geminos adspectat lætus Atridas,
Jamque Ithacum, corde æquantem Peleia facta.
Victuram hinc cernit Ledæi Castoris umbram:
Alternam lucem peragebat in æthere Pollux. 805
Sed subito vultus monstrata Lavinia traxit.
Nam virgo admonuit, tempus cognoscere manes
Femineos, ne cunctantem lux alma vocaret.
«Felix hæc, inquit, Veneris nurus ordine longo
Trojugenas junxit sociata prole Latinis. 810
«Vis et Martigenæ thalamos spectare Quirini?
Hersiliam cerne: hirsutos quum sperneret olim
Gens vicina procos, pastori rapta marito
Intravitque casæ, culmique e stramine fultum
Pressit læta torum, et soceros revocavit ab armis. 815
Adspice Carmentis gressus: Evandria mater
Hæc fuit, et vestros tetigit præsaga labores.
Vis et, quos Tanaquil vultus gerat? hæc quoque castæ
Augurio valuit mentis, venturaque dixit
Regna viro, et dextros adnovit in alite Divos. 820
«Ecce pudicitiæ Latium decus, inclita leti
Fert frontem atque oculos terræ Lucretia fixos.
Non datur, heu! tibi, Roma, nec est, quod malle deceret,
Hanc laudem retinere diu. Virginia juxta,
Cerne, cruentato vulnus sub pectore servat, 825
Tristia defensi ferro monimenta pudoris,
Et patriam laudat miserando in vulnere dextram.
Illa est, quæ Thybrim, quæ fregit Lydia bella,
Nondum passa marem, quales optabat habere
Quondam Roma viros, contemtrix Clœlia sexus.» 830
Quum, subito adspectu turbatus, Scipio poscit,
Quæ pœnæ caussa, et qui sint in crimine manes.
Tum virgo: «Patrios fregit quæ curribus artus,
Et stetit adductis super ora trementia frenis,
Tullia, non ullos satis exhaustura labores, 835
Ardenti Phlegethonte natat: fornacibus atris
Fons rapidus furit, atque ustas sub gurgite cautes
Egerit, et scopulis pulsat flagrantibus ora.
Illa autem, quæ tondetur præcordia rostro
Alitis, (en quantum resonat plangentibus alis 840
Armiger ad pastus rediens Jovis!) hostibus arcem
Virgo (inmane nefas) adamato prodidit auro
Tarpeia, et pactis reseravit claustra Sabinis.
Juxta (nonne vides? neque enim leviora domantur
Delicta) inlatrat jejunis faucibus Orthrus, 845
Armenti quondam custos inmanis Hiberi,
Et morsu petit, et polluto eviscerat ungue.
Nec par pœna tamen sceleri: sacraria Vestæ
Polluit, exsuta sibi virginitate, sacerdos.
«Sed satis hæc vidisse, satis: mox deinde videnti 850
Nunc animas tibi, quæ potant oblivia, paucas
In fine enumerasse paro, et reineare tenebris.
Hic Marius (nec multa dies jam restat ituro
Ætheream in lucem) veniet tibi origine parva
In longum imperium consul; nec Sulla morari 855
Jussa potest, aut amne diu potare soporo.
Lux vocat, et nulli Divum mutabile fatum.
Imperium hic primus rapiet: sed gloria culpæ,
Quod reddet solus: nec tanto in nomine quisquam
Exsistet, Sullæ qui se velit esse secundum. 860
Ille, hirta cui subrigitur coma fronte, decorum
Et gratum terris Magnus caput: ille Deum gens,
Stelligerum adtollens apicem, Trojanus Iulo
Cæsar avo; quantas moles, quum sede reclusa
Hac tandem erumpent, terraque marique movebunt! 865
Heu miseri, quoties toto pugnabitur orbe!
Nec leviora lues, quam victus, crimina victor.»
Tum juvenis lacrimans: «Restare hæc ordine duro
Lamentor rebus Latiis: sed luce remota
Si nulla est venia, et merito mors ipsa laborat, 870
Perfidiæ Pœnus quibus aut Phlegethontis in undis
Exuret ductor scelus, aut quæ digna renatos
Ales in æternum laniabit morsibus artus?»
«Ne metue, exclamat vates, non vita sequetur
Inviolata virum: patria non ossa quiescent. 875
Namque ubi, fractus opum, magnæ certamine pugnæ
Pertulerit vinci, turpemque orare salutem,
Rursus bella volet Macetum instaurare sub armis.
Damnatusque doli, desertis conjuge fida
Et dulci nato, linquet Carthaginis arces, 880
Atque una profugus lustrabit cærula puppe.
Hinc Cilicis Tauri saxosa cacumina viset.
«Proh! quanto levius mortalibus ægra subire
Servitia, atque hiemes, æstusque, fugamque, fretumque,
Atque famem, quam posse mori! Post Itala bella 885
Assyrio famulus regi, falsusque cupiti
Ausoniæ motus, dubio petet æquora velo;
Donec, Prusiacas delatus segniter oras,
Altera servitia inbelli patietur in ævo,
Et latebram munus regni. Perstantibus inde 890
Æneadis, reddique sibi poscentibus hostem,
Pocula furtivo rapiet properata veneno,
Ac tandem terras longa formidine solvet.»
Hæc vates, Erebique cavis se reddidit umbris.
Tum lætus socios juvenis portumque revisit. 895
LIBER DECIMUS QUARTUS.
ARGUMENTUM.
Silius nunc bellum, a Romanis, Marcello duce, in Sicilia gestum,
commemoraturus, primum hujus insulæ situm, fertilitatem, poetas,
veteres incolas (qui fuere Læstrigones, Cyclopes, Sicani ex Hiberia,
Ligures eo ducti a Siculo, Cretenses cohors Minois, Trojani, Acestes
scilicet et Helymus, Messenii ex Peloponneso, a quibus Zancle dicta
est Messana, et Corinthii, quorum imperator Archias coloniam duxit
Syracusas), loca ignibus subterraneis æstuantia, insulas Æolias, et
tria promontoria recenset; 1-78.
Tum belli causas et originem tradit. Mortuo enim Hierone, miti rege ac
fido Romanorum socio, regnum ad Hieronymum, nepotem ejus, translatum
erat; puerum, vixdum libertatem, nedum dominationem, modice laturum,
inflatumque adsentationibus eorum, qui illum non Hieronis tantum, sed
Pyrrhi etiam regis, materni avi, meminisse jubebant; 79-95.
Qui quum ad Pœnos defecisset, et propter crudelitatem superbiamque cum
omni stirpe regia a conjuratis esset occisus, pars Siculorum Pœnis,
pars Romanis favebat; 96-109.
In hac turbatione rerum variisque animorum motibus M. Claudius
Marcellus Prætor, qui jam ter consul fuerat, classem in Siciliam
adpellit, et, de discordiis civilibus certior factus, bellum comparat;
110-124.
Cum omni exercitu proficiscitur in Leontinos, et facilem ab inbelli
populo victoriam reportat: in qua pugna Asilus, miles Tyrrhenus,
Beryam Pœnum, veterem dominum, jam humi prostratum, adnoscit, et, quia
benigne olim ab eo tractatus erat, a morte revocat; 125-177.
Leontinis expugnatis Marcellus movet extemplo castra ad Syracusas, et
legatis, quos præmiserat, ut pacis conditiones ferrent, re infecta
reversis, terra marique urbs obpugnatur; 178-191.
Auxilia Syracusanis mittunt duce Grospho Messana, Catane, Camarina,
Hybla, Selinus, Myle, Eryx, Centuripæ, Entella, Thapsos, Acræ,
Agyrium, Tyndaris, Agrigentum, Gela, Halæsa, Palici, Acesta, quique
Acim, Hypsam, Alabim, Achaten, Chrysam, Hipparim, Pantagiam et
Symæthum fluvios, adcolunt, præterea Termæ Himerenses et Henna;
192-247.
Romanos contra adjuvant Petræa, Callipolis, Enguion, Hadranum,
Ergetum, Melite, Calacte, Cephalœdis et Tauromenium; 248-257.
Reliquæ Siciliæ urbes a Pœnorum partibus stant, Agathyrna, Trogilos,
Facelinæ Dianæ Fanum, Panormos, Herbesos, Naulocha, Morgentia, Menæ,
Amastra, Tisse, Netum, Mutyce, Achætus, Drepane, Helorus, Triocola,
Arbela, Ietas, Tabæ, Cossyra, Mute, Megara, Gaulum; 258-276.
Syracusæ ipsæ, quæ ex quatuor urbibus maximis constabant, armatorum
multitudine, muris et in primis magno portu, munitissimæ erant, et
præterea militibus memoria victæ olim Atheniensium classis a ducibus
incenditur animus, plebi autem ab Hippocrate et Epicyde, prætoribus,
Carthagine natis et Pœnis materno genere; 277-291.
Marcellus itaque, spe deditionis abscissa, omnem adparatum
obpugnandarum urbium admovet muris, et Cimber turrim Syracusanorum
miræ altitudinis incendio delet; 292-315.
Omnia vero consilia cœptaque Romanorum disjicit ars unius hominis,
Archimedis, celeberrimi spectatoris cæli siderumque, mirabilioris
tamen inventoris ac machinatoris bellicorum tormentorum operumque,
quibus ea, quæ hostes ingenti mole agunt, ipse perlevi momento
ludificatur; 316-352.
Interea adventat classis Punica, quæ, juncta Syracusanæ, cum Romana
concurrit; 353-384.
Inter cunctas naves eminet prætoria Himilconis, qui ipse gubernatorem
Romanum, et mox Taurum, in locum ejus succedentem, sagittis configit;
384-407.
In hanc vero navem Corbulo ex turri, navibus pluribus junctis
inposita, ignes conjicit, quibus ubivis diffusis, Himilco, in minus
navigium ope funis delapsus, e manibus hostium effugit; 408-451.
Bato gubernator pectus suum gladio transigit; 452-461.
Daphnis, formosi pastoris hujus nominis progenies, hauritur flammis;
462-476.
Ornytos in adusto transtro natat; 477-480. et Scyron aquæ innans rostro
navis transfigitur; 481-486.
In ipsum quidem Marcellum impetum faciunt Lilæus et Podætus, juvenis
ferox multarumque artium peritissimus: at illi manus amputantur
bipenni, hic hasta transjicitur; 487-515.
Parte alia navis Punica, in qua Crantor et Polyphemus vehuntur,
concurrit cum Romana, quæ tandem nimio Pœnorum, in eam inruentium,
pondere depressa mergitur; 516-559.
Multis deinde navibus jam igni conreptis Himilco fugam capessit, et
capta hostium navigia ad litus ducuntur; 559-579.
Hac Romanorum victoria Syracusanis animus frangitur, et urbs jam
facilis captu fuisset, nisi subito intoleranda vis æstus, tempore
autumni in locis natura gravibus, genuisset pestilentiam, qua animi
avertuntur a belli consiliis, et multi Romanorum, Siculorum Pœnorumque
absumuntur; 580-617.
Mali hujus vi paulatim inminuta, animum recipiunt Romani, et, quia
ferro potius quam morbo mori cupiunt, summo ardore invadunt urbem, quæ
et primo impetu expugnatur; 618-640.
Victores mœnia ingressi inmensa pretiosarum rerum operumque artis
vetustæ præda potiuntur; 641-665.
Marcellus autem militibus, ut a cædibus temperent, ædificiisque
parcant tam sacris quam profanis, edicit, et lacrimans miseratur
tristem sortem urbis atque Archimedis, quem in tanto tumultu intentum
formis, quas descripserat in pulvere, miles ignarus, quis esset,
interfecerat; 665-679.
Certatim deinde lætantur Romani et Syracusani, illi de victoria, hi de
Marcelli humanitate; 680-684.
Flectite nunc vestros, Heliconis numina, cantus
Ortygiæ pelagus Siculique ad litoris urbes.
Muneris hic vestri labor est, modo Daunia regna
Æneadum, modo Sicanios adcedere portus,
Aut Macetum lustrare domos et Achaia rura, 5
Aut vaga Sardoo vestigia tinguere fluctu,
Vel Tyriæ quondam regnata mapalia genti,
Extremumve diem et terrarum invisere metas.
Sic poscit sparsis Mavors agitatus in oris.
Ergo, age, qua litui, qua ducunt bella, sequamur. 10
Ausoniæ pars magna jacet Trinacria tellus,
Ut semel expugnante Noto et vastantibus undis
Adcepit freta, cæruleo propulsa tridente.
Namque per occultum cæca vi turbinis olim
Inpactum pelagus laceratæ viscera terræ 15
Discidit, et, medio perrumpens arva profundo,
Cum populis pariter convulsas transtulit urbes.
Ex illo, servans rapidus divortia, Nereus
Sævo dividuos conjungi pernegat æstu.
Sed spatium, quod dissociat consortia terræ, 20
Latratus fama est (sic arta intervenit unda)
Et matutinos volucrum tramittere cantus.
Multa solo virtus: jam reddere fœnus aratris,
Jam montes umbrare olea, dare nomina Baccho,
Cornipedemque citum lituis generasse ferendis, 25
Nectare Cecropias Hyblæo adcedere ceras.
Hic et Pæonios arcano sulfure fontes,
Hic Phœbo digna et Musis venerabere vatum
Ora excellentum, sacras qui carmine silvas,
Quique Syracosia resonant Helicona Camena. 30
Promtæ gens linguæ: ast eadem, quum bella cieret,
Portus æquoreis sueta insignire tropæis.
Post dirum Antiphatæ sceptrum et Cyclopia regna,
Vomere verterunt primum nova rura Sicani.
Pyrene misit populos, qui nomen ab amne 35
Adscitum patrio terræ inposuere vacanti.
Mox Ligurum pubes, Siculo ductore, notavit
Possessis bello mutata vocabula regnis.
Nec Cres dedecori fuit adcola: duxerat actos
Mœnibus e centum non fausta ad prælia Minos, 40
Dædaleam repetens pœnam: qui fraude nefanda
Postquam perpetuas judex concessit ad umbras,
Cocalidum insidiis, fesso Minoia turba
Bellandi studio Siculis subsedit in oris.
Miscuerunt Phrygiam prolem Trojanus Acestes, 45
Trojanusque Helymus, structis qui, pube sequuta,
In longum ex sese donarunt nomina muris.
Nec Zanclæa gerunt obscuram mœnia famam,
Dextera quam tribuit posito Saturnia telo.
Sed decus Hennæis haud ullum pulchrius oris, 50
Quam quæ Sisyphio fundavit nomen ab Isthmo,
Et multum ante alias Ephyræis fulget alumnis.
Hic Arethusa suum piscoso fonte receptat
Alpheon, sacræ portantem signa coronæ.
At non æquus amat Trinacria Mulciber antra; 55
Nam Lipare, vastis subter depasta caminis,
Sulfureum vomit exeso de vertice fumum.
Ast Ætna eructat tremefactis cautibus ignis
Inclusi gemitus, pelagique imitata furorem
Murmure per cæcos tonat inrequieta fragores 60
Nocte dieque simul: fonte e Phlegethontis ut atro
Flammarum exundat torrens, piceaque procella
Semiambusta rotat liquefactis saxa cavernis.
Sed quamquam largo flammarum exæstuet intus
Turbine, et adsidue subnascens profluat ignis, 65
Summo cana jugo cohibet (mirabile dictu!)
Vicinam flammis glaciem; æternoque rigore
Ardentes horrent scopuli: stat vertice celsi
Collis hiems, calidaque nivem tegit atra favilla.
Quid referam Æolio regnatas nomine terras? 70
Ventorumque domos, atque addita claustra procellis?
Hic versi penitus Pelopea ad regna Pachyni
Pulsata Ionio respondent saxa profundo;
Hic, contra Libyamque situm Caurosque furentes,
Cernit devexas Lilybæon nobile Chelas. 75
At, qua diversi lateris frons tertia terris
Vergit in Italiam prolato ad litora dorso,
Celsus arenosa tollit se mole Pelorus.
His longo mitis placide dominator in ævo
Præfuerat terris Hieron, tractare sereno 80
Imperio vulgum pollens, et pectora nullo
Parentum exagitare metu, pactamque per aras
Haud facilis temerare fidem, socialia jura
Ausoniis multos servarat casta per annos.
Verum, ubi fata virum fragili solvere senecta, 85
Primævo cessit sceptrum exitiale nepoti,
Et placida indomitos adcepit regia mores.
Namque, bis octonis nondum rex præditus annis,
Caligare alto in solio, nec pondera regni
Posse pati, et nimium fluxis confidere rebus. 90
Jamque brevi nullum, delicta tuentibus armis,
Fas notum, ignotumque nefas: vilissima regi
Cura pudor: tam præcipiti materna furori
Pyrrhus origo dabat stimulos, proavique superbum
Æacidæ genns, atque æternus carmine Achilles. 95
Ergo ardor subitus Pœnorum incepta fovendi:
Nec sceleri mora: conjungit nova fœdera, pacto,
Cederet ut Siculis victor Sidonius oris.
Sed stabant pœnæ, tumulumque negabat Erinnys,
Qua modo pactus erat socium non cernere, terra. 100
Sævos namque pati fastus, juvenemque cruento
Flagrantem luxu, et miscentem turpia diris,
Haud ultra faciles, quos ira metusque coquebat,
Jurati obtruncant; nec jam modus ensibus: addunt
Femineam cædem, atque insontum rapta sororum 105
Corpora prosternunt ferro; nova sævit in armis
Libertas, jactatque jugum: pars Punica castra,
Pars Italos et nota volunt; nec turba furentum
Defit, quæ neutro sociari fœdere malit.
Tali Trinacriæ motu, rebusque Sicanis 110
Exitio regis trepidis, sublimis honore
(Tertia nam Latios renovarat purpura fasces)
Marcellus classem Zanclæis adpulit oris.
Atque ubi cuncta viro, cædesque exposta tyranni,
Ambiguæque hominum mentes, Carthaginis arma 115
Quos teneant, et quanta, locos, quod vulgus amicum
Duret Trojugenis, quantos Arethusa tumores
Concipiat, perstetque suas non pandere portas:
Incumbit bello, ac totam per proxima raptim
Armorum effundit flammato pectore pestem. 120
Non aliter Boreas, Rhodopes a vertice præceps
Quum sese inmisit, decimoque volumine pontum
Expulit in terras, sequitur cum murmure molem
Ejecti maris, et stridentibus adfremit alis.
Prima Leontinos vastarunt prælia campos, 125
Regnatam diro quondam Læstrigone terram.
Instabat ductor, cui tarde vincere Graias
Par erat, ac vinci, turmas: ruit æquore toto;
(Femineum credas maribus concurrere vulgum)
Et Cereri placitos fecundat sanguine campos. 130
Sternuntur passim; pedibusque evadere letum
Eripuit rapidus Mavors; ut cuique salutem
Promisit fuga, præveniens dux occupat ense.
«Ite, gregem metite inbellem, ac subcidite ferro,
Clamat, cunctantes urguens umbone catervas. 135
Pigro luctandi studio certamen in umbra
Molle pati docta, et gaudens splendescere olivo,
Stat, mediocre decus vincentum, ignava juventus:
Hæc laus sola datur, si viso vincitis hoste.»
Ingruit, audito ductore, exercitus omnis; 140
Solaque, quod superest secum certamina norunt,
Quis dextra antistet, spoliisque excellat opimis.
Euboici non, per scopulos inlisa Caphareo,
Euripi magis unda furit; pontumve sonantem
Ejicit angusto violentius ore Propontis; 145
Nec fervet majore fretum rapiturque tumultu,
Quod ferit Herculeas extremo Sole columnas.
Mite tamen dextræ decus inter prælia tanta
Enituit fama: miles Tyrrhenus (Asilo
Nomen erat), captus quondam ad Trasymena fluenta, 150
Servitium facile et dominantis mollia jussa
Expertus Beryæ, patrias remearat ad oras
Sponte faventis heri; repetitisque inpiger armis
Tum veteres Siculo casus Mavorte piabat:
Atque is, dum medios inter fera prælia miscet, 155
Inlatus Beryæ, cui, pacta ad regia misso
Pœnorum a populis, sociataque bella gerenti,
Ærato cassis munimine clauserat ora,
Invadit ferro juvenem, trepideque ferentem
Instabiles retro gressus prosternit arena. 160
At miser, audita victoris voce, trementem
Cunctantemque animam Stygia ceu sede reducens,
Cassidis a mento malefidæ vincula rumpit,
Jungebatque preces, atque addere verba parabat.
Sed, subito adspectu et noto conterritus ore, 165
Tyrrhenus ferrumque manu revocavit, et ultro
Talia cum gemitu lacrimis effudit obortis:
«Ne, quæso, supplex lucem dubiusque precare;
Fas hostem servare mihi: multo optimus ille
Militiæ, cui postremum est primumque, tueri 170
Inter bella fidem: tu letum evadere nobis
Das prior, et servas nondum servatus ab hoste.
Haud equidem indignum memet, quæ tristia vidi,
Abnuerim, dignumque iterum in pejora revolvi;
Si tibi per medios ignes mediosque per enses 175
Non dederit mea dextra viam.» Sic fatur, et ultro
Adtollit, vitaque exæquat munera vitæ.
At, compos Sicula primum certaminis ora
Cœpti, Marcellus victricia signa, quieto
Agmine progrediens, Ephyræa ad mœnia vertit. 180
Inde Syracosias castris circumdedit arces.
Sed ferri languebat amor: sedare monendo
Pectora cæca virum, atque iras evellere avebat.
Nec (renuant si forte sibi, et si mitia malle
Credant esse metum) laxis servatur omissa 185
Obsidio claustris: quin contra intentior ipse
Invigilat cautis, frontem inperterritus, armis;
Et struit arcana necopina pericula cura.
Haud secus Eridani stagnis ripave Caystri
Innatat albus olor, pronoque inmobile corpus 190
Dat fluvio, et pedibus tacitas eremigat undas.
Interea, dum incerta labat sententia clausis,
Exciti populi atque urbes socia arma ferebant:
Incumbens Messana freto, minimumque revulsa
Discreta Italia, atque Osco memorabilis ortu: 195
Tum Catane, nimium ardenti vicina Typhœo,
Et generasse Pios quondam celeberrima Fratres,
Et, cui non licitum fatis, Camarina, moveri.
Tum, quae nectareis vocat ad certamen Hymetton,
Audax Hybla, favis, palmæque arbusta Selinus: 200
Et, justi quondam portus, nunc litore solo
Subsidium infidum fugientibus æquora, Myle.
Nec non altus Eryx, nec non et vertice celso
Centuripæ, largoque virens Entella Lyæo,
Entella, Hectoreo dilectum nomen Acestæ. 205
Non Thapsos, non e tumulis glacialibus Acræ
Defuerunt: Agyrina manus, geminoque Lacone
Tyndaris adtollens sese adfluit: altor equorum
Mille rapit turmam, atque hinnitibus aera flammat,
Pulveream volvens Agragas ad inania nubem. 210
Ductor Grosphus erat, cujus cælata gerebat
Taurum parma trucem, pœnæ monimenta vetustæ.
Ille, ubi torreret subjectis corpora flammis,
Mutabat gemitus mugitibus; actaque veras
Credere erat stabulis armenta effundere voces. 215
Haud inpune quidem: nam diræ conditor artis
Ipse suo moriens inmugit flebile tauro.
Venit, ab amne trahens nomen, Gela; venit Halæsa,
Et, qui præsenti domitant perjura, Palici,
Pectora supplicio; Trojanaque venit Acesta; 220
Quique per Ætnæos Acis petit æquora fines,
Et dulci gratam Nereida perluit unda.
Æmulus ille tuo quondam, Polypheme, calori,
Dum fugit agrestem violenti pectoris iram,
In tenues liquefactus aquas evasit et hostem, 225
Et tibi victricem Galatea inmiscuit undam.
Nec non qui potant Hypsamque Alabimque sonoros,
Et perlucentem splendenti gurgite Achaten:
Qui fontes, vage Chrysa, tuos, et pauperis alvei
Hipparin, ac facilem superari gurgite parco 230
Pantagiam, rapidique colunt vada flava Symæthi.
Litora Thermarum, prisca dotata Camena,
Armavere suos, qua mergitur Himera ponto
Æolio; nam dividuas se scindit in oras;
Nec minus occasus petit incita, quam petit ortus. 235
Nebrodes gemini nutrit divortia fontis,
Quo mons Sicania non surgit ditior umbræ.
Henna Deum lucis sacram dedit ardua dextram:
Hic specus, ingentem laxans telluris hiatum,
Cæcum iter ad manes tenebroso limite pandit, 240
Qua novus ignotas Hymenæus venit in oras.
Hac Stygius quondam, stimulante Cupidine, rector
Ausus adire diem, mæstoque Acheronte relicto
Egit in inlicitas currum per inania terras.
Tum rapta præceps Hennæa virgine flexit 245
Adtonitos cæli visus lucemque paventes
In Styga rursus equos, et prædam condidit umbris.
Romanos Petræa duces, Romana petivit
Fœdera Callipolis, lapidosique Enguion arvi,
Hadranum, Ergetiumque simul, telaque superba 250
Lanigera Melite, et litus piscosa Calacte,
Quæque procelloso Cephalœdias ora profundo
Cæruleis horret campis pascentia cete,
Et qui, conreptas sorbentem vorticis haustu,
Atque iterum e fundo jaculantem ad sidera, puppes, 255
Tauromenitana cernunt de sede Charybdim.
Hæc Latium manus et Laurentia signa movebat.
Cetera Elissæis aderat gens Sicana votis.
Mille Agathyrna dedit, perflataque Trogilos Austris,
Mille Thoanteæ sedes Facelina Dianæ. 260
Tergemino venit numero fecunda Panormos;
Seu silvis sectere feras; seu retibus æquor
Verrere, seu cælo libeat traxisse volucrem.
Non Herbesos iners, non Naulocha pigra pericli
Sederunt; non frondosis Morgentia campis 265
Abstinuit Marte infido: comitata Menæis
Venit Amastra viris, et parvo nomine Tisse,
Et Netum, et Mutyce, pubesque liquentis Achæti.
Sidonios Drepane, atque undæ clamosus Helorus,
Et mox servili vastata Triocala bello, 270
Sidonios Arbela ferox, et celsus Ietas,
Et bellare Tabas docilis, Cossyraque parva,
Nec major Megara Mute concordibus ausis
Juvere, et strato Gaulum spectabile ponto,
Quum sonat Halcyones cantu, nidosque natantes 275
Inmota gestat, sopitis fluctibus, unda.
Ipsa Syracusæ patulos urbs incluta muros
Milite conlecito variisque inpleverat armis.
Ductores facilem inpelli, lætamque tumultus
Vaniloquo plebem furiabant insuper ore: 280
Numquam hoste intratos muros, et quatuor arces,
Et Salaminiacis quantam Eoisque tropæis
Ingenio portus urbs invia fecerit umbram,
Spectatum proavis: ter centum ante ora triremes
Unum naufragium, mersasque inpune profundo 285
Clade pharetrigeri subnixas regis Athenas.
Flammabant vulgum geniti Carthagine fratres,
Pœni matre genus; sed quos, sub crimine pulsus
Urbe Syracosia, Libycis eduxerat oris
Trinacrius genitor, geminaque a stirpe parentum 290
Astus miscebant Tyrios levitate Sicana.
Quæ cernens ductor, postquam inmedicabile visum
Seditio, atque ultro bellum surgebat ab hoste,
Testatus Divos Siculorum, amnesque, lacusque,
Et fontes, Arethusa, tuos, ad bella vocari 295
Invitum, quæ sponte diu non sumserit, hostem
Induere arma sibi, telorum turbine vasto
Adgreditur muros, atque armis intonat urbi.
Par omnes simul ira rapit, certantque, ruuntque.
Turris, multiplici surgens ad sidera tecto, 300
Exibat, tabulata decem cui crescere Graius
Fecerat, et multas nemorum consumserat umbras.
Armatam hinc igni pinum et devolvere saxa
Certabant, calidæque picis diffundere pestem.
Huic procul ardentem jaculatus lampada Cimber 305
Conjicit, et lateri telum exitiabile figit.
Pascitur adjuto Vulcanus turbine venti,
Gliscentemque trahens turris per viscera labem,
Perque altam molem, et toties crescentia tecta,
Scandit ovans, rapidusque vorat crepitantia flammis 310
Robora, et, ingenti simul exundante vapore
Ad cælum, victor nitentia culmina lambit.
Inplentur fumo, et nebula caliginis atræ
(Nec cuiquam evasisse datur) ceu fulminis ictu
Conreptæ rapido in cineres abiere ruinæ. 315
Par contra pelago miseris fortuna carinis.
Namque ubi se propius tectis urbique tulere,
Qua portus muris pacatas adplicat undas,
Inprovisa novo pestis conterruit astu.
Trabs fabre teres, atque, erasis undique nodis, 320
Navali similis malo, præfixa gerebat
Uncæ tela manus: ea celso ex aggere muri
Bellantes curvi rapiebat in aera ferri
Unguibus, et mediam revocata ferebat in urbem.
Nec solos vis illa viros, quin sæpe triremem 325
Belligeræ rapuere trabes, quum desuper actum
Incuterent puppi chalybem morsusque tenaces.
Qui, simul adfixo vicina in robora ferro,
Sustulerant sublime ratem (miserabile visu!),
Per subitum rursus laxatis arte catenis 330
Tanta præcipitem reddebant mole profundo,
Ut totam haurirent undæ cum milite puppem.
His super insidiis angusta foramina murus
Arte cavata dabat, per quæ confundere tela
Tutum erat, obposito mittentibus aggere valli. 335
Nec sine fraude labos, arta ne rursus eodem
Spicula ab hoste via vicibus contorta redirent.
Calliditas Graia, atque astus pollentior armis
Marcellum, tantasque minas, terraque marique
Arcebat, stabatque ingens ad mœnia bellum. 340
Vir fuit Isthmiacis decus inmortale colonis,
Ingenio facile ante alios telluris alumnos,
Nudus opum; sed cui cælum terræque paterent.
Ille novus pluvias Titan ut proderet ortu
Fuscatis tristis radiis: ille hæreat, anne 345
Pendeat instabilis tellus; cur fœdere certo
Hunc adfusa globum Tethys circumliget undis,
Noverat, atque una pelagi lunæque labores,
Et pater Oceanus qua lege effunderet æstus.
Non illum mundi numerasse capacis arenas 350
Vana fides: puppes etiam constructaque saxa
Feminea traxisse ferunt contra ardua dextra.
Hic dum Italum ductorem astu Teucrosque fatigat,
Adnabat centum late Sidonia velis
Classis subsidio, et scindebat cærula rostris. 355
Erigitur subitas in spes Arethusia proles,
Adjungitque suas, portu progressa, carinas.
Nec contra Ausonius tonsis aptare lacertos
Addubitat, mersisque celer fodit æquora remis.
Verberibus torsere fretum: salis icta frequenti 360
Albescit pulsu facies, perque æquora late
Spumat canenti sulcatus gurgite limes.
Insultant pariter pelago: ac Neptunia regna
Tempestate nova trepidant: tum vocibus æquor
Personat, et clamat scopulis clamoris imago. 365
Ac jam diffusus vacua bellator in unda
Cornibus ambierat patulos ad prælia fluctus,
Navali claudens humentem indagine campum.
At simili curvata sinu diversa ruebat
Classis, et artabat lunato cærula gyro. 370
Nec mora: terrificis sævæ stridoribus æris,
Per vacuum late cantu resonante profundum,
Incubuere tubæ, quis excitus æquore Triton
Expavit tortæ certantia murmura concbæ.
Vix meminere maris; tam vasto ad prælia nisu 375
Incumbunt proni, positisque in margine puppis
Extremæ plantis nutantes spicula torquent,
Sternitur effusis pelagi media area telis,
Celsaque anhelatis exsurgens ictibus alnus
Cærula nigranti findit spumantia sulco. 380
Ast aliæ latere atque incussi roboris ictu
Detergent remos: aliæ per viscera pinus
Tramissis ipso retinentur vulnere rostris,
Quo retinent. Medias inter sublimior ibat
Terribilis visu puppis, qua nulla per omne 385
Egressa est Libycis major navalibus ævum.
Sed quater hæc centum numeroso remige pontum
Pulsabat tonsis; veloque superba capaci
Quum rapidum hauriret Borean, et cornibus omnes
Conligeret flatus, lento se robore agebat, 390
Intraret fluctus solis si pulsa lacertis.
Procurrunt levitate agili, docilesque regentis
Audivisse manum, Latio cum milite puppes.
Has ut per lævum venientes æquor Himilco
In latus obliquas, jussamque incurrere proram 395
Conspexit, propere Divis in vota vocatis
Æquoris, intento volucrem de more sagittam
Adsignat nervo: utque oculis libravit in hostem,
Et calamo monstravit iter, diversa relaxans
Brachia, deduxit vultu comitante per auras 400
In vulnus telum, ac residentis puppe magistri
Adfixit plectro dextram; nec deinde regenda
Puppe manus valuit, flectenti inmortua clavo.
Dumque ad opem adcurrit ceu capta navita puppe,
Ecce iterum fatoque pari nervoque sagitta, 405
In medium perlapsa globum, transverberat ictu
Orba gubernacli subeuntem munera Taurum.
Inrumpit Cumana ratis, quam Corbulo ductor
Lectaque complebat Stabiarum litore pubes.
Numen erat celsæ puppis vicina Dione. 410
Sed superingestis propior quæ subdita telis
Bella capessebat, media subsedit in unda,
Divisitque fretum: clamantum spumeus ora
Nereus inplet aquis, palmæque, trahente profundo,
Luctantum frustra summis in fluctibus exstant. 415
Hic, audax ira, magno per cærula saltu
Corbulo transgressus (nam textam robore turrim
Adpulerant nexæ ferri compage triremes)
Evadit tabulata super, flammaque comantem
Multifida pinum celso de culmine quassat. 420
Inde atros alacer pastosque bitumine torquet,
Amentante Noto, Pœnorum aplustribus ignes.
Intrat diffusos pestis Vulcania passim,
Atque inplet dispersa foros: trepidatur omisso
Summis remigio; sed enim tam rebus in artis 425
Fama mali nondum tanti penetrarat ad imos.
At rapidus fervor, per pingues unguine tædas
Inlapsus, flammis victricibus insonat alveo.
Qua nondum tamen inpulerat vim Dardana lampas,
Parcebatque vapor, saxorum grandine dirus 430
Arcebat, fatumque ratis retinebat Himilco.
Hic miser, igniferam dum ventilat aere pinum,
Murali saxo per lubrica sanguine transtra
Volvitur in fluctus, Lychæi vulnere, Cydnus.
Fax nidore gravi fœdavit comminus auras, 435
Ambusto instridens pelago. Ferus inde citatum
Missile adorata contorquet Sabrata puppe.
Hammon numen erat Libycæ gentile carinæ,
Cornigeraque sedens spectabat cærula fronte,
«Fer, pater, adflictis, fer, ait, Garamantice vates, 440
Rebus opem, inque Italos da certa effundere tela.»
Has inter voces tremulo venit agmine cornus,
Et Neptunicolæ transverberat ora Telonis.
Urguebant nihilo levius jam in limine mortis,
Quos fuga præcipites partem glomerarat in unam 445
Puppis adhuc vacuam tædæ: sed proxima cursu
Fulmineo populatus inevitabilis ardor
Conreptam flammis involvit ovantibus alnum.
Primus, ope æquorei funis delapsus in undas,
Qua nondum Stygios glomerabat Mulciber æstus, 450
Ambustus socium remis aufertur Himilco.
Proxima nudarunt miserandi fata Batonis
Desertam ductore ratem: bonus ille per artem
Crudo luctari pelago, atque exire procellas.
Idem, quid Boreas, quid vellet crastinus Auster, 455
Anteibat: nec pervigilem tu fallere vultum,
Obscuro quamvis cursu, Cynosura, valeres.
Is, postquam adversis nullus modus, «Adcipe nostrum,
Hammon, sanguinem, ait, spectator cladis iniquæ.»
Atque, acto in pectus gladio, dextra inde cruorem 460
Excipit, et large sacra inter cornua fundit.
Hos inter Daphnis, deductum ab origine nomen
Antiqua, fuit infelix, cui linquere saltus,
Et mutare casas infido marmore visum.
At princeps generis quanto majora paravit 465
Intra pastorem sibi nomina! Daphnin amarunt
Sicelides Musæ: dexter donavit avena
Phœbus Castalia, et jussit, projectus in herba
Si quando caneret, lætos per prata, per arva
Ad Daphnin properare greges, rivosque silere. 470
Ille ubi, septena modulatus arundine carmen,
Mulcebat silvas, non umquam tempore eodem
Siren adsuetos effudit in æquore cantus;
Scyllæi tacuere canes; stetit atra Charybdis;
Et lætus scopulis audivit jubila Cyclops. 475
Progeniem hauserunt et nomen amabile flammæ.
Innatat ecce super transtris fumantibus asper
Ornytos, ac longam sibimet facit æquore mortem;
Qualis Oiliades, fulmen jaculante Minerva,
Surgentes domuit fluctus ardentibus ulnis. 480
Transigitur valida medius, dum se adlevat, alni
Cuspide Marmarides Scyron: pars subnatat unda
Membrorum, pars exstat aquis; totumque per æquor
Portatur, rigido (miserandum) inmortua rostro.
Adcelerant puppes utrimque, atque ora ruentum 485
Sanguinei feriunt remorum adspergine rores.
Ipse adeo senis ductor Rhœteius ibat
Pulsibus, et valido superabat remige ventos.
Quam rapidis puppem manibus frenare Lilæus
Dum tentat, sæva truncatur membra bipenni, 490
Ac fert hærentes trabibus ratis incita palmas.
Sicania Æoliden portabant transtra Podætum.
Hic, ævo quamquam nondum excessisset ephebos
Seu lævi traxere Dei, seu fervida corda
(Nec sat maturus laudum) bellique cupido, 495
Arma puer niveis aptarat picta lacertis,
Et freta gaudebat celsa turbare Chimæra.
Jamque super Rutula, super et Garamantide pinu
Ibat ovans, melior remo meliorque sagitta:
Et jam turrigerum demerserat æquore Nessum; 500
(Heu puero malesuada rudi nova gloria pugnæ!)
Dum cristam galeæ trucis exuviasque precatur
De duce Marcello Superos temerarius, hasta.
Excepit raptim vulnus letale remissa.
Proh! qualis! seu splendentem sub sidera nisu 505
Exigeret discum, jaculo seu nubila supra
Surgeret, aligeras ferret seu pulvere plantas
Vix tacto, vel dimensi spatia inproba campi
Transiret velox saltu, decuere labores.
Sat prorsus, sat erat decoris discrimine tuto, 510
Sat laudis: cur fata, puer, majora petebas?
Illum, ubi labentem pepulerunt tela sub undas,
Ossa Syracosio fraudatum naufraga busto,
Fleverunt freta, fleverunt Cyclopia saxa,
Et Cyane, et Anapus, et Ortygie Arethusa. 515
Parte alia Perseus (puppem hanc Tiberinus agebat)
Quaque vehebatur Crantor Sidonius, Io
Concurrunt: injecta ligant hinc vincula ferri,
Atque illinc, steteruntque rates ad prælia nexæ.
Nec jaculo aut longe certatur arundine fusa: 520
Comminus et gladio terrestria prælia miscent.
Perrumpunt Itali, qua cædes prima reclusit,
Monstravitque viam: vastas et mole catenas
Hortatur socios et vincla abrumpere ferri,
Ac parat hostili resoluta puppe receptos 525
Avehere, et paribus pelago diducere ab armis.
Ætnæo Polyphemus erat nutritus in antro;
Atque inde antiquæ nomen feritatis amabat.
Ubera præbuerat parvo lupa: corporis alti
Terribilis moles, mens aspera, vultus in ira 530
Semper, et ad cædes Cyclopia corde libido.
Isque relaxatis membrorum pondere vinclis
Inpulerat puppim, et mergebat gurgite tonsas,
Duxissetque ratem, pressa Laronius hasta
Ni propere duro nitentem exsurgere velox 535
Adfixet transtro: vix morte incepta remittit.
Namque manus servat dum suetos languida ductus,
Ignavum summa traxit super æquora remum.
Perculsi cuneo Pœni densentur in unum,
Quod caret hoste, latus; subito quum pondere victus, 540
Insiliente mari, submergitur alveus undis.
Scuta virum, cristæque, et inerti spicula ferro,
Tutelæque Deum fluitant: hic robore fracto
Pugnat inops chalybis, seseque in prælia rursus
Armat naufragio: remis male fervidus ille 545
Festinat spoliare ratem, discrimine nullo
Nautarum interdum convulsa sedilia torquens.
Non plectro ratis, aut frangendæ in vulnera proræ
Parcitur, et pelago repetuntur nantia tela.
Vulneribus patulis intrat mare: mox sua ponto. 550
Singultante anima propulsa refunditur unda.
Nec desunt, qui conreptos amplexibus artis
Inmergant pelago, et, jaculis cessantibus, hostem
Morte sua perimant: remeantum gurgite mentes
Crudescunt, ac pro ferro stat fluctibus uti. 555
Haurit sanguineus contorta cadavera vortex.
Hinc clamor, gemitus illinc, mortesque, fugæque,
Remorumque fragor, flictuque sonantia rostra.
Perfusum bello fervet mare: fessus acerbis
Terga fuga celeri Libyæ convertit ad oras, 560
Exigua sese furatus Himilco carina.
Concessere mari tandem Graiusque Libysque,
Et jam captivæ vinclis ad litora longo
Ordine ducuntur puppes; flagrantibus alto
Stant aliæ tædis: splendet lucente profundo 565
Mulciber, et tremula vibratur imagine pontus.
Ardet nota fretis Cyane, pennataque Siren.
Ardet et Europe nivei sub imagine tauri
Vecta Jovi, ac prenso tramittens æquora cornu;
Et quæ, fusa comas; curvum per cærula piscem 570
Nereis humenti moderatur roscida freno.
Uritur undivagus Python, et corniger Hammon,
Et, quæ Sidonios vultus portabat Elissæ,
Bis ternis ratis ordinibus grassata per undas.
At vinclis trahitur cognata in litora Anapus, 575
Gorgoneasque ferens ad sidera Pegasus alas.
Ducitur et Libyæ puppis signata figuram,
Et Triton captivus, et ardua rupibus Ætne,
Spirantis rogus Enceladi, Cadmeaque Sidon.
Nec mora, quin trepidos hac clade inrumpere muros 580
Signaque ferre Deum templis jam jamque fuisset,
Ni subito inportuna lues inimicaque pestis,
Invidia Divum pelagique labore, parata,
Polluto, miseris rapuisset gaudia, cælo.
Criniger æstiferis Titan fervoribus auras, 585
Et patulam Cyanen lateque palustribus undis
Stagnantem Stygio Cocyti obplevit odore,
Temporaque auctumni, lætis florentia donis,
Fœdavit, rapidoque adcendit fulminis igni.
Fumabat crassus nebulis caliginis aer: 590
Squalebat tellus, vitiato fervida dorso;
Nec victum dabat, aut ullas languentibus umbras;
Atque ater picea vapor exspirabat in æthra.
Vim primi sensere canes: mox nubibus atris
Fluxit deficiens penna labente volucris: 595
Inde feræ silvis sterni: tum serpere labes
Tartarea, atque haustis populari castra maniplis.
Arebat lingua, et gelidus per viscera sudor
Corpore manabat tremulo: descendere fauces
Abnuerant siccæ jussorum alimenta ciborum. 600
Aspera pulmonem tussis quatit, et per anhela
Igneus efflatur sitientum spiritus ora.
Lumina, ferre gravem vix subficientia lucem,
Unca nare jacent, saniesque inmixta cruore
Exspuitur, membrisque cutis tegit ossa peresis. 605
Heu dolor! insignis notis bellator in armis
Ignavo rapitur leto! jactantur in ignem
Dona superba virum, multo Mavorte parata!
Subcubuit medicina malis: cumulantur acervo
Labentum, et magno cineres sese aggere tollunt. 610
Passim etiam deserta jacent inhumataque late
Corpora, pestiferos tetigisse timentibus artus.
Serpit pascendo crescens Acherusia pestis,
Nec leviore quatit Trinacria mœnia luctu,
Pœnorumque parem castris fert atra laborem. 615
Æquato par exitio, et communis ubique
Ira Deum, atque eadem leti versatur imago.
Nulla tamen Latios fregit vis dura malorum,
Incolumi ductore, viros, clademque rependit
Unum inter strages tutum caput: ut gravis ergo 620
Primum letiferos repressit Sirius æstus,
Et minuere avidæ mortis contagia pestes;
Ceu, sidente Noto quum se maria alta reponunt,
Propulsa invadit piscator cærula cymba;
Sic tandem ereptam morbis grassantibus armat 625
Marcellus pubem, lustratis rite maniplis.
Circumstant alacres signa, auditisque tubarum
Respirant læti clangoribus: itur in hostem;
Et, si fata ferant, juvat inter prælia ferro
Posse mori: socium miseret, qui sorte pudenda 630
In morem pecudum effudere cubilibus atris
Inlaudatam animam; tumulos inhonoraque busta
Respiciunt, et, vel nullo jacuisse sepulcro,
Quam debellari morbis, placet. Ardua primus
Ad muros dux signa rapit: tenuata jacendo 635
Et macie galeis abscondunt ora, malusque,
Ne sit spes hosti, velatur casside pallor.
Infundunt rapidum convulsis mœnibus agmen,
Condensique ruunt: tot bellis invia tecta,
Totque uno introitu capiuntur militis arces. 640
Totum, qua vehitur Titan, non ulla per orbem
Tum sese Isthmiacis æquassent oppida tectis.
Tot delubra Deum, totque intra mœnia portus;
Adde fora, et celsis subgesta theatra columnis,
Certantesque mari moles; adde ordine longo 645
Innumeras spatioque domos æquare superbas
Rura: quid, inclusos porrecto limite longis
Porticibus, sacros juvenum certamine lucos?
Quid tot captivis fulgentia culmina rostris;
Armaque fixa Deis, aut quæ Marathonius hostis 650
Perdidit, aut Libya quæ sunt advecta subacta?
Hic Agathocleis sedes ornata tropæis:
Hic mites Hieronis opes: hic sancta vetustas
Artificum manibus: non usquam clarior illo
Gloria picturæ seclo: non æra juvabat 655
Quem adcire ex Ephyre: fulvo certaverit auro
Vestis, spirantes referens subtemine vultus,
Quæ radio cælat Babylon, vel murice picto
Læta Tyros, quæque Attalicis variata per artem
Aulæis scribuntur acu, aut Memphitide tela. 660
Jam simul argento fulgentia pocula, mixta
Quîs gemma quæsitus honos, simulacra Deorum
Numen ab arte datum servantia: munera rubri
Præterea ponti, depexaque vellera ramis,
Femineus labor. His tectis opibusque potitus 665
Ausonius ductor, postquam sublimis ab alto
Aggere despexit trepidam clangoribus urbem,
Inque suo positum nutu, stent mœnia regum,
An nullos oriens videat lux crastina muros,
Ingemuit nimium juris, tantumque licere 670
Horruit, et, propere revocata militis ira,
Jussit stare domos, indulgens templa vetustis
Incolere atque habitare Deis: sic parcere victis
Pro præda fuit, et sese contenta, nec ullo
Sanguine pollutis plausit Victoria pennis. 675
Tu quoque, ductoris lacrimas memorande tulisti
Defensor patriæ, meditantem in pulvere formas,
Nec turbatum animi, tanta feriente ruina.
At reliquum vulgus, resoluta in gaudia mente,
Certarunt victi victoribus: æmulus ipse 680
Ingenii Superum servando condidit urbem.
Ergo exstat seclis, stabitque insigne tropæum,
Et dabit antiquos ductorum noscere mores.
Felices populi! si, quondam ut bella solebant,
Nunc quoque inexhaustas pax nostra relinqueret urbes. 685
At ni cura viri, qui nunc dedit otia mundo,
Effrenum arceret populandi cuncta furorem,
Nudassent avidæ terrasque fretumque rapinæ.
LIBER DECIMUS QUINTUS.
ARGUMENTUM.
Cnæo et Publio Scipionibus in Hispania cæsis, Senatus Rom. de duce,
qui in eorum subcedat locum, deligendo consilia agitat, precibusque ad
Deos fusis solliciti exspectant Patres, ut, qui imperium in Hispaniam
audeant adcipere, nomina profiteantur; 1-9.
P. Cornelius Scipio, Publii, qui in Hispania ceciderat, filius,
quatuor et viginti ferme annos natus, illud quidem petere gestit, ut
patris patruique necem ulciscatur; sed absterretur consiliis
cognatorum, qui juvenilem respiciunt ætatem, horrentque et funestam
domus fortunam, et gentem terramque mali ominis, ubi inter sepulcra
parentis ac patrui res gerendæ sint, et hostes, qui duos summos
imperatores devicerint animosque conlegerint secundo Marte; 10-17.
Juveni in inpluvio domus sub lauri umbra hæc secum reputanti
fluctuantique animo subito per aerem adlapsæ _Voluptas_ ac _Virtus_
diverso oris vestisque habitu adparent, et utraque dat operam, ut eam
blande adpellando deleniat; 18-31.
Voluptas, argumentis ex Epicureorum disciplina petitis, dissuadet
militiam, vitamque mollem, otiosam, bellicis publicisque negotiis,
periculis ac curis vacuam, omnibusque voluptatibus diffluentem
commendat; 32-67.
Virtus contra, secundum doctrinam Stoicorum, de divina animi humani
origine, de hominum præ ceteris animalibus præstantia, de inani
brevique voluptatis fructu et malis, quæ inde nascantur, de veris ac
perennibus præmiis virtuti propositis, disputat, et ad studium laudis
patriæque defensionem exhortatur; 68-120.
Hæc præcepta juveni adrident, et Voluptas irata in nubes se tollit;
121-128.
Scipio igitur, Virtutis instinctus monitis, imperium, quod nemo sibi
deposcere audet, palam profitetur se petere, et ora in se convertit
omnium, qui patrem ejus aut patruum revixisse et renatum sibi
opinantur; 129-134.
Impetus quidem animorum et ardor mox residet, silentio orto ac tacita
cogitatione, quanta moles rerum quantumque imperium ætati haudquaquam
maturæ permittatur: sed eum excitant rursus fausta omina anguis
occidentem versus per aerem volantis, et tonitru, quo cælum bis terque
contremit; 135-145.
Iis confirmati omnes Scipioni imperium esse in Hispania jubent, et
certatim dant nomina; 146-151.
Ille itaque, precibus ad Neptunum missis, cum classe oram Tusci
Ligusticique maris, Alpes ac Gallicum sinum, et deinde Pyrenei
promont. et Emporias prætervectus, Tarraconem proficiscitur, ubi naves
subduci jubet; 152-179.
Ibidem ei in somno obfertur species parentis, qui filio vehementer
auctor est, ut prius quam tres Pœnorum duces, qui trifariam exercitus
in diversissimas regiones distraxerint, castra conjungant, Carthaginem
Novam obpugnet, urbem opulentissimam omnium in Hispania, ac insignem
præterea portu, celso situ et ubertate agrorum; 180-199.
Eo itaque raptim ducitur agmen, eodemque tempore, quo ad mœnia subit,
C. Lælius cum classe intrat portum; 200-231.
Contra Aris, Pœnorum dux, arcem militibus insidet, et urbs potissimum
altitudine murorum defenditur: raræ enim scalæ iis æquari possunt, et,
quo quæque altiores, eo infirmiores sunt, ipsoque hominum, qui
adscendunt, onere franguntur; 232-236.
Verum Scipio, ubi comperit, æstum decedere, et, qua parte stagnum
claudat urbem, facilem per illud pedibus ad mœnia transitum dari, eo
secum armatos ducit, et, nulla ibi hostium statione aut custodia
obposita, sine certamine Carthaginem uno die capit; 237-250.
Postridie Neptuno Jovique tauros mactat, et militibus, prout cuique
meritum virtusque fuerat, ante omnes vero C. Lælio, dat dona; 251-262.
Tum prædam dividit, et adultam virginem eximia forma principi Hispaniæ
adolescenti, cui ea desponsa erat, inviolatam reddit: quæ continentia
ac benignitas in convivio amplissimis a Lælio laudibus celebratur;
263-285.
Interea Philippus, Macedonum rex, fœdere cum Pœnis Acarnanibusque
junctus, bellum infert Ætolis, sociis Romanorum, subitamque
expeditionem facit in fines Epiri, Illyrici ac Græciæ; 286-311.
Idem tamen sæpius in Macedoniam, a Dardanis aliisque hostibus
infestatam, retro concedit, nec nisi finitimam Græciam bello vexat,
donec, terra marique a Romanis victus, pacem petere cogitur; 312-319.
Eodem tempore Tarentus per proditionem recipitur a Fabio Maximo, in
cujus exercitu erat frater mulierculæ, quam præfectus præsidii perdite
amabat; 320-333.
Anno autem insequenti in Apulia cæditur M. Claudius Marcellus consul
et vir fortissimus, qui, si diutius vixisset, Scipioni forte gloriam
eripuisset confecti belli; 334-342.
Is, tumulum inter Punica et Romana castra occupandum ratus, ipse eo
cum T. Quinctio Crispino conlega, M. Marcello filio paucisque
equitibus, non perturbatus malo omine, speculatum proficiscitur;
343-365.
Ab tergo deinde circumventus a Numidis, qui ex insidiis
consurrexerant, fortissime pugnat, et forsan evasisset e manibus
hostium, nisi saucium vidisset filium: sed adtonito ea specie arma
excidunt e manibus, et mox transfixus lancea prolabitur ex equo;
366-380.
Inventum Marcelli corpus Hannibal comburendum curat, tantumque virum
honore solemni ac laudatione prosequitur; 381-398.
Quæ dum in Italia aguntur, fama captæ Carthaginis Novæ terrorem
incutit Hispaniæ populis, et tres Pœnorum duces omnem salutis spem in
eo positam putant, ut exercitus in unum omnes contrahantur; 399-409.
Proximus Scipioni est Hasdrubal, Hannibalis frater, qui, quum forte
primordia Carthaginis veteris sacris epulisque celebranda
instituisset, turbatur Romanorum adventu, et in castra trepide
confugit; 410-439.
Postero die prælium committitur, in quo maxime eminet virtus C. Lælii,
viri non minus eloquentiæ, quam rei militaris gloria conspicui;
439-470.
Pœni fusi ad Pyrenæum tendunt, et Scipio castris hostium potitus
ingentem prædam concedit militibus; 471-492.
Tum Hasdrubal in Galliam transgressus magno auri pondere conducit ibi
auxilia, et vere ineunte Alpes transit, ut fratri se conjungat;
493-514.
Quo nuntio Romam perlato omnia terrore ac tumultu strepunt, et Italiæ
imago vel genius, ægre ferens hostis audaciam et calamitates, quas hæc
terra per decem jam annos perpessa sit, C. Claudium Neronem consulem,
in Lucanis Hannibali obpositum, per somnum in eam inpellere mentem
conatur, ut, castris clam noctu relictis, cum electa manu ad Metaurum,
Umbriæ fluvium, proficiscatur et Hasdrubali obviam eat; 515-559.
Is quoque expergefactus confestim de toto exercitu, quod roboris est,
deligit, magnisque itineribus contendit ad castra M. Livii conlegæ,
viri fortis ac prudentis, qui, multis ante annis ex consulatu populi
judicio damnatus, nunc eumdem honorem sibi delatum, ut laboranti
patriæ opera et consilio suo subveniret, etsi invitus receperat;
560-600.
Hasdrubal mox ex variis indiciis conligit, multitudinem hostium
crevisse, eaque cura anxius noctu furtim signa ferri jubet; at per
tortuosi Metauri amnis sinus flexusque errorem volvens haud multum
procedit; 601-625.
Postquam itaque orto sole fuga fit manifesta, Romani extemplo fessum
agmen hostium insequuntur, et duces orationibus animos militum ad
pugnam excitant; 626-665.
Tum Livius, vir exactæ jam ætatis, acer in hostes ruit, et Nabim,
Jovis Hammonis sacerdotem, armis veneno infectis et conto ferocem,
Hasdrubal vero Arabum, in spoliando Nabis corpore occupatum, et
Canthus Rutulum, pecoris olim ditissimum, telo transfigit; 666-710.
Inpetum Romanorum non sustinent Galli, intolerantissima laboris
corpora, et Livius, juvenili ardore pugnans, cedentibus instat;
711-739.
Fugientes nunc precando, nunc castigando revocat Hasdrubal, et leve
vulnus infligit consuli, quo facto atrox utrimque editur cædes;
740-777.
Tandem Nero, ubi conlegam vulneratum esse resciverat, ira incensus
cæco inpetu fertur in Hasdrubalem, eumque jaculo ictum gladio
obtruncat; 778-807.
Cæso duce reliqui Pœni aut sternuntur aut fugiunt: Nero autem jam ipsa
nocte, quæ sequuta est pugnam, raptim ad stativa sua, in Lucanis
posita, redit; 807-812.
Illuc nuntium ingentis cladis adfert, caputque Hasdrubalis, hastæ
cuspidi infixum, ostendit Hannibali, qui tacito dolore cruciatus
castra inde movet; 813-823.
At nova Romuleum carpebat cura senatum,
Quis trepidas gentes Martemque subiret Hiberum,
Adtritis rebus: geminus jacet hoste superbo
Scipio, belligeri Mavortia pectora fratres.
Hinc metus, in Tyrias ne jam Tartessia leges 5
Concedat tellus, propioraque bella pavescat.
Anxia turba Patrum quasso medicamina mæsti
Imperio circumspectant, Divosque precantur,
Qui laceris ausit ductor subcedere castris.
Absterret juvenem, patrios patruique piare 10
Optantem manes, tristi conterrita luctu,
Et reputans annos, cognato sanguine turba.
Si gentem petat infaustam, inter busta suorum
Decertandum hosti, qui fregerit arma duorum,
Qui consulta ducum, ac flagret meliore Gradivo; 15
Nec promtum teneris inmania bella lacertis
Moliri, regimenque rudi deposcere in ævo.
Has, lauri residens juvenis viridante sub umbra,
Ædibus extremis volvebat pectore curas;
Quum subito adsistunt, dextra lævaque per auras 20
Adlapsæ, haud paullum mortali major imago,
Hinc Virtus, illinc virtuti inimica Voluptas.
Altera Achæmenium spirabat vertice odorem,
Ambrosias diffusa comas, et veste refulgens,
Ostrum qua fulvo Tyrium subfuderat auro: 25
Fronte decor quæsitus acu, lascivaque crebras
Ancipiti motu jaciebant lumina flammas.
Alterius dispar habitus, frons hirta, nec unquam
Composita mutata coma; stans vultus, et ore
Incessuque viro propior, lætique pudoris, 30
Celsa humeros niveæ fulgebat stamine pallæ.
Occupat inde prior, promissis fisa, Voluptas:
«Quis furor hic, non digne puer, consumere bello
Florem ævi? Cannæne tibi, graviorque palude
Mæonius Stygia lacus excessere, Padusque? 35
Quem tandem ad finem bellando fata lacesses?
Tune etiam tentare paras Atlantica regna,
Sidoniasque domos? moneo, certare periclis
Desine, et armisonæ caput objectare procellæ.
Ni fugis hos ritus, Virtus te sæva jubebit 40
Per medias volitare acies, mediosque per ignes.
Hæc patrem patruumque tuos, hæc prodiga Paulum,
Hæc Decios Stygias Erebi detrusit ad undas:
Dum cineri titulum, memorandaque nomina bustis
Prætendit, nec sensuræ, qui gesserit, umbræ. 45
At si me comitere, puer, non limite duro
Jam tibi decurrat concessi temporis ætas.
Haud unquam trepidos abrumpet buccina somnos:
Non glaciem Arctoam, non experiere furentis
Ardorem Cancri, nec mensas sæpe cruento 50
Gramine compositas: aberunt sitis aspera, et haustus
Sub galea pulvis, partique timore labores:
Sed current albusque dies, horæque serenæ;
Et molli dabitur victu sperare senectam.
Quantas ipse Deus lætos generavit in usus 55
Res homini, plenaque dedit bona gaudia dextra!
Atque idem, exemplar lenis mortalibus ævi,
Inperturbata placidus tenet otia mente.
«Illa ego sum, Anchisæ Venerem Simoentis ad undas
Quæ junxi, generis vobis unde editus auctor. 60
Illa ego sum, verti Superum quæ sæpe parentem
Nunc avis in formam, nunc torvi in cornua tauri.
Huc adverte aures; currit mortalibus ævum,
Nec nasci bis posse datur: fugit hora, rapitque
Tartareus torrens; ac secum ferre sub umbras, 65
Si qua animo placuere, negat: quis luce suprema
Dimisisse meas sero non ingemit horas?»
Postquam conticuit, finisque est addita dictis,
Tum Virtus: «Quasnam juvenem florentibus, inquit,
Pellicis in fraudes annis, vitæque tenebras, 70
Cui ratio, et magnæ cælestia semina mentis
Munere sunt concessa Deum? Mortalibus alti
Quantum Cælicolæ, tantumdem animalibus isti
Præcellunt cunctis; tribuit namque ipsa minores
Hos terris Natura Deo: sed fœdere certo 75
Degeneres tenebris animas damnavit Avernis.
At, quîs ætherei servatur seminis ortus,
Cæli porta patet; referam quid cuncta domantem
Amphitryoniaden? quid, cui, post Seras et Indos
Captivo Liber quum signa referret ab Euro, 80
Caucaseæ currum duxere per oppida tigres?
Quid suspiratos magno in discrimine nautis
Ledæos referam fratres, vestrumque Quirinum?
«Nonne vides, hominum ut celsos ad sidera vultus
Sustulerit Deus, ac sublimia finxerit ora; 85
Quum pecudes, volucrumque genus, formasque ferarum
Segnem atque obscœnam passim stravisset in alvum?
Ad laudes genitum, capiat si munera Divum
Felix, ad laudes hominum genus. Huc, age, paullum
Adspice (nec longe repetam) modo Roma minanti 90
Inpar Fidenæ, contentaque crescere asylo,
Quo sese extulerit dextris; idem adspice, late
Florentes quondam luxus quas verterit urbes.
Quippe nec ira Deum tantum, nec tela, nec hostes,
Quantum sola noces animis inlapsa Voluptas. 95
Ebrietas tibi fida comes, tibi Luxus, et atris
Circa te semper volitans Infamia pennis:
Mecum Honor, ac Laudes, et læto Gloria vultu,
Et Decus, ac niveis Victoria concolor alis.
«Me cinctus lauro producit ad astra triumphus. 100
Casta mihi domus, et celso stant colle penates:
Ardua saxoso perducit semita clivo.
Asper principio (nec enim mihi fallere mos est)
Prosequitur labor: adnitendum intrare volenti:
Nec bona censendum, quæ Fors infida dedisse, 105
Atque eadem rapuisse valet; mox celsus ab alto
Infra te cernes hominum genus. Omnia contra
Experienda manent, quam spondet blanda Voluptas.
Stramine projectus duro patiere sub astris
Insomnes noctes, frigusque famemque domabis. 110
Idem justitiæ cultor, quæcumque capesses,
Testes factorum stare arbitrabere Divos.
Tunc, quoties patriæ rerumque pericula poscent,
Arma feres primus: primus te in mœnia tolles
Hostica; nec ferro mentem vincere, nec auro. 115
Hinc tibi non Tyrio vitiatas murice vestes,
Nec donum deforme viro fragrantis amomi;
Sed dabo, qui vestrum sævo nunc Marte fatigat
Imperium, superare manu, laurumque superbam
In gremio Jovis excisis deponere Pœnis.» 120
Quæ postquam cecinit sacrato pectore Virtus,
Exemplis lætum vultuque audita probantem
Convertit juvenem. Sed enim indignata Voluptas
Non tenuit voces: «Nil vos jam demoror ultra,
Exclamat; venient, venient mea tempora quondam 125
Quum docilis nostris magno certamine Roma
Serviet imperiis, et honos mihi habebitur uni.»
Sic quassans caput in nubes se sustulit atras.
At juvenis, plenus monitis, ingentia corde
Molitur, jussæque calet virtutis amore. 130
Ardua rostra petit, nullo fera bella volente,
Et gravia ancipitis deposcit munera Martis.
Adrecti cunctorum animi; pars lumina patris,
Pars credunt torvos patrui revirescere vultus.
Sed quamquam instinctis tacitus tamen ægra periclis 135
Pectora subrepit terror, molemque paventes
Expendunt belli, et numerat favor anxius annos.
Dumque ea confuso percenset murmure vulgus,
Ecce, per obliquum cæli squalentibus auro
Effulgens maculis, ferri inter nubila visus 140
Anguis, et ardenti radiare per aera sulco,
Quaque ad cæliferi tendit plaga litus Atlantis,
Perlabi resonante polo. Bis terque coruscum
Addidit augurio fulmen pater, et vaga late
Per subitum moto strepuere tonitrua mundo. 145
Tum vero capere arma jubent, genibusque salutant
Submissi augurium, ac iret, qua ducere Divos
Perspicuum, et patrio monstraret semita signo.
Certatim comites rerum bellique ministros
Adglomerant sese, atque acres sociare labores 150
Exposcunt, laudumque loco est isdem esse sub armis.
Tum nova cæruleum descendit classis in æquor.
It comes Ausonia, atque in terras transit Hiberas.
Ut, quum sæva fretis inmisit prælia, Corus
Isthmon curvata sublime suberigit unda, 155
Et, spumante ruens per saxa gementia fluctu,
Ionium Ægæo miscet mare. Celsus in arma
Emicat, ac prima stans Scipio puppe profatur:
«Dive tridentipotens, cujus maria ire per alta
Ordimur, si justa paro, decurrere classi 160
Da, pater, ac nostros ne sperne juvare labores.
Per pontum pia bella veho.» Levis inde secunda
Adspirans aura propellit carbasa flatus.
Jamque agiles, Tyrrhena sonant qua cærula, puppes
Ausonium evasere latus, Ligurumque citatis 165
Litora tramittunt proris: hinc gurgite ab alto
Tellurem procul inrumpentem in sidera cernunt,
Aerias Alpes: occurrunt mœnia Graiis
Condita Massiliæ; populis hæc cincta superbis,
Barbarus inmani quum territet adcola ritu, 170
Antiquæ morem patriæ cultumque habitumque
Phocais armiferas inter tenet hospita gentes.
Hinc legit Ausonius sinuatos gurgite ductor
Anfractus pelagi: nemoroso vertice celsus
Adparet collis, fugiuntque in nubila silvæ 175
Pyrenes; tunc Emporiæ, veteresque per ortus
Graiorum vulgus, tunc hospita Tarraco Baccho.
Considunt portu; securæ gurgite clauso
Stant puppes; positusque labor terrorque profundi.
Nox similes morti dederat placidissima somnos; 180
Visa viro stare effigies ante ora parentis,
Atque hac adspectu turbatum voce monere:
«Nate, salus quondam genitoris, nate, parentis
Et post fata decus, bellorum dira creatrix
Evastanda tibi tellus, et cæde superbi 185
Ductores Libyæ cauta virtute domandi,
Qui sua nunc trinis diducunt agmina castris.
Si conferre manum libeat, coeantque vocatæ
Hinc atque hinc acies, valeat quis ferre ruentes
Ter gemina cum mole viros? Absiste labore 190
Ancipiti, sed nec segnis potiora capesse.
«Urbs colitur, Teucro quondam fundata vetusto,
Nomine Carthago; Tyrius tenet incola muros.
Ut Libyæ sua, sic terris memorabile Hiberis
Hæc caput est: non ulla opibus certaverit auri, 195
Non portu, celsove situ, non dotibus arvi
Uberis, aut agili fabricanda ad tela vigore.
Invade aversis, nate, hanc ductoribus urbem.
Nulla acies famæ tantum prædæve pararit.»
Talia monstrabat genitor, propiusque monebat, 200
Quum juvenem sopor et dilapsa reliquit imago.
Surgit, et infernis habitantia numina lucis
Ac supplex patrios compellat nomine manes:
«Este duces bello, et monstratam ducite ad urbem:
Vobis ultor ego, et, Sarrano murice fulgens, 205
Inferias mittam fusis insignis Hiberis,
Et tumulis addam sacros certamine ludos.»
Progreditur, celeratque vias, et conripit agmen
Pernici rapidum cursu, camposque fatigat.
Sic, ubi prosiluit Pisæo carcere præceps, 210
Non solum ante alios, sed enim (mirabile dictu!)
Ante suos it victor equus; currumque per auras
Haud ulli durant visus æquare volantem.
Jamque Hyperionia lux septima lampade surgens
Sensim adtollebat propius subeuntibus arces 215
Urbis, et admoto crescebant culmina gressu.
Ac pelago vectus servata Lælius hora,
Quam dederat ductor subigendæ ad mœnia classi,
A tergo adfusis cingebat tecta carinis.
Carthago, impenso naturæ adjuta favore, 220
Excelsos tollit pelago circumflua muros.
Artatas ponti fauces modica insula claudit,
Qua Titan ortu terras adspergit Eoo.
At qua prospectat Phœbi juga sera cadentis,
Pigram in planitiem stagnantes egerit undas, 225
Quas auget veniens refluusque reciprocat æstus.
Sed gelidas a fronte sedet sublimis ad Arctos
Urbs inposta jugo, pronumque excurrit in æquor,
Et tuta æterno defendit mœnia fluctu.
Audax, ceu plano gradiens victricia campo 230
Ferret signa, jugum certabat scandere miles.
Aris ductor erat; qui contra, amplexus in artis
Auxilium atque excelsa loci, præsepserat arcem
Pugnabat natura soli; parvoque superne
Bellantum nisu passim per prona voluti 235
Truncato instabiles fundebant corpore vitam.
Verum ubi concessit pelagi revolubilis unda,
Et fluctus rapido fugiebat in æquora lapsu,
Quaque modo excelsæ sulcarant cærula puppes,
Hac inpune dabat Nereus transcurrere planta: 240
Hinc tacite nitens informidatus adire
Ductor Dardanius, subitam trahit æquore pubem,
Perque undas muris pedes advolat; inde citati
A tergo adcelerant, qua fisus fluctibus Aris
Incustoditam sine milite liquerat urbem. 245
Tum prostratus humi (miserandum) victa catenis
Pœnus colla dedit, populumque addixit inermem.
Hanc oriens vidit Titan, quum surgeret, urbem
Vallari castris, captamque adspexit eamdem
Ocius, Hesperio quam gurgite tingueret axem. 250
Aurora ingrediens terris exegerat umbras:
Principio statuunt aras: cadit ardua taurus
Victima Neptuno pariter, pariterque Tonanti.
Tum merita æquantur donis, ac præmia virtus
Sanguine parta capit: phaleris hic pectora fulget; 255
Hic torque aurato circumdat bellica colla;
Ille nitet celsus muralis honore coronæ.
Lælius ante omnes, cui dextera clara domusque,
Ter dena bove et æquorei certaminis alto
Donatur titulo, Pœnique recentibus armis 260
Rectoris: tunc hasta viris, tunc Martia cuique
Vexilla, ut meritum, et prædæ libamina dantur.
Postquam perfectæ laudes hominumque Deumque
Captivæ spectantur opes, digestaque præda.
Hoc aurum Patribus, bello hæc Martique talenta, 265
Hoc regum donis, Divum hoc ante omnia templis:
Cetera bellantum dextræ pulchroque labori.
Quin etiam adcitus populi regnator Hiberi,
Cui sponsa et sponsæ defixus in ossibus ardor.
Hanc notam formæ concessit lætus ovansque 270
Indelibata gaudenti virgine donum.
Tum vacui curis vicino litore mensas
Instituunt, festoque agitant convivia ludo
Lælius adfatur: «Macte, o venerande, pudici,
Ductor, macte animi: cedat tibi gloria lausque 275
Magnorum heroum, celebrataque carmine virtus.»
Mille Mycenæus qui traxit in æquora proras
Rector, et Inachiis qui Thessala miscuit arma,
Femineo socium violarunt fœdus amore;
Nullaque tum Phrygio steterant tentoria campo, 280
Captivis non plena toris: tibi barbara soli
Sanctius Iliaca servata est Phœbade virgo.
Hæc, atque his paria, alterno sermone serebant;
Donec nox, atro circumdata corpus amictu,
Nigrantes invexit equos, suasitque quietem. 285
Emathio interea tellus Ætola tumultu
Fervebat, Macetum subitis perculsa carinis.
Proximus hinc hosti dextras jungebat Acarnan.
Caussa novi motus, Pœnis regique Philippo
In bellum Ausonium sociatæ fœdere vires. 290
Hic, gente egregius, veterisque ab origine regni
Æacidum sceptris proavoque tumebat Achille.
Ille et nocturnis conterruit Oricon armis:
Quaque per Illyricum Taulantius incola litus
Exiguos habitat non ullo nomine muros, 295
Turbidus incessit telis: ille æquore vectus,
Nunc et Phæacum Thesprotiaque arva lacessens,
Epirum cassis lustrabat futilis ausis.
Nunc et Anactoria signa ostentavit in ora,
Ambraciosque sinus Pellæaque litora bello 300
Perfudit rapido: pepulit vada fervida remis
Leucatæ, et Phœbi vidit citus Actia templa.
Nec portus Ithacæ, Laertia regna, Samenque
Liquit inadcessam, fluctuque sonantia cano
Saxa Cephallenum, et scopulosis Neriton arvis. 305
Ille etiam, Pelopis sedes et Achaia adire
Mœnia prægaudens, tristem Calydona Dianæ,
Œneasque domos, Curetica tecta, subibat,
Promittens contra Hesperiam sua prælia Graiis.
Tum lustrata Ephyre, Patræque, et regia Pleuron, 310
Parnasusque biceps, Phœboque loquentia saxa.
Ac, sæpe ad patrios bello revocante penates,
Quum modo Sarmaticus regna infestaret Orestes,
Aspera nunc Dolopum vis exundasset in agros,
Incepto tamen haud facilis desistere vano, 315
Belli per Graias umbram circumtulit oras;
Donec, nunc pelago, nunc terra exutus, omisit
Spem positam in Tyriis, et supplex fœdera sanxit
Dardana, nec legem regno adcepisse refugit.
Tunc et Tyndariis Latias Fortuna Tarenti 320
Auxit opes laudemque simul: nam perfida tandem
Urbs Fabio devicta seni, postremus in armis
Ductoris titulus cauti. Sollertia tutum
Tum quoque adepta decus, captis sine sanguine muris.
Namque ut compertum, qui Punica signa regebat, 325
Feminea exuri flamma, tacitusque quietæ
Exin virtuti placuit dolus; ire sorori,
Nam castris erat in Rutulis, germanus amatæ
Cogitur, et magnis muliebria vincere corda
Pollicitis, si reclusas tramittere portas 330
Concedat Libycus rector: votique potitus
Evicto Fabius Pœno circumdata telis
Incustodita penetravit mœnia nocte.
Sed quisnam aversos Phœbum tunc jungere ab urbe
Romulea dubitaret equos, qui tempore eodem 335
Marcellum adciperet letum obpetiisse sub armis?
Moles illa viri, calidoque habitata Gradivo
Pectora, et haud ullis unquam tremefacta periclis,
(Heu quantum Hannibalem clara fractura ruina!)
Procubuere; jacet campis Carthaginis horror. 340
Forsan Scipiadæ confecti nomina belli
Rapturus, si quis paullum Deus adderet ævo.
Collis Agenoreum dirimebat ab aggere vallum
Ausonio (Dauni Mavors consederat arvis):
Curarum comes et summi Crispinus honoris 345
Marcello socius communia bella ciebat.
Ad quem Marcellus: «Gestit lustrare propinquas
Mens silvas, medioque viros inponere monti,
Ne Libys occultis tumulum prior occupet ausis.
Si cordi est, te participem, Crispine, laboris 350
Esse velim: nunquam desunt consulta duobus.»
Hæc ubi sedere, ardentes adtollere sese
Jam dudum certant in equos. Marcellus, ut arma
Aptantem natum adspexit, lætumque tumultu;
«Vincis, ait, nostros mirando ardore vigores. 355
Sit præmaturus felix labor: urbe Sicana
Qualem te vidi, nondum permitteret ætas
Quum tibi bella, meo tractantem prælia vultu.
Huc, decus, huc, nostrum, lateri te junge paterno,
Et me disce novum Martem tentare magistro.» 360
Tum, pueri colla amplectens, sic pauca precatur:
«Summe Deum, Libyco, faxis, de præside nunc his,
His humeris tibi opima feram.» Nec plura, sereno
Sanguineos fudit quum Jupiter æthere rores,
Atque atris arma adspersit non prospera guttis. 365
Vixdum finitis intrarant vocibus artas
Letiferi collis fauces, quum turba volucris
Invadunt Nomades jaculis, nimboque feruntur
Æthereo similes, cæca fundente latebra
Armatos in bella globos. Circumdata postquam 370
Nil restare videt virtus, quod debeat ultra
Jam Superis, magnum secum portare sub umbras
Nomen mortis avet: tortæ nunc eminus hastæ
Altius insurgit, nunc sævit comminus ense.
Forsan et enasset rapidi freta sæva pericli, 375
Ni telum adversos nati venisset in artus.
Tum patriæ tremuere manus, laxataque luctu
Fluxerunt rigidis arma infelicia palmis.
Obvia nudatum tramittit lancea pectus,
Labensque inpresso signavit gramina mento. 380
At postquam Tyrius sæva inter prælia ductor
Infixum adverso vidit sub pectore telum,
Inmane exclamat: «Latias, Carthago, timere
Desine jam leges; jacet exitiabile nomen,
Ausonii columen regni: sed dextera nostræ 385
Tam similis non obscuras mittatur ad umbras.»
Magnanima invidia virtus caret: alta sepulcri
Protinus exstruitur, cæloque educitur, ara.
Convectant silvis ingentia robora; credas
Sidonium cecidisse ducem. Tum tura dapesque, 390
Et fasces, clipeusque viri, pompa ultima, fertur.
Ipse facem subdens, «Laus, inquit, parta perennis.
Marcellum abstulimus Latio; deponere forsan
Gens Italum tandem arma velit: vos ite superbæ
Exsequias animæ, et cinerem donate supremi 395
Muneris officio: nunquam hoc tibi, Roma, negabo.»
Alterius par atque eadem fortuna laborum
Consulis: exanimum sonipes ad signa revexit.
Talia in Ausonia; sed non et talis Hiberis
Armorum eventus campis: Carthaginis omnes 400
Per subitum raptæ pernix victoria late
Terruerat gentes. Ducibus spes una salutis,
Si socias jungant vires: ingentibus orsum
Auspiciis juvenem, ceu patria gestet in armis
Fulmina, sublimi vallatam vertice montis 405
Ex oculis urbem, cumulatam strage virorum,
Non toto rapuisse die, qua Martius ille
Hannibal in terra consumto verterit anno,
Nec pube æquandam nec opum ubertate, Saguntum.
Proximus, adplicito saxosis aggere silvis, 410
Tendebat, fratris spirans ingentia facta,
Hasdrubal: hic robur, mixtusque rebellibus Afris
Cantaber, hic volucri Mauro pernicior Astur:
Tantaque majestas terra rectoris Hibera,
Hannibalis quantus Laurenti terror in ora. 415
Forte dies priscum Tyriis sollemnis honorem
Rettulerat, quo primum orsi Carthaginis altæ
Fundamenta, novam cœpere mapalibus urbem.
Et lætus, repetens gentis primordia, ductor
Festa coronatis agitabat gaudia signis, 420
Pacificans Divos: fraternum læna nitebat
Demissa ex humeris donum, quam fœderis arti
Trinacrius Libyco rex inter munera pignus
Miserat, Æoliis gestatum insigne tyrannis.
Aurata puerum rapiebat ad æthera penna 425
Per nubes aquila, intexto librata volatu.
Antrum ingens juxta, quod acus similavit in ostro,
Cyclopum domus: hic recubans manantia tabo
Corpora letifero sorbet Polyphemus hiatu.
Circa fracta jacent excussaque morsibus ossa. 430
Ipse manu extenta Laertia pocula poscit,
Permiscetque mero ructatos ore cruores.
Conspicuus Siculi Tyrius subteminis arte
Gramineas pacem Superum poscebat ad aras:
Ecce inter medios hostilia nuntius arma, 435
Quadrupedante invectus equo, adventare ferebat.
Turbatæ mentes, inperfectusque Deorum
Cessit honos: ruptis linquunt altaria sacris:
Clauduntur vallo; tenuemque ut roscida misit
Lucem Aurora polo, rapiunt certamina Martis. 440
Audax Scipiadæ stridentem Sabbura cornum
Excepit; geminæque acies velut omine motæ.
Exclamat Latius ductor: «Prima hostia vobis,
Sacrati manes, campo jacet: en age, miles,
In pugnam et cædes, qualis spirantibus ire 445
Adsueras ducibus, talis rue.» Dumque ea fatur,
Incumbunt. Myconum Lænas, Cirtamque Latinus,
Et Thysdrum Maro, et incestum Catilina Nealcen
Germanæ thalamo obtruncat: cadit obvius acri
Carthalo Nasidio, Libycæ regnator arenæ. 450
Te quoque Pyrenes vidit conterrita tellus
Permixtum Pœnis, et vix credenda furentem,
Magnum Dardaniæ, Læli, decus; omnia felix
Cui natura dedit, nullo renuente Deorum.
Ille foro auditus, quum dulcia solverat ora, 455
Æquabat Pyliæ Neleia mella senectæ.
Ille, ubi suspensi Patres, et curia vocem
Posceret, ut cantu, ducebat corda Senatus.
Idem, quum subitum campo perstrinxerat aures
Murmur triste tubæ, tanto fervore ruebat 460
In pugnam atque acies, ut natum ad sola liqueret
Bella: nihil vitæ peragi sine laude placebat.
Tunc e furtiva tractantem prælia luce
Dejecit Galam: sacris Carthaginis illum
Subposito mater partu subduxerat olim. 465
Sed stant nulla diu deceptis gaudia Divis.
Tunc Alabim, Murrum, atque Dracen, demisit ad umbras,
Femineo clamore Dracen extrema rogantem:
Hujus cervicem gladio inter verba precesque
Amputat: absciso durabant murmura collo. 470
At non ductori Libyco par ardor in armis.
Frondosi collis latebras ac saxa capessit
Avia, nec cædes extremave damna movebant
Agminis; Italiam profugus spectabat et Alpes,
Præmia magna fugæ: tacitum dat tessera signum; 475
Dimissa in colles pugna silvasque ferantur
Dispersi, et summam, quicumque evaserit, arcem
Pyrenes culmenque petat: tum primus, honore
Armorum exuto, et parma celatus Hibera,
In montes abit, atque volens palantia linquit 480
Agmina: desertis Latius victricia signa
Inmittit miles castris: non urbe recepta
Plus ulla partum prædæ, tenuitque moratas
A cæde, ut Libycus ductor providerat, iras:
Fluminei veluti deprensus gurgitis undis, 485
Avulsa parte inguinibus caussaque pericli,
Enatat intento prædæ fiber avius hoste.
Inpiger occultis Pœnus postquam abditur umbris,
Saxosæ fidens silvæ, majora petuntur
Rursus bella retro, et superari certior hostis. 490
Pyrenes tumulo clipeum cum carmine figunt,
HASDRUBALIS SPOLIUM GRADIVO SCIPIO VICTOR.
Terrore interea posito trans ardua montis
Bebrycia populos armabat Pœnus in aula,
Mercandi dextras largus, belloque parata 495
Prodigere in bellum facilis: præmissa feroces
Augebant animos argenti pondera et auri,
Parta metalliferis longo discrimine terris.
Hinc nova complerunt haud tardo milite castra
Venales animæ, Rhodani qui gurgite gaudent, 500
Quorum serpit Arar per rura pigerrimus undæ.
Jamque, hieme adfecta, mitescere cœperat annus.
Inde, iter ingrediens rapidum per Celtica rura,
Miratur domitas Alpes, ac pervia montis
Ardua, et Herculeæ quærit vestigia plantæ, 505
Germanique vias divinis comparat ausis.
Ut vero ventum in culmen, castrisque resedit
Hannibalis, «Quos Roma, inquit, quos altius, oro,
Adtollit muros, qui post hæc mœnia, fratri
Victa meo, stent incolumes? sit gloria dextræ 510
Felix tanta precor; neve usque ad sidera adisse
Invideat lævus nobis Deus:» agmine celso
Inde alacer, qua munitum declivis ab alto
Agger monstrat iter, properatis devolat armis.
Non tanto strepuere metu primordia belli: 515
Nunc geminum Hannibalem, nunc jactant bina coire
Hinc atque hinc castra, et pastos per prospera bella
Sanguine ductores Italo conjungere Martem,
Et duplicare acies; venturum ad mœnia cursu
Hostem præcipiti, et visurum hærentia porta 520
Spicula, Elissæis nuper contorta lacertis.
His super infrendens sic secum Œnotria tellus:
«Tantone, heu Superi! spernor contemta furore
Sidoniæ gentis, quæ quondam sceptra timentem
Nati Saturnum nostris considere in oris, 525
Et regnare dedi? decima hæc jam vertitur æstas,
Ex quo proterimur: juvenis, cui sola supersunt
In Superos bella, extremo de litore rapta
Intulit arma mihi, temeratisque Alpibus ardens
In nostros descendit agros: quot corpora texi 530
Cæsorum, stratis toties deformis alumnis!
Nulla mihi floret baccis felicibus arbor;
Inmatura seges rapido subciditur ense;
Culmina villarum nostrum delapsa feruntur
In gremium, fœdantque suis mea regna ruinis. 535
Hunc etiam, vastis qui nunc sese intulit oris,
Perpetiar, miseras quærentem exurere belli
Relliquias? tum me scindat vagus Afer aratro,
Et Libys Ausoniis commendet semina sulcis,
Ni cuncta, exsultant quæ latis agmina campis, 540
Uno condiderim tumulo.» Dum talia versat,
Et thalamos clausit nox atra hominumque Deumque,
Tendit Amyclæi præceps ad castra nepotis.
Is tum, Lucanis cohibentem finibus arma,
Pœnum vicini servabat cespite valli. 545
Hic juvenem adgreditur Latiæ telluris imago:
«Clausorum decus, atque erepto maxima Romæ
Spes Nero Marcello, rumpe, atque expelle quietem.
Magnum aliquid tibi, si patriæ vis addere fatis,
Audendum est, quod, depulso quoque mœnibus hoste, 550
Victores fecisse tremant: fulgentibus armis
Pœnus inundavit campos, qua Sena relictum
Gallorum a populis servat per secula nomen.
Ni propere alipedes rapis ad certamina turmas,
Serus deletæ post auxiliabere Romæ. 555
Surge, age; fer gressus: patulos regione Metauri
Damnavi tumulis Pœnorum atque ossibus agros.»
His dictis abit, atque abscedens visa paventem
Adtrahere, et fractis turmas propellere portis.
Rumpit flammato turbatus corde soporem, 560
Ac supplex, geminas tendens ad sidera palmas,
Tellurem Noctemque, et cælo sparsa precatur
Astra, ducemque viæ tacito sub lumine Phœben.
Inde legit dignas tanta ad conamina dextras.
Quaque jacet superi Larinas adcola ponti, 565
Qua duri bello gens Marrucina, fidemque
Exuere indocilis sociis Frentanus in armis.
Tum, qua vitiferos domitat Prætutia pubes,
Læta laboris, agros, et penna, et fulmine, et undis
Hibernis, et Achæmenio velocior arcu 570
Evolat: hortator sibi quisque; «Age, perge, salutem
Ausoniæ ancipites Superi, et, stet Roma cadatne,
In pedibus posuere tuis,» clamantque, ruuntque.
Hortandi genus acer habet præcedere ductor.
Illum augent cursus adnisi æquare sequendo, 575
Atque indefessi noctemque diemque feruntur.
At Roma adversi tantum mala gliscere belli
Adcipiens, trepidare metu, nimiumque Neronem
Speravisse queri, atque uno sibi vulnere posse
Auferri restantem animam: non arma, nec aurum, 580
Nec pubem, nec, quem fundant, superesse cruorem.
Scilicet Hasdrubalem invadat, qui ad prælia soli
Hannibali satis esse nequit? jam rursus, ubi arma
Avertisse suo cognorit devia vallo,
Hæsurum portis Pœnum: venisse, superbo 585
Qui fratri certet, cui maxima gloria cedat
Urbis deletæ: fremit amens corde sub imo
Ordo Patrum, ac magno interea meditatur amore
Servandi decoris, quonam se fine minanti
Servitio eripiat, Divosque evadat iniquos. 590
Hos inter gemitus obscuro noctis opacæ
Subcedit castris Nero, quæ conjuncta feroci
Livius Hasdrubali vallo custode tenebat.
Belliger is quondam, scitusque adcendere Martem
Floruerat primo clarus pugnator in ævo. 595
Mox falso læsus non æqui crimine vulgi,
Secretis ruris tristes absconderat annos.
Sed, postquam gravior moles terrorque periclo
Poscebat propiore virum, revocatus ad arma
Tot cæsis ducibus, patriæ donaverat iram. 600
At non Hasdrubalem fraudes latuere recentum
Armorum, quamquam tenebris nox texerat astus.
Pulveris in clipeis vestigia visa movebant,
Et properi signum adcursus, sonipesque, virique
Substricti corpus, bis clarum buccina signum. 605
Præterea gemino prodebant juncta magistro
Castra regi: verum, fratri si vita supersit,
Qui tandem licitum socias conjungere vires
Consulibus? sed enim solum (dum vera patescant)
Cunctandi restare dolum, Martemque trahendi. 610
Nec consulta fugæ segni formidine differt.
Nox, somni genetrix, mortalia pectora curis
Purgarat, tenebræque horrenda silentia alebant:
Erepit, suspensa ferens vestigia, castris,
Et muta elabi tacito jubet agmina passu. 615
Inlunem nacti per rura tacentia noctem
Adcelerant, vitantque sonos; sed percita falli
Sub tanto motu tellus nequit: inplicat actas
Cæco errore vias, umbrisque ferentibus arto
Circumagit spatio sua per vestigia ductos. 620
Nam, qua curvatas sinuosis flexibus amnis
Obliquat ripas, refluoque per aspera lapsu
In sese redit, hac, casso ducente labore,
Exiguum involvunt frustratis gressibus orbem,
Inque errore viæ tenebrarum munus ademtum. 625
Lux urguet, panditque fugam: ruit acer apertis
Turbo equitum portis, atque omnis ferrea late
Tempestas operit campos: nondum arma manusque
Permixtæ, jam tela bibunt præmissa cruorem
Hinc, jussæ Pœnum fugientem sistere, pennæ 630
Dictææ volitant; hinc lancea turbine nigro
Fert letum cuicumque viro, quem prenderit ictus.
Deponunt abitus curam, trepidique coactas
Constituunt acies, et spes ad prælia vertunt.
Ipse inter medios (nam rerum dura videbat) 635
Sidonius ductor, tergo sublimis ab alto
Quadrupedantis equi, tendens vocemque manusque,
«Per decora, extremo vobis quæsita sub axe,
Per fratris laudes oro, venisse probemus
Germanum Hannibalis: Latio fortuna laborat 640
Adversis documenta dare, atque ostendere, quantus
Verterit in Rutulos domitor telluris Hiberæ,
Suetus ad Herculeas miles bellare columnas.
Forsitan et pugnas veniet germanus in ipsas.
Digna viro, digna, obtestor, spectacula pleno 645
Corporibus properate solo: quicumque timeri
Dux bello poterat, fratri jacet: unica nunc spes,
Et pœna et latebris infracto Livius ævo
Damnatum obfertur vobis caput. Ite, agite, oro,
Sternite ductorem, cum quo concurrere fratri 650
Sit pudor, et turpi finem donate senectæ.»
At contra Nero: «Quid cessas clusisse labores
Ingentis belli? pedibus tibi gloria, miles,
Parta ingens: nunc adcumula cœpta ardua dextra.
Heu! temere abducto liquisti robore castra, 655
Ni factum absolvit victoria; præcipe laudem.
Adventu cecidisse tuo memorabitur hostis.»
Parte alia, insignis nudatis casside canis,
Livius: «Huc, juvenes, huc me spectate ruentem
In pugnas; quantumque meus patefecerit ensis, 660
Tantum intrate loci; et tandem præcludite ferro
Jam nimium patulas Pœnis grassantibus Alpes.
Quod ni veloci prosternimus agmina Marte,
Et fulmem subitum Carthaginis Hannibal adsit,
Qui Deus infernis quemquam nostrum eximat umbris?» 665
Hinc, galea capite adcepta, dicta horrida ferro
Sancit, et, obtectus senium, fera prælia miscet.
Illum, per cuneos et per densissima campi
Corpora tot dantem leto, quot spicula torsit,
Turbati fugere Macæ, fugere feroces 670
Autololes, Rhodanique comas intonsa juventus.
Fatidicis Nabis veniens Hammonis arenis
Inproba miscebat securus prælia fati,
Ceu tutante Deo; ac patriis spolia Itala templis
Fixurum vano tumidus promiserat ore. 675
Ardebat gemma Garamantide cærula vestis,
Ut quum sparsa micant stellarum lumina cælo,
Et gemmis galeam, clipeumque adcenderat auro.
Casside cornigera dependens infula sacros
Præ se terrores Divumque ferebat honorem. 680
Arcus erat pharetræque viro, atque incocta cerastis
Spicula, et armatus peragebat bella veneno.
Necnon, cornipedis tergo de more repostus,
Sustentata genu per campum pondera conti
Sarmatici prona adversos urguebat in hostes. 685
Tum quoque transfixum telo per membra, per arma,
Consulis ante oculos, magno clamore Sabellum
Absportabat ovans, et ovans Hammona canebat.
Non tulit hanc iram tantosque in corde tumores
Barbarico senior, telumque intorsit, et una 690
Prædam animamque simul victori victor ademit.
Adsilit, audito tristis clamore ruinæ,
Hasdrubal, et cœptantem Arabum raptare peremto
Gemmiferi spolium cultus, auroque rigentes
Exuvias, jaculum a tergo perlibrat ad ossa. 695
Jam conrepta miser geminis velamina palmis
Carpebat propere, et tepidos nudaverat artus.
Concidit, et sacras vestes atque aurea fila
Reddidit exanimo, spoliatum lapsus in hostem.
At Canthus Rutulum, Canthus possessor arenæ, 700
Qua celebre invicti nomen posuere Philæni,
Ditem ovium Rutulum obtruncat, cui mille sub altis
Lanigeræ balant stabulis: ipse, otia molli
Exercens cura, gelido nunc flumine soles
Frangebat nimios pecori, nunc lætus in herba 705
Tondebat niveæ splendentia vellera lanæ,
Aut, pecus e pastu quum sese ad tecta referret,
Noscentes matrem spectabat ovilibus agnos.
Obcubuit clipei transfixo proditus ære,
Et sero ingemuit stabulis exire paternis. 710
Acrius hoc Italum pubes incurrit, et urguet:
Ut torrens, ut tempestas, ut flamma corusci
Fulminis, ut Boream pontus fugit, ut cava currunt
Nubila, quum pelago cælum permiscuit Eurus.
Proceræ stabant, Celtarum signa, cohortes, 715
Prima acies; hos inpulsu cuneoque feroci
Laxat vis subita, et fessos errore viarum,
Nec soli faciles; longique laboris anhelos
Avertit patrius genti pavor: addere tergo
Hastas Ausonius, teloque instare sequaci, 720
Nec donare fugam: cadit uno vulnere Thyrmis,
Non uno Rhodanus; profligatumque sagitta
Lancea deturbat Morinum, et jam jamque cadentem.
Cedentes urguet, totas largitus habenas,
Livius acer equo, et turmis abeuntibus infert 725
Cornipedem: tunc aversi turgentia colla
Diripit ense Mosæ: percussit pondere terram
Cum galea ex alto lapsum caput, ac residentem
Turbatus rapuit sonipes in prælia truncum.
Hic Cato (nam medio vibrabat et ipse tumultu) 730
«Si, primas, inquit, bello quum amisimus Alpes,
Hic juveni obpositus Tyrio foret! hei mihi! quanta
Cessavit Latio dextra, et quot funera Pœnis
Donarunt pravi suffragia tristia campi!»
Jamque inclinabant acies, cunctisque pavorem 735
Gallorum induerat pavor, et Fortuna ruebat
Sidonia: ad Rutulos Victoria verterat alas.
Celsus, ceu prima reflorescente juventa,
Ibat consul, ovans major majorque videri.
Ecce, trahens secum canentem pulvere turmam, 740
Ductor Agenoreus subit, intorquensque lacertis
Tela, sonat: «Cohibete fugam: cui cedimus hosti?
Nonne pudet? conversa senex marcentibus annis
Agmina agit: nunc, quæso, mihi nunc dextera in armis
Degenerat, nostrique piget? mihi Belus avorum 745
Principium, mihi cognatum Sidonia Dido
Nomen, et ante omnes bello numerandus Hamilcar
Est genitor: mihi, cui cedunt montesque, lacusque,
Et campi, atque amnes, frater: me magna secundum
Carthago putat Hannibali: me Bætis in oris 750
Æquant germano passæ mea prælia gentes.»
Talia dum memorat, medios ablatus in hostes,
Ut nova conspecti fulserunt consulis arma,
Hastam præpropero nisu jacit: illa per oras
Ærati clipei et loricæ tegmina summo 755
Incidit haud felix humero, parceque petitum
Perstrinxit corpus, nec multo tincta cruore:
Vana sed optanti promisit gaudia Pœno.
Turbati Rutuli, confusaque pectora visu
Terrifico: tunc increpitans conamina consul: 760
«Femineis læsum vana inter cornua corpus
Unguibus, aut palmis credas puerilibus ictum.
Ite, docete, viri, Romanæ vulnera suerint
Quanta adferre manus.» Tum vero effunditur ingens
Telorum vis, et densa sol vincitur umbra. 765
Jamque per extentos alterna strage virorum
Corpora fusa jacent campos, demersaque in undam
Junxerunt cumulo crescente cadavera ripas.
Ut, quum venatu saltus exercet opacos
Dictynna, et lætæ præbet spectacula matri, 770
Aut Pindi nemora excutiens, aut Mænala lustrans,
Omnis Naiadum plenis comitata pharetris
Turba ruit, striduntque sagittiferi coryti.
Tum per saxa feræ, perque ipsa cubilia fusæ,
Per valles, fluviosque, atque antra virentia musco, 775
Multa strage jacent: exsultat vertice montis
Gratam perlustrans oculis Latonia prædam.
Audito ante alios senioris vulnere, rumpit
Per medios Nero sævus iter, visaque virorum
Æquali pugna: «Quid enim, quid deinde relictum est 780
Italiæ fatis? hunc si non vincitis hostem,
Hannibalem vincetis, ait?» Ruit ocius amens
In medios: Tyriumque ducem inter prima frementem
Agmina ut adspexit, rabidi ceu bellua ponti,
Per longum sterili ad pastus jactata profundo, 785
Quum procul in fluctu piscem male saucia vidit,
Æstuat, et, lustrans nantem sub gurgite prædam,
Absorbet late permixtum piscibus æquor.
Non telo mora, non dictis. «Haud amplius, inquit,
Elabere mihi: non hic nemora avia fallent 790
Pyrenes, nec promissis frustrabere vanis,
Ut quondam terra fallax deprensus Hibera
Evasti nostram mentito fœdere dextram.»
Hæc Nero, et intorquet jaculum: nec futilis ictus.
Nam latere extremo cuspis librata resedit. 795
Invadit stricto super hæc interritus ense,
Conlapsique premens umbone trementia membra,
«Si qua sub extremo casu mandata referri
Germano vis forte tuo, portabimus, inquit.»
Contra Sidonius: «Leto non terreor ullo. 800
Utere Marte tuo, dum nostris manibus adsit
Actutum vindex; mea si suprema referre
Fratri verba paras, mando, Capitolia victor
Exurat, cinerique Jovis permisceat ossa
Et cineres nostros.» Cupientem adnectere plura 805
Ferventemque ira mortis transverberat ense,
Et rapit infidum victor caput: agmina fuso
Sternuntur duce, non ultra fidentia Marti.
Jamque diem solisque vias nox abstulit atra,
Quum vires parco victu somnoque reducunt; 810
Ac, nondum remeante die, victricia signa,
Qua ventum, referunt clausis formidine castris.
Tum Nero, procera sublimia cuspide portans
Ora ducis cæsi, «Cannas pensavimus, inquit,
Hannibal, et Trebiam, et Trasymeni litora tecum 815
Fraterno capite: i, duplica nunc perfida bella,
Et geminas arcesse acies: hæc præmia restant,
Qui tua tramissis optarint Alpibus arma.»
Compressit lacrimas Pœnus, minuitque ferendo
Constanter mala, et, inferias in tempore dignas 820
Missurum fratri, clauso conmurmurat ore.
Tum, castris procul amotis, adversa quiete
Dissimulans, dubia exclusit certamina Martis.
LIBER DECIMUS SEXTUS.
ARGUMENTUM.
Hannibal, tanto simul publico familiarique ictus luctu, in Bruttio
agro belli instaurandi consilia agitat; 1-10.
Sed inpetus ejus et ardor pugnandi languescit odio invidiaque
Hannonis, cujus factio ipsi res ad bellum necessarias ab domo mitti
prohibet; 11-14.
Nihilo tamen secius sola virtutis illius fama ac reverentia nominis
tantam habent vim, ut nec hostes quietum lacessere auderent, nec ulla
vel inter milites, ex conluvione omnium gentium mixtos, vel adversus
ducem seditio exsisteret; 15-22.
Romanorum contra cœptis non in Italia tantum adspirat fortuna, sed in
Hispania quoque, unde Pœni pelluntur; 23-27.
Eo quidem Hannon in locum Barcini Hasdrubalis novo cum exercitu ex
Africa transgreditur, dux belli peritissimus, sed multum inferior
Scipione, qui castra ejus vesperascente cælo adgreditur, magnamque in
iis stragem edit; 28-43.
Inter hostes vix quisquam virtute excellit præter Larum, Cantabrum
fortissimum, qui solus restituit pugnam, multosque Romanos securi
percutit, donec a L. Scipione, Publii fratre, gladio jugulatur; 44-67.
Tanti viri præsidio orbati Pœni terga vertunt, et Hannon vivus
capitur; 68-77.
Tum Scipio Hasdrubali, Gisgonis filio, obviam procedit, sibique jam
cum reliquiis hostium pugnandi occasionem fieri lætatur; 78-93.
Utrimque summo inpetu concurritur, et ingens fit cædes; 94-106.
Hasdrubal fortissime pugnat suisque jam cedentibus obsistit: at levi
vulnere ictus ipse quoque fugam capessit, et navibus adceptis nocte
Tartessum revertitur; 107-114.
In Pœnorum exercitu virtute eminuerat Masinissa, Nomadum rex, qui nunc
omine fausto flammæ capite micantis, et adversa sociorum Hannibalisque
fortuna permotus, ad Romanorum partes transit, et cum ipso Scipione
congressus, fide data adceptaque, cum donis dimittitur; 115-167.
Quo fœdere icto Scipio, jam Carthaginis excidium animo agitans, et
præmoliendas sibi res conciliandosque aliorum etiam Libyæ regum
gentiumque animos ratus, in Africam trajicit, ut Syphacem,
opulentissimum regem Massyliorum, ad societatem belli inpellat;
168-179.
Eodem forte tempore eodemque consilio Hasdrubal, Gisgonis filius,
terræ adplicat naves, magnificumque id Syphaci videtur, duorum
populorum, de imperio orbis terrarum dimicantium, duces uno die suam
pacem amicitiamque petentes venisse; 180-188.
Utrumque hospitio benigne excipit rex, et contrahere ad conloquium
dirimendarum simultatium causa conatur; 189-221.
Scipio abnuit, de republica se cum hoste agere quidquam injussu
senatus posse; nec tamen ad easdem venire epulas recusat; 221-228.
Postero die orta luce adit Syphacem, et fœdus cum eo facit; 229-261.
Quod ubi sacris firmatur, rex terretur prodigiis, quæ interitum regni
et captivitatem ei portendunt; 262-274.
Juncto fœdere Scipio locum, unde venerat, repetit, ubi multitudo
Hispanorum circumfusa Regem eum ingenti adpellat consensu, quod nomen
ille, tanquam Romanis intolerabile repudiat; 275-284.
Ibidem ludos funebres in honorem patris patruique, in Hispania
cæsorum, instituit, et ad certamina tam Romanos quam Hispanos præmiis
propositis invitat; 284-311.
Certamen curule ineunt Cyrnus Lamponis equi, Atlas Caucasi, Durius
Pelori, et Iberus Panchatis rector, qui victoriam consequitur;
312-456.
Cursu certant Tartessus, Hesperus, Bæticus, Eurytus, Lamus, Sicoris et
Theron, palmamque fert Eurytus; 457-526.
Tum gladiatorium editur spectaculum, in quo non servi, neque obscuri
tantum generis homines, sed clari quoque inlustresque, et in his
gemini fratres, de principatu civitatis ambigentes, ferro decernunt;
527-556.
Postremo jaculandi arte contendunt Burrus, Glagus, Aconteus, Indibilis
ac Ilerdes, metamque ferit Burrus; 557-574.
Ipsi quoque duces, P. et L. Scipiones cum Lælio, hastas conjiciunt,
sagittaque, a P. Scipione emissa in auras ac terræ infixa, subito
frondescit et in quercum mutatur; 575-591.
Quo omine adcepto ludisque finitis Scipio Romam proficiscitur, ubi
consul creatur ingenti centuriarum favore, et a senatu petit, ut
Africa sibi provincia extra sortem destinetur; 592-602.
Id haudquaquam primoribus Patrum placet, et Q. Fabius Maximus
Hannibalem prius censet ex Italia pellendum, quam bellum in ipsa Libya
geratur; 603-644.
Ejus orationem et argumenta refutat Scipio, ipsique permittitur, ut in
Africam trajiciat; 645-700.
Bruttia mœrentem casus patriæque suosque
Hannibalem adcepit tellus: hic aggere septus
In tempus posita ad renovandum bella coquebat:
Abditus ut silva, stabulis quum cesset ademtis,
Amisso taurus regno gregis, avia clauso 5
Molitur saltu certamina, jamque feroci
Mugitu nemora exterret, perque ardua cursu
Saxa ruit; sternit silvas, rupesque lacessit
Irato rabidus cornu; tremit omnis ab alto
Prospectans scopulo pastor nova bella parantem. 10
Sed vigor, hausurus Latium, si cetera Marti
Adjumenta forent, prava obtrectante suorum
Invidia revocare animos, ac stare negata
Cogebatur ope, et senio torpescere rerum.
Parta tamen formido manu, et tot cædibus olim 15
Quæsitus terror, velut inviolabile telis
Servabant sacrumque caput; proque omnibus armis,
Et castrorum opibus, dextrisque recentibus unum
Hannibalis sat nomen erat: tot dissona lingua
Agmina, barbarico tot discordantia ritu 20
Corda virum mansere gradu, rebusque retusis
Fidas ductoris tenuit reverentia mentes.
Nec vero Ausonia tantum se lætus agebat
Dardanidis Mavors: jam terra cedit Hibera
Auriferis tandem Phœnix depulsus ab arvis. 25
Jam Mago, exutus castris, agitante pavore
In Libyam propero tramisit cærula velo.
Ecce aliud decus, haud uno contenta favore,
Nutribat Fortuna duci: nam concitus Hannon
Adventabat, agens crepitantibus agmina cetris 30
Barbara, et indigenas serus raptabat Hiberos.
Non ars, aut astus belli, vel dextera deerat,
Si non Scipiadæ concurreret: omnia ductor
Magna adeo Ausonius majori mole premebat:
Ut Phœbe stellas, ut fratris lumina Phœben 35
Exsuperant, montesque Atlas, et flumina Nilus,
Ut pater Oceanus Neptunia cærula vincit.
Vallantem castra (obscuro nam vesper Olympo
Fundere non æquam trepidanti cœperat umbram)
Adgreditur Latius rector, subitoque tumultu 40
Cæduntur passim cœpti munimina valli
Inperfecta: supercontexere herbida lapsos
Pondera, et in tumuli concessit cespes honorem.
Vix uni mens digna viro, novisse minores
Quam deceat, pretiumque operis sit tradere famæ. 45
Cantaber ingenio membrorum et mole timeri
Vel nudus telis poterat Larus: hic fera gentis
More securigera miscebat prælia dextra.
Et, quamquam fundi se circum pulsa videret
Agmina, deleta gentilis pube catervæ, 50
Cæsorum inplebat solus loca: seu foret hostis
Comminus, expleri gaudebat vulnere frontis
Adversæ; seu læva acies in bella vocaret,
Obliquo telum reflexum Marte rotabat.
At, quum pone ferox aversi in terga veniret 55
Victor, nil trepidans retro jactare bipennem
Callebat, nulla belli non parte timendus.
Huic ducis invicti germanus turbine vasto
Scipio contorquens hastam, cudone comantes
Disjecit crines; namque altius acta cucurrit 60
Cuspis, et elata procul est ejecta securi.
At juvenis, cui telum ingens adcesserat ira,
Barbaricam adsiliens magno clamore bipennem
Incutit: intremuere acies, sonuitque per auras
Pondere belligero pulsati tegminis umbo. 65
Haud inpune quidem; remeans nam dextera ab ictu
Decisa est gladio, ac dilecto inmortua telo.
Qui postquam murus miseris ruit, agmina concors
Avertit fuga confestim dispersa per agros.
Nec pugnæ species, sed pœnæ tristis imago 70
Illa erat, hinc tantum cædentum, atque inde ruentum.
Per medios Hannon, palmas post terga revinctus,
Ecce trahebatur, lucemque (heu dulcia cæli
Lumina!) captivus lucem inter vincla petebat.
Cui rector Latius: «Tanta, en, qui regna reposcant, 75
Quis cedat toga, et armiferi gens sacra Quirini!
Servitio si tam faciles, cur bella refertis?»
Hæc inter celerare gradum, conjungat ut arma,
Hasdrubalem ignarum cladis prænuntius adfert
Explorator eques: raptat dux obvia signa. 80
At, postquam optatam lætus contingere pugnam
Vidit, et ad letum magno venientia cursu
Agmina, suspiciens cælum, «Nihil amplius, inquit,
Vos hodie posco, Superi; protraxtis ad arma
Quod profugos, satis est: in dextra cetera nobis 85
Vota, viri: rapite, ite, precor; vocat ecce furentes
Hinc pater, hinc patruus; gemina o mihi numina belli,
Ducite, adeste; sequor: dignas spectabitis, haud me
Præscia mens fallit, vestro jam nomine cædes.
Nam quis erit tandem campis telluris Hiberæ 90
Bellandi modus? en unquam lucebit in orbe
Ille dies, quo te armorum, Carthago, meorum
Adspiciam sonitus admotaque bella trementem?»
Dixerat; et raucus stridenti murmure clangor
Increpuit; tonuere feris clamoribus astra. 95
Concurrunt; quantumque rapit violentia ponti,
Et Notus, et Boreas, et inexorabilis Auster,
Quum mergunt plenas tumefacta sub æquora classes;
Aut quum letiferos adcendens Sirius ignes,
Torret anhelantem sævis ardoribus orbem; 100
Tantum acies hominumque ferox discordia ferro
Demetit: haud ullus terrarum æquarit hiatus
Pugnarum damna; aut strages per inhospita lustra
Unquam tot dederit rabies horrenda ferarum.
Jam campi vallesque madent, hebetataque tela. 105
Et Libys obcubuere, et amantes Martis Hiberi.
Stat tamen una loco perfossis debilis armis,
Luctaturque acies, qua concutit Hasdrubal hastam.
Nec finem daret ille dies animosaque virtus,
Ni perlapsa viro loricæ tegmine arundo, 110
Et parco summum violasset vulnere corpus,
Suasissetque fugam: rapido certamina linquit
In latebras evectus equo, noctisque per umbram
Ad Tartessiacos tendit per litora portus.
Proximus in pugna ductori Marte manuque 115
Regnator Nomadum fuerat; mox fœdere longo
Cultuque Æneadum nomen Masinissa superbum.
Huic fesso, quos dura fuga et nox suaserat atra,
Carpenti somnos subitus rutilante coruscum
Vertice fulsit apex, crispamque involvere visa est 120
Mitis flamma comam, atque hirta se spargere fronte.
Concurrunt famuli, et serpentes tempora circum
Festinant gelidis restinguere fontibus ignes.
At grandæva, Deum prænoscens omina, mater,
«Sic sit, Cælicolæ; portentaque vestra secundi 125
Condite, ait; duret capiti per secula lumen.
Ne vero, ne, nate, Deum tam læta pavesce
Prodigia, aut sacras metue inter tempora flammas.
Hic tibi Dardaniæ promittit fœdera gentis,
Hic tibi regna dabit, regnis majora paternis, 130
Ignis, et adjunget Latiis tua nomina fatis.»
Sic vates, juvenisque animum tam clara movebant
Monstra, nec a Pœnis ulli virtutis honores,
Hannibal ipse etiam jam jamque modestior armis.
Aurora obscuri tergebat nubila cæli, 135
Vixque Atlantiadum rubefecerat ora sororum:
Tendit ad Ausonios et adhuc hostilia castra.
Atque, ubi se vallo intulerat, ductorque benigno
Adcepit Latius vultu, rex talibus infit:
«Cælestum monita et sacræ responsa parentis, 140
Dîsque tua, o Rutulum rector, gratissima virtus
Avulsum Tyriis huc me duxere volentem.
Si tibi non segnes tua contra fulmina sæpe
Visi stare sumus, dignam te, nate Tonantis,
Adferimus dextram; nec nos aut vana subegit 145
Incertæ mentis levitas, et mobile pectus;
Aut spes et læti sectamur præmia Martis.
Perfidiam fugio et perjuram ab origine gentem.
Tu, quando Herculeis finisti prælia metis,
Nunc ipsam belli nobiscum invade parentem. 150
Ille tibi, qui jam gemino Laurentia lustro
Possedit regna, et scalas ad mœnia Romæ
Admovet, in Libyam flammis ferroque trahendus.»
Sic Nomadum ductor: tunc dextra Scipio dextram
Amplexus, «Si pulchra tibi Mavorte videtur, 155
Pulchrior est gens nostra fide; dimitte bilingues
Ex animo socios; magna hinc te præmia claræ
Virtutis, Masinissa, manent; citiusque vel armis,
Quam gratæ studio vincetur Scipio mentis.
Cetera quæ in Libyam portari incendia suades, 160
Expediet tempus; nec enim sunt talia rerum
Non meditata mihi, et mentem Carthago fatigat.»
Hinc juveni dona insignem velamine picto
Dat chlamydem, stratumque ostro, quem ceperat ipse
Dejecto victor Magone animique probarat, 165
Cornipedem; tum, qua Divum libabat ad aras
Hasdrubal, ex auro pateram, galeamque comantem.
Exin, firmato sociali fœdere regis,
Vertendas agitat jam nunc Carthaginis arces.
Massylis regnator erat ditissimus oris, 170
Nec nudus virtute, Syphax: quo jura petebant
Innumeræ gentes, extremaque litore Tethys.
Multa viro terra, ac sonipes, et bellua, terror
Bellorum, nec non Marti delecta juventus.
Nec foret, aut ebore, aut solido qui vinceret auro, 175
Gætulisve magis fucaret vellus ahenis.
Has adjungere opes avidus, reputansque laborem,
Si vertat rex ad Pœnos, dare vela per altum
Imperat, atque animo jam tum Africa bella capessit.
Verum ubi perventum, et portus tenuere carinæ, 180
Jam, trepida fugiens per proxima litora puppe,
Hasdrubal adflictis aderat nova fœdera quærens
Rebus, et ad Tyrios Massylia signa trahebat.
Audito, pariter populorum in regna duorum
Advenisse duces, qui tota mole laborent, 185
Disceptentque armis, terrarum uter imperet orbi,
Celsus mente Syphax adciri in tecta benigne
Imperat, et tanto regni se tollit honore.
Tum lætos volvens oculos adversa per ora,
Sic Latium adfatur juvenem, ac prior incipit ultro: 190
«Quam te, Dardanida pulcherrime, mente serena
Adcipio, intueorque libens! quamque ora recordor
Lætus Scipiadæ: revocat tua forma parentem.
Nam repeto, Herculeas Erythia ad litora Gades
Quum studio pelagi et spectandis æstibus undæ 195
Venissem, magnos vicina ad flumina Bætis
Ductores miro quondam me cernere amore.
Tum mihi dona viri præda delecta tulere,
Arma simul, regnoque meo tum cognita primum
Cornipedum frena, atque arcus, quîs cedere nostra 200
Non norunt jacula, et veteres tribuere magistros
Militiæ, qui dispersas sine lege catervas
Vestro formarent ritu ad certamina Martis.
Ast ego, quum nostra (in nostris quæ copia regnis)
Nunc auri ferrem, nivei nunc munera dentis, 205
Nil valui precibus; solos sibi cepit uterque,
Quos cohibebat ebur vaginæ sectilis, enses.
Quare, age, lætus habe nostros intrare penates,
Ac, mea quando adfert Libycum fortuna per undas
Ductorem, facili, quæ dicam, percipe mente. 210
Et vos, qui Tyriæ regitis Carthaginis arces,
Hasdrubal, huc aures, huc, quæso, advertite sensus.
«Quanta per Ausonios populos torrentibus armis
Tempestas ruat, et Latio suprema minetur,
Utque bibant Tyrium bis quinos sæva per annos 215
Sicana nunc tellus, nunc litora Hibera cruorem,
Cui nescire licet? quin ergo tristia tandem
Considunt bella, et deponitis arma volentes?
Tu Libya, tu te, Ausonia, cohibere memento.
Haud deformis erit vobis ad fœdera versis 220
Pacator mediusque Syphax.» Subjungere plura
Non passus, gentis morem arbitriumque Senatus
Scipio demonstrat; vanique absistere cœpti
Spe jubet, et Patres docet hæc expendere solos.
Suadendi modus hic: quodque est de parte diei 225
Exacti super, ad mensas et pocula vertunt.
Atque, epulis postquam finis, dant corpora somno,
Et dura in noctem curarum vincula solvunt.
Jamque novum terris pariebat limine primo
Egrediens Aurora diem, stabulisque subibant 230
Ad juga solis equi, necdum ipse adscenderat axem,
Sed prorupturis rutilabant æquora flammis:
Exigit e stratis corpus, vultuque sereno
Scipio contendit Massyli ad limina regis.
Illi mos patrius fetus nutrire leonum, 235
Et catulis rabiem atque iras expellere alendo.
Tum quoque fulva manu mulcebat colla jubasque,
Et fera tractabat ludentum interritus ora.
Dardanium postquam ductorem adcepit adesse,
Induitur chlamydem, regnique insigne vetusti 240
Gestat læva decus: cinguntur tempora vitta
Albente, ac lateri de more adstringitur ensis.
Hinc in tecta vocat, secretisque ædibus hospes
Sceptrigero cum rege pari sub honore residunt.
Tum prior his infit terræ pacator Hiberæ: 245
«Prima mihi, domitis Pyrenes gentibus, ire
Ad tua regna fuit properantem et maxima cura,
O sceptri venerande Syphax; nec me æquore sævus
Tardavit medio pontus: non ardua regnis
Quæsumus aut inhonora tuis; conjunge Latinis 250
Unanimum pectus, sociusque adcede secundis.
Non tibi Massylæ gentes, extentaque tellus
Syrtibus, et latis proavita potentia campis
Amplius adtulerint decoris, quam Romula virtus
Certa juncta fide, et populi Laurentis honores. 255
Cetera quid referam? non ullus scilicet ulli
Æquus Cælicolum, qui Dardana læserit arma.»
Audivit læto Massylus et adnuit ore,
Complexusque virum, «Firmemus prospera, dixit,
Omina, nec votis Superi concordibus absint, 260
Cornigerumque Jovem Tarpeiumque ore vocemus.»
Et simul exstructis cespes subrexerat aris;
Victimaque admotæ stabat subjecta bipenni;
Quum subito abruptis fugiens altaria taurus
Exsiluit vinclis, mugituque excita late 265
Inplevit tecta, et, fremitu suspiria rauco
Congeminans, trepida terrorem sparsit in aula;
Vittaque, majorum decoramen, fronte sine ullo
Delapsa adtactu, nudavit tempora regis.
Talia Cælicolæ casuro tristia regno 270
Signa dabant, sævique aderant gravia omina fati.
Hinc fractum bello regem solioque revulsum,
Tempus erit, quum ducet agens ad templa Tonantis,
Qui tunc orabat socialia fœdera supplex.
His actis repetit portum, puppesque secundo 275
Dat vento, et notis reddit se Scipio terris.
Concurrere avidæ gentes, variosque subacta,
Pyrene misit populos: mens omnibus una.
Concordes regem adpellant, regemque salutant.
Scilicet hunc summum norunt virtutis honorem. 280
Sed, postquam miti rejecit munera vultu,
Ausonio non digna viro, patriosque vicissim
Edocuit ritus, et Romam nomina regum
Monstravit nescire pati, tum versus in unam,
Quæ restat, curam, nullo super hoste relicto, 285
Et Latios simul, et vulgum Bætisque Tagique
Convocat, ac medio in cœtu sic deinde profatur:
«Quando ita Cælicolum nobis propensa voluntas
Adnuit, extremo Libys ut dejectus ab orbe,
Aut his occideret campis, aut, axe relicto 290
Hesperio, patrias exsul lustraret arenas:
Jam vestra tumulos terra celebrare meorum
Est animus, pacemque dare exposcentibus umbris.
Mente favete pari, atque aures advertite vestras.
Septima quum solis renovabitur orbita cælo, 295
Quique armis ferroque valent, quique arte regendi
Quadrijugos pollent currus, quîs vincere planta
Spes est, et studium jaculis inpellere ventos,
Adsint, et pulchræ certent de laude coronæ.
Præmia digna dabo, e Tyria spolia incluta præda; 300
Nec quisquam nostri discedet muneris expers.»
Sic donis vulgum laudumque cupidine flammat.
Jamque dies prædicta aderat, cœtuque sonabat
Innumero campus, similatasque ordine justo
Exsequias rector lacrimis ducebat obortis. 305
Omnis Hiber, omnis Latio sub nomine miles
Dona ferunt, tumulisque super flagrantibus addunt.
Ipse, tenens nunc lacte, sacro nunc plena Lyæo
Pocula, odoriferis adspergit floribus aras.
Tum manes vocat excitos, laudesque virorum 310
Cum fletu canit, et veneratur facta jacentum.
Inde refert sese circo, et certamina prima
Inchoat, et rapidos cursus proponit equorum.
Fluctuat æquoreo fremitu rabieque faventum,
Carceribus nondum reseratis, mobile vulgus, 315
Atque fores oculis et limina servat equorum.
Jamque, ubi prolato sonuere repagula signo,
Et toto prima emicuit vix ungula cornu,
Tollitur in cælum furiali turbine clamor:
Pronique, ac similes certantibus, ore sequuntur 320
Quisque suos currus, magnaque volantibus idem
Voce loquuntur equis: quatitur certamine circus
Certantum, ac nulli mentem non abstulit ardor.
Instant præcipites, et equos clamore gubernant.
Fulvus, arenosa surgens tellure, sub auras 325
Erigitur globus, atque operit caligine densa
Cornipedumque vias, aurigarumque labores.
Hic studio furit aeris equi, furit ille magistri.
Hos patriæ favor, hos adcendit nobile nomen
Antiqui stabuli: sunt, quos spes grata fatiget, 330
Et nova ferre jugum cervix: sunt, cruda senectus
Quos juvet, et longo sonipes spectatus in ævo.
Evolat ante omnes, rapidoque per aera cursu
Callaicus Lampon fugit, atque ingentia tranat
Exsultans spatia, et ventos post terga relinquit. 335
Conclamant, plausuque fremunt, votique peractam
Majorem credunt præcepto limite partem.
At, quîs interior cura, et prudentia circi
Altior, effusas primo certamine vires
Damnare, et cassis longe increpitare querelis 340
Indispensato lassantem corpora nisu:
«Quo nimius, quo, Cyrne, ruis? (nam Cyrnus agebat)
Verbera dimitte, et revoca moderatus habenas.»
Heu surdas aures! fertur securus equorum,
Nec meminit, quantum campi decurrere restet. 345
Proximus, a primo distans, quantum æquore currus
Occupat ipse, loci tantum: sed proximus ibat
Astur Panchates, patrium frons alba nitebat
Insigne, et patrio pes omnis concolor albo:
Ingentes animi, membra haud procera, decusque 350
Corporis exiguum; sed tum sibi fecerat alas
Concitus, atque ibat campo indignatus habenas.
Crescere sublimem, atque augeri membra putares.
Cinyphio rector cocco radiabat Hiberus.
Tertius æquata currebat fronte Peloro 355
Caucasus: ipse asper, nec qui cervicis amaret
Adplausæ blandos sonitus, clausumque cruento
Spumeus admorsu gauderet mandere ferrum.
At, docilis freni et melior parere, Pelorus
Non unquam effusum sinuabat devius axem; 360
Sed lævo interior stringebat tramite metam.
Insignis multa cervice, et plurimus idem
Ludentis per colla jubæ; (mirabile dictu!)
Nullus erat pater: ad Zephyri nova flamina campis
Vettonum eductum genitrix effuderat Harpe. 365
Nobilis hunc Durius stimulabat in æquore currum:
Caucasus antiquo fidebat Atlante magistro.
Ipsum Ætola, vago Diomedi condita, Tyde
Miserat: exceptum Trojana ab origine equorum
Tradebant, quos Æneæ Simoentis ad undas 370
Victor Tydides magnis abduxerat ausis.
Jamque, fere medium evecti certamine campum,
In spatia addebant; nisusque adprendere primos
Panchates animosus equos, super altior ire,
Et præcedentem jam jamque adscendere currum 375
Pone videbatur, curvatisque ungula prima
Callaicum quatiens pulsabat calcibus axem.
At postremus Atlas; sed non et segnior ibat
Postremo Durio: pacis de more putares
Æquata fronte et concordi currere freno. 380
Sensit ut exhaustas, qui proximus ibat, Hiberus
Callaicas Cyrni vires, nec, ut ante, salire
Præcipitem currum, et fumantes verbere cogi
Adsiduo violenter equos, ceu monte procella
Quum subita ex alto ruit, usque ad colla repente 385
Cornipedum protentus, et in capita ardua pendens,
Concitat ardentem, quod ferret lora secundus,
Panchaten, vocesque addit cum verbere mixtas:
«Tene, Astur, certante feret quisquam æquore palmam
Erepto? consurge, vola, perlabere campum 390
Adsuetis velox pennis; decrescit anhelo
Pectore consumtus Lampon, nec restat hianti,
Quem ferat ad metas, jam spiritus.» Hæc ubi dicta,
Tollit se sonipes, ceu tunc e carcere primo
Conriperet spatium, et, nitentem obponere curvos 395
Aut æquare gradus, Cyrnum post terga relinquit.
Confremit et cælum, et percussus vocibus altis
Spectantum circus: fertur sublime per auras
Altius adtollens cervicem victor ovantem
Panchates, sociosque trahit prior ipse jugales. 400
At postremus Atlas, Durius postremus in orbem
Exercent artes, lævos nunc adpetit ille
Conatus, nunc ille premit, certatque subire
Dexter, et alterni nequidquam fallere tentant;
Donec, confisus primævæ flore juventæ, 405
Obliquum Durius conversis pronus habenis
Obposuit currum, atque eversum propulit axem
Atlantis senio invalidi, sed justa querentis:
«Quo ruis? aut quinam hic rabidi certaminis est mos?
Et nobis et equis letum commune laboras.» 410
Dumque ea proclamat, perfracto volvitur axe
Cernuus, ac pariter fusi (miserabile) campo
Discordes sternuntur equi: quatit æquore aperto
Lora suis victor, mediaque Pelorus arena
Surgere nitentem fugiens Atlanta reliquit. 415
Nec longum Cyrni defessos prendere currus.
Hunc quoque, cunctantem et sero moderamina equorum
Discentem, rapido prætervolat incitus axe:
Inpellit currum clamor vocesque faventum.
Jamque etiam dorso atque humeris trepidantis Hiberi 420
Ora superposuit sonipes, flatusque vapore
Terga premi, et spumis auriga calescere sentit.
Incubuit campo Durius, misitque citatos
Verbere quadrupedes, nec frustra: æquare videtur,
Aut etiam æquavit juga præcedentia dexter. 425
Adtonitus tum spe tanta, «Genitore, Pelore.
Te Zephyro eductum nunc nunc ostendere tempus.
Discant, qui pecudum ducunt ab origine nomen,
Quantum divini præcellat seminis ortus.
Victor dona dabis, statuesque altaria patri.» 430
Et, ni successu nimio lætoque pavore
Proditus elapso foret inter verba flagello,
Forsan sacrasset Zephyro, quas voverat, aras.
Tum vero infelix, veluti delapsa corona
Victoris capiti foret, in se versus ab ira, 435
Auratam medio discindit pectore vestem,
Ac lacrimæ simul et questus ad sidera fusi:
Nec jam subducto parebat verbere currus.
Pro stimulis dorso quatiuntur inania lora.
Interea metis, certus jam laudis, agebat 440
Sese Panchates, et præmia prima petebat
Arduus; effusas lenis per colla, per armos
Ventilat aura jubas: tum, mollia crura superbi
Adtollens gressus, magno clamore triumphat.
Par donum solido argento cælata bipennis 445
Omnibus, at vario distantia cetera honore.
Primus equum volucrem, Massyli munera regis
Haud spernenda, tulit: tulit huic virtute secundus
E Tyria, quæ multa jacet, duo pocula, præda,
Aurifero perfusa Tago: villosa leonis 450
Terga feri, et cristis horrens Sidonia cassis
Tertius inde honor: et postremo munere Atlanta,
Quamvis perfracto senior subsederat axe,
Adcitum donat ductor, miseratus et ævum
Et sortem casus: famulus florente juventa 455
Huic datur, adjuncto gentilis honore galeri.
His actis ductor læta ad certamina plantæ
Invitat, positisque adcendit pectora donis:
«Hanc primus galeam (hac acies terrebat Hiberas
Hasdrubal); hunc ensem, cui proxima gloria cursus, 460
Adcipiet; cæso pater hunc detraxit Hyempsæ.
Tertius extremam tauro solabere palmam.
Cetera contenti discedent turba duobus
Quisque ferox jaculis, quæ dat gentile metallum.»
Fulgentes pueri Tartessos et Hesperos ora 465
Ostendere simul vulgi clamore secundo.
Hos Tyriæ misere domo patria incluta Gades.
Mox subit, adspersus prima lanugine malas,
Bæticus: hoc dederat puero cognomen ab amne
Corduba; et haud parvo certamina læta fovebat. 470
Inde, comam rutilus, sed cum fulgore nivali
Corporis, inplevit caveam clamoribus omnem
Eurytus: excelso nutritum colle crearat
Sætabis, atque aderant trepidi pietate parentes.
Tum Lamus, et Sicoris, proles bellacis Ilerdæ, 475
Et Theron potator aquæ, sub nomine Lethes
Quæ fluit, inmemori perstringens gurgite ripas.
Qui postquam adrecti plantis et pectora proni,
Pulsantesque æstu laudum exsultantia corda,
Adcepere tuba spatium, exsiluere per auras 480
Ocius effusis nervo exturbante sagittis.
Diversa et studia et clamor, pendentque faventes
Unguibus; atque suos, ut cuique est gratia, anheli
Nomine quemque cient: grex inclutus æquore fertur,
Nullaque tramissa vestigia signat arena. 485
Omnes primævi, flaventiaque ora decori,
Omnes ire leves, atque omnes vincere digni.
Extulit, incumbens medio jam limite, gressum
Eurytus, et primus brevibus, sed primus, abibat
Præcedens spatiis. Instat non segnius acer 490
Hesperos, ac prima stringit vestigia planta
Progressæ calcis: satis est huic esse priori;
Huic sperare sat est, fieri se posse priorem.
Acrius hoc tendunt gressus, animique vigore
Corpora agunt; auget pueris labor ipse decorem. 495
Ecce, levi nisu postremoque agmine currens,
Postquam sat visus sibi concepisse vigoris,
Celsus inexhaustas effundit turbine vires
Non exspectato, subitusque erumpit, et auras
Prævehitur Theron: credas Cyllenida plantam 500
Æthereo nexis cursu talaribus ire.
Jamque hos, jamque illos, populo mirante, relinquit:
Et modo postremus, nunc ordine tertia palma,
Hesperon infestat sua per vestigia pressum.
Nec jam quem sequitur tantum, sed prima coronæ 505
Spes trepidat tantis venientibus Eurytus alis.
Quartus sorte loci, sed, si tres ordine servent
Inceptos cursus, nequidquam vana laborans,
Tartessos fratrem medio Therone premebat.
Nec patiens ultra tollit sese æquore Theron 510
Igneus, et plenum prætervolat Hesperon iræ.
Unus erat super, et metæ propioribus ægros
Urebat finis stimulis: quascumque reliquit
Hinc labor, hinc penetrans pavor in præcordia vires,
Dum sperare licet, brevia ad conamina uterque 515
Advocat: æquantur cursus; pariterque ruebant.
Et forsan gemina meruissent præmia palma,
Pervecti simul ad metas, ni, terga secutus
Theronis, fusam late per lactea colla
Hesperos ingenti tenuisset sævus ab ira, 520
Traxissetque comam: tardato lætus ovansque
Eurytus evadit juvene, atque ad præmia victor
Emicat, et galeæ fert donum insigne coruscæ.
Cetera promisso donata est munere pubes,
Intonsasque comas viridi redimita corona 525
Bina tulit patrio quatiens hastilia ferro.
Hinc graviora virum certamina, comminus ensis
Destrictus, bellique feri simulacra cientur.
Nec, quos culpa tulit, quos crimina noxia vitæ,
Sed virtus animusque ferox ad laudis amorem, 530
Hi crevere pares ferro; spectacula digna
Martigena vulgo, suetique laboris imago.
Hos inter gemini (quid jam non regibus ausum?
Aut quod jam regnis restat scelus?) inpia Circo
Innumero fratres, cavea damnante furorem, 535
Pro sceptro armatis inierunt prælia dextris.
Is genti mos dirus erat; patriumque petebant
Orbati solium lucis discrimine fratres.
Concurrere animis, quantis confligere par est,
Quos regni furor exagitat; multoque cruore 540
Exsatiata simul portantes corda sub umbras
Obcubuere: pari nisu per pectora adactus
Intima descendit mucro; superaddita sævis
Ultima vulneribus verba; et, convicia volvens,
Dirus in invitas effugit spiritus auras. 545
Nec manes pacem passi; nam corpora junctus
Una quum raperet flamma rogus, inpius ignis
Dissiluit, cineresque simul jacuisse negarunt.
Cetera distincto donata est munere turba,
Ut virtus et dextra fuit: duxere juvencos, 550
Inpressis dociles terram proscindere aratris:
Duxere adsuetos lustra exagitare ferarum
Venatu juvenes, quos dat Maurusia præda.
Nec non argenti, nec non insignia vestis
Captivæ pretia, et sonipes, et crista nitenti 555
Insurgens cono, spolia exuviæque Libyssæ.
Tum jaculo petiere decus, spectacula Circi
Postrema, et metæ certarunt vincere finem
Burrus avis pollens, quem misit ripa metalli,
Qua Tagus auriferis pallet turbatus arenis, 560
Et Glagus, insignis ventos anteire lacerto,
Et, cujus numquam fugisse hastilia cervi
Prærapida potuere fuga, venator Aconteus,
Indibilisque, diu lætus bellare Latinis,
Jam socius, volucresque vagas deprendere nube 565
Adsuetus jaculis, idem et bellator, Ilerdes.
Laus Burri prima, infixit qui spicula metæ:
Est donum serva, albentes invertere lanas
Murice Gætulo docta. At, quem proxima honorant
Præmia, vicinam metæ qui propulit hastam, 570
Adcepto lætus puero discessit Ilerdes,
Cui ludus, nullam cursu non tollere damam.
Tertia palma habuit geminos insignis Aconteus
Nec timidos agitare canes latratibus aprum.
Quos postquam clamor plaususque probavit honores, 575
Germanus ducis atque effulgens Lælius ostro
Nomina magna vocant læti manesque jacentum,
Atque hastas simul effundunt: celebrare juvabat
Sacratos cineres, atque hoc decus addere ludis.
Ipse etiam, mentis testatus gaudia vultu, 580
Ductor, ut æquavit meritis pia pectora donis,
Et frater thoraca tulit multiplicis auri,
Lælius Asturica rapidos de gente jugales,
Contorquet magnis victricem viribus hastam
Consurgens, umbrisque dari testatur honorem. 585
Hasta volans (mirum dictu!) medio incita campo
Substitit ante oculos, et terræ infixa cohæsit.
Tum subitæ frondes, celsoque cacumine rami,
Et latam spargens quercus, dum nascitur, umbram.
Ad majora jubent præsagi tendere vates; 590
Id monstrare Deos, atque hoc portendere signis.
Quo super augurio, pulsis de litore cunctis
Hesperio Pœnis, ultor patriæque domusque
Ausoniam repetit, fama ducente triumphum.
Nec Latium curis ardet flagrantius ullis, 595
Quam juveni Libyam et summos permittere fasces.
Sed frigens animis, nec bello prospera turba
Ancipiti senior temeraria cœpta vetabant,
Magnosque horrebant cauta formidine casus.
Ergo, ubi delato consul sublimis honore 600
Ad Patres consulta refert, deturque potestas,
Orat, delendæ Carthaginis, altius orsus
Hoc grandæva modo Fabius pater ora resolvit:
«Haud equidem metuisse queam, satiatus et ævi
Et decoris, cui tam superest et gloria et ætas, 605
Ne credat nos invidiæ certamine consul
Laudibus obtrectare suis: satis incluta nomen
Gestat fama meum, nec egent tam prospera laude
Facta nova; verum et patriæ, dum vita manebit,
Deesse nefas, animumque nefas scelerare silendo. 610
Bella nova in Libyæ moliris ducere terras?
Hostis enim deest Ausoniæ; nec vincere nobis
Est satis Hannibalem: petitur quæ gloria major
Litore Elissæo? stimuli si laudis agunt nos,
Hanc segetem mete: composuit propioribus ausis 615
Dignum te Fortuna parem; vult Itala tellus
Ductoris sævi, vult tandem, haurire cruorem.
Quo Martem, aut quo signa trahis? restinguere primum est
Ardentem Italiam: tu fessos obvius hostes
Deseris, ac septem denudas proditor arces. 620
«An, quum tu Syrtim ac steriles vastabis arenas,
Non dira illa lues notis jam mœnibus urbis
Adsiliet? vacuumque Jovem sine pube, sine armis
Invadet? quanti, ut cedas, Romamque relinquas
Emerito, est? tanto perculsi fulmine belli 625
Siccine te, ut nuper Capua est adcitus ab alta
Fulvius, æquoreis Libyæ revocabimus oris?
Vince domi, et trinis mœrentem funera lustris
Ausoniam purga bello: tum tende remotos
In Garamantas iter, Nasamoniacosque triumphos 630
Molire; angustæ prohibent nunc talia cœpta
Res Italæ: pater ille tuus, qui nomina vestræ
Addidit haud segnis genti, quum consul Hiberi
Tenderet ad ripas, revocato milite primus
Descendenti avide superatis Alpibus ultro 635
Obposuit sese Hannibali: tu consul abire
A victore paras hoste, atque avellere nobis
Scilicet hoc astu Pœnum? si deinde sedebit
Inpavidus, nec te in Libyam tuaque arma sequetur,
Capta damnabis consulta inprovida Roma. 640
Sed fac turbatum convertere signa, tuæque
Classis vela sequi: nempe idem erit Hannibal, idem,
Cujus tu vallum vidisti e mœnibus urbis.»
Hæc Fabius: seniorque manus paria ore fremebant.
Tum contra consul: «Cæsis ductoribus olim 645
Magnanimis leto gemino, quum tota subisset
Sidonium possessa jugum Tartessia tellus,
Non Fabio, non, quîs eadem est sententia cordi,
Quoquam ad opem verso, fateor, primoribus annis
Excepi nubem belli, solusque ruenti 650
Objeci cælo caput, atque in me omnia verti.
Tum grandæva manus, puero male credita bella,
Atque idem hic vates temeraria cœpta canebat.
Dîs grates laudemque fero, sub numine quorum
Gens Trojana sumus; puer ille, et futilis ætas, 655
Inbellesque anni, necdum maturus ad arma
Scipio, restituit terras inlæsus Hiberas
Trojugenis: pepulit Pœnos, solisque secutus
Extremas ad Atlanta vias, exegit ab orbe
Hesperio nomen Libyæ, nec rettulit urbi 660
Signa prius, quam fumantes circa æquora vidit
Romano Phœbum solventem litore currus.
Adscivit reges idem: nunc ultimus actis
Restat Carthago nostris labor: hoc sator ævi
Jupiter æterni monet. Hannibali ecce senectus 665
Intremit, aut ægros simulat mentita timores,
Ne finem longis tandem peperisse ruinis
Sit noster titulus. Certe jam dextera nobis
Experta, et robur florentibus auximus annis.
«Ne vero fabricate moras; sed currere sortem 670
Hanc sinite ad veterum delenda opprobria cladum
Quam mihi servavere Dei. Sat gloria cauto
Non vinci pulchra est Fabio, peperitque sedendo
Omnia Cunctator nobis: nec Mago, nec Hannon,
Nec Gisgone satus, nec Hamilcare terga dedissent, 675
Si segnes clauso traheremus prælia vallo.
Sidoniusne puer, vix pubescente juventa,
Laurentes potuit populos et Troia adire
Mœnia, flaventemque sacro cum gurgite Thybrim?
Et potuit Latium longo depascere bello? 680
Nos Libyæ terris tramittere signa pigebit?
Et Tyrias agitare domos? Secura pericli
Litora lata patent, et opima pace quieta
Stat tellus; timeat tandem Carthago, timeri
Adsueta, et nobis, quamvis Œnotria nondum 685
Hannibale arva vacent, superesse intelligat arma.
«Illum ego, quem vosmet cauti consultaque vestra
In Latio fecere senem, cui tertia large
Fundenti nostrum ducuntur lustra cruorem,
Illum ego ad incensas trepidantem et sera paventem 690
Avertam patriæ sedes: an Roma videbit
Turpia Agenoreæ muris vestigia dextræ?
Carthago inmunis nostros secura labores
Audiet interea, et portis bellabit apertis?
Tum vero pulset nostras iterum inprobus hostis 695
Ariete Sidonio turres, si templa suorum
Non ante audierit Rutulis crepitantia flammis.»
Talibus adcensi Patres, fatoque vocante,
Consulis adnuerunt dictis, faustumque precati
Ut foret Ausoniæ, tramittere bella dederunt. 700
LIBER DECIMUS SEPTIMUS.
ARGUMENTUM.
Quum inventum esset carmen in libris Sibyllinis inspectis, _hostem
pelli Italia vincique posse, si mater Idæa a Pessinunte Romam
transportata esset_; quumque oraculum Delphicum dedisset responsum,
Deam hospitio excipiendam esse ab eo, qui vir optimus Romæ esset:
missa in Phrygiam nave advehitur Cybele, et Scipio Nasica, quem Patres
judicaverant in tota civitate virum bonorum optimum esse, Ostiam ire
jussus obviam Deæ, eam adcipit de nave, quæ deinde inter cymbalorum
tympanorumque strepitus, saltationes et cantus a matronis per Tiberim
trahitur; 1-22.
Eadem mox in vado fluminis hæret; at Claudia Quinta propalam precata,
ut ita demum se sequeretur, si pudicitia, a multis in dubium vocata,
sibi constaret, facili eam negotio sola movet; 23-45.
Tum læta spes belli tandem feliciter conficiendi omnium animos tenet,
et Scipio e Sicilia cum classe profectus, mactata victima aquilisque
viam monstrantibus, in Africam trajicit; 46-58.
Expositis ibi copiis, ad Syphacem, qui, ducta in matrimonium
Hasdrubalis filia, a Romanis desciverat ad Pœnos, literas dat, quibus
etiam atque etiam monet eum, ne jura hospitii secum, neu cum populo
Romano initæ societatis fallat; 59-82.
Quo quum nihil profecisset, castra Numidarum et mapalia arundine texta
noctu incendit; 83-91.
Flamma late effusa uno repente omnia haurit incendio, et rex ipse vix
e somno expergefactus a satellite effugit; 92-108.
Mox Syphax, ira, pudore precibusque conjugis motus, residuam
juventutem excit ex regno, et Hasdrubali junctus concitato inpetu in
Romanos incurrit: at, equo graviter icto effusus, vivus capitur;
109-145.
Quo facto Hasdrubal cum reliquiis Numidarum Pœnorumque iterum fugam
capessit, jamque omnis spes Carthaginis sita est in Hannibale, ad quem
propere senatus mittendos censet, qui ex Italia eum arcessant;
146-157.
Is quum somnio perterritus surrexisset, de summo patriæ periculo
certior fit per legatos, ac frendens indignatur, nunc auxilium
inplorari suum ab iis, a quibus ipse nec subplemento nec pecunia
adjutus esset: 158-200.
Terram tamen hostilem, etsi invitus mœstusque, relinquit, nec Romani
duces discessum ejus remorantur; 201-217.
Enimvero ubi vix in altum evectus e conspectu Italiæ aufertur, illuc
redeundi Romamque obpugnandi consilia agitat; 218-235.
Iis desistit, acerrima tempestate a Neptuno commota, qua sæviente
tristem lamentatur sortem suam; 236-282.
Veneris autem interventu ira Neptuni ventique remittunt, et Hannibal
classem adpellit ad Libyam, ubi castris Scipionis sua obponit;
283-291.
Tum acie utrimque instructa Hannibal concionem ad milites habet, qua
ad virtutem eos acuit, et res in Italia gestas, tot duces Romanos, tot
exercitus occidione occisos, et sua cuique decora, ubi ad insignem
alicujus pugnæ memoria militem venit, refert; 292-337.
Romani contra milites moræ inpatientes signum prælii committendi
poscunt; 338-340.
Magna hæc rerum molimina procul e nubibus mœsto vultu lustrat Juno,
quam Jupiter exhortatur, ut tandem aliquando Pœnos adjuvare desinat,
neque amplius fini hujus belli imperioque Romanorum, quod fato fixum
sit, inferat moram; 341-356.
Respondet Juno, se non eo consilio pugnam contemplari, ut fata mutare
et trahere bellum conetur, sed id unum petere a conjuge ac fratre, ut
neque Hannibalem perire vel vivum capi, neque Carthaginem dirui
patiatur; 357-369.
His precibus cedit Jupiter et sorori hanc veniam dat, ut Hannibalem
præsenti eripiat periculo, sed docet quoque in fatis ita esse, ut ille
nunquam repetat Italiam, et Carthago mox ab alio Scipione exscindatur;
370-384.
Dum fata pandit rex deorum, in supremum de imperio orbis terrarum
certamen descendunt duorum opulentissimorum populorum duo longe
clarissimi duces, duo fortissimi exercitus, multa ante parta decora
aut cumulaturi eo die, aut eversuri; 385-405.
Hastis primo inpetu effusis, res gladiis geritur, et Masinissa, acer
juvenis, in Macedonum legionem incursans viam facit Romanis, in
turbatos submotosque gradum inferentibus; 406-431.
Lælius etiam Bruttios milites, Hannibalem ex Italia decedentem
sequutos, acerrime increpat et in fugam vertit; 432-443.
Aciem vero inclinatam restituit Hannibal, cæsisque Herio ac Pleminio
fratribus, reliquos hostes profligat; 444-478.
Alia campi parte Scipio Pœnos, usu militiæ famaque rerum gestarum
Romanis pares, ingenti clade prosternit, et terrorem addit perculsis;
479-508.
Mox ipsum quærit Hannibalem, et ad certamen singulare provocat;
509-521.
Sollicita de ejus vita Juno periculum propulsat, objecta illi falsa
Scipionis imagine; 522-533.
Eam Hannibal infesta petit hasta, et fugientem persequitur, donec
procul a prælio simulacrum repente oculis ipsius subducitur; 534-547.
Ubi dolum sibi a Deo aliquo nexum esse sentit, furibundus repetit
campum sed equus febri, a Junone ipsi inmissa, conreptus subito
conlabitur; 548-557.
Tum Pœnus iterum inlusus et instinctus furore necem sibi consciscere
in animum inducit; 558-566.
Juno autem, in formam habitumque pastoris mutata, et similans, se
erranti proximam ad Scipionem viam monstraturam esse, longius eum a
campo removet; 567-580.
Interea Pœni, ducem suum vel periisse, vel spe omni abjecta acie
excessisse rati, pavidi terga vertunt, et per patentem circa campum
late fuga sparguntur; 581-596.
Hannibalem vero fessum Juno ad tumulum propinquum ducit, in quo omnis
pugnæ stragisque facies ante oculos ei versatur; 597-604.
Tandem et ipse, Romanis colli adpropinquantibus, at ne nunc quidem
sine fastu ac minis, fugientibus inmistus montium latebras quærit;
605-617.
Ita prælio belloque finito conditiones pacis conveniunt, et Scipio
Romam profectus non modo primus imperator nomine devictæ a se gentis
ac terræ nobilitatur, sed etiam triumpho omnium clarissimo urbem
invehitur; 618-628.
Currum ejus præcedunt Syphax et Hannon cum reliquis captivis, et
tabulæ victorum regum, populorum, terrarum, urbium, fluminumque in
ferculis præferuntur: tum Scipio ipse, Bacchi Herculisque instar,
insignis habitu ac ore invehitur curru, et, velut alter Romulus aut
Camillus, laudibus in cælum tollitur; 629-654.
Hostis ut Ausoniis discederet advena terris,
Fatidicæ fuerant oracula prisca Sibyllæ,
Cælicolum Phrygia genetricem sede petitam
Laomedonteæ sacrandam mœnibus urbis:
Advectum exciperet numen, qui, lectus ab omni 5
Concilio Patrum, præsentis degeret ævi
Optimus: heu nomen melius majusque triumphis!
Jamque petita aderat, Latia portante Cybebe
Puppe, adque os amnis, magno censente Senatu,
Obvius adcitis properabat Scipio sacris, 10
Qui, genitus patruo ductoris ad Africa bella
Tunc lecti, multa fulgebat imagine avorum.
Isque ubi longinquo venientia numina ponto
Adcepit supplex palmis, Tuscique sonora
Thybridis adducit sublimis ad ostia puppim, 15
Femineæ tum deinde manus subiere, per amnem
Quæ traherent celsam religatis funibus alnum.
Circum arguta cavis tinnitibus æra, simulque
Certabant rauco resonantia tympana pulsu;
Semivirique chori, gemino qui Dindyma monte 20
Casta colunt; qui Dictæo bacchantur in antro;
Quique Idæa juga et lucos novere silentes.
Hos inter fremitus ac læto vota tumultu,
Substitit adductis renuens procedere vinclis
Sacra ratis, subitisque vadis inmobilis hæsit. 25
Tum puppe e media magno clamore sacerdos,
«Parcite pollutis contingere vincula palmis,
Et procul hinc, moneo, procul hinc, quæcumque profanæ,
Ferte gradus, nec vos casto miscete labori;
Dum satis est monuisse Deæ: quod si qua pudica 30
Mente valet, si qua inlæsi sibi corporis adstat
Conscia, vel sola subeat pia munera dextra.»
Hic, prisca ducens Clausorum ab origine nomen,
Claudia, non æqua populi mala credita fama,
In puppim versis palmisque oculisque profatur: 35
«Cælicolum genitrix, numen, quod numina nobis
Cuncta creas, cujus proles terramque, fretumque,
Sideraque, et manes regnorum sorte gubernant,
Si nostrum nullo violatum est crimine corpus,
Testis, Diva, veni, et facili me absolve carina.» 40
Tum secura capit funem; fremitusque leonum
Audiri visus subito, et graviora per auras
Nulla pulsa manu sonuerunt tympana Divæ.
Fertur prona ratis (ventos inpellere credas),
Contraque adversas ducentem prævenit undas. 45
Extemplo major cunctis spes pectora mulcet,
Finem armis tandem, finemque venire periclis.
Ipse alacer Sicula discedens Scipio terra
Abscondit late propulsis puppibus æquor,
Cui numen pelagi placaverat hostia taurus, 50
Jactaque cæruleis innabant fluctibus exta.
Tunc a sede Deum purumque per æthera lapsæ
Armigeræ Jovis ante oculos cœpere volucres
Æquoreas monstrare vias, ac ducere classem.
Augurium clangor lætum dabat: inde, secuti 55
Tantum progressos liquida sub nube volatus,
Quantum non frustra speculantum lumina servant,
Litora Agenoreæ tenuerunt perfida terræ.
Nec segnis, tanta in semet veniente procella,
Africa terribilem magno sub nomine molem 60
Regis opes contra et Massyla paraverat arma:
Spesque Syphax Libycis una, et Laurentibus unus
Terror erat: campos pariter vallesque refusas
Litoraque inplerat, nullo decorare tapete
Cornipedem Nomas adsuetus, densæque per auras 65
Condebant jaculis stridentibus æthera nubes.
Inmemor is dextræque datæ junctique per aras
Fœderis, et mensas testes, atque hospita jura,
Fasque, fidemque simul, pravo mutatus amore,
Ruperat, atque toros regni mercede pararat. 70
Virgo erat eximia specie claroque parente,
Hasdrubalis proles: thalamis quam cepit ut altis,
Ceu face subcensus prima tædaque jugali,
Vertit opes gener ad Pœnos, Latiæque soluto
Fœdere amicitiæ, dotalia transtulit arma. 75
Sed non Ausonio curarum extrema Syphacem
Ductori monuisse fuit, missique minantur,
Stet regno, reputet Superos, pacta hospita servet:
Longe conjugia, ac longe Tyrios Hymenæos
Inter Dardanias acies fore; sanguine quippe, 80
Si renuat, blando nimium facilique marito
Statura obsequia et thalami flagrantis amores.
Sic Latius permixta minis, at cassa movebat
Ductor; nam surdas conjux obstruxerat aures.
Ergo, asper monitis frustra nitentibus, enses 85
Advocat, et, castas polluti fœderis aras
Testatus, varia Martem movet inpiger arte.
Castra, levi calamo cannaque intecta palustri,
Qualia Maurus amat dispersa mapalia pastor,
Adgreditur, furtum armorum tutantibus umbris, 90
Ac tacita spargit celata incendia nocte.
Inde, ubi conlecti rapidam diffundere pestem
Cœperunt ignes, et se per pinguia magno
Pabula ferre sono, clare exspatiantur in auras,
Et frenos volucri propellunt lumine flammæ. 95
It totis inimica lues cum turbine castris,
Atque alimenta vorat strepitu Vulcanus anhelo
Arida, et ex omni manant incendia tecto.
Sentitur plerisque prius, quam cernitur, ignis
Excitis somno, multorumque ora vocantum 100
Auxilium invadunt flammæ: fluit undique victor
Mulciber; et rapidis amplexibus arma virosque
Conripit: exundat pestis, semiustaque castra
Ardenti volitant per nubila summa favilla.
Ipsius ingenti regis tentoria saltu 105
Lugubre increpitans late circumvolat ardor;
Hausissetque virum, trepidus ni clade satelles
E somno ac stratis rapuisset multa precantem.
Verum, ubi mox juncto sociarant aggere vires
Massylus Tyriusque duces, adcitaque regno 110
Lenierat pubes infaustæ vulnera noctis,
Ira, pudorque dabant, et conjux, tertius ignis,
Inmanes animos; adflataque barbarus ora
Castrorum flammis, et se velamine nullo
Vix inter trepidas ereptum ex hoste catervas 115
Frendebat minitans: sed enim non luce Syphacem,
Nec claro potuisse die, nec sole tuente,
A quoquam vinci: jactarat talia vecors;
Sed jam claudebat flatus, nec plura sinebat
Atropos; et tumidæ properantur stamina linguæ. 120
Namque, ubi prosiluit castris, ceu turbidus amnis,
Qui, silvas ac saxa trahens, per devia præceps
Volvitur, et ripas spumanti gurgite laxat,
Ante omnes prævectus equo, trahit agmina voce.
Contra nava manus Rutuli, celsusque ruebat 125
Viso rege procul raptis exercitus armis.
Ac sibi quisque, «Videsne, videsne, ut in agmine primo
Massylus volitet, deposcens prælia, rector?
Fac nostrum hoc, mea dextra, decus: violavit et aras
Cælicolum, et casti ductoris fœdera rupit. 130
Sit satis hunc castris semel effugisse crematis.»
Sic secum taciti, et certatim spicula fundunt.
Prima in cornipedis sedit spirantibus ignem
Naribus hasta volans, erexitque ore cruento
Quadrupedem, elatis pulsantem calcibus auras. 135
Corruit asper equus, confixaque cuspide membra
Huc illuc jactans, rectorem prodidit hosti.
Invadunt, vanumque fugæ, atque adtollere fessos
Adnitentem artus, revocato a vulnere telo,
Conripiunt: tum vincla viro manicæque (pudendum) 140
Addita, et, exemplum non unquam fidere lætis,
Sceptriferas arta palmas vinxere catena.
Ducitur ex alto dejectus clumine regni,
Qui modo sub pedibus terras, et sceptra, patensque
Litora ad Oceani sub nutu viderat æquor. 145
Prostratis opibus regni Phœnissa metuntur
Agmina, et invisus Marti, notusque fugarum
Vertit terga citus damnatis Hasdrubal ausis.
Stabat Carthago, truncatis undique membris
Uni nixa viro, tantoque fragore ruentem 150
Hannibal absenti retinebat nomine molem.
Id reliquum fessos opis auxiliique ciere
Rerum extrema jubent: huc confugere paventes,
Postquam se Superum desertos numine cernunt.
Nec mora: propulsa sulcant vada salsa carina, 155
Qui revocent, patriæque ferant mandata monentis,
Ne lentus nullas videat Carthaginis arces.
Quarta Aurora ratem Dauni devexerat oras,
Et fera ductoris turbabant somnia mentem.
Namque gravis curis carpit dum nocte quietem, 160
Cernere Flaminium, Gracchumque, et cernere Paulum
Visus erat simul adversos mucronibus in se
Destrictis ruere, atque Itala depellere terra:
Omnisque a Cannis, Trasymenique omnis ab undis
In pontum inpellens umbrarum exercitus ibat. 165
Ipse, fugam capiens, notas evadere ad Alpes
Quærebat, terræque ulnis amplexus utrisque
Hærebat Latiæ; donec vis sæva profundo
Truderet, et rapidis daret absportare procellis.
His ægrum visis adeunt, mandata ferentes, 170
Legati, patriæque extrema pericula pandunt:
Massyla ut ruerint arma, ut cervice catenas
Regnator tulerit Libyæ, letoque negato,
Servetur nova pompa Jovi: Carthago laboret
Ut trepidi Hasdrubalis, qui rerum agitarit habenas, 175
Non una concussa fuga: se, triste profatu,
Vidisse, arderent quum bina in nocte silenti
Castra, et luceret sceleratis Africa flammis.
Prærapidum juvenem minitari, Bruttia servet
Litora dum Pœnus, detracturum ignibus atris, 180
In quam se referat, patriam, suaque incluta facta.
Hæc postquam dicta, et casus patuere metusque,
Effundunt lacrimas, dextramque ut numen adorant.
Audivit torvo obtutu defixus, et ægra
Expendit tacite cura secum ipse volutans, 185
An tanti Carthago foret: sic deinde profatur:
«O dirum exitium mortalibus! o nihil unquam
Crescere, nec magnas patiens exsurgere laudes,
Invidia! eversam jam pridem exscindere Romam,
Atque æquasse solo potui, traducere captam 190
Servitum gentem, Latioque inponere leges.
Dum sumtus, dumque arma duci, fessosque secundis
Submisso tirone negant recreare maniplos,
Dumque etiam Cerere et victu fraudasse cohortes
Hannoni placet, induitur tota Africa flammis: 195
Pulsat Agenoreas Rhœteia lancea portas.
Nunc patriæ decus, et patriæ nunc Hannibal unus
Subsidium; nunc in nostra spes ultima dextra.
Vertentur signa, ut Patres statuere; simulque
Et patriæ muros, et te servabimus, Hannon.» 200
Hæc ubi detonuit, celsas e litore puppes
Propellit, multumque gemens movet æquore classem.
Non terga est ausus cedentum invadere quisquam,
Non revocare virum: cuncti præstare videntur,
Quod sponte abscedat, Superi, tandemque resolvat 205
Ausoniam: ventos optant; et litora ab hoste
Nuda videre sat est: ceu flamina comprimit Auster
Quum fera, et abscedens reddit mare, navita parco
Interea voto non auras poscit amicas,
Contentus caruisse Noto, pacemque quietam 210
Pro facili cursu reputat salis. Omnis in altum
Sidonius visus converterat undique miles;
Ductor defixos Itala tellure tenebat
Intentus vultus, manantesque ora rigabant
Per tacitum lacrimæ, et suspiria crebra ciebat. 215
Haud secus ac patriam pulsus dulcesque penates
Linqueret, et tristes exsul traheretur in oras.
Ut vero adfusis puppes procedere ventis,
Et sensim cœpere procul subsidere montes,
Nullaque jam Hesperia, et nusquam jam Daunia tellus; 220
Hæc secum infrendens: «Mentisne ego compos, et hoc nunc
Indignus reditu, qui memet finibus unquam
Amorim Ausoniæ? flagrasset subdita tædis
Carthago, et potius cecidisset nomen Elissæ.
Quid tunc? sat compos, qui non ardentia tela 225
A Cannis in templa tuli Tarpeia, Jovemque
Detraxi solio? sparsissem incendia montes
Per septem bello vacuos, gentique superbæ
Iliacum exitium et proavorum fata dedissem.
Cur porro hæc angant? nunc, nunc invadere ferro 230
Quis prohibet, rursumque ad mœnia tendere gressus?
Ibo; et, castrorum relegens monimenta meorum,
Qua via nota mihi est, remeabo Anienis ad undas.
Flectite in Italiam proras, avertite classem.
Faxo, ut vallata revocetur Scipio Roma.» 235
Talibus ardentem furiis Neptunus ut alto
Prospexit, vertique rates ad litora vidit,
Quassans cæruleum genitor caput æquora fundo
Eruit, et tumidum movet ultra litora pontum.
Extemplo ventos, imbresque, et rupe procellas 240
Concitat Æolias, ac nubibus æthera condit.
Tum, penitus telo molitus regna tridenti
Intima, ab occasu Tethyn inpellit et ortu,
Ac totum Oceani turbat caput. Æquora surgunt
Spumea, et inlisu scopulus tremit omnis aquarum. 245
Primus, se adtollens Nasamonum sedibus, Auster
Nudavit Syrtim conrepta nubilus unda.
Insequitur sublime ferens nigrantibus alis
Abruptum Boreas ponti latus: intonat acer
Discordi flatu, et partem rapit æquoris, Eurus. 250
Hinc rupti reboare poli, atque hinc crebra micare
Fulmina, et in classem ruere inplacabile cælum.
Consensere ignes, nimbique, et fluctus, et ira
Ventorum, noctemque freto inposuere tenebræ.
Ecce, intorta Noto, veniensque a rupe procella 255
Antennæ inmugit, stridorque inmite rudentum
Sibilat, ac similem monti, nigrante profundo,
Ductoris frangit super ora trementia fluctum.
Exclamat, volvens oculos cæloque fretoque:
«Felix, o frater, Divisque æquate cadendo, 260
Hasdrubal! egregium fortis cui dextera in armis
Pugnanti peperit letum, et cui fata dedere,
Ausoniam extremo tellurem adprendere morsu.
At mihi Cannarum campis, ubi Paulus, ubi illæ
Egregiæ obcubuere animæ, dimittere vitam 265
Non licitum: vel, quum ferrem in Capitolia flammas,
Tarpeio Jovis ad manes descendere telo.»
Talia dum mæret, diversis flatibus acta
In geminum ruit unda latus, puppimque sub atris
Æquoris aggeribus tenuit, ceu turbine mersam. 270
Mox, nigris altæ pulsa exundantis arenæ
Vorticibus, ratis æthereas remeavit ad auras,
Et fluctus supra, vento librante, pependit.
At geminas Notus in scopulos atque horrida saxa
Dura sorte rapit (miserandum et triste!) biremes. 275
Increpuere ictu proræ; tum murice acuto
Dissiliens sonuit, rupta compage, carina.
Hic varia ante oculos facies: natat æquore toto
Arma inter, galeasque virum, cristasque rubentes,
Florentis Capuæ gaza, et seposta triumpho 280
Laurens præda ducis, tripodes, mensæque Deorum,
Cultaque nequidquam miseris simulacra Latinis.
Quum Venus, emoti facie conterrita ponti,
Talibus adloquitur regem maris: «Hoc satis iræ
Interea, genitor: satis ad majora minarum. 285
Cetera parce, precor, pelago: ne tollat acerba
Hoc Carthago decus, nullo superabile bello
Progenuisse caput, nostrosque in funera Pœni
Æneadas undis totoque eguisse profundo.»
Sic Venus: et tumidi considunt gurgite fluctus; 290
Obviaque adversis propellunt agmina castris.
Dux vetus armorum, scitusque adcendere corda
Laudibus, ignifero mentes furiabat in iram
Hortatu, decorisque urebat pectora flammis.
«Tu mihi Flaminii portas rorantia cæsi 295
Ora ducis: nosco dextram: tu primus in ictus
Ingentis Pauli ruis, ac defigis in ossa
Mucronem; tibi pugnacis gestantur opima
Marcelli: Gracchusque cadens tibi proluit ensem.
Ecce manus, quæ te pulsantem, belliger Appi, 300
Mœnia sublimis Capuæ de culmine muri
Excelso fusa moribundum propulit hasta.
Ecce aliud fulmen dextræ, quo nobile nomen
Fulvius excepit non unum pectore vulnus.
Huc prima te siste acie, cui consul in armis 305
Crispinus cecidit: me tu comitare per hostes,
Qui nobis (memini) ad Cannas lætissimus iræ
Servili fers ora ducis subfixa veruto.
«Cerno flagrantes oculos; vultumque timendum
Non ipso minus ense tuum, fortissime Pœnum 310
O juvenis: qualem vidi, quum flumine sævo
Insignis Trebiæ complexum ingentibus ulnis
Mersisti fundo luctantem vana tribunum.
At tu, qui gelidas Ticini primus ad undas
Scipiadæ patris tinxisti sanguine ferrum, 315
Incepta exsequere, et nati mihi redde cruorem.
Horrescamne ipsos, veniant ad prælia, Divos,
Quum stetis turmæ, vidi certantia cælo
Quas juga calcantes summas volitare per Alpes?
Quum videam, quorum ferro manibusque capaces 320
Arsere Argyripæ campi, num segnior ibis
Nunc mihi, qui primus torques in mœnia telum
Dardana, nec nostræ facilis concedere laudi?
«Te vero, te, te exstimulem; qui fulmina contra,
Et nimbos, tonitrusque, ac summi numinis iras 325
Quum starem, perferre ferox hæc vana jubebas
Nubila, et ante ducem Capitolia celsa petebas?
Quid vos, quîs claro deletum est Marte Saguntum,
Exhorter, quos nobilitant primordia belli?
Ut meque et vobis dignum, defendite, quæso, 330
Præteritas dextræ laudes. Divum ipse favore,
Vincendoque senex patriam post trina labantem
Lustra, et non visos tam longa ætate penates,
Ac natum, et fidæ jam pridem conjungis ora,
Confisus vobis, repeto: non altera restat 335
Jam Libye; nec Dardaniis pugna altera restat.
Certatus nobis hodie dominum adcipit orbis.»
Hannibal hæc: sed non patiens remorantia verba
Ausonius miles, quoties dux cœperat ora
Solvere ad adfatus, signum pugnamque petebant. 340
Hæc procul aeria speculantem nube sororem
Ut vidit Divum genitor, mœstosque sub acri
Obtutu vultus, sic ore effutus amico est:
«Qui te mentis edunt morsus, da noscere, conjux:
Num Pœni casus ducis, et Carthaginis angit 345
Cura tuæ? sed enim reputa tecum ipsa furores
Sidonios: gentem contra et fatalia regna
Teucrorum quis erit, quæso, germana, rebelli
Fractis fœderibus populo modus? Ipsa malorum
Non plus Carthago tulit, exhausitque laboris, 350
Quam pro Cadmea tu exercita gente tulisti.
Turbasti maria ac terras, juvenemque ferocem
Inmisti Latio; tremuerunt mœnia Romæ,
Perque bis octonos primus fuit Hannibal annos
Humani generis: tempus componere gentem. 355
Ad finem ventum; et claudenda est janua belli.»
Tum supplex Juno: «Neque ego, mutare laborans,
Quîs est fixa dies, pendenti nube resedi:
Nec revocare acies, bellumve extendere quæro:
Quæ donare potes, quoniam mihi gratia languet, 360
Et cecidit jam primus amor, nil fila sororum
Adversus posco: vertat terga Hannibal hosti,
Ut placet, et cineres Trojæ Carthagine regnent.
Illud te gemini per mutua pignora amoris
Et soror et conjux oro, tranare pericla 365
Magnanimum patiare ducem, vitamque remittas,
Neve sinas captum Ausonias perferre catenas.
Stent etiam contusa malis mea mœnia, fracto
Nomine Sidonio, et nostro serventur honori.»
Sic Juno, et contra breviter sic Jupiter orsus: 370
«Do spatium muris, ut vis, Carthaginis altæ.
Stent lacrimis precibusque tuis; sed percipe, conjux,
Quatenus indulsisse vacet: non longa supersunt
Fata urbi, venietque pari sub nomine ductor,
Qui nunc servatas evertat funditus arces. 375
Æthereas quoque, uti poscis, trahat Hannibal auras,
Ereptus pugnæ: miscere hic sidera ponto,
Et terras inplere volet redeuntibus armis.
Novi feta viri bello præcordia; sed lex
Muneris hæc esto nostri: Saturnia regna 380
Ne posthac videat, repetat neve amplius unquam
Ausoniam; nunc instanti raptum avehe leto;
Ne, si miscebit latis fera prælia campis,
Romulei nequeas juvenis subducere dextræ.»
Dum statuit fata omnipotens urbique ducique, 385
Invadunt acies pugnam, et clamore lacessunt
Sidera: non alio graviores tempore vidit
Aut populos tellus, aut, qui patria arma moverent,
Majores certare duces; discriminis alta
In medio merces, quidquid tegit undique cælum. 390
Ibat Agenoreus præfulgens ductor in ostro,
Excelsumque caput penna nutante levabat
Crista rubens, sævus magno de nomine terror
Præcedit, Latioque micat bene cognitus ensis.
At contra ardenti radiabat Scipio cocco, 395
Terribilem ostentans clipeum, quo patris et una
Cælarat patrui spirantes prælia dira
Effigies: flammam ingentem frons alta vomebat.
Sub tanta cunctis vi telorumque virorumque,
In ducibus stabat spes et victoria solis. 400
Quin etiam, favor ut subigit plerosque metusve,
Scipio si Libycis esset generatus in oris,
Sceptra ad Agenoreos credunt ventura nepotes.
Hannibal Ausonia genitus si sede fuisset,
Haud dubitant terras Itala in ditione futuras. 405
Contremuere auræ, rapido vibrantibus hastis
Turbine, et horrificam traxere per æthera nubem.
Inde ensis, propiorque acies, et comminus ora
Admota, ac dira flagrantia lumina flamma.
Sternitur in medium contemtrix turba pericli, 410
Quæ primis se præcipitem tulit obvia telis,
Gentilemque bibit tellus invisa cruorem.
Fervidus ingenii Masinissa, et fervidus ævi,
In primas Macetum turmas inmania membra
Infert, et jaculo circumvolat alite campum. 415
Cærulus haud aliter, quum dimicat, incola Thules
Agmina falcifero circumvenit arta covino.
Graia phalanx patrio densarat more catervas,
Intentisque adstat nulli penetrabilis hastis.
Inmemor has pacti post fœdus in arma Philippus 420
Miserat, et quassam refovebat Agenoris urbem.
Rarescit multo laxatus vulnere miles,
Atque aperit patulas prostrato corpore late
Inter tela vias; inrumpit mole ruinæ
Ausonius globus, et perjuria Graia resignat. 425
Archemorum Rullus, Teucrum Norbanus, et ambo
Mantua labenti genitrix dimiserat ævo.
Obtruncat Samium bellacis dextra Caleni.
At Clytium Selius, Pellæum et vana tumentem
Ad nomen patriæ Clytium; sed gloria Pellæ 430
Haud valuit misero defendere Daunia tela.
Sævior his Latios vastabat Bruttia signa
Lælius increpitans: «Adeone Œnotria tellus
Detestanda fuit, quam per maria aspera, perque
Insanos Tyrio fugeretis remige fluctus? 435
Sed fugisse satis fuerit. Latione cruore
Insuper externas petitis perfundere terras?»
Hæc dicens Silarum, meditantem in prælia, telo
Prævenit: hasta volans imo sub gutture sedit,
Et vitæ vocisque vias simul incita clausit. 440
Virgilio Caudinus, acerbo Sarris Amano
Sternitur: adcendunt iras vultusque virorum,
Armorumque habitus noti, et vox consona linguæ.
Quos ubi nudantes conspexit Hamilcare cretus
Terga fuga, «state, ac nostram ne prodite gentem,» 445
Vociferans subit, et convertit prælia dextra.
Qualis in æstiferis Garamantum feta veneno
Adtollit campis ferventi pastus arena
Colla Parætonius serpens, lateque per auras
Undantem torquet perfundens nubila tabem. 450
Continuo infesta portantem cuspide vulnus
Inpedit antevolans Herium; cui nobile nomen
Marrucina domus, clarumque Teate ferebat.
Atque illi magnum nitenti, et laudibus hostis
Adrecto, capuli ad finem manus ilia fodit, 455
Quærebatque miser morienti lumine fratrem,
Quum juvenis subit, et, leto stimulatus acerbo,
Pleminius sævum mucronem ante ora coruscat,
Ac fratrem magno minitans clamore reposcit.
Huic proles Barcæ: «Germanum reddere vero 460
Si placet, haud renuo: maneant modo fœdera nostra,
Hasdrubalem revocare umbris: egone aspera ponam
Unquam in Romanos odia? aut mansuescere corda
Nostra sinam? parcamque viro, quem terra crearit
Itala? tum manes inimicos æde repellat 465
Æterna, socioque abigat me frater Averno.»
Sic ait, et clipei propulsum pondere toto,
Lubrica qua tellus lapsantis sanguine fratris
Fallebat nisus, prosternit, et occupat ense.
Extendit labens palmas, Heriumque jacentem 470
Amplexus, juncta lenivit morte dolorem.
Tum Libys invadit mixtæ certamina turbæ,
Convertitque ruens per longum hostilia terga:
Ut quum fulminibus permixta tonitrua mundum
Terrificant, summique labat domus alta parentis, 475
Omne hominum in terris trepidat genus; ipsaque ob ora
Lux atrox micat, et præsens adstare viritim
Creditur intento perculsis Jupiter igne.
Parte alia, ceu sola forent discrimina campo,
Qua miscebat agens truculentus Scipio Martem, 480
Aspera pugna novas varia sub imagine leti
Dat formas. Hic ense jacet prostratus adacto;
Hic saxo perfracta gemit lacrimabilis ossa;
Ast hos (turpe) pavor fusos projecit in ora;
Horum adversa dedit Gradivo pectora virtus. 485
Ipse super strages ductor Rhœteius instat;
Qualis apud gelidum currus quatit altior Hebrum,
Et Geticas solvit ferventi sanguine Mavors
Lætus cæde nives, glaciemque Aquilonibus actam
Perrumpit stridens sub pondere belliger axis. 490
Jamque ardore truci lustrans fortissima quæque
Nomina obit ferro: claris spectata per orbem
Stragibus obcumbit late inter tela juventus.
Qui muros rapuere tuos, miserasque nefandi
Principium belli fecere, Sagunte, ruinas; 495
Qui sacros, Trasymene, lacus, Phaethontia quique
Polluerant tabo stagna; ac fiducia tanta
Quos tulit, ut Superum regi soliumque domosque
Irent direptum, mactantur comminus uno
Exitio; redduntque animas, temerata ferebant 500
Qui secreta Deum, et primo reserasse negatas
Gressibus humanis Alpes: formidinis hujus
Plena acies propere retro exanimata ruebat.
Haud secus, ac tectis urbis Vulcania pestis
Quum sese infundit, rapidusque incendia flatus 505
Ventilat, et volucres spargit per culmina flammas:
Adtonitum erumpit subita formidine vulgus,
Lateque ut capta passim trepidatur in urbe.
Verum ubi cunctari tædet dispersa virorum
Prælia sectantem, et leviori Marte teneri, 510
Omnes in caussam belli auctoremque malorum
Vertere jam vires tandem placet. Hannibal unus
Dum restet, non, si muris Carthaginis ignis
Subdatur, cæsique cadant exercitus omnis,
Profectum Latio: contra, si concidat unus, 515
Nequidquam fore Agenoreis cuncta arma virosque.
Illum igitur lustrans circumfert lumina campo,
Rimaturque ducem: juvat in certamina summa
Ferre gradum, cuperetque viro concurrere, tota
Spectante Ausonia; celsus clamore feroci 520
Provocat increpitans hostem, et nova prælia poscit.
Quas postquam audivit voces conterrita Juno,
Ne Libyci ducis inpavidas ferrentur ad aures,
Effigiem informat Latiam, propereque coruscis
Adtollit cristis: addit clipeumque jubasque 525
Romulei ducis, atque humeris inponit honorem
Fulgentis saguli: dat gressum habitusque cientis
Prælia, et audaces adicit sine corpore motus.
Tum par effigies fallacis imagine vana
Cornipedis moderanda cito per devia passu 530
Belligeræ datur ad speciem certaminis umbræ.
Sic Pœni ducis ante oculos exsultat, et ultro
Scipio Junoni similatus tela coruscat.
At, viso lætus rectore ante ora Latino,
Et tandem propius sperans ingentia, Pœnus 535
Quadrupedi citus inponit velocia membra,
Et jacit adversam properati turbinis hastam.
Dat terga, et, campo fugiens, volat ales imago,
Tramittitque acies: tum vero, ut victor, et alti
Jam compos voti, ferrata calce cruentat 540
Cornipedem, et largas Pœnus quatit asper habenas.
«Quo fugis, oblitus nostris te cedere regnis?
Nulla tibi Libyca latebra est, o Scipio, terra.»
Hæc ait, et stricto sequitur mucrone volantem,
Donec longinquo frustratum duxit in arva 545
Diversa spatio procul a certamine pugnæ.
Tum fallax subito simulacrum in nubila cessit.
Fulmineus ductor, «Quisnam se lumine cæco
Composuit nobis, inquit, Deus? aut latet idem
Cur monstro? tantumne obstat mea gloria Divis? 550
Sed non avelles unquam, quicumque secundus
Cælicolum stas Ausoniæ, non artibus hostem
Eripies verum nobis.» Frena inde citati
Convertit furibundus equi, campumque petebat,
Quum subitæ occulto pestis conlapsa tremore 555
Cornipedis moles ruit, atque efflavit anhelo
Pectore, Junonis curis, in nubila vitam.
Tum vero inpatiens, «Vestra est hæc altera, vestra
Fraus, inquit, Superi: non fallitis: æquore mersum
Texissent scopuli, pelagusque hausisset et undæ. 560
Anne huic servabar leto? Mea signa secuti,
Quîs pugnæ auspicium dedimus, cæduntur; et absens
Adcipio gemitus vocesque et verba vocantum
Hannibalem; quis nostra satis delicta piabit
Tartareus torrens?» Simul hæc fundebat, et una 565
Spectabat dextram, ac leti fervebat amore.
Tum Juno, miserata virum, pastoris in ora
Vertitur, ac silvis subito procedit opacis,
Atque his adloquitur versantem ingloria fata:
«Quænam te silvis adcedere caussa subegit 570
Armatum nostris? num dura ad prælia tendis,
Magnus ubi Ausoniæ reliquos domat Hannibal armis?
Si velox gaudes ire, et compendia grata
Sunt tibi, vicino in medios te tramite ducam.»
Adnuit, atque onerat promissis pectora largis 575
Pastoris, Patresque docet Carthaginis altæ
Magna repensuros, nec se leviora daturum.
Præcipitem et vasto superantem proxima saltu
Circumagit Juno, et, fallens regione viarum,
Non gratam invito servat celata salutem. 580
Interea Cadmea manus, deserta pavensque,
Non ullum Hannibalem, nusquam certamina cernit
Sævi nota ducis: pars ferro obcumbere credunt,
Pars damnasse aciem, et Superis cessisse sinistris.
Ingruit Ausonius, versosque agit æquore toto 585
Rector, jamque ipsæ trepidant Carthaginis arces.
Inpletur terrore vago cuncta Africa pulsis
Agminibus, volucrique fuga sine more ruentes
Tendunt adtonitos extrema ad litora cursus,
Ac Tartessiacas profugi sparguntur in oras: 590
Pars Batti petiere domos, pars flumina Lagi.
Sic ubi, vi cæca tandem devictus, ad astra
Evomuit pastos per secula Vesbius ignes,
Et pelago et terris fusa est Vulcania pestis,
Videre Eoi (monstrum admirabile!) Seres 595
Lanigeros cinere Ausonio canescere lucos.
At fessum tumuto tandem regina propinquo
Sistit Juno ducem, facies unde omnis, et atræ
Adparent admota oculis vestigia pugnæ.
Qualem Gargani campum, Trebiæque paludem, 600
Et Tyrrhena vada, et Phaethontis viderat amnem
Strage virum undantem; talis (miserabile visu!)
Prostratis facies aperitur dira maniplis.
Tum superas Juno sedes turbata revisit.
Jamque propinquabant hostes, tumuloque subibant, 605
Quum secum Pœnus: «Cælum licet omne soluta
In caput hoc compage ruat, terræque dehiscant,
Non ullo Cannas abolebis, Jupiter, ævo;
Decedesque prius regnis, quam nomina gentes
Aut facta Hannibalis sileant: nec deinde relinquo 610
Securam te, Roma, mei; patriæque superstes
Ad spes armorum vivam tibi; nam modo pugna
Præcellis, resident hostes: mihi satque superque,
Ut me Dardaniæ matres atque Itala tellus,
Dum vivam, exspectent, nec pacem pectore norint.» 615
Sic rapitur, paucis fugientum mixtus, et altos
Inde petit retro montes tutasque latebras.
Hic finis bello: reserantur protinus arces
Ausonio jam sponte duci. Jura inproba ademta,
Armaque, et incisæ leges, opibusque superbis 620
Vis fracta, et posuit gestatas bellua turres.
Excelsæ tum sæva rates spectacula Pœnis
Flammiferam adcepere facem, subitaque procella
Arserunt maria, atque expavit lumina Nereus.
Mansuri compos decoris per secula rector, 625
Devictæ referens primus cognomina terræ,
Securus sceptri, repetit per cærula Romam,
Et patria invehitur sublimi tecta triumpho.
Ante Syphax, feretro residens, captiva premebat
Lumina, et auratæ servabant colla catenæ. 630
Hic Hannon, clarique genus Phœnissa juventa,
Et Macetum primi, atque incocti corpora Mauri,
Tum Nomades, notusque sacro, quum lustrat arenas,
Hammoni Garamas, et semper naufraga Syrtis.
Mox victas tendens Carthago ad sidera palmas 635
Ibat, et effigies oræ jam lenis Hiberæ,
Terrarum finis Gades, ac laudibus olim
Terminus Herculeis Calpe, Bætisque lavare
Solis equos dulci consuetus fluminis unda:
Frondosumque apicem subigens ad sidera mater 640
Bellorum fera Pyrene, nec mitis Hiberus,
Quum simul inlidit ponto, quos adtulit, amnes.
Sed non ulla magis mentesque oculosque tenebat,
Quam visa Hannibalis campis fugientis imago.
Ipse, adstans curru, atque auro decoratus et ostro, 645
Martia præbebat spectanda Quiritibus ora.
Qualis odoratis descendens Liber ab Indis
Egit pampineos frenata tigride currus.
Aut quum Phlegræis, confecta mole Gigantum,
Incessit campis tangens Tirynthius astra. 650
Salve, invicte parens, non concessure Quirino
Laudibus, ac meritis non concessure Camillo.
Nec vero, quum te memorat de stirpe Deorum,
Prolem Tarpeii mentitur Roma Tonantis.
FINIS.
* * * * *
Errata
I.505
«Conditor Alcide [_open quote conjectural_]
III.712
... in terris Hannibal auras.»» [_second » added by transcriber_]
V.549
conlapsaque membra [-labsa-]
VII.458,472
«Dumque hic aligeris ...
«Sed victæ fera bella Deæ
[_continuing « added by transcriber_]
VIII Argumentum
278-297 [278-279]
VIII.49
... breviterque antiqua revolvam.» [_close quote conjectural_]
VIII.152
«Adcepi infelix ... [_open quote conjectural_]
VIII.533
... multo cum milite Graia, [_no line-end punctuation_]
IX.216
... tende in Capitolia cursum.» [_close quote missing_]
XII.658
Quo tremat et Rhodope [RRodope]
XIV Argumentum
Ornytos ... natat; 477-480. / et Scyron ... transfigitur; 481-486.
[_punctuation and capitalization unchanged_]
*** End of this LibraryBlog Digital Book "Punicorum Libri Septemdecim" ***
Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.