Title: Menazerya ludzka
Author: Zapolska, Gabriela
Language: Polish
As this book started as an ASCII text book there are no pictures available.


*** Start of this LibraryBlog Digital Book "Menazerya ludzka" ***


created from images generously made available by CBN Polona
- http://www.polona.pl).



+------------------------------------------------------------+
|              UWAGI DO WYDANIA ELEKTRONICZNEGO              |
|                                                            |
| Zachowano oryginalną ortografię i interpunkcję, również    |
| w wypadkach, gdy odbiegały one od współcześnie przyjętych. |
| Poprawiono natomiast omyłki, które wyglądały na błędy      |
| drukarskie. Pełna lista wprowadzonych zmian znajduje       |
| się na końcu pliku.                                        |
+------------------------------------------------------------+



             Gabryela Zapolska.

                 MENAŻERYA
                  LUDZKA.

  _Żabusia_; _Koteczek_; _Kozioł ofiarny_; _Kundel_;
  _Oślica_; _Kukułka_; _Lewek_; _Małpa_; _Szakale_;
        _Papuzia_; _Bydlę_; _Gołąbki._


                  WARSZAWA.
      Wydawnictwo „Przeglądu Tygodniowego”.
                    1893.



             Дозволено Цензурою.
          Варшава, 28 Aвгуста 1892 г.

    W Drukarni „Przeglądu Tygodniowego”,
            Warszawa, Czysta No 4.



            =MENAŻERYA LUDZKA.=



I.

=Żabusia.=


Była jasną blondynką, jasną jak słońce promienne...

Drobna jej, maluchna buzia różowa i biała -- śmiała się jakimś
dziecinnym, naiwnym śmiechem, żłobiącym w pulchnych policzkach dwa
rozkoszne dołki.

Z całej jej postaci zdawała się wydzielać woń, właściwa różowym
hyacyntom, a gdy ubrana w różowe „matinée”, przesuwała się ze
śmiechem z pokoju do pokoju -- jakaś srebrna smuga znaczyła jej
przejście, smuga, którą pozostawia po sobie wschodząca jutrzenka.

Śmiała się ona zawsze, ta rozkoszna, jasnowłosa kobietka -- śmiała
się leżąc jeszcze w kołysce, potem u kratek konfesyonału -- wreszcie
u stopni ołtarza, gdy wlokła za sobą szumiący tren jedwabnej białej
szaty.

Śmiech powitał nawet krzyk jej córki -- bo nawet w cierpieniach
umiała coś zabawnego wynaleźć.

Była bardzo pobożną i codzień prawie biegała do kościoła.

Miała ładną książeczkę, oprawną w kość słoniową i zbrudzoną na
kartkach, które czerniły się modlitwą „Za męża i rodzinę”.

To była jej świąteczna książka -- na codzień miała wielkiego
„Dunina”, którego czytała, strzelając oczkami na lewo i prawo,
lub przechylając główkę na atłasową kołdrę swego eleganckiego
łóżka.

Lubiła łakocie i miała pod poduszką kilka daktyli, które jadła,
przebudziwszy się w nocy, chichocząc się jak szalona.

Przepadała za wanilią i miała jej zawsze pełne kieszenie, lubiła
grać w loteryjkę -- przytem szachrowała dość zręcznie.

Córkę swoją -- małą, pucołowatą dziewczynkę, przezwała
„Nabuchodonozorem” a męża „Rakiem”. Siebie samą, jakkolwiek
miała na chrzcie św. imię Zofii, nazywała „Żabusią”. Często
siadywała na dywanie i bawiła się z córką, przyczem następowała
zwykle kłótnia  o zabawki, które matka z córką wydzierały sobie
wzajemnie...

Mąż, dobry, poczciwy filister, urzędnik w jakiemś towarzystwie
asekuracyjnem, podkręcał wąsa i uśmiechał się z zadowoleniem.

-- Dziecinna! ach! jaka dziecinna ta moja Żabusia!

Ona, z krzykiem zrywała się z ziemi, siadała na kolanach męża
i rozpoczynała śpiewać...

    Jechał pan
    Za nim chłop
    A za nimi żydóweczki
    Pogubiły patyneczki...

Śpiewając, wyciągała z mężowskich kieszeni pieniądze i z powagą
dawała mu dziesięć groszy.

-- Masz, Raku, na czarną kawę!...

Resztę pieniędzy chowała do tualetki.

I Rak poddawał się tej tyranii, jakkolwiek dziesięć groszy dziennie,
nawet dla urzędnika w towarzystwie ubezpieczeń, chyba za mało!...

Jakże się jednak sprzeciwić tej rozkosznej istocie, która z całą
naiwnością patrzy mu w oczy i biały, pachnący karczek do pocałunków
nadstawia? Brał Rak ową wytartą dziesiątkę i całował Żabusię,
znajdując w tem wiele rozkoszy.

Była więc bożyszczem całego domu.

Kochał ją mąż, pomimo że tyranizowała go nieznacznie.

Kochało dziecko, pomimo że wydzierała mu zabawki i wyrywała włosy,
czesząc dwuletnią dziewczynkę à la Mikado.

Kochały sługi, pomimo że grymasiła bezustannie i czasem całe ranki
siedziała w kuchni.

Nad wszystko jednak ubóstwiali ją rodzice.

Tych dwoje starych ludzi w Żabusi swej widziało uosobienie cnót
i doskonałości wszelakich.

Żabusia -- jedyne, wypieszczone dziecko, za wzór była wszystkim
kobietom stawiana....

I gdy co wieczór zgromadzano się dokoła stołu, oświeconego wiszącą
lampą, Żabusia, wycinająca lalki z tektury lub lepiąca abażury,
była punktem koncentrującym wszystkie spojrzenia.

Ku niej zwracano się, uśmiechano, przesyłano pieszczotliwe słowa.

Ona, różowa, biała, wesoła -- poddawała się tym pieszczotom, tej
wielkiej miłości, jaka ją otaczała, kąpiąc się niejako w cieple
przywiązania i rozsiewając dokoła promienie szczęścia rodzinnego.
Każdemu odwzajemniała się dobrem słowem, uśmiechem -- a drażniąc
Nabuchodonozora, głaskała dziecko po głowie; potrąciwszy sługę,
uśmiechała się do niej, nazywając „poczciwą idyotką”....

Nie -- stanowczo, nikt nie mógł się na Żabusię gniewać, lecz
przeciwnie, każdy musiał ją uwielbiać jak wcielenie dobroci, wdzięku
i prostoty....

Była ona uosobieniem kobiecości.

Miała tyle tkliwości w spojrzeniu, w głosie, w ruchach łaszącej się
kotki, że rozkosz było patrzeć, gdy na paluszkach skradała się, aby
uszczypać drzemiącego męża, lub nasypać pieprzu w otwartą buzię
córki...

Śmiała się potem rozkosznie i wdzięcznie przeginając, zasypywała
pieszczotami przerażonego męża, lub skrzywioną dziecinę... mówiła
przytem cieniuchnym głosikiem:

-- Nie gniewać się na Żabusię!...

Więc mąż uśmiechał się do tego biało-różowego zjawiska,
dziękując Bogu, że dziecinne usposobienie żony pozwoli mu
nie lękać się o naruszenie z jej strony wierności małżeńskiej...

I rzeczywiście -- kręcąca się po domu z wesołą piosenką na ustach,
ubijająca piankę w kuchni, przyszywająca guziki do mężowskiego
palta lub nicująca krawaty, była uosobieniem kochającej żony
i „milutkiej” kobiety.

Miewała jednak chwile, w których przychodziły jej na myśl
poważniejsze refleksye.

Naprzykład po przeczytaniu „Pani Bovary” -- zamknąwszy książkę,
usiadła u nóg męża.

W ręku trzymała kawałek newchatelu, lecz nie gryzła go, ale
pogrążyła się w zadumie.

Mąż, czytając „Kuryera”, nie przerywał ciszy.

-- Wiesz, Raku -- wyrzekła nareszcie -- ta kobieta to zdradzała
męża... niegodziwa, prawda?

-- Hm -- odparł zagadnięty -- jeżeli mąż był niedołęga...

Lecz nie mógł dokończyć.

Żabusia porwała się nagle jak szalona.

-- To nie upoważnia! -- wołała -- i ty, Raku, jesteś niedołęgą
a przecież cię nie zdradzam!...

-- O -- protestował mąż.

-- Niema... o! -- upiec na rożnie taką kobietę... nic ją nie
usprawiedliwia!... to potworne!... w dodatku pani Bovary miała
dziecko, o takiego Nabuchodonozora!...

I tu Żabusia, porzuciwszy ser, chwyciła w objęcia córkę, która
głośnym krzykiem zaprotestowała przeciw temu gwałtowi.

Rodzice tymczasem spoglądali po sobie.

O! tak! -- oni wychowali Żabusię w świętych, tradycyjnych przepisach
cnoty i surowości. Ona wie, czem się brzydzić na świecie, co jest
nikczemnością, fałszem i podłością...

To anioł!

Anioł domowego ogniska, który śmiechem swym troskę z czoła męża
spędza, jest chlubą i podporą rodziców, troskliwą i czułą matką!...

To anioł ta Żabusia, kręcąca się w tej chwili po pokoju z szelestem
jedwabnego szlafroczka...

Uosobienie wdzięku, miłości, niewinności, cnoty!...

Nagle Żabusia zatrzymuje się w tańcu.

Spogląda na zegar i, kołysząc się zwolna, podchodzi ku mężowi.

-- Żabusię głowa boli! -- mówi, sadzając córkę na kolanach
męża. -- Żabusia pójdzie na spacer...

-- Będę ci towarzyszył... -- woła mąż.

-- Niechcę! -- protestuje z miluchnym dąsem -- pójdę sama! Rak tu
zostanie i będzie Nabuchodonozorowi cacka ustawiał!...

-- Ależ!...

-- No! sprzeciwiasz się?

-- Nie... tylko kawa!...

-- Pójdziesz jak wrócę... wtenczas dam ci dziesiątkę, inaczej, z czem
Rak do cukierni pójdzie?...

Mąż jeszcze próbuje opozycyi.

-- Żabusia tak chce! -- woła młoda kobieta, uśmiechając się zalotnie.
-- Żabusia bardzo prosi, główka ją tak boli!...

Rodzice uważają za stosowne interweniować.

-- Ależ idź, drogie dziecię!... przejdź się! -- mówi ojciec.

-- Pobladłaś, cierpisz widocznie -- dodaje matka.

I za chwilę przez pokój, w którym jest zgromadzona cała rodzina,
przesuwa się Żabusia w nowym, sukiennym kostiumiku, okładanym
szenszylami.

Wygląda jak młodziuchne dziewczątko w tym obcisłym żakieciku, a nowe
buciki skrzypią za każdym krokiem.

Całuje ręce rodziców, mężowi nadstawia usta do pocałunku, córkę
głaszcze po głowie i żegnana, obdarzona pieszczotami, staje jeszcze na
progu, przesyłając pocałunki końcami palców, ubranych w duńską
rękawiczkę.

-- Pa!... pa!... -- woła -- pa, Raku! pa, Nabuchodonozorze!... pa,
mamusi i ojczusiowi... a niech Rózia za pół godziny samowar nastawi
i po sucharki pójdzie!... pa!...

I cicho znika we drzwiach, pozostawiając po sobie gamę srebrzystego
śmiechu i wspomnienie uosobienia niewinnego wdzięku kobiecego.

       *       *       *       *       *

Przeciągły pocałunek przerwał ciszę.

Wśród bladego światła przyciemnionej lampy, zamajaczyła nagle drobna
postać kobieca, powstająca z otomany.

Kaskada jasnych włosów rozsypana na zarumienione ramiona, drżała
złotawym blaskiem; oczy, błyszczące fosforycznym ogniem, migotały
u tej kobiety jak dwa błędne ogniki, usta namiętnie rozchylone,
zgniecione w świeżym pocałunku miłosnym, zachowały jeszcze wilgoć
zmysłowej ekstazy.

Wszystko w tej postaci tchnęło zmysłowością, szałem bachantki,
poddającej swą pierś pod uściski satyra.

Stanęła, wyciągając ręce wysoko nad głową, przechylając się
w tył, wciągając jakby w siebie cząstkę miłosnego dreszczu.

Stojący przed nią mężczyzna zapalał właśnie papierosa.

-- Mogłabyś zostać chwilę.

-- O! nie, nie -- odparła kobieta -- muszę wracać, aby podejrzeń
nie ściągać...

I zaczęła szybko nakładać żakiecik i resztę ubrania. On jej pomagał,
szukając po całej pracowni porozrzucanych drobiazgów, które przed
chwilą zrywali oboje drżącemi od namiętności rękami.

Kapelusz zapadł gdzieś po za wielkie sztalugi, trzeba było go
szukać... odsuwać draperye.

Oczy ich spotkały się, ręce splotły w uścisku. Cała bezgraniczna,
zmysłowa potęga zadrgała w tem jednem spojrzeniu. Gorąco aż biło od
tych dwojga młodych ludzi, ukrytych w cieniu odosobnionej pracowni
malarskiej na ustronnej ulicy.

-- Kiedy cię zobaczę?... -- zapytał mężczyzna, cały drżący pod
wpływem dotknięcia jej rąk rozpalonych.

Ona wzruszyła ramionami.

-- Niewiem kiedy się wyrwę, niełatwo mi to przychodzi...

On wstrzymywał ją jeszcze, obejmując miłosną pieszczotą.

-- O! ale... niedługo!

Kobieta spojrzała mu znów w oczy.

Zielone błyski strzeliły z pod jasnych rzęs.

-- Szaleńcze! -- wyszeptała zdławionym od wzruszenia głosem -- czyż
ja mogę istnieć, nie widząc cię dni kilka?...

A do progu już zwrócona, dodała pieszczotliwie:

-- Kochaj twoją... Żabusię!...

Portyera zapadła, kobieta znikła, pozostawiając po sobie całą smugę
płomiennej namiętności, drgającej w powietrzu.

Mężczyzna postał chwilkę, uśmiechając się jakoś ironicznie.

Poczem otrząsnął się, położył na otomanie i gwiżdżąc walca,
zapalał zgasłego papierosa.

       *       *       *       *       *

Nabuchodonozor tęsknił bardzo do mamy. Tęsknił i Rak, tęsknili
i rodzice, siedząc dokoła stołu, na którym nakrywano do herbaty.

Na białym obrusie rozstawiono filiżanki a stary ojciec upominał
pokojówkę:

-- A uważaj, aby samowar gotował się dobrze, bo pani pewno
zmarznięta powróci...

A matka układała sucharki, chowając lepiej lukrowane na spód, aby
tylko dla Żabusi się zostały.

-- Zimno jest, gdzie też ona tak długo bawić może? -- wyrzekł
wreszcie mąż.

-- Wstąpiła pewnie do kościoła -- w adwent lubi przecież tam
chodzić wieczorem -- odrzekła matka.

-- Jeszcze się zaziębi.

-- Bóg ją od złego uchroni!...

Nastało milczenie.

Tylko Nabuchodonozor podciągał noskiem, bo cierpiał katar okropny.

Nagle drzwi się otwarły z trzaskiem.

We drzwiach stanęła... Żabusia.

Cała była jeszcze różowa, w oczach grały dogasające namiętne
blaski.

Wszyscy rzucili się do niej z krzykiem:

-- Żabusia!...

Ona witała kolejno każdego, rozsypując całusy jak grad cukierków.
Opowiadała przytem wiele o zimnie i o modlących się ludziach po
kościołach.

-- Organy pięknie grają, świec masy płoną a Żabusia siedziała
w kąciku a potem na spacer pięknie poszła...

Zrzuciła żakiecik i przygładziła rozrzucone włosy.

-- Herbatki! prędzej -- wołał ojciec.

-- Ja naleję!... -- dodawała matka -- biedactwo przeziębło, gotowa
zachorować...

Ale Żabusia siedziała już na kolanach męża i śpiewała:

    Jechał pan
    Za nim chłop...

Nabuchodonozor uszczęśliwiony, opierał swą główkę o suknię,
patrząc w oczy matki, w której gasły kolejno zmysłowe ogniki.

-- Masz dziesięć groszy -- wołała Żabusia, dając mężowi
monetę -- idź, zabaw się ty teraz... biedny... Raku!



II.

=Koteczek.=


-- Co chcesz do herbatki, koteczku?

-- Cokolwiek!...

-- Ale przecież!...

-- Coś taniego!...

-- Może szynki?...

-- Hm!... zaraz trzeba brać pół funta.

-- Poco?... dla mnie nie trzeba, ja mam jeszcze pieczeń z obiadu!

-- Tak?... ale zawsze to już duży wydatek, nie! -- nie potrzeba.
Zjem bułeczkę z masłem, mnie to wystarczy zupełnie. Zresztą,
oszczędzać musimy, daleko jeszcze do końca miesiąca...

Młoda kobieta spojrzała z uwielbieniem na męża.

Jej koteczek byłby w stanie się zagłodzić z oszczędności, gdyby ona
na to pozwoliła. Prawda, że pensyjka bardzo szczupła, gratyfikacyj
niema podobno żadnych a procent z jej posagu zaledwie piąty...

Przynajmniej tak koteczek powiada.

A co kotuchno powie -- to święte. Żona ślepo ufać mężowi powinna.
Tak ją od dziecka uczono.

Tymczasem koteczek przeczytał „Kuryera” i, ziewając, powstał
z krzesła.

Był to wielki, rosły mężczyzna, szeroki w plecach, szeroki
w karku, szeroki w czole. Zdrowie, siła biły aż odurzającym zapachem
z tych wspaniale rozwiniętych członków dobrze odżywianego
człowieka, twarz mieniła się niemal różową cerą. Jasne, delikatne
włosy uczesane dość starannie, zakrywały niewielką łysinkę, usta
foremnie wykrojone miały w sobie zmysłową wilgoć, jakby od świeżych
jeszcze pocałunków, łub połykanych ostryg, oczy senne, o namiętnem
przywarciu powiek, patrzyły z pod jasnych rzęs na wpół łagodnie, na
wpół złośliwie.

Ręka biała, zgrabna, o długich, kształtnych palcach, gładziła
starannie uczesaną brodę, od której zdaleka rozchodziła się woń
ateńskiej wody.

Ubranie letnie, jasne, zdrowa cera, wreszcie cała postać
wyprostowana, niezgarbiona, nieskurczona bynajmniej, nie miały cech
charakteryzujących zwykłego biuralistę, spleśniałego w cuchnącej
atmosferze wilgotnego biura.

Koteczek był wprawdzie urzędnikiem, ale jednym z tych pomocników
buchaltera, którzy po biurach kolejowych śpią na ceratowych
kanapkach, lub zadają tłuste szarady do rozwiązywania swym kolegom,
za co pobierają pensye a nawet i gratyfikacye.

Dziś -- koteczek wrócił wcześniej trochę z biura, zjadł skromny
obiadek, który sam zadysponował, ze smakiem, przespał się dwie
godzinki wśród kościelnej ciszy na swej ulubionej sofie, a teraz,
ubrawszy się, czytał „Kuryera” i czekał na herbatkę, którą mu
żońcia poda.

Później pójdzie przejść się trochę.

Ona -- zostanie w domu -- jutro pranie, bieliznę policzyć trzeba
-- wreszcie koteczek zwykle sam wychodzi.

Żoncia zostaje, już się do tego przyzwyczaiła. Teraz do herbaty
przygotowuje, chodząc jak cień w swych biednych przydeptanych
pantofelkach, taka chuda, mizerna, znędzniała przed czasem. Ma
zaledwie dwadzieścia pięć lat a trudno byłoby oznaczyć jej wiek,
patrząc na zapadłe piersi, na żółte plamy do koła oczów, na nos
wązki, wydłużony, na całą postać schyloną tem bolesnem pochyleniem,
właściwem chronicznie cierpiącym kobietom, które zasypiają obłożone
mokremi płatami, a melisę pochłaniają garncami prawie.

I teraz, gdy zdejmuje z półek kredensowych filiżanki i wyciera je
czyściuchną serwetką, krzywi się boleśnie, tłumiąc jęk, który jej
się na usta wydobywa.

Lekarz mówił, że cierpienie jej pochodzi głównie z braku sił
i zalecił buliony, stare wino, surowe mięso... ba! nawet wyjazd do
Krynicy... ale lekarzowi łatwo mówić. Zkądże ona wziąśćby mogła na
takie zbytkowne rzeczy, ona, której koteczek z najwyższą trudnością
zaledwie jest w stanie tę skromną kwotę co pierwszego, na
utrzymanie domu wręczyć?...

A potem, gdy zabraknie... a! niech Bóg zachowa! koteczek nie doda
ani grosza, choćby głodem zamrzeć przyszło. Pójdzie na spacer bez
obiadu, bez herbaty a nie doda nic, nawet z przyszłego miesiąca nie
zaawansuje paru rubli...

Zapewne nie może.

Ona mu tego za złe niema. O! gdzieżby znowu. Gdyby miał, toby
dał... Koteczek ma przecież anielskie serce... Niedawno kupił jej
skórzaną broszeczkę za dwa złote; kiedyś znów pozwolił jej...
natrzeć włosy wodą ateńską.

O! gdyby on miał, dodałby jej nieraz do miesięcznej pensyi... raz
nawet dał jej na to -- słowo honoru, choć ona bynajmniej nie żądała
takiego dowodu, ona wierzy mu we wszystkiem.

Tylko -- jakże to można pozwolić, aby koteczek -- jadł do herbaty
samą bułeczkę?!...

Trzeba posłać po szynkę koniecznie, choćby się miał rozgniewać,
zresztą, ona wie, że koteczek pokrzepić się musi, wszak większe pół
dnia w biurze pracuje!

A, wiadomo, biuro strasznie zdrowie niszczy. Podobno nawet suchoty
sprowadza...

-- Nie!... Bóg by nie był tak nielitościwy i nie zabrałby jej
koteczka -- nie nawiedziłby go tak strasznem cierpieniem.

Tak! tak! trzeba, żeby się mężuś lepiej odżywiał, trzeba, po szynkę
posłać koniecznie.

Biegnie do komody, odsuwa szufladę, wyjmuje ostatniego rubla
i chwilkę stoi zafrasowana. Cóż będzie z jutrzejszym obiadem?

E! -- poradzi sobie, już wie w jaki sposób. I uśmiechnięta,
pokasłując trochę, wychodzi do kuchni. Tymczasem, stojący przy
oknie mężczyzna odwrócił się i skrzypiąc butami przeszedł przez
pokój. Dobył z kieszonki od kamizelki kluczyk, otworzył małą szafkę
i z pomiędzy porządnie poukładanego ubrania, wydostał niewielki
pugilares. W pugilaresiku tym szeleściły banknoty. Otworzył go
i śpiesznie przerachował. Było tam około pięćdziesięciu rubli.
Pugilares schował do kieszeni, wyjął cieniuchną chusteczkę,
z baletniczkami po rogach zamiast monogramu, zmienił szpilkę
u krawata, poczem zamknąwszy szafkę podszedł do tualetki.

Systematycznie zaczął czesać rzadkie włosy; przyciskając je lekko
do różowej skóry, poczem wyjąwszy z szufladki puszkę z pudrem,
pudrował się lekko, starannie ścierając veloutinę z brwi, rzęsów
i wąsów. Puder osiadał na lekkim meszku pokrywającym policzki
koteczka, tworząc w ten sposób na twarzy mężczyzny, jakby krepową
zasłonę. Poczem, lekkim a wprawnym ruchem, koteczek przyczernił
sobie brwi i rzęsy za pomocą ołówka i odsunąwszy się od lustra,
począł rozmaite podbójcze miny próbować.

Od kilku chwil otworzyły się cicho drzwi od kuchni i do pokoju
wsunęła się żoncia.

W ręce trzymała szynkę zawiniętą w papier, i w niemem uwielbieniu
spojrzawszy na męża, stanęła, przyciskając szynkę do piersi.

Wydawał się jej w tej chwili tak piękny, tak elegancki, tyle od
niej wyższy i dystynkcyą i rozumem i pięknością -- że wciąż stała
zapatrzona w swoje bóstwo, fryzujące sobie teraz wąsy maluchnem
rozgrzanem żelazkiem.

On, spojrzawszy przypadkowo na nią, dojrzał to uwielbienie malujące
się w jej spłowiałych oczach.

-- Hm, patrz! jakiego masz męża -- wyrzekł z zadowoleniem..

Ona nie odpowiedziała nic.

Uśmiechała się tylko, prostując się także, jakby z dumy... urosnąć
chciała.

-- Możesz mnie pocałować -- dodał z pobłażliwością -- ale tu
w szyję... o!...

Wyciągnął swą tłustą szyję dobrze zbudowanego blondyna i przymknął
oczy z dobrotliwym uśmiechem.

Ona -- zbliżyła się szybko, zmieszana, niezgrabna,
nieprzyzwyczajona do częstych tego rodzaju pieszczot. Gdy znalazła
się tuż przy nim, taka nędzna, mała, chuda, zmieszała się jeszcze
więcej. W lustrze widziała odbicie postaci swej i stojącego wciąż
z zamrużonemi oczami męża.

Zawstydziła się samej siebie, swego wyniszczenia, swego skromnego
szlafroka i stała niezdecydowana, cisnąc wciąż papier z szynką do
zapadłej piersi.

Lecz on zniecierpliwił się wreszcie.

-- No, korzystaj, kiedy pozwalam...

Podniosła się więc na palce i cała spłoniona, pocałowała go w klapę
od jasnego żakietu, a silna woń white rose, wydzielająca się
z ubrania męża, odurzyła ją do reszty.

Jak pijana zwróciła się do stołu, na którym zaczęła ustawiać
talerzyk i rozkładać na nim szynkę.

Ręce jej drżały, widelca utrzymać nie mogła.

Była w tej chwili bardzo szczęśliwa.

Łzy jej oczy osłaniały mgłą wilgotną, serce biło w piersi bardzo
żywo.

Tymczasem koteczek nałożył w eleganckie etui całą masę papierosów
i z małej doniczki niezapominajek, stojącej przed obrazkiem Matki
Boskiej, uszczknął gałązkę.

Gałązkę tę zatknął sobie w butonierkę i zasiadł do herbaty.

Żona podała mu filiżankę i nasmarowaną bułeczkę. Poczem, jeszcze
cała zmieszana, z uśmiechem na pobladłych wargach, podsunęła mu
talerzyk z szynką.

On -- ze zdziwieniem poruszył umalowanymi brwiami.

-- Szynka? -- zapytał.

-- Tak, kotku -- proszę cię, jedz! -- odpowiedziała nieśmiało.

-- Zbytki! zbytki!... -- dodał, biorąc na talerz największy różowy
płatek -- ale pamiętaj! gdy zabraknie -- nie dodam ani grosza!...
ani grosza!...

Lecz ona zaprotestowała.

-- Nie bój się, wystarczy!... jedz tylko!... proszę cię!

Krzątała się koło niego, podsuwając mu cukier, masło, śmietankę.

On -- nawet nie zważał na tę usłużność, snać przyzwyczajony do tej
troskliwości i niewolniczej czci, jaką go zwykle otaczała.

Jadł powoli -- nie śpiesząc się, odsuwając zdaleka talerz --
z gracyą i manierami aktorki, o której gazety piszą ciągle, że jest
„dystyngowana”. Wreszcie zapytał, nie podnosząc głowy:

-- A ty?

-- O! ja mam co innego -- odpowiedziała kobieta.

Nastała znów chwila milczenia.

Jakże chętnie pragnęła żoncia -- zacząć jakąś dłuższą z swym
koteczkiem rozmowę.

Lecz o czem? -- o czem ona mówić mogła, pogrążona cała w drobnych
kłopotach swego nędznego gospodarstwa, pomiędzy imbrykiem melisy
a wiązką rzodkiewki. Instynktem zgadywała, że podobne przedmioty nie
są odpowiednie dla jej eleganckiego koteczka, który w tej chwili
tak delikatnie, tak ślicznie mieszał łyżeczką herbatę...

I w głowie tej kobiety powstała myśl bardzo zuchwała.

Gdyby tak koteczek zechciał dziś cały wieczór poświęcić dla niej,
dla niej wyłącznie -- pozostać w domu!

Gorąco jej bije do głowy na samą tę myśl... Jakże to byłby miły dla
niej wieczór! jakże jej szczęście byłoby zupełne!...

Ma wprawdzie liczyć brudną bieliznę -- ale może to odłożyć do
jutra...

Siedzi więc pochylona nad swoją filiżanką i w biednej głowie szuka
zawzięcie sposobu, aby stać się miłą, rozmowną.

Wzrok jej pada na leżący na ziemi Kuryerek.

-- Co tam w Kuryerku -- zapytuje niepewnym głosem.

-- Przeczytasz sama -- odpowiada mąż.

I znów nastaje milczenie.

Kobieta prawie rozpaczliwie wodzi wzrokiem dokoła.

Tak mają mało spójni moralnej, że wszystkie jej wysiłki pozostają
bez skutku. Wreszcie on wstaje, ociera starannie wąsy i raz jeszcze
podchodzi do lustra.

Ona wie dobrze, co to znaczy.

Za chwilę koteczek wyjdzie a ona, ona, zostanie sama! na cały
wieczór, na długi, smutny wieczór!

Zapewne -- jest do tego przyzwyczajona. Ale dziś szczególnie jej
smutno. Wszak to dziś rocznica ich ślubu...

On o tem zapomniał zupełnie...

Lecz ona niezapomniała i chce mu to powiedzieć, wszak dzień taki to
prawie uroczyste święto... Lecz on wziął już kapelusz i elegancką
laseczkę, teraz naciąga rękawiczki, pogwizdując lekko. Żona zbliża
się ku niemu, przełykając z trudnością ślinę.

-- Wychodzisz -- pyta, patrząc mu błagalnie w oczy, jak pies świeżo
obity.

-- Naturalnie!...

Ona przestępuje z nogi na nogę, ręce jej machinalnie wyciągają
bryty szlafroka.

-- Zostań w domu! -- prosi cichutko.

On odwraca ze zdziwieniem głowę:

-- Poco?

Tem jednem pytaniem przybija ją do miejsca.

Tak! -- prawda! -- poco?

Taki strojny, mądry, piękny mężczyzna, ma siedzieć w tych trzech
klatkach, których okna wychodzą na odludną ulicę...

Ona -- ach! ona to co innego!

Pragnie go jednak zatrzymać choćby chwilkę jeszcze.

-- A... co chcesz jutro na obiad? -- pyta śpiesznie, wciskając
głowę pomiędzy ramiona.

-- A!... co chcesz, byle tanie -- odpowiada koteczek, otwierając
drzwi do przedpokoju -- najlepiej barszczyk, bo może późno wrócę...

Ona już nic nie odpowiada, tylko stoi na środku pokoju, smutna,
zgnębiona -- ujawniając w ostatnich blaskach zachodzącego słońca
swą nędzę opuszczonej i oszukiwanej kobiety.

Nagle -- porywa się i biegnie do okna.

On -- będzie przechodził przez dziedziniec, zobaczy go jeszcze,
może się uśmiechnie do niej, głowę odwróci...

-- Nie!

Przeszedł przez dziedziniec, pewnym i śmiałym krokiem, wywijając
laseczką i pogwizdując lekko.

Dwie dziewczyny stojące koło pompy, obejrzały się za nim ze
znaczącym uśmiechem. Zniknął w ciemnej bramie, nie myśląc wcale
o tem, że na drugiem piętrze z po za białych, pocerowanych firanek
śledzą go oczy pełne łez i miłości, biedne oczy schorowanej kobiety
a zżółkłe i spieczone usta, szepczą z dumą i niewysłowionem
uczuciem:

-- Koteczek! koteczek!

       *       *       *       *       *

Siedziała tak w oknie z pół godziny. Była to jedyna chwila dnia,
w której oddawała się próżnowaniu.

Wciągała zgniłe powietrze podwórka pełnemi piersiami i wpatrywała
się w szmat nieba, który zarysowywał się ostro pomiędzy szczytami
dachów.

W trakcie robiła myślą rachunek wydatków dnia całego i układała
budżet na dzień następny.

A wszystkie jej myśli kręciły się tylko około jednego punktu.

Punktem tym był naturalnie... koteczek.

Od pierwszej chwili poznania, rosły ten blondyn zaimponował jej
i oczarował jej dziewiczą istotę.

Gdy się oświadczył o nią a właściwie o jej skromny posażek, nie
mogła szczęściu swemu dać wiary.

Gdy odchodziła od ołtarza, już patrzyła na niego tym pokornym,
błagającym wzrokiem jak pies, którego po raz pierwszy na łańcuchu
prowadzą.

Oddała mu się z pokorą i wdzięcznością, kryjąc rumieniec w dłoniach
i szepcząc. „Kto się w opiekę”.

On -- wspaniale, jak dobry książę z bajki, przyjął klejnot jej
dziewictwa i pięć tysięcy rubli, które jako sierota złożone miała
w kasie oszczędności.

Od tej chwili Józia o pieniądzach tych nie wiedziała nic.

Należały do niego, rozporządzał niemi według upodobania.

Ona, welon oblubienicy zamieniła na fartuch ceratowy i rozpoczęła
swą domową krzątaninę. Powoli on oddalał się coraz więcej z domu --
wracał późno w noc, często podpity, włócząc na drugi dzień po
kątach mieszkania ten „Katzenjammer”, w zamiejskich knajpach
nabyty. Ona -- kochała go ciągle, tem psiem przywiązaniem kobiety,
dla której pierwszy mężczyzna chwytający ją w objęcia jest zarazem
jedynym przedmiotem uwielbienia.

Koteczek nie miał błędów, koteczek był najlepszym, najmilszym,
najpiękniejszym... Dzień, w którym koteczek kładł nowy garnitur,
był dniem prawdziwego święta.

Wzruszona, zarumieniona, drżąca, okrążała go w kółko, patrząc na
niego z podziwem. Jakże piękny! jak zgrabny był jej koteczek! Ona
sama, mój Boże!... ona nie potrzebowała się stroić. Ot byle co na
siebie włożyć. Zresztą, nigdzie przecież nie wychodziła
z koteczkiem nigdy -- gdzież znowu!... Zawsze jej coś do stroju
brakowało. To kapelusza, to bucika, to znów rękawiczki. I tak dzień
za dniem schodził. Zresztą, nie miała czasu, ani zdrowia. Ciągle
stękała, chorując już od lat czterech, zaraz po urodzeniu nieżywej
dziewczynki. Doktór mówił, że to anemia, ale ona nawet w części nie
powiedziała doktorowi, co i gdzie ją boli. Poco? -- lekarstwa
drogie a ledwo koniec z końcem ściągnąć można...

Wprawdzie koteczek jest niewybredny, je, co mu podadzą -- nawet ją
samą do oszczędności zachęca.

Ona nieraz dziwi się, jak mało jada w domu ten rosły, wielki
mężczyzna i frasuje się, że widocznie jadło mu nie smakuje.

Mój Boże! robi co można przecież. Ona i sługa jadają
„plecówkę”, dla koteczka bierze się na rosół pierwsza
krzyżowa, masło także kupuje dla niego osobno...

Mimo to, on je tak mało!

Byleby nie zachorował z tego braku apetytu... jutro trzeba upiec
parę kurczątek i zrobić trochę sałaty...

Ostatni rubel wprawdzie wyszedł, ale Józia ma jeszcze dwa
pierścioneczki z pozostałych po rodzicach drobiazgów.

Zastawi je u znajomej fanciarki i dociągnie w ten sposób do końca
miesiąca.

Mój Boże!... ile tam już rzeczy Józi spoczywa u tej fanciarki!...
i srebrne łyżeczki, i bransoletki po matce, i medalion z perełką,
ba, nawet medal od chrztu i srebrna maluchna portmonetka, złoty
zegarek! łańcuszek! wszystko! Wszystko wyniosła tak wieczorami,
gdyż mąż wyszedł z domu „przejść się trochę” -- jak mówił,
a wracał późno w noc, gwiżdżąc i śpiewając jakieś nieznane Józi
piosenki.

Z początku przykro jej było rozstawać się z temi drobiazgami,
później oswoiła się z tą myślą.

-- Wszak to dla... koteczka.

Kochała go bardzo, bardzo, miłością schorowanej i zamkniętej
w domu kobiety. Gdy słyszała jego kroki na schodach, serce jej biło
bardzo silnie -- w nocy, nie kładła się nigdy, dopóki nie wrócił.
Rozbierała się wprawdzie, ale bosa i w koszuli siedziała na oknie,
patrząc w ciemną jamę bramy, czy nie dojrzy wysuwającej się
z ciemności eleganckiej postaci męża. Gdy nie powracał długo,
z najwyższym niepokojem śledziła godziny i przyciskając ręce do
piersi, szeptała:

-- Boże mój! niech on już wróci!...

Zdawaćby się mogło, że to namiętna kochanka oczekuje swego
wybranego na pierwszą schadzkę miłosną -- a jednak!... jakże
dalekie od namiętności było uczucie kładące w spieczone od gorączki
wargi tej kobiety modlitwę szczerą, prawie dziecięcą.

-- Niech... koteczek wróci!...

A przecież ten powrót koteczka nie dawał jej żadnej pieszczoty
miłosnej, żadnej chwili tej rozpaczliwej rozkoszy, która jęk prawie
z piersi kobiety wydziera.

Koteczek wchodził wolno, systematycznie, nakręcał zegarek, zapalał
papierosa, zmieniał obuwie, wystawiając je za drzwi pokoiku,
wyciągał z krawata elegancką szpilkę i chował ją w étui.

Wszystko to robił z właściwą sobie gracyą, nie spojrzawszy nawet na
żonę, która z po za przymkniętych powiek śledziła jego czynności,
cała w ciągłem wyczekiwaniu jakiegoś dobrego słowa, przyjaznego
spojrzenia ze strony męża. Nic -- nic!

Koteczek zasypiał, uśmiechając się do wrażeń w ciągu wieczora
otrzymanych, do jakichś wspomnień... na myśl których -- przeciągał
się rozkosznie.

Ona śledziła go ciągle, śledziła uważnie.

Słabe światełko lampki płonącej przed Matką Boską oświecało
w zupełności różową twarz mężczyzny, lubieżny wyraz ust, tęgą
szyję wychylającą się z pod ukraińskich haftów nocnej koszuli.

Instynkt samicy ostrzegał ją, że nie o niej, nie o jej uległości
i zżółkłej twarzy myśli w tej chwili ten człowiek.

Lecz tak wierzyła mu, tak bardzo ufała w jego „małżeńską
uczciwość”, że myśl zdrady nie postała nigdy w jej głowie.

Myśli pewnie o gratyfikacyi a może... może o niej!

Wszak wczoraj jeszcze, wychodząc, powiedział:

-- Dla kogóż się zapracowuję, jeśli nie dla ciebie? -- Biedny!
drogi koteczek!...

Ach! ona by życie swoje dla niego oddała!

I leżała tak cicho, nieśmiejąc się poruszyć, drętwiejąc w jednej
pozycyi, aby nie zbudzić koteczka, który w tej chwili uśmiechał się
tak, jak tylko nasyceni mężczyźni uśmiechać się umieją.

       *       *       *       *       *

Kareta ruszyła wreszcie z miejsca.

Lecz pani Lena była dnia tego w złym humorze.

Napróżno siedzący obok niej mężczyzna uśmiechał się i usiłował
umieścić dogodnie jej kapelusz, cały z pąsowego tiulu, istne
pieścidełko wydmuchane z purpurowego obłoczka. Napróżno, zdjąwszy
jej rękawiczki, zwijał je starannie i wsuwał pomiędzy poduszki
powozu, napróżno chwalił jej nowy dolman, na który wyszło z pięćset
łokci koronki, ona siedziała ciągle chmurna, z brwiami
ściągniętemi, z twarzą gniewnie wykrzywioną.

-- Dlaczego tak późno przyjechałeś? -- zapytała wreszcie, zwracając
się twarzą do swego towarzysza.

-- Nie mogłem! wierz mi! -- tłomaczył się mężczyzna.

-- Dlaczego?

-- Bo!... bo!... mieliśmy gości!... -- odparł, udając nonszalancyę
i oglądając sobie paznogcie.

Znać było że blaguje, lecz ona nie poznała się na tem.

-- Kto był? -- nalegała już trochę udobruchana -- kobiety?

-- O, zaledwie kilka! kuzynka Eszerghazy z córką -- wiesz... ta
hrabina!

Ona potwierdziła śpiesznie.

-- Tak! tak! mówiłeś mi już o niej, a z mężczyzn?

-- Zwykli goście czwartkowi.

-- Więc to jour fixe?

-- Tak!... five o clook thea.

Rzucił wyraz angielski, posłyszany kiedyś ze sceny, w teatrze --
który zapamiętał i używał w razie potrzeby, co nigdy nie chybiało
efektu. I teraz dosięgnął celu.

Kobieta siedząca obok niego zdawała się na chwilę przybita
posłyszanem słowem.

Lecz prędko odzyskała równowagę.

-- Nie wiem czy to wygodne -- wyrzekła -- wolę już urządzać
„receptions matinales”...

Spojrzała na niego tryumfująco.

On wzruszył ramionami.

-- Zapewne, lecz już cały dzień jest zderanżowany...

Pochylił się teraz po nad podbitą już kobietą.

-- No, cóż?... darujesz mi to opóźnienie? -- szeptał miękim
głosem -- wierz mi, tylko obowiązki światowe mogły powstrzymać
twego koteczka, wierzysz mi? no... Leno!...

I objął ją ostrożnie, cofając się w tył, gdyż kareta skręcała
w ciaśniejszą ulicę a na chodnikach kręciło się sporo przechodniów.

Lena potrząsnęła wspaniałomyślnie głową. Dobrze! -- przebacza mu,
ale pod warunkiem, że to będzie raz ostatni... zapewne nie wie, że
i ona ma obowiązki światowe, które trzymają ją poniekąd na uwięzi;
jeśli on ma żonę prowadzącą dom otwarty, ona -- nawzajem ma męża,
który od niej pewnych ustępstw światowych wymaga, a przecież...

On przyznaje jej racyę, cały rozpłomieniony tak blizką obecnością
tej kobiety, której pełny gors i błyszczące oczy działają na niego,
jak rozpalający trunek -- ostrożnie, delikatnie, szuka jej ręki
w całych falach koronek i rękę tę znalazłszy całuje długo,
wysysając paluszki o krogulczo zagiętych paznogciach...

Ona poddaje się tej pieszczocie, jak kobieta przyzwyczajona do
podobnego rodzaju objawów powstrzymywanej namiętności -- drugą ręką
zasłania tylko twarz, gdy kareta nadto się zbliży do chodników.

Czyni to z wprawą wielką, w ogóle czuje się zupełnie swobodnie
w tej ciasnej atmosferze powozu, w której cudzołożne szepty, śmiechy,
pocałunki zdają się drzemać wśród zagięć zniszczonego sukna
okrywającego poduszki.

-- Gdzie dziś pojedziemy? -- pyta koteczek.

-- Gdzie chcesz... -- odpowiada Lena -- byle nie do Marcelina...

-- Masz racyę, kuchnia tam wcale nieszczególna...

-- O, tak! bordeaux niepodobne do picia...

I znów zaczyna grać ze sobą komedyę, tych dwoje ludzi, którzy się
poznali pod cieniem drzew Saskiego ogrodu i nic prawie nie
wiedzieli o sobie ani o swej pozycyi socyalnej.

Ona -- miała w sobie przewrotnie popsutą krew semitki, wiecznie
niezadowolonej ze swego otoczenia, obnoszącej w czarnych oczach
i pełnych kształtach trzydziestoletniej kobiety -- chęć nieprawych
rozkoszy i zakazanych wycieczek. Pozowała jednak przed nim na
„damę” -- wykwintną i wytworną -- pragnęła mu imponować koronkami
wziętemi na kredyt i francuzczyzną zapożyczoną z „Rozmówek” pani
Bocquel.

On -- dokładał wszelkich usiłowań, aby ujść w oczach tej wykwintnej
damy za człowieka bogatego, prowadzącego dom na wielką skalę.
Olśniewał ją szpilkami u krawatów, opoponaxem, jasnemi garniturami
i znajomością gabinetów restauracyjnych, po których włóczyli się
często, siedząc do późnej nocy i rozstając się pełni niesmaku
i chęci ponownego zejścia się, aby nawzajem udawać przed sobą
wytworne maniery i... namiętne porywy.

Kareta wjechała teraz w ulicę Mokotowską i powoli skręcała na lewo.

Wozy z beczkami zastąpiły jej drogę, woźnica wstrzymał konie na
chwilę.

Koteczek wychylił głowę.

-- Cóż tam? dlaczego stajesz?

Nagle cofnął się w głąb powozu.

Towarzyszka mimowoli spojrzała w otwarte okienko.

Na chodniku pomiędzy gromadką bosych dzieci czekających na
opróżnienie ulicy, stała ciemno, ubogo ubrana kobieta w zniszczonym
kapelusiku na pochylonej głowie.

W tej chwili kobieta ta z wyrazem zdumienia na pożółkłej twarzy
wpatrywała się w okienko karety, a z nawpół otwartych ust zdawał
się ulatywać jakiś głos stłumiony.

Pani Lena odwróciła się i spytała szybko:

-- Patrz!... ta kobieta dziwnie tu spogląda, czy może znasz ją?

Lecz mężczyzna nie ruszył się nawet, przytulony do kąta karety,
nikczemny, nędzny w tej trwodze, jaka zwykle ogarnia każdego z nich
na widok zdradzanej kobiety.

-- Siedź spokojnie! -- wyrzekł -- to... szwaczka mojej żony!...

Kareta ruszyła wreszcie z miejsca, obryzgując błotem stojącą wciąż
na chodniku kobietę.

Ona patrzyła jeszcze długą chwilę, zdumiona, przerażona --
powtarzając cichutko:

-- Koteczek? koteczek?

       *       *       *       *       *

Lampka przed Matką Boską dopalała się prawie, a nikt nie myślał
o dolaniu oliwy.

Cicho było bardzo w sypialnym pokoiku. Obadwa łóżka małżeńskie były
próżne, choć już druga wybiła na kuchennym zegarze.

Józia, bosa i w koszuli, siedziała skulona na oknie, czekając na
powrót męża.

Była bardzo wzburzona, niespokojna, smutna. Wszakże to wracając od
fanciarki dostrzegła w karecie obok jakiejś ładnej kobiety
mężczyznę -- tak bardzo podobnego do koteczka!

Lecz cóżby jej koteczek robił w karecie, o tej porze, i to jeszcze
z jakąś damą?... A może to dyrektorowa biura spotkała go i wzięła
na przechadzkę...

Szukała teraz w swej biednej głowie rozmaitych kombinacyj,
potykając się co chwila o jakąś myśl zbyt trudną...

Nie -- stanowczo, zrozumieć tego nie mogła.

By mąż ją zdradzał -- nie przyszło jej nawet przez głowę, jej
koteczek, zkądże znowu?

Zanadto czystą, niewinną była w swym zastoju moralnym;
zdradzać? -- tak!... tak! to istnieje w książkach, na
scenie -- ale w życiu!...

Gdy wróciła od fanciarki, policzyła bieliznę, pocerowała skarpetki,
zrobiła rachunek ze służącą, zadysponowała obiad, a teraz,
posławszy łóżka, usiadła w oknie, czekając na męża.

Noc zapadła, noc ciemna, wietrzna, chłodna. Z zacienionego
dziedzińca, po zamknięciu bramy, wzbił się w górę silny zaduch
wylewanych przez dzień cały nieczystości.

Ona -- otworzyła lufcik i przechyliła swą biedną, znękaną głowę.
Smrodliwe powietrze owiało ją. Ona -- nie czuła tego zaduchu,
przyzwyczajona do tej atmosfery, którą wciągała w siebie nocami
całemi. Przechyliła głowę i patrzyła wciąż w czarną przepaść
podwórka.

Czekała.

Lecz on nie powracał, rozkoszując się w tej chwili wonią
rozkwitłego bzu w podmiejskim ogrodzie i ciepłemi wargami kochanki,
z których zbierał krople wina i słodycz kompotowego syropu.

Siedzącej w lufciku kobiecie wiatr rozwiewał rzadkie włosy i ziębił
plecy. Ona -- skurczyła się jeszcze bardziej, podsuwając pod siebie
chude, zżółkłe nogi.

Jeść się jej chciało, obejrzała się na kredensową szafkę
majaczącą w półcieniu. Była tam wprawdzie pieczeń pozostała
z obiadu, ale koteczek dysponował barszczyk na jutrzejszy obiad,
z pieczeni będą uszka... nie można więc poruszyć, nie można!...

Józia zwinęła się teraz prawie w kłębek i głowę smutnie zwiesiła.

Jakoś jej tak smutno! tak bardzo, bardzo smutno, jak nigdy nie
było!

Dlaczego?

Wszak on wraca tak codziennie, wraca późno a ona czeka nań i zimą
i latem skurczona przy szybie, pełna niewytłomaczonej chęci ujrzenia
go powracającego.

Zegary miejskie biją w pół do trzeciej.

Na twarzy Józi płyną dwie wielkie, gorące łzy -- zamiast serca,
czuje że jej się otwiera rana... rana ta piecze, boli, pali jakby
zarzewie... A wynędzniałe usta szepczą:

-- Boże!... niech koteczek wróci!...

Jej koteczek.



III.

=Kozioł ofiarny.=


Pan Wentzel zmarszczył brwi i położył kanciastą linię obok siebie.

-- Proszę o spokój! -- wyrzekł ochrypłym głosem.

-- Oko brandeburskie! -- odpowiedział natychmiast Julusiek.

-- Z perską źrenicą! -- dorzucił Maryan, pakując ręce w kieszenie
od spodni.

Pan Wentzel podniósł swą spiczastą głowę, pokrytą najeżonym włosem
i spojrzał na porozkładane na krzesłach dzieci.

-- Proszę o spokój! -- powtórzył a wargi wybladłych ust drżały mu
jak w febrze.

-- Patrzcie!... panu „Wentzlemu” spuchła z lewej strony
twarz -- zawołał Julusiek, mrużąc powieki.

-- To od tych papierosów, które pokryjemu pali a nam nawet
zaciągnąć się nie da -- odparł flegmatycznie Maryan, obserwując
z ironią wychudłe policzki nauczyciela.

Panu Wentzlowi krew uderzyła do głowy.

-- Nie palę papierosów -- wyrzekł energicznie -- nie wmawiajcie we
mnie złych czynów, które sami spełniacie.

Julusiek wzruszył ramionami. Maryan wpakował ręce jeszcze głębiej
w kieszenie.

-- Nie palisz pan? -- zapytał, wydymając czerwone i pełne
policzki -- phi!... to taka prawda, jak to, że pan atramentem
dziur w butach sobie nie czernisz... Zaprzecz pan temu!

-- Zaprzecz pan temu! -- zaskrzeczał jak mały psiak Julusiek
i w ekstazie tryumfu usiadł na stole, gdy tymczasem Maryan wciąż
kołysał się na krześle, patrząc z pod oka na nauczyciela.

Pan Wentzel był przybity.

Rzeczywiście, nie dalej jak wczoraj, smarował rano bielące się
wśród czarnej skóry butów skarpetki... smarował atramentem, aby nie
przeświecały zanadto, gdy wejdzie do sali jadalnej lub salonu.

Milcząc, ujął w rękę jedną z ciemno oprawnych książek, których
stosy leżały na stole.

-- Zacznijmy wykłady od „Historyi świętej” -- wyrzekł cichym
głosem.

Lecz Julusiek pragnął nasycić się swym tryumfem i cały wlazł na
stół, strącając zabłoconemi nogami książki i zeszyty na ziemię.

-- Wziąłeś pan patyk... o! taki... umaczałeś pan w atramencie
i smarowałeś pan buty...

Pan Wentzel pobladł jeszcze bardziej.

-- Proszę zleźć ze stołu i usiąść przyzwoicie, inaczej przerwę
lekcyę...

-- Wielka będzie szkoda... -- mruknął Maryan.

Julusiek odsunął się trochę i podwinął nogi pod siebie.

-- Jedź pan -- wyrzekł -- mnie to nie przeszkadza, ja i tak mogę
pańskiego bajdurzenia słuchać.

Pan Wentzel otworzył książkę i powoli zaczął przewracać kartki
ozdobione rycinami.

-- Skończyliśmy na Samsonie i ucięciu włosów -- zaczął połykając
ślinę -- wiecie, że uczyniła to Dalila i...

Na twarzach chłopców pojawił się dziwny wyraz.

-- Musiała to być szykowna kobieta -- mruknął Julusiek, uśmiechając
się rozkosznie. -- Prawda, Maryan?

Lecz Maryan zwrócił się teraz ku panu Wentzlowi i patrząc wprost na
twarz nauczyciela zapytał:

-- Jak pan sądzi? brunetka była? co?...

-- Nie wiem! -- odparł nauczyciel.

-- Daj pokój, Maryanie! -- wrzasnął Julusiek -- albo on się zna na
tem.

-- Hm!... -- odrzekł Maryan -- jest przecież mężczyzną.

-- E! taki tam! -- Boże się zmiłuj!....

Pan Wentzel zerwał się z miejsca.

-- Cicho! -- krzyknął, uderzając książką o stół -- cicho!... bo....

Głos mu uwiązł w gardle.

Maryan i Julusiek, mrużąc oczy, przypatrywali mu się impertynencko.

Tyle ironii mieściło się w wyrazie twarzy tych przedwcześnie
rozwiniętych dzieci że nauczyciel najczęściej czuł swą sztuczną
energię jakby zmrożoną i w głębi serca doznawał dziwnego
ściśnienia, które mu dotkliwy ból sprawiało. Czuł swą bezsilność
i milknął, połykając łzy i upokorzenie.

Tych dwóch malców w kraciastych kurtkach, nie dorastających mu do
pasa, tyranizowało go i kark mu do ziemi chyliło.

Cóż począć miał?

Podszedł do okna i machinalnie otworzył lufcik. Świeże, wiosenne
powietrze wpłynęło nagle do pokoju...

Wentzel cofnął się od okna, jakby nagle upojony.

Przymknął oczy i stał tak blady, nędzny w smudze świetlanej, która
kładła żółte i białe tony na twarz jego znędzniałą.

-- Moźebyś pan kończył lekcyę!... -- odezwał się nagle Maryan,
znudzony milczeniem nauczyciela.

-- To się wie -- dorzucił Julusiek -- pan zbijasz bąki jak jaki
radca. Nic pan w lufciku nie wystoisz! Jeszcze panu oko spuchnie!

Pan Wentzel powoli odwrócił się i zbliżył do stołu. Na twarzy jego
malowała się smutna rezygnacya. Usiadł na krześle i unikając
spojrzenia w twarze chłopców, rozpoczął wykład:

-- Wiecie, że Samson był bardzo silny, wiecie, że gdy oparł się
o kolumny świątyni, ramionami wstrząsnął, kolumny w gruzy się
rozsypały i dach cały runął....

-- Albo to prawda -- przerwał Julusiek, uśmiechając się
sceptycznie.

Maryan poprzestał na ironicznem wzruszeniu ramionami.

Pan Wentzel ciągnął dalej:

-- Dach cały runął, przygniatając zgromadzone tłumy. W ten sposób
więc nieprzyjaciele Samsona...

-- E! to taka prawda jak to, że Ewa jabłko zjadła... -- przerwał
znów Julusiek.

-- Pokonani zostali... -- brzmiał głos nauczyciela.

Teraz Maryan poruszył się na krześle.

-- A Adam ogryzkiem się udławił.... -- wyrzekł śpiewającym głosem.

I gdyby nie Dalila, która...

Lecz już słowa pana Wentzla brzmiały jedynie chyba dla niego
samego. Dzieci podbudzone w swej przekornej wesołości, jak piłkę
odrzucały sobie wzajemnie, legendy podawane im przez nauczycieli za
fakta. Dla nich, dla tych rozbudzonych przedwcześnie umysłów nie
istniał już żaden urok naiwnej wiary -- ze śmiechem i drwinami
szarpali treść Pisma, nie mogąc jeszcze zrozumieć przenośni.

Pod gradem tych słów wyziewanych przez drobne dziecięce usta, które
zda się stworzone były do szeptania modlitwy -- pan Wentzel
siedział przybity, bezsilny -- z głową na piersi zwieszoną.
Codziennie powtarzało się to samo.

Codziennie nauczyciel i jego słowa były przedmiotem szyderstw,
żartów i śmiechu.

Julusiek leżał teraz już na stole, wywijając z radości nogami,
Maryan napawał się spokojnym tryumfem i pełen nieopisanej błogości
wydymał usta do niebywałych rozmiarów.

-- Jak tam było z tym Noem? Opowiedz pan, panie Wentzel!

-- Albo z tym Dawidem!

-- A Zuzanna? co?...

Płomienie przebiegły zmysłową twarz Maryana.

-- Tak! tak!... Zuzanna!... to pyszny kawał!...

I nagle, ni ztąd ni zowąd, rozlega się z piersi dzieci wrzaskliwy
śpiew:

    „Hopsztynder!.. Madaliński
        Fiuta!... Z kopyta!...
    Szara ciuch, ciuch! tańczy sobie
        Z Barabaszem mazura!...”

-- Proszę o spokój!... -- jęczy błagalnie pan Wentzel.

        „Hej kolęda!... kolęda!...
    Podobał się Jewie! jeździ na cholewie
    A boso go znać!... znać!... znać!...”

Pan Wentzel głowę ukrył w dłonie.

    „A boso go znać!...”

Lecz nagle drzwi się otwierają, i dwie postacie kobiece ukazują się
w progu.

-- Co się to dzieje? -- pyta pani domu, chuda, płaska
blondynka -- nosząca na schylonych ramionach fałdziste
szaty wdowie.

-- C'est atroce! -- odzywa się druga, odpinająca żwawo guziki
zniszczonego płaszczyka.

-- Panie Wentzel, jak pan możesz pozwolić na coś podobnego?!

Pan Wentzel powstał już z krzesła i w milczeniu układa książki
i zeszyty. Czuje, że wszystko, co powie na swoje usprawiedliwienie,
na nic się nie przyda.

W przekonaniu matki -- „dzieci” są trochę rozpuszczone... ale
ostatecznie można na nich lekarstwo znaleźć i do posłuszeństwa
doprowadzić.

Wprawdzie ona sama nigdy dokazać tej sztuki nie mogła, ale...
przecież... pan Wentzel jest mężczyzną! Powinien umieć nakazać
szacunek dla swoich słów i osoby.

Więc -- słodko-kwaśnym głosem mówi to wszystko a słowa jej jak
uderzenia bicza smagają zbolałą głowę nauczyciela.

Tak! tak!... pani ma zapewne racyę -- każdy inny na jego miejscu
poradziłby sobie z pewnością, tylko on! on! nie wie, nie umie
poskromić swych uczniów, nakazać ciszę i potrzebny spokój.

-- Uważasz pan... -- ciągnie dalej pani Szymczyńska a głos jej
płynie łagodnie, jak szmer strumyka -- Julusiek i Maryan są dzieci
wyjątkowe, należy więc z niemi postępować w wyjątkowy sposób.
Tymczasem pan!

Wyjątkowe dzieci z niezrównaną ironią spoglądają na pana Wentzla,
który zmieszany, drżący, spłoniony -- szorując nogami po podłodze,
ustępuje przy stole miejsca guwernantce, która, wytarty płaszczyk
ostrożnie na łóżku Julusia złożywszy, przystępuje do krzesła
z bardzo wojowniczą miną.

Matka tymczasem zachwyconym wzrokiem ogarnia pełne policzki
Maryana i żółtą głowę Juluśka, który zdecydował się wreszcie
zsunąć ze stołu i usiąść na poręczy krzesła.

-- Tak! tak! wyjątkowe dzieci! -- powtarza machinalnie a po
bladych jej ustach przebiega uśmiech zadowolonej macierzyńskiej
próżności.

Pan Wentzel pochyla pokornie głowę i odwróciwszy się, drżącemi
rękami szuka w pudełku zastępującem mu szafę, czystej chustki
i swej wytartej portmonetki. Pudełko to stoi pod jego łóżkiem,
biednem, smutnem posłaniem opuszczonego wyrobnika, narzuconem dla
decorum szafirową kapą, stanowiącą własność pani domu, którą
skromny kocyk biednego chłopca raził i harmonię przyzwoitego
umeblowania dziecinnego pokoju psuł zupełnie.

W pudełku, pan Wentzel -- nie znajduje chustki, ale za to
wydostaje zdechłą mysz, uczepioną przy zameczku portmonetki,
w której kilka miedziaków się kołacze. Jest to sprawka
„wyjątkowych” dzieci, które duszą się ze śmiechu na widok
bladości, pokrywającej nagle twarz pana Wentzla.

Wiedzą o tem, że p. Wentzel boi się konwulsyjnie myszy i udanie się
rozkosznego figla -- uczuciem błogości napełnia ich serduszka.

Lecz siedząca przy stole francuzka marszczy brwi i groźnie
podniósłszy rękę do góry, woła ochrypłym głosem:

-- Attention, sales gamins! ou je vais vous ficher des claques!

Chłopcy milkną i kołyszą się na krzesłach z mniejszym niż zwykle
zapałem. Matka zaś przesyła dyskretny półuśmiech w stronę
francuzki, która prześlicznym żargonem z Montmartre -- rozpoczyna
wykład greckiej mitologii.

I powoli fałdzista suknia matki -- wdowy znika we drzwiach, z po za
których dolatuje wystukiwane na fortepianie jakieś „Réverie”
Aschera.

Pan Wentzel tymczasem szamocze się ze zdechłą myszą, starając się
odczepić ją od portmonetki. Pot pokrywa mu skronie, wyraz wstrętu
maluje się w jego smutnych, wielkich oczach.

Trwa to długą chwilę -- dzieci ciągle z pod oka obserwują
nauczyciela, tryumfując wewnętrznie.

Wreszcie Julusiek dłużej wytrzymać nie jest w stanie.

-- To ci pan Wentzel zdeseniał!... -- woła, podrywając się na
krześle.

-- Jak karaluch w tataraku!... -- dorzuca śpiewająco Maryan.

Lecz francuzka uderzeniem pięści w stół, przerywa wybuchy radości
miłych chłopczyków.

-- Taisez vous tas des salauds! -- I nagle, sięgając do bocznej
kieszeni sukni, wydobywa dość duży rewolwer, którego otwory
pozaklejane są umiejętnie kulkami z chleba.

-- Na! -- mówi, kładąc rewolwer na stole -- j'espère, que vous
allez vous tenir tranquilles... autrement -- je tire!...

I dalej ciągnęła wykład przy wzorowej ciszy ze strony obu chłopców,
po których twarzach przemknął nawet cień szacunku.

Pan Wentzel tymczasem uporał się z myszą i wziąwszy ze stolika
wytarty i zrudziały kapelusz, gotował się do wyjścia. Z rodzajem
zazdrości spojrzał na zniszczoną twarz francuzki i na leżący na
stole rewolwer.

Tak! widocznie inni ludzie posiadali dar wpływania dodatnio na
te... wyjątkowe dzieci -- on, jeden tylko nie, on jeden!...

Stłumiwszy westchnienie, ujął cicho za klamkę i wysunął się
z pokoju.

-- Junon dévorée par la jalousie, épiait Jupiter... -- mówiła
francuzka, wykrzywiając przytem swą twarz nakształt maski
klowna -- et Jupiter aimait Jo... -- ochrypłym głosem.

Zagłębiła się teraz w miłostki Jowisza z całą lubością
bulwarówki; po jej ustach igrał od czasu do czasu uśmiech
a ręka machinalnie poprawiała rzadką na czole grzywkę.

Julusiek, trochę znudzony, gonił czasami migające po suficie
słoneczne plamy i usiłował zwinąć język w łuk, zwany „klops”.
Tylko Maryan, zasłuchany w słowa francuzki, ślizgał się wzrokiem
po jej piersi rysującej się dość wyraźnie pod opiętym stanikiem.

Patrzył, oczy mrużył i usta wydymał...

       *       *       *       *       *

-- Chwilkę, panie Wentzel, proszę tylko o krótką chwilkę!...

I Ewelinka, powstawszy od fortepianu, potrząsnęła głową ubraną
w całe pęki loków.

-- Gdzie pan uciekasz? Nigdy niemasz czasu... a ja tu sama tak
siedzę!...

Ostatnie słowa podkreśliła znacząco powłóczystem spojrzeniem.

Pod wpływem tego spojrzenia pan Wentzel pobladł jeszcze bardziej,
niż na widok myszy.

O! gdyby wiedział, że Ewelinka obecnie „marzy” w salonie
i fortepian... „gniecie”, jak mówił Julusiek -- byłby z pewnością
umknął przez kuchnię, choć i tam kucharka witała go niedwuznacznem
mruczeniem i dowodzeniem, że „rosół się jej utrzęsie w garnku,
skoro choroba pana Wentzla _bez_ kuchnię niesie”...

Lecz pan Wentzel stokroć wolałby już narazić się na gniew kucharki,
niż poddać się magnetycznym spojrzeniom Ewelinki, dopełniającej
w ten sposób pensyjnej edukacyi i probującej siły swych wdzięków na
nieszczęsnym nauczycielu swych braci.

-- Zagram panu Aschera... -- wyrzekła, sznurując dość duże
usta -- przewracaj mi pan kartki...

Pan Wentzel rozpaczliwie zaczął przestępować z nogi na nogę.

-- Chcę iść... na pocztę -- wyjąkał cichym głosem.

-- Poczta nie ucieknie -- szeptała panna, przechylając się w łuk,
dla uwydatnienia wypukłości bioder -- a wreszcie, ja proszę!...

Ostatniemu słowu towarzyszyło znów wymowne spojrzenie.

W chorej piersi pana Wentzla serce zabiło gwałtownie, krew uderzyła
mu do głowy i czerwonym płomieniem oczy zasłoniła.

Ewelinka uśmiechała się zadowolona. Chciała doświadczyć czy
„powłóczyste” spojrzenie „działa” i przekonała się, że
istotnie jest to dobry lep i niekosztujący zbyt wiele zachodu.

Lecz podbudzona w swych doświadczeniach kokieteryjnych, pragnie
dalej prowadzić rozpoczęte dzieło.

-- Pan mnie unika, panie Wentzel -- zaczyna znowu, grając dość
fałszywie „nokturno” -- pan mnie unika, o! ja to czuję!...

Pan Wentzel nie śmie zaprzeczyć. Stoi jak słup soli, zaciskając
konwulsyjnie pięści. W gardle czuje dławienie, usta mu drżą
nerwowo.

Tymczasem dziewczyna przechyla głowę i mrużąc lekko oczy, wpatruje
się w swą ofiarę.

-- Pan odemnie ucieka, a ja cierpię!...

„Nokturn” rozpływa się w przyciszonym akordzie. Ewelinka
z wdziękiem opiera głowę o pulpit i pozostaje w tej pozie chwil
kilka, żałując, że nie może widzieć samej siebie i ocenić w całej
malowniczości sytuacyę, w której się znajduje.

Pan Wentzel tymczasem mieni się na twarzy wszystkiemi kolorami
tęczy.

Boże mój! ona... przez niego cierpi, a on stoi jak wkuty w dywan,
nie mając siły, aby powiedzieć słowo na swoje usprawiedliwienie!...

Ewelinka obserwuje go z pod oka.

Cieszy się serdecznie rozpaczą wyrytą na chudej twarzy chłopaka.

Cierpi! mężczyzna cierpi z jej powodu!

O radości!

Nie wie jednak jak wybrnąć z tej sytuacyi. Czy, podawszy rękę,
zmusić go do uklęknięcia, czy oddalić się, jak „senne zjawisko”,
pozostawiając po sobie „szmer jedwabnej szaty”...

Wybiera to drugie, odkładając tryumf zupełny na później i zerwawszy
się z wdziękiem z taburetu, przebiega salon z szelestem świeżych
spódniczek a odwróciwszy się na progu rzuca osłupiałemu Wentzlowi
dwa słowa:

-- Do wieczora!...

Lecz scena ta ma świadka w osobie matki-wdowy, która suwa się jak
cień po całem mieszkaniu, udając gorliwe wypełnianie swych
obowiązków.

Przed wrytym w ziemię Wentzlem zjawia się teraz nagle surowa,
sztywna, pełna godności.

-- Co pan tu robisz, panie Wentzel? -- pyta majestatycznie --
proszę się nie zapominać! nie za-po-mi-nać!....

I odwraca się, jakby z jednej sztuki wykuta, owijając nogi
nieszczęsnego nauczyciela w fałdy swej długiej szaty.

Pan Wentzel skłania się nizko i cofa się tyłem w stronę
przedpokoju. Otwierając drzwi, słyszy brzęk szkła i odwróciwszy
się, dostrzega Justysię, pokojówkę, strącającą szczotką
pogruchotane kinkiety.

-- Wszystko przez pana -- mruczy pokojówka -- szarpnąłeś pan
drzwiami, że się we mnie wszystko zatrzęsło...

Pan Wentzel na palcach sunie przez przedpokój.

-- Czysto jak zmora, albo hałasuje, albo milczkiem lezie...

Pan Wentzel przy drzwiach prowadzących na schody podnosi zasuwkę
i ujmuje klamkę.

Justysia oparta na szczotce, patrzy z pogardą na jego wytarty
surducik i wązkie ramiona.

-- To ci mężczyzna! -- szepcze, pociągając nosem. -- Ni do Boga ni
do ludzi...

Pan Wentzel gorączkowo zaczyna zbiegać po schodach.

Tymczasem w pokoju Ewelinki cicho odbywa się scena. Pani
Szymczyńska uznaje za stosowne przestrzedz córkę przed
niebezpieczeństwem, na jakie się naraża, pozostając sam na sam
z mężczyzną.

Lecz Ewelinka smaruje sobie nos kremem Simona i pogardliwie wzrusza
ramionami.

-- Z jakim mężczyzną mnie widziałaś? -- pyta, odymając usta.

-- Z panem Wentzlem!...

-- A!...

-- No... zaprzeczysz temu, że nie byłaś z nim przed chwilą...
w salonie -- mówi, jąkając się matka, której zimna krew Ewelinki
i jej wzgardliwe miny prawie od chwili urodzenia córki imponują
i pewność siebie odbierają.

Ewelinka teraz pudrem Simona bieli się na potęgę.

-- Byłam... -- odpowiada wreszcie -- byłam, ale taki p. Wentzel
przecież się nie liczy...

-- Przecież jest mężczyzną...

Ewelinka spojrzała na matkę z litością.

-- Mężczyzną?... to nędzna imitacya -- nie żaden mężczyzna!...

I poszła odwijać z cienkich obsłonek mydło Simona, mające własność
„udelikatnienia naskórka”.

       *       *       *       *       *

„I ftobie jednym czała nasza nadzieja, synu najmilszy, com cię
własnemi piersiami wy karmiła i sboleniem sercowem wyhodowała”...

Pan Wentzel rękę przesunął po oczach, bo jakaś mgła wilgotna
źrenice mu przysłaniać poczęła. Ten kawałek grubego, ordynarnego
papieru, zakreślony krzywem i niewprawnem pismem, szarpie mu duszę
na kawałki.

Odebrał przed chwilą z poczty ten list od matki, ubogiej
sklepikarki w małej podgórskiej mieścinie, gdzie i on spędził swe
dziecinne lata. Gdy listy przychodziły dawniej do domu pani
Szymczyńskiej -- „wyjątkowe” dzieci na dobrze bawiły się
„koszlonami”, z jakich złożony był adres.

Od pewnego więc czasu pan Wentzel odbiera listy matki z biura
pocztowego i siada w małym ogródku, otaczającym gmach pocztowy, dla
odczytania i odcyfrowania hieroglifów, z jakich się zwykle listy te
składają.

I teraz siedzi na wilgotnej ławce, tuż pod krzakiem bzu, który
dopiero pączki wypuszczać zaczyna. Dokoła, kilka chudych drzewek
wznosi swe bezlistne gałęzie, pies jakiś błąka się po trawnikach,
grzebiąc łapami w czarnej ziemi, poprzecinanej wązkiemi paskami
zieloności.

W powietrzu unosi się ciepła wilgoć, która piersi smutkiem tłoczy
i moc wspomnień nasuwa. Pan Wentzel raz jeszcze powoli list
przeczytał, poczem pochyliwszy na piersi głowę myśleć począł.

W nim jednym cała nadzieja!

Cała nadzieja tych dwojga starców zgiętych od pracy, nędzy
i smutku! Jak w tęczę, tak patrzą w niego ci rodzice, którzy,
odmawiając sobie kawałka mięsa, chwili spoczynku -- do szkół go
wysłali i teraz czekają plonów z tej mozolnej, ciężkiej pracy.

On wie, on to czuje, że jemu ustawać w pracy niewolno, że wszystko,
co znosi w domu pani Szymczyńskiej nadal znosić powinien, bo kąt,
w którym stoi łóżko jego, ma dach nad głową, bo łyżka strawy,
która mu nieraz przez ściśnięte gardło przejść nie może -- trzyma
go przy życiu -- jego i tamtych dwoje!...

I widzi ich w czarnej jamie sklepika pomiędzy workami kartofli,
beczką nafty, pękami drzazg, widzi ich schylone postacie, słyszy
kaszel ojca, stękanie matki; woń stęchlizny i wilgoci owiewa do
koła...

Biedni! biedni starzy!...

Lecz on? On sam, czyż nie cierpi, czyż te upokorzenia, te tortury,
które codziennie z Julusiem i Maryanem przebywa, te noce spędzane
bezsennie nad książką, te ranki, wśród których znużone ciało domaga
się chwilki snu, te zaparcia się wszelkich uciech młodości,
uśmiechów, swobodniejszej myśli!... czyż to się zliczyć daje?

Zresztą, dość spojrzeć na niego, gdy tak siedzi nędzny i blady,
w jasnych promieniach wiosennego słońca. Twarz ma żółtawą
z zielonawym, prawie trupim na skroniach odcieniem, piersi wklęsłe,
plecy wypukłe, nogi wychudłe.

Jest brzydki, nędzny, śmieszny -- wie o tem, czuje to i jest bardzo
nieszczęśliwym.

A jeszcze w dodatku serce mu bije gwałtownie i coś się przed nim
majaczy, jakiś uśmiech dziewczyny, jakiś akord „nokturna”
zasłyszanego przed chwilą...

Wszystko to gnębi go i dręczy nad wyraz.

Ciasna klatka piersiowa niemoże pomieścić tylu wrażeń, które razem
z ciepłą wonią wiosenną do jego piersi się cisną.

Coś go dławi w gardle, oddech mu tamuje. O! ta wiosna!... czyż ona
istnieć powinna dla takich, jak pan Wentzel, nędzarzy?!...

Pies, plączący się po trawniku, zbliżył się teraz do ławki i przed
nogami Wentzla przesuwać się począł.

Był tak jak i Wentzel nędzny, wychudły i oddychał ciężko.

Chłopiec nachylił się nad zwierzęciem i brudne jego kudły
delikatnie gładzić począł.

Bezdomne zwierzę oparło łeb o kolana człowieka, wpatrzyło się
w bladą twarz, pochyloną nad niem i nagle, przeciągle zawyło.

Wówczas z ciemnych, smutnych oczów pana Wentzla stoczyły się dwie,
wielkie łzy...

       *       *       *       *       *

Gdy „wyjątkowe” dzieci weszły do salonu wraz ze swoim nauczycielem,
kilkanaście osób na wzór manekinów zapełniało fotele i kozetki. Był
to jour fixe i pani Szymczyńska uważałaby sobie za straszne
uchybienie, gdyby przynajmniej ze sześć brzydkich, jak noc, panien,
takaż ilość wychudłych mężczyzn i odpowiednia liczba mam, nie
wynudziła się wśród ścian jej salonu.

Pan Wentzel wprowadzał zwykle swych uczniów, drżąc na myśl
wystawienia na światło licznych kandelabrów, wyplamionego tużurka
i gumowych kołnierzyków.

Była to dla niego najcięższa chwila w całym tygodniu.

Zwykle Maryan i Julusiek, ukłoniwszy się gościom, zwracali się
z dowcipnemi uwagami w stronę swego kozła ofiarnego.

Lecz dziś pan Wentzel był stokroć więcej zmieszany niż zwykle.
List matki, poranne przejście z panią domu a wreszcie scena
z Ewelinką -- odbierały mu resztę przytomności.

Ewelinka w gronie panien rozpoczęła właśnie zajmującą rozmowę
o emancypacyi kobiet, pragnąc ją oprzeć na całkiem nowym gruncie, bo
na darwinowskiej przemianie gatunków. Ewelinka lubiła popisywać się
ze swą „głęboką wiedzą”, nie zaniedbując przytem powłóczystych
spojrzeń.

Wypróbowała je rano na panu Wentzlu, była więc pewną swego i gradem
ognistych spojrzeń obsypywała młodziuchnego blondynka, który jak
wiśnia rumienił się i obrywał guziki u rękawiczek. Pan Wentzel,
wciśnięty w kąt, stał, opierając się plecami o ścianę.

Po nad nim, płonęły świece kinkietu i oblewały go złotawym blaskiem
i kroplami stearyny. Maryan zajął jedno z lepszych miejsc, tuż obok
dobrze wydekoltowanej mężatki i włożywszy ręce w kieszenie, patrzył
i usta wydymał.

Julusiek zatrzymał się chwilę przed panem Wentzlem.

-- Cóż pan tak tkwi koło ściany? -- Niemoże pan usiąść?...

Pan Wentzel obejrzał się za fotelem, czując, że parę osób zwraca na
niego uwagę.

W pobliżu właśnie stał wspaniały fotel obrzucony makatą.

Pan Wentzel osunął się na niego machinalnie.

Julusiek wzruszył ramionami.

-- Na fotelu? -- zaskrzeczał, podskakując na jednej nodze -- jak
jaki obywatel?... niemożesz pan na krześle?...

Osoby siedzące bliżej zaczęły się uśmiechać.

Julusiek uczuł, że odnosi sukces i podniósł głowę z prawdziwym
tryumfem.

Pan Wentzel zacisnął usta i nie śmiał oczów oderwać od ziemi.

Wniesiono herbatę.

Julusiek porwał z tacy filiżankę i zbliżył się z nią do
nauczyciela.

-- Napij się pan herbaty! -- mówił, pakując się na kolana
Wentzlowi -- wyglądasz pan jak śmierć angielska... pij pan...

I potrącił filiżankę, wylewając gorący płyn na ręce i tużurek
Wentzla.

-- Potem powiedzą, żeś się pan u nas zagłodził... -- dodał,
wykrzywiając się jak stary pajac.

Pan Wentzel ujął filiżankę i oglądał się za łyżeczką.

-- Czego pan szuka?...

-- Łyżeczki!

-- A to po co?

-- Zamieszać!

-- A niemożesz pan palcem?...

I zlazłszy z kolan nauczyciela, „wyjątkowe” dziecię zmieszało się
z tłumem gości, depcząc po jedwabnych trenach dam i lakierkach
mężczyzn.

Pan Wentzel pozostał w swoim kąciku z filiżanką herbaty w ręku.

Przed nim jakaś tęga brunetka prezentowała swą pełną szyję
w oświetleniu płynącem z góry. Jej obnażone ramiona, fałda ciała na
karku, fałda pełna tajemniczego cienia, mieszała pana Wentzla
i napełniała jakąś bojaźnią. Sam nędzny i chudy lękał się dobrze
rozwiniętego kobiecego ciała.

Zapach, wydzielający się z sukien brunetki, odurzał go do reszty.

Przytem głos Ewelinki, donośny, trochę nosowy, jej śmiech nerwowy,
nadto dobrze „ułożonej” panny, wstrząsał mu serce.

Uczuł się blizkim zemdlenia.

Nagle, z tego pół snu zbudził go skrzeczący głos Juluśka.

-- Czyś się pan kiedy kochał?

To wyjątkowe chłopię w ten sposób interpelowało rumianego
blondynka, siedzącego obok Ewelinki. Mimowoli, rozmowy ucichły.
Julusiek miał własność śmieszenia całego towarzystwa, oczekiwano
więc na coś bardzo dowcipnego.

Malec uczuł się panem sytuacyi.

Potrząsnął żółtą czupryną i rozstawił szeroko nogi.

-- No! powiedz pan, czyś już się kochał?...

-- Nie... -- wybąknął blondynek -- jestem jeszcze zamłody...

Julusiek szeroko otworzył oczy.

-- Phi!... -- skrzeknął -- a pan Wentzel młodszy od pana a już się
kocha...

Wszystkie oczy zwróciły się teraz ku nauczycielowi, który otworzył
usta, jakby chcąc coś powiedzieć, lecz głosu mu zabrakło.

-- Jabym panu powiedział w kim -- ciągnął dalej Julusiek -- ale
uprzedzam pana, że oni mnie zaraz za drzwi wyrzucą, bo ja prawdę
powiem! O! Jewelinka i pan Wentzel, to się mają ku sobie...

Purpurą oblała się twarz Ewelinki.

-- Panie Wentzel! -- zawołała, drżąc cała ze złości -- proszę Julka
wyprowadzić i zamknąć się z nim w dziecinnym pokoju...

Pan Wentzel podniósł się, czepiając poręczy fotela.

Żyły mu na skroniach nabiegły, wyglądał jak pijany.

Chciał podejść do Juluśka, lecz malec szedł już ku drzwiom, dumny,
zadowolony z uczynionego wrażenia, mrucząc ciągle:

-- A co? Niemówiłem, że gdy powiem prawdę, to mnie za drzwi
wyrzucą?!

       *       *       *       *       *

W dziecinnym pokoju pali się niewielka lampa, przysłonięta zielonym
abażurem. Julusiek i Maryan zdaje się śpią spokojnie w swych
łóżkach, ponakrywani stosem kołder i kołderek.

Koło stołu siedzi pan Wentzel, kurcząc pod krzesło nogi
w zaplamionych atramentem skarpetkach. Przed nim leżą nożyczki, gruba
igła, motek nici i kilka guzików. Pan Wentzel zabrał się do łatania
swej codziennej kurtki i jakoś mu idzie niesporo. Kłuje się
w palce, ściegi daje monstrualnych rozmiarów. Miał zamiar sprawić
sobie nową kurtkę na wiosnę, ale namyślił się -- zrobi inaczej.
Pieniądze te pośle rodzicom, właśnie matka pisała, że sklepik nic
nie przynosi, ojciec coraz słabszy...

Pan Wentzel matce odpisał, guldeny w list włożył i teraz, szyjąc,
spogląda z rozrzewnieniem na kopertę, która za dni parę
w zczerniałych od pracy rękach matki będzie.

I wśród tej ciszy nocnej, w wyobraźni swej widzi pomarszczoną twarz
ojca, wybladłe lica matki, którzy z radością nad listem się pochylą
i sylabizować literę po literze będą.

Biedni! biedni starzy!...

Pan Wentzel prawie uśmiechać się zaczyna. Na chwilę zapomina o swej
nędzy, ciesząc się, że radość innym sprawia.

Nagle, jakby na komendę, z dziecinnych łóżek podnoszą się dwie
rozczochrane głowy i rozlega się wrzask, od którego pan Wentzel
drżeć i blednąć poczyna.

    „Hopsatynder Madaliński
    Fiuta! z kopyta.
    Szara ciach, ciach!.. tańczy sobie
    Z Barabaszem mazura!
    Ej kolęda!... kolęda!...”



IV.

=Kundel.=


-- Cóż u dyabła starego? Dlaczegóż nie mam i ja zrobić
karyery? -- zawołała Resia, ciskając obszarpaną książkę na ziemię.

Zerwała się z obdartej sofy a pociągnąwszy falbaną szlafroka kawał
sprężyny i pęk siana, poskoczyła ku oknu.

Ładnie tam było na dworze, choć trochę jeszcze chłodno. Resia
nieuczesaną głowę wytknęła przez okno a wiatr wiosenny rozwiewał
jej kręte, czarne włosy. Ona od czasu do czasu dmucha silnie, chcąc
odpędzić natrętne kosmyki, które kręciły się koło jej wybladłych
warg lub czepiały się długich rzęs i wzrok zasłaniały.

Była to jeszcze młoda dziewczyna, pysznie zbudowana, brudna
i pokryta piegami. Stanowiła najwytworniejszy okaz wesołych cór
miasta -- i odznaczała się szczytną głupotą, dobrem sercem
i zamiłowaniem do pieczonej gęsi.

Lubiła przytem pieniądze (była żydówką), nowe buciki, karmelki
i zwykle w zimie, o szarej godzinie, piekła sobie na trzech
patyczkach jabłka, kiwając się i mrucząc jakąś monotonną piosenkę.
Umiała czytać, lecz za to nie umiała pisać, jadła chleb ze szmalcem
na obiad a potem, nie umywszy rąk, nacierała się „chyprem”.

Paliła papierosy i czesała się raz na tydzień, była antisemitką
w całem słowa znaczeniu a na kwestyę emancypacyi kobiet nie
zapatrywała się wcale.

Dnie całe leżała na swej sofie, paląc papierosy, dopiero
z nadejściem zmroku budziła się ze swej bezczynności.

Wstawała wtedy, mrucząc i plując po kątach i szczoteczką od
zębów czyściła buciki a bieliła twarz kredą w braku pudru.
Potem -- usiadłszy przy oknie, czekała na... Kundla.

       *       *       *       *       *

Kundel ten był obecnie jej wielką miłością. Był to mały, potwornej
brzydoty chłopak, syn jednego ze znaczniejszych urzędników miasta.
Przysłowiowo brzydki, był dziwnym okazem jakiejś brutalnej
zuchwałości i bezczelnej arogancyi, któremi w domowem zaciszu
uzyskał słodkie miano... Kundla. Wielka jego głowa, pokryta
rozwichrzoną, olbrzymią czupryną, miała kształt prawie
czworograniasty; wyraz małych oczek i ust wydętych, obrosłych
sterczącym, rudawym włosem, znamionował upór, przewrotny spryt
i jakieś niczem nieukrócone zuchwalstwo. Trzymał zwykle ręce
w kieszeniach od spodni i nosił małoruskie koszule, najczęściej
rozpięte na piersiach. Mówił powoli, zacinając się na syczących
spółgłoskach i miał zupełnie odrębny sposób wyrażania się, który
trwogą przejmował słuchaczów.

W domu był postrachem matki i sióstr, dwóch młodych dziewczynek
słodkich i nieśmiałych, tulących się do kątów, gdy Kundel --
podczas nieobecności ojca -- zjawiał się w salonie lub jadalni.
Matka sama podnosiła ku niemu błagalnie oczy, w których nierzadko
przewijała się łza..

Lecz Kundel urągał wszystkiemu. Mówił że jest „wyższy nad świat
cały” i rozwalając się na kanapie przetrawiał, ziewając, resztę
nocnych pochulanek i pochłoniętego piwa. Zrodzony z rodziców
szczytnie „bürgerskich” -- według jego słów własnych, niewiadomo
zkąd rozwinął w sobie naturę nocnego włóczęgi i junakieryę bursza.
Całe dnie włóczył się w przydeptanych pantoflach po czyściuchnych
pokojach, wytrząsając popiół z fajki na dywany lub fotele. Gdy mu
ktokolwiek zrobił jaką uwagę, odpowiadał chrapliwym głosem:

-- Odsuń się, bo cię psom oddam na pożarcie a krwią twoją drzwi
mego przedpokoju pomalować każę!

Miał lat dwadzieścia i skończył dwie klasy. Nie było siły
ludzkiej, któraby go skłoniła do powrotu do szkół. Uczył się
„prywatnie” -- doprowadzając zwykle nauczycieli do rozpaczy, lub do
dzielenia z nim nocnej rozpusty.

Życie nie miało dlań już żadnych tajemnic, zakosztował wszystkiego
i od lat pięciu czepiał się spódnic kobiecych, pełen przewrotnej
żądzy, z której sobie doskonałą zdawał sprawę.

Doszedłszy do lat piętnastu, był przeżytym i znudzonym starcem, gdy
wracał do domu nad ranem, twarz jego miała odcień ziemisty a oczy
czerwone i spuchłe.

Ręce mu drżały, kąciki ust miał wiecznie zaślinione. Gdy siadał do
obiadu, nieumyty, nieuczesany i wyciągał trzęsące się palce po wino
lub cytrynę, cieszył się widocznie z nerwowego drżenia, które mu
ramię targało.

-- Łapcie mi się trzęsą! co? -- pytał, spoglądając tryumfalnie po
obecnych, którzy, wzruszając ramionami, zdawali się zapominać
o jego obecności.

Przyzwyczajono się bowiem w domu do tego Kundla -- na wpół
pijanego, uważającego jadalnię rodziców za przedłużenie lokalu
knajpowego. Jeden tylko ojciec umiał poskromić tę ohydną
zuchwałość. Przy nim Kundel zapinał na piersiach koszulę, schodził
do obiadu o właściwej porze i zamieniał tradycyonalne pantofle na
głębokie kalosze. Gdy spodziewano się gości, Kundel obcinał
paznogcie u lewej ręki i usiłował zaprowadzić porządek we włosach.
Był to rozkaz ojca, rozkaz wypowiedziany dobitnie, urywanym suchym
głosem.

Głos ten oddziaływał na chłopca przynajmniej drobiazgowo
i pozornie.

-- Stary ma fajgle, trzeba go nabrać!

A „nabierania” tego, więcej aniżeli zwykłej zuchwałości bała się
szczególniej matka.

Kundel bowiem, znając słabą stronę ojca, gdy zbyt wiele narobił
długów i za często był proszony do cyrkułu -- stawał się nagle
melancholijny i uczuwał potrzebę poprawy. Pragnął wtedy czystej
bielizny, mydła, książek naukowych i trochę szacunku ludzkiego.

Wchodził do pokoju ojca na palcach, ucierał nos chustką, sługom
pozwalał przejść spokojnie a siostry głaskał po głowach, nazywając
je pieszczotliwie „małpiszonami”.

Dozwalał sprzątać w swoim pokoju i przewracać materace na drugą
stronę, fajkę ostentacyjnie zawieszał na gwoździku i palił damskie
papierosy, mówił cieniuchnym głosem, dobierając słów a oglądając
lampę, deklarował, że „już się wszystko skończyło i on, Dyńdzio,
zabiera się do pracy...”

Ojciec zwykle, z początku, sceptycznym wzrokiem śledził zmianę
w postępowaniu syna. Powoli jednak dawał się łudzić nadziei. Kto
wie -- może wreszcie coś się zbudziło w tej głowie mózgu pozbawionej,
w tem sercu zda się zatopionem w kale rozpustnych uciech.

-- Patrz, duszko -- mówił do żony, która z robótką w ręku
dozorowała zabawy dwóch dziewczynek, -- ot zdaje się, że tam na
górze jakiś porządek panować zaczyna...

Dyńdzio zajmował dwie facyatki położone na drugiem piętrze,
i domowi, chcąc unikać wymówienia imienia najstarszego z rodu,
nazywali locum Kundla „górą”.

Matka jednak wzruszała ramionami.

-- Pewnie coś nabroił lub chce coś uzyskać -- mówiła smutnym
głosem.

-- No!... kto wie! kto wie! -- protestował ojciec, -- może się
wreszcie upamięta i przestanie zatruwać nam życie.

Matce łzy stawały w oczach.

-- Daj Boże! -- odpowiadała wzdychając.

Lecz nie łudziła się wcale.

Wiedziała co znaczy to „upamiętanie”. Wszakże i ona
niejednokrotnie została w ten sposób przez syna zwiedziona.
Nawskróś religijna, mająca w sobie ślepą wiarę i poszanowanie
praktyk religijnych, konfesyonałem, kazaniem chciała wpłynąć na
rozhukanego chłopca. Kundel odrazu zrozumiał, że z tej naiwnej
i pełnej adoracyi duszy -- może wyciągnąć dla siebie korzyści.

I powoli wprowadził system dziwny a przyjęty przez matkę, która
w żarliwości swojej stała się źródłem wyzysku.

Każdą wysłuchaną mszę, każdą spowiedź, otrzymane rozgrzeszenie,
odprawioną pokutę, każdą bytność na kazaniu -- opłacała pewną
umówioną kwotą pieniędzy.

Gdy Kundel zanurzył swój rozczochrany łeb w cienie konfesyonału,
biedna kobieta padała na kolana, modląc się żarliwie o „oświecenie
nieszczęśliwego”.

Lecz ten „nieszczęśliwy”, plotąc księdzu niestworzone brednie,
wyjawiając wątpliwości, od których włosy spowiednikowi stawały po
prostu na głowie, obliczał w myśli, ile to nocy bezsennych za
otrzymane od matki pieniądze w murach knajpy przepędzi.

I długo włóczył się tak po kościołach, będąc postrachem księży,
którzy zobaczywszy przystępującego do kratek Kundla, czuli krew
bijącą im do głowy. Na mszach porannych widzieć go można było
drzemiącego obok rozmodlonej matki z oczyma zaczerwienionemi jak
u królika, z rękami brudnemi i koszulą pomiętą.

Czasem, wpadłszy w dobry humor, „fiksował” jaką „zamodloną”
dewotkę, lub gasił świece defilującemu bractwu.

Wreszcie matka zrozumiała, że każda spowiedź Kundla, każda msza
jest tylko dla chłopca źródłem wyzysku a pieniądze otrzymywane dają
mu możność do pogrążania się w coraz większej rozpuście. Zamknęła
kieszeń i od tej chwili, gdy Kundel zapowiadał poprawę, wiedziała
czego się trzymać w takich razach.

Ojciec łudził się jeszcze. Gdy Dyńdzio z wielką pompą wchodził do
jego kancelaryi i zabierał librę papieru, kilka piór i pakę bibuły,
ojciec pytał go, w jakim celu bierze te foliały.

-- Idę pracować -- będę robić notatki z „Naukowych podstaw
krytyki literackiej” Hennequina, lub ocenię którą z tragedyj
Sofoklesa -- odpowiadał Kundel, stawiając ostrożnie nogi obute w stare
kalosze, które jak dwie plamy rozlewały się na jasnem tle dywanu.

-- Sofoklesa? -- pytał ojciec.

-- Hm!... tak, jeśli będą tego warte. Nie wiem jeszcze. Być może,
iż sam coś napiszę, bo coś mi się w głowie... kiełbasi! Zresztą,
pracować będę do rana. Dobranoc ojcu!

I wychodził powłócząc nogami, a zamknąwszy drzwi za sobą, uśmiechał
się złośliwie:

-- Stary jest wzięty... pojutrze można się lansować -- a beknie
i to dobrze!

       *       *       *       *       *

Lecz Kundel miał także w głębi duszy swojej kącik poetyczny,
w którym rosła błękitna niezabudka sentymentalizmu. Kundel był
kochliwy i jak wszyscy „przeżyci” -- w miłościach swoich dążył do
ideału. Ideał to był zupełnie odrębny od ideału Danta i Petrarki,
lecz mimo to nie przestał być ideałem, w którym Dyńdzio czerpał
natchnienie i siłę do życia. Dyńdzio cieszył się takim wstrętem
mieszkanek miasteczka, że dość było dla kobiety ujrzeć na ulicy
Kundla, aby mieć humor popsuty na dzień cały.

Kundel nie martwił się tem wcale. Nienawidził kobiet dobrze
ubranych i jako tako wychowanych. W knajpie, po opiciu się
odpowiednią ilością piwa -- brutalnie zdzierał z każdej „damy”
kryjące obsłony i z cynizmem najwyższym obrzucał ją wyrazami
pogardy i szyderstwa. Dla niego istniała tylko „natura” w postaci
rozczochranych dziewczyn, którym jego małoruska haftowana koszula
imponowała a plugawy żargon przypominał ciemne zaułki, wśród jakich
młodość spędziły.

Do takich więc „ideałów” Dyńdzio pisywał ody, maczając palec
w piwie i kreśląc słowa na marmurze stołu. Gdy blady świt kładł im
wszystkim na czoła zielonawe, trupie tony -- Kundel deklamował:

    Niekiedy blada Wenus z mdławym blaskiem w oku
    Schodzi tu na ziemię w latarnianym zmroku.

Dziewczyny zanosiły się od śmiechu.

Ten Kundel! a niechże go! a to je wyzywał. Lecz on przygasłemi
oczami spoglądał na nie, jakby ze smutkiem i sącząc z kufla
resztki piwa, bełkotał:

    I uniesioną suknię wpół rozmyślnie szasta,
    Ukazując światu brudnych pończoch parę...

Zwykle Dyńdzio kochał którąkolwiek z tych dziewczyn, kochał po
swojemu, tyranizując i maltretując bez litości. Gdy przyszła kolej
na Resię, Kundel odmienił swój system postępowania. Resia przypadła
mu do gustu i cygańska natura kobiety zlała się wybornie
z brutalnem usposobieniem chłopca. Podbita jego trywialną a chwilami
znów sentymentalną namiętnością, Resia zachwycała się Dyńdziem
i dozwalała mu na wszelkie wybryki.

Były chwile, w których Kundel nazywał Resię „nikczemną żydówką”
-- po to, aby po kwadransie nadawać jej miano Fryny i wycinać
z jej wykoszlawionych bucików greckie sandały. Poczem mówił jej
wiele o potrzebie kształcenia umysłu i obiecywał dać jej nauczyciela
angielskiego, gimnastyki i gry na cytrze. Najczęściej następowała
później mała nauczka moralna, w której „Kundel” wykładał
zdziwionej i drapiącej się w łydkę Resi, że są pewne warunki,
z któremi szanująca swą godność kobieta liczyć się powinna
a właśnie ona zdaje się urągać społeczeństwu i w skutek tego
może doznać w przyszłości zmartwień i upokorzeń. On, Dyńdzio
-- jest wprawdzie wolny od przesądów i bez kwestyi „szanuje”
w niej kobietę, ale właśnie dla tego pragnie, aby cały świat
ją szanował. Gdy Resia opornie przyjmowała podobne słowa
i w trakcie podobnej perory oddawała się sportowi dłubania
szpilką w uchu, Kundel dla poparcia swych argumentów uderzał
ją pięścią w głowę, co wywoływało oczekiwany skutek.

Kundel obdarzał Resię prezentami i od czasu do czasu znosił do
mieszkania swej ulubionej najdziwaczniejsze przedmioty pochwytane
na kredyt po sklepach, w których przez wzgląd na rodziców kupcy nie
śmieli Dyńdziowi czegokolwiek odmówić. W ten sposób Resia posiadała
siedem par szelek, cztery pary kaloszy, trzy spluwaczki, cztery
brzytwy, jedenaście pędzli do rozrabiania mydła i olbrzymi
teleskop. Żywiła się przeważnie sardynkami, rodzynkami, paloną
kawą, pieprzem tureckim i musztardą. Nauczyła się palić papierosy
a nawet żuła tytoń jak stary turkos.

Tego rodzaju wspaniałe „utrzymanie” zaczęło jednak powoli
niewystarczać Resi. Kundel imponował jej ciągle -- zapewne --
a nawet teraz kiedy wymyślał światłocienie i opowiadał, że użyje
ją do „plein-air'u”, od którego świat „zdesenieje”, Resia
zapominała o pieczeniu jabłek i cała zasłuchana kucała u kolan
Dyńdzia wyciągniętego niedbale na koszlawem krzesełku. Ale...
Dyńdzio od pewnego czasu przynosił już same słoiki musztardy,
a w dzień urodzin Resi obdarzył ją męzkiem siodłem, więc dziewczyna
powoli zaczynała się niecierpliwić. W dodatku Dyńdzio, w celu
rozświetlenia umysłu swej Fryne i uczynienia z niej Lais miasta --
przynosił znudzonej dziewczynie tłomaczenia rozmaitych francuzkich
romansów, w których imaginacya autorów wraz z potwornością fabuły
walczyła o lepsze. Resia czytała te opisy wonnych buduarów
wypikowanych atłasem, tonących w półcieniu sypialni, nocnych lamp
kryształowych migocących w przestrzeni.

Dyńdzio dopełniał reszty. Wieczorem puszczał wodze swej
sentymentalności i tak we dwoje wśród brudu, porozlewanej wody,
połamanych grzebieni i dziurawych krzeseł, galopowali myślą w sferę
woni, połysku jedwabiu i bladych barw abażurów.

Wreszcie doszło do takiego naprężenia sytuacyi, iż Resia, zjadłszy
dwa słoiki musztardy i trzy stare bułki, włożywszy spódnicę praną
przed pięcioma miesiącami -- zeskoczyła z sofy i stanąwszy
w lufciku powiedziała z mocą:

-- Muszę zrobić karyerę!...

       *       *       *       *       *

Kiedy te słowa posłyszał wieczorem, Kundel roztworzył szeroko oczy
i wydął wargi.

-- Tego ci się zachciewa? -- zapytał.

Lecz Resia dnia tego nie była usposobioną do żartów.

Zmarszczyła brwi, zatopiła popękane z odmrożenia ręce
w rozczochrane włosy i nie odpowiedziała ani słowa.

-- Cóżeś się tak nadęła jak pluskwa w maśle? -- pytał Dyńdzio.

Milczenie.

Dyńdzio począł się niecierpliwić.

-- Chcesz zrobić karyerę, a cóż to... mała karyera, jaką masz
teraz?

Resia wykrzywiła usta.

-- O jej!... -- wyrzekła wreszcie, -- co mi z tego. Mieszkam jak
śledziarka... a czem żyję, to już wstyd powiedzieć...

Dyńdzio machnął ręką.

-- To wszystko marność, widzisz serce to grunt...

Resia zamilkła i znów kiwała się długą chwilę, wpatrzona w odrapane
ściany swego pokoju.

-- Chciałabym -- zaczęła znów powoli -- chciałabym mieć dywan na
podłodze i atłasową kołdrę, i samowar na szafie, i komodę,
i firanki, i taką lampę u sufitu z kolorowem szkiełkiem. Aj, aj!
o!... tobym chciała mieć!...

Cmoknęła ustami i znów zakołysała się, obejmując nagiemi ramiony
swe kolana ledwo okryte cienką spódnicą.

Słaby blask płonącej na stoliku świeczki żółtawą linią oznaczał
jej kontury. Miała w tej niedbałej pozie, w tym skurczu całej
postaci, coś z owych żydówek tkwiących w piasku pustynnym.

-- Och ty puchu marny! -- wyrzekł wreszcie z pogardą.

Resia wzruszyła ramionami.

-- Żebym ja puchem była -- to dawnobym z siebie pierzynę
zrobiła -- wyrzekła sentymentalnie.

-- Więc bogactw ci się zachciewa, ty kruku żydowski? -- ciągnął
Dyńdzio, -- bogactw? Wschodniego zbytku? Nie wystarcza ci skromny
dobrobyt, jakim cię otoczyłem? Dobrze -- poznasz więc udrękę
bogactwa! Pęknę w czternaście kawałków, jeśli od dziś za miesiąc,
ty cholero azjatycka, nie będziesz mieć tu dywanów... dzieł sztuki
i twego samowara bydlęcego na szafie!...

Resia spojrzała na Dyńdzia z niedowierzaniem.

-- Dyabeł wie czy to będzie, a tymczasem możebyś jutro mi coś
przysłał do zjedzenia, bo ta musztarda już mi łokciem wyłazi!...

-- Cicho, córo Izraela! jutro ci przyślę trzy funty mydła, bo
ojciec mi kredę na mydło otwiera. Pojutrze u nas goście, więc
powiadają, że się umyć trzeba...

Resia przysunęła się do krzesła Dyńdzia, nie wstając z klęczek.

-- Ty i tak ładny, Kundlu! -- wyrzekła, mrużąc oczy i przeginając
się jak kotka.

-- To się wie! -- odparł Kundel, wyciągając swe brudne ręce
i kładąc je na wspaniałych ramionach klęczącej u stóp jego żydówki.

       *       *       *       *       *

W miesiąc później rodzice Kundla wyjeżdżali na letnie mieszkanie.

W domu pozostawał Dyńdzio i stary stróż.

Ojciec po dwutygodniowym na wsi odpoczynku miał powrócić do miasta
i objąć nadal swe zajęcia biurowe.

Rano odjechali wszyscy, odprowadzeni nawet na pociąg przez Dyńdzia,
który od tygodnia zachowywał się przyzwoicie, prawie bez zarzutu.

Nawet matka zaczęła się łudzić możliwością poprawy. Chciała mu na
samem wyjezdnem zaproponować spowiedź, ale cofnęła się
i postanowiła czekać.

Kto wie, co się w tej mózgownicy gnieździło.

Za to ojciec dał się unieść złudzeniu. Przestał nazywać syna
„Kundlem” a natomiast mówił mu dobitnie „Dyonizy”! -- lub
„Synu”! Dał mu trochę pieniędzy, otworzył kredyt u krawca na
dwa garnitury letnie i na wyraźne żądanie Dyńdzia sprawił mu
pół tuzina koszul z poczwórnemi gorsami. Lecz zdziwienie całego
domu dobiegło szczytu, gdy Dyńdzio zażądał fularowych chustek
do nosa, szkockich skarpetek, „Encyklopedyi” Orgelbranda
i pasty do zębów. Czemprędzej udzielono mu żądanych przedmiotów
i Kundel ostentacyjnie wycierał teraz nos w olbrzymie kolorowe
fulary, które zawsze wyglądały mu ze wszystkich kieszeni ubrania.

Skarpetki nosił także -- wprawdzie w kieszeni, ale był to już
stanowczy zwrot ku lepszemu, i gdy pociąg ruszył, ojciec wychylił
się raz jeszcze, aby spojrzeć na Kundla stojącego przykładnie na
peronie pomiędzy posługaczami i urzędnikami kolejowymi.

-- Stoi a nawet zdjął kapelusz i ku nam powiewał... O!... teraz,
wyciągnął chustkę i ciągle macha!... -- mówił biedny ojciec do
cisnącej się gromadki, -- doprawdy, wygląda jak porządny człowiek.

-- Kto wie! -- szepnęła matka, -- może Bóg go wreszcie
raczy... -- i ręką opiętą w ciemną rękawiczkę, kreśliła
w powietrzu znak krzyża... ot... matka!

Tymczasem Dyńdzio, postawszy jeszcze chwilę na dworcu, schował
płachtę do kieszeni i szybko skierował się ku domowi.

Wszedłszy do mieszkania, zamknął drzwi na klucz i zaczął
systematycznie zdejmować ze ścian obrazy. Zdjęte składał na ziemi
jedne na drugich, nie zważając, że ramy wpijają się kantami swemi
w płótna i kaleczą, cenne oryginały i dobre kopie skrzętnie przez
ojca zbierane.

Potem przyszła kolej na dywany.

W gabinecie ojca było kilka wschodnich makat, miękich, o wytwornych
gustownych odcieniach. Makaty te Dyńdzio zerwał ze ścian i nie
składając zwalił na obrazy. Poczem rzucił się ku portyerom. Oberwał
je wraz ze strzałami, na których były zawieszone. Jedna ze strzał,
spadając, uderzyła go boleśnie w głowę, lecz on potarł tylko
czuprynę i rzucił się do łóżek zdzierać kołdry i poduszki.

Z tualetki matki porwał dwa kryształowe flakony, weneckie lustro,
z małego saloniku japońskie maski, sztylety i dwa wypchane ibisy. Z
kuchni zwlókł durszlak, patelnię, wałek do ciasta, samowar
olbrzymi, mogący pomieścić do czterdziestu filiżanek, worek do
piasku, kawał wosku od podłóg i dwie żelazne dusze. Pomieszał to
wszystko z fajkami ojca, poduszką haftowaną, dziełem rąk sióstr,
z koszykiem do robót matki, gustowną szyfonierką, zerwaną ze ściany
i malowaną paterą na bilety wizytowe.

Dopełniwszy tego dzieła, zwaliwszy jeszcze na całą kupę tych
przedmiotów cztery wyzłacane krzesełka, wschodnie lustro, dwa pufy
fortepianowe, prześliczną lampę, biuścik śmiejącego się dziecka,
świecznik mosiężny żydowski i kilkanaście sztuk srebra stołowego,
usiadł Dyńdzio na tem wszystkiem i pogwizdując oczekiwał zmroku.

       *       *       *       *       *

Gdy zmrok nadszedł, dwóch wynajętych posłańców przeniosło na
tragach wszystkie te przedmioty do mieszkania Resi. Tragi
eskortował Kundel, kroczący z dumą i spoglądający z góry na
przechodzących. Wszyscy usuwali mu się z drogi, tylko stary stróż
mruczał, otwierając bramę, lecz przed podniesioną laską panicza
schował się czemprędzej do swej izdebki.

Posłańcy śmieli się, dochodząc do mieszkania żydówki. Znali oni
dobrze Kundla i wiedzieli, że „panicz znów coś ukuł”.

Zapłaceni z góry, wrzucili wszystkie sprzęty do pokoju i życząc
„dobrej nocy” -- odeszli, śmiejąc się bezustannie.

Kundel zabrał się teraz do urządzenia pokoju Resi, która
otworzywszy szeroko oczy, przykucnęła na ziemi, oszołomiona
widokiem tylu nieznanych dla niej przedmiotów.

Wreszcie, ośmielając się powoli, wyciągnęła z pomiędzy portyer
poduszki i oszalała z radości, poczęła je ciskać po pokoju.

-- Z puchu! aj, aj!... z puchu! -- wołała, gniotąc je w ręku
i zanurzając twarz w szeleszczącą jedwabiem pościel.

Na widok samowaru chwilę zamilkła, poczem podszedłszy ku niemu,
z szacunkiem przyklękła i twarz swą rozpaloną do chłodnej blachy
przykładać poczęła.

-- Same księżne takiego nie mają! -- szeptała drżącym ze wzruszenia
głosem.

Tymczasem Dyńdzio na brudnych odrapanych ścianach rozwieszał
obrazy, wbijając z energią przyniesione w kieszeni haki. W braku
młotka posługiwał się marmurowym przyciskiem przedstawiającym
uśpioną Dyanę. W mdłym blasku świecy zamajaczyła „Elegia”
Siemiradzkiego, energiczna „Głowa starca” Kotsisa i zabieliło się
ciało „Najady” Hennera.

Ostatni obraz zwrócił uwagę Resi.

-- Goła! -- wyszeptała, chichocząc się cicho.

Lecz Dyńdzio pracował ciągle.

Portyery wisiały krzywo, zakrywając drzwi wejściowe. Połowa tkaniny
leżała na ziemi, maczając się w strudze wody, płynącej z rozbitego
dzbanka.

Na podłodze Kundel porozrzucał makaty, a rozsypane pod niemi
węgle trzeszczały za każdym krokiem. Stara sofa została nakryta
gobelinem, przedstawiającym Pallas Atenę, a złocone krzesełka
stanęły dokoła stołu pokrytego batystową kapą ściągniętą
z łóżka jednej z siostrzyczek.

Durszlak, patelnię, wałek do ciasta -- Resia poustawiała na
komodzie wraz z flakonami kryształowemi i weneckiem lustrem.

Zbytkowne wydanie „Pana Tadeusza” poszło dla braku miejsca pod
szafę. Ten sam los spotkał wyborną kopię z Ary Scheffera i śliczną
broń gallo-romańską.

Wreszcie na łóżko Resi, rzucono poduszki oszyte cienką, nicianą
koronką i na ciemnem z brudu prześcieradle rozłożono atlasową
pąsową kołdrę -- jeszcze wyprawną matczyną.

Wreszcie Kundel zatarł ręce i czując się znużony, zasiadł z nogami
na sofce, znacząc ślady błota na twarzy Pallady.

-- Masz... coś chciała -- wyrzekł dobywając z kieszeni fajkę
i zapalając ją ze smakiem.

A Resia, leżąc na ziemi, z włosami rozczochranemi, z policzkami
rozpalonemi tarzała się wśród makat, dotykając co chwila ręką
samowaru i żydowskiego świecznika, który o mało ją nie wprawił
w szaleństwo.

-- Aj! aj!... takie bogactwa!... -- mruczała cmokając.

       *       *       *       *       *

W trzy tygodnie później, inna odbywała się scena.

Ojciec Dyńdzia, powróciwszy do miasta, z najwyższem przerażeniem
dostrzegł spustoszenia poczynione w mieszkaniu. Co więcej -- Kundel
od chwili powrotu ojca wcale się w domu nie pokazał. Zawezwana
telegraficznie matka przyjechała i z pomocą stróża i owych
posłańców odkryła miejsce, w którem mieściły się wyniesione
z mieszkania przedmioty. Również domyślono się, że tam a nie
gdzieindziej kryje się zapewne Kundel, obawiając się skutków swego
zuchwalstwa.

Rozpoczęło się parlamentowanie.

Kundel, zaatakowany listem ojca, zagroził w razie użycia środków
represyjnych, strzeleniem sobie w łeb.

Serce rodziców zadygotało, postanowiono obniżyć kamerton i matka
zaproponowała listownie ugodę pokojową.

Kundel odpowiedział zimno i spokojnie, że po głębokim namyśle
przychodzi do przekonania, iż rodzice nigdy nie zechcą go uważać za
dojrzałego mężczyznę, który wie co robi i za każdy swój krok przed
Bogiem i honorem odpowie. Że znudzony bezczynnością, powróciłby
może na łono rodziny, ale tylko w tym razie, jeśli zapewniona mu
zostanie stała miesięczna renta i za zwrócenie zabranych
przedmiotów pewna suma pieniężna.

Kilku dni ciągnęły się te pertraktacye pokojowe, a w miarę czasu
rosły pretensye i zuchwalstwa Kundla. Matka płakała po kątach
a ojciec targał wąsy, patrząc na opustoszałe ściany, w których
tkwiły gdzieniegdzie haki lub zwieszały się porwane liny.

Wreszcie dnia jednego zajechała z hukiem przed dom dorożka
i wysiadł z niej Kundel, rozczochrany, obdarty, wychudły. Na samym
wstępie uderzył w głowę stróża, który go zdradził i wyjąwszy
z dorożki „Elegię”, niebieską, szklaną miednicę i potrząsając
włosami, które w przeciągu tych tygodni paru doszły do potwornych
rozmiarów, wyrzekł:

-- Jestem! zrobiłem co mi nakazano. Ponieważ jednak na tem
wszystkiem ucierpiała najwięcej szacunku godna kobieta -- muszę
wynagrodzić jej krzywdę i prawdopodobnie się z nią... ożenię!

A spojrzawszy tryumfalnie na zgnębionych temi słowy rodziców,
wyszedł, powłócząc nogami i pakując ręce w kieszenie.



V.

=Oślica.=


Gorączkowo Honorka zaczęła spowijać kwilące cichutko dziecko.

A wyciągając długi -- na trzy łokcie powijak, mówiła ochrypłym
głosem:

-- Chodzi! chodzi! synulku!... pójdziemy na wesele twojego
ojcaszka! Chodzi synulku, pójdziemy mu drużbować, ale nie ołtarz mu
sprawimy, ni jakie weselenie, jeno łaźnię gorącą, że aż mu
w piętach postygnie!

Stojąca obok barłogu, na którym leżało dziecko -- kuma Kazimierzowa
zaczęła nagle szlochać.

-- A bezbożnik! wydziwiacz, rozbijaka! taką ci uczciwą dziewczynę
z dobrej drogi sprowadził i teraz nijakiej pamięci o niej niema!...

Honorka szarpnęła silnie powijak.

-- On ci pamięci o mnie niema, ale ja go za to w pamięci mam
i niech mi Pan Jezus i Matka Najświętsza ręce i nogi poułamuje, jeśli
ja go do ołtarza dopuszczę!... Bezemnie i bez tę dziecinę przejść
musi!...

-- Prawdę masz! -- przytakiwała kuma, obcierając łzy płynące gradem
po tłustej i czerwonej twarzy -- już ci takiej krzywdeczki to
i Trójca Święta nie daruje. Ty się o swoje upomnij, Honorka, w twarz
mu napluj -- od młodej odciągnij a swego nie daruj!

-- I nie daruję! -- powtórzyła, zacinając zęby dziewczyna.

Wzięła duży szmat barchanowy, który się suszył koło pieca
i przytrzymawszy jeden koniec w zębach, dziecko nim owijać poczęła.

Obracane jak piłka chłopię, żałośnie płakać poczęło.

-- Cicho, psiakrew, chorobo jedna! a bodajżeś się zadławił własnym
ozorem, ty kundlu zatracony! A bodaj cię mór wydusił! -- wybuchnęła
Honorka, drżąc prawie cała od wewnątrz tłumionej rozpaczy. I
wstrząsnęła dzieckiem tak silnio, że aż jęknęło, jak dławione
szczenię.

Wówczas kobieta przypadła twarzą do barłogu i gryząc koc
w nadmiarze rozpaczy wołała:

-- A nie jęcz ty nad moją biedną głową -- sieroto nieszczęśliwa...
bo jeszcze mnie w zbrodnię jaką zepchniesz.

Kuma Kazimierzowa pochyliła się nad klęczącą kobietą.

-- A dajże spokój, Honorko, dziecku i nie wydziwiaj się nad tym
robakiem!

-- Bez niego to wszystko, bez niego!

Kazimierzowa wzruszyła ramionami.

-- Oj ty oślico! -- wyrzekła z powagą -- jakto: bez niego te rzeczy
się dzieją? Czy to on ci się kazał z tym pędziwiatrem wdawać? A toć
jego robaka na świecie wtedy nie było, jakeście się złazili to
w piwnicy, to w komórkach!

I odebrawszy dziecko z rąk Honorki, sama je spowijać i ubierać
zaczęła.

-- Nie w tem rzecz, aby nad niewiniątkiem pomstować -- ciągnęła
nosowym, monotonnym głosem -- ale w tem, rzecz, ażeby na czas do
kościoła trafić i panu młodemu drogę mądrze zajść. -- Słyszysz?

Honorka klęczała wciąż koło tapczana, mnąc w wychudłych rękach
potargany i zniszczony kocyk. Z małego okienka umieszczonego wysoko
w ścianie, tuż po nad posłaniem, płynęła jasna struga światła
i biła wprost na twarz dziewczyny zniszczonej słabością i zgryzotą,
która jej duszę szarpała.

Nie odpowiedziała wprost na zapytanie kumy lecz ściągając brwi,
przez ściśnięte zęby wyszeptała:

-- Nie daruję! nie daruję!...

Kazimierzowa skończyła ubieranie dziecka i zdjąwszy z kołka ciemną
chustkę na plecy Honorki narzuciła.

-- Chodzi! -- wyrzekła -- chodzi, już czas!

Po twarzy dziewczyny przemknął, jakby cień przestrachu. Przymknęła
oczy i pozostała chwilę nieruchoma, jakby do tapczanu przykuta.
Kuma już stała owinięta w chustkę, gotowa do drogi, huśtając lekko
kwilące dziecko.

-- Honorko! cóżeś tak przykucła? Jak chcesz szkandał zrobić -- to
duchem nam iść trza. Już czas!

-- Chwilę jeszcze, kumo! -- prosiła Honorka -- czegosić mnie teraz
lęk ogarnia!

Kazimierzowa żachnęła się z gniewu.

-- A ty oślico cholerna! -- zawołała, kładąc dziecko na tapczan --
ty nad tym robaczątkiem nijakiego „litosierdzia” niemasz! Toć na
całe już życie przepadła ci wszystko, boć „hunor” i cnotę
w oczach ludzkich ten zgniłek ci odebrał a dzieciaka na rękę
ci rzucił i troskać się o niego kazał. Jak się „obżeni” tyle
już prawa do niego nie masz! Już ci ni Bóg, ni ksiądz żadnej
sprawiedliwości nie da. Jak żeniaty, to od wszystkiego ochronny!
Ale ty od pędraka byłaś oślicą i słusznie cię nieboszczka matka
tak przezwała! No! czy to nie oślica? -- kiedy jeszcze może co
na swą stronę wyciągnąć... to kuca i mówi, że boja ma! Oj oślica
ty! oślica!..

Honorka podniosła się z ziemi i, schwyciwszy dziecko na rękę, ku
drzwiom szybko posunęła.

-- Chodźmy! -- wyrzekła krótko, drzwi od stancyi kopnięciem nogi
otwierając.

Oczy jej się świeciły, usta miała znów zaciśnięte i zębami
przygryzione.

-- Nareszcie! -- zamruczała kuma, zamykając drzwi na kłódkę -- aby
go tylko dobrze po mordzie sprała i publikę zrobiła!...

       *       *       *       *       *

Nieszpory się skończyły, lecz świece przy wielkim ołtarzu gorzały
wciąż, oblewając żółtym, migocącym blaskiem zczerniałe płótno,
z którego bieliło się ciało Jezusa zawieszonego na krzyżu.

Pomiędzy „wiernymi”, przepełniającymi lakierowane ławki, zapanował
ruch i ożywienie wielkie.

Jedna „siostra” -- zapytywała drugą -- dlaczego nie gaszą świec,
skoro już wszystkie piękne pieśni zostały wyśpiewane.

-- Zdaje się ślub jeszcze będzie -- doszedł szept z ławek
zajmowanych przez mężczyzn.

Kobiety wdzięcznie pochyliły głowy.

-- Dziękujemy! dziękujemy! -- a czyj!

-- Subiekta z cukierni i córki kolejnika!

Wszyscy zaszemrali zadowoleni.

Warto zostać, taki ślub, to już parada. Kolejarze wiadomo, lubią
wszystko z pompą -- a taki subiekt z cukierni to „osoba”.

Tymczasem kościelny wyniósł dwie poduszki i przykląkłszy, układać
je począł na stopniach.

-- Poduszki! -- zaszemrano na ławkach.

Lecz znów mężczyźni udzielają informacyj bliższych co do osoby pana
młodego.

Kobiety składają z westchnieniem książki i owijając na rękach
długie różańce, wyciągają szyje -- ciekawe, żądne wiadomości
o tych ludziach, którzy za chwil kilka, jak papugi, powtarzać
będą słowa sakramentalnej przysięgi.

-- Więc cóż? cóż -- pyta jedna przez drugą.

Pan młody -- tak! -- zapewne, człowiek bardzo uczciwy, porządny,
uczony nawet -- zdolny, ma jakieś oszczędności. Kto wie! może
niedługo założy i cukiernię. Z takiemi jak on „głowaczami” to
wszystkiego spodziewać się można.

Kobiety kiwają głowami, nagle spoważniałe, jakby ta dobra opinia,
którą się cieszy ów subiekt, przejęła je szacunkiem i powagą.
Kościelny wnosi kropidło i naczynie z wodą święconą.

W ławkach powstaje znów szmer.

-- Kropidło!... patrzcie kropidło!..

Ale już dwa ścieśnione szeregi ustawiają się wzdłuż ławek, tworząc
rodzaj alei bramowanej ludźmi. Aleja ta, od balustrady przeciąga
się aż ku drzwiom głównym, które zakrystyan w tej chwili na oścież
otwiera. Turkot powozów, hałas uliczny, cały szum letniego,
niedzielnego popołudnia wpada nagle w wilgotną ciszę kościoła.

Przez kolorowe szyby wpadające promienie słońca kładą kolorowe
plamy na głowach i grzbietach ludzi.

-- Przyjechali! przyjechali! -- dochodzi wołanie z tłumów
zalegających stopnie perystylu.

Jest to jednak fałszywy alarm.

W progu kościelnym ukazuje się drużba w świecącym cylindrze
i jasnem palcie narzuconem na ramiona. Dumny jest i wąsy ma
podfryzowane żelazkiem fryzyerskiem. Stojąc w progu kościoła
ogarnia jednym rzutem oka całą przestrzeń. Mrużąc oczy, zda się
chce policzyć świece płonące na ołtarzu, poczem szybko,
zaaferowanym krokiem przebiega wązkie przejścia pozostawione wśród
tłumu.

-- Drużba! drużba! -- szemrze tłum, popychając się i wyciągając
szyje za znikającym we drzwiach zakrystyi mężczyzną.

Znów nowy napływ ciekawych tłoczy się pomiędzy bocznemi filarami
kościelnej nawy. Pełno już jest i gwarno, kobiety półgłosem
powtarzają sobie plotki o rodzinie panny młodej. Plotki te
wyrastają z pod ziemi; służą do zabicia czasu i skracają nudy
oczekiwania.

Koło drzwi wchodowych słychać przyciszone uśmiechy. Jakiś żartowniś
opowiada dziwy o samej pannie młodej. Ależ tak -- podobno jakiś
hrabia dołożył do posagu kilka tysięcy -- ot! z przyjaźni dla ojca.

-- Hrabia dla konduktora?

-- Co pan chcesz, dziś takie czasy...

I śmiechy zaczynają się w najlepsze, starsze kobiety sznurują usta
i spuszczają oczy.

Takie nieskromności w świętem miejscu, nie! -- ci mężczyźni już
żadnej wiary w sercach nie mają!

Lecz śmiechy milkną, bo w progu pojawia się nagle Honorka
z dzieckiem na ręku, w asystencyi Kazimierzowej.

Pojawienie się dwóch kobiet nie byłoby rzeczą niezwykłą, lecz
Honorka, z której głowy spadła chustka, z twarzą pokrytą
purpurowemi plamami z pasmami włosów potarganych nad czołem,
i z konwulsyjnie zaciśniętemi wargami, wnosi z sobą jakąś ponurą
grozę, która wydzielając się z jej całej postaci, każe zwrócić na
dziewczynę oczy tłumu.

Kazimierzowa oddała jej przed kościołem dziecko -- uznając za
stosowne, aby matka z dzieckiem pojawiła się przed wszystkimi,
i tak stoi teraz Honorka, cisnąc gorączkowo milczące dziecko do
piersi, stoi jak przykuta w progu, podniecając się w energii
i rozpaczy, która jej biedną duszę szarpie.

Oczy ma suche, bez łez, podsiniałe i z osłabienia prawie zezem
patrzące.

Stoi i zda się niedostrzegać tłumu, który zbitą masą dokoła niej
szemrze, z zwierzęcą ciekawością rzucając się na nową zdobycz. Lecz
Kazimierzowa nie zasypia sprawy. Na widok oświeconego ołtarza oczy
kumy nabiegają łzami. Poprawia chustkę i kiwa głową żałośnie.

-- Tak! tak! -- zaczyna z początku stłumionym głosem -- przyszliśmy
do Pana Jezusa po sprawiedliwość i sąd Jego najświętszy! A niechże
On naszą sprawę rozsądzi i nad sierotami zmiłowanie okaże!

Tłum węchem przeczuwa skandal.

Ten i ów przysuwa się do Honorki, stojącej ciągle w progu
z dzieckiem na ręku.

-- A cóż to się wam krzywda jaka stała?

Kazimierzowa znów głos zabiera:

-- Stała nam się krzywda ciężka, bo oto tę sierotę, co tu stoi, ten
dzisiejszy pan młody sposponował, cnotę jej wydarł, żenić się
przyrzekał i oto teraz z pędrakiem porzucił jak psa na rozstaju!...

W tłumie zaszemrano i uciszono się nagle. Jakieś zimno smutku
i kobiecej niedoli powiało nagle nad głowami obecnych.

Mężczyźni instynktownie kurczyli się i pochylali głowy, kobiety
otwierały szeroko oczy, wpatrując się w dziewczynę i w dziecko,
które zdawało się być umarłem, tak leżało cicho wśród szmat
i fałd chustki matczynej.

Lecz kuma nabierała coraz większej śmiałości i pewności siebie.

-- A ino... nie po co my innego przyszły, ino po to, aby pannie
młodej się sprezentować, publikę zrobić i nie dopuścić, aby ten
wyrwipięta obżenił się na uczciwą wiarę.

-- Dobrze robicie! -- podparła jakaś podeszła jejmość -- dobrze
robicie, takiemu się przepuścić nie godzi.

-- Tak! tak! -- dorzucił siwy mieszczanin -- zasługuje lekkomyślny
człowiek na karę. Powinna go spotkać!

-- I spotka -- wołała kumcia, składając palce -- jako ta dziewczyna
przysięgała sobie, że go spierze i do ołtarza mu dostępu nie da.
Co, Honorka? nie darujesz?

-- Nie daruję! -- powtórzyła zdławionym głosem dziewczyna.

Lecz tu i owdzie przyciszone śmiechy odzywać się zaczęły. Już
i u ołtarza wiedziano, że będzie „publika” i jakaś dziewczyna
z dzieckiem ślub „aresztować” będzie.

Uciecha więc wśród tłumu wzrosła i objawiła się dość głośno.
Jakiś zmysłowy prąd przebiegł nagle zgromadzonych ludzi i usta
im do uśmiechu rozchylał. Kobiety patrzyły z pod oka, sznurując
usta, lecz na odsłoniętych karkach czuły wzrastającą w mężczyznach
gorączkę zmysłową. Rzec można, że od stojącej na progu dziewczyny
z owocem swych nieuświęconych miłostek na ręku, biegły prądy ciepła
i przenikały ciała cisnącego się tłumu. W ciszę i powagę
kościelnych murów, jak tony miłosnej pieśni, wpadła ta cała
gama cielesnych pożądań i zdała się burzyć spokój świątyni.
Siedzące w kruchcie baby pozwijały różańce w drżących dłoniach.
Święty Panie! taki „szkandał” w kościele! Tu i owdzie dowcipnisie
żartować zaczynają.

Tak! tak! orszak weselny już przybył. Nawet ten rak się troszkę
pośpieszył... niewiadomo czy go prosili -- ot! gość nieoczekiwany
dla pana młodego!

Kto wie! może młodzi będą kontenci, że przyszli ot tak -- do
gotowego, a może... i panna młoda ze swej strony chowa jaką
niespodziankę...

Ten i ów ciśnie się przyjrzeć bliżej Honorce. Hm!... wychudła, źle
zbudowana, głowa roztargana...

Kobiety szepczą między sobą:

-- Mogła się choć uczesać uczciwie, kiedy szła na publikę między
ludzi.

Jakiś pan podszedł do niej i zajrzawszy jej w oczy, wyjmuje
z kieszeni małą notatkę. Półgłosem zadaje dziewczynie zapytania, na
które ona nie odpowiada wcale, patrząc ciągle w przestrzeń z pod
brwi ostro ściągniętych. Pan ów, niezrażony milczeniem,
nieodstępuje wszakże, tylko z kieszonki dobywszy ołówek, ślini go
i coś w książeczce zapisuje.

-- Gazetnik!... gazetnik! -- szemrze tłum dokoła.

Kazimierzowa uznaje za stosowne przemówić:

-- Nie w gazecie, ale tu na tablicy winna być wyryta opowieść
o takim włóczydrągu, co uczciwe dziewczyny z dobrej drogi zmania!

-- Nikt ją ta znów za łeb nie trzymał -- wtrąca jakiś młody
chłopak.

Kazimierzowa obraca się jak na sprężynach.

-- Za łeb! za łeb!... takie niewolenie słodką mową i przysięganiem
to gorsza, niż za łeb trzymanie!...

Chłopak mlasnął językiem.

-- Nie trza było wierzyć!

W tłumie powstał szmer.

Nie wierzyć przysięganiu? A to coś nowego! Odkąd świat światem --
Bóg przysięgania postanowił, a tych co krzywoprzysięgają ciężko
karze.

-- A jeszcze przysięganie sierocie? -- woła tryumfująco
Kazimierzowa -- sierotę ukrzywdzić, to jak obrus z ołtarza
ściągnąć!

Wymowa jej i łzy kapiące po twarzy podbijają powoli wszystkich.
Teraz -- miejsce przed wielkim ołtarzem opustoszało zupełnie,
wszyscy cisną się do drzwi wchodowych, zgorączkowani, podnieceni
tą sceną, jaka wybuchnie za przybyciem państwa młodych. Tu
i owdzie stają na ławkach, zwłóczą z kątów krzesła, czepiają
się chorągwi. Jasna, rozczochrana głowa Honorki stanowi teraz
punkt świetlany, ściągający oczy całego tłumu żądnego widowiska,
łaknącego skandalu, choćby zań kobieta łzami zapłacić miała!

Honorka tymczasem stoi ciągle milcząca, niezdając się zwracać uwagi
na zaciekawienie i wzruszenie, którego jest przyczyną. Wpatruje się
w świece migoczące na ołtarzu i jak błyskawica tak przed nią
przesuwa się rok ubiegły, w którym tyle bólu i smutku zaznała.

Widzi pana Teodora, jak z za kontuaru rzuca na nią spojrzenia które
niby ukrop w jej żyły wlewają. Gdy ją państwo, u których za młodszą
służyła, posyłali po sucharki do herbaty, biegła z radością a przed
drzwiami cukierni stała długo, nie mogąc ośmielić się wejść
i przemówić do pana Teodora, który jak święty z obrazka wydawał jej
się na tle błyszczących luster zdobiących półki bufetów. Imponował
jej niezmiernie, pomimo że Honorka do nieśmiałych dziewczyn nie
należała wcale i niejednego „chłopa odstawiła” wcale tęgo, gdy na
udry pomiędzy nimi poszło. Lecz wobec Teodora zapominała języka
w gębie i stała tak przed kontuarem, cała w płomieniach, bełkocząc
i siejąc po ziemi miedziaki trzymane w garści. On mrużył oczy,
uśmiechał się, żartował -- przyzwyczajony do dominowania nad
kobietami, z niedbałością pięknego samca. I nawet później, gdy już
posiadał ją o szarej godzinie wśród stęchlizny piwnicy lub duszącej
atmosfery strychu, -- Honorka -- zawsze pozostawała nieśmiałą,
przerażoną jego pięknością, zdławioną -- z oczyma łez pełnemi, nie
śmiejąc poruszyć się, uczynić jednego giestu, odetchnąć głośniej.
A gdy wreszcie -- porzucona, zapomniana przez swego uwodziciela,
któremu oddała z jakąś pokorą klejnot swego dziewictwa, uczuła się
matką -- doznawała głuchej nienawiści, gniewu na samą myśl o tym
człowieku. Nie napastowała go, nie chodziła za nim, urodziła
dziecko, zacisnąwszy zęby -- i w duszy swej zaczęła gromadzić całe
morze jadu, które groziło lada chwila wylaniem.

Kuma zawiadomiła go przecież o urodzeniu dziecka, lecz piękny
subjekt mruknął coś tylko i wzruszył ramionami.

Gdy Kazimierzowa scenę tę przed barłogiem położnicy odtwarzała,
Honorka wlepiła w nią oczy od gorączki błyszczące.

-- Łajdak! -- wyrzekła przez zaciśnięte zęby.

Pierwszy to raz głośno wymówiła na niego obelgę.

Umilkła, przerażona.

Lecz powoli, podniecana przez Kazimierzową, dawała folgę swemu
żalowi. Zapominała jak wyglądał sprawca jej nieszczęścia, niewidząc
go tak dawno, nieodczuwała już przygniatającego wpływu, jaki
wyższością swą, elegancyą i całem obejściem na nią wywierał.
Rozpacz przepełniała jej serce i wstrząsała nią całą. Widok dziecka
podniecał ją. Chwilami zdawało jej się, że jest zdolna zamordować
mężczyznę, który rzucał ją brutalnie o ziemię, aby później na
wiadomość o jej nędzy i cierpieniu wzruszać ramionami z pogardą.
„Ścierwo sobacze!” -- mówiła, szarpiąc pazurami aż do krwi pierś
swoją od pokarmu wzdętą -- „zgiń! przepadnij! oślepnij! zgnij do
kości!” Zdawało się jej, że miłość, jaką miała dla Teodora,
wymarła w niej oddawna, że nic, prócz żalu, gniewu i nienawiści,
nic już w głębi swej duszy nie chowa.

Na wiadomość o ślubie subiekta, wybuchnęła wreszcie całą
wściekłością, na jaką tylko cierpliwe i nieśmiałe istoty zdobyć
się umieją.

Kazimierzowa podsunęła jej myśl wstrzymania ślubu i zrobienia
publicznego skandalu. Uczepiła się tego projektu natychmiast,
gorączkując się, podniecając -- przeklinając bezustannie. Ani
jednej łzy nie miały jej oczy, chwilami zdawała się być obłąkaną.

Teodor, którego kontury w jej wyobraźni zatarły się zupełnie,
przedstawiał jej się jako zwierzę znienawidzone, wstrętne, plugawe,
któremu chciała skoczyć do oczów i zdeptać za krzywdę jej
uczynioną. Niewidząc go -- czuła się silną, mocną, jakkolwiek coś
w jej wnętrzu szarpnęło się trwożliwie, gdy kuma zawołała jeszcze
w stancyi „już czas!...”

Lecz tu -- w kościele, przed ołtarzem oświetlonym jarząco,
w chłodnej atmosferze świątyni -- jakaś moc wstępuje w nią powoli,
lecz moc to jakaś dziwna, jakby boleść jej umniejszająca. Nie modli
się a przecież zda jej się, że ktoś dokoła niej szepcze modlitwy,
pacierze...

Nie modlitwy to jednak szepczą dokoła, tylko żarty, uwagi, słowa
ciekawości.

Tłum cały aż drży z pragnienia takiego „grubego skandalu”.

Taka rzecz nieczęsto się trafia.

Nareszcie turkot zajeżdżających kół oznajmia przybycie gości
weselnych.

Nie dorożki to -- ale karety przywożą państwa młodych i liczną
drużynę, karety z białemi lejcami, umyte i lśniące w promieniach
słońca.

-- Przyjechali! przyjechali!

W tłumie powstaje nie szmer, lecz jakiś krzyk ciekawości ludzkiej.

Krzykiem tym publiczność zda się chce podniecić Honorkę do
zrobienia skandalu. Jak zwierzę wygłodniałe rzuca się na padlinę,
tak tłum ten chciwy wrażeń drży z radości i nieszczęśliwą do
ukazania swej zranionej duszy popycha.

Wolno -- z szumem jedwabiu wchodzi orszak weselny do kruchty.

Przodem idzie panna młoda, wysoka blondynka o płaskiej twarzy
i kręconych włosach. Z bezczelnością niemal dźwiga koronę dziewiczą
tonącą w obłokach białej iluzyi. Idzie, pewna siebie, uśmiechnięta,
wysuwając naprzód watowany biust jedwabnego stanika. Prowadzą ją
drużbowie we frakach i glansowanych rękawiczkach. Przed tem białem
zjawiskiem, tłum usuwa się instynktownie, pozostawiając opartą
plecami o filar Honorkę. Panna młoda przechodzi próg i wolno,
poprzedzana przez dziadka kościelnego, sunie do ołtarza a tren jej
sukni wlokący się po ziemi pozostawia za sobą jakby smugę
świetlaną...

Lecz Honorka zda się niespostrzegać nawet przejścia panny młodej.
Teraz drży cała i blada jest jak opłatek. Gdy karety zajechały
przed kościół, doznała nagle jakby silnego uderzenia z tyłu głowy.
Tchu jej zabrakło, serce jej młotem wali...

Nagle -- wśród jasności słonecznej ukazuje się sam pan młody.

Jest dziś piękniejszym niż kiedykolwiek.

Frak nowy leży na nim jak ulany, włosy zafryzowane, twarz starannie
wygolona, spinki u koszuli złote i wielkie jak złotówki.

Z tryumfem spogląda w głąb kościoła na ołtarz jasno oświetlony
i bawi się brelokami u zegarka.

Dwie drużki, w lekkich sukniach, z wachlarzami i włóczkowemi
pelerynkami, prowadzą go, śmiejąc się ochotnie.

Oczy wszystkich zwracają się teraz w stronę Honorki...

Co to będzie! co to będzie!... czy da mu w papę? Czy po prostu
nawymyśla i w oczy napluje!

Lecz -- o dziwo... dziewczyna na sam widok Teodora blednie jeszcze
więcej i oczy przymyka. On -- nie widzi jej wcale, zajęty teraz
jedną z drużek, która upuściła na ziemię koronkową chusteczkę.

I nagle -- Honorka, kurcząc się i starając zniknąć z przed oczu
wszystkich, zasuwa się powoli za filar -- wybuchając cichym,
zdławionym płaczem.

Napróżno kuma stara się ją popchnąć naprzód, napróżno osoby
otaczające ją dokoła pochylają się ku niej i szepczą słowa zachęty.
Ona jedną ręką ciśnie do piersi dziecko, drugą czepia się filaru,
a z oczów jej płyną dwa strumienie łez gorących.

-- Niemogę! niemogę! -- szepcze, łkając cicho.

Organy tymczasem huczą przeraźliwie, pan młody przechodzi kruchtę
i idzie pewnym, śmiałym krokiem, kłaniając się lekko znajomym, wśród
tłumu.

Kuma próbuje raz jeszcze podburzyć Honorkę.

-- Bój się Boga! nie bądź oślicą! despekt sobie robisz
nadaremny!... wstań, leć! jeszcze czas! tyle ludzi czeka!...
Honorka, nie bądźże oślicą!...

Lecz Honorka nie rusza się z miejsca. Na widok Teodora dawny lęk ją
ogarnął.

Gdy stanął tak teraz przed nią piękny, uśmiechnięty, zdrów,
wystrojony -- gdy go poczuła znów od siebie o kilka kroków -- nie!
-- ona nie mogła rzucić się na niego, krzycząc tak, jak to sobie
ułożyła i pluć mu w twarz i dziecko pokazać. Nie! nie! raczej woli
umrzeć, niż taką rzecz zrobić.

Tłum, zawiedziony w swych nadziejach, szybko zwrócił się do
ołtarza, gdzie już ceremonia ślubu się zaczynała. Złocista kapa
księdza migała po nad głowami ludzi. Głuchy szmer niechęci i gniewu
przebiegał szeregi. Jakto? nie będzie skandalu? cóż sobie myśli ta
głupia dziewczyna, zwodząc ludzi w ten sposób?... e! -- kto wie --
to pewnie jakaś ulicznica, to dziecko, kto wie, czy to pana
młodego, skoro ona nie śmie do oczów mu stanąć...

Tak! tak!... taki porządny mężczyzna wie, co robi, jeśli porzuca.
Już musiał mieć wtem swoją racyę...

Niektórzy wszakże usiłują bronić Honorkę.

-- Stchórzyła!

-- Rozbeczała się!

-- A to głupia!

-- Idyotka!

-- Oślica!

-- Wszystko jedno, dość, że stanąć do oczów nie śmiała. Chodźmy
lepiej do ołtarza.

-- Ślub szykantny!

Teraz wszyscy cisną się do ołtarza, przed którym ksiądz zamienia
młodej parze obrączki. Wśród ciszy kościelnej słychać skrzeczący
głos panny młodej i basowy głos księdza, mówiących na przemiany
przysięgę małżeńską:

-- Ja -- ja, Stanisława, Stanisława, biorę -- sobie -- sobie...

Koło filara, po za który ukryła się Honorka, zrobiła się pustka.
Dziewczyna klęczała sama, szlochając cicho. Kuma Kazimierzowa,
czując się obrażoną, wyszła z kościoła, czerwona z doznanego
wstydu.

Schodząc ze wschodów, poprzysięgła sobie szmaty Honorki wyrzucić na
cztery wiatry.

O! nie -- mogła mieć litość nad nędzą tej idyotki, ale tolerować
jej głupotę i brak odwagi w dopominaniu się o swoje prawa,
a wreszcie na narażenie Kazimierzowej na pośmiewisko i podejrzenia
ludzkie, że broniła nieczystej sprawy -- na to Kazimierzowa
przystać nie chce i nie może.

Tymczasem ceremonia ślubna szła dalej nieprzerwanie. Pan młody
przysięgał czystym, dźwięcznym głosem i z podniesionem czołem
odpowiadał wyraźnie na zapytanie księdza:

-- Nie ślubowałeś komu innemu wiary małżeńskiej?

-- Nie.

Powoli zaczął podbijać i ujmować tłum cały i przeciągać na swoją
stronę. Jego jasne spojrzenie, kark dobrze wymyty, frak wpadający
do stanu -- imponowały ciżbie. W ogóle ślub cały, orszak weselny
szeleszczący jedwabiem, srebrna tkanina sukni panny młodej i jej
biust obciągnięty materyą -- wszystko to podbijało zgromadzenie
i sprawiało jak najlepsze wrażenie.

Honorka ze swą rozczochraną głową, obtarganą chustką i dzieciakiem
spowitym w szmaty, traciła sympatyę, i ci, którzy usiłowali przez
chwilę trzymać jej stronę, umilkli -- zwyciężeni.

Tymczasem ona klęczała ciągle kolo filara, płacząc i płacząc bez
końca. Zdawało się, że jakiś strumień nieprzebrany z oczów jej
spływa. Cała jej rozpacz, gniew, uraza, boleść w łzach tych
topniała i jeno dziecko tuliła do twarzy, mocząc szmaty, któremi
owinięte było. Organy jęczały, wstrząsając jej duszą do głębi. Jak
robak zdeptany, wiła się na zimnych flizach świątyni, cała drżąca
od bólu, którego określić nie była w stanie. Czuła dobrze swą
krzywdę, ale kryła się z nią w cieniu, i choć on tam był, o kilka
kroków -- nie chciała mu się już narzucać z nędzą swoją.

Gdy go zobaczyła, gdy ta mara jej nocy bezsennych znów stała się
ciałem, stanęła przed jej oczami w pełni życia i majestatu
wszechpotęgi męzkiej -- ona upadła na kolana, zwyciężona, bezsilna,
drżąc z bólu i w poczuciu swej nędzy.

-- A was wszystkich tu obecnych biorę za świadków, jako to
małżeństwo zostało prawnie i przykładnie zawarte.

Poczem ksiądz zaczął żegnać i kropić obecnych, którzy czynili znaki
krzyża i obcierali z nosów i policzków krople święconej wody.

Organy zabrzmiały wesołym marszem.

Koło ołtarza ruch się zrobił niemały, poczęto znów się tłoczyć,
zaglądać w oczy pannie młodej i drużkom. Wreszcie cały orszak
z szumem, szelestem i śmiechem posunął ku wyjściu.

Karety jedna po drugiej podjeżdżać zaczęły. Przechodnie
zatrzymywali się na chodnikach, grupy dzieci cisnęły się do
drzwiczek powozów.

Tren panny młodej pokrył się cały kurzem i szare smugi ciemniały na
fałdach jedwabiu. Pani Teodorowa pociemniała ze złości pod obłokami
dziewiczego welonu.

-- Psiakrew cholera! -- wymówiła wsiadając z furyą do karety.

Za nią wskoczył Teodor, naciągając na plecy zielonkawe, króciutkie
palto, podbite żółtawym jedwabiem.

       *       *       *       *       *

W kościele Honorka pozostała sama. Kościelny sprzątał poduszki,
zaginał rogi dywanu.

Honorka płakała ciągle, czując jakby ogień pod czaszką. Piersi
i plecy bolały ją jakby od silnych uderzeń pięścią. Czuła dobrze,
iż wszystko się dla niej skończyło, że teraz już nawet żyć nie
może nadzieją jakąkolwiek. Zrozumiała, że nigdy nie będzie miała
dość odwagi, aby stanąć przed człowiekiem, któremu wszakże oddawała
się z uległością suki i powiedzieć mu w oczy:

-- Uczyń cokolwiek dla mnie, którą zaprzepaściłeś i dla dziecka,
które spłodziłeś!...

Kościelny przeszedł kilkakrotnie koło niej, dzwoniąc kluczami.

Wiedział, co ją sprowadziło do kościoła, dostrzegł ją wśród tłumu
jeszcze przed ślubem, gdy stała groźna u progu i mówiła przez
zaciśnięte zęby:

-- Nie daruję!

Widząc, że płacze ciągle, nie poruszając się z miejsca, podszedł do
niej i potrącił ją lekko.

-- Wstawać i iść do domu... nic tu już nie wyklęczycie.

Ona podniosła głowę i przez łzy zalewające jej oczy, spojrzała
w ciemną przestrzeń kościoła. Spojrzała i naraz cała przyszłość
stanęła jej przed oczami.

Dziecko drzemiące u jej piersi zaciężyło jej bez miary.

-- O Jezu! -- szepnęła, przymykając oczy.

Lecz kościelny niecierpliwił się naprawdę.

-- Idźcie sobie -- cóż to, myślicie tu nocować?

Powoli, z wysiłkiem, dziewczyna podniosła się z klęczek i ku
drzwiom kierować się poczęła. Łzy dwiema strugami płynęły jej znowu
z oczu zbolałych.

Potknęła się o krzesło, wreszcie odnalazła drzwi i wysunęła się na
ulicę.

Gdy drzwi się za nią zawarły, kościelny chwilkę się zamyślił, cień
smutku przemknął po jego starej, zawiędłej twarzy.

Nagle ramionami wzruszył i podnosząc przewrócone krzesło, wyrzekł
krótko:

-- Oślica!

Tymczasem Honorka zagłębiała się wolno w ulicę, po której sunęły
świątecznie przystrojone tłumy, szła, kołysząc lekko kwilące cicho
dziecko i idąc ocierała łzy płynące z oczu strumieniem.



VI.

=Kukułka.=


-- Tiens! tiens! c'est du propre! -- mruknął przez zęby pan
Seweryn, gdy rządca wyszedł już z pokoju.

-- Wyprowadzać się? tak! tout d'un coup... ni ztąd ni zowąd,
wyprowadzać się z tego mieszkanka, urządzonego z takiem staraniem,
opuścić te kąty, w których meble stoją jakby przyrośnięte do
lśniącej posadzki! Wyprowadzić się i to dla tej błahej przyczyny,
że gospodarz żeni się i pragnie połączyć dwa sąsiadujące z sobą
lokale i sprowadzić się do nich z żoną!

Seweryn wzruszył ramionami.

Żenić się!

Także mądra instytucya! Żenić się? po co? na co? -- wszakże o wiele
wygodniej można urządzić życie en garçon wygodniej i weselej...

Żenić się!

Dzika myśl; Sewerynowi nie powstała nigdy w głowie, choć
trzydzieści pięć lat skończył przed miesiącem. I dobrze mu w tym
brankonierskim stanie, w tej włóczędze po cudzych zagonach, które
zwiedza z ciekawością dobrze rozwiniętego samca, poszukującego
zaspokojenia swych chęci. Wstaje rano bez troski o życie całej
rodziny, bez pisku dzieci, swarów mamki z kucharką i braku guziczka
z tyłu koszuli. Wszystko jest w porządku, buty wyczyszczone, woda
przegotowana, zmieszana z tinkturą benzoesową do umycia twarzy,
mydło Houbigana odwinięte z obsłonek, krem migdałowy tuż obok
flakonu gliceryny a ocet Bully'ego świeżo przyniesiony ma już markę
oderwaną i koreczek lekko uchylony.

Koło łóżka, na małym stoliczku przygotowana filiżanka ziółek
Jambard; obok -- leży ręczne lusterko znacznie powiększające
i fiszbin do języka. Zmaczana w letniej wodzie i napojona esencją
werweny serweta wisi na poręczy łóżka, tuż obok pary jedwabnych
przewróconych na lewą stronę i opylonych lekko proszkiem Viguiera
skarpetek. W całym pokoju cisza i półcień dyskretny. Portyery
ciemne brązowe, łóżko szerokie francuzkie na podwyższeniu pokrytem
ciemnym dywanem.

W kącie tualetka, cała gra szczotek z kości słoniowej, wielkie
flaszki z ekstraktem cordalisu i bzu białego. Tychże zapachów woda
do włosów i niezliczona moc małych pudełeczek brylantowego proszku
do paznogci. Pomiędzy niemi -- pilniczki, siodełka, nożyczki
spiczaste i zagięte. W kącie -- tuż przy poduszeczce pełnej
szpilek, pudełko z velontiną ambrę, puszek łabędzi i jakby ze
wstydem wciśnięte kilka wideł szyldkretowych kobiecych, do spinania
greckich fryzur. Oprócz tych „wideł” -- wszystko zresztą
w najwyższym porządku poukładane, świecące, błyszczące jak samowary
żydówki. Wielka lampa w stylu bizantyjskim, wysadzana kamieniami
zwiesza się od sufitu, nadając tej sypialni fałszywy ton kaplicy.
W lustrzanej szybie szafy odbija się stojący pod ścianą nizki
szezląg Marie Antoinette -- pokryty aksamitną draperyą. Na
aksamicie, jak wąż mikroskopijny, leży w łuk skręcony kawałek
błękitnego, jedwabnego sznurowadła, zerwanego silną a nerwową
ręką...

Opodal -- na dywanie, niedojedzone maluchne ciasteczko z wygryzioną
konfiturą i zlizanym lukrem...

Seweryn podniósł się na łóżku i sięgnąwszy ręką po filiżankę
ziółek, zrzucił na ziemię pudełko „pate des prelats”, którą
nadawał alabastrowy ton rękom.

Był zdenerwowany i silnie podrażniony przez tę niespodziewaną
wizytę rządcy, wypowiadającego mu mieszkanie.

Trzeba szukać nowego lokalu.

Hm! ale czy to tak łatwo....

Wreszcie tu -- kamienica dyskretna, lokatorowie nie zajmują się
plotkami, zdają się nieżywi po za uroczyście zamkniętemi drzwiami
głównego wejścia. Kto wie -- na co trafi Seweryn i czy nie
wyniknie z tego cały szereg przykrych zajść i kolizyj.

Sięgnął ręką po skarpetki i wolno wstawać zaczął.

Spojrzał w okno.

Dzień był jesienny, ciepły jeszcze, ale trochę pochmurny. Jakieś
szare, smutne światło płynęło przez szyby przysłonięte japońską
siatką, po której latały z podniesionemi skrzydłami dziwaczne
ptaki.

Seweryn skrzywił się i trochę przygasłemi oczami powlókł dokoła.
Jakkolwiek szarawe cienie włóczyły się po kątach, mieszkanie to
wydało mu się po prosta rajem. Taka cisza, taki spokój panujący
nawet po za oknami! Nieledwie słychać było kroki rzadkiego
przechodnia idącego wzdłuż domów.

Od czasu do czasu zaskrzeczała papuga siedząca na balkonie
przeciwległego domu.

To było wszystko.

Seweryn kładł teraz na siebie komplet z białej flaneli w niebieskie
paski. Stanął przed lustrem i włożywszy ręce w kieszenie od kurtki,
przyglądać się sobie począł.

Pomimo lekkiego znużenia w oczach, miał cerę zdrową i świeżą.
Wyciągnął język, potem przyjrzał się uważnie gałkom ocznym,
wreszcie, wyciągnąwszy muskularne ramiona, stał tak chwilę, patrząc
zmrużonemi oczami w lustro. W tej białej, puszystej flaneli wydawał
się o wiele tęższym i bardziej rozrośniętym niż był
w rzeczywistości. Uderzył się po piersiach rękami i klatkę naprzód
wysunął w niezwykły sposób.. Poczem kurtkę na sznury zapiął
i obróciwszy się profilem, wygiął się jak panna na wydaniu.
Przyglądał się rysunkowi łydek, które pod mięką tkaniną flaneli
wyraźnie się zaznaczały. Pomacał się po udach, syknął lekko
i poruszając torsem począł próbować solidności bioder...

Tak! tak -- był w całym rozwoju siły i zdrowia. Herbata Jambart
utrzymywała mu żołądek wybornie, a brak wszelkich ekscesów nie
wyczerpywał go ani na jotę. Odłożył sobie właśnie tyle, ile mógł
zużyć bez naruszenia zdrowia... Używał bez wstrząśnień i wzruszeń
niepotrzebnych, a czytając Catul Mendeza, wzruszał ramionami przy
opisie wyczerpujących walk miłosnych.

-- C'est idiot! -- decydował, zamykając książkę. On systematycznie
wypijał rozkosz pocałunku, tak jak swą przeczyszczającą herbatę.
Gdy nadchodziła chwila miłosnej schadzki, wyjmował z szafy
koszyczek z drobnemi ciasteczkami i butelkę, przygotowywał ocet
Bully'ego, szpilki, puder i najspokojniej usiadłszy w saloniku,
oczekiwał zjawienia się kobiety. Gdy spóźniła się cokolwiek
i wpadała zdyszana, zmęczona, szepcząc słowa usprawiedliwienia, on
spokojny, uśmiechnięty, zdejmował z jej twarzy woalkę, którą się
szczelnie osłaniała i mówił trochę ironicznym głosem:

-- Cóż wielkiego! spóźniłaś się -- to rzecz bardzo naturalna.

Poczem szedł ku drzwiom i uchyliwszy je, rzucał do przedpokoju
zawsze jedno i to samo zdanie:

-- Karol! niema mnie w domu!

Z przedpokoju wydobywał się bezdźwięczny głos:

-- Dobrze, jaśnie panie! -- i zasówka drzwi wchodowych opadała
z suchym łoskotem.

W ten spokojny sposób rozpoczynała się każda schadzka, w równie
spokojny kończyła się cała miłostka.

Seweryn bowiem zawiązywał stosunki jedynie z... mężatkami, mając
w tem stały system, od którego nigdy nie odstępował. Były to
najczęściej żony przyjaciół, dobrych znajomych, którzy, rozmarzeni
chartreuse'ą lub koniakiem w czarnej kawie, z łokciami opartemi na
stole, roztaczali tajemnice alkowy małżeńskiej na wzór króla
Candaula, i w zamian za swą wiarę otrzymywali, wprawdzie nie
pchnięcie śmiertelne, lecz szczerbę w honorze i miłości żony.
Seweryn bowiem skwapliwie chwytał za włosy każdą okazyę
i umiejętnie czynił legion kochanek z tych mężatek spragnionych
nowości, ciekawych występku a kryjących dyskretnie łzy i rozpacz
w chwili zerwania. Wybór jego padał zwykle na kobiety dbające
o pozycyę zajmowaną w świecie i miejsce w domu męża; wiedział, że
tego rodzaju kochanka nie odważy się na sceny, na ucieczki, na
opowiedzenie w chwili podrażnienia wszystkiego mężowi... Wiedział,
że gdy chwila stanowcza nadejdzie, chwila nieuniknionego zerwania,
po chwilowej burzy przywitają się znów z uśmiechem i spokojem,
wobec zwróconych na nich czujnych oczów towarzystwa.
Wspaniałomyślnie -- podczas trwania miłostki -- pozostawiał wolność
kobiecie, nie kontrolując jej stosunków z mężem -- owszem,
popychając ją nieledwie w objęcia smutnego rywala.

-- Trzeba mieć furtkę w razie wypadku...

Kilkakrotnie „furtka” ta okazała się deską ocalenia. Kobiety
z uśmiechem wdzięczności przyznawały Sewerynowi słuszność, dziecko
miało nazwisko i prawo do majątku, matka nie traciła względów
i szacunku świata a prawdziwy ojciec usuwał się w cień, zacierając
ręce!...

Jedna tylko żona urzędnika kolejowego stawiła mu się opornie
i wprawiła go przez pewien czas w kłopot niemały swem głupiem
sentymentalnem postępowaniem. Ale była też to kobieta nie
z towarzystwa, spotkana przez Seweryna w Alejach, w chwili nerwowego
rozdrażnienia. Podbiła go od razu dziwnem spojrzeniem bladych
błękitnych oczów i twarzyczką Madonny. Gdy, wbrew swemu zwyczajowi,
poszedł za nią, i przemówił przyciszonym głosem -- stanęła,
spojrzała mu w oczy i wyciągnęła doń rękę obnażoną, na której
błyszczała obrączka.

Seweryn rękę podaną ujął, nie mogąc zrozumieć, co go ciągnęło
w ten wieczór wiosenny do tej źle ubranej i trochę pochylonej
kobiety, narzucającej mu się nieledwie pod cieniem szumiących
drzew.

Stosunek ich trwał parę miesięcy. Seweryn nie był nigdy w domu
Anny, znał tylko jej życie z opowiadań kochanki. Wprędce znudziła
go brakiem elegancyi i cienkiej bielizny a zraziła zbytkiem
uczucia, w którem dopatrywał się przesady.

Ona, zakochana do szaleństwa w tym wspaniałym mężczyźnie, którego
każde zbliżenie mieszało ją i słodką rozkoszą przejmowało, była
niezręczną jak każda zakochana kobieta. Przynosiła mu za gorsetem
z grubej szarej dymy pęki fiołków, lub skrapiała włosy olejkiem
peruwiańskim. Nosiła nizkie buciki z powyciąganą gumą i podwiązki
pod kolanami.

W dodatku uparła się być mu wierną, wierną do głupoty i mówiła mu
o tem bezustannie, kładąc głowę na piersi.

On, zdenerwowany, powtarzał słowo „furtka” po raz setny
i przemyślał o sposobie zerwania z tą niewygodną kochanką, cichą
i uległą, przysięgając sobie nigdy nie wykraczać z przepisanych
granic postępowania. Pewnego letniego wieczora, Anna, rumieniąc się
i jąkając, wyszeptała Sewerynowi do ucha tajemnicę, która ją
radością przejmowała.

On drgnął cały i porwał się z miejsca.

-- Co teraz zrobisz?

Ona spojrzała na niego słodko i uśmiechnęła się spokojnie.

-- Będę twoją do śmierci. Jutro dom męża opuszczę!

Na czoło Seweryna wystąpiły krople potu.

-- Dla czego?

-- Przecież teraz, jako matka twego dziecka, mieszkać z nim nie
mogę...

-- Dla czego?

Nastąpiła chwila milczenia.

Głos nagle zamarł w piersiach kobiety, klęczała ciągle obok
szezlągu, na którym leżały porozrzucane szpilki wypadłe z jej
włosów, kapelusz i rękawiczki; twarz nagle pobladłą zwróciła ku
Sewerynowi, który przebiegał pokój wzdłuż i wszerz, potrącając
meble.

-- A mówiłem o furtce, mówiłem tyle razy -- ale cóż, pani chciałaś
się bawić w sentymentalizm, w wierność! Tiens... c'est du propre!
c'est mignon!...

Z okrucieństwem mężczyzny, który widzi nagle porządek swego życia
zakłócony niepotrzebnem zdarzeniem, wyrzucał z siebie Seweryn cały
potok słów, które jak chłosta spadały na pochyloną głowę kobiety.

-- Czyż to nie czyste szaleństwo było z mej strony -- mówił dalej
tonem, na jaki tylko niekochający mężczyzna zdobyć się może -- czyż
to nie była demencya brnąć dalej i nie przewidzieć do czego mnie
pani doprowadzić możesz! Teraz jesteśmy w ładnej sytuacyi! Ale ja
umywam od wszystkiego ręce... to nie moja wina!... Tirez vous de
cette affaire vous méme!... Voila!...

Stał tuż przed nią, pochylając nad nią swą maskę rozłoszczonego
„viveura”, mając wielką ochotę kopnięcia tej kobiety, która,
dawszy mu tak słabą i niewyraźną rozkosz, miała śmiałość
wkraczania w wygodnie urządzone życie, z dzieckiem w dodatku!

Nie, tego było za wiele! -- wszystkie inne, te, które miał
poprzednio, oznajmiały mu podobny wypadek z dyskretnym uśmieszkiem,
a on -- przybierał minę rozczulonego papy, wiedząc że nic nie
ryzykuje, i szeroko otwartą furtką może wyjechać, nietylko wyjść
najspokojniej; ta jedna! -- ta -- głupia mieszczka uparła się przy
swej wierności, jakby on tego wymagał!...

Bizantyjska lampa zawieszona u sufitu rzucała różnokolorowe,
pokrajane światła. Przez zielone kamienie trupie prawie padały
blaski.

W blaskach tych podniosła się nagle Anna, blada, z szeroko
rozwartemi oczyma. I z włosami rozwianemi, z rękami naprzód
wyciągniętemu, ku drzwiom kierować się poczęła.

Seweryn postąpił za nią kilka kroków.

-- Tirez vous de l'affaire!... -- powtórzył, lecz ona, nie
odwracając nawet głowy, otworzyła drzwi i zniknęła w ciemnej głębi
salonu.

Po chwili trzask zamykającej się bramy doleciał przez wpół uchylone
okno.

Seweryn chciał biedz za tą kobietą, której bladość i milczenie
dziwnie nań podziałały, lecz... egoizm przemógł.

Z uczuciem niewysłowionej błogości usiadł na fotelu, oddychając
ciężko.

Ach!... uniknął nielada niebezpieczeństwa, kobieta wykręci się
z tej matni, a on, poprzysięga sobie nigdy nie bawić się
w sentymenty, lecz czerpać dalej rozkosze w cudzych a dobrze
znajomych mu gniazdach...

Czekał jeszcze dni kilka, sądząc że Anna powróci, lub parę słów
napisze.

Nic -- milczenie zupełne.

Teraz Seweryn odetchnął pełną piersią. Uczuł się ocalonym
rzeczywiście i na dobre.

Od tego zdarzenia upłynęło lat siedem. Przez te lata Seweryn miał
znów kilka intryg, a przechodząc przez ogród Saski, uśmiechał się
na widok małej dziewczynki bawiącej się kamyczkami i kasztanami
zbieranemi wśród żwiru.

Dziewczynka miała ciemne oczy i kręcone włosy Seweryna a linia jej
łydek, ubranych w jedwabne pończoszki, wyginała się
w charakterystyczny sposób.

Niańka, zapytywana o nazwisko rodziców malutkiej, odpowiadała
uprzejmie:

-- Państwo Wanderkraft -- a dziewczynka uśmiechała się do
przechodniów uśmiechem, który przypominał chwile najwyższej
kokieteryi podbójczej Seweryna.

Czasem sama pani Wanderkraft siadała obok niańki i prezentując swe
silnie rozwinięte biodra w obcisłej fularowej sukni, dozorowała
zabawy dziewczynki.

Gdy Seweryn zbliżał się do ławki, kobieta uśmiechała się
przyjaźnie, pod purpurową osłoną rozpiętej parasolki, i głośno
przywoływała córeczkę.

-- Sewerciu! przywitaj się z... panem!

Dziecko dygało, wyciągając tłustą łapkę a kobieta spoglądała
pogodnie w twarz mężczyzny, który odpowiadał jej również tym
spokojnym, prawdziwie męzkim uśmiechem. Cudzołożna żona i jej
wspólnik, jak dobrze wychowani ludzie, załatwili całą sprawę!

Furtka była otwarta.

Furtką tą wsuwało się kukułcze pisklę do obcego gniazda.

Ainsi va le monde!

Pani Wanderkraft postąpiła w tym wypadku jak każda światowa
i dobrze wychowana kobieta postąpić powinna. Dała dowód taktu
i uszanowania własnej godności.

Dla tego Seweryn przeciągał ten stosunek i czuł się zupełnie
zadowolnionym.

I dziś -- dziś -- właśnie, kiedy wczorajsza schadzka powiodła mu
się znakomicie, żołądek funkcyonuje wybornie, a żółte plamki pod
lewem okiem znikają pod działaniem „Anti-Bolbosu” -- dziś właśnie,
wymówiono mu mieszkanie...

-- Nie! -- c'est du guignon! rien de plus.

I nachmurzony odrywa się Seweryn od kontemplacyi własnej osoby
a przegiąwszy się w tył woła:

-- Paul!

Z po za przymkniętych drzwi salonu, odzywa się ochrypły głos:

-- Słucham, jaśnie panie!

I oto na progu, w szarawem oświetleniu, ukazuje się
Paweł -- w pantoflach i białym fartuchu sięgającym mu
aż pod brodę.

Jest to mężczyzna lat trzydziestu, wybladły i wychudły, obnoszący
swą, twarz zniszczonego rozpustą ulicznika w obramowaniu rudych
rzadkich faworytów.

Seweryn w tej chwili przegląda się w lustrze, wyszczerzając zęby.

Paweł czeka na progu, zimny, spokojny, utkwiwszy wzrok przygasły
w przeciwległą ścianę.

Wreszcie Seweryn zmienia pozycyę i usiłuje dojrzeć maluchną plamkę
czerwieniącą się pod lewem uchem.

-- Nic innego, tylko to Klara... a prosiłem... prosiłem. -- Paul!

-- Słucham, jaśnie panie.

-- Zobacz! co ja mam pod lewem uchem?

-- Plamkę, jaśnie panie.

-- Plamkę?

-- Plamkę.

-- Pewnie mnie... coś ukąsiło!

-- Pewnie jaśnie pana coś ukąsiło?

-- Daj kremu ogórkowego, może zniknie!

-- Może zniknie, jaśnie panie.

Nastąpiła chwila milczenia.

Seweryn wycierał szyję białą, tłustą masą, odchyliwszy dobrze
kołnierz kartki i flanelowej bleu de France koszuli.

Blady promień słońca przebił się w tej chwili przez chmury
i przyciemniony gazą rozpiętą w oknach, oblał żółtawym blaskiem
tęgi i potężny kark Seweryna, kark niezwalczony, prawdziwy kark
zwycięzcy, tryumfatora w zapasach miłosnych.

-- Paul!

-- Słucham, jaśnie panie.

-- Musimy się wynosić!

-- Musimy, jaśnie panie.

-- Trzeba szukać mieszkania!

-- Trzeba, jaśnie panie.

Seweryn ujął powiększające lusterko i, postąpiwszy do okna, bacznie
się szyi przyglądał.

-- Znika? -- co?

Paweł zbliżył się także.

-- Znika, jaśnie panie.

-- Przygotuj wodę!

-- Dobrze, jaśnie panie.

Seweryn położył lusterko i rozpinać począł kurtkę.

Paweł rozesłał na podłodze ceratę, poczem rozwinął i ustawił
gumową balię a przy niej rodzaj polewaczki z kauczukowym wężem.

-- Peniuar wygrzany?

-- Wygrzany, jaśnie panie!

Seweryn powoli zdjął kurtkę i za chwilę tors jego muskularny,
wspaniały, lśniący zabłysnął w półcieniu pokoju.

Promień słońca ślizgał się po tem różowem ciele o ciemnawych,
sinawych tonach.

Wąska ścieżka kręconych włosów przecinała tors na równe dwie
połowy.

Wtedy oczy Seweryna padły na leżące na ziemi i na wpół rozgniecione
ciastko. Zmarszczył brwi, jakby dojrzał coś nieprzyjemnego.

-- Paul!

-- Słucham, jaśnie panie.

-- Patrz!

Nagiem ramieniem wskazywał dywan klęczącemu na ceracie sługusowi.

-- Sprzątnij!

Paweł na klęczkach posunął się po dywanie i podniósłszy ciastko,
drugą ręką sięgnął po zostawione na sofie błękitne sznurowadło.

Poczem wstał i ciągle spokojny i niewzruszony, plecionkę dyskretnie
położył obok szyldkretowych szpilek w kącie tualety, a ciastko
cisnął zręcznie skrzeczącej na balkonie papudze.

       *       *       *       *       *

Od dwóch tygodni poszukiwał Seweryn mieszkania.

Zrobił pięćset osiemnaście pięter i -- nie mógł zdecydować się na
wybór.

Wszędzie bramy były zanadto widne, za wiele drzwi wychodziło na
klatkę wschodową, lokatorowie zdawali się zanadto ruchliwi.

W dwuznacznej pozycyi, jaką Seweryn sobie w życiu obrał -- były to
rzeczy nadzwyczaj ważne. Do tej chwili lawirował szczęśliwie
w pośród znieważanych mężów, którym ściskał uprzejmie ręce
i oddawał drobne przysługi.

Nie miał ochoty poznać tragicznej strony medalu.

Wesoła wystarczała mu zupełnie.

To też szukał i szukał odpowiedniej bramy, w której cieniu mogłaby
jak w przepaści zginąć biegnąca do niego kochanka.

Paul ze swej strony dokładał starań niemało. Obadwaj wieczorem
schodzili się w sypialni, zniechęceni, pożółkli, ze skórą dziwnie
na twarzy wyciągniętą.

Snać podobne forsowne przechadzki obu tym viveurom nie dodawały
zdrowia.

I gdy Seweryn, kładąc się, owiązywał głowę fularem, twarz nacierał
magnoliną a ręce pastą kardynalską, spoglądał żałośnie na Paula
skraplającego mieszaniną octu tualetowego i wody kolońskiej firanki
otaczające łóżko.

-- Nic nie znalazłem -- mówił jęczącym głosem.

-- I ja także, jaśnie panie. -- odpowiadał lokaj.

-- Rozpacz!

-- Rozpacz, jaśnie panie.

I Seweryn, jęcząc, zakładał na twarz rodzaj maski irszanej,
napojonej coldcreamem, a faworyty podwiązywał długim kawałkiem
fularu, skropionym wodą portugalską.

-- Może... jutro -- bełkotał przez wązki otwór, wykrajany w szmacie
irchowej.

-- Może... jutro, jaśnie panie. -- odpowiadał lokaj.

Tymczasem przechodziło jutro bez żadnego rezultatu i tak samo dni
następne.

Pewnego jesiennego popołudnia, Seweryn, zdenerwowany, wlókł się
wzdłuż kamienic, zatrzymując się przed każdą wywieszoną kartą.

Wstąpił już do dwóch domów, pomimo że ulica nie przypadała mu do
gustu.

Ruchliwa była, co chwila przeleciała przez nią dorożka, to znów
o kilka kroków grała katarynka wyjątki z „Carmen”.

Jakiś mały piesek usiadł na trotuarze i wył, podnosząc do góry
spiczastą mordkę.

Seweryn dnia tego czuł się w dziwnem usposobieniu.

Obudził się z niesmakiem w ustach i w duszy.

Cała skóra go bolała na ciele i czuł nieledwie każdy włosek swych
faworytów, które dziś sterczały suche i bez żadnego połysku.

Usposobienie jego wewnętrzne było szare i znużone. Czuł mimowoli
jakiś przesyt i wspomnienie ciała Klary, które go prześladowało,
było mu wstrętne nad wyraz wszelki.

Spotkał ją w Saskim ogrodzie przechodzącą z córeczką. Nie rozumiał
dla czego coś go popchnęło ku dziecku, które było krwią jego krwi,
jego własnym płodem.

Lecz -- mała -- rozkapryszona, zdenerwowana, odwróciła się, nie
chcąc się przywitać z „panem”. Chciał nalegać, schylił się, aby
ją ująć za rączkę, pragnąc dotknięciem się tego świeżego,
dziecięcego ramienia -- obronić przeciw jakiejś tęsknocie,
która go trawiła.

Lecz niańka ujęła dziecko, wołając:

-- Sewerciu! patrz... Tata idzie!...

Dziecko odwróciło główkę i wyciągnęło ręce w stronę
nadchodzącego mężczyzny.

Seweryn cofnął się i przeszedł szybko, zamieniając lekki
ukłon z przyjacielem.

Zaczął znów szukać mieszkania.

Szedł, prostując się z całej siły woli i przybierając obojętną
minę.

Lecz piosenka „Carmeny” i wycie psa -- wstrząsnęły nim do głębi.

-- Ach, te nerwy! -- pomyślał.

Szybko wszedł do bramy, przy której widniała karta.

Za chwilę dzwonił do drzwi parterowych, przed któremi leżała zużyta
słomianka.

Drzwi otworzył mały chłopiec, najwyżej lat sześciu, dobrze
rozwinięty, szeroki w ramionach, z karkiem doskonale osadzonym.

Otworzywszy drzwi, przechylił główkę, jakby oczekując
wytłomaczenia.

-- O mieszkanie... -- wycedził Seweryn.

Chłopiec, stukając gwałtownie obcasami, zniknął w ciemni
przedpokoju.

Za chwilę słychać było donośny głos dziecięcy:

-- Mamo!... jakiś o mieszkanie!

-- To pokaż! -- odezwał się głos kobiecy z głębi mieszkania
wychodzący.

Seweryn wszedł do przedpokoju i zamknął za sobą drzwi wchodowe.

Zapach gotującej się brukwi i topionego masła uderzył go na
wstępie.

-- Kuchnia musi być blisko -- wyszeptał z niezadowoleniem.

Lecz nie miał już czasu oddawać się dłuższym uwagom nad rozkładem
mieszkania, bo drzwi prowadzące do saloniku otworzyły się
z impetem -- i w jednej smudze światła ukazał się chłopiec
a potrząsając energicznie głową, zawołał:

-- Proszę pana za mną. Mamcia nieubrana a tatki niema. Dzieci mają
lekcyę i nie ma nikogo starszego tylko ja jeden.

Mówiąc to, wydymał w dziwny sposób klatkę piersiową i uderzał się
po niej z zadowoleniem.

-- Salon! o! -- wyrzekł, wyciągając szyję -- niech pan wejdzie,
choć pan zabłoci, nic nie szkodzi, jutro będą froterować!

Seweryn spojrzał dokoła.

Dziwnym mu się wydawał ten „salon”, pełen szydełkowych kap
i serwetek. Wszędzie czepiały się, jak rój nocnych czepków
mieszczanki, opadłych na ciemną wełnę mebli; na jesionowe
stoliczki, na trzcinę etażerek, na pudło nędznego fortepianu. Przed
kanapą, na płaszczyźnie stołu pokrytego siatkową szarą serwetą,
sterczała lampa, której podstawa tonęła w patarafce ze strzyżonej
włóczki i szklanych owoców.

Mała czworograniasta czapeczka okrywała szkiełko.

Chłopiec stał teraz na środku pokoju, rozstawiając nogi. Małe,
szare oczy o stalowych błyskach utkwił w twarzy Seweryna, który
z pustych ścian saloniku wzrok swój mimowoli przeniósł na źrenice
dziecka. I przez krótką chwilę te dwie pary oczu o jednakowym,
ciemnym a przejmującym połysku tonęły w sobie, jakby zlewając swe
stalowe promienie, w jedną chłodną, szarawą smugę.

Wreszcie Seweryn ocknął się pierwszy.

-- Czy jest jeszcze co więcej? -- zapytał.

-- Jest proszę pana, pokój mamy i taty, dziecinny, jadalny,
kuchnia, pasaż i schowanko -- recytował mały.

Przez uchylone drzwi prowadzące do dalszych pokojów, wyjrzała mała
dziewczynka.

Chłopiec przybrał poważną minę.

-- Niech Maryś idzie do kuchni, do Magdaleny -- wyrzekł mrużąc
oczy, a odwróciwszy się w stronę Seweryna, dodał ze śmiechem: --
moja siostrzyczka!

Malutka schowała się czemprędzej, nie omieszkawszy pokazać
nieznajomemu końca różowego języka.

Chłopiec wzruszył ramionami.

-- Pan daruje, ale to jeszcze małe! -- wyrzekł, otwierając drzwi na
rozcierz -- proszę pana, jadalnia!...

Seweryn przestąpił próg i stanął koło ściany, opierając się o nią
plecami.

Przed nim, na sosnowym dość dużym stole, okrytym ceratą, stały
talerze z grubego fajansu o żółtawych, gliniastych cieniach, grube
szklanki zieleniły się w odstępach, serwetki starannie
wyprostowane i pozwijane, wsunięte były w czarne, blaszane kółka.

Pod ścianą kredens, na wpół otwarty, z wysuniętym blatem, ukazywał
ubogie wnętrze zapełnione blaszanemi puszkami cukru, kawy
i herbaty. Wielki bochenek chleba świeżo napoczęty, rozkładał wśród
masy okruchów swe ciemnawe wnętrze, okolone brunatną spieczoną
skórą.

Pod oknem maszyna do szycia, na wpół przykryta sztywną merlą
zszywanej spódnicy, i krzesełko wyplatane odsunięte na środek
pokoju.

Dokoła stołu kilka krzeseł wyplatanych i dwa wysokie foteliki
dziecinni: z zasuwanemi linijkami. Na jednym poduszeczka czerwona
perkalowa i przewieszony przez poręcz śliniaczek szydełkowy,
nawleczony czerwoną tasiemką. Wszystko to jednym rzutem oka objął
Seweryn. Jakieś dziwne przygnębienie ogarniało go wśród tych ścian
pustych, przed tym ubogim stołem, pośród tej duszącej woni
kuchennej i stukotu tasaka o stolnicę, dolatującego z po za drzwi
źle przymkniętych.

Cała nędza rodzinnego życia, smutnego, pełnego poświęceń, prywacyj
i obowiązków -- zdawała się spływać tu z trywialnością trosk
codziennych. Tylko różowa i uśmiechnięta twarzyczka chłopca miała
w sobie świeżość małego egoisty, zabierającego w swe płuca
najzdrowsze cząstki powietrza, a w usta najlepszy kęs mięsa
i największy kawał chleba.

I znów oczy Seweryna spoczywały na drobnej a dobrze rozwiniętej
postaci dziecka, które, pogwizdując lekko, wyszarpywało z bochenka
chleba kawałek ośrodka i, maczając go w solniczce, zajadało ze
smakiem.

Seweryn przypomniał sobie, że, dzieckiem będąc, lubił namiętnie
chleb z solą i zakradał się przed obiadem do sali jadalnej, aby
wyprosić u lokaja kawałek ośrodka.

Wspomnienie to sprawiło mu pewien rodzaj przyjemności.

Mimowoli uśmiechnął się do chłopca uśmiechem koleżeńskim,
przyjemnym, porozumiawczym.

Malec nie został mu dłużnym.

Jakby w zwierciadle odbił się na różanych ustach dziecka uśmiech
mężczyzny.

Te same zadrganie nerwowe kącików, te same zmarszczenie brody.

-- To dobre przed obiadem -- bełkotał chłopiec i uderzył się znów
po klatce piersiowej, smarując przód flanelowej białej bluzki
tłustemi rękami.

Seweryn stał ciągle przy ścianie, obserwując dziecko. Poddał się
bezwiednie pociągowi ku tej małej, kędzierzawej główce, kręcącej
się przed nim w mgławem świetle dnia jesiennego. Chłopiec ten
zaciekawiał go i śledzić wzrokiem za sobą kazał. Szare źrenice
z pod długich rzęs błyskały mu pożądliwie, gdy skubał ośrodek
chleba... tęgi kark odsłaniał się z szeroko rozwartego kołnierza
bluzy, kark o zarysach wspaniałego w przyszłości samca,
podbijającego kobiety siłą sprawianej rozkoszy.

Na karku tym zatrzymał się dłużej wzrok Seweryna, zdawało mu się,
ze gdzieś już widział podobny szmat ciała, tylko większy, grubszy,
porosły krótkiemi włosami, majaczący we mgle zestawionych
umiejętnie luster... i osłonięty draperyą białej flaneli.

-- Teraz pokażę panu dziecinny pokój, później mamci i kuchnię!

Z łoskotem malec szarpnął drzwiami i przed oczyma Seweryna ukazał
się pokój podłużny, zastawiony pod ścianami małemi łóżeczkami,
okrytemi kołderkami z pąsowego, wytartego kaszmiru. Duży stół
zarzucony książkami i zabawkami czernił się na środku.

Koło pieca suszyło się prześcieradełko, na ziemi leżała naga lalka,
z której sypały się trociny.

Jakieś gorąco wilgotne panowało tu, wyziew mokrej bielizny
i rozlanych na podłodze mydlin.

Pod stołem siedziała malutka dziewczynka, wydzierająca kartki
z wielkiej książki.

Pod oknem, na obdartym skórzanym koniu huśtał się czteroletni
chłopczyk, chudy, anemiczny, wybladły.

Chłopiec oprowadzający Seweryna, jak szalony rzucił się ku dziecku
kołyszącemu się na koniu.

-- Złaź! to mój koń! złaź natychmiast!

I silny, z pasyą wyrytą na drobnej twarzyczce, strącał młodszego
brata, który z pokorą dziwną złaził z siodła, zaczepiając się
o powiązane sznurkami strzemiona.

Chłopiec, cały purpurowy, z krwią nabiegłą do oczów, rzucił się
teraz pod stół i wyrwał dziewczynce książkę.

-- Ty, oddaj, to moje!

Książkę rzucił na łóżko, poczem porwawszy za łeb konia, wsunął go
w kąt tuż przy łóżku, które zapewne było jego miejscem spoczynku.

Dzieci -- milczące, przytuliły się do siebie, nędzne, drobne,
małe -- poddając się brutalnej przemocy, jaką wywierał nad niemi ten
chłopak, zdający się rządzić tu bezpodzielnie, brać pod swe
panowanie wszystko, co było jeszcze do wzięcia w tej nędzy
urzędniczej, w tych ubogich sprzętach powleczonych kurzem
trywialności.

Seweryn znów oparł się o ścianę i śledził wzrokiem drobną postać
chłopca, który z wysiłkiem pakował konia na łóżko.

I zdawało mu się, że dziecko to jest mu doskonale znajome, że
widywał je codziennie dawniej i teraz odnalazł nagle wraz ze
wszystkiemi ruchami, tonacyą głosu, karnacyą skóry...

Wreszcie -- rzecz dziwna, Seweryn odczuwał jakby z jego wnętrza coś
się oderwało i poruszało się teraz w małych a silnych członkach tej
istoty, nurtowało tę kędzierzawą głowę, objawiało się w suchych,
urywanych zdaniach, wyrzuconych z tej klatki dziwnie wydętej pod
cienką tkaniną białej flaneli.

Nagle -- drzwi w przeciwległej ścianie otworzyły się na rozcierz
i stanęła w nich kobieta okryta ciemnym, flanelowym szlafrokiem,
wiszącym luźno na wychudłem jej ciele.

Stanąwszy w ramie drzwi, które po za nią rozwarły się szeroko,
ukazując profil łóżek okrytych brązowemi kapami i przedzielonych
małą ciemną szafką, wyciągnęła rękę ku hałasującemu dziecku.

-- Maniek! -- wyrzekła suchym, bezdźwięcznym głosem -- nie hałasuj,
wiesz że mnie głowa bo...

Reszta słów uwięzła jej w gardle.

Dostrzegła Seweryna i obiema rękami schwyciła się za piersi.

Pobladła jak ściana i na chwilę oczy przymknąwszy, oparcia ciałem
szukała.

On -- poznał ją także, poznał odrazu, jakkolwiek straszną zmianą te
lat siedem naznaczyły się na jej twarzy.

Był to szkielet Anny -- tej Anny, która podniosła się wśród blasków
bizantyjskiej lampy, milcząca i blada -- i odeszła z płodem
cudzołożnym w łonie, nie wymówiwszy ani słowa do swego wspólnika.

Teraz stali przed sobą, oboje bledzi -- mając pomiędzy swemi
ciałami całą przeszłość pieszczot, zmysłowych porywów i chwilę
rozstania gorzką i gwałtowną, z początkiem brzemienności kobiety.

Wreszcie -- ona odzyskała przytomność i podniosła głowę.

W wyblakłych jej oczach, otoczonych sinawemi cieniami, zadrgała
cała gama nienawiści głuchej, tajonej wśród nocy bezsennych, na
szafocie małżeńskiego łoża, wśród których do krwi gryząc wargi,
taiła wyznanie prawdy, rwące się na usta w porywie bezdennej
rozpaczy i cielesnego obrzydzenia.

Wszystko to mignęło w jej oczach i padło na twarz Seweryna, jak
uderzenie biczem cienkim a wiązanym w silnie zadzierzgnięte węzły.

-- Czego? -- zapytała.

Mężczyzna milczał, nie mogąc zdobyć się na odpowiedź.

Ta kobieta wydała mu się w tej chwili straszną, tragiczną, wielką
w swym gniewie.

-- Czego? -- powtórzyła.

Czuł, że odezwać się musi.

-- O... mieszkanie -- wyjąkał, pocierając jedną łydkę o drugą.

Kobieta uśmiechnęła się ironicznie.

-- To mieszkanie nieodpowiednie dla pana, wyjść proszę!...

Wyciągnęła drżącą rękę w kierunku drzwi.

Seweryn stał jednak ciągle, zmieszany, z oczyma spuszczonemi
w ziemię.

-- Wyjść proszę! -- powtórzyła kobieta.

Lecz on, powoli, nieśmiało wzrok swój od ziemi oderwał i na chłopca
stojącego koło łóżeczka przeniósł.

-- To... on? -- zapytał cichym, ledwie dosłyszalnym głosem.

Na twarz kobiety wystąpił rumieniec.

-- Wyjść... proszę! -- powtórzyła przyciszonym głosem.

Seweryn patrzał wprost już w twarz chłopca, który, odstąpiwszy
od łóżka, znalazł się pomiędzy nim i matką, a wsadziwszy ręce
w kieszenie od kurtki, łydki wygiąć pierś naprzód podał
i z uśmiechem na Seweryna spoglądał.

I był to on! on sam w zmniejszonym formacie, on -- egoista,
on -- samolub, on -- brutalny samiec tyranizujący wszystko!
Kukułcze pisklę zagarnęło gniazdo dla siebie, rozpierając się
w niem z zuchwałością bękarta...

W oczach kobiety szkliły się łzy, głowę oparła o ramę drzwi
i ponuro patrzyła przed siebie.

Seweryn machinalnie rękę ku dziecku wyciągnął.

Sięgnął jak po swoją własność, zapominając, że w nikczemnym
egoizmie swoim stracił prawo do istoty spłodzonej przez siebie
i podrzuconej nieznanemu człowiekowi.

Lecz Anna nagle, jak hyena, porwała się ode drzwi i schwyciwszy
dziecko jedną ręką, drugą chudą i drżącą wyciągnęła
z wspaniałym gestem silnej w swem prawie kobiety.

Z po zaciśniętych zębów wybiegło jedno jedyne słowo:

-- Precz!...

I słowo to było tak silne, tak tętniące obietnicą niecofnięcia
się przed niczem, iż Seweryn po raz pierwszy w życiu ustąpił
nędznie przed wzrokiem kobiety, kurcząc się i cofając ku wyjściu,
jak znikczemniałe wypędzone z cudzego legowiska zwierzę...



VII.

=Lewek.=


Małe to było, brzydkie, krępe, na krzywych nogach osadzone, z głową
kudłatą i z bezczelnem spojrzeniem w zielonawych, świdrowatych
oczach, których usiłowaniem najgorętszem było rzucać piekielne
podbójcze błyski.

„Demoniczny jestem”, mawiał, pukając się w wypukłe piersi, okryte
wykrochmaloną koszulą, „demoniczny bestya, jak chyba nikt na
świecie”. I pakował gałkę od laski w szerokie usta, które oblizywał
ciągle, grubym, sinawym językiem. Nogi obute w płytkie lakierowane
pantofle wyciągał przed siebie, ohydny, trywialny, śmieszny pod
jasnym blaskiem porannego słońca filtrującego złotawe światło
przez liście kasztanów nad ławkami się zwieszających.

Spoglądał na przechodzące kobiety z lekceważeniem pozornem
a z utajoną lubieżnością. Kiwaniem nogi, wydęciem ust, zdawał
się mówić jak sułtan rozparty na sofie w haremie.

„No! któraż tam!... Pan czeka!...”

Lecz w myśli powtarzał sobie:

„Ach!... żeby też która!...”

Lecz kobiety mijały go szybko, nie zwracając nań najmniejszej
uwagi. Czasem zasłaniały się parasolkami, aby uniknąć jego
natrętnego i bezczelnego spojrzenia, które on uważał za szczyt
demoniczności. Często -- gdy zniecierpliwiony, rozdrażniony,
wstawał z ławki i z arogancyą zaglądał pod ronda kapeluszy mężatek
pilnujących dzieci, lub następował na pięty dziewcząt
uśmiechających się w promieniach słonecznych -- ta i owa mruknęła
przez zaciśnięte zęby:

-- Błazen!

On wtedy zaciskał zęby z wściekłością, przybierając pozornie
rozpromieniony wyraz twarzy. Siedzący bowiem na ławie przyjaciele
śledzili go z uwielbieniem, patrząc, jak „zachodzi” -- i jak
kobiety rzucają mu w przelocie jakieś słowa, które on,
szczęśliwiec! z uśmiechem niedbałym przyjmuje. Gdy powracał do
ławki, kołysząc się na swych krótkich, kaczych nogach, gołowąsy
młodzieniaszek w świat podbojów wchodzący, zapytywał:

-- I cóż? i cóż? co one powiedziały?...

Ireneusz wydymał dolną wargę:

-- Ha! lecą na mnie!

Po ławce rozchodził się szmer uwielbienia.

Wiadomo bowiem, że Ireneusz należy do tych wybrańców, którzy mają
szczęście do kobiet! Już w czwartej klasie miał taką reputacyę, gdy
za brązowemi spódniczkami pensyonarek gonił, spocony, czerwony,
kroplami potu na krótkiej, niekształtnej szyi okryty.

Pensyonarki pluły, złościły się, obrzucały go rozmaitemi epitetami,
on to wszystko ze stoicyzmem znosił -- wiedząc, że w oczach kolegów
rośnie na zjadacza serc panieńskich, na don Żuana, na kobieciarza!
Podtrzymując reputacyę swoją, pracował i nadal w tym kierunku,
zamieniwszy tylko teren swych manewrów, wiecznie w pogoni za
kobietą, zawsze głodny a udający przesyconego, drżący na szelest
krochmalnej spódnicy pokojówki a ziewający na widok koronek
wyłaniających się z pod sukni szykownej strojnisi.

Szlachectwo zobowiązuje!

Reputacya Irka była ustalona.

Demoniczny i szczęśliwy do kobiet!...

Tylko tyle.

Godność tę trzeba było dźwigać na swej kwadratowej głowie pod grozą
śmieszności i odstąpienia podbójczego berła komu innemu.

Tego Irek byłby nie przeżył.

Chował więc „błazna” -- do kieszeni i mówił zapalając papierosa:

-- Lecą na mnie!

Lecą! och!...

       *       *       *       *       *

Akuszerka odbierająca Irka zaopiniowała w dwie minuty po urodzeniu
się tego rozkosznego dziwotworu w następujących wyrazach:

-- Chłoptaś szelma śliczny jak lalka, do mamy podobny jak dwie
krople wody. Będzie miał szczęście do kobiet!

Ojciec -- suchy, biedny, zawiędły urzędnik -- stojący pod piecem
z pieluszkami w ręku, uśmiechnął się blado.

-- Jak Boga szczerze kocham -- przyświadczała akuszerka, wodę na
kąpiel szykując -- będą za nim hrabiny latały, już ja się znam na
tem!

Słowa pani Malinkiewicz, powtarzane często w obecności już
podrastającego Irka, głębokie nań wywarły wrażenie.

-- Powiedziała -- o! powiedziała!... musiała coś przecież wiedzieć,
z palca sobie tego nie wyssała.

Uczył się, ale za to był bezustannie w fałdach kobiecych spódnic,
wcześnie roznamiętniony i ofiarowujący się z miną znudzonej
przymusowem dziewictwem kobiety. Odpychano go jednak, tak był
wstrętny, z oczyma zielonawemi, powleczonemi mgłą namiętności,
z ustami wpół otwartemi o zaślimaczonych kącikach. Przez grzeczność,
w obecności rodziców dziewczęta znosiły go pomiędzy sobą, unikając
dotknięcia jego rąk zimnych i wiecznie spoconych. On -- połykał
upokorzenia, znosił przycinki, znajdując dziwną rozkosz w słowach
obcych, widzących go w gronie dziewczyn.

-- Irek ma szczęście do kobiet! patrzcie!... zawsze jest pomiędzy
niemi!...

Gdy podrósł, zaczął się zastanawiać, czem właściwie można
podbijać kobiety.

Czytał wiele, zatrzymując się zawsze nad opisami bohaterów, którzy,
szczególnie obdarzeni od natury, uwodzili po sześć kobiet dziennie,
porzucając je później na pastwę tęsknoty i rozpaczy...

Bohaterowie ci mieli przeważnie -- „czoło wyniosłe, otoczone
kruczemi kędziorami, twarze pociągłe, blade -- nozdrza namiętne,
rozdęte”. Jeden z bohaterów Balzaka, uwodziciel urzędowy, miał
wargę dolną lekko obwisłą „świadczącą o zmysłowości”...

Zaczęły się więc tortury ciała Irkowego.

Włosy smażyły się i piekły na żelazku od rurkowania spódnic,
nieruchome i mięsiste nozdrza rozciągane palcami, nabrały pewnych
ruchów przy wciąganiu powietrza, warga zaś dolna -- ta nieszczęsna
warga, miała rzeczywiście pozory zmysłowości „szalonej”.

-- Irek, co robisz z ustami? -- wołała matka, cicha, potulna
kobiecina, niemogąca pojąć jak zaszczytne stanowisko zająć ma jej
syn w społeczeństwie.

Projekt na „lwa” -- tymczasem wargę ciągnął i nozdrzami ruszał,
tworząc sobie w ten sposób maskę podbójczą, niezwalczoną...

Wzrósłszy w lata i ciało, krępy i nabity, rozsadzający pełnością
kształtów jasne garnitury, aplikował u jednego z adwokatów,
zapełniając ciasną kancelaryę trywialną, ostrą wonią chypru.
Lokował się przy drzwiach salonu, aby za każdem ich otwarciem,
rzucić w głębię przenikliwe spojrzenie, samą adwokatowę mające na
względzie.

Pani ta jednak -- jakkolwiek w niebezpieczną trzydziestkę wkroczyła
i miała lekki puszek na wierzchniej wardze posiadała tylko jedną
namiętność, to jest... rurki czekoladowe napełnione kremem.
Pochłaniała ich ilość obfitą, zmysłowe rozkosze na bok odkładając,
namiętne przeto drżenie nozdrzy Irka zostawiało ją zimną, nawet
nieździwioną w jej łakomem, kremowem rozleniwieniu.

Demoniczny natomiast młodzian, obserwowany, popychany przez
kolegów, widząc, iż nic nie zyska, przybrał... minę zwycięzcy
i często w pustą głębię salonu rzucał porozumiewawcze spojrzenia
i uśmiechy, ku wielkiej radości całej dependenckiej rzeszy.

-- Wzięła się! wzięła! -- szeptali do siebie, głowy z plik papierów
wyściubiając.

Irek brwi marszczył i rękę patetycznie wyciągał.

-- Proszę was -- mówił -- zaprzestańcie tych żartów. Podobnemi
podejrzeniami obrażacie mnie i kobietę, która obdarza mnie sercem
zaufanem!

Milknął na chwilę, poczem dodawał z wysiłkiem:

-- ...I której honor jest mi drogim!

Było w tym głosie to „coś”, które drga zawsze w głosie
mężczyzny, ile razy zapiera się miłostek z jakąś kobietą. Mówi
„nie!” -- a słyszy się najwyraźniej „tak!”

Wreszcie -- następował teraz -- bukiet, wieńczący zwykłe podobnego
rodzaju rozmowy.

-- Daję wam na to... słowo honoru!

Wszystko tam było -- i honor (och ten nieszczęsny!), i ręka na
kamizelce położona, i przymrużanie oczów, słowem -- cała lira.

Mimo to, a właściwie mówiąc, dlatego -- dependenci mówili w kilka
dni później w gronie swych zaufanych przyjaciół:

-- Irek poleciał teraz na grandę, mężatka, szyk kobieta! Nie -- on
ma dziwne szczęście do kobiet!...

A zapytywani przez rodzinę o panią adwokatowę, odpowiadali:

-- Phi!... kobieta nieszczególnego prowadzenia się! Podobno Irek...
i to nie sam!... nie on jeden!

Adwokatowa tymczasem kremem cała ubielona, ani przypuszczała jak
czernieje jej dobre imię, jaka smutna przyszłość gotuje się dla jej
córek -- których matka, niedługo w opinii całego miasta zostanie
„taką, co przez całą kancelaryę męża przeszła!”

Powoli -- Irek rozzuchwalał się coraz więcej.

Tu i owdzie, jakaś pokojówka rozuzdana, sklepikarka lub
dystrybutorka spragniona miłosnych wrażeń -- zsuwała mu się
w objęcia. On -- wygłodzony, miłostki te skwapliwie przyjmował,
dekorując je później w wytworne barwy, w opowiadaniach swych, wśród
kilku przyjaciół. Franusia z drugiego piętra, cuchnąca mydlinami,
była w tych opowieściach -- panną „z bardzo przyzwoitej rodziny” --
odwiedzającą go o szarej godzinie z panną służącą. Biedactwo!
przybywało zawsze spłonione i drżące. Narzuciło mu się prawie samo
a teraz on -- z litości nad biedną, stosunek ten przeciągał, który,
nawiasem mówiąc, nużył go niewypowiedzianie. Czuł bowiem do czego
to zmierza, panna chce koniecznie doprowadzić go do ołtarza -- lecz
on, Ircio -- bynajmniej tego nie pragnie!

Tembardziej -- że... niedawno zaplątał się jeszcze w znajomość
z pewną wdową, majętną, posiadającą handel na jednej z pryncypalnych
ulic, o!... wiecie! -- sklep wspaniały -- jubilerski, pełen
brylantów, turkusów, rubinów...

On -- uległ także temu kaprysowi, pociągnięty wielką pięknością
wdowy, lecz teraz radby się wywinąć uczciwie, jak na przyzwoitego
człowieka przystoi.

Wdową tą tymczasem -- była dystrybutorka, rozlana w czterdziestce,
którą przekroczyła, żółta i nędzna za skromnym kontuarem ubogiego
sklepiku, na jednej z najbardziej oddalonych ulic miasta.

Przyjaciele Irka cisnęli się teraz do niego, pełni tej dziwnej
łatwowierności, jaką mają mężczyźni, wobec miłosnych blag
patentowanego przez nich samych bezczelnika.

-- Irek!... Irek!... powiedz -- jak się nazywa?

Irek łyżeczką kawę mieszał z tajemniczą miną.

-- Nie wymagajcie! honor kobiety!...

Lecz oni nacierali, pełni niezdrowej ciekawości starych plotkarek.

-- Czy znamy ją? powiedz?

Irek ramionami ruszał.

-- Może... -- rzucał z niechcenią.

-- Pani Strzelecka?

-- A... cóż znowu!

-- Pani Jacksohn?

-- Ależ...

Uśmiechał się dwuznacznie, oczami demonicznie błyskając.

-- Ależ tak -- ona -- ona -- nikt inny!...

Lecz on porywał się nagle, godności pełen:

-- Proszę, zaprzestańcie tych domysłów. Gdyby nawet tak było...
honor milczeć mi nakazuje!

I nagle wdowa po jubilerze zostawała kobietą „kompromitującą się
z jakimś dependentem”, istotą zgubioną, nieumiejącą nawet uszanować
pozorów... Ta i owa, w chwili oburzenia, wróciwszy z „pod Raka”,
gdzie grywa rozstrojona orkiestra, a gabinety zbudowane są
z dziurawych desek -- mówiła:

-- Wszystko przecież można... ale zachować trzeba pozory!...

Koło kobiety robiła się pustka, której ona wytłomaczyć sobie nie
umiała i nie mogła -- a lewek Irek powtarzał tymczasem:

-- Gdyby nawet tak było -- honor mi milczeć nakazuje!

Och!... ten honor mężczyzn, lwów broniących czci kobiety, którą
sami zszargali, ten honor dzwoniący, jak fałszywa moneta --
„qu'allait-il faire donc, dans cette galère?”

Powoli, Irek rozzuchwalał się jeszcze więcej.

Trzeba było słyszeć tę potworę mówiącą o kobietach w ogóle,
zwłaszcza gdy wypił filiżankę czarnej kawy z figową cykoryą, pod
werendą dystyngowanej cukierni.

-- Kobiety!... hm -- wiedział on dobrze co znaczy to słowo! Trzysta
czterdzieści siedem razy grał komedyę miłości... tak!... tak!...
trzysta czterdzieści siedem! ani mniej ani więcej! Zna więc do
gruntu te istoty, które bez wielkich wysiłków przykuć do siebie na
zawsze można. Gorący pocałunek, w ucho naprzykład, zupełnie
wystarcza! On to próbował nieraz i żadna mu się nie oparła! a ileż
ich przez ręce mu się przewinęło! Blondynki, brunetki, rude, ba!...
nawet jedna siwa, lecz młoda i piękna! Wybierał zawsze bowiem
piękne i dobrze zbudowane... wszak tyle jest tego na świecie!...
mój Boże -- ręką tylko siegnąć... już jest i to nie byle co, szyk,
elegancya, inteligencya! wszystko!

Cóż? -- kobieta? -- istotnie słaba, bez woli -- lgnąca do trochę
przystojniejszego mężczyzny na oślep. Tak zwanych „uczciwych”
-- phii!... to okazy do wypchania, niema ich poprostu. Irek takich
nie znał, wreszcie... on za nikogo, za żadnąby nie ręczył!...

Podkreślał te słowa, przybijając tem słuchaczy. A wreszcie -- gdyby
oni byli na jego miejscu i przeszli to, co on przeszedł -- widzieli
kobiety napozór zacne, święte, nieskalane... szalejące w chwili
ekstazy miłosnej w jego objęciach jak kurtyzany! -- a!... tak! tak,
jak proste kurtyzany!

Od pewnego czasu upodobał sobie wyraz „kurtyzana” -- i szastał nim
na prawo i lewo, wsłuchując się w dźwięk tego teatralnego słowa.

-- Zresztą -- ciągnął dalej, paznogcie sobie oglądając -- życie
trzeba brać jak jest! Kobieta jest przyjemnem narzędziem rozkoszy
i miłą rozrywką. Tylko...

Tu składał ręce jak do modlitwy.

-- Na Boga, panowie, nie żądajcie niemożliwego! nie chciejcie
widzieć w kobiecie istoty na wieki do was przykutej, bo w ten
sposób -- życie będzie dla was męczarnią. W młodości mej...
wiedziałem coś o tem!

Pozował się melancholijnie, głowę na dłoni wspierając.

-- Tak!... tak!... -- kończył cichym, przytłumionym
głosem -- początkowo brałem komedyę miłości na seryo.
To mnie zabijało! Dziś, nie kocham! pozwalam się kochać...
i czuję się o wiele szczęśliwszym.

Uśmiechał się, usta oblizując -- w kącikach mu kawa pomieszana ze
śliną czerniała.

-- Teraz, już trzysta czterdzieste ósme przedstawienie nie kosztuje
mnie nic i bez najmniejszego wzruszenia o schadzce wieczornej
myślę. Ot -- spędzić wieczór z kobietą, jest dla mnie to samo,
co... filiżankę kawy wypić!

Pełen dezinwoltury, wspaniały, nadzwyczajny, sączył resztę fusów
osiadłych na dnie filiżanki. Słuchano go z religijnem skupieniem.

Swadę miał i widoczną gruntowną znajomość przedmiotu.

Czasem miał odpowiedzi, które po prostu historycznemi się stały,
rywalizując ze słowem Cambronne'owi przypisywanem.

Przykład:

Jeden z młodzieży -- wkraczający dopiero w dziedzinę galanteryi,
zauważył nieśmiało, że pomiędzy „szwaczkami” wiele się znajduje
dowodów szczerego przywiązania i miłości.

Dyskutowano trochę, ten i ów opozycyę zakładał, wreszcie zwrócono
się do Irka, który ostentacyjnie jakiś list na różowym papierze
nabazgrany czytał.

-- Jak pan sądzisz?... szwaczki? co?

Irek oczy zmrużył.

-- Szwaczki? -- odpowiedział po chwili z niezrównanem
roztargnieniem -- szwaczki?... je n'en sais rien?... nie znam!...

Od pewnego czasu używał francuzczyzny, ucząc się zdań pojedynczych
i rozmówek pani Bocquel.

-- Nieznasz pan szwaczek? -- pytano ze zdziwieniem. On, demoniczny
wzrok wokoło ciskał:

-- A, od czegóż... damy? -- zapytał.

       *       *       *       *       *

Razem z latami, wzrosła w tym mężczyźnie dziwna zaciekłość udawania
kochanka każdej choć trochę wybitniejszej lub bardziej znanej
kobiety.

Zwrócił się przedewszystkiem do -- teatru.

Poznał jakąś nędzarkę, chórzystkę -- obarczoną kilkorgiem dzieci,
zaglądał często do jej biednego mieszkania, i teraz, nagle zaczął
pastwić się nad aktorkami.

Od owej chórzystki -- wyciągał niektóre szczegóły co do artystek
stojących na stanowisku i szargał je w błocie rozpusty, obmawiając
w najcyniczniejszy sposób.

Pisywały do niego! o! tak -- nawet bardzo często, cierpiąc po
prostu na manię listów! Lecz on -- jakkolwiek chwilami znajdował
pewne upodobanie w towarzystwie „tych pań” -- umiał postawić się na
odpowiedniej stopie. Mój Boże!... wiadomo bowiem jak przewrotną
jest kobieta -- a cóż dopiero aktorka! Tej ostatniej głównie chodzi
o świecidełka, błyskotki. Rzuca się więc jej ten okup i flirtuje
wesoło w jej buduarze. Co jeszcze mają najlepszego w sobie aktorki
-- to umiejętność urządzania buduarów.

I dyskretnie dawał rozmaite szczegóły.

U tej naprzykład buduar cały różowy ma na szezlongu rzuconą białą
niedźwiedzią skórę, u tamtej buduar w kształcie oryentalnego
namiotu, u innej znowu lustra, lustra i lustra.

Jeszcze inna nie miała buduaru, przyjmowała zwykle w saloniku,
w którym była zaciszna alkowa, wybita liliową draperyą. Aktorka miała
jasne złociste włosy, zwykle rozpuszczone i wielkie koronkowe
rękawy, któremi zamiatała ziemię.

Nawet na nim, na Irku robiło to pewien efekt, dlatego przesiadywał
tam często, powtarzając z „tą panią” -- jej role.

Ależ tak -- tylko role, a wreszcie...

Tu -- był już dyskretnym.

Dobra wiara, którą zaszczycano go od lat kilku, wyrobiła w nim
bezczelność, posuniętą do niemożliwych granic.

Opinia aktorek, szarpana zwykle przez wszystkich, dla tego lwa była
prawdziwym kęskiem królewskim, na który rzucał się s całą
zajadłością.

Aktorki!... fiu!.. wszystko -- kurtyzany!...

Rzecz ceny -- nic więcej!

Ramionami wzruszał, usta wydymał -- pełen szlachetnej pogardy dla
tych istot ujrzanych zaledwie zdaleka, wśród blasku gazu,
w szeleście jedwabnych spódnic i całej fali koronek.

Serce mu biło gwałtownie, gdy ujrzał którą przechodzącą ulicą.

Jeśli nie był sam -- pociągał gwałtownie swego towarzysza
i przechodził na drugą stronę ulicy.

-- Dlaczego to robisz? -- pytał towarzysz -- patrz, idzie Morelka,
przywitasz się z nią... może mnie przedstawisz?

Irek brwi marszczył, głowę odwracając.

-- Dziwny jesteś -- odpowiadał -- nie wiesz, że oddawna nie znam
tej pani?

Lub zapuszczał się dalej w efronteryę, mówiąc junacko:

-- Witać się z nią? cóż znowu, przecież ja nie mogę się tak
kompromitować!

Przechodził szybko, głowę do góry niosąc, z ustami wydętemi
pogardliwie, ironicznie -- pogwizdując jakąś urywaną melodyę.

Aktorka tymczasem szła powoli, nie przypuszczając, że po drugiej
stronie chodnika szedł człowiek -- rzucający na nią błotem, dający
jej miano „kurtyzany” i mówiący z pogardą:

-- Ta pani, to rzecz... ceny.

       *       *       *       *       *

Niezrównaną miał fantazyę, ten kreowany przez akuszerkę pożeracz
serc kobiecych. Wyjeżdżał raz do Wiednia i zawadził o Wenecyę. Było
to już po śmierci matki i trochę klejnotów przez nią pozostawionych
przeszło w ręce żydów, dla opłacenia kosztownej dla Irka w świat
wycieczki.

Lecz za to z powrotem, ileż legend opromieniło demoniczną postać
lewka!...

Wiedenki -- hm... cóż! Wiedenki -- namiętne, rozmarzone,
wysiadające na ławkach Stadtparku podczas księżycowych nocy.

Sentymentalizm straszny... samobójstwo w perspektywie!
zapewne -- sensacye nowe i dość miłe, lecz dla człowieka,
który trzysta czterdzieści siedem razy grał komedyę miłości
-- zanadto wstrząsające.

Wspanialsze o wiele włoszki, wenecyanki, tajemnicze, pełne ognia
i nieopisanej zmysłowości... A gondole! ach!...

Irek głową w takt wioseł kiwał i oczy przymykał uśmiechnięty, pełen
rozkosznych wspomnień. Czasem... barkarollę Troschla nucił
fałszywie i powtarzał jak papuga:

„T'amo!”

Raz -- w chwili zwierzeń wyznał, iż przechodzącego placem Św.
Marka, dojrzała go pewna księżna karmiąca gołębie i wieczorem --
w gondoli swej uwiozła.

Na Canale grande nauczyła go słowa -- „t'amo!”

W rzeczywistości Irek mieszkał w Wiedniu na Leopoldstadt, został
w Stadtparku zwymyślany przez jakąś mäderl -- wracającą
z „Waschanstallt” -- a w Wenecyi, wynudziwszy się nad cuchnącym
kanałem, napróżno usiłował pozyskać względy dziewczyny
posługującej w hotelu, grubej trywialnej włoszki, czeszącej
się raz na trzy tygodnie...

W kilka miesięcy później, Irek kupił sobie wąskie porte-bonheur
i kazał je zakuć na ręku.

Było to szczytem elegancyi i szyku.

Wysuwał teraz rękę z pod mankietu i błyskał złotem bransoletki,
drażniąc ciekawych niezwykłem tem zjawiskiem.

Gdy go pytano -- wymijał zręcznie odpowiedzi, honorem się znów
zastawiając...

Szczególniej w teatrze imponował bezustannie, bransoletkę na rękę
naciągał i pod oczy nią siedzącym w krzesłach kobietom świecił.

Niektóre mówiły:

-- Patrz! to monstrum ma bransoletkę!

Inne, zaciekawione istotnie, rzucały badawcze spojrzenia.

Irek, uszczęśliwiony, nadymał się jak żaba, porte bonheurem
o szpinki dzwonił i przeginał się z nonszalancyą przez baryerę
krzeseł.

W tym czasie przeczytał „Siostry Rondoli” i „Safo”. Mówił przeto
wiele o francuzkiej literaturze i o głębokości studyów nad kobietą,
dokonanych przez Maupassanta i Daudeta.

Rozmarzywszy się raz fałszowaną chartreuse'ą, ułożył nagle cały
romans o jakiejś tajemniczej, czarnoubranej kobiecie, która od dni
kilku przychodziła do niego o zmroku wieczornym.

Miało to być „coś z arystokracji” -- spowitego w batyst
i blondyny(!) i pragnącego u stóp Irka pozostać do śmierci.

Słuchacze zainteresowali się tą opowieścią i przez kilka tygodni,
tajemnicza dama unosiła się, jak mistyczne zjawisko po nad głowami
mężczyzn. Powoli -- zapomniano o niej. Irek -- przestał mówić,
znużony własnem kłamstwem.

Minęło kilka miesięcy.

Nagle przypomniano sobie tajemniczą damę i rzecz naturalna,
zapytano o nią Lewka. On przez chwilę stał osłupiały, niemogąc
przypomnieć sobie -- o co tu właściwie chodzi.

Wreszcie pamięć mu wróciła.

Do dyabła! cóż teraz zrobić z tą całą historyą! Plątać ją
dalej -- jak? -- konceptu mu zabrakło.

Nagle wspaniała myśl zaświtała mu jak gwiazda zbawienia.

Uśmierci ją!

Tajemnicza dama umrze...

I z ponurą twarzą, grubym głosem, opowiedział pochylony nad swoją
kawą -- że -- czarna dama umarła w Nicei... na suchoty, miesiąc
temu, a ostatnie jej słowo było „Ireneusz”...

Powiedziawszy to -- zamyślił się głęboko, smutny i znękany.

Słuchacze uszanowali jego boleść -- ogólnem milczeniem. Od tej
chwili, aureola cierpienia otoczyła czoło Irka; zaczął chodzić
zgarbiony, jakby smutkiem do ziemi przyciśnięty.

Pluł wzgardą na wszystkie kobiety tęskniąc do tej jednej, szacunku
i miłości godnej -- która „odeszła w dal ciemną -- pod błękitnem
niebem Italii”.

-- Cóż znowu! -- pocieszali go przyjaciele -- trudno ginąć
z tęsknoty dla trupa. Miej siłę! oprzytomniej, Irku!

Lecz Irek pozował teraz coraz więcej, drapując się w szatę
tragiczną. Fikcyjna kochanka zaczęła dlań przybierać kształty. Po
upływie pewnego czasu nabrał przekonania, że -- -- czarna dama,
rzeczywiście istniała.

Teraz w węzeł krawatu wpinał szpilki w formie trupich główek,
ubierał się ciemno, cały żałobny jak karawaniarz.

Chwilami miał chęć sprawienia sobie krepy przy kapeluszu.

Słowem, był to wdowiec, wdowiec opłakujący istotę, która, nie
istniejąc, śmiercią swą pogrążyła go w bezmiarze boleści.

I często z zamglonemi oczyma siadał w gronie swych przyjaciół, aby
wywnętrzyć ból swój drżącym od wzruszenia głosem.

Jeśli go kto w życiu kochał, o! to pewno ta jedna!... Była mu cała
oddana, pomimo odpychającego chłodu, z jakim miłość jej przyjmował!

Uderzał się w czoło z rozpaczą.

-- Byłem względem niej niegodziwy -- wołał -- lecz czyż to była
moja wina! Popsuły mnie te wszystkie inne, popsuły, bo trzysta
czterdzieści siedem razy musiałem grać z niemi komedyę miłości. A
czy która z nich była warta tego?...

-- Przecież adwokatowa... -- przerywano mu półgłosem.

-- Och!... ona!... -- i tu Irek mścił się za lekceważenie okazywane
mu przez amatorkę kremu. Och, ona szczególniej!... głupia, zła,
gadatliwa, narzucająca się, nudna i chuda!... o tak, chuda
w przerażający sposób. Stanikiem dobrze zrobionym okłamywała ludzi...
lecz, on -- Irek, wiedział czego się ma trzymać...

Nie krępował się już teraz w słowach, rozbierając brutalnie
kobiety, o których istnieniu wiedział zaledwie. Podniecony,
wściekły -- mścił się za każdą obelgę, każde odepchnięcie,
wyrzuceniem z siebie całej masy kłamliwych szczegółów piętnujących
kobietę jak rozpalonem żelazem, na dowód przytaczając tajemnice
alkowy, sekreta ciała, ukryte wady lub wdzięki.

I tylko dla nadania sobie pozy i uroku powracał ciągle do zmarłej,
wysławiając ją jako ideał piękności i wdzięku.

-- Włosy miała czarne jak kruk i do pięt sięgające -- mówił,
potrząsając głową -- oczy szafirowe, twarz bladą... nie! -- opisać
jej niepodobna, a wreszcie, chcecie? -- pokażę wam jej fotografię?

Radość w tłumie powstała ogólna.

-- Ale, przysięgnijcie mi na honor, iż nigdy żaden nie da poznać po
sobie, że widział ten portret w rękach moich!

Słuchacze, powstawszy, na honor przysięgli.

       *       *       *       *       *

Gdy Irek do domu powrócił, uczuł kłopot niemały.

Przyrzekł pokazać fotografię zmarłej -- hm!... dobrze, ale zkąd
fotografię tę dostać?

Niewypada nic innego tylko kupić jakiś „gabinet” -- i przyjaciołom
przed oczyma błysnąć. Nazajutrz, wczesnym rankiem, pobiegł Irek do
ateliers fotograficznych.

Podał się za heliominiaturzystę amatora, chcącego nabyć kilka
fotografij, celem robienia studyów.

Podano mu całe stosy wybiórków, portretów osób, które nie
zastrzegły sobie sprzedaży publicznej.

Irek szukał długo, wreszcie -- wybór jego padł na silną brunetkę,
o wielkich ciemnych oczach, owiniętą masą białej gazy.

Wydała mu się nadziemską w tym jasnym obłoku. A -- zjawisko, widmo
zmarłej a nieznanej kochanki.

-- Kto jest ta dama? -- zapytał.

Fotograf pokręcił głową.

-- Nie pamiętam prawdziwie -- odparł -- fotografia ta zdejmowana
już lat kilka temu. Zdaje mi się jednak, że ktoś z prowincyi.

-- Nietutejsza?

-- O! za to ręczyć mogę!

-- Tem lepiej!

Zapłacił, fotografię zabrał i cały przejęty ważnością chwili,
dzień spędził w gorączce i oczekiwaniu.

Co chwila fotografię wyjmował i przyglądał się rysom brunetki.
Była przystojną, choć cokolwiek mało miała dystynkcyi. Jakiś
uśmieszek w kącikach ust się błąkał, za wiele widać było piersi.

Gaza ratowała jednak wszystko.

Z nadejściem wieczoru, Irek do cukierni pędził -- i pomiędzy
zebranych już mężczyzn wpadł.

Porwali się wszyscy, zaciekawieni jak stare baby, wyciągając ręce.

-- Fotografia? o! pokaż! pokaż!

On -- stał teraz boleśnie wykrzywiony i powoli kopertę odchylał.

Portret wyjąwszy, spojrzał i westchnął.

-- Tak!... to ona!... moja święta -- jakby przemówić miała!

I fotografię najbliżej stojącemu podał a sam, jakby boleścią
przybity, na krzesło się usunął.

Lecz nagle, serdeczny, wesoły śmiech rozległ się w powietrzu.

Jeden z grona mężczyzn, świeżo z Łodzi przybyły, machał w ręku
trzymaną fotografią „świętej -- zmarłej”, zanosząc się ze
śmiechu.

-- Ależ to Wikcia! -- wołał -- Wikcia z Grand hotelu w Łodzi --
ta... co się tu w Warszawie teraz puszcza!

Lewek głowę podniósł i ogłupiałym wzrokiem na śmiejącego się
patrzał.



VIII.

=Małpa.=


Że Olka była małpą w całem słowa tego znaczeniu, o tem wiedziało
nietylko całe Żółkiewskie, ale nawet i het daleko aż po za
rogatkami znano jej rudy, wiecznie rozczochrany warkocz i kaftanik
w kratki, wydarty na łokciach a aksamitem u szyi ubrany.

Szczególniej wieczorami, o zmroku -- pełno jej było po wązkich
uliczkach przedmieścia.

Wiadomo było po co się po cieniu słania, od czasu do czasu tylko
pod latarnię podchodząc; dzieci małe znały ją nawet i palcem
wskazywały, mówiąc z przedwcześnie rozwiniętą złośliwością:

-- Małpa! idzie małpa!...

Ona wygrażała im tłustą czerwoną pięścią i rzucała gradem łupin
od orzechów, których miała zawsze pełne kieszenie.

Urodzona na przedmieściu, wychowana w cieniu kamienic, córka
stróża, gnieżdżącego się w zatęchłej suterynie, podlotkiem zaledwie
uciekła, pozostawiając po za sobą ojca, młodszego brata, wiecznie
zamorusanego Wicka i kij, którym ojciec zwykł był dzieciom na
dobranoc kości łamać. Nie był to jednak zły człowiek, pracowity,
przeważnie trzeźwy i zupełnie uczciwy. Ucieczkę córki odcierpiał
ciężko i do samego zgonu widząc ćmy nocne, czerniące się w głębi
wązkich uliczek, dławił się z wściekłości na samą myśl o losie
Olki.

Ona przeniosła się w inne strony miasta i tam, wiążąc zatłuszczone
wstążki na głowę, z szelestem świeżo wykrochmalonych spódnic,
spadała na ulicę o szarym zmroku, razem z całem stadem szarańczy po
kątach ciemnych czatującej.

Znały ją stawy Pełczyńskie i szumiące dokoła nich brzozy, znał ją
Węgliński lasek, cały w zieleń aksamitu spowity; -- powoli całe
terytoryum miasta na wschód się pchającego Olka zajęła w swe
posiadanie, prezentując wszędzie swą twarz płaską, ospą znaczoną
i z nosem zadartym, z wargami mięsistemi, w obramowaniu ostro
najeżonych włosów o rudawym, niepewnym połysku.

Lecz dziewczyna ta wiecznie tęskniła za swą kolebką, za tem
Żółkiewskiem, które bieleje jasną szeroką strugą głównej ulicy
i rozlewa się potem w drobne, małe, ciemne zaułki, pomiędzy domami
zapchanemi żydostwem, płynące.

Olka miała nostalgię tych wielkich kamienic, rozweselonych
purpurową barwą pierzyn z ganków i z okien zwieszonych, tych
dziedzińców nagle, brutalnie roztwierających się na zielony plac
mustry, lub cały szereg fortyfikacyj w mgłę błękitną spowitych.
Tęskniła za gwizdem pociągów, przelatujących wesoło po nasypie
żółcącym się w oddali, pragnęła odetchnąć wonią kasztanów,
płynącą z bukietu drzew ogrodu Inwalidów, z pośród których
wystrzelał w górę biały, czysty gmach o harmonijnie pięknych
liniach.

Pod drzewami temi Olka przesypiała nieraz całe popołudnia, gdy
zamiast iść do szkoły, wolała podchodzić pod łokcie przechodniom i,
skomląc, wyżebrać parę centów. Najadłszy się owoców lub pierników,
cała zamorusana, rzucała się w trawę, tuż około fontanny, z której
płynął wązki srebrny bicz wody.

Dziewczyna zasypiała, zaciskając mocno powieki, cała czerwona,
zdenerwowana, podniecona bezczynnością i dniem upalnym.

Usta jej szemrały słowa bez związku, ręce otwierały się kurczowo.

A tymczasem kasztany szumiały, ciało jej przeświecające przez
łachmany spódnic wachlując swemi szerokiemi liśćmi, przez które
spływało słoneczne światło, wielkiemi zielonymi plamami się
znacząc.

Olka chwile te pamiętała dokładnie.

Gdy po nocy, spędzonej w knajpie, z głową ciężką i ustami
spieczonemi, wracała do swej nory -- cieplejszy powiew wiatru
budził w niej myśl jedną.

A gdyby tak wrócić na Żółkiewskie!

Ba -- lecz ojciec!

Ojca bała się jak ognia.

Wiedziała, iż szukać jej nie będzie, lecz -- gdyby mu pod oczy
podlazła!...

Snuła się więc znów po „Rurach” -- omijając starannie czerniącą
się sylwetkę policyanta.

Czasem przemknął się koło niej terminator bosy, obdarty, zasmolony.

Podskoczył, gwizdnął i zajrzał w oczy rozczochranej dziewczynie,
mknącej wzdłuż kamienic.

Czasem, gdy już był po śniadaniu, zaskrzeczał przeraźliwym głosem:

    „Spadła małpa z pudła
    Stłukła sobie łeb”.

Ona szła dalej, z głową opuszczoną na piersi, plując śliny, które
jej napływały wciąż do ust -- prześladowana jedną i tą samą
myślą:

A gdyby wrócić na Żółkiewskie!

..................................................................

I wróciła!

Wróciła po śmierci ojca, ukradkiem, po ciemku dziedziniec i znajome
bramy obchodząc...

Tak! tak! nic się nie zmieniło!

Te same rynny, pod któremi w deszcz roztargany swój łeb moczyła,
włosami poplątanemi kamienie zamiatając.

Tu -- koło tego mostku, cała gromada jej przyjaciół robiła groble
z piasku i kamieni, tamując odpływ kolorowej wody, którą farbiarz
całemi cebrami nieraz wylewał.

Tu -- Wicek, pierwszy raz przez nią namówiony, ukradł makagigę
starej, może stuletniej żydówce, która drzemała nad deską, pełną
łakoci, w cieniu oddrzwi bramy.

A tu -- tatlo nieboszczyk kazał jej polewaczki wody z dziedzińca
sobie znosić i podawać. Nie było to rozkoszne, owe dźwiganie
ciężkich konewek w skwarne popołudnie, tembardziej, iż tatlo ręki
nie żałował, gdy się nie pośpieszyła.

Dźwigała też, dźwigała, przechylona na lewy bok z ręką
wygiętą -- mocząc spódnicę plączącą się jej wzdłuż nóg chudych
i nierozwiniętych; tatlo tymczasem wodą ulicę polewał, rysując esy
floresy na szarych, półokrągłych grzbietach kamieni. Życie było
ciężkie -- prawda!... choć i teraz!... pożal się Boże!... ot!...

Olka stała teraz przed kamienicą, w której wraz z tatlem i Wickiem
tyle lat spędziła i pochyliwszy się do okienka suteryny zaglądać
zaczęła. Inni ludzie tam mieszkali, inna pościel, inne łóżko stało
już w kącie, którego ściany nawpół pleśnią były zasnute.

Świeczka „centówka”, oprawna w blaszany lichtarz, słabo ćmiła się
na stole, do połowy garnkami zastawionym.

Koło komina kręciła się mała dziewczyna, bosa, podkasana, z długim
a cienkim warkoczem spadającym na wypukłe plecy.

W kolebce, koło łóżka -- dzieciak z brudnych łachmanów kostropatą
głowę wytykał i wyciągał rękę, w której tkwiła drewniana łyżka,
obmazana resztką przyschniętych kartofli.

Olka teraz już zupełnie do ziemi przysiadła, a obie ręce o bruk
wsparłszy, ciągle w okno suteryny patrzyła.

Taki tak!... ta dziewczyna rozczochrana włócząca swe bose nogi po
ubitej ziemi izby -- to ona, ona sama, lat temu piętnaście!

A ten chłopak z kołyski łeb wytykający -- toć to czysty Wicek,
który krzykiem swym zdawało się nieraz, iż mury rozsadzi.

Biła go za to po łbie, po pysku -- ile się zmieściło, a czasem znów
porywała go i do piersi cisnąć zaczynała, z rozrzewnieniem nagłem.

Sieroty bo oboje byli... sieroty, bez matki, która zmarła
w szpitalu bez uczciwego nawet pochówku na zaraźliwe choróbsko, co
się w suterynach na Żółkiewskiem rozpanoszyło.

Olka -- w dziecko ruszające się wśród łachmanów wpatrywała się
upornie, jakby przykuta widokiem tej małej głowy, pokrytej
sierścią jasnych włosów. Dzieciak w kołysce się gmerał i łyżką
o brzeg kołyski uderzał.

Olka dzieciństwo swe całe, z nędzą i troską, przed oczami miała
teraz, objęte w ciasną ramę zaledwie przymkniętego okienka.

Z wnętrza suteryn płynął ku niej chłód piwniczny z wyziewami ciała
ludzkiego i gnijących odpadków połączony.

Ona chłonęła w siebie to powietrze, w którem wzrosła, cała prawie
pijana wonią nędzy brutalnie z wnętrza ziemi się wydzierającej.

Razem z tą wonią budziło się w niej wspomnienie tatli, Wicka...

Ulicznica kurczyła się przy ziemi, chcąc zniknąć prawie, wkopać się
pod suterynę i znaleźć się nagle na środku tej izby, z której
uciekała cichaczem, w nocy, na rozpustę pomiędzy „kanonierów” się
przebierając.

W naprężeniu nerwowem, w jakiem była, zaczęła nagle majaczyć;
zdawało się jej teraz, że Wicek chce wyleźć z kołyski a ona
uspakaja go i leżeć mu każe.

-- Leż, hyclu, robaku, sieroto! bo cię uśmiercę!...

Nagle poczuła się kopnięta silną, męzką nogą w gruby but zbrojną.

-- Ha frajla! wie gehts? -- zaśmiał się rozbawiony żołnierz,
błyskający w świetle latarni rzędem złotych guzików -- chodź panna
z nami, wypijemy paar śnaps zum andenken!

Olka ocknęła się z zadumy i porwała się z ziemi.

-- Gut, Herr Leitnant! -- wyrzekła, rzędem białych zębów
błyskając -- ja na to jak na lato!

-- Fesches Mäderl...

Poklepał ją po ramieniu i oboje powlekli się w stronę szynku,
z którego dobywały się ostre, zawrotne tony katarynki.

..................................................................

Spotkała się pierwszy raz z Wickiem, nagle na zakręcie Piaskowej
uliczki.

Poznała go odrazu, choć urósł i zmienił się dla obcych ludzi.

Ona jednak -- siostra, poznała w nim brata, którego biła
i kołysała, targała za włosy, lub tuliła, mrucząc uliczne piosenki.

Szedł ubrany przyzwoicie, w wysokiej czapce z daszkiem, w długim
surducie i w butach dobrze wyszuwaksowanych.

W ręku pod chusteczką, niósł kilka świeżo zerwanych róż, a pod
pachą dużą harmonię; niebieski krawat związany w kokardę podnosił
świeżość jego cery.

Chłopiec to był dobrze odżywiony, silny, jeszcze pracą ani rozpustą
niezniszczony.

Stolarzem bo był -- i to już czeladnikiem, a wiadomo, stolarka to
praca na Bożem powietrzu i najczęściej pod gołem niebem, więc soków
z krwi nie wyciąga i płucom rozróść się pozwala...

Dziś Wicek szedł w zaloty do córki Jana Burby, także stolarza,
który za panną Kazią daje trzysta papierków a po śmierci warsztat
cały na zięcia przeleje.

Wicek ma wszelkie szanse dostania stolarzówny, bo ojciec przyjmuje
i jego, i harmonię łaskawie w niedzielne popołudnie, a Kazia
czerwieni się jak burak i firanki siatkowe u okien „szalonu”
niemiłosiernie skręca.

Wicek idzie więc -- przez Piaskowy zaułek, pogwizdując lekko. Szary
bo już zapada zmrok z pogodnego nieba, nieszpór skończony. Pani
majstrowa kawę z babką na czerwonej serwecie zastawia. Śpieszyć się
trzeba, bo panna Kazia pewnie już przy oknie stoi i przez siatkę
firanki patrzy a czeka...

Z małych okienek zaułka, tu i owdzie błyskają światełka, na progach
domów bawią się dzieci, na środku ulicy mały piesek w piasku się
kręci.

Nagle Wicek czuje się pociągnięty nieśmiało za rękaw.

Ogląda się.

Obok niego, kryjąc twarz dłonią, stoi tęga, wysoka dziewczyna
w kratkowanym kaftaniku i w spódnicy z falbanami.

Wicek odpycha ją łokciem.

-- Poszła, małpo!...

Lecz ona nie ustępuje.

Trzyma go mocno za rękaw surduta.

-- Wicek... taże spojrzyj! to ja!...

Chłopak szeroko oczy otwiera.

-- Olka!

I purpura oblewa twarz młodą, wesołego i zdrowego chłopca.

Słyszał często o siostrze, lecz powoli zaczęła być dlań po prostu
mityczną postacią. Wiedział, że się „puściła” -- ale co robi,
jak wygląda, czy jeszcze istnieje -- nie przeszło mu to nawet po
głowie.

Nagle zjawia się żywa, zdrowa, hańbą okryta, niosąca na swem czole
widmo jawnej rozpusty, tolerowanej swawoli.

Pragnie się od niej odczepić za jakąkolwiek cenę, drżąc, aby go
z dworku Burbów nie zobaczyli z „ładacznicą”, rozmawiającego
pośrodku ulicy.

Wyrywa jej rękaw i uciekać szybko zaczyna, nieoglądając się nawet
po za siebie.

Olka stoi jak przykuta na środku ulicy, nie śmiejąc gonić niknącego
w cieniu brata. U stóp jej, mały piesek szczeka teraz groźnie,
poszczuty przez dzieci które z przekorną ciekawością przypatrują
się ulicznej włóczędze, w zmroku się słaniającej.

..................................................................

Czatowała na niego teraz po nocy, pod parkanami, gdy wracał
z roboty lub od Burbów, z czapką przechyloną na bakier i miną junacką
rozwiniętego prawidłowo mężczyzny.

Nieraz przechodził mimo niej, nie widząc wśród stosu desek
przyczajonej postaci, która śledziła go smutnym, przygasłym
wzrokiem.

Nie spotykając siostry na drodze, uspokoił się powoli.

Wiedział, że jest na przedmieściu i krąży po szynkach, lecz do
niego nie zbliża się już więcej, pewnie dumą zdjęta.

I myśląc o niej, czuł jakąś litość nad jej osamotnieniem, litość,
do której przyznać się sam przed sobą wstydził, cały przejęty
pogardą dla rozpusty ulicznej, dla sprzedaży ciała i targu
o miłosną pieszczotę.

Ona tymczasem, gryzła się i truła tą pogardą brata i jego ucieczką
w chwili gdy w niej serce kołatało jak dzwon i piersi mało nie
rozsadziło...

Wiedziała, że była bardzo nędzną istotą, lecz on, brat jej --
powinien mieć dla niej więcej pobłażania, aniżeli inni.

Nieraz w szynku biła pięściami w stół krzycząc, iż dożyje chwili,
w której ci, co jej znać nie chcą, do nóg upadną!... lub kułakiem
groziła w stronę miasta spowitego w ciszę, jakby zaprzysięgając
zemstę tym, którzy ją pierwsi w kał ten wepchnęli.

Powoli jednak myśli jej zaczęły przybierać jakieś wyraźniejsze
kształty.

Wicek się od niej odwraca, bo jest biedna i obszarpana.

Gdyby miała dobrze nabity worek, kto wie, coby było!...

I od tej chwili zrobiła się chciwą, wyrachowaną, ceniąc każdą
chwilę, słaniając się ze znużenia, lecz licząc oszczędzane
pieniądze.

Wicek tymczasem dzień ślubu przyśpieszył i w kościele Panny
Maryi Śnieżnej, wypomadowany, wyświeżony wieczną „uczciwość
małżeńską” -- spoconej i ściśniętej gorsetem Kazi zaprzysiągł.

W wilię jednak ślubu, gdy po raz ostatni do swego kawalerskiego
mieszkanka wracał, rozmarzony libacyami swych przyjaciół
i towarzyszy, potknął się o jakąś masę do desek przytuloną.

-- Ki dyabeł?

Olka głos brata poznała, lecz, drżąc cała, nie odpowiadała nic.

On pochylił się nad nią, sądząc, że to ktoś zemdlony.

-- Któż to?

Dziewczyna zebrała się na odwagę.

-- Ja... Olka!...

Krew uderzyła do głowy Wiekowi.

-- Czego ty się tu przywłóczysz? -- zasyczał wściekły
i groźny -- czego?

Ona dźwignęła się na klęczki i za rękę go pochwycić pragnęła.

-- Wicek!... ta my rodzeni!

-- Nijaki ja tobie rodzony, małpo jedna!

Popchnął ją silnie, aż głową o parkan uderzyła.

-- Ta za co ty mnie walisz? Wicek, za co?

-- Za twoje łajdactwo!

-- Ta cóż robić?... kiedy już tak jest! teraz już nikt tego nie
odmieni!

Milczeli chwilę oboje.

Wiatr drzewami za parkanem kołysał.

Latarnia naftowa, na słupach za pomocą sznura zawieszona, pośrodku
uliczki się chwiała, cała żółta, smutna, jakby mgłą przysłonięta.

-- Ty się jutro żenisz? -- zapytała wreszcie dziewczyna.

-- Żenię, abo co?

-- Nic!... daj ci Boże jak najlepiej!

Przekleństwo uwięzło w gardle Wicka.

-- A w którym ty kościele ślub będziesz brał?

Wicek ramionami wzruszył.

-- U Śnieżnej... ale, co ci do tego, ty mi czasem do kościoła
nie przychodź! Słyszysz?

Dziewczyna głowę podniosła.

-- Bo to... widzisz Wicek, ja sobie pieniędzy trochę
złożyłam -- zaczęła prędko -- mogłabym porządną jaką kieckę
przywdziać i wstydu byś ty nie miał!...

Wicek cały się wstrząsnął.

-- Nie o kieckę tu chodzi -- krzyknął -- ale o ciebie samą,
słyszysz!

Głowa ulicznicy pochyliła się jeszcze niżej.

-- Słyszę, Wicku, słyszę!...

Pokora drgała wielka w jej głosie.

Małą i nędzną zdawała się, klęcząc tak u stóp brata, do desek
parkanu przytulona.

Wicek chwilę stał niezdecydowany, czując znów litość budzącą się
w sercu.

-- Bądź zdrowa! -- wyrzekł nieco łagodniejszym głosem i odwróciwszy
się szybko iść zaczął.

Lecz ona wyciągnęła ręce i powlekła się za nim na środek ulicy,
w żółtą strugę światła z latarni płynącego.

-- Wicku!

Chłopiec stanął.

-- Co?

-- Kiedy ty niechcesz mnie na ślubie mieć... -- podjęła gorączkowo
-- to choć ty mi jedną łaskę zrób! Niewiele ja pieniędzy mam, ale
to co jest!... weź!.. zda ci się na jutro!... weź!...

Ręce wyciągnięte trzymała wciąż, błagalną linią wśród światła
się znacząc.

Wicek uczuł w piersiach dziwne ściśnienie.

-- Nie! -- odpowiedział -- nie... pieniędzy twoich nie chcę!

Ona targnęła się, jakby uderzona biczem.

-- A!... tak!... masz recht!... łajdackie pieniądze...

Lecz w nim, w tym brutalnym chłopie, zbudził się cień delikatności.

-- Nie, nie dlatego! -- odparł szybko -- lecz ja mam dosyć, schowaj
je dla siebie!

Ona uśmiechnęła się teraz radośnie.

-- Schowam je dla... ciebie, Wicek!

On, oddalając się i malejąc coraz więcej w przestrzeni, powtórzył
prawie bezwiednie:

-- Schowaj, Olka!

..................................................................

Trzy lata upłynęło, a Olka ciągle włóczyła się po przedmieściu
zdobywszy sobie powoli nawet sympatyę ogółu.

Nazywano ją ogólnem mianem „małpy” -- lecz, że zachowywała się
względnie przyzwoiciej, „grajzlerówki” mówiły o niej:

-- Choć małpa, ale porządna dziewczyna!

Zaokrągliła się, wypełniała i tylko twarz miała niezdrową bladość
strawionej bezsennością i trunkami kobiety.

Ręce jej drżały, a oczy często mgła zasłaniała.

Zrobiła się dumną i nieraz w szynku chwaliła się „uczciwą”
rodziną, z której pochodziła.

Pieniądze Wicka chowała święcie i od czasu do czasu drogę bratu
zabiegała, zapytując, czy oddać ma złożone w kącie swej izby
papierki?

On, według usposobienia, usuwał ją przekleństwem lub dobrem słowem,
cały teraz przejęty ważnością swego stanowiska -- ważnością zięcia
Burby, który, choć w grosze nie tak bardzo zasobny, cieszył się
poważaniem całego cechu stolarzy.

Olka nie podchodziła nigdy w stronę ulicy Piaskowej, gdzie teraz
mieszkał Wicek wraz z żoną i teściem.

Znów spotykała go ukradkiem, czyhając nieraz miesiącami całemi,
zanim go w bramie lub w jakiem przejściu spotkała.

Powoli dowiedziała się z boku, że trzysta papierków posagu Wickowej
były bajką i tylko przynętą na lep dla złapania męża.

Wicek więc pracował teraz na troje, bo stary Burba, odpoczywając na
respekcie ludzkim, hebla się więcej nie imał, na zięcia się
oglądając.

Nareszcie Wickowa, chodząca w ciąży -- porodziła córkę, lecz ciężko
zaniemogła i akuszerka doktorów wezwać kazała.

Zaczęły się ciężkie dni we dworku na Piaskowej ulicy.

Olka wszelkiemi siłami teraz brata spotkać chciała.

Wychodził często, biegał bez pamięci, do aptek, do doktorów, ale po
ludnych ulicach i w dzień, kiedy ona po świetle doń przystępu mieć
nie mogła.

Nareszcie Kazia podniosła się z łóżka i do sił wracać poczęła,
dziecko chowało się zdrowo, Wicek odetchnął i roboty się chwycił.

Czas bo był niemały.

Wszystkie zasoby wyczerpały się i poszły na lekarstwa i doktorów.

Dziecko chrztu się domagało.

Znajomi o sute chrzciny się domawiali, stary Burba pragnął ludzi
fetą zadziwić i zły stan swoich interesów w ten sposób ozłocić.

Pieniędzy ani centa nie było.

Wicek nie sypiał nocami, drażniony przez teścia, przez żonę, która
także chciała sąsiadkom proch w oczy rzucić i dać im powód do
zazdrości najmniej na tydzień.

Nareszcie w bramie domu, gdzie Wicek blejtramy zamówione odnosił,
spotkała go Olka, zmęczona dnia tego czatowaniem na brata od samego
świtu.

-- Wicek -- szepnęła, w kąt bramy go pociągając -- powiedzże, co
się tam u was dzieje?

On oparł się o ścianę, znękany, przybity walką o byt.

-- A cóż ma być. Córkę mam!

Olka ręce na piersiach złożyła.

-- Córkę?

-- A jakże!

-- Ładna?

-- E!... czerwona jak rak... Gadają, że ładna!

-- Do ciebie podobna?

-- Albo ja wiem?

-- Ale przecieć!...

Badała go gorączkowo, cała podniecona tą myślą o noworodku,
o dziecku śpiącem w białych pieluszkach we wnętrzu kołyski.

-- Najgorsze... że chrzciny wyprawić trza -- podjął Wicek --
a ja...

Urwał nagle, przypomniawszy sobie do kogo mówi.

Lecz Olka podchwyciła jego słowa i porwawszy go za ręce, gorąco
prosić zaczęła:

-- Taże ja właśnie o to za tobą łażę... weźże ty odemnie te
_swoje_ pieniądze, bo jeszcze mi je jaka psiakrew ukradnie.

On bronił się mięko:

-- Nie mogę, Olka, nie mogę!...

Lecz kobieta nacierała coraz gwałtowniej.

-- Taże to są twoje pieniądze! Twoje rodzone, schować mi je
kazałeś...

-- Bogać tam!

-- Ale tak! tak! sprawiedliwie... niepamiętasz jeno!

Z za pazuchy wyjęła szmatę, w której szeleściło kilkadziesiąt
papierków.

-- Ja je mam przy sobie już od tygodnia, lecz nigdzie cię dopaść
nie mogłam! Masz, na chrzciny ci starczy!...

On odsuwał się jeszcze, cały zmieszany myślą dotknięcia się w ten
sposób zarobionych pieniędzy.

Lecz kobieta instynktem odczuła myśl brata.

-- Weź, Wicek, weź!... to pieniądze z uczciwego zarobku! Jak Boga
kocham! Koszule po nocach szyłam!... weź... to nie z „tego”!...

Kłamała, cała potem oblana, pełna wysiłku nerwowego.

Wreszcie, udało się jej pieniądze w rękę brata wcisnąć.

-- A! Nareszcie!

Odetchnęła pełną piersią, jakby się ciężaru zbyła.

Lecz on stał przybity i upokorzony, ściskając w ręku szmatę
z pieniędzmi.

Czuł, iż biorąc od Olki pieniądze, czyni krok pojednawczy i że
powinien siostrę przychodzącą mu z pomocą na owe chrzciny
zaprosić.

-- Olka!... możeby ty... -- wykrztusił wreszcie przez nerwowo
ściśnięte gardło -- możeby... ty... przyszła....

Lecz ona otworzyła szeroko oczy.

To, co zdawało się jej naturalnem lat temu kilka, teraz wydało się
jej po prostu... potwornem. Przygryzła drżące usta i ręce kurczowo
dokoła szyi zacisnęła.

-- Dziękuję ci, Wicek!... nie przyjdę!... a widząc niepokój
drgający na twarzy brata, dodała stanowczo:

-- Przyjść nie mogę... nie mam uczciwej kiecki!

..................................................................

Chrzciny wnuczki Burby sute były i wspaniałe.

W wieczór majowy, przy nawpół otwartych okienkach weselili się
dobrani goście naokoło dobrze zastawionych stołów.

Była więc cielęcina z czerwoną kapustą, kotlety z sosem pikantnym,
kawa, babka i tort z cyfrą nowonarodzonej.

Kazia, blada, lecz zdrowa, kręciła się pomiędzy gośćmi, wesoła,
uśmiechnięta, pełna macierzyńskiego wdzięku.

Wicek, trochę chmurny, dolewał gościom wina, rozsypywał po kolanach
kobiet bakalie z jakąś dziwną rozrzutnością, jakby chcąc cały ten
częstunek jaknajprędzej załatwić.

Pod okna oświetlone ściągali ci i owi, aby się owemu traktamentowi
przyjrzeć, lecz powoli pustoszało dokoła dworku, ludzie wracali do
swych legowisk i do snu się kładli.

W cieniu spowite jaśminy ogródka całe kłęby woni w wilgotną noc
wyrzucały, szumiąc zlekka.

Zdaleka majaczyły naftowe latarnie ubogie i smutne wśród dzikiego
bzu zawieszone. Pod parkanami mknął biały kot, czając się
i odskakując co chwila.

Z dworku Burby dolatywały głosy harmonijki, grał na niej Wicek,
siedzący teraz na stole, z którego nawpół ściągnięty obrus opadał
na ziemię. Dokoła niego kręciło się kilka par w takt polki a stary
Burba z dzbanka szklanego piwo do szklanek dolewał.

Na oknach ledwo przymkniętych powiewały muślinowe firanki.

Pod jednem z nich, wychodzącem na ogród siedziała Kazia, trzymająca
w poduszce kokardami upstrzone dziecko.

Matka patrzyła na tańczących machinalnie, poruszając poduszką,
z której długa, lekka spadała sukienka.

Nagle zdawało się jej, że ktoś za oknem westchnął. Nieporuszyła się
nawet, pogrążona w słodkiej ekstazie na widok tak dobrze bawiących
się gości.

Tymczasem za oknem uczepiona prawie o ramę stała Olka, z oczyma
szeroko rozwartemi, z których dwie strugi płynęły.

Wiatr, wiewając muślinową zasłoną, ukazywał jej wnętrze wesołej,
widnej izby, napełnionej rozbawionymi ludźmi.

Dźwięki harmonijki serce jej szarpały na strzępy -- z piersi
wydzierało się westchnienie, w jęk prawie psi przechodzące.

Widok brata, żyjącego pomiędzy inną sferą ludzi, inną niż
ona -- wyklęta i wydziedziczona, napełniał ją dojmującym bólem,
a drobna główka dziecka w tiule i muśliny spowitego, zbudziła
w niej samicę.

Wyciągnęła rękę z jękiem ku tej drobnej istocie, której stóp nawet
ucałować nie miała prawa.

Westchnęła!...

Od okna porwała się Kazia i szybko podjęła firankę.

Olka nie zdążyła się cofnąć, bratowa przeszyła ją oczami.

-- Wicek! -- zawołała -- Wicek a pójdzi tu ino!

Mąż zlazł ze stołu i, nie przestając grać, do okna poszedł.

-- Co chcesz? -- zapytał.

-- Odpędź-no jakąś małpę, co się pod oknami słania!

Przytrzymując dziecko prawą ręką, lewą odkręciła rygiel
i otworzywszy na oścież okno, miejsca mężowi ustąpiła.

On, grając ciągle, bokiem przez parapet się przechylił i wśród
smugi światła dojrzał w oddaleniu bladą i spłakaną twarz siostry.

Przez chwilę milczał, grając machinalnie polkę, nie mogąc słów
znaleźć dla oddalenia tej, za której pieniądze zdołał ochrzcić swe
dziecko i uraczyć gości.

Żona tymczasem ciągnęła go za surdut.

-- Zamknij okno, dziecko się zaziębi!

Teraz on przechylił się jeszcze silniej i nizkim, wzruszonym głosem
rzucił:

-- Odejdź... siostro!...

Ona wyciągnęła ku niemu ręce drżące, jakby rzucając pocałunek
i odwróciwszy się wolno, odeszła w głąb ciemnej ulicy, po której
kłęby woni jaśminów płynęły.



IX.

=Szakale.=


Przez dziedziniec zajazdu jak strzała przemknął numerowy, siejąc po
drodze świeże deszczułki, które przywiązywał do kluczy.

Wpadł do mieszkania właścicielki, i prawie bez tchu zatrzymał się
w progu saloniku.

-- Z pod siedemnastego „sie” powiesiła! -- zawołał, łapiąc
z wysiłkiem powietrze.

Właścicielka, tłusta, żółta, cała rozlana w swej włóczkowej halce,
która wydymała się jej na brzuchu i biodrach a zapadała pod
kolanami, otworzyła szeroko oczy.

-- Co to za paskudne gadanie! Po co się miała powiesić, kiedy
jeszcze rachunku nie zapłaciła!

Lecz kelner powtarzał uparcie:

-- „Sie” powiesiła!

Żydówka cmoknęła niecierpliwie:

-- Zkąd Marciński wie?

-- Widać ją „bez” okno. Ma nogi o deskę oparte!

-- Może sobie tylko tak w oknie stoi?

-- Ale!... wisi, wisi jak mi Bóg miły, ot nogi się jej zgięły
w kolanach a ręce dyndają po bokach. Wedle głowy już dojrzeć nie
mogłem, bo bez okiennice wszeteczne ciemności w numerze.

Żydówka pod boki się ujęła i stała chwilkę zamyślona.

-- Trzeba drzwi otworzyć, podjął znów kelner -- może jeszcze dycha.

-- Aj! aj! niech pan Marciński tak sobie nie śpieszy. Po co to
głosić takie rzeczy? To interes psuje... Goście się odstraszą.

Żydówka podreptała do sypialni.

Za chwilę wyszła w perkalowym szlafroku, który się jej roztwierał
na brzuchu i piersiach. Na perukę zarzuciła wełnianę chustkę.

Przez uchylone drzwi weszła kilkunastoletnia dziewczyna, chuda
i czarna, w opiętej bardzo sukience. Włosy miała ściągnięte po
chińsku i przepasane żółtą tasiemką.

Podeszła do matki.

-- Gdzie mama idziesz?

-- Do numerów. Kanapa się zawaliła w piętnastym! aj, co ja z tem
mam!... Ty sobie Salcia pograj trochę gamy.

Roztwierała fortepian, ścierając pył połą szlafroka.

-- Nie chcę gamy! -- grymasiła Salcia.

-- Aj Salcia! co z tobą!... ty gorzej „kaprysujesz”, niż te całe
numera i wszystkie goście! Graj sobie gamy, albo jakie kawałki.
Graj głośno a okna otwórz, niech goście słuchają!

Znów do okien dreptała, lecz kelner jej drogę zastąpił.

-- Chodźmy pod siedemnasty!

-- Chodźmy!

Na dziedziniec wyszli i okrążali furę z sianem, która na środku
drogę barykadowała. Kilka kur kręciło się pod wozem, dziobiąc
w żółtawej, lepkiej cieczy, co cuchnącym wężem pod kołami się
kręciła. Przez otwartą wjazdową bramę widać było szary bruk uliczny
i nagłe podniesienie się ścian kamienic przeciętych ciemnemi jamami
otwartych okien. Z góry płynęło szarawe światło chmurnego dnia
letniego, deszcz mżył od świtu, tnąc powietrze cieniuchnemi
podłużnemi nitki. Pomiędzy kamieniami tworzyły się czarniawe
strumyki, które zdawały się zastygać jak ciemne pokręcone robaki.

W środkowym korpusie hotelu, cofniętym w tył, pomalowanym na
jasnoróżowy kolor, prawie wszystkie okna były otwarte. Tylko na
dole jedno okno miało przymknięte szaro brudne okiennice, krzywe
i popaczone. Okiennice te były od wewnątrz śrubą ujęte.

Kelner palcem na okno wskazał:

-- O!

Lecz żydówka wykrzywiła się ze złością.

-- Ty, panie Marciński, palcem nie pokazuj! Ty mi policyę jeszcze
naprowadzisz tym palcem!

Do sionki wchodowej zwróciła się, lecz stanęła nagle jak wryta, na
widok myszurysa drzemiącego na klocku wśród porozrzucanych wiórów.

-- Jojne! Jojne!

Jojne, rudy, mały, pokręcony, z sześcioma palcami u lewej ręki,
prawdziwy „rarytas” hotelowy, porwał się na równe nogi.

-- Schlufst du?

-- Naaa! schlaf i nit!...

Lecz właścicielka napadła nań, sypiąc gradem obelżywych wyrazów.
Leniwiec, próżniak, drogę gościom zawala i nie wie nigdy co się
w numerach dzieje.

Kelner zniecierpliwiony wszedł do sieni.

-- Niech pani idzie.

-- Zaraz! zaraz!

Jojne uciekł, teraz właścicielka przypatrywała się zsypanym w kąt
dachówkom, któremi miano kryć oficynę. Nagle z lewego skrzydła
zajazdu wypłynęła tryumfalnie „Ostatnia myśl” Webera, kaleczona
przez Salcię.

Żydówka chwilkę jeszcze słuchała, uśmiechając się radośnie:

-- O!

Poczem dopiero z trudnością na trzy wschodki wlazłszy, w ciemną
szyję sionki zagłębiła się.

Cały zaduch źle utrzymywanych numerów zacieśniał się tu, w tej
ciemnej przestrzeni. Podłoga, ściany, zdawały się być przesiąkłe
wonią potu, brudnej bielizny i piwniczej wilgoci. W kącie bielały
skorupy rozbitej miski, przed drzwiami numerów porzucono buty,
z których jeden w niepewnem świetle płynącem z wysoko umieszczonego
okienka, miał świeżą zelówkę jasno na czarnem tle podłogi się
znaczącą. Cały ten zakąt, w którym nędza, występek, rozpusta,
często wykwintne nawet cudzołóztwo, odwiedzało w przelocie, całe to
schronienie dla smutnych, wydziedziczonych, bezimiennych, czasem
jeszcze wilgoć więzienia w swem ubraniu ze sobą wnoszących,
koncentrował się głównie w tym pawilonie, w dolnych numerach, gdzie
stawali najczęściej ludzie wybladli, wychudli, mówiący cicho, nie
domagający się nigdy świeżych prześcieradeł, szuwaksu na buty, lub
wody do karafki. Jakaś tajemniczość włóczyła się wzdłuż tych
ścian rzędem drzwiczek przeciętych, jakiś podejrzany handel,
przywodzący na myśl połączenia potworne, kurcze głodu przed światem
tajone, łzy dziewczyny schańbionej i oczy starca powleczone mgłą
rozpusty.

Lecz już kelner stał koło drzwi siedemnastego numeru, dzwoniąc
kluczami.

Żydówka doń dopadła.

-- Cicho! cicho! niechaj nie słyszą!

Spojrzała przez dziurkę od klucza, ciemno było zupełnie, wyjęła
z peruki szpilkę podwójną i zanurzyła w głębię.

-- Nie ma klucza! -- wyszeptała.

Numerowy od pasa kółko odpiął, na którem brzęczały klucze.

-- Poszukam!

Z wielką wprawą klucz znalazł, w zamek go włożył i dwa razy
przekręcił.

Drzwi otwarły się, skrzypiąc.

       *       *       *       *       *

Łóżko stało zasłane, nietknięte, wyciągające swe brudno czerwone
fałdy kołdry i biały kwadrat poduszki w półcieniu, jaki panował
dokoła.

Od okna płynęły jaśniejsze smugi a przez wycięty otwór
w okiennicach padał snop światła przecinający brutalnie ciasną
przestrzeń numeru. Snop ten, biegnąc ukośnie, padał na stół pokryty
różową bawełnianą serwetą, na której stała szklanka do połowy
wypitej wody, karafka, kawałek sznura ciemno czerwonego,
odpalonego na jednym końcu i trochę kwiatów sztucznych,
pogniecionych i zwiniętych w kłębek. Bliżej okna leżało przewrócone
krzesełko, z którego materac wypadł na środek pokoju.

Reszta przedmiotów tonęła po kątach w cieniu.

I tylko jeszcze piec występował masą ciężką, białą, jak zwierz
uśpiony w kącie ciasnej klatki z paszczą szeroko otwartą, z której
jak język czarny wisiały na jednej złamanej zawiasie zardzewiałe
drzwiczki.

Lecz u okna jakaś czarna, nieruchoma zwieszała się postać, smutna
i nędzna. Źle dopasowane okiennice właśnie tam filtrowały szeroką
szparą światło. W szparze tej najdokładniej dostrzedz można było
ciemną głowę kobiety, obramowaną jaśniejszym paskiem światła
i dalej korpus zwieszający się ciężko z rękami opuszczonemi
i wykręconemi konwulsyjnie ku ciału, z nogami podkurczonemi na desce
okna.

Marciński rękę wyciągnął.

-- Wisi! o tam w oknie!

Żydówka oczy zmrużyła.

-- Niechno Marciński poczeka! Może to takie udawanie, bo to z...
takiemi to różnie się trafia. Panno! panno! zleź panna z okna!...
zleź zaraz!...

Lecz postać czarna nie drgnęła nawet, wciąż nieruchoma w swej
strudze jasnej w ramę ją obejmującej.

Żydówka podsunęła się bliżej.

-- Niech Marciński okiennicę jedną uchyli, a ostrożnie coby
z „dworza” widać jej nie było.

Marciński szybko podstąpił, na okno się wspiął i rękę po za trupa
wyciągnął. Okiennice powoli się uchyliły. Szeroka szczerba światła
doskonale teraz oblała straszną, zsiniałą twarz samobójczyni.

Numerowy w pierwszej chwili oczy przymknął, znalazłszy się tak
blizko z trupem w ciasnej niszy okna. Powoli jednak powieki
podniósł i ręką policzka zmarłej dotknął.

-- Jak lód -- wyrzekł.

Z okna zeskoczył i stał teraz bezczynnie z opuszczonemi rękami,
patrząc ciągle w wiszącą.

Nagle żydówka wybuchnęła:

-- A niech ją dyabeł porwie! Pięć dni numer trzymała i teraz
jeszcze go zapaskudziła! aj! aj!... kto to teraz tu stanie! A
policya! a gwałty!... a stancya niezapłacona!

Kelner milczał, jakby zahypnotyzowany widokiem martwej dziewczyny.
Była przecież ohydna; cała sina, z oczyma szeroko rozwartemi,
prawie czerwonemi od krwi nabiegu, z masą bezkształtną języka
wysuwającego się z jej ust granatowych i spuchniętych. Tylko od
tyłu głowy zwieszały się przepyszne wspaniałe warkocze, czarne
i lśniące, na wpół splecione. Jeden z tych warkoczy zsunął się
naprzód i wisiał w przestrzeni a lekko przez wejście na okno
numerowego poruszony, chwiał się jak warkocz płaczącej brzozy,
z czarnej kolumny spadający.

-- To ci włosy -- wyrzekł nareszcie.

Lecz żydówka lamentowała.

-- Ny, kto mi teraz zapłaci? Kto? Co ja mam za moje dobre serce,
żeby taką włóczęgę z końca świata do numeru brać! A młoda jeszcze
była, zdrowa, po co jej było taki koniec ze sobą robić? aj! aj!...

Do stołu się zbliżyła.

-- Lichtarz mi popsuła, o!... świeca się wtopiła, niech ją choroba
ciśnie!...

Na stole stał lichtarz mosiężny, cały zielony, ze stearyną świecy
szeroką po brzegach rozlaną. Widocznie samobójczyni pozostawiła na
stole płonącą świecę. Przepalony sznur, którego druga połowa
posłużyła za śmiertelny stryczek, należał kiedyś do szlafroka lub
bluzki. Na blasze przed piecem walały się popalone kawałki listów
i papierów.

-- Marciński! co ona jadła? -- spytała nagle żydówka.

-- Kawę; codzień dwie szklanki jej nosiłem!

-- I bułki?

-- A jakże!...

-- Ny co ja tera pocznę, kto mi za tę kawę zapłaci?

W kącie ciemnym dostrzegła małą skrzynkę.

-- Może tam co jest. Niech Marciński posunie!

-- Nie wolno ruszać!

-- Głupi Marciński jest! Mnie wszystko wolno, bo mnie się należy
i ja pierwsza do długu jestem!

Marciński kuferek pod światło przysunął.

       *       *       *       *       *

A w kuferku tym był cały dramat ciężki i bolesny, cały dramat życia
kobiety wykolejonej, rzuconej jednem przyśpieszonem tętnem krwi
w falę życia straszną i nielitościwą.

Dziewczyna ta musiała być statystką w jakimś teatrzyku, bo jeszcze
„krakowianka” brudna i kawałkami glasy naszyta, mieniła się wśród
reszty szmat i szmatek. Atłasowe pantofle baletowa jak dwa opadłe
i martwe motyle, różowiły się wśród fałd połatanych koszul. Trochę
paciorków brzęczało na dnie kufra, a pomiędzy niemi rozkładał się
nagle krawat męzki atłasowy, jasny-lila z czarną przetartą dziurą
od wkładania tombakowych szpilek.

Krawat ten zdradzał wiele, jakąś miłostkę łatwą do zawiązania
w cieniu kulis, w tem bezustannem zbliżeniu mężczyzn i kobiet, w tym
kodeksie moralności przenicowanym i ułatwiającym nieuprawnione
związki. Krawat ten był tani, podszyty perkalem, kupiony z wystawy
ubogiego sklepu na jakiejś oddalonej uliczce. Mężczyzna, który go
nosił, był biedny i był bezwątpienia aktorem, bo na atłasowym węzie
świeciły się żółtawo-różowo plamy szminki. Był trywialny
i niewybredny w swych gustach, dowodził tego kolor krawatu
a brutalny i pełen namiętności, gdyż tkanina cała porwana była
gwałtownie wyszarpywaną szpilką.

Lecz żydówka, mrucząc gniewnie, zanurzyła dalej rękę. Z powodzi
lichych szmat wydostała kilka fartuchów płóciennych, dużych,
ordynarnemi nićmi widocznie na wsi uszytych. Na jednym z nich
wisiała jeszcze gałązka uczepionego chmielu zeschła i zczerniała.
Inny miał na sobie kilka uczepionych bodiaków. Nagle coś
zaszumiało. Z jednej kieszonki wysypało się trochę pośladu dla kur.
Widocznie dziewczyna, zerwawszy z życiem teatralnem, przyjęła
służbę w jakimś wiejskim domu. Lecz niedługo tam była, może
dowiedziano się, że dawniej „pokazywała komedyę” i wypędzono ją
od razu. Tak często bywa. Panie ze wsi nie lubią aktorek...

Jeszcze kilka par pończoch sztucznie pocerowanych wyrzuciła
z kuferka żydówka, jakiś stanik ciemno granatowy przerobiony pod
szyję, ze śladami huzarskich galonów na plecach i na piersiach,
wreszcie waporyzator rozbity z pękniętą gumą i zerwaną siatką,
obrazek Matki Boskiej oprawny w blaszane ramki, kłębuszek włóczki
z zaczętą szydełkową rozetką, patelkę całą czarną i spaloną od
ognia, wreszcie pustą, wytłuszczoną portmonetkę. To było wszystko,
lecz z tych smutnych gałganów trup cały odżywał i opowiadał gorzkie
dzieje kobiecej doli. Dziewczyna ta żyła widocznie z jednym ze swych
kolegów, była pracowitą i oszczędną. Pełniła przy mężczyźnie
obowiązki kucharki i posługaczki.

Miała jeszcze trochę wiary, którą musiano wpoić w nią w domu. Była
nerwową i lubiła denerwować się sztucznemi zapachami. Miała grunt
najuczciwszy i starała się po rozstaniu ze swym kochankiem,
wywalczyć sobie jakieś stanowisko wśród ludzi. Pracowała i musiała
czuć się bardzo szczęśliwą. Wypędzona, wpadła w nędzę i rozpacz
bezdenną. Głód, opuszczenie, smutek, pchnęły ją w otchłań
zwątpienia, które kończy jedynie... śmierć.

Młoda, lecz z ciałem zniszczonem nędzą i przedwczesną miłością --
nie umiała iść dalej.

Wśród nocy, w zaduchu i ochydzie żydowskiego zajazdu postanowiła
skończyć to, co się nazywało życiem.

Przepaliła sznur, bo przeciąć go czem nie miała, i bez łzy, bez
żalu, z ustami nerwowo zaciśniętemi założyła go sobie na szyję.

Ostatnie wrażenie, jakie ze sobą w dal ciemną uniosła, był żółty,
drgający płomień dogasającej na środku izby świecy.

       *       *       *       *       *

Żydówka kopnęła nogą kuferek.

-- Ani gałgana nawet wybrać! Tego nawet handlarz za dwa grosze nie
zechce!...

Powstała powoli i do trupa się zbliżyła, oglądając zniszczoną
sukienkę, w jaką dziewczyna była ubrana.

-- Może ona w kieszeni co ma?

Rękę wyciągnęła, ale prędko cofnęła ją i po za plecy ukryła.

-- Niech Marciński zobaczy!

-- Nie wolno!

-- Głupi Marciński jest.. jak się co znajdzie, to i Marcińskiemu
się dostanie za usługę. Przecież Marciński na piwo nic nie dostał.

Kelner pokręcił głową.

-- A no racya jest, zobaczę!

Do kieszeni trupa sięgnął, lecz pustą była prawie zupełnie. Trup
się zakołysał. Żydówka z rękami złożonemi na brzuchu przyglądała
się niecierpliwie.

-- A nie „stłuknij ją”, Marciński.

-- Wisi mocno! niech się pani nie stracha!

Oswajali się powoli z tym trupem smutnym i stygnącym w zaduchu źle
utrzymanej izby.

-- Niema nic?

-- Nie.. ino blaszany naparstek.

Żydówka znów zaklęła.

-- Daj pan Marciński naparstek! Salcia swój zgubiła, nie potrzeba
kupić.

Nagle zamilkła i bliżej do okna postąpiła.

Trup, kołysząc się, odsłonił nogi.

Nowe porządne buciki, zapięte na guziczki, ukazały się oczom
właścicielki hotelu.

-- Niech pan Marciński zlezie!

Lecz Marciński dotykał wiszącego warkocza i mlaskał językiem.

-- Aj! aj! co za włosy!

-- Marciński musi zleść!...

Kelner warkocz z żalem z ręki wypuścił.

-- Niech pan Marciński pójdzie cicho do mojego mieszkania
i przyniesie duże nożyce. Trzeba ją oderżnąć, może jeszcze żyje, to
się ją potrze!

Kelner spojrzał w oczy żydówki.

Przez kilka chwil mierzyli się wzrokiem, a oboje mieli w źrenicach
jakieś płowe, migocące światełka.

Wreszcie, kelner ku wyjściu się skierował i, skrzypiąc drzwiami,
znikł w głębi sieni.

Żydówka, pozostawszy sama, obejrzała się kilkakrotnie, poczem
wyciągnąwszy jaknajdalej ręce, na palcach do trupa podeszła
i szybko guziki bucików rozpinać poczęła. Nos jej się zwęził ze
strachu, usta zagięły się w półkole. Na czoło pot wystąpił. Ona,
sapiąc, przechylona, ciągnęła dalej swą pracę, zdzierając ze
zmarłej obówie, szarpiąc trupa, nie czując prawie chłodu nóg
zesztywniałych, które pozbawione osłony, zabielały nagle jasną
barwą szarych, pocerowanych ciemną bawełną -- pończoch.

Dokonawszy swego dzieła, właścicielka cofnęła się szybko, otworzyła
drzwi i z siłą cisnęła daleko, w głąb korytarza buciki. Stuknęły
o podłogę, jak uderzenie młotka o wieko trumny. Czas jednak był już
wielki. Marciński powracał, kryjąc pod połami kartki duże nożyce.

Żydówka pot z czoła otarła.

-- Panna Salcia gra?

-- Panna się bije z kucharką!

Weszli znów do numeru i teraz już sam Marciński podszedł do okna.

-- Niech się pani nie zbliża, ja ją sam obetnę.

Wlazł na okno, posunął trupa i zasłonił sobą prawie całą postać
zmarłej.

Żydówka o drzwi oparta nie patrzyła, cała zajęta myślą, czy buciki
samobójczyni będą dobre na nogi jej córki.

Tymczasem nożyczki zgrzytnęły. Z cichym chrzęstem obsunął się
wzdłuż pleców trupa obcięty warkocz. Marciński zwinął go zręcznie
i schował do kieszeni kurtki.

I znów niby chrzęst -- i głowa dziewczyny ukazała się teraz
ostatecznie zeszpecona, z krótką nierówną linią rozsypujących się
na karku włosów.

Lecz Marciński ku drzwiom się zwrócił.

-- Lepiej nie ruszać, policya się wda i będzie kram, że my ją
poruszyli. Jaką naszli, taką zostawmy!

Żydówka skinęła głową.

-- Ma Marciński „słusznie”! Teraz musi iść po strażnika! Aj aj!...
jakie to zmartwienie!...

Kelner z okna zeskoczył i ku drzwiom podążył.

Wyszli oboje na korytarz i Marciński zaczął dobierać klacze.

Żydówka, buciki niewidocznie podniósłszy, za chustkę ukryła.

-- Czego Marciński ją zamyka? -- zapytała kierując się do wyjścia.

-- Prawda! -- odrzekł kelner -- przecież nie ucieknie!

I roześmieli się oboje.



X.

=Papuzia.=


-- Zagwizdaj, Papuziu!...

Minuśka porwała się z jego kolan i nagle w półcieniu, już z okien
płynącem, zabieliła się jak zjawisko w swej masie białych
zwiędniętych koronek i pomiętego batystu.

-- Nie!... nie!... nie chcę!

Ale on, nieubłagany -- wyciągnął rękę i ujął nagie ramię
dziewczyny w swe suche palce nerwowego blondyna.

-- Zagwizdaj, Papuziu!...

-- Ty wiesz, to dla mnie cholera to gwizdanie!

-- Zagwizdaj, Papuziu!...

Ton jego mowy był rozkazujący, powolny, mięki a przecież siekący
jak uderzenie szpicruty.

Dziewczyna próbowała się jeszcze opierać.

-- Nie!... wolę z tobą rozmawiać!

On nieznacznie ramionami ruszył.

-- Zagwizdaj, Papuziu! -- powtórzył po raz czwarty.

Stalowo niebieskiemi oczami spojrzał w drobną twarz Minuśki, która
ledwie przeświecała przez całe kłęby pokręconych czarnych włosów.

Oczy te, jakby wieczną łzawą mgłą pociągnięte, zużyte były
i dziwnie rozwiązłe.

Jakaś nabożna, dystyngowana rozpusta gnieździła się w tych
źrenicach koloru dziewczęcej sukienki.

Były to oczy westalki, powracającej ze schadzki do swej świątyni.

Teraz już Minuśka, pod wpływem tego spojrzenia układała się powoli
na kolanach mężczyzny, pochylając w tył głowę, tak że cała kaskada
czarnych włosów spłynęła ku ziemi i kwiatów dywanu dosięgła.

I tylko biust jej biały, foremny, jakkolwiek trochę w górze
spłaszczony, rozciągał silnie cienki batyst szlafroka, związanego
lekko białą w pasie wstążką.

Reszta ciała zaznaczała się silnie wyraźnemi konturami i dobrze
wygiętą linią od bioder odcinała się jasno od ciemnego obicia
nizkiej tureckiej sofy.

Z bosych stóp dziewczyny spadły małe pantofle z różowego atłasu,
trochę brudne i zgniecione.

Nogi te wyciągnięte z nieruchomością trupią, żółte były, wygięte
silnie jak nogi tancerki, przecięte błękitnemi żyłami i cieniem
czarnych włosów rosnących na zgięciu palców.

W niewyraźnym mroku szarej godziny -- objawiały się jak nogi
kobiety zmęczonej, głupiej, nerwowej, kobiety bez silnego punktu
oparcia a mimo to dobrej, miękiej, uległej -- idącej ślepo za
podmuchem losu.

Cała wreszcie postać Minuśki, wyciągniętej na strzyżonej tkaninie
oryentalnego mebla, miała w sobie to bierne poddanie się
fatalizmowi, to opuszczenie rąk w walce z życiem, to zagaśnięcie
poczucia rozkoszy, temperamentu i kaprysów kobiecych.

W nieruchomości swojej, w tej ulubionej pozie wyciągniętego
w trumnie trupa -- znać było dążenie bezwiedne ciała do spoczynku,
a z pod długich rzęs przymkniętych migały tylko białka oczu. Wszystko
w niej dążyło i rwało się ku ziemi razem z kaskadą czarnych włosów,
razem z fałdami białego trenu, który ją obwijał zimną draperyą
grobowego całunu.

Siedzący w kącie sofy mężczyzna, smukły, correct, silnie
wyczesany -- z brodą okrągłą zmysłowego samca opartą na
sztywnych rogach lśniącego kołnierzyka, w kanciastych liniach
ciała, w kolanach silnie złożonych, przypominał pozę Ozirysa
wciśniętego w szeroki stalowo-granatowy garnitur angielskiego
kroju. Nawet kurtka szczelnie na dwa rzędy zapięta, opinała
silnie pierś zapadłą jak mogiłę wszystkich pragnień i porywów...

Całe ciało, długie, złożone, jakby na zawiasach, przylegało
doskonale do linij i zagięć sofy prostej, twardej, równej -- pomimo
banalnego kształtu naśladującego wschodnie stosy poduszek.

Tylko kolana ostrym kantem wystawały brutalnie, podnosząc silnie
szewiot spodni, które opinały długie, ledwo zaznaczone łydki,
niekształtne, gubiące się bez silniejszego spadku, łydki kamiennego
bożka cisnącego się do twardej swego tronu podstawy. Całe ciało
-- zakończone wydłużonemi a płaskiemi stopami, obutemi zimno
w angielskie matowe obuwie równe było -- ostro skrajane, kańciaste,
podobne do wybornie spreparowane go szkieletu, osadzonego na
doskonałych zawiasach.

Tylko głowa okrągła i twarz pokryta mięsem, kłóciły doskonałą
harmonię dalszego rusztowania.

Był to kadłub angielskiego charta ze łbem obwisłego buldoga.

Dolna warga trochę wilgotna i jakby niepewna, zwieszała się ku
dołowi, odsłaniając dolny rząd zębów żółtych i od tytoniu
sczerniałych. Była to warga „viveura”, który lata całe musiał
powoli nasycać namiętność swych podrażnionych zmysłów, zamykając
oczy i otwierając usta. Maska jego nieruchomej twarzy urobiła się
już w takie rozprzężenie bezwiedne muskułów, że choć młodość
walczyła jeszcze z nałogiem, ściągając skórę ze skroni, to już
cały dół twarzy a nawet skóra pod oczami fałdowała się w bezsilne
bruzdy, zmysłowe, zwierzęco-apatyczne.

Leżąca na jego kolanach kobieta miała w swej twarzy przyschnięty
znów wyraz namiętności, nagle spieczonej i w ogniu strawionej.
I u niej, tak jak i u niego ciało nie harmonizowało z głową. Tors
jej miał pełne i doskonałe rozwinięcie kobiety doszłej do szczytu
siły, biodra rozłożyste i podatne miały w sobie mięsistość
hiszpanek, lecz już od silnych jeszcze ud począwszy, linia nóg
zwężała się nagle, schła, drobniała brutalnie. Kończyny były
słabe, anemiczne, wyschłe, obciągnięte trupią skórą.

Tę samą anomalię przedstawiały i ręce.

Przedramię wspaniałe, doskonale piękne, już od łokcia miało
ważkość dziwną, niepewną, nieusprawiedliwioną a same dłonie
i palce, długie i kościste, z pofałdowaną na zgięciach palców
skórą; zwieszały się ku ziemi jak ręce rozpaczliwie smutnego
szkieletu.

Z karnacyą skóry przeświecającej przez oczka koronek i pajęczą
tkaninę batystu, było to samo. Twarz blada, żółta -- jakby
pocentkowana sinemi podkowami, podkreślającemi przymknięte oczy
i rozciągającemi się aż na silnie wyciągniętą skórę nosa, nie
miała ani śladu purpury warg, które białe, wązkie, postrzępione,
niknęły prawie w bladej masce.

Lecz już szyja, tracąc zżółkłe tony, rozpływała się w różowawo
lśniącej barwie piersi lekkiej, wiosennej, młodej -- mającej
w sobie doskonałą miękość pastelu.

Pod bielą batystu, różowa ta barwa ciemniała coraz dalej,
zagłębiała się, to znów tryumfalnie przechodziła w atłasową
białość na wypukłościach bioder.

To przeświecanie jutrzenkowej barwy przez delikatny deseń koronki,
miało w sobie czar dziwnie ponętny, niepewny, pełen tajemniczej
siły doskonałej piękności kobiecego ciała.

Jakby pod cienką warstwą śniegu, rozsypane liście blado różowej
kamelii, tak migotały szmaty ciała Minuśki w obramowaniu
delikatnego desenia cienkich walansyenek.

Lecz już -- coraz dalej się posuwając -- różowy ton bladł, siniał,
zieleniał, żółkł na kolanach dwoma plamami i do stóp się zsuwając,
w trupią barwę przechodził.

Jedynie jeszcze podeszwy jakąś dziwną anomalią różowiły się lekko,
trochę starte zbyt ciasnem obuwiem, zaznaczając się w przestrzeni
barwniej lekką kroplą krwi, roztartą zdaje się na ich powierzchni.

Cisza była dokoła.

Cisza wielkiego miasta, które huczy w oddali a przecież do mieszkań
ludzkich hukiem tym nie wpada, pozostawiając niemal grobowy spokój
tym -- którzy spokoju tego pragną.

Przez białe zasłony okien słaniała się blado-błękitna, równa
-- nieprzecięta niczem barwa zachodzącego nad dachami domów
wiosennego słońca.

Barwa ta -- wsuwając się do pokoju -- jak elektryczny blask
wykrawała kontury banalnych mebli, porozstawianych po kątach
mieszkania. Oryentalna tkani na mebli mieniła się jaskrawemi
plamami i żółtą pstrocizną frendzli. Duże, weneckie lustro --
pochylone nad sofą -- prezentowało się matowo szarym kwadratem, na
tle trywialnego ciemnego obicia kryjącego ściany. Po kątach, na
etażerkach wykrzywiały się japońskie lalki pod parasolami, które
roztaczały ciemno szafirowe lub czarne koła, prawie pod samemi
rogami trochę przybrudzonego sufitu.

Po środku, jak ptak nagle nieruchomy, krwawiła się czerwonością
szyb i stalowemi pokręconemi liniami obwodów wenecka latarnia,
okapana stearyną, bielącą się na matowej płaszczyźnie podstawy.

W jednym z kątów żółcił się duży makartowski bukiet, smutny,
przypruszony pyłem, z lasem aksamitnych szyszek, sterczących wśród
pęku traw połamanych.

Niefroterowana, trochę brudna podłoga, pokryta zniszczonym dywanem,
wystawała jasnemi plamami koło progów i okien, które krzywo
zagłębiając znaczyły się wystającemi z po za białych zasłon
blaszanemi rynienkami do zbierania rosy.

I w tej banalności zimnej, bazarowej, pretensyonalnej, wciśniętej
nagle w mieszczańską klatkę ciasnych, taniem obiciem oblepionych
ścian starej, żydowskiej kamienicy -- nie było nic z duszy kobiety
zamieszkującej te ściany.

Minuśka była ptakiem wędrownym i o klatkę nie dbała.

Przez uchylone drzwi dostrzedz można było nieposłane łóżko
-- rozkopane, rozrzucone, w nieładzie jeszcze nocnym, ciemniejące
pod stosem zrzuconych sukien i kołder.

Okno, przysłonięte szczelnie szafirową zasłoną, nadawało całemu
pokojowi pozór grobowej kaplicy.

Reszta tonęła w cieniu.

Tymczasem w saloniku błękitne światło okien zaczęło stopniowo
szarzeć i bielić, jakby przez matowe a brudne szkło przepuszczone.

Dwie białe takie smugi -- jak charty potworne przypadły do podłogi,
słały się po dywanie i ginęły w oddali, tuż pod stopami nieruchomie
siedzącego mężczyzny.

Końce palców u ręki Minuśki zwieszającej się z sofy, maczały się
w tej martwej jasności i zżółkłe paznogcie, pocentkowane białemi
plamkami, zdawały się być płatami tajemniczych nenufarów z tafli
stygnącej wody wyzierających.

Dziewczyna przymykała powieki i z przechyloną w tył głową zdawała
się tężyć w jakiemś odtrętwieniu.

Lecz młody mężczyzna szarpnął ją znów za ramię.

-- Zagwizdaj, Papuziu!

Dziewczyna westchnęła i cicho -- powoli, jakby płynąc z oddali,
rozległ się drżący menuet, gwizdany jakby dziobem papugi, niepewnie
w dal rzucającej nuty.

To Minuśka gwizdała, leżąc ciągle przechylona, nieruchoma
w obramowaniu swych czarnych włosów, które się z przepychem po
dywanie walały.

Mężczyzna, zmrużywszy oczy, w gwizd ten się wsłuchiwał z dziwnym
wyrazem koło ust obwisłych. Nareszcie rękę wyciągnął i zimnemi
palcami po oczach Minuśki przesunął.

-- Nie płaczesz? -- zapytał.

Ona gwizdać przestała, brwi marszcząc.

-- Cóż u dyabła, codzień nie mogę!

-- Postaraj się!...

       *       *       *       *       *

Poznał ją w Łodzi, w sali Selina, gdy złym akcentem francuzkim
śpiewała jakąś piosnkę.

W podrabianej tej francuzce odczuł odrazu łatwą i tanią zabawę
i gdy otulona płaszczykiem zeszła z estrady do pustej i białej od
gazu sali, zbliżył się, wiecznie nienasycony w tej pogoni za
kobietą, jakkolwiek oddawna już niedoświadczał nic w dotknięciu
nagich ramion, lub rozwianych włosów.

Przez nałóg, przez przyzwyczajenie szedł już teraz, zaczepiał,
wyciągał rękę, ciągle spragniony gorętszego wrażenia, czegoś, coby
nim targnęło, coby zamieranie w nim rozkoszy wstrzymało choćby na
krótką chwilę.

Minuśka nie zajęła go więcej od innych.

Była zepsutą, wesołą, pustą i trywialną.

Mówiła „psia krew”, biła się po biodrach, pokazywała żydom na
ulicach język i kłóciła się w restauracyi z kelnerami.

Nie różniła się niczem od innych kobiet i drażniła w nim
zamierającego trupa, lecz drażniła niemile, w bolesny, dokuczliwy
sposób.

Przez kilka dni, które bawił w Łodzi, widywał ją codziennie, coraz
więcej zniechęcony i pół senny.

Dziewczyna, sądząc że śmiechem i żartami zdoła rozchmurzyć to
znużone czoło, roztrząsała przed nim całą torbę swych dowcipów,
pozbieranych w chwilowych miłostkach, które prowadziła w swem
życiu.

Lecz on -- ciągle milczący, zimny, kanciasty, siedział przed nią,
wpatrzony w przestrzeń szklannemi oczyma trupa.

Chwilami ramionami wzruszał i mówił jedno tylko słowo:

-- Cicho!

Dziewczyna milkła, zdjęta nagłą jakąś trwogą przed tą ciszą
nakazaną jej w ciasnej przestrzeni zasłoniętej lożki, po za której
czerwonemi firankami widać było jasną przestrzeń sali i ciemny
otwór sceny.

Raz jeden ośmieliła się powiedzieć:

-- To głupie takie postępowanie!

I uzbrajając się w odwagę, dodała:

-- Funta kłaków niewarte!

On tymczasem patrzał na nią, skąpaną w jasnej powodzi gazu,
płonącego w stłuczonej bani, zawieszonej u sufitu lożki.

Klęczała przed nim na małej sofce obitej ciemną brokatelą,
i podniósłszy obnażone ręce, wiązała swe czarne włosy długą
białą wstążką.

Była dnia tego ubrana już do pantominy, mającej kończyć
przedstawienie, a w której grać miała rolę panny młodej.

Długa, biała muślinowa suknia natykana kwieciem pomarańczowem
dawała jej pozór umarłej dziewicy, którą lada chwila złożą na
śmiertelnej pościeli. Twarz jeszcze nieubielona, żółta była
i martwa w tej białej koronek powodzi.

Opierała się biodrem o stół nakryty białym obrusem, na którym
walały się resztki kanapek i kieliszki koniaku.

Związała włosy i powoli, z pewnym leniwym wdziękiem na poduszki
sofy upadła.

-- Funta kłaków niewarte! -- powtórzyła przez zaciśnięte zęby.

Z po za uchylającej się firanki dolatywał przenikliwy głos
dziewczyny, śpiewającej na scenie drżącym sopranem:

/#
     „Demande aux lys, s'ils aiment la rosée”.
#/

On ciągle patrzył na nią, dziwiąc się i zazdroszcząc tej żywotnej
sile, która kazała jej poruszać się, śmiać, denerwować i wyrzucać
z siebie całą kaskadę słów i chęci.

Wiecznie i ciągle od pewnego czasu obserwował tak wszystkich, sam
ciągle bezsilny, pełen przewidzeń, halucynacyj, widząc koniec
wszystkiego, nie mogąc zbudzić się z odrętwienia zmysłów, w jakie
popadał z dniem każdym.

Ogarniał go smutek bezdenny, z którego sobie sprawy zdać nie umiał,
szukając w złem trawieniu przyczyny głównej tej zmiany, podniecając
się fizycznie i moralnie, pragnąc rozpaczliwie wyjścia z tej
nicości, w którą powoli zapadał.

Spełniał automatycznie funkcye swego urzędowania w jednem
z towarzystw kredytowych, lecz nocami, wybladły i z gałką swej laski
przy ustach, zjawiał się jak mara blada i milcząca, z niemą skargą
na swój zgon duchowy, w zadymionych lokalach restauracyjnych,
w ochrypłych salach koncertowych, w zaułkach nocnej rozpusty --
goniąc coś ciągle w milczenia szukając, trawiąc się, stygnąc od
wnętrza.

Bezwiednie lgnął do kobiet, jakby w nich szukając odrodzenia, lecz
-- te, do których miał przystęp łatwy i z góry zapewniony --
wstrząsały nim swym śmiechem, banalną pieszczotą i coraz
ciemniejsze koło tworzyły dokoła jego osoby.

Od czasu do czasu, opowiadały mu historyę swego życia, zaczynającą
się niezmiennie od tych słów:

„Nie miałam jeszcze piętnastu lat i byłam zupełnie głupia, a tu..

Słuchał chwilę, sądząc że coś się tam przewinie, co mu rysę w jego
lodowej powłoce uczyni -- lecz prędko myśl w inną stronę odwracał.

Zawsze to samo!

Jedna historya w milionowem wydaniu!

Minuśka przecież nie opowiedziała mu swej „historyi”.

Była banalną, trywialną jak inne -- mówiła mu „mój kiziu” --
i jadła rybę nożem, ale „historyi” swej nie opowiedziała do tej
chwili.

Nie opowiedziała i nie opowie -- bo, oto on wyjeżdża jutro i ma jej
właśnie to powiedzieć za chwilę, skoro tylko tamta z po za zasłony
śpiewać przestanie.

Doszedł już do tego stopnia osłabienia i rozdrażnienia, że nie lubi
i nie umie mówić, gdy kto śpiewa.

Tymczasem Minuśka nalewa sobie kieliszek koniaku.

-- Wiecznie pan jesteś smutny jak sum -- mówi, pijąc fałszowaną
ohydę powoli, jakby z rozkoszą -- dobrze że masz na smucenie się,
to jeszcze pół szczęścia!

Odstawia kieliszek i znów wciska się w poduszki sofki.

-- Może to i taka moda być na smutno -- ciągnie dalej, rurkując
falbanki sukni na palcach -- znałam jednego pana od wyścigów,
także się tak wiecznie gryzł i dręczył. Podobno coś kiedyś tam
komuś ukradł, to go jadło!..

Roześmiała się głośno i zastanowiła chwilkę.

-- No, to już było przez sumienie. Prawda? Ale pan? Co ci to
brak!... Mój Boże! Żeby to mnie panem być! czybym ja kiedy się
zasępiła, co?

Po za zasłoną śpiewaczka umilkła i z sali dolatywał szmer
pomieszanych głosów, odsuwanie krzeseł i szczęk kufli rozstawionych
na stołach.

-- Masz pan co jeść, gdzie mieszkać, masz pewnie rodzinę, ojca,
matkę a może i żonę -- a takiś pan skwaszony ciągle. Nie powiem,
żeby to ja, co to jak ten psiak bez gniazda po świecie się tyram
i już z rozpaczy do francuzów przystałam i oto się Falfandierowej
wysługuję. Psia krew! dobrze że mnie trochę po francuzku nauczyli,
to i co zarobię na to marne życie... oj! marne!

Znów po kieliszek sięgnęła, z butelki nalała, wypiła.

W pół drogi ręka jej w fałdy sukni opadła.

Była już na wpół pijaną.

-- Psia krew! -- powtórzyła raz jeszcze i głowę w tył przechyliła.

Ktoś drzwi w sali otworzył.

Gaz w kuli zaczął migotać, chyląc się na obie strony.

Rozpaczliwy jakiś smutek wypełnił małą przestrzeń lożki, jakaś
grobowa pustka, pomimo tłumu poruszającego się po za firanką.

Mężczyzna w swej automatycznej sztywności zastygły, siedział
nieporuszony w kącie sofy, zdając się wydzielać z siebie ten chłód
trupi i mrozić nim ożywioną jeszcze niedawno dziewczynę.

Teraz było już ich dwoje smutnych, niemających dachu po nad duszą.

I Minuśka czerniała, żółkła, pozbywając się swej maski sztucznego
uśmiechu, odsłaniając nagle swój szkielet już pruchniejący
nieszczęśliwej, walczącej z życiem istoty.

Leżała nieruchoma, z rękami obwisłemi, z ustami opuszczonemi
w kącikach bolesnym skrzywieniem. Nagle wargi ściągnęła nerwowym
skurczem i lekko, cicho gwizdać zaczęła.

Był to gawot popularny, łatwy do pochwycenia i ciągnący się cicho
jak srebrna nitka pajęcza.

W rozkołysaniu się gazu, gwizd ten leciuchny motał się
z przejrzystością dokładną, wznosił się, opadał i znów
rozpoczynał.

Nagle umilkł, rozpływając się w urywanej nutce. Chwileczkę
trwało milczenie.

Przerwał je ochrypły nieco głos Minuśki:

-- Pan wiesz, ja miałam dziecko!

Mężczyzna nie drgnął nawet, nie odpowiedział ani słowa.

Przygasłe oczy skierował jednak na leżącą kobietę, bo czuł że
ma w niej trochę odbicia swego smutku, swego zniechęcenia.

Widział, że się nie krzywi uśmiechem.

Oddychał.

-- Miałam dziecko! a jakże! jak anioła taką dziewczynkę! Żebyś ją
pan był widział no -- co to opowiadać! Królewna! Włosy czarne, oczy
szafirowe -- buzia maluchna. A mądra, a ucieszna. W dziesięcioro
się krajałam, aby jej nic nie brakło! Pan nie ma dzieci?

Nie było odpowiedzi.

-- Nie ma pan? Dobrze pan robi. Dzieci to wielka radość, ale co też
to za smutek! Serce ledwo nie trzaśnie jak to ginie! Psia krew...
co to za urządzenie na świecie!... Miała na imię Maryśka! Ja ją
nazywałam Marychna. To ładnie, prawda? Mówiła już, chodziła, łydki
miała grube, tak że ją tylko w skarpetki ubierać można było! I co
pan powie! W trzy dni -- ani się obejrzałam, już było po niej!
słyszy pan!... po niej!...

Oboje siedzieli ciągle nieruchomo w obu kątach sofy, ona
przechylona, z twarzą ginącą w tem skróceniu. Tylko podbródek drgał
jej nerwowo, jak u kobiet blizkich płaczu.

-- Nazywała mnie... Papuzią. A to ztąd widzi pan poszło: Posłyszała
kiedyś pod balkonem na ulicy gwiżdżącą papugę. Odejść nie chciała.
Wzięłam ją na ręce i gwizdałam jej w uszko przez całą drogę.
Później... ciągle prosiła -- gwizdaj, Papuziu! ja gwizdałam! Ach
Boże!... ja gwizdałam!

Porwała się nagle, jakby ocucona.

-- Ja pana nudzę, co? Pan i tak smutny!

Lecz on rękę wyciągnął.

Jakiś cień uśmiechu przewinął się nawet koło jego warg pobladłych.

Od tej nagle otwierającej się przed nim rany macierzyństwa,
w rozpustnem otoczeniu zamkniętej lożki tingel-tanglu, płynęło ku
niemu powolne uspokojenie i łagodne uczucie ledwo dostrzegalnego
ciepła.

-- Bo to widzi pan, mężczyźni nie lubią skoro się im o takich
rzeczach mówi. Tylko pan jakiś inny od wszystkich. Może to pana
i bawi.

Westchnęła, znów głowę przechyliła na poręcz sofki i oczy
zmrużyła.

-- Widzi pan, to było dziecko takie... no, pan wie! ot takie, bez
ojca. Więc to się chowało nie u mnie, ale ja zawsze co dnia
przybiegałam, na ręce schwyciłam, wycałowałam gdzie mogłam. Jak już
nic jej przynieść nie miałam, to choć pogwizdać przyszłam, a mała
się już od progu rwała i piszczała: „gwizdaj, Papuziu! gwizdaj!...”
Było to uciechy! Cholera muzykalna była! W dziadka się wdała!...

Urwała, jakby przerażona zdradzeniem cienia tajemnic swego
pochodzenia.

-- No, i kiedy przyszła ta ciężka godzina, że ją śmiertelna choroba
schwyciła -- ja po doktorów z gołą głową latałam po nocy,
w aptekach dzwonki urywałam. Raz mnie stójkowy mało do cyrkułu nie
zwlókł... Co pan chce! Dla dziecka to się w ogień skoczy! Nie
pomogło! Chudła, sztywniała -- i już tylko na rękach nosić ją
trzeba było dniem i nocą. Ja też nosiłam i jeszcze tylko to
gwizdanie mogło ją uspokoić na trochę, na krótko! I ja też
gwizdałam! Łzy mi jak groch leciały!... ale nosiłam i gwizdałam!

Umilkła, i z pod przysłoniętych rzęs zamigotały nagle dwie lśniące
krople łez, poczem z pochylonej w tył głowy spływały po skroniach,
mocząc silnie pęki fryzowanej grzywy.

-- I wiesz pan co? Umarła mi na rękach wtedy, kiedy chodziłam z nią
po pokoju i gwizdałam jej cichutko, cichuteńko -- prawie w samo
uszko. Późno było, świeca się dopalała, w kącie chrapała kobieta,
u której się ona chowała. Ja chodziłam boso, żeby nie wstrząsać
rękami, gwiżdżę -- ona oddycha, raz drugi oczki otworzyła -- sina
obrączka naokoło ust się rysuje. Jezus Marya! myślę sobie,
dziecko!... gwiżdżę wciąż -- ona już nie oddycha, ja głowę
tracę... i ludzie mnie znaleźli z dzieckiem na ręku ciągle po
pokoju chodzącą. Podobno nawet jeszcze gwizdałam!... Co pan
chcesz!... Dostałam bzika. Niemiałam nic mego... ją jedną!...
Oprzytomniałam później i czasem, kiedy sama jestem, mówię sobie:
zagwizdaj, Papuziu!... gwiżdżę!... i płaczę!

Rozpuszczoną masą włosów otarła strumień łez płynący jej z oczów.

-- Przepraszam pana -- wykrztusiła wśród łkań -- ja zaraz przestanę
beczyć, to już... taki cholerny narów... ja zaraz będę...
wesoła!...

Lecz on -- zbliżył się ku niej teraz i wyciągając ręce przyciągnął
ją ku sobie.

W gieście tym nie było śladu współczucia dla jej cierpienia, był
tylko jakiś sybarytyzm dziwny, rozsmakowanie się w gorącości łez
i w spazmatycznym skurczu wstrząsającym piersi kobiety.

Melancholiczne zwierzę zbudziło się w nim i brutalnie, bezczelnie
domagało się praw swoich.

Sentymentalny samiec wyciągnął trupią rękę i na ranie serca
kobiety-matki położył.

Obwisła warga zadrgała mu rozkosznie.

Oczy pokryła biała, wilgotna mgła.

       *       *       *       *       *

I od tej chwili żyli razem, we dwoje -- schowani w kącie oddalonej
ulicy, w mieszkaniu, które on urządził z banalnym komfortem
biurowego parweniusza. Wszystko naokoło nich było martwe, trupie,
wystygłe.

Dziewczyna z początku rwała się jeszcze do życia, walcząc
z resztkami temperamentu.

Wprędce jednak ciało zniszczone latami przymusowej rozpusty
-- zapragnęło grobowego spoczynku.

Za ciałem poszedł duch.

Minuśka zamierała wśród strzyżonej tkaniny mebli i zakurzonych
parasoli, włócząc po otomanie swe bezsilne członki anemicznej
kobiety.

On -- tryumfował, kąpiąc się teraz w tej cmentarnej atmosferze,
którą włóczył w fałdach swej kurtki, ciągle milczący, ponury,
ziejący niczem nieusprawiedliwioną rozpaczą, zwłaszcza w chwilach
wiosennego rozkwitu.

Czasem tylko dziewczyna wyrzuciła jeszcze z siebie „psia krew”
-- zebrane z ust towarzyszek łatwej zabawy i ciężkiej pracy,
i słowo to jak uderzenie szpicruty przecinało powietrze.

Lecz on, nie ruszając się z miejsca, przez zaciśnięte usta szeptał:

-- Cicho!...

Kobieta milkła i siedzieli tak oboje w milczeniu, w rozpaczliwej
melancholii dwojga zamierających organizmów, skutych ze sobą --
ona, rozpamiętywając swą przeszłość, on -- pławiąc się
w lubieżności smutku i o trumny potrącającego wspomnienia.

I gdy jasno błękitne światło od okien płynące z szarego tonu
zmieniało się w złoto-rudy blask wycinający kontury mebli a coraz
dalej ku głębi pokoju rozpływało się w czarniawo-szafirowym cieniu
-- on pochylał się nad martwiejącą w trupiej pozie dziewczyną.

-- Zagwizdaj, Papuziu!...

Ona gwizdała, z początku niechętnie, potem coraz więcej zatapiając
się w cichej nutce melodyi.

Trup dziecka wyschły, zżółkły, biedny -- zjawiał się przed nią
w przepotędze swego nieprawego pochodzenia, wspaniały bezimiennością
swoją, doskonały w zrodzeniu z miłosnego tchnienia. Trup ten
zimniał, sztywniał -- tuż przy jej piersi -- przy jej łonie, które
go stworzyło i gniótł jej ciało strasznym ciężarem nieżyjącego
potwora.

I wtedy cała fala łez lała się z czarnych oczów kobiety i po
przechylonej w tył głowie ku masie pokręconej grzywy spływała.

Tymczasem mężczyzna trupie swe palce w kaskadzie tych łez maczał
i leniwym głosem sentymentalnie powtarzał:

-- Zagwizdaj, Papuziu!...



XI.

=Bydlę.=


Zaturkotało i na drodze od miasta wiodącej podniósł się tuman
kurzu.

Niewielki koczyk zielony, ciągniony przez czwórkę w poręcz
sprzężonych koni, stuknął silnie o belkę, położoną na poprzek, tuż
przed chatą Hieronima i ku bramie dworskiej podążał.

Na koźle, w szaraczkowy surdut ubrany stangret i lokaj w długim
czarnym anglezie, zetknęli się gwałtownie ramionami, zaklęli i do
równowagi wrócili.

Z koczyka tymczasem, na obie strony, jak drogowskazy, sterczały dwa
olbrzymie cybuchy, ciemne, z fajkami wypchanemi silnie tytoniem.

Pan hrabia i pani hrabina palili w milczeniu, rzucając w jasność
liliową wołyńskiej przestrzeni całe kłęby białego dymu.

Pudełko z tytoniem stało na przedniem siedzeniu.

Pani hrabina miała żółty płaszczyk i twarz lśniącą od nadużycia
gliceryny.

Pan hrabia miał prześliczne turkusowe oczy, wprawione w pożółkłą
maskę zgryzionego wątrobiarza.

Koczyk stanął przed bramą.

Lokaj zlazł powoli i za wrota pociągnął, pasące się obok stado gęsi
uciekło z przerażającym wrzaskiem.

Koczyk próg bramy przestąpił, wstrząsając woźnicą, pudłem, panią
hrabiną, panem hrabią i obydwoma cybuchami.

Gęsi, ciągle drąc się, leciały wśród masy traw, łopocząc
skrzydłami, i hen aż pod tajemnicze gąszcze ożyn się dostawszy,
przypadły do ziemi, zdyszane i srodze zmęczone. Lecz już na ganku
dworu powstał ruch i w kredensie Janek czytający „Resurecturi”
w „Tygodniku ilustrowanym”, otarł nos w znaczący sposób.

-- Czort dyabła niesie! -- wyrzekł półgłosem.

Z nad tapczana surdut zdjął, poślinił welwetowy kołnierz, na którym
łupież silnie przylgnął, surdut nadział i powłócząc nogami na ganek
podążył.

Już pani sędzina pędziła od strony garderoby, pokrzykując cienko:

-- Z Hati! hrabstwo z Hati!

I szybko odwróciła się do Janka, który melancholijnie z pod
spadającej hyry na swą panią spoglądał.

-- A ty mi się nie upij, bo jak Boga kocham, tak już z tobą koniec
zrobię! Słyszysz?

Janek brwi zmarszczył i za poły surduta obydwoma rękami się
schwycił.

-- Słyszę, jaśnie pani! -- odparł.

Koczyk z głuchym szumem już przed ganek zajechał.

Sędzina wpadła we drzwi prowadzące do głębi dworku, a Janek ze
specyalnym giestem ze stopni ganku schodząc, drzwi wchodowe
hrabstwu ukazywał.

-- Państwo w domu? -- zapytał hrabia.

-- Jaśnie państwo są! -- odpowiedział lokaj.

Cybuchy i tytoń na rękach lokaja wędrowały już w głąb domu.

-- A uważaj, kanalio, abyś cybucha nie przetrącił! -- dodał
w formie uwagi hrabia.

       *       *       *       *       *

Nie, to było nad jego siły!

Musi pójść do karczmy.

Chodzi, chodzi naokoło stołu, pociąga obrus, karbuje sól
w solniczkach, ustawia garnuszeczki ze śmietanką. Na środku piramida
z poziomek krwawi się plamą purpury wśród zielonych liści. Po obu
stronach na złoconych, porcelanowych koszyczkach rudym tonem znaczą
się świeże obwarzanki, cukier miałki piętrzy się piramidką prawie
skrzącą w promieniach zachodzącego słońca.

Po przez okno na wpół otwarte płynie cała taka struga ognista,
przecięta smukłością topoli, sterczących dokoła dworu.

Jeszcze bydło z pola nie wraca.

Nie słychać kołatek, ani hukania pastuchów po za wodą, hen po za
stawem.

Janek ręce po napoleońsku na piersiach założył i stanął koło okna.

Włożył liliowy atłasowy krawat i włosy jasno blond, w których
srebrne nici się bielą, olejkiem zlał i z czoła odgarnął.

Czeka, aż kucharz kurczęta z przypadłej opodal dwora kuchenki do
kredensu przyniesie.

Wtedy samowar syczący w kredensie do jadalni wniesie, na stolika
obok ustawi -- otworzy drzwi do salonu i zaanonsuje niskim głosem:

-- Podano do stołu!

Tymczasem przecież coś go we wnętrzu ssie jak wąż a ślin w ustach
pełno.

Janek wie dobrze, co to znaczy...

Czczo mu; do karczmy go ciągnie.

A jest ona tam po drugiej stronie stawu, ta karczma cała czarna,
mimo czerwonej jasności słońca.

Janek drogę tę od lat trzydziestu zna.

Zmienił ją tylko od chwili ożenienia. Trzeba bowiem było ze dworu
do karczmy właśnie koło chaty iść, chaty, którą mu jaśnie pani
dała, kiedy Warkę z garderoby wziął i z „werczem” do dworu
przyszedł.

Pani chatę i Warkę dała, ale Warka darła się o wódkę z Jankiem
i zaraz na próg chaty wypadała, za poły surduta chwytała i zawodziła
het jak suka, gdy jej szczenię odbierają.

Wiedziała Warka, że jaśnie pani ma tego pijaństwa Jankowego dosyć
i lada chwila go z kredensu wygna precz.

Tembardziej, że Janek nie pił całe miesiące i tylko gdy gość się
zjawił, wnet do karczmy pędził i za siwuchę chwytał.

A przecież trzydzieści lat już w Horodyszczu przetrwał, służąc
wiernie, nieposzlakowanie uczciwy, pełen arystokratycznych
przesądów, właściwych wołyńskiemu chłopu, cerując dywany
i szlafroki pana sędziego -- obijając sofy w buduarze panny sędzianki
-- obszywając gościnne kołdry na trawie dziedzińca -- kolekcyonując
„Tygodnik ilustrowany”, bijąc Warkę i najstarszą córkę Paraskę,
tyranizując chłopaków kredensowych i leżąc bez pamięci, od czasu do
czasu w krzakach berberysu, które bukietem blaszanych liści
i delikatnych jagód wznosiły się na środku dziedzińca.

Pani sędzina nazywała go wtedy „bydlę”. Była to nazwa mniej
wykwintna niż dosadna.

Pani sędzina jednak była córką ekonoma. Ztąd miała dużo poczuć
arystokratycznych wrodzonych...

Lokaj -- a zwłaszcza pijany lokaj, był dla niej bydlęciem!

Hrabia mówił na swoją służbę: „kanalia”.

Pani sędzina mówiła: „bydlę”.

Pani sędzina nie lubiła chłopów i nie wdawała się z nimi w bliższe
stosunki. Tolerowała tylko chłopki, gdy jej przynosiły kury, albo
jaja, związane w szmaty.

Pan sędzia ciągnął namiętnie starkę rano i wieczorem a czasem
i w nocy.

Pani sędzina znajdowała to naturalnem.

Co innego było z pijaństwem Janka!...

Co wolno panu -- niewolno bydlęciu...

Pani sędzina mówiąc o pijaństwie męża, mówiła „słabość mego
męża”.

Pijaństwo Janka było zbrodnią, nie chorobą.

Lokaj nie mógł być chory!

Organizm jego nie mógł żądać alkoholu.

Janek pijany -- był bydlęciem.

Pan sędzia pijany -- był... słabym!

Przekonanie to wpoiła pani sędzina w Warkę.

Dlatego teraz Janek miał schowane w oczerecie czółno i drąg i po
przez staw się do karczmy Szmula dobijał.

Kiedy bowiem szedł przez wieś -- a Warka broń Boże „cupała”
w ogrodzie, za chruściakiem przy burakach, albo tytoniu, to porywała
się z wrzaskiem aż jej medaliki po piersiach dzwoniły.

-- A doloć moja, dolo zatracona!... Krzyczała przez płot przełażąc,
rozdzierając spódnicę, zapaskę, z „dolami” najeżonemi dokoła
twarzy jak faworyty pana sędziego.

I był to lament tak wielki, że wszystkie baby, jakie były w chacie,
wypadały na drogę z koszulami zawiniętemi po kolana, z zapaskami
ubielonemi mąką, ta od łatania świty, ta od przewijania dziecka.
Wszystkie otaczały Janka i Warkę -- łamały ręce, kiwały głowami
-- a dokoła podskakiwały dzieci w zgrzebnych koszulach, czasem
zupełnie nagie z masą jasnych włosów na szpiczastych głowach,
i kwiczały prosięta zbiegłe ze źle domkniętych chlewików...

Teraz -- Janek potrafił już unikać tej gorącej łaźni. Wprost do
stawu szedł, w czółno wskakiwał i wodę pruł aż szumiało. Potem do
drugiego brzegu, gdy się dobił to już do Szmula było tylko
kilkadziesiąt kroków -- i łatwo było się dobrać. Wracał jednak
wolniej, nawpół przytomny -- potrzebując mało do zupełnego upojenia,
roztrojony zupełnie nerwowo -- mając dziwną naturę wtłoczoną
w smutne ciało dworskiego służalca, z fantazyą przepełnioną wizyami
powieści i artykułów, których nie rozumiał setnej części,
z tęsknotą straszną, wrodzoną wołyniakom, z tą tęsknotą, co serce
z piersi wyrywa za czemś, czego określić na razie niepodobna, co szum
sosen, zapach poziomek, krzyk spłoszonej gęsi, skrzyp wrót nagle
budzi i potem jak druga dusza w ciele pokutuje, rwie, szarpie, nęka
o zachodzie słońca i życia...

Bydlę miało to wszystko w sobie, to wycie rozpaczliwe w pustkę,
która się powiększa z dniem każdym. Jak duch pokutujący, jak trup,
któremu nie dano mogiły i domowinki uskąpiono -- tak błąkał się
Janek od karczmy do dworu z „Tygodnikiem” sterczącym brudną bielą
druku z obciągniętej kieszeni surduta. Włosy mu posiwiały, twarz
o delikatnych rysach nerwowego blondyna nabrzękła, oczy zmalały
i z jasno błękitnych zrobiły się żółte. Plecy wygięły się
w kabłąk, ręce jedne pozostały nerwowe, silne, suche, jakby
cała siła woli lokaja skoncentrowała się w tych rękach, w których
była potęga jego pracy. Gdy z krzaków berberysu podnosił się po
peryodzie pijaństwa -- zaciskał silnie pięści, jakby probując,
czy cała wola pozostała w nim jeszcze, czy nie spływa razem
z umysłem w ten cień niepochwytny, który go otoczył i do karczmy
iść kazał.

I -- z pięściami jeszcze zaciśniętemi szedł prosto do kredensu, do
swego tapczana, na którym wylegiwał się w czasie jego nieobecności
Józiek.

-- Won bydlę! -- mówił, chwytając chłopca za kołnierz, -- „won! pan
wrócił!”

..................................................................

Kucharz nie dawał znaku życia i tylko z kuchenki dobywał się wązki
pasek dymu, który się aż nad drzewa owocowe wznosił.

Janek na lipę przed oknami patrzał, i przypominał sobie, którego to
było roku, gdy piorun w nią uderzył.

Pan sędzia wtedy do Żytomierza na wybory pojechał.

Ale który to był rok, za nic przypomnieć sobie nie może.

Nagle zakołatało na drodze.

Ha! ha! a! a!...

Bydło wraca do obór, pastuchy do chat.

Nie widać ich z okna, tylko duża smuga po za stawem się ściele,
biała, jak wielki kłęb nagle powstającej pary.

I razem z tym jękiem chłopców goniących bydło, jakaś nieokreślona
tęsknota spada na całą wieś.

Słońce nie świeci jaskrawo.

Żółte i jakby gasnące, zapada coraz niżej.

Coś się nad ziemią snuje, coś, jakby widma z grobów wstające,
szepczące tajemnicę mogił, trupich czaszek rozhowory.

Janek określić tego nie umie, rwie się w nim tylko coś i w przepaść
dąży.

Obejrzał się jeszcze raz ku kuchni.

Niewidzi nikogo.

Zanim kurczęta podadzą, on przez staw przepłynie i powróci.

Wypije tylko jeden kieliszek, jeden tylko, aby lepiej służyć do
stołu...

Czuje bowiem, że jest cały z waty i na nogach się nie utrzyma.

Wyskoczył przez okno, wpadł w grządkę nasturcyj, zaklął i jak zając
po przez trawniki pomykać zaczął.

Do stawu dopadł, do oczeretu, w którym drzemało płaskie, z trochą
lśniącej wody na dnie -- czółno.

W czółno wskoczył, za drąg porwał, splunął w garść i od brzegu
się odepchnął.

W tej chwili ciemny pas, jakby od żałobnego całunu na wodę padł.

Janek w pas ten wpłynął i nawet białe smugi, które zwykle czółno
po sobie zostawia, krepy tej rozjaśnić nie mogły.

Od strony wsi kołatały wciąż drewniane dzwonki i wlokło się
jękliwe zawodzenie.

Ha!... a! a!...

Janek w głosy te wsłuchiwał się i czuł, że pod dworskim surdutem,
z którego numer „Tygodnika” wystawał, w piersi rwały mu się całe
przepaście ech na dźwięk tych chłopskich nut.

Ha!... a! a!...

W tej samej chwili, z kuchenki Józik z półmiskiem kurcząt wypadł
i ku dworowi dążył.

Idąc, mimowoli dziecinnym głosikiem powtarzał:

Ha!... a! a!...

Bose zastępy ku sobie się rwały, ręce łączyły w tęsknocie
nieokreślonej, co ku nim z pod ziemi płynęła.

       *       *       *       *       *

Gdy Janek wreszcie z krzaków berberysu powstał i do kredensu się
powlókł, zastał tam, oprócz Józika, jakiegoś młokosa ubranego
w szary surdut, bez wąsów -- i z miną wyćwiczonego złodzieja,
nastawiającego samowar.

Janek do intruza podszedł i ręce wyciągnął.

-- Czego to pan się do samowara miesza? -- zapytał zaspanym
i powolnym głosem.

Lecz nowy lokaj zmierzył go od stóp do głów.

-- Jaśnie pani kazała nastawić samowar! -- wyrzekł i znów za stary
but z cholewą schwyciwszy, koło samowara się krzątać zaczął.

Janek odsunął się w kąt i na swym tapczanie przysiadł. Powoli
jednak ręce jego namacały inną derkę, nie jego własną. Pochylił
się i w ukośnym promieniu, idącym z okna, które lipy zaciemniały
zupełnie -- dostrzegł całą obcą pościel na swem łóżku. Poduszka
była z irchy, druga gumowa, wypchana powietrzem, widocznie
skradziona, lub otrzymana w prezencie. Tylko nad tapczanem
rozkładał się jeszcze szmat gobelinu, na którym widać było
zczerniałe, jak nogi topielca, nogi jakiegoś mitologicznego
bohatera i plamę kobiecej, purpurowej sukni.

Za obrębem gobelinu zatknięty obrazek wycięty z „Tygodnika”, kilka
palm, fotografia pana sędziego, stara strzelba, profitka z różowych
paciorek, służąca za pantofelek do zegarka -- wszystko jeszcze było
na swojem miejscu, nieruszone i jakby uszanowane.

Janek podniósł się i do okna podszedł.

Tam był zawsze szuwaks i szczotki do butów, ustawione we framudze
razem z kałamarzem i gęsiemi piórami, które Janek dla pana sędziego
temperował.

Pióra znikły, kałamarz także, pomimo tego, że lat dwadzieścia stały
na tem miejscu.

Janka ogarnęło złe przeczucie. Powoli z podełba spojrzał na
młokosa, który samowar już z ziemi podniósł i do pokoju podać się
gotował.

Janek kilka kroków postąpił.

-- Ja zaniosę!

-- Nie trza -- wyrzekł ten drugi, nogą drzwi otwierając.

Janek pozostał na środku kredensu, w którym zaczynał zapadać powoli
zmrok, przez abażur lipowych gałęzi koło okien rozpostartych.

Nagle, w bocznych drzwiach ukazała się pani sędzina.

Miała usta silnie zaciśnięte i oczy zmrużone.

-- Niech Janek zabiera swoje rzeczy i idzie precz, zaraz... od
dzisiaj!... Jaśnie pan za dwa dni wróci, to się z Jankiem obliczy!
Trzeba się mi dzisiaj wynosić, mam już dosyć pijaków w kredensie!

Ręką tłustą i żółtą drzwi ukazywała.

Ręka ta w ciemności kredensu majaczyła przed Jankiem, jak plama
jasna, obwiedziona dokoła błękitną obwódką.

-- Jaśnie pani!... -- wybełkotał wreszcie -- ja... ostatni raz!...

-- Ta, ta, ta!... przerwała sędzina -- już mam dosyć trzydzieści
lat takich skandali!... Janek niech się wynosi, bo wyrzucić każę!

Janek się wyprostował.

-- Jaśnie pani wyrzucać niema potrzeby. Ja sam pójdę, choć
trzydzieści lat wierniem przy służbie warował!

Sędzina parsknęła śmiechem.

-- Bo to psi wasz obowiązek! Za pensyę i ordynaryę jeszcze, każdy
wierny będzie.

Janek drżał cały, włosy mu na czoło spadły. Cofnął się w cień
kredensu i milczał chwilę, wreszcie, jakby chcąc upokorzyć
sędzinę:

-- W konduktory pójdę!... -- wyrzekł zdławionym głosem.

Sędzina ku drzwiom zmierzała.

-- Z Panem Bogiem! Właśnie tam na pijaków czekają! A wynosić mi się
dziś jeszcze!... won!... won!...

Wyszła.

Janek pozostał sam.

Obejrzał się dokoła i nagle uczuł w sercu ból straszny.

Trzydzieści lat przeżył w tych ciemnych ścianach kredensu, w którym
zapach razowego chleba miesza się z wonią stygnących na półmiskach
tłuszczów. W ciemnicy tej przeszedł życie całe, waląc się w nocy na
tapczan, jak kłoda, smutny, wiecznie znękany, zniechęcony do życia,
a mimo to bałwochwalczo do tych miejsc przywiązany.

Chata, w której mieszkała jego żona, nie była mu domem, chodził tam
w gościnę, w chwilach wolnych, nie pamiętając i nie wiedząc nawet,
jakie imiona miały jego dzieci.

Od grzebania się w ziemi i mieszkania w izbie z uklepaną z gliny
podłogą odwykł i tylko w kredensie żyć już mógł, w _tym_ kredensie,
pomiędzy szafą z ubraniami pana sędziego i kantorkiem, w którym
chował roczniki „Tygodnika ilustrowanego”. Dziś mu każą iść
precz, nie pamiętając, że on, Janek, ma religię ścian, wspomnień
i sprzętów, że on się tu przekołatał całe lata, całe noce, całe
jesienne wieczory obrębiając ścierki, wsłuchany w tony fortepianu,
na którym uczyła się panna sędzianka i który dzwonił jak szklanna
kołatka z po za stawu w smudze białej płynąca...

Kazano mu iść „won” a przecież tam, przez ścianę, jest szafa,
w której jest _jego_ porcelana, _jego_ srebro, _jego_ szkło.

Trzydzieści lat myje, ociera, czyści tę całą zastawę... to więc
wszystko mu poprostu w duszę wrosło i on tego z siebie wyrwać nie
może! nie może!...

A piece? Te wielkie piece wszystkie schodzące się w jednej wielkiej
izbie, w którą szedł wczesnym zimowym rankiem, za Józikiem,
niosącym całe naręcze polan grubych, jak ludzkie nogi. On, Janek,
niósł świecę. Stearyna kapała mu po rękach, a on przez trzydzieści
lat nie oprawił nigdy świecy w lichtarz. Miał takich przyzwyczajeń
mnóstwo, teraz wszystkie jak mary otoczyły go i za gardło chwytały.

Nawet ta pani sędzina, która wygnała go tak bezlitośnie, nawet ten
pan sędzia, który nieraz uderzył go w kark i „wysobaczył” po
swojemu, nawet ta panna sędzianka, zatykająca nos, gdy przechodziła
przez kredens, wszyscy oni byli mu teraz drodzy w chwili utraty.

Kochał ich przywiązaniem psa, który niedość, że dobytku pana
strzeże, jeszcze pana tego kocha i po rękach liże.

Powiedział pani -- „pójdę w konduktory”, ale teraz, w tej chwili,
myśleć o tem nie mógł. Dławił się własną żałością.

Nerwy tego chłopa zalkoholizowanego tańczyły piekielną sarabandę
bezsilnej rozpaczy.

Gdyby mógł się rozpłakać, byłoby ma lżej. Lecz nie, łzy go piekły,
były w nim całym, rwały ma serce, paliły powieki, płynąć jednak nie
chciały.

Bydlę... cierpiało.

..................................................................

Po chwili przecież Janek ocknął się, zbliżył się do tapczanu
i szalonym ruchem zdarł ze ściany gobelin. Profitka, fotografie
upadły na ziemię. On schylił się, podniósł je, wetknął za pazuchę,
potem -- podszedł do kantorka, wyjął całą masę gazet i w gobelin
zawinął. Czynił to machinalnie, gryząc wargi. Zwrócił się po
ubranie, które wisiało na gwoździach wbitych w ścianę, lecz machnął
ręką i tylko tłomok z gazetami pod pachę wziął, czapkę na głowę
nasadził.

Wreszcie z kredensu wyszedł.

Przeszedł pod lipami i wydostał się na trawniki. Słońce znów
zachodziło całe krwawe, na wiatr się znacząc. Staw w ciszy
i obramowaniu oczeretu drzemał a nad jego brzegiem, na pagórku,
brzoza, dziwaczna i pokręcona, długie gałęzie w wodzie rozpaczliwie
moczyła.

Janek machinalnie do stawu się skierował i, czółno odszukawszy,
gobelin z książkami na dno czółna cisnął. Poczem sam w łódź wlazł
i drąg schwycił. Zdawało mu się, że idzie gdzieś w daleką drogę
a ten drugi brzeg nigdy nie trąci o drzewo czółna. Drżącemi rękami
drąg pchnął i na staw wypłynął...

Cisza była dokoła prawie kościelna.

Janek szmer wody tylko słyszał, która się skarżyła cicho na ciężar,
jaki jej nieść kazano.

I nagle, z daleka, delikatny, jakby krepą przysłonięty, dał się
słyszeć głos kołatek i przeciągły jęk pastuchów.

Serce Janka, które było w tej chwili jedną raną, targnęło się
jeszcze silniej i codzienna melancholia, tłocząca go ku ziemi,
wżarła się w boleść rozstania z tem, co już za swoje przywykł
uważać, co się z nim zrosło, z czem umrzeć miał...

Przed nim bielił się dwór, nieduży, silny, dobrze rozłożony na tle
masy drzew. Z boku widać było ganeczek i wejście do kredensu. Do
kredensu!...

I nagle porwał Janka szał.

Schwycił gobelin i cisnął go w wodę.

-- Szczeźnij! -- zasyczał przez zęby.

Gobelin zakołysał się na wodzie i pozostał tak rozciągnięty,
prezentując w świetle krwawego słońca wypłowiałą barwę delikatnych
linij.

Janek drągiem gobelin w wodę zanurzać zaczął.

-- Szczeźnij!... -- syczał.

Był cały teraz czerwony, z sinemi pręgami żył po obu stronach
skroni. Z serca krew mu płynęła na mózg zatruty siwachą. Pijany był
w tej chwili, pijany rozpaczą.

Za nim wciąż kołatki grały.

Teraz, pochylił się, porwał cały stos „Tygodnika” i w wodę
wrzucił. Woda prysnęła białą masą, łódka zachybotała, Janek
nogą w ścianę czółna kopnął.

-- Na pohybel ci! -- zaklął.

Nie dokończył, bo czółno się gwałtownie przechyliło a on z dziką
radością, po raz pierwszy w życiu roześmiany serdecznym, gorącym
śmiechem, w wodę skoczył, waląc się głową naprzód, tak jak
zwyczajnie na swój tapczan w kredensie się walił.

..................................................................

Teraz kołatki tryumfalnie wypłynęły nad brzeg stawu i dzwoniły
ciągle mistyczną litanię w obłoku białym, z ziemi się wznoszącym.

Na stawie była cisza zupełna i kołysało się tylko próżne czółno,
które powoli wróciło do swej równowagi...



XII.

=Gołąbki.=


Gwarno było w „gołębniku” podczas tego _fixu_.

Rozgruchotały się „gołąbki”, rozchichotały, aż wstążki fruwały
naokoło ramion i szyi, jak prawdziwe skrzydła gołębie.

I wszystkie, jakby się umówiły -- ubrały się biało, popielato,
perłowo lub blado lila...

Cała gama niepewnych barw, jak plama jasna lekko pocieniowana,
rozkładała się tryumfalnie pod zielonemi liśćmi w kąt zbitych
oleandrów.

Pani domu, księżna... ukraińska -- cztery kąty swego salonu
ozdobiła oleandrami.

Było to niekosztowne i dawało złudzenie szyku.

Książę wzruszył ramionami, pociągnął zakrótką kamizelkę
i poszedł do drzwi „robić honory”, chórem wchodzącym
konceps-praktykantom z Namiestnictwa.

„Księztwo” przybyli niedawno z dalekiej podróży i przywieźli
z sobą spory zapas konfitur i czternaścioro dzieci, z których
dwie dorosłe panny miały zamiar wydać się zamąż.

Arystokracya lwowska, złożona z galicyjskich hrabiów i baronów,
podejrzliwie patrzyła na ten tabor książęcy, rozbijający swe
namioty w szerokich salonach żydowskiej kamienicy; powoli wszakże
przekonano się do sumiastych wąsów księcia, nadzwyczajnych mantyl
księżnej, długich warkoczy księżniczek i ich kurhanowego tytułu.

_Fixy_ bywały liczne, księżna promieniała, księżniczki zdążyły
zakochać się w dwóch „golcach”, o szerokich barach i wspaniałych
frakach. Książę umierał z nudów, stojąc pod żyrandolem, z którego
kapała stearyna. Ciągnął kamizelkę i wzdychał do śniegu, który się
białemi błamami, jak królewska szata wlókł daleko po wiejskich
rozłogach.

Dnia tego, _fix_ miał niezwykłe ożywienie.

Gołębnik aż dygotał od panieńskiego chichotu.

Gołębnikiem nazywał się kąt pod piecem, pomiędzy pianinem,
a czwartem oknem okrytem czerwonemi jak krew adamaszkowemu
firankami.

W kącie tym gromadziły się zwykle panienki i panny.

W żółto-białem blasku lamp i świec, ta powódź jasnych sukien
i biało-różowych plastrów twarzy, znaczyła się z jakąś
impertynecką chęcią rzucania się w oczy każdemu, wchodzącemu
do salonu.

Były to trzy Minuśki, pięć Muszek, dwie Lole, jedna Gilda,
jedna Lili, jedna Nini, dwie czy trzy Niusie.

Całe Sacré Coeur lwowskie nagle wypuszczone z po za krat
klasztoru i wrzucone w gorącą atmosferę niewyraźnego salonu
książęcego.

„Gołąbki”, tak słusznie nazwane od gołębiej niewinności
okrągłych twarzyczek i białych fałd sukien, zdawały się
być wykute z jednej sztuki marmuru, dłutem jednego rzeźbiarza.

Wszystkie miały jedne i te same długie, płaskie z przodu
i silnie w pasie ściśnięte figury.

Wszystkie miały zanik bioder i piersi.

Ręce obciśnięte w długie duńskie rękawiczki, przytrzymane po za
łokciami podwiązkami z wstążek, podnosiły automatycznie do czoła,
nagarniając grzywkę, pociągając rzęsy, aż do brwi uparcie
sięgające.

Każda z nich miała na wpół wycięty stanik i tuż pod szyją dwie
głębokie „_solniczki_”, znaczące się ciemnawemi plamami, na
żółtem tle skóry.

Jedna Nini, córka wdowy po generale, panna bez posagu, ale za to
zuchwale piękna i wspaniale zbudowana, prezentowała ze spokojem
niezmąconym, przepyszny biust pełny, okrągły, z niewielką fałdą
tuż pod pachami, dyskretnie wysuwającą się z obramowania
blado-liliowego tiulu.

-- C'est convenu! n'est ce pas? -- pytały „gołąbki”, jedna drugą.

-- C'est convenu! -- odpowiadała zapytana.

Panienki te mówiły przeważnie po francuzku akcentem przerażającym,
niemniej przeto dziwnie aroganckim. Gdy się rozszczebiotały,
tworzyła się silna wrzawa, a chichot ich miał wszystko, oprócz
inteligencyi. Każda z nich jednak była très bien, i miała się za
partyę. Każda wyobrażała sobie, że czyni _raważe_ pomiędzy czarną
kohortą mężczyzn, którzy w swych frakach, jak stado nagle
spłodzonych karawaniarzy, stali w przeciwnym kącie salonu, lub
włóczyli się po przyległych pokojach, obmawiając panny lub
stambułki księcia pana, za olbrzymie podkowy drewniane, zamiast
szpicrut i rajtpejczów zatknięte.

„Gołąbki” jednak były niespokojne. Spoglądały ciągle ku drzwiom
wchodowym, jakby oczekując na wejście.

-- Może nieprzyjdą?

-- Przyjdą, przyjdą -- uspokajały księżniczki.

Powoli, salon napełniał się i już wysuwały się niewielkie grupy do
przyległego małego pokoju, nazwanego salonikiem księżnej. --
Atmosfera stawała się ciężką i przesyconą całą masą różnorodnych
perfum. Był to jakby bukiet najwonniejszych kwiatów, nagle
rozdeptany i rozgnieciony w gorącej masie powietrza, leniwie
ciążącego ku ziemi. Szczególniej z sukien starych kobiet płynęły
całe smugi delikatnych zapachów, upartych jak wspomnienie, które
zdawały się być wplątane pomiędzy oczka sinawych koronek. -- Z
gołębnika biła delikatna woń muguet'u i świeżego, dziewczęcego
ciała. Była to jeszcze niezdecydowana nuta, coś błądzącego
w przestrzeni nakształt płatków lipowego kwiatu. Płatek lipy na
żelazo pada i powiewny a biały -- rdzy plamę na sztabie wygryza...

Nagle u drzwi wchodowych zrobił się szmerek leciuchny i gospodyni
domu, porwawszy się z fotela, posunęła naprzód. Książę podciągnął
znów kamizelkę i przekręcił na bakier siwe, długie wąsy.

Gołąbki zatrzepotały, zaszczebiotały radośnie: Les voila!... les
voila!...

Odedrzwi bramowanych czerwienią portyer, ku środkowi salonu
w jasność płonącego żyrandola, szła grupa ludzi z trzech istot
złożona.

Przodem sunęła kobieta lat średnich, sur le retour, drobna, chuda,
nadwiędnięta, trzymała się pochyło i ręce miała jakby wsparte na
brykli silnie ściśniętego gorsetu. Za nią wlókł się tren jasno
zielonej sukni, obrysowanej na dole wałkiem ciemno-miedzianego
aksamitu. Olbrzymie stylowe rękawy, bufiaste, aksamitne wznosiły
się po obu stronach głowy, małej, brzydkiej, nieforemnej,
nastroszonej rzadką kępą, silnie przyczernionych włosów. Włosy te
ściągnięte mocno na skroniach, rwały ku tyłowi głowy skórę skroni
i podnosiły w ten sposób łuk brwi i wykrój dołów ocznych na wzór
japońskiej czaszki. Suknia głęboko wycięta, zapadała na piersiach
smutnym całunem nicości. Szyję pokrywała szeroka aksamitka
miedzianego koloru, na której rozkładały się cztery rzędy cudnych
pereł, prawie różowawych w kontraście skóry żółtej, siatką
drobnych zmarszczek pokrytej.

Kobieta szła wolno, jak istota anemiczna, z pochyloną głową
skończonej neurasteniczki. Oczy ciemno-szafirowe, spłowiałe, dobrze
podkreślone tuszem, utkwiła w idącą ku niej księżnę i wyciągnęła
rękę chudą, drewnianą, obciągniętą lapisową rękawiczką.

Po za nią i za obramowaniem trenu, szło dwóch mężczyzn, niemal
równym, sztywnym krokiem, jak dwóch na sznureczkach prowadzonych
automatów. Jeden z nich -- mąż, wysoki, prawie olbrzym, o szerokich
barach i olbrzymich stopach, baron Mak von Maken, dźwigał na sobie
mundur, cały błękitny, sznurami opleciony.

Siwy, hałaśliwy z twarzą purpurową wiecznie grożącą kongestyą,
z szyją wysuwającą się różowym wałkiem dokoła kołnierza munduru,
szedł po za pochyloną i jakby przełamaną postacią żony, chrząkając
i hałasując, jak w koszarach. Książę z uwielbieniem patrzył na tę
postać c. k. Zagłoby, i z wytężeniem ścieżki sznurów na plecach Mak
von Makena śledził. Lecz już druga postać, mężczyzna obok generała
idący, rzucał długi jezuicki cień czarnego fraka, na jasną plamę
mundura. Ten drugi szedł cicho, choć kroki jego stosowały się do
szerokości kroków Mak von Makena. Był to wysoki, bardzo chudy
mężczyzna, na którym frak wisiał jak na wieszadle a kamizelka,
jakkolwiek starannie ściągnięta, ukazywała jeszcze pustkę pod
klatką piersiową. Trzymał się pochyło, jak idąca przed nim kobieta,
wyciągał spiczastą brodę silnie ogoloną i wytartą pudrem. Włosy
siwe, przyklepane, otulały długą głowę angielskiego wyścigowca,
oczy blado-błękitne, zmrużone, tonęły w setkach zmarszczek, któremi
twarz była pokrajana. Małe ciemnawe faworyty tworzyły ramę,
z której wystawał nos silnie garbaty, duży, opuszczony na opadłe
w podkowę wargi.

Towarzystwo zebrane w salonie powitało „tych troje”, wesołym
uśmiechem. Od lat piętnastu zaadoptowano milczącą ugodą ten ménage
Maken-Helding. Z początku, trochę szeptano po kątach, powoli,
utarło się przecież; Makenowa z taką pokorną nieśmiałością
zdawała się prosić o przebaczenie, Helding był tak nieznaczącym
i już wysortowanym z liczby epuzerów, Mac von Maken tak wspaniały
w swej bucie i dobrym humorze dobrze odżywianego generała, że
szepty powoli ustały i z pewnem rozrzewnieniem zaczęto śledzić
przebieg tego romansu. _Cette pauvre barronne_ mogła rzeczywiście
pragnąć więcej subtelności i delikatności w pożyciu, Mak von Maken,
był _un homme charmant_, ale chwilami trywialność jego miała skrzyp
drzwi stajennych a dowcipy -- zapach koszarowej zupy. Makenowa, była
_une mignonne_, delikatna, chuda i pełna niezwykłych aspiracyj, było
to małe bóstwo, które potrzebowało być adorowane cicho i dyskretnie.
Helding z delikatnością starego kawalera, celibatora jadającego
w domu i mającego pokój sypialny blado-błękitny, w którym niebyło
ani jednego rejtpejcza, nadawał się szczególniej do roli takiego
„uwielbiacza”. Że się później podobno z platonizmu wyrodził inny,
mniej platoniczny stosunek, ha! to już rzecz Makenowej i Heldinga.
Enfin, après tout, nie można żądać od ludzi nadzwyczajności
i wymagać, aby byli aniołami. Mak Maken zdawał się niedostrzegać
nic i akceptował Heldinga jako przyjaciela domu. Skoro sam mąż
przyjmował „uwielbiacza” -- i niejako sankcyonował go przed
światem, mówiąc mu „mon ami”, to nie było rolą „towarzystwa”
mieszać się w podobne rzeczy i czynić tej biednej Makenowej
jakąkolwiek przykrość. I powoli ta trójka wsuwała się wszędzie,
z początku nieśmiało, jakby macając grunt, śledząc wrażenie na
twarzach, słuchając dźwięku głosów, witających ją na progu
salonów. Lecz wkrótce, uprzejmością ośmielone, ménage Maken-Helding
nabrało pewności siebie i wchodziło spokojnie, coraz więcej
zabierając miejsca, rozdając uśmiechy, w których znajdowano nawet
quelque chose de piquant. Deprawacya ta jawna, cudzołóztwo to
wleczone w trenie jedwabnej sukni, w listkach gardenij Heldinga,
w lazurowych barwach munduru Mak-Makena, drażniła nerwy i zmysły
otaczających. W jasności świec kandelabrowych, posyłano sobie
wzajemne uśmiechy i spostrzeżenia. Makenowa miała chwilami rumieńce
nowozaślubionej, pod deszczem niedyskretnych spojrzeń, Helding
lekkie uśmiechy zwycięzcy, Mak-Maken -- dobroduszną pobłażliwość
siwowłosego ojca oprowadzającego zięcia i córkę, pełnych zbyt
jawnej miłości. I powoli, trójka Maken-Helding stała się ogniskiem,
do którego zwracano się coraz chętniej po miłosne wrażenia, śledząc
każde bardziej burzliwe widzenie się baronowej i Heldinga, każdą
„scenę”, każde przeproszenie się w cieniu dyskretnej alkowy.

I z latami razem, weszło zupełne zuchwalstwo w ujawnianiu tej
miłości baronowej i Heldinga. Teraz, Makenowa wchodziła pewna
siebie, tryumfalna -- czując, że potęgą swej wielkiej miłości
zwalczyła tę hydrę, pełną jadu, którą „światem” zowią. Czuła
się w pełni urody i miłość dodawała jej blasku. Miała w gruncie
serca wiele szlachetności i nie kłamała teraz, zwracając się
otwarcie i śmiało do Heldinga. Nie przyznawała się jednak głośno,
bo to było niepodobnem, ale w każdem jej spojrzeniu, ruchu,
słowie -- przebijała się bezgraniczna miłość i przywiązanie.
Helding mimowoli zajął stanowisko męża kochanego i czuł się
dobrze w tej roli. Nie zrozumiał jednak, jak w straszną grę
grała Makenowa, narzucając tak światu swego kochanka. Nie czuł,
ile istotnej potęgi miłości musiała mieć w sobie, aby tak dać
„przełknąć” światu ten stosunek, kazać mu go przyjąć i niejako
usankcyonować.

Nie zastanawiał się nad tem, szedł zadowolony z tej roli jaką grał,
podbudzony w swej próżności, człowiek któremu żona generała,
kobieta stanowiąca ozdobę salonów lwowskich, na szyję się rzuca.
W kasynie mówił o Makenowej z rozrzewnieniem dobrego męża, jakkolwiek
nigdy po za kadry gentelmańskiej przyzwoitości nie wyszedł. Inni
„koniarze” nie blagowali nawet, poważni i pełni szacunku dla tej
cudzołożnej żony.

Powoli wszakże ta faza tryumfu zmieniła się w cichy i spokojny stan
zaadoptowanego przez świat związku. Makenowa? Helding? -- ależ to
stare małżeństwo! Nie pojmowano jednego bez drugiego i tylko przy
wejściu jeszcze witano ich uprzejmym uśmiechem. Później ginęli
w tłumie. Inne pary potworzyły się, połączyły i promieniowały
miłością i szczęściem wśród pragnących wrażeń tłumów.

Makenowa starzała się i brzydła powoli. Jej maska japońskiej
laleczki z latami ciemniała i osuwała się w głębokie bruzdy.
Helding chylił się ku ziemi, oczy mu gasły powoli, tracąc barwę
i płowiejąc w gorącu miłosnej ekstazy. Czuli, że byli złączeni na
zawsze, do śmierci i mieli w sobie spokój dobrze zawarowanego
kontraktem małżeństwa. Skoro znaleźli się w salonie, pod rzęsistem
światłem kandelabrów, szukali wygodnego miejsca, gdzie siadali we
dwoje, zamieniając od czasu do czasu jakąś uwagę półgłosem. On
trzymał jej wachlarz spokojnie, rozsuwając sennym ruchem koronki,
lub gładząc delikatnie marabuty. Nikt już nie zwracał na nich
uwagi, chyba ktoś świeżo przybyły i nieobznajmiony z istotnym
stanem rzeczy. Często brano ich za małżeństwo wzorowe, przywiązane
do siebie równem, nienerwowem uczuciem. Maken hałasował
w fumoirach, nie psując jasnym swym mundurem i swą siwizną ciemnych
i mistycznych sylwetek tych dwojga, którzy siedzieli prawie
nieruchomo obok siebie z oczami wlepionemi w przestrzeń, jak
widzowie na przedstawieniu znanej już dobrze sztuki. Oboje oni
stanowili jedną całość. Jakiś krąg niewidzialny, a mimo to
istniejący, otaczał ich i bramował, odsuwając od reszty
towarzystwa. Było to zapewne ich kilkunastoletnie uczucie, które
z burzy miłosnej przeszło w mocne i zda się nierozerwalne
przywiązanie.

Kobieta szczególniej miała w swej zestarzałej postaci upór miłosny
kobiety tryumfującej nad zmiennością męzką.

Mężczyzna był już obojętny, trochę zawsze zalękniony i jakby
uśpiony w tej stałości, w którą się sam spowinął przed tyloma laty!

Ale „gołąbki” były innego zdania: Odebrać Makenowej Heldinga?

-- Co?... jak myślicie!

Projekt ten powstał w głowie jasno włosej Lili. Minuśki, Nuśki
i Muszki zaadoptowały go w jednej chwili.

-- Tak! tak!... trzeba to zrobić. To ożywi _fix_ i zabawi
wszystkich dokoła. Trzeba Heldinga _zaakaparować_ i patrzeć, jaką
Makenowa będzie miała minę.

-- Przecież go reklamować nie będzie przez konwenanse.

Rauty bywały nudne. Mężczyźni młodzi nie umieli poprowadzić
porządnie rozmowy. Panienki nudziły się w swym gołębniku. Oglądały
się za rozrywką.

Błękitne oczy Lili padły nagle na dwie mistyczne sylwetki, siedzące
nieruchomo obok siebie. Panienka skrzywiła się nagle. Stanowczo ta
para działa jej na nerwy. Już trzeci karnawał przyjeżdża ze wsi do
Lwowa i trzeci karnawał widzi tych dwoje „starych”, siedzących
jedno obok drugiego w wierności chińskich bałwanów. I pochyliwszy
się ku swym towarzyszkom, podsuwa im projekt flirtu z Heldingiem,
tym samym tonem, jakim w Sacré-Coeur podsuwała myśl przeciągania
palcem po wywoskowanych brzegach pulpitu.

Znudzone jednostajnością rautów, panienki przyjmują projekt
z entuzyazmem, obierają dzień i miejsce i dziś zeszły się wszystkie
u księżnej, z zamiarem wprowadzenia swych zamysłów w czyn, z okrutną
energią istot, które nie wiedzą nawet, czy serce boleć może
naprawdę i czy są łzy, które palą.

Kampanię rozpoczyna księżniczka, młodsza, szatynka, o twarzy
schorowanego anioła i długich warkoczach ukraińskiej dziewki.
Siada do fortepianu i rozkłada zeszyt nocturnów Chopina
z najniewinniejszą pod słońcem minką.

Chwilę ogląda się po salonie, jakby szukając kogoś.

-- Panie Helding!... proszę mi kartki przewracać!... -- prosi
wreszcie z czarownym uśmiechem.

Helding otwiera szeroko spłowiałe źrenice.

-- Pan taki muzykalny... -- dodaje panienka.

Stary kawaler wstaje z pośpiechem, pełen kurtuazyi i śpieszy do
fortepianu.

„Gołąbki”, śledzące tę scenę z niepokojem, oddychają swobodniej.
Helding jest tuż, obok nich, na progu „gołębnika”. Wciągnąć go
łatwo potrafią.

Wciągną... i nie puszczą...

Cicho i spokojnie płynie jeden z nocturnów Chopina.

Helding przewraca kartki trochę zaniepokojony, zdenerwowany tą
„rolą”, jaką odegrywa obok siedzącej przy fortepianie dziewczyny.
Zeszedł już do rzędu „widzów”, przyzwyczajony, że to inni
defilowali przed nim, podczas gdy on spokojnie siedział obok
Makenowej, bawiąc się jej wachlarzem. Długie, suche palce mężczyzny
z pośpiechem przewracają kartki, klekocząc jak kastaniety.

Księżniczka za każdą przegraną stronnicą spogląda na Heldinga
i uśmiecha się łagodnie, Helding mimowoli dostrzega koło ust
dziewczyny dwa ładne dołki..

Wreszcie ostatni akord przecina powietrze. Helding pragnie wrócić
na swe miejsce, lecz „gołąbki” otaczają dokoła księżniczkę
i dziękując jej gorąco, posuwają go mimowoli w stronę
„gołębnika”. Lili mówi coś do niego, śmieje się, szczebiocze;
z drugiej strony Nini prezentuje swój przepyszny profil greckiej
bogini. Śmiech, chichot, srebro głosu, woń konwalij i młodego
ciała, jakiś szum jakby skrzydeł gołębich -- i Helding znajduje
się nagle w gołębniku, uwięziony ładnemi giestami drobnych rączek,
giętkich figurek i młodych twarzyczek.

Zmieszany, prawie pociągnięty, siada na taburecie i wszystkie
panienki z szelestem opadają nagle ku ziemi. Całe stadko blado
liliowe, różowe, białe, popielate przypadło do purpury dywanu
i zaczajone, uśmiechnięte, wyciąga ożywione nagie dziobki.

Helding doznaje ekstazy, olśnienia, wysadzony z siodła tą brutalną,
a przecież na pozór delikatną taktyką panieńską. On, mężczyzna,
siwiejący i zdeprawowany, czuje się przerażony, wyrwany ze snu,
niepewny i jakby poszarpany nagle na strzępy.

Pragnie się wydostać, czyni nieśmiałe usiłowanie, wyciąga
kilkakrotnie szyję, ma oczy topielca zapadającego w bagno
szmaragdowe, perłami wody lśniące...

Lecz „gołąbki” zwartym szeregiem otaczają go coraz silniej jak
„wodnice” o spłowiałych barwach, w niepewnym blasku księżyca się
kąpiące. Jedwab szatni, iluzya pnie się pajęczą siecią, wstążki
warkoczy mają zapach orzechów cokolwiek wilgotnych a młodość
i ożywienie zapala w oczach całe różańce iskierek. Aż szumi od
chichotu, aż srebrzy się od białych zębów. Dziewczyny, pochylając
się, mają giesta pokornych kotek. Nini wilgotnemi oczami patrzy
prosto w twarz Heldinga. Atłas jej ciała mieni się podskórnemi
róźowemi pręgami mory. Helding, osłupiały, wpatruje się w to
bogactwo kształtów i śledzi wstążkę, wiążącą stanik na ramieniu
okrągłem i doskonale pięknem.

Nini wzrok ten czuje i prostuje się cała, dumna ze swej dziewiczej
krasy, nieskalanej jeszcze dreszczem miłosnej chęci. Podnosi wysoko
brodę i ukazuje cudną szyję o delikatnych, przezroczystych tonach
ambry...

Helding przymyka na chwilę oczy i osuwa się osłabły, ocierając pot
z czoła...

       *       *       *       *       *

W kącie Makenowa widzi ten cały manewr i dostrzegłszy Heldinga
pomiędzy panienkami, doznaje nagłego ściśnięcia serca. Zwalcza
jednak ten ból przelotny i uśmiecha się jakby zadowolniona
z tego powodzenia kochanka. Ma bowiem przeświadczenie, że
Helding z grzeczności usiadł na chwilę w „gołębniku” i wprędce,
znudziwszy panienki, powróci do niej, na dawne swe miejsce.
Spokojnie więc śledzi ruchy dziewcząt, ot, jak żona uśmiechająca
się pobłażliwie na niewinny żart ze strony męża.

Wydarza się to wprawdzie pierwszy raz, bo zwykle panienki nie
zwracały uwagi na Heldinga, jako na „starego kawalera”,
niezabawnego i nie liczyły się z nim wcale. Pozostawała mu tylko
ona, ona jedna i tak miało już być nazawsze. Tymczasem dziś nagle
zmienia się dawny porządek rzeczy...

To śmieszne a jednak te kilka minut zaczynają się jej wydawać
wiekiem.

Tem bardziej, że Helding nie zdaje się nudzić panienek, ani być
znudzonym. Owszem, ożywienie panuje tam wielkie, całe snopy śmiechu
wybiegają w przestrzeń salonu. Makenowa doskonale pomiędzy tym
chichotem rozróżnia głos Heldinga. Mówi coś, powoli, ot tak jak on
zwykle, ale z trochą więcej energii i ożywienia. Słów Makenowa
dosłyszeć nie może, dźwięk głosu dobiega do niej dokładnie.

To dziwne, wydaje się jej, że ten głos, że sam Helding jest od niej
bardzo, bardzo daleko i że niknie nagle w całym tumanie ironicznych
akordów...

Zagryza usta i doznaje wrażenia zupełnego osamotnienia.

Czuje chłód przejmujący dokoła nóg i wsuwa je szybko pod suknię.
Traci pewność siebie i staje się niezgrabną i jakby związaną.
Przeczuwa... śmieszność i kurczy się przed tem ohydnem widmem.
Nagle zaczynają jej dolegać rękawy sukni. Są zbyt ciasne w łokciu,
a za wolne w ramieniu. Włosy ma zanadto ściągnięte i dreszcze
przebiegają ją wzdłuż krzyża. Obronić się nie może, nie potrafi.
Śmieszność jest tuż przy niej. Helding nie wraca.

..................................................................

Powoli w salonie zaczynają dostrzegać, co się dzieje
w „gołębniku”. Po za wachlarzami, flirtujące pary z uśmiechem
pokazują sobie szpiczastą głowę Heldinga pomiędzy jasnemi
i ciemnemi fryzurami dziewczyn. Powoli od gołębnika oczy
zaczynają się zwracać ku Makenowej. Wygląda ona tak, jak
człowiek, który zgubił swój cień. Mruga szybko oczami
i połyka ślinę. Wszyscy znajdują ją trochę śmieszną. _Au fond_
musi być zazdrosną... Z bocznych salonów zaczynają schodzić
się goście, i wszyscy z najobojętniejszemi napozór minami
śledzą rozłączoną tak nagle i niespodziewanie parę. Tiens!
tiens!... Helding pomiędzy panienkami? Flirtuje nie na żarty!
A Makenowa? Siedzi i patrzy. Enfin... Helding zdobył się na
trochę własnej woli. Bardzo naturalne! Mężczyzna!... powinien już
skończyć tę śmieszną awanturę. Stary?... e! cóż znowu. To Makenowa
stara -- Helding jest niemłody, ale jeszcze nie stary. Zestarzał
się przy niej. Ileż to lat już trwa ich romans? To nie ma sensu,
to powinno się raz skończyć!...

I nagle, razem z chichotem dziewczyn, w tę nudę rautową wpada
brutalna chęć tłumu szarpania tej miłości adoptowanej, przyjętej,
tolerowanej. I ci sami, którzy niedawno jeszcze z uśmiechem
sympatyi spoglądali na dwie ciemne sylwetki, siedzące w tym nimbie
nieugiętej wierności, ci sami teraz odsłaniali tajemnice tego
stosunku, który przed laty promieniał i ogrzewał chłód konwenansem
mrożonych salonów. Jakaś głucha niechęć zaczynała nurtować dokoła,
coś nakształt zemsty za ten tryumf uczucia i doskonałej miłości,
która lata całe przetrwała nienaruszona, skończona, nad wszystko
silniejsza. Ludzka nędza, niemogąca znieść doskonałej harmonii,
radowała się tym niespodziewanym dysonansem wśród zastygłego już
w przestrzeni akordu. I ciepły, sympatyczny prąd szedł ku
„gołębnikowi”, w którym widać już było tylko plecy dziewcząt,
obciągnięte jedwabiem staników i połyskujące drabinkami silnie
ściągniętych sznurowadeł. Dziewczyny pochylone ku Heldingowi, całe
rozweselone dobrą farsą, jaką baronowej robiły, bawiły się
serdecznie, wpatrując w pomarszczoną twarz kochanka Makenowej. Jego
długa szyja, po której przesuwało się owe „jabłko Adamowe”, była
przedmiotem ich szczególnej obserwacji. Trącały się łokciami,
dusząc się ze śmiechu. Ten stary był wspaniały! Usta miał w podkowę
i rzadkie włosy, od lewego ucha nagarnięte ku prawemu. Teraz kosmyk
jeden odczepił mu się nagle i powiewał jak siwiejące pióro
tryumfalnie ponad uchem. Tego było nadto. Nusia Dobrojewska
schowała się za plecy Nusi Małowiejskiej.

Jeszcze chwila, a byłaby na głos parsknęła śmiechem.

Tymczasem Helding, na wpół pijany tym zapachem blondynek, brunetek
naokoło niego zebranych, cały zgorączkowany widokiem biustu Nini,
błękitnych oczów Lili, i dołków naokoło ust księżniczki,
odmładzał się w tej atmosferze młodości i niezwiędniętego
ciała, jaką nagle poczuł dokoła siebie.

Starzejąc się razem z Makenową, zapomniał niemal, że są jeszcze na
świecie pełne ramiona, długie warkocze i lśniące oczy. Nagle
otoczyła go orgia młodości, dziewczęcego wdzięku, dziecinnego
prawie szczebiotu. Długi post w zeschniętych ramionach jednej
kobiety, wyrobił w nim ascetę pozornego, pod którym drzemał
wiecznie błądzący za nowością mężczyzna. Ręce mu drżały, uszy
paliły go, całe czerwone na tle żółtej skóry i resztki włosów. Był
śmieszny, nędzny, biedny, w obec tego flirtu, który zdawał się
przedłużać w nieskończoność. Z początku nieśmiały, powoli
rozzuchwalał się i jak zbudzony ze snu kilkunastoletniego
królewicz, dobywał ze swej pamięci przestarzałych komplementów
i dowcipów. Panienki znajdowały go zajmującym, widział to po ich
ożywieniu, wymawiały mu jego odosobnienie się i widoczne unikanie
„gołębnika”. Tłomaczył się powagą wieku, lękając się, aby nie
zostawiły tej wzmianki bez zaprzeczenia. Lecz one protestowały
gorąco.

-- Wiek? cóż to? czy jest starcem, aby się wiekiem przed niemi
zastawiał? I coraz milsze, coraz weselsze, nacierały, otaczały go,
rzucając od czasu do czasu przelotne wejrzenie na Makenową...

-- Oh! ma chère... co za mina!... spojrzyj na Makenową! elle est
verte!...

..................................................................

Teraz już Makenowa uczuła, że pomiędzy Heldingiem i nią otwiera się
przepaść. Całe lata wielkiej i gorącej miłości zapadały
w przestrzeń, spychane szelestem gołębich skrzydeł i chichotów
dziewczęcych. Makenowa instynktem kobiecym odgadywała cały proces
obudzenia się Heldinga i zamierała sama z bólu, porównywając swój
biust zapadły z przepysznym gorsem Niny, którą widziała dokładnie
na tle ciemno czerwonego obicia, tryumfującą i całą różową w blasku
płonących kandelabrów. Te głowy dziewczęce, pochylone, bogate
w masy ciemnych lub jasnych warkoczy, te plecy giętkie, proste,
impertynenckie, zwartym murem otaczające Heldinga, przedstawiały
się w jej oczach jak mur silny, straszny, wznoszący się nagle
pomiędzy nią i jej kochankiem. Teraz już nie był od niej daleki,
ale ten, który niedawno jeszcze był nią samą, oddzielał się od
niej, odchodził, stawał się obcym, ciągnąc za sobą jej potłuczone
i obolałe serce. Przez chwilę chciała powstać, podejść do fortepianu
pod pretekstem przejrzenia nut i wmieszać się w to całe grono, ale
czuła na sobie setki spojrzeń i pozostała na miejscu, zdjęta
nieśmiałością, gładząc tylko powolnym ruchem pióra swego wachlarza.
Nagle jednak zatrzymała rękę, sparaliżowana, z gardłem ściśniętem,
z oczyma łez pełnemi, jak zwierzę tropione w legowisku, osaczone
psiarnią, grającą przyszły tryumf i krwawą radość. Uczuła się
starą, brzydką, śmieszną, spodloną. Była przedmiotem szyderstwa tej
całej bandy, której przez lat tyle imponowała spokojem swego
cudzołóztwa. Miała nóż w sercu i kamień wstydu nad głową. Po raz
pierwszy może poczuła, że Helding był tylko jej kochankiem, do
którego nie miała żadnego prawa... Uciekał od niej, szedł pomiędzy
młodsze, weselsze istoty...

I bez kropli krwi na ustach siedziała zgarbiona, straszna,
zmieniona, niemal zgrzybiała w tej niemej rozpaczy, którą się
dławić zaczynała.

       *       *       *       *       *

W kilka godzin później Helding w ciszy swego błękitnego pokoju stał
przed lustrem i z uśmiechem zadowolnienia spoglądał na swą twarz
rozjaśnioną.

Tak... bezwątpienia, nie jest jeszcze starym i byłoby szaleństwem
z jego strony nie korzystać z tych warunków, które pozwalają mu
spędzać od czasu do czasu tak miłe chwile, jak te dzisiejsze.

Zapalił kandelabr na kominku i przyglądał się uważnie swej twarzy,
oczom, zębom, włosom. Nucił coś pod nosem i postanowił myć się od
jutra w benzoesie, oraz wprawić sobie trzy przednie zęby.

Przymknął na chwilę oczy i uśmiechnął się radośnie, przypomniawszy
sobie biust Niny, oczy Lili i dołki księżniczki. Co za
dziewczyny!... seperlipopette!... gdzie on miał oczy, że do tej
chwili nie dostrzegł, jakie to cacka są obok niego! Prawda, że
wiecznie siedział obok Makenowej. Skrzywił się i wzruszył
ramionami. Ta Makenowa zanadto go więzi i przy sobie trzyma!... To
dobre było dawniej, ale dziś?... Przytem zauważył, że się bardzo
posunęła i dziś, gdy wychodziła z rautu, miała minę zupełnie
niemłodej kobiety. Chciała coś do niego przemówić, ale właśnie Nini
i Lili podsunęły się i musiał im wyszukać ich zarzutek. Podając
rotundę Nini, dotknął niechcący jej ramienia. Jeszcze teraz ukrop
przebiega jego żyły. Myślał, że już jest niezdolny do podobnych
wzruszeń... Przy Makenowej nie doznawał nic podobnego.
Prawdopodobnie dawniej i ona tak na niego działała... Z latami
wszakże przyszło przyzwyczajenie!...

Zaczął rozbierać się powoli, wpatrując w płomienie świec, które
odbijały się żółtemi gwiazdami w gładkiem tle lustra.

Figlarne są te dziewczęta, miłe i młode! Bodaj-to młodość...
ożywiła go! Czuje się sam odmłodniałym, odrodzonym!.. Nie widzi
swej brzydoty, chudości i siwych włosów. Zdaje mu się, że gdyby
miał taką młodość świeżą i zdrową ciągle obok siebie, wróciłby
do lat dawnych, do gorących namiętności trzydziestoletniego
mężczyzny.

I z zagadkowym uśmiechem wciąga na nogi pantofle, dar i pracę
Makenowej.

Kto wie jeszcze jak będzie. Jest niezależny, wolny, jeszcze młody,
powodzenie ma u panien niemałe, może się zdecyduje... ożeni...

..................................................................

W panieńskich łóżeczkach, pod niebieskiemi, różowemi i białemi
kołderkami, leżą „gołąbki” otulone, z włosami gładko splecionemi
z tyłu, z przodu zakręconemi w papiloty. Niebieskie, różowe lub
zielone veilleuzy palą się blado przed obrazkami albo statuetkami
Dziewicy. Panienki zasypiają spokojnie, wesołe, rozbawione jeszcze
tą farsą, jaką urządziły Makenowej i staremu Heldingowi. Uśmiech
rozjaśnia ich wpółsenne buzie, gdy myślą o kosmyku chwiejącym się
nad uchem i o tem, że Helding wziął ten flirt zbiorowy na seryo
a Makenowa z przestrachu i zazdrości pozieleniała.

I doskonałe w swem okrucieństwie, spokojne w tej zbrodni, jaką
wyrządziły, rozrywając silne jak śmierć uczucie, zasypiają jedne po
drugiej, gołąbki białe niewinne, łagodne w mdławych światełkach,
składając na piersiach ręce giestem pensyonarek śpiących
w dortoirach Sacré-Coeur, giestem aniołów otaczających fałdy
błękitnego płaszcza przezroczystej wśród chmur Madonny.


                 = K O N I E C. =



UWAGI DO WYDANIA ELEKTRONICZNEGO


_Kursywę_ w oryginale w wersji tekstowej oznaczono _podkreśleniami_.

Zachowano oryginalną ortografię i interpunkcję, również w wypadkach,
gdy odbiegały one od współcześnie przyjętych. W szczególności
pozostawiono bez zmian _wstawki obcojęzyczne_ (również w wypadkach,
gdy nie były one poprawne gramatycznie, co zresztą zapewne nie jest
bez znaczenia dla fabuły) oraz wielokropki (nie ujednolicano
ich do postaci mającej jednakową liczbe kropek).

Poprawiono natomiast omyłki, które wyglądały na błędy drukarskie.
Pełna lista zmian wprowadzonych przy tworzeniu elektronicznej
wersji tekstu znajduje się poniżej.


POPRAWKI wprowadzone do tekstu

-- s. 3:
  „pokręcał wąsa” poprawiono na „podkręcał wąsa”

-- s. 9:
  „córkę na kolanach męża. Żabusia pójdzie”
  poprawiono na:
 „córkę na kolanach męża. -- Żabusia pójdzie”

-- s. 9:
  „kobieta, uśmiechając się zalotnie -- Żabusia”
  poprawiono na:
  „kobieta, uśmiechając się zalotnie. -- Żabusia”

-- s. 11, w: „postać kobieca, powstająca z otomany.”
  „bobieca” poprawiono na „kobieca”

-- s. 12, w: „Kapelusz zapadł gdzieś po za wielkie sztalugi”
  „stalugi” poprawiono na „sztalugi”

-- s. 16, w: „daleko jeszcze do końca miesiąca...”
  „daleleko” poprawiono na „daleko”

-- s. 22, w: „Było tam około pięćdziesięciu rubli.”
  „piędziesięciu” poprawiono na „pięćdziesięciu”

-- s. 25, w: „serce biło w piersi bardzo żywo”
  „derce” poprawiono na „serce”

-- s. 34:
  „z perełką, ba nawet medal od chrztu”
  poprawiono na:
  „z perełką, ba, nawet medal od chrztu”
  (dodano przecinek)

-- s. 34:
  „mówił a wracał późno w noc, gwiżdżąc”
  poprawiono na:
  „mówił, a wracał późno w noc, gwiżdżąc”
  (dodano przecinek)

-- s. 41:
  „O, tak! bordeaux niepodobne do picia...”
  poprawiono na:
  „ -- O, tak! bordeaux niepodobne do picia...”
  (dodano pauzę otwierajacą dialog)

-- s. 51, w: „Wentzlowi i patrząc wprost na twarz nauczyciela”
  „nauciela” poprawiono na „nauczyciela”

-- s. 67, w: „-- To ci mężczyzna! -- szepcze, podciągając”
  „podciągając” poprawiono na „pociągając”

-- s. 70, w: „znosić powinien, bo kąt, w którym stoi”
  „powien” poprawiono na „powinien”

-- s. 73, w: „straszne uchybienie, gdyby przynajmniej”
  „przynajmiej” poprawiono na „przynajmniej”

-- s. 79, w: „szedł już ku drzwiom, dumny, zadowolony”
  „dumy” poprawiono na „dumny”

-- s. 86:
  „-- Łapcie mi się trzęsą! co -- pytał,”
  poprawiono na:
  „-- Łapcie mi się trzęsą! co? -- pytał,”
  (dodano znak zapytania)

-- s. 105, w: „odeszli, śmiejąc się bezustannie.”
  „bezutannie” poprawiono na „bezustannie”

-- s. 114:
  „-- A dajże spokój, Honorko dziecku”
  poprawiono na:
  „-- A dajże spokój, Honorko, dziecku”
  (dodano przecinek)

-- s. 129, w: „stała długo, nie mogąc ośmielić się wejść”
  „słała” poprawiono na „stała”

-- s. 135, w: „usuwa się instynktownie, pozostawiając”
  „pozostawiają” poprawiono na „pozostawiając”

-- s. 135:
  „Jest dziś piękniejszym niż kiedykolwiek”
  poprawiono na:
  „Jest dziś piękniejszym niż kiedykolwiek.”
  (dodano kropkę na końcu zdania)

-- s. 135, w: „zafryzowane, twarz starannie wygolona,”
  „wygololona” poprawiono na „wygolona”

-- s. 148:
  „pudełko „pate des prelats”. którą nadawał”
  poprawiono na:
  „pudełko „pate des prelats”, którą nadawał”
  (poprawiono kropkę na przecinek)

-- s. 168:
  „szare i znużone: Czuł mimowoli jakiś”
  poprawiono na:
  „szare i znużone. Czuł mimowoli jakiś”
  (poprawiono dwukropek na kropkę)

-- s. 181, w: „nie wymówiwszy ani słowa do swego wspólnika.”
  „wymówiszy” poprawiono na „wymówiwszy”

-- s. 182, w: „To mieszkanie nieodpowiednie dla”
  „nieodpowienie” poprawiono na „nieodpowiednie”

-- s. 189:
  „w ręku, uśmiechnął się blado:”
  poprawiono na:
  „w ręku, uśmiechnął się blado.”

-- s. 203, w: „włosy, zwykle rozpuszczone”:
  „zwykłe” poprawiono na „zwykle?”

- s. 204:
  „Ależ tak -- tylko role. a wreszcie...”
  poprawiono na:
  „Ależ tak -- tylko role, a wreszcie...”
  (poprawiono kropkę na przecinek)

-- s. 206:
  „nowe i dość miłe lecz dla człowieka,”
  poprawiono na:
  „nowe i dość miłe, lecz dla człowieka,”
  (dodano przecinek)

-- s. 211, w: „ubierał się ciemno,”
  „ciemmno” poprawiono na „ciemno”

-- s. 234:
  „-- Bo to... widzisz Wicek ja”
  poprawiono na:
  „-- Bo to... widzisz Wicek, ja”

-- s. 240, w: „i porwawszy go za ręce”
  „porwawszzy” poprawiono na „porwawszy”

-- s. 290, w: „Żebyś ją pan był widział”:
  „Zebyś” poprawiono na „Żebyś”

-- s. 294:
  „-- Przepraszam pana, wykrztusiła”
  poprawiono na:
  „-- Przepraszam pana -- wykrztusiła”
  (poprawiono przecinek na pauzę)

-- s. 316:
  „Chata, w której mieszkał jego żona,”
  poprawiono na:
  „Chata, w której mieszkała jego żona,”

-- s. 327, w: „tuż pod pachami”
  „po pachami” poprawiono na „pod pachami”

-- s. 328:
  „-- Powoli, salon napełniał się”
  poprawiono na:
  „Powoli, salon napełniał się”
  (usunięto początkową pauzę)

-- s. 328:
  „księżnej: -- Atmosfera stawała się”
  poprawiono na:
  „księżnej. -- Atmosfera stawała się”
  (poprawiono dwukropek na kropkę)





*** End of this LibraryBlog Digital Book "Menazerya ludzka" ***

Copyright 2023 LibraryBlog. All rights reserved.